T. O.

stanbul niversitesi
Yaynlarndan
S a y : 278

'

stanbul niversitesi
tarihine balang

Fatih, Klliyesi
ve

zaman ilim hayat

T o p la y a n :

Prof. Dr. A. Sheyl nver

T b T a r ih i

E n a t it U a U

STANBUL

19 4 6

M d r

Bu naiz toplam ay:

Fatih klliyesini en son bitirenlerden ve ilk telgraflarmzdan,

aziz babam Trnaval Mustafa Enverin ruhuna sunarm.

nk bunu, ocukluumda beni ktphanelere gtrdnde

alad ilmi aratrma akiyle hazrladm.
Bana: faydal bilgileri rendiin kadar da ret, derdi.

indekiler
Sahife
F i h r i s t .........................
V
Dr. A. Sheyl Onver n s z ................................................IX
Tahir Harimi Fatih devrinin ilmi nemi................................... XII
Osman Ergin Medreselerde retim tarzna bir bak, yahut
medreseler kendisinden beklenilen hizmeti yapmmdr ?. XVIII
istanbulun alnmasndan nce Trklerde ilmi varla ksa bir
bak.............................................................................................. 1
stanbulun alnmas ve Trklemesi ve lk talim yerleri . . .
7
Ayasofya medresesi..........................................................................9
Zeyrek M e d re s e s i......................................................................... 12
Istanbulda Semaniye medreselerinin kuruluu............................ 18
Fatih klliyesinin iine ald b in a la r........................
23
C a m i ............................................................................................. 26
Tetimme m edreseleri.....................................................................36
Medarisi Semaniye.......................................................................... 39
D a r if a ........................................................................................ 43
m a r e t ............................................................................................... .4 6
Hamamlar .............................................................................................. 49
Ktphaneler....................................................................................51
Cami iindeki ktphane................................................................52
Ayr bir binada Sahn Seman ktphanesi................................. 54
Medreselerin hususi k t p h a n e le ri............................................56
Sultan Mahmut I. in mstakil olarak kurduukt phane. . .
58
D arttalim .........................................................................................60
Muvakkithane.................................................................
61
B l h a n e le r ..................................................................................... .6 1
Klliyenin duvarlar ve k a p l a r ................................................ 62
B a h e ................................................................................
63
Klliyenin k a d ......................................................................... 65
Fatih klliyesi vakfiyeleri............................................................... 66
lk Fatih vakfiyesinde klliyeye dair h k m le r....................... 70
Bayezid II. zamannda Fatih klliyesine ait hkmler . . . . 72
Fatih vakfiyelerine gre Klliyenin kadrosu . . . . .
i 80

VI
Fatih camii k a d r o s u .........................................................................81
Fatih trbesi k a d r o s u ...........................................................
Semaniye medreseleri k a d ro su .............................. ......................82
Tetimme medreseleri k a d ro s u ..........................................................83
Fatih imareti k a d ro s u ......................................................................... 83
Klliye imareti, Ahane, Darzziyafe ve Misafirhanesi nizamna
mesi ...................................................................
imaret ahanesinden yemek yiyenlerin aldklar mikdar ve e
itleri.................................................................................................. 86
marette yemek yiyenlerin vazifeleri ve s a y s ........................... 88
Verilen yemek e i t l e r i ....................................................................92
Yemekleri yapmak iin kullanlan mevsimlerine gre gda ve
eni m addeleri.............................................................................. 92
Klliyenin tedarikini zaruri grd m alzem e.................................. 92,
Darifaya verilen mteferrika masraf b e d e l i ............................93
Ksa vakfiyenin bize rettiine gre k lliy e ................................ 93
Sahn tabirinin i z a h ......................................................................... 95
Fatih klliyesinde tatil zam an lar.....................................................97
Klliyede tedris tarz ve pragram ve ilmi te k il t...................... 99
A. Medreselerimizde okunan dersler ve sra la r..........................100
Tedris program esaslar nelerdir ? .............................................. 101
B. Klliye tedrisatnda is tik l l........................................................119
C. Klliyeyi bitirenler nasl ile r le r ? .............................................. 121
D. Fatih kanunnamesine gre Sahn mderrisleri pye ve terifatda yerleri ve hayatlar mddetince terfihleri. . . . 137
Medreselerden icazet alnm as........................................................ 143
Klliyeye ait pln ve resim ler........................................................ 148
Klliyenin temizliine itina (manin n u k u lu k ) ..........................150
Fatih klliyesine dair efsanelemi hikyeler ve Fatihin odas 152
Fatih klliyesine mahre olan dier m e d re se le r......................... 153
tstanbul Klliyesi tik Reisi
ve
Zaman lemasnn Ba
Sfatiyle
Fatih Sultan Mehmed
ve
Devri Alimlerinin
llmt Varlklarna Ksa Bir Bak

157

82

VII

I
Fatih Sultan Mehmed,ilmf hayat ve faaliyeti
Fatihin doum tarihi ve yeri. Annesi. ocukluu. Okumas.
lk padiahl. Tahttan ayrlarak Manisaya dn. limde iler
lemesi. Bildii diller. kinci defa padiahl, lstanbulun alnma
sna hazrlk. Bilgide meraklar. Fatihle beraber lstanbulun
Trklemesi, Mslmanlamas Ve Klliyenin kuruluu . . . 161
Fatihin ilme merak ..........................................................................176
H o c a la r ............................................................................................. 182
Fatihin limlerle mnasebeti ve huzurunda ilmi konumalar,
Zamannda ilmi meseleler ve hareketler. Akli ve Nakli
ilimlerin d u r u m u ......................................................................... 194
Fatih'in Tbba i l g i s i ......................................................................... 221
Ak em sed d in .............................................
224
Hekimba Ahmet K utbeddin.......................................................... 226
Ahi elebi . ................................................................................... 226
Beir e le b i........................................................................................ 226
irvanl k ru ll h ...................................................................... . 227
Hoca A ta u ll h ................................................................................... 227
Hekim L r i .........................................................................................227
Hekim Arab ........................................................................................227
Altuni z a d e ........................................................................................ 228
Hekim Y a k u b ................................................................................... 228
Fatih D a r ifa s..............................................................................229
Akli i l i m l e r ...................................................................................... 230
Fatihin ilmi k y a f e ti........................................................................232
Fatihin husus ktphanesi.............................................................. 234
Edebi h a y a t....................................................................................... 244
Sanata merak, devrinde ince sanatler ve resme verdii nem,
imara verdii k y m e t........................................................... 251
1. R e s i m ............................................................................................ 252
2. T e z h ib ............................................................................................259
3. ini ve altnln a k l a r ................................................................ 261
4. Y a z ................................................................................................. 262
5. Duvar naklar..............................................................................264
mara verdii k y m e t...................................
265
lmi kafas............................................................................................ 270
Tecesss ve hurafelereinanmay................................................. 272
d e t l e r i .............................................
275
Huylar................................................................................................. 275

vm
Vefat, T rb e s i......................................................................
278
Szlerine baz misaller, htralar, el y a z s .................................289
M hrleri..............................................................................................292
T u r a s ..............................................................................................293
Fatih hakknda baz mtalalar ve n o tla r......................................294
Devrinin kronolojisine gre Fatihin bulunduu yalar . . . 296
II
Fatih Klliyesi Devri Mderris ve limleri
298
III
Fatih Zamannda lmi Mnakaalar
305
Fatin Gkmen Medreselerimizin gerilemesi millerine bir nazar 309
IV
Vesikalar ve Resimler
134 Resim ve izahlar vardr

nsz
stanbul niversitesi Rektr O. Prof. Cemil Bilsel imzasiyle
15 Nisan 1940 da Rektrlkde, stanbul niversitesi fakltelerinin
kurulu tarihlerini ilmi olarak tesbit iin aratrma ve almalarda
bulunmak zere seilen komisyon toplantsna gelmem bildiriliyor
du. Toplant 19 Nisanda yapld ve bu mevzular etrafnda ve esas
kaynaklar zerinde nasl allmas lzm geldii konuuldu.
stanbul Tb Fakltesi tarihinin stanbulda Fatih zamanndan
balatlmas zerinde 1930 senesindenberi aratrmalara devam
ediyor ve bu arada bilhassa ilimler ve ince sanatlar tarihimizi ilgi
lendiren vesikalar kdka da topluyorduk. stanbul niversitesi
tarihinin de stanbul alnmasndan itibaren balatlmas doru idi.
Ve bilhassa medreseler retimi ve limler zerinde de bir ok
malzeme toplanmt. Zaten bu gibi bilgilerin arand nisbette
kt grlyordu. Aratrmalarmz bu yolda toplannca
sralanan ve tasnif edilen bu noktalar stanbulda niversitenin bu
gnk anlamnda Fatih zamannda kurulduuna phe brakmyordu.
Bu ynden alma yarda brakmadk. Bada smail Hakk
zmirli, Fatin Gkmen, erefeddin Yaltkaya, Tahsin z, AdnanAdvar, Osman Ergin, Zarif Orgun, kil Muhtar zden, Tahir
Harimi Balcolu, Hazmi Tura ve sahife altlarnda hrmetle isim
leri saylanlar ve ktphaneler mdrleri olduu halde bana'm ed
reselerimizin balang tarihi zerine gerek tekilt ve gerek ilmi
meselelerde olsun ok byk yardm gsterdiler. Bu eserin mey
dana gelmesinde hakikaten benim kadar aldlar. Tb fakltemiz
tarihinin yazlnda da hocam O. Prof. Dr.Akil Muhtar zden Tb
Fakltemizin Fatih zamanndan itibaren yrtlmesi lzumu zerinde
durarak son 35 senelik Fakltedeki hayat zamanna ait btn tarihi
noktalarn bildirilmesinde deerli yardmlarn esirgemiyeceklerini

X
vd ederek o almaya itirak ettiler. Parise ihtisasm tamamlat
mak iin ahsen gnderdiklerinde (bu memlekete avdette biraz da
ilim iin al) buyurmulard. Bunu yapma btn hayatm iin
bir alma progam olarak semidim ve bana ok cesaret ver
milerdi. te bu suretle Tb Fakltesi tarihinin de ana hatlarnn
yazlmas bitmek zere iken Fatih devrindeki klliye (niversite)
hayatmz ilgilendiren mevzularn da incelenmesi ilerlemi bulu
nuyordu.
1943 senesinde stanbul niversitesi kurulu tarihinin, Fatih
Sultan Mehmedin 31 senelik hkmdarlk zamanna ait ksmnn
olduka yazldn Rektrle bildirdim. Baslmas uygun grld
ve basmevine verildi.
Basmevlerinin yeni sipariler karsnda zor durumlar bu 25
formalk eserin baslmasn bu gne kadar geciktirdi. Bu konumuz
hakknda hayrl da oldu. O gn olduu gibi yine aratrmalar
mza devam ediyor ve yeni bulgular da sras gelen bahislere
katyorduk. Fakat baslan formalara bu yeni malzeme giremiyor
du. Bu noktalarda farklar ve eksikler grlecektir.
Bu kitab ele alacaklar, Fatih Sultan Mehmed zamanndaki ilim
hayatmz btn aklile gsterecek bir eserle karlamadklar
dncesine varmak istiyeceklerdir. Bunu, bu toplama iin bir
bahtiyarlk sayarm. Fakat iinde baz yanllklar grecek olan
lar eer bu bahsi biliyorlarsa neden bize bir mehaz mahiyetini
alacak bir yaynda bulunmadklarnn da cevabn kendi kendileri
ne vermelidirler. Eer tenkitlerinde ok hakl ve samimi olurlar
da bizi ikaz ederlerse minnettarlmza son olmyacaktr.
Sonra unutmamaldr ki bunu bir eser olarak deil bir mehaz
olarak veriyorum. Toplayabildiim malzeme ancak sralanmtr.
leride daha byk salhiyetle alacak olanlara bir bibliyografi
mahiyetindedir. Btn siyasi ve askeri tarihlerimiz arasnda ilmi
bahisler hakknda ne kadar az bilgi olduu herkesin malmudur.
stanbul ktphanelerinin esasn tekil eden, o asrda ellerde
dolaan ilmi eserlerin programl bir surette ve bo yerlerinde me
tin harici notlar Ve dier kaynaklarn toplanmas imdadmza yeti*

XI

'

mee idi bu eser meydana gelemezdi. Bunun ne emekler mahsul

olduunu her sahife altndaki bibliyografiye ayrca gz atmakla
anlamak mmkn olacaktr.
unu da belirtmek isterim ki bu aratrmalarm esnasnda naiz
olarak ortaya koyduum u toplamaya benzer bir iki mehazmz
olsayd yapacamz ide daha aydnlanrdk. Hem yazmann ve
hem ona ilk defa bir ekil vermenin zorluu ise meydandadr.
Bu eseri toplarken ba vurduum pek ok arkadalarm ve
byklerimden ne kadar kolaylk grdm asla unutmyacam.
u toplama onlara minnettarlmn bir delildir. Bunlarn kim
ler olduu bibliyografide grlecektir. Acaba hi zorluk grme
dim mi ? Onu da burada yazma doru bulmuyorum. Eseri inceliyecek olanlar yerinde bir tek zntmn belki farknda olabilirler.
Bu toplama, bir konunun balangcdr. Tamamlanmas doru
olur. Bunu belki yapacaklar ge kalabilir ihtimalini dnerek
Tahir Harimi, Osman Ergin ve Fatin Gkmenden aldm fikirleri
baa ve sona sraladm. Bu balangcn devam etmemesi ihtimalini
bu ilveler imdilik tamamlam olacak.
almalarmzda bizi tevik eden ve isimlerinin hepsini veremi*
yeceimden maalesef eseri okuyanlarn mehul kalacak olanlara,
Byk Millet Meclisi krssnde, Enstitmzn verimli almalar
n ven Milli Eitim bakanmz Haan Ali Ycele, bize kolaylk
gsteren eski Rektrmz O. Prof. Cemil Bilsel ve imdiki Rek
trmz O. Prof. Dr. Tevfik Salam, Tb Fakltesi Dekan Prof.
Dr. Fahri Arel, baslmas hususunda hi bir maddi fedakrlkdan
ekinmeyen niversite heyetine ve genel sekreterimiz Ferid Zhd
r c ye ve Enstitmzdeki alma arkadalarma bilhassa asis
tanlarm Dr. Saffet ve Neziheye kran bir bor bilirim.
Tb Tarihi Enstits Mdr
Prof. Dr. A. Sheyl nver

Fatih devrinin lm nem i hakknda

Dnyann en byk fizik limi (Henri Poincar) nin (ilim ve
Usul = Science et Mthode) adl eserini okuduum zaman orada
(Alim) in yle tarif edildiini grdm (lim ; harici hi bir cebir
ve tazyik olmadan iradesiyle kendi kendini zor ve uzun bir hiz
mete mahkm eden adamdr).
Yine baka bir eserde mehur bir kife muvaffakiyetinin srrini sormular, o da sabr olduunu sylemitir^
Osmanl devrinin can ve hayat damar telkki edebileceimiz
Fatih asr n bilhassa ilim ve kltr bakmndan enderin ve ince
aradrmalarla nurlandran ve bize o devrin btn ilim ve fikir
hareketlerini bu eseriyle tantan muhterem Prof. Dr. Sheyl
Onver i Henri Poincar nin tarifettii lim e bir misal
olarak gsterebilirim.
Her hangi tam ve mkemmel bir eser mellifi iin riayeti zaruri
muasr tetkik ve tetebb artlar iinde ne kadar bunaltc mkl
leri iktiham icabettiini, tecrbe edenler pek l bilirler.
Fatih kiliyesi bu mhim almalara tam bir numunedir. Ve
sikalarn shhati, mevzuu tenvir eden mehazlarn doruluu, eserin
kymetini anlatmaa kfidir.
slm kltrnn Fatih devrinden sonra her gn bir adm daha
geriledii tarihi bir mukadderat olarak gzkmektedir. Bunun illet
ve sebeblerini anlamak iin sekiz asrdr btn parlakliyle ayakda duran slm kltrnn getii tarihi yolu her cihetden yokla
mak lzmdr. Onun son inkif merhalelerini temsil eden (Fatih
Kiliyesi) dir. XV inci asrdan sonra donmu devirlere doru
admlarn skladran bu kltr ; yalnz siyasi kudretin himaye ve
nfuzu altnda canlln muhafaza ediyordu. Islm ilimleri, mane
viyat ve din limlerinin sekiz asrdr durmakszn almalar saye-

XIII
sinde tam kemalini bulmutu. Btn mukaddes kaynaklar zerin
deki tahliller ve telifler ktphaneleri doldurmu bulunuyordu.
Harici hayata dair de verimler bir duraklama gsteriyordu. ark
ile Garbn dn bir husumetle balayan mnasebetleri bil&here
menfaatleri dourmu, dnya pazarlar ilk devirlerdeki dargn ve
nefretti kimselere bedel, munis ve malm muhite ven ve sevdi
renlerle dolmutu. Aradaki mtareke ve sulh zamanlarndan istifa
de ederek derhal faaliyete geen tacir kervanlar, tandklar mu
hitlerde zevkin ve ihtiyacn karlklarn her gn bir derece daha
arttryorlard. Bu rse yeni bir dnya, yeni bir hayat kuruluuna
doru gidildiine iaretler demekti. Maddi ve tabi ilimlerin hayat
sahasna icatlar ve keifler dkmeleri belirmi ; baka baka tica
ret yollar intihab edilerek mteaddid memleketlerin metalar ara
snda daha sratli mbadele vastalar bulunmutu. Artk fikir ile
hayat birlemi ; insanlar, dndkleri gibi yaamaa, medeni
yetlerini de bu yolda yrtmee koyulmulard, {skolastik durmu,
srf nazari ilimcilik iltifatdan dmt; tecrbe ve yoklama devir
lerine doru almalar oalmd.
(Fatih devri) bu hareketlerin balangc, orta a nazariyatclannn da sonuncusu idi. Fatih klliyesi de bu yeni maksad he
def tutarak kurulmutu.
**
Beeriyet tarihin fikriyat yolundaki ilk hareketini reten m
essese (Med) hkmdarlarndan (Huenk) tarafndan kurulduu,
karanlk bir rivayet olarak nakledilmektedir. Dnyada ilk med
rese onun tarafndan yaplmtr D. Yine ayni muhitlere yakn
addebileceimiz dier bir teebbs de (Elam) hkmdarlarnda
grlmtr. Fakat bu hareketin bilkis Irakdan rana intikal ettii
zannolunmaktadr. Elam ve Smerlilerin gnden gne bize malm
olan byk medeniyetleri, Arkeolojinin artan gayretleri sayesinde
daha nurlu olarak bilinmekdedir.
O
zamanlar btn bilgiler, mabedden hayata, maneviyatdan
maddiyata geiyordu. En byk bilgi sahibi rahibdi. Mabedin reisi
[1] Tabiri

XIV
site ve Allahn vekili itikat olunan bu manevi adam, bir medeni'
yetin, bir sitenin dima demekti. Cemiyetin btn irade kudretini
o tekil ediyordu. Eyaya sirayet eden kudsiyet ve lhi hkmler
baki olmakla beraber hayat tazyikleri karsnda eniyetin galip
olduu yerlerde maddi adam nafiz olmu, medeniyet ruhanilikden
cismaniyete doru admlarn skladrmd. Bu hakikat, btn
tarih devrince devam etmitir. Muhtelif medeniyetlerin teekklle
rini aradrdmz zaman, aradaki nokta zerinde tam bir birlik
grlr. Mbedlerle hkmdar saraylar, kar karya gelen iki
kudretin timsalidirler. Bazan bu iki kudref birlemi, Msrllar ve
hatta ksmen Smerlilerdeki hkmdarlar, birer ruhani ve lhi
makam sahibi olarak takdis edilmilerdir. Son tarihin dini teza
hrlerinde de bu husus ok ak olarak grlmektedir. (Napolyon)
un papalk makamna nfuzu, Angilikan kilisesinin teekkl, hep
madde ile manevi nufuzun birleme icaplariydi. Osmanl padiah
larnda hilfet, Fransa kratlarnn umum katoliklerin ve Rusya
arlarnn bilmum Ortodoksluk hmisi olarak tannmas da ayni
tarihin devamndan baka bir ey deildi.
*
**
slm kltr umumi yry telkki edilen bu yoldan daha
asr saadette dnm, tarihin asrlarca takibettii srf maneviyata
mnhasr olan bu tariki terk etmiti. Ne Yahudilik gibi srf mad
diyata ve ne de Hristiyanlk gibi srf maneviyata brnm, hem
hayata ve hem de ^ i ve manevi lemle balln brakmamt.
Asr saadeti mteakip Emevilerin faal istila hareketleriyle Avrupaya ve btn Akdeniz adalarna kadar yaylan Mslmanlar, derhal
eski medeniyetlerle temasa gelmiler, onlarn bir miraslar olarak
tarihi rmee balamlard. Teekkl eden mteaddit hkmdar
sllelerinin nce ilme ve fikir inkiaflarna kymet vermei, dini
bir mkellefiyet tanmalar; o tarihin bize haber verdii bir haki
katti. Emeviler, Abbasiler, Fatimiler gibi manevi birer makamla
beraber dnyevi saltanat mezceden sllelerden baka srf devlet
ve saltanat kurarak tarihin huzuruna kan slm hkmetleri de

XV
bu mhim sahay kemale uladrmakda aralarnda dinmeyen bir
rekabet gtmlerdi.
slm kltrnn cihan umul azameti de bu esasdan alnan ilham
larla olmutur. Bveyhiler, Samaniler, Gazneviler, Akidiler, Tuloniler, Seluk iler bidayetdeki OsmanlIlar gibi manevi yani hilfet
kudretini haiz olmayan slleler, bu noktaya stn bir kymet
vermeleri neticesi bir ok ilim messeseleri meydana gelmitir.
Islmiyetin nazarnda ilim tahsili kadn ve erkee bir din vazifesidir.
Osmanl devleti teekkl ettikden sonra orta a, yani Istan*
bulun fethinden bir mddet sonra maddi ilimler bakmndan ark*
da bir duraklama grlmektedir. Mimari, sanat, tababet ve fizik
ilimlerine ait limlerin adetleri ok azalmt. Edebiyat, felsefe,
ilhiyat gibi bilgiler de inkiaf hamlelerini tamamlam bulunu
yorlard.
Sekizinci asrda Abbasiler devri gibi muhtelif orijinal limlerle
ykselen asrlar kaybolmu, o devirlerde birbirini takibeden m*
teaddit fikir cereyanlar^hedeflerine ulamlar, mezhepler, felsefi
meslekler, teekkllerini bitirmi ; ilim gerek maddeye ve gerek
manaya bakan btn alanlardaki ilerlemeyi kazanmt.
nk XI inci asrda Nizamiye klliyesi mderrisleri gibi btn
ran, Maverannehir, Arap ceziresi, hatta Anadoluda yetien lim
ler, muhtelif ilim messeselerinde dersler veriyorlard. O asrlarda
mehur ilim merkezleri arasnda Basra, Kfe, Badat, Vst, Musul,
ran, Harezm, Horasan, Amit den ta Anadolu ehirlerinden Konyaya kadar bir ok beldeler, birer nur ve irfan kayna olmular
d. Yakubun Muceml bldanna baknz. Byk merkezler
umuma mahsus ktphaneler ve ilim mahfillerde dolu idi. Ayn
zamanda Cengiz hdiselerine tekaddm eden zamanlardaki tica*
ret ve iktisadi genilik de bu inkiafn balca sebebleri arasnda
bulunuyordu.
Osmanllar da bir devlet unvanile tarihin sahnesine kdkdan
ikinci Murada kadar Avrupa aknlarndan elde ettikleri servet
ve ganimetlerle memleketin imarna almlar, medreseler, ktp
haneler, darifalar, kervansaraylar, imarethaneler, umumi yollar

XVI
yaplmak suretile medeni varlklarn her gn bir derece daha arttr*
maa muvaffak olmulard. Fatih tstanbulu fethettikden sonra bizzat
hkmdarn gaye ve hedeflerine iaretler veren baz mhim nok*
talarla karlayoruz. Fatihin ark dillerinden baka branice, Yu*
nanca, Latince, tslavca bildiini Bizans mverrihleri sylyorlar.
Buna ait deliller arasnda da hkmdarn ecnebi eserlerin terc
melerine verdii nemle gsterilebilir.
Batlamyus corafyasnn Arapcaya nakli iin Trabzonlu bir rum
olan (Amirues) e emir verdii gibi byk dnya haritasn da
terceme ettirmiti (Ayasofya K. N. 2696, 2615). Saraynda o de
virde mehur seyyah (Eyriacus) e Roma tarihini okutup dinleyen
bu byk hkmdarn u hareketi istikbal hakkndaki dncele
rini bize anlatmaa kfi gelir. Avrupada en kuvvetli bir devlet
olarak'bulunmas esasnn icaplarn nde tutan (Fatih) bu fikrinin
yalnz istil yoluyla olamyacan da pek l takdir ediyordu.
Fatih: mnevver, esasl tahsil gren bir padiahd. Bu salhiyet ve
ok derin ve isabetli dncesinin neticesi olarak Fatih, klliyesini kurdu.
Avrupa ile Asyanm birletii nokta olan Istanbulda bu klliyenin tesisi; Osmanl imperatorluunun mstakbel hayat iin byk
bir ilim kayna ve siyasi varln en yksek bir kuvveti demekti.
Bilhere Avrupa harplerinde muvaffakiyetleriyle hretlenen
kumandanlarn ve dahilde memleketin terakki ve tekmlne -Jizmetler eden idarecilerin mhim bir ksmnn da bu klliyeden ye*
tidikleri grld.
Vaktile ark slm dnyas ; trakda (Nizamiye) yi, Tunus ve Ce
zayir muhitlerinde (Camiz Zeytun)u, Afrika ile Suriye ve bilmum
garp islmlarna tahsil merkezi olarak (Camil Ezher) i tanyordu.
Orta an lstanbulun fethile nihayete ermesi zerine (Fatih) bir
tarafdan Asyaya, dier tarafdan da Avrupaya kol atmas mmkn
o^an bu klliyeyi, mteakip asrlar slm dnyas iin, bir merkez
yapmak istiyordu. Maalesef Osmanl, ricali bu kymetli hedefi takib
edemediler, ilim ve fikir garpde inkiafa balad. XVI inci asrdan

XVII
sonra dnyann nazarlarn baka klliyeler zerine celbe muvaffak
oldular.
Sayln kardeim Prof. Dr. (Sheyl Onver) e bu kymetli ese*
rile bize bir feyiz kayna verdiinden dolay teekkrler ederim.
Edremit: 2-1-1944
T ahir Harimi Baleol

Medreselerde reni tarzna bir bak

yahut
m edreseler kendisinden beklenen hizm eti
yap m m d r?
tstanbuiun alnnn 500 nc yl dnmnn kutlulanmas fikri
ilk ortaya atld- zaman, herkesden ve her teekklden nce, fii
liyat sahasna geen ve stanbul niversitesinin bir tarihini yazmak
hakkndaki teklifi de ayrca frsat bularak Fatih devri iin yaz
yazan m uharrir; Profesr Dr. Sheyl nver olmutur. Ben bunu
byle grdm ve tarih karsnda byle ahadet ederim.
Doktorun maksad ilkin tam ve kmil bir eser yazmak deildi,
ileride yazaca byle bir eserin msveddesini neretmekti. Bu
msvedde 1953 senesine kadar herkes tarafndan okunacak, ilii
lecek noktalarna iliilecek, bu mevzu etrafnda tenkidler ve mta
laalar yrtlecek ve bunlarn sonu gelince o da eserini yeniden
yazacakt.
Bundan dolaydr ki eserini gelii gzel evinde yazyor, niver
sitede yazyor, muayenehanesinde yazyor, vapurda, imendferde
yaziyor, hasl durmadan, nne ardna bakmadan yazp duruyor
du. Bir aralk yazdklarn, ilim adamlarmzn pek aznda grdm
bir tevazula, gzden geirmek zere bana verdi, okudum. Baz
bahislerini fazla ikin, bazlarn ok tekrarl bulduumu syledim
ve bunu msvedde halinde karmakdansa dorudan doruya ki
tap olarak yaynlamasn, fakat bunun iin de yeniden daha derli
toplu ve biraz da ksa yazmasn tavsiye ve rica ettim. O da
kabul ederek yle yapt ve bu eser bu ekilde ortaya kt.
Aceba istenildii gibi derli toplu, eksiksiz ve artksz bir eser
oldu mu? Bu, telkkiye baldr. Aramzda lhi ve semav kitap
larda bile tertipsizlikler ve kusurlar gren kimseler varken ve g
rlrken byle bir iddiada bulunmak istemem. u var ki mellif

XIX
ne yazmsa bir kayda, bir vesikaya ve imdiye kadar oumuzun
grmemi olduu kaynaklara dayanarak yazm olduu iin kymeti
ve ehemmiyeti kmsenemiyecek bir alma mahsul olmutur
demekde ve biblorafyas ile vesikalarn fotoraflarn gren bir
ok mnekkidlerin de benimle ayn grde olduklarnda phe
edilemez.
Ben burada eserin yazlna, mnderecatna ve tertibine deil
de mdafaa edilen medrese tahsilinin Fatihten sonra ald vaziyete
ve Sheyl nverin balad bu ii kimin ne zaman, nerede ve ne
suretle bitireceini bilemediim cihetle eserin nile sonunu bala*
mak ve badatrmak iin medrese tahsili hakknda bildiklerimi
yazmak istiyorum.

Esasa girimeden nce yle bir fkra nakledeyim :

Sylentiye gre Fatihin tstanbulu almadan nce nemli d*
ncesi ve karar varm. Bunlardan birisi; tstanbulu alrsa bura*
daki Rumlar Imperatorlarile beraber Moraya naklederek tstanbulu
mnhasran bir Mslman ehri yani tslmbol yapmak ;
kincisi; Rumlarn tstanbulda gzleri kalmamak ve intikam his*
leri snmek iin Ayasofyay ykmak;
Oncs; Arapcay Osmanl hkmetinin resmi dili olarak
kabul ve tatbik etmek.
Bu sylentinin ne dereceye kadar hakikate uyduunu incelemek
tarihilerimize der. u var k Fatih esas itibarile byle dn
memi olsa bile zamanla milliyet, lisan, patrikhane meseleleri ve
stanbul zerinde Rumlardan baka milletlerin ve hkmetlerin g
rlen ihtiraslar da gznne getirilirse (baz kimselerce Fatih byle
yapm olsayd daha iyi olurdu) tarznda bir temenniden ibaret
olmas akla yakn gelir. u var ki Fatih bu tasavvurunun birincisini
muhasara srasnda imperatora teklif bile etmi olduunu tarihler
yazyorsa da fetihden sonra hemen Ayasofyaya gidip orasn slm
mbedine evirmi olmas sylentinin bu tarafn zafa uratm,
buna kar mektep demek olan medreselere Trkeyi sokmyarak
tedrisat mnhasran Arapa eserlerden yaptrm olmas da sy
lentiyi biraz kuvvetlendirmitir.

XX
imdi bizde bu sylentinin yanl safhasnn da doruluunu
biran iin kabul ederek Fatihin bunda muvaffak olup olmad
zerinde biraz duracaz:
Bugn btn dnyaca kabul ve teslim edilmitir ki tahsilin
temeli ilk mekteplerde ana dilile yaplan retim usulne dayanr.
Fatih devrinde bu tahsili verecek messeseler sbyan mektep*
ieri idi. Bu mektepler ise ancak (Kuran okuma, namaz surelerini
ezberlemei ve biraz da yaz mek etmei) retirdi. Buralarda
Trke asla okutulmaz ve retilmezdi. Esasen bu zamanlarda
Trkenin ne alfabesi, ne de grameri henz klsik bir ekilde tes*
bit bile edilmemiti.
Fakat btn bu kusurlarile birlikte Sbyan mekteplerinde biraz
okumak ve yazmak renmi olanlar bunu fevkalde zeklarna
ve ounu yzlerce defa yaplan tekrarlara borludurlar. Yoksa bu
mekteplerin halka umumiyetle okuyup yazma rettiklerini sanmak
ve iddia etmek yerinde bir hareket olmaz.
*
*#
Sbyan mekteplerinde Arap harflerini tanyan, Kuran okuya*
bilen ve biraz da sls ve benzerleri Arap yazlarn kopye etmi
olanlar ya bukadar tahsille iktifa ederek hayata atlrlar, yahut ta
medreseye girerek oradaki tedrisat takip ederlerdi.
Medreselerde tedrisat ise Arap dilile yaplrd. Osmanl mperatorluunun ilk kurulduu zamanlarda, znik, Bursa ve Edirne
gibi byk ehirlerde medreseler ald sralarda grlen ihtiya
ve talep zerine Msrdan, Suriyeden, Irakdan, hatta Orta Asyadan
kopup gelen limler bu medreselerdeki Arapa tedrisat ifa ve
idare ediyorlard. Bu mderrisler, geldikleri yerler itibarile Arap
dilini konuur, o dilde okur yazar kimseler olduklar iin ilk za
manlarda bunlarn nezaretleri altnda yetien Trk talebe de ol
duka Arapa okuyup yazmay ve biraz da konumay reniyor
lard.
Fakat bu yabanc mderrisler hayata veda edipde yetitirdikleri
Trk talebe onlarn yerine geerek tedrisat ellerine alnca hoca
lar kadar Arapa konuamadklar ve yazamadklar iin bu son

XXI
rakilerin yetitirdikleri talebe ncekilere nisbetle ok zayf ve ok
iktidarsz kimseler olmulard.
Mderrisler Arapa kitaplar kelime kelime Trkeye evirmek
suretile derslerini takrir ederlerdi. Esasen talebe z dilinde okuyup
yazma renmemi, yeni Mderrisler de bu hususta talebeden ok
yksek bir seviyede bulunmam olduklar in medreselerde ted*
risat senelerce srer, talebe bu mddet iinde yzlerce defa tek*
rarlanan Arapa kelime ve cmlelerden kuvvet alarak Arapa bir
ibareyi yarm yamalak okur ve ylece krk bir de mana verebi
lirse de asla Arapa konuamaz, hele hi de yazamazd.
Binaenaleyh bu devirlerde 3040 sene Arapa okuyupda o dille
konumay, hele yazmay renmi olanlar parmakla gsterilir, ta
biidir ki bylelerini de nadir yaradll kimseler tekil ederdi. Bu
bahsi biraz daha aaym :
Fatih stanbulu almadan ve burada yeni medreselerini kurmadan
nce Trk olduu halde bu memlekette Arapa renip o dilde
eserler yazanlara rnek olarak Istanbulun ilk Kads Hzr bey ile
Fatihe Hocalk etmi olan Molla Hsrevi, Fatihin ilk hocas Molla
Graniyi gsterebiliriz.Hzr beyin kaitten manzum (kasidei nuniye)si,
Molla Hsrevin fkhdan metin ve erh olarak (drer ve gurer) i
ve usul fkhdan yine yle (Mirkat ve Mirat) ve Molla Graninin de (tefsir) i bunlarn iktidar ve ehliyetlerine ahid gsterile
bilir. Molla Ltfinin Arabca eserleri de bu araya girer.
Fakat bu limlerden yalnz Hzr bey Arapay Trkiyede ren
mi, dier ikisi - hal tercmelerine gre - bu dili ve slm kl
trn Arapa konuulan memleketlerde renip gelmilerdir. u
halde Hzr beyi ve yetitirdii talebeyi nadir yaratlanlardan sa
yacaz.
*
* *

stanbul alnp mperatorlua merkez ittihaz edilince dier slm

diyarndaki medrese ve mektep sistemi burada da tatbik edilmee
ve yeniden medreseler ve mektepler almaa baland ve bu de
virde komu slm lkelerinden, eskisinden ok sayda gelen ve
ayn zamanda Arap dilini de iyi bilen limler bu medreselerin
bana geirildiler.

XXII
stanbul medreselerinin ilk ekli Fatih camii etrafnda kurulmu,
Sleymaniye camii yaptrld zaman bu ekil orada bir kat daha
*
tekemml ettirilmi ve daha sonra gelen hkmdarlarla ilim sever*
ler de hep bunlar rnek tutmu olduklar iin burada Fatih medre*
seterinin tekiltile tedris usuln ksaca hatrlatmak lzm gelmitir:
Profesr Shyl nverin de tafsiltile bildirdii gibi Fatih medre
seleri (tetimme) ve (sahn) olmak zere on alt medrese veya bina
zerine kurulmutu. Tetimmelerde ilkin (ulumu aliye) yani let
ilimleri denilen Arap dilinin sarf, nahvi ve edebiyat retilir, son
ra sahnda (Ulumu liye) yani yksek ilimlerdenilen fkh ve usul
fkh gibi hukuk, kelm ve hikmet gibi felsef, hadis ve kuran
tesiri gibi ilhiyat ilimleri okutulur ve her ikisi arasnda amel ha
yatta kullanlmak ve bilhassa feraiz kitaplarndaki miras taksiminde
faydalanmak zere hesap ve bir de namaz vakitlerini tayin etmek
bakmndan lzumlu heyet (kozmorafya) retilirdi.
Yine bu zamanlarda ayrca Tp ve Riyaziye okutan mektepler
olmad iin bu ilimlere dair kitaplar da ksaca bu medreselerde
gsterilirdi, veyahut medrese talebeleri husus olarak bunlar re
nirlerdi.
Biraz nce de denildii gibi ktanbula gelen ilk Mderrisler
Arap dilini ve slm kltrn Trkiye dndaki slm lkelerinde
renerek gelmi olduklar iin Fatih devrinde bunlarn tedrislerin
den hayli faydalar elde edilmi, Trk ocuklar da, medreselerde
Trkeye kymet verilmemi olmasna ramen, bunlardan Arapcay
olduka iyi renerek bu dilde yazlm kitaplar takibe kudret ve
kabiliyet kazanmlard.
Fatih devrinin mderrisleri arasnda Gazali'nin Arapa (Tehaftl felsefe) sine yine Arapa (Tahaftt tehaft) adnda bir tenkid
yazan Hocazade Mustafa bin Yusuf bunlardan birisidir.
Bu zatin Trkiyede rendii Arapa le tbnrrtle Gazali
arasndaki lm mnakaalar gsteren felsef esere byke bir ki
tap halinde bir tenkid yazmas hem Arapcasmm kuvvetini hem
kltrnn yksekliini hem de yaradlnn fevkaldeliini gs
terir. Bunun hocas da Trktr ve biraz nce ismi geen Hzr beydir.

xxm
Fatih devrinde Arapa eser yazan Molla Hsrev, Molla GOrani,
Ali Alattin Tus ve Ali Kuci gibi limler bu dili hal terc
melerinde grld gibi Trkiye dnda renerek gelmi
olduklar iin onlar Hocazade gibiler arasna katmyorum.
te Fatih devrinde yerli ve yabanc, fakat hepsi kudretli ve
liyakatli olan bu Mderrislerin yetitirdikleri ve kendilerinden son
ra derslerini okutmaa memur ettikleri talebeleri herhalde hoca
lar kadar Arap dilinde ve slm kltrnde meleke ve maharet
kazanamam olacaklarki Medreseler sonralar eskisi kadar iyi
talebe yetitirememi ve bundan dolaydr ki zamanla programla
rndan (Ulumu liye) kartlp yalnz (Ulumu aliye) braklmtr.
Yine bundan dolaydr ki yirmi sene medrese tahsiline devam
ettikleri halde ancak Arapa anlamay g bela renebilmi olan
bir kimse o srada 40 45 yama ayak basm olduu iin
maietini kazanmak, ayn zamanda ile kurmak zere ticaret, ilim
veya memuriyet hayatna atlmaa mecbur olurdu.
Binaenaleyh Kanuni devirlerine doru Medreselerde okuyanlar,
okluk itibarile, Arapcay renemedikden baka tahsilde asl ga
ye olan slm kltrn alamam olduklar gibi hayatta lzm olan
msbet ilimleri de asla renememi bulunduklar iin Trkiyede
medrese mensuplar limler srasnda deil, dinden de, dnyadan da
haberi olmyan cahiller arasnda saylrd.
Medreselerin Arapa bilir kimseleri yetitirememenin bir sebeb id e ; imperatorluk lkesi Fatih devrinden sonra, gittike by
yerek o nisbette fazla idare memurlarna, Hkimlere ve Kadlara
ihtiya gstermi olmasdr. Bunlar ise ancak uzun bir tahsil devsinden sonra medreselerden yetiebiliyorlard. Bu yzden (talep)
oald nisbette (arz) da oalm ise de Hkim ve Kad yeti
tirmek iin sarfedilecek olan zaman (talep) i karlayamyarak ister
istemez okutulan kitaplarn ksaltlmas, tedris devresini tamam
lamadan talebeye ahadetnameler verilmesi gibi arpk ve aprak
yollara gidilmitir.
Osmanl mperatorluunun ilmen olduu kadar idareten ve siya*
seten de en yksek devri saylan Kanuni Sultan Sleyman zama

X X IV
nnda gze arpan bu tedris yolsuzluuna mani olmak iin 944
(1538) de bir kanun yaplmtr. Bu kanunda tedrisatn nasl gev*
etilmi ve bozulmu olduu u satrlarla anlatlmaktadr :
. . . Elhalethazihi istima olundu ki tariki ifaza ve istifazada
tamam suihal ve minhac talim ve taallmde kemali ihtill olup
sadedi tahsilde olan talebenin ugli tahsili msahelei tmme ve
m&samahai mme zere olup her fenden bir kitap ve kitapdan bir
ka fasl veya bap, okutmakla iktifa eyleyip klli himmetlerini
sratle li payeye eriip, kimi mlzm olup bir tarikle mansba
duhul etmee sarfederlermi. Olsebepden reyeti ilim mtenekkis
(baaa) ve yat irfan muntams (belirsiz, snm) olmaa yz
tutup etraf ve nevahide olan medarisin ekseri diraset ve talimden
hali kalm ...
Dertleri ve kusurlar ok ak gsteren ve bildiren bu vesikada
deva olarak da u fikirler ileri srlyor :
. . . Her payede (snfda) okunan kitaplarn, gerek bir medre
sede okuyalar gerek ann misli medresede okuyalar, Mderrisler
ve Danimendler (talebe) nevama kabiliyet ve zek mahede
etmekle megul olduu kitapdan mebahisi kaille okutmakla dersin
tebdil etmiyeler. Tamam teksiri mevad ve mesail ve tevfiri mebadi ve celil edinciye kadar okutalar. Kendulerden yukaruda olan
payelerde (snflarda) okunan kitaplar mtalaasna liyakat ve istida
da geldikde eline tmessk (ahadetname) verip zatn (hviyetini
yahut liyakatini) beyan ederler.
Vesikann biraz aasnda grlen :
Muhtasarat (metinleri) tamam okutturalar, her kitapdan birer
mikdar ile iktifa ettirmiyeler kaydndan da reniyoruz ki med
reselerde mufassal kitaplar, erhler ve haiyeler yle dursun en
ksa metinler ve klsikler bile tamamen deil, yaryarya bile okututmuyormu 1 Herhangi bir ilmi byle atlama suretile okuyan bir
talebe nasl olurda o muhteem arap dilini ve slm kltrn kav
rayabilir ?
Yine bu kanunnameden o zamann lisesi demek olan Fatihin
Semaniye medresesine girebilmek iin be sene tahsil grmek l

XXV
zm geldii halde bir, nihayet iki senelik bir tahsilden sonra semaniye medresesine girildiini reniyoruz. te kanunname bunu
da men ediyor ve :
. . . bir mstaid kp tamam slubu muayyen ve kanunu
mukarrer zere cemii payeleri gezip, okunagelen kitaplar okuyup
kazay vatar ettikden (iini yani okuyaca kitaplar bitirdikden)
sonra be ylda semaniyeye varp raptoluna. . . diyor.
Burada (bir mstaid) tabirine de dikkat gerek. Yani bu tarz
tahsil bile tam istidad sahibi olanlara myesserdir denilmek istenili
yor. te medrese tahsilinin asl rkl buradadr. Ve Arap dili
iyice renilmeden o dilde tedrisat yapan bir medreseye talebinin
girmesi bu gerilie ve cahillie sebebiyet veriyor.
Bu kanun hkmn veya tesirini gstermi de tedrisat o tarihden sonra yoluna girmi midir ? Buna hi de ihtimal vermiyorum.
Hal ve vaziyet de bunu byle gsteriyor II].
Esasen 857 (1453) den sonra Istanbulda ve daha sonra onu
takiben Trkiyenin btn ehir ve kasabalarnda yeniden medrese
ler alarak sekiz asrdanberi bilinen ilimler ve fenler retilirken
Garpda Rnesans devri alm ve bilhassa msbet ilimler yeni
bir yol alm bulunuyordu. Bundan dolaydr ki Trkiyede Medrese
programlarndan kartlmakla beraber yine yle byle eski ki
taplardan Hesap, Hendese ve heyet gibi msbet ilimleri kendi
kendilerine yahut husus hocalardan renen Medreselilerin irfan
hamuleleri, modas gemi bir elbise, grenleri nasl gldryorsa,
bunlarn szlerini iidenler ve ilimlerinin derecesini anlyanlar da
kendilerine o derece glyor, hatta hayret ediyorlard. Bunu bir
misal ile izah edeyim :
Fatih devrinde Ali Kuci tarafndan medreselerde okumak zere
yazlm olan (Fethiye) adndaki heyet kitabn 1239 (1823) de
yani Fatihden 370 sene sonra Trkeye evirerek tab ettiren Mir
Seyyit Ali 1210 (1793) de msbet ilimleri ve fenleri retmek zere
[1]
Bu vesikay Bursa eriye mahkemesi sicillerinden kartp Neylfifer
mecmuasnn 5 inci saysile nereden gen muharrirlerden Fahri Dalssra teek
kr bor bilirim.

XXVI
alm olan Mhendishanenin Bahocas olduu ve heyetin garp*
daki yeni eklini bilmesi lzm geldii halde, hem bu zaman ge*
mi eseri o srada tercme etmesi hem de buna yazd n szde
okdan beri btn dnyaca renilmi olan Kopernik nazariyesine
aykr olarak hala gnein arz etrafnda dnmekte olduunu m*
dafaa eder grnmesi medrese zihniyetinin ve tahsilinin drt asrdanberi nekadar yerinde saym olduunu gsterir. .
Medreselerin bu vaziyetini ve bu zihniyetini bu tarihlerde en
iyi bir surette anlyan ve anladn da veciz bir cmle ile anlatan
Tanzimat devrinin mehur Mderrislerinden Palabyk hoca olmu*
tur.yleki: 1241 (1825) de zasmn hr fikir tadklar ve yenilik
cereyanlar yaptklar ileri srlerek hkmete datlan ve azalan
srgn edilen (Beikta cemiyeti lmiyesi) zasndan Kethdazade
Mehmet Arif efendinin menakibinde okunduuna gre (Sahife 80)
Palabyk hoca medrese mensuplarn ve hocalar kasdederek de
mitir ki :
Bu bizimkiler okurlar, okuturlar, kitap yaparlar yine de anla
mazlar.
**Di
Bu tez bu tarzda bylece mdafaa edildii zaman iki mukadder
sual karsnda kalacam tahmin ve takdir ediyorum. Bu sualle
rin birincisi; Trkler bu kadar kabiliyetsiz bir milletmidir ki asrlardanberi Arap dilini renememiler ve hi bir eser verememilerdir.
Hayr 1 Bu hususda Trklere kabiliyetsizlik isnad etmek asla
doru olamaz ve hatrdan da gemez. Trkiyedeki Trklerin bu
mevkie dmeleri ve Arap dilini renemeyileri kabiliyetsizlikden
deil, usulszlkdendir. Buna, yukarda sylediimiz gibi, medre
seleri bir ilim yuvas olmakdan ziyade bir memur kayna telkki
etmelerinin sebep olduunu da ekliyebiliriz. Yoksa, Arap dilile
yazdktan eserler bu gne kadar ark medreselerinde okunan ve
yalnz mslmanlar arasnda deil, btn milletler arasnda mehur
olan arkn'balca ilim ve fikir adamlar okluk itibarile Trktrler. Mesel :
Peygamberin (hadis) lerini yani szlerini toplyan Buharal s-

XXVII
mail, Yunan felsefesini ve bilhassa Aristoyu arka ve slm le
mine ilk tantanlardan Farabi, onun izinden giden, fakat onu da
geen bnisina ve Arap dilinin lgatlarn toplayp o millete kamu
sunu hediye etmi olan smail Cevheri, hatta Mecdddin Firuzabad, Arap edebiyatnda, slm felsefe ve itimaiyatnda lmez
eserler brakm olan Zemaherl, Teftazanl Sadettin, Reyli Fah
rettin, mam Gazali... gibiler randa, Hindde, Arap lkelerinde Orta
Asyada ve Anadoluda Arap dilinin hkimiyetini asrlarca temin
etmiler ve yazdklar eserleri Arapiara da beendirmilerdir.
Bunda zerre kadar phe yoktur.
*
Adlarn saydm bu limlerin bir tanesinden maadasnn Trk
olduklarn btn kaynaklar ittifakla sylyorlar, yalnz o bir tane
sinde, Firuzabadl Mecdddinde, bir ey sylemiyorlar. Babas bu
gnk randa ve iraz yaknlarnda Firuzabadl, kendisi yine o ta
raflarda Krzunlu olduu iin Arap olmadnda iiphe yoksa da
kalkp Bursaya gelerek Trk Hkmdar Sultan Muradn hizmetine
girmi ve sonra da byk Trk hkmdar Timura giderek onun
inam ve ihsanna nail olmu bulunmas bu zatn Fars milletindende
olmayp Trk olduu hakknda kuvvetli bir kanaat uyandrmaktadr.
Belki zamanla kacak kaynaklar bunu da ortaya atacaktr. Badadda kendisinden okuduu hocas Abdullahn babasnn ad Bekta olduuna baklrsa hocasnn da Trk olmas lzm gelir.
imdi, denilecek ki, pekl, ya Osmanl lkesinde drt, be asr
iinde bu saydnz byk Trkler arasna katlacak bir tek A rap
a bilir ve Arapa eser yazar ilim adammz da yetimemimidir ?
Trk medreseleri bu kadar verimsiz ve Trk limleri de bu kadar
ksrmdr ? diyeceksiniz. Hakknz var.
Evet bir deil, bir ok kimse km; Arapa tefsir, erh, tah
iye, haiye ve talik olarak irili ufakl bir ok eyler yazmlardr.
Fakat bunlar Arapa yazlm saymaa hakkmz, hatta cesaretimiz
yoktur. Arap lemi de bu eserlerin ouna kymet vermemidir.
Milletler aras lim lemi ise hi kale almamdr. Bu kadar
zaman iinde yalnz adn anmaa deer tek bir Trk km,
Arapa yazd eseri, slm leminde olduu kadar Garp memle-

XXVIII
rinde de rabet grm ve bundan dolaydr ki Istanbulda, Msrda
ve Avrupada baslm, hatta Latin diline de terceme ve tab ettiril
mitir.
Bahsetmek istediim zat, kendisine Hac Halife de denilen
Ktip elebidir. Yazd eser K e fiiz z n u n a n e s a n iy ilk tb iv a lf n u n ile bunun eki olan S lle m lv s n l la ta b a k a tilf h u l dur. Her iki eser de arapca yazlmtr. Birincisi kitap
adlarndan, kincisi kitap yazan muharrir ve melliflerin hal tercemelerinden bahseder.
1017 (1608) de doan ve 1023 (1614) de tahsile balyarak 1045
(1635) e kadar buna devam eden Ktip elebinin 32 sene tahsile
devam ettii hal tercemesinden anlalmakta ve yine bu hal tercemeinde kimlerden hangi kitaplar okuduu da renilmektedir.
Alt yanda iken okumaa balyan ve 14 yanda medrese
tahsiline devam etmekle beraber Maliye memurluuna da intisap
ederek orada Trke ile birlikde hesab ve hendeseyi de renmi
olan Ktip elebi, hi phe yoktur ki, Tfirkler arasnda en ok
Arapca kitap gren ve okuyan bir medrese mensubudur. 14,001
kitab ihtiva eden Kefzznun bunun ahididir. Bu kadar kitab
okuyan, adlarn ve mnderecatn hlsa ederek eserine geiren
bir adamn btn medrese mensuplarndan daha iyi Arap dilinde
yaz yazmas lzm gelmez mi ? Fakat garabete baknz ki bunun
da Arapcasnn doru olmadn Kefzznunun drdnc defa
olarak 1941 de Istanbulda baslan nshasna stanbul niversitesi
Ordinarys Profesr ve slm enstits eski Mdr erefettin
Yaltkaya tarafndan yazlan n szde u satrlarla bildirilmektedir:
Ktip elebi Kesfzznununu Arapca yazmtr. nk bahis
mevzuu olan kitap adlarnn yzde doksan bei Arapca olduu
gibi bu kitaplarn tayin ve tarifleri iin balarndan aynen alnan
cmlelerin de yzde doksan bei Arapca olduundan bu eserin
bu lisanla yazlmasna mevzufkendisini sevketmitir.
Melliflerin hal tercemelerini bildiren ve bunun da yzde doksan
bei Arapca menbalardan alnm olan Sllem lvasul la tabakatilfhurn de Arapca yazmas ayn sebebe mebnidir. Fakat

XXIX
unu sylemee mecburuz ki bu zatn Arapcasnda Arap grameri
nin herkese bilinmesi zarur olan ilk kaidelerine bile muhalefetler
vardr. Sfatlarla mevsuflar arasndaki mutabakat artlarn bilmi
yor gibi grnyor. Kendisi bunlar kendi el yazsile tesbit etmi
olduundan bu hatalarna kati surette hkmolunabilir... Adet isim
lerinin husus kaidelerinde dahi nahve muhalefetleri vardr.
Profesr, bunlarn doru yanl ekillerini misallerle de isbat
etmekde ise de onlarn buraya alnmasna lzum grlmemitir.
Aslndan takip olunmaldr.
Profesr, bu szlerile Ktip elebinin yazd Arapca ibarelerin
yzde doksan bei Arapca eserlerden aynen alnd ve kendisi
bu yazlarn ancak yzde beini yazm bulunduu halde o da
yanltr, demek istiyor ki ok dikkate deer bir hkmdr.
te Osmanl Trkleri medreselerinin drt asr iinde ilim
lemine hediye etmi olduu biricik eseri yazann Arapcas budur,
kalanlarnkini de buna kyas edebilirisiniz.
Trkiyede medrese tedrisatnn bu son ekli al yalnz Arapcann renilmemi ve retilmemi olmasile kalmam, oralarda
okuyan ve yarm yamalak Arapca renmi olan Trklerin o
rendikleri kelimeleri henz grameri yaplmam ve ders olarak da
mekteplere girmemi olan Trk diline sokmalar ve bir yandan da
edebiyat dolaysile Farsa bir ok kelimeleri almalar yznden
tpk Hindistanda yerli Hind dilile Farsa ve Trkeden mrekkep
olmak zere ortaya kan (Ordu) dili gibi Trkiyede de Arapca,
Farsa ve Trkeden mrekkep bir (Osmanl) lehesinin meydana
gelmesine sebep olmutur.
te Trkiyede Cumhuriyet devrinde medreselerin kapatlmas,
Arapca ile Farscann mektep programlarndan kartlmas ve Osmanlcann terkile ak Trke bir dil ortaya konulmaa alma
nn sebepleri ve kkleri buradadr. Binaenaleyh medreseyi Cum
huriyet inklb deil, kendisi ykmtr. Zaten hi bir itimai m
essese iinden rmedike onu dardan kimse ykamaz. Medrese
rm ve bozulmutu, Ufak bir darbe ile ykld gitti.

XXX
u uzun yaznn sonu byle bitince ok kimselerin beni ksa
'grl bulacaklarnda, belki de insafsz diyeceklerinde phe et
miyorum. Esasen bu mevzuu daha nce Trkiye Maarif tarihinde
(Cild 1, sahife 82-114) aa yukar bu tarzda mdafaa ettiim
zaman o kitabi okuyanlardan bir ksmnn trl itirazlarilej kar
latm gibi, vakit vakit bir ok kimselerle de bu mevzu etrafn
da yaptm konumalarda benim grm ve kanaatimi kabule
yanamadklarn biliyor ve gryordum.
Fakat bir kere daha syliyeyim ki, ben bu tezi medreseler
kapanm, Arap dili Trkiyeden hudud dna kartlm ve
artk mdafaa ve himaye edeni kalmamtr da meydan bo ve
sahipsiz bularak, yahut modaya uyarak syliyenlerden ve yazan
lardan deilim. Ayn zamanda undan bundan iiterek veya im
diye kadar medreselerin aleyhinde yazlm olan yazlar okuyarak
bu fikre saplanm da deilim.
Medrese hayatn yaadm ve 1902 den 1908 inklbna kadar
6 sene o devrin mehur Mderrislerinden arambal Hac Ahmet
efendinin nc icazet devresinde (Halkai tedrisinde) bulunarak
medreselerin okutma usullerini bizzat grdm ve tecrbe etti
im iin yazyorum.
Benim grme ve kanaatma itiraz edenlerin szlerini olduu
gibi, velevki ksaca olsun, kayda ve izaha imkn bulamyorum.
Yalnz u kadarn syliyeyim :
Diyorlar ki s Medreselerin kendilerinden beklenen hizmeti y ap
madn, yahut yapamadn sylyorsunuz. O halde Trkiyede
be, alt asrdanberi yetimi limleri, mtefekkirleri ve airleri
hangi kltr messesemiz yetitirmitir, adn syliyebilir misiniz ?
Medreselerden yetienlerin hepsini saymakdan vaz geiyoruz ve
buna imkn bulamyoruz, yalnz devrine yetidiimiz, eserlerinden
faydalandmz mesel Muallim Naci medreseden baka bir yerde
mi okumutur ? Onun (medrese hatralar) ve (Sanihatlarab) bu
messcseden alm olduu feyzi aka gsterirken siz hangi ce
saretle ve ne maksatla medreseler kendisinden beklenen hizmeti
yapmamtr, diyorsunuz ?

XXXI
Evet, bu sualler ok yerindedir ve ok acdr, fakat doru de
ildir. Buna kar ben de soruyorum : Muallim Nacinin medresede
okuduunda ve Arapa renmi olduunda phe yok. Fakat
Naci arapca kadar Farsada biliyordu. Fars dili ise medreselerde
okunmazd. Naci, bir garp dilini, Franszcay da biliyor ve bu
dilde tercemeler yapyordu. Fransz dili ise medresenin kapsndan
deil, onun bulunduu semtten bile geemezdi. Naci byk bir,
hadi air demiyeyim, nazmdr. Fakat medresede deil Trk ede
biyat, alelde Trke okuyup yazmak bile retilmezdi. Orada
yalnz ve yalnz arapca okutulurdu.
Bu devirlere yetimemi olan bu gnk nesilde, bu iki trl
iddia ve mdafaa karsnda hi phesiz hayret edecekler ve :
Tanzimat devrine gelinceye kadar bu memlekette medrese
den baka mektep olmadna ve medrese ise bu tarzda anlatl
dna gre acaba binlerce lim, edip ve airlerle idare adamlar
mz nereden ve nasl yetimilerdir ?
Tarznda ok yerinde kendi kendilerine elbette soracaklardr.
Onlara da cevap vereyim :
Bu devirlerin limleri, mtefekkirleri ve airleri kendi niver
sitelerini kendileri kurmular, buralarda otodidakt olarak kendile
rini yine kendileri yetitirmilerdir. Nasl ve ne suretle yetitirdikleiini ise Trkiye Maarif tarihinde etraflca yazdm. (Cild 2, sahife 315-321) burada o mtalaalara ancak bir tek misal eklemekle
iktifa edeceim :
Muallim Nacinin muasr olan stad Ekremin, Naciden stn
bir air olduunu iddia ve bu gne kadar mdafaa edenler Naci*
yi tutanlardan oktur. Halbuki Ekrem bey, yazlarnda Naciden
ziyade arapca kelimeler kullanyor. Bundan dolaydr ki slubu
Naci kadar da ak ve sade deildir. Bu zat da medresede mi
arapcay rendi ? Hani btn airlerimiz, ediplerimiz, limlerimiz
medreseden yetiiyordu ? te Ekrem bey asla medreseye girme
mitir. Girmemitir amma otodidakt olarak, husus muallimlerden
okuyarak Osmanl Trkesine lzumu olduu kadar arap grame
rini renmitir. te medreselerden yetitikleri sanlan ve iddia

XXXII
edilen airlerin, ediplerin ve limlerin yzde doksan bei bu su
retle yetimi ve bu yoldan giderek kltrmze hizmet etmiler
dir. Yoksa 3540 sene medreseye devam ederek orada Trke
okuyup yazmay ve tabiidir ki Trke iir sylemei medresede
renmi deillerdir.
Memleketimizde Arap dilinin ve edebiyatnn tam manasile retilememi olmasnn en byk delillerinden birisi de stanbul
Oniversitesinde, ald tarihdenberi, Arap edebiyat Mderrislii
yapm olanlarn Trk olmaydr. Benim hatrladma gre bu
krsy igal edenler Suriyeli Ahmet Faris, Musullu Abdurrahman
Sreyya, Sleymaniyeli Abdlkadir Berzenci, Badadl Mderriszade Fehmi, Kudusl smail Hafz, stanbullu evket ve yine stan
bullu smail Saip efendi ve beylerdir. Bunlardan yalnz evketle
smail Saip Trktr.
evket bey Arapcay medresede deil, Hac brahim efendinin
am olduu Darttalimde renmitir. Bu mektebin Arap diline
yapt hizmetleri de Maarif tarihinde ayrca yazdm. (Cild 3, sahife 777814).Bunlar arasnda yalnz smail Saip efendiyi medrese
ye mal edebiliriz. Fakat bu zat da 60 sene bir ktphaneye kapa
narak ve hayatn ilme vererek bu mevkii edinmitir.
unu da sylemee mecburum ki bu zat ok muktedir ve ok
lim olmakla ve en iyi Arapa bilenler bile bunun karsnda eil
mekle beraber Arapa veya Trke deil kitap, deil risale bir
tek makale bile yazmamtr. Yalnz bir bilei ta gibi kendisine
temas edenleri keskinletmi, yazmakla deil de, azdan sylemekle
bir ok adam yetitirmitir. Kefzzununa yazd zeyil henz ba
slmam ve u satrlar yazan tarafndan da grlmemi olduu
iin bunun hakknda bir mtalaafyrtlmesine imkn bulunama
mtr.
Arap edebiyat krssn en son igal, eden smail Saip efendi
de ekilince yerine geecek Arap dilini bilir bir tek Trk, hatta
mslman bulunamyarak bir Alman msteriki olan Reer, bir
ad da Darlhilafetlislmiye olan stanbul'un niversitesinin Arap
edebiyat krssne kmtr.

XXXIII
Bu gn bile niversite programnda Arap edebiyat olmamakla
beraber bir ksm talebeye Arap grameri retilmek mecburiyeti
karsnda kalnca bu dersi okutmaa yine bir Trk bulunamyarak dier bir Alman msteriki olan Ritterin getirilmi olmasn
muarzlar acaba ne suretle tevil ve mdafaa edebilirler ? Arap
edebiyatndan vaz geelim, Arap gramerini okutacak bu memle
kete bir tek Trkn de kmamas hayretle, esefle karlanacak,
daha dorusu alanacak bir hal deil de nedir ?
urasn bir daha tekrar edeyim ki : Benim asl iddia ve tezim
Osmanl Trkleri arasnda Arap dilile eser yazm ve yazd eser
btn ark ve slm lkelerile garp ilim leminde okunmu ve
rabet kazanm kimseler yetimemi olmamasdr. Yoksa ufak te
fek bir deil, bir ok eser yazlmtr ve vardr.
Fakat muarzlarm bu szler zerine de kanmiyacaklar ve di
yecekler :
te smail Paa ; zamanmzda yaamam ve Kefzznuna
zeyil olarak (tzahlmeknun fizzeyli al Kefizzunun) ve Sliemlvsule de (Hadilarifin fiesmailmellifin ve asarilmusannifin) adla
rnda iki mhim eser yazmam mdr ? te Haririzade Kemaletlin efendi ; imdiye kadar arkda ve garpda kimsenin yazma
m olduu (Tibyan vesaililhakayik fibeyaniselasilit teraik) adnda
ciltlik bir (tarikatler ansiklopedisi) vcuda getirmemi midir ?
Evet, yazmlar ve cidden byk hizmet etmilerdir. Fakat bun
larn birisi Badadl, tekisi Haleplidir. Ve Arapa bunlarn ana
dilleridir. Bu cevap zerine de ktphanelerin tozlu ve gveli
raflar aratrlarak ve fihristlerin kirli ve yrtk sahifeleri kartr
larak deha bir ka kitap ve mellif ad bulup ortaya atlacana
phe etmiyorum. Lkin bu yola gideceklere tavsiyem udur :
Bu melliflerin Mene ahadetnameleri de birlikde getirilsin ve
gsterilsin. O zaman grlecektir ki bu trl eserleri yazanlar ya
araptr Trkiyede yaamtr, ya trktr ocukken Arabistana
giderek tahsilini orada yapm ve Arapcay ana dili gibi ren
mitir. Ve yahut varlklar hi bir zaman inkr edilemiyecek olan
nadir yaradll bir trktr. Yoksa bunlarn dnda kalanlar ta

XXXIV
rafndan yazlan eserler tpk ocuklarn kutular iindeki muntazam paralardan yaptklar evlere benzer. Malzeme bir, yalnz di*
zili ekli deiiyor. te bunun gibi yazlan eserler de asrlardan
beri sylenmi ve yazlm szleri deitirerek, altn stne geti
rerek tekrarlanan kelime ynlarndan baka bir ey olmamtr.
Muarzlarm daha ziyade gcendirmemek iin medreselerin bir
tek faydas olduunu itiraf etmekle szme nihayet vereceim :
Medreseler, mdavimlerinin bir ksmna yalnz Arapcadan trkeye terce me edebilmek kabiliyetini alam ve onlarda bu sayede
yzde doksan arap dilile yazlm olan slm kltrnn bitmez
tkenmez kaynaklarndan faydalanarak bir takm tercemeler yap
mlar ve eserler ortaya koymulardr. Fakat ilenmi ve sadele
tirilmi bir Trk diline sahip olmadklar iin yaptklar tercemelerin yzde doksan bei arapca aslndan daha mulak ve anla
lmaz olmu bulunduu iin bu gnk, hele bundan sonraki nesil
ondan da faydalanamyarak btn emekleri heder olmu gitmitir.
*

* *
Bu yazy yazp matbaaya verdikden sonra byk Islm mte
fekkiri Hseyin Kzm Kadrinin henz baslmam olan dini,
itimai ve siyasi eserlerini okumak frsatna nail olmutum. Bunlar
arasnda Bir milletin basbadelmevti adn tayan eserde (sahife
112114) medreseler hakknda benim tezimi teyid edici ve tamam
layc mahiyette grdm u satrlar sonradan yazma eklemekde
faide grdm. Hseyin Kzm Kadri diyorki:
Medreselerde yatp kalkan ve bunlarn benileri olan Sultan
larla Vezirlerin buralara vakfetmi olduklar binalarn gelirlerile
hayatlarn temin eden bu genlerin refah ve saadet iinde yadklarna ihtimal verilmemek lzm gelir.
Medreselerin geliri zamanla azalm ve Islm vakflarnn fena
idare edilmesinden dolay buralarda tahsil ile uraan genlerin
hallerini terfihe de imkn kalmamt. Medrese hayat, bir takm
Arnavudlarn iltizamna braklm olan (Fodla) denilen yan iy ve
taam eki pideye ve imaretlerde pien ve btn gda vasflarn-

XXXV
dan rt bulunan bir iki trl yemee tabidi. Bu fodla veya (Fodula)
tima beliyelerden bir ey olmaldr ki Sanskrit dilinde de maya
sz bir nevi ekmek manasna gelen (Vedel) tabiri vardr. Bunun
baka bir trls olan ve zamanmza intikal eden (pide) manasna
olarak yine Sanskrit dilinde (Pinda) ve (Pista) szlerine tesadf
edildii gibi Yunanca da (Pitta) ve ftalyancana (Pitza) kelimeleri
de ayn manaya gelir. Arapcada (Feid) de (Klde piirilen ekmek)
demektir.
te hayat ve maietleri bu fodlaya inhisar eden bu genlerden
beklenilecek ey, kendilerine verilen eyden ziyade olamazd.
Tatil zamannda (Cer) maksadile bunlar Anadolu ve Rumelinin
kylerine dalrlar ve Ramazana tesadf eden bu devrede ky
llere namaz kldrmak ve din kelimeleri retmekle (1) megul
olurlar ve bayramdan sonra fakir kyllerin verebildikleri biraz
para ile medreselerine dnerlerdi. Baz Mderrislerin de (Cer)e
ktklar olurdu ki, o zamana gre bir Darlfnun saylmak l
zm gelen medrese talebesinin ve hatta Mderrislerinin sefaleti
halini tasvir etmek hakikaten elimdir.
Buralarda okunan ilimlere gelince : bunlar^sarf, nahiv, mantk,
fkh, tefsir, akaid ve kelmyyata mteallik mahdud ve muayyen
kitaplara inhisar ediyordu. On, onbe sene sren ve Arakay
renmekden ziyade bu dilde yazlan bir kitab okuyup anlamya
inhisar eden bu uzun tahsil devresinden sonra, bu adamlarn ara
snda Arapa konuabilen ve iki satr bir ibare yazabilen bir ada
ma tesadf edilememesi de medresede tahsil usulnn mahiyetini
bildirmiye kfidir.
Filhakika gemi Sultanlar zamannda medreselerin daha mun
tazam bir halde olduu ve buralardan bir ok limlerin yetitii
inkr edilemezse de sonralar bu ilim ocaklarnn ihml edildii de
muhakkaktr. Fakat, medreselerdeki tahsilin gemideki limlerle
fakihlerden pek mahdud kimselerin eserlerine inhisar ederek bir
nevi (inhisar) a tabi bulunmas ve btn bu kitaplarn bir tek
mderris tarafndan takrir ve talim edilmesi (ilim) in tedricen ink
razna saik olmutur. Bahusus bu kitaplarn yazld zamandanberi

I
XXXVI

bir ok asrlar gemi ve hayata, itimaiyata ve tabiiyata id yeni*

den yeniye bir takm fenler vucuda gelmi olduu halde medrese
tahsilinde zaman ve meknn ilcaatna gre hi bir teceddd ve
tekml grlememitir, lbnihazm, lbnfteymiye, lbnikayyimilcevziye,
Gazali ve emsali byk limlerin eserleri hi bir zaman medrese
lerin programlarna girmemitir. Ebussud efendi bnikeml, Molla
Fenar...gibi birka zat istisna edildii halde Osmanl hkmetinde
(lim) denilecek bir kimse gsterilemez. Bizim (lim) den anla
dmz mana da (hreti bulunduu memleketin hududu dna
kan) ahsdr.

En garibi, bu tarzda yetien ve bir nevi (idarecilik) demek

olan kazaskerlik ve eyhlislmlk makamlarna kadar ykselen
kimselerin asrlarca mddet (maviri hkmet) olmalardr. Os
manlI hkmetinin btn hayat mddetince ve bilhassa Avrupamn
fikri ve itimai inklplarile daha yakndan alkadar olmya mec
buriyet grd devirlerde urad siyasi mklatn bu istiare
tarzna mteallik itiyade atfedilmesi lzmgeleceini bildiren bir
ok hadiseler vardr. Hayatn ilcaatndan, medeniyetin muktazyatndan ve itimai tekmllerden nasibi olmyan ve btn ilimleri
(taklid) e mnhasr olan bu adamlarn siyasete ve hayata mteal
lik reylerinden ne istifade olunabilirdi? Bize binnisbe en yakn
olan bir devirde, nc Selim zamannda, Yenieri Ordusunun
Ruslara kar malubiyetini eairi diniyenin ihmaline atfeden Pa
diah, Babmeihatte bir heyetin tekilini ve buna kar lzm gelen
tedbirlerin (1) alnmasn emrediyor ve Bu heyet de Ordunun hezi
metine en byk saik olarak Galata mahkemesi ktibinin Hristiyan
larla birlikde meyhanelerde arap imesini gstererek biare adamn
(ibreten lissairin) idamna ve stanbul kadnlarn da tehdid maksadile Yenicami fahielerinden birinin bir uvala konularak Sarayburnundan denize atlmasna karar veriyor ve bu da yaplrd!
Allah, din ve insanlk adlarna yaplan bu zulme ve bu rezalete
hangi millet tahamml edebilirdi?.. Btn bu (maskaralklar) taas
subu okamak ve (karacemaat) e ho grnmek maksadile ynplyordu 1

't

xxxvn
imdi bu milletin insanlk vasflarn kazandna, ancak talyan
larn Jurdano Brno iin yaptklar gibi Galata mahkemesinin
bedbaht kitib adna bir heykel dikdikleri zaman hkmedilebilir.
Trk limlerinin bir ocuklar emir bilmekrun ve nehyianilmnkerden, allahn vasl ifasn emrettii hkmleri zalimlerle mtegalliplere kar mdafaa ile (ayatullah) olan insanlarn haklarn
teminden aciz gstererek padiahlara mdahane ve tabasbusdan
ve bu hareketlerde gadr ve itisaf ile muttasf bulunan kimselere
cret ve cesaret vermekden, refah ve saadet midile veyahut rtbe
ve memuriyetten mahrumiyet korkusile hakikati gizlemekden ve
ink&r etmekden veya ahst menfaatlerin feda ile mslmanlar
gafilne ve esirane bir itaate sevk ve isalden baka ne yapbrlar?
Hlsa Osmanl hkmetinin inklraz sebepleri arasnda
Trk

limlerini (1) de saymak lzmgelir.

Osman Ergin

r
i

i.1* <
C-'

r-

:
!

stanbul niversitesi tarihine balang

Fatih, Klliyesi
ve

Zam an ilim hayat

i
Metin

i
I

I
I
i

is ta n b u lu n a ln m a s n d a n e v v e l t rk lerd e
lm v a r l a k s a bir b a k

O s m a n l im p a r a to r lu u S e l u k d e v le tin in u z a n m a s n d a n ib a r e ttir .
lim , s a n a t v e v a k f m e s s e s e le r i a y n e n d e v a m

e tm i tir . A n a d o lu d a

S e l u k la r n lm v a rlk la r k u v v e tlid ir .

h e r e h r in d e b ir k a

H em en

t a n e b u lu n a n m e d r e s e le r in in a d e d in i ta m b u lm a k k a b il d e ild ir . Y a l
n z S iv a s e h r i n d e b in le r c e t a le b e y i i in e a la n m e d r e s e le r v a r d [].
S e l u k la r n

lm

v a rlk la rn

ve

fik ir

h a r e k e tle r in i k e n d i u m u m

v e h u s u s k t p h a n e le r in d e n s ta n b u l k t p a n e le r in e g e e n

k ita p

la r n d a n a n ly o r u z . A n a d o lu n u n b ir o k e h ir le r in d e y e r le r i v e h a t
t isim le ri b ile k a y b o lm u S e l u k m e d r e s e le r in in o u n d a m u h te lif
t a r i h l e r d e is tin s a h e d ilm i k ita p la r b u lu y o r u z k i,
d o l u d a b t n m e d r e s e le r in

b u n l a r b iz e A n a

h e m e n h e r a s r d a b i r e r

ilim

kayna

o l d u u n u g s te r iy o r [21.
S e l u k d e v le tin in d a lm a s n d a n s o n r a A n a d o l u d a k u r u la n b e y
lik le r z a m a n n S e l u k l a r d a n ilim v e s a n a t
v e O s m a n lI la r a d a b a la m a k

ic a b e d e r .

r e t e n m e d r e s e l e r i v e b i r e r t b
ifa la r v e e k s e r iy a y a n la r n d a k i
o lg u n h a y a tla r v a r d r .

S e l u k la r n

m e k te b i
tb

b a k m n d a n a y r m a m a k

h a lin d e

ilim le ri

a l a n d a r -

m e d r e s e l e r i y l e [3]

z e n g in v e

Z e n g in v a k fla rn n a r tla r n a O s m a n lI la r d a

r ia y e t e t m i l e r v e v a z if e le rin e d e v a m e ttir m i le r d ir .
le r in in

n a k l

O s m a n l t r k -

y k s e lm e s in d e b u m e d r e s e le r in b y k h iz m e tle r i o lm u tu r .

S e l u k la r la O s m a n lla r a r a s n d a h i b ir a y rlk y o k t u r .

Sivas salnamesi, 1321, s., 206.

(2)
A. Sheyl nver, Anadolu Seluk medreseleri ve Seluk ktphane
leri, tabolmak zeredir. Notlar Tb Tarihi Enstitsndedir.
13] A. Sheyl nver, Kayseri darifas 602 (1205) Tedavi Seririyat
mecmuas, No. 5, 1932.
A. Sheyl nver, Seluk Tababeti, Trk Tarih Kurumu yaynlarndan
Seri: VIII, No. 7. 1940,

2
O s m a n lI la r d a m s ta k il ilk lm h a r e k e t z n ik te , O s m a n l d e v le ti*
n in k u r u c u s u O s m a n b e y o lu O r h a n b e y z a m a n n d a y a p la n m e d
r e s e d e , K a y s e r ili m e h u r lim D a v u d (11 u n ilk d e f a d e r s v e r m e s ile
b a la r .
B u rs a n m a ln m a s n d a n s o n r a im a r h a r e k e tle r in in b a n d a m e d r e
s e le r in y a p lm a s g e lir .

O s m a n l t r k le r i R u m e liy e g e ip

ik in c i m e r k e z y a p tk la r n d a
o r a d a d a k u r a r la r .

A n a d o lu

E d ir n e y i

ilim o c a k la r n n b e n z e r le r in i

s ta n b u lu n a ln m a s n a k a d a r

A n a d o lu v e so n ra

B u rs a v e E d ir n e m e d r e s e le r i lim m d e r r is le r iy le b y k h r e t k a
z a n m la r d r .
A n a d o lu d a b u
y a ln z k e n d i

t a r i h l e r d e iki

m u h itle r in d e

la r d r . M e s e l F a tih ,

lim sn f b u lu y o r u z .

B ir k sm

y e ti m i le r v e o r a d a n h a r ic e k m a m

T a k p r l z a d e n in d e d e s i fa z l v e k m il v e

4 0 s e n e d i r T a k p r d e m d e r r is

o la n M o lla H a y r e t t i n i, I s ta n b u la

d a v e t e tm i , m e d r e s e l e r d e n b ir ta n e s in i o n a v e r m e k is te m i , f a k a t
g e t i r t e m e m i t i r [2],

B u g ib i lim le r d e n h r e ti T r k iy e n in h e r t a r a

f n a , a r k v e slm d n y a s n a u z a n a n la r v a r d r .
M sr, S u r iy e , Ira k g ib i lk e l e r d e v e h a tt
y e r l e r i n d e y e t i e n l e r v e A n a d o lu n u n

A n a d o lu n u n b i r o k

h e r h a n g i b ir e h r i n d e

k a lp

l n c e y e k a d a r o r a d a k i m e d r e s e le r d e d e r s v e r e n l e r d e o k t u r . M
s r d a b y k b ir h r e t k a z a n d k ta n

s o n r a B e r g a m a y a g e lip y e r l e

e n v e o r a y a r e n m e k iin g e le n le r e h o c a lk y a p a n d e e r li h a d is
lim i, K f iy e c i ( M u h id d in ) M e h m e t b in S le y m a n m is a l s a y a b ilir iz .
B il h a r e

sl m d n y a s n n e n d e e r l i lim le r in d e n o la n

C e l l ttin

S y u ti 131 B e r g a m a y a g e lip K f iy e c id e n o k u m u t u r . B u z a tn b y l e

[1] Davud Kayseriyyi tahsilini Msrda tamamlamtr. Muhiddin Arabnin

(Fusus) unu erheden lim ve fazl bir mderristir. Zamannda ok mehur ol
mutur. (Ab hayat) tahkik vadisinde bir risales' vardr. bni Faridin
(Kasidei taiye)sine erh yazmtr. (ekayiki Numaniye, Mecdi tercemesi,
C.I, S. 27.
,
[2] Mirat! kinat, Mehmet bin Ahmed ehir bi Nianc zade. Kprl
ktphanesi nshas No. 1158, yazma, Fatih zamannda ulema bahsi. Daha fazla
malmat iin ekayike mracaat olunmaldr.
[3]stad Tahir Harimi Balcolu notuna re: Celleddin Abtrrahim Syuti
(Vefat 908 (1502) bir eserinde hocas Kfiyeci diye hret kazanan Msrn en b-

3
d e e r li t a l e b e s i v a r d . B u h o c a v e m u a s rla r A n a d o lu n u n h e r y e r in
d e slm ilm in i te m s il e tm i le r d ir . B ir k sm d a A n a d o l u d a y e ti m i ,
tfirk v e sl m d n y a s n a g id ip

k a lm la r d r . O r a la r d a m e h u r

o la n

t r k lim le ri a r a s n d a B u rsa l K a d z a d e g ib i d e e r lile r i d e v a r d r .

M u ra t II d e v r i n d e ilk d e f a e y h lis l m o la n M e h m e t e m s e d d in
F e n a r , z e r in d e d u r u la c a k b ir lim im iz d ir.
h a k ik i lim le rin
ve

h ocas

vcudunun
um um

T o p rak ,

v c u d u n u r tm e z s z n t e t k i k e tm e k

K a r a A l e d d in

in

m e z a r n

r m e m i o ld u u n u r e n m i tir .

b ilg isi

iyi a h l k l v e

k u v v e tli b ir lim d i.

H a le n

is te m i

a trm

ve

e m s e d d in - l- F e n a r

V iy a n a

k t p a n e s in d e

b u lu n a n v e h e r e y d e n b a h s e d e n (E n m u z e c i u l m ) e s e r i

T r k is ta n a

k a d a r g itm i tir IM.

A h ir e n B a y a z id c a m ii i in d e V e liy d d in e f e n d i k t p h a n e s in d e
(N o . 9 9 , 1 2 5 , 1 2 6 , 1 2 7 , 2 3 0 , 2 4 5 , 2 4 6 , 5 2 8 , 5 3 0 , 5 7 3 ...) d e k i k ita p
la r d a n b u ilk e y h lis l m m z n 12] m h im b i r k t p h a n e s i o ld u u -

yk trk ulemasndan BergamalI Muhiddin merhumun,sahihi Buhari arihi mehur

J l ) den ilmi hadisten icazet ald esnada o mecliste hazr bulu
nan (emsddin Molla Fenan) nin bu icazetnameye imza koyduunu iftiharla
sylediini nakleder. BergamalI Muhiddin Kfiyeci ilim akile ran ve btn
Anadoluyu ve Orta Asyay dolayor. Kfiyeci 788 (1386) da Bergamada do
mutu. Nuruosmaniye ktphanesinde (j*j|s3l \<Ju
jJ- j jJI^ ) nin
(Etteysir fi kavaidi ilm tefsir (No. 476), vakf zerine bir risalesi (No. 1360),
jZ-L (No. 2162) ve
j
(No. 3948) eserleri
ilmi iktidarn gsteren misallerdir. Vefat 856 (1452) olarak gsteriliyor. Cellddin Syuti hocasn pek medheder. (Damat brahim paa ktpanesi, No.
16,
jliM U b i).
[1] A. Adnan, La Science chez les Turcs Ottomans, Paris, 1939, S. 12.
[2] emsddin
LillJrl
l>'M_^) Mehmet 751 (1350)de
Fenar karyesinde domutur. Hocalar Aleddin Esved ile $eyh Cemaleddin Aksarayidir. lme ok mtaktr. Msrda eyh Ekmelddinden okuduktan sonra
Anadoluya dner, Bursaya kad ve orada Manastr medresesine 828 (1424) de
mderris olur. Halkn hakkn korumakda pek iktidar gstermitir. Murat linin
maviridir. Camie giderken kendisini grmei halk bir eref addeder. eyh
Hamidddini Kayseriyyi ile konumu ve ondan Tasavvufu renmitir. (>yi)|) 834 (1430) tarihinde lr. Bursaya defnederler. Camii ve medresesi
ve ilmi eserleri vardr, (ilmiye Salnamesi, S. 322). Elyazsna rnekler ; Veliyyfiddin k : No. 1062 dadr.

4
n u v e b u n la r n b ilm e d i im iz b ir y e r e , k s m e n h a y a t n d a v e k s m e n
v e f a tn d a n s o n r a v a k f e d ild i in i, b ir in d e d e o lu M e v l n a S in a n a v e
o n u n e v l d n a

ve

a s ln d a n g e l e c e k o u lla r n a v e rild i in i a y n i k

t p h a n e d e k i N o . 2 4 6 d a k i e s e r d e n r e n iy o r u z .
B u rsa l K a d z a d e (R u m ) H o r a s a n v e T r k is ta n a k a d a r v a r m tr .
O r a d a r iy a z iy e v e a s tr o n o m i ih tis a s n y a p a r . T im u r u n to r u n u U lu
b e y o n u S e m e r k a n tte k i K lliy e ( n iv e r s ite ) y e t a y in e d e r . E s e r le r i
G a rp te d e

m e h u r o lm u v e o u

k l s ik m a h iy e t a lm tr .

z a d e a s rn n m e h u r t r k riy a z iy e c is i v e a s t r o n o m u d u r ,

K ad

l n c e y e

k a d a r S e m e r k a n t t e k i U lu b e y r a s a ta n e s in i id a r e e tm i tir l1!.
Y in e s ta n b u l f e t h i n d e n e v v e l A n a d o l u d a tb ilm in i te m s il e d e n
h e k im le r im iz v e e s e r le r in d e n b ir k a m is a l a la lm :
G e r e d e li sh a k b in M u r a t, A r k it d a n d a y a y l a d a is tir a h a t e d e r
k e n ( H a v a s s l- e d v iy e ) n a m a ltn d a tb b b ir e s e r y a z m tr k i, X IV
n c a s r d a

tb

d ilim iz in t r k e s a d e li in e g z e l b ir

r n e k tir (2],

T b m f r e d a tn d a n , ( n e b a t, h a y v a n i v e m a d e n m a d d e le r d e n ) b a h s
e d e r . B u n la rn h a n g i h a s ta lk la r a iyi g e ld i in i s r a la m ,

h a s ta lk la

rn d a a l m e tle r in i a y r c a g s te r m i tir . N a b z la r y a z a r . Z a h ir e i H a rz e m a h id e n
(h m r le r )

n a k lo lu n m u

( p ir le r in m iz a c ) m

h a k k n d a m ta l a s m h im d ir .

ta r if

E s e rin

e d e r.

A h la t

s o n u n d a l g a tla r

v e s tla h la r s r a la r .
H e k im

K o n y a l H a c p a a ( H z r b in A li b in il H a tta b ) z e r in d e

d u r m a m z ic a b e d e n

y k s e k a h s i y e t l e r d e n b ir id ir .

M s rd a ta h s il

e tm i v e b t n t b b v e lm e s e r le r in i a r a b c a y a z m tr . S e y id e rif
C rc a n in i

t a k d ir in e m a z h a r o lu r . (-'y S li.lJJJ - - ^ l.li^ .) e s e r i k l s ik

t b k ita p la r m z d a n s a y lr. lm
in d i e r i
v a r d r (3).

g ib i

s ta n b u l

e s e r le r in d e n (

k t p a n e le rin d e

H a c p a a , A y d n o lu

el

.o, >MV L T )
y a z s y la

M e h m e t b e y in

d a v e ti

n s h a la r
z e r in e

[1] A. Adnan, La Science chez les turcs ottomans, Paris 1939, S. 12.
(2J Topkap saray, Hazine ktpanesi, No. 1693, Ali Emiri ktpanesl,
No. 109, Ayrca bak : smail Hakk Uzunarlolu, Anadolu beylikleri ve A.
Sheyl nver, Anadolu beylikleri ve tb tarihimiz, Tedavi Klinii mecmuas,
No. 29, 1938.
P] ( J ^ I ^ O U b T ) Hac. paann mhim bir eseridir. Manisada Mura
diye ktphanesi, No. 1788.

5
M s rd a n

B irg iy e

A y a s lu k IU d a
m tr.

g e lm i

v e A y d n

o u lla r n n

y a z lk

e h ir le r i

a k l v e n a k l ilim le r e d a ir e s e r l e r i n d e n b a z s n y a z

O r a d a k a d lk d a y a p m tr .

d a m e h u r d u r . Z a m a n n n

en

H a c p a a A y a s lu I21 o la r a k

byk

fik ir

a d a m la r n d a n d r . H a tt

A n a d o lu m u z u n lb n i S in a s d e n m e e h a k k a z a n m tr .
G e r e k A y d n o lu U m u r b e v v e g e r e k T im u r ta p a a z a d e G a z i
U m u r b e y e l e b i , z a m a n la r n d a y a a y a n A n a d o lu lu lim le r e b ir o k
lm e s e r le r i t r k e y e e v ir tm i le r d ir . B u u u r d a , I s f e n d iy a r o u lla r
g ib i, n a y a k o la n A n a d o l u b e y le r in d e n d e v a r d r .
(X IV n c ) a s r n b a A n a d o l u d a
h a z r la n d

z a m a n d r .

h ic r i

t r k e te lif v e t e r c e m e e s e r le r in

A r a la r n d a b ild ik le r im iz d e n

lim v e a iri, A h m e t D a i g ib i b ilg in le r in

e s e r le r in d e b ir o k

V III in c i

a d a p te

A hm ed

g ib i

t e r c e m e e ttik le r i

a h s b ilg ile rin i v e g r g le r in i d e r e n i y o r u z .

B ira z e v v e l A n a d o l u d a

y e t i i p b e lk i u z a k v e y a y a k n

g ittik te n s o n r a v e y a h u t y e ti t i k l e r i
y a n lim le r im iz d e n b a h s e tm i tik .

y e rle re

y e rle rd e l n c e y e k a d a r y a a

B u n la r a r a s n d a A m a s y a l v e h e p

o r a d a y a a y a n H e k im e r e f e d d in S a b u n c u o lu v a r d r .

K e n d is i s

t a n b u l f e th in i id r a k e tm i v e b u r a y a g e lip g itm i tir . O n d a n a y r c a

F a tih d e v r in in tb k s m n d a b a h s e d e c e i z . T e c r b t a b a b e t e v e a h s
g r g le r in e v e b ilg ile r in e k y m e t v e r d i im iz b ir h e k im im iz d ir.
M a k s a d m z b u r a d a s ta n b u l

fe th in d e n e v v e l t rk le rd e

ilim le r

v e tb ta r ih in i y a z m a k d e ild ir . Y a ln z Is a n b u lu n a ln m a s n d a n s o n
r a b ilh a s s a o k g e li e c e k

o la n t r k ilm in in A n a d o lu d a k i e s a s la rn

k sm e n b e lir tm e k tir . I s ta n b u lu n z a b tn a te k a d d m e d e n b u b ir b u u k
a s r n ta r ih i u p e k k s a b a h s e s d r la m a z .

u k s a iz a h a tta n a n l

y o r u z k i, S e l u k ilim m u h iti, A n a d o lu b e y lik le r i v e O s m a n lla r z a

m a n n d a b e y n e lm ile l
v a rlk k a z a n m tr .

ilim le r

le m in d e ile r id e b ir s ra a la c a k

A k l v e n a k l

b ir

ilim le r d e z e r le r in d e d u r u la c a k

b y k lim le rim iz v a r d r .

[1]
Sleymaniye camii ktpanesinde bir eserin Ayaslulu bir zat tarafndan
istinsah ketebesinde
lkab okunmaktadr ki, bu ehrin Slu olarak da
kullanldn bize gsteriyor. No. 618.
12] (fL-VUti-i) (Kftabifa) Topkap saray, Ahmet III ktiipanesi, No.
2070, ( J U ly k J " } . j k , ( b i r cilt iinde) Sleymaniyede Turhan valde
ktpanesi, No. 258.

6
X IV n c a s r d a

A n a d o lu m im a risi v e te z y in i s a n a tla r d a

ile r id e d ir . B u n u b ilh a s s a i a r e t e tm e k l z m d r.
a ln m a s n d a n

s o n r a b iz d e

pek

n k , I s ta n b u lu n

y e n i v e F a tih in r u h in c e li in in

h z iy le

ile r le m i m im a r v e te z y in i s a n a tla r m z n k k le r in i A n a d o l u S e l u k la r n d a v e b e y lik le r in d e v e O s m a n lI la r d a

r im iz d e ,

b u lu y o r u z .

K t p a n e le -

e lim iz e g e e n b u a s rn in c e s a n a t e s e r l e r i b iz e e r e f v e

r e c e k m a h iy e tte d ir.

B a lc a m im a r e s e r le r im iz d e

h e r k e s in g z

n n d e d ir .
i te F a tih e ilim

m u h iti

v e o n a in c e s a n a t t e r b i y e s i v e r e n t e s i r

A n a d o l u d a b u s u r e t l e y e r le m i b u l u n u y o r d u . B u n u n k k le r i s ta n
b u l f e t h i n d e n o k e v v e ld ir .
M u ra t 1 1 ,8 0 6 8 2 4 8 5 5

(1 4 0 3 1 4 2 1 1 4 5 1 ) z a m a n n d a g z id e

b i r o k lim le r im iz v a r d r ki F a tih in y e t i m e s i n d e v a z ife a lm la r d r .

B u n la r m e m le k e tim iz in

ilim e r e f in i o m u z la r n d a t a y a n c id d i b il

g in le r d i. A r a l a r n d a F a t i h e s ta n b u l f e t h i n d e n e v v e l v e s o n r a h o c a
o la n la r a y r c a y a z a c a z .

F a tih in h o c a la r A n a d o lu ilim m u h itin in

m m ta z s im a la r d r . F a tih in s ta n b u ld a k u r d u u K lliy e ( n iv e r s ite )

n in te m e lin i A n a d o l u d a b u lu y o r u z .
s in d e b a la y a n

lm

s ta n b u l f e th in in h e m e n

a l m a la r K lliy e n in m u v a k k a t y e r l e r d e

e rte
b ile

o ls a f e tih te n s o n r a k u r u ld u u n u g s t e r m e k t e d i r . B u m e b d e i n fe y iz li
b i r A n a d o lu d e v r i v a r d r . I s ta n b u ld a k i h a y a t o n u n t e m a d is id ir . B u
y e n i d e v r i n k k le r i d e a r k n e s k i a s r la r n a k a d a r u z a n r .
s ta n b u l f e th in d e n s o n r a b u y e n i v e d n y a n n g p ta s n z e r in e
e k m i b e l d e d e o t u z

sene

s a l b e tin i v e k u v v e tin i ile r iy e g t r e n

lm z ih n iy e tin n e r e d e n g e ld i in i g s t e r m e k m a k s a d iy le b u m u k a d d e m e y i y a p m b u l u n u y o r u z . C id d in s a n la r b u lm z ih n iy e tin m
m e ssili o lm u tu r . T b s a h a s n d a H a c p a a v e m u a s r la r , A m a s y a l
e r e f e d d in S a b u n c u o lu , ilm i s a h a d a F e n a r l e r g ib i lim le r in e s e r
le r i,

fe n n s a h a d a K a d z a d e v e t a le b e s in in y a z d k la r

o lu r s a
v e n a k l

O s m a n l

t r k le r in in a k l

( r iy a z i,

t b b ,

in c e l e n e c e k

h a y a t

ve

ru h !)

( e r ) ilim le r d e k i d o k tr i n l e r i n i n m a h iy e ti o r t a y a k o n a b ilir .

F a tih d e v r i

lim le rin in h a y a t

B u g n n ilim m e to d la r ile b u

b u n a d a ir b ir o k m is a lle r v e r m i tir .
lim le r in y a z d e s e r l e r d e k i fik irle ri

ta r a n m a d a n d o k tr in le r i h a k k n d a im d ilik b ir e y s y le n e m e z . F a k a t

7
itim a t e tti im iz y k s e k lim le rim iz in a h s iy e ti b iz e u n u g s te r i y o r
k i, t r k l e r d e s ta n b u l f e th in d e n

o k e v v e l lm b i r z ih n iy e t v a r d r ,

v e b u f e t i h t e n s o n r a , o c u k l u u n d a n b e r i ilm e m e r a k l v e lim F a
tih S u lta n M e h m e d in o tu z s e n e d e n a r tk s r e n h k m d a r lk z a m a
n n d a k e m a lin i b u lm u tu r .

Ista n b u iu n a ln m a s v e t r k le m e s i ve
ilk t a l i m y e r l e r i
I s ta n b u iu n fe th i 2 0 C e m a z iy le v v e l 8 5 7

(2 9 M a y s 1 4 5 3 )

S a l

g n n d e o lm u tu r . O h a l d e I s ta n b u iu n 5 0 0 n c f e tih y ln 2 9 M a
y s 1 9 5 3 d e k u tla y a c a z .
2 9 M ay is 1 4 5 3 d e

t a r i h t e b ir d e v ir d u r u r v e b a k a

b ir

b a la r . Y a n i o r t a z a m a n s o n a e r e r v e y e n i k u r u n la r b a la r .
le k e tim iz y e n i b ir z a m a n a a n
l n a n a c a k tr .

d e v ir
M em

b u b y k z a f e r i v e F a tih in b y k

n k ls ta n b u lu f e t h e d e n h k m d a r s t n

b ir

m e d e n i y e t v e ta m b ir n iv e r s ite k u r m u tu r M .
ls ta n b u lu 23 y a n d a a la n k u m a n d a n F a tih in y a n n d a , o r d u n u n v e
e rk n n n m a n e v iy a tn v e m itle r in i k u v v e tle n d ir e n

A k e m s e d d in

v e A k B y k g ib i te m iz v e h a l s a h ib i y k s e k a d a m la r

v e h o c a la r

g ib i slm e r in e v e ilm in e o k s a m im b a l lim v e fazl in s a n la r

v a r d . s ta n b u l h e p im iz in b ild i i g ib i h a r p l e v e T r k n k a n p a h a
s n a a ln d . B u f e tih h e r v e h ile h a k k e d ilm i tir .
ls ta n b u lu h a r b e n

a la n o r d u y a

b r a k m ,

G a n im e tle r i F a tih

y a ln z b in a la r v e y e r le r i

b e n im d ir d e m i tir |2],

[1] stanbul niversitesi Rektr Ord. Prof. Cemil Bilselin 14 Mart 942
Tbbiyeliler bayramnda a sylevinden.
[2] Fatih vezirler, emirler, eyhler ve hocalariyle Eri kapudan ehre gi
rince Ayasofyaya gitmi ve onu yakndan seyretmitir. Bu esnada bir yenieri
neferinin klienin gzel talarndan birisini skmek zere olduunu grnce
elindeki topuzla drtp mani olmu ve: Evvelce size malca alnacak eylere
ruhsat vermitim, mlk ise benimdir demitim. szyle bu tecavz menetmitir. Rivayete gre o esnada namaz vakti gelir ve Fatih Ayasofyada ikindi nama
zn klar (Ahmet Rasim, OsmanlI tarihi, S. 184). Bundan iki gn sonra ilk
Cuma namaz da. camie tahvilinden sonra, Ayasofyada klnr.

8
B iz a n s b in a la rn n h a r a p

o la n la r

y e r in e y a p tk la r n

te m a m e n

v a k f e tm i tir . D i e r y e r l e r d e h a y r m e s s e s e le r i y a p m a k v e s ta n b u lu
t r k le tir m e k v e s s le m e k

is tiy e n le r in o u b u r a la r n v a k f ta n s a

tn a lm la r , d a h a d o r u s u

v a k fla ra g e lir te m in e t m e k z e r e k ir a

la m la r d r , b ir k sm n d a h k m d a r b u m a k s a tla d a tm tr .

M e

s e l F a tih y a p tr d c a m i v e e t r a f n d a k u r d u u M e d a risi S e m a n iy e y i v a k f e d e r k e n b u c iv a r d a m d e r r is le r in in o tu r m a s i in p a r a s z
y e r l e r b ile v e r m i tir [11.
I s ta n b u lu n f e th i

o kadar

e h e m m iy e tle k a r la n m tr k i,

f e tih i in s y le n e n ta r ih le r b u n u
le e c e k tir.

y a ln z

i s p a ta k fid ir. s ta n b u l a r tk t r k -

E f s a n e le r d a h a e v v e l d e n b u n u n z e m in in i h a z r la m b u

lu n u y o r d u . A n a d o l u d a n g e le n h a lk n s e m t s e m t y e r le tir ilm e le r iy le
v e E v l d F a tih a n d e n e n F a tih o r d u s u e f r a d n n g e tir ile n a ile le r iy le
t r k v e m s l m a n m a h a lle le r i o a lm tr .
E y p s u lta n c iv a r n d a k u r m u la r d r .
risi S e m a n iy e s i b i r y a n m a

B u rs a lIla r ilk m a h a lle y i

K a r a m a n lla r [2] F a tih M e d a

to p la n m la r v e o r a d a B y k K a r a m a n

v e K k K a r a m a n m a h a lle le r in i y a p m la r d r . K o n y a A c s a ra y n d a n
g e l e n l e r d e A k s a r a y d a b i r m a h a lle y a p a r l a r .
B u n la r s ta n b u lu e v v e l y a d r g a d la r m ? B ilm iy o r u z .
g re ,

b e lk i b ir a z v a ta n h a s r e ti e k t i l e r ,

R iv a y e te

l k in k a v u tu k la r y e r l e r

v e b u c a k l a r v e r e f a h o n la r b u r a y a b a la d . A r tk b u m a h a lle le r d e
d o a n y a v r u la r
b e n im s e d ile r .

s ta n b u llu o ld u la r v e e h r i d o u la r n d a n itib a r e n

I s ta n b u la g e tirile n ilk m u h a c ir le r b u s e f e r s ta n b u llu

o la n y a v r u la r iy le

daha

ok

e h re

b a la n d la r

ve

e h ir k a la b a lk

la t.
s ta n b u l a r tk t r k le m i tir , v e ta h s il y a n d a b ir o k v a ta n d a la r
v a r d r . B iz a n s lIla rd a n b ir o k in s a n , e k b ir ,
la r .

lim le r e k ilip g i d i y o r

B ir k sm lta ly a d a v e A v r u p a n n d i e r y e r l e r i n d e

L k in k a la n la r d a t e k

t k g r l y o r .

y e r le iy o r .

F a tih n ite k im b u n la r d a n b ir

k a iy le g r m t r .

[1]
Osman Ergin, Tfrk ehirlerinde imaret sistemi, 1939 ve Fatihin trkeye evrilen vakfiyesi.
[2J Karamanl (Konyal) demektir. Asl Karamanlya (Larendeli) derler.
Abdlkadir Erdoan notu.

9
I s ta n b u ld a

B iz a n slIla r

z a m a n n d a b i r ta k m

d in

m e s s e s e le r

v a r d . B u n la rn b i r k sm p a p a s la r n o t u r d u k l a r m a n a s tr la r d r . B u n
l a r d a n ik isi b o a lm b u l u n u y o r . B irisi A y a s o f y a d a k i p a p a s o d a la r ,
d i e r i Z e y r e k t e k i P a n t o k r a t o r m a n a s tr o d a la r . te f e t h i m te a k ip
g n le r v e a y l a r d a F a tih le v e y a s o n r a g e le n b ir o k lim le r b u r a la r d a
hem en
b a ly o r

te d ris a t y a p y o rla r.
[11.

B in a e n a le y h

s ta n b u l f e th iy le

b e ra b e r

te d r i s a t d a

F a tih K lliy e s i b in a s n n k u r u ld u u 8 7 5

(1 4 7 0 ) d e n b u n u b a la tm a k d o r u d e ild ir .
te b u ilk ta lim y e r le r i

A y a s o f y a v e Z e y r e k m e d r e s e l e r i d iy e

m e h u r o lm u tu r . s ta n b u l K lliy e s i

( n iv e r s ite s i) m e d r e s e le r i e v

v e l b u m u v a k k a t y e r l e r d e k u r u lm u tu r ,
b a la r .

ve bu da

f e tih

ta r ih iy le

F a tih in (M e d a ris i S e m a n i y e ) s i ta m a m la n n c a b u m u v a k k a t

y e r l e r i n d e n h o c a la r iy le b e r a b e r n a k le d ilm i le r d ir .
f e tih te n a n c a k 1 8 s e n e

Z ira m e d r e s e le r

s o n r a ik m a l o lu n a b ilm i tir .

A yasofya m ed resesi
s ta n b u l

K lliy e s in in

o ld u u g ib i

ilk

m e d re se si

f e tih te n

so n ra

Z e y r e k te

A y a s o f y a d a d a f e v k a n i v e p a p a s o d a la r d e n e n y e r d e

a lm tr, v e ilk m d e r r is d e F a tih in h o c a s v e d e v r in in le m m u l

en

byk

fk h

lim v e m ellifi ; s ta n b u l v e h a v a lisi

ilk k a d s

8 6 4 (1 4 6 0 ) d e le n m o lla H z r b e y y e r i n e k a d o la n , M o lla H s r e v
(j*

J j ./ ''1j J

d i r [21.

M u id le r iy le

b era b e r

m e s s e s e s i h a lin i a la n A y a s o f y a m e d r e s e s i
c a y a k a d a r 18 s e n e e h e m m iy e tin i
e tm i tir .

ve

en

F a tih k lliy e s i

M o lla H s r e v in

ilim

y a p ln

a s r la r la b u e r e f i m u h a f a z a

B u e h e m m iy e t b ilh a s s a d n y a l s n d e

n e lm ile l b i r lim o la n

byk

byk ve bey

h a y a t t a o ld u u

m d d e t e

p e k f a z la d r. M o lla H s r e v in A y a s o f y a d a k i d e r s in e g e lm e si v e o r a d a

[1] Cemil Bilsel, stanbul niversitesi tarihi, 1943, S. 8. (niversitemizin

balangc, stanbulun alnd 1453 ylnn 29 Mays Sal gnnn ertesidir.)
[2] Babasnn ismi Feramrz diye mehur ise de mhrnde bu

x -)

Ferartuz
diye okunmutur. Sleymaniye cami ktp
hanesi, No. 445. Feramrz halk dilinde Feramuz olarak da sylenmitir.

10
n a m a z k lm a s a d e t a

tim a b ir h e y e c a n u y a n d r r

z e rin d e ,

m u id le ri y a n n d a v e a r k a s n d a ,

y k s e lm i

ta le b e s iy le

ve

o gn at

d a n i m e n d

d e r e c e s in e

c a m ie g e lm e s i h r m e t t e z a h r le r in e

seb eb

o l u r d u . C u m a g n le r i c a m ie g ir d ik te b e k l e y e n c e m a a t a y a a k a lk a r
ve

ona

ta

ilk s a f la r a k a d a r y o l a a r la r d .

N a m a z d a n v e d e r s in i

v e r d i k t e n s o n r a a y n i s u r e t l e u u r la n r d .
F a tih , y a p t r d y e n i s a r a y d a , A y a s o f y a m e d r e s e s i n d e , b ir o d a
d a k a n d ilin s a b a h a k a d a r y a n d n n f a r k n d a d r .
b ir in d e k e y f iy e ti m e r a k la s o r a r , n e t i c e d e ,

E r te s i g n le r d e n

ile r id e b y k

o la c a k M o lla M u h id d in M e h m e t M a n is a o lu n u n

b ir lim

d a h a ta le b e b u

lu n d u u A y a s o f y a m e d r e s e s in d e k e n d is in e a y r la n o d a d a , b i r k a n
d ilin a l t n d a s a b a h la r a k a d a r a l t n a n la r . B u n d a n v e d i e r k a
y t l a r d a n A y a s o f y a m a b e d i e tr a f n d a k i p a p a s o d a la r n n d a s k m
b i r e h r in m a n a s tr n d a k i

g ib i iki k a tl o ld u u

ve

sa ra y d a n

b ile

g r le b ild i i a n la lm a k ta d r .
M o lla H s r e v b u m e d r e s e d e b ir o k fe y iz li in s a n la r y e ti tir m i tir .
O b y k lim in
tu r

k i,

A y a s o f y a d a k i m e v k ii

o kadar

k y m e t

b u lm u

A y a s o f y a lm p a y e s i h a k ik m d e r r is le r a r a s n d a a s r la r la

b y k b i r t e v e c c h v e iltifa t e s e r i a d d e d ilm i tir .

A y a s o f y a m e d r e s e s in d e M o lla H s r e v g n d e
F a tih A li K u iy i d e d a v e t e tm i ti.

G e ld i in d e

100

a k e a lrd .

d ah a h en z Sahn

m e d r e s e l e r i y a p lm a m t. O d a 2 0 0 a k e ile A y a s o f y a m e d r e s e s in e
ta y in e d ild i.
is ta n b u la g e le n lim le r b u s u r e t l e

A y a s o f y a v e Z e y re k m e d r e

s e le r in e ta k s im o l u n u y o r d u . F a tih in 9 0 1 (1 4 9 5 ) d e y e n i d e n y a p la n
a ra p c a

v a k f iy e s in d e
^

bu
v

m ed re se
e

y le

k a y t l d r : Oy.^ljll^-J.1)

t rk e y e

e v r ile n

v a k f iy e d e :

( T e tim m e i c a m ii e r if o la n m e d r e s e A y a s o f y a m a b e y n in d e d ir ) c m
le le r in i b u lu y o r u z . V a k f iy e d e d e y e r i v e a y r c a v a z ife le ri s a r ih tir .
Z e y r e k m e d r e s e s i n d e o ld u u
F a tih b ir k t p a n e k u r m u tu r .

g ib i

A y a so fy a

m e d re s e s in d e d e

E lim iz e g e e n b ir k ita b n te m e ll k

k ita b e s in d e :

11
(3

j-*

jC^S

jUflL-JI^3^1

r jf- * ^ a ^ } [ 1)

B u k ita p ta F a tih in b a ta v e s o n d a

<t*jj!*-a, , . ^

4-*

i i t l i J t^-

m h r le r i v e M e h m e t

e le b i) b in A liy y lf e n a r ' ta r a f n d a n y a z la n

(S u lta n )

( a h

k e lim e s i

ve

v a r a k a d e t l e r i i a r e t e d ilm i tir . B u b iz e g s t e r i y o r k i, F a tih in e m r iy le

hu su s

k t p a n e s in d e n

k a r la n k ita p la r d a n b ir k sm d a A y a s o f -

y a d a k i m e d r e s e y e k o n m u tu r . B u o n l a r a b ir m is a ld ir , v e b u t a r i h
te n ,

A y a s o f y a m e d r e s e s in d e k i

Z e y re k m e d re s e s in d e n
Bu

ve

k t p h a n e n i n 8 6 9 (1 4 6 6 ) d e ,

2 sene

so n ra

d i e r e s e r le r F a tih te k i S a h n

k u r u ld u u n u

yani

r e n iy o r u z .

m e d r e s e l e r i y a p ln c a

o ra y a

n a k lo lu n m u v e S a h n S e m a n k t p a n e s i fih ris tin e g e irilm i tir.

A y a s o f y a m e d r e s e s i d e S e m a n iy e m e d r e s e le r in in

8 7 5 (1 4 7 0 ) d e

h ita m n a k a d a r b u y o l d a f a a liy e tte b u lu n m u tu r .B u r a d a d e r s v e r e n

A li K u m u h te m e ld ir k i, M e d a ris i S e m a n iy e d e n b ir in e n a k le d ild ik
t e n 4 s e n e s o n r a 8 7 9 (1 4 7 4 ) t a r ih in d e lm t r . H e r iki m e d r e s e d e ,
y a n i A y a s o f y a v e Z e y r e k te , b ir b ir iy le k y a s o lu n m y a c a k d e r e c e d e
k y m e tli
fe th in d e n

m d e r r is le r
so n ra

v a z ife a lm la r v e b u n la r ls ta n b u lu n

b a la y a n t e d r is a tta

ilk h iz m e ti

h a k k iy le

hem en
y a p m

la r d r .
A y a s o f y a m e d r e s e s i h a k k n d a

e k a y ik te b ir a z m a l m a t v a r d r .

H o c a l a r d a n b a h s e d e r k e n z ik ri g e e r . T a r ih le r im iz d e sa rih m a l m a t
b u la m y o r u z . Y a ln z

n in

(A tla s M in r)

te rc e m e s in d e

s ta n b u l h a k k n d a il v e o lu n a n b ilg ile r a r a s n d a ( F a tih ,

A y a so fy a -

n n im a l ta r a f n d a t a l e b e i u l m iin v e z a y if i m u a y y e n e ile b i r d a r
ta h s ili u l m v e m e d r e s e i liy e ih d a s e tm i tir ) d e m e k te d ir |2 ] . B u e s k i
s a r a y n t a r i h i n d e n , y a n i 8 5 8 (1 4 5 4 ) d e n e v v e ld ir .
T r k l e r A y a s o f y a y a h u s u s b i e h e m m i y e t v e r m i l e r

ve

h a tt

o n u sl m e f s a n e le r in e m a le d e r e k b e n im s e m i le r d ir 13].

[1] 867 (1464). Bu kitap halen Fatih ktpanesinde No. 3221 de kaytldr.
[2) niversite ve Nuruosmaniye ktpaneleri nshalarna baknz. ni
versite ktphanesi, Yldz No. 1522, ve Nuruosmaniye ktpanesi No. 2994.
[3J Trkler Ayasfyay o kadar benimsemilerdir ki, bir takm efsaneler
yapmlardr. Ayasofyanin bir trl tutmayan kubbesi Peygamberimiz tkrnden gndeerek harcna kartrldktan sonra tutmutur. Zira oras bir gn

12
Zeyrek m ed resesi
I s ta n b u ld a ,

fe th i m te a k ip

A y a so fy a

ile b e r a b e r ik in c i te d r is

y e r i Z e y r e k te P a n t o k r a t o r m a n a s trn n f e v k a n i p a p a s o d a l a r n d a d r .
H a le n b u r a y a ilk d e f a h o c a ta y in e d ile n

M o lla Z e y r e k [1] M e h m e -

d in a d iy le a n la n b u s e m t t e , im d ik i Z e y r e k c a m iin in e t r a f n d a B i
z a n s lIla rn o k b y k b ir m a n a s tr v a r d . B u n a ( H r is to P a n to k r a to *
r u s ) d e r le r d i.

B u n u n k li e le r i c a m ie ta h v il e d ilm i v e X V in c i a s r

s o n u n d a Z e y r e k c a m ii d iy e m e h u r o lm u tu r .

M a n a s tr 7 0 0 r a h ib i

b a r n d r a c a k k a d a r b y k v e b ir d e D a r la c e z e s i o la c a k k a d a r g e
n i b ir y e r d i .
m te m il tiy le

H a tt

L tin le r

b ir lik te

um um

s ta n b u lu a ld k la r n d a

b u r a s b t n

k a r a r g h la r o lm u tu |2J.

1422 d e

m e v c u d , y a p la n r e s m in e g r e e tr a f d u v a r la e v rili b i r s ite id i.
D e m e k f e th i m te a k ip

m e d r e s e o la b ile c e k y e r l e r b u lu n m u v e

b u n l a r d a n is tif a d e e d ilm i tir . M u a t III z a m a n n d a t r k e y e e v r i l e n ,

cami olacaktr demitir. Camiin istikametini Kbeye, parman bir diree so

karak, eviren Hzrdr. Fatih Edirnede vali iken yklma tehlikesine maruz
olduu bildirilen Ayasofyay ayakta tutmak iin mimar Ali Neccar gnder
mitir. Ayasofyay kurtarm ve bir istinat duvarnn iine 200 basamakl
bir merdiven yapmtr. Kral sebebini sorunca, kurunlua kmak iindir ce
vabn vermitir. Ali Neccar Edirneye avdetinde: Padiahm, drt payende ile
Ayasofyann kubbesini kurtardm, tamir vazifesi bana ksmet oldu. Fetih vazi
fesi de sana dyor. Hatt yapacan minare temelini de hazrladm ve zerinde
ilk namaz ben kldm demitir. 3 sene soura Fatih bu temelin zerine 16 keli
(Tula) minareyi yapmtr. (Ressam Ali Sami Boyar. Cmhuriyet gazetesi,
8.VI. 1942). Daha baka vaka ve efsaneler vardr. Bunlara u birka misali r
nek aldk. Halk bu efsanelerle ehri ve bidelerini tamamen kendisine balam
tr. Az zamanda stanbulun trkleme ve slmlamas siyasetine hayret olunur.
Bunlarn da tesiri olmutur.
[1] Molla Zeyrekin Hac Bayram Veli ile mnasebeti vardr. Bu lkab
o vermitir.
[2] Celt Esat, Eski stanbul, 1328, S. 176. Buraya eski imaret de derler.
XII inci asrda Birinci Aleksi Komnenin annesi tarafndan yaplmtr. Evvel
imaret olarak kullanlm, sonra camie tahvil edilmitir, (s. 175). Buraya (Pantapopt) derlerdi. 1125 de bina eden Yani Komnenin zevcesi imparatorie
Erini idi, diyor.

13
F a tih

v a k f iy e s in d e u k a y d b u lu y o r u z :

( ... H iy n i f e tih te n ic e

k e n a is i m e d a r is e d i p e m r i lile r in e im tis a li v e h e r b ir in d e m d a r e se i u l m u

n a f ia y a i tig a l

o lu n a n

h c e r a t m e z k r e Z e y r e k m ed *

r e s e s i o d a l a r i y l e te s m iy e o lu n m u tu .
o lm a k la

M e d a ris i r e f i lb n y a n ta m a m

k e n is e i m e z b u r e c a m i, o lm a k b a b n d a fe r m a n k a z a c e r e

y a n s u d u r e tm i tir (11).
ekayiki m u m a n iv e d e :
W -C t

\ *

^i L T

- ;

, L.

jl -

Jjrj
la ld

jy .1 jlT y . . . )
J j ' VJ-alla

k a y d [2] d ik k a te d e e r .
B u s a t r l a r b iz e s ta n b u l f e t h i n d e n s o n r a b i r ta k m ( k e n s e le r ) in
m e d r e s e o lm a s n a F a tih e m ir v e r m i tir . H e r b ir in d e nafi* ilim le r ile
i tig a l o l u n m u tu r . B u n la rn b ir k sm M o lla Z e y r e k m e d r e s e s i o d a
la r

d i y e h r e t b u lm u tu r . A sl s e k iz m e d r e s e

in a o lu n u n c a b u

k e n s e n in c a m ie ta h v il e d ilm e s in e ir a d e k m tr. D e m e k I s ta n b u ld a
m e d r e s e l e r in a o lu n m a d a n

e v v e l M o lla Z e y r e k

k e n s e le rd e n

b ir

k e n s e y e m d e r r is n a s b e d ilm i tir .
T a r ih le r im iz d e Z e y r e k m e d r e s e s i h a k k n d a u k a y tla r d a b u lu
y o r u z : H a m m e r z e y lin d e :

F a tih in , A li T u s iyi

m d e r r is li e ta y in

e y le d i i c a m i, k a d im e n P a n t o k r a t o r k li e s iy d i k i, K o n ta n ta n iy e n in
ta r ih i k a d im in d e m e h u r d u r .

F e t i h t e b itta h v il Z e y r e k c a m ii ism in i

a lm tr .M a n a s tr n 4 0 h c r e s i ta le b e n i n ik a m e tin e ta h s is o lu n d u . F a tih
b u n la r V e z ir ia z a m M a h m u t p a a ile m n a z a r a e ttir ir d i, d e n i y o r (31.
M ira t l k i n a t [41 d a b u ld u u m u z u iz a h a t h l s a e d e lim :
( ... ( A l d d in T u s i)

u l m u a k liy e v e n a k liy e y i ta h s ild e n s o n r a

B u r s a y a g e lir . S u lta n iy e m e d r e s e s in e F a tih in b a b a s z a m a n n d a m

d e r r is o l u r .

F a tih s ta n b u lu a lp S a h n

y a p trm a z d a n e v v e l

s e k iz

|1J Fatih II vakfiyesi. Trke. Vakflar Umum Mdrlnce neredilmitir.

[2] Ispartada, Halil Hamid paa ktiipaneginde No. 327 ekayiki Numaniye nshasndan alnmtr. Varak 53.
[3] Cilt 3, Zeyl. Gerek ekayiki Numaniye ve gerek Hammer bu odalarn
40 olduunu yazarlar. Hammer bu malmat ekayikten aldna gre takriben
bir asr sonra bir ksmnn yklm olmas hatra geliyor.
[4] Ispartada Halil Hamit paa ktphanesi yazma nshas No. 344,
Varak 340.

14
k li e m e d r e s e l e r i n d e Z e y r e k m e d r e s e s in i g n d e

1 0 0 a k e ile b u n a

v e r i p s ta n b u l

y a k n n d a b ir k a r y e y i d e

a r p a lk

o la r a k

b a la r .

H l m d e r r is

k y d e n m e k le m a r u f tu r . S a h n m e d r e s e l e r i ta m a m

o l d u k t a F a tih b irin i b u n a ta h s is e d e r IU.

H a d ik a t l C e v a m i, Z e y r e k c a m ii k s m n d a u n la r
K li e d e n m n k a le p tir . V k f F a tih tir .
M tta s ln d a

o la n

z a v iy e y e i p tid a

m d e r r is o lm a k la c a m iin

y a z y o r |2 ] :

V a z ife si A y a s o f y a d a n d r .

Z e y r e k M o lla M e h m e t

s e b e b i h r e t i o lm u tu r .

e fen d i

s ta n b u lu n f e t

h in d e n 2 0 s e n e s o n r a 8 7 7 (1 4 7 2 ) d e M o lla l r . S o n r a b u r a s e y h
A p t u l l a h l h iy e z a v iy e o lm u tu r .
Y in e F a tih in t r k e y e e v r ile n v a k f iy e s in e d n e lim v e a y r y e r
l e r d e u n la r to p ly a lm :
( ...

B iri d a h i

M e v l n a Z e y r e k
m a h a lle d e

m a h m iy e i
s a k in

u le m y

k ir a m d a n

o lm a k la M o lla Z e y r e k m a h a lle s i d e d i k l e r i

v a k i k e n s e d ir k i,

s e m m a o lm a k m e n e v id ir .

K o n s ta n ta n iy e d e

in a a lla h Z e y r e k

... G a r b e n

d e m e k l e m a r u f o la n h c e r a t n S a h n n a ,

c a m ii is m iy le m -

Z e y r e k m e d r e s e l e r i o d a la r
v e im a le n h c e r a t m e z -

b u r e n in b a z m a m n te h i o l u r .) Y in e b u v a k f iy e d e e s k i im a r e t a d iy le
a n la n b ir m e s c id in b e v a k itte i b a d e t iin v a k f e d ild i i ta s r ih e d i l
m i tir.

E ly e v m b u r a d a b ir le ik k s e v a r d r .

P a p a s o d a la r v e

h c e r a t d e n ile n y e r l e r d e y a z ld r . Y in e v a k f iy e d e :
( ... B iri d a h i M o lla

Z e y re k

m a h a lle s in d e e lli b a b u lv ,

s fl

h c e r a t t r . B ir b ir in e m u tta s ld r . M a b e y n i h c e r a t t a v a k i o la n S a h n
h a li v e b a e c e m ia n v a k f e r if te n d ir .

Z e y r e k m e d r e s e s i o d a la r

d e n m e k l e m a r u f tu r ...)
im d i b u n la r d a n k a n m a n a la r h l s a e d e lim : s ta n b u l f e t h i n
d e n s o n r a a la n t e d r i s y e r l e r i n d e n b irisi d e h a le n b y k b ir s e m te
a le m o la n Z e y r e k d e B iz a n slIla rn e n b y k

m a n a s tr d r .

n a s tr n f e v k a n i v e z e m in d e 5 0 o d a s t a l e b e i u l m a

Bu

ta h s is

m a
e d ilir .

[1] Karadeniz tarafnda drt medresenin bandaki (Ba kurunlu) medrese

dir. Bugn tannmyacak kadar haraptr.
[2] Ayvansaray Hseyin, Hadikatl Cevami Cilt 1, S. 118. Bilhare tekke
olmasndan bu manastrn papas odalarna zaviye deniyor. Bu mhim eser
1182 de yazlmaa, 1193 de tebyize balanm, 1195 de bitmitir.

15
Z e y re k

ism i

b i r a d o lu r .

e v v e l

b ir m e d r e s e y e , s o n r a b u k o c a s e m t e g z e l

I s ta n b u lu n

f e th in in

ism i m u h a f a z a e tm e k te d ir .

gzel

b ir

h a tr a s

B ir z a m a n la r , m e d a r is ,

o la r a k

if a d e s in e g r e s e k iz k li e m e d r e s e s i d iy e d e is im le n iy o r .
k s e n in
e d e r.
la r

h a le n b ir b ir in e

bu

M ira t lk in a tn

m u tta s l t a n e s i Z e y r e k

B u s e k iz

c a m iin i te k il

B u b a h is m e v z u u k li e le r in o u v e Z e y r e k m e d r e s e s i o d a
d e n e n y e rle rd e n

ve

d u v a r l a r n d a n e s e r k a lm a m tr . Y a ln z

b u r a d a b a z m a h z e n le r [11 v e h a l e n b y k b ir d u v a r v a r d r . B u ilk
t a lim

y e ri

8 5 7 (1 4 5 3 ) d e n

8 7 5 (1 4 7 0 ) e k a d a r

18

se n e Z e y re k

m e d r e s e s i n v a n m m u h a f a z a e tm i d ir [2].
F a tih s u lta n M e h m e t b u , A y a s o f y a d a n s o n r a g e l e n , fe th i m ta a k p a la n ilim y u r d u n a ,

o k e h e m m iy e t v e r m i v e Z e y r e k m e d

r e s e s i o d a s n d a o t u r a n t a le b e n in m n a z a r a la r n d a b u lu n m u v e b ir
b irin i m te a k ip ,

b ir a z d a n b a h s e d e c e im iz lim le r i,

b ilh a s s a M o lla

Z e y r e k , A li T u s i... g ib i h o c a la r ta y in e tm i tir .
F a tih , Z e y r e k m e d r e s e s i n d e

b ir d e

k t p h a n e

k u r d u r m u tu r .

M e s u d t e s a d f le r le e lim iz e b u k t p h a n e n in h a le n F a tih k t p a n e s in d e b u lu n a n d e e r li b ir ta k m lm k ita p la r g e m i tir.

B u k i t a p l a r d a u k a y tla r o k u y o r u z :
----

[3]

\S-

Hal M

<3

0.AA

, a, . . , )

k a y d s ta n b u l f e t h i n d e n 10 s e n e s o n r a Z e y r e k m e d r e s e s in in k t p
h a n e s in i b ild ir iy o r .

m n d a

{-jj
b ir z a tn d a

^ji}) k a y d n d a n M a h b u b e le b i n a
Z e y r e k m e d r e s e s i n d e a la n k t p h a n e y e b ir 123

[1] Bu yerin altnda ssl ve drt sra stunlar arasnda Kayzer (Fokas) n
sabrnc da vardr, gezilebilir.
[2] Osman Ergin, Trk ehirlerinde imaret sistemi eserinde, (1939)
S. 20 de Fatih medreseleri alnca, bu medresenin Boyahane ittihaz edil
dii yazlmtr.
[3] 867 (1462). Hicri 782 (1380) de Ankarada yazlan bu nsha elyevm
Fatih ktpanesinde No. 8220 de kaytldr. Molla Zeyrek olu Mehmedin
temellk kitabesi de vardr.

16
k ita p v a k f e tti in i r e n iy o r u z U .

( j j L-jJu. J t

^ 0 ' ^ ) [2J.

( - j .) <-;-** J * i* > > '

( * j ij j 'j

I311

j' ll

,\* ) [4].

p h e s iz k i, Z e y r e k m e d r e s e s i k t p h a n e s in e k o n a n k ita p la r b u
k a d a r d e ild ir .

H a le n F a tih

k t p a n e s i n d e o la n la r n h e m e n h e p

sin i g r d k . B ir m d d e t iin m u h a f a z a a ltn a a ln a n k ita p la r h e n z

ta r a y a m a d k . L k in b u d r t k a y tta n Z e y r e k m e d r e s e s in d e b ir k t p a n e a ld n v e b u k ita p la r n h e m e n h e p s in in F a tih in s a r a y n d a k i
h u s u s k t p a n e s in d e n k a rld n a n ly o r v e b u n la r n b ir in d e 8 6 7
(1 4 6 2 ) ta r ih in i b u lu y o r u z . Z e y r e k m e d r e s e s i

k t p h a n e s in e b u n d a n

d a h a e s k i b ir t a r i h t e v e r ilm i k ita p , b iz im v e y a d i e r s e n e l e r z a r
f n d a b a k a la r n n e lin e g e i n c e y e k a d a r b u n u im d ilik Z e y r e k k
t p h a n e s in in te s is i ta r ih i o la r a k a la b iliriz . 12*4

[1] Bu eser halen Fatih ktpanesinde n o . 4404 de kaytldr. Bu eser

Zeyrek medresesi ktphanesinden Sahn Seman ktphanesine intikal etti
inde Mehmet (ah elebi) bin Aliyyifenar grm ve yapraklarn sayarak
imzasn koymutur. Kitapta Fatihin (Flmuzaiter daima) l padiah olduktan
sonraki tural mhr vardr. Her naslsa bu kitap Mahbub elebiye ge
mi, o da buraya vakfetmitir.Yine kitabn banda (
.
j j :1 j.1} \ ^ / )
denildiine gre bir mddet camiin iindeki dolaplardaki Fatih camii kt
panesinde durmutur.
[2] Bu kitap bugn Fatih ktpanesinde No. 5146 dadr. Sultan kayd
olduuna gre saraydan kmadr.Mehmet bin Aliyyifenar imzasn tayor.
O BayazU II zamannda bu kitaplarn fihristini hazrlarken ifreli ve ifresiz
imzasn atmtr. ifreli imzas (L,^ j t Jc i r i ' J n r ) gibidir.
[3J Fatih ktpanesinde No. 5027 de kaytl (^UM ,_j) dr. Sultan
kayd ve Mehmet bin Aliyyifenar imzas vardr.
[4)
Bu eserin Zeyrek medresesi ktphanesine aid olduu kaytl deildir.
Bugn Fatih ktphanesinde No. 4474 dedir. (No. 2116)dakive bundaki ka
yttan Zeyrek medresi ilk mderrisinin Mehmet ve Abtrrahman-l-Hseyn
isminde ilimle nispetleri bu eserdeki temellk kitabeleriyle anlalan, ki
olunun mevcudiyeti renilmektedir. Sleymaniye camii ktphanesinde,
bu zatn bir kitabnda bu suretle temellk kitabesini buluyoruz, No. 286.
Bu kitabeden kendisinin Mesih paa medresesinde mderris olduunu re
niyoruz. Damat brahim paa kiitpanesi, No. 244 de de yazs var.

17
Tercemei hallerine burada temas etmiyerek stanbulun bu ilk
ilim messesinde hocalk eden mderrislere gelince :
B u n la rn b a n d a M o lla Z e y r e k v a r d r . A li T u s i d e Z e y r e k o d a
la r m e d r e s e s i n d e m d e r r is tir .
Bu s u re tle Z e y re k

m e d r e s e s in in b ir d e il t a b i d a y e t t e

iki m -

d e r r is in i t e s b i t e d iy o r u z . M o lla Z e y r e k B u r s a y a g ittik te n s o n r a h o cazade

( M u s lu h u d d in M u s ta f a b in

s e s in d e m d e r r is b u lu y o r u z .
nc

m d e r r is i a r a s n d a

r iv a y e te g r e H o c a z a d e
t e s v i d e b a la m tr .

H o c a Y u s u f) u

Z e y re k m e d re

A li T u s i ile Z e y r e k m e d r e s e s in in b u
T e h a f t lfe l s ife m n a k a a s o lm u v e

T e h h a f t n

3 3 y a n d a

bu

m e d re se d e

T e r c e m e i h a lle r in e t e m a s e tti im iz d e ta fs il tn

o r a d a v e r e c e iz . Y a ln z u n u s y le m e k l z m d r ki is im le rin i s a y d
m z b u n l lim le r iy le ,
k t p h a n e s iy le
m te a k ip

iki k a tl b in a s v e h a t t

Z e y r e k v e A y a s o f y a m e d r e s e le r i

k u r u la n

ilk

n iv e r s ite d ir .

deer

s ta n b u ld a f e th i

D ik k a te d e e r

g s t e r e n b u k lliy e s a d e c e y e r d e i tir m i ,
Z e y r e k te

d ik k a te

lm f a a liy e t

18 s e n e A y a s o f y a v e

p a y i d a r o ld u k ta n s o n r a y e n i b in a s n a y a n i

M e d a risi S e -

m a n iy e y e ta n m tr .
F a tih b u ilk k lliy e n in h o c a la r n o k t e v k ir e tm i tir . B ir z a m a n
la r M o lla Z e y r e e o k itib a r v e s e v g i g s te r m i tir .
h in h u z u r u n d a

o la n b ir

m n a z a ra d an

k sp

L k in o , F a ti

g itm i ,

v e F a tih in ,

t e k r a r g e lm e s i iin r i c a l a r n a r a m e n , d n m e m i tir .
A li T u s i,

F a tih in g z n d e v e o k itib a r e tti i b ir lim d ir .

V e

ziri M a h m u t p a a ile b e r a b e r Z e y r e k m e d r e s e s in d e v e s o n r a M e d a
risi S e m a n iy e y e n a k l e t t i i n d e d e r s le r in e g e lir d i. H e le , b ir g n d e r
s in d e , M o lla y o r t a y a a ld , s a n a k e n d i,
p aay o tu rttu .
o k u tu y o rd u ,

s o lu n a d a v e z iri M a h m u t

A li T u s i d a n i m e n d le r in e (H a iy e i e r h i A d u d ) [ i ]

H o c a e v k e g e le r e k (n e ri

fa z a il v e h a lli

m k l t

m e sa il) e t t i . F a tih o k a d a r s e v in d i k i, k a lk p o t u r u p M o lla y a o n b in

a k e v e r d i , v e h ila t g iy d ir d i.

D a n i m e n d le r e b e e r y z a k e d a

tt [2].12

[1] Fatihin husus ktphanesi iin yazdrlm ve tezhip edilmi mkem

mel bir nshas bugn Yenicami Turhan Valde ktphanesinde No. 335de ka
ytldr. Ziyarete deer bir eserdir.
[2] Miratlkinat, sparta ktphanesi nshas, No. 344.

18
B u lim m d e r r is le r in a y r c a m u id le r i
m u a v in le r i v a r .

B u n la r

( d o e n tle r i)

m d e r r is in o lm a d

m e k a m n d a

z a m a n la r d a

d e r s le r i

t e k r a r e d e r l e r v e y a h u t y e n i d e r s le r i ta k r i r e d e r l e r d i . B u n la r a r a s n
d a o k ile rle m i m e h u r lim le r k m tr.
A li T u s iy e r a k i p
d u ru la c a k ,

k a n v e b a h s i k a z a n a n

H ocazade,

F a tih in p e k m e r g u b u b ir lim d ir.

z e r in d e

O n d a n a y r c a b a h s

e d e c e iz .
F a tih lim le r le v e h o c a la r iy le

ilk z a m a n la r n d a re s m t o p l a n t

l a r d a b e r a b e r y e m e k y e m e i p e k s e v e r d i . N e te k im . E d i r n e d e , 8 6 1
(1 4 5 7 ) d e , o u lla r n d a n B a y e z it v e M u s ta fa n n s n n e t d n le r in d e ,
y e m e k t e , A li T u s iy i s o lu n a a lm tr .

D i e r

u le m a v e h o c a la r d a

m u h te lif y e r l e r e o tu r tu lm u tu . lm i o k t e v k ir e d e n F a tih , lim le r i,

z a m a n n d a o k h im a y e e tm i tir , v e I s ta n b u lu n A y a s o f y a v e Z e y r e k
g ib i ilk ta lim y e r le r in e o k e h e m m iy e t

v e r m i v e in k ia fla rn

ya

k n d a n ta k ib e tm i tir .
T e rc e m ei
v a r d r k i,

h a lin d e n

b u r a d a b a h s e tm iy e c e im iz

o d a M o lla A b d lk e r im d ir .

Z e y re k

d i e r

b ir lim

m e d r e s e s in d e

b ir

m d d e t m d e r r is lik y a p a n l a r d a n d r .

Ista n b u ld a S e m a n iy e m ed reselerin in
k u ru lu u
s ta n b u l k lliy e s in in n e r e d e k u r u la c a n f e th in d a h a ilk s e n e le
r in d e t a y in e d i lm e d i in d e n d ir k i, im d ik i c a m iile o n u n S a h n n d a k i
m e d r e s e l e r i n y e r in d e
s e si F a tih in

B iz a n slIla r z a m a n n d a n k a la n H a v a r iy u n k ili

ilk ta y in e tti i p a t r i e ta h s is o l u n m u tu r [].

A ra d a n

|1] Bu ilk patrik, ltinlik (katolikler) ve Ortodoksluk meselelerinden do

lay bir manastra ekilen rahip Onadyus (Yenediyus Skolariyus) dr. Patrik
namzedi olarak Fatihin huzuruna arlm ve hakknda hrmet gsterilmi ve
iltifat edilmitir. Litinler stanbulu zaptettikleri vakit rum klielerinin birou
katolik kliesine tahvil edilmiti. Bahusus Aya Sofya ve Aya Apostoli manastr
gibi byk kteler kmilen ltinlere gemitir. (Cell Esat, Eski stanbul, S.
173175) Yenadiyut lim bir adamdr. Fatih, buna hristiyan itikad zerine bir
risale yazdrmtr.

19
ik i s e n e g e in c e

b u k li e c iv a r n d a t r k l e r is k n e d ild i in d e n

ve

a d e t l e r i g ittik e o a ld n d a n v e i g a l e t t i k l e r i s a h a g e n i le d i in d e n
p a tr i in istid a s z e r in e

p a t r i k h a n e o r a d a n k a ld r lm tr [i],

ve o

z a m a n k s e o la n F e th iy e y e n a k le d ilm i tir [2]. B u k lie b ir m d d e t

b o k a lm , h a r a p o lu n c a y k trlm , y e r i n e im d ik i c a m id e n e v v e l
m e v c u d o l u p M u sta fa 111 z a m a n n d a 1 1 7 9 (1 7 6 5 ) y e r d e p r e n m e s i n
d e k u b b e s i v e b ir o k ta r a f la r e h e m m iy e tli s u r e t t e h a s a r a u r a y a n
c a m ii F a tih y a p tr m tr .
F a tih d e

b u ra y a

s ta n b u l ta k s im in e

( H a v a r iy u n k lis e s i)

ve

B iz a n slIla rn

g r e II in c i m n ta k a d a id i, v e d e n iz e in m iy e r e k

4 n c t e p e y i ig a l e d e r d i .
v a r iy u n m e y d a n )

d e rle rd i

veya

F a tih m e y d a n n n o z a m a n k i ism i ( H a

( P o ly a n d r io n )

d iy e

m e h u r d u [3].

A ya

A p o s to li m a n a s tr d a b u d u r . B ir r i v a y e t t e p a t r i k h a n e b u r a d a n 8 5 9
(1 4 5 5 ) d e e v v e l S a m a ty a y a g e irilm i tir (4). R iv a y e te g r e b u m a
n a s tr n k lise si A y a s o f y a

k a d a r m u h te e m v e B iz a n s K a y z e r h a n e

d a n k a b ir le r i d e b u r a d a im i.
F a tih k lliy e s in in c a m ii b u m a n a s tr k lis e s i a ltn d a b u lu n a n s a h rn c n y e r in e mi y a p l m t r ? . T e tk ik le r im iz b u n u n d o r u o lm a d n
g s te riy o r.

K a r a d e n iz ta r a f n d a k i s e k iz

a h n m e d r e s e s i n d e n d r

d n n o r t a v e b a k u r u n lu m e d r e s e le r in in n n d e m e v c u d u k u r
d a n g ir ile r e k

ta m m e y d a n n a ltn d a

4 3 d ir e k li b ir su s a h r n c b u

lu n m u tu r [4].
O s t b ir k li e

a tr iy u m u

v a z ife s in i g r m t r .

B u n u n e b a d n a

v e g e n i li in e b a k a r a k F a tih c a m ii y e r i n d e d e il d e , y a k n n d a b u
lu n a n H a v a r iy u n k lise si y e r i n d e ta h m in e d e b ilir iz . K lliy e n in c a m ii
H a v a r iy u n c a m ii k lise si y e r i n e y a p lm a m tr . P l n d a g e r e k b u s a h rn c n v e g e r e k

c a m iin v a z iy e tle r i a y r d r ,

v e b ir b ir in e u y m a z v e

|1] Mehmet Zya, stanbul ve Boazii, Cilt 1, S. 206 (Hekim Hayrullah

efendi tarihi, 8 inci kitap, S. 84 den naklen).
[2]
Heyeti sabkai Konstantaniye, niversite ktphanesi, trke yazma,
Yldz Tarih, No. 612.
[3| Halim Baki Kunter ve Ali Saim igen, Fatih cani ve Bizans sahrnc
1939, stanbul.
[41 Cell Esat, Eski stanbul, S. 173175.

20
u z a k ta d r.

H a le n m o lo z la r la d o l u o la n b u y e r in

b ir k sm k a p a h

o l d u u n d a n h a k ik b y k l a n la la m a m tr .
F a tih c a m iin in

a d r v a n h a v ls

k a p s n d a n

g ir e r k e n

s t n d e

a r a p c a , b a la m a v e b i t m e , ta r ih in i b u lu y o r u z . B u , k a p n n v e h in e y a z lm tr .

S o n s a tr la r n d a n

r e n iy o r u z k i :

F a tih k lliy e si

v e c a m iin in in a s n a 8 6 7 (1 4 6 2 ) d e y a n i s ta n b u lu n f e th in d e n 9 s e n e
s o n r a b a la n m tr . 8 7 5 (1 4 7 0 ) d e , in a s n a b a la n d k ta n 8 v e f e tih
te n 17 s e n e s o n r a b itm i tir . F a tih , o z a m a n 4 2 y a n d a id i [ i ] .
K lliy e n in c a m ii ile b e r a b e r s e k iz m e d r e s e y e b a la n m v e b u n
la r n h e p s i b ir d e n ta m a m o l m u tu r [2].

F a tih k lliy e s in d e e s a s b i

n a l a r cam i* ile b u s e k iz m e d r e s e d e ild ir . A y r c a m e d r e s e l e r h iz a

s n d a 8

t a n e T e tim m e

(M e d re se p e e ),

ta b h a n e ,

im a r e t, a h a n e ,

m is a f ir h a n e , h a m a m , k t p h a n e , ilk m e k t e p , m u v a k k th a n e v e k e r
v a n s a r a y v a r d r .
K s a v a k f iy e d e [3] d e k lliy e n in u b in a la r s a y lr : F a tih c a m ii,
M e d a ris i S e m a n iy e v e T e tim m e le r , t r b e , d a r ifa ,

im a re ti m ir e ,

t a b h a n e , b l h a n e l e r , m e k te b i e rif (4) v e h a m a m la r . B u n la r o k a
d a r g e n i b ir s a h a y a y a p lm tr k i, c a m i b u n u n e n
y e r i n d e m a h d u t b ir y e r i g a l e d e r . K lliy e n in
m e d r e s e l e r i d i r . K t p h a n e s i, b y k
ta le b e n in y e m e k y e d ik le r i y e r ,
m a tb a h la r,

h a s ta n e s i,

en

g s te r i li b ir
e s a s l

sbyan

b in a la r
m e k te b i,

b u n la r a v e f k a r a y a y e m e k p i ir e n

h a m a m la r , s e y y a h v e z a y f la r a

m e l c e 'l e r v e

d a h a b ir

o k b in a la r iy le , b y k a a la r n g lg e v e r d i i b a h e ile, g e le n le r e
v e g e e n le r e v e o r a d a k a la n la r a

d a im a

ik r a m la r d a

b u lu n a n ta m

[1] Fatih 875 (1470) de 42 yandadr. 855 (1451) de culus ettiine gre
tahta knn 20nci yln idrak etmitir. Hatnmer, Cilt 3. zeyillerinden.
12] Hezarifen Hseyin, Tenkihttevaih, sene 1082 (1671). Bu eaeri Hoca
Sadettinin, Tacttevarihinden ve Ktip elebiden alarak vcude getirmitir. Bi
nalarn ayni tarihlerde yapldn syler. Nurosmaniye Ktphanesi nshas,
No. 3265.
[3] A. Sheyl nver, Fatih niversitesine ait dier mhim bir vakfiye,
Vakflar dergisi, 1, 1939.
[4] Osman Zade Ahmet,
1159 ( 1746 ). Veliynddin
efendi ktphanesi No. 2414. Buraya muallimhane demektedir. Tetimmat
Semaniyeyede (Tetimme) der.

21
m a n a s iy le k k b i r e h ir . B u g n k

m a n a s iy le

b ir

(C it U n iv e r

s ita ir e ) d ir . y l e b ir n iv e r s ite m a h a lle s i k i, h o c a la r n n b u c iv a r

la r a o tu r m a la r n t e v i k iin k e n d ile r in e v e r ile n k fi ta h s i s a t t a n a r
ta n p a r a ile e v y a p a b ilm e le r i i in y e r b ile

v e rilm i v e b ir

o k la

r n a e v y a p tr lm tr [i],
I s ta n b u lu n F a tih se m ti c v a n t e d e n b e r i u le m y a ta o lm a k la
m e h u r d u . B u h r e tin b iz z a t F a tih z a m a n n d a te m in e d ilm i o l d u
u n u t r k e y e e v r ilm i v a k f iy e d e n r e n i y o r u z .
d e v l e t l e r i n d e o la n u le m y

k ira m h a v liy i

c a m i'i e r if le r in d e sa k in

o lm a a t e r g i p b e lk i e k s e r i i in m ih m a n d a r
y ik a v e m e s a k in i fa ik a t e r t i p
a b u ; h a v a s n a m a il o l u p

e tm e k le

( . . . v e zam an

k e r e m le r i m e n a z ili l-

erb a b

fe z a il o l h a v a lin in

e tr a f c a m ii b a r ia la r m e c m a i u le m o l

m a k l a p r n u r v e n m u n e i b e y t i m a m u r o lm u tu r ) .
F a tih s e m tin in b u u le m

y a ta

o lu u

d e k i b y k y a n g n a k a d a r b e a s r d e v a m
e v l e r y a n a r a k u le m

d a ld g ib i

1 3 3 4 ( 1 9 1 8 ) s e n e s in
e tti.

O ta rih te

m e d r e s e le r in

b t n

k a p a tlm a s d a

v a z iy e ti b s b t n d e i tir d i [2].
H a m m e r , F a tih K lliy e si b in a la r h a k k n d a u iz a h a t v e r iy o r :
F a tih c a m iin in a h n te s m iy e o lu n a n d h a v ls n d a s e k iz m e d
r e s e b in a o lu n m u tu r . B u n la rn h e r b irin in a r k a s n d a t a le b e y e m a h
s u s h c r e le r i h a v i b ir

T e tim m e v a r d r [3].

B u m e b a n iy e

m u tta s l

[1] Topkap saray mzesi arivinde bulduumuz bir vesikada 875 (1470)
da yani klliyenin bitmesinden iki sene evvel Mevlna eyhe temellk ettii bir
arsann mevcudiyetini reniyoruz. Vesikann asln gremediimizden bu zatn
ismini renemedik. Bu vesika bize hakikaten Fatihin limlere bu civarda yer
verdiihi gstermektedir. Maamafi istedikleri yerde oturanlar da vardr,

(2] Osman Ergin, Trk ehirlerinde imaret sistemi, 1939, S. 52.

(3)
Hammer, bunu da (Miratlkinat) dan alm, sparta ktphanesinde,
No. 344de kenarlarnda mhim ve stanbuldaki nshalarda mevcut olmayan ka
ytlar havi yazma nshasnda (Varak 358) : (Fatih, ehrin ortasnda bir camii
refi ve vasi ve hareminin iki tarafnda drder medresei lyei prhcerat ve
medaris ardnda suhteler (halk dilinde softalar = talebe) sakin olmaa Tetimmat
demekle mehur sekiz byk hcerat ve bir canibinde imaret ve misafirhane ve
darifa, muazzam ahir ve bir canibinde mektebi talim binalarna 8(51 de ba*
layp 865) de hitam oldu) demektedir.

22
im a r e tle r m e v c u t t u r k i, b u n la r d a n

m u h ta

k e s a n a g n d e iki d e f a y e m e k v e r ilir .

o la n

D a r if a

ta le b e y e

v e s a ir

te s m iy e

o lu n a n

h a s ta n e , tm a r h a n e d e n ile n D a r lm e c a n in , s e y y a h la r n , y a b a n c la r n
y a t p k a lk m a s n a m a b s u s k e r v a n s a r a y y a h u t h a n
b in a la r , n i h a y e t , e tf a l v e z k r iin m e k t e p l e r

ism iy le

m evsum

m e v c u ttu r . K t p -

h a n e c a m i d e r u n u n d a d r . B ir o d a te f r ik ile k t p h a n e ittih a z o lu n *
m u t u r [I].

O s m a n lIla rn

ts ta n b u ld a

t e s i s e ttik le r i ilk

k t p h a n e

b u d u r [2].
C a m ii m u h it o la n b u b in a la r d a n b a k a y in e c a m iin e tr a f n d a ,
f a k a t d a h a u z a k b ir d a i r e i in d e b ir s e b i l h a n e , h a m a m la r , k t p h a
n e , h a d is te d r is in e m a h s u s b ir m e d r e s e , b i r s o f a y
t r b e g r l r . F a tih in a n n e s i S u lta n
k u r b n d e d ir [3] .
B u n a y e n i im a r e tin

A lim e

h a n n n

H a m m e r in b u t a r i f l e r i n d e
b in a la r n d a n v e

h a v i h a v l, b i r
k a b ri

onun

p e k a z is a b e ti v a r d r .

v a z if e le r in d e n

b ah se d e rk e n

te m a s e d e c e i z .

Ravzatlebrar a g r e : F a tih c a m ii e tr a f n d a k i M e d a ris i

Sem a-

n iy e ki S a h n S e m a n d iy e m e h u r d u r c e n n e t k a p la r a d e d in c e y a p lm tr [4] .

S e k iz T e tim m e d e n v e d i e r

m u a llim h a n e v a r d r [5] . L k in b iz e e n iyi

b in a la r d a n m a a d a

m a l m a t

T a c tte v a r ih

[1] Fatih ktphanesindeki tetkiklerimiz cami'de mihrap hizasnda ve cami

in sa ve sol cephedeki dolaplar iinde bu ktphane kurulmutur. Bir oda
tefrik edilmediini zannediyoruz. Zira camiin iinde ktphane olacak bir oda
yoktur. Klliye ktphaneleri ksmnda bunu aydnlatacaz.
[2] Hammerin bu fikri doru deildir.lk ktphane eski sarayda kurulmu
tur. Zira Fatih ktphanesinin kitaplarndan bir ksmn evvelce 867 (1462)de
Zeyrek medresesi ve 869 (1464) de Ayasofya ktphanesi medresesi ktphanele
rine vermitir Bunlar sarayndan verilenler tekil eder. Fatih camii 875 (1470)
de bittiine gre bunlar daha eskidir.
[3] Hsmmer, Cilt 3, S. 216.
14] Ayasofya ktphanesi nshas, No. 3206
[5]
Osman Ergin bu notlar mtala ederken u mtalay yrtmtr:
(Acaba Pantokrator kliesinin 8 oluuna gre buna bir nazire tekil edebilir
mi?, yahut o zamanki ilimler sekiz ubeye veya snfa ayrlm ki, Rza Tevfik,
Yunan ilminden bahsederken buna temas eder yaz yazmtr. Bu taksime gre
8 medrese yaplm saylamaz m ?). airleri de sekiz cennetten bahseder.

23
v e rm e k te d ir.

B in a la r d a n

b a h se d e rk e n

T a c tte v a r ih i d e

ta r a m

o la c a z .
A y r a y r b u K lliy e b in a la rn n t e t k i k i n e . g e m e d e n e v v e l u n u
b ild ir e lim k i, b u r a s n n 8 7 5 ( 1 4 7 0 ) ta r ih i s ta n b u l
u b e le r in in k u r u lu u n u b ild ir m e z . Y u k a r d a

n iv e rs ite s i v e

v e r d i im iz

iz a h a t b u

ta r ih in s ta n b u l f e th iy le b a la tlm a s l z u m u n u g s t e r m e k t e d i r . H o
c a la r v e ta l e b e

y a ln z y e r

d e v a m e tm i le r d ir .

d e i tir m i le r ,

l k in e sk i

M u v a k k a t y e r l e r d e a la n

u b e le r

d e c e b ir a r a y a g e tir ilm i tir . H o c a la r b ir d e f a b u

d e v le r in e
b u ra d a sa

m uvakkat

l e r d e b ile e n b y k lm p a y e o la n a h n m d e r r is i id ile r.
m e h a z le r im iz b u n u

te y it

B t n

e tm e k te d ir.

Fatih k lliy e sin in

lin in

y e r

i in e ald b in alar

Knhlatbarda b a h s e tti i ( M e d a r is i S e m a n iy e , T e tim m e

v e im a r e t v e d e b ir is ta n

ve g e rm a b e i

ra h a t

r e s a n v e b im a r is ta n

n a k ila n i r a s t b e y a n v e a k la n i f e a s e t b n y a n d e d i i F a tih K lliy e si

y a ln z m e d r e s e le r d e n i b a r e t d e ild ir .

M e d r e s e le r d e

d a n i m e n tli e

k a d a r y k s e le n ta le b e i u l m u n b ir e r ve T e tim m e le r d e s o f ta d e n e n
ta le b e n in

m te r e k

o d a la r v e M d e r r is le r in

v e re c e k le ri

d e r s le r

i in b ir e r d e r s h a n e v a r d r . B ir t a l e b e y k s e ld i i s e v iy y e y e g r e y a
a h n d a v e y a h u t T e tim m e d e k a lr.

E vli

o lm a y a n

m d e r r is le r d e n

M o lla H a a n e le b i g ib i, b y k m e d r e s e l e r d e b ir o d a i g a l e d e n
l e r d e g r lm t r .

M d e rris m u a v in i m a k a m n d a o la n b a z m u id -

l e r v e e k s e r iy a ilm e m e n s u p b e v v a p

( k a p c m a k a m n d a m e v k iin

s a h i b i ) o la n la r n d a a y r c a o d a la r v a r d r .

B y le y a tl o la n te d r i s

h e y e t i n d e n b a z s im a la r b io g r a f ile r in d e s a y a c a z .
M e d r e s e le r d e k a la n la r n v e y a h a r i t e b u lu n u p d e r s e
h e r t r l ih tiy a la r te m in

e d .ilm itir,

t e s k i z a m a n la r , S e l u k la r d a n s o n

sl m v e T rk

s e n e le r e

kadar

p a r a s z d r . Z e n g in v e fa k ir h e r k e s m e d r e s e le r d e n

g e le n le r in
lk e le r in d e

te d r is d a im a

p a r a s z

e d e r v e a y n i m u a m e le y i g r r le r . H a tt im a r e tte n b ile

is tifa d e

y e m e k y i

24
y e n l e r d e z e n g in v e f a k ir a y r t e d ilm e m i tir ( l ] . B in a e n a le y h
liy e le r m e d r e s e le r d e n b a k a b u
b in a la r a m a lik

m a k s a tla

k u r u lm u

K l-

ta m a m la y c

o lm a ld r .

B ir d e f a t r k v e slm le m in d e ilim ta h s ili d a im a d in t e r b i y e

ile b e r a b e r y r t ld i in m e d r e s e l e r o k d e f a o n a m lh a k v e y a
a y r o ls u n b i r c a m i y a k n n d a d r . L k in m s ta k ild ir le r . K lliy e le r in
g e n i li in e g r e m lh a k

b in a la r n

buna uygun

b y k l k te c a m i

v e m e d r e s e l e r i o lu r . M e d r e s e l e r i n d e r s h a n e l e r i n d e d a im a b ir m ih r a p
v a r d r . V e b i r k e is tik a m e tle r i d a im a K b e y e m te v e c c ih tir . B u n
l a r d a m e s c it v a z ife s in i g r r .

Y a ln z ,

m im b e r le r i

o lm a d n d a n

c u m a y c a m il e r d e k lm a k l z m d r. F a tih K lliy e s in in , b y k b ir t o p
la n m a y e r i m a h iy e tin d e o la n c a m ii e tr a f n d a
r u z . B u r a y a b e v a k it n a m a z v a k tin d e h e r k e s

s ra la n d n g r y o
ib a d e te

g e lir . O n

d a n h a r i z a m a n d a a l m a v e u m u m d e r s l e r v e m e v iz a le r ( k o n
f e r a n s l a r ) n v e rild i i y e r d i r . B u n la r b u g n k
f e r a n s s a lo n la r m a h iy e tin d e d e a la b ilir iz .

n iv e r s ite le r in k o n

M u h a k k a k k i,

is m in d e n

d e a n la la c a z e r e , t o p l a n t y e r le r id ir .

Fatih Klliyesinin camii bu Klliyeye lyik bir byklkte ya

plmtr. Sa ve solunda sralanan 8 Akdeniz ve Karadeniz med
reseleri ( Sahn Seman Medarisi Semaniye ) ihtisas snflarna yk
selmi ve ( danimend ) itlk olunan talebeye hasredilmitir. Onla
rn hizasnda sa ve solda byklere muvazi 8 medrese daha var
dr ki,* bunlar lise talebeleri mahiyetinde suhte (softa) lere mahsus
ve Medresepee denilen Tetimmelerdir. Hepsi 16 yi buluyor.
Yani 16 kolleji olan bu Klliyenin Tetimmelerine talebe yetitiren
daha tali ve mteferrik yerlerde, baka medreseler de vardr. Ay
rca talebenin parasz ykanma iin istifade ettii hamamlar, ye
meklerin pitii ve yendii ahaneler ve mteaddit yemek salon
lar, darzziyafeler, seferden gelenler iin misafirhaneler zayf ve
hastalara nekahathane ve besleme ve dinlenme yeri mahiyetinde
tabhane, kara yolculuundan gelenlerin atlarn muhafaza iin b
yk bir ahr, kk ocuklarn okumas iin bir ilk mektep, vak[1] Al S'tuv, Ulm mecmuasnda OsmanlIlarda talim ve tedrs bedava
dr, der.

25
t i n b ilin m e s i iin m u v a k k th a n e ,

m e d re s e le rd e ,

cam i* d o la p la r n d a

v e m s ta k il b i r b i n a d a k t p h a n e l e r v e n ih a y e t b y k b ir d a r if a
v e o n a b a l m h im v e l z u m lu

o la n

y e rle r,

h o c a la r n

o tu r m a la r i in y e r l e r , b a z m e d r e s e l e r d e ta o d a l a r d a
c a k h o c a v e a k ir d le r i in k u b b e l e r h iz a s n d a , d u v a r

c iv a r d a

o tu r a m y a z e r in d e y a

p la n b a l h a n e l e r , b a h e v e a a l m e y d a n l a r ... v e s a ir e F a tih Kl*

y e s in i ta m a m la m a k ta d r .
k p a a z a d e t a r i h i n d e : ( S u lta n F a tih ) s ta n b u ld a 8 m e d r e
s e , o r t a y e r in d e b i r u lu c a m i, c a m i in k a r s n d a b im a r h a n e y a p t r
d v e b i r i m a r e t y a p t v e b u 8 m e d r e s e n in y a n n d a 8 k k m e d
r e s e y a p t ( s u h t e l e r i i n ), d e m e k te d ir . F a tih z a m a n n d a b t n b u
b in a la r n h e p s i ta m a m o lm u tu r v e v a k fiy e le ri d e
b in a la r n k s a v e u z u n ta v s ifin e
e d ilir |i ] .

b ir o k ta r ih

y a z lm tr.

Bu

k ita p la r n d a t e s a d f

F a tih im a re ti, ta rih in k a y d e tti i m a m u r e le r in

en byk

v e n e m lis id ir .
B u r a d a b ir a z d a i m a r e t k e lim e s in i iz a h e d e lim : m a r e t k e lim e s i
b u g n k m a n a c a y a n l o la r a k a h a n e y e v e r ilm i b ir isim d e ild ir .
B t n b in a la r n F a tih K lliy e s in d e o ld u u g ib i h e p s i
lir [2] . B u im a r e tle r b ir y e r d e t o p l u d a o lu r .

m a n a s n a g e

M e s e l F a tih K lli

y e s i n d e b y le d ir v e a y r s e m t l e r d e v e y e r l e r d e d e

b u lu n u r .

M e

s e l b ir im a r e tin c a m ii, c a m isiz l k in m e d r e s e s i o la n b ir s e m tte d ir .

A y r c a o r a y a b u c a m iin s a h ib i b ir m e d r e s e y a p tr m a z , o n u m e d
r e s e s i o lm y a n b a k a b ir y e r e y a p tr r .

L k in

b u n la r d a n

a y r b ir

im a r e t s a y lr . B in a la r n u m u m h e y e ti b irb irin i ta m a m la r . B u n a d a ir
m is a lle r o k tu r . F a tih im a r e ti b ir a r a d a d r . B u im a r e ti, z a m a n la h a
r a p o lm a m a s

iin

y a p la n ta m ir le r ,

i l v e l e r v e y e n id e n

y a p la n

b in a la r ta m a m la r . F a tih im a r e tin d e d e b iz b u n u g r y o r u z .
m a r e t b in a la r n d a b ir h a r a b iy e t g r l r s e

y e n ile n d ir ilir .

N ite

k im , B a y e z it z a m a n n d a s ta n b u lu a l t s t e d e n y e r d e p r e n m e s in d e
d e K lliy e b in a la r b y k h a s a r a u r a m v e ta m ir

e d ilm i ti. F a ti-

(1]
Buna ayr bir misl verelim: Ali Emiri elendi ktphanesi, Tarih ks
m, No. 908. eserin ortalarnda (Sfat imareti mirei sultan Mehmet) den 25 sa
tr malmat vardr.
[2J Osman Ergin, Trk ehirlerinde imaret sistemi, 1939.

26
h in y a p tr d c a m ii,

y e r d e p re n m e s in d e

s a k a tla n n c a M u s ta fa III

( 1 1 7 1 1 1 8 3 ) ( 1 7 5 0 - 1 7 9 4 ) y e n i d e n y a p tr m tr .
m id e v e S a h n S e m a n d a b u lu n a n k t p h a n e l e r
n n d a 1 1 5 5 ( 1 7 4 2 ) d e n k s m d a y e n i d e n

D aha evvel c a
M ahm ut

y a p la r a k

I zam a

il v e o lu n

m u tu r .
F a tih K lliy e s in d e b u n la r d a n b a k a t a m i r , ta d il v e i l v e l e r g
r y o r u z . S o n a s r la r d a b u t a m ir s is te m i b r a k lm

v e m a a le s e f b u

m m u r e n in y a r s n d a n fa z la s h a r a p o lm u tu r . s ta n b u lu n f e th i b e y z n c s e n e s i b u n la r n p e k a z n a , l k in p e k h a r a p v e b itk in b u la
r a k k a v u a b ile c e k tir . M e s e l d a r if a o r t a d a y o k t u r . V a k fla r id a
r e e d e n m a k a m s a tm ,
m a m tr.

y e r i m a h a lle o lm u tu r .

K a r a d e n iz ta r a f n d a k i

M e r u tiy e t s e n e l e r i n d e

K e r v a n s a r a y k a l

T e tim m e le r in y e r i

v a r.

O ra la ra

( d a r - l- h il f e t- il- liy y e ) m e d r e s e l e r i n i n b a z

ilk s n f la n k o n d u . B ir ta n e s in in y e r i b o t u r .
A k d e n iz ta r a f n d a k i T e tim m e le r in y e r in i a n c a k b ir iki v e b ir b i
r i n d e n k o p y e e d ile n e s k i p l n d a b u lu y o r u z . im d i y e r le r i E d ir n e k a p y a v a r a n

(F e v z i p a a c a d d e s in in b a la n g c n d a ) y o lu n o r ta s n a

r a s tla r . Y e r le r i ta m a h n m e d r e s e le r i h iz a la r n d a d r . te b u m u a z
z a m F a tih K lliy e s i im d ik i h a l e g r e ik isi s s l ,

8 k a p l b ir m

e s s e s e id i.
im d i F a tih K lliy e s in in

i in e a ld b in a la r n b i r e r b i r e r ta f s il

le r in i y a p a lm :

C a m i':
is m in d e n d e a n la la c a z e r e c a m i, b ir to p la n t y e r id ir . E v v e l
b u n u n m a h iy e tin i b e lir tm e k l z m d r .
e d ilir .

Y a ln z y a ts d a n s a b a h

C a m id e b e

v a k itte i b a d e t

n a m a z n a k a d a r m s te s n a , k a p a ld r ,

b y le b y k (S e l tin ) d e n e n c a m il e r g n d z ak d u r u r . N a m a z v a k
tin d e n h a r i z a m a n la r d a c a m id e v a z la r f i] v e d e r s l e r y a p lr . B a z
la r K u r a n K e r im d e n v e k t p h a n e s in in k ita p la r n d a n o k u r . B ir lim
g e ld i m i, e k s e r iy a K lliy e y e m is a fir e d ilir. O n d a n d in v e a h l k b i r

(1)
Halk hatiplerinin de vaaz ve telkinlerini yaptklar bu camiin ilk hatibi
arktan tstanbla gelen ve sesinin gzel iiyle mehur (Siraceddin) dir. Sicilli
Osmani, Cilt 3, S. 10.

27
vaiz (konferans) vermesi istenirse ve mevzuu halk alkadar ede
ekse camide namazdan sonra mevizasn irad eder. Bu manaca
bugiin garpte ve bilhassa Madridde grdmz yeni niversite
mahallelerinde olduu gibi byk ve geni bir konferans salonu
mahiyetindedir. Ayni zamanda da slm terbiye ve itimaiyatna
gre de ibadet yeridir [i]. Muasr Avrupa niversitelerinde ina tari
hi eski olan mutlka birer klie vardr. Madridde yeni yaptrlmaa
balanp da spanyada dahil hadiseler dolaysiyle henz tamamlan
madan harap olan niversitenin de bir byk ksesi olacakt. Pro
jesini yerinde grdmzde hayret etmitik [2].
ok byk ve geni olan Fatih camii ile Klliyesi daha be
asr evvel mstakil dnya niversitelerinin ilk rneklerindendir.
Fatih camiinin kltr bakmndan hizmetine bir misal, medrese
lerin husus dersanelerinden maada dediimiz gibi byk bir dersanesi mahiyetinde de olmasdr.
Cami hakknda rendiklerimizi sralyalm :
Ebu Behram Dmkinin Atlas Minr tercemesinde [3] ilve
ettii u malmat Fatih camimn ilk eklini olduka aydnlatmaktadr:
(... Byk Karaman ve Kk Karaman demekle maruf iki
mevzi beyninde bina ettii cami... binasna sene 865 de uru ve
on sene kadarda tamam oldu. Bu camie cevanibinden ta merdi
venle suud ve duhul olunur ve hait ark ve garbilerinin nihayeti
imallerinde camie muttasl birer erefeli iki minare ve bu camiin
sakf ve kubbei liyesi rassas ile pidedir. Ve hait imalsi nn
de iki sofa, tuln bir harem azm, cevanibi garbi ve imalsiyle
bu sofalarn etrafnda mansup mermerden stunlar zerinde kubab
[1| Fatih catntnde baz terekelerin mzayede ile satld da reni initir.
Kitaplarda b eyara dahildir. Halen Veliyiiddin efendi ktphanesinde mev
cut bir Kitabn banda (bu nsha merhum Hayrullah efendinin terekesinden
camii Ebitfethte badelmzayede itira olunmutur) kayd okunmutur. No 523
|2J 1935 de Madridde toplanan X uc beynelmilel Tb Tarihi kongresine
Trkiye Cumhuriyeti ve stanbul niversitesi murahhas olarak itirakimizde
bu cit yi gezmi ve byk klienin temelleri zerinde dolamtk.
[3] niversite ktphanesi nshas, No. 1527 4 ve 5. s*ll!l j jyJl *4 V )

->>7*

28
mehilidir. Ve feri harm mermeri sefiddendir. Ve bu harmin va
satnda mermerden bir havz kebiri mdevver ve meyan havzda
mermerden bir kseyi kebire ile bir adrvan vardr. Meyan kse
den cereyan edip ve efiri havz serapa ahenden ebke ile mesduddur. Ve onun cevanib erbaasnda drt tane draht serv var
dr. Ve bu savamiin kaps vardr. Ve harmi camiin imalinde
olan bab haricin iki taraflarnda birer sofai tuln vardr. Ve ca
miin arksi hait kblsine muttasl olduu mekna karip mevzuda
bir bab vardr ki, dahili camide haiti ark ve haiti kblye mutta
sl olduu mevzide seltini izam, salat cuma eda edecek mekam
fevkaniye bu babtan duhul olunur. Ve bu camii erif dahilinde
olan mahfeli mezzinin ve mimber beyaz mermerdendir. Ve Sul
tan mumaileyhi cennet aiyann asude olduu mekn bu camii e
rifin haiti kblsi haricindedir. Ve zahir divan ehdi mermeri beyaz
ile mebnidir. Bir kubbesi vardr. Canibi kblsinde kbleye mmted
tuln bir hadikai zimesi vardr...).
Bu ok mhim kayttan camie imdiki gibi merdivenle kld
n, birer erefeli iki minaresi olduunu, byk kubbe yanlarnda,
zerleri kubbeli tuln bir harimin mermerden direklerle byk
kubbe yannda bulunduunu reniyoruz. Dier ksmlar bugn
mevcud olduundan yalnz mevcud olmayan ksm izaha altk.
Kritobulos cami hakknda unlar yazyor :
(... Fatih devlet erknna ve yannda nfuz sahibi ve zengin
olanlara stanbulda birok din ve tima ve hayr iin messese
ler yapmalarna msaade ve Is.tanbulu ssleyecek binalar yapma
irade etmitir. Kendisi dahi ehrin ortasnda ve mrtefi bir nokta
snda byklk ve kymet cihetiyle benzerlerinin stnde bir cami
yaptrmak iin bir yer seerek iine konulacak stunlarn ve ky
meti olan talarn vesair yap malzemesinin bulunup getirilmesini
ferman eyledi. Bundan maada Bizansn denize uzanm bir mahalli
ferahfezasnda muhteem ve benzerlerine gre tantanal li bir sa
ray yaplmasn da... irade... eylemitir. Fatih... binalarnn inala
rn kendisi gezerek grr ve sslenmeleri iin gerekleen madde
leri tedarik ederdi.

29
Yine Kristobulos, camiin yapln grdnden tarihinde [1]
diyor k i:
(... Padiah hazretleri bu senenin k mevsimini Istanbulda ge
irerek bir mddet istirahat ve ayni zamanda ehrin umuru idare
sinin slh ve tanzimine ve ina ettirmekte olduu camiin ikmaline
sarf gayret eyledi. Bu camiin bir an evvel ikmali iin ehriyar
mearnileyh hazretleri bir taraftan ameleyi tevik eder, dier ta
raftan da erbab fen ve sanat icabeden levazmn imal ve tedari
kine memur eylerdi. Velhasl padiahn gayret ve semahat sayesin
de ekil ve cesamet ve ziynet ve nefaset itibariyle gayet mkem
mel ve mutantan bir cami ina olundu...)
Nuruosmaniye camii tarihine dair olan risalede [2] yeni Fatih
camii kubbesinin tstanbulda sra ile Ayasofya ve Sleymaniyeden
sonra nc geldii, Nuruosmaniye kubbesinin de drdnc oldu
u camiin ve kubbenin genilii hakknda bir fikir veriyor. Dier
camiin kubbeleri duruyorsa da Fatih camiininki yoktur. te o
mehur kubbe zelzelede atlam ve geni hasara uramtr.
te byle byk bir kubbesi olan Fatih camiinin kble tarafnda
yarm kubbe, yanlarnda byke ve direkli ksmlarla camiin orta
sna bakan sal ve sollu er kubbe, mteaddit sal ve sollu pen
cereler aralarnda tstanbulda ilk kurulan ktphanelerden birisini
ihtiva eden kitap raflar olan bu birer erefeli iki minareden m
rekkep muazzam cami'in bahis mevzuu olan kubbesi 13 Zilhicce
1179 (11 Mays 1765) Perembe gn gne doduktan bir saat
sonra yer teprenmesinden yklmtr [3].
Ayvansarayl Hseyin de [4] u malmat veriyor, ksaca oku
yalm :
(... Cami yeri mukaddema harap bir ksedir. Fatih oraya birer
il] Tarihi Sultan Mehned han sani. Tarihi Osmani Encmeni mecmuas
neriyatndan 1323. s. 128 ve 187. (Bu eser o zaman bu encmen mecmualarnda
tefrika edilmitir.
[2] T arihi Osmani mecmuas neriyatndan.
[3] Tacttevarih m uhtasar, Cizyedar tarihi,

Ali Emiri ktphanesi, Tarih

ksm, N o. 208, Varak 105, ve Hadikatlcevami, Cilt 3. S. 8.

[4] Hadikatlcevami, Cilt 1. S. 8.

30
erefeli iki minareyle bir cami yaparak ve 875 (1470) recebinde
biter. 867 (1462) de balanmtr. Ali bin Sofi hattiyle tarihi var
dr. 8 senede bitmitir. 1179 (1765) yer deprenmesinden sonra [i]
cami zemine kadar yktrlm ve imdiki eklinde yaplmtr. Yeni
camiin temeli 1181 (1767) senesi Rebilevvelinin 4 nde saat 12,27
de kurbanlar kesilerek atlmtr. Bu seferki yapl 46 ay 10 gn
srmtr. 1185 (15 Nisan 1771) senesi Muharreminin 10 uncu au
re gnnde Mustafa III ilk Cuma namazn klarak a resmini
yapmtr [2J.
Tarihi Fethiyede [3] :
Hsfu arziyle dili ak gibi mehdum iken
Eyledi Sultan Mehemmet camiin dahi tecdit
Ser behki secde olmuken kubabu neylgn
Msralar Fatih camiinin ihyas hakkndadr ve Sultan Mus
tafa III medheder.
Camiin kitabesi :
Havlya alan byk kapnn sanda :
o-m
Ia *Lo Lc. J ^ - ) l <UU.- 1 .O
-u; >jVl
'}!* J
rf Jy'
^ >_r ' ^5^)1
^->'1^
y wir*
a* *111 -j bi.I
jly j5l j

ili jAs 1 j)l -dJl o* ^.. U!l

y V

jSl*-lj

(>UI

UjJi

[t] Bu harekette Fatih camiinin en byk 4 stununun balklar dm,

kubbenin bir taraf hastane ile imaretin ve cami etrafndaki 8 medresenin baz
kubbeleri yklmtr (Hammer). 915 (1509) Eyllnn 14 uc gn olan iddetli
yer sarsntsnda Fatih cami esasen mhim hasarlara uramtr.Cami yapldk
tan 24 sene sonra 13 Safer 894 (1488) de de iddetli bir sarsnt geirmitir. Bun
da ehrin bir ok minareleri harap olmutu (Tarihi Ali Osman, Oru).
[2] Bir ariv vesikasna gre, tekrar yaplan bu etmie, yeniden 600 kandil
ilve ve bu maksadla senevi 600 okka zeytin ya tayin edilmi ve kadrosuna bir
kandilyakc daha katlmtr. (Baveklet arivi), Vakflar K. 25593, sene 1193
(1779).
(3] Tarihi Fethiye, Ispartada, Halil Hamit paa ktphanesi, No. 1004,
Fatih caminin yenilenmesinden bahseden bir mecmuadan.

31
Ortada :
j j

j t *Xa -.Lui-i

J-yl j U J

I A f

JIUUI

Jp|

J\

J\

Jt

jd a U l

3>-aiJU

't^ <3^*^'! .J I
Solda :
o 'j

l2J Jir X J

- ,^ > '

-Jl o t k 't

a!%-

O i i ' , - cJljV )

j 1, ^ 1 J 1^*- <*V~l j c JLT <111 o * * '. j l ^ 'l . jU M ij aN/VI ,>.

i-r^"

(j**

V ~M

1 ^ -i

_A~nJ L.I J i Iaa dil ^.d a I>' v JI I-** Jic.5 jU I

r. J * V -^.^.liL -j j^._, ^

cJ

i 'j J l

j^Ji)

ile lc_,

Cmle kapsnn haricen sa taraf balsnda ufak bir mermere

mahkk :
,vAj _Ui_iH
hadisi erifi vardr. Burada Peygamberimiz Istanbulun mstakbel
Fatihlerini methetmektedir [i].
Fatihin bilhare trkeye evrilen vakfiyesinde :
(... Camile beraber ibu 875 (1470) senesi mah recebinde ebniyeyi hayrat vasl mertebei tamam ve ina olunan bukai celile
erefyaftei ihtitam olmakla...) diye dier ksmlarn da beraber bit
tiini bize bildiriyor.
Miratlkinat bu imaretin ve camiin inasna balang olarak
861 (1457) yi gsterir [2). Manzum Tarihi Ali Osman hadidide [3]
camiin vasf byledir :
[1] Ayni hadis trbede de vardr. Keza taa hakkedilmi dier bir sureti de
Ayasofya camii medhali ortasndaki direktedir. Bay Nazminin tetkikine gre bu
hadisi erif imam Suyut (Canis ssgir kitabnda mam Ahmet bni Hanbelin
mesnedinden ve Hkimin mstedrikinden nakletmitir. Hadisin merfuan ravai
yA>) dir. mam hkim: Naklolunan bu hadis, hadsi sahihtir demi ve
mam Zeheb ikrar etmitir. Mealen manas; (Elbette Konstantiniye fetolunacaktr. Onun emri ne gzel emirdir, O asker ne gzel askerdir (Hazmi Tura
tercemesi .
[2] Kprl ktphanesi,Miratlkinat yazma nshas, No. 1158, Varak 350,

32
Yapt Sultan Mehemmet l cmi
itmemi nazrin hi smi
Binasn cmle yonma tatr bil
Ki smaz derzine yz yarlp kl
Harem feri direkler cmle mermer
Haremi cami sleyman direkler
Mabih ylelik yoldan nazirde
O kurun kubbe gh lciverde
Haremde ol ulu adrvan
Revan yle ki adeder revan
O tak ire kevakipve kanadil
Camiisinde sim zer selsil
Ya sim zer ol ulu amdanlar
Stunve emi kafrile anlar
Okursa hutbe mimberde hatibi
Sanrsn an cennet andelibi
Muarrifler, mezzinlerle ho han
Kam kmil fasihu hb elhan
Otuz hafz dahi var cmle ho han
ider bu cmle her gn hatmi Kuran
Dahi krk kii var enam okurlar
Ahass has sanma m okurlar
Mehemmet han ruhuna dualar
Okuyup hergn ederler senalar

Hayrat padiah merhum. Katip elebi (Takvimfittevarih sene 1083, Kprl k

tphanesi No. 1064) camie balang olarak 868 tarihini veriyor. Fatih camii
kitabesinde en sahih tarihler olduu halde tarihlerde byle dikkat nazarndan kam
farklar gze arpmaktadr. Esat efendi ktphanesi Tevarihi Nianc paa nsha
snda (No. 2185) iptidai camii Sultan Mehmet Li.
mebnai imaret aJU ve

(367) (1463), intiha]

(875) (1740) tarihleri doru olarak yazlmtr.

[3J Ali Emiri ktpanesi, Manzum eserler (divanlar) ksm: No. 1317, S.
181 182 183 sene 937 (1530) da yazlm nsha,
Ojlf j
jj )

*^j\^** jioL-f y. w'l>.

jHol.

33
Bu satrlardan Fatih camiinin byk ve yontma talardan yapl
dn, iindeki aaa ile vazife alanlarn miktarn reniyoruz.
Sultan Cemin nedim ve meddah Sirozlu Sadinin stanbul iin
bir kasidesi vardr [i]. Fatih camiinden u msralarla bahseder :
Camii Sultan ki reki cenneti firdevstir
arh atlas kubbesidir sak ar erkndr
Bu imaretler ki mermerden yaplm ehirde
Har olunca baki kalr eri lem fanidir.
O gzel cami ksm airin arzusu gibi maalesef hara kadar ba
ki kalamamtr. Grlyor ki airler her vesile ile Fatih camii ve
civarndaki binalar medhetmitir. Taci zade Cafer elebi de Hevesname nvanl iirinde Bayezit II devrini tasvir ederken Fatih
camii ve medreselerini er. Fatih camiinin yeri ve kuruluu hak
knda bir efsane bulduk. ok iyi tertip edilen bu efsane [2] Fatih
camii mevkiini semi ve bu byk abideye kudsiyet verilmekzere asrlarla hikye olunmutur [3].
[1] Kprl zade Metmet Fuat, Eski stanbul ve airlerimiz, Yeni mec
mua, 1918, No. 46.
[2] Sicilli Osmani, Cilt 3, S. 10.
[1] Efsane budur : Ftih camii yapmak murat eyledi. Bir havas ltif ma
hal bulunup anda bina olunsun diye ferman eyledi. Konstantiniyenin iinde
yedi mahalle birer cier astlar. Her kande ge kokarsa ol mahalli havidir, an
da cami yaplsn diye stadlar haber verdiler. ylece eyleyip cami olduu
mahalde cier ge koktu. Ol mahalli mnasip grp binaya mbaeret eylediler.
Lkin ol mahal kendi ktlciyle fethedip anda al yapp mekn tutmu
bir obann tasarrufunda idi. Fatih, o yeri cam ile tezyin eylemek murad ey
ledi, v bin altn verelim dedi, oban onbin altn verseniz dahi kabul etmem,
padiahtan bir byk ricam vardr, kabul buyururlarsa ben dahi raz olurum
dedi. Syle dediler. Benin klahm ve asam bina olunacak camiin iine
korsa aldna raz olurum dedi. Fatihe sylediler. O da ylece olsun dedi. Mi
mara sylediler, temelini att... (Tarihi Ali Osman, ve fethi stanbul) M. Zeki
Pakalm ktphanesi yazma nshas. Bunun son ksm Menakb Mahmut paa
dr) ve Fatih ktbhaneside ayr bir nshas vardr.
Bu et asmak efsanesi arkn her mhim ehrinde yaplacak byk binala
r yerlerini tayin iin de sylenmitir, Mesel Razi Badadda yaptrlan hasta
nenin yerini,Ergun Kmil Halepteki darifann mahallini byle tayin ettirmi.

34
Fatih camii yeni yapld senelerde ve mteakip asrlarda (Ca
mii cedit) diye maruf olmutur [lj. Sonralar Camii atik adn alr.
Cami, stanbulda yaplan ilk byk binadr. Bu cihetle Ayasofyaya kar ziynetli ve hametli olmas istenmitir. Binasiyle Fatih
hayatnda ok alkadar olmutur. naat dolam, ameleyi tevik
ve taltif etmitir. Camiin inasnda alan fen adamlarn, yani mi
mar Sinan Atik ve kalfalarn deil, aralarnda, bulunan sanat er
babnn ne yapmak istediklerini anlayarak emirler verirdi. Fatih,
camiini cmert davranarak hem byk, hem de nefis ve ssl ola
rak yaptrmtr. te bu nefis eser aynen tamir olunacana veya
daha iyisi ykk braklacana imdiki cami yaplmtr.
Her nekadar bu eski camii bilhassa eski trk ressamlarnn
resimlerinden anlyabiliyorsak da sslerine ait az rnek bulabiliyo
ruz. Cami'in adrvan kaps mukabilindeki havl d pen
cereleri stnde mermere hakkedilmi ve zemininde gml mozaik
tal fatiha suresinin pencerelere taksim olunmu paralar o zaman
ta iiliine verilen ehemmiyeti gsterir. Keza havlya yan kap
lardan girince camiin arka pencereleri zerinde naklarla ini ze
rine yazlan krs ayetinin camie bitiik yan pencerelerin sanda
stanbul iin de ilk defa burada naklolunmutur. Cami yaplnca Ak Semseddin
gibi zamannn byk velisinin hrkasiyle arakiyesi muhafaza olunmutur diye
dier bir rivayet vardr. Bu ondan galat olabilir.
Ayvansaray! (Hadikatlcevami Cilt 1 , S. 10) Ak emseddin Mehnedl
Bayram bni Hamzat aminin asas ve zerinde olan taci tarikatleri mihra
bn mimber canibinde iken clusu Mahmud hanide mahfeli hmayun tarafna
naklolunduunu Naima efendi Tarihi Osmanide bir vaka tahriri esnasnda yaz
mtr. obana nisbetle hreti vaki deildir demektedir. Demek oda bu efsa
nelemi hikyeye kymet vererek yazmtr.
[1] Fatih 879 (1474) senesinde Bezaziye (Bedestan) havalisinden saralar
kaldrarak camii cedit kurbnde ihdas ettii dkknlara yerletirmi ve sara
larn btn sarala mteallik eylerin orada yalnz yaplp satlmasn ve ba
ka yerde satlmamasn emretmitir. Turasiyle yazl ferman ve dier padiah
larn, ezcmle Bayazt II nin 895 (1489) de bir tural fermanla tecdit edilmi
suretlerini grdk. (Fatihte, sara esnaf cemiyeti merkezindeki kasada gizlidir).
Bunlarn hepsihde ve hatt 977 (1569) da Fatih camii (Camii cedit) olarak
anlmtr.

35
ve solunda

Lal**- .yMj)

ksmlarn

buluyoruz.
imdi camie havldan girilen esas byk ve ssl kapnn sa
ve solunda beerden on pencere grlr. Lkin eskiden matrak
Nasuhun stanbul minyatrnde fi] erden alt pencere vardr.
te bu alt pencere bugn mevcut deildir. Krs ayetinin tamam
bu pencerelere taksim olunmutur. imdi onlarn bu ba ve son
paralarndan bakas kalmamtr.
Bu iniler tamamen Fatih devrinin eseridir ve cami yaplrken
konmutur. Bunlar devrin o kadar gzel hatrasdr ki naklarn
esaslarn Fatihin husus! ktpanesi iin hazrlanan kitap naklarnda,
inili Kkn yaz ve sslerinde ve devrin tabak ve eyas ze
rinde de buluyoruz.
Hatt Ayasofya minberinin kaps i st ksmnda ve Fatih
Klliyesinin bugn rnek olarak braklan Tabhane nndeki kaps
mermer sslerde bile yaknl aikrdr. te bu gibi iniler ve na
klarn Fatih camiinin iinde de mevcut olmasn tahmin etmek iste
diimiz i sslerine bir misal olarak yegne duran ahitlerdendir.
Camide ve devrinin tezhiplerinde eski trk ananesine uyularak
izilen saadet sembolnden tezyin! paralar da dikkate deer.
Bu trk ananesince her yer iin uur alametidir.
Fatih camiinin eski plnlara gre mukayesesini vermiyoruz.
Zira bu ksmen yaplmtr 121.
Fakat elimize geen yeni vesikalarla bu tetkikin tekrar oluna
cana eminiz. Camiin imdiki tavsifini vermiyoruz. Zira imdiki
cami eski asl tarznda yaplmamtr. Yalnz adrvan havlusu yu
karda yazdmz gibi eski ksmdan kalan yegne yadigrdr. Hav
ludan camie giren kap yannda ve camiin tam orta yerine tesadf
eden minarelerin petek ksmlar alt erefeye kadar eskidir. Sadave solda elyevm kabristan olan n i bahenin duvar ve pencerele
rinden fevkalde iki ksm, kalan eski cami hatralar meyanndadr.
[J Matrak Nasuh, Beyan men azil i seferi Irakeyn, niversite ktphanesi
mzesi No. 35. Yldz tarih K.
[2] Bak Halim Baki Kunter ve Ali Saim lgen, Fatih camii ve Bizans
sahrinc, stanbul, 1940.

36
Fatihin yaptrd minareler birinci erefeye kadar bugnk gibi
kaim ve ksaca ve birer erefelidir. imdiki erefeler ve st camiin
Mustafa III zamanndaki inasnda yaplmamtr. Bunun XIX unca
asr ortalarnda ina edildiini tahmin ediyoruz P).
T et'm m e M ed reseleri :

[ MedresepeeMuslai ahn ] Tetimme medreseleri Fatih

Klliyesinde esastr. Adeta birer yksek ihtisas ubesi olan ahn
medreselerine talebe buradan gelir. Bunlara zamannda (ilme k,
ilme yanm manasnda) Suhte denirdi. Halk bunlara gide gide
(softa) demitir. Medreselerin son gerileme zamanlarnda bu sz halk
ve mnevverler dilinde tahkir maksadiyle bile kullanlmtr. Miratlkinat: tetimme medreselerini (Medarisi ahn) ardnda suhteler
sakin olmaa Tetimmat demekle mehur) diye tavsif eder ve her
bir Tetimmede sekiz blk hceyrat vardr, der.
Bu medreseler, tam ahn medreseleri hizalarnda ve onlardan
aradan geen sokaklarla ayrlm binalardr. ahn medreseleri gibi
bunlarn ortalar bahe ve evreleri odalardan ibaret deildir. Yal
nz sokaa nazr cephesinde yani ahn medreselerine muvazi ta
rafnda sralanm odalar, nlerinde de ksa dvarl ak baheler
vardr (Plna baknz). Hepsi birbirine benzer. Byk medreseler
gibi Karadeniz tarafndakilerin ba ve ortadakileri umumi harp se
neleri banda yeniden Vakflar idaresince yaptrlarak medrese
lerin ilk snflarna tahsis olunmutur. Bu tarafn ayak ksm dz
lkten ibarettir. Ba ve ayak medreseler arasndan yol geer.
[1]
Bizi bu t-lmine sevkeden Ozel Sanatlar Akademisinde, mimar Sedat
Eldemin atlyesinde mevcut olan Galata ve stanbul panoramasdr. BucPanorama de Constantinople lesmlcrni 1229(1313) de yapan Lewz ve buraya izen
Aston Baketdr. Bu resimde F..ih ca.' uzaktan (tlyor. Minareleri eski
ve tek erefelidir. Cam imdiki vazyetledir. nimi yaplla hem zaman deil
dir. Oda s Ufa yklnhrk imd.k v ./v ite ikier erefeli ve dala uzun ola
rak yaplmtr. Resim bu hususla ok sanMu. Yani ca yaplndan 42 se
ne sonra cslt minarrltr verimledir.

37
Istanbula ait elimize geen bir istatistik mecmuas P1 tetimme
medreselerini u isimlerle sralar :
Ayak tetimmei hamise
Tetimmei sbia
, sdise
Tetimmei l canibi bahri sefd

sn

*
slis

rabi*

Buna gre tetimmeler birinci, ikinci ... diye saylyor. Bunlarda

da ba ve ayak tabirlerini buluruz.
Plnlarn tetkik edersek balarnda on, ortalarnda dokuz oda
vardr. 16 s mderris ve bevvaplara ayrlan 76 oda mevcuttur.
leride bahsedeceimiz Fatihin ksa vakfiyesi imaretten yemek yi
yen 600 suhte (ilmiye talebesi) nin mevcudiyetini bildiriyor. Baka
tamamlayc medreseler var m ? bilmiyoruz. Eer yoksa beher
odada 10 kadar talebe oturmu olmaldr.
Tetimme talebesi ihtisas ksmna ayrlnca yani ( Mukaddemat
ulm ) u okuyup bitirince mlzm olur ve bir ksm Sahna geer,
artk onlara daniment derler. Bunlar li tahsil grecek talebe de
mektir. Tetimmelerdeki talebe iin ayrca byk bir yemekhane
bina olunmutur. Gnde iki defa yemek verilir. Talebe, Tetimmeden gemeyince yani Sahna varmaynca hakiki ( talebei ulm ) dan
saylmaz [2].
Hammer, Miratlkinattan aldna gre her Tetimmede sekiz
hcre ve her hcrede talip bulunur diyor. Bu hesapa 192
(talibi ulm ) a yer bulunmu oluyor. Talebe cep harl olarak
[1] 1335 senesi, Istanul beldesi hsaiyat mecmuas. st. 1337
[2] Cizyedar tarihi (Taccttevaril muhtasar) Ali Emiri ktphanesi.
Tarih ksm, trke, No. 206, Varak 194. Ksa vakfiyede 600 suhtenin imarette
yemek yiyenler meyaninda olduu yazldr. Tetimme odalar ufaktr. Hepsinin
buralarda oturmasna gc ihtimal verilir. Her halde civarda mevcut olmas
muhtemel medreselerde oturanlar bu hesaba dahil olmaldr. Mamafih linin
eseri vakfiye tarihine nazaran bir asr eskidir. Bidayette her odada 3 talebe
kalrken zaruret hasl olduka bu miKtar belki artm itibar edilebilir.

38
ayda 12 ake alr ve hergn de onlara pirin orbas, et halamas
tevzi olunur [i],
Hadid manzum (Tarihi l Osman) da Tetimmeleri yle yazar
Sekiz dahi Tetimme etti bnyad
i pr suhte mamuru abad
Hasr em nimet etti hzr
Kamu tertip iin nasbetti nzr

Burada Tetimmeleri 937 (1530) da suhtelerle dolu gsterir.

Odalara hasr ve aydnlk, talebeye yemek verildiini ve bunlara
bakacak bir de nazrn bulunduunu syler.
Fatihin trkeye evrilen vakfiyesinde : ( . . . Sekiz medrese
ve bu medreseler verasnda Tetimme ismi ile mevsum birer Medresepee ceman onalt medrese...) bina buyurdular der. Yani
her yerde Tetimmeler mezkrdur.
Tetimmeler Sahna gtren manasnda (Musile) nvann da alr.
te bu Fatih klliyesindeki musilelerde ve haritekilerinde-ki bun
lara hari denir- tahsilini bitirenler Sahn Semann, takip edecei,
her hangi bir ubesine girebilir.
Tacttevarihte (Erbab tahsil danimendlik tabakasna uru edin
ce ol Tetimmelerde ugllerinden tetmin ve tekmili nefise azim
lerin tasmim ederler) diye Tetimmeyi bitirenlerin danimend olarak tahsillerini ilerleteceklerini bildirmektedir.
li: ( Her ( ahn ) medresesine ilve olan Tetimme kendi marifetile kullanlan talebe ki anlara rm istlhnca ( Suhtegn ) den
mitir. Evkatn ulm ve talebe sarf edip muidi mezburdan yahut
ol medresedeki msteiddinden telemmz etmeleri tebyin klnd)
demektir.
12
ake ema pahasnn her ay Tetimmede oturan suhteye
verildiini ve sabah ve akam ( mareti mirenin mekeli mamure-1
[1] Hammer, (17) Cilt 3. S. 232, linin (knhlahbar) nda bu izahat
vardr,

39
sinden yahni ve orba, evkat esharda pirin ve hengm asrda
kendm (buday) alarndan gda mukarrer) olduunu da ondan
reniyoruz.
M edarisi S e m a n i y e :

(Sahn Seman - Semaniye medreseleri - Fatihin sekiz medresesi,

Kurunlu medreseler)
Bunlar Fatih Klliyesinin ihtisas medreseleridir. Son zamanlarda
medrese talebesi arasnda Kurunlu diye de mehur olmutur. Bu
sekiz medresenin odalarnda talebei ulm ( danimendler ) oturur.
Danimend olarak burada birer oda igal edenler akl, bilhassa
er ( nakli) ilimleri kavrayacak bir hale gelmiler ve ihtisas ks
mna ayrlm olanlardr.
Bu medreseler camiin havl bahesi etrafnda sal ve sollu,
yani Karadeniz ve Akdeniz taraflarnda yaplm, ortalardaki (ifte)
ba ve ayak ksmlarnda birbirinden geitlerle ayr bir i bahe
etrafnda odalar ve byke birer dershaneleriyle sralanmtr.
Ayak tbiri burada alt ve aa mukabilidir. Vcudda da ayak
daima alta ve aaya racidir. Umum heyetile bir kl saylan Fatih
imaretinin altna rastlayan medreseler byle ba, ayak gibi tbir
lerle anlmtr.
tstanbula ait istatistik mecmuasnda I1) semaiye medreseleri
byle sralanmtr :
Bakurunlu cnibi bahri siyh
ifte ba kurunlu
ayak kurunlu
Ayak kurunlu
Ba kurunlu
bahri sefd
*
Ayak
>
>

ifte ayakkurunlu

ba
>

Burada iftelerin ba ve ayak tarafndakiler bu tabirlerle bera*

ber kurunlu medrese diye anlr.
(11

1335 sees stanbul beldesi Ihsayat mecmuas. st. 1327

40
Bu sekiz medresenin 8 dersaneden baka 160 odas vardr. Bun
larn sekizi de bugn mevcuttur. Karadeniz tarafndaki ba kurun
lu medrese, Fatih Klliyesi bitinceye kadar muvakkaten Zeyrekte
sekiz klie manastrnda bulunan Ali Tusiye verilmi ve Ali
Tusi medresesi diye mehur olmutur. Bu eskidenberi terkedilmi
ve haraptr. Ortada ifte ba ve ifte ayaklar bir ok tamirler
grm, Darlhilfe medreseleri olmu, imdi de yksek tahsil gren
fakir talebeye hasrolunmutur. Karadeniz tarafndaki ayak kurunlu
medresesi de harap ve terkedilmitir. Fatih bu medreseleri limlere
taksim ettike zamanla onlarn isimleriyle de hret bulmulardr.
Bir tanesine de Hasan elebi medresesi denmitir jj.
Akdeniz tarafndakilerden ba kurunlu iyi muhafaza edilmitir.
imdi stanbul belediyesinin filim deposudur. Ortadakiler (yani ifte
ba ve ifte ayak kurunlu) ve ayak kurunlu harap ve braklm
vaziyettedirler. Bunlar Fevzipaa bulvarnn kaln duvarlariyle bir
ksmn tekil eder. Bayezid II zamannda yeniden tanzim edilen,
Fatihin arabca vakfiyesinde bu sekiz medrese hakknda u kaytlar
vardr :
<j!l )

( j) J

J rjjU L l *Jda!l Jc it j

La t

vA
jJ!

j OJI

>fcyd!
j yi '-ili *yJI Is)1

wUl)_ jL }

U j

O.LM w^-dl

...)

,*^**13
*^UL, ^llc jp ^ jjl
.[2] ... l+Ju-

Bu satrlardan bu sekiz byk medresenin eri (nakil) ve akil

ilimlerde yetimek isteyenlere hasrolunduunu ve buralarda nakli
ve akl ilimlerde lim mderrislerin ders verdiklerini reniyoruz.
Nakil ilimler, fkh gibi er ilimlerdir. Akl! ilimler de tb, tabiiyat,
heyet ve riyaziyedir. Vakfiyelerde tb tedris edildii sarih deilse12
[1] Lleli ktphanesi No. 76da u temellk kitabesi vardr:
((1756) 1169 c**

j*-

.C''r)
l

[2] Zwei Stiftung surkunden des Sultans Mehmed II Fatih, Tahsin z, Istanbulda Alman Asar Atika Enstits neriyatndan, 1935, S. 17, 117 (Vakfiye
(fac-simil) olarak baslmtr).

41
de fkh okutulduu da sarih deildir. Hepsini naklf ve akli ilimler
olarak yazp gemektedirler. Hekimlik bir ihtisas ubesidir. Eski
den de arkta er ilimler ve (Mukaddemat ulm) u okuyanlar tb
mesleine ayrlmlardr. Bunlar da, mlzim ve sonra danimend
olurlar ve Sahnda ulmu akliyeyi takip ederler. Tedris yani nazariyeleri bu medreselerin ufak dersanelerinde takipten sonra umum!
bilgilerini Klliyenin umum tb mektebi mahiyetinde darifasnda
arttrdklarna istidllen hkmetmek icabediyor.
Bu medreseler Medarisi Semaniye olarak maruf ise de avludaki
medrese mansna gelerek eskiden de Sahn medreseleri dendiini
anlyoruz. Buraya isal eden, yetitiren medreselere Musilai Sahn
dendiini Tetimmeler bahsinde izah etmitik. Rus defterlerinde de
bu kayd vardr [1).
Hadidi, Tarihi li Osmanda (Semaniye) denen medreseleri y
le yazyor :
Sekiz medrese iki canipte l
Yapp nasbeyledi mevlelmevali
Bedii ilme sylerler beyani
Ki her birisi keaf meani
Bu ba eri anlar hrrem eyler
Cihann mbdiin mlzem eyler
arz eyler delilin ehli snnet
Kalr zulmette reyi ehli hikmet
Medaris dopdoldur msteidler
Duruup gece gndz ugl ederler
Cemi kubbe kurun lciverdi
Ne kimse mislin iitti ne grdi 12].
Bu satrlara gre medreseler her zaman msteidlerle doludur
ve Sahn medreselerinin tedriste yksek mevkii vardr.
Bu sekiz medreseyi bir niversitenin muhtelif faklteleri mahi
yetinde ele alacaz. Fatih, lstanbula en muktedir limleri, fen
adamlarn ve hekimleri davet etmitir. Fatih Klliyesinde fkh
Evkaf himvun rus defteri, sene 1116 (1704) Baveklet arivi.
[2J Ali Emiri ktphanesi, Manzum eserler. No. 1317.

[11

42
limleri, devletin yksek memurlar, hakimler, riyaziyeci, heyetinaslar gibi fen adamlar ve istidllen hkmetmek lzmdr ki hekim
de yetimitir M. Dierlerinin yetiip de hekim kmadn zannet
mek bilmem doru olur mu ?.
963 (1555) de Sleymaiye Klliyesi ina olununca ehirde bu
lunan bir takm medreseler Sleymaniye medreselerinin adeta lisesi
mesabesinde tutulmu ve bunlara ve Sleymaniyeye (talebe yetiti
rir) isal eder anlamna (vV~ \U>>) denmitir. Harite iptidai dahil
ve iptidai hari medreselerinde tahsilin ilk ksmn grenler bioloji,
matematik ve tb gibi akil ilimleri renecekse Musilai Sleymani
yeye yani Sleymaniye Tetimmelerine; arab edebiyat, fkh, kelm
gibi ulmu erive (nakliyeyi) renecekse Fatih Tetimmelerine
giderlerdi MJ. Bu manaca iptida dahil orta mektep, iptida hariler
ilk mektep mesabesindedir.
Medreseye giren evvel iptida harite ilk tahsilini yapyor,
iptida dahilde orta, Tetimmeler gibi medreselerde yani Musilai
Satmlarda lise tahsilini bitirince herhangi lm ve fenn bir ubede
ihtisas yapmak ve li tahsilini bitirmek iin bu Sahn ayarnda med
reselerden birisine giriyor [2], Tetimmeleri bitirenler mlzim nvann alyor. Safndakiler de danimend oluyorlar demitik. Sahnda
yksek ihtisas bitirenlerin ilim ve fen ve kaz yollarnda takip ede
cekleri sray da tedris programlar ksmnda anlatacaz.
l f 1*3l , Semaniye medreselerine
tabirini kullanyor.
Ona gre herbir medresede oturulabilir hcrelerin ikisi mabed
olarak hazrlanmtr. Onbeinde 15 danimend oturur. kisi dahi
ferra ile bevvap iindir.Bunlara (Darimeliki Istanbulun meyannda
[1] lmiye Salnamesi, 1324, S. 645 ve 647.
|2| Sah tabiri yalnz Fatih medreseleine alen olmuken dier baz yer
lere de verilmitir. Harite de baz medretelede Salm detece ve payesini bulu
ruz. Bunu baz kaydlardan reniyoruz. Herhalde orada bulunan deerli bir
lmin mtehasss yetitirebileceine ve buna belki bu medresenin Semaniye
medreselerinden birisine nakleulenemesi hasebiyle kkmomumu olabilir.
(3]
Knhlahbr, telifi, 1007 (1598) niversite ktphanesi, Yldz Tarih
ksm No. 24/2293. Varak 84.

43
vuku bulman) Sahn medreseleri denmitir- Bunlarn her altndaki
medreseye Tetimme derler.
Yine liye gre Fatih medreselerinde : (8 medresede 50 er
ake vazife ile 8 mderris, 4 der ake vazife ve nan ve orba ile
birer muidi mstaiddi sahibi nehy ve 15 hceyrata birer danimendi
marifet inhaki herbirine yevmi 2 er ake vazife ile nan ve orba..
Her muidi zmreyi msteiddine zabiti muit tayin olundu) demek
tedir.
Sahn medreseleri Bayezid 11 zamannda 915 (1509) yer teprenmesinde l1! ok zarar grm, btn klliye binalariyle beraber
tamir olunmutur. 1179 (1765) yer sarsntsnda Fatih trbesinin 28
Zilkade 1180 (Mart 1766) da tamirinden 6 gn evvelde bu byk
medreselerin tamirleri ikmal edilmitir 121.
Fatih Klliyesi misafirhanesi darzziyafesi, bilmediimiz bir ta
rihte kaldrldktan sonra Tabhane medresesi adn almtr. XIX uncu
asrn sonlarna doru medrese idi PI. En son darlhilfe medrese
leri tekiltnda medresetl mtehassisine ulatran musile olarak
medresenin lise tahsili burada ikmal edilir ve Sahn medresesi itibar
edilirdi. Daha evvel geni, yksek ve byk odalar ahap katlara
ve pencere nispetinde ufak odalara blnmt. Orta havlnn et
rafnda da ksmen ahap sundurma ve ufak odalar vard. Talebei
ulmun okluundan, buna ihtiya hasl olmutur. nk Abdlhamit zamannda medresede okuyan talebe askerlikten muaf idiler.
O a r ifa :

Fatih klliyesinde nde iki ayr byk bka mevcuddur. istanbulda muhafaza edilmesi icabeden byk kabristanlarndan biri
[II Z"rf Orgun, 915 (1509) senesinde lstanbiu batanbaa harap eden
zelzelede ehri tamir iin alnan tedbirler, Arkitekt mecmuas, No. 78, 1940.
[2] Hadkatilcevami, Cilt 1 , S. 8 .
[3J Merhum pederim. Muhaberat umumiye mdr iken 1325 (1909) da
vefa eden frnaval Mustafa Enver bey, kk biraderi Yusuf Niyazi ve mollasiyle beraber bu medresede evlenmeden evvel senelerle bir oda igal etmiti.
Bu 12931309 (18761292) seneleri arasna rastlar. O zaman oras Tabhane
medresesi diye maruftu.

44
olan Fatih haziresi sa ve soluna rastlar. Karadeniz ve Akdeniz
Semaniye ve Tetimme medreselerinin kble tarafn igal ederler.
Karadeniz tarafndaki byk sahay, Alinin tavsifi zere (Bimaristan
nakilan rastbeyan ve akilan feraset bnyan) darifa kaplar. Ak
deniz tarafndaki byk sahada Tabhane (misafirhane) imaret aha
nesi vardr.
Darifann bulunduu geni sahada mteaddit sokakl bir ma
halle kurulmutur.
Tabhane, dersanesi gibi, yerinde mevcut ve bilhare demirci
ler mescidi adn alan ve plnnda da (Kebir mekel - yemekhane)
olarak iaret edilen ve bilhare demirciler mescidi olan yerin bir
para duvar halen bir ykcnn arsasnda duruyor. O adadaki ev
lerin bahe aralarnda ve yol kenarlarnda darifann kaln i du
varlarndan bir ka para saylabiliyor. te darifann imdiki ha
li byledir. Ne ekilde bina olduunu son zamanlarda elimize ge
en plndan anlyoruz. Tabhane medresesi mstakil bir binadr.
Plnna gre darifa da drt ke oluyor.
Paspati, vaktile darifann mekeli olan yeri demirciler mes
cidi halinde iken resmini yapmtr (l) . Bundan ve mukabilinde
mstatile kaan muadili Tabhanenin odalarile kyas ekersek darifann ok geni ve ferah bir yer olduu kolaylkla anlalr.
Evliya elebi, Fatih darifasnn 70 kubbeli olduundan bah
seder. Plnnda bu kadar kubbe yoktur. Bu hamam ve sair ona
bal, mutbah, amarhane gibi ksmlariyle beraber belki bu kadar
kubbe olabilir. Fatih Klliyesini alkadar eden ve uzaktan yapl
m eski resimlerinden tam darifaya rastgelen yerlerde bykl
ve kkl bir ok kubbeler gryoruz [21.
Darifa, filhakika her eit hastalarn yatrlarak bakld ve
ayaktan mracaat edenlerin tedavi edildikleri yerdir. Fakat Fatih
klliyesi gibi byk bir ilim ocanda ayrca amel tb tedrisatiyle
f 11 Dr. A. Sheyl, Fatih Darjifas, Hpital Mehmet Fatih, th Dnyas,
1932 k. ayrca basld.
[2]
Hadikatlcevamide (Cild 1, S. S) darifann mstakil mescidi, mu
ayyen imam ve mezzinlerinden bahseder.

45
ilgili mevkiine yer vermek de lzmdr. Fatih Klliyesinde er
ilimlerden baka fenn (akli) ilimlerin de gsterildii tahakkuk et
mitir. Tb da akl ilimlerdendir. Fatih Klliyesinde zamannn
en byk limleri ve Istanbula da deeri ok olan hekimler getir
tilmitir. Bunlar arasnda Kutbddin gibi bata gelenler vardr. Za
mannn reisletibbas idi. Bir mddet sonra tabib akirdleri de
darifada yaplan ahap blhanelerde oturmulardr, ki bunlar
kubbe hizsnda yaplm odalardr. Darifaya tayin edilen
hekimlerin de ilmi tbba iyice vakf olmalar art koulmutur.
l, knhlahbarda darifay pek beenir ve (l darifadr)
der. Tacttevarih burasn o kadar beenir ki orada gsterilen ria
yete ve verilen iyi yemeklere kavumak iin birok kimseler te
maruz ederek mracaat ederlerdi diyor.
Hadid Tarihi al osman d e :
Dah bir canibe bimarhane
Edp bnyad eser kodu cihana
Hakmi hazk ve kehhal fassad
Kamsu fen iinde mahir stad
Yatan her hastaya baln puster
Meratibce verp tmr ederler
Garaib eribe kuhli mcevher
Cemii nas iin lillah ederler,
diye bu darifadan bahseder [i].
Cizyedar tarihinde : (Fatihj bir darifa bina buyurdular ve
merza iin bir bina yaptrp kendileri ve esvaplar anda tanzif
olunmaa huddam tayin buyurdular, kayd vardr [2|. Bu suretle
Fatih darifasmda Tacttevarih in yazdklarna gre mescidden
baka hastalar iin bir hamam olduunu, hastaneye girenlerin elbi
sesi ve kendilerinin burada temizletildiini, bunun iin adamlar tayin
edildiini reniyoruz. Darifadan burada daha fazla bahsetmiyeceiz. Klliye binalarndan birisi olmas dolaysile bu kadarck yer
|1] Ali E m it efendi ktphanesi, Manzum eserler, No. 1317.

12] Al Enir efendi ktphanesi, tarihten tke eserler, No. 206 V. 195.

46
ayrdk. lerde Fatih devrinde tbb durumu izah ederken daha
esasl bir surette bu bahse yeniden avdet edeceiz.
im a ret:

(Ahane, tabhane, misafirhane, kervansaray).

Harap olmakla beraber, bu binalar tekil eden ada zerinde
ksmen ahanesiyle tabhane binas durmaktadr. Kervansaray ve
ilavelerinden eser kalmamtr. Atlas Minr tercemesinde Ebubehram Dmk: (Cami garbinde, drt medresenin cenubunda misafi
rini mslimn iin bir darzziyafe, devvab misafirin iin bir stabl
azm ve matbah taam ve fkarai talebei ulm iin bir mekeli taam
bina etti) demektedir.
Yeri bugn Akdeniz tarafnda Semaniye medreselerinin drd
banda byk bir adadr. Tabhane plnda grlecei zere bu
byk sahann az bir yerini igal eder. Kervansarayn bulunduu
yerin stne yarm asr evvel Fatih asker rtiyesi yaplmtr,
imdi oras ilk mekteptir. Asl medhali sa ve soluna idman yur
dunun Tabhaneye bitiik iki salonu yaplmtr. Bu binalar ve tabhanenin bakmszl bu parlak ve esiz medeniyet eserini acna
cak bir vaziyete sokmutur.
Tabhane dediimiz ziyafethane mteaddit yer sarsntlarndan
mteessir olmu ve pek dikkatsiz olarak tamir edilmitir. Byk
ve geni odalar ihtiva eden bu binay imdi stanbul belediyesi
depo olarak kullanmaktadr. Mimar paralar pek gzeldir ve darifaya benzeyen yegne ve ancak bir mddet daha tamirle
ayakta durabilecek bir binadr.
Bu bina hakknda tarih kaydlara gz atalm :
Ayvansarayl Hseyin efendi (i) tabhanenin mstakil mescidi
imam ve mezzinleri olduundan bahseder.
Fatihin trkeye evrilen vakfiyesinde : iki bukai erifenin birine
(darifa), birine (imaret) diye tesmiye buyurdular, dem ektedir^].
[1] H adikatlcevam i, Cild 1, sahife 8.

[2| Fatih Mehmed II vakfiyesi, tiirke, trk vakflar no. 1, 1938, S. 56.
Vakfiye camiden baka binalara (buka) bile demektedir ki bunlarn biri de ki
taplarn mahzenidir.

47
l buray (juj o.1; \ \ f j J
Hadid Tarihi l Osmanda :

oj It)

diye tavsif eder.

Yine emretti bir li imaret

marndan kala sonra emaret
Ki bin kiiye her gn iki nevbet
Verilir a et ekmek ziyafet
Yaya, atl, misafir hassu m
Konukluk eyleyip gn tamam (lj
Nefaisten niam vafir ulfeler
Gece gndz ziyafetler ederler
diyor.
Bu msralar bize mbala deilse gnde bin kiinin 937 (1530)
senesinde imarette yemek yediini, onlara ekmek, et ve deiik
yemekler verildiini, gerek yaya ve gerek atiyle gelenlerin gn
misafirhanede kalabildiklerini ve atlarna bakldn, gece ve gn
dz ziyafet sofralarnn kurulup kalktn retiyor. Tacttevarih,
imaret, ahane ve misafirhanesini pek medhediyor. Misafirlerinin
mertebelerine gre ikram olunduunu ve hatr byk olanlara zi
yafetler ekildiini bildiriyor.
Cizyedar tarihinde : (Talebe) iin bir mekeli azim bina olun
mutur ki sabah ve akam nice talebe anda itam olunur, zkur ve
inastan bihad fkara ol mekelden imli ena ederler ve erbab
medarisi semaniyeye dahi bir imareti mire bina buyurup talebei
ulm dahi andan seyr ederler ve misafirin iin ltif misafirhaneler
bina ettirip anlar iin dahi etimay nefise tayin buyurmular. Hat
l] Anadolda; Karamanda Karamanolu brahim bey vakfiyesinde gelen
lerin gn misafir edilmesi tasrih olunmutur. Esasen rf ve adet de misafir
lii gn sayar. ehirde fazla kalacaklar hanlara kar. Ktahyada, Oermiyan
olu Yakup bey vakfiyesinde gn misafirlii tasrih ederse de daha fazla kala
caklara gidin denmez. Bu msradan Fatih imaretinde konukluun (misafirliin)
gn sreceini reniyoruz. stanbulda bu mddetten fazla kalacaklar hanlara
karlar. Eer byle yaplmasayd belki nihayet dar olan misafirhanede yeniden
geleceklere yer bulunmazd.

48
t... baz muhtaciyn erbab sefer heyetinde varup anda mtenaim
olurlar imi. Filhakika stanbul bir derecede kalabalk olmutu ki
mukim ve misafiri fark ve temyiz hayli mkl idi ve misafirinin
devvabm rapt iin bir han bina buyurup iktiza eden yemini anbar
vakftan eda etmei art etmitir.
Tacttevarihe gre Tetimmeler iin de ahane kurulmu ve fa
kirler de buradan istifade etmilerdir [].
Semaniye medreseleri iin de ayrca ahane buluyoruz. Misafir
hane medhedilmitir. Misafirlere nefis yemekler verilmitir. Muhta
olanlarda gelip yiyorlar. stanbul, o tarihlerde kalabalklam. Mi
safirlerin atlar iin han bina edilmi ve yemleri vakf tarafndan
verilmitir. Miratlkinatta bu hann, (kervansarayn) pek byk
olduunu yazar, eserin bir yerinde, muazzam bir ahr vard, der [2].
Fakat asl vakfiye byle bir ka ahaneden bahsetmiyor. ok
kalabalktan sz atna baklrsa Tetimmeler iin bir mddet ayr
bir yerde yemek piirildiini reniyoruz.
Istanbula gelip Fatih klliyesi misafirhanesinde XVI inci asr or
talarnda misafir kalan (Radiyddini Gazz) kendisinin burada kar
lanmasn anlatrken:
marethaneye bakan zat yanmza gelerek hal ve hatrmz
sorduktan sonra ihtiyalarmzn iyi bir ekilde temin edileceini
vadetti. Dorusu her eyleri gibi yatak ve yorganlar da temizdi [3J,
demektedir. Bu da misafirhanenin kuruluundan bir asr sonra yatak
ve yorganlarnn temizliine ve misafirperverlik kaidelerimize gzel
bir rnektir.
Tabhane medresesi hakknda tarihte ve rivayetlerde yanl ma
lmat vardr. lk defa Fatih Klliyesinde ilk derse, tabhane med
resesinde iptidar edildi denmektedir [4].
[1] Tacttevarih bunu da Fatihin kfi grmiyerek fakirler ve yetimler iin
evkafndan bir ok parada tayin edilmitir, diyor.
[2] Ispartada Halil Hamit pad ktphanesi nshas.
[3] stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih ubesirden (Ekrem) in
mezuniyet tezinden. Radiyddini Gazz Yn ar: bca eseri Veliyddin efendi ktphanesindedir.
[4] lmiye salnamesi. S. 642, maalesef bu yaz ok indidir ve bir tetkike
dayanmaz.

49
Bir defa buras son asrlarda medrese olmutur. Bu medrese,
imaret ziyafethane ve misafirhanesine ait ksmn bir parasdr ve
bu meyana girer, ilk dersin burada verildii doru deildir.
Tabhaneye,tbhane ve hatt tabhhane de derler. Buda yanl
tr. Kanunnin, Sleymaniye klliyesine ait vakfiyesi bize ak ola
rak retmitir ki buras yolculukta yorulanlarn, misafirlerin ve
bir de yol meakkatlarndan ve hastalktan tab tvan kesilmi
olanlarn (tabu tvan) kazanacaklar bir istirahatghtr.
Evliya elebi bu gibi messelere tavhane demektedir [l] tab,
fariside takat ve kuvvet manasna geldiine gre ne suretle olur
sa olsun a kalm, kuvvetten dm, zayflam kimseler bura
larda yeyip, iip kuvvetlenmekte idiler.
H a m a m la r :

Elyevm klliyenin hamam yoktur. Hatt yeri de malm deil

dir. Lkin klliyeye pek yakn olan ukur hamamn buraya ait ol
mas ihtimali fazladr. O maksadla biz bu hamam klliye evresi
dahilinde tetkik edeceiz.
Fatihin Istanbulda yaptrd hamam yalnz bu deildir. Daha
pek oktur. Hepsini tamamen stanbul ehrine vakfetmitir. Bu u
kur hamamn Charles Texierden aldmz 12] rneine gre iki
[1] Osman Ergin, Tiirkiyede ehirciliin tarih inkiaf, stanbul, 1936,
S. 22 ve 23. (Bir ehrin fakir halkn veya dardan o ehre gelen yoksul ve
yabanc kimseleri bir yer bulununcaya kadar barndrmak ve bir i tutuncuya
kadar yedirmek ve iirmek bugn belediyelerden beklenen ilerdendi. Halbuki
ferdi himmetler, ferd teebbsler kymet ve revata bulunduu eski zamanlarda
yalnz htanblda tabhane ad verilen ve bu trl ilere yaryan 20 kadar m
essese vard* Hemen her byk camin yannda bir tabhane bulunuyordu. stanbula gelen fakir seyyahlar, garip kimseler, yoksul adamlar buralarda yatarlar,
kalkarlar ve yan balarndaki imaretlerde karnlarn parasz doyururlard.
Mstakil tabhanesi olmayan yerlerde camilerin son cemaat yerleri bu vazifeyi
grrd. Btyzid caminin sa ve sol taraflarnda kalanlar o camin tabhane
sidir. Sonradan camie evrilmitir. Nitekim Editnede ve stanbulda Bayezid
camtie'inin tabhaneleri byledir.
(2] Charles Texier, Les Bains turcs stanbul.

50
tarafl olduunu, heriki kadn ve erkeklere mahsus ksmlarnn pln
noktasndan birbirinden farkl olduklarn reniyoruz. Bir tarafta
6, dier tarafta 8 halvet vardr. Pln ok dikkate deer. Mellif
bu hamamn snma tertibatn da resim ve emalarla izaha al*
mtr.
Ebubehram Dmk, Atlas Minr tercemesinde stanbul hak
knda malmat verirken Fatih : (Fkara ve suleha iin savami (biri
kalenderhane olacak), hamam rical ve hamam nisa bir ift hamam
bina etti diye bu hamama iaret etmektedir.
Hamamn elyevm semti malmdur Ul. Yerinde aratrmalarmza
nazaren bakiyesi olarak pekaz parasn bulabildik. Asl hamam
yeri imdiki zeminden birka metre aada kalmtr. Karadeniz
medreseleri tetimmelerinden Ak paa ve klie camii taraflarna
dndmzde toprakla tesviye edilen yerlerde temelleri ve duvar
lar gmldr. Hamamn vakf artlarn bilmiyoruz. Herhalde
bunlarn vakfa varidat menba olduu dnlr. Az bir para veri
lerek ykanlyordu. Fakirlerin istifadeleri eklini bilmiyoruz. Yk
sek tahsil talebesi ve dahimendler para aldklar iin onlarn para
vererek ykandklarm sanyoruz.
Fatih darifasnn da ayrca hamam vardr. Onu o ksmda gz
den geireceiz. Vakfiyede mstakil bir hamamdan bahis yoktur.
Fakat yukarda bunun imaretle ilgili bir messese olduundan bah
setmitik. te bu civarda olan hamam, klliyenin ihtiyacn temine
kfi geldii iindir ki ayrca belki o hudud dahilinde bir hamam
yaplmasna lzum kalmamtr. Hammer [21 klliyede mteaddit
hamamlardan bahseder. Ksa vakfiyede hamamlarn gelirini topla
yan bir de (cabi) grlyor. Buna gre hamamlar birka tanedir
ve vakfa varidat temin etmektedir. u halde Fatih, BizanslIlardan
kalan bir iki hamam, yeni yaptrdklariyle imaretine vakfetmekle
beraber byk Karaman arsnda da bir hamam yaptrmtr.
Demek yaptrd ve vakfettirdii dier hamamlar da vakflarnn
karlklarndan bir ksmn tekil ediyor. Fatih klliyesine en yakn
[l| Bk mahlasiyle iir yazan, Kepekci zade Muhiddin Kad Mehmed efen
dinin Kepekiler mescidi ukur hamama yakndr (Hadiklcenami)
[2] Cild 3, Sahife 216.

51
hamam Karaman hamamdr ve talebe buradan dierinden olduu
gibi istifade etmitir. Esasen medreselerde scak su dklerek yka
nacak yerlerde vard.
Evliya elebi bu hamam hakknda : (Bizzat kendileri iin bir
cami inasna uru ettkde iptida Karaman ars ierisinda irgad
hamamn 40 gnde bina ettiler) der ve hamamlarn kendince tak
siminde de ileride yani kendi zamannda bu hamamn rgadlara
tahsis olunduunu bildirir. Evliya elebiye gre bu lstanbulda ya
plan ilk hamamdr. imdi yklmtr. Lkin yeri malmdur. Evler
arasnda kalm ve yerine de baka binalar yaplmtr.l, knhlahbarda iki hamam (rahatresan) dan bahseder ki bu civara tesadf
eden ve bahsettiimiz hamamlar olsa gerektir.
K t p h an eler :

Fatih Klliyesinin bir deil, mteaddit ktphaneleri vardr. Bu

suretle sralayabiliriz :
a) Cami iindeki ktphane.
b) Ayr bir binada Sahn Seman ktphanesi.
c) Medreselerin husus ktphaneleri.
d) Sultan Mahmud I. in mstakil olarak kurduu ktphane.
Dier ktphanelerin ihtiva ettii kitaplarda imdi buruda bulun
maktadr.
stanbul fethiyle bir ok ktphaneler kurulmu oluyor. Barthold,
mslman dnyasnn XV inci asrdan sonra temamen inhitata yz
tuttuunu sylemenin abes olduunu bildirirken lstanbulda osmanl
trklerinin bu yeni medeniyet merkezinde ktphanelerinin ky
metini belirtir Ktphaneler hakknda bulduumuz kaydlar bunlardr:
Tacttevarih : (. . . ve mdevvenat makbulei matbuadan nice
bin cild kitap vakfedip bina buyurduklar camilerinde musanna
etmilerdir) diye cami, ktphanesinin zenginliine iaret ediyor.
Cizyedar tarihinde : (Bina buyurduklar camide ktb makule
[1] A. Adnan - Bartholdun slm medeniyeti tarihi (M. Fuat Kprl
tercemesi) hakknda.'lk No. 90, 1940.

52
ve merua ve mdevvenat makbule ve matbuadan nice bin cild
kitap vazedip ekserini mkerrer etmilerdir ki istimal edenler m
navebe meakkatndan hels olalar. ou da Msannif hattyledir)
kaydn ktphanecilik tarihimiz noktasndan mhim buluyoruz.
Hakikat te byledir. Birer birer grdmz bu kitaplardan ayni
bahse ait bir ok nshalar bulduk. Okuyanlar bunlarn mtala
snda ve nshalarn mukayesesinde kolaylklar grebilmekte ve
sra beklememektedir. Bunu bize Tacttevarih de bildiriyor.
Fatihin trkeye evrilen vakfiyesinde :
(. . . Camii erifin canibi garbisinde bir bukai ltife dahi ina
buyurdular, ta ki medarisi erifelerinde ifazayi ulm eden mderrisin
ve iktibas ulmu liye eden talibini mustaiddn belki lemai
mstahakkinden sair muhtacin iin vakf buyurduklar kitaplar iin
mahzen ola. . .) kaydndan da [i] birka bukadan birisinin ktp
hane yapldn ve buna Sahn Seman ktphanesi ad verilmesi
icabettiini anlyoruz.
a) C a m i i i n d e k i k t p h a n e :

Bu ktphane iin Hammer [2] : (. . .Cami* derununda bir oda

tefrik ile ktphane ittihaz olunmutur. OsmanlIlarn lstanbulda
tesis ettikleri ilk ktphane budur. . .) demektedir. Bunu yanl
gryoruz. Zira camideki ktphane bir odada deildir. Esasen
camiin vaziyeti ve pln icab odas yoktur. Cami ktphanesinin
800 kadar kitab Sahn Seman ktphanesinin fihristine, sonra
Mahmud I. in, 1155 (1742) tarihinde tesis ettii imdiki mstakil k
tphaneye katlmtr.
Fatih zamannda ilmi almalar bildirmek iin yapacamz tet
kike esas olmak zere Fatih ktphanesi kitaplarn birer birer ta
rarken kitaplarn birounda u kaydlara rastladk :1

[1] Fatih Sultan Mehmed II vakfiyesi, Vakflar Umtn Mdrl neri

yatndan, Trk vakflar No. 1. 1938. S. 53.
[2| Cld 3, Sahfe 216.

53
Fatih ktp
hanesinde
imdiki
No. lan

86
361
580
547
333
349
81
406
3599
3548
3689
3624
8415
787
3612
2558
341
324
3546
740
3594
3420
4404

Cami iindeki yerlerin sralar

Mihrap hizasnda olan dolabn yukardan nc t1!.

Mihrap hizasnn kincisi.
Hizay mihrab orta.
Mihrap hizasnda olan dolabn ortasnda.
Yukardan nc hizai mihrab.
Mihrab hizasnda olan dolabn yukar gznde.
Yukardan nc gzda hizai mihrab.
Yukardan evvelki hizai mihrab.
Garp ikinci dolabn ikinci srasndadr
Garp aadan n aa.
Garp aadan ncde.
Garp aadan ncde.
Garp tarafnda olan dolabn ikinci kebir dolabn aa
gzndedir.
Garbi sagir aadan ikinci gzde.
Garp tarafnda vaki dolap ikinci gz soldur.
arkta aadan ikinci gzn sandadr.
Aadan nc ark.
nc ark.
Sa tarafta vaki dolabn aada nc gzdedir.
kinci dolabn ikinci gzndedir.
kinci dolap ve aadan ikinci gzde.
nc byk dolabn aa gzndedir ve soldandr.
Garb evvelin aa gzndedir I21.

|1] K itaplarla megul olanlarn kolaylkla eterlerin yerlerini bulabilme*

leri iin kendilerinin antyaca bir ifade ile o zaman bu suretle ksaltlarak
yazlm tr.

[2J Hemen bu satrda ve dier bir yerinde (Vakf Mahbub elebi li

mderris Molla Zeyrek) ibaresi ve (Vakf Mahbub elebi li medreseti Molla
Zeyrek) yazldr. Aliyylfenal olu (Mehmed ah elebi de sahifeleri sayarak
fihriste geirmitir. Bu belki camie ve sonra Sahn Semana vkf iareti bozul*
myarak naklolunmutur. zerinde Fatihin (Elmuzaffer daima) l mhr vardr.

54
Bunlar bize gsteriyor ki camideki ktphane Hammerin dedii
gibi bir oda iinde deil dorudan doruya camiin mihrab hiza*
sndaki dolaplarn muhtelif raflarnda ve sa ve sol dolaplarndadr.
Fatih camii iindeki ktphaneye kitap vakfedenler oktur, Yuka
rda verdiimiz numaralar arasnda bunlara misaller vardr. Veliyddin efendi ktphanesinde 378 numaral eserin banda u kayd
bulduk (avu zadenin camii Sultan Mehmed handaki dolaba ta
lebe ve limlerin sulahasnn okumas iin 1072 (1661-1662) de
vakfedilmitir). Buradaki ktphanenin o tarihlerde de dolaplarda
olduu anlalyor.
Hammerin dekii gibi istanbulda alan ilk ktphane Fatih
camiindeki deildir. Cami 870 (1465) de bitmitir. Halbuki eski
saray 858 (1454) de yaplmtr. Fatih evvel orada Manisadan
Edirnedeki payitaht sarayna getirdii ktphanesini lstanbula eski
saray yaplmasndan sonra nakletmitir. lstanbulun ilk ktphane
lerinden birini bu eski sarayda buluyoruz. stanbulda ilk ktpha
neler arasnda Zeyrek ve Ayasofya medreseleri, Vezir Mahmud
paann konanda ve medresesinde olanlar da vardr. Fatihin sa
raydaki ktphanesi hepsinden eskidir. Zira Zeyrek, Ayasofyadakilere ve Fatih camii ktphanelerine birok kitaplarn saray ktp
hanesinden vakfetmitir.
Bu kitaplar muhtelif senelerde verilmitir. 884 (1479) da veri
len bir tanesine de rastladk [i],
b)
nesi :

A y r bir b i n a d a

sahn

sam an

k tp h a

Hernekadar Akdeniz tarafndaki medreselerin en sonu, aa

yani Karaman ve Malta arsna yakn olan Ayakkurunlu medre
sesi nnde bir yer trke vakfiyede kitaplar iin mahzen olarak
gsteriliyorsa da Sahn Saman ktphanesi burada m idi ? yoksa
her medresede bir dershane olduuna gre 8 byk Sahn medre
sesi dersanelerinden birisi mi ktphane ittihaz edilmitir ? bilemi
yoruz. Mahallinde yaptm aratrma bu kitaplar mahzeni denilen
[I] Fatih hfitfiphnesi No. 606.

55
yerin pek de ktphaneye benzer, bahusus byle byk bir Klliyeye elverili ve okumaa msait bir yer olmad kanaatini de
itirmedi. Orada eskiden daha baka binalarn bulunduu anla
lrsa onlardan birini Sahn Seman ktphanesi olarak kabul etmek
zarureti vardr. Belki dank yerlerdeki ktphaneler sonralar ih
tiyac karlamadndan mstakil bir ktphane yaplmak mecbu
riyeti hasl olmutur.
Bayazdll. zamannda limlerimizden Aliyylfenar olu Mehmed
(ah elebi) nin ktphaneler mfettilii zamannda bu kitaplarn
fihristini hazrlamtr. Onun elinden geen kitaplarn zerinde
(Adedi evrak (u kadar . . .) harrerehu Mehmed bin Aliyylfenar)
cmlesini buluyoruz. Bu kitaplarn yalnz varaklarn saym ve im
zasn atmtr I1!. Kitaplara sra numaras koymamtr. O zamanki
ktphanelerimizde sra numaras usulne rastlamadm. Fatih camii
ktphanesinde verdiim listede grld zere dolaplar ve yer
leri ve raflar iaret edilmitir. Mehmed bin Aliyylfenar, Fatihin
camie ve Saln Semana verdii kitaplara (Sultan) kelimesini kendi
ilve etmitir. Bu kitaplar arasnda (Fatihin medhi hakkndaki man
zumeler) den behseden bir mecmua da kaytldr. Lkin elimizden
geen kitaplar arasnda dil ve edebiyat bakmndan kymetli olan bu
esere rastlamadk. Bu fihrist imdi Topkap saray mzesi arivinde
(9559) numarada mevcuddur. Bunu bir mddet evvel grm ve
incelemi ve bilhassa tb kitaplarnn listesini hazrlam ve neretmitik [2], Fihristte kitaplarn yaz nevi ve kdnn evsaf ve
varakalar adedi ve hatt boylan da kaytldr.
Cami dolaplarndaki kitaplar da bu limin elinden gemitir.
Camide biz yalnz Fatihin (Elmuzaffer daima) l ve yalnz (Han) l
mhrlerini havi kendi ktphanesi kitaplasndan baka Hatipzade
[I) Dr. A. Sheyl nver, Fatihin kitaplar, lk mecmuas, No. 6 ,
1041. Bu makale ayrca franszca Ankara gazetesinde kmtr: Parmi les liv
res de Mehmed le Conqurant, No. 408, 8.1.1042.
|2) Dr. A. Sheyl nver, stanbulun zabtndan sonra tiirklerde tbb
tekmle bir bak;, Vakflar derhisi No. I, 1038.

56
ve Kadzadenin ve hatt Mehmed (ah elebi) nin U] de kitapla
rnn vakfedilmi olduunu reniyoruz.
Sultan! kayd olan kitaplarn bir ksmnda dolaplarn yeri iaret
edilmitir. Dolap iareti olmayanlar da Sahn Seman ktphanesine
verilmitir.
Bu kitaplarn cmlesi imdiki Fatih ktphanesindedir. Hepsinin
nereden gelip nerelere verildiini renmi bulunuyoruz. Eski ve
ok mhim fihrist hepsini sralyor. Bu kaytlar bize istanbulun fet
hinden sonra kurulan ilk ktphanelerin az olmadn gsteriyor.
c) M e d r e s e l e r i n h u s u s k t p h a n e l e r i :

Semaniye medreseleri yaplmadan evvel stanbulda talim hayat

BizanslIlardan kalan klie odalarnda balamt. Bunlardan Ayasofya ve Zeyrektekilerde birer ktphane tesis edilerek Fatihin
hususi ktphanesinden kitaplarn vakfedildiini yazmtk.Buna dier
vkflar tarafndan verilen kitaplar da katlmtr. Fatihin Semaniye
medreseleri bitince oralardaki mderrisler bu yeni yere nakledil
mitir. Fatihin zamannda tertib edilen arabca vakfiyede [2]: drt
medresenin her birine vakfedilmi kitablarn muhafazas iin gnde
5 dirhem alacak bir hafz ktb tayin edilecektir cmlesinden 4
medresede bir ktphane olduunu anlyoruz. Baveklet arivin
de, Fatih devrini ilgilendiren ve bir araya getirilen vesikalar ara
snda (N. 104), devrin ktk ilk tomar arapca vakfiyesinin 2 par
asn bulduk. Bunun arkasnda eyhiyye, Sinobiyye, Salhaddin
ve Muslihddin ve Kasm elebi adlarn alan medreselerin husus!
ktphanelerine veilen kitaplarn tam listesini ele geirdik. Bu
bize Semaniye medreselerinin, mderris olan limlerin isim ve la
f) - Halen Fatih ktphanesinde No. 4953 de kaytl ve Jc Tr M j ' r r
runzu havi bir eser vardr ki (Vakf merhum elebi zade Mevlna Dervi
Mehmed) yazldr. Bu rumuza okuduu kitaplarn banda ve aontnda rastlanr.
Bunda da vardr. Demek kendi kitaplarn da buraya vermi. B rumuz ve kayd
havi kitaplar oktur. Husus ktphanesi kitaplarnda ve okuduklar eserlerde
bu iaretler fazladr.
(2 ) Trk ve slam eserleri mzesi No. 1872

57
kablariyle anldm ve hepsinin ayr bir ktphaneye malik oldu
unu retiyor. Nitekim dier medreselerden ikisinin Ali Tusi ve
Haan elebi [l] diye adlandn husus ktphaneleri kitaplarn
dan anlyoruz. Bu medreselere verilen kitaplarn bir ka bir tara
fa braklrsa hepsi nakl (er) ilimlere aittir.Bayazd II. zamannda
yeniden yazlan Fatih vakfiyesinde 5 dirhemle bir hafz ktb ve bir
ktibi ktb buluyoruz. Bittabi kitaplar da bu medreselere geti
rilmitir. Bunlar bugn Fatih ktphanesinde bir arada bulun
maktadr. Semaniye medreseleri ktphanesine kitap vakfedenlerin
miktar oktur. Sahn Seman ktphanesi evvel dank yerlerde
kurulmutur. Bunlarn Beyezid II. zamannda bir arada fihristlerinin
yaplmasna lzum grlmtr. stanbul fethinden sonra ktp
hanelerimizin inkiaf bu tarihlerde balang olmasa bile mhim
bir ilerleyii gsterir.
Fatihin ksa vakfiyesinde (Tetimmat Semaniye) sekiz Tetimme
medresesi iin bir hafz ktp ile bir ktibi ktp buluyoruz.
Hafz ktp gnde 6, ktibi ktp de 4 ake alyor. Hafz ktp
esas vakfiyede de ayni creti alr. Burada Tetimmeler kadrosunda da
grlyor. Ktibi ktp kitap istinsah eder mansna gelebilirse de
bunu da hafz ktp yardmcs olarak alabiliriz.
Medarisi Semaniyenin kadrosu yazlrken yalnz birisininkini
veriyor. Geri kalan yedi medresenin artlar buna gre kyas
olunmaldr .diyor. Biz bu suretle 8 medreseden birisinin kadro
sunu reniyoruz. Birbirinden ayr olan 8 Tetimmeye bir kapc
kfi gelemez. Bu manaca Tetimmelerin hepsinde ayr ayr bu
kadro mu cari idi ? kat bir ey sylemek mmkn deildir.
Bu kayt Tetimmelerdede bir tane bile olsa ktphanenin mevcut
olabileceini gsteriyorsa da yerini, ald zaman ve ayrca fih
ristini bilmiyoruz. Bu ciheti kk vakfiye de aydnlatmyor. Pek
vazh gremiyoruz. Her Tetimmede belki kitaplar vard. Fakat
ayr kadrolu birer ktphanesi olduunu zannedemiyoruz.1

[1] 1152 (1739) senesinde bile bu isimle anlmtr. Lleli K. N. 4%.

58
d)
S u lta n M a h m u d
kurduu ktphane :

I. i n

m stak il

olarak

Yukarda bahsettiimiz kitaplarn cmlesi darlktpte yerle

tirilmitir. Mahmudu I. bu ktphaneyi 1155 (1742) tarihinde kurmu,
ve ilk senelerinde Mahmudu evvel ktphanesi olarak anlmak is
tenmise de yine Fatih ktphanesi adyla mehur olarak devam
etmitir. Bu ktphaneye cami dolaplarndan ve Sahn Semandan
ve dier medreselerden gelenlerle, birok vkflarn Cildlerle ki
taplar konmutur. Mahmud I. saraydan da daha birok kitaplar
vermitir En son dald 1250 (18341835) senesinde. Galata
sarayndan nakledilmi bir ksm kitaplarda katlmtr I1!. Son
asrda yaplan baz kitap teberrulariyle bugnk yeknu hayli
kabartmtr.
Bu ktphane 1179 (17651766) hareketinden 24 sene nce es
ki camiin n dvarna bitiik olarak yaplmtr (2|. Hareketten
sonra yeniden yaplan camiin yine n dvarna bitiiktir. Bu bize
camiin mihrap ksmnn ne doru bytld ve hatla trbenin
de ileri alnd noktai nazarnn doru olamyacan gsteriyor.
Eskiden de bu ktphane kitaplardaki kaytlara gre cami'e mut
tasldr. imdi de yledir. Camiin ileriye alndn bildiren bir ka
yt da yoktur. Binaenaleyh cami n tarafa doru bymemitir.
Minarelerin yeri ve adrvan avlusu byle bir iddiann doru olmyacan bize gsteriyor.
Bu 1155 (1742) tarihli ktphanenin 24 sene sonraki harekette
ykldn ve baz kitaplarn ziyan olduuna dair bir kayda rastla
madk. Yklp yeniden yapld ise mevcut temeller zerine otur
tulduunu zannetmek de dorudur.
imdi Fatih ktphanesinde akl ne nakl ilimlere ait u bahis-12
[1] Fatil ktphanesinde 1250 (18341835) tarihli bir fihristte kitap
lardan bir ksmnn buraya, bir ksmnn da Ayasofya ve Nuruostnaniye ktp
hanelerine verildii okunmutur. Baz kitaplar zerinde (Oalatasarayndan gelen)
kaytlarna rastlyoruz.
[2] Hadikatlcevamii yazan Ayvansarayl Hseyin efendi, Sultan Mehmed binas ktphaneden basa bir de buharihane olduundan bahsediyor.

59
lerdc 5514 kitap vardr 12]:
Ktphane No. larna gre
1 23
2 4 -3 1
3 2 -7 3
7 4 657 .
658 672
673 1218
1219 1467
1468 2258
2259 2495
2 4 9 6 -2 5 4 1
2 5 4 2 -2 8 9 6
2 8 9 7 -3 1 6 9
3170 - 3227
3 2 2 8 -3 3 8 3
3 3 8 4 -3 4 1 5
3 4 1 6 -3 4 2 9
3 4 3 0 -3 4 3 6
34373448
3 4 4 9 -3 5 2 2
3 5 2 3 -3 6 4 7
36483656
3657 4156
4 1 5 7 -4 1 8 1
4 1 8 2 -4 5 2 5
4 5 2 6 -4 6 9 0
4691 4756
4 7 5 7 -4 8 3 3
48345151
5152 5291
5292 5451

Alt olduu bahisler

Mushaflar
Semavi kitaplar
Kraat
Tefsir
Usulu hadis
Hadisler
Usulu Fkh
Fkh
Fetvalar
Feraiz
Tasavvuf ve Meviza
Akaid ve Kelm
Hikemiyat
Mantk
Heyet ve Corafya
Ncum ve Ahkm
Havas, Remil, cifir, Tlsmlar
Hesap ve Hendese
Siyaset ve Ahlk
Tb
Tabir
Edebiyat, muhazarat, Di
vanlar, na
Tevarihi Tabiiye
Siyer ve tarihler
Meani ve beyan
Adb ve Vaz ve tstiare
Sarf
Hahiv
Trke,Arapa ve Farisice
Lgatler
Fen Mecmualar

[2] Bu yekne bahafz ktp brahim rfendi vakfndan olan 879 kitabi*
yine baz zevat ile son asrda Trnoval Hafz Mehmed efendi gibi Fatih
hocalarnn vakfettikleri bu yeknden halitir.

60
imdilik bunun ka Sahn Semann, ka camiin, ka tanesi (800 hari) saraydan gelmitir miktarlarn tayin gtr. Lkin ok na
dide kitaplar vardr. Seluk ve Osmanl tezhiplerinin, birok Sel
uk,Msr ve Suriye ktphanelerinin temellk kitabeleri, Fatih devri
limlerinin el yazs ve mhrleri ve birok tarih kaytlar kitaplarda
mevcuttur. Btn bu kitaplar birer birer elimizden gemitir. Fihris
tinde bundan yarm asr evvel ok sath yapld iin birok yanl
lklar grlr. Fatih ktphanesi ilim merakllariyle, tetkiklerde bulu
nacaklar iin her vehile emsalsiz bir kaynaktr. Hele Fatihin husu
s
phanesine ait bilhassa devrin hattatlar tarafndan yazlp
mzehh p ve mcellitlerince sslenen ve cildlenen kitaplar da bir
hayli vardr. Yalnz bir mddet iin muhafaza altna alnan en ky
metli kitaplar tarayamadk. Ktphaneye getirildiklerinde ayni te t
kikler onlar zetinde de tekrar olunacaktr. imdiye kadar tetkik
lerimizin bu bahse ait olanlar bibliografilerde ve resimlerde bil
hassa iaret edilmitir. Bunlar herhangi bir ktphanede .tutunabi
lecek vesikalara bir misaldir. Biz de ie evvel bu kitaplar tara
makla baladk. Eserimizin orijinal bir tetkik mahsulu olmasna
bu aratrmalarn fazla tesiri dokunmutur.
D a r t t a l i m :

ilk mektep. Sbyan ve yetimler mektebi de denir. Yeri tam

adrvan avlusu arka kaps hizasnda, karda klliye divan ile bir
hizadadr. Halen dvarlarndan paralar kalan bir boluk vardr,
n bir kahvehane bahesidir ve dier duvarlar da birer evin
hudududur. Uzaktan ancak st pencere delikleri grlyor. Maa
lesef 1334 (1918) yangnnda yanmtr, istanbulda yaplan ilk sb
yan mektebidir.
Tacttevarih : (Fatih)(Talim ve te dibi etfal iin bir mektephane bina buyurmulardr) diyor.
Trkeye evrilen Fatih vakfiyesinde (Camii erifin garbe mail
olan kaps tarafnda bir Dartta'lim bina buyurdular ki... kaydn
buluyoruz. lk nce arabca vakfiyede buras yetimlere ta'lm oluna
cak yerdir ve muallimi gnde 6 dirhem alr. Hammer de burasnn

61
sbyan mekebi olmasnda mttefiktir. Ksa vakfiye buraya (Mek
tebi erif) diyor. Mualliminden baka kadrosunda bir de muavin
mekamna halifesi vardr. kide Kayym zikrolunur. Fatih bu su
retle lstanbulda sbyan mektebini burada am oluyor. 1159
(1746) da buras Muallimhane) itibar ediliyor H]- Ayvansaray
Hseyin efendi de [2] buraya Mektebi kebir demektedir.
M u v a k k ith a n e:

Fatih klliyesi (mareti) iinde bir de Muvakkithane vardr. Ha

len yerini tam tayin edemiyoruz. Vakfiyede bir muvakkit olup
gnde 10 ake vazife alaca yazldr. Muvakkittik ne zamana ka
dar srd, bilemiyoruz. Lkin stanbul ktphanelerinin bir kan
da burada alanlara ait bir iki kitaba rastladk. Temellk kitabe
leri bize birok asrlar bu vazifenin devam ettiini retmitir. K
sa vakfiyede bu vazife erbab (saati) diye gsteriliyor.
Ebu Behram Dmk, Atlas Minr tercemesinde stanbula dair
ilve ettii malmat arasnda Fatih camii ve oradaki klliye bina
larndan bahsederken darttalim (yani sbyan mektebi) semtinde
(Fazl Ali Kuc bir musanna' basiteyi, evkat bilmek iin vaz ey
lemitir) demektedir.
Baz rivayetler Ali Kucnin bu yapt basitenin nereye kon
duunu tam bildirmemi ve hatt ilk ders verdii Ayasofya avlusu
odalarnn bahesine konduu iddiasn ortaya atmtr. Lkin bun
lar zayf rivayetlerdir. Ebubekir Behremin .yazd sahihtir. Muvak
kithane camiin arka tarafnda ve sbyan mektebi cihetindedir
ve Ali Kue! basitesi de buradadr.
B l h n e le r:
Fatih Klliyesinin byk ve geni medreseleri benzerleri gibi
tatan yaplmtr. Bundan baka baz yerlerinde kubbe kurunlar
11} Hadikatsseltin vel viizera (Otmanzade Ahned) Velyddit efendi k
tphanesi, No. 2414.
[2) Hadikatl cevami, Cild 1, S. 8. Bu yeri rivayete gre nndeki kahve
ci vakftan satn almtr. Burasnn istimlkiyle saklanmas ve Fatih klliyesine
balanmas ve etrafnn temizlenmesi icap eder.

62
hizasna ahap baz odalar konmu ve blhane diye adlanmtr.
na olunmalar sebeplerini bilmiyoruz. Bu ta odalardan mteessir
olanlar oturtmak hatra gelebilecei gibi belki baz medreselerin
ve yerlerin ihtiyaca kfi gelmemeleri de sebep gsterilebilir.
Ksa vakfiyeye gre bunlar 4 tanedir. ki tanesi darifada,
dier ikisi de imaret dediimiz ksmdadr. Tabhanedekinin merdi*
venli yolu duruyor. marete bitiik olanlarda iki ilim ehli, darifadakinde de tabib akirdleri oturmulardr. Vakfiyede (Darifada
olan iki blhnede birer tabib akirdi sakin olup danimend a
gibi birer a verile) kayd dikkate deer.
Bu blhanelerin en gzellerinden biri Bayezit imareti ahanesi
kaps zerinde idi ve Bayezid ruzname odas diye mehurdu. Bu
pek asil ahap bina tamir ettirilip veya asl gibi yeniden yaptrla
cana vakflarca yktrld. Biri de bugn Sleymaniyede birok
ktphanelerin bulunduu medresenin arka duvar ve kubbeleri
yannda glmektedir. Fena yaplm tahta bir binadr. Medrese
lerin gzelliini bozmyarak yaplan bu ahap ksmlarn Fatih klliyesinde ne vaziyette olduunu tahmin edemiyoruz.
K lliy e n in dvarlar v e kaplar :

Halen Fatih Sahn medreseleri arasnda sa ve sollu 4 geit,

cami nnde Tabhane yannda (A kaps) denilen ve Karadeniz
tarafnda bir benzeri bulunan 2, darttalimin sa ve solunda 2 ol
mak zere ayrca 4 kap vardr. Hepsi 8 ediyor. Yani medreseler
arasnda baheye alan bu 8 kap yatsdan sonra eskiden sabah
namazna kadar kapal dururdu denir. Bu kaplar Ayvansarayl,
Hadikatlcevamide 4 olarak sayar. Bugn ise 5 tanesi meydandadr.
Cami' ile Tabhane arasnda muhafaza edilenin dier mevcud olma
yan kapya bir rnek olduunu tahmin ediyoruz. Bu kap pek
ssldr. Zira Fatih binalarnn hepsi sa ve solda ve kendi blm
lerinde mtenazr ve temamen birbirine benzer olarak yaplmtr.
Tetimmelerin aralarnda kap olduuna dair hibir iz yoktur. Semaniye medreseler ile Tetimmeler arasnda yollar geer. Bunlarn ka
plarla kapanacana ihtimal vermiyoruz.

63
B ahe:

Klliyetlin 8 kap ile kapanan bir i bahesi vardr. Vaktile bu

ras cami meydan itibar edilirdi. Camiin bir avlusu vardr ki di
erlerinde olduu gibi st aktr ve yine geni bir sahay kaplar.
Her medresenin de bir i avlusu mevcuddur. Camiin nnde sa
ve solda gzel ve ssl demirli aklklarla evrilmi bir i bahesi
vardr. Buras imdi stanbulun mstesna kabristanlarndan biridir.
Bir ok lim, kmil ve fazl insanlarn gml olduklar bir yerdir.
Tetimmeler, imaret, ahane, darzziyafe, misafirhane ve darifa bu hudud haricindedir. Btn bu klliye binalarn evreleyen
bir de ok geni bir (Pazar sultan) vardr. Darifa ile imaret,
ahane ve darzziyafesi arasndaki meydanda imdi Nakdil valde
trbesi durur. Eski halini bilmiyoruz. maret dvarndan kervan
saraya inen ksm duruyor. Bu dvar darifann d evresini
tekil ediyor. Burada da ayrca kaplar varm idi ? bilemiyoruz.
Fatih Klyesi darifasnn elimize geen plnnda cami avlusuna
gireni istisna edilecek olursa ayrca bir kap iaret edilmemitir.
Bu plndan ahane kaps gibi pek ssl bir kapnn camiin Kara
deniz tarafnda mevcud olduunu gryoruz. Bundan daha dta
yoktur.
Cami meydan itlk ettiimiz ve imdi vaktiyle yaplm ahap
salalarn molozlariyle dolmu yerlerde baz byk Aalara rastlayoruz. Cami avlusunda vaktile 4 byk servi varm, imdi iki
tanesi duruyor. Glge veren byk aalardan biri de Nakdil
trbesi nndedir. Eskiden burada mevcud olan ssl dvarl i
bahenin byk aalarla glgeli bir yer olduu anlalyor. te
bu ksmn n tarafna bahsettiimiz bu trbe ve baka fevkani
binalar yaplmtr.
Esas dvar ve kaplarla ssl olan cami ve medreseler mey
dan byk bir sahadr. Eski vaziyeti tam bilemiyoruz. Eskiden
medreselerin kap ve pencere seviyelerine gre biraz mail olmas
n dndmz bu meydan imdi dzlemi vaziyettedir. Lkin
medreseleri yarya kadar dardan kaplayan bir toprak tabakas
birikmitir. Meydanda birok aalar vardr. Bunlardan Karadeniz

64
tarafndaki ba ve ayak ve ifte kurunlu medreselerin nne rast
layanlar daha ok ve byktr. Bu byk meydann ortasnda
cami ve avlusu ahane bir mevki alyor. Orta kapsndan ehre
varan yol bu klliyenin Akdeniz tarafndaki meydanndan da ge
er. Eskiden olduu gibi imdi de kalabalk bir yoldur. Sonra
camie gelip gidenlerin ve vaktile softalarn gezindiklerini, yerli
ve seyyar birok pazarlarn kurulduu yerlerdir.Vaktiyle buralarda
saladan itlak olunan baraka ve dkkn kulbeleri sralanmtr.
Bu byk meydanlarn ilk zamanlardaki tarhn ve sslenme
tarzn bilmiyoruz. Belki aalarla sayelenmi ve byle yerlere en
Iyik bir ekilde bir vasi ayr ve imenlik idi. Gerek bu bahe
ler ve meydanlar ve gerek bu aralara dalan klliye binalarnn
da i baheleri pekok ve genitir.
imdi kabristan olan ve halen derur.unda mhim insanlarn
medfun olduu i baheye ilk gmlen Fatihtir. Yannda mstakil
dier 6 ke bir trbede Fatihin ei ve Bayezid II nin annesi Glbahar Sultan gmldr. Cami nne rastlayan bu saha i ve
zamannda yaplan pencereli dvarlarla cidden zariftir.
lstanbulda nceleri cami harimine l gmmek adeti yoktur.
Vakfiyelerimiz de byle kabristanlardan bahsetmez. Bahe ve bahivanndan bahis vardr. Kanun zamannda da byledir. Hatt
Hasekide imamet nndeki kabristanda yapld zamanda da yok
tur. Dvarla evrilen bahedir ve bahvan vardr. Sonralar bura
lara ller gmlmtr. Bunlardan baka cami avlular, meydan
lar ve geni yerler igal eden zeminleri tala deli sahalar bile
oktur. Bunlardan baka bylece dvarlarla muhat i bahelerde
byle y erlerde az deildir. Sleymaniye bahesine yeni zamanlar
da pekok insan gmlmtr.
Fatih kabristannda mezar talar yeni zamanlara aittir. Mevcud talarn tarihlerinden buraya Abdlmecit 1 ve Abdlaziz dev
rinden sonra tektek ve irade ile gmlme balar il]. Lkin bu
raya rastgele insan gmlmemitir. Ekbirden, yksek ahsiyetler11] Byezitte iki'ap mzesi stanbul albmlerinden No. 67 de Abdlhamid
zamanndan evvel bir ka kabir g. lyor.

65
den, limlerden pek ok zevat vardr. Klliye imareti, camii ve
dier mstahdemlerinden medfun olanlar da gryo uz. Bu kabris
tan pek mamur ve temizdir. Istanbulun sayl ve byklerin yatt
PantheonIardan biridir. Birok ssl talar gnn 24 saatinde bu
sahay gzelletiriyor. Kabristann klliyenin ahfada kalm eski*
bir yadigr olmas hasebiyle muhafazas ve temiz tutulmas lzm
dr. Nakdil trbesine doru uzanan ksmda ok bo yerler var
dr. Burada klliyede tedris vazifesi grp de stanbul ve Trkiye
nin muhtelif yerlerinde ve perian bir halde gml olan zeva
tn kemikleri ve talar nakl olunmaldr. Hakikaten ok tevkire lyik insanlarn medfun bulunmas burasnn kymetini artrmaktadr.
Al, Knhlahbarda: Fatih mihrap duvarnda (hadkai rana ve
ravzai dilka peyda eyledilerki hkinde envai kufe bya ve dirahtan fevakih la... vakidir. diye*iekli ve meyveli bir bahe
den bahseder ki dikkate deer.
K lliyen in k a d

Fatih klliyesinin camii cmle kaps zerindeki kitabede 875

receb (1470 Terinievvel) aynda bittii yazldr. Al gn hak
knda imdiye kadar bir kayde rastlamadk, tlmiye Salnamesinde,
klliyenin kad resminde sadrazam, mft (eyhlislm), vezirler
ve emirler ve hatt btn ilim mensuplaryla beraber Fatihin de
bulunduu hibir mehaz gsterilmiyerek yazlmtr. Fatih bugnde
limlerin giydii elbise ve sark ile merasime itirak etmitir (t).
Kad resminde kimin ders verdiini ve ilk derse nerede ba
landn, hangi bahisten konuulduunu bilemiyoruz. Yalnz, Fatih
srasiyle mderrislerin derslerine baz defa refakatinde Mahmud
paa olduu halde gelirdi. Bu gnlerden birine tesadf ettiini
tahmin edebiliriz (2).

mi

niye Salnamesi. Sahife 642, Tariheyi tariki tedris makalesinde ilk

derse Tabhane medresesinde baland dyorki yanltr. Tabhane o zaman
maretin darzziyafesi ve seyahat edenlerle yorulanlarn istirahat mahallidir.
[2] Eer bu merasimin programm bilseydik onu yaatacak resinier yapa
bilirdik.

66
A treninden sonra bir ziyafet verildiini u nakledilen hik
yeden anlyoruz: Fatih, medreselerin inas bitince limlerin ileri
gelenlerini ararak bir ziyafet verir. Herkese ziyafet esnasnda
erbet ikram edildii halde Fatihin emriyle Trkmenlerden Molla
lzariye (D bir kse ayran getirilir. Molla, Fatihin maksadn anlayarak
msran okur. Mollann bu zariflii Fatihin ok houna gider (2).
Medreselerin kad esnasnda Fatih 41 :yamda olgun bir limdi.
F atih k lliy esi vak fiyeleri.

Fatih klliyesinin stanbulda ok mhim vakfiyeleri vardr. M

zelerimizde iyi yazl nshalar ve vakflar arivinde de suretleri
bulunur.
Bunlarda da her vakfnamede olduu gibi umum hkmler,
vakfedilen binalar, esas vakfa ait nizamlar yazldr. Bugn bunla
rn dar kymetlerinden ziyade arapca nshalarnn lm ehemmi
yetleri ok byktr. Bilhassa Fatih ve vakfnameleri bize kurdu
u klliyenin mahiyetini ve salam esaslarn bildirmektedir (3).
Elde mevcud vakfiyelerin tetkikinden Klliyenin zaman zaman
nasl bir kadro ile ilediini reniyoruz. Bu cihetle Fatih Klliye
si vakfiyeleri noktasndan ehemmiyet kazanmtr. Bir ksm Topkap saray mzesi mdr Tahsin z , bir ksm da Vakflar Umum
Mdrlnce ve ksa vakfiyede tarafmzdan nerolunmutur.123
[1] Fatih devri limleri tercemei hali ksmna baknz.
[2] M. Zeki Pakaln, Tarih fkralar. Henz basilmamtr. ktpanesindedir.
[3] Fatih Klliyesinin malm olan varidat kaynaklarndan bir ksm bu
gn hl mevcuddur. Bir ksm belki yurd dnda kalmtr. Simdi mevcut l
kin baka yerlere sarfedilen varidat ile bu klliye ve ona bal medreseler tamir
ettirilebilir. Medreseler her nekadar Vakflar Umum Mdrlnce idareyi hususiyelere devredilmi ise de varidatnn bugn elinde mevcut olann brakma
mtr. Bunlar mahpus bir halde duruyor, ve baka yerlere sarfediliyor. Bina
enaleyh buralar Vakflar Umum Mdrlne Klliyenin imdiye kadar membalar elinde olup da hapsedilen paralar ile tamir ettirilmelidir. Eer bu yet
mezse hkmetimizin eski eserleri koruma faslndan da ilveler yaplabilir.

67
Trk ve slm eserleri mzesinde en eski tomar vakfiye zerinde
esasl tetkikler yaplmamtr.
Bu vakfiyelere ksaca bakalm :
1
En eski vakfiye, Trk ve slm eserleri mzesinde olan
budur. 667/1872 numarada kaytl olan bu tomar 33 metre ve 0.85
santim boyundadr. Eni 038 dr. Reyhan krmasyle yazldr. Darifaya ait ksmn rneini koyduk t1). Bu dier vakfiyelerden daha
eskidir ve esasl vakfiye budur <2). Maalesef zaman tesiriyle ban
dan bir az ypranmadan kopmu ve kaybolmu.
Fatihin dier arapca ve tke vakfiyelerinde darifada mte
addit hekimler, cerrahlar ve gz mtehassslar bulunduu hal
de, bunda bir hekim ve bir cerrah vardr. Lkin ana vakfiye bu
olduu cihetle bunlardan yazlan ve oaltlan hkmlerin esas
larnda benzerlikler vardr. Mesel hergn 100 dirhem, ihtiyalar
iin saf edilecektir. Yalnz kadroda ( < i > * y a n i icab ederse
(her hangi bir tarifeden), tababetin amel ve nazar ksmlarn b
tn cziyat ve klliyatyle bilen, almetler ve arazlar ile her has
tal tehise kadir, tecbe ve mmaresesi ok, zekvet ve ef
kat sahibi bir tabib vardr. Bu zata 20 dirhem verilir. Dier vak
fiyelerde tabib, 20 ake, cerrah da 8 ake alr. Yalnz ilminde
mahir bir kehhal de vardr. Camiin drt bucandaki medreselerde
mderrislik edenlere gnde 50 er dirhem, ortadaki drt medrese
nin mderrislerine 40 dirhem verilir.
Hlsa, Fatih, hastanesinin kuruluu senelerinde kadroda bir hekim
ve cerrah buluyoruz. Fakat sonraki vakfiyelerinde ihtiya artt
cihetle hekimler, cerrahlar oaltlm ve bir kehhal de katlmtr.12
[1] 16 inci sat rdan 41 inci satrna kadar ksm Fatih Klliyesi Darii'fasindan bahseder. Bknz : Dr. A. Sheyl nver, Fatih Klliyesinin ilk vaktiyeaine gre Fatih Darfas, Trk Tb Tarihi Akivi, No. 17, 1940.
[2] Vakfiyede u kayt vardr: stanbul sdis vakfiye, Fatih vakfiyesi.
Hlai Vakfiye 2815. Kuyudu Vakfiye, No. 6354. Bu vakfiye uray evkafta 9
Mays 1335 de tescil edilmitir.

68
Semaniye medreseleri mderrisleri ayni maa yani 50er ake
alrlar.
Yazdmz noktalara bakarak biz bunu klliyenin ilk vakfiyesi
sayyoruz. Bu vakfiyenin tarihini bulamadk. Fatih medreseleri ve
darifas 870 (1465)de sona ermitir. Bundan sonra olmaldr.
Dier senelerin ihtiyac bu ilk vakfiyenin daha geniletilmesini
mucip olmutur.
2 Arapa dier vakfiyeler :
149 sahife olan bu vakfiye esas ve ilk tomar vakfiyden. 901
(1495) de yani Fatihin lmnden 15 sene sonra tekrar yazlm
tr, ve metinde fazlalklar grlmektedir. Kadro daha genilemi
tir. Bu vakfiyeyi olunun yenilediini de zannedebiliriz.
Banda ve sonunda Bayezit II. turas vardr. Topkap saray
Hazine ktphanesinin arivinde No. 16/1141 de kaytldr.Dier biri
de kk tomar halinde ve ayni yerde No. 1835 de yazldr. Bu
nun boyu 6 metre, eni 0,30 santimdir. Kenarlan altn cedvellidir.
Satrlar 0,20 santim boyundadr. Ba tezhipiidir. 861 (1457) yln
da tanzim edildiine gre slm ve Trk eserleri mzesindeki
tomar gibi eski bir vakfiyedir. Yalnz Topkap sarayndaki mey
danda olmadndan btn bu vakfiyelerin mukayeseleri yapla
mamtr. Dier vakfiyeler 867-875 (1463 1470) yllar arasnda ya
pld kanaati hasl olduuna gre bu en eskisi itibar olunmakta
dr. Bu ve arapca 901 (1495) tarihli vakfiye Topkap saray m
dr Tahsin z tarafndan Almanca mukaddeme ile, Alman
asar atika enstits tarafndan (Heft 4, 1935) de (Zwei Stiftung
zurkunden des Sultans Mehmed II. Fatih) ismi altnda (fac-simil)
olarak neredilmitir. Bu arapca vakfiye Vakflar Umum Mdrl
nn fac-simil olarak kartt Trke vakfiyenin (1) esas olma
ldr. Trkesine nazaran bu daha veciz ve daha mhimdir. Ayni
mzede No. 646 da kaytl kitab eklinde yazlm arapca dier
|1] Fatih
Trk vakflar,
satrdr. Hepsi
yaz 10,5X18,5
lyor.

Mehmed H. vakfiyeleri. Vakflar Umum Mdrl neriyat,

No. 1, Ankara 1938. Bu vakfiye 370 sahlfedir. Beher aahife t
4066 satr tutuyor. Okunakl nesihle yazldr. Kd 18X30,
geniliindedir. Fatih Klliyesi bu vakfiyede geni bir yer kap

69
bir vakfiye buluyoruz. Bu Tahsin zn nerettiinin ayndr. Yal
nz hat ve kelime farklar vardr, 149 sahifedir. Yazs ve tezhi
bi, fac-simil olarak baslandan, daha gzeldir. Bunda Bayezit II.
nin turasn buluyoruz.
3 Eyubsultan vakfiyesi : Arapcadr. Tomar halindedir. Fatitihin trkeye evrilmi vakfiyesiyle birlikte neredilmitir. Ankarada Vakflar arivinde mcedded Anadolu 25 inci defterin 193 nc
sahifesinden 197 inci sahifesine kadar yazldr. Asl ayrca saklan
mtr. Topkap saray arivinde sakl olan dier Eyub vakfiyesi de
No. 7744 de kaytldr. Fatih devri ricalinden Sinaneddin Yusuf
paann (1) Eyubu Ensari trbesi yannda yaptrd zaviye iin Fatih
tarafndan tesis edilen vakflar ihtiva etmektedir.
4 Trke vakfiye : Vakflar Umum Mdrlnce neredilen
bu vakfiye 28 inci Anadolu vakfiye defterinin 27 inci sahifesinden
51 inci sahifesine kadar olan yerde tescil edilmitir. Asl mahfuz
dur. Fac-simil nsha bundan baslmtr. Kitap halindedir. Tezhipli ve gzel cildlidir. Metnin mukaddemesinde 867 (1462-1463)
ylnda tesisine balamak suretiyle vakfn 875 (1470)de bitirildii
yazlm bulunmaktadr. te bu vakfiye Murad III. (1574-1595) za
mannn mulak ifadesiyle bazen arapasmdan bile anlalmas g
terkiplerle trkeye evrilmitir. Fatih devrinin tomar vakfiyesi bu
na nazaran daha ok kymetlidir.
5 Topkap saray mzesi arivinde No. 8882 de kaytl ksa
vakfiyedir ki Fatih tarafndan Klliyesi iin tanzim edilen vakfiye
lerin artlar bir talimatname eklinde tertip olunmutur. Bu ksa
vakfiye tarafmzdan neredilmitir (2). Fatih Klliyesi kadrosunda
bu ksa vakfiyenin tamamndan muhtelif yerlerde bahsettik. Murad
III. devrine ait olabileceini dnyoruz.
6 Fatihin stanbul dna ait vakflar da dikkate deer.
7 stanbul tapo mdrl arivinde mevcud olub M. Cev(2] Kara Sinan Paa diye mehurdur. Ulemadandr ve Eyub Sulfan hali
minde gmldr.
[2] D r. A. Sheyl uver, Fatih Klliyesine ait dier mhim bir vakfiye.

Vakflar dergisi No. 1, 1938.

70
detin tetkik ettii tomar halinde Fatih Sultan Mehmed Vakfiyesi.
Bu nshay Istanbulda ve Ankarada ylece arattrdk. Bir izi bu
lunamad. Bu asl tomar vakfiye ikinci bir nsha olmaldr. Baveklet arivinde byle bir vakfiye nshasnn paralar bulundu.
lk F a t i h v a k f i y e s i n d e k l l i y e y e d a i r
h k m ler.

Fatih zamannda 8 medresesi ve vakflarn ilgilendiren en m

him vesika Trk ve slm eserleri mzesinde olandr. Bu vakfiye
yi iki defa inceledik. Darifaya ait ilk hkmleri incelemi ve
neretmitik. Buna darifa bahsinde tekrar dneceiz. kinci de
fa Semaniye medreseleri ve kadrolar zerinde durduk.
Bu nokta iin arapcadan mealen yaplan tercemesine gre y
le deniyor i'l: (Fatih istanbulu birok yce medreselerle ssledi.
Oralar girip feyz alanlara ebedi cennet, kp oturanlara bir siper
dir. Byk fakhlerin, ulu limlerin oturmalar iin yaplan bu med
reseleri ilimde tahakkuk etmi, bilgiyi ele alm, fakh olmu, ifa
de ve istifadeye kabil, reten ve renen kiilere vakfetmitir...
...Eskiden Aristo hastanesi denen ve imdi Dfebbalar mahalle
sinde bulunan matuf mahalli de vakfetmitir.... Hastalara tanr rzasiyn bir hastane yaptrmtr. Durasm hastalara, tedavi ve
mualeceye muhta olanlara vakfetmitir.
...Mezkr evkafa bir nazr tayinini, 8 medresenin her birine
temiz, ahlkl, eri bilgilere, akl detlere lim, mklleri halle,
pheleri izaleye kadir, rivayet ve dirayette mevsuk birer mdderris tayinini, her mderrisin ehliyetli, zeki, talebeye ders iade ve
mzakereye kudreti olan ve bu ilere muvazabet eden birer muid
verilmesini art etti. Mderrisler, muidler ve talebe, tatil gnlerin
den maada her gn derste hazr bulunacaklardr.
Camiin drt bucandaki medreselerde mderrislik edenlere
gnde para halinde 50 er dirhem, ortadaki st medresenin m[1] Prof. A. Adnan Advar ile tetkikimiz esnasnda aldnz satrlar
mullim Biki Olpnarl mealen dilimize evirmitir.

71
derrislerine 40 ar dirhem, muidlere gnde 5 dirhem, bu medrese
lerde oturan talebeye 3 dirhem, kapclara 2 er, hizmetiye 2
dirhem verilir. 4 medresenin her birine vakfedilmi kitaplarn mu
hafazas iin bir hafz ktp tayin edilecek ve her hafz ktbe
yevmiye 5 dirhem verilecektir...
Vakfiyede tamirle megul olacak iki kiiye gnde 5 er dirhem,
yetim ocuklara ders okutan muallime de gnde 6 dirhem tahsis
olunmutur).
Gerek darifann ve gerek Semaniye medreselerinin kadrosu
ilk kuruluunda o kadar geni tutulmamtr. Bunun Bayezit II. za
mannda geniletildi^) grlecektir. Her iki noktadan bu ilk vakfi
yenin nemi fazladr.
Vakfiyede eskiden mevcud Aristo hastanesi denen etraf ev
rili bir yurdun ve o zaman da Debbalar mahallesi adn alan yer
de mevcudiyetini reniyoruz. Kendi yaptrd hastane bundan
haritir. Demek bunu da vakfetmitir. stanbulda Fatihin hastane
si bu suretle ikileiyor.
Fatih Klliyesi vakflarnn nazr vardr. Her bir Semaniye
medresesinde mteaddit mderrisler buluyoruz. Bunlarn bilgi ve
dirayetlerine bilhassa ehemmiyet verilmitir. Muidlerin bu kayd
mucibince hakikaten mderrislerin muavinleri (doenti) mevkiinde
olacan anlyoruz. Muidler de mderrislerin derslerinde talebe
gibi bulunmak mecburiyetindedir.
Heriki ba ve ayak kurunlu medreselerin mderrislerine gn
de 50 dirhem verilecektir. Bu 4 ba medreseye daha byk pa
ye verilmi oluyor. Bunlara tayin edilenlere ba mderris nazariy
le bakabiliriz. Ortadaki bitiik ifte kurunlularn mderrislerine
gnde 40 dirhem veriliyor. Bu fark Bayezit II. zamannde kaldrl
mtr. Muidler talebe gibi medreselerde yatp kalkyorlar, kkin
az para alrlar. Bunlara verilen gndelik 5 dirhemdir. Talebe 3
dirhem alyor.
Ba veya ayaklda olduu tasrih edilmiyerek 4 medresenin dr
dnde birer ktphane buluyoruz. Hepsine birer hafzktb tayin
edilmitir. Bu medreselerde kitap ve ktbhanelere ehemmiyet

72
verilmitir. Bayezit vakfiyesinde bu bir yere toplanmtr. Semaniye medreselerinin dar ve lm tekilt tarihi bakmdan bu ilk
vakfiye zerinde ok durmak lzmdr. Vakfiyede camiin hizmet
leri de dikkatle ncelenmee deer. Vazifeler uzun uzadye tasrih
olunmutur.
Bu ilk vakfiyeye gre Fatih zamannda hemen turkleen ve s
lmlaan Istanbulda kurulan ilk mahalleleri de reniyoruz. Vakfi
yeden o zamandan bugnlere kadar ksmen gelen baz semt ve
mahalle adlarndan bir kan alalm: Balat, Galatada Kulei cedid,
Karaky, Darlbezaziye (Bedesten), Bit pazar, Alaca hamam,
Odun kaps, Karaman pazar, Unkapan, Akpaa, Akbyk, Hoca
Idris, Cebe Ali (Cibaii), Ali Fakih, Molla Hsrev...
Mehur Hoca Zadenin Unkapan tarafnda evini, Molla Hsrevin evlerini ve dkknlarn buluyoruz. Birok limler buna gre
yalnz Fatih semtinde toplanmamlardr, lstanbulun sekin veyahut
yer verilmesi hasebiyle ihtiyar edilen semtlerinde oturduklarna
bu gzel bir misaldir.
Bu ilk vakfiye lstanbulun eski topografik durumunu da yeni
ve eski adlaryle ta o zamandan bugne kadar canlandran bir
vesikadr.

B a y e z i d II. z a m a n n d a F a t i h k l l i y e s i n e
ait h k m le r .

Runu da yine ilk tomar ve arapca vakfiyede olduu gibi Ba

yezid II. zamannda 901 (1495) de yeniden tanzim olunan ikinci
arapca vakfiyeden de anlyoruz. Her ne kadar sras geldike
darifada ve medreselerde bunlardan bahis aralarnda baz yer
leri alnacaksa da vakfiyeleri birbirleriyle mukayese iin KUiyeye
ait bu hkmleri vakfiyelerine gre ayrca sralama
<iuk.

doru bul*

Bu arapca vakfiyede bizi alkadar eden hkmlerin mealen

73
tercemesi bunlardr (M.
(...Ondan sonra pekok ihsan ve hayratndan pek azn anlata
bildiim o ulu padiah -tanr saltanatn kyamet gnne kadar
mebbed klsn- tanr rzas iin, sevabna erimek, ikabndan kur
tulmak niyetiyle lstanbulun tam ortasnda, imdi Yenicemi denen
yerde yaps yce, duvarlar esiz, rneksiz, temeli salam, son
derece gzel, ruhlar eken, gzlere lezzetler veren, kulaklar ok
ayan neler varsa hepsini de havi byk bir cami yaptrd. Bu
cami adeta dier ehirlerdeki camiler iinde azaya nispetle ba
mesabesindedir, tmee, anlatlmaa ihtiyac yoktur.
Bu yce mescidin etrafnda sekiz tane medrese yaptrd ki bun
larn herbirinin buca birer yce cennet, birer feyiz ve bereketli
ba ve bahedir. stidad dolaysiyle bu cennetlere giren huzura
erer, zevkle yaar, yaradlndaki noksan sebebiyle giremeyen ce
hennemliin ta kendisi kesilir. Bu yce medreselerin, bu erefli
ilim yurdlarnn her birinin ardnda Tetimme denen birer, onlardan
kk, medrese daha yaptrd.
Bu medreselerin umumu da mmetler arasnda o derecede
mehurdur ki ne anlatlmalarna hacet var, nede tmelerine. Bu
hret, gn gibi meydanda, bu yce ne yeni camiin bat tarafnda
mezkr medreselerde mderrislik eden kiilerle oralarda oturan
talebeye vakfedilmi bulunan kitaplarn muhafazas iin bir yer
bina ettirdi.
Dilerim, azamet elbisesi, vekr ve skn ve itminan ile bezen
mi olan Fatihinin sayesinde ebediyen gzel ve mzeyyen bir hal
de kalsn.
Bu zapt gayri mmkn ehirde evvelce anlan yce ve yeni
camie yakn iki byk ve geni bina daha yaptrd. Bunlarn biri
hastalar iindir. Oras yle gzel bir yerdir ki giren, sevdii ve
holand eyi buluyor. Havas ltif, suyu tatl, yapl ho,
adamlar gzel bir yerdir.
Orada renk renk, eit eit iilecek eyler vardr ki halka
ifa; verir.
[1] (Fac-simile) Matbu nshadan Muallim Baki lpnarl tarafndan bu
ksmlar taranarak mealen dilimize evrilmitir.

74
Orada yle illar vardr ki batan ayaa kadar butun hasta
lklar giderir. Sihhat takviye eder, b r bina da gzellikte, par
laklkta ayni buna benzer. O bina, ehre gelen misafirlere ait bir
yerdir. Birincisine darifa derler. kincisine mareti Sultaniye.
Bu ikisi de dierleri gibi o kadar mehurdur ki p anlatmaa
hacet bile yoktur.
...Darifa, hastalanp tedavi ile iyileebilecek hasta mslmanlarn tedavisine, imareti Sultaniye de baka bir ehirden bura
ya gelmi bulunan misafirlerin isknna mahsustur.
Byk medreseleri, er, akit, bilgileri tahsil eden talebeyi is
kn iin ve akl ve nakl bilgileri bilen mderrislerin buralarda ders
okutup belletmeleri iin vakfetti. Kk medreseleri de, byk
medreselerde oturanlardan istifade eden talebeye vakf ve tahsis
eyledi...
...Tanr, saltanatn ebedi ve daim etsin, vkfn art udur ki,
camii erifin iki tarafnda vaki mezkr sekiz medresenin herbirine er ve akl bilgi'eri bilen birer temiz huylu mderris tayin
edilecek, onlar da tatil edilmesi det olan gnlerden maada her
gn, ders okutacaklar, talebeye bilgileri belletmee, onlar yeti
tirmee, belletme ve retme hususunda riayeti icap eden artlara
riayete, talebeyi terbiye ve tedibe alacaklardr. Her birine gn
de elli dirhem vazife tayin edilmitir. Her mderrise, muhtasar
bilgileri retmee kudreti olan, mufassal bilgileri retmee ka
biliyeti bulunan bilgili bir muid tayin edilecek, her muide de gn
de be dirhem maa verilecektir.
Her medresede talebeden ancak onbe kii bulunabilir. Her ta
lebeye yevmiye iki dirhem verilir. Talebenin bu eit medreseler
de okunmas adet olan kitaplardaki bahisleri kavrayacak bir zek
ve kabiliyeti haiz olmas lzmdr.
Her medresede bir kapc, bir sprc, bir de hellara bakan
memur bulunacak ve her birine gnde ikier dirhem verilecektir.
Her medreseye hasr, zeytinya ve kandil paras olarak gnde iki
dirhem tayin edilmitir.
Tetimme denen kk sekiz medresenin herbirine de yevmiye

75
alt dirhem ayrlmtr ki iki dirhemi kapcya aittir. Drt dirhemi
hasr ve kandil yana kalktr. Tetimmedeki odalardan her oda
ya ayda onbe dirhem tahsis edilmitir. Kapcnn salih ve ehli
ilimden olmas, kapcnn,sprcnn ve hellara bakan memurun
kendisine verilmi olan ii bizzat yapmas, bir mani veya makbul
veya meru zrii olmadka vekil kullanmamas lzmdr.
Ktphanedeki kitaplar iin, kitaplarn adlarn bilen, medrese
deki talebenin ihtiyac olan kitab nazrn veya vekilinin bilgisiyle
veren, talebeden bakasna vermiyen, hlsa, kitaplar koruyan
bir hafz ktp bulunmaldr. Hafz ktbe yevmiye alt dirhem
verilir.
Kitaplarn adlarn, ktphanede mevcut kitap miktarn, medre
sedeki talebeye verilenleri yazmak, hafz ktbn vazifesine yar
dm etmek, hasl bir tek kitab deil, kitaplardan bir tek yapra
bile zayi etmemek hizmetiyle muvazzaf dindar bir ktip de bulun
mal ve bu ktibe de gnde drt dirhem verilmeli.
Nazr, her ayda bir kitaplar tefti edecek. Korunmalarnda
ihmal gstermeyecek, zayi edilmemelerine son derece dikkat edi
lecektir.
Tanr, mrn edebi etsin, darifa iinde her hangi taifeden
olursa olsun, tb bilgisinde hazakatle tannm, lm ve amel saha
da rsuh ve meleke sahibi iki tabibin bulunmasn art komutur.
Bunlarn her biri gnde iki kere darifada bulunacaklar, has
talar grp tb kitaplarnda etraflca anlatld gibi mualecelerine
ikdam edecekler, hastalar grp gzetmede ihmal etmiyecekler,
onlar iyiletirmee, muhta olduklarn tertib etmee dikkat ve ga
yret gstereceklerdir. Herbirine yevmiye yirmi dithem verilmesi
kararlatrlmtr.
Darifada, bir de hastalarn yiyecek ve iecekleriyle sair hususatna bakan, bunlar hesaplayan emin bir zat bulunacaktr ki
buna yevmiye drt dirhem verilecektir. Darifa iin yiyecek ve
il almak iin vekilhar denen birisi de bulunacaktr. Bunun ba
siret sahibi olmas, alm satm ilerinde behresi ve melekesi bu
lunmas lzmdr. Vekilharca gnde drt dirhem verilir.

76
Gz hekimliine tamamiyle vkf, gz hastalklarn tedaviye
kadir bir (kehhal) de bulunacaktr. Gz hekimine gnde sekiz dir
hem verilecektir. Sanatnda mahir hazk bir cerrah bulunacak ve
yevmiye sekiz dirhem alacaktr. Cerrah olsunj gz hekimi olsun,
hazrlanm veya terkip edilip hazrlanmam illar, ancak darifaya girmi olanlara verecekler, haritekilere veremiyeceklerdir.
ilecek illar yapmaa, macun, hap, ve sair bunlara benzer
illar hazrlamaa, hlsa hastalarn muhta olduklar illar ih
zar etmee memur bir de eczac bulunacak ve gnde alt dirhem
maa olacaktr.
Mahzendeki uruplara, illara ve saireye men ur, hlsa darifaya lzm olan eyleri ihzar vazifesiyle mkellef mahzen emi
ni de bulunmaldr.
Her gn bu zat mahzenin kapsn nazr ve hekimin yahut ve
killerinin huzurunda aar, hekimin nezareti ve emri altnda hasta
lara lzumu olan illar karr ve kapyi kapar. Nazr ve he
kim de kapy mhrler. Bu zata gnde drt dirhem verilir.
Darifada yemek piirme sanatna vkf iki tane de a bu
lunmal. Bunlar, hekim ne yemek emrederse piirirler ve gnde
dirhem alrlar.
Emin bir adam da darifaya kapc tayin edilmeli. Kapc kapy
her gn vaktinde ap kapamak iiyle megul olur. Yabanclardan
birinin darifada kalmasna msaade etmez, hatt hastalarn ya
nna girmesine de. Her gn dirhem alr.
iki adam hastalarn yiyeceini, ieceini verir. Yataklarn d
eklerini yapar, elbisesini ykar. Onlara su serper, odalarn sp
rr. Hlsa hizmetinin yapmas lzm olan bu eit ilerin hepsi
ni yapar. Bunlara yevmiye dirhem verilir. Emin bir adam da
hastahanenin dvarlarna bir ey yazlmamasna, bir resim yaplma
masna dikkat eder ve her gn iki dirhem alr.
Darifa denilen bu yurdun hekim ve hademesinin yevmiye
maalarnn yz dirhemi gememesi, yz dirhemden de az olma
mas meruttur. Tanr hayrn kabul etsin. Vkf darifada yiye
cek, iecek, il ve lenler iin gnde yz dirhem verilmesini

77
art komu ve darifada bulunmadklar halde ilca ihtiyalar
olanlara da son derece dikkatle ve nazr, tabip ve ktibin neza*
retiyle verilmesine msaade etmitir.
N zr; il hususunu bilhassa tefti etmeli, ve eker gibi daima
ve her vakit bulunan eylerden maadasn mahzende depo eyle
melidir. Sonra darifadaki hastalardan birisi ld ve varisi kal
madm! terekesinin, nzr ve tatip nezaretiyle darifa hususatna
sarfedilmesi icap eder. Darifada lenlerin iyi ve orta bir halde
tekfin edilmeleri iin yevmiye be dirhem ayrlmtr.
Tanr, saltanatn daim etsin, Vkf, yukarda zikri geen ma
reti mire iin diyanetle mevsuf, emin, Tekv ve hidayet ehli, lim
bir zatn eyh tayin edilmesini art klmtr. Bu zat fakirlere, lim
ve misafirlere tahsis edilecek yiyecek ve saireyi vaktinde ehilleri
ne ulatrmakla mkelleftir. Yevmiye yirmi dirhem alr.
maret iin bir de emin ve hesaba vkf ktip bulunmas me
ruttur. Bu zat, imarete ihtiyac olup idhal edilen eyleri ve har
olunanlar mufassalen yazmakla vazifedrdir. Her gn alt dirhem
alr. Bir de vekilhar bulunmaldr ki bu, emin, dindar ve alm sa
tm ilerine vkf olmal. Yevmiye be dirhem alacaktr.
Kilerdr donen bir hazine emini bulunmas da meruttur. Ha
zine emini de, depoda bulunanlar korumakla muvazzaftr. Her
gn be dirhem maa vardr.
mn ve hizmete kadir, her gn vaktinde imaretin iini dn
temizlemee, yaygsn, demesini yayp kaldrmaa muktedir hiz
metiler de bulunacak ve beheri yevmiye dirhem alacaktr.
marette misafirlerin konak ve yatak yerlerini tayine, yayglar
n yaymaa ve sair hususa muvazp emin ve hizmet ehli kayym
lar da bulunacak ve beheri yevmiye dirhem alacaktr.
Kandil ve lambalar yakmak iiyle muvazzaf, ve her gece m
navebeyle hizmet etmekle mkellef ceraclar da bulunacaktr.
Yatsdan sonra imaret kaplarn kapamak, fecir tulu ederken
amak hizmeti de bunlara aittir. Her biri gnde dirhem alr.
marette drt tane de naklb bulunmas meruttur. Nakbler,
dindr ve hizmete muktedir adamlardan tayin edilir. Talebeyle fa

78
kir ve misafir kiilere sabah ve akam vakitleri ayrlan yemekleri,
usul ve icab vehile verdirmee, imarete konan kiilere mahsus
yemekleri hazrlatmaa, imarete konduklar ilk gnden nc g
nn sonuna kadar bu ilere bakmaa, bu gzel detlere riayet
etmee memurdurlar. Hebiri gnde dirhem alr.
marette hizmete muktedir kapclar da bulunacak ve herbiri
yemek zaman ve yemek taksiminde hazr bulunacak, orada bulu
nanlardan birisi yemek esnasnda edebe mugayir bir ey yaparsa
menedecek, nasihat eyliyecek hatt lzum grlrse o terbiyesizi
dodrecektir. Herbir kapc gnde dirhem maa alr. maret
te emin ve eidli yemekleri piirmekte maharet sahibi alt tane
de a bulunacaktr. Herbiri gnde drt dirhem alr.
Alt tane de dindr ve ekmek yapmada mahir ekmeki bulu
nur. Bunlar mnavebe ile ekmek piirirler. HerbiriYe yevmiye drt
dirhem verilir.
Bir adam da imaret matbahna et tamakla memurdur. Bunun
da emin olmas lzmdr. ki kii de buday ayklamaa memurdur.
Bunlarn da emin olmas gerektir. Herbirine yevmiye dirhem
verilir. ki kii, kap kaak ykarlar. Yevmiye be dirhem alrlar.
ki ie yarar adam, imaret ahrm korumaa, ierideki hayvan
lara bakmaa, yatsdan sonra ahr kapsn kapayp feciden nce
amaa memur olurlar. Herbirine gnde iki dirhem verilir.
Bir adam da misafirlerin hayvanlarna verilecek arpann durdu
u ambara memurdur. Bu zatn da emin olmas ve misafirlerin
hayvanlarna iktiza eden arpay, icapettii gibi vermesi lzmdr.
Ayrca bir de mahzenden atbaha odun tamaa memur adam
bulunacak ve herbiri gnde iki dirhem maa olacaktr. Bir adam
da imaretin duvarlarna izgiler izilmemesine, resimler yaplmama
sna dikkat etmee memurdur. Gnde iki dirhem maa vardr.
imarete tahsis olunmu maan yevmiye kiyz dirhem olmas
da lzmdr.
Tanr, saltanatn ebedi elsin, vkf; imaret matbah iin hergn
birbuuk mdd buday unu tayin etmitir. Onun gayet temiz ve
iyi olmas arttr. Hergn ikiyz krk okka gzel yal ve semiz

79
koyun eti, orba iin yevmiye alt kile pirin, Ramazanlarda her
gece iin ve her cuma ve bayram gnleri tane pirin; zerde zirba iin bir mdd ve be kile pirin, dier gnler iin orba
ya sarf edilmek zere alt kile pirin, kendmba denen, yemek
iin gzel ve temiz buday unundan alt kile ve hergn yarm
kile nohud, ayda bir mdd, kile tuz, Ramazanlarda her gece
iin ve her cuma ve bayram gnleri iin Krk iki okka tuz, Ra
mazan geceleri ve her cuma ve bayram gnleri iin altm iki bu
uk okka halis, yeni ve temiz ya, Ramazan gecelen ve cuma
gnleriyle bayram gnleri iin krk iki dirhem zafran ve keza zirbace iktiza eden badem, zm, kays ve sairenit a.nmas lzm
dr.
Bunlar umumiyetle Nazr, grp tensip ettikden sonra orta
deerde olanlarndan alnr. Bakliyattan her gn sekiz dirhem aln
mas lzmdr.
Burada zikredilen mdd, kile ve okka da stanbul mdd, s
tanbul kilesi ve stanbul okkasdr.
Misafirleri doyurmak iin her sene bin on be dirhem sarf
edilmesi, sarfiyatn mezkur ve muayyen mkdarlar gememesi, ar
tan olursa hfzedilmesi arttr.
Saltanat ve kudretini daimi etsin, vkf, yeni cami ve imareti
amire ile darifa ve ktphaneye ve bunlara mteallik sair hu
suslara afif ve emin bir nazr tayinini art klmtrr Bu zat evkaf
hizmetine, binalarn tamirine, icabeden eylerin alnmasna, mah
sullerin hsn suretle gelimesine, muayyen vazifelerin ifasna, ev
kafa giren kan eylerin mikdarna, vakfa ait vesika ve hccetle
rin tecdidine, merut ve muayyen olduu vehile vakflar umuru
nun evrilmesine nezareteder. Nazra her gn elli dirhem verilir.
Bir de emin, mtedeyyin olmas ve zikredilen yeni vakfedilmi
yerlere ait vakflar muhasebat defterini tutmaa kadir ktip tayin
edilmelidir.
Bu zat, yevmiyeye ait ruznameyi mufassalan yazar, bu suretle
de senevi ithalt ile har edilen eyler belli olmu olur. Her y
ln defterleri bir kese iine konulup ktibin mhryle mhrlenir,
ve nzra verilir. Ktibe gnde on dirhem verilir).

80
Matbu Arapa vakfiyedeki hkmlerin tercemesini buraya koy
duk. Arapcas esasen mevcuttur ve hepsinin Trk Tarih Kurumu,
stanbul fethini kutlulama kurulu tarafndan tercemesi yaplmak
tadr.
Murat 111. zamannda Trkeye evrilen ve sec kafiyeli ve ka
rk ifadeli bir eser halinde vcude getirilen vakfiyede klliyeye
ait hkmleri burada sralamyoruz. nk bu baslmtr. Esasen
klliye binalarn tarif ederken bu Trke vakfiyeden ksa ve ye
rinde iktibaslarda bulunduk. te o iktibaslarla klliyeye ait h
kmlerin buraya koyduklarmzla mukayeseleri yaplabilir.
Lzumu kadar bahsettiimizden bu vakfiye hkmlerini sralamakdan vaz geiyoruz. Klliye neyannda Istanbulda Fatihin va
kflarna ait daha bir ok mhim kaytlar vardr ki onlar da eser
lerden takip olunmaldr.

F atih v a k fiy e le r in e g r e k lliy en in k a d r o s u

imdiye kadar bahsettiimiz vakfiyelerden hari olarak

taraf

mzdan neredilen ve ksa vakfiye dediimiz Fatih klliyesinin

idare tarzn gsteren talimatnameyi bu bahisde esas tutacaz. Zi
ra bu Arapa ve Trke btn eski vakfiyelerden daha sonra ve
hepsinden ziyade bu en son idare eklini bildirmektedir.
Fatihin ilk vakfiyesinde kadro o kadar geni deildir. Sonra
ihtiyalar artm ve Bayezit II zamannda vakfiye kadrosu zenginledirilmitr. Lkin bunda ve sonra Trkeye evrilen vakfiye
de farklar gze arpmakdadr.
Bizim tetkik ettiimiz ksa vakfiye Topkap Saray hazine ari
vinde 3882 numarada kaytldr. Banda
<jaL- r^'l>l
(l^i

jU. cmlesi vardr. Bu bize gre drdnc vakfiyedir.

Metni banda ve sonunda tarihi yazl deildir. Kaybolmas

melhuz olan kabnda bu ihtimali dnebilirdik. Fakat byle bir

81
kap ele gememitir. Italyann Venedik veya Livorna gibi yerlerinde*1
getirildiini zannetdiimiz ve burada mhrelenmi bir kt zerine
yazlmtr. Bata ve sonda bolariyle beraber 12 sayfadr. Biraz
ypranmtr [*].
Belki bu vesika Arapa, ikinci vakfiyenin tatbikatnda bir ko
laylk olmak zere bir takm yeni tadillerde beraber hlsas ve bu
esas vakfiyenin talimatnamesi de itibar edilmelidir. Bu talimatname
de sra ile Fatih camii, Semaniye medreseleri, trbe, Darifa
v imaret vazifeleri yazldr. Vazife sahiplerine verilen cretler
de kaytldr.
'
Trke vakfiye ile bu cretlerde byk farklar yoktur. Lkin
burada dier vakfiyelerde mevcut olmyan baz ilveler dikkatimi
zi zerine ekti. Fatih vakfiyelerinde yazl hizmetlerle bunlar ara
snda yine f rk yoktur. Ksa vakfiyeyi biz bilhassa imaret nizamla
r noktasndan pek nemli buluyoruz.
Talimatnamede klliye kadrosu bu suretle sralanmtr.

Fatih cai'i
adet

vazife

1
2
12
10
20
10
20
5
1
1
6

Hatip
mam
Mezzin
Devirhn
Czhn
Selavat erife hn
Muvahhitler
Fevt olan namaz kaza eden
Muarrif
Muvakkit
Kayym

gnde

30
beherine 10
>
5

5
>
2

2
1
2

7
6
10
>
5

ake

>
>

>
>

>
>

(1] Topkap saay ativ memuru Zarii Orgun : imdiye Kadar tasnif etti
imiz vesikalarn yaz tarzlarna dayanarak bu ksa vakfiyeyi XV inci asra gt
ryor; bu mtaleay kabul etmemee bir sebep olmamakla beraber XVI inci asra
aidiyelini de dnmekteyiz.

82
adet

vazife

beherinde

eradar
Bevvap
Ferra
Noktac

1
1
1

>

gnde

3
3
3

ake
>

>

Fatih trbesi
Trbedar
Czhn
Ser mahfil
Muarrif ve muferrik
Muhafz
Buhurcu
Saka
eradar ve Ferra
Noktac

90

1
1
4

1
1
1
1

>
>

>
>

5
2

3
1

3
2
2

Sem aniye m edreseleri

1
1
10
1
1

Baki

Medarisi Mezbure Mderrisi

50
m
Her birine Muid

5
Herbirine danimend

2
[21
Herbirine Bevvab

2
Herbirine bir ferra

2
kalan yedi medresenin artlar buna gre kyas olunacaktr.

Sem aniye tetim m eleri

1
1
1

Bevvab
Hafz Ktfip
Ktibi Ktp

[1] E* vakfiyede de 50 Ake alr.

[2] Esas vakfiyede 15 kiidir.
[3J Vakfiyede ayni creti alr.

>
)

M 3J

83
Fatih Darifas
gnde

vazife

adet

Tabib (birisine reisi etibba deniyor)

Kilerci
Vekilhar
Kehhal
Cerrah
Tabbah eribe
Hafz eribe
Bevvab
A
Cameuy
Dvarda naklar meneden
eyh

2
1
1
1
1
1
1
1

2
2
1
1

>

20

ake

>

H
[2]
>

6
4
3

[3J
I

2
20

>

>

[4]

Fatih imareti
Ktip
Vekilhar
Kilerci
Ferra
Kayym
eradar
Nakib
Bevvab
A
Ekmeki
Et hamal
Buday Ayrt!ayc
anak yuyucu

1
1
1

2
2
2
4

2
6
6
1

2
2
[J
[2]
[3]
{4]

>

>

>

maretten yemek yiyen 3 cerrah gsterilir.

maretten yetntk yiyenler meyannda (erbeti) diye kaytl.
arttten yemek yiyenler meyannda kapc denmi.
Dahiliye mdr makamndadr.

84
Adet
2
1
1
1

vazife

maret ahrna bevvab

Anbarc
Odun hamal
Dvarlarda naklar meneden

giinde
*

2
2
2
2

ake

>

K lliye im areti A h a n e , D a r z z iy a fe v e
M isafirh anesi N iz a m n a m e s i

Ahanenin masraflar :
Ksa vakfiye bize imaret messeselerinin nasl idare edildikle
rini retiyor. Bu teferruatn mhim bir ksm Fatihin hi bir vakfi
yesinde yoktur. Masraflar ksmn aynen ve sra ile alyoruz :
Her gn sabah ve akam iki dafa yemek pier.
Cuma gecelerinden gayri gecelerde sabah pirin orbas,
akam buday a piirilir [j.
Cuma geceleri sabah buday a, akam dane [2{, zerde
pier.
Her gn sabah ve akam taamlar iin 350 okka koyun eti
alnr.
Ramazan gnlerinden baka gnlerde yars sabah ve yans
akam piip ramazanda cmlesi akam pier.
Her gn pien buday a iin yedi kile buday verilir.
Her gn pien pirin orbas iin yedi buuk kile verilir ve
orba iin her gn sekiz ake maydanoz alnr.
Her gn fodla pimek iin otuz kile un verilir. Her bir k leden 110 fodla olur I31. Her gn pien fodla ve sair yemekler
iin gnde bir kile tuz verilir. Her gn 15 okka soan ve yz dir
il] Buday yarmas eyice ve ezike piirilir.Tuz koymazlar. steyen eker
kor, aure gibi yer, isteyen tuz koyarak koyu orba gibi ier.
[2] Dane ; pirin ve ya ile piirilen pilavdr.
[3] 600 okka tndan 3300 fodla belerl 72,7 dirhemden, 100 dirhemlik fod
la : Yass ve pideye benzer, zlii undan yaplmaz bu yumuak olur ve abuk
paralanr.

85
hem kimyon ve krk dirhem flfl (biber) ve buuk kile nohut
alnr.
Kabak zamannda krk gne dein hergn 60 okka kabak
ile 60 okka koruk pier.
Yourt zamannda krk gne dein hergn elli okka yourt
ile sekiz ake bzu pier.
Her cuma gecesinde dne ve zerde ve zirva [M pidikde
softa taifesinin dne ve zerdeleri baka pier.
Zikrolunan yemekler iin 30 kile pirin ve 87 okka sade
ya alnr.
Zikrolunan yemekler iin 140 okka bal ve 60 okka kzl
zm ve on okka erik alnr.
Her gn 10 okka badem ve on okka incir ve 40 okka ni
asta ve 150 dirhem zafan ve 80 dirhem flfl verilir.
Baki ihtiyalar ayni gnlerde veile gibi verilip, Ramazan
gecelerinde dne ve pirin ve zirva pier. Bunlarn harc iin 25
kile pirin ve 71,5 okka ya verilir.
Gayr, lzm olanlar cuma gecelerinde, ne miktar verilirse
o kadar verilir.
marete misafir konunca her misafire 50 dirhem bal ve bir
fodla verilir.
Her gn misafire 40 sofra taam konulup her sofra drt ki
iye verilir. Her sofraya bir tabak dne konup ziyade konmaz.
40 sofra danenin harcna 2 kile pirin ve 6 kile ya verilip
gayr lzm olanlar yetecek kadar verilir.
Her sofraya iki para yahni konup, drder fodla verilir.
Adamna gre zerde dahi piirilir.
Zikrolunan sofralarn her birine 100 dirhem pirin ve 100
dirhem bal ve 50 dirhem sade ya verilip kahi aki (eki) a pier.
|1] Hafz kiitp, merhum smail Saip Sencere gre zirva drt eyden
mrekkeptir: 20 okka niasta, 20 okka eker, 20 okka kuru zm ve 20 okka
kuru incir. Bu Sultan Selim vakfiyesinde pelte olr. Eski Trkler (zirva zirba) derler. Esas vakfiyede zirbace denmektedir. Bu gitgide halkn dilinde
Zrva ya dnmtr. Halen ziTva ; bo ve manaz yerine kullanlan bir keli
medir. Belki imaretten parasz yemek yiyenler (zirbae) yi beenmedilere
(zrva) diyecekleri hatra geliyor.

86
Her sofraya aki a iin 25 dirhem pirin ve 200 dirhem
kara zm ve 25 dirhem kzl zm ve 25 dirhem incir ve 25 dirhem erik verilir.
Riayeti icabeden erafa nefis yemeklerle ziyafet olunur.
Her sabah riayeti mhim olan adamlara sofra banda ikier
ake paa alnr.
5 50 okka kabak alnp buuk kantar bal ile reel edip bir
mikdar tarn ve bir mikdar karanfil konup misafirlere verilir.
Mezkr yemeklerin 320 okka eti altar dirhem mikdar par
alanp dalr t11.
m aret a h a n e s i n d e n y e m e k yiyen lerin
ald k lar m ik d a r v e e itle r i

maretten verilen yemeklerin mahiyetini renmi bulunuyoruz.

Bugn bile bir yatl mektebin yemekleri de hemen hemen bu ka
dar deiik ve boldur. Fatih imareti ve ahanesi yalnz fakirlerin
yemek yemesi iin alm bir ziyafethane deildir. Ahaneden ev
vel klliyenin btn tedris heyeti, mstahdem ve talebesi, sonra
artanlardan fakirler yemek yer. Bu liste yemek yiyenlerin kimler
olduunu ve ne mikdar aldklarn bildiriyor :
Evvel misafirlere, sonra medresedeki danimentlere ve
mderrise, tetimme bevvablarna ve noktacya bir pare yahni ve
200 dirhem fodla verilir.
Muid olanlara ikier hisse verilir.
Her bir softaya 100 dirhem bir fodla ve 600 softaya 300
ta* orba ve her bir tasa bir pare yahni verilir.
Sdttan sekiz nefer kimseye drt tas a verilir.
Bunlardan sonra evkaf ktibine ve Vekilhar htibine ve
emanet eyhine ve vekilharca ikier a verilir.
Kilerciye, tabhane imamna ve mezzinine ve alt nefer a
ya ve alt nefer ekmekiye ve ekmeki akirdinin her birine bi
rer a verilir.
[1] Beheri 6 dirhemden 21.333 para etmektedir.

87
Kaz an yuyana ve drt nefer nakfbe ve tabhanede iki nefer
eragcya ve iki ahrcsna ve iki kapcya birer a verilir.
O nefer alufesiz buday ayrtlyanlara ve nefer pirin
ayrtlyanlara birer a verilir.
Yenieri nbetilerine alt a verilir.
Hademei camii erifden iki nefer imama ve bir caatiye
bir noktacya ve mushaf erif bekisine birer a verilir.
Muarrife, 6 hafz ktbe, 6 perdeciye, 12 mezzine, 6 eragcya, 6 kayyma ve nathnn her birine birer a verilir.
Mektebi erif muallimine ve halifesine ve iki kayymna birer
a verilir.
Trbedarlara ve noktacsna, meremmat ktibine, iki nefer
mutemede ve drt nefer meremmetiye birer a verilir.
Dolapya, kuruncuya, hamamlar cbisine, ve su yolu ba
na birer a verilir;.
Darifa hademesinden reisi etibbaya ve aa yannda otu
ran tabibe birer a verilir.
Ve orann imamna, mezzinine, ktibine, kilercisine ve ve
kilharcna birer a verilir.
ki nefer kehhaline, nefer cerraha ve iki nefer erbetiye
birer a verilir.
ki nefer edviye denlere ve iki nefer cameuya ve drt
nefer kayyma ve drt nefer ibrikiye birer a veilir.
ki nefer aya ve anakya, noktacya ve kapcya birer
a verilir.
Sulehadan on nefer kimseye danimend a gibi on a verilir.
mareti mezkreye muttasl olan iki balahanede birer ehli
ilim sakin olup danimend gibi birer a verilir.
Darifada olan iki balahanelerde bir tabib akirdi sakin
olup danimend a gibi birer a verilir.
mareti erifei mezburede her sene seksen de^ti zm tur
usu ve bin tane patlcan turusu alnp misafirlere verilir.
Alt kantar soan turusu alnp misafirlere, danimentlere
ve softalara tevzi olunur.

88
Bu zikrolunan hademeden gerek imaret hademesine ve ge
rek cami hademesinden olsun ve gerek darifa hademesinden
olsun bir aa mutasarrf olur.
Eer bir al cihete mutasarrf iken ittifak bir al cihet da
hi verseler o kimse hemen yine bir aa mutasarrf olur. Ziyade
vermiyenler ve masarifi mezkureden ziyade kalan taam kifayet
eyledii mikdar fkaraya tevzi olunur.
*

m a rette y e m e k y iy e n lerin vazifeleri v e s a y s

Kii
a Hariden : Misafirlere 4 der kiilik 40 sofra
Eraf (nefis taamlar ikram)
Riayeti mhim olan adamlar. Sdt
Suleha
b Medrese tekilatna bal olanlar:
Mderrisler
Danimentler
Medrese bevvablar
Tetimme

Medresede noktac
Muidler
Suhte (softa) 1er U).
c Tabhane ahanesine memur olanlar:
Evkaf ktibi
Vekilhar ktibi

160
8
10

600
1

[1] Hartmer . . . Medresenin mteallimeyni llebi ( Iln ) ve ilim a;ki!e

yanmalarndan kinaye olarak halk arasnda Soita tesmiye olundular (17). Se
kiz medreseye muttasl olarak retimme tabir olunan binay mahsuslarda itam
ve iskn olunurlard, demektedir : Cild 3, sahife 232. Osman Ergin ise Softa
tabirinin yanmakla, yklmakla alkas olmadn bir softann da Sofi ve Filazofi gibi Yunanca Sofos kelimesinden gelen Sofist den veyahut ondaa Arabaya geen Sofestai den bozma olduunu yazar, (Baknz : Trkiye Muarif
Tarihi cild 1, Sahife 84).

89
Emanet eyhi
Vekilhar
Kilerci
Tabhane imam
Tabhane mezzini
Alar
Ekmekiler
Ekmeki akirdi
Kazan yuyan
Nakib
Tabhanede eraclar

ahrclar

kapclar
Ulufesiz buday ayrtlyanlar
Pirin ayrtlyanlar
Yenieri nbetileri

1
1
1
1
1
6
6
1
4
2
2
2
3
3

d Cami, trbe ve dier klliye ubeleri hademesi :

mamlar
Saati
Noktac
Muslaf erif bekin
Muarrif
Hafz klp
Perdeci
Mezzinler
eraclar
Kayymlar
Nathn
Mektebi erif muallimi
Mektebi erif halifesi
Mektebi erif kayymlar
Trbedarlar
Trbe noktacs
Meremmat ktibi

2
1
1

^
4
6

90
Mutemetler
Meremmetiler
Dolap
Kuruncu
Hamamlar cabisi
Su yolcu ba

2
4

e Darifada alanlar :
Reisi etibba
Tabib
Darifa imam

Mezzini

Ktibi

Kilercisi

Vekilharc

Kehalteri

Cerrahlar
>
erbetileri

Edviye denleri

Cameuylar

Kayymlar

Alar
>
anaklar

Kapcs

Balahanedeki tabib akirtleri

2
3
2
2
2
4
4

f Bu kadroya dahil olmyan ve adetleri belli olmyan fakirler.

Esas vakfiyede mevcut olmayp ksa vakfiyeye gre imaretten
yemek yiyenler arasnda kuruncu, hamamlar cabisi, su yolcu ba, nathn, perdeci (darifada bir imam, mezzin, 1 ktip, 2
edviye den, 4 kayym, 4 ibriki, 1 anak, 1 noktac, 2 tabib
akirdi).
maret ahanesinden yemek yiyenler her eyden evvel bu klliyenin hademesi ve misafirleridir.
Vakfa bu klliyeye dahil olan herkes hatt darifa bahe*

91
kimi bile hademe yani klliyeye hizmet edenlerden gsterilmitir.
Ahane tamamen yatl yksek bir mektep halinde bulunan Fatih
niversitesinin kadrosuna dahil olanlar iin almtr. Yoksa fakir
lere mahsus deildir.
Ksa vakfiyede yemek yiyenlerin mkdar tasrih edilmitir. L
kin bir ksmnn says malm deildir. Bunlardan reisi etibba; tabib, kehaller, cerrahlar gibi says muayyen olanlar bir tarafa bra
klrsa danimentler, muidler ve hatt mderrislerin adedi yazlma
mtr.
Bu cihetle Ahaneden her gn yemek yiyenlerin adedini tam
olarak bilemiyoruz. Yalnz gnde 3.300 fodla piirilmektedir. Ne
rede piirildii de yazlmamtr. Fakat maret kadrosunda 6 ek
meki ve ahirdleri olduuna gre belki imarete tahsis olunan furunda yaplmtr. Veyahut baka frnlar da bunu temine yardm
etmilerdir.
Fodlalar adedle verdikleri gibi bir ksmna 200 dirhem vermi
lerdir. Suhtelere hergn 100 dirhem fodla verilir. Bir fodla bura
daki hesaba gre 72,5 dirhem undan yapld anlaldndan bir
fudlay piirdikten sonra 100 dirhem saymak lzm gelecektir. Bu
hesapa ve eer mbalaa edilmezse vasat! olarak gnde 2.000
kii imaretten yemek yemi itibar olunabilir. Hergn iki defa istih
kaklar iin 320 okka et sarfolunduuna gre bir kiiye gnde 100
dirhem kadar et verilse 1280 kii yiyebilir.
Etler ekseriya 6 dirhemlik yahnilere ayrlr. ok defa bir para
yahni alanlar da vardr. Sabah ve akam ayni ekilde yapldna
gre baz yemek yiyenlerin says daha ok artar. Velhasl bu ima
rette yemek yiyenlerin hakiki miktarn gsterir bir vesika henz
ele gemedi.
Btn istihkaklar Ramazan ay mstesna - sair aylarda sa
bah ve akam olmak zere iki defa verilmektedir. Bunlarn eve
verildiine ve harice karldna dair bir kayt yoksa da herkesin
yiyeceklerini arzu ederse gtrebilecei emsali gibi kabul oluna
bilir.

92
Verilen yem ek eitler i:
Pirin orbas, buday a, dane, zerde, zrva, fodla, yahni,
eki a, et, zm turusu, patlcan turusu, soan turusu.

Yemekleri yapmak iin kullanlan

gre gda ve eni m addeleri:

m evsim lerine

Koyun eti, tuz, buday, un, maydanos, soan, kimyon, biber,

nohut, kabak, koruk, yourt, bazu, pirin, sade ya, bal, zm,
erik, badem, incir, niasta, zafran, paa, darn, karanfil.
Bunlarn bir ksm iin mevsim tasrih edilmitir. Hergn binlerle
insan doyuran bir imaret ahanesi ancak bu kadar deiik, lez
zetli ve gdas ok yemek verebilir. Velhasl Klliyenin yaayabil
mesi iin herey dnlm, hibir ey ihmal edilmemitir.
Yemekler, grlen lzum zerine birok kiiye gnde iki ve
bazlarna bir n verilmitir, ki n ve bol miktarda yiyenler
arasnda bilhassa ahane ileriyle alkadar olanlar misal gsterebi
liriz. Bunlarn cretleri de az deildir. Bu suretle onlar ahanede
piirilen gda maddelerinin temamen sarfna ve sui istimal yapma
malarna sevketmitir.
O
zamanki vakfn bu suretle dnp tatbik etmesindeki isa
beti imdi anlyoruz. imdi ayni asrda Avrupada bir niversite
gsterilsinki yatmak, yemek ve imek parasz olsun ve onlarn
istirahatleri ve her trl ihtiyalar temin edilmi bulunsun. Bunu
tarafsz bir araycnn insafna brakalm da bu mukayeseyi o yap
sn. Bu mukayese yaplmasa bile Trklerin Istanbulu aldktan sonra
kurduklar klliye, niversite tarihine maledilroi bulunmaktadr.
Elbetteki ilim ve insaf sahiplerinin dikkat gzn ekmekten uzak
kalmyacaktr.

Klliyenin tedarikini zarur grd m alzem e :

Vakfiyelerde klliye ubelerinin zarur ihtiyalar da
mtr ki ksa vakfiye bize bunu bildiriyor.
Fatih camiine verilen malzeme b ed eli:
Hasr iin her gn 4 ake

dnl

93
era ya iin her gn 5 ake
Kandil ve sprge iin her gn 5 ake I1).
Semaniye medreselerine verilen malzeme bedeli :
Hasr
)
Kandil
?
Her gn 6 arake
Zeytin ya
)
Semaniye Tetimmeleri medreselerine yaplan masraf :
Hasr ve era ya
gnde 4 er ake
Tetimme hcrelerinin herbirine ayda 15 ake

Darifaya verilen mteferrika masraf b e d e li:

Devalar ve onda lenlerin tehiz ve tekfinine gnde 20t ake
Defa (yeniden) darifada len kimselerin levazmna gnde 5
ake. Ta binalarda hasr kullanlmas umumilemi gibidir. Yerden
rutubetin gemesine bylece mani* olmulardr. Bundan yataklarn
da bu hasrlara serilerek yatld mansn da karyoruz. Hergn
sprge iin bir masraf ayrldna gre medreselerin ve camiin
temiz tutulduunu bu cihetle ok sprge sarfedildiini anlyoruz.
Odalarda kandiller iinde zeytin ya yaklarak aydnlk temin edil
mektedir. Bunu da vakf zerine almtr.
K sa v a k fiy en in

b ize r e tti in e g r e k lliye

1
Fatih niversitesi tamamiyle yatldr ve paraszdr. Hatt
talebenin ileri snflarnda bulunanlarna para verilir. Bunlar imaret
ahanesinden parasz yemek de yerler. niversite kadrosuna dahil
olanlarn ou bir n, bir ksm da iki n yemek yerler. ni
versite bdcesiyle ve ahane masraflariyle alkadar olan vakflar
ktibi, vekilhar ktibi, emanet eyhi, vekilhar, medreselerdeki
muidler ikier a alrlar. Talebe esasen gnde iki a alr. Klliyede
gndz vazife alanlarn bir a olduunu biliyoruz.
[1]
Trkeye evrilen esas vakfiyede : (cami hasr iin her giin 4 ake
zeytinya iin hergn 5 ake ve carup ve kanaail ve tanzfi kanadl iin benavil bahas yevmiye bir ake, hasl levazm camii erifin necmuna on ake
tayin ....) kaydna rastianir.

94
2 Fatih zamannda geen ake bugn yaadmz senelerin
gm be kuruuna muadildir f11. Memurlar ve tedris ile megul
olanlarn ald cretler buna gre hesap olunabilirse de umumi
aylk ve hatt gndelik masraf bilhassa imaretin ve kaa mal ol
duu bilimniyen bir ok satn aldklar levazmn da fiatlar tasrih
olunmadndan tam bir mikdar tayini kabil olamamtr. Esasen
vakfn hadmlarndan itibar olunan ilmi, tbbi ve idari heyetlerin
aldklar cretler az deildir. Kendilerine dolgun maalar verilmi
tir. Bundan maada imaret ahanesinden haklarn da fazlasiyle al
mlardr.
3 Fatih klliyesinin kadrosu ok geni tutulmutur. Bu yzden birok aileler refah iinde yaamlardr. Hi bir ihtiyalar ih
mal olunmamtr.
4 Fatih klliyesi ok geni bir sahay kaplar. Bu geni sa
hada 16 medrese ve dier binalar byk bir yer tutar. stanbul
imar olunurken alnan bu geni lye ve burasnn tamamen ilm!
bir merkez haline getirilmesi iin yaplan fedakrla bir rnektir.
Her hangi tarafndan bir misal alnsa byk gayretler sarfedildii
anlalr.
5 marette verilen yemeklerin gdal, lezzetli ve eitli olma
sna dikkat olunmutur. Fatih klliyesinin imaret ksm byk mas
raflarla idare edilmitir. XV ve XVI inci asrda Trklerin lstanbulda
yemek ve tatl eitlerinden bazlarn reniyoruz. XV inci asrda
Fatih matbahnn masraf defterlerini [2] gzden geirdiimizde sade
(1] Fatih zamannda ake : 3,5 ake bir gm dirhemdir ... 10 ake bir
duka altundur. 10 ake zamanmzn yarm altn saylabilir. 10 ake gm
elli kurutur. Bir ake de hesabca be gm kurutur. Bayezid l ve Selim I
zamannda 60 ake 13 gm dirhemdir. 60 ake bir altundr. 13 dirhem kuru
bir altn olduuna gre bir dirhem gm drt buuk akeye muadildir : (hak
Haan Ferit - Nakit ve itibar mal eseri, kitap 1, sayfa 5, 4, 163).
OsmanlIlarn ilk asrlarndaki akeler 0,90 d'er tabirle 2,16 ayarnda ve
alt krat (16 da bir dirhem) arlnda olup birinci cihan harbinden nceki
kiyassya gre en aa 3 kuru para kymetinde idi.
[2] Bavek&let arivi masraf defterler i. Birinci numaras 9 defterden m
rekkeptir hepsi bir arada yeni ciltlenmitir. (N. 7270) : 873, 874, 875, 876,878
senelerine aittir.

95
ve eitli yemekler buluyoruz. Bunlar sarayda matbah masraflar
nn ok olmadn gsteriyor. Hemen hepsi Anadolu Trk matbahna ait yemeklerdir.
Fatih darifasnda hastalarn yemekleri ayr piiriliyor. Esas
vakfiyede bunlar yazldr.
S a h n tab irinin iyzah

Fatih klliyesi kurulunca sekiz byk medreseye sahn ad ve

rilmitir. Her nekadar bu tabiri, ilk tomar Arapa vakfiyede bul
muyorsak da Fatihin tashihinden ve klliye mderrislerinin tetki
kinden geen mehur kanunnamede sahn medresesi tabirini bulu
yoruz. Ohalde bu tabir Fatihdenberi gelmektedir. Bu yeni tabir
ancak bir asr sonra kklemi bir stlah olmutur. Fatih klliyesi
byk medreselerinden her birisini bir manca birer kollej ve
hatt faklte sayabiliriz. Vakfiyelerinde buralara akl ve nakit ilim
lerde mtehasss mderrislerin tayin olunaca tasrih edildiine g
re buralarda, bir rivayette tb, fakat muhakkak surette fkh, heyet,
ilhiyat okutuluyordu. Bu byk medreselerin odalarnda birer
yksek ilim talebesi (Danimend) oturuyor. Bunlar bu yksek ders
leri okuyunca ubesine gre bilhare hekim, fakih, fen adam,
maliye ve devlet memuru oluyorlar, fte bunlar sahn medreselerini
bitirmi oluyorlar. Bu sahn medreselerine de muslai sahn olan
Tetimmelerde adeta bugnk lise tahsilini bitirerek geldiklerine
gre Semaniye medreselerine alem olan sahn tabiri yksek bir
tahsil devresini gsteriyor.
Sahn tabirine bilginlerimizin ne man verdiklerine gelelim :
Ustad smail Hakk Uzunarl [l] medrese binalar tstanbulun
tam ortasna dt iin sahn tabiri verilmitir demektir. Lkin
Osman Ergin J2] sahn avl, dz ve geni yer mansna gelir diye
rek kelimeyi ve mtaklarn anlatyor ve : (Fatih, istanbulda ima
retini klliye mamuresini) yapmak iin evresinde Bizans impa[1] O s m a n l I m p a r a t o r l u u tekilt eseri. Ksm 2, sahife 21.
[2] Trkiye maarif tarihi cilt 1. sahife 83.

96
ratorlarnin mezarlar bulunan Havariyun kilisesinin yerini semi,
kiliseyi yktrm, mezarlar kaldrm Ul ve yerlerini dmdz bir
hale getirmiti. Bu dzln ortasna cami kurduu gibi imal ve
cenup taraflarndaki setler stne eski tabirle Karadeniz ve Akde
niz cihetlerine de sekiz medrese yaptrmtr. Araplar bu trl dz
lklere ve geni sahalara sahil dedikleri iin bu medreselere Os
manllarca sah medreseleri ve arapa anlatla sahn seman ad
verilirdi) diyor.
imdi bunu iyzah edelim : cami sa ve solundaki meydanlar
sahn medreselerine kadar dzdr. Lkin bu meydann zerine
vaktiyle yaplan arz binalarn enkaz ile semaniye medreselerine
doru seviyesi baz yerlerde yarm, bir ve hatt bir buuk m etre
den fazla ykselmitir. Meydanlarn ortasnda bu irtifa iki metreyi
bulur. ok geni ve dz bir meydandr.
Tetimmeler sahn medreseleri hizalarnda, lkin olduka ukur
dadr. Bu ukurda sekiz medreselerde okuyanlar kendilerini sahna
ulatracak lise tahsilini bitirince ihtisas yapmak ze sahn medre
selerinden birine karak danimend oluyorlar. Hakikaten tetimmelerden dzle (sahna) sada yokutan, solda az meyille ve mer
divenlerle klr.
Sahn alelde bir kelime iken yksek tahsil devresinin sonunu
gstermek zere mahalline uyduu cihetle bir stlah oluyor.
Sahna, mft olu Ahmet Hikmet I[l]21 mezunlarnn sahnei harbe
ekseriyetle memur edilmelerinden dolay sah manasn verir.
Osman Ergin maarif tarihinde buna kar koyarak medreseyi biti
renlerin ve hatt yksek medrese tahsili ile megul olanlarn as
kere alnmadklarn ve bu lgatin yanl anlalarak byle tefsirlere
yol atn syler.
M. erafettin Yaltkaya l3l, lgatlerden sahn bir evin tam orta
sn tekil eden yer manasna alyor. Buraya kadar gelebilmek
iin muhtelif dehlizlerden geilmek lzm geldii gibi bu sahn med[l] Bundan daha iki asr nce ltinler yok etmitir.
|2) Mihrap mecmuan, sahife 728.
[3) Tanzimatta evvel ve sonra medreseler. Tanzimat 1*340, sahife 463.

97
reselerine gelmek iin de hareketi hari, iptidai hari ve hareketi
dahil ve iptidai dahil gibi muslai sahn olan musileleri gemek l*
zmdr. Buradaki sahn bir evin tam ortas ve muslai sahn dahi
oraya isal eden dehlizler gz nne getirilerek vazedilmi ve bu
rada dahi ayni zihniyetle hareket olunmutur addediyoruz.
Velhasl, sahn (meydan) lgat manasndan kp bir stlah
olarak semaniye medreselerine isim oluyor.
F a t i h k l l i y e s i n d e tatil z a m a n l a r

Eskiden medreselerde tatil gr sal idi. O gn esas dersler

okutulmuyor (1). Yalnz isteyenlere program dnda (Koltuk) deni
len baz, esasa girmeyen dersler gsteriliyor. Bu tatilden gaye,
ktphanelere mstait talebenin ve mderrislerin devamn kolay
latrmaktr. Nitekim Trkeye evrilen vakfiyede, Fatih medreseleri
vazifeleri bahsinde:(... bir mderrisi bari ta'yin oluna, tki zmrei
erifei mderrisini fham beyninde terk ve tatili mutad eslaf kiram
olan eyyamn gayrinde klle yevmin medresesine varup vkf mekarim yinin medarisi liyelerine tertip ve tayin buyurduklar mstaiddine ifadei envai ulum u maarif ve ifadai esnaf hkm letaif
eyleyp . . . ) kaydndan da onu anlyoruz. Sonra talebenin ve
mderrislerin bir takm husus ileri vardr. Onun iin zaman brak
mak lzm gelmitir. Talebe amarlarn kendi ykayacak veya
ykatacaktr. Bunun iin de zaman braklm demektir.
tik Arapa vakfiyede ders gnleri bildirilmiyor. Lkin ders gn
lerinden hari tatil gnleri kabul ediliyor.
Sal gnnn halk aklnca tuhaf bir yeri vardr. Sal sallanr,
bir ie sal gn balanmaz, sal gn sefere klmaz, ve sal
uursuzdur gibi szler byle yanl bir inana sebep olmutur ve
sal gn de uursuz saylmtr. Bu bize stanbul fethinde ehir
iinde halkn ve ocuklarnn dncelerinden geliyor. O anane
yolile BizanslIlarn varisi olduklarn zannedenler bu gn bir ma
il] Osman Ergin,
sahife 113.

Trkiyede ehirciliin tarihi inkiaf.

stanbul 1936.

98
.

tem gn olarak semitir. Ogn matem tuttuklarna iaret olmak'

zere bir ie ellerini srmezler.
Sebebi de Fatih Trk ordusuyla beraber Istanbulu sal gn
almtr. stanbulda o tarihten beri yerleen Mslman ve Trk hal
knn yalnz bu gnn uursuz saylmasiyle beraber daha bir ta
km adet ve inanlar da ksmen bile olsun geebilmitir. Salnn
uursuz olduuna maalesef inananlar bir tarihi hakikati unutuyor
lar. Istanbulun yeni sakinleri bilmiyerek eski Bizans sakinlerinin
matemini bu suretle paylamlardr. Trbelere ve baz yatrlara
mum adamak, mum yakmak ve trbe parmaklklarna murat iin
bezler balamak gibi slm dininde olmyan baz adetler hep bu
yoldan gemitir. Bir defa bugn byle tesirlerin yaadna inan
mak istemiyoruz. nk dier baz adetler de kalkmtr.
Sal gn bilhassa stanbullular iin de, dier yerler halkna ol
duu gibi en uurlu bir gndr. Aksine, baz kimselerde yerleen
i yzn bilmedikleri bu zanla mcadele iin sal gnnde en m
him ilere balamal ve devam etmelidir IH.
Klliyenin dier tatil gnleri Mslman dininin kandil ve bay
ramlarna rastlar. Her iki eker ve kurban bayramlar, kadir, rega
ip, mevlut, mira ve berat gibi kandillerde de ders yaplmaz. Bu
det medreselerin 1923 de kapatlmalarna kadar srmtr.
Senelik umumi tatiller daima ramazana tesadf eder. Ramazanda
Anadolu ve Rumelili talebe doduklar veya bydkleri yerlere
veya her sene davetli veya davetsiz ayr veya belli kasaba veya
kylere giderler. Orada medrese tahsillerinde kendilerine kfi ge
lebilecek madd hazrlklar ikmal ederler ve dnerler. Derslere
bayramn ertesi gnnde balanr.
stanbul'da Fatih klliyesinin tatil gnleri sal, senede iki bay--*
ram ve kandillerdir. Bu Darlhilafe medreselerinin teekklne ka
dar srmtr. Umum tatiller de ramazan ayma mahsustur. Seya
hate kacak olanlar abann onbeinden itibaren hazrlanrlar.
(1] Bunu bir hatra olarak belirtmek istedim ki bu eserin tertibine ve
bilhassa tetkiklere sal gnleri devam edilmi, matbaaya da ayni gnde veril
mitir. Esere ve tertibe uursuzluk deil uur getirmitir. Sal gn bala
dm btn iler uurlu olarak sona ermitir.

99
Her gnn belli dinlenme zamanlar da le ve ikindi ve ara
lardr. Medreselerde en maruf ve mhim olan sabah dersleridir.
Bunlarn talebeden deil hariten dinleyenler ve takip edenleri de
oktur, lstanbulda asrlarla bu teaml bozulmamtr. Sabah dersle
ri husus! mahiyettedir. Bunlarn ihtisasa aid olanlar tatil gnlerin
den harite, ya medreselerde veyahut mtehassslarn bulunduu
yerlerde verilir. Akam dersleri daha umumi mahiyettedir. Hatta
bunlar sabah ve akam dersleri diye marufdur.
K lliy e d e te d r is tarz v e p r o g r a m v e
lm t e k il t

Fatih klliyesinin esas bir ana tedris program vardr. Buna

{kanunu talebei ulum) da derler. Fakat btn aratrmalarmza
ramen elimize gememitir. Acaba bunu kim hazrlad ? Ayvansarayl, onbe sekbanlardan Hafz Hseyin, Hadikatl cevami, (cilt I.
S. 248) de bir mnasebetle Fatih devrinde bize gelen ve evvel
Ayasofya medresesine mderris olan limlerden Ali Kuiden
bahsederken (Mevlanayi mumaileyh medarisi mderrisiyni iptida
tertip ve tanzim edp hala tertibi mezkur zre amel olunur) de
mektedir. Demek Fatih klliyesinin bir okutma plan vardr ve
bunu tertip edenlerden biri de Ali Kui dir ve Ayvansaraylnn
yaad XVIII inci asr sonlarna kadar enaz 34 asr deimeden
devam etmitir. Bu programn tanziminde Molla Hsrevin de fikri
nin alnd sylenir [ J. Eer bu nizam elimize geerse ok faideli olacaktr. Bunun nerede olabileceini aratrrken dank yerler
de bulduumuz ve buraya ksmen koyduumuz kaynaklardan isti
fade edeceiz. Muhakkak ki bizde bir tedris kanunnamesi vardr,
grenler ve bilhassa Al gibi mverrihler eserlerinde bahsetmiler
dir.
Ktphanelerimizde bulunan kitaplar medreselerimizde okutulan
nakli ve akli btn ilimleri ilgilendirmektedir. Bu arada Tasavvuf
ve musikiye ait eserler medreselerimizin tedris proramnda yer
[1] Ilmlyye salnamesi. Tarihei tariki tedris, s. 462.

100
almamtr. Zira ktphanelerimizde bunlara ait de pek ok kitap
vardr.
Medreselerimizin bu skolastik program XVIII inci asrda cari
olduu gibi yine bu esaslar dahilinde hemen hemen 1923 de Darlhilfe medreselerinin lavna kadar srmtr diyebiliriz. Yalnz
merutiyetten sonra medreselerin slahnda yine bu esas kaybol
mamak artiyle baz yeni ve imdiye kadar medreselerimize girme
mi dersler de konmutur. Fakat bu esas kalmtr.
Medreselerin tedris program medresemizin ilk snflarndan
olan iptidai hariten itibaren balar ve en son merhale olan sahn
medreselerinde ihtisas derslerini bildirir ki bu yksek ve son tah
sil merhalesi olan medreselerde Fkh ve er ilimler, heyet, hen
dese, tb retilmitir [1]. Hernekadar elde takibedilen bir program
varsa da mderrisler bu geni mevzularda serbest tedrisatta bulun
mular ve yani istedikleri eserleri takipde serbest braklmlardr.
Bilhassa ihtisas medreselerinde bu daha ok gze arpar. Mder
rislerin liyakati karsnda bu gibi teferruata katiyen mdahale
olunmamtr.
A M e d r e s e l e r i m i z e ! o k u n a n d e r s l e r v e sralar

Medreselerimizin inkiaf iin, lstanbulun fethinden sonra konan

bir esas vardr demitik. Bu program mucibince imdiye kadar
medreselerimizde nemle karlanmayan akli ilimlere yer verilmi
tir. Lkin btn ilimlerin esaslar daha evvelki asrlarda nasl okututuyorsa yle kalm, XIV ve XV inci ve hatt daha evvelki asr
larn yeni ve eski metin, erh, haiye ve talikleri takib olunacak
derslerde hocalarn arzularna ve elimize geen misallere gre bir
seime tabi tutulmutur. Bu okutulan ilmi bahislere Tertib dersle
ri de denir. Yukarki sebeplerden dolay bunlar az ok bir farkla
sralamak kabil olamamtr. Bunlarn farklarn gz nnde tutarak
muhtelif kaynaklardan bulduklarmz maksadmz ifade iin srala
makla bunu birletirecek olanlara yeni malzeme vermi oluyoruz.
|1] Namk Kemal - Devri istil. Sahile : 246.

101
Yazdklarmz okunan ana dersleri >bildirecek ve takip edilen
eserlerdeki deiiklikleri de gsterecektir. Hepsini gzden geirin*
ce medreselerimizde takip edilen usulu daha iyi anlayabileceiz.
imdi btn bu sraladklarmz birbirine katarak kendi akl
mzla bir program yapmaa kalkmak da yersizdir. Bunlar olduk
lar gibi almak ve bu gibi farklar yapanlara ve takibedenlere gre
doru grmek icab edecektir.
imdi bu ksa izahdan sonra programn esaslarna geelim :
T edris p ro g ra m e sa sla r

n elerd ir?

Klliyede tedris program hakknda muhtelif kaynaklarn phe

siz ilki ve en mhimmi (Kanunu talebei ulm) dur. Bunun tamam
n bulamadk IU. Evvel bunun neredilen ksa bir ksmna gz
geirelim :
(Medreselerde ktb meruadan mutavvelattan ve muhtaaerattan deti kadim zre okuyalar. Hususa ki nasbi kaza sevda
snda olan ve uyuhu mderrisin, ktb muteberatdan erhi Adut
ve hidaye - Hanefi fkhnn en byk abidesidir ve keaf, mehur
Zimaherinin kurana yazm olduu tefsirdir - ve sair ihtiyar ettik
leri kitaplar aydalar, takrir edeler ve uyuhu mezkureden derece
de aa olan kimesneler Telvihe -usul fkhdandr- dek aydalar;
Andan bir derece aa olanlar Miftahadek aydalar.
Ve ol dereceden bk sgr mderrisin erhi tavali ve erhi
metali ve mutevvel ve haiyei tecrit aydalar, ve mtun fkh ve
uruhu dahi her mderris takati yettike aydalar. Filcmle kitab
sabk dete okunmadan kitab lhka ru etmiyeler. Ve talebe
(1] M. erefettln Yaltkaya. Tanzimattan evvel ve aonra medreseler. Tan
zimat I. 1940 S . : 463467. Bu iktibas olunan satrlar havi olan eser bildiril
dii ktphane ve numarasnda bulunamamtr. Profesr Yaltkaya bu notu
profesr smail Hakk Uzunarldan aldn sylemitir. Lkin o da notlar
arasnda bulamadn bildirmitir. Hl bunu aryoruz, muhtelif ktphanele
rin siyaset kitaplar arasnda imdiye kadar bulamadk. Biz bu satrlar Fatih
devrinde tanzim olunduundan bahsettiimiz tedris nizamnamesinden km
sayyoruz.

102
mderrisine mracaat ettikleri vakit istihkak zatiyleri manzur ola.
izafet hesabn min badin etmiyeler.
Ve kimse kimseden tergiybat ile danimend ayarmak vaki* olmiya.
Ve mderrisinden mstaitlere teklif edip tetimmelerde erhi '
emsiye ve mafevkin aydalar. Ta isfahaniye varnca mlazim olup
kapma mlzemete geldikleri vakit ol temessk iin mderrisin da*
hi icazet vericek, yazdklar temessklerde okunan kitaplarn kemiyyet ve keyfiyetinde hilaf vaki sz yazmiyalar. Ve illa itab azi*
me mstahak olalar.
Mderrisler yannda olan mstaitleri her haftada 4 derse mdavemet ettireler. Taksir edeni tedip edup ifrat edeni reddideler).
Eer bu satrlar Fatih zamannda Ali Kuci ve Molla Hsrevin
birlikte hazrladklar medaris nizamndan alnm ise deerleri faz
ladr.
Fatih ktphanesinde 4985 numaral eserin bo bir yerine ilve
edilmi ve medreselerde okunan dersleri sra ile ve manzum ola
rak bildiren bu satrlar gzden geirelim :
S a r f okusan bir muhterem kiiden
Eline kitabn alsan olmazm ?
alsan aferin dese iiten
Dmann barn delsen olmazm ?
E n s ile yi ezber edp sre gr
M ak su ri ile muradna ire gr
l/./.i bilp kaideye gire gr
M e ra li bir hoa bilsen olmazm?
A v a il ne derse amil ol sende
M isb al ile nuru ilmi bul sen de
K fiyeyi c m l ile bilsen de
Kendini l eylesen olmazm ?
M a n tk n ok olur kiyl ile kali
Hamegn hb yazmtr akvali
K utbibkliden bilmek iin ekli
S e y y id i h aiy ey i bulsan olmazm?

103
T e lh isin dersine gark olup yanup
M u h ta s a r szne Mtavvel katup
M ifta h n stne S e y y id i tutup
lim deryasna dalsan olmazm ?
M e n a r n stne tut tb n i m e le k
T av /.ih te lv ih e iri giderek,
Pezdevhle hasl eylesen gerek
Usul mahluln alsan olmazm ?
Bu manzume bize medreselerde evvel sarfdan derse balan
dn sonra bunlarn mtemmimi olarak Emsile, Maksud, zzi, Me
rali, Avamil, Misbah, Kfiye... nin srasiyle okutulduunu bildiriyor.
niversite ktphanesinde Halis efendi yazma kitablar arasnda
3653 numarada manzum olarak bulduumuz ve Erzurumlu mte
fekkirimiz brahim Hakknn olduunu tahmin ettiimiz Tertibi
Ulm risalesinde de medreselerin takip ettii klsik dersler sra
lanmtr. Eser 1165 (17511752) de yazlmtr. Evvel oniki babda lim, cmal, Kuran ve Hat, Fkh ve Luat, Tarif, Nahiv ve
Avamil, Mantk, Adp, Meani, Hikmet, (cziyata... vusul), Usul
birer bahis badr. Eser 125 beyittir vezni de (Mstefiltn mstefiltn) dr. Bu tertibi ulm : fnunu ilme rsumdur, diyor.
lim bahsini nakil ve akl noktasndan tetkik etmekte ve lzumu
zerinde srar etmektedir. Henz ilimden nasibi olmyanlara evlen
melerinde acele etmemelerini dnya kaygusundan kurtulup med
rese odasna ekilmesini ve orada tenhaca alabileceini imren
direrek yazar. Kemalini ilerlet, derslerini ihmal etme, bouna vakit
geirme, der. Haftada 5 gn ders okutup sal ve cuma tatil yapa
can syler, rendiklerini sen de sakl tutma, sen de okut ki
unutmyasn, tavsiyesinde bulunur. Eer bir alma arkadan ve
sana ok mfik bir hocan varsa ayrca dostlar ve halk ile konu
maa lzum yoktur, der.
cmali alette renilecek bunlardr:
lmi let : ilmi Araptr. Bunlar 12 dir ve hepsi edeptir : Luat,
Sarf ve itikak, Nahiv, Meani, Beyan (Vaz Bedi), Aruz, kafiye
ler ilmi, Nesir ve iir inalar, ml ve Adb Ulya.

104
nc (Kuran ve hat) babnda : Hatim, Tecvidi trk (gnde
bir ders ve bir mek) Sls, Nesih, iyice Talik renilmesini ya
zarken (haftada be gn derse gidersin) demektedir.
Drdnc bab, fkh ve luata aittir. Bunun iin evvel man
zum yazlm kitaplar bellemelidir. Mnyei musalli, Fkhdan Tuhfe, Manzum akyit, Manzum Hlyei Hakni ve Hayriyyeyi ve Di
van hattn yazmamak zre bilmelidir.
Beinci bab, tasrifi amildir : ilmi Sarf ve ltikakdan emsi leyi
ok okumaktan hfzna al. Sonra Bina, Maksut, zzi, Merah, Sarf
ile Fars lgati okumak, Attarn pendinden Ahlk ilmini renmek
lzmdr.
Altnc bab, Nahvi avamildir: Avamil, K ve Enmuze,
zhar, Kfiye, Cmf, afiye ve arperdi, Nahv ile Frs Feriteh,
Glistan ve Bostan, Divan hafz okumaldr.
Yedinci bab, mantktr : Bu ksmda Isagoci, Muhiddin, Fenari,
Kavli Ahmed, Velediye, emsiye, Dvud, Seyyid, Cell, (Mantkla
oku tecvidi manzum), atibi, erhi halebi, Vikaye vardr.
Sekizinci bab, adbdr. Hseyni, erhi adut, Hsnl hain, Emali,
Tarifi Seyyit, (Ahteriden zaptet Shah), Van kulu, Kamus, Frs
Halimi.
Dokuzuncu bab, meanidir : Telhis, Mutavvel, tstiare, Vaz* ve
Bedi. Bunlarla aruzu bilmek. erhi adud. lmi aruzdan Endls,
lmi fetvadan Nablusi.
Onuncu babda Hikmetten : Kadmir, erhi akaid, Hikmetl ayn,
ve Mirzacan, Muhtasar, Mlteka, Mecmal bahri ibni melek, drt
mezhebi bilmek.
Onbirinci bab, Cziyata aittir. Cziyat dedii bu mhim ksm
aynen alyorum :
Hikmetten oku hem cziyat
Fehmet cihan seyreder chat
Hendese ilmin okursan evvel
Ekli tesis erhin bil eshel
lmi hesaptan oku hlsa
bni Celi bul ersin havasa

105
Bil ilmi heyet bul erhi agmn
Berendiyi kl halline tayin
lmi amelden bil usturlab
bist bab seyret dolab
Rubu Mceyyeb doru ameldir
Oku amel kl kim bi bedeldir
Rubu mukantar bil eyle seyran
Corafiya bil takvimi bldan
Bil ilmi ziycden fasl Tusi
Takvimin ldrr zlba arusi
timi ncumdan ahkm bulma
Olacak olursan bo yorulma
Ahkm necmi bilmek haterdir
Ahkm eri bil muteberdir
Okut Ulumu Czile bile
Terih ilmin tbb nebiyle
Terihi seyret grsen de sanat
Tb ilmini bil bul tende shhat
Okut Sirac farzet feraiz
Ruznameler say kefet gavamiz
Hem era metnin erhiyle okut
Adatin ile snnetleri tut
Ahlk ilmin bil kll tarikat
Hem tut hem okut oldur hakikat
te cziyat dedii bu ksmda, Hikmet, Hendese, Hesap, He*
yet, Corafya, lmi ziyc, lmi ncum, Tb ve Terih vardr. Son
asrlarda bunlara medreselerimizde stlahlara gre (koltuk dersleri)
de denmitir. Maalesef medreselerimizin gerilemesi sebebleri meyannda (Science) iine giren ve bir memlekette ilmin belkemii
mahiyetinde olan akli ilimlere ehemmiyet verilmemitir. Nakli
(eri) ilimlere mhim bir yer ayrlm ve asl msbet ilimler ara
sna giren bu en lzumlu bahisleri birer cz telakki edilmitir.
Lkin ne de olsa asl ilim tahsilinde herhangi bir meslekte olursa
olsun Arapa ve eri ilimleri okutmak bata gelir. Bunlar ihtisas

106
dersleridir. Her zaman salikleri azdr. eri ilimlerde ilmi payelerle
ilerilemek esas olduuna gre nakli ilimlerde yetimiyenler akit
ilimlere intisab edemez. Zira tahsil merhaleleri buna msaid deil
dir. te asl ilim ubesini bitirdikten sonra Sciencea merak edenler
bu bahisleri de Fatih medreselerinde bulunan fazl ve iki kanadl de
nen (erI ve akl ilimlerde stad) limlerden ya umum mahiyette
ve yahut husus olarak okurlar. Her nekadar cziyattan gsterili
yorsa da bunlar yine medreselere bir zaman giren esas derslerdendir.
Onikinci bab, usuldr. Bunda usul fkhdan Tavzih, Tasrih ve
Telvih, asl Hadisten Nuhbe, lm hadisten Mearik metni, lbni me
lek, tefsirden Beyzav vardr.
Talebe esas nakli (eri) ilimlerde ve cziyattan saydklar akit
(fenni) ilimlerden okuduktan sonra hcreden kabilir ve evlene
bilir, der. Btn halka nfk ile muamele et, halim ve selim ol,
riyaseti sevme, (hukkma gitme sevme siyaset) Hakka itimat et,
(her emri tefviz et), teslim ve razi ol diye nasihatlerde bulunur.
Cihanda ilim ve amelden maksat marifettir szleriyle bahis sona
erer.
En sonda Erzurumlu Hakknn bu (Tertibil ulm) hakknda u
hlsas vardr.
Lgat bil sarf nahiv mantku adp
Hesab hikmet heyet suturlp
Meani bil usulnde eriat
Hadis fkh tefsir tarikat
Bu bahiste ulmu akliyeye daha nce bir yer verilmitir. Bu
manzumenin sahibinin Erzurumlu Hakk olduunda phe etme
melidir. tki yerde Erzurumdan bahsediyor.
kinci (icmali alet) bbnda :
Amma bular kim Erzurumdur
Tertibi ilmi baka rsumdur
Eer Erzurumda kalmak dilersen
Bahri ulma dalmak dilersen
(
dete oku tertibi ilmi
Tahsil ede gr ilmi ile hilmi

107
dediine gre bu programn Erzurumda bu tertip zre okunacan
bildirmi oluyor. Bu bize muhtelif ehirlerde muhtelif limlerin
esas ilimlerde bir usulde gittikleri, lkin okuttuklar bahislerde
metinleri, erhleri ve haiyeleri beendikleri eserlerden tercih et
tikleri hakl olarak bir gr fark ile yine nazarmza arpyor.
imdi bahisler de hep bir olmakla beraber takip ettirilen eser
lerdeki ufak ve byk farklar gsteren u listeyi de gzden gei
relim : biz bunu Kprl ktphanesinde almalarmz arasnda
Asm bey ksmnda (N. 720) de bulduk. Uakda camii kebir med
resesinde mderris olan li Uaki eline geirdii eserin sonuna
metin harici olarak bir insann ilmi tahsil ile kemal sahibi olmas
iin okumas icabeden ilimleri manzum olarak sralamtr. Bu man
zumenin iinde geen bahisler ve bu bahislerin okutulaca eser
leri (t] ylece hlsa ediyoruz :
Esas bahisler

1 lmi akait
2 -- Tecvit:
3. K raet:
4 Sarf:
5 N ahiv:
6 Meani :
7 Mantk :

Okunacak mehazlar ve Yardmc eserler

Talimi Kuran
Drri yetim : Cezuli merhum tecvidi
atibi, lbni Fsih ve Caberi erhleri
Maksut, lzzi, Merah, afiye (Seyit Abdullah
arperdi)
Kfiye, Molla Cm l123*!, Isam
HavdS muhtasar, Mutavvel l8l
Isagoci, Kavli Ahmed ve Fenari, Kara Davud,

[1] Okutulan bahisler ayrca manzumenin kenarnda sth ile yazldr. Ay

n hizada nazmen hangi eserlerden takip olunabilecei sralanmtr. Baz eser
lerin isimlerinde melliflerin adlarn saymakla da iktifa etmitir.
[2] Molla Caminin eseri ok mehur olmutnr. (Ktahyada Vahit paa k
tphanesinde 1113 N. de kaytl u : Ey talibi maarif nu et arab nahvi
Def himari cehle cami Kifayet eder
beytinden de anlyoruz.
[3] Meaniden mutavvel ve muhtasari hakknda Veliyydin efendi ktp
hanesinde 1378 n. de kaytl eserin bir yerinde :
Nice erh ola neanisi mutavveli gamn
Ki bedi oldu beyan etmek ann muhtasarin

108

8 db :

9 H ikm et:
10 Heye t :
12 Ziyc:
13 M iykat:
14 Hesap :
15
16
17
18
19

Feraiz :
Vefk s
Muamma :
Aruz :
Usul fkh
(-V

Seyyid, mat, Tehzibi j>* 01, Mirzacan (Ha

iyeler)
Hseyniye, Adb Miri, ah Hseyin ile Kara
haiyei Mesut
Kazmir, Seyyid mirzacan
erhi agmuni (Kemaleddin Terkni ve Seyyid
erif ve Muslihddin ve saire dahi oktur)
Ulu bey, Mirim elebi
Usturlab (rubiyle), ilmi ncum
Lemai, Bahaeddin, Remezan bni Celi, Abdrrahim ve Necmddin v.s.
Secavent, Necmddin, Seyyidin erhi
Mevsili
Mir Hseyn
Kafii Hazreci* Endelusi
Metni menar, bni melek [2], Rehavi, Telvih,
Tavzih
C-r1 ^

*- ^

(*)

beytini buluyoruz. Bu beyit Esat ef. ktphanesinde 3511 n. da kaytl mecmua

da da vardr. Bunlar ekseriya buralara dikkat olunmiyarak ve baz zhullerle
yazlm binaenaleyh bunlarn tamamna ve yanlsz olanlarna rastlamak da
bazen g oluyor, okuyanlarn bunlar dzeltmeleri ticasiyle brakmay doru
bulduk.
[1] Veliyydin efendi ktphanesinde 340 n. da kaytl habddinin
Tefsiri Beyzavi zerine haiyeleri eserinin 1054 (16441645)de Vardarl Alinin
Vardarda kendisi iin yazd nshann bir kesinde bulduumuz notda 1046
(16361637)... ahabddin, Selanik kads ken yanna giderek danimendi ol
mak istiyor. O da kabul ediyor. Kendisine mantkdan TehziblkelSm nam risaleden ders gstermee balyor ve hocasnn bunu okutmasn beeniyor.
Demek mantkdan takibedilen eserler birka esere mnhasr deildir. Her ho
cann herzaman sylediimiz gibi ayn bahisde takibettii deiik eserler var
dr. Bu ona gzel bir misaldir.
2] Fatih ktphanesinde 5436 numarada kaytl bir eserde (Telmihat esa
mi! ktp) namnda medreselerde okunan ilmi eserlerin bugn iin isimleri bir
manzume iinde sralanmtr. Yani medreselerimizde okutulan eserler bunlarla,
bugn iin malm bir keyfiyet olmutur,-

109
20 Usul hadis : Nuhbe erhi, Elfiyei bnsselh
21 Usul tefsir : Burhan, tkan
22 Fkh:
Mlteka, Drer
23 Hadis:
Buhari, lbni melek, Mesblhi mnif
24 Tefsir:
Kad beyzavi, Keaf
25 Kelm :
Molla Cell, Halhali, Hayali, Seyelkuti, Abdrrahim v.s.
26 lmi frs:
j!^

( aa I i Ij

jU

j l y jT

A iiL ^ j l j j l j j l ,y l y C ^

V'>- J * ? l
3' fi*

0*"

27 Tasavvuf
. / Hem dahi ilmi tasavvuftan dem urmaki sakn
28 lmi ledfin
, \ lmi kefi ilmi lednni bahsine olma yakn [l]
29 lmi kef
Uakl mfiderrie Ali l2) ilimlerin tasnifini ve bunlar iin okunan
[1] Tmurta olu gazi Umur beyin, Bursa vakflar dairesinde (5 numara
l defterin 158 inci sahifesinden Kmil Kepeciolunun ald nota gre: 843
(1440) senesinin zilkade ortalarnda yazl vakfiyesine gre Bergamadaki medre
sesine ait ksmda: (...kezalik vkf mumaileyh; mderrisinin medresedetefasr
ve ehadis ve usul ve frudan ulumu eriye ile itigal eylemesini ve ulmu felsifeyi tedris etmemesini art kld) dediine gre ikinci Murat zamannda da
medreselerimizde felsefe okutulmuyordu. Osman Ergin, medreselerde tasavvu
fun ilkin nc Ahmed veziri Nevehirli Damat brahim paa medresesine
girdiini ve Mesnevi okutmak zere vakfiyesine kaytlar koyduunu ve tahsisat
verdiini yazar (Trkiye maarif tarihi cilt 1 sahife 134).
[2] Uakl mderris Ali, her halde zamannda makbul olan bir usulle a
lm ve kitaplarna da itina gstermitir. Esat efendi ktphanesinde 1343 nu
maral eserde :
Bu kitbn kadn her kim nian in bker
Desti cehliyle benim bn keser knm dker
( jliJ ^

j i- l ^ulM <i

beyti ile kitaplarndan istifade edeceklerin kenarlarn bkmemelerini istemitir.

Yukarda programn koyduumuz Uakl Alinin stanbul ktphanelerine da
lan kitaplarndan ibaret bir ktphanesi olduunu dnyoruz. Herhalde bu
manzumesiyle tedris tarihimize hizmet eylemitir.

110
metin, erh ve haiyeleri bildirdikten sonra yine manzun olarak
szlerini yle bitiriyor. Mealine gre :
Ehli olanlarla bu bahislerde konuma, zira nlerin okuttuklarna
uymyabilir. lme son yoktur. Dil onu tavsif edemez. Ben sana
okunmas lzm olanlar bildirdim, bunlar okursan sana kap alr,
sen de hangi fenden okutursan okut...Bunlar kad veya mfti veya
mderris olmak iin, hem de dmana galebe almak iin okuma!
ilimle mil ol !
Ktip elebi (Kefz Zunun sahibi Hac halife (Hac kalfa),
bizde medreseler talimatnn teessfe ayan olan gerileme sebeblerinden samimi bir teessfle bahseder. (Mizanlhak fi ihtiyarlehak)
risalesinde 01 tedrisatn perian halini tesvir ederek baz ilimlerin
hele Hikmetin yani Felsefenin eski programden karlmas yzn*
den stanbul medreselerinin ne derekelere dtn anlatrken
unlar syler :
(Eblfetih Sultan Mehemmet han medarisi Semaniye (yi) bina
edp kanun zre ul oluna deyu vakfiyesinde kayt ve (Seyyit
erif eserlerinden) Haiyei tecrit ve erhi mevakf derslerini tayin
eylemitir. Sonra gelenler, bu dersler felsefiyattr diye kaldrp
Hidaye ve Ekmel derslerini okuma makul grmtr. Yalnz ona
iktisar na makul olmakla ne felsefiyat ve ne hidaye ve ekmel kal
d. Bununla Rumda (Anadoluda) sku ilme kesat gelp ehli inkraza
karib olmakla baz kenarda ekrad diyarnda yer yer kanun zre
ugleden taliplerin mptedileri Rma gelip azim tafra satar oldular)
Anlalyor ki Fatih, Nasirddin Tusinin Tecrit adndaki felsefi
eseriyle kdt Adudun Mevakif adndaki kitabn medrese program
larna sokmu iken sonra gelenler onlar kaldrmlar. rfan seviyesi
bu suretle iddetle yklm. Ona bedel sath ve ksa olan Hidaye
ve benzerleri gibi kitaplar yeter grlmtr ki, 30 sene evvel
medreseler talimatnn slahna teebbs olununcaya kadar hidaye
erhi olan (Kadmir) medreselerimizin balca hikmet kitab olarak
kalmtr.
[1] niversite ktphanesi numara 83/190 sahile 8.

111
Esat efendi ktphanesinde No. 1223 de kaytl kitabn sonun
da medreselerde okutulan derslerin u ksa listesi vardr.
Okutulan kaynaklar

Alt olduu bahisler

afiye
Kfiye
emsiye
Akait
Telhis
Menr
Adab mesudi
Tavli
Ekli tesis der ilmi hesap
Tecrit
Kanune der Tb
Feriz (Siraciye)
Risale der ilmi musiki
Metali
Hidaye
Mevkf
Mekst

Sarf
Nahiv
Mantk
Akait
Belagat
Usul fkh
dap
Tevhit
Hesap
Kelm
Tb
Feraiz
Musiki
Mantk
Hikmet
Kelm
Kelm ve hikmet

Programda bunlar ok defa ait oldaklan fenlerle sylenmez.

Yalnz kitap ve bazan mellif daha dorusu musannif isimleri oku
tulan bahsi bildirir. Mesel Maksut; Molla cm, Mutavvel, lsagoci
[1], Mlteka, Drer, Keaf, Tecrit... simleri ok dafa okutulan
mevzularn bir ksaltma iareti gibi sylenmitir. Derse giderken de
(Nahiv) e gidiyorum demezler, Molla cm okumaa gidiyorum de
nir. lsagoci Mantk demektir. Keaf denince tefsir anlalr. Bina
enaleyh medreselerde okutulan bahisler kadar, onun takip edildii
kitaplar ve isimlerini de bilmek ve ekseriya bu isimlerle armak
icabeder.
XIX uncu asr sonlarnda medreselerimizde u tertip zre ders
verilmitir:
[1]
Hatt, Ishak hoca dendii de ifitilmiftir. Bunu softalarn ltife makasdile uydurduklarna fphe yoktur.

112
Talebe evvel sarf okur, (emsile, bina [i], maksut [2]) sonra
ykselir, afiye (bni Hacip) okur. Sonra nahve balar ve (avamil,
izhar, izharn erhi, Adaly okur. Ondan da ykselir, Molla Cmlnin
Kfiye erhini okur. alkan ve ilerileyen talebeden ise bu arada
bni melek elfiyesini, daha ykselmek isterse kfiyenin (eyh Rad!)
sini, daha inceleyim derse (mugniyllebib), sonra da (Zimaheriyi)
okur.
Bunlardan sonra manta geer. Mantktan Isagociye, oradan
muhtelif mantk kitaplarna ykselir. Tasavvurat ve Tasdikat dersin
tamamlaycs ve Hikmet ile kark olduu iin okur,
(lmi adp) edebiyattandr. Bunda tekellm usuln renir.
Ondan sonra Akayide ykselir. Akaid ve ilmi kelmda tedris sona
erer. Artk hocas ona icazet verebilmek iin daha ileri ve ihtisas
derslerini gsterir veyahut bunu okutacaklara tavsiye eder veya
gnderir.
Bunlar sabah dersleridir. Sonra ikindi dersleri gelir [3], Bir
[1] Bina kelimesi dab mesellerimize de girmitir. Medresede kabiliyet
gsteremiyerek ilerliyemiyenlere ve hl senelerle bulunduu yerde kalanlara
(Benim olum bina okur. Dner dner yine okur) diye bir darb mesel yapl
mtr.
[2] Medreselerimizde okunan derslerin mfredat gerek manzum ve gerek
mensur olarak bir ok kereler ve birok yerlere yazlmtr. Onlara dair misal
ler oktur. Burada tamamlayc bir rnek daha verelim. Atf efendi ktpha
nesinde 1166 numarada kaytl eserde eskiden Konya naibi iken eyh zade
(Vaka nvis ve Sahaflar eyhi zade) ktphane sahibi Esat efendinin imzasiyle,
sahife 102 ve 103 dekini tamamlamak zere ayrca bulduumuz son msralar
budur :
Kadrin l merteben yce olur
lmin ile mil olsan olmazm ?
haz varsa muhtasar ve maruf olan isimleriyle sralanm bulunmaktadr.
[3] Oeen asrn sonlarnda sabah ve ikindiden sonra cami'de bu program
zre ders verenlerden evket efendi vard. Zamannda ok tutulur ve ilminden
dolay pek hrmet grrd. Onun en mehur talebesi arasnda Cumal Musta
fa, ehri Ahmed, Takprl Abdullah, demili Mustafa, mahkemei temyiz
reisi olan Bereket zade smail Hakk, Trnaval (bu acizin babas) Mustafa En
ver, Pepe Sabit, bilahere Gemlik mfts olan Kemal efendiler... ve dierleri

113
talebe isterse baz sarf ve nahivden mhim kitaplar ikindide oku
yabilir. Halebi (fkh), onun yksei olan Mlteka, Drer, Telhis
(kavaidi edebiyesini) okur. Telhisin erhi (mutavvel) i usul fkhdan
mir'at ve menar ismindekilerini) hadis ve tefsiri, hep ikindiyin okur
ve bunlari bitirince icazet alr.
Muallekat (edebi iirler) medreselerde okunmaz. steyen bunlar
husus! olarak okur.
Velhasl medreselerimizde okutulan derslerin sklet merkezi
eri ilimlerdedir. Fatih asrnda akli ilimlere medreselerimizde yer
verilmitir. Lkin onlar medreselerin gerileme asrlarnda program
larndan tamamen karlm cziyattan ve koltuk derslerinden iti
bar edilmitir.
Medreselerimizin bu programlar daha yeni asrlara ait itibar
olunabilir. Lkin bunlar asrlardanberi byle gelmektedir. Binaen
aleyh Fatih klliyesi medreseleri ktphanelerine konan kitaplar
esasen bu derslerin mehazleri mahiyetindedir. Yukarda bahsetti
imiz ksmlara ait kitaplar ve erhler burada sraladklarmzdan
ders eriki idiler. Medreselere bir hocadan ders okuyan arkadalaa erik de
nirdi. evket efendinin babama verdii Icszatname Fatih zamanmdanberi veri
lenlerin bir manaca benzeridir. Zira mdsrrislerin silsilesi o asra ve daha n
celerine kadar uzanyor. Bu dersleri takip edenlerin ou medreselerde oturur
lard. Babm da Taphane medresesinde bir oda igal ederdi,
[4]
Sabah ve ikindi derslerinin menei dikkatle ncelenmee deer. Rza
Tefik Kamusu Felsefe eserinde (sene 1350, sahife 99) (ders !) ifahi, mahrem,
hususi, acro-amotique, kelimesinden verilen izahattan reniyoruz ki: Eslfifdsn
bir takm filozoflarn ve muharrtlein rivayetine gre Mraiye (Pripattisme)
mesleinin mucidi ve Atinada Lyce medresesinin miiesssi olan mehur Aristo
derslerini iki ksma ayrrm. Sabahlar kendi talebesini toplar, avam ve ya
banclardan kimsrvi almaz ve mmtaz zmreye serbest ders verirmi. leden
sonra da halka ders verirmi. Bu akam dersleri halkn seviyesine gre ak
lisanla takrir olunurmu ve mevzu herkesi alkadar edebilecek meselelermi,
tte bn tedris tarz bize de gelmi, Fahit klliyelinin tesisindenberi muteber ol
mu ve XIX nc asrn sonuna kadar sabah ve ikindi dersleri olarak tannmtr.
Ancak merutiyet zamannda medreselerimizin bir dereceye kadar slahnda
her ders iin muayyen saatler ayrlmtr. O halde medreselerin tedris zaman
lar eski Yunanllardan beri deimemi bir sistem halini alyor.

114
ibaret deildir. Daha pek oktur IH. Ancak burada en muteber
ve muayyen ellerde dolaan klasikler gsterilmitir.
Anadoluda ve Istanbulda bir ok medreseler arasnda Muslai
sahn yani sahna yksek tahsil talebesi yetidiren Klliye tetimmeleri medreseleri derecesine varan bir ok medreseler vardr. Bina
enaleyh bu saydmz ilimlerin mukaddimeleri ve usulleri yalnz
Fatih tetimmelerine has tedris tarz deildir. Orta Anadolu ve
Bursa, Edirne ve Istanbulda bir ok medreselerde bu tedris tarzn
dan harice klmamdr.
Okunan bahisleri mfredatiyle hatta okutulu srasiyle biliyoruz
ve bunlarn olduka ak olarak hangi eserlerden takibedildiini de
renmi oluyoruz.
Ksmen muhtelif kaynaklardan baz farklar gz nnde tutarak
sraladmz nakli ve akli ilimlerin balanglar ve takibolunan
usulleri muhakkak ki liselere muadil olan tetimmelerde okutulmu,
asl bahisler btn incelikleriyle ihtisas ubeleri olan sahn medre
selerinde retilmitir.
Medreselerde usulen bu derslerin ka senede okutulduunu ve
snf imtihanlar olup olmadn da bilemiyoruz. Yalnz talebenin
derslerde ilerlemesinde ve yeni bir bahse geme kabiliyetlerini
kazandklar zaman hocalarnn bildiini ve bunda onlarn hakl
kanaatlerinin messir olduunu dnyoruz. Hocalar devaml ta
lebenin byle bir seviyeye gelip gelmediini dersler esnasnda so
rulan suallerin tatmin edici veya kfi gelmeyen cevaplarndan
anlamlardr.
Geen asrlarda muhtelif Islm ve Trk memleketlerindeki bil
gilerin tedrisleri arasnda pek az farklar olmaldr. Buna ait deliller
ve tarihi vesikalarn ahadeti gayet aktr.
Ta bidayette alelumum nakli ilimlerin ark slm ve Trk mem
leketlerinde ayni zamanda bir toplant yeri olan cami ve mescit(1] Bunlarn hepti bir medresede okunmaz. Muhtelif medreselerde okutulmutur. Talebe hadsi bir medresede, tefsiri dier bir yerde ve fkhn muhte
lif bahislerini yine muhtelif madreselere devam ederek okur. Eskiden de bu
Okunacak yerlerden mderrislerin alacaklar cretler tesbit edilmidir.

115
lerde okutulduu malmatna rastlyoruz. Bir mddet sonra baz
deerli alimler iin Seluk hkmdarlarnn husus medreseler ina
ettiini biliyoruz. Mesel Alparslan saltanatnn sonlarnda afii
fkhn tenkih eden mehur (Ebu shak irazi) Snen sahibi (Ebubekril Beyhak) mamlharemeyn (Eblmeali Cveyni) ve sair alim*
lere mahsus medreseler ina etmitir [>).
te bu yle bir teaml ki bir benzerini Fatih klliyesinde de
buluyoruz. O da yapt medreselerin ounu ok itimad ettii
deerli alimlere vermi ve bu medrese zamanlarnda ve hatta so
nunda bile onlarn adlariyle anlmtr. Bu teaml byle olunca say
dmz klasik tedrisat arkda asrlardr devam eden hususiyetlerini
kaybetmemitir. Binaenaleyh btn bu saydmz misaller Fatih
devrini aydnlatacak mahiyette saylmaldr. Fatih medreselerine
akli ilimleri sokmu, lkin nakli ilimler eski teamln ve eski kla
siklerini brakmamtr. Yeni erhler bu tedrislerde hocalara gre
farkl bir surette okutulmu, lkin esas asla braklmamtr.
Bu noktalar belirttikten som a klliyede tedris programlar hak*
kndaki mtalalara devam edelim
Tahir Harimi,bir zamanlar klliye tetimmelerinde okutulan ders
leri yle hlsa ediyor: Hadis, Arap edebiyat, Fkh. Sahn da
ise Hikemi ilimler ( heyet ve riyaziye), Tb, Tabii ilimler, ve yine
Hadis. eri ilimleri okutacak bir ok yerli alimler bulunabilmitir.
Fakat akli (Fenni) ilimleri okutacak alimler, hekimler ok defa
mstesna, her zaman kfi mkdarda bulunamamtr.
Namk Kemal [21 Fatih medreseleri hakknda unlar yazar :
...(Fatihin) yaptrd medreselerde tertip dersleri tarzn terk ile
her birini fkh ve hadis gibi ulumu eriye veyahut Tb ve Hen
dese gibi fnunu akliyeden birine hasreyledi. Grdmz bedayii
medeniyenin en byk esbabndan biri olan bu taksimi mesai
tedbiriki daha Avrupada bir asr evvel me i tutulmaa balamtr.
Eer Fatihin kefi zerine idame ve tamim olunmu olsayd lstan[1] Edremidde oturan slmi limler mtchassm iistad Tah'r Hajin Balciolumn II rebilt.r sere 1361 talihli mektubundan
[2] Evrak perian. Teracum ahval, 1301 Ftih bahsi S. 246

116
bulun imdi dahi kendi zamannda olduu gibi marifetin noktai
itimai ve medeniyetin merkezi intiar olmak mukarrerdi.)
Namk Kemalin burada mtalas ok yerindedir. Medreseleri
mizin daha asrlarla evvel gerilemesine dar dnceleriyle sebep
olanlar Osmanl imparatorluunun temelini sarsmlar ve hatta y
klmasn tamamlamlardr. Namk Kemalin Fatih medreselerinde
okutulan ders mfredatn nereden aldn bilmiyoruz. Lkin ken
disi de hendese okutulduunu kabul ettii gibi tb okutulduunu
da sylyor.
Program bahsimizi tamamlamak zre filozof Rza Tevfiin de
mtalalarn alalm [11Medreselerimizdeki klasik tahsilin esasn yle bildiriyor :
(Btn kurunu vustann medrese programnda yedi ders vardr.
Bunlar skolastik retimin esasn tekil eder. Bu da cins itibariy
le ikiye ayrlr. Birinci ksmda sarf ve nahiv (Grammaire), Belagat
(Rhtorique) ve Mantk (Logique) var. Salus (Trivium) budur ki
nevi fenni cami ksm manasnadr.
kinci takm Rabu(Quadrivium)dur. Bunda hesap (Arithmtique),
hendese (Gomtrie), heyet (Felekiyat-Astronomie) ve musiki
(Musique) vardr.
llhiyat bu yedi ders iinde deildir. nk bu onlarn hepsi
ne hkimdir. Netekim Hikmeti tabiiye de saylmamtr.
Bu ders programnda grlen ilimlerin bu suretle taksimini ve
ren Marcianus Capella ile Bore namnda iki muallimdir. Fisagor
(Phytogores)in felsefi mezhebini baz tadiller ile kabul ettiklerin
den bu meslee dahil olanlar gibi Hikmet ile Riyaziyeyi bir tutu
yorlar ve bunlar bir birlerinden ayr bir ilim saymyorlar. Buna
gre Felekiyat, Hikmetin btn optik ksmn, musikiyde btn
ada bahsini (Accoustique) tekil ediyor. Bizde ark medreselerin
de bu program aynen kabul edilmi ve hal bu gne kadar da
devam etmekte bulunmutur.
Bizim medreselerde tedenberi derslerin tertibi.ile talim usul
bunu tasdik eder. Derse evvel Bina ve maksut yani (Grammaire)
[1] Kamusu felsefe. 1330, s. 413 Snaat seba (Arts libraux).

117
le balanr. Bir mddet sonra Mutavvel okunur. Bedi, Beyan ve
Meaniden ders grmek yani (Rhtorique) renmek, ondan sonra
emsiye, erhi Matah ile megul olup Mantk tahsil etmek esas
kaidedir ve Trivium tertibi budur.
Hesap, Hendese, Felekiyat dersleri balangta medreselerimiz
de retilmekte iken Ktip elebinin tabirince - Akbet sku ilme
kesad arz olman mtehasss lema bulunamaz olmu ve bu 7
ders programnn bu ksm yava yava muattal ve bilhere bs
btn metruk kalmtr.
Musikiye gelince: Avrupa medreselerinin talimatna nazaran
bsbtn bir istisna tekil eder. Musiki bizde hakikaten hikmetten
maduddur. air Nabi Hayriyesinde (musiki fenni de hikmettendir)
diyor. Fakat bu byle olduu halde eri hkmler onu terbiyei
Islmiyeye pek uygun grmediinden Osmanl medreselerinde asla
okutulmamtr. Onun iin bizim medreselerimizde bu 7 esas fen
nin ancak 6 s muteber olmu ve musiki kartlmtr. Sonra rbu
ksma dahil riyazi ilimler ve Felekiyet erbabnn azlndan muattal
kalnca desler eski programn salus ksmna mnhasr kalmtr.
Binaenaleyh Fatihin ehemmiyet verdii ulumu akliye de bir tarafa
braklnca medreselerimizde asrlarca yalnz ulumu nakliye (eriye) okunmutur. Musiki ise daima medreselerimizin haricinde gs
terilmitir ve ancak tekkelerde hsn kabul grmtr.,
Bilhassa felsefeye gelince vaktiyle slm medreselerinde ok
ciddi olarak retilirken ve Badadda Nizamiye medresesinde, Is
fahanda Valde medresesinde pek ok filosoflar, mantklar ve bu
yolda alimler yetiirken yine ayni rabetsizlik ve irfan ktl se
bebiyle ehli kalmam ve nihayet felsefiyat ve tabif ilimler namna
(Kad Mir) ile kanaat edilmee mecburiyet hasl olmutur.)
Bu dikkatle okunmaa deer mtaladan sonra unu syleye
biliriz : Tabiidirki eski programn rbu ksmn tekil eden Hende
se, Hesap, Heyet ve musiki ok zaman nce kaldrlmtr. Salus
ksmnn kalmasna sebep lisan ve edebiyata ait ilimleri iine Al
mas ve bunlarn akaide mtaallik kark meseleler karacak du
rumda olmamasdr. Bunda medreseleri idare eden balarn ve on

118
larn tbi olduktan devlet makamlarn igal edenlerin akli kifa
yetsizlikleri sebep gsterilebilir. Fakat bu kifayetsizlii biz Fatibde
ve etrafnda ona uygun kimselerde grmyoruz. Fatih bir memle
keti ileriletmenin yalnz nakli ilimlerle mmkn olmyacan sez
mi ve akli ilimlere yani Qudrivuma ok ehemmiyet vermi ve
bu derslerin bana getirecei alimleri memlekette bulamad ise
hariten getirtmitir. Mesel Ali Kuci bunlardan biridir. Yetitir
dikleri talebe bir mddet medreselerimizde hocalarnn retim
yolundan yrmler, iki batn sonra bu ksmlar belki okutacak
lar bulunmayor bahanesiyle programlardan karmlardr ve yahut
gayri resmi ve gizli okutuiabiien cziyat ve koltuk dersleri meyanma girmitir ki bunu ksmen iyzah etmitik. Daha nceleri fen
ni kafal alimlere mahre olan medreselerimiz yalnz eri ilimlerde
mtehasss yetitirebjlmitir.
Fatih klliyeslnde bu dersler varken hekim de yetiiyordu. Bir
asr sonra Sleymaniye klliyesinde alan Darttb yalnz hekim
yetitirecek bir tb medresesi olmutur.
Fatihin ve olu ile torunu zaman hari, dedelerininki kadar
pek parlak olmamakla beraber el ile gsterilebilecek, adetleri pek
az olmas hasebiyle saylabilecek, akli ilimlerde mehur bir ka
alim bu yoldan yryerek nadir bile olsa kendileri gibi baz zeva
t yetilirebilmilerdir.
ite batanberi mfredatn verdiimiz Fatih medreseleri progra
m esasn u 7 tertibden almaktadr. Bu son ve akli derslerin ih
mali yznden her asrda (Lenseignement Universitaire)! balan
gta olduu gibi kurtaramam olduumuz meydana kyor. Bu
nun balangta Fatih devri ve klliyesi bu medreselerimizin tarihi
banda bir gne gibi parlamakta devam edecektir. Fatih zama
nnda medrese sistemimizin onu takibeden asrlarda takibedilmemesi Osmanl imparatorluunun gerilemesindeki amillerden en mhimmi saylmaldr.
unu diyebiliriz ki Fatihin kurduu klliyede dersler hep bu
esaslar dahilinde verilmitir. Esasen mderrisler bu yoldan yeti
milerdi. Kendi yetidikleri artlar dahilinde talebe yetitirmiler

119
dir. Byle muhtelif kaynaklardan istifade etmemize Fatih klliyesi
mfredat programnn teferruatn tamamen ele geiremeyiimiz se
bep olmutur.
Daha eski ve nisbeten daha yeni asrlardaki tedris programlar
Fatih klliyesinin her vehile yani akli ve nakli ilimlerdeki kema
lini ortaya koymaktadr. Bu az ok farkl malumat bize bunu bil
diriyor.
b K l l i y e T e d r i s a t n d a s t i k l l

Fatih klliyesinin tedrisatnda esas tutulan bir kanunu olduunu ve bunu Ali Kuci ile Molla Hsrevin hazrladn ve Fatihin
tasvibinden sonra tatbika ba'andndan bahsetmitik. Bu kanunda
medreselerde okutulmas bildirilen kitablar geen asrlarda slm
ve Trk lemi medreselerinde okutulan metinler esas tutulmu
tur. Mderrisler bu kanun mucibince hi bir deiiklik yapamaz
lar. Yksek dersler, ihzari ve Arapay pek mkemmel retmek
gayesini gden derslerden sonra gelecektir. (Mukaddemat ulum)
denen bahislerde hi bir ilve ve karmaya lzum yoktur. O dei
mez. Yksek derslerin takip olunaca kitaplar da hazrdr. Bunlar
da deiemez. Zira bunlar okutacaklar da bu yollardan ilerlemi
lerdir. Lkin ana kitaplarn bir birlerinden farkl ve bir 1 irine da
ha rhanl iyzahlar olan gerek tafsil etme ve gerek ksaltma nok
tasndan ehemmiyetli haiyeleri, erhleri ve talikleri vardr. Bunlar
ana derslerin yardmc kitaplar mahiyetindedir. te program bu
kadar teferruata el uzatmam ve bunlar hocalarn reyine brak
mtr. Onlar da kendileri talebe iken takip edip altklar bu
yardmc kitaplar tercihte serbest braklmlardr ki Fatih klliyesi
medreselerinde kurulan ve devrinin muhtelif alimlerine izafe edilen
ktphanelerinde de bunlar buluyoruz. Yani hocalar kendisine
ayr bir bahsi okutacak, lkin sevdii ve inand yardmc kitap
lar tercihte serbest kalacaktr.
Bu az ok klliye hocalarnn tedrisatta istiklle sahip olduu
nu gsterir, ite bu istiklli muhafaza iin aralarnda prensip m

120
cadeleleri yapan hocalar bile grlmtr. Fatih de ekseriya bun
lardan doan mnakaalarla alkadar olmutur, hele bir kana
kendi de kararak ehemmiyetli ilmi hadiseler domutur.
Fatih bile derslerin mfredatna mdahale etmemi, bunu m
derrislerin kifayetine brakmtr. Yalnz o da derslerden evvel
Buhariden bir hadis rivayet edilerek iyzahn istemi, balangtan
sonra mevzua giriniz demitir. te buna btn hayatnda riayet
eden Molla Ltfi byle bir mevzuun hakl iyzah hasebiyle muarz
larnn garaziyle ldrtlmtr.
Bu istiklli biz yalnz sahn medreselerinde deil dahil ve hari
medreselerinde de grrz. Her hoca kendi takririnde ve usuln
de serbest braklmtr.
Mderrislerin bulunmad zamanlarda veyahut mzakere za
manlarnda onlar tekrara memur olan ve (Muid) denen mderris
muavinleri de ayni esaslar dahilinde serbest hareket etmilerdir.
Bunlarn serbestliinde hocalarn tuttuklar yoldan ayrlmak yoktur.
Velhasl Fatih klliyesinde mderrisler geni bir istiklle sahip
tirler. Hatta metodlarndan ve fikirlerinden klliyeden ayrlma baha
sna bile asla fedakrlkta bulunmamlardr. Bu Bizce yeni klliyenin ilerilemesi iin kurulmu bir nizamdr. Fatih asrnda devam
der. Mderrisler bu cihetle ufak bir zaaf bile gstermemilerdir.
Sonralar bu usul maalesef bozulur ve hocalara her mdahele klliyenin bnyesini sarsar ve Fatih devrindeki ikbali ve ilerlemeyi asla
bulamazlar.
Fatih klliyesi mderrisleri bu erefli mevkie hak kazanm bu
lunuyorlard. O devrin klliye disiplini dikkatle ncelenmee de
er. Bunda en byk amil phesiz ki Rektrlk mevkiini b
tn hayatnda muhafaza eden Fatih olmutur. O seerek getirdii
ve liyakatlarna inand alimlerin srf bu istiklli bozmamak iin
naz ve istinalarna bile tahamml gstermitir. Bu Fatihin byk
lne katlacak hakiki bir ilmi varln semerelerindendir.

121

c K lliyeyi

b itir e n le r n a s l ilerler

Bu bahis rerinde nemle durmak icabeder. Yksek tahsil g

renler elbette bir maksat gdyorlard. Bunlara evvel bir mahre
bulmak gerekiyordu. Fatih kanunnamesi bunu dikkat nazarna al
m ve mhim hkmler koymutur. Hatta Fatih, medrese mezun
larnn terfihi ile bizzat ilgilenmitir. lerlemelerinde esas olan bir
defteri daima yannda tard. Fatihin l! (sahn) medresesinden
kanlarn evvel devlet iinde ve tedris hayatnda ilerledikleri
grlyor ve terifatta en nemli yeri alyorlar. Esasen yksek tahsil yapan talebeye Danimend diye bir isim
taklmtr IU. Bunlarn mstakil odalar vardr. maretten parasz
yerler, ayrca da gndelik alrlar.
Tetimme gibi bugnk lise derslerini bitirenler sahnde ilerleyin
ce hemen danimend olur. Bu btn yksek ilimleri tahsil eden
lerin ald nvandr [2).
Bunlar l tahsil grrken daniment lakabiyle veyahut kuvvet
li bir mderrisin muidi adna veyahut onun yardmcs olarak tetimmelerdeki talebeyi okutabilirler.. Tedris hayatnda bu suretle
daha mderris payesine ermeden bir paye kazanrlar. Muidler danimentlikten sonra veyahut danimentlikleri esnasnda hocalar ta
rafndan seilen kabiliyetli insanlardan olur. Muidlik mderrislikten
nce gelen ders yardmclarnn ald bir nvandr. Bunlar hoca
larn bulunmadklar zamanlarda derslerini iade edebilecek kudret
te insanlar olduu gibi ekseriya sahn [3] medreselerinde birer oda[1] Danimentlere halk dilinde taklm bir isim vardr. Onlara Tanman
da derler. Bunlar halen Veliyddin efendi ktphanesinde 1275 numarada ka
ytl ( j 1

eserinin Bayezid medresesine vakfn gsteren

satrlarn banda jlkLJI a.'IIIL.jJu o vJll*

1 _tjl __j lj )

cmlesinden de reniyoruz ki bu eseri ancak danimentler okuyabile

ceklerdir.Bu ktphanede 1291 numarada kaytl eserin Bayezid medresesine m
derrisler; mlazim ve danoentlerin okumalar artyle vakfedildi renilmitir.
[2] Hmmer, cilt 3. sayfa 233
[3J Halk bu Sahn ; ahn tabirini Sahan olarak da sylemitir. Biz bunu

122*

ya malik olmalar dolaysiyle o medreselerde bulunan hususi ders

hanelerde gnlk dersleri bir mzakereci gibi tekrar ederler. Danimentleri bugn faklteler talebesi, Tb fakltesinde stajier - ki
danimentler arasnda Tb tahsilini hastanelerde ve hekimlerin ya*
nnda takibedenler de vardr-.sayabiliriz. Muidleri de bu klliye
(Oniversite)nin doentleri makamnda gsterebiliriz. Bu deerli
muidler ki alkan danimentler ile beraber tetimmedeki talebeye
de (Muallim) makamnda ders vermilerdir. Danimentler dier bir
tabirle ilmiye snflarnda yetien mteallimler, daha aa derece
de olan hari ve hatta dahil medreselerine muallim veya camilere
imam olabilmilerdir. Gerek muidlerden ve gerek danimentlerden
okuyan medrese talebesine (Mstaid) de denmitir (i).
Ali tahsil gren talebenin Ruus (diploma) aldkdan sonra terli
lerinde u esas takibedilmitir. Bunu bir kayttan |2] rendik:
(Fatih merhumun lemaya ziyade itibar olmakla iptida menasb tayin buyurdularki talebeden kan iptida yirmi ake ve bu
iki medresede riyaziyat; ilmi kelm tedris ede. Badehu otuz ake
ile miftah ve meani ve sadreria tedris eyliye. Badehu krk ake
ile (3), erhi mevakif ve erhi mekasd tedris eyliye. Ve elli ake
ile vzera bina ettikleri medreseler ki ana hari derler, anda hidye tedris eyliye ve bir medrese ki padiah bina etmitir, ana
dahil derler. Badehu semaniyenin birisine, andan kazaya kar.
Haremeyn, Halep, am, Msr ve Badad ve Bilad Selse gibi. Ve
Damat brahim paa ktphanesinde 422 numarada kaytl usul fkfcdan
J ^ ' j l ) eserinin banda ,

j \ * f ^xl ^L.

(JL.lto.)

j-Ljl) cmlesinden anlyoruz.

[11 stanbuln ilk kads Molla Hzr beyin olu Sinan (Hoca) paa zade
Mehmedin Eypsultan medresesi ktphanesine vakfettii kitaplarda bu tabir
kullanlmtr. Baknz Eypsultan medesesine aid olup imdi Hsrev paa k
tphanesinde bulunan kitaplardan No. 92 ve 90, 91
[2] Ispartada Halil Hmid paa ktphsnesi Mirat kinat nshas (344.
N) 358 inci varakda kenarda metin harici bir notdan.
|3] Atf efendi ktphanesinde 989 numaral eserin bir kesinde
kaydn bulduk, tarih yok. Elli akeye gemeden evvel daha
evvelki dereceden ayrldn iaret ediyor. Demek bu da kaydolunmutvr.

t
j

123
bu padiahn tevarile ve ahvali selefe meyli ziyade idi. Hatta ah
vali maziyeyi bilmek iin ehli Rumdan ve Firengistandan ruhban
larndan ve tavarih bitiklerinden sual ve terceme ettirdi).
Bu kayd bize tahsil derecelerini bitirenlerin ne suretle korun
duunu ve ileriletildiklerini gsteriyor. Hem ksmen alacaklar c
ret ve okutabilecekleri dersler sralanyor. Yalnz bu kaidenin h
km srd asrlar bilmiyoruz. Lkin bunun Fatih zamanndanberi geldii kanaatindeyiz. Bu gibi usuller asrlarla srm ve
kolay kolay deitirilmemitir. Mderris ilk dersleri okutup 50 ak
eye getii zaman vezirlerin yaptrd ve hari denen medresele
re ykseliyorlar. Padiahn bina ettii medreselere dahil deniyor.
Bunlar tetimmelerdir. Sonra Semaniye mderisi payesini alyor Pl.
Sonra kadla kadar ilerliyor. Bu suretle mderrislikden bu en
byk ilmi payeye vardktan sonra - ki bu gnk niversite ordi
narysl mevkiidir- devlet hizmetine gemi oluyorlar.
Al, knhl ahbarda 121 medreselerimizi bilhassa sahn medrese
lerini ve dier medreseleri bitirenlerin terekkisini ve ilerleme ders
lerini gstermek naksadiyle u malmat vermitir. Bu medreseleri
mizde okuyanlarn bir nevi terfi baremidir. Bunlar arasnda med
reselerimizin tedris nizamna ve programna temas eden taraflar da
vard-. Bu bahis esasen medreselerdeki yksek tahsil ile ilgili ol
duundan aynen alyoruz:
(...Bir talibl ilm kesbi kemalt ile maarife rgp olup nahiv
ve sarfa itigal ve ilmi mantk ve k lama teveggl eran itial
edp aleti tertip heyet, hendese, meani, bedi ve beyan mezayasnda dahi filcmle muktezilmeal olduktan sonra daniment
ola. Medarisi samiyenin edna pa>eleriki 25 ake ile Haiyei tecrit
(kelm ve usuln okutan) medreseleridir.
Evvel anlardan hareket ederki payitaht aliyye ile nevsum ve
[1] stanbul ktphanelerinde bir ok temellk kitabesi olan kitaplara sk
sk rastgeliyoruz. Burada sahn hocalar kendi memuriyetlerini byle yazmtr:
. . . Jlrdl.jj-jljl12
. .. Bunlar hep Fatihin semaniye medreseleri m
derrislerine aiddir.
[2] Esat efendi ktphanesi 2162 numaada. Yazma nsha, varak 119

124
b ruybilad acemi rum olan tstanbul ve Edirne ve Bursa namn
daki sahiblizb medarisine tecrbe ve imtihanla zeri hlis gibi
kenduyu nmayan ede, tki nar fakrdan zati postunu itial ve
ilmi kal ile, zahir ve ayan ile bu slubla bir sene mikdan hareket
edp bidaatn ilan ettikten sonra miftah medreselerini ve krkl
medarise badehu hari ve dahil ve sahna varp tedri ve istih
kakla ugl eyliye.
Ve her medresede ki usul ve turu ve tefsirden veyahut kelm
ve meani ve har ilimden ders muharrerdir. Anlarda her bir
derse bir zaman muvazabat ve bilcmle tekmil hizmet eyledikte
kazai payitahtn biri verile veyahut Msr ve am ve Halep ve
Mekke ve Medine kadlarna mektupla gnderile. Bu tarikle zeman gelip eskilikle ve akran mlzim olup srlmekle kendisi d a
hi mlzim olup yahut bu vehile haram myesser olmazdan mu
kaddem mollas fevt ola. Bitarlkil esle mlzim olmas taayyn
bula. Yani ki danimentleri ksm olup zaman kudemas miazimiyni asil hkmnde yirmier ake kaza ve on bele buka medarisinden mahzuz ola ve zmrei uhra ki cedid ve hdis tale
besidir, umum namiyle mlzim olalar ve defaten kaza menbana
lyk grlmeyip buka medreselerinin tahsilinde nice yllar yer
edp sonra taht salifei kaza ki yirmi akelik mansp namiyle ana
vsl ola (]1.
Ve tedrile sairler gibi maverasndaki payelere vasl ola. Ni*
111 Esat efendi ktphanesinde 3384 numarada kaytl mecmuada stanbul '
ve Rumeli medreselerinin listesi vardr. Bu listede o medrese mderrislerinin
alacaklar akeler tesbit olunmutur.
Fatih ktphanesinde 4952 numarada kaytl eserin bo bir yerinde bir
fetva sureti bulduk. Onda da Fatihin stanbulda semaniye medrescleti ve olu
Bayezidin stanbul, Edirne ve Amasyadaki medreselerinin 50 ake ile mderris
lere verilecei merut olduu ve hatta Edirnedeki medreseler mderrislerine
fazla verilirse ziyadesinin haram olaca vakfiyelerinde yazl iken baz zaman
lar fazla veriliyor, bu vakfn artna muhaliftir, ancak sultann emriyle verile
bilir. Bu ziyade verilen mkdar lema nasl kabul eder ve bu ziyadeyi nasl
yerler, sebebi nedir ? diye sorulan bir suale eran cevap verilmitir. Fetva pa
diahn verecei ziyadeye msaade ediyor.

125
hayet mlzimette fevt olmya ve ehibbadan mlzim olucakdin
ruhsat bulmiya. Maahz yine yz elli akelik kadlklara varnca
menasba mutasarrf ola. Bu zmreden kimse el medarisine ta
sarrufla giderek mevaliden olmak caiz olmya.
Vilyeti Rumda yani ol tarihde ...Rayi nden rubu dirhemi
eriye ake denirdi ve mkdan dirhemden naks vezinle halis al
tna bir sultaniye tlak olunup altm akeye cari olurdu. Bu hesap
zerine medarisin ednalar yirmier, badeh yirmibeer ake vazife
ile tayin olundu ve talebesi muhtasrat tahsilinden sonra mstait
oldukta haiyei tecrit talim etmek mnasip grld. Hatta ol
medreseler haiyei tecrit medarisi ile hret buldu ve onlarn ba
lasnda otuzar ake bu medreselerki vardr elbette bir dersleri
maande erhi miftah olmas irade klnd tki anlar dahi miftah
medarisi ile itihar buldu.
Badehu krkl medreseler ve anlarn versnda ebnai mluk
sabka ve bent seltin ve havtini maziye ve veziri azam namn
da olan eshab meratibi rtibe ve merai kbrai fayka inalar
olup aa dersleri meaniden erhi miftah ve vustas kelmdan
erhi mevakf ve ls frudan hidaye olmas ve her mderris
kabledders mesabih ve mearik ba sahihi Mslim ve Buhariden bir
mikdar ehadisi erife nakledip badehu derse uru olunmas fer
man olundu Ul.
Feanma dahil elli medaris, ehzadegn valdesi olan afifei muhteremelerin yahut duhteran ehi cihanistan adadnda olan havatini mkerremelerin bazisi ehzadegn padiahan zian olan mekrimi muteberenin hayratna nvan olup derslerinin ednas fru'dan
hidye ve vustas usulden telvih ve ls Keaf, Zimaheri ve
Kdii Beyzavi olmak reva grld,
(1) Fatihin saraynda ktphanesi hafz ktb Tokatl Molla Ltfi de ders
lerinin banda Buhariden bir hasis rivayet eder. Bunu iyzahdan sonra derse
balard. Demek bu kanun haline giren taamiil Fatih.lenberi Istanbulda devam
etmitir. Buna asrlarla riayet olunmutur. Bir gn dersinde bir hadis rivayetin
den sonra yapt yerinde ve doru lkin etrafndaklerin ters anladklar bir
iyzah, kibirli rakibi liatih zadenin bir fetvasiyle biarenin ahadetine sebeb
oldu.

126
Ve bu kanun mukarrer olduki tertibi sabk zerine bir mder*
risi pk tabiat ve muallimi sahib diraset kat meratib ile dhil
medresesine dahil ola. Yaniki kh fakri vifaka ve kh meakkati
azille bi tke olup bevdii azm talebde olan berazihi getikden
sonra beynel akran zaten ve zamanen itibar bula.
Elbette masdukai semaniyei cennat ve masnuai sebi semavat
olan medarisi semann birine mderris ola. Amma hari medarisine
vusulden sonra menasb medarisden azli menhi bu ciheti maa
cennet nimetleri gibi tetabu ve tevali ile muaeret lezzetin bula.
Andan yukar yine saltini cennet mekn inalarnda altml
namiyle bir medresede ifadai ulum elip am, Halep, Badada ve
fazileti mhr eharm gibi vazh ise Bursa, Edirne ve stanbul
namndaki tahtgh'selaseden bir mlk cennet bade tahminen
beyz ake kad nasboluna amma sahn medarisinde ve altmllar*
da derslei dahil medarisindeki ifadeleri hkmnde ola.
Bu minval zre kimi Halep, am ve Msr alettertip dolap
bahedu Bursa ve Edirne vilyetlerindeki cibali rasihayi ap tama
m eczay ahkma kyam, medarisde tahsil eyledii ulum ile inai
hkmete ihtimam ettikden sonra evvel vilyeti Anadolu kazazkerlii rtbesi li olup mahsul kazadan bittahmin tayin olunan
beyz ake vazife bu kerre mah bemah beytlmallmslimmden
ber vechi nakit verile...)
Bu nizamnameyi burada incelemiyeceiz. Medreselerin ve ora*
dan mezun olanlarn bir nizama tabi olarak ilmi tarikde ileriledikleri grlyor. Sahn payesi tedriste en byk bir tevecchtr Ul.
Ona bilhassa iaret olunmaktadr.
Sahn tekiltna Osmanl devleti ok nem vermitir. Zira bu
tahsili devlet bnyesinin bel kemii saymtr. lye gre buraya
kadar yazd tedris kanununun bir ksmn Yldrm Bayezid de
tatbik etmitir. Fatih bunu daha esaslandrmtr. Osmanl devletin
de medrese ve onun yksek dereceleri iin Fatih klliyesi roder[1] Buraya mderris olanlar bu payeye okadar ehemmiyet vermilerdir ki
ellerinde bulunan kitaplara hemen daima (...-\<dl ^ I jd l -u.l,
unvann iftiharla kaydetmilerdir.

127
Tslerinden A!i Kuci ve Molla Hsrevin hazrlad nizamname ve
bahis mevzuu olan program bu esaslardan ibaret ie bu maksatla
buraya aynen aldmz maddelerinin kymeti fazladr. Fatihin ilmi
tarikde kurduu esaslarla Hatip zade, Hoca zade ve emsali gibi
pek ok limleri otuz akelik medrese vazifelerinden kendisine
birden hoca ve hatta kazasker yapt grlmtr. Bir ok limle
rin liyakatlar karsnda yukarya sraladmz ilmi payeleri liya
kat karsnda aynen tatbik edilmemitir. lmi ihata etmi olanlar
her vehile kanunun fevkinde insanlar olarak grm oluyoruz.
Asrlarla bu esaslar deimemitir. Program da aynidir. lm
rtbeler de ayni ekilde devam edegelmitir.
u varki Sleymaniye kulliyesi Fatih klliyesini tamamlamak
zere aldndan o zamana kadar cari olan lm payelerde bazi
deiiklikler olmutur. Buna gre Fatih klliyesi zamanndaki mev
kiini muhafaza edemiyor. Terakkinin en son merhalesi Sleymani
ye klliyesine geiyor. Tedrisatta Sleymaniye daha parlakt diye
meyiz. Medreselerin parlamas orada ders veren hocalara tabidir.
Hocalar Fatihte kuvvetli ise oras kuvvetlenmi, Sleymaniyede ise
oras ilerlemitir. Tedrisatta parlaklk binadan ziyade hep bu tedris
unsurlarna bal kalmtr. Eer boyuna deerli hocalar birbirlerini
istihlf etmilerse o medrese boyuna bu kymetli mevkiini baka
sna vermemitir. Medreselerde muvaffakiyetle ders verenlerin te
rakkilerine ve refahlarna da ne kadar ehemmiyet verildiini Ali
den renmi bulunuyoruz.
Esat efendi ktphanesinde (N. 1445) Abdlganiyyl Nablusinin
Vesailt tahkik eseri zahriyesinde yle bir kayid bulduk:
Mderris ve Mevali derect ve meratibi
Mertibl efendiye f islambol ve gayruha minel kenr
Adet

Fehmil mderrisin f slambol vel mevali fi gayru ha

ptidai hari
1

kinci hari
2

Dahil
T

kinci dahili 1]
4

Muslai sahn
5

[1] Buna hareketi dahil de denebilir. Eski medrese mezunlarndan Prof.

Fatin Gkmene gre hareketi dahilii tetinmeye hoca olabilir.

128
Sahn
6

Altml ikinci altml

7T
8

Muslai Sleymaniye
9

Sleyrraniye

Bu vesikann tarihini bilmiyoruz. Fakat bunu bulmamz [1] bu

bahsi aydnlatyor. Tedris dereceleri bu suretle sralanm olur.
Bu hem mderrislerin ilerilemesi bakmndan ve hem de snflar
ve dereceler noktasndan nemlidir. Burun iin ktbharelerimizde az olmyan lm mansblar defterine bakmal (misl Esat ef. k.)
Fatih zamannda medreseler hakknda tanzim olunup bilhere
Kanuni zamannda daha ziyade tensik edilmi olan nizamnamede
tayin olunan mertebeler ve dereceleri sralanmtr 12],
(Hari, hareketi hari, dahil, hareketi dahil, sahn seman gibi
meratip tayininde Sleymaniye camiinin binasn nazar itibara al
m ve tahsilde terakki hariden dahile bir hareketi tedriciye su
retiyle temsil edilmitir. Tabiidirki henz haride yani meratibi tah
silin ilk kademesinde bulunan talebeye sathice ulumu lye mukaddemat gsterilir. Dairei tedris dahi ehemmiyet ve hususiyet kesbederdi. En byk mertebei ilmiye dahi sahn seman) payesini ihraz
idi.
Bu kayd da bize yukarki tetibin ufak bir farkla tekrarndan
ibaret grnyor. Bu manaca hari mertebesinde birisi hareket et
meyince ve orada muayyen bir para ile bir mddet durmaynca
dahil olmuyor. Dahil medresesinden sahna gemeden evvel de ha
reket etmesi bu hareket esnasnda muayyen bir para ile yine bir
mddet durmas icabetmektedir. Terfi bylece devam eder. De
mek terfilerdeki esaslar bazi padiahlarn byk tevecchleri bir
tarafa braklrsa bozulmamtr denebilir. Bu terfi esasnn XIX uncu
asrn sonuna kadar devam etliini bugn sa olanlar hatrlarlar.
Eski evkafn 1116 (1704) senesi rus defterini tetkik ettiimiz11] Bu klliye tat illini yazabilmek iin taradmz ktphanelerde hohargi
bir metinde oluma olsun elimize geen kitaplarn bo yerleinde bulduumuz
saysz vesikalardan ok istifade ettiimize bu vesika belli bal bir rnek say
labilir.
[2] Rza Tevfik-Karmsu felsefe 1330. s. 99. (ders) ifahi, mahrem, husus'
Acr. anatiq e kelimesinin iyzalunda.

129
de yukarki derecelere layk dersiamlarn eyhlislm tarafndan
inha edildiini reniyoruz [1].
Hammer 12], heyeti lmiyenin, bildirmedii mehaza gre, be
snf olduunu ve birinci snfn lemann en byklerinin tekil et*
tiini yazmaktadr.
Sarayn talim hizmetinde ve sair hizmetlerde bulunan be me*
mur arasnda hekimba da vardr. Bunlar da sylediimiz dere
celerle ilerilemektedir. Zira hekimbalar da ilmi derecelerden
geerek ve medreselerde btn nakli ve akli ilimleri okuyarak tb
ihtisasna ayrldklarndan ilmi payelerle ilerlerler. O halde biz
hekimbalarn sarayn hassa hekimlerini ve hassa hekim akirtle*
rini yetidirdiini anlyoruz. Eskiden bile ilerilemede yksek tahsil
esas tutulmu ve yukarda saydmz dereceleri zaman zaman terfilerini icab ettirmitir.
Medresemizin geen asrda en kuvvetli ve lkin hususi alma
lar ve ilerlemeleriyle stn mezunlarndan Cevdet paa, tarihinde (3J
bizde tedris tarihini yazarken ok kymetli ve zerlerinde durul
maa layik malmat veriyor. Ona gre de yaad asrda askeri
ve mlki kanunlarn inbilali zamanlarnda ilmiye tarikinin kanun ve
nizamlar da bozulmutur. O bozulma yle yazyor. Mealen al
yorum :
Eski padiahlar ilimler ve marifetlerin ilerilemesine itina gs
termilerdir. Bursa bir zamanlar limler, fazllar, airler ve mni
lerle dolmutur. stanbul alndktan sonra payitaht olunca Fatih
ilimler ve marifetlerin ilerilemesine gayret etmi ve bunlar ok
reva bulmutur. Alemin her tarafnda mehur fazllar stanbul
gelmilerdir. Az vakitte ilr. medreseler yaplm ve stanbul ilim
ve marifet ehilleriyle dolmutur. Mderrislik rtbesi mevleviyete
ve kazaskerlie kadar ilerilediinden muteber bir rtbe olmu ve
bu rtbeye varmak pek ok bilgi ve liyagata bal kalmtr. Bun
dan baka medhali olan mlzimetin elde edilebilmesi iin nice
[1] Baveklet arivinde tasnif edilen eski defterlerin arasndadr.
[2| C il t 3, ze yilleri
[ 1 ] C i l t 1. S a y f a

88

130
seneler [l] deniment olarak medreselerde itigale bal kalmtr (2].
Talebeden biri daniment olmak isterse nce alimlerden bir rata varup hari derslerini yani mukaddemt ulumu renir ve o
zatn delletiyle mderrislerden birisine varr, dahil derslerini g
rp sahn derslerine liyakat kesbeder. Sahn medreselerine girebil
mek iin anlarn idadiyesi hkmnde olan medreselerde ilimleri
ikmal etmesi lzmdr ki bu medreselere de Muslai sahn deniyor.
Sahn medreseleri Fatih camiinin iki tarafndaki kargir ve kur
unlu sekiz medresedir ki sahn seman denir. Bu medreselerde bir
odaya sahip olan talebe limler ve fazllardan zatler olmular ve
ou makbul telifler vcude getirmilerdir. Bunlarn eskilerine Muid
denilir ki medreselerinde mzakerecilik ederler ve bu medreselerin
arkalarnda ve idadiyeleri mahiyetinde olan sekiz tetimme medre
selerindeki talebeye tedris ederler.
Kou bey sultan drdnc Murada verdii risalesinde bin tari
hine gelinceye kadar sahn muidlerinin imdiki mderrisler kadar
itibarlar olduunu yazar.
te talebe bylece bir birinin idadiyesi olan medreseden med
reseye nakl hareket ile yetiir ve hari "ve dahil ve sahn radde
lerinde nice mddet daniment olarak yoluyla mlazim olur ve
isimleri ( Ruznamei hmayun ) a geer. Velhasl mlzimlerin
hepsi ilim ve maarif eshabndan olup ilerinde uygunsuz ve
kifayetsiz kimse bulunmazd. lerinde fazilet ve malmat ile arka
dalar arasnda mmtaz ve lemann muhakkiklerinden denmee
11] Bu mddet kabiliyetlerine gre azalm veya oalmtr. Muayyen tene
yoktur. Hocalarnn takdirine kalmtr. Baz talebe okadar ok kalmtr ki
gerileme zamanlarmzda hikayelere bile mevzu tekil etmitir.Nitekim bir hik
yede : ...Otuz sene nce tahlil iin tanbula gelip Hamidiye (Hamidi evvel
olacak) medresesinde 4 sene etnsile, bina, maksut, Izz, merali, 6 sene avamil
izhar, kliye ve mantk, 8 sene meani ve Halebi ve ilmi heyet ve bu mddette
(undan ve bundan tuhfe, pend, glistan, bostan, hafz okumu...diye ksa sene
lerde okunmas icabeden bu bahisleri tam 18 sene okumu oluyor.
[2] Damat brahim paa ktphanesinde 782 numarada kaytl ve Ali Kucinin erhi! tecrit eserinin bo bir sahifesinde talebeden birisi (Tarihi mlzimiye) diye 964 (15561557) tarihini koymu ve altna (Mddeti danimendi) diye
bir kayd dmtr. Bu kayt bize bunlarn bir balangc ve bir sonu oldu
unu bildiriyor.

131
lyk olduklar anlalanlar iptidai hari derecesinde olan medrese*
lerden birinin mderrislii rusiyle ve badehu sras geldike rt
besi artarak dahil ve sahn mderrislikleri payesini alrlar. Bu rad
deye varamiyanlar kad olurlar. Cmlesi alim insanlardr ve ihtira
ma lyktrlar. Hele mderrislerin her biri halk nazarnda bir mtehit mesabesindedir. nk mhendis ve hekim gibi ilim ve maa
rif ehilleri de bu talebei ulum iinden yetimitir.
Medreseler umumi terbiyenin merkezi olmu ve cemiyet iin
ok lzumlu olan hkim, hekim ve dier maarif ehli hep buradan
kmtr. Byle talebe yetitirmee mevcudiyetini hasreden m
derrislerin kadir ve haysiyetlerinin ne kadar byk olduunu bil
dirmee hacet yoktur. Bahusus sekiz sahn medresesi mderrisleri
btn limlerin banda gelirlerdi ve herkesin nazarlarnda anlar
ileride idi. Ali Cemali efendi eyhlislmla tayin olundukta Hi
cazda idi. Gelinceye keder fetva ilerinin sahn mderrislerine ha
vale edilmesi buna misaldir.
Mderrislerin ruslarnda [i] yazl olan (-i*"1' UJI }J) nvanna ayan olup mderris olduklar medreselerin dershanelerinde
ders verirlerdi. Mderrislik rusu yukarda bildirdiimiz yol ile mlzemet kaadm aldktan sonra nice seneler li ilimleri ikmale
gayret ederek arkadalar! arasnda ileri gidenlere verilirdi. Bunlar
iptidada aa derece bulunan bir medresenin mderrisliine ge
erler. Talebe iken medreseden medreseye nakil ve hareket ettik
leri gibi ilerlerlerdi.
Kadlarn kadl makam olan kadiaskerlik, stanbul ve Edirne
gibi cesim beldelerin kadl ders verme rtbesini haiz olan zat
lara verilirdi. Kadlar ve mollalar sebebsiz azlolunmaz ve uzun
zaman memuriyetlerinde payidar olurlar ve kadiaskerler de (on onbe) mansaplarnda dururlar ve ayrldklarnda (mstevfa) maala
tekat olurlar ve bazan da medrese vazifesiyle tekad ihtiyar
ederlerdi.
...Kanuni bir takm medreseler yaptrarak dier medreseler bu
[1] Diplomalarnda

132
Sleymaniye medreselerinin idadiyesi itibar olunup anlara da Sleymaniyeye gtrr anlamnda (muslai Sleymaniye) dendi.
Medreselere mahsus olan vazifelerin mkdarna gre mderrislik
rtbesi 12 radde itibar olundu. Bunlara: iptidai hari,hareketi ha*
ri, ipti dai dahil, hareketi dahil, muslai sahn Pl, sahn seman, ip*
tidai altml, hareketi altml, muslai sleymaniye, havaimsi sley
maniye, sleymaniye, darlhadis medreseleri raddeleridir.
Muslai sleymaniye ile st tarafnda bulunanlara, kibari mderririn, denirki nevleviyete mntehi bulunurlar. Alt tarafndakiler dahi
iki snftr. Zira mlzimet gnlerinde yani beher hafta perenbe
gnleri nderisler eyhlislm ile grmee gittiklerinde sahn
seman ile andan yukar derecede bulunanlar mahsus bir odada
otururlar amma muslai sahn ile andan aa raddelerde bulunanlar
sofada beklerler ve heyete tertib. zre eyhlislmin yanna gir
diklerinde darlhadis mderrisi cmlesine reis olur.
Darlhadisten Murad Sleymaniye cami pighnda olan darl
hadis medresesidir ki bunun mderrisi bilcmle mderrislerin en
eskisidir. Sleymaniyedeki drt medresenin drt mderrisi olup
tedVis yolunun onbirinci merhalesidir.1
[1] Kprl ktphanesinin Hafz Ahmed paa ksmnda 351 numarada bir
mecmua elimize geti. Onda sene 54,72 tarihleri olduuna gre 10541072
(16441661, 1662) senelerinde olduunu tahmin edebildiimiz hareketi dahil
medreseleri yazldr. Bu tarihlerden de o medreselerin mderrislerini de reni
yoruz. Bunlar hareketi dahil medreselerinde aldktan sonra muslai tahna ha
reket ediyorlar. Yine o tarihlerde Istanbulda muslai sahn medreseleri 48 tane
dir. Medreselerin isimleri ve mderrisleri sralanmtr, tstanbulda medreselerin
ounu muslai sahn buluyoruz. Yani bunlar sahn medreselerine talebe yeti
tiriyor ve hocalar buraya ykseliyor, hareketi dahil de muslaya yetitiriyor. Bu
liste ile stanbulda hareketi dahil ve muslai sahn medreselerinin isimlerini
renmi bulunuyoruz. Mesel Ayasofya, atalcada Ali paa... Hareketi dahile,
43 muslai sahn medreseleri arasnda ah Hban, Molla Krimi, Ferhad paa...
misl olarak saylabilir. Elimize geen dier bir mecmuada (Esat efendi ktp
hanesi 3380 numarada. stanbul ve Rumeli medreselerinin listesini buluyoruz.
Burada medreseler 20, 30, 35, 40, 50, 60 lk olarak saylmaktadr. Istanbulun
medreseleri de bu taksime dahildir. Orada medreseleri aa ve seltin diye ikiye
ayrmtr. Bu medreselerin bir ksm daha pek eski asrlarda harabolm ve
ksmen isimleri kalmtr. Byle isimsiz medrescUri gerileme asrlarnda tev
cihlerde rol oynad malmdur, ve bu listede ismen mevcut medreseler dere
celeriyle yazldr.

133
(Havaimsi Sleymaniye) dahi drt sleymaniye medresesiyle
muslai sleymaniye arasnda bakaca bir derece itibar olunan be
medresedir, yakn zamana kadar yalnz be mderrisi olurdu. Son
ra itibar! olarak mikdan artmtr. (Havamis) tabiri hamiseye ev
rilmi ve eski mderris defterlerinde (havamisi sleymaniye) diye
yazlp gelirken yeni defterlerde hamisei sleymaniye tabiri det
olmutur.
Sahn seman mderrisleri de artp eksilmemek zere sekiz idi
amma dier medreseler oalnca asrdan asra yaplan medreseler
karlnn mkdarna gre mezkur derecelerden birine katlagelm itir.
te (Mevleviyet) mollalk ve kadiaskerlik bu vasflar ile olan
faziletli zevata verilmi ve uzun mddet mevkilerini muhafaza et
miler ve adalet ile halkn haklarn korumulardr.
stanbul kadlnda, Anadolu ve Rumeli kadiaskerliklerinde iken
kendileriyle devletin en mhim ileri mavere edilmi ve memle
ket idaresinde yarar iler grmlerdir. Bu vazifelerden ayrldkla
rnda refah iinde tekat edilmiler ve bo zamanlarnda telifler
vcude getirmilerdir.
Tarada eriat hkmlerini icraya memur olan kadlar hep
medreselerden yetimilerdir. Halleri malum, tavrlar tecrbe edil
mi ve halk arasnda adalet dairesinde hkm vermilerdir. Devle
te ne arzettiierse messir olmu ve halk zalimlerin zulmnden
korumular ve bulunduklar yere intizam vermilerdir.
ilmiye tarikati bu suretle temiz ve mazbut olmakla alimler hak
i budur deseler kimse hilfnda hareket edemezdi.
Kou bey risalesinde diyorki : iptida Istanbula geldiimde b
yk alimler imdiki gibi debdebe ve hamete sahip deildi. Lkin
bir mderris yoldan gese herkes hrmet ederdi. ok vakur idi
ler. Bin tarihlerinden sonra ilmiye yolunun kanun va nizamlar bo
zulmaa yz tuttu. Her ie bir hatr kart ve ite gz yumuldu.
Lyik olmiyanlara haddinden fazla mevki ve yerler verilmek ica*
bettiinden az vakitte kadiaskerler sebepsiz azledildiler. lerinden
hrs ve tama olanlar bu tayin zamann frsat ve kazan bilip
mansblann ekserisini ehil olmiyanlara verdiler.

134
Mollalar mlzimet katlarn satmaa baladlar. Mlzimetler
artk yoluyla verilmez, kanun ve nizamndan fazla verilir oldu.
Mlzimet ise gerek tedris yolunun ve gerek kadlk yolunun ba
langc olduundan bu nizamn bozulmasiyle bu ikisi de bozuldu.
Voyvoda ve suba ktipleri ve halkdan niceleri para yedirerek
mlzim oldular ve ksa zamanda da mderris ve kad olmaa
baladlar, ilim meydan cahillerle doldu. Artk lim ve cahil belir
siz oldu.
yleki mderrisler medreselerinde ders okuturlarken sonralar
filen hizmet etmek art terk edildi. Medresenin mderrislii bulun
duu snfn derecesinde vehmi bir itibar addedilerek yava yava
bu itibalar oald ve mderrisler medreselerine gitmez ve belki
ne semtte olduunu sormazd [1].
Harabolma, yanup arsas kalm medreseler dahi tevcih edil
mee balanm ve ismi var, cismi yok bir takm havai medreseler
peydah olmu ve mderrisler adedi oalmtr. Medreselerin va
zifeleri olan tedris unutulmu ve mderrislik mcerret itibari bir
paye ve bir medreseden dierine nakil payenin terhinden ibaret
kalmtr.
Eskiden ilmiye yoluna ehil olmiyanlarn dahil olmamas iin te
sis edilen imtihan usul dahi baki ise de imtahan art medresede
oturan talebeye mahsus olup yoksa aslzadegn ve mensuplar iin
imtahansz rus almak kaps akt...
Cevdet paa bu bahisde medreselerimizin gerilemesi sebebini
pek gzel ve hakl olarak anlatmaktadr. Yalnz u nokta dikkate
dear. Onu buraya ksaca alalm :
(... Mollalklarda dahi fili hizmet aranmaz oldu ve ekserisi
[1] Bu liyakatsiz insanlarn cahillikleri dillere destan olmntur. Esat efendi
ktphanesinde 3384 numarada kaytl Mecmuai Resailde grdmz
Mektebi kil olan ana grrm makul
Kayd talime ne layk dii$e bir divane
Nidgn bilmez iken sarftan asl maksud
Faale yefriu talimin eder sbyane
ktas bu g b dncelere ve vk a'ara tercenan olmak maksadiyle sylenmi
olmaldr.

135
naip ile idare olunmaa balad. Ve bir sene rfi mddet kanun
hkmne girdi ve mollalk rtbe ve paye almakdan kinaye olarak
mderrislik gibi derecelere blnd. yleki her sene sekiz med
rese yani Darlhadis ve Siileymaniye mderrislerile alt tarafdan
dier mderris uhdelerine mahre olan mollalklardan biri bir
sene iin verilir ve ayrlnca mahre mazl saylr ve her sene
ilerinden drdne keza bir sene olmak zre Msr, am, Edirne,
Bursa kazalar ve bunlarn mazllerinden birine Anadolu sadareti
yani kadiaskerlii ve Anadolu mazllerinden birine Rumeli kadiaskerlii verilmek resm adet oldu.
Bu suretle beher sene st taraftan sekiz mderris mollalkla
kp yerlerine alt taraftan sekiz mderris geerek tarike silsile
vukuiyle bu hareket yukardan aa ta iptidai hari rtbesine
kadar sirayet etmekle her sene tarike bir tabii terakki vuku bu
lup ancak st taraftan kanlara nisbetle alt tarafdan iptidai hari
rtbesiyle girenler daha ok olduuna ve sahn seman mderris
leri sekize mnhasr bulunduundan nuslai salnda bir ok mder
risler birikti, bu raddeye (batak) ad verilmitir.
Artk ilmiye tarikinde ehliyet ve istihkak ve ilm fazilete y e
gne olmak bahsi brakld
. j^ I) usul ve meslei muteber
oldu. Bir yere intisab edenler ve iltimasllar bir ok eskilerin s
tne atlarlard. Buna mderrisler dilince (tafra) detler. Bu det
paye adiyla mollalklar ve kadiaskerlik rtbelerinde de cari oldu.
Mesel mderrislerden birisine mahre payesi verilir, mahre ma
lul hkmnde bulunurdu Mahre mazllerinden birine Mekke pa
yesi verilerek ha-emeyn mazlleri srasna gemesi usul oldu. Bu
suretle mderris ve mollalar ve kadiasker nvaniyle bir ok rt
beli zfttlar oald...
(Git gide)... mlazimet nizam, gerek tedris ve gerek kaza yol
larnn nizam da bozuldu. lmi mansplar bilfiil hizmete bal iken
hepsi paye ve itibardan ibaret kald. Maamafi kaza yoluna naza
ran tedris yolu daha ehvence idi. Zira mrettep medreselerde danimentlik nizam her ne kadar bozuldu ise de velevki resmi su
rette olsun Bayezid medresesi danimentlii ve mlzimet ve rusu imtahanlar baki kald...)

136

Cevdet paann mtalalar ve bizde tedris tarihine aid verdii

nalmuat burada bitti. Medreselerimizin gerileme sebeplerini ok
iyi iyzah etmitir Yeri buras olmad iin onu braktk. O ayrca
en sonda bahis mevzuu edilecektir. Buraya aldklarmz bilhassa
Fatihden ve sonra Kanunidenberi gelenlerdir. Tedris yolu nizam
her asrda deimemitir. Nisbeten daha yeni asrlarn usullerini
Fatih devrine de bir misal olarak alabileceiz.
Bada Fatih olmak zre medrese mezunlarnn terfilerine her
zaman ehemmiyet verilmitir Bunu Latifi tezkeresinden [1] daha
iyi anlyoruz. Avni mahlasiyle*iir syleyen Fatihin (sultan, Mehmet
han) ksmnda hal tercemesinde u satrlar okuyoruz :
(Fatih) ..., bakiyei lemai selef yle rivayet ederlerki zikrolunan medaris ve tetimmatta ne kadar mstaid ve muid ve mstefid ve mfid varsa emsileden isfahaniye varnca, Isfahaniden telvihe ve tavzihe erince, kabiliyetle tearif olan kavabili defter
edp defterin saklarm. Ve tedris ve kazadan mnasip mahlul olsa
mahal ve mnasibetit anda yoklarm. Bu iltifat ve rabet zmrei
talebenin kemal talebine ve ker muhassln say tahsiline bais ve
illet ve mucibi kesbi ilm marifet olurmu. Ol ahd ve asrda
olan cemiyyeti lema ve kesreti fukaha ve fudela bir padiahn
asrnda vaki olmu deildir).
Bu satrlara gre Fatih yaptrd klliyede okuyup muvaffak
olanlarn defterini yannda saklyor ve bir mnhal vukuunda onlar
dan birisini tayin ediyor. te Fatih zamannda medreselerde tah
sile gsterilen rabetin sebeplerinden birisini anlyoruz. Burada
terfii dnlenlerin tahsillerinin emsileden balayp sfahaniye ka
dar uzand ve oradan da telvihe ve tavzihe kadar ilerilediinden
bilhassa bahsedilmesi ayrca dikkat nazarmz ekti.
Balangda ciddi olarak konan baz kaideler grlyorki asr
lar sonra bozulmutur. Lkin ilmiye tarikine slk edenlerin ilerilemelerinde bir esas tutulmutur. Bunu biz ilmi rtbelerle ilerileyen
ve nce medrese tahsilini bitiren hekimlerde de gryoruz.
[1] Ayasotya ktphanesi No. 2142

F atih k a n u n n a m e s i n e g r e S a h n m d e r
risleri p a y e v e t e r i f a t t a y e r le r i v e
h a y a tla r m d d e t i n c e terfihleri

Fatih mehur kanunnamesini [1) hazrlatr. Rivayetlere gre bu

nu zamannn encmeni ilmisi azas makamnda.olan sahn mder
risleri tetkik eder ve maddelerini incelerler. Bu sebepten deil;
fakat kanunname alimlerin terfihine ehemmiyet vermitir. Mevkileri,
alacaklar maa, lakablar ve ocuklarna kendi lmlerinden sonra
verilecek maa kanunlamtr.
Kanunname sahndan mezun olanlarn ne suretle terfih edilece
ini, ne gibi mevkilere geirileceklerini gstermektedir. Sahnda
yksek tahsil yapanlar iin geni ilerleme sahalar almtr. Bu
himaye ciddi ilim tahsilinin o asrda kklemesine sebep olmutur.
Zira sahn, mezunlar itibariyle bir ok iln, eri ve idari vazifeler
iin mahre olmutur. Kanunnamenin bu hkmleri Fatih zamann
da ilim ve alimlerin nekadar muhterem ve nemli bir mevkide
bulunduklarn anlatmaktadr. Kanunnamenin bu hkmlerini alalm:
... eyhlislm lemann reisidir, ve muallimi sultan dahi
kezalik serdar lemadr. Veziri azam onlar riayeten stne almak
mnasiptir. Amma mft ve hoca sair vzeradan bir nice tabaka
yukardr ve tesaddr dahi ederler.
[1] Kanunnamei 'i Osman - Sultan Melemet lan ani tarafndan tanzim
olunan birinci kanunname olup Viyana imparator ktphanesinde mevcut ns
hadan sureti alnmtr. Tarihi Osnani encmeni mecmuas ilvesidir. 1330
(Kanunamei li Osman, sureti hatt hmayunu Sultan Mehemet han
Banda : Bu kanunnamem atam ve dedem kanunudur ve benim dahi kanundr. Evld kiramm neslen bade neslin bununla amil olalar denmektedir.

138
... Nianclk dahil ve sahn medreselerinin yoludur [11. Ve
sahn mollalar makam mevleviyettedir. Onlar cmle sancak bey*
lerine tesaddr ederler. Dahil mderrisi ve hari mderrisi maka*
m mevleviyettedir. Ve hari ve sahn ve dahil ellier ake ile
olur. Haliya bina eyledm medarisi liyeye sahn deyu isim ko*
nulmutur. Sahndan beyz ake ile kadla vusul bulur ve Aya*
sofya medresesinden dahi kezalik byle vusul bulunur.
Ve iptida yeni mlazim yirmi ake medreseye, andan yirmi be,
andan otuz, andan otuzbe, andan krk, andan krkbe, andan elli
akeye vasl olur. Elli ake mderris cmle aalarn stne oturur.
Sahna vardktan sonra beyz ake kad olur. Andan kazasker
olur.
Darssaltanatm kads belerbei ile beraberdir. Ve i ilde [2]
yirmi ake mderris kad olsa krkbe ake ile olur. Ve yz
ake kad makam mevleviyettedir. Sair yz elli ake kadlar
defter ketkdalarnn ve alay beylerinin stne otururlar amma ikiyzbin ake sancak dahi olursa altna otururlar. Mansab yze
varmaynca mal defterdarlna mstahak olmaz. Ve dahil molla
larna dahi defterdarlk ve nianclk verilmek sahn mderrislerine
dahi kanunumdur.
. . . Ve ebnayi mevalii izamdan mfti efendi ve hoca efendinin
oullar altmar aka ehremininden alufeye mutasarrf olalar ve
kazasker oullar krkbe ake alufeye mutasarrf olalar. Ve taht
kad oullar) otuz ake alufeye mutasarrf olalar. Ve ahzade hof1] Burada lemadan tayiti olunmasnn bilhassa zikrolunmas devletlere
yazlan namei hmayunlar tahririnin dshi bunlara havale edilmi bulunmalna
mebnidir. Ulemann dahi ulumu edebiyeye vakf ve uslu tahrire aina zevat
taharri olunarak tayin edilirdi. Niancln ihdasndan nce dahi namei hma
yunlar bu hususda sahibi iktidar bulunanlar tarafndan yazlmt. Nitekim s
tanbul Fethini msr sultanna bildiren nmeyi Molla Orani kaleme almtr.
Sonra lemadan nasb hususu terk edilmi, nianclk yalnz tura ekmekden
ibaret kalmtr.
[2] stanbul, Edirne ve Bursa edarUine ve bunlarn havalisindeki kasa
balarda vaki medreselerin gzidelerine mahsus bir tabirdir.

139
cas olu dahi otuz ake alufeye mutasarrf olalar. Ve sahn mol
las oullan yirmi akeye mutasarrf ola.
Ve yeni mlazim zeamet istese yirmibin ake timare emir vere
ler.

. . . Ve elli ake mderris reisl kttaba ve defter eminine tasaddr ede.

. . . Ve altm akeden yukar yetmi ake kadlar el pmek
kanunumdur. Ve yirmi ake mderris el pmek kanunumdur...
. . . Ve cmle elkap byle yazla.. .
Ve mfti efendiye ve hoca efendime ve kazaskerlere byle ya
zlr :
j>u
slfUa

*<>-1
.

^ru.Mj

y '^

, 1

^liA-l

L ,JL i" <11^1^1

. . . Sahn mollalarna ve dahil mollalarna :

*VI

*XJm
.yazla P]

^niwll *LLJ) jUti!

HI c._L*

k_ ^ l l ^L.JU3

Bu kanuna gre eyhlislam ulemann reisidir, ve padiah ola

nn hocas da serdar lemadr. Veziri azam hrmeten bunlar te
rifat ve merasim esnasnda baa geirir.
Dahil yani tetimme, sahn yani li medreselerin mderrisleri ni
anc olabilirler. Sahndan mezun mollalar mevleviyet makamn
haizdirler l2l.
(1)
1029 (619) da yazlan nshadan alimler bu gibi lakablardan misaller
az deildir. Bunun iin baknz: Esat efendi K. 3436. N. varak 27
|2] (Mevleviyet olan kadlklar) hurlardr :
Kazai stanbul, kaza! Edirne, kazai Mekkei mkerreme ; kazai Bursa, kazai
Medinel mnevvere, Mr, Oalata, am, Selanik, Halep, Kuds erif, skdar,
Yeniehir, Eyubu Enaarl, Badat. Esat efendi K. 3384 N. de kaytl mecmua,
Fatihin kanunnamesinde sahndan mezun olan mollalarn mevleviyet makamn
haiz olanlarnn tatbikatta mevleviyet itibar edilen kadlklar bu suretle sra
lamaktadr. Ayni mecmuada bu kadlklar u suretle karlkl olarak tertib
edilm'tir :

140
Dahil (tetimrr.e lise tahsili) ve hari (orta tahsil) mderrisleri de
bu makamdadr. Sahn mderrisleri 50 ake gndelik alrlar. na
olunan l medreselere kanun mucibince (Sahn) denmitir.
Sahnda mderrislikten kanlar kad olabilirler. Ayasofyadan
kanlara da ayni hak verilmitir.
Sahn bitirenlere yeni medresede en li tahsili grenlere mlzim denir. Evvel gnde 20 ake almaa balarlar [1]. Nihayet
yksele yksele 50 akeye varrlar. 50 ake alan mderrisler, b
tn aalarn (devlet ve asker merasndan olanlarn bir ksmnn)
stnde yer alrlar.JSonra ilerliyerek kad ve hatta kadiasker olurlar.
stanbul, Edirne ve Bursa medreselerinde ve bu ehirlerin civa[(2) Jen devam]:
Kazai Edirne
Kazai Mekkei mkerreme
> Hursa
Medinei mnevvere
Oalata
Msr
Selanik
am
Halep
Kudsti erif
Yeniehir
skdar
Badat
Eybu Etzari
B imin kar karya yazlmas sebebi payelerin bir derecede olduklarn
gstermek iindir. Sa taraftakiler sola nazaran tercih olunur. Bu payeliler bir
yde toplansalar srl ve sollu bu tertb zere olurulat. Mesel siaubul bo
olsa Kursa ve Medine kadlarna verilir. Keza am, Selanik, Darlladia, Hakaniye mderrislerine Halep, Sleymaniye mderrislerine Kudii, skdar, Yeni
ehir, ehzade ve altmlk namnda olanlara mertebeleri zre Badat, sahndan
verilir.
Esat efendi K. N. 3845 de altmla gelinceye kadar dereceler, rtbe!
iptidai hari, hareketi hari, iptidai dahil, hareketi dahil, tnusla sahn, sahn
teman, iptidai altm , hareketi altml, nuslai Sleymaniye, rtbei hamise,
rtbei Sleymaniye, darulhadis....... Tertibi zere skdar, zmir...Kadlklar,
kadiasker'iklere kadar varr. B tertib ismeti bile olsa bozulmamtr.
.Mderr'Sere tahsis edilen akeniu yevmi tnikdarna g.e bata sultanlarn
medreselerinde olmak zere onlu, yirmili, krkl ve altml namyle snflara
ayrlan hu mderrislik tahsisat bir devriye mderrislii meydana karmtr.
Tarihlerimizde g dmz medarisi devrederek sahna irtka etmitir tabiri
bundan ileri geliyor.
(1] Bunlar daha sahnda Danirnent namnda en yksek tahsil gren talebe
olunca gnde iki ake alrlar (bak: klliyenin kadrosu)

141
rndaki kasabalar medreselerinde iyi yetien ve gnde 20 ake
alan mderris kad olursa 45 ake alr. Bunlarn oturduklar yerler
tayin edilmitir. Sonra ocuklarnn ilerideki terfihleri de dnl
mtr. Bunlarn da dereceleri vardr.
Nihayet lema snfndan bir ok mansaplara erenlere verilen
elkab da ilim ve limlerin bizde o asrda tevkirine pek gzel mi
sallerdir.
Fatih bu kanunnameyi lemasiyle okumu [>1 ve bir ok yerleri
iin onlardan fetva da alm 12] ve memlekette bilhassa ilim tah
silini ve ilim mensuplarnn refahn esas tutmutur.
Alimlerin devlet terifatnda mhim yerleri olduuna (Risalei
Asafnamei Ltf paa) D bir misaldir. Terifat esnasnda (erbab
marifete, mahir ve ehlolanlarn ehillerine riayet ve iltifat ve m
derrisin ve lema taifesi birbirine haset zerinedir. Birbiri hakkn
da sylediine inannayp reisillema olanlarla mavere edilmeli
dir nasihatda ]4] bulunur.
Merasimde: Sancak beylerine sahn mderrisleri tasaddur eder.
Dahil ve hari sancak beyinin altndadr. Mal defterdar ve nianc
[1] Namk Kemal, Evrak perianda : (Fatih tedvin ettii kanun ve fetvann
her maddesini ve her meselesini zamannn lemasiyle beraber nazar tetkikden
geirmi ve yalnz byle mevad asliyeyi deil, mesel Halici dolmakdan vikaye
iin kenarlarna topra tutmak havassndan olan ayrk kknden baka bir ey
dikilmemek gibi idarenin en cz frruatn bile nizam altna almt.) demek
tedir. Demek Fatih kanun ve fetvalarnn bir ok taraflarn limlerle gr
mekte bu karnlar tok ve szleri doru sekin insanlarn mtalaalarn sor
maktadr.
[2J Namk Kemal - Evrak perian ve Teracimi ahval (Fatih ksm)
[3] Kprl K. Hafz Ahmet paa K. N. 359 daki nsha. Bu zat Kanuni
Sultan Sleymann sadrazanlarindandr. Ve veziriazam olacak kardelerine
yadigr olmak zere vezareti uzma adap ve lavazmna dair bu eseri kaleme
alm ve (Asafname) diye adlandrmtr.
(4) Ltf paa her asrda olan flim erbabnn geimsizliklerine iaret ede
rek birbiri hakknda iyi ve doru kanaatte olmadklarn belirtmitir. Hakiki
alimleri, hakik olmiyanlar ekememiler ve hakik limlerin i banda ok
dafa mevki almasna mani olmulardr, B tarih boyunca bizim ilmi bnye
mizi sarsmtr.

142
beraberdir. Cmle mderrislere eer ellili ve eer altmldr, tasaddur ederler, demektedir.
Sahn mderrisleri sancak beylerinin fevkinde tutuluyor ve me
rasimde bunlar baa geiyor. Dier dahil ve hari medrese m
derrisleri sancak beyinin altnda mevki almaktadrlar Terifatta lemaya lyk olduklar yerler derecelerine gre verilmi ve her asr
da mstesna bir yerde tutulmutur.
Alimlerin bu terfileri esaslarna ok ehemmiyet verilmitir. Bu
nu dair hkmlere baz husus ve ilmiye snfna mensup .imierin
husus mecmualarnda da rastlayoruz. Esat efendi ktphanesinde
No. 3384 de kaytl mecmua bunlara bir rnektir. u maddeye
baknz :
(Sahndan ve dahilden ve kenar fetvalarndan verilen kadlklar
dr : zmir, Ktahya, Amid (Diyarbakr), Manisa, Konya, Bosna,
Gelibolu, Tarablus am, Kayseriyye, Tire, Filibe, Erzurum, Sakz,
Ankara, Dimetoka, Sofya, Varna ve Belgrad. Bu zikrolunan mevleviyetler kadiaskerlik ve stanbul kazas yolu deildir. Sahndan
olacak kh vaki olur, balda olan mansaplara dahi olur amma
dahilden ve kenar fetvalarndan ancak bunlara olur... Kap defter
darlar beyz ake kadlar ile ad olur. Cmle ellili ve altml
mderrislere tasaddur eder, ba defterdar bild selse kadlar makamndadr. Sair mal defterdarlar sahn mderrisleri altndadr.
Dahil ve hari mderrislerine takaddm olunur.
. . . Sancak beylerinin tasadduru hususunda kanun bu vehiledir
ki her hangisinin havass ziyade ise ol tasaddur eder, zengi aa
lar sahn mden isleriniu altndadr. Dahil mderrislerine tasaddur
ederler.
Grlyorki sahn mderrislii payesi bugnk niversitemizin
ordinarys profesrl derecesindedir ve terifatta en nemli
mevkie sahip olmulardr. Hayatlarnda terfilerine son derece ria
yet olunduu gibi tekatlkleri ve vefatlarnda ocuklar da hima
ye edilmitir. te bunu gren sahn mderrisleri bidayette haki
katen bizde itina ile almlardr diyebiliriz.

143
M ed reselerd en icazet a ln m a s

Klliye medreselerinde ders okuyan ve bir ilim ubesinden

mezun olanlarn icazetnameleri eskilerine henz rastlayamadk.
Nisbeten yeni olanlara rnekler vardr. Mstakil olarak yazlan bu
icazetnamelerden baka ktphanelerimizde rastladmz adetleri
saylmiyacak kadar ok kitaplarn ihtiva ettii metin, erh ve hiyelerden okutanlar tarafndan okuyanlara verilen icazetlerin at
larn grdk. Bu ayrca byk bir eserin malzemesi olacak kadar
oktur. Aralarnda hakikaten ok mhim ve maruf ahsiyetlerin
imzalar, yazlar ve gzel icazet suretleri vardr. Bu suretle bun
lar umum mahiyette deil, lkin o eserlerin okutulduuna ve
okuyanlarn da okutabileceklerine dair ksm icazetlerdir [1]. A de
ta o derse ve o bahse aittir. Bunu bizim snf ve ders sertifikala
rna benzetebiliriz. Bunlarn bu gne kadar saklanabilmelerinin se
bebi bu gibi eserlerin bo bir kesine yazlm olmalardr.
Esasen bunlar itibari ve eref verir mahiyettedir. Yoksa eskiden
herhangi bir icazetname ve byle bir tasdiknameden daha ziyade
liyakat esas tutulmutur. Mesel Hac paa ve eyh Bedrettin Simavi Msrda kuvvetli bir medrese tahsili grmlerdir. Lkin ica
zetnamelerini grmedik. Eserleri ve bilhassa birbiriyle ders eriki
olan bu iki alimin birbirini medhetmeleri liyakatlerine ahadete
kfi gelmitir de diyebiliriz. Eserleri de meydandadr. Ellerinde bir
icazetname olmasa bile bunlarn ders grmedikleri manasn ifade
etmez. Dersten icazet almalarnn merasimi varmidi? Bilemiyoruz.
Fakat herhalde mezun olduklarnda belki aralarnda toplanma olu
yor, artk mezun olduk deniyordu. Baz kaytlardan anlyoruzki
danimentler icazetname almaa liyakat kesbedince bazan istida
ile bunu istiyorlar [2].
Bir zamanlar talebe mehur mderrislerin bulunduklar uzak ve
yakn ehirlere giderek tahsillerini ve ihtisaslarn tamamlamlar
dr. Fatih klliyesinin Ayasofya medresesinde kurulan ilk ubesin[1] Mkrimin Halil Yinan. icazeler ve Seyid erifi Crcani. Tarilden
esler m. N. 89. 1943
[2] Esat efendi K. N. 3510 rbtnamei danitnendanelere bakn

144
de erefli tedris vekiine geen Ali Kuci de bu suretle yetien*
lerden biridir. Tercemei hallerinde bunu belirteceimizden ayrca
yazmiyoruz.
Acaba ne kadar zamanda icazet almyordu ? Bunu sene ile ta
yin gtr ve programlarda da byle sene kayd yoktur. O halde
icazet almak iin ksa veya uzun bir zamanda liyakat kasbetmek
icabediyordu. Mderrisler liyakatli talebesini muhakkak ki ileri ders
lere geiriyor veyahut onu okutanlara tavsiye ederek yolluyordu.
Bu ekseriya byle olmutur. Medrese talebesinin ka senede ye
titiini bilemiyorsak da bunu en az 15 en ok 20 sene sayyoruz.
ok mstesna kabiliyettekiler daha abuk yetitnitir. Lkin bu
pek de abuk olmamtr. Halta medrese talebesinin noksan ve
ltifeli Farsa ile syledikleri
J

-Jt'

beyti bunun kendilerini mazur gsterecek bir darb meseli olarak

alabiliriz.
Muhtelif bahislerdeki sertifikalar her zaman verilmi ve okutu
lan bahisler tasdik edilmitir. Lkin asl icazetname sahn derecesi
* yani tahsil bitmeden ne verilmezdi. Lkin ilhiyat, fkh, hadis,
Arap edebiyat ve ksmen hikemiyatn mebadisinden tetimmeyi bi
tirenler tahsili kfi grmlerse ve hafif ilmi hizmetlere girecekler
se bunun icazesiyle de iktifa etmilerdir. Byle ortada ve sonda
icazeler vermek mutad usullerimiz arasnda en mhim yeri alm
tr. Bu esas icazetnameler ok esasl vesikalara dayanr.
cazetname veren, vaktiyle byle icazet alm mderrisler yaz
dklar veya yazdrdklar ve dili mutlaka Arapa olan icazetname
lerinde stat mevkiinde grdkleri hocalar ve onlardan okudukla
r ilim ve fenleri yazarlar ve hocalarnn birok batnlardaki hoca
larn ayni yol ile yukarya doru maruf ve kabul edilmi bir sil
sile ile zikrederler. Kendilerinden icazet alann ismini de hrmetle
zikrettikten sonra bu ilim ve fenleri rendikleri tarz ve yolda
bakalarna da okutmaa mezun olduunu yazarlar ve bir takm
ilim ve fazilete ait nasihatlerde de bulunurlar. Bu gibi icazetname

145
lerin balangcnda ilmin fazileti hakknda nakli ve akli baz delil'
lerle de bunu erevelerler.
Elimize geen bir icazeyil'l inceliyelim :
n ce limlerin adetleri zere silsilesini yazar ve kendi stad*
larn ve onlarn stadlarn sralar ve silsile... Hseyni Halhali, s
tad irazl Mirzacan, stad Celleddini Devvai, stad Muhiddinl
Kekinar, stad Seyyit erifl Crcani; stad Mubarekah (mantik), stad Kutbddinr Razi ; stad Kutbddin irazi, stad
Nasirddini Tusi, stad Kazvinli merilktibi, stad, Fahrddinr
Razi ve onun da stad Hccetlislm el Gazaliye kadar varr[2].
Gazali tali ilim ve tenleri (muallimi evvel)e muttasl olan senet
lerle akaid, hadis, tefsir, furu ve usul ise (Eblmeali) Abdullh bin
Yusufl Cveyniden almtr ki Silsile . . . imam zam Ebu Hanife
Numan ibni Sabite, oradan da imam Aliye ve dolaysiyle de Pey*
gamberimize kadar uzanr[3].
Muhtelif icazetnameleri tetkik edersek grrzki esas birdir,
lkin hocann tedris silsilesi ald icazetnamede ne ise o suretle
tertiplenmitir.
[1] Avukat Halil Ethem Arda ktphanesinde olan bu icazetname, kemaliyeli Eref zadeye aittir. nce Kau kynde ikinci Mahnudun yaptrd
camiin imam ve hatibinden okumu, bu imamn olundan hfzn tamam
lam ve tahsilini ikmal iin 18 yanda stanbula gelmi. Evvel kuran ilimle
rinden seb'a, aere ve takrib denilen kraatler i okuyup icazet alm. Sonra
(Haan zade) medresesinde oturarak sarf, nahiv, mantk, hikmet, belgat, usul,
dap, kelm gibi orta ilimleri, fkh, hadis, tefsir gibi yksek ilimleri isimle
rini verdii mderrislerden okumu ve icazet alm. Sonra mderris olmu,
senelerce o da okutmu ve talebesine de usul dairesinde icazetler vermi. te
bu icazeyi de talebesinden birisine vermitir. Camazilahr (1310).
[2] Babam Trnaval rahmetli Mustafa Enver de hocas evket efendiden
ald Icazatname de bu tertip zeredir.
[3] stad Tahir Harimiye gre slm aleminde ilimlerin ahzinde ju. in
ehemmiyeti vardr. Peygamberimiz, rivayet olunan bir hadisesinde ben
den aldnz senediyle zaptediniz demitir. te bu cihetle elimizde bulunan
icazetnamelerde ahiz senedi silsile hal nde Peygamberimize kadar ular.
limlerden renilen eri ilimler bu suretle tevsik edilmi ve rivayetler senede
balanm oluyor, t ll Rebilevvel 1362) tarihli mektubundan.

10

146
Bu icazetnameler ekseriya nesih yaziyle ve harekesiz yazlr,
talik yaz bizde ilmiye snfnn resm yazs olmutur. Binaenaleyh
bu meslee girenler olduka iyi talik yazmaa dikkat etmilerdir.
eyhlislmlar ve mftilerin ve molla Husrev de dahil olmak zre
mellif hattiyle nshalarn ou bir nevi talik krmas dediimiz
ilek talikms yaz ile yazldr. cazetnameler arasnda talik yaziyle olanlar da nadir deildir ve bunlarn mehur hattatlar tarafn
dan yazlanlar da az deildir.
Bu ekilde icazetname vermek ve yazdrmak usul medreselerin
inkilbmz banda kapatlmasna kadar devam etmitir. Medrese
tahsili yapp hezarifen tlakma seza olarak sanat alemimizde ad
brakm skdarl Abdlkadir efendi arkadamz da byle bir
icazetname alm ve son asrda hattat Sami efendiden sonra talikde kymetli bir stad olan hattat Hulusi efendi tarafndan yazlm
tr. Bugn bunlarn verdii tedris senedi ise yazlarnn mehur
hattatlarmz tarafndan yazlmas itibariyle hususi koleksiyonlar
mzda da ehemmiyetli bir yer almaktadr.
icazetnamelerin sonunda icazet veren limlerin kendi talik ya
zsyla tasdiki vardr ve ok defa da sahte icazetname tertibine
mani olmak zre kendi mhrleriyle de ayrca mhrlemilerdir.
Biz imdiye kadar tetkik ettiimiz icazetnameleri hep husus
mahiyette grdk. Resm bir messese ve makamn eer varsa
tasdikli nshalarn gremedik, y le zannediyoruz ki medreselerin
faal olduu zamanlarda bile hocalarn icaze vermeleri ve bunu
tasdik etmeleri kfi grlmtr. Resm bir icazetnameye kaim
olan bu icaznameler dalrken verilen ehirlerin ve bilhassa payi
tahtn en yal ilmi ahsiyetleri bu gayr resm ve ahs trenlere
resm ve gayr resm alkadarlar geliyorlard. Bu trenler tpk sa
natkrlar usta ve rak tertibi zere yetitirildikten sonra nasl ki
bir camide namaz mteakip mevlut okutturularak yaplyorsa lm
icazet trenleri de yine camilerde bir vakit namazdan sonra din
bir huu ve hrmet iinde yaplyordu!1!.
[1] Esat efendi K. N. 3713 de varak 3538, bu maksad iyzah eden bir
imtahan risalesi vardr.

147
cazetdamelerde okutulan bahislerin zikrinde hassasiyet gsteril*
mi ve okutulmayanlar zikrolunmamtr. Kanunu talebei ulum: (. . .
Mlzimete geldikleri vakit temessk iin mderrisin dahi icazet
verecek. Yazdklar icazetname (temessk) lerde okunan kitaplarn
kemiyet ve keyfiyetine hilf vaki sz yazmyalar ve ill itabazme
mstahak olalar) demektedir. Bu kanuna daha Fatih zamannda
riayet olunduuna gre elimize geen icazetnamelerin bunu veren
cidd mderrislerin imza ve mhrlerini de grnce doruluuna
hkmetmek lzmdr. caze usul tstanbulda fetihle beraber bala
m bulunmaktadr.
cazetnamelerde bugnn doktora tezi mahiyetinde tezlerden
bahsolunduuna rastlamadk. Ktphanelerimizde risale mecmuala
rnda birok ksa ve uzun risaleler ve makaleler vardr ki bir ks
mn vaktiyle hocalar tarafndan yazdrlm birer tez mahiyetinde
almak da yanl olmaz. Hatta biz bunlardan tb sahasnda yazdrl
m olanlarna da rastladk ve tez olarak tasrih olunmulard. Fa
kat dierlerinin ba ve sonunda hemen her defasnda byle bir
kayt yoktur. Fakat husus mahiyette de olsa lm mevzular yaz
maa kabiliyetli olanlar byle yetitirilmilerdir.
Bunlarn bir ksmn imtahan suallerinin ve cevaplarnn yazlm
da itibar edebilirmiyiz ?zira baz imtahan mevzular da ya bilhare
bir risale gibi yazlm veyahut yazdrlmtr 11].
ok lim ve mehur zevatn icazetnameleri arasnda numune
olmak zere matbu olanlar da vardr. .Bu m eyanda: Burhaneddin
brahim bin Haan bin ahabddin Gurani, Ahmedn Nahliyyl
Mekki, Cemalddin Abdullah bin Salim l Basri, Allame Flani,
Allame evkni, ibni Hacer, Allame hafz Celleddin Syuti ve
Kutbu arani ninkiler vardr. evkniye kadar olanlar Hindistanda
Haydrabadda, dierleri Msrda baslmlardr. Celleddin Syuti
kendi hocalar hakknda mstakil bir eser yazm, mam arani de
bunlar (kitabl Minen) de kayd ve zaptetmitir.
[1] Medresetl mtehassisin 1923 mezunlarna Sultan Selim camiinde
le namazndan sonra icazetnameleri datld. Bu trende ben de medreseler
hekimi sfatlyle bulunmutum. Hatta davetli mebus sfatiyle bavekil rahmetli
Dr. Refik Saydam da bulunmutu.

148
Ata tarihinde (cilt 1. s. 68) (Fatih... ulum ve maarifi bu med
reselerde renip imtihan olamak kanununu tanzim ve icra buyur
duklarndan her nevi maarifde isbat ehliyet ve liyakat edenlere
turay garrayi humayunlariyle mveah birer ehadetname insan
ve ekser hidemat mtenevviada bunlarn istihdamna msaade. . .
buyurulduu...) satrlarndan da tural icazetnamelerden bahset
mektedir. Biz buna rastlamadk. Fakat bu tural ahadetnameler
bizce paye tevcihlerine ait olmaldr.
Bu kaytlarla medrese mezunlarna husus ve umum mahiyette
resm mderrisler tarafndan mutlaka icazet verildiini ve bu liyakatlarn ayrca birer vesika ile teyid olunduunu gryoruz.
K lliy e y e ait p l n

v e resim ler

Klliyeye ait esas pln ve resimler yok denecek kadar azdr.

Mevcut ksmlarn tetkiki kolaydir. 8 tetimmenin bir ksmndan
halen mevcut olmyanlarn, imdi 3 tanesinin vaziyetinden tahmin
ediyoruz. Tabhane duruyor. Kervansaray yoktur. Onun plnn
bilemiyoruz. Darifadan eser kalmamtr. Lkin ikinci Mahmut
zamanndaki plnn bulduk. O da yalnz merkez binay gsteri
yor, ona mlhak olanlar bilemiyoruz. Fatihin klliyesine ait (Ha
mam Sultani) ukur hamamn hemen izi kalmamtr. Yerini ks
men biliyoruz. Bunun da Charles Texier plnn yapm, elimizde
dir.
Camiin eski halini bildiren pln yoktur. Sonralar takribi baz
eyler izilmitir. Bunlarn bir ksmn aslna benzer gibi kabul ede
ceiz. Bizim menbalarmzda, mesel Matrak Nasuhun (Beyan
menazili seferi Irakeyn) eserinde [1] arkadan, Kprl ktphane
sinde mahfuz 2 suyolu haritasnda [2] yandan ve ku bak kub
be vaziyetlerini gsterir 2 resim vardr.
(1] niversite ktphanesi mzesi N. 35/2295 bu Kanuni devrinde 942
(1523) de yaplmtr.
[2] Kprl ktphanesi N. 1027 ve N. 1029 sene 1083 (1672) Kprl
hayratna kadar gelen su, Fatih camtinin nne tesadf eden meydann altn
daki knklerden geer. Bunu stanbul Belediye Mecmuas. N. 32 1929da ner
ettik.

149
Klliye etrafnda Sk sultaninin plann bilmiyoruz. Bir zaman
lar klliyeye ait Karaman hamamnn takribi bir pln ve resmini
bulabildik. Muvakkithane ve Sbyan mektebi eklini anlayamadk.
Ktphane ittihaz olunan Bukann yerindeki binann tam durumu
nu tahayyl edemiyoruz. Kaplarn halen mevcut bir tanesinden
dier tanesinin de ssl olabileceine hkmediyoruz.
te bu maksatla hazrlanan resimlerin en eskisi Melchiore Loris
in stanbula ait panaromasdr. Bunda camiin eski hey'etini ve mi
narelerinin vaziyetlerini gryoruz. Etrafnda bir sr kubbe vardr.
Bunlarn bir ksm imdiki medreselere aittir, n taraftakiler de
Darifaya ait olmaldr. Fakat bu kubbelerden Darifa etrafn
daki binalarn ekilleri hakknda bir fikir edinemiyoruz. Bununla
beraber bu panaroma dikkate deer ve XVI inci asra ait mhim
bir vesikadr.
Bundan baka stampa resimlerden birine Parisde Bibliothque
Nationale de (Estampes) dairesinde rastladk.Fatih camii nden ve
yandan grnyor. Garpte mevcut baka resimlerden birisi de M.
Wulzingerin pln ve maktadr. stanbul plnlarnda bir ok mba
laal ve hayal resimler az deildir. Ali Saim Olgen, Halim Baki
Kunter ile nerettii (Fatih cani'i ve Bizans sahrnc) eserinde (1940)
en mhimlerine yer vermilerdir. stanbula ait eski Trk minyatrerinde nisbeten hayali resimler grlmtr.
Paspati darifanm n ksmn bildiren ve sonra demirciler
mescidi olan yerin hariden resmini yapmtr. kinci Mahmut za
manndaki plnnda buras yemekhane olarak gsterilmitir.
Camie ait mevcut plnlar daha ziyade (1771) senesinden son
raya rastladndan imdiki heyeti gsterir. Melling ve sonra Moltke
plnlarnda ve bunlarn sonraki kopyelerinde camiin etrafndaki
binalarn hususiyetlerini anlayamiyoruz.
Bu gn mevcut binalarn durumlariyle alkadar deiliz. Bunla
rn rlveleri yaplmtr. Mevcut olmiyanlarn restorasyonu imk
nn grememekle beraber tam vaziyet plnna tarih noktasndan
ihtiyacmz vardr.

150
K lliy e n in t e m i z l i i n e itin a
(M a n i n n u k u lu k )

Fatih klliyesinin teiniz tutulmasna b-tnisinin emir ve iareti

zerine ok itina edilmitir. Bunun en byk ahidi vakfiyesine
gre konan hkmdr. Klliyenin tekil ettii binalar oktur. eitlidir ve muhtelif yerlerdedir. Bunlarn ayr ayn temiz tutulmasna
itina gsterilmitir. Biz bunu vakfiyede bir deil bir ka manin
nukuluk cihetinden, yani dvarlarn kirlenmesine mani olmaa
ve kirlenen yerleri temizlemee dikkat eden memurlarn mtead
dit olmasndan anlyoruz. Esas Arapa vakfiyede :

l A*

I 1*.

t .

barelerinden anlalyor ki dvarlarn yazlardan ve resimlerden

korunmas iin bulunacak adamlar gnde 2 ve 3 dirhem alacak
lardr. Trke vakfiye bu ibareleri yle kark bir surette bulu
yoruz:
(...Bir merdi kil her hizmete kabil kimesne vakf erifin ma
nin nukuu olup her an ve her zaman etraf bukai erifeye nigeran olup eer cami'i eriftir eer medaris ve tetimmattr eer
darttalim ve imarettir dvarlann bazi herzeglerin nak ve tes
vit ve telvisinden hfz hizmeti ile mukayyet olup vakf erifden bu
mukabeleden klle yevmin iki ake vazifeye mutasarrf ola...). Bu
vekfiyede bir manin nuku var, cami, medreselere, tetimmelere,
sbyan mektebine ve imarete bakacak.
Ksa vakfiyede ise kadroda mevcut iki adet manin nuku iki
er ake gndelik alrlar, vazifeleri u cmlelerle tasrih olunmutur:
(...Ve bir kimesne darifa dvannda olan naklar menedip
yevmi iki ake ala, . . . Ve bir kimesne imaret dvannda olan na
klar menedip yevmi iki ake verile...). Lkin bu kaytlar birbi
rine uymuyor. Arapa vakfiyede 2, Trkesinde 1 kiidir. Ksa

151
vakfiyede yalnz imaretle darifannki gsterilmi. kier ake
alyorlar.
Bir ehri baz binalarla sslemek her vakit iin mmkndr.
Fakat bunlar temiz bir ekilde muhafaza etmek ve asrlarla idme
etmek lzmdr- Fatih zamannda bu usul iyi kurulmu, fakat bu
gne kadar devam etmemi. O zaman dikkat olunan hususlara bu
gn riayet olunmamtr. Bu temiz tutma emrinin Fatih tarafndan
verildiine phe yoktur. Zira bizzat kendisi ok intizam sever ve
bedialara ve gzellie k bir hkmdardr. O yalnz yapma de*
il temiz tutma ve bu binalar yaatma gaye tutmutur. Saray
larnda da ayni titizlii gryoruz.
Bu manin nukuluk ciheti Sultan Ahmet cami'i vakfiyesine de
girmitir D. Fatih klliyesindeki manin nukuluklardan birisinin
1240 (1821) de tevcihine ait bir vesika gzmze iliti 121. Fatih
evkaf mtevellisi yazd bir arz ile Fatih darifasnn manin
nuku yani dvarlar kirletenlere mani olmak zere bir hademe
cihetinin tevcihini istemitir. Bu tevcih 1lliyenin kuruluundan 354
sena vaki' olmutur. O zaman Fatih darifas harap ve ihmal
edilmiti. Biz biliyoruzki so asrlarda yklm ve yerleri kaybol
mu yalnz ismen malm medreselere tevcih yapld gibi vakfa
byle kadroda olup da vazifesi kalmayan yerlere baka taraflarda
kullanlmak zere baka tayinler yaplmtr. Bu tevcihleri de yle
sanyoruz. Fakat bu nvan devam etmitir.
Muhakkakki Fatih yaptrd binalarn temiz tutulmasna itina
gstermitir. Dvarlar kirletmenin insanlarn seviyesine gre n
alnamyaca bilindii iindir ki en doru olarak bu usule mraca
at olunmutur, insanlarn tekml derecesine gre alnamyan en
balca tedbir de bu olabilirdi.
Manin nukuluk bedeni hizmetlerdendir. Tayin iin ya haddi
yoktur. Kayymluk, ferralk, trbedarlk da bu kabil ilerdendir.
Lkin dier iler biraz da ilmi liyakata bal kalmtr.

(1] Baknz : Bay Tahsin Z n (vakflar dergisi N. 1 de) yazsna.

152
F a tih k lliy e s in e d air e f s a n e l e m i h ik y e le r ,
v e F atihin o d a s

Fatih klliyesi hakknda halkn dilinde dolaan hikyeler, riva

yetler, hatta efsaneler vardr. Bu gne kadar gelmi ve yaam
tr, amma bundan sonra da yaatmak lazmdr. Zira bunlarn pek
az ksm eserlere ve neredilen fkralara revnak vermitir. ou
dikkate deer ve canlandrlmas icabeden mevzulardr. Bu ltif
rivayetlerin mutlaka bir menei olmaldr. Bunlara bir ka misal
verelim :
Fatih, yaptrd camii etrafnda dnyann o tarihde en b
yk klliye (niversite) sini kuruyor ve o semtte bir niversite ma
hallesi (Cit) yapyor. Bn klliyede kendisine de bir oda verilme
sini istiyor. Klliye mderrisleri toplanarak bu teklifi inceliyorlar,
neticede Fatihe oda verilemiyecei kanaatine varlyor. Fatihe di
yorlar ki : Vaka burasn siz kurup bize verdiniz. Burada bir
odanz olabilmesi iin ya talebeden veya mdderris olmanz izm.
Ne talebedensiniz ne de mderrisiniz.
Fatih bu karar karsnda, o halde ne yapmalym deyince imtahan olursunuz, muvaffak olursanz size bir oda verebiliz, cevab
veriliyor. Nihayet imtahan ediyorlar muvaffak olunca kendi yap
trd semaniye medreselerinden birisinde bir oda veriyorlar [1].
Klliyenin kat resminde Fatihin vardii ziyafette Germiyanl molla zari latifesi klliyenin al treni bahsinde yazlmt.
Klliyenin ilk kurulduu Ayasofya medresesine molla Hsrev (Mehmet bin Feramerz bin hoca Ali) tayin edilmiti. Ders
gnleri danimentleri mollann evine gelirler, orada yerler. Hoca
larn ata bindirirler, danimentleri nden ve arkadan yryerek
medreseye gelirler. Hoca dersini verir. Dnte yine danimentler ne der, evine kadar getirirler ve sonra muvakkat medrese
lerindeki hcrelerine dnerler (X).
(1| Bunu stanbul maarif mdrl hekimlerinden rahmetli Dr. Ragp,
Fatih trbesi nnde bir cenaze treninde anlatmt.
[21 Miratl kinat (Nianc zade). Kprl K. N. 1158 Fatih devlinde
limler ksm.

153
Semaniye medreselerinden birisine mderris olan fazl ve
zeks pek ileride molla Hsameddin derse gelirken yol gsteren
olmadka medresesini bulamaz, ok defa yanllkla baka medre
selere girip yine dner [2],
Biraz evvel bahsettiimiz Fatihin medresedeki odas nerede
idi ? Fatihin oda efsanesi vehile klliyede kendisine mahsas tale
beden birinin odasndan farksz mtavezi bir odas vardr. Anane
de bunu bize retiyor. Fatihin klliyede oturduu oday bilenler
hatrlyorlar. Szne itimat ettiim bir tandm da Fatihin klliyeye geldiinde oturduu bir odadan bahseder. Ostat Fatih Gkmen
bu odann Karadeniz tarafnda ayak kurunlu medresesinde oldu
unu sylemektedir. Rivayete gre bu odada sayg ile saklanan
bir sedef rahle bulunuyormu. Buna Fatihin rahlesidir diye kymet
verilmitir. Bu rahle imdi nerededir, bilinmiyor. Dier bir riva
yette Fatihin odas Karadeniz tarafnda ba kurunlu (Ali Tusi)
medresesinde idi. Odasndaki rahle naklolunarak Fatih ktphane
sinin bir kesinde minderiyle beraber dururmu. Eski hafz ktbn bize anlattna gre Trk ve slm eserleri (eski evkaf) mze
sinin tesis senelerinde bu tarihi hatra dnlerek nakledilmitir.
Bu odann yeri iyice tahkik olunarak bulunmal ve kurduu klliyenin stanbul fethi ile beraber beyznc ylnn kutlanmasnda
eyasiyle beraber ufak ve mtevazi bir mze halinde ihya olun
maldr. Yarm asra gelinceye kadar saklanmasna itina olunan bu
oda da hatrlardan silinmemelidir.

F atih k lliy e s in e m a h r e o la n d i er
m ed reseler

lstanbulun imar hareketleri banda medrese inalar da bata

gelir. Buna veziri zam Mahmut paann medresesini misal gste
rebiliriz. Bizce bunlar tetimme (lise) mahiyetinde medreselerdir.
Daha o tarihlerde semaniye (sahn) medreselerinin yksek payeleri
hi bir medreseye verilmemitir. Fatihin Eyp sultan semtinde
yaptrd medrese de bu meyandadr. imdilik bu ikisinden ba

154
kasn misal olarak veremiyeceiz. Zira molla Kestelli (Kastilni) ve
Hzr bey medreselerinin yapl tarihlerini bilemiyoruz. Devirleri
nin eserlerimidir ? Yoksa vefatlarndan sonra yaplmalar bitmi de
onlaram izafe edilmitir? kafi bir ey sylenemez. Fakat bunlar
tetimme (iptidai dahil -lise) derecesinde olmayanlar arasndadr.
Geen asrn terifat defterlerinde bunlar iptidai hari payelerine
hasrolunduuna gre sbyan mekteplerinden sonra medreselerin
ilk talim snflarna ait medreselerindendir. Bunlardan maada daha
pek ok medreseler de olmaldr.
Eyp sultan medresesinin ina tarihi iin, fethi mteakip Eyp
sultan trbesi olarak iaret olunan yerin yanna yaplan camiin
863 (1458) de bitimini tarih olarak alyoruz. Fatihin Ezp vakfiye
si [t] bu medrese hakknda mhim hkmleri iine alr.
Vakfiyeye gre camiin hariminde, gzel kubbelerle ssl, g
zellik manzumesinde lker yldznn fevkinde on alt hcrelimi bir
medresedir. Bu medresede ulumu e iyeyi renmek isteyenler
oturacaklardr. maret ksmnda - Gelen misafirlerin konaca bir
yer ve fakirler, miskinler (bitkinler) in doyurulaca bir matbah da
vardr.
Tatil gnleri haricinde talebeye faziletli ve mtteki bir mderris ders verecek, medrese kaplarn akam karanlnda kapayp,
sabahleyin tan yeri aardnda aacak bevvab (kapcs) olacak,
halalar temizleyecek bir ahs, medreseye konan kitaplar muha
faza edecek hafz ktb gibi bir zat bulunacak. Mderris gnde
50 dirhem, talebeden 11 kii birden gnde 16,5 (beherine gnde
bir buuk dirhem), yevmiye dersleri talebe ile mzakere eden
muid 5 dirhem ve medrese bevvab bir buuk dirhem... alacaktr.
Vakfiyede ayrca imaret yaknnda muallimi sultaninin darttali[1] Topkap sarayi mzesi, hazine arivi. Eyb vakfiyesi N. 7744. Arapadr. Bu vakfiye Fatih devri ilim ve zirlerinden Sinaneddln Yusuf (bizce Sinan
(Hoca) paa olmaldr) un Eba Eyp trbesi yannda yaptrd zaviye iin
Fatih tarafndan tesis edilen vakflar muhtevidir.
[2] Vakflar umum mdrl neriyatndan Fatih Mehmet II vakfiyeleri)
eserinde Eyp vakfiyesi trkcesinde alt', arapcasnda onatt olarak yazldr.
Dorusu da 16 dr.

155
minden bahis vardr. Eyp sultan trbesi civarnda Fatih devrinde
hekimba ve Fatihin tevecchne mazhar olan ve o zamanki tabibler heyetinin reisi mahiyetinde grlen Kutbddinin bir ilk
mektebi vardr. Acaba bu o mudur ? Kati bir ey sylenemez.
Cizyedar tarihinde [t] Eyp sultan medresesinde gnde elli
ake vazife ile bir mderris tayin olunduunu, derslerin camide
verildiini ; hadis, akli ve nakli ilimlerin retildii, cami havls
etrafnda danimentlerin hcreleri bulunduunu ve yemeklerini de
Fatihin Eyp vakfiyesinde yaptrd yazlan imaretten aldklarn
bu medresenin ehemmiyetli durumunu naklediyor. l, knhl ah*
barda Eyp medresesinde dahil nmna 50 ake ile bir ilim ehli
nin mderris olduunu bildiriyor.
Eyp sultan medresesi ktphanesi iddia olunduu gibi stanbulun ilk ktphanesi deildir [2],
Ktphaneye, Fatih, kaytlarla sabit Zeyrek, Ayasofya, Fatih
camii ve semaniye medreselerine, olduu gibi hususi ktphane
sinden karp da kitap vermemitir. Buraya vakfedilen en eski iki
kitap 882 (1477) de sedarete geen Karamanl nianc (uzun Arif
elebi olu) Mehmet paa tarafndan 884 (1479) ve 886 (1481) de
vakfedilmitir. Bir ka tanedir. Bundan sonra tstanbulun ilk kads
Hzr bey olu Sinan (Hoca) paann olu ulemadan Mehmet bir
ka kitap vakfeder. Birinde Hzr beyin ince talik ile Temellk ki
tabesi, bunda ve dierlerinde ve el yazsiyle Sinan paa zadenin
vakfn bildiren satrlar vardr. Bunlarn ikinci Bayezid zamannda
vakfedildiini tahmin ediyoruz. Bundan sonra muhtelif ve nisbeten
yeni asrlarda verilen kitaplar vardrki yeknu 187 yi gemiyor.
Bunlar medresenin bozulmasndan sonra cami dolaplarna nakledilmidir. imdi de Hsrev paa ktphanesinde saklanmaktadr.
Trbenin bulunduu avlnn etrafna dizilen bu odalardan m[1) Tacttevarih muhtasardr. AH Emiri ktphanesi tarih K. N. 206
varak 195.
(2] Mamburi stanbul rehberi eserinde (S. 502) burasn tstanbulun ilk
ktphanesi sayar. Bunu tayin eder hi bir kayt yoktur. Yalnz vakfiyede k
tphanesi iin hafz ktpden bahseder. Fakat elimizdeki vakfiye tesisinden bir
asr sonraya 990 (1582) ye aittir.

I
F atih S u lt a n M e h m e d

Bu ksmda Klliyesini yaptran, onu btn hayatnda himaye

ile yksek bir seviyyede tutan, hocalarn liyakatlerini bizzat
denedikten sonra anlayp seen Fatihin yksek ahsiyeti, ilmi
ve edebi hayat gzden geirilecektir.

II
F atih k lliy esi v e devri m d e r r is
v e lim leri

III
F atih

z a m a n n d a lm m n a k a a l a r

IV
V esk alar ve resim ler

F atih S u lt a n M e h m e d
lm i h a y a t v e f a a liy e t i
F a tih ih in d o un; t a r ih i ve y e ri. A n n e s i. o c u k lu u . O k u m a s .
lk

p a d ia h l .

T a h tta n a y rla ra k M anisaya d n , ilim d e ile r i-

(em esi. B ild i i d ille r.

na h a z r lk .

k in c i defa p a d ia h l . Ista n b u lu n a ln m a s

B ilg id e m e ra k la r.

F a tih le b era be r

Ista n b u lu n t r k -

le m e si, m sl m a n la m a s ve k lliy e n in k u ru lu s u .

Fatih, bhesiz ki XV inci asr dnya tarihinde behemehal durul

mas icabeden Trk ve slam hkmdar ve alimlerinin en by
ve milletler aras ahsiyetlerin en ykseidir.
Fatih, gryoruz ki ocukluundan lmne kadar ilim ile iti
gali elden brakmamtr. Her nekadar onun baba ve dedeleri
ilimle mtegil olmular, Orhan bey lznikde ve Bursada, Murad
bey Bursaa, Yldrm, elebi Mehmet, kinci Murat keza Bursada
ve Edirnede birer medrese yaptrmlar ve civarn mamurelere
evirmiler ise de 16 medreseli ilk byk klliyeyi kurmak erefi
bu ilmi himaye eden beylerin torunu ikinci Mehmede Istanbulu
fethettikten sonra nasib olmutur.
Istanbulun fethine kadar medreselerimizde nakli (eri) ilimler en
nemli yeri muhafaza etmitir. Fatihin ocukluundanberi inkiaf
eden aratrc kafas akl ilimlere (Science) a nakli ilimlerden fazla
merak sardrnntr. Onun iin devrinde, yanna getirdii en segin
alimlerle msbet dncelerin ve felsefi fikirlerin revacn g
ryoruz.
11

162
Fatihin ilimde takibettii bu yol 30 ylda ok inkiaf etmi, l
kin halefleri bu yoldan yryememilerdir. Onun ncelenmee de
er bir ok devreleri vardr. ocukluu, veliahtl ve padiahl
ve daha pek ok taaaflar..
Tarihler yanllkla onu Srp prensesi ve ikinci Muradn elerin
den (Mr)y annesi olarak gstermek isterler 12].Lkin Bursadaeriye sicillerine gre [3] annesi (Hma hatun) adnda bir Trk kadndr.
Edirne payitahtmz iken ve ikinci Muradn Rumeli fetihlerine biraz
ara verdii yani Edirnede bulunduu 835(1432) senesinde Edirne fatihi
(birinci) Murad beyin yaptrd sarayda Recep aynn 26 snda Sebt
(Cumartesi) gecesi seher vaktinde saat sekizi drt gee domutur.
Tarihlerimizin ou doum yerini tam vermez ve doum senesini
de bir ka sene daha dorusu iki sene byk gsterirler. Bu acaba
stanbul muhasara ve fethinde Fatihi, 22 yanda olmayup 24 yan
da gstermek arzusundanm kyor, bir ey denemez. Bu doum
yerini ve tarihini bize en doru bildiren, HataylI mneccim Geylni
yazsiyie (Fatihin vefatndan bir sene nce 885(1480) de yazlm ve
mnhasran Fatihin doumu ile yaad senelerin zayie ve feleki
hkmlerini iine alan (Talii mevlud ebifeth sultan Mehemmed
han) eseridir [5].
Zayie iin, doum tarihlerinin saatine ve dakikasna kadar tam
bilinmesi icabeder. Bu doru vesikaya gre Fatih Sultan Mehmet
ikinci defa babasnn yerine 20 yanda gemi ve 22 yanda da
Istanbulu almtr.
Fatihin annesi Bursada, kocas ikinci Muradn trbesinden 100
metre ilerdeki bahe iinde (Hatuniyye) denilen trbede gml
dr. 3 satrdan ibaret kitabesine gre Recep 853(1449) de lmtr.
[2] Ahmet Rasim tarihi cilt 1.
[3] Defter 201-Sahife : 64 ; Defter 370-Sahife : 40 ; Defter 31Sahife 35
de Kmil Kepeciolu tetkiklerinden.
[4] Fazla izahat iin baknz. Fatih nerede ve ne zaman dodu. (A. Sheyl
nver) Cumhuriyet gazetesi, 16.X.1943.
[5] Sleymaniye umumi ktphanesi. Esat efendi K. n. 1997. Rasathane
Kt. n. 204, H. 49 da Mneccim AnkaralI Sadullah mecmuas (Talii veladeti
Fatih Sultan Mehmet Han) birbirinin hemen ayndr.

163
Olu Sultan Mehmet elebi [l] 18 yanda bir gen idi. Ka yan
da ve neden ldn bilmiyoruz.
Fatihin ocukluu imdiye kadar cidd olarak incelenmemitir.
Bilmediimiz bir ok gizli noktalan vardr. Zamanla ve derin ara
trmalarla bunun aydnlanacana phemiz yoktur. ocukluunda
tayalarla bytld muhakkaktr. Onu Daya hatun emzirmitir.
Bu kadnn bir ok hayrlar vardr. Fatih, Manisada Marmarack ka
zasnda dier dayas Halime hatun namna bir cami yaptrmtr [2J.
ocukken Manisadan nce Amasya sancana da kmtr.
te bir Trk anadan doan Mehmet elebinin yetimesine ikinci
Murat ehemmiyet vermitir. Fakat rivayete gre Fatih ocukken
okumaa hevesli deildir. kinci Murat bu vehile endiededir. Zira
onu okutmak iin yollad hocalar muvaffak olamamlar ve gen
ehzade ile bir trl anlaamamlardr.
Bursada elebi Sultan Mehmedin yeil (Sultaniye) medresesinde
mderris olan molla Yegn, hacdan dnte Msra uradnda
Molla Grani ile tanr. Bu olgun cidd limi pek beenir ve bera
berce Anadoluya dnmelerini syler. Bursaya gelirler. Molla Yegne,
ikinci Murad, bana ne hediye getirdin, diye sorunca zaten orada
hazr bulunan Molla Graniyi huzura alrlar. Molla Grani ile gr
rler. Onu pek beenir. Ciddiyet ve ilmine hayran kalr. Bahis
Mehmet elebiye intikal eder. Daha hal Kuran bile skemediini
ve behemhal okutmas iin ona hoca tayin ettiini syler.
Bu cidd ve okumyanlara kar afivkr olmyan Molla Grani
ilk dersinde Fatihin yanna denek ile girer. Fatihin bunun neye
yarayacan tecesssle sormas zerine,okumakta teksl gsterir
seniz padiah babanzn emrile buna mracaate mecbur kalacam
mealinde syledii sz Fatihe kr eder. Bu tecrbe edilir mi ? edil
mez mi ? bilmem. Edilmediine kani olarak dimai kabiliyetinin
artk inkiafa balad bu zamanda derslerini okumaa balar. eh
ri J Yalnz b kitabede Fatih Sultan Mehmedin belki ocukken 847(1443) de
ilk padiahlndan sonra Sultan Mehmet elebi denildiinden (Sultan Mehmet
elebi) lakabn buluyoruz.
l'2J Baveklet arivi (22700. sene 1142)

164
zade bu tehdit zerine Namk Kemalin ifadesile (Avc elinde muztar kalm aralan yavrusu gibi bir eye muktedir olmyarak aresiz
derse balam fakat nefsince bir eziyet bildii tahsili ilerletmi,
ftratnda gizli istidat inkiaf ile lezzet ve haz duymutur [i]. eh
zadesinin okumaa balad haberine ikinci Murat bhesiz ok
sevinmitir. te okumaa bukadar zorlukla balyan Mehmet ele
biyi daha genliinde ilim ve marifetin hakkile hamisi gryoruz.
Mehmet elebi, dnyaya ve hkmdarla rabet gstermiyen,
inziva ve sknu seyen, babas ikinci Muradn tahtndan Dimetokaya ekilmesi zerine 847(1443) de 14 yanda hkmdar olunca [2]
yannda Molla Hsrevi buluyoruz ki Molla Graniden sonra onu
zamannn yalnz ilim hamisi deil en naml limleri arasna kar
trmakta byk mil olmutur. Olduka ksa bir hkmdarlk zama
nndan sonra baz zuhura gelen haric karklklar dzeltmek iin
tekrar tahta getiinde Mehmet elebinin yine Manisa valiliine
iade olunduunu gryoruz. Onu bu sefer Molla Hsrev takibetmi
ve ikinci defa 16 Muharrem 855(1451) Perembe gn Babasnn
tahtna geinciye kadar yanndan ayrlmamdr [3].
Fatihin tahttan azakladrlmas muhakkak ki gen kafasn zm
olmaldr. Buna sebeb olanlara ibirarn pek unutamyan Fatihin
bu ikinci veliahtl zaman kendisi iin pek hayrl olmu ve etra
fn alan gzide hocalardan ders ala ala ve onlarla gre gre
hakikaten ilim leminin iftihar edecei bir ahs olmutur.
Fatih mstesna bir doua sahipti. O bu zntden ok ders
ald. Hkmdarlkta kalsayd belki muktedir bir hkim olacakt.
Fakat bu uzlet devri ona bir de limlik sfatn bahetti.
Sicilli Osmani 855(1451) de len, Arapa, Farsa ve Trke iir
syliyen ve Beyzaviye haiyesi olan lbni Temcidi de Fatihin mual[1] Evrak perian (Teracimi ahval) 1301
[2] Bu clusuna Sruri mecmuasnda u tarihler vardr :
[3] kinci clusuna ta r ih (Ddile nam ald yine Sultan M ehenn et oldu a h )

sruri mecmuas 1299.

165

timleri arasnda sayar. Ru devrede Molla Hsrev ve bu zattan ba

ka hocalarnn isimlerini renemedik.
Fatih kitablara ve ktphaneye ta ocukluundanberi merak
etmitir. Srasiyle Murat beyin, elebi Sultan Mehmedin, kinci
Muradn saraylarnda husus ktphanelerini buluyoruz. Zaman ile
bunlara da tevars eden Fatih evvel Manisa sarayndaki ktpha
nesinde bir ktphane kurmu, bunu zenginletirr.itir. Hkmdar
olunca Edirneye ve alnmas zerine lstanbulda evvel eski saraya
sonra yeni saraya taman kitabiar zamannn en mehur ktpha
nesini tekil etmitir. Bu zengin ktphaneden ayrlan mteaddid
nshalar evvel Zeyrek ve Ayasofya medreseleriyle klliyyesi med
reseleri ve camii ktphanelerini dier teberrlerle beraber tekil
etmitir.
nce eri ilimlere ait metin, erh ve haiyelerle dolu olan bu
ktphanesini hkmdar olduktan sonra en cidd ve yeni akl ilim
lere ait yazlm metinler ve erhlerle doldurmutur. te okumak,
renmek, lm mubahaselerde bulunmak ve memlekette lm ve
aradrc zihniyeti kkletirmek gayesini hayatnn hi bir devresin
de hatta seferleri esnasnda ve bo kald btn zamanlarnda
yani hayat boyunca asla brakmamtr.
Fatihin genliinde iyi arapca rendiini ve btn tenleri bil
hassa bu dilde yazlm kitaplardan okuduunu gryoruz. Onun
ktphanesine ait kitaplardan pek fazlasnn elimizden getiini
syliyebiliriz. imdiye kadar trkce bir kitaba rastlamadk.
Hepsi arapcadr. Farisice kitaplar vardr, lkin azdr. Bu dili de
bildiini kabuletmek lzmdr. nk Fatih Arap ve Acem edebi
yatn iyi bilen bir airimizdir. Arapcas muhakkak ki ok kuvvetli
dir. nk yannda bulunan alimlerin Arapca mubahaselerini takibedebilmi ve onlarn yazdklar bahisler hakknda hkmler ve
rebilmitir. Fatih bu dillerden baka dil bilirmi idi ? bilirdi veya
bilmezdi diyemeyiz. Rivayetler baz garp (Latince, Yunanca ve
hatta Islavca) ve ark dillerinden tbranice bildii yolundadr. Bizce
bunlarn Fatih tarafndan renilmesine lzum yoktu. Bunlardan bir
metin takibetmiye lzum hissediyormu idi ? Sonra lm kitaplarda
eski Yunanca ve belki Latince geen stlahlar belki biliyordu.

166
Ovey valdesi D. Mr saraynda belki Mehmet elebi ile me
gul olmutur. Sarayda rehine olarak tutulan bir bizansl Prens ile,
sonra skender bey diye mehur olan Arnavud Prensi ile oynar
ken baz cmleler renmi olabilir. Arkadalarndan biraz Islavca
ve Yunanca renmi olmas da muhtemeldir. Fakat btn bu ri
vayetler mevsuk bile olsa Mehmet elebinin bu ecnebi dillerini
bildiine asla dellet etmez [1]. O btn tenleri Yunancadan
Arapcaya evrilmi kitaplardan renmitir.
Fatih her hangi bir lm eseri Arapcasndan takibedebilecek bir
hale gelmiti. Bir tarafdan da ktphanesini zenginletiriyor vc se
mannn lm eserlerini takibedebiliyordu.
ite bu halde iken pederinin Edirnede 855 (1451) tarihinde di
ma felcinden ldn duyunca acele en kuvvetli atnn srtnda
tahmin olduundan ksa bir zamanda Geliboluya geldi. Oradan
karya geerek Edirneye pek abuk ulat. Pederinin tahtna otur
du. Onun Bursada vasiyyeti zere btn yaknlarndan uzak ve
yalnz kalacak havadar ve iine rahmet den milletininkinden fark
sz mezarna gnderilmesi merasiminin Edirne ksm hazin oldu.
Fatih tahta ayn senenin Muharrem ay 16 inci gnnde geti
inden lstanbulun fethi olan 20 cemaziylevvel 857 (sal 29 Mays
1453) tarihine kadar olan zaman zarfnda artk zihninde yer eden
stanbul fethi hazrlklar ile urat. 856 (1452) (cumartesi 25 rebilevvel 15 aban) arasnda 121 Rumelihisarn Karadeniz yoliyle
Bizansa gelebilecek yardmlara mani olmak kastiyle drt buuk
ay gibi ksa bir zamanda yapdrd. anakkale boazn da tahkimetti.
Bu mevzuumuzda Istanbulu almak iin hazrlklardan ve muha
sara tarihinden bahsedecek deiliz. Yalnz Fatihin lm hayatna
temasedeceiz. stanbul muhasarasna balanrken Rumelide pek
ok ftuhata da hazrlanlacandan ; Edirne, Rumelide geniliyen
Osmanl devletinin ikinci payitaht olduundan Babasnn ksmen
yapdrtmaa balad Tunca nehri kenarnda saray cedidi amireyi
[1] A. Adnan-Advar Osmanl Trklerinde ilim. 1943
[2] brahim paa K. N. 792, sona yazlm.

167

tamamlamaa gayret etti. Nitekim bu saray Fatihin cihannma kas

rnn kaps zerine koydurduu kitabede kaydedildii vehile
abuk bitti.
Edirnenin bu yeni saraynn yaplmas arifesinde Fatihin, Konyadan davet olunan, Hekim Beir elebi ile grtnden bahsolunur ve bu sahne Beir elebiye ait risalede canlandrlr. Husus
ktphanemizde bir nshas olan risaleye gre Fatih, Beir elebi
ile bu Tunca kenarndaki sary mirenin arz odas yanndaki ab
hayat suyunun karld kuyunun stne rastlayan o zamanki
(syebn) bir bolukta grr (i). Beir elebi Edirnenin ok bu
naltc ve scak bir gnnde r, krkn getirirler. Bu taaccb
mucib olur. Oturduktan yerin altnda ya bir mermer, ya bir ylan
veya su olmas hasebiyle me hissettiini syler. Hikyenin bu
raya kadar hi bir harikulde taraf yoktur. Fakat burada dikkate
deer hadise, Fatihin ileride ok inkiafeden tecesss ve hereye
isbatolunmadkca inanmyan ruh haletinin tezahrdr.
Fakat Hekim Beir elebiye ok hrmet etmekle beraber buna
hemen inanmaz Orasnn derhal kazlmasn emreder. Rivayet sra
ile bir mermer, altnda reklenmi bir ylan ve daha altnda da
bir suyun bulunduudur. Hekim Beir elebinin bu kefinin teeyyt etmesine sevinen Fatih onu ltflerine garkeder. Su ve hava
gzellii dolaysiyle ve Edirne saraynn burada kurulmasn meth
eden Beir elebinin de teviki ile saray mirenin burada abuk
bitirilmesine gayret olunur.
Fatih, fetih hazrlklar ile megul ola dursun Edirne sarayna
tad Manisadaki ktphanesiyle megul olmakta ve hocalariyle
ve Edirneye gelen alimlerle mubahaselerde lm ve akl, siyas ve
asker konumalarda bulunmaktadr ve bunlardan bazlariyle yapln
ca bizzat (Boazkesen) diye atlandrd Rumelihisar yaplnftefti
ve muhasara plnlarn hazrlamak iin stanbul evresine sksk
gelip gitmektedir. Hatta muhasara plnn hazrlamak iin stanbul
evresinin topografyasn bizzat gzden geirmi, burlar resimle
riyle tesbit etmi ve hatta muhasara plnlarmda kendisi izmitir.
(1] Fatih ve Hekim Beir elebi T.T.T.A. No. 21-22. 1943. Bu rivayetler
manzum olarak da ayrca yazlmtr.

168
Bu esnalarda Edirneye zamannn mehur, lkin ismini bilmedi
imiz bir Arap limi gelerek limlerimizle mubahasede bulunur
ve lkin onunla konumada bizimkiler pek muvaffak olamazlar.
Bu lime kar gelecek bir limimizin kmadna Fatih zlr.
Ona kendisine Molla Graniyi hoca olarak yollatmakta amil olan
Molla Yegann Bursada Sultaniye medresesinde yetitirdii ve bilhara damad olan ve o tarihlerde Sivrihisar (_,L^ ,iJ) medresesi
mderrisliine ve kadlna gnderilen Hzr bey elebiyi ancak
bu lime kar kabilir diye medhederler. Fatih onu aralm,
ihatai klliye sahibi bir adam imi, mubahase etsin diye emreder.
Hzr beyin fadl kemali artk her taraftan duyulmaa balamtr.
Derhal Sifrihisara biri gnderiliyor. Hzr beyi Edirneye getir
tiyorlar. Hzr bey o zaman 45 46 yalarndadr. Arap limi, Trk
limlerini sz syliyemiyecek bir vaziyete soktuundan duyduu
bir tefahrle Hzr bey gibi ufak tefek ve gen bir limin kendi
siyle mnazaraya getirildiini bildiinden yanna girmesini istihfaf
ile karlar. Hzr bey lemadan ve mderris olmakla beraber si
pahi kyafeti giymi ve yanna byle girmitir.
Konumaa balarlar. Bu toplantlardan birinde Fatih de vardr.
Arap limi baz sualler sorar. Hzr bey hepsine muvaffakiyetle
cevaplar verir. Ona sual soran ve karsndakini kmsiyen lim
artk susmutur. Zira karsndaki her eyi biliyor ve cevabn veriyor.
Sra Hzr beye gelir. O da ald msaade ile onatt sual sorar. L
kin bunlarn hi birisine cevap alamaz. Bu beni susturdu, mubahaseyi kazand diye onu fena karladna da zr dileyerek bir
daha sesi iidilmez olur.
Fatih, Hzr beyin bu muvaffakiyetinden okadar sevin duyar ki
hemen kalkp arkasndan en kymetli krkn karr ve bizzat
Hzr beyin arkasna hilat olarak giydirir. te Hzr beyle Fatih
bu mecliste tanyorlar ve seviiyorlar. Fatih ayrca mkfat ola
rak ona Bursa Sultaniye (yeil) medresesi mderrisliini de verir.
Bu ufak hadise Fatihin daha genliinden itibaren ilmi muba
hase ve mnazaralara ve mnakaalara ne kadar ehemmiyet ver
diini gsterir. ok defa ilmi faideleri olan bu gibi toplantlarn

169
hemen btn hayatnda ksa ve urun faslalalarla gerek Edirnede
ve stanbulda ve gerek seferler esnasnda yollarda ve konakladk
lar yerlerde devam ettiini greceiz. Zaman limlerinin tercemei
hallerinde bu gibi konumalar az ok tesbit olunmu bulunmakta
dr.
stanbul nuhasarsma kadar geen zamanda Fatihin tecesss
merakna una da ikinci misal verebiliriz :
Devrinin gzide limlerinden babas zamanndan beri eyhl
islam Fahrettin Acemi doruluu ve kemalile kendisini Fatihe de
sevdirmitir. O sralarda Hurufiye taifesinden Tebrizli Fadlullah
Hurufinin felsefesi pek revatadr. Fatih tecesss evkiyle bunlardan
bir ka ile konumu, hatta Fadl Hurufinin yaknlarndan bazlar
n sarayna bile kabul etmiti. Vezirlerinden Mahmut paa bunlarla
temasndan memnun deildir ve Hurufileri daima hkmdarn g
znden drmek ister. Lkin byle bir ey sylemiye cesaret
edemez. Bu endiesini Fahrettine aar. Yalnz Mahmut paann
bir sz ile karar vermemi olmak iin bir kere de bu adamlarn
szlerini dinlemek ister. Mahmut paa konanda bir ziyafet hazrlyarak Hurufilerden orada bulunanlar arr.
eyhlislam Fahrettin bir keye gizlenmitir. Yemekten sonra
konuulur. Sz (Fadlullahl Hurufi) fikirleri ve mesleine gelir.
Fahrettin gizlendii yerden kendi fikr ve itihadna uygun olmyan szleri iidince duramaz, yerinden frlar ve sze karr. Mua
rzn kamaa mecbur eder. Onu Fatihin huzuruna kadar kovalar.
Fatih bu vaziyeti skt ile karlamtr.
eyhlislam buna da kanamyarak ertesi gn muarzn Edirne
de erefeli camie getirir. Halkn gz nnde fikirlerini birer
birer reddeder. Neticede kfr ve zndklk ile itham ederek l
mne hkm vermi ve yaklmas mnasip grlmtr. Hatta
odunlar bizzat tututurmak gayreti kendi sakalndan bir ksmn da
yakmtr. Lkin Fatih bu neticeye hibir affedici mdahalede bu
lunmamtr.
Fatihin byle her eyi kabul kasdiyle olmyarak renmiye a
lmas her nekadar baz mevzular etrafndakilere aykr grnse

170
bile onun ak fikirliliini gstermee kfi gelmitir, nceleri bun
da ekingen grld halde sonralar bu ekingenlii kalmamtr,
O zaman endieye de mahal yoktu. Zira Fatih kolay kolay olgun
lam fikirlerinden saparak ayrlamazd.
leride de greceiz ki Fatih hrafelere de inanmazd. Topkap
aray arivinde No. 7081 de kaytl vesikada Fatihin ve ocuu
nun mesut olaca hakknda bir zayie bulunmaktadr [1]. Bu zayie yaplmtr. Yaplmas da mutaddr. Fakat bunun yaplmas Fa
tihin byle eylere inandn veya inanmadn gstermez. Onun
da inanr gibi grnp te inanmad ve inanr grnmedii halde
inand hususlar belki vardr. Bir insann izhar etmedii her d
ncesine nfuz kabil olamyaca cihetle kat bir hkm karmak
doru deildir. Zira Fatih ocukluundanberi her eyi inanmadan
ve yapmadan nce btn niyetlerini gizlemei adet edinmitir.
stanbul muhasaras esnasnda Fatihin kumandanlariyle bir ok
toplantlar vardr. Bu toplantlarda yannda veya davetli bulunan
hocalarndan, mderrislerden ve rivayete gre davet olunduu
halde Ankarada Hac Bayram Velinin, gelemeyip yetitirdiklerin
den, bulunmalarn emrettii Akemsettin, Akbyk, Molla Zeyrek
gibi hal sahipleri, limler ve daha bir ok fadllar Molla Grani ve
Molla Hsrev gibi hocalar yerinde ve icaplarna gre bulunuyor
lard. Fatih muhasara esnasnda asker maneviyatnn yksek tu
tulmasna nem vermitir. Bir defa yannda bulunan limler,
fadllar ve tannm asker saflar arasna girerek hepsine ne mutlu
sizlere, Peygamberimizin ancak bu gnlerde tahakkuk etmesi iin
U/l.1
ujaila-!I
diye syledii hadis
mutlaka tahakkuk edecek, padiahnz Peygamberimizin methinelyik bir (nimelemir) mutlu emir, sizler de (nmelcey) mutlu
askerlerden olacaksnz, stanbul mutlaka alnacaktr, diye telkinler
yapyorlard.
Fatih bu telkinlerin ok yerinde ve faideli olacana kaildi.
[1] Vesika bugn sakldr. Tarihi de malm olmadndan bahsolunan ocu
u hakknda bir ey syleenuz. Bu herhalde yeni hkmdar iken doan olu
bayezit veya dierlerinden biri olabilir.

171
Alim ve fadllarla kuatma savan konuurken manevi cebheye
kuvvet vermenin rerinde byk bir isabetle duruyordu. Bu arada
onlarla bo kalabilirse pek zevk ald ilmi konumalarda da bu
lunabiliyordu.
Fatih ordusunu byle manen de kuvvetlendirmee, muhasara
harplerinde ok yararlklar grlen ok defa tabi olduklar eyh
lerin maiyetlerinde bir ok dervi zmrelerini bulundurmakla ik
mle almtr. te bu zmreden bir ksm kalender dervileridir
ki fethi mteakb kendilerine mkfat olarak ehzadebanda (St.
Thodore de Tyrone) kilisesinde kalenderhane kurdurmutur.
Fatihin Istanbulu almasnda byle manevi cepheye kuvvet ver
mesinin de askeri tedbirler kadar messir olduunda o zamana
gre phe etmemelidir.
stanbul alnd. Fatihin lstanbula alayla girii ahane bir tablo
dur. Doru Ayasofyaya gitti. Orada hemen camie tahvil edilen
bu muazzam kilisenin sslerini ganimet mal olmak zere koparmak
la megl bir askere vurarak cezalandrd. Binalar benim malimdir,
ne hakla onlar bozuyorsun diye sanate verdii itibarn mahiyeti
ni ortaya koydu. Fatihin hakikaten yksek bir sanat terbiyesi al
dn ilerde greceiz. Askerlerin, emirlerin ve muhasarada bulu
nan lim ve fdllarn, askerlerin orta zaman muvaffakiyetli kale
harplerinin hakl ganimetlerinden aldklar muhakkaktr. Lkin Fatih
kendisine isabet eden btn byk binalar ve bilahare lstanbulu
imar vesilesile yapt btn eserleri kftmilen vakfetmitir. Onun bu
hareketi takdire deer.
Fatih lstanbulu alnca onun derhal Trkleme ve mslmanlamasna ok ehemmiyet vermi ve yle tahmin olunabilir ki btn
teferruatile bizzat uramtr. Istanbulun alnd (29 Mays 1453)
gn ve mteakb gnlerde ehir iinde bir ksm tede beride
kalan mahsurlarla olduka kanl mcadeleler olmu ve bir ok
askerlerimiz ehit dmtr. ehzadebanda Eski odalarn yannda
5 asrdr hrmetle anlan 18 semenler (sekbanlar) ehir iinde da
nk yerlerde hal trbeleri ve kabirleri izlerine rastladmz, ye
di emirler, yedi ehitler, baba nvanile anlan, dede denen ve

172
azizler mertebesine karlan be asr hrmeten kabirlerinde gece
leri mumlar yaklan, bir ksmna trbe yaplan hep fetih erleri, mut
lu askerlerdir ve bunlar ehid olduklar yerlere gmlmlerdir, fstanbulu alrken len bu askerleri kadirinas Trk milleti unutma
m, bir ksmnn yanna tekke yapm, trbelerini imar etmi ve
onlar evliya gibi saymtr. Mutlu asker olmak hakikaten o ta
rihlerde lsnler veya lmesinler birer evliyalk payesi gibi idi.
Fetih hatralarn, hikyelerini stanbul Trkleri unutmam ve on
lar tevkir ile anm ve bu gne kadar da rivayetle gelmitir. Ya
vuz Sultan Selim Ayasofyaya yeniden ilve edilen muhteem mi
narenin yanndaki Fatihin acele olarak tahtadan yaptrd minareyi
bile fetih hatrasdr diye yktrmamtr.
Hakikaten Istanbula mutlu askerlerden bir ksm yerlemi, ai
lelerini bulunduklar yerlerden getirmiler, Rumeliden gelen skpller skpl mahallesini kurmular. Anadoludan gelenler mahal
lelere kendi z yurtlar Kirmast, Karaman, Aksaray.... isimlerini
vermilerdir, Bursallar Eyp sultan semtinde oturtulmutur.
Fethi mteakip en nemli ve Istanbulu Trkletirmek ve Msl
manlatrmakta en ok mil Eyb sultandr. Istanbnlun hicretin
(48-49) uncu ylnda (668669) Muaviye olu zamanndaki muha
sarasnda bulunan ve Peygamberimizi Medineye hicretinde evinde
misafir eden Eba-Eyyubl Ensari lm ve ehir hrici bir yere g
mlmt. Ak emsettinin isabetli bir murakabesiyle yeri bulunmu
ve oraya bir ant dikilmi, yani bir trbe, yanna bir cami, medrese
ve imaret yaplmtr. Bursallar da buraya oturtulunca kalabalk
bir mahalle haline girmi ve stanbulun manevi bir kasabas olmu
tur. Hatta Ak emsettinin de burada oturmas Fatih tarafndan is
tenmi, fakat o itizarla peder ve valdesinin son demlerinde hayr
dualarn almak iin Gyne yanlarna gitmei tercihetmitir.
Fatih ile Ak emsettinin hakikaten husus bir mnasebetleri var
dr. Fatih Ak emsettini daha fetihden nce Edirnede tanr. Fetihde
manevi telkinlerinden ok faydalanr. Zira o fethin muhakak
olacan daima telkinetmiti. Gya Fatihe stanbul alndktan son
ra Ak emsettin: Erenlerin himmetleriyle fetih kolay oldu, der

173
Fatihin, klnan gstererek cevab : bunun da hakkn unutmamal!
Lkin Belgrad seferinde daha birinci defada orasn alamaz,
ozaman yalnz klm hakknn kfi gelmiyeceini dnd ve
bunu askerler arasnda bir derviin hatrlatt rivayet olun
mutur. Mesel byle bir rivayetten ziyade askerin manevi cephe
sinin o zamann yaln kln harplerinde, kale muhasara ve fetih
lerinde messir olduuna kanaattten ileri gelmektedir. Bu daima
yle olmutur.
Fatih, lstanbulun imar ve iskanna ehemmiyet verir ve Fatihin
askerleri kendisiyle beraber ok tevkir olunurken lstanbulun mtaadddit muhasaralarnda gerek Eba-Eyyubl-Ensar ile beraber bu
lunup burada len ve defnedilenlerin namlarna antlar dikilmitir.
Bu antlar, sanduka ve kabirlerin bulunduu trbeler eklinde ya
plmtr. Pek ksa bir zamanda lstanbulun tesine berisine serpil
mi Bizans azizleri yerine yeni Trk azizleri kaimolmu, hatta Bi
zanslIlardan kalan eserler ve binalar Trk efsanelerine balanm
ve bu Bizans ehri derhal bir Trk ve Mslman ehrine dn
mtr.
Fatihin bu hareketlerin banda olduu muhakkaktr, lstanbulun
manevi cephesinin kuvvetlenmesine ok almtr. Kendisinin bu
noktalarda gerekten samimi hisleri vard. O bunun siyas, dar
ve tima terbiyesine dikkat etmi ve bu noktadan hibir ihamale
msaade etmemitir.
lstanbulun bu manev cephesine itina olunurken lm cephesine
hemen fetih anndan sonra ehemmiyet verilmitir. Tasavvur udur:
Trkiyenin bu yeni payitahtnda en byk lm bir messeseyi
kurmak ve arkn en mhim bir lim sitesi haline getirmek, kuv
vetli ve mehur alimlerle bunu kuvvetlendirmek.
Fatih Istabula ilk girdii gnlerden birinde son Bizans impara
toru Konstalin Paleologosun harap, artk bakmsz ve ssz sara
yn gezer. Orada Sadinin :

174
beytini okur t1! yani demek ister ki :
Kayserin kasrnda rmcek perderarlk ediyor
Efrasiyabn kalesinde bayku nbet davulu alyor.
Fatihin bunu okumas ve bundan anlyabildiimiz man ile ken
disinin hakikaten dnya ve tesi, hayat ve lm, milletler ve
memleketlerin mukadderat, kader ve onun saikleri hakknda za
mannda inanlan hususlarn kendi bilgi ve fazilet szgecinden ge
irerek ne demek istedii anlalmaktadr. te dnyann gelip ge
ici saadetlerinin pek ok deeri olmyacan anlyan ve bilen
Fatih ancak ilme istinad etmekle bir memleketin payidar olacan
dnd iindir ki Istanbulda kendisinin oturaca, Bayez't mey
dannda BizanslIlarn Ayn (snat) saray yerinde yaptraca sa
rayn inaas bitmiyecei cihetle muvakkaten Zeyrek namn alan
Pankotrator manastr iki kat papaz odalarnda ve keza Ayasofyann papaz odalarnda tedrisata balanmasn emrederek klamak
zere Edirne sarayna gitmitir.
Molla Hzr beyi Bursada Sultaniye mderrisliinden stanbul
kadlna getirmi, fetih esnasnda byk gayretleri grlen Kar
tran Sleyman bey (paa)y vali olarak brakmtr.
Zeyrek adiyle anlan Pankotratorda ve camie dndrlm
Ayasofyada tedrisat balar. Ait olduu ksmlarda bu her iki med
reseden ve hocalarndan bahsettik. Bu bize gsterir ki 875 ( 1470)de Fatih klliyesinin 16 medresesi sona erdikten ve yeni kadrosiyle orada faaliyet baladndan itibaren bunu saymak doru
deildir. Fethi mteakip saydmz gibi hibir nokta ihmal edilmiyerek tedris balamtr. Onun tarihi de fetihle beraber balar.
Fatihin 31 senelik saltanatnn tam kronolojisini bilemiyoruz. Bu
[1] Bu beyit eski yazma kitaplarmzn bir ok bo yerleine pek ok sayda
ve az ok farklarla kaydedilmi bulunmaktadr. Fakat beyit hakknda hi bir ri
vayet yazlmaz. Ne Fatihin okuduu ne de Sadiden alnd kaytl deildir. B
tn tarihlerimiz de bu heyeti yazarlar. Fakat imdiye kadar esasen edebiyat kl
tr ilerde ve air olan Fatihin sylediine zahlp olanlar da var. Lkin Fatihin
bunu orada okuduu muhakkaktr. airlerimiz bu beyitle megul olmular ve
Edirne saraynn harabesi zerinde dolaanlar, mesel air Abdlhak Han.t de
bunu okumutur. Zira Fatihin saraylar zamannda ne ince zevklerle bezenmi
byk bir eserdir.

175
cihetle btn lm hadiselerin tarihlerini bildiremiyeceiz. Hatta
Kritobulos bile bunu ak olarak bildirmez.
Klliye bu muvakkat olarak kurulan yerlerde ve esas bina ya
pldktan sonra almalarna devam eder. Ayasofya medresesin
de Molla Hsrev ve sonra getirilen Ali Kuci vardr. Lkin o
medrese bunlarn isimlerinden biriyle anlmamtr. Lkin Fatih
klliyesinde her medreseye tayin edilen mderrislerin isimleri ve
rilmitir. Hayatlarnda bu isimlerle anlm, bir ksm eyhiye, Sinobiye, Salihddin ve Muslihddin, Ksm elebi ve hatta Ali Tusiye verilen Karadeniz ba kurunlu medresesi gibi uzun zaman
ald ad kaybetmemitir. Zeyrein medresesi, izafe edildii yerde
medresesi kalkt halde sylenmemi. Lkin koca bir semte ve
Pantokrator kiliseleri camie dndrldnde buraya isim olmu
tur.
Fatih zaman, klliyesi yaplmadan nce, yaplrken ve yapldk
tan sonra naslki birok ftuhat ile ve yeni tekilt ile dolu ise
lm varlk itibariyle de ok zengindir.
Fatihin 31 senelik saltanat hayatn srf ilim, edebiyat ve sanat
cebhesinden tetkik etmek lzmdr. Ancak o suretle Trk ilimler
tarihindeki mevkiini tayin edebiliriz. O bahisleri bylece sralyacaz :
Fatihin ilme merak. Hocalar, limlerle mnasebeti ve huzurunda
ilmi konumalar, zamannda lm meseleler ve ha
reketler, akli ve nakli ilimlerin durumu, ilmi kyafeti.

Hususi ktphanesi.

Edeb hayat.

Sanate merak, devrinde resim ve ince sanatlere ver

dii nem. mara verdii kymet.

lmi kafas, tecesss ve hurafelere inanmay, adetleri.

Vefat, trbesi.

Szlerine baz misaller, hatralar (el yazs, mhrleri,

turalar ve saire).

Fatih hakknda baz mtalalar ve notlar. Devrinin Kro

nolojisine gre bulunduu yalar.

176
F a tih in ilm e

m e ra k .

H o c a la r.

ve h u zu ru n d a ilm i k o n u m a la r.

F a t ih in lim le rle

m n a se b e ti

Za m a n n d a ilm i m e se le le r ve ha

re k e tle r. A k l ve n a k li ilim le r in d u ru m u , lm k y a fe ti.

Fatihin ilmi himaye ettiine temas eden tarihi kaynaklarmz onu

hakl olarak lim sayarlar. Fatih btn hayat mddetince ilme
olan bu rabtasn, limlere hrmet ve tevkirini hi brakmam ve
hatta onlarn iinde bazlarnn nazlarna bile tahamml gstermimitir. Onu, hayatnda grenler, lm kifayetiyle de bir lim sanr
lard. Zira ilmi kyafetinde bahsedeceimiz zere bu kyafeti iti
rak ettii seferler ve harpler mstesna hemen daima muhafaza e t
mitir.
Fatihin en ok merak ettii akli (tb, tabi ve filosofi) ilimlerdir.
Her lim gibi nakl (eri) ilimleri biliyordu. Muasr ve saraynn
rumca ktibi, mroz adal Kritobulosa gre ekseriya eski ark dil
lerinden ve Yunancadan Arapaya tercme edilmi olan felsefi
eserleri okur ve yannda bulunanlarla bu bahisler zerinde konu
ur, bilhassa Peripatetik ve istoik filosofi bahisleriyle pek ziyade
urard [1].
Bu arada kendisinin sanat ve edebiyatla da uratn rivayet
lerden daha doru olan eserlerle anlyoruz. O dehasn yalnz as
keri sahada deil ilim, sanat ve edebiyat cephesinde de kullan
mtr.
F a t i h c i d d i r iy a z i b a h i s l e r e d e m e r a k e t m i v e b u n l a r
d a v u k u fu n u a rttrm tr.

E dw art

G ib b o n ,

P l u t a r q u e m

h ak k n
m ehur

a d a m l a r n h a y a t h a k k m d a k i e s e r i n i n F a tih in e m r i ile Y u n a n c a d a n
T r k e y e e v r ild i in i b i r y e r d e g r d n s y l e r .
B ir d e 1453 s e n e s i n d e

A ra g o n kralna

m a l m a t a ra s n d a sultann m a iy e tin d e
b i l e n iki h a k i m i n d a i m a b u l u n d u u v e
a l a r t a r ih in i r e t t i k l e r i s y l e n i r [2],

F atih h a k k n d a

verilen

b ir i l a t i n c e , d i e r i y u n a n c a
bu n larn

k en d isin e

eski

[1] Tarihi Sultan Mehmet han sani 1328. Tarihi Onani Encmeni Mecmuas
neriyatndan S. 132. Karolidi tercmesi. Bu ar ifadeli tncme yerine yenisi
yaplmal ve buna kronolojik hr cedvel katlmaldr.
[2] A. Adnan-Aduar. Osanl Trklerinde ilim. (Fatih Mehmet ve ilim)
bahsi.

177
Bu rivayetlerden Plutarpuem eserinin Trkeye evrilmesi ri
vayeti ve Kritobulosun Fatihin skender ve Jl Sezarn hayatlariyle alkadar olduu kaydiyle muhakkak grlebilirse de byle
hususi bir tercmeye ktphanelerimizde henz rastlyamadk.
Fatih, Uzun Haann hayat ve mukadderatna ait eseri de dili
mize evirtmitir.
Fatih, Arapa ve Farsa eserlerden hi birisini dilimize evirtmemitir. Zira onu biliyordu. Grlyor ki dilimize muhtelif sene
lerde ehemmiyetlerini duyup ve grp tercme ettirdii eserler
yunanca ve garb dillerinden biriyledir. Bu dillerdeki eserleri e
virtmesi bu lisanlar bildii hakkndaki rivayetleri cerhedecek ma
hiyettedir.
Zamannda Bizans ktphanelerinde kalabilmi yunanca ve la
tinee Manskrilere ehemmiyet vererek saray ktphanesine topla
mtr. Bunlar miktarca azdr. Lkin iinde ehemmiyetli olanlar
vardr. Muhtelif adette gsterilen bu kitaplar zerine yaplm etdlerin en mhimmi ve sonuncusu A. Deissmann tarafndan vcude
getirilmi ve 1929 da neredilmitir. Says bu kataloa nazaran
Topkap saraynda 587 dir. 75 tanesi XIXV inci asrlara aitdir ve
bunlarn da Fatih tarafndan stanbul fethinden sonra toplanm ol
duu muhtemel grlmektedir.
Bilhassa mhim 75 manskiri iinde riyaziyat ve fizik ilimlerine
ait 15 kadar eser vardr. Dier yazmalarn ou kitb mukaddese
ait paralardr [1]. Bir tanesi resimli (ancien testament)dr ki 1929 da
bir mtehasss tarafndan dikkatle tamiri vesilesiyle Topkap sara
ynda hazine ktphanesinde grdk ve bir tane ikiz doum
sahnesinin de rneini aldk. O zaman Bizansdaki resim usul
Anadolu kk Asya ve Mezapotamya mektebinin ayndr. Bunun
la san'at merakllar bu sahaya resim yolunun Bizansdan gittiini
ve Bizans resim tarznn messir olduunu srf indi grleriyle
yazarlar. Bu doru deildir. Biz bundan daha nce yaplm Sel
uk minyatrleri grdk ki tarihlerinin eski olmas dolaysiyle belki
Bizans resmine messir olduklar da sylenebilir.
[1] A. Adnan-Advar. Osmatl Trklerinde lim (Fatih Mehmed ve lim,bahsi)

12

178
Bu kitaplar arasnda gramer ve tarihe ait bir iki yazma vardr
ki tarihi yazmalar arasnda btn dnyada tek nshas halen bizde
olan Kritobulosun bahsettiimiz eseridir.
Koleksiyonda en mhim eser heyet ve corafya limi Batlamyusun, kendi adiyle tannan, mehur eseridir. Fatih bu eserle
Topkap saray ikmal olununca bir yaz ve son bahar orada gei
rirken megul olmu ve bu yaz etrafnda limleri toplayan Fatih
eseri Trabzonlu Bizanz limi ve Arapa bilen filozof Georgios Amirutzes ile beraber gzden geirmitir. Bu limi Fatih Trabzon fet
hinde esir etmitir. Son Trabzon imparatoru David Kommen in
yannda ba mabeyinci bulunuyordu. Fatihin en has hdimlerinden
olmu ve onunla hristiyanlk inanna dair aralarnda geen bir
mnakaadan sonra slam olmutur. Lkin bu rivayet kafi deilse
de olunun mslman olup Mehmet ismi ald daha mevsuktur.
Bu limin Fatih ile mubahasesine dair bir dialog oldou sylenir
se de ele gememitir.
Fatihe pek meclup olan bu filozofun ona methiyesi var
dr [1) . Ohalde G. Amirutzes iyi iir yazmaktadr ki iirleri metholunmutur. Kritobulos bu tarafn verken riyaziyat, bilhassa
hendese ve nazar hesapta lim olduunu kaydeder. Bu lim
879880 (1475) de lmtr, iyi Arapa bilen olu (ve yeni ms
lman) Mehmet, Fatihin emriyle ncili Arapcaya evirmitir.
Fatihin zerinde durduu corafya eserlerinden bugn sarayda
iki nsha vardr. Birinci yazma Deissmannn tasnifinde 27 numa
rada, corafya rehberi adndadr. Dieri yer yznde dolatrma
kitabdr. Birincisi 88, kincisi 89106 varaktr. 63 kadar da ha
ritas mevcuttur. Deissmann bu yazmann 824 (1421) de Ayasofya
kilisesine hediye edilmesi ihtimalinden bahseder.
ikinci yazma katalokta 57 numaradadr. Ayn corafya kitab
dr. 122 varaktr. Biri dnya haritas olmak zere 27 varakn
renkli haritalar dolduruyor.
A. Adnan - Advara gre (bizi burada alkadar eden cihet
Fatihin hususi ktphanesinde bulunan bu iki Batlamyus coraf
ili Bibliorafisi iin baknz. A. A. A. Osmanl Trklerinde ilim.

179
yasndan evvel birinciyi grd, ve kincinin 870 (1465) sene
sinden sonra tedarik olunduu keyfiyetidir). ite Fatih bu senenin
yaznda bahsettiimiz bu eserlerle ciddi surette megul olmutur.
Baba ve oul, bu eseri Arapaya Farih emriyle evirmilerdir.
Belki Rumca ve Arapa isimlerle yazlm dnya haritas da bu
zamanda hazrlanm olmaldr. Fatih bunlara ok ihsanda bulun
mutur. Bu harita maalesef bugn Topkap saray ktphanesinde
bulunmuyor.
Bu kitaplar vesilesiyle unu yazmak dorudur: Fatih, ok
ehemmiyet vererek BizanslIlardan karlamyan eserleri toplatm
ve onlarn en mhimleri zerinde durmutur. Fakat bunlarn, o
lu kinci Bayezit zamannda kymeti bilinmemi ve rivayete gre
ksmen zayi' olmu ve ksmen satlmtr. Bu harita da bu meyanda kaybolmu veya satlm saylabilir.
Batlamyus corafyasnn arapca trcmesi 2 nsha olarak Ayasofya ktphanesinde (No. 2610 ve 2596) dadr. Vaka bu tercme
saray ktdhanesinde bulunamam. (17801781) senelerinde sa
rayda byle bir kitabn mevcut olduunu J. Toderini iitmitir.
Fakat Ayasofya ktphanesini (1155 (1742) tarihinde kuran Bi
rinci Mahmut saray ktphanesinden pek ok kymetli kitab bu
raya gndermitir. Saraydan oraya gnderilmi olmas muhakkak
saylmaldr. Ayasofyada No. 2596 da kaytl tercmenin balan
gcnda Fatihin emriyle arapaya evrildii yazldr. Fakat harita
lar yoktur. No. 2610 da kaytl olanda Batlamyusun haritalar
vardr. Fatihin emriyle yaplan bu arapca tercme Prens Yusuf
Kemalin Leiden de nerettii klliyatn ikinci cildinin birinci cznde kmtr [11 .
Fatihin kitaplarnn bir ksmn Topkap sarayndaki 3 nc
Ahmet ktphanesinde bu corafya kitabnn doru bir latince
tercmesi nshas haritalariyle birlikte No. 2414 dedir. Batlamyu
sun heyete dair eseri de erhleriyle ktphanede sakldr.
Yine Fatihin kitaplarn saklyan Topkap saraynda mezkr
[1] A. A . A. OsmanlI Trklerinde ilim. Monumenta carthographicae
africae rgypti.

180
ktphanede bir eser daha vardr. Bu Floransah F. Berlinghieri
corafyasnn talyanca manzum tercmesidir. Eser iyi baslmtr
ve haritalar da vardr. 885 (1480) senesinde kitabn sonunda Fa*
tihe bir ithafname yazldr. Fatih 4 r. e. 886 (3 Mays 1481) Cuma
gecesi ldne gre bu sefer ikinci bir ithaf mektubu ile olu
Bayezite gnderilmitir.
Fatihin msbet ilimlere olan meraknn o zaman garpde te
masta bulunduu memleketlerce de bilinmesi ve mellifin eserin
den bir tanesini Fatihe gndermesi bizce ok mhimdir, Topkap
saraynda bulunan bu deerli kitaplarn haritalar ne yazk ki ru
tubetten birbirine yapm halde kmtr.
Dr. A. P. Mordtmann Istanbulun ufak bir risale ile beraber es
ki bir plnn neretmiti. Bu plnn Mordtmanm ald matbu gra
vrn eski bir tab hususi ktphanemde sakldr (rneine ba
knz) . Bu pln XVI mc asr ortasnda Venedikte baslm ve al
tna on birinci padiah kinci Selime kadar padiahlarn gravrleri
konmutur. Plnda kinci Selimin resmi bulunmas hasebiyle onun
zamannda basld anlatlyorsa da kinci Bayezit, Birinci Selim
Kanuni Sleyman ve kinci Selim zamanlarna ait binalar hari,
yalnz Fatih zamanna ait olanlar gsterir. Yani Fatih klliyesi,
eski ve yeni saraylar, Yedikule ve Kadirga tersanesi olduuna
gre bu plnn Fatih zamannda yapld veya yapdrld d
lebilir. Dr. Mordtmann daha ileriye giderek plnn Fatih emriyle,
Bizans Trklerin eline geip payitaht olduktan sonra yaptrd
yeni binalar gstermek maksadiyle yukarda ismi geen J. Amyrutzes e izdirdiini iddi ediyor (A.A.A.). Eer bu doru ise
binalar yanl olmakla beraber emsalsiz bir vesikaya sahip oluyo
ruz demektir. Hatta Dr. Dickson isminde bir zatn saray ktpha
nesini gezdii srada byk bir stanbul haritas grdn ve
Hafz ktbn bu plnn Trabzonlu mhendis tarafndan Fatihin
emriyle yapldn ve zerindeki baz yazlarn Fatihin elyazs
olduunu sylediini ilve ediyorsa da esas pln bugn mevcut
deildir.
Pln tetkik olununca yalnz

Fatih binalarnn gze arpd

181
grlr. Bugnk gibi merkeze yakn mahalleler sk evlidir, 11 pa
diahn resimlerinin sonradan ilve edildii anlalyor.
Avrupada baslm bir ok estamp resimler gyoruz ki bun
larn orijinalleri Fatih zamanna gidecek kadar eskidir. Fakat bun
lar XVI ve XVII inci asrda arka dair neredilen eserlere birbi
rinden kopye edilerek yeniden konmutur. Bu harita da eskidir.
Sonraki neriyata da konmutur. Nitekim bu plnda 974 982
(15661574) seneleri arasnda basld gibi, 947 (1540) da Venedikte de baslmtr. Lkin Istanbulun XVI inci asrdaki pln
olmaktan uzaktr.
Fatihin toplad kitaplar arasnda (Euclidis) hendesesi, bir ok
Yunanl melliflere ait felekiyyata ait bir mecmua, talara, hayvan
lara dair bir yazma, Aristonun (kevn feasat) a dair eseriyle hay
vanat kitab da vardr. Filozoflarn hayatna dair olan bir eser de
yunanca yazmalar arasnda sakldr.
Fatih bu baba oul almalariyle alkadar olurken yeni payi
tahtnda akli ve nakli ilimlerde derin vukuflar olan limleri byk
taltiflerle getirerek toplam ve hepsinin almalariyle yakindan
ilgilenmitir. Davet ettii limler yalnz arkta yetien ve memle
ketimizde mehur olanlar deildir. Garpten baz limlerin gelmesi
ni istemi, lkin onlar gelmek iin heves gstermemilerdir. Yal
nz memleketimiz ve ark limlerine yapt davetler byk bir
iltifat telkki edilmi ve bu davete derhal icabet edenler grl*
mtr. Bunlardan birisi de Ulu beyin Semerkanttaki rasathnesini idare eden, Hmisi Ulu beyin, olu tarafndan ldrlme
sinden sonra Uzun Haann yanma oradan da evvel sefaret he
yetiyle ve sonra temamen bize gelen Ali Kucidir.
Fatihin ilme merak ve aratrc zihniyeti ve fenn mantalitesi
lm aratrmalarla bir trl teskin edilemiyordu. O bir aralk Ar
keolojiye de merak sardrd. Pek mhim Bizans eserlerini olduu
gibi muhafaza etmekteki sebepleri anlyoruz. Hem tccar ve hem
de eski eserlere merak olan Anconal Syriacus diye mekur olan
zat arkta ticaret ve tetkik maksadiyte uratktan sonra Edirneye
gelmi, lstanbula da Fatihle beraber girmitir. Onu Fatihin sara-

182
ynda 856858 (14521544) arasnda buluyoruz. Baz mellifler
Ayasofya camie evrildikten sonra Ayasofyann avlusunda duran
Jstinyans heykelini, Fatihin emriyle dikkatle indirildiini ve bu
zatn da yakndan resmini yaptn sylerler. Fatih bu zatn lstanbulda bulunmasndan istifade ederek bazen ona Rama tarihini
ve dierlerini okuturmu.
Fatihin olu ehzade Mustafa yannda bir talyal lim Ciovanni vardr. Bir rivayete gre Fatihin hayatna dair hem trke hem
talyanca bir eser yazm ve Fatihin iltifatna mazhar olmutur.
Hatta o zamanda sarayda ressam Gentile Belliniye rastlar. O hal
de bu telki 885 (1480) senesinde olmaldr. G. Bellini hayatn
Fatih devrinde ince sanatler bahsinde inceleyeceiz.
F a tih in h o c a la r :
Bunlar iki ksma ayrmak lzmdr. Bir ksmndan Fatih ehza~
de iken ders almtr. Bunlarn banda bildiklerimizden Molla Grant vardr. Fatih o tarihlerde pek kktr. Okuma bu hocadan
skmtr. kinci hocas Molla Hsrevdir. Sultan Mehmet elebi
nin babasnn lehine saltanattan feragatinden, 855 (1451) de ikinci
defa hkmdar oluncaya kadar sren devrede, ikinci Muradn ka
zaskerliini brakarak, Mehmedden ayrlmamtr. Sultan Mehmet
elebiye: (Cenab erifini zaman azilde terkeylemek hududu deviri
meveddetten haridir) demi ve gen Mehmet elebiyi ok m
tehassis etmitir. kinci clusunda Molla Hsrev bu sadkatinin
mkfatn grmtr. Onu, zamannda deerli bir lim yapmakta
ok byk tesiri olmutur. Fatihin 31 sene sren ikinci saltanat
devrinde daima onunla beraber bulunmutur.
kinci ksm hocalar hkmdar olduktan sonra kendisi tarafn
dan seilmitir. Bu nokta dikkate deer. Fatih ders okuyaca
hocalar daima kendisi ayrmakta muhakkak ki isabet gstermi
tir. Hatta yaptrd medreselere mderrisleri huzurunda imtihan
dan geirdikten sonra yani onlar bizzat denedikten sonra
terfi ettirmitir. Bunlarn hakikaten en liyakatlilerini de kendisine
hoca edinmitir. inde Hatip zade gibi vaka lim amma, ok ki-

183
birii ve mteazzm olan bir zati kendisine hoca semesindeki
hikmeti anlamak mkl gibi grlr. Lkin Fatihin ferasetinden
ve kiyasetinden bunu kendisine musahip bir hoca olarak ayrma
snn sebebi olmaldr. Bizce bu pek basittir. Belki onun taazzumundan dierlerini kurtarmak ve daima nezareti altnda bulundur
maktan, daha dorusu ondan biraz da zahiren ekingenlikten ileri
gelmitir diyebiliriz.
Fatihin ba hocalar Molla Gran, Molla Hsrev, Molla hoca
Hayrettin, ve Molla Seraettin Mehmet elebi vardr. Bunlarn
tercmei halleri ekayiki Numaniyde yazldr. Ksaltmasna Mir'at Kinatta rastlyoruz. Bu isimlerini verdiimiz limler kinci
Murad zamannda da mehurdur ve Fatihin bu cihetle ikinci Mrad zamannda da mehur olan bu hocalar devrin mmtaz lim
leridir. Fatih klliyesi ve devri limleri meyannda hal tercme
lerinin en nemli noktalarna temas edeceiz. Yalnz burada
Fatihle mnasebetlerini tebarz ettiriyoruz.
Fatih, Molla Graniyi ve Molla Hsrevi herkesten stn tu
tard. Resmi toplantlarda Fatih ok defa limlerle birlikte yemek
yerdi. Molla Hsrev mi sana veya soluna yoksa Molla Granyi mi sola veya saa oturacak adet mesele olurdu.
Fatih, Molla Hsreve kendi tbirincc zamanmzn imam azami
diye hrmet eder. Hatta camide kendisine rastgelse hrmetini
bildirmek maksadiyle ayaa kalkard. Vezirlerine bir yerde Molla
Hsrevi gsterek (asrn Ebu Hanfesine baknz) demitir.
Molla Graninin ok mazbut ve nmune olacak bir ahlk vard.
Sinirli ve tok szl bir adamd. Her nerde olursa olsun hakk ye
rine getirmekten ayrlmamtr. Byk mevkilerde gz yoktu.
Hatta Fatih clusunda bu pek sevdii hocasna vezirlik teklif et
mi, kabul ettirememiti. 855 (1451) de kazaskerlii zamannda
icab hale gre hareket etmemesi dolaysiyle Vakflarn tashihi
iin Bursaya gitmesi rica edilmitir. Orada yle doru hareket et
mitir ki hatta Fatihin yaknlarndan birinin eriate uymyan tek
lifini red ettii gibi stelik te dmtr. Bu sefer bu muameleye
kar azille karlanyor. Bu azil onun metanet ve faziletine zerre

184
kadar halel getirmemitir. Kstnden Msra gitmi, Kaytbay
kendisini iltifatla ka,lamtr. Bu ikram Fatihin ona kar kskn
ln azaltm ve yeniden Istanbula davet edilmitir. Gelince 862
(1457) de Bursaya kad olmutur.
Namk Kemal [i] Fatihle Molla Graninin bir gn olduka
cidd bir konumalarn naklediyor: bir gn Molla, Fatihe: Ti
mur kendi klnann ilemedii yerlerde Sadettin Teftazaninin
te'lif ettii eserler cari olduu iin allamenin her nazn ekerdi.
Harameyni erifeynde senin hutben okunmuyor, benim kitablarm
okunuyor; o kadar hakinas deilmi ki Timurun Sadettin hak
knda ettii hizmeti benden diri ediyorsun. Fatih : Sadettin
telifatn, ark ve garpten talebe gelir, istinsah ederlermi. Asar
nn tahririyle Haremeyni erifeyne irsaline yine siz himmet buyu
ruyorsunuz, diye hakikaten sevdii ve hrmet ettii, szn hi
bir kimseden esirgemiyen Molla Graniye bu cevab vermek mec
buriyetinde kalmtr.
Molla Grani afi mezhebinde idi. Fatih Hanef ve Hanefili
in mrevvici idi, babasndan ve babalarndan bu terbiyeyi alm
tr. Hatta ikinci Muradn ricasiyle Molla Grani Hanef mezhebi
ne dnmtr. Bu deerli limin Kraetten erhi Kasidetatbiyye ve haiyesi, Keflesrar, Gayetlmeani diye anlan Tefsiri G
rani saylacak eserlerindendir. Mteaddit nshalar ktphaneleri
mizde vardr. Tefsirinin bir nshas Fatihin ahs iin yazlmtr[2J.
Molla Graniyi Fatihin vefatndan bir sene nce 885 (1480) de
eyhlislm gryoruz. Son gnlerini hastalkla geirmi [8], s
tanbul dnda havadar bir yerde istirahat etmi ve Fatihten 7
sene sonra 893 (1487) de lmtr. Vasiyetnamesinde 180,000
ake tutan burcunun beytlmalden denmesini, cenazesinde padi
ahn bulunmasn, cesedinin kabrinin kenarna kadar srklenme
sini bildirmi; dedikleri ikinci Bayezid tarafndan yaplm, yalnz
srklenmesinin hrmetsizlik olaca dncesiyle lkin vasiyeti[1] Namk Kemal Evrak perian (Teracm Ahval) Fatih, ahfe 251.
[2] Bu 2 cilt halinde halen Ankarada Dil-Tarih ve Corafya Fakltesi ktphanealndedir No. 351
[3] lmiye Salnamesi sahife 324.

185
nin yerine gelmesi iin cesedi bir hasr zerine konarak kabrinin
yanna biraz ekilmitir.
Fatih bir gn bir dnde ulema zmresini ne gibi yerlere
oturtmak mnasiptir diye Molla Graniye danr. Molla Graninin
cevab bu olm utur: Bizim iin oturmak mnasip deil, hizmet
lzmdr. Fatih bu cevaptan sevinmitir. te yukarda bahsettii*
miz gibi bu dnde Molla Graninin sanda, 'Molla Hsrevin
solunda oturtulmak istemesini Molla Hsrev duyunca itizar etmi,
benim o meclise varmak istemediim gayreti lmiyemin iktizasdr,
demi ve bu hadisenin cereyan ettii 877 (1472) de Bursaya git
mi, oroda ok muhabbet gsterdii Abdllatifi Makdesinin Zeynilerdeki trbesi karsna medrese yaptrm ve oraya ekilmi
ve ders okutmutur. Fatih sonra bu hocasnn gnln yaparak
Istanbula getirtir [11.
Molla Hsrevin Fatih yannda lm faaliyeti oktur. Bir defa
Ali Kuci ile beraber stanbul medreselerinin programn tanzim
etmitir. Fatih huzurunda olan lm mnakaa ve mubahaselerde
hakemlik yapmtr. Btn bunlarda ok tarafsz yol tutmutur.
Molla Hsrev boyuna alr bir lim olduundan kitaplarnn
bulunduu odaya kimseyi sokmaz, kendisi tozlarn alr ve tanzim
eder. Her gn mutlaka (2 varak) 4 sahife gerek tercme, gerek
telif ve gerek istinsah tarikiyle bir mevzuu yazma kaide koy
mu ve lmne kadar bu yoldan ayrlmam ve bunu be vakit
ibadete, bir altnc vakit olarak ayrmtr. Hatta bu suretle istin
sah ettii gzel talik krmas el yazsyla eserini Fatihe takdim
etmitir. nce sanatlerden zevkalan Fatih bunu mkemmel bir su
rette tezhip ettirmi ve ciltlettirmi kendi husus ktphanesine
koymutur. Bu kitabn ba ve son sahifeleri ilmiye salnamesinde
Molla Hsrevin tercmei, hali arasna el yaznsna rnek olarak
konmu, lkin bu eser son senelerde bulunduu yeni cami k
tphanesinde iken alnm ve husus ellere gemi ve bir ka
sahip deitirmitir. te yle bir hatra ki Fatihin hocas Molla
[1] ekayk. Mecdi tercmesi. Matbu nsha. niversite No. 65/10990.

186
Hsrevin el yazs, Fatihin alkadar olduu bir bahis, Fatih devri
cilt ve tezhibi ve nihayet Fatihin husus ktphanesi m al!
Molla Hsrev, Molla Hzr bey yerine stanbul ve ona (has)
beldelere kad olduunda bir gn mahkemeye giderken yolda
devriin b iri: te zebanilerin ba geliyor, der. Molla dervii a
rarak : Ben Allahn emrini icraya memur iken senin ne haddindir
ki bana zebaniler-ba diyorsun, itabnda bulunur. Dervi: Ya efen
dim ! Zebaniler eytann m emrini icra ederler, diye yerinde ve
nkteli bir cevap varir. Bu fkrann ehemmiyeti vardr. Fatih za
mannda insanlarn konuma ve birbirleriyle geinme serbestisine
bir misaldir ki bu limlar arasnda ltife ve bazan istihza ekline
kadar varmtr. Bunlar iin dedikodu tarafdr amma o asrn bu
gnden ok defa farksz zihniyetine bir rnektir.
Molla Hsrevin kabri Bursada Zeynilerde medresesi bahesin
de mamur bir haldedir. Lkin idarei hususiye harap medreseyi
satarken bahesindeki Mollann kabrini de 5 sene taksitle 70 lira
ya satmtr. Yannda mhim kabirler de vardr. Halen sahibi bir
ihtiyar kadncazdr. Onun mr mddetince mahfuz kalacan
temin ediyorlar [ij.
Molla Grani kabri ise Aksarayda Muratpaa ile Yksekkaldrm arasnda eskiden Takasap denen Sarmusa mahallesindedir.
Canii 1917 Fatih yangnnda yanm ve mihrab nndeki kabri
de sonradan dklen malozlarn altnda kalmtr. Burada vaktiyle
mektebi ve emesi, Bayezitte Eski saray civarnda mesiti vardr.
Galatada ve Vefada birer kiliseyi camie tahvil ile Istanbulun
msimanlamasnda mil olmutur. Drlhadis yaptrmtr [2].
te stanbul fethinin 500 nc yln idrak ederken Fatihi yetiti
ren iki byk Trk liminin mezarlarnn birisinin ackl, dierinin
acnacak halleri bu vaziyettedir. 500 nc yl anmaa hazrlanr[1] Bu ac vaka Burta valisi Bay Fazl Olee anlatlmtr. O da bu iin
takib edenleri olduunu ve bu bazirenin mutlaka satn alnarak Zeyniler kabrista
nna katlacan vadetmitir. Yeniden istimlk bedelinin Molla Hsrev Fatih
hatrasna hrmetkr olanlarca verilecei kendisine bildirilmitir.
[2] Evkaf, Ruus defteri (1116S. 16) Baveklet arivi.

187

ken bu yz kzartc vaziyetleri de dzeltmelidir. lme hrmetimizi

ancak byle isbat edebiliriz.
Fatih, imdi kabri bu halde metrelerle toprak yn altnda*
kendisini okutan ve yetitiren hocas Molla Graniyi o kadar se
ver ki (debi insaniyeti hkmete tercih ile) elini perdi [ij.
Hocasnn stanbul muhasarasnda bulunmasn arzu etmi, Akemsettin, Molla Zeyrek ve dier limlerle olduu kadar Molla
Grani ile bir ok defalar meclis kurarak vaziyeti mzakere et
mi ve fikirlerini sormutur. (Nimelcey) mutlu asker diye pey
gamberimizin medhine eren Fatih ve askerleri arasnda bu limler
de mutlu ve fikirlerinden istifade edilir ahsiyetler olarak ta ilim
ler tarihimize eref vermektedir.
Molla hoca Hayrettin Istanbulun ilk kads Hzr bey elebinin
Bursada Sultaniye medresesidde yetitirdii talebesindendir. Ak
paa zadeye gre Krml olan bu lim mderris, Semaniye med
reselerinin binasndan sonra da Fatihe hoca olmutur. Unkapan
medresesi diye mehur olan medrese ve mescidin banisidir. Bu
lim, zarif ve sohbetine doyulmaz hocann Fatih ile lm mnase
betlerine ait menkul bir rivayete rastlamadk.
Molla Hayrettin Fatihten sene nce 883 (1478) de lm ve
Unkapanndaki mamuresine gmlmtr.
Molla Siracettin (Mehmet bin mer elebi) genliinde bir ma
cera geirmitir. Timrlenk avdetinde yanna gtrr. Orada fazl
zatlerden okur. Ruma (Anadoluya) gelince kinci Murat, olu k
k Sulan Mehmet elebiye hoca tayin eder ve dirnede kendi
medresesine hoca yapar. Ona izafetle semaniye medreselerinde
greceimiz gibi bu medrese bu zate izafeden (elebiye) diye
mehur olur. Haiyeler yazmtr.
Molla lyas Molla Hzr beyin talebesindendir. Sultan Meh
met elebiye hoca olmutur. Sonra kendisine ilahi bir cezbe gel
mi ve hakikate ermitir.
Fetihin bilahara kendisine hoca ve ksmen de musahip seti
i limlerden : Hocazade, Hatip zade, Molla Haan Samsuni, Mol[1] Namk Keml. Evrak perian (Fatih) S. 249.

188
la Sinanettin Yusuf ( hoca paa ) Molla Abdlkadir Hamidi ve
Molla Ahmet paay sayabiliriz. Bilhassa son hocalkla bera
ber musahiplii erefine ermilerdir.
Hoca zadenin Fatihle ilmi mnasebetlerinin derecesini biliyo
ruz. Klliyyenin en &lim ve mehur mderrislerinden idi ve hem
de Alaeddin Tusiye kar Tehaftlfelasife hakknda Fatihin hu
zurunda bir hafta sren mnakaann glip ve kahraman olmu
tur. Tercmei halinde ve Fatihin huzurunda ilmi mnasebetler ks
mnda bahsedeceiz. Yalnz unu syliyelim ki Fatih kendisine ile
ri derecede sayg ve sevgi gstermitir. Fatihin, hakknda takdirkrane szleri vardr. Ali Kuciye kendisini methetmitir. Bu Medih muhaveresi yle o lu r:
Fatih - Hoca zadeyi nasl buldun ?
Ali Kuci - Rum ve acemde nazri yoktur.
Fatih - Arapta dahi nazri yoktur.
Fatih Hocazadeyi kendisine hoca yapnca tasriften (zzettini
Erzincani) izz metnini ondan okumu ve erhettirmilir. Mahmut
paann hocazadeye rivayet olunan hasedi bundan sonra balar.
Bir gn Fatihe : Hocazade kazasker olmak murad ediyor. Sadare
tin fevkine ksa mnasiptir diye garezini meydana vurur. Lkin
Fatih, Mahmut paann hocazadeyi byle onun aklndan gemiyen
bir yeri vesile ederek gzden drmek ve sohbetinden uzakla
trmak istemesinin farkndadr. Mahmut paa, dier taraftan da
Hocazadeye padiah size sadaret sandalyasn ihsanetti, reddetmeyip kabul ediniz, deyince sadaret bana gerekmez. Lkin padiahn
emrine imtisal lzm, diye kazaya riza gstermitir. Lkin Hoca
zade en ok ders vermekten zevk duymutur. Onun maksad ilmin
son merhalesine ermektir.
Ali Kuci, maiyyetinde yz adam ve yaknlariyle stanbula ge
lince lim ve fadllarn hepsi istikbaline giderler. O tarihte Hoca
zade stanbul kadsdr. O da vardr. Dnte Ali Kuci ile bir
gemiye binerek stanbula gemilerdir. Gemide medd cezir hadi
sesi zerine grrler. Konuma arasmdea Ali Kuci, Timur
meclisinde Allamei Teftazani ile Seyyid erif Crcani arasnda

189

olan mubahaselerde Teftazaniye taraftar olduunu syler. Hocazade Seyyid erifi hakl bulur ve buna dair yazd risaleyi Ali Ku*
ciye sunar.
Ali Kuci, Hocaze ile pek seviir. Iranda, lstanbulda tehfut
meselesinden gcenip dnen Alaeddin Ali Tusi ile gren ve
Rma gideceini syliyen, Ali Kuciye, dargn Molla : orada Hocazade denen bir kimse vardr. Onunla ho gein. O yle bir
kimsedir ki btn lemin mehul olan eyler onun malmudur,
der. Ali Kuci, Hoca zade ile anlamtr, hatta kzn Hoca zade
nin oluna vermitir. Hoca zade de kzn Ali Kucinin kz olu
na verir ki Kutbettin Mehemmet diye mehurdur, bu son izdiva
tan Ali Kuciden sonra bizde mehur bir heyeti olan Mahmet bin
Mehmet (Mirim elebi) domutur.
Hatip zade (Molla Mehmet) Molla Hzr bey ve Molla Alaeddin
Tusiden okumutur. Sahn medreselerinden birisinde mderris iken
Fatih incinmi ve azlolunmutur. Sonra Sahn mderrislii iade
olunur ve Fatihe hoca olur [1] . Sonra yine azledilmitir. lmine
ok marur, bahsi ok sever ve kibirlidir. Fatihin yanma varnca
yalnz selm verir, huzurunda eilmez. Hatt elini pmez, yalnz
skar, Haiyesi ve telifleri vardr. 901 (1495) de lmtr. Fatih
ktphanesinde birok kitap zerinde mevcut (Vakf Hatip zade)
kaydndan kitaplarn Samaniye medreselerine verdiini anlyoruz.
Hayatnda Fatihin hususi ktphanesi hafz ktb ve devrin
limlerinden Sahn medresesi mderrislerinden Tokatl Molla Lutfi
ile eserlerimi tenkid edecek diye geinmemi ve ona garez gste
rerek ve eline geen d bir frsattan istifade ile ldrlmesine
fetva vermi ve zaman limlerinin serbest sz ve dncelerine
hail olmudur. Lkin bu katil hadisesinden biraz sonra ruhi istiraplara tutularak 901 de lm ve Eyp haziresine gmlmtr. Fa
tihle ilmi mnasebetlerinin derecesini bilmiyoruz. Lkin onu iki
defa azletmesi ve arada kendisine hoca yapmas mnidardr. Bu
(1] Mirat kinat. Kprl ktphanesi Nshas No. 1158, Fatih devrinde
limler bahsi.

190
her halde ilim ve iktidar phe gtrmeyen Molla iin etrafnda
ho bir tesir brakamadn gsterir.
Molla Haan Samsuni, Molla Hsrevin talebesindendir. Sahn
medresesinden birisine mderris ve sonra Fatihe hoca olur. Bu
tayinin, her halde seni iktidarndan kendime hoca setim tevec
ch ile balad tahmin olunabilir. Bunlar artk hem hkmdar
ve hem lim oan Fatihe ders vermek maksad ile seilmemitir.
Bu bir nevi ilmen onlara tevecch gstermektir. Adeta bunlar
son asrlarn mehur limleri'arasnda seilen huzur hocalar say
makta doru olur ve limlere verilecek, zamanlarnda gpta uyan
dracak en deerli paye ve tevecchlerin yksei olmaldr.
Molla Haan Sahn mderrisliinden sonra stanbul kads da
olur. Fdl ve fakirleri sever. Gzel yazs vardr. Shah cevheriyi
gzel hatt ile yazarak Fatihe takdim etmi ve pek beenilmitir.
kinci Bayezit zamannda kadiiasker olmu ve 891 (1486) da lm
tr. Eyp Sultan haziresinde gmldr.
Molla Sinaneddin Yusuf (Sinan paa - Hoca paa) Molla Hzr
beyin oludur. Pek gen yata lim olan Sinan paa ok zekidir,
fakat septik bir limdir. Hereye hemen inanmaz ve her meseleyi
daima phe ile karlar. Bu velt zeky Fatih beenir, Edirnede
bir medreseye, sonra Darlhadise mderris yapar ve kendisine
hoca seer. Msahibi ve hatt Mahmut paa yerine 871 (1470) de
vesiri olur, lstanbula bir semte ismi verilen Hoca paa budur.
Fatihle sarayda daima beraberdir. Hususi ktphanesini tanzim
iin birisini istemi, talebesinden Tokatl Molla Ltfiyi teklif etmi
tir. Fatih, Sinan paa ve Molla Ltfi sarayda daima ilmi musahebede bulunurlar. Bazen ktphanede deta akademik toplantlar
yaparlar.
Seh bey tezkeresinin yazdna gre birgn Fatih ktphane
sinde Molla Ltfiden bir kitap ister. O da gsterilmek zere Fa
tihe getirilmi olan bir mermer parasnn stne basarak kitaba
uzanr. Fatih ona, ne yaptn. Hazreti sa bunun zerinde domu
tur, der. Molla Ltfi oradan iner ve cevap vermez. Aradan biraz
geer, kirli bir bez bularak, minderde oturan Fatihin dizi zerine

191
kor. Bundan memnun olmyan Fatihe, neye mteessir oldunuz,
lsann beii rtsdr, demitir. Yani Fatihin bu kadar hususiyet
lerine nfuz etmitir ve onunla arkada gibi ve bazen yerine g
re ltifeli konumulardr. ki arkada padiahn mahremi gibi idi
ler. Onun btn keder ve sevinlerine itirak etmilerdir.
Ali Kuci lstanbula gelip Ayaaofya medresesinde gnde 200
ake ile mderris olunca Fatih, Sinan paann bu limden riyazi
ye ve heyet erenmesini istemitir. O da Molla Ltfiyi gndermi,
Molla da rendiklerini Sinan paaya anlatm ve bilvasta riyazi
yeyi kavramtr. Hatt kadzadei Ruminin Cagminiye yazd er
hi haiyelendirir.
Fatih 881 (1476) de Hoca paasndan hernedense incinir. Onu
azl ve hapseder. Bunu duyan limler divan hmayuna varp Sinan
paann braklmasn isterler. Eer koyvermezseniz kitaplarmz
yakar ve memleketi terk ederiz, derler ve dayatrlar. Hapisten
karlr ve kendisini koruyan lim arkadalarna braklr. Sonra
Sivrihisar kazas ve medresesini tevcih ile srer. Lkin Fatihin
hiddeti skn bulmaz. Yola karlan Sinan paann arkasndan
bir hekim yollanarak, onda delilik vardr, delilere yaplacak ilc
ona da yap, denir
tznike varmadan onlara yetiir. Ona (senin
diman muhteldir, deli olmusun, sana zincir vurmak lzmr) diye
balatr. Ayana gnde elli sopa vurdurur. Bu cefa yetmiyormu
gibi baz illar da iirtir.
Molla Hsamettin bu hali duyarak Fatihe bir mektup yazp :
senin gibi yksek bir insandan byle nks ilerin sudur eylemesi
mnasip deildir, bundan ekinmek lzmdr, bu zulm kaldrma
nz gerektir, yoksa burada durmayp terki diyar ederim, der. Bu
nun zerine bunden vaz geilir. Sinan paa da zntler iinde
kendisini yalnz brakmayan ve saraydaki vazifesinden ve tedris
hayatndan ayrlan Molla Ltfi ile beraber Sivrihisara varr. kinci
Bayezit tahta geince Sinan paay yz ake ile Edirnede eski
medresesi olan Darlhase getirir. Sonra Gelibolu beyi olur. 891
(1486) da 47 yanda Edirnede lm l1) , ok cmert olduundan
[1] ekayk Numanijre. Mecdl tercmesi.

192
gasi iin evinde su stmaa odun bulunmamtr. Bir ok risalele
ri ve trke (Tezarruname) adnda mnact vardr. Bir rivayete
gre Istanbulda lmtr.
Sinan paa hakikaten ek ve pheye maildir. Bir gn babas
Hzr bey onu sofrada ayplar ve (sen bir raddeye vardn ki orta
da duran kabn bakr olmasndan ek ve phe edersin) der, o da
doru sylediniz, deyince gya Hzr bey elebi o kab olunun
bana vurmu veya vurmak istemitir [1] .
Hoca paann, Fatihin stanbulda oturmasn rica ettii eyh Ve
faya sevgisi vard. Onunla ok grm, irad iin izin alm,
baz zamanlarda Vefa eamiinde minberde vaaz etmitir.
Konyal eyh Vefa Zeyniye tarikatinden pek halk, halk ile
temas etmez, etrafna adam toplamaz, hikmeti hkmeti iyi bilir,
ok uyank bir lim, fdl ve musikiye aina kmil bir insand.
Rivayete gre eyh Vefa Hanefi mezhebinde olduu halde na
mazda besmeleyi cehren okur. O zaman mft olan Molla Grani
buna muterizdir, bir gn limlerle camide eyh Vefann bu ha
reketi konuulur, onu arp sebebini sormak isterler. Derken Si
nan paa gelir. Toplantnn sebebini renir. (eyh Vefa buraya
gerlirde benim de dier mamlar gibi itihadm besmelenin cehren
okunmas zerinedir, derse ve iddiasn ispat ederse biz ne cevap
verelim) diye sorar. Molla Grani : mtehit midir ki onun bu
gibi szleriyle amel oluna, der. Sinan paa, eyh Vefa iin, Kuran
Kerimin ( ^ j ^ i L . j * j , i l ! J j ; ) fehvasnca yedi batn manasn bilir,
hadislerde ananesi ve silsilesi sahih ve sarih ve shah sitteyi hfz
ve rapt eylemi bir kmili fzldr ve eraiti itidah camidir de
yince Molla Grani : eyh hakknda madem ki bu yolda ehadette
bulunuyorsun ve onu tezkiye ediyorsun. Onunla mrafaa olunup
davay cerh etmee mecal kalmaz. Kalkn gidelim, diyerek ora
l] Hu sahnenin, Topkap saray hazine ktphanesinde No. 1263 de kaytl
muhtesip zade Belgradl Mehmedin 1018 (1609) de dilimize evirdii ekayk
Numaniyede 49 minyatr arasnda bir resmi vardr. Sinan paa bu anda yirmi
yanda iken, iiliini iyi bilen ressam paay ihtiyar gsterej bir surette
yapmtr. Resimde sahann kapa Hocapaann alnna arpm ve kan akar va
ziyette grlmektedir.

193
oradan ayrlrlar. Bilahare Molla Grani eyh Vefa ile sevimiler
dir. Birbirleridi ziyaret ederlerdi.
Bu misal bize gsterir ki stanbul klliyesinde mdderris olmyan, devrin en byk limleri bile kendi aralarnda ilmi muba*
hase zemini aramlar ve bulmulardr. Bunlarn bir ksm ortaya
km, bir ksmnn herhangi bir ihtilfn kmasndan ekinilerek
nne geilmitir.
Molla Abdlkadir Hamdi de Fatihe hoca ve musahip olanlar
dandr [i]. Liyakati dolaysi ile Fatih kendisine (hocaml) demi ve
yanndan ayrnamstr. Pek zayf olmas ile Hayali elebi denen
Molla Ahedin ders erikidir. Kendisine ok inand syleuir.
Molla bir gn Fatihin yannda, Teftazani ve Seyyid erif be
nim zamanmda sa olsalar o fazilet meydannn ehsuvarlar
nnce (haiyemi) gtrrlerdi, der. Fatih bundan muber olur,
onu ilzam iin Hoca zade ile mubahese etsinler diye emreder.
Yannda onlar grtrr. Hoca zade bahisle yine galebe ald
derler.
Molla Ahmet paa (Veliyddin zade) sahne mderris olmam
tr. Lkin onu Fatihin kendisine setii hocalar arasnda gryo
ruz. Bursada Muradiye mderrislerindendi. Kad ve kadiiasker ol
mu, bir zamanlar Fatihin iltifatna mazhar olmu iken her ne
dense kendisini incittiinden azledilmitir. Kuvvetli bir airdir,
divan vardr.
Kul hta eylese ola aff ehinah kani
Tutalm iki elim kande imi kani kerem
beytini iine alan bir kaside ile aff iltifata ermitir.
Krmda Kefede 919 (1513) da len lemadan Molla Yunus bin
Ahinin de Fatihe hocal sylenir.
Grlyor ki lemaya Fatih en byk lm payeyi vermi
kendisine fahri hoca ve musahip setiklerini kendi hocas saym
ve onlara hocaml diye hitabetmitir. Mhim bir ksmn buraya
sraladk [21. Musahiplerinin ounu da bu hocalarnn arasndan
[1] Mir'atil kinat. Kprl ktphanesi No. 1158.
12] Fatih ktphanesinde N o. 5437 de kaytl bir mecmuti resailde (Me-

13

194
setii grlyor, ou saraynda, seferlerinde bulunmutur. On*
lann Fatihle mnasebetleri kadar devri limlerile mnasebetleri
vardr ki buraya ksmen yazlmtr. Bunlar o devri yaatacak
lm vka ve hadiseler zerinde durulacak ve incelenecek kadar
deelidir.
Fatih hakiki ilim ehline cidden ok hrmet gstermitir. Onlar
o kadar saymtr ki her trl nazlarna, titizliklerine, bazen asabi
hallerine tahamml gstermi, onlarn serbest dncelerine mni
olmamtr. Bunu Fatihin byklne ve lm varlna, fenni d
nen ve msbet ilimlerden haz duyan olgun kafasnn tahamm
lne bir misal olarak seebiliriz. Lkin baz hakszlklara ve uy
gunsuzluklara rastladka kendisine bazan hafif ve bazan iddetli
akslameller uyandrmaktan hli kalmamtr. Hkmet hikmeti
ve siyaseti icab, mahiyetini bilmediimiz bu olaylara hak vermek
icap eder.
F atihin lim lerle m n a s e b e t i : H u z u r u n d a
lm k o n u m a l a r
Z a m a n n d a lm m e s e l e l e r v e h a r e k e t le r
A k l v e n a k l ilim lerin d u r u m u

Fatihin alimlerle bitmez tkenmez bir mnasebeti vardr. O

ilimle ve limlerle itigali devletin en mhim ileri yannda tutmu
tur. Kritobulos [t] diyor ki : (Fatih) fadl irfaniyle hret bulan ze
vat Istanbula celbeyleyerek makarri hkmetlerini merkezi ilim ve
fen haline getirmee alrd. Bu yoldaki makasd ulviyesinin sahai husule isali iin hi bir fedakrlktan ekinmez ve hi bir
masraftan saknmazd) der.
nakb eba Eyyub Entari) tonunda (varak 6070) Eyiipsultan haziresinde g
ml olanlarn listesi vardr. Birisi hakknda (garlkt rahmet...sultan Mehemmet
han Atik hazretlerine hoca olup sancaa giderken vefat eyleyen hocalardr)
demekte, lkin ismini vermemektedir. Bu saydklarmzdan birisi midir? yoksa
bir bakas mdr? hkm veremedik. Acaba Hoca Paam muraddr?
[1] Tarihi Sultan Mehemmet han sani. 1328: aahife 166.

195
Istanbula hretini duyupla getirmek istedii 2 kii gelmemitir.
Mesel Takkrl zadenin dedesi ve Takpr kasabasnda 40
sene mderris olan Hayrettin davete icabet etmez. Medreselerden
birini ona vermek istemi, lkin o alt yerden gelmekten ms
tani kalmtr. Molla Veliyttini Karamaniyi air ve lim olmas,
kaside ve gazellerinin Istanbulda mehur ve makbul tutulmasndan
davet etmi, fakat zavall molla yolda gelirken lmtr.
Molla Cmye, skntda olduunu duyunca ok mehur bir teekkrname yollamasna sebep olan binlerce filori altn gnder
mitir [i], Fatih kendisini davet eder. Moila Abdurrahman Cm
maiyetinde bulunan atllarla yola kar. Konyaya geldiinde Fat hin
lmn duyar, oradan geri d n eri2!, grmee muvaffak ola
mazlar (o molla Cm ki ata bindike fezail perverlikte darb me
sel olan sultan Hseyin Baykara dizginini, ilme rabet hususunda
slm vezirlerinin cmlesinin fevknda addolunan Ali ir Nevai
zengisini tutarken Fatihin hreti kemalinden mahede ve cema
line hasl ettii itiyak bu ihtiramat fevkaldenin tesirafna galebe
ederek ta Maveram nehrden buralara kadar ihtiyar sefer eyle
miti) [3].
Hakiki iilemadan bir ksm ilmi himaye eden padiaha yaklaamamlardr. Mesel o devrin ciddi lim ve hekimi Amasyah erefeddin Sabuncuolu bu maksatla Istanbula gelmi, emeline muvaffak
olanadan dnmtr. ok defa bu limleri, Fatihe, hocalar ya ta
lebesinden biridir ve mstaittir diye veya bilhaasa sevdii arkada
n ok limdir diye tantmlardr. Molla Grani bir gn Fatihe
Alaeddin Ali bin Yusflfenariyi ok methederek bunlar ihmal
etmemeli demi, Anadoluya gelince tekrar onun himayesini rica et
mitir. Molla Graninin dediini yapmtr. Mesel Sinan paa, k
tphanesine bir hafz ktp lzm olunca Fatihe talebesinden To
katl molla Ltfiyi taktim etmitir. Bir ksmn da Fatihe veziri
Mahmut paa tantr. Onun tanttklar Mahmut paaya ilelebet min
nettar kalmlardr. Fakat onun tanmadklar arasnda geimsizlik
ti! Bu ayr bir makale lalide hazrlanmtr.
[ 2 ] E v r a k r :r i a n ( F a t i h )

I'M Ayasofya ktphanesi 4308.

196
leri ve ekimsizlikleri mehurdur. Hatta Fatihe hoca ve musahip
olan malla Abdtkadir Hamidinin ok makbul tutulduunu grn
ce Mahmut paann huzuru kaar, irkin ve bilhassa tertibedilen
bir vesile ile yanndan uzaklatrmaa muvaffak olur [11. Bunda
hikmeti hkmeti dnmee lzum yoktur. Mahmut paa da lemadan olmakla bu gibi kskanlklar her nedense reva grmtr.
Bir ok sebeplerle Fatih zamannda iema iki taraf olmu, bir
ksm birbirini tutmu, dier ksm birbiriyle mcadelede bulun
mutur. Aralarnda birbirini inciten mnakaalar olmutur. ok
defa barrlar. Pek ileri gidemezler. nk zerlerinde Fatihin
basks vardr.
Mahmut paada devrin limlerinden saylr. Ondan sonra Sad
razam olan Karaman! Nianc Mehmet paa (Ulu Arif elebi olu) da
lemadandr. Lkin onun da bitaraf olmad zamanlar olmu, ule
may birbirine drmee kalkmtr. Hoca zadenin Ali Tusiye ga
lebemi ekemez. Zira kendisi Ali Tusi talebesindendir. Onu kk
drmek iin Hatib zade ile mubahese etmesini istemiiir. Hoca
zade nce talebem ile konusun, onlar cevaptan aciz kalrlarsa ben
itirk ederim, demi. Bunu aczine hamletmiler. Nihayet mna
zaray kabul etmi. Sinan paa duyunca Sadrazama giderek vaz
geirmitir. Ona der k i : Hoca zade imdiye kadar ancak Hayal
elebi ile ile bir mnazarasnda bahsi kaybetmitir.
Karamanl Mehmet paann sevmedii ve zemanmn akl! ve
nakli ilimlerinin hepsine vkf molla Musluhuddin Kastlaniyi kdtaskerlikte ekemediinden Fatihi tazyik ile kdaskerlii ikiye bl
drm, kendisini Rumelide brakarak Anadolu kdaskerliine
Hac Haan zadeyi getirmitir. Bunu kabul etmek istemiyen molla
Kastlniyi yine veziri azam teselli etmek istemitir.
[1] O asrn kskanlna numune olarak bu vakay alyorum: Patih bir
gn molla Abdlkadirl sohbete arr. Oda biraz keyifsiz olmasndan zr
diler. Bunun zerine o gn iin Mahmut paann tertibi ile bir bahede zarif
adamlardan ou toplanrlar. Molla Abdlkadire de gidip hatrn ferahlatmak
iin oraya varalm diye tarar ederler.M.Paa Abdlkadir tizin meclisinize gelmek
istemezken zrafann topland bir baheye gitti, der. Patih bunu tahkik eder,
onu hocalktan Azleder. Molla da pek kederlenerek Ispartaya dner ve orada
znt ile hastalanr.

197
Fatihin limlerle seferlerde, yolda, konumalar ve onlar gitti
i seferlere ve harplere davet rtmesi misalleri pek oktur. Bir k
sm limlerle yolda tanmtr.
Hoca zade Fatihle tanmak zere Istanbula geldiinde lemadan ou yannda olarak Hknn Edirneye yollandn renir.
Arkalarndan yola koyulur. Onlara yetiir. Mahmut p a a : Ho
geldiniz, ben sizi Fatihe methettim. Yannda lm bir mubahase
var, tam zamannda geldiniz, der, Hoca zade Fatihe selm verir.
Mahmut paaya kimdir diye sorar. Bursada Esediye mderrisi
Hoca zade kulunuz, ilim ehli ve kemal sahibidir diye metheder.
Fatih ona merhaba der, Gnln alarak iltifat eder.
Rivayete gre o gn Fatihin bir tarafnda molla Zeyrek, dier
tarafnda molla Seyyidi Ali var. Hoca zade Seyyidi Ali tarafndadr [11. Molla Zeyree itirazlara balar. Molla Ali ekilir. Zeyrek
ile kar karya kalrlar. Fatih Molla Zeyree szn beenme
diini syler. O bundan inciderek ekilir. Nihayet Hoca zade Fa
tih ile beraber kalr. Bir yerde konaklarlar. Konduklar yerde
Molla Zeyrek ve Seyyidi Aliye ihsanda bulunur. Hoca zadeye
ikram olunmaz. Onu bilahare hi ummad bir yerde taltif eder.
te bu mubahaseden sonra onu kendisine hoca semitir. Lkin
Mahmut paa, Hoca zadeyi bir zaman sonra ekememitir.
Fatihin hemen her yolculuunda artk limler tek tek veya
heyet halinde bulunuyorlar, Bir seferde de Molla Alaeddin Ali ya
nndadr. Bir k seferinde bir menzile gelen Fatih ota kurulun
caya kadar yere hemen serilen bir seccade zerine oturur. Kolu
na girerek ayandan izmesini karan hademesi ortada olmad
ndan kendisi karmak ister. Yannda molla Alaeddin Ali (Ali
bin Yusflfenari) ye dayanarak karr. Molla bunu sevdikle
rine anlatarak mrmde bundan byk bir haz bilmiyorum dermi.
(1J Topkap saraynda hazine ktphanesinde N. 1263 de kaytl halen
resim galerisinde tehir olunan (Muhtesib zade Mehmet Belgradl tercmesi)
(Kitab tercmei tkaik nutr.aniye) varak 90 b de Hoca zade, Seyyidi Ali,Molia
Zeyrek ve ortalarnda Fatih, ayakta da Mahmut paa resmi vardr. Bu mubahase
sahnesi canlandrlmak istenmitir.

198
Yine bir gn Fatih Edirneye giderken yannda bulunmasn is
tedii Molla Krimiye :
Molla, Krm Vilyeti mamnr bir yer imi. Orada pek ok lim
ve fzl yetiirmi. Hatta bugnk gnde alt yz musannif varm
ki hep teliflerle itigal edermi gerekmidir? der. Molla :
Evet sultanm, yledir. Ben sonlarna yetitim, imdi ne o
mamuriyetten eser, ne o musanniflerden haber var, dedi. Fatih
inkrazlarnn sebebini sordu.
Bir hain vezir zuhur edip lemaya buzu adavet etti. Ara
larna nifak drd. Gitgide ayrldlar ve inkraz buldular. Bu
yzden memleket de harabe yz tuttu. Malumunuzdur ki ilim ve
marifet memleketin mamuriyetine sebeptir, cevabn verdi.
Fatih, Sadrazam Mahmut paay yanma arp Mollann sy
lediklerini anlatarak :
te Krm gibi koca bir memleketin harap olmasna bir
vezirin tedbirsizlii sebep olmu diye onu ikaz etmek ister. Mah
mut paa:
Sultanm su vezirin deil Krm haninindir ki yle kemrah vezir ve hayrhah edinip zimam idareyi yedi istibdadna teslim
etmi, deyince Fatih, paann szne hak vermitir [t].
Fatih bir gn sefere giderken yolda
baz limlerle
dit IjUt
rjll trjt) ayetinde mminlere emrolunmasnn
hikmeti nedir diye konuuyor. Fatih de Molla Hsamettin (mm Veled) e hikmetini anlat diyor. Mlla Hiisameddin cev ab :
alnan Tabliar (davullar) buna cevap veriyor olmutur. - TablOrduda ne der ? sorgusuna dm 1 dm ! der.
dil I^JT) den
murad (jbVI jc
demektir, deyince bu beklenilmiyen cevap
Fatihin houna gitmitir f2],
Fatih Uzun Haana kar savaa giderken hocas Molla Abdlkadiri yanma alr. Konya limleri kendilerini karlar. Fatih
Abdlkadire dnerek :
[1] Dr. A. Sheyl nver. Fatihe ait efsanelemi hikyeler. Tasfiiefkr
21 Terinisani 1944
[2] Mirati Kinat. Kprl ktphanesi nshas N. 1158.

199
Yol zahmetinden zaif ve halsiz kaldn. Konya limlerinin
yanaklar krmz ve yzlerinde shhat eseri grlr, diye latife
eder. Ahdlkadir, Fatihin pek beendii u farsea kta ile cevap verir.
fij y
t
<l>t fSj)j cJS'
A> \ t t j l

Semerkandde Ulu bey rasathanesi mdr ve efendisi ln

ce Uzun Haann yanma giden ve nce onun sefirlile ve Fatihin
daveti zerine 874 (1473) senelerinde tamamen bize gelen [t] Ayasofya medresesine mderris tayin enilen, Ali Kuciyi de Uzun Ha
an seferine giderken, Fatih beraber gtrmtr. Ali Kuci muha
rebe esnasnda hey!etten bir eserini tamamlar ve uzun Haana
muzafferiyeti hatras olarak (Fethiye) adn verdii bu arabca ese
ri Fatihe takdim eder.
Ali Kuci hesaba dair Semerkantte Farsea kaleme ald hesabdan eseri Fatihe Muhanmediye ad ile ithaf eder. Fatih bunu tak
dirle karlar. Hakikaten o zamann pek faideli bir eseri olmakla
mehur olmutur.
Fatih lema ile toplantlarnda ilk zamanlarda beraber yemek
yemesi mutad idi. 861 (1456) da Edirnede oullar Beyazid ile
Mustafay [2] snnet ettirdi, n ce limleri ziyafete ard. Ye
mekte byklerden Mevlana Fahreddin Acemiyi sana, bize pek
ok lim yetitiren Ali Tusiyi soluna oturttu. Sair limler de mer
tebelerine gre bu iki zatn alt tarafnda yer aldlar. stanbul ka
il] Elilikle bize geldiinde Fatihin ok ikramn grmtr. Bir ok he
diyeler almtr. Tazimler gretek geri gitmitir. Fatihe vazifesi bftirce gelece
ine sz vermitir. Ali Kuci tamamen yerlemek zere bize gelirken her konak
yeri iin kendisine bin ake verilmi, her menzilde byk hrmetlerle karlan
mtr.
[ZJ Sevgili ehzadesi Mustafa 879 (1474) de Uzun Haan seferinden Kara
mana avdetinde Nide civarnda Bor Pazarcnda lmtr. Fatih lmne
ok z'mtr.

200
d Molla Hzr bey elebi ile krllah karsnda oturdular [1].
Yemekten sonra Kursn kerim ve natler okundu, sonra okunan
ayetlerden bahisler arld. Hazr olanlarn bir ou dndklerini
sylediler. Kelm ve akl ilimler zerine de konuuldu. Hazr
olanlarn nlerine tablalarla tatllar getirildi. Herkes hissesine de
ni alp gtrd.
Alimlerden sonra eyhler davet edilmi, onlarla zikir ve tevhidden ilahi evkler ve ruhani zevklere ait sohbetler edilmitir.
Sonra vezirler ve emirler arlr. Drdnc giin halk davet olu
nur. Bu dn bir ay srmtr.
Fatihin limleri dier bir davetinde Molla Grani, Molla Hsrev, Ali Kuci, irvanl krllah, Hzr bey ve daha isimlerini
bilmediimiz dierleri vard [21. nce Fatih, limlerle iki saat ko
nutu, mubaheseler edildi. Molla Graniye :
Yemek yiyelim mi ? diye sordu. O da baiyle iaret verince
byk otakta kurulan sofralara geildi. Fatih sultan Mehmetle Molla
Grani ayn sofrada yiyeceklerdi.
Molla Grani burada, gen Fatihin hocas, Fatih de sayd
ve sevdii hocasnn talebesi idi. Lkin molla Graninin ok defa
tekrar ettii dn bu sofra banda da fsldad:
Haramdan perhiz eyle :
Fatih glmsedi ve ilk sahandan mollann bir ka lokma almas
zerine kulana eildi.
Sarayda haram lokma varsa ite siz de ondan yediniz, dedi.
Molla Grani cevab :
Benim nme helali dmtr, oldu.
Fatih onun bir tarafa bakmasndan istifade ederek sahan e
virdi ve mollann bir lokma almasn mteakb gld :
[l] Hammer (dit 3. Kitap 13. S. 3435) Bu sofrada Fatihin karsna
Tabibi sultani irvanl krllah, sana muallimi sultani Hayreddin, soluna
randan gelen Ali Tsi ve yine karsna (stanbulun) ilk osmanl kads Hzr
bey elebi oturur.
{2] Dervi Ahmet Ak (Ak paa zade) tarihinde (S. 143) mahit sfatiyle b dn eserinde yle yazar :

201

Eh, dedi, attk haram yediinize phe kalmad. nk be

nim tarafm size evirmitim. Molla Grani :
Yanlyorsunuz. Benim nmde hell, sizin nnzde haram
lokma kalmamt onun iin sahan evirdiniz, dedi O).
ok hrmet etmekle beraber ciddi ve ar bal olan molla
Grani ile Fatihin birbirlerile byle ho latifelerde bulunduklar te
vatrne bir misaldir. Biraz sonra dier sofralarda bulunan davet
liler sinilerle takdim olunan ekerlemeler, helvalar ve kese kese
altnlar da alatak dnmlerdir. Bu mubahase halka yle akset
tirilmitir. Molla Grani talebesini susturdu.
Lkin biraz nce yazdmz gibi sen sana, ben soluna otur
dum gibi dnceler limler arasnda baz naho tesir brakt
iindir ki Fatihin kanunnamesinde artk yalnz bana yiyeceini
yasa haline koymutur. Bu yasaya da sebeb shh, belki bu gibi
hdiseler olmaldr.
Fatih limlere kar ok disiplinle hareket etmitir. Bir defa
semaniye medreselerinden birisinde mderris olan 8 byk m
derrisin her birine lgatten ktb sitteyi, shah cevheri ve tekmileyi ve kamusu ve bunlarn emsalini bulundurun diye emretmitir.
Bu mnasebetle Molla Ltfi ile uslu caddin arasnda lgatten
(Dne evvel ulema davet, olundu. Pad'ah dahi devletle gedl. Devlet
tahtnda oturdu. Sa tarafnda Mevtana Fahreddin Fazl oturdu. Onun yannda
Hzr bey elebi Fazl oturmutu. Emir oldu, Hafzlar Kelm kadimi Rabbani
okudular. Ulema bu okunan ayetlerin tefsirin ettiler. lim sohbeti tamam oldu.
Destur oldu. Ho hnlar methiye gazeller okudular. Padiaha lyk sohbetler
olundu. Destur old. Snatlar ekildi. Nimetler yenildi. Yine ho hanlar oku
dular ve kuran okudular. Destur oldu. eker ilerin getirdiler. Her ehli ilmin
nne sini kodular. Bu ulemann hizmetkrlar futalar doldurdular. Fakr dahf
bir futa doldurdum. Hizmetkrma verdim. Andan sonra padiah bu azizlere
ihsan buyurdu. Eyu, niceler fakr geldi, gani gitti (S 149). ve ikinci gn fu
kara taifesi davet olundu..Anlara dahi taziz olundu. ahn alalan bunlara dahi
yetiti ve bunlar dahi kannu fukara zre edeplerin yerine getirdiler. Padiaha
gayet ho geldi. nc gn mera davet olundu......)
(ti M. Zeki Pakaln. Tarih fkralar. Husus ktbhanesi.

202

deil, manaca galiz bir konuma da olmutur [1]. Fatih, rivayete

gre shah cevheriyeyi ezbere bilirdi.
Molla Muhittin Mehmet Manisa oluna Fatih bir gn arabca
bir beytin hl ve tahkikini emreder. Cevabn yarn veririm demesi
tedris vazifesinden azledilmesini mucib olmutur. nk Fatih
limlerini tasavvurunun fevkinde grmek isterdi. Bu ceza kfi g
rlnce eski yeini vermitir.
Fatih fena iptilasn duyduu hocalara sert hareket ederdi. Bu
gibi hallerinden vaz geirmek isterdi. Mesel Molla Melihi iret
ediyor. Ona iret etmiyeceksin diye tvbe ettirmitir. Lkin ken
disi verdii sze ramen imi vs fadl irfan snerek meyhane
kelerinde srnmtr. Melihi, Molla cminin ders arkada idi.
Fatihin byle ciddi hareketlerinin limleri heyecana drd
zamanlar ok olmutur. Fatih, bir gn Ali Tusinin dersine gelmi
ve dinlemitir. Sonra Ali Tusiyi de yanma alarak Abdlkerimin
medresesine urar. O da henz gelmitir. Fatihin huzurunda ders
vermei cret adderek sklr. Dier yerlere geerken hoca zadeyede rast gelmi ve selamlamtr.
Molla Muhiddin Mehmet Manisaolu, Molla Hsrevin yetitir
dii talebedendir. Ayasofyaya derse gelirken yannda hizmet
ederdi. Manisaolu Ayasofyada medrese yaplan yerin stnde ve
saray tarafnda bir odada otururdu. Her gece sabaha kadar k
yakarak alrd. Her cihetle Molla Hsrevin methine eriti.
(1] Molla Ltfi bir gn hamamda hi sevmedii uslu caddin ile kar*
Iayor. Lgat iini ne yapdn diye birbirine soruyorlar. Uslu caddin
her satrn bana bir ek almeti vazediyortm diyince Molla Ltfi burada
benden daha ok ek ve bhe ediyorsun anlamnda galiz bir ifade ile : Sen
benden eek imisin demi lir. Bu her halde hoa gider cevap olmamtr. Hatta
Molla Ltfi daha ileriye giderek (Uslu efendi ile vezirlerin mnazaras) diye
mizahi bir risale bile yazmtr. (nce doktor Reer tarafndan Berlin ktphane
yazmalar arasnda bulunmu ve nerolunmu, sonra M. Fuat Kprl : Hayat
cild IV. say 100. 1928 S. 426 da (Deli Ltfinin mizahi bir risales') adiyle
iktibas etmitir.
Bu gibi galiz akal geimsizlikler atasnda iatffe ltif gerek fehvasnca
hafif olan akalamalarda vardr. Mesel Hoca zadenin Veliyddln zade Ahmet
paa ile evlilik zevki zerine latifesi buna misaldir. Lkin dostluklarna halel
vermemitir.

203
Fatih, bir gn Molla Hsreve sabaha kadar medresede bir
odada k yanyor, saraydan gryorum, uraya rastlayor, kimin
hcresidir diye sorar. Molla Hsrev de, Manisa olunundur, der.
Fatih, Manisaolundan sonra beendiiniz talebe kimdir, deyince
yine, Manisaoludur, ceyabn alr. Manisa olu iki mi? Zira iki
sualime ayn cevab verdiniz, diyen Fatihe, Molla H srev: hayr
iki deil birdir, diye mukabele eder.
Fatih yalnz mderrislerle deil onlarn talebesiyle de alka
dardr. Hatta bir mnasebetle medreseden mezun olanlarn ilerle
mesi bahsinde btn talebenin tefileride esas olmak zere ya
nnda bir defter tadndan da bahsetmitik.
Fatih, limlerden, velev ki bir defa bile grsn veya konusun
tandklarn unutmaz, Nitekim uzun Haan seferine giderken Bursaya urayan Fatih, kendisini karlamaa gelenler arasnda Molla
Muhittin (Dervi Mehmet bin Hzr ah) grnce tanr, iltifat
eder. Mahmut paaya bu Dervi Mehmet mi? diye sorar. O da,
evet, der. Arkasndan ko, mbarek vakitlerde bize dua etsin, di
ye emreder.
Fatihin zaman, lim mollalariyle samimi dostluklara da misal
olarak gsterilebilir.Molla Hsamettin (Hseyin bin Hamidi Tebrzi)
mmveled, sahn medreselerinden birisine mderris olmutur Ul.
Fatih Eypsultana giderken ekseriya yolu bunun evi nnden ge
er. Biraz durur, Mollann bizzat ikram ettii erbetten alr, ier
ve selm verip gider. Fatihin ihsanna mazhar olmutur.
Molla Hiisameddinin ileri derecede zeks ve fadl varken ken
disine yol gsteren olmazsa sekiz sahn medreselerindeki yeri
ni unuttuundan bulamaz, ok defa yanl yere girer, anlaynca
geri dner, veyahut farknda olanlar yol sterirlermi.
Molla Hsameddinin u ltifesi dikkatte deer. Bir gn kar
lanca Fatihin sa eli st yerine avucu iini per. Fatih bundan
maksadnn ne olduuuu sorar. Cevab : Maksadmz Ayasofya
medresesine iarettir. Zira el ayasndan murad (Aya) dr. Sofiyyun
avu iini per. Aya, Yunanca sofya kelimesiyle gelince Ayasofya:
[1] Mirati kinat. Kprl K. No. 1158 Fatih zamannda lema ksm.

204
terkibi olur. Bu kadar iaret kfidir. Fatih Mollann bu latifesini
beenir ve Ayasofya medresesini ona verir [l].
Grlyor ki Fatih zaman limler iin yaanacak ideal bir d e
virdi. Alimler istedikleri kitaplar buluyorlar, istedikleri revkile.r
veriliyor, bol para alyorlar ve hatta hediye, mkfat suretile gi
yecekleri de veriliyordu. Ak paa zade (Dervi Ahmet Aki)
tarihinde sadrasam Rum Mehmet paann, zamannda buna mani
olduu yle yazlr. (Asar Mehemmed, li Osman kapsnda vezir
oluncaya dein atebei ulyaya gelen lema ve fukaraya terifi sada
ka olurdu. Kimine sof ve kimine uha ve kimine ake verirlerdi.
Heman kim rum Mehmet geldi, vezir oldu. Bu sadaka kesildi. Mrnnalhayr) oldu.
Fatih her hangi bir lim hakknda yeni bir fikir edindi mi on
dan vaz gemez. Liyakatlerini grdklerire itimad fazladr, her
kesi lyik olduu yere geirmekte Fatihin hsn intisab vardr.
Mesel: Yarhisarl Molla Muslhddine stanbul kadln tek
lif eder, o da kabul etmez. Fatih mollaya :
Ben bilirim, sen mstahaksn. Senden gayrisini kad eder
sem Allah taalann emrine s olmu olurum. Senden tezarru ede
rim ki kabul edesin, demi ve kabul ettirmitir. Fatih lemaya
olan itibar ve saygsn kanunlatrmtr. Bunu Fatihin kanunnamesi
bahsinde (sahife : 137142) inceledik. Bu itibar zamannda verilen
tedris menurlarnda da gryoruz. Elimize 01 (l945) de yazlm
(Gleni ina) adndaki Mneat mecmuasnda [2] bu menurlarn
dan birisininin dikkate deer bir rnei vardr. Bu menur Fatih
zamannda kendi ulemasndan birisine hitaben yazlmtr.
(Sebebi tahriri tevki refii erif ve mucibi tasdiri yarlii belii
mnif oldur kim n medresesi sultaniye hemvare makam ekbiri
enam ve menzili efadl eyyam olup.... telebeiulum ol bukai mubarekede iktibas fevayidi esnaf ve makulat ve ferayidi envai
menkulattan evfer huzuza fayiz olup ol erefi buka mderrisi fz
ln vcudnden hali olduu sebebden lbd fikri ahane ve nazar
[1] Hammer. Zeyil 318
[2] Eseri toplayan jeyh Mahrmd bin Edhetn. Bay Raif yelkenci hususi
ktphanesinde

205hsrevanemz iktiza ettii bir sahibi vcud ki ol medresenin ted

risine elyak ve enseb ola.... n darendei misli hmayun fahrlulema zahrlfudal...) satrlar ilme, limlere gsterilen hrmet ve
tevkrin nekadar canl bir misalidir.
Fatih limlerden bir ksmnn medreselerde birer odada otur
malarna da msaade etmitir. Esasen muidlerden kalanlar oktur,
limlerden medreselerde odas olanlar da vardr. Fatih devri lim
leri iinde epi bekr hocalara rastlarz. Bunlar arasnda kendisini
hakikaten ilme vermi ve onun feragatli icablarna uymu olanlar
az deildir.
Haan elebi isminde bir lim vardr ki Mehmet ah Fenarinin
oludur. Ali Tusinin talebesinden ve Aliyylfenarinin amcazade
sidir. Sahne mderris olduunda kendisine bir oda verilmi ve
orada oturmutur. Bu medrese de asrlar sonraya kadar Haan
elebi medresesi diye mehur olmutur.
Fatih, klliyyeye liyakatini anlaynca tayin ettii hocalar teberrken a dersi yapmlardr. Bu a derslerinde usulen byk
m derrislerde davetli bulunur. Yalnz sahn medreselerine deil,
dier yerlere de Fatih hoca tayin eder. Nitekim Mahmut
paann camii yannda vapdrd medreseye ilk mderris olan
Manisaolu Muhiddindir. Molla Hsrevin yetidirmelerindedir.
Deerini Fatih de anlaynca Mahmut paa medresesini ona vermi,
a dersinde bizzat molla Hsrev, hocalar ve dierleri bulunmu
tur. Dersinden sonra molla Hsev oraya gelenlere: -Rumda
iki ders grdm. Biri Mehmet ah Fenarinin ilk dersi, kincisi de
budur diye medhetmilir.
Fat hin yanma giren limler terifata riayet etmek mecburiye
tinde idiler. O zamanki usule gre Fatihin eli plrd. Yalnz
Hatipzade elini pmez, hatta huzurunda eilmezdi. Fatih bunlar
hep ho grmtr. Dediimiz gibi limlerin nazna tahamml gs
termitir. Kendisine gcenip gidenler olursa gnllerini yaparak
yine getirtmitir. Huzuruna girenlere, molla Grani ve nolla Hsrev
gibi hocalar ise hrmeten ayaa kalkd ve hatta ellerini pt
rivayet olunur.

206

Fatih devrinin byk limlerinin molla ve bunun daha tazim

ifade eden mevlna lakabile anldklar hepimizin malmudur. Bir
gn bu mollalardan Yusuf Kirmasti mescide bana ufak bir tlbent
sararak gelir. Sadrazm brahim paa artr. Yanna bandaki
ufak tlbentle varr. Vezir sebebini sorar. Allahn huzuruna byle
kdm, Allahn bir mahluku iin bu heyetimi bozmaa nefsimde
ruhsat bulmadm, demesi vezirin houna gider. Byle szler hoa
gider diye daima Fatihe anlatldndan onun da houna gider ve
bahi verir. Hi bir devir yoktur ki Fatih devri kadar mollalarn
menakibi ile dolu olsun.
Fatihin limlere dand ve danmad hususlar ve bir ok
ahsi icraati vardr. Bunlarn bir ksmnda reyle hareket eder.
Hatta bunlar halk rivayetlerine kadar yer almtr ve Fatihin ht
ralar arasnda saylr. Bir gn birisinin lm cezasna arplmasn
emreden Fatihe rivayete gre Ak emseddin fetva aldnm ; diye
mdahale etmek ister. Fatih : Fetva verenler neye dayanarak
fetva veriyorlar ? Benim de fetva verecek kadar ilmim vardr,
diye cevap verdii bile sylenir.
Bir de ahsi icraatna u misal verilebilir:
Fatih devri limlerinden molla Bahaeddin Edirnede kazasker
iken endurun aalarndan Davut bir fesada mil olur. Hatta bunu
menederek gazeb gsteren naibi dmee cret eder. Fatih eriatin byle tahkirine bir trl raz oiamaz, hemen ldrn emrini
verir. Lkin divandaki vezirler efaat ederler. Faidesi olmar. Fatih
kararndan dnmez. Nihayet vaziyetin hallini molla Bahaedcnden
rica ederler. O da naip gazab hasebiyle yerinden kalknca ze
rinden kazann naiblii kalmaz ve onu naib iken dm olmaz,
binaenaleyh eriat tahkir etmi deildir diye Fatihi kararndan vaz
geirirler.
Davut bir mddet sonra slabula gelerek Fatihin huzuruna
girer ve af edilmesini diler. Fatih gizlice hazrlatt bir sopa ile
onu bir gzelce derek eriatn kadrine hrmetioi gsterir. Bu
zat ikinci Bayezit zamannda veziri zam olmu v kendisine Davut
paa denmitir. 4 ay kendisini hasta yatran bu daya ii,:b.:.; a

207
vesile sayp daima Fatihin rufunu hayr ile yad edermi [i].
Demek molla Bahaeddinin bir tefsiri ile ileride mhim bir mev
kie geecek bir adam, Fatihin limlerin kararlarna hrmet gster
mesi hasebiyle, gazabndan kurtulmutur.
Fatih arada Edirnede ve lstanbulda yannda bir ka kii ile
ok defa kendisini belli etmiyerek yaya gezer. Rivayete gre Istanblda bir gn gezinirken yolda molla Efdalzade (Hamid) e rast
lar. Efdalzade, gezen Fatihi lauyarak attan iner ve selma durur.
Fatih de onu tanr : Sen Efdalzad denilmiin ? yarn divana
gel, der. Efdal zade ertesi gn olur, divana gelir, vezirler geldiini
arzederler. Ona babnm Sultan Muradn medresesini gnde 50 ake
alufe ile verdim. maretinden yiyecei kadarda yesin, bu sevinli
haberi ona bildirin, diye haber yollar. O da Fatihin elini per. Ben
seni unutmam, ilerlemee bak 1 emrini verir. Hakikaten Fatihe
verdii szde durmu ve hastalanacak, sakallar dklecek kadar
almtr. Sonra saha mderrisi gelir.
Sahnda mderris iken Fatih Rumelinde gazadadr, lstanbulda
byk kayplara sebeb olan taun (asl veba) hkm srdnden (2]
Efdal zade stanbul dnda bir kye ekilmitir. Mutad gnlerinde
derslerini brakmaz. Yolun uzaklna ramen haftada 4 gn med
reseye gelir. Fatih mollann bu gayretini her naslsa duyar. Has
talk geip de Istanbula gelen Fatih, istikbale giden Efdal zadeyi,
bulunduun kyden haftada 4 gn derse geldiini ve beer kud
retinden hari gayretini duydum. Sen vazifeni yapdn, ben de bana
deni yaparm, diye taltif eder.
Bu ard arkas gelmiyecek kadar ok olan rivayetler Fatihin
limlerle kardee, mnasebetlerinin ve onlara gsterdii alkann
canl misallerindendir.
Fatih, klliyeyi kurdukdan sonra hocalarndan, memleketimizin
slm ve Trk leminde kendilerini ilim ve kifayetleriyle tantm
(1] Bu fkra ekayikde molla Vildana atfedilerek yazlmtr. niversite
ktphanesi N. 2413 de kaytl ekayiki Numaniye zeyilleri muhtasarnda molla
Bahaeddine atfen yazlmtr.
(2] La 872 (1457) de olur. Fatih 17 senedir hkmdardr. Bunun ackl
tafsilat Kritobulos tarihinde yazldr.

208
olanlarndan ve Asyada Trk Aleminden getirttii bir hayli lim
lerden mrekkep bir tedris heyeti vcude getirmitir. Btn bu
limleri kendi semi, hatta pek itimat ettii ve sevdii limlerden
ibaret jrilerin banda bizzat imtihanlarn yapm ve ounun
ilim ve kifayetini bylece anlaynca onlar tedris kadrosuna alm
tr. Bu manca kurduu niversitenin hayat sonuna kadar reisli
ini yani rektrln yapmtr. Fatihe zamannda bihakkin reis
lema denilebilir.
Fatih yeni klliyesine sedii limlerin zaman zaman gelip ders
lerini dinlemitir. Ali Tusiye, molla Zeyrek ve klliye hocalarnn
hal tercmelerinde bahsedeceimiz gibi derslerine eref vermitir
ve onlara talebesinin ve dersine gelenlerin yannda maddi ve
manevi tevecchlerini gstermitir. Bu, hocalar almakda ve
retim hayatlarnda ok teci etmitir.
Hepimiz biliyoruz ki Fatih Istanbulu aldkdan sonra mtemadi*
yen bu ehirde oturmamtr. Edirneye bir ok siyasi sebeblerle
gidip gelmi, Rumelide fetihlere ve Anadoluda uzun Haan sefer
lerine gitmitir. Seferleri esnasnda da gerek stanbul ve gerek
Edirnede oturduu zamanlarda olduu gibi ilmi mubahasesiz dura
mam ve ehirlerde hocalaryle ve muhtelif frsatlarla davet ettii
limlerle hemen daima beraber bulunmutur. Seferlerde de ksm
en bunlarla ve ksmen yeni davet ettii limlerle beraber bulun
mu, mnavebe ile bunlar da at zerinde onlardan bazlarn davet
ederek ilm! mubaheselerde bulunmutur demitik.
Fatih er'i ilimlerle beraber akl! ilmlere (Science) a pek merakl
idi. Konumalar her iki zmreden limlerle beraber bulunduka
itigalleri sahasnda olmutur. Onun huzurunda er'i ilimlerden
her hangi bir bahis mzakere ve mubahese olunduu gibi fenn
bir mesele de ortaya atlr ve grlrd. imdi Fatihin bazen
mahitliiyle, bazen hakemliiyle huzurunda mnakaas yaplan
lm mevzulara ksaca temas edelim :
[1] Bu bahsi deerli ustad Prof, smail Hakk zmirli bilhataa bu eser
iin ayrca yazmlardr. Kliiyeye ait vesikalar ksmna aynen koyacaz. Bu
raya bu bahse dair bir hlsasn koyduk.

209
* T ev h id B u rh a n m e s e le s i:
Istanbulun fethinde, Hac Bayram Velinin halifelerinden ve lemadan molla zeyrek bulunmutu. Fetihden sonra bo kalan Bizans
manastrlarndan Pantokratorda stanbul klliyyesinin ilk ubesi he
men fethi mteakip diyeceimiz ksa bir zaman sonra kurulunca
molla Zeyrek,Zeyrek medresesi ksmnda yazdmz (s. 1218) gibi
arkadalariyle beraber tayin olundu. Molla Zeyrek ile sk sk m
avere eden Fatih Huzurundaki ilmi mubaheselere onu da arrd.
Bir gn molla Zeyrek Fatihin yannda Seyyid erifi Grcani
zerine fadl (fazilet ve meziyet) davasnda bulundu. Fatih byle
bir iddiay beenmedi. Bunun zerine Hocazade ile molla Zeyre
in mubahese etmelerini emretti. Bahis mevzuu da : Tevhid Burhan,
yani Allahn birlii hakkndaki delil idi.
Tevhid burhan hakknda kelmclarla mehur olan burhan,
temanu burhani idi.
Mesl iki Allah farz olunursa birinin dierini menetmesi demektirki biri dierini menederse, ya her ikisinin kudreti taalluk
ederse iki zt toplanm olur. Bu ise muhaldir. Yahut birinin kud
reti taalluk etmezse kudreti taalluk etmeyen ciz olmu olur. Her
iki suret, leminin snii hakknda muhal olur burhaniyle temanu
burhann kati grrler.
Hocazade allame Sadrettin Teftezani gibi bu burhan kati
grmyor, belki zann buluyor. Molla Zeyrek ise kelmclarla be
raber yryor, ite mubahese de bu vadide cereyan etmitir.
Bu mubahesede Fatihin hocas Molla Hsrev ve veziri zami
Mahmut paa hakem mevkiinde bulundular. slmn esas hakkn
da yrtlen bu konuma yedi gn srd. Nihayet Molla Hsrev,
mubahesede hocazadenin kazandna hkmetti. Fatih bu mubaheseyi tarafsz bir mahit olarak takib etmitir. Yoksa Namk
Kemalin zannettii gibi hakem mevkiinde deildi. Bahis mevzuu
da Vacibi isbat yani Vacibin varln isbat deildi. Tevhidin
burhan hakknda idi Ul.
[1] Bu bahsi deerli stad Prof. smail Hakk zmirli bilhassa bu eser
iin a) rica yazmlardr. Klliyeye ait vesikalar ksmna aynen koyacaz. Bu
raya onun hlsasn koyduk.

14

210
Bizce zaif bir rivayete gre bu mubahese esnasnda Mahmut
paa ayakda durmudur. Fatih limlerle beraber toplandka ilim
leri ve limleri ne kadar tevkir ettiini gstermek iin Mahmut
paann daima ayakda durduunu veya durdurulduunu reniyo
ruz. Rivayetler hep byledir. Lkin Mahmut paa da limdir.
Belki devlet idaresine getii iindir ki limlere kar onlar dev
let otoritesinin fevkinde gstermi olmak iin yapm olabilir.
Molla Zeyrek mubaheseyi kaybedince ksm, Bursaya gitmi
ve bir daha edilen ricalara ramen dnmemitir.
T eh a i liil F e l s ife m e s e l e s i :
Bu mesele de Fatihin huzurunda mnakaa edilmitir. Bu sefer
mubahese eden Fatihin emriyle Hocazadedir. Lkin bu sefer onun
karsnda Alaeddin (Ali) Tusi vardr.
Esas meseleyi ksaca izah edelim : arkda mam Gazali, eski
filosoflarn fikirlerini erh ile Tehaftn ifade ettii manaca onlar
yere seriyor. Garbde Ibni Rt buna itiraz ile o da bir tehaft
yani buna bir reddiye yazyor. Bu iki farkl eser Fatihin gzne
iliince bu iki dnya lsnde limin grlerindeki ayrlklar ve
aykrlklarn gzden geirilerek muhakeme edilmesini daima ilmi
mnasebette bulunduu ve Fatih klliyesine getirdii iki lim Ala
eddin Ali Tusi ile Hocazade (Mustafa bin Yusuf) ye havale
ediyor.
Hocazade (Tehaftl felsife) yi 4 ayda, Aleddin Tusi de
(Ezzahire) yi bitirerek veriyor. Fatihin de bulunduu toplantlarda
i bu meselenin izahnde hakl olan ayrmak iin Molla Hsrev de
hakem tayin ediliyor.
Molla >'Hsrevin{ hakemliiyle Hocazade bahsi kazanyor ve
Alaeddin Tusiden biraz fazla mkfata eriyor. Fatih Ali Tusi ve
Hocazadeye on biner ake vermi, Hocazadeye Ali Tusiden fazla
' olarak altnl ve murassa raht ile bir katr da vermitir. Alaeddin
Tusi bundan zlm ve memleketine dnmtr. Hocazadenin
Tehaft ilim leminde dierleri kadar mehur olmutur [U .
II] Yine stad Prof. smail Hakk zmirli (Oazali, tbni Rt, Hocazade

211
Hoca zadenin Tehaft balangcnda
byledir:

!_)*

-jK- j*l

Uj

cc
'r^-^lr* (***^^

Fatihe

ja _>L- ja

<it)it* )jt-

jTMbM. iJrJij Udlj j i l i L i dU! J* -OlljU

<
y
u
.c
J
lj*
Vjb
-

hrmetli ithaf

I jl . .
jlil-'j
JaLJl
U JM^NI

jU
a
h
Jljdjli- J
lf'*jlU
L
J
I (j*1 (jli

[1] .

jJ
illy
! j
a
J
u
J
I
\

-J*>hlali UJU <c>Jl

Her iki mubahesede Hocazade kazanm oluyor. Sadnazam

Mahmut paa Hocazadeye tarafdar olanlardandr. Mahmut paa
dan sonra veziri zam olan Karamanl Ulu Arif elebi olu ni
anc Mehmet paa, bu Tehaft mnaasnda bahsi kaybeden
Alaeddin Tusinin talebesindendir. Ve bu vaziyetten zlmtr.
Alaeddin Tusinin gcenmesine sebeb olan mubahesenin kahrama
n Hoca zadenin itibarn drmek iin medresede ders arkada
Hatipzadeyi Hocazade ile mnakaaya tevik etmitir. Hoca za
de o tarihde lznikde kaddr. Bu maksat bildirilmeden Istanbula
davet edilmitir.
Karamanl Mehmet paa arkada Hatipzadenin Hocazadeye
galebe alacandan emindir. Meselenin farknda olmyarak Hoca
zade lstanbula gelir. Bu vaziyetten haberdar olunca Hatipzade
hakknda: lk nce talebem ile mubahase etsin, onlara galebe
alarsa karma ksn, der. Hatipzade bu szden Hocazade
mubahaseden kanyor manasn karmtr. Bunun zerine
Hocazade mubahaseye karar vererek tznikdeki baz tasniflerini
getirtmek iin birisini yollar. Sinan (hoca) paa bunu duyunca
Karamanl Mehmet paaya gidip :
Hatipzadenin haysiyetini mi krmak istiyorsun ? Hocazade
mklemesini ikmal ettikden sonra hi bir fert onunla mubahese
ve mklemeye kamaz, Hatipzadeyi hemen ar ve Hocazade
ile mubahaseden vaz geir, dedi. Bylece Hatipzade, HocazadeTehaftleri ve Aleddln Tusinin (Ezahire) si hakknda bu drt eseri inceliyerek
ve karladrarak kymetli bir etd hazrlamtr. Klliyeye ait vesikalar ks
mna ayrca konacaktr.
*
[1] Msrda, matbaai mirede 1321 de yaplm basksndan

212
nin karsna Alaeddin Tusinin intikamn almaa kmaa cesa
ret edemedi.
Hakikaten Sinan paann ahadet; gibi bir bahsi iyi kavradm
karsna kimse kamazd.
Hocazadenin bu iki ve mehur kazanmasiyle sona eren mubahaselerden daha bakalar da vardr. Molla EfdalzaHe, Fatihin
muallimi molla Hayreddin ile de mubahase etmi ve onlara da
galebe almtr. Bu mubahasede Hocazade Seyyid erifi Crcaninin baz yerlerde nadir olarak hata ettiini ortaya koyduu hal
de gerek Efdalzade, gerek molla Hayreddin Seyyid erife hata
isnad edemediler. Fakat Hocazade canl misaller vererek onlar
susdurdu. Hocazade Fatih devri balarnda fznikde mehur olan
molla Hayaliye bir kerre malup olmutur. Bir hocadan ders oku
mulard, ders eriki idiler. Resimli akayiki Numaniye tercmesinde
beraber resimleri vardr l1! .
D i e r m n b a h a s e le r : Fatih devrinde limlerin kendi arala
rnda ufak ve byk mnakaalarna misaller verilebilir. Biz Fa
tihin alkadar olduu ikisini ve byklerin ilgilendiklerini ksmen
yazdk. Dier limlerin mubahase mevzularn anlayabilmek iin u
izahat vermei lzumlu gryorum :
slm akidesini toplu olarak gsteren ilk kitab, mam zam
Ebu Hanife ye nisbet olunan (Fkh Ekber) adl eserdir. Fakat
bu eser yalnz nakle dayanr. Abbas halifesi Memun zamannda
Aristo mant ve btn Yunan filosoflarnn eserleri yunanca ve
Sryaniceden Arapcaya evrilip slm leminde tannnca slm
inanlarn toplu olarak gstermek zere yazlmaya balayan eser
ler yalnz (nakl) e dayanmakla kalmayp nazar ve istidll yolunu
tuttu. (Nakl) e muarz olan noktalarn red ve cerh ederek onlara
cevap verebilmek iin mantk ve filosofiyi iine ald. Ve bu tarz
da slm limleri tarafndan uzun veya ksa pek ok eser yazlp
(Kelm ilmi) ad altnda tedvin edilmee baland ki bu metinlerin
en mhimlerinden birisi (Kad Efdaleddinl Ayici) nin (Mevakf)
adl olan eseridir.
---------------------------

[1] Topkap saray hazine ktphanesi N. 1263.

213
Pek veciz olan bu metin (Seyyid erifi Crcani) tarafndan
mkemmelen erhedilmiiir. (erhi Mevakf) nam altnda slm ve
Trk leminin mehuru olan bu nemli eser yine slm leminin
ark ve garp medreselerinde byk limler tarafndan asrlarca
okunmu ve okutulmutur.
Bu mhim erhin ya tamamna veyahut icap eden baz mhim
bahislerine pek ok hiyeler ve talikler yazlmtr. Fatih devri
ve klliyesi lim mderrisleri buna yle hiyeler ve talikler yaz
mlardr ki deta iktidar dereceleri bunlarla llmee balam
tr. Bir nevi ilmi tez mahiyetini alm ve bunlarla ilmi kifayetlerini
ortaya koymulardr. Okadarki limlerden her hangi birisinin ilmi
kudretini isbat iin (erhi Mevakifa haiyesi veya talikat vardr)
demek kfi gelmitir.
Fatih devrinin ve klliyesinin en sayl lim ve mderrisleri bu
erhi okuturlarken zerine bir ok hiyeler ve talikler yazmlar
dr. O devir limlerinin hal tercemelerini ekayiki Numaniyede
okurken bunlardan mtemadiyen bahsolunduunu grrz. Molla
Zeyrek ile Hocazade arasndaki mubahase mevzuu da yine bu
mhim eserden domutur.
Yalnz molla Zeyrek deil, yine Fatih devri limlerinden molla
Muslihiddini Kastlani de hallettikleri baz noktalara dayanarak Sey
yid erifi Crcaniye kar tefahr gstermitir.
Fatih zamannda bu ilm! mubaheselerin ksmen olu ikinci Bayezit zamannda da devam ettiine ahit oluyoruz. Hatta Musli
hiddini Kastlani ikinci Bayezit huzurunda Seyyid erifin (Mevakf
erhi) ndeki bir ibaresine tevcih edilmi okadar suallerim vardr
ki benden baka hi kimse o sualleri kavramamlardr demitir.
ok ihtimal dahilindedirki ikinci Bayezidin emriyle o sulleri gs
teren bir risale yazmtr [1].
Bunun zerine kinci Bayezit, molla Kastlaninin bu suallerine
cevap verilmesini (Sultanl lema ve burhanl hkema Sinan Ho-1
[1] Bu bahis halen Kprl ktphanesinin Asm bey ksmnda N. 721 de
kaytl mecmuann ikinci risalesidir. Bize bu risaleleri mderris Hazmi Tura
inceliyerek tetkik etmi ve yukarki mlhazalarn bir ksmna temas eylemitir,

214
ca paa) ya sylemi, Hoca paa, da verdii cevapla dier bir
risale yazmtr ki yine ayni mecmuann nc risalesini tekil et*
initir. Bu risalede Hoca paa, Kastlaninin suallerine alt mesleede
cevap vermektedir. Esas mevzu skolastik meselelere ait olduu
cihetle tercme ettirilmemitir. Zira metin ve erhleri, hiyeler
ve ayrca talikler tercme ettirilip gzden geirilmeyince hangi
tarafn hakl olduu teslim edilemez. Yalnz itiraz mucip olan
noktalara ksaca temas edelim :
1
2
ra kar
3
4
5
6

Mutlak ilmin zaruri olmas bahsi

Cesetlerin hari ve llerin iadesini inkr eden filosoflabir yetin iadeye delleti hakknda ilmi mnakaa
Vcudun mahiyeti zerine zait olup olmamas bahsi
Mahsus keyfiyetler
Cz la yetecezza
Her eyin kre olmas hususunda sonrasnn isbat

ite Kastlani bu alt meselede, Seyyid erifin Mevakif erhin*

deki fikirlerine kar itirazlarda bulunmu ve Sinan paa da birer
birer cevap vermitir. Fatih zamannda, kendisi bizzat ilgili olsun
veya olmasn mnakaalar bunlardan ibaret deildir. Alimler ken
di aralarnda da bu yzden ihtilaflara dmlerdir.
Sinan hoca paa mnakaalarn buna bir misal alabiliriz.
Nasirddini Tusi tarafndan felsefi kelm hakknda yazlan (Tecrit)
etrafnda da mnakaalar olmutur. (Tecrit) in ilk erhini talebe
sinden (bnilmutahhar l Ha ) yazmtr. Ondan sonra yine kelmci filosof (Mahmut bin Abdrrahmatl isfahani) nin itirazlarn
tayan erhi (erhi kadim) diye hret kazanmtr. Seyyid erifin
bu erhe hiyesi vardr. Rumda (Trkiyede) mehur limler ara
snda Tecrit erhi hiyesi diye mehur olan hiye budur. Bu
hiyeye pek itina olunmutur.
Hiyeler, talikler yukarda yazdmz gibi pek oalm ve
bu yzden kulamza kadar gelen ve gelmeyen,tercemei hal kitablarnda yazl ve yazlmayan saylmayacak kadar ok mnakaalar
olmu ve devam etmitir. Mesel Hatipzadenin kadim erhe yaz
d 4 hiyeyi Hacazade beenmemitir. Ali Kuci de bu kadim

215
erhe bir erh yazmtr ki (Cedid erh) diye hret bulmutur.
Cellddin Devvani bu yeni erhe bir hiye yazmtr. Hocazade,
Cellddin Devvaninin Ali Kuci (erh cedid) ine yazd bu hiyeyi beenir. Sinan (hoca) paa da Hatipzadenin erhi kadim
hiyesine baz cevaplarnda hakkiyle teferrt etmitir [1] .
Yine bu erh ve hiyeler yznden Molla Ltfi ile Hatipza*
denin aras almtr. Bu mnakaa okdar srmtrki kinci Bayezit zamannda Hatipzade eline geen bir frsattan istifade ile
Molla Ltfiyi ldrtmtr. te bu mnakaalarn ho ve iyi, ho
olmayan fena taraflar da olmutur. Ho taraflar limler fikirlerini
serbest syleyebilmiler, ilmi kanaatlerinden Fatihin huzurunda
bile her ne bahasna olursa olsun ayrlmamlardr. Ho olmayan
taraf yukarki messif hadiseye kadar varmtr.
Son mhim mnakaa u d u r: En son olarak onu zikredeceiz.
nk bu Fatih zamannda bir mubahase mevzuudur. Lkin kinci
Bayezit zamannda kaleme alnmtr. Sonra bu mubahase bu g
nn anlamnca akli ilimler yani (Science) ilgilendirmektedir. Bina*
enaleyh nemi fazladr ve bu bahse ait bildiklerimizden bizce en
mhimmidir. Bunlarla bu gibi cereyan eden musahabelerin pek az
bir ksmn renebiliyoruz. Bilmediklerimizin de bu mahiyetlerde
meseleler olaca ihtimalinde duruyoruz. Mevzuumuz olan mese
le budur:
Fatih tarafndan stanbul klliyesinin Ayasofya medresesine ge
tirilen mehur Ali Kuci bir gn Fatihin huzurunda derki:
Bizim bildiimiz bir garip mesele var ki onu ancak riyazi
ilimlerde derin bilgiye sahip olanlar bilir. Mesele u d u r: (Bir
zaviyei hadde bulunmak mmkndr ki bir dPnn infira canibine
hareketi
farz olundukda, hadde olmas akibinde aralarna kaime
*
tavassut etmeksizin mnferice olur).
Fatih, bu meselenin Ali Kucinin kendisinden sorulmadan ve
izah istenilmeden bu zaviyenin istihracn bulunduu yerde bulu[1] Tehaftlfelsife bahsini bu eserimiz iin incelemek ltfnde bulunan
Prof. smail Hakk zmirlinin ayrca baslacak notundan buraya baz mtala
lar ilve edilmitir.

216
nan limlere ve Trk devletinin fadllanna havalesini emrediyor.
te Sinan paa da bu davayi hallederek bir risale kaleme alyor.
Bu risale [1] banda Fatih ve Ali Kuci rahmetli olarak gste
rildiine gre her ikisinin vefatndan sonra kaleme alnm oluyor.
Sinan (Hoca) paa hakikaten bu meseleyi hallederek bu ksa ma*
kaleyi vucude getirmitir. Kprl ktphanesinde tetkiklerimiz
arasnda buna 1940 da muttali olduk ve zerinde durduk ve al*
kadar olanlara ozaman bildirdik.
Asl dikkatimizi eken nokta u oldu. Fatih, yalnz hariten
getirdii limlere kymet verir bir fzl deildir. O memleketimi
zin yerli limlerini daha stn grmek arzusiyle bu meselenin
taraflarndan hallini hakl olarak istemitir. Risale bahsin etin
olmasna ramen ok anlatlldr, Meseleyi izah eden vazih bir
hendest emas da vardr.
Sinan (Hoca) paann her eyi abuk ve doru renmee
kabiliyetini gren Fatih bu gen hocasn, Ali Kuciden Istanbula
gelince riyaziye ve heyet gibi retecei ilmi bahisleri takib et
mesini tevik etti. Hoca paa her nedense devam edememi, ye
rine Fatihe husus ktphanesi hafz ktplne tavsiye ettii,
talebesinden molla Ltfiyi gndermitir. O dersde rendiklerini
akamlar hocas ve hamisine ve katiyen kendisini terk etmedii
velinimetine takrir etmi, hatta bu bilvasta derslerle rendii ri, yaz'ye kuvvetiyle agminiye erh bile yazmtr. te Fatih, gen
hocasnn bu meseleyi hal ettiini rendimi bilmiyoruz. Zira risa*

j l L L ,^ L

U l

J L .

...^ 1

.U O - I

J k ,

*U U J J U -

^ ^

lr

Ul jL . Jj*0 UJ _jj; <!L,j ..Lrt j , ^

- r rX n J y ' J* ) :

1*1 k^ <!L,
OI-LJ ^
^
^
j U,
v - y rP *
k .-.
^ u ^ j .1^

M il J J

diye balar. Dilimize evrilmitir, ayrca basla-(

aktr

-< ; ,

j ^

v. 69 a -
Ji)1
^

, j ; (jlj
^
O C f i J

217
le onun hayatnda yazlmamtr. Hoca paann bu risaleyi vcude getirmesi ilmi kifayetinin dikkate deer oluunu gstermesi
itibariyle nemi fazladr.
Bu gibi risalelerden, erhler, hiyeler ve taliklerden bunlar
yazanlarn hakiki ve lm hviyetlerini anlamak ve ilim lemine
kattklar yenilikler varsa onlar bulmak ancak mehaz tuttuklar
metinlerle karlatrmakla kabil olabilir. Buna imdi imkn grl
memitir. Onun iin kendi olgunluklarn gsteren hakiki vehelerini
anlayamyoruz. Lkin bunlar cidden zamanlarnn ulmu nakliye,
ksmen bile olsa ulmu akliyede derin vukuflar olduklarn kabul
etmek lzmdr. Fatih klliyesinin 30 sene ok stn duran vazi
yetini kuvvetlendirmilerdir. Fatihin, hocalarn ilerlemesine ok
yardm olan mubahase ve hatta mnakaalarla alkadar olmas
ilim zihniyetinin Osmanl Trklerinde bu gne kadar devam ede
memekle beraber bir zamanlar inkiaf istidad gstermesinin bur
han olmutur.
Fatih devrinde lm mubahaseler yalnz bizim limlerimizle de
il, slm olmayanlarla da olmutur. Bunlarn hepsini bilmiyoruz.
Tarihler bir ksmn yazarsa da tafsilt vermez. Yalnz bir tanesini
hakkiyle biliyoruz.
stanbul fethinden 10 ay kadar sonra 858 (1454) ilk baharnda
tayin ettii Rum patrii lim ve ok yaz yazan Yenadyus sholaryus ile 859 (1455) sonlarnda Fatih ile olan din mubahesesi
mehurdur. Fatih o zaman 24 yanda idi. Bu zat her bar nezdi
padihiye gelir ve saatlarca bezmihmayunda mubahesat ilmiye
ve siyasiye ile demgzar olurdu. Fatihin istei zerine, bu konu
malarndan bir tanesini, Rumlarn dinen inandklar meddeleri 20
bahisde Rumca yazp huzura takdim etmitir [1],
Fatih, bir defa da patrie gitmitir. Bunu Kitobulos da yazar l2l.
[1] (Akitname) adn tayan bu risale Rumcadan, Karaferye naibfAhmet
bin Mahmut elebi tarafndan itina le XV inci asrdaki dilimizin ivesiyle
Trkeye evrilmitir. Dili sade, emleler ksadr. O asrn Trkesine gzel
bir rnektir. Bu Akitnamenin rumcasn gremedik. M. Crusfus adnda bir
Ltin tarihisi tarafndan 1854 de Tutcograccia adl tarihe Ltin harfleriyle

218
Mevzuun kaleme aldrlmas Fatihin serbest dncesine bir mi*
saldir. Hiristiyanlk akidelerinin byle izah limlerimiz arasnda ve
Fatihe nasl karland bilmiyoruz amma patrie bu suretle bir
cemile gsterilmek istendiine kani olabiliriz. Fatih daha yksek
ve daha ince bir hayli dn, filosofik ve riyazi mevzular kuvvetli
Trk ve slm limlerinden dinlemesi, kendisi de Arapa gibi ana
kitaplardan okuyup tetkik etmek kudret ve kabiliyetini gstermesi
itibariyle bu risalenin zerinde herhalde durmamtr. (Tevhid ) i
kavram ve benimsemi Fatih gibi bir mtefekkire (T eslis) in
byle izah noktasndan eserin kymetinden ziyade o devirde Or
todoks Hristiyanlarnn en bynn azndan o dinin en salhi
yetti bir ekilde mdafaasnn ehemmiyeti vardr. Zira Fatih, Ka
tolikliin banda olan papann siyas faliyetine Ortodoksluun
arkda yerinde tutulmas lzumuna kail olarak ark Hristiyanlk
lemine bir teveccch gstermesinin misalinden baka bir ey de
ildir. Yoksa baz garp limlerinin (ni musulman, ni chrtien) (ya
ni ne Mslman idi ne de Hristiyan) diye Fatihe bhtanda bulun
masna ve gya Fatihin Hristiyanla temaylne bir misal gibi
gsterilmek istenmesine bu risalenin yazlarak kendisine verilme
sinden cesaret alarak bir mtala yrtmee kalkmak Fatihin ha
yat ve ahsiyetini bilmemek ve ona kasdetmek demektir ki byle
iddialar cevabdan bile mstanidir. Fatih, patrik Yenadyus ile iki
defa konumutur. Ondan sonraki patrik Maksimus ile bir defa
grmtr. Ona Hristiyanln erknndan sormu, lkin risale
yazdrmamtr. kinci patrik ile grtnde Fatih 47 yanda idi.
Fatih, er ilimlerde derin bir limdir. Lkin akl ilimlere me
rak fazladr. O ok mtecessisdir. Her sylenen eye inanmaz.*2
Trke ve Rumca yazlm ve 353 sene nce baslmtr. Bunu Trk irfan
lemine bildiren OsmanlI Ayem meclisi azasndan Leofet beydir. (Mecmuai
Ebzziya) nn 1329 senesi 98 nci cznde de yalnz metni nerolunmutur.
Fatih devrinde fikir cereyan bakmndan ncelenmee deer. Mirmiroluna gre
patrik bunu ok mufassal yazmtr. Fatih ksaltmasn sylemitir. te molla
Ahmedin terceme ettii ksa olandr.
[2] Avukat Mirmirolunun notundan vc (Fatih ve patrik Yenadyus) maka
lesinden. Tanin. 6 kincitern 1943.

219
Dogmatik deildir. Eer tecrbe ile bir fikir teeyyd etmezse
onu katyen red eder. Yannda bulunanlarn ou da byledir.
Hocas Sinan paa da byledir. Fatihin Edirne saraynda Beir
elebi ile mubahasesi de buna misaldir [1]. Beir elebiye inan
makla beraber; sylediini denemeden nce ona hak vermemitir.
Sonra Ortodoks kilisesine gre aforoz (Excommun) edilmi
olduu halde lenlerin cesedlerinin toprak altnda bozulmadna
dair bir itikad duyan Fatih, Bizans kaynaklarnn rivayetine gre,
byle bir ahsn mezarnn alp baklmasn istemitir. Filvaki
byle bir mezar gndertilen memurlar huzurunda papaslar tarafn
dan almtr [2]. Sonucu grdklerine gre Fatihe haber ver
milerdir.
[1] Buna dair-makaleyi okuyunuz. Dr. A. Sheyl nver, Fatih ve hekim
Beir elebi. Trk Tb Tarihi Arkivi No. 2122. 1943
[2] Turcograccia (S. 28) de Patrik Maksimus (14761482) zamannda olan
hadise yle yazlmtr :
Fatihin saraynda Amiruesin olu Mehmet bey Hristiyan dini hak
knda Fatihe izahat verirken Hristiyanlarn yaptklar dini crmlerinden dolay
aforoz edilirler de hayatlarnda affedilmeden lrlerse cesetleri toprak altnda
rmez ve bin sene gese bile asllarna rcu etmez, dedi. Bu rivayet Fatihin
hayretini mucip oldu ve dedik! ayet lmnden sonra affolunursa o ceset rrm ? Evet cevabn alnca ad. Patrikhaneye haber gndererek, ok zaman
nce lm ve gmlm aforozlu bir Hristiyan mezar bulmalarn emretti.
Patrik bu emirden tela dt. Hemen rahipleri ararak byle birisini hatr
layp hatrlayp hatrlamadklarn sordu ve byle bir mezar bulmakda mkl
leri dnerek padiahdan bir ka gn mhlet istedi.
'
htiyar despotlar aforoz edilmi bir kadn hatrladlar. len patrik Yenadyus zamannda patrikhane civarnda oturan bir papasn dul karsnn alenen
bazlariyle gayri meru mnasebetlerde bulunduunu duyan Yenadyus onu a
rarak nasihat etti. Kadn dinlemedi ve yine bu yolda yrd ve kadn bu
fena hareketinden zemmolundu. Kadn bundan intikam almak iin patrie ken
disini ard zamanda bana tasallutta bulundu diye iftira etti. Kadnn bu
iftirasn duyan patriin can skld. Bir yinden sonra bu kadnn dedii doru
ise idkden sonra cesedi rsn, eer iftira etti ise aforoz edildiini ve cese
dinin rmemesini allahdan istedi. Kadn aforozunun 40 inci gn basurdan
ld ve gmld.
Rahibler bunu hatrlayarak Maksimusa sylediler. Mezar bulundu. Patrik,
despotlar ve Fatihin avuu mezara giderek adtlar ve cesedini bozulmam gr
dler. Fatihe haber gnderildi. Emin adamlarndan bir kan yollad. Bunlar
da grdler ve arzettiler. Saray erknndan bir kan yollayarak cesedi karp
mahfuz bir yere koymalarn ve kapayp mhrlemelerini emretti. Patrikhanenin
ufak bir kilisesine naklolunarak sakladlar ve mhrlediler. Padiaha ne diyelim

220
Fatihin, limlerle ve aralarnda mubaheselere ne kadar nem
verdii ve bunlarn ounun akademik toplantlarda yapld,
kendi lm zihniyetinin ileride olduu grlmektedir. Fatihin bu
hareketi limler.arasnda da ksmn misallerini verdiimiz mevzu*
iarda tekrar Olunmutur. Biz burada ilmi meseleler ve hareketle*
rin hepsini yazm olmuyoruz. Bu bahis incelenecek olursa ve
ktphanelerimiz kardrlrsa daha ok misaller bulabiliriz. Bu
suretle aradrmalar neticesi Molla Kastlaninin, Sinan paann
mubahase ve risalelerini ortaya koyarak ilgili olanlara haber ve
rebildik. Bu gne kadar tetkiklerimizin mecmuunu tam olduunu
iddia etmiyerek ortaya koyuyoruz.
Bunlar izah ederken Fatih devrinde akli ve nakli ilimlerin du
rumunu da ksmen bildirmi oluyoruz. eri ilimlerde cidden ile
ride limlerimiz vardr. Bunlarla hakikaten iftihar olunur. Akli
ilimlere keza bu devirde pek nem verilmi, Ali Kucinin eri
ilimlerde olduundan fazla bunda ok ileride bir lim olmas ha
sebiyle celbedilmesi bunun bizde de Molla Ltfi, Sinan paa, son
ra Kdzadenin torunu Mirim elebi gibi limlerin yetimesine ve
bu ilmin bir mddet bizde yerlemesine messir olmutur. Fatih de
akli ilimlere zamannda byk bir stnlk vermitir. Binaenaleyh
eri ilimlerin inkiaf bakmndan ok ehemmiyetli bu devir akli
ilimler bakmndan da ileride bir mevki kzanmtr.
diye patrie sordular. O da aforozlar iin baz dualarmz var. yinden sonra
tabutu nnde okursak aforoz kalkar ve ceset rr dedi.
Bir ka gn sonra patrik aforozu kaldrmak iin afivname yazd ve saray
erknna haber yollad. Cesed bulunduu yerden karlarak yinin yaplaca
kiliseye naklolundu. Saray erkn ve halk nnde ruhani merasim yapld ve
afivname okunmakla cesed dalmaa balad. Oradan alp yine bir yere nakl
ile mhrlediler ve bir ka gn sonra tabut alnca cesedin rd grld)
(V. Mirmlrolunun hazrlad nota gre).
Bu o zaman Turkogreyenin yazd gibimi karland bilmiyoruz amma,
Hristiyan dini de dier btn dinler gibi Mslmanlarca da bir hak dini olarak
tannmakla beraber bu gnk fenni zihniyetimizle bunu yle izah edebiliriz :
Baz kabirlerde ller rmez. Bu gn bile aforoz edilmi ve edilmemi r*
memi cesedler bulunabilir. Bu Mslmanlarda bile var. Havasz ve kuru bir
yer olur cesed rmiyebilir. artlarn bugn biliyoruz. karnca rmee
balamas hava ile temasa gemesindendir. Bu gn de rmeyen cesedler de
hava ile temas edince bu rmee balama hadisesi ok grlr.- Hatta mum
yalarn bazs bile havasz tabakalarndan ve rtlerinden tecrid edilince rmee balamlardr.

221
F a tih in tbba ilg is i :
Fatihin akli ilimlere merak ok olduundan hekimlerle mna
sebeti bada gelir.
Fatih akli ilimlerden bizde yunan ark esaslar dahilinde bir
mevkii olan tb ksnmada merakl idi. Onun yazma ve seme kitap
larla dolu husus! ktphanesinde bilhassa kendinin okumas iin
devrinin isimlerini ksmen bildiimiz hattatlarna yazdrlp metin
ve temellk kitabeleri yine o devrin mcellit ve mzehhipleri ta
rafndan sslenen tb klsiklerinin ounu istinsah ettirmitir. Vak
tiyle onun hususi ktphanesinden kp imi muhtelif ktphane
lere dalan bu kabil temellk kitabeli eserlerden bu gne kadar
rastladklarmzn bulunduklar ktphane numarasiyle beraber devam edecek aratrma sonularna gre noksan bir listesini
verelim :
Eserler
.J J l

r\
CjJ -

Dili

j i L i l j j L j 1 c . J c f Arapa

J /iM

11 Farsa

Bulunduklar
ktphane
nc
Ahmet

Numaras
1996(eyh
Hamdullah
hattiyle )

Esat efendi

2494

i _ J a H JtS ~ Arapa
J * i l *-*_$!! J

(Ibni Sina) J t j
(Ibni Sina)
ju u tr
L k-jl^

(dier nsha) , J J J j y i

Farsa
Arapa

I
>
>

>
>
>

(Ibni Sina)

>
>

Ayasofya

4814 (mel lif hattiyle)

2005

nc
Ahmet
Nuru Osmaniye
Ayasofya
Kprl
nc Ahmet

1>
Yenicami
Ayasofya

nc Ahmet
Ayasofya
>

3571
3620
894
2082
2131
265
3626
3587
2140
2097
2382
2448

2 22
Bunlar devrinin Seluk yolunda, Bursa ve Anadoludan Istanbula gelen sanatkrlar eliyle ok itinal ve zarif bir ekilde tezhib
edilmi ve ciltlenmi bulunmaktadr. Fatihin sanatta ok eidi
sevmesi bu kitap naklarnn birbirine benzememesi ile de anlal*
maktadr. XV inci asr Trk ince sanatlarnn kymetine paha bi*
ilmez eserleridir. Husus ktphanesinden bunlardan baka dier
tb klsiklerini klliyesinin medreselerine datmtr.
Bunlarn arasnda kendi adna ithaf olunmu iki eser de bulu*
yoruz. Birisi Mesut bni Hakimddin t tabibl Hsni tarafndan
da yazlm Farsa miratifa adnda bir tb kitabnn birinci cil*
didir. Halen Esat efendi ktphaaesinde N. 2494 de sakldr, ikin*
cisi tabib Amasyal erefeddin Sabuncuolu tarafndan Fatihe
ithaf olunan resimli Cerrahiyei llahniye eseridir. Bunun iki nshas
vardr. Fatihin hususi ktphanesinden olu kinci Bayezit ktp
hanesine intikal eden ve Sabuncuolu hattiyle olan tam nshadr
ki bu eser ktphaneden bilmediimiz bir tarihde bilmediimiz bir
ele gemi, gide gide Yasinci zade Mehmed Aliye varm, o da
hususi hekimliini yapan bir Fransz tabibe, (Dr. Bergeron) a he
diye etmitir. Ondan Paris mill ktphanesine geer, (Salle de
mamuscrit. Suppl. Turc. 693). erefeddin bundan iki nsha yazm
tr. Birisinin baz sahifeleri kaybolmutur. Ali Emi ktphanesi
mzesinde N. 79 da sakldr. Bir de istinsah olunup resimleri kopye edilmi bir dier tamam olmayan nsha da Tb Tarihi enstit
mzn ktphanesinde sakldr. 870 (1465) Sabuncuolu erefeddin
balangta d e rk i:
( . . . Tarih . . . sekiz yz yetmi yl olmutu ki kim ol S
leyman taht Skender bahti dr dar rstem ikr Feridun . . .
ahinah zaman zemini zill Rabbl lemin nairl emn vel aman
nairl adli vel ihsan khirl kefe re ti vel fecereti vet tuyan sultan
bini sultan han bini han Mehemmet han bini Murat han . . . e
rir saltanat ve bisat madelet zerinde mukarrer ve Eadi zerine
muzafferdi Kim bu zaifnnahif ahvecnnas erefeddin bini Ali bin
ilhac llyas . . . Sabuncuolu elmtetabbib fi daruifai Amasya . ..
ehrinde sakindim, bu tavk karnisi maietim killeti ruzigr ve ze-

223
manei dilazar elinde giriftard. Diledimki bu miheni ruzigrdan
kendimi halas idem. O sultans seltinin atebei keyvani riat ol
bab merhametine yz, srmeklie vesile taleb ettim. Bildimki ol
fazl) kmil melikin hazretinde ulumdan mergub nesne yoktur.
Hususa ilmi tb kim annda nsfulilim denilmitir. Bes bu ma*
nadan ilmi tbban bir kitab cerrahiye yazdm. Bu mr kasir ve
emeli tavil iinde bilp ve tecrbe edip ilmel yakin ve aynel yakin mahede ettiim amli yedden bir 'nice trl acaip ve garaip
ileri bu muhtasar iinde dere ettim. yleki bu zamann cerrah
lar zikrolunan aml yedin ekserini ne grmler ve ne de iitmilerdir. ol sebebden kim bunlarn nicesi mllerdir. Ktb
mutekaddimine nazar edip ol kitaplar ahkmnca tetebbu edip
saip ameller kesbedip tariki mstakim zerine varmamlardr.
Belki kendi karihalarndan hatl iler ileyip isyana mrtekip
olurlar. Bu kitab tfirki yazdm. Trki yazdm ol ecelden oldu
kim kavmi rum trki dilini sylerler. Bu asrn cerrah ekser mmilerdir. Okuyanlar dahi trki kitaplar okurlar.....)
Bu kitabn Parisde Bibliyotek Nasyonal nshasnda ikinci Bayazdn mhr olduuna gre belki Fatihe takdim olunmu, son
ra oluna gemitir. erefeddin Sabuncuolu mcerrepnamesinde [1] ber takrip lstanbula geldiini maslahatna nail olamyarak
geri dndn ve Kastamonide Isfendiyar oullar hkm yr
trken bitlendiini ve kendisini bundan kurtarmak iin illa tec
rbeler yaptn yazar. O halde bunu takdime lstanbula gelmitir.
Kendi liyakatini anlayan birisi karsna kp Fatihin huzuruna
gtremedi mi? Bu eseri bilvasta hediye edip etrafnda bulunan
cerrahlar kymetini drp bir keye attlarm bilmiyoruz. n
k hakiki liyakat ehlinden olmayp her naslsa byle br huzura
erien kendisinde olmayan meziyetleri bakasnda grdm onu
icab hale gre ktler, insaf biraz da liyakattan doar. Eer bu
benden muktedirdir dense idi belki Fatihin iltifatna ve yannda
bulunmak erefine erebilirdi. Kazanan yine Sabuncuoludur. n[1] Ayasofya Ktphanesi N. 3729

224
k varsa yie hasudlarn ismi ve eserleri bile malm deildir.
Esasen Sabuncuolu da bu tarihde 83 yandadr. Fakat bu mevzuumuzda en ehemmiyetii nokta Amasyadan bir hekimimizin bile,
fazl olan Fatihin huzurunda ilimlerden mergub bir nesne yoktur
demesidir. Mukeddimesini o zamanki hekimliimizin ve cerrahl
mzn Anadoludaki seviyesini gstermesi noktasndan da ehemmi
yetli grdmzden buraya koyduk. Muhiddin Mehi, Hac paa
nn Teshil adndaki eserini nazmen yazmtr, 871 (1466) da erefeddin Sabuncuolu, bir kopyasn yazarak o zaman Amasya vali
si olan Bayezidin bir ehzadesine - belki Korkuda - ithaf olun
mutur.
Fatihe ithaf olunan Tbb Halimi diye hret bulan kitab da
Amasyal hekim Sabuncuolu hattiyle elde durmaktadr. Amasyal
Haliminin bu eseri 863 (1458) tarihlidir. 882 (1477) de Halimi hat
tiyle Taiyyei Halimi ve erhi yine Fatihe ithaf olunmutur. Ayasofya ktphanesinde 4088 N. de kaytldr.
Devrinde mehur ve iltifatna nail olan hekimler oktur. Ara
larnda imdiye kadar tandklarmz sralyalm :
Ak emseddin :
792 (1389) da amda domutur. Tb tahsil ettii gibi erf
ilimlerde de ileri bir limdir. Tasavvufa kar duyduu bir tema
ylle Hac bayram Veli ile grmtr. Onun yetitirdii byk
insanlar arasnda sayldr. Ve yine Hac bayram Veli adna s
tanbul muhasarasnda bulunmutur. Daha nce Fatihle tanrd.
stanbul muhasarasndan nce Edirnede Sadrazam Halil paa olu
bir kadaskeri Birsamdan tedavi etmi, sarayda Fatihin kznn tb
b konsltasyonunda bulunmu ve onun ilciyle iyilemi ve bu
cihetle ok itibar bulmutur. stanbul muhasarasnda askerin, ku
mandanlarn ve hatta Fatihin zerinde tesiri olmu ve mutlak mu
vaffak olacak ve ehri alacaksnz demi ve dedikleri olmutur.
Istanbula giride Fatihle beraberdir. Gen yanda aaran sakaln
dan dolay ona Akeyh derlerdi- Padiah 22 yanda iken, Akemseddin 65 lik ok beyaz bir zatd. Ayasofyaya gelirken Bizans kzlar

i:

225
gen padiah yerine bu gzel yzl ihtiyar hkmdar sanmlar
ve ona hrmet gstermilerdir. Bu vaziyet Fatihin de houna git
mi ; Ona gidiniz, sultan benim, lkin o da benim hocamdr, diye
iltifat etmitir [l]. Eba Eyyubl Ensarinin adna, medfun olduu yeri
Fatihe gstererek zerine bir ant kabir yaptrlmtr.
stanbul fethinden sonra menkul ve gayri menkul ganimetler
den Fatih kendisine ne verdiyse almam, vazifem bitti diye ana
ve babasnn son demlerinde hayr duasn almak zere Gyne
gitmitir. Fatihle mektuplarlar. Birisinde (>] Fatihe d e rk i:
(Ben gelemezsem sen gelirsin, grrz). Onu garp diyarn
zapta tevik ediyor. Hatta, ben de yannda bulunarak bylece fet
hederiz, diyor. Lkin Anadoluda Fatihin bana gaile karan Trkmenlerden gafil olmamasn ve onlar pek ba bo brakmamasn
da hatrlatyor.
Akemseddin stanbul fethinden nce hekimlik pratiinde bulunmutuz. Onun iar verilen hi bir eyi kabul etmemektir.
Hepsini datm, bir ksmn oullarna brakmtr. ok hayr
yapmtr. Tbbi nebatlar iyi bilirmi. Rivayete gre Akemseddine biz u derdlere devayz diye sylerlermi. Bu tesirlerini bilme
sinden kinaye olarak sylemitir. Maidetl hayat adnda ruhani
tababete ait risalesi vardr [2] . Ayrca dini ve rasavvufi yazlar
yazmtr. Menakb hakknda ktphanelerimizde baz, bir birinden
farkl risaleler vardr. stanbul muhasara ve fethi hakknda
yezln efsanelemi fetihnamelerde zikri geer. Fatih camii ks
mnda bahsetmitik ( s : 34, h.). Yanna vardka Fatih hrmeten
ayaa kalkar. Sebebi.i soran Mahmut paaya : Benim bu zata hr
metim sonsuzdur. Dierleri yanma geldike elleri titrer. Benim de
Akemseddini grnce ellerim titriyor, demitir. Akemseddin 863
(1458) de 71 yanda Gynkde lmtr. Trbesinde Fatihin karagn dostu idi Akemseddin diye sonradan yazlp konmu lev
halar vardr.
[1] Dr. Kzm smail Orkan. Tb yolunda ylba hatrasndaki (lbet) ma
kalesinden 1944.
[1] Topkap saray mzesi ariv klavuzu F. I.
[2] Topkap saray hazine K. N . 552. Ali Emlri K. Tb ksm N. 162

15

226
H e k im b a A h m e t Kutbddin :
Fatihin ok itimat ettii bir hekimdir. Bahekimi olmutur.
Bir eserini grmedik. Bize gelmeden nce Ebu Sait Grgninin
veziri idi. Babas hekim Kirmani diye mehurdu. Hamisinin zaf
zerine bize iltica eder. Ona zamann en yksek paras gnde
500, ayda 20,000 ake vazife tayin olunmutur denir. Al, 2000
ake verildiini yazar, ve gnde 65 ake ile Fatihin tb meclisine
riyaset ederdi, der. 903 (1497) de lm ve Eyp sultan trbesi
karsnda yaptrd mektebin bahesine gmlmtr. Hayatnda
refah, itibar ve itimadn en son raddesine kmtr. Her mehazde
ilmi tbda tam marifet sahibi olduu ve illarndan Fatihin daima
memnun kald yazldr. Padiah il istedike nabzn tutarm.
Kutbddini asl yanndan ayrmamtr. Lkin hayatnn son senelerinde Kutbddine bir bedbahtlk riz olmu ve leceim kor
kusu gelmitir derler. Kutbddin talebe de yetidirmitir.
Ahi e le b i:
Hekimba Kutbddin ve Altuni zade talebesindendir. Mesane
talar zerine bir eseri vardr [M . Fatihin tesis ettii Darifada ba hekimlii olduu gibi hekimbal da vardr [2]. Emiri
alem Keyvan beyi sonda ile eyi etmitir.
B e ir e l e b i :
Fatih sultan Mehmet yeni hkmdar olunca Konyada bulunan
Karaman olu brahim beye bir mektub yazarak hretini duydu
u bu hekimi getirtmi ve Edirnede konumulardr. Konutuklar
yer saray (cedidi mire) nin arz odas yannda b hayat suyu mahalindedir. Temmuzda olmalarna ramen sohbet esnasnda Beir
[1] Bu eseri Prof. kil Muhtar zden incelemi ve mellifin biyografi
siyle berabar yazdklarndan bahsetmitir. Tb fakltesi meemuas N. 1 ve 2
1335. S. 110 ve 148. Hekim Abi elebi ve Faidei Hasat risalesi.
[3]
A. S.'nverHekim Hayrullah efendi. Hekim balar listesi. Trk tb
tarihi rkivi N. 17. 1940.

227
elebi r ve krkn giyer. Etrafda buna hayret edenlere
sebebini yle anlatm tr: Oturduumuz yerin altnda ya bir mer
mer, ya bir ylan veya su vardr. Bunlar burudeti cazibdir. Fatih
buna inanmyarak hemen orasn kazdrm, Beir elebinin say
dklar sra ile knce sznn doruluuna sevinmi ve hekimi
taltif etmitir. Fatih tecrbe edilmeyen ve bu suretle ortaya k
mayan bir takm zanlara itimat etmez ve inanmazd. Fatihin bu
tecrbesi, aradrc zihniyetine bir misaldir. Bu vaka bir risale
ile anlatlmtr [t],
ir v a n l k r u l l h :
Fatihin makbul bir hekimdir. 861 (1456) da Fatih oullar
Bayezit ve Mustafay Edirnede snnet ettirirken yemekde kars
na oturtmutur. 890 (1485) de lmtr.
H o c a A tn u lln h :
Haricden gelmitir. Akl ve er ilimlerde vukufu fazladr.
(Marifetl evzan) isminde bir eser yazmtr.
H e k im L r i :
Haricden gelmitir. Fatihe hakim olur. Vefatna sebeb olan
hastalk esnasnda yanndadr. Tedavisinde, Fatihin de eceli geldi
inden, muvaffak olamad diye iddia olunur. Hekim Yakubun
Fatihi tedavisini hatal bulmutur. Lri tedavisi messir olamaynca
yine Yakubu armlar, lkin Fatih lmtr.
H e k im A r a p :
Kudsldr* nce skbde oturur. Fatih hretini duyunca
oradan hassa hekimliiyle yanma getirir. Kendisine ok riayet
gstermitir.

[1 ] Hususi ktphanemde, rahmetli Dr. Rifat Osman yadigr olarak bir

nu,hat vardr.

228

A ltu n i z a ile (bni Zenebi) :

Zamannn edib ve mahcup tabiatl, kraat usulnde maruf, ne
batlar iyi tanr ve idrar yolu hastalklarnda mtehasss ve Ah e
lebinin hcoasdr. Eskidenberi maruf olan ve kullanlan mesane
sondasn kendisine gre tadil ederek ihlil iinde biten bir (polip lahmi zaid) i bunu tatbik ile iyi ettiine dair bugne kadar ge
len bir mahedesi vardr l1! .

Hekim Y a k u p :
Musevi hekimdir. Sonra kendi menfaatinin siyaneti icab ihdida etmitir. Hatta bir aralk Yakup paa olmu ve devrinin mali
ye ilerini zerine bile almtr. Yani Fatihin emin bir deftardar
olmutur. Fatihin kendisine hekimlikde itimad vardr, hastalnda
bakmtr. Sarayda harem dairesine bile girerdi. Bir ka tbb m
ahedesi naklolunur. Lkim bizim grdklerimizden ikisinin lm
mahiyeti yoktur, Daha ziyade arlatanla mail taraflar oktur.
Muasr Ak paa zade (Dervi Ahmet Aiki tarihinde S. 192)
her nedense onu tenkid eder.
Fatihin hekimlerle mnasebetinin ok ilerde olduunu grdk.
Akli ilimlerin banda gelen tb ile Fatihin ne kadar ilgilendii
onun ktphanesinde kendi okumas iin istinsah edilmi tb ki
taplarndan da anlalmaktadr. Ona ithaf olunarak yazlan tb
kitablar da mellifleriyle Fatihin ilmi mnasebetlerinin mahsul sa
ylmaldr. nk ilmine ve liyakatine hrmet gsterdii limleri
daima onlarn telifleri yoksa, erh ve haiyeleri ve hatta talikle
riyle lm ve behemehal onlara mbahese mevzular ve megul
olduklar sahaya ait bilgilerini eserler ve risale halinde tesbit
ettirmitir.
Her sahada olduu gibi tb sahasnda da bizi bu noktada ay
dnlatacak eserler elimize birer birer gemektedir. Daha da olma
ldr. Biz burada devrinin eser yazm gzidelerinden bahsedebil
dik. Dierlerinin lm eserleri hakknda henz bir eyler bilemi
yoruz, o cihetle bahsi ksa kesdik.
[1] Dr. Sheyl nver. Trk Tb Tarihi ArUvi. N. 18. 1940.

229
F a tih in l l a r i f a s :
Fatih, klliyesine devrinin en byk hastanesini katmtr. Bu
bize klliyesinde mutlaka tb retildii manasn da vermektedir.
nk o zamanlarda baz eski tbb metin ve erhlerin meraklla
rna husus olarak okutulduu malmdur. Hastahanelerde usta ve
rak usuliyle amel olarak yetienler ve ayrca mhim messeselerden kanlar vardr. Fatih darifasnda tabib akirtleri bulunduu
na dair eski hkmler bu hastahanenin amel olarak hekim yetidirdiine phe brakmamaktadr.
Fatih darifas idaresine ne kadar ehemmiyet verildiini vak
fiyeleri gstermektedir. Her ne kadar eski Seluk hastaneleri vak
fiyeleri, hastahanelerimizin ve bilhassa Fatih darifasnn vakfi
yesinde esas olmakla beraber yine Fatihin ve etrafndaki hekim
lerin ilve ettikleri hkmler noktasndan yeni esaslara maliktir.
Bunu devrinde yaplan ilk tomar vakfiyede bulamadksa da ikinci
Bayezit zamannda kadrosu geniletildiinden tayin edilen hekim
ler arasnda
kaydnn hastahanenin ilerlemesi iin Ms
lman olmayan hekimler arasnda da muktediri bulunursa tayin
dilsin manasna gelecei meydandadr.
Sonra hastahaneye ayakdan mracaat eden hastalara baklm,
bu gnk manaca poliklinik yaplm ve mracaat edenler arasnda
fakir olanlarna da hastahanede il verilmitir. Suiistimali mucib
olur diye evlerinde yakfca baktrlanlara hastahaneden il ka
rlmamtr. Hekimler her gn tatil gnleri de dahil, leye kadar
mutlaka hastahanelerde bulunmulardr. XIX uncu asrn bana
kadar mteaddit hekimler, cerrahlar ve gz mtehassslaryla ve
bl hanesinde oturan tabib akirtleriyle vazife almlardr. Sonun
cular orada yatarlar ve bu gnk asistanlar vaziyetindedirler.
Hernekadar Fatih medreselerinde tb okutulacana dair bir sara
hat yoksa da hekimler evvel nakli ilimleri Arapa ile beraber
renirler sonra tbba ayrlrlar. Danimentler arasnda tbba ay. rlanlarn, Sleymaniye Darttibbnda bulduumuz gibi, burada da
daha nce bulunduunu tahmin ediyoruz. Semaniye medreseleri
ktphasinde Fatihin husus ktphanesinden ayrlarak gndrilmi
14 klsik tb kitabmz var fi] .
11] Topkap saray mzesi arivi N. 0559.

230
devlerine devam etmi bulunan bu messesemiz yine buras*
m idare eden Trk hekimleri ta Fatih devrinde konan hkm
lerine riayet etmilerdir. Vakflar idaresi ikinci Mahmut zamann*
da haraptr, ykp yerini satalm dedii halde Mahmud, Fati
hin hastahane maksadiyle yaptrd bu bina yklp yok edilemez
diye onlarn kulaklarn bile ekmitir. Yani Fatihin eserlerine bu
kadar hrmet gsterilmitir. Ona dier bir misal de, Yavuz Selime,
Ayasofyaya ikinci bir minare ilve ettirdii zaman Fatihin yapt-r
d ahap minareyi kaldralm denilir ve o fetih hatrasdr, kala
caktr demesi Fatih devri hatralarnn her asrda, nasl muhafaza
edildiine bunlar birer misal tekil etmez mi ? Vakflar idaresi bu
rasn harabe halinde brakacana yerinin para para satp bir
mahalle haline gelmesine sebeb oldu. Istanbulda bu ilk ve byk
shhat messesenin yerini ve ykk braklmasna bile rz olduu
muz harabesini bile medeniyet tarihimizin bir tan ykarak bize
ok grmlerdir.
A kli i l i m l e r :
Fatihin akli ilimlerden tbdan baka heyet ve riyaziyeye de
merak vardr. OsmanlI Trklerinde heyet ve riyaziye, ismini Semerkandda Ul beyin yannda ebediletiren Bursal kadzadei
Rum ile balar. Fatih bu msbet ilimlere ok nem vermi ve
Ulu beyin, kendi olu tarafndan ldrlmesi zerine Hacca gitme
e yola kan lkin Tebrize urayarak Akkoyunlularn hkmdar
Uzun Haann iltifatna mazhar olarak Sefirlikle tstanbula gelen
Ali Kucinin Fatih zerinde iyi tesir braktn gryoruz. Kad
zade ve Ulu beyin talebesinden olan Ali Kuciyi memleketimize
dvet etmitir. O sefirlik hizmeti bitince dnecei hakknda sz
vermi ve nitekim gelmitir. Ta huduttan itibaren kendi ve adamla
rna sarfolunmak zere her konak yeri iin bin ake tahsis olun
mu ve mreffehen istanbula gelmitir.
(Fethiye [ i l ) adnda heyetten ve (Muhammediye) adnda hesapdan iki mhim eser yazan Ali Kuciyi Ayasofya medresesine *
[1] Fethiye heyettendir. Arapcadir. Mfihendihane ba hocas Mir Sait Ali
1239 (1823) de dilimize evrilerek (Miratl 'em) diye emalarn da katarak
bastrmtr. Mealen tercemesidir. Kenarnda ayrca izahat ve ksa bir n sz

231
getirmekle medreselerimize akli ilimlerden heyef, hendese ve he
sap da girmi oluyor. Bu tesir Fatih zamannda ok kuvvetli
dir ve medreselerimizi pek ileriye gtrmtr. Ondan sonra
bunlar ciyattan telkki edilmidir ve hatt medrese programlar
haricinda braklmtr. Fatih zamannda medreselerimizin progra
mn hazrlamaa memur Molla Hsrev ile Ali Kuci bunu talebei
ulm kanununa koymulardr.
Fatih, Ali Kucinin lstanbulda bulunmasndan istifade ile lstanbulun skenderiyeli Batlamyus corafyasnn hesaplar zerine es
kiden de bulunmu olan tul ve arz derecelerini tahkik ettirmitir.
Biz bunu Fatih ktphanesinde N. 5331 de kaytl Sultan Selim
camii muvakkiti Mustafa bin Alinin Mukantarat namndaki eserin
bir sahifesinin bo yerinde rastladk. Btn aradrmalarmza ra
men lm eserlere gemi gremedik. Demek onun derslerinde ok
esasl noktalar vardr ki tesbit olunamam ve bu yeni bulular
bir yere kaydolunamamtr.
Istanhulun Bizanslar zamanndaki tul ve arz derecesini tayine
uraanlar vardr. Ali Kuci tarafndan bu tayin keyfiyeti malm
deildi ve rakkamlar bilinmiyordu. Lkin Ali Kuci bunu lstanbulun hangi mevkiinden tayin etti o malm olmyor. Takyyddin
ise imdiki Beyolunun Fransz sefarethanesine yakn rasatha
nenin getii hattan tayin etmitir [1].
Bu eserin kenarndaki nota gre Ali Kuciye nazaran tuli
Kostantiniye (J) 59, eskiden mehur olay
j Jal) 60, arz ise
(L) 41 dir Eskiden de mehur olan (*U) ayrca dereceleri yrvardr. Ve sultan Mahmut Adlinin hikemi fenter ve riyazi ilimlerle megul
olanlara itibar gsterdii iin terecine ettim demektedir. Oarp hey'etinin bizde
malm olan zamanlarda bile Ali Kucinin bu eser daha nce (Seyyidi Ali bin
Hseyin tarafndan Kanun Sleyman'n ark seferi esnasnda Halebde kland zamanda tevsi edilerek ve dier mehillere de mracaat olunarak dilimize
evrilmitir, (ayasofya k. v. 2591)
[1] Daha sonralar bir ngiliz heyeti Ayasofysnn kubbe lemini iaret
tutarak tayin etmidir. Bykderedeki Rus sefareti bah t i ri n de llm
tr. En aon ve fenni surette len rasathane mdr iken Profesr Fstin
Gkmendir.

232
mektedir. Tul ve arz dereceleri arasndan birer ve iki derece
farklar grlmektedir.
Yine Ebu Behram Dmknin atlas minr tercemesinde [1]
okuduumuza gre, Fatih, klliyesine Ali Kuciye bir gne saati
(basite) koydurmutur. Bu aratrmalarmza gre Fatih camiinin
sa minaresi kaidesine ve camiin garbi cenub cihetine resmedil
mitir. Bunun izgileri ve rakkamlar bozk diildir. Lkin u
buklar krktr. Bu Fatin Gkmene gre mstevii akule muntabk
bir basitei mnharifedir. Bu suretle tstanbulda belki Mirim e
lebinin, lkin muhakkak surette Takiyyddin Rsdn da bunu takliden yalnz yerlerine gre farl hesaplarla koyduklar basiteler ve
bunlar hakknda mstakil eserler veya heyete dair kitaplar iinde
hesaplarndan bahseden ksmlar vardr. Lkin hi birisinde Ali
Kucinin, Ebu Behramm bize haber verdii basitesinden bahis
bile yoktur.
F a tih in ilini k y a fe tin e g e l i n c e :
Fatih ok defa limlere mahsus sark sarp onlar gibi giyinme
si hasebiyle bu bahis zerinde biraz durma doru bulduk. Btn
kyafetleriyle burada megul olmyacaz. Bu uzun tetkikler yap
maa muhta bir mevzudur. Elimlizde Fatihin bir ka resmi var
dr. Bunlardan birisini Fatihin adna yaplan madalyelerde gryo
ruz. Kyafet de bir limin giydii gibidir. Sonra Topkap sarayn
da resim galerisinde Fatihin ileride bahsedeceimiz bir minyatr
vardr ki onda da Fatih kendisine has sar ve limlere mahsus
kyafetiyle grlr. Nihayet Fatihin vefatndan bir sene nce res
sam G. Bellininin yapt mehur resim vardr. Onda Fatih yine
sarkl ve krkldr.
Dier resimlerin ressamlarn imzalar olmad cihetle bilemi
yoruz. Fakat kyafet ayni olduuna gre ou birbirinden kopye
edilmitir. Elimizde mevcut olanlar bu hissi veriyor. Resimlerin
hepsinde krk yakal bir cbbe, dikili ve uzun kollu bir i hrka
vardr. Bu yeil renktedir, yakas krmzdr. Cbbesi koyu kahve
rengindedir. Krk de byledir.
[ l j Nuruosmaniye k . n s h a s (Levailnnur i a l i a s : ~ ! r . ? r ) .

233
Bellininin, Zonaro tarafndan yaplan bir kopyasnda renk
lerin uydurma konduuna kani olduumuzdan elbisesi renkleri
hakknda bir ey syliyemiyeceiz. Fatihin bu kyafetini resimleri
ne gre sylyoruz. Yoksa onun merasim esnasnda giydii resm
elbisesi, harplerde seferlerde giydikleri ve hatt Tuzla ile Gebze
arasnda Sultaniye ayrndaki adrnda ld zamanda arkasn
da bulunan ve vcudnn iinden kalmas iin omuzlar hiza
sndan yrtlan yukar yars ince krkl ahane lcivert ipek gezi
den uzun i elbisesi ve giydii dier eyas vardr. Bunlar Topkap saray mzesinde sakldr. Fatihin hatralar arasnde mzece
nerolunacaktr [1].
Fatih ok defa seferler ve hapler hari Edirnede ve lstanbulda bulunduu zamanlarda lm kyafetiyle dolamaktan haz duyar
d. Fatihin sard sark dikkate deer, bu resimlerine gre kr
mz ve sivrice ulu ve pamuklu bir takkeye sarlm 12] geni ve
kvrmlar ok ince bir tlbentdir. Rivayet doru ise limlerimiz
bunu gya ldkleri zaman sarlacaklar kefen olarak sayarlar ve
balarnn zeinde gtrrler. Bu bir semboldr. nce tlbentle
sarlarak gmldkleri vaki deildir. Fakat ne de olsa rtecek
geniliktedir.
Fatihin sar dikkatle sarlmtr. Yalnz kabrinin bulunduu
trbede zamanna ait hi bir hatra yoktur. Kabrindeki sar bi
dev derecede byk olmakla beraber resimdekilerine ve Topkap
saraynda resm elbisesi ile beraber olana benzemez. Bunlar asla
Fatihe uygun deildir. Maalesef her sanat eserimiz gibi kymetti
atlarna bakmak zahmetine katlanlmyarak her asrda bugn de
tevarsen olduu gibi daima uydurularak yaplmtr.
Elimizdeki resimlerde ressamlarn, Fatihin doru sarlm sar|1] Kumalar iin iazl n dr Tahsin zn kumalar hakknda eserine
baknz.
[2] Bay Tahain z'e gre sarn sarld ii pamuklu serpu kavuktur.
Takke bunun iine giyilir ve ir.ce bezden yaplr. Bu kaln kumadan yaplrsa
(Arakn) derler.

234
n doru yaptklarna inanabiliriz. O devrin sark ekli byledir.
Hatt Sultan Cemin babasnnkine benzer sarkl 2 resmi vardr.
Fatihin lm kyafeti artk o kadar mehur olmutur ki onu b
tn seferlerinde, harplerinde gsteren resimlerinde de bu klkla
resmi yaplmaktadr. Fatihin stanbul muhasarasnda bu klkla
dolatn gsteren resimler yanltr. O muhasarada ve fethi m
teakip ehre girite gen ve grbz yapl vcuduna giydii zrhl
askerlik elbisesiyle ve ba tolal idi. Fatihin harp resimlerini
yapacak olanlar dikkatli olmaldr. Bu dikkatsizlii burada ismini
vermek istemediimiz eski bir ok ressamlar yapmlardr.
Saraynda ve ehirde bulunduu zaman giydii
bilmiyoruz. Lkin seferlerde izme giyiyor.

ayakkabsn

F a t ih in H u s u s i K t p h a n e s i:
Fatih klliyesi ktphanelerinden, Fatihin husus ktphanesin
den kitap nakli dolaysiyle bahsetmitik. Yazdklarmza gre Fa
tihin dedeleri ve babas birer ktbhane kurmulardr. Kendisi de
bunlarn en mkemmel ve muhteemini yapm ve bilhassa h
kmdar olduktan sonra daha zenginletirmitir. O asrlarda ark
ta yazma kitaplar ok revatadr. Bunun bir piyasas vardr, te
den beriden alnan veya alnan kitaplar satlmtr. Bunlardan
Fatih husus ktphanesine girenler oktur. Hatta bunlarn sat
kymetlerini arttrmak iin sahtekrlklar bile yaplmtr.Bunlardan
Fatihin saray ktphanesine girenlerinden birine bir misal verelim:
bni Sina 428 (1037) de lmtr. Ve onun mehur ifa kitab
620 (1223) de istinsah olunmu ve o zamann Seluk tezhibiyle
sslenmitir. Bunu, bir ok ktphaneler doladkdan sonra, Fa
tihe satacaklardr.
Sonunda 5T 3 j t a r i h i n d e k i if\^, yani 600 dikkatle
znm ve yerine

ka

400 yazlmtr. Kenarna da 420 (1029) de

yani vefatndan sekiz sene nce bittabi sa olan bni Sina adna
gya el yazsiyle, bu nshay ben asl nsha ile karladrp tas
hih ettim, diye bir ibare de uydurularak Fatih'e satmlar. Buna

235
dellet edenler yaznn asrlara gre farkl stiline ve bilhassa tezhib diline bakmamlar. O da bunu vakfetmi, sonra yine elden
ele geerek Damat brahim paaya varmi, o da ktphanesine
koymu H ].
unu istitraden syliyelimki eskiden vakf kitaplar satlamazd.
Nerede bulunursa alnr, yerine iade olunurdu. Bu suretle fethetti
imiz slm memleketlerindeki vakf ktphanelere dokunulmam
ve vakf bozulmamtr. Binaenaleyh 16 mc asra kadar bunun hilfna hareket edilmemitir. Netekim Fatihin husus ktphanesi
ne giren kitaplar arasnda baka vakf ktphanelerden nakledil
mi kitap gremedik. Fatih bunda ok hassas davranmtr. Bu
husus ktphanelerden gemi kitaplara rastladk, hatta eskiler
den ounun temellk kitabelerini topladk.
te daha Manisada tahsil anda toplanan kitaplarn zerine
payitaht Edirnede tahta kdkdan stanbul fethine kadar sren
devrede alnanlarn says epiycedir. Lkin stanbnl alnnca nce
eski saraya nakledilen bu ktphane inkiafnda yeni bir yol tut
mutur. imdiki yeni saray yaplnca oraya alnan bu ktphane
nin stanbulun fethiyle balayan tedris hayatna yardm dokun
mutur. Ayasofya papas odalarnda, Zeyrekde Pantokrator ma
nastn odalarnda alan Zeyrek medresesine buradan kitaplar ve
rilmitir. Onlar biz imdi Fatihde yaplan Semaniye medreseleri
ktphanelerine intikal etmi grdk. nk bahsettiklerimiz im
di Fatih ktphanesinde bulunuyor, (S. 10 13-15 ve 51).
Bu yllarda kendisine hoca setii Sinan (Hoca) paadan Fatih
husus ktphanesine bir hafz ktp ister. O da kendisinin istidadl talebesinden Tokatl molla Ltfy tavsiye eder. Fatih, k
tphanesini ok sever ve sk olarak oraya gelir. Hafz ktp
molla Ltfi daima oradadr. O hem kitaplar tanzim eder, hem de
okur ve Fatihin emri mucibince Fatih camii ve Semaniye medre
seleri ktphanelerine bir ok kitaplar ayrr ve mtevelliye verirki bunlarn hepsi kaytlariyle birlikde bu gnk Fatih ktphanesindedir.
[1] D am t brahim P aa K. N. 820

236

Sinan paa da hemen daima gen padiahla beraberdir. Gerek

ktphanede ve gerek sarayda bu gen lim srf lm nr.evzular zerinde ok samim mubahaselerde bulunurlar. Sehi bey tez*
kiresine gre ktphanede yle bir lalifeli konuma olur :
Bir gn sultan Mehmet, murad edinip ktphaneye geldi.
Molla Ltfiye hitab edib : Bana u kitab alver diye emreyledi.
Kitap bir yksecik yerde bulunup eli kitaba ermedi. Kitaplar
nnde yerde bir mermer paras yatarm. Molla Ltfi ol taa
basp kitab alp padiahn eline vereyim demi iken sultan Meh
met merhum incinip : Hay eyledin ? ol ta Isa aleyhisselm mey
liyidir. O ta zerinde domutur... dedi.
Molla Ltfi dahi nesne demeyip ktphanede hizmetine megul
olup hizmet ederken kitaplar zerine oturtulmu bir khne bez
parasn grrki gveler yemi, delik deik eylemi. st kap
kara toz olmu yatur. Naziklik ife ol beze iki elinin iki parma
ucuyla edeb ve ihtiram ile yapp ol bezi getirip izaz (i ikram
slubunda sultan Mehmetin oturduu yere dizi iistiine kor. Sultan
Mehmet bunu grcek bihuzur olup, bunu benim stme neye ge
tirdin, deyicek molla : Devletlu padiahm, neye bihuzur ohrsuz ?
Bu bez sa Peygamberimizin beii bezidir, diye cevap verir [t].
Fatihe kitap sat ok revadadr. Birisine yukarda misrl ver
dik. O ok kitap almakda devam eder. Bunlarn mteaddit ns
halarm tesis ettii 11 ktphaneye vermekle beraber Istanbula ve
saraya ekseriya Anadoludan gelen ve getirilen hattatlar, mzehhipler ve mcellitlere yeni eserler istinsah ettirmekde, ve onlar
tezhib usulyle ssletmekde ve ayrca mkemmel bir surette ciltlettirmektedir. Bu suretle tasfiyeye urayan dier, eski tezhibli
olmayan nshalar zaman zaman bu 11 ktphaneden bilhassa
Sahn Semanm her birisinde ayr ayr kurulan ktphanelere tev
zi olunmutur. Bu verilenler arasnda mahsus yazdrlan ve m
kemmel tezhipli ve cildli olanlardan da grlr.
Onun hususi ktphanesi iin yazdrlan kitaptar arasnda tb
kitaplarnn isimlerini bu bahisden nce verdik. Btn bu yazlan
[1] M. eefeddtn Yaltakay*. Molla Lfi. stanbul 1938. S. 36.

237
kitaplar gzden geirirsek bunlar yalnz er ilimlere ait olanlar
dan ibaret deildir. Aralarnda pek ok sayda akl (fenn) ilimle
re ait olanlar da vardr. zerinde birer birer durup resimlerini
kardmz ve tezyinat rneklerini tamamen aldklamzla eserler de
listesini verdiimiz tp kitaplarndan baka mteferrik ve lm ba
hislerden u eserlerle karlatk :
Kitap ismi

imdi bulunduu ktphane

ji. Topkap Saray Revan Odas

j ) c$**>

J t tr'lji-

S ' ^

CjL-J1
cr'-uU! Z>\
(Molla Hsrev hattlyle)

<*.0.1 J

>

nc Ahmet
nc Ahmet

Numaras
706
2007
3220

1419
Kprl ktphanesi

857
>
1983
Feyzullah efendi k.

1259

1983 (V.)

1359

1360
Yenicemi K. (bak ilmiye salnamesi)
(Temellk kitabesi,kesik olarak bir kitabcda grld)

4*wJ ^
Ayasofya ktphanesi
jl^l. .
1^L.1 yj\zS~

(lbni Sina)

>
j

>

**5CI j k.'ljUM JLj

>
ji j u b v t r

^ .JilUjCLlj, 1.

('".J~~
yi ^ <_r\
Yenicami ktphanesi
(J-U ^) ^ \ jjzg.

2567
2480
2382
995
2191

>
3367
2415
>
336
1

238
Sj'j
<.....:.IQjZ
.'M loll j-tc

ehit Alipaa k.

Fatih

1680 D
1574
teberru N. 8

ve saire...
phesiz bunlar bu kadar deildir. Son senelerde ktphane
lerde tek tek kitaplar zerinde aradrmalanmz bize bunlar bil
dirdi. kinci Bayezide intikal eden kitaplar da sayarsak Fatihin
eksiksiz olan binlerce cilt kitaba sahib olduunu grrz.
Fatihin yapt 8 medrese zaman zaman ve bazan uzun md
det oraya tayin edilen mderrislerin isimlerini almtr. Her Semaniye medresesinde birer ktphane tesis edildiini Baveklet arivinde toplanmaa balanan Fatih devri vesikalar arasn
da Fatih nakfiyesinin arkasna yaplan kaytlardan anladk ve bun
larn fotoraflarn eserin sonuna ekledik. Onlar vakfedilen kitap
lar hakknda bize bir fikir veriyor. Tbba dair liste ve yukardaki
ler ve Fatihin nasl eitli eserler yazdrdn ve bunlarla ktp
hanesini doldurduunu ve dolaysiyle ktphanesinin mahiyetini
bildiriyor.
Yukarda tam yeknunu veremediimiz kitaplar zerinde ara
trmalara devam ile muhafaza altna alnan eserler de ileride
grlebilirse Fatihin kitaplar hakknda bir eser yazlabilir.
Fatih zamannda her eyi bilen, en ileride limlerden saylm
tr. O zaman limlerin en iyi ve kuvvetli bildikleri taraflar olmak
la beraber her eyden anlarlard. Fatih sultan Mehmet de ilmin
her ubesiyle ilgilenmitir. Bunlar bir hkmdarn bir de ktpha
nem ve iinde kitaplar olsun diye gsteri ve ss maksadiyle
bir araya getirilmemitir, ou da itina ile yazdrlm eserler d e
ildir. Bunlar okunmu ve zerlerinde durulmutur.
Fatih kendi kitaplariyle ok alkadar olmutur. Bu eserlerdeki
deiiklik ve sslerinde bir birine ^benzemeyen taraflar Fatihin
sanatte de yakndan ilgilendiini gsteren canl delillerdendir ve
bu sslerin dili de onu anlatmaktadr. Esasen setiklerimizden ki
tabmzn sonunda rnekler verdik.
[1] Temellk Kitabesi vaktiyle kesilerek alntn} ve bir kitapda grlmftr.

239
Fatih ktphanesine doldurduu bu kabil eserleri istifade ile
okuyuculara vermekte tereddd gstermemitir. Fatih'in lmn
den sonra bunlarn sarayda kalanlarna ikinci Bayezid tevars et
mi ve mhrn basmtr. Lkin mhim bir ksm iade olunmayarak harideki ellerde kalm ve onlardan da tereke ve sair suret
lerle elden ele dolaarak nihayet ehrimizin mteakip atlarda
alan ktphanelerinde bulunmutur. Onlarn isimlerini kitaplar
hizasnda her iki listede verdik, numaralaryle de gidenler bunlar
kolaylkla grebilirler. Bir ka da alnmtr, yine asl yerlerini
buluncaya kadar elden ele muyakkaten dolamaktadr. nk
gzden geirdiim kitaplarn saylamyacak kadar ounun bam
da bir ktann bazan tamam ve bazan u son iki msra yazldr:
0

,3Ml

_ub

.]

senin, bu benim malimdir diye ndn bir ey hakknda her kesin bu

vaktiyle filan kimsenin elinde idi demesi onun senin elinde de kalmyacan
gstermek iin kfidir.

manas bize bunu ne gzel anlatmaktadr.

Ktphanelerde dank olarak bulunan bu nefis eserler birgn
Fatih adna ve ahsna kurulacak bir mzeye konacak olursa em
salsiz bir hzineye malik olacamz phesizdir.
Bu kitaplarn hemen hepsinin banda Fatihin hizanesi ve mtelaas iin yazlmtr, anlamnda ifadeleri daima deien Arapa
temellk kitabelefi vardr. Bunlar, bir ksmnda ifttir, birisinde
mellifin, dierinde Fatihin isimleri yazldr. Tek olanlarda yu
karda mellif ve altda da Fatihin isimleri geer. Bunlarn her iki
sine birer misl verelim:
(Jr-taUjJj jljJI JUJI LIIWxf'
j>iUI
JL MllaL jU. I ^ UaLJI<Jr
[1] Jo*
ciM.
JllaL. i l j i

jljtNl

[1] Topkap saray mzesi Revan odas ktphanesi N. 706

hiriyeainde yazldr.

240
^liaLJl ju jl

W
Ljilo
L
J
l
1
,

1*1 Cx> ijii. jU.

Yukardaki eserin temellk kitabesinden baka ayrca mellifi

ve eserini bildiren ayni gzellikde bir zahriye vardr. Alttaki
hem temellk kitabesi ve hem de eserin ismini verdii iin tek
zahriye halinde ve yine tezhiplidir. Bunlardan bulduklarmzn en
gzellerinden rnekler verdik. Verdiimiz listede kitaplar saylrsa
o adedde ve deiik, devrin ok defa Anadoludan lstanbula ge
len sanatkrlar eserleri olduu grlr. imdi gremediklerimiz
de katlacak olursa bu nevi tezhipli ve hususi yazdrlm nsha
larn daha iki misli artacan ihtimal dahilinde gryoruz.
Bunlar yazan hattatlar arasnda deerli olanlar yazlarndan,
ve gzelliinden anlalmaktadr. Devrin sanatkrlar ksmnda
isimlerini vereceiz.
Fatihin husus ktphanesinde bu kabil kitaplarn hemen hep
si Arpcadr. Ancak bir ka farscaya rastladk. Trke mahsus
yazdrlm bir eseri henz grmedik. Gayri slm yazmalar ara
snda yezlanlar iinde temellk kitabesini gremedik ve iitmedik,
bunlar haricde toplanm eserlerdendir. Bu istinsah olunan kitap
larn Arapa ve ksmen Farsa olmas Fatihin bu iki dili iyi bil
diine br almettir.
Fatih, ktphanesinde gayri slm yazmalarn bulunabilenlerini
saklatmtr. Bu 1575-1593 e kadar nc Muradn husus he
kimi, nce Saf edil bir yahudi iken Hristiyanla dnen Dominico
Yerushalminin raporundan renilmitir P l. Bu ksmdan ayrca
bahsettiimizden tekrar ona dnmyoruz. Dier bir talyan 1685 de saraya ait 189 Yunanca eserin satndan bahsetmitir.
Bir nshas bizde olan (Hcyeti sabkai Kostantiniye) eserinde
bu kitablar hakknda u kayd koyuyoruz.
(1] Ayasofya klplanetinde N. 3587 de Takvimiil ebdan zahriyesii.deyazldr.
[2] A. Adnan. La Science chez les Tucs otlomans. Paris 1939

241
( . . . papalarn eski kitaplar celb istihsali iin gnderdikleri
adamlar baz nadide Yunani kitaplarn saray hmayunda mahfuz olduunu temin etmeden ve dier tarafdan Toskana dukalar
ve Venedik bolyozlar bu kitaplar sirkat edebilenlere nice akeler
vaad ve Fransz elileri devlete say ve nfuzlarn kullanmlarsa
da bir ey bulunamamtr.)
Prof, A. Deissmannn nc Ahmet ktphanesinde bulunup
katolounu nerettii kitaplar Fatih devrinden kalanlardr. Onlar
bu gne kadar muhafaza ettiklerine gre o zaman da kymetleri
zerinde durulmu ve buradan alp gtrecekleri kaygusiyle
haber verilmemitir denilebilir. Bir ey bulunmamtr sz yanl
tr. Eer bir ey olmasayd yukarki katolog hazrlanamazd.
te her mhim grd eseri ktphanesinde ss iin olmyarak okumak ve okutmak iin toplayan Fatih ekser zamanlarn
ktbhanesinde geirirdi. Fatih zamannda bu nce eski sarayda
sonra yeni (Topkap) saraynda hangi odada idi bilmiyoruz, sonra
bunlar sarayn Revan odas, Hazine, Badad kk, nc Ahmet
ktbhanelerine taksim edilmi ve bulunduklar yerlerin isimleriy
le hret almtr ki burada listesini verdiimiz kitaplarda da bu
na rastlyacaz. Bu kitaplar Fatihin iki eit mhriyle mhr
lenmitir.
Kitabn sonunda verdiimiz rneklerde grlecei zere biri
sinde (Mehmed bin Murad han) ibaresi yazl ve yazs daha sade
ve sitili daha eskidir. Maamafi turaya benzer, kat naks eklin
dedir. Bunu Manisadan itibaren kitaplarnn bana ve sonuna basdrlmak zere hazrlandn tahmin ediyoruz. ehzadelik zaman
na ait bir mhr olmaldr. Bunlardan baslm mhrlere imdi
Fatih ktphanesine mal olan kitablar arasnda yzlerce rastladk.
Bunlar baa ve sona rastgele itinal ve itinasz baslmtr. Dier
bir eidi tamamen beyzi ekildedir. inde (Mehmed bin Murad
han elmuzaffer daima) yazldr. Bu (elmuzaffer daima) ibaresinden
padiah oldukdan sonra bu maksadla kulland mhr saymamz
lzmdr. Fatih cami ve Semaniye medreselerine vakfedilen kitap
larn hemen hepsinde bu mhr basldr. Tamamen beyzi olan
16

242
bu mhr tekinin basl olduu kitaplarda yoktur. Bunu vakfet
tii kitaplar iin kullanmak iin bir mhr de sayabiliriz. Bunun
yazs daha itinaldr ve Fatih'in rneini verdiimiz turalarnn
ayndr. Kendisinin kurduu ktphanelere verdii deil, ayni se
nelerde bakalarnn vakfettii kitaplarn ounda da bu mhr
vardr. Bu mhrlerin atlar nerededir bilmiyoruz. Topkap sara
ynda yoksa belki bir yerde kalm ve oradan da anlaamayarak
kaybolmutur diyebiliriz.
Bu mhrlerle mhrlenmi, halen Fatih ktphanesinde numa
ral bulunan eserlerden bine yakn kitabn bulunduu muhakkak
tr. Bunlarn stlerinde Sultan kaytlar vardr. Eski defterde bun
larn 800 getii renilmitir.
Vasat olarak bunu bin sayarsak Fatih kurduu d ktphane
lere kendi malndan bu kadar kitap vermi demektir ki bu gn
bunlarn ou eri ilimlere ait olmakla beraber eskilikleri ve zer
lerindeki kaytlar ve temellk kitabeleri, tezhipleri ve hatta cilt
leri noktasndan kymetlileri az sayda deildir.Kalanlara da kitaba
merakl ikinci Bayezid mhrn basmtr.
Bu suretle stanbulu pek seven ve benimseyen Fatihin ehirde
velevki camiinde ve medreselerinde olsa 11 ktphane kurduu
ve bunlar ilim talebesine ve camie devaml olan okuma merakl
larna brakt gibi saraydaki ktphaneyi de zeman lim ve
mollalarnn tetkiklerine amtr. ok itina ile, bir Ortodoks Bi
zans ehri harabesinden hemen bir Trk ve Mslman, mamur ve
esasl bir ehir kurmaa muvaffak olan ve pek az bir zamanda
yksek kltriyle stanbulu eskisine hi benzemiyen bir ehir
haline sokan Fatih, stanbulun klliye semtinde bu kadar
ktphane kurduu gibi, kitaplarnn ounu kendi malndan
vermi bulunuyor. Bundan maada hariden satn aldrd kitapla
r da buraya vermitir. Bu bilgiler maalesef tarihlerimizde yoktur.
Fakat imdiki Fatih ktphanesindeki kitaplar birer birer elimiz
den getii iin zerlerinde bulunan iaretlerden anlalmtr.
Hususi ktphanesinden alnan baz kitaplar iade olunmam,
hatta bir aralk hafz ktp molla Ltfinin aleyhine bunu bir si-

243
lh olarak kullanmak istemilerdir [ t ] . O zaman riyet kiap ver*
me usullerini bilmiyoruz, belki bir yere bile kaydolunmuyordu.
Bu cihetle o nefis yazmalardan ou urada burada kalm ve
onlar dediimiz gibi baka ellerden ve baka tarihlerde Istanbulun dier pek ok ufak ve byk ktphanelerine dalmtr.
Fatihin hususi ktphanesine bu ok nadide nshalarn hat
tatlar tarafndan mahsus yazldklarn sylemitik. Bunlar arasnda
Fatihe ithaf olunan eserler de vardr. Mesel Fatihin hocas mol
la Hsrev Mirkatlvusul eserini kendi yazsyle tamamlayp Fatihe
hediye etmitir. Fatih de bunu mzehhip ve mcellitlerine nefis
bir surette tezhib ve teclit ettirmitir. Ba sahifeleri ve imzas l
miye salnamesine konmutur. Kitap imdi maalesef yerinde
deildir.
Daha buna benzerleri olmaldr. Yalnz bunu misal vermekle
iktifa ediyoruz. nk dierlerini daha gremedik.
Fatihin hususi ktphanesine armaen edilerek verilen baka
eserler de vardr. Bunlarn ouna Fatihin mhr baslmamtr.
Yalnz vakfettiklerinde gryoruz. Lkin ktphanesine girmitir.
Sonra bunlar olu ikinci Bayezide intikal edince o mhrlemitir
ki molla Haliminin erh ve eserleri ve Amasyal hekim erefeddin
Sabuncuolu cerrahiyesi bu kabildendir. kinci Bayezid mhriyle
mhrl ve saraydan kendisine intikal eden eserlerin ounun
Fatihin mal olduundan phelenmemek lzmdr. O halde Fatih,
ktphanesine zamannn ok sayda ve en deerli eserlerini top
lamtr.
kinci Bayezid zamannda dier yerlerden naklolunarak by
m olan, Semaniye medreselerinde ve Fatih camimdeki kitaplar
molla emseddin Fenari torunlarndan Mehemmed bin Aliyyl Fenarinin, bu ktphaneyi teftii esnasnda defterler hazrlanmtr.
Bunlarda kitaplarn sra numaralar yoktur, metinlere gre ayrl[1]
Topkap saray arivinde kan bir vesikaya g e (N. 11747) molla
Ltfinin vakf kitaplar iade etmedii hakknda bir ikyet vardr. Bunu Sinan
paann kardei mft Ahmet paann yazm olmas muhtemeldir denmektedir.
Kimlere verdiini unutmu ve onlarda geri vermeyince bu sui tefehhm km
olmaldr. Bunda bir muber olma kokusu vardr.

244
mtr. Kitaplarn tavsifleri verilmitir. Bu noktadan mhimdir. Sa
raydan gelen kitaplar fihristde iaretlendirmemi, lkin oradan
gelenlere belki mtevellinin eski defterine veyahut eski mhrleri
ne bakarak hkmile (Sultan) kaydn kendi kalemiyle iaretlendirmitir.
Fatih hususi ktphadesine ait kitaplar arasnda biri dikkate
deer. Bunun Semaniye medreselerinden birisine veya Fatih cami
ine girdiine dair hi bir kayt yoktur. Fatih ktphanesinde a
lan Bay Mustafa bunu Edirnekapda bir ailede grm ve k
tphaneden kma zanniyle Fatih ktphanesine verdirilmitir. L
kin hi bir iaret yoktur, (Teberr No. 8) denerek ktphaneye
mal edilmitir. Demek bu gne kadar Fatihin hususi ktphane
sinden kp baka bir yere girmi bir eser bu gn bile olsa bulunabilmitir. Sonra bunlarn bizim ktphanelere girenlerini ks
men biliyoruz. Lkin bunlarn iinde Avrupaya satlarak gtr
lenler de vardr. Bunlarn bir kan hatrlayoruz.
Fatih ktphanesine hususi ktphanesinde bulunan kitaplarn
hepsi hayatnda iken yollanmtr. Birinci Mahmut, Fatih ktp
hanesini
yeniden
yaptrrken saraydan gnderttii kitaplar
arasnda onun adna yazlm nefis nshalardan da vardr, ve bu
nefis nshalar zamannda deil, Ayasofyaya ve nc Ahmet
ktphanelerine olduu gibi birinci Mahmut zamannda verilmitir.
Saraydan kan kitaplardan Yeni cami ktphanesine verilenler
arasnda da grlmtr. Esasen listemiz saray yoluyle kan k
tphanelerde olduu gibi o yoldan olmiyarak baka vastalarla
dier ktphanelere geenleri de gstermektedir.
Edebi hayat :
Her olgun ve ilim ve marifete sahib insanlarn ounda grd
mz gibi her vehile mkemmel bir insan olan Fatihin edebi
yata merak taraf da bu konuda durulacak kadar nemlidir.
Fatih, divn sahihlerimizden biridir ve bir divn yapmtr.
(Avni) mahlasiyle syledii bu iirler beenilecek kadar gzel ve
airnedir.Lkin onu mtehassslarmzn bazs orta bir air sayar

245
lar [ i ] . Syledii iirler Trkcedir. Lkin kendisi Arapa ve Farsay iyi bildii iin ona bu dillerde sylenmi iirler, manzumeler
ve kasideler vermiler ve kasidei Taiye, kasidei Nuniye ve kasidei Ayniyelerin yine o dillerde erhlerini yaparak takdim etmi
lerdir. Kasidei Taiyeyi molla Halimi Farsa erh eder ve takdim
eder [2]. Akayitten kasidei Nuniyeyi molla Hzr bey elebi Arap
a yazar ve Fatihe (Icaletl Leyleteyn) adiyle yazd bir ithaf ka
sidesiyle beraber verir [S]. Bunu talebesinden ve muidi tznikde
mehur lim molla Hayali erh etmitir. Bu erhi Fatihe takdim
ettimi, bilmiyoruz. Nihayet bni Sinann kasidei Ayniyesini Fatih
devri limlerinden (Kasm Lenk) isminde bir zat Arapa erh et
mitir. Mukaddimede Fatihi medheder ve yine banda Uzun Ha
an vakasndan da bahis geer. Bunun da Fatihe ithaf olundu
undan phe yoktur U1 . Eer edeb mevzuda saylrsa hurafelere
hi de inanmayan Fatihe ithaf olunmu Farsa bir falname
vardr [6].
Fatihin tbba ve msbet ilimlere ve nakli ilimlere olan ilgile
rini anlatrken ona takdim olunan eserlerin yalnz bu manada da
kalmayp edeb sahaya kadar vardn bu bir ka not bize pek
gzel bildiriyor. O halde o devrinin edebiyat mensuplarn da di
er limleri koruduu gibi tutmutur.
Edebiyata hakikaten ilgili bulunan Fatihin iirleri hakknda
irler tezkirelerinde kendisinin ve devri airlerinin hal tercmeleri
vardr. k elebi tezkiresinde Fatih, mkemmel gazeller, kasi
deler ve ktalar yazmtr, airlere ihsan oktur ve bu usul onun
tarafndan konmutur, der. Latf bu airleri 30 kadar sayar. k
elebi: Fatihin beyitleri muasrlarnca ezberlenmitir der ve u
beyti ona misal getirir:
[1] Fatih devrinde edebi hayat. Kprl zade Mehmet Fuat. Yeni mecmua
1918 N. 46
[2] Ayaofya K. N.
[3] Dr. A. Sheyl nver. Molla Hzr bey elebi. Kadky Halkevi ya
ynlarndan. N. 1, 1945
{4] Ayasotya K. N. 4079.49 varaktr. stinsah tarihi yoktur.
[5] Kitap bay Raif Yelkenci. Hususi ktphanesinden

246
fi j "j)
j4 l

c i j Jlj* . Ji

l L
s ^ .j

Skiya mey ver ki bir dem llezr elden gider

Eriir fasl hazan vakti bahar elden gider [i]
Bu beyit Ak elebinin dncesine hak verdiriyor.
Fatih hekimler ve limlerle grd kadar airlerle de bulu
ur, onlarn bazlarn da yannda bulundurur. Kanadnn altnda
Osmanl iiri hzla ilerlemitir (21 . Bir gn Fatihin :
ji- ti'

ts jy

Hattin hadin yzn tuttu nitekim ey cn

msrana devrinin mehur airlerinin ou birer nazire msra sy
leyerek beyit haline getirmilerdir [3] :
Mahmut paa :
Fatihin muallimi molla Grni :
Efdal zade Hamidddin :
Molla K irim !:
Molla Muslihddin K astlni:
Hac Haan zade molla Mehmet:
Hocazade :
Molla Hzr bey :
Molla Hayli :
Molla Hatibzade :
erifii A m idi:

1>J-U jdul

*j }J^
j U i j i y r ) < iX ' t S o l jj j
J 'J

(J**

JS "

t j j j l j j j l _ _*I
y * ij i j j j

Jaii

mLo j-y ,
i S I Ok,..K''. <1Ja\
i i i } i S ^ j* - } C yl

ji^ ^ J
J l-M, .
JA7 -UJli <_<_i _)lS '
j l / j < 1 , < -0 . j j j l

-j\jif

[1] Tezkirei uerai Latifi. Ayasofya K. N. 2142 (15 May 1940 da alnm
notdan) ve Hadikatl cevami cilt 1. S. 11 de de vardr. Lkin bu beyit baz
yerlerde farkl grlr, (mey verki) (mey sunki) ve (vakti bahar) (ba bahar)
(liretinde de grlmtr.
[2] Haan Cemil ambel. stanbul fethi. Osmanl edebiyat. Cumhuriyet
gazetesi. 28 Eyll 1942.
[3] Ali Emiri. Kirim edebiyat ve Fatih Sultan Mehmet han hazretleriyle
vkela ve vzera ve ulema ve erasnn mevlan Kirimi ile maateleri Os
manlI tarih ve edebiyat mecmuas. N. 3. 1334

247
Velhasl Fatihin bu msrana maare yoluyla sylenen msra
lar otuzdan fazladr. Fatih yalnz Trk edebiyatna deil ran ede
biyatna da vakftr ve rivayete gre tevecch de fazladr.
stanbulu aldnda 22 yanda olan Fatih sultan Mehmet Bizans
sarayn dolarken (binann zinet ve cesametiyle beraber bir vah
et bd H hie dndn mahede ile b ihtiyar) [t] gz
leri yaararak eyh Sadiye izafe olunan :
121 ,_>LI^I fjll
jA

-C.X

|*y

-od

beytini okumutur. Kayserin kasrnda rmcek perdedarlk etmek

te, Efrsiyab [8] Saraynn damnda bayku nbet urmaktadr,
mealindedir.
Fatihin saraynda airler de bulunurdu. Musahipleri arasnda
Bursal lirik air Ahmet paa bada gelir. Muhazaratta iirlerinden
rnekler vardr. Bedahetle ve gzel iir syleyen Anmet paay
Fatih pek severmi. Fatihden sonra 16 sene yaamtr. Derya dil
Melihiyi, Ahmet paann delletiyle Fatih sarayna almsa da bir
trl yannda tutamamtr. Mehdi daima yanndadr. Devrin me*
hur nakkalarndan Bursal Safi de bunlarn arasndadr. Bu arada
isimleri ve eidii mevzulu eserleri zerinde durulacak airler de
oktur.
Bunlardan baka Fatih devrinde yaam Bursal eyhi elebi,
Sun elebi, Kastamonulu Nuri elebi, Resmi elebi, Heft peykeri
yazan Ulvi elebi, Zeynep ve Mihri hanmlar hal tercmelerinde
yazldr. Bunlar arasnda Fatihe medhiye yazan airler vardr.
[1] Namk Kemal. Evrak perian. Teracimi ahval 1301
12] Bu kelime Esat efendi ktphanesinde N. 930 da (Jjj)

d iy e

yazldr.

Ve msral r ters yazlmtr. ( jhJ'j j ), (-cJ y ) olarak da grlmtr. Rivayet

farklar olanlara pek ok mecmualarda rastlanmaktadr. Tarihi Ata Cilt 1. S. 36
(-uJj') diye yazlmtr.
[3) Baki Olpinarl tercmesi. Efrasiyab, Zalolu Rstemin karsndaki
Trk handr. Trk destanlarnda ismi (Alp Ertunga) dr. Takprl zade
Mevzuatl Ulumuna gre (1313 Cilt. 1) Efrasiyab mehur Trk hkmdarlanndandr. Parsa manan deirmen kanad demektir.

24 8
Bunlarn ou bursada ve Kastamonuda iki lirik airler meclisi
kurmutur. Tayyibi mahlasiyle iir yazan bunlardan biridir.
Lkin Fatih akl banda olmayanlarn medhinden hi de mem
nun deildir. Birisi bir gn Bedestende bir sraya oturup
Fatihin byk ilerini medheder. Ona kasideler okur, Belliniye
bu adamn resmini yaptrarak onun bir mecnun olduu anlalr.
Bellini bu adamn Fatihi medhetmesine yine Fatih tarafndan
bahi verilerek men edilme sebebini anlayamaz. Byle hareketler
Avrupada rabettedir, der. Fatih ona u cevab vermitir: Bu
adam fikren salim olsayd beni medhetmesini isterdim. Fakat bir
mecnununun beni medhetmesini hi bir zaman istemem.
Fatihin zamannda airlerle mnasebetine dair baz dediko
dular yaplm ve hikyeler yazlmtr. Gya o Iran airleriyle g
rmekten ve onlarn iirlerinden ok holanyor. Devrin aiirlerin*
den Lalnin bu hal gcne gidiyor. Trk airlerinin cn almak
zere kendisini bir ran airi sandrp kyafetini deitirerek sara
ya giriyor ve ok itibar gryor. Bir gn naslsa hviyeti anla
yor. Saraydan karlnca can sklarak bir manzume yazyor (1].
Onun buraya alabileceiniz beyti u d u r:
Eer demde marifetse murd
Ne fazilet verirmi ana bild
Dier bir ltife de [2] yle yazldr : Acemden (Anadolu d
ndan) Hbil, Kbil ve Hamidl adnda air Fatih yannda ok
itibar gryor. O zaman hzk bir Yahudi hekim (Yakub olacak)
gelir ve musavvir firenk gelmitir ki adna Zorzi
derler...
atladki ol sddei seniyenin ve atebei lynn nedimlerindendir.
Bir gn ikyet tarikiyle bu iki beyti Fatihe takdim eder.
0

Ger dilersen h eiinde olasn muhterem

Ya yahud ol gel bu mlke ya frenk ol ya acem
dn ko, Kabili v Hbili v Hmid
Zorzilikten gfil olma marifetten urma dem12
[1) M. Zeki Pkahn. Tarihi vakalar. Hususi ktphanesindeki nshadan.
[2] Rsaleil letaif ve hikjatl Hac Sabr. Elhac Hseyin efendi Sene
1198. Bay Raif Yelkenci ktphanesindeki nshadan.

249
Bu latifeler ne dereceye kadar hakikattir, bilemeyiz amma devrin
kskanlna bir misal olarak gsterilebilir.
Fatihin mrettep [1] divn vardr. Ondan Fatihin edebi ahsi
yetini gsterenlerden bir ka misal alalm :
tS-d-A

Cierim preledi haneri cevr sitemin

Sabrmn cmesini dorad mikras gamn
***
y /jl

Jjl

I jhj
jU jj

Dilberinde rahm eer olmasa ol dil hasteye

Kimseler derdine derman idemez imkn olup
Avn dilber vasfdr n ir indan murad
<ji} Jjl tS_J._\^l ata Jy-

^ 1J 1

ST U. 4!^

Avn dile zulmeyledim ol dilberi sevdim

evriyle cefa bana cez olsa sezdr
O 2. ^ T,

*
s^T
Demi Avniye ben cefa etmezem
Ana evreden yoksa devranmdr ?
(^1

4. U-

4<ll/-_,U ljL* U. J_jl

Hanei dil kim harab olmu sanrdm ben an

Ol cefa mimrnn tarhiyle mamurimi
b*^

*1j 3 j li J

4^4^.

Sineye gelsun hayali yr dersin Avniya

Zahme merhem gibidir ger dilersen sne k
[1] Almanyada da basdrlmtr. Dvn Sultan Mehemmed.Avni. Ali Emiri
ktphanesi mzesi. N. 305.

2bO
A 4>_l j l i ^ <l_-u*l oLoj {j*.*
j A *!> j>y-fcUu5 U. jjy* | f j
Demezim vuslat mmdiyle beni d eyle gel
Raziyim cevrcefa klmagiin yd eyle gel

^L*>-1 j

L \ o L. j

Jj

f f A ) A

IL] f

ik-crf y

K~j_\

<!>>

^'1;
*a? f w*
J A./e.
b kevserle hayt bna klmaz ihtiya
rse ger lalin tabibi hasta dil dermnma
yle tenhdr hu mihnethnei hicr ire kim
Gusse v gamdr gelen her gece Avni yanna
j *-~.J\ Xw |y } J j

[1] JU*t

L
<0j.5

Senin zencri zlfnden dili divne bend ister

Usand derd ile candan aslmaa kemend ister [i)
Namk Kemalin Fatihin edebi hayatndaki fikri budur : (.. ken
di Arap ve Yunan asarndan grd tarz hakfmaneyi iltizam
etmiken umumi meyillere bir trl galebe edemediinden edebi
yatmz ran ivesinden kurtaramamtr. Baz eariyle Uzun Hasana yazd tehditnameden baka elimizde maalesef bir ey
yoktur... Bedayi iinde iir ile tasvire pek ziyade mail bulunduu
iin lemai Islmiye yle dursun, garp debasn dahi (byk b
yk ihsanlarna mazhar etmi ve hatta bir Latin aiirinin takdim
ettii kasideye cayize olarak hemerilerinden bir ok esir azd
etmitir [2] ,
Nitekim molla Camiden ve stanbul fethinden sonra eserleri12
[1] Topkapl saray Hazin ktphaneal. Yeni gelen eserlerden. N. 804. Bu
mecmua (-Ujr <111jl'I L jJ- jU L . jLlIyl aaII } :ljJI jlUL, _>j|
a )
eserinde Fatihin (B) den (H) ya kadar her harfden birer ahife beyit ve gazel
lerinden rnekler olduu gibi Fatihin olu Bayezidin(Adli) Yavuz Sultan Selimin (Selimi) ve Kanuninln (Muhibbi) mahlasiyle iirlerinden numuneler var
dr. Hac Mehemmed isminde bir hattatn talik yazsyledir. nc Muradn
mhr baslmtr.
[2] Namk Kemal. Evrak perian. Teracm ahval. (Fatih) S. 253.

251
lstanbula yol bulan Trk airi Mir Ali ir Nev, Fars ve aatay
tesirinin bize getii kabul olunur l1! .
Karaman olu hakknda u beyti syledii rivayet olunur l2l .
Jjl
j 1 (_)_>* j y s j J '

cdaL. 4|*
j> 4i-

Bizimle saltanat lafn edermi ol karamani

Huda frsat verirse ker karayire kurum ani
Fatih devri nesrinin en gzel rneklerini veren Sinan (Hoca)
paadr. Tazarrunamesi ve yeni elimize geen Ahlktan Maarifnamesi [3] bunlarn canl rneklerini tamaktadr. Sinan paaya dn
ve ahlk ve felsev bir nesir ortaya koydu diyebiliriz. imdiye
kadar mehur olan Tazarrunamesi 'yerine konabilecek kadar ok
nefis olan Maarifnamesi zerinde edebiyat mensuplarmzn dur
malar yerinde bir kazan olur.
S a n a t a m e r a k , d e v r in d e r e s im v e in c e s a n a tle r e
v e r d i i n e m . m a r a v e r d i i k y m e t

Fatih sultan Mehmed sanata cidden merakl ve ondan iyi anla

yan bir hkmdardr. Bu merakn kendisinde ihtisas derecesine
vardn onun zamannda ve onun iin hazrlanan byk ve k
k eserlerden anlyoruz. Fatih yle bir hkmdrdr ki sanatkr
lara ne istediini anlatabilmi ve onlarn przsz almalarnda
nzm bir rol oynamtr. eri ve msbet ilimlerde, edebiyatta,
tarihde, corafyada ileri fikirlere sahib olan bu byk ve fenn
dnl kafann ayni dikkat ve itinas ile zamanda Trk sanatnn
ileri bir dereceye vardnda tereddd etmemek lzmdr. Btn
bu eserlerin olgunluklarn Fatihin ince ve hassas anlaynn birer
miyar saymak icab etmektedir.
stanbul alndktan sonra Fatihin (yalnz maarif deil, sanayi
de nazar iltifatna makrun idi) , Sanayiperverlikdeki asrndandr123
(1] Haan Cemil ambel makalesi. Cumhulyet gazetesi. 28 Eyll. 1942
(2] Hadikatl Cevami. C. 1. S. 11
(3] Murat molla ktphanesinde. Birinci Hamit kitaplar arasnda

252
ki memaliki meftuhesinde bulduu eshab hirfetit mahirlerini Istanbula celb ile destigh terakki peydasna alrd [<], Diyen rahmetli Namk Kemal bu nokta zerinde bilhassa durmutur. Filha
kika Istan bula lim ve fazllar, edebiyat mensuplarn ard
kadar sanatkrlarn en ileri gelenlerini davet etmiti. Fatih, naslki
limler, fazllar ve ediblerle ayr ve lkin birbirlerine uygun mu
hitler yaratm ise; sanatkrlarla yakndan ilgilenerek onlarla da
uygun bir sanat muhiti yaratmtr.
XV inci asrda sanat, incelik ve yanlsz bir sluba ykselmi
tir. Bunun kkn anadoluda XIII ve XIV nc asrlar Trk sana
tndan almaktadr. Elimizde XV inci asrn bilhassa stanbul fethin
den sonra burada yaplan eserlerin oundan birer rnek bulun
duu gibi ktphanelerimizin ounda da asllar durmaktadr.
Mukayesemize yardmc olmak zere bundan nceki asrn eserle
rinden de rnekler ve ksmen aradrdmz yerlerde asllan
mevcuttur.
Btn bunlar bizi u noktaya vardrmdrki aralarnda yabanc
hi bir tesir grlmemektedir. XV inci asrda bilhassa bunu ileri
ye gtrmei Fatihin dikkatli merak sayesi ve sanat himayesi
sebeb olmutur diyebiliriz.
Fatihin sanata merak resme, yazya ve yalnz tezhibe ait de
ildir o iniye, duvar naklarna da ehemmiyet vermitir. O hal
de biz bu bahisde u mevzular sralyarak gzden geirelim :
1
2
3
4
5

Resim
Tezhib
ini ve Altnl naklar
Yaz
Duvar naklar

1 Resim :
Fatih sultan Mehmed hayatnda asla taassub geriliini grtermemitir. Fatih, fenni terbiye ile inkiaf eden kafas Trkiyeyi o
tarihe kadar geriye brakan tesirlerden uzaklam ve belki ilk1
[1] Evrak Perian. Teracm ehval. Fatih ksm, 1301

253
defa resmini yaptrm bir hkmdardr. Ondan nceki hkmdar*
larm resimleri sonradan yaplmtr. Fatih resmi ok yaplan hemen
ilk padihdr. hretini duyduu ressamlar buraya getirmitir.
Bunlarn iinde Bursal nakka Sinan bey [t] ve talebesinden yine
Bursal ibli Ahmet efendi gibi sanata kabiliyetli, Anadoludan
gelenler olduu gibi madelyesini ve resmini yapmak zere garbden kendileri gelen veya getirilenleri de vardr. Bunlar arasnda
Mastori Pavli diye menakibi Hnemeranda ismi geen (Mastori
Pavli-Paolo da Ragusa) [2] ve ayrca Matteo de Pastis gibi gelen
ler ve getirilenlerin sonu da Gentile Bellini gibi davet olunanlar
vardr. Fatihin madalyasn ve belki imza koymadklarndan pek
tanyamadmz resimlerinden bir ksmn yapan ilk ressamlarn
hkmdarla mnasebetlerini pek bilmiyoruz.
Fatihin madalyasn yapanlar arasnda Bertolde da vardr [2].
Bellini, Fatihin davet ettii ikinci ressamdr. Vronali Metteo de
Pastis 864 (1459) da gelmitir. yi resim yapar ve madalya hk
etmekle mehurdur. Buradaki hayatn bilmiyoruz. Parisde Bibliyotek Nasyonalin (Mdailles) dairesinde mevcur gm madalya bu
zatn resmine gre yaplmtr deniyor. G. Bellini ile olan mna
sebetlerini ok iyi bilmiyoruz. Gerek Karabacek ve gerek L.
Thuasne bize bu son ressamla Fatihin mnasebetleri hakknda
tatmin edici malmat vermektedirler.
imdi bu suretle Fatihin elimize geen bir ok sayda resim
lerini, memleketimizde yerli ressamlar tarafndan yaplanlarla, garbden gelenlerin yaptklarn ikiye ayrabiliriz.
Memleketimizdekilerin de imzalar yoktur. Biri mstesna mev
cut resimlerde Fatihin garb ressamlar tarafndan yaplan veya
asllarnn onlardan mteakib asrlarda biri veya o teknikle bizim
ressamlarmzdan bazlar tarafndan belki kopye edilmeleri muh
il] Nkk sultan Mehemmed ; Sinan bey bni Suati Bursada Poatbatnda gml iken ta yerinde hi bir iaret braklmiyarak Bursa mzesine
alnm ve gml olduu yer kaybolmutur.
fi] Mastori Pavli yani (Paolo Da Ragusa), Bamyann (Benedetto da Miano)
nun talebesinden olduu lzm gelmektedir, Halil Edbem - Elvah Nakiye kolleksiyonu stanbul. 1924.
[2] Emil Ya^ob. Die Mehmed II Mdaills des Bertoldo. Berlin 1927.

254
temel olanlarna benzetilemez. Biz garb ressamlarnn eserlerinden
Fatihi doru tanmaa alrken bu yerli kaynaklardaki resimler
den tatmin olunmak glemektedir. Bir defa madalyesinde Fa
tihin resmi yandan ve sarkldr ve en olgun ve takriben 3540
yalarnda seilmektedir. Az sakal ve ular dke bir by
vardr. Arkasndaki mantosunun krkl yakasn ve iine giydii
hrkann kvrmlar ve yakas seilmektedir. Ayni vaziyette Top
kap saraynda resim galerisinde Fatihin eski ve Avrupa ressam
larn kullandklar bir kt zerine yaplm (25,5x29,5) bir res
mi vardrki burnu madalyalara esas oldu, yoksa madalyadan edi
len intibalarlam yapld ? bilemeyiz. Resimde tarih ve imza olma
y da maalesef bizi bu tahminlere sevk etmektedir. Fakat sonda
grlecei zre o zamann ve garb resim tekniiyle ok nce ve
dikkatle taranarak izilmi mkemmel bir eseridir. Bunu herhalde
zamann ve hatta tabiattan bir resmi gibi ele almak doru grn
mektedir.
Sonra yine garbde irice burnu grnmek artiyle yaplan bir
ka resim daha gze arpmaktadr. Bunlarn tabiattan yapldkla
rna bu ve ayrca Bellininin resmi elde olduka imkn vermek
gtr.
Fatihin tstanbulu fethettikden sonra 23 yanda bir resmini
Philipe Comnfene grm ve hatralarnda bunu yazmtr. Eer
bu rivayet doru ise Fatihin genliine ait bir resmi de yaplm
demekdir. Biz burada yukarda madalyaya esas olan resimle an
cak Bellininin kendisinin vefatndan bir sene nceye ait yapt
tablo zerinde duracaz. Lkin Topkap saray resim galerisinde
Fatihin gl koklar vaziyette dier bir resmi vardrki Bellininin
yaptna gemeden nce bunun zerinde biraz duralm :
Bu resmin yaplma teknii garb usulncedir. Lkin o zaman
garbde resimde manazr ve tabiata esas olmak esasdr. Bunun i
lenmesi garb tekniiyle olmakla beraber resimde yz izgileri ms
tesna oturu vaziysti nisbetsizdir. O halde biz bunu garb teknii
ni buraya gelen ressamlardan renmi olduu rivayet edilen
nakka Sinan bey gibi yerli bir ressammzn izgisi zerinde garb

255
tekniiyle yaplm hissini vermektedir.
Bizde yaplan dier Fatih resimlerinin yapl tarihlerini ve res
samlarn bilmiyoruz. Lkin Hnernamedekini yapan Osman ise de
bunun tasavvur! olarak yapld iin zerinde durmuyoruz.
Fatihin en son ve kendisine en benzeyen resmi olmas dolaysiyle Gentile Bellininin yaptklarna gelelim :
ok iyi bir ressam olan G. B. Fatihin resmini yapm olmas
ile Avrupada mehur olmutur. Fatih bir ressamn gnderilmesini
Venedik hkmetinden bir mektupla ister. Venedik hkmeti Bel
lininin gitmesini mnasib grr. Fatihin resmini yapmasndan
garbde sanat merakllar bu zat zerinde durmu ve bunlar ara
snda L. Thuasne bir de eser yazmtr [1]. Bu eser mverrih
Ahmet Refik tarafnda ksmen dilimize evrilerek neredilmitir [21.
Yosef von Karabacekin eserinde de Fatihin Matteo de Pastisin
Istanbula gelib Fatihin yzn tetkik ederek yapt madalyasn
ve yine Fatih'in sevgilisi olduunu yazd Trk kyafetinde tr*
nenin, sultan Cemin ve Fatihin ok hasta ve sararm bir res
mini koymutur.
Bellini Istanbula geldiinde 53 yanda idi. Kendisini Fatihe
Venedik balyosu takdim etmitir. Fatih saraynda ve yannda 15
aya yakn kalm ve bugn ounu bilemediimiz resimler
yapmtr.
Bellininin Istanbuldaki hayat hakknda yazlm baz notlar
vardr. Fatih onunla sk grm ve resimde mahareti olduunu
nce kendi resmini yaptrmyarak saraydan bir kadn ve bir erkek,
iki kiinin resminde muvaffak olmasiyle anla ve ondan sonra
[1] Gentile Bellini et Sultan Muhammed II. Notes sur le sjour du peintre
Vnitien Constantinople(14791480) daprs les documents originaux en partie
Indite par L. Thuasne avec huit planches hors textes. Paris, Ernest Leroux
1888.
|2] Fatih Sultan Mehemmed ve ressam Bellini (14791480) stanbul 1325
bu eserde Fatihin resimleri madalyalar ve bir de Bellininin resmi vardr. Bir
solak, ve bir kadn resimleri de bu aradadr. Bunlar Beilini'nin olmakla tann
mtr.
[3]
Abendlndische Knstler zu Konstantinopel XV und XVI yahrhundert
N. B. II 7 0. Alman asar atika enstits.
Bu eserde Fatih sanat severdi denmektedir.

256
karsna ararak ve bir ok defalar durarak o mehur resmini
yaptrmtr. Bir rivayete gre Fatihin bir ka yal boya resmini
yapmtr. Lkin Fatih'in karsnda yapt ilk resmin ne olduu
bilinemiyor. Bunun Ingilterede olduu da sylenmektedir.
B. Istanbulda ok kolaylk grerek bir ok resimler yapmtr.
Bunlarn bir ksm belki kaybolmu veyahut ortadan kalkmtr.
Bellini, Fatih sarayna mensub baz adamlarn da resmini yapm*
tr. Bunlarn Biriti Mzeumda olduu sylenir. Fatih tecesss his
siyle ressamna bir nezaket eseri olmak zere doduu ehrin
resmini istemitir. Eer bir rivayet doru ise Fatihin hazzn mu
cib olacak ve hususi dairesinde saklanacak baz resimler bile yap
mtr. Fatih, Beliininin yz hatlarn ne kadar dikkatle izdiini
anlayabilmek iin ona baz gzel yzleri de izdirirdi. Fatih bun
larn benzerlerini seyrederken modellerini de karladrmak iin
artrd
Fatih ressamna (Jantiy) diye hitab etmektedir. Nitekim bir
gn o n a : Sana bir dervi getirecekler, onun resmini yap der.
Ressam da yapar ve takdim eder. Vaktiyle bu derviin bedesten
de bir sra zerinde oturarak Fatihin baard byk iler hak
knda kasideler okuduunu duymutur. Fatih derviin resmini
gt nce :
Jantiy; bilirsinki hakikati sylemek artiyle her ne olursa
olsun sylemee msaade etmitim. Syle bakalm bu adam neye
benziyor ? der.
evketlim; mademki serbeste sz sylememe msaade bu
yuruluyor. O halde syleyeyim. Fikrimce bu adam mecnundur.
Fatih :
Pek doru, cinnet almetleri gzlerinden bak nasl belli olu
yor, mtalaasn yrtr. Bellini :
Fakat evketlim : bizim taraflarda byle bir takm adamlar
vardrki bir sra stne oturub muhtelif byklerin medhiyelerini
okur dururlar. Siz ki bukadar ykseksiniz, medhedilmek istemeyi
iniz beni hayretlere dryor, deyince Fatih :
Bu adam fikren salim olsayd tarafndan medholunma is

257
terdim. Fakat bir mecnunun beni methetmesini hi bir vakit arzu
etmem, cevabn vermitir.
Bir rivayete gre Fatih, Belliniye kendi resmini yapb yapamyacan sormutur. O da bunun kolay olduunu syleyerek bir
ayna karsnda resmini yapm ve bir ka gn sonra gstermi,
hkmdar bu benzerlie hayret ederek :
Senin franda sihir var, diye iltifat etmitir. Bellini imdi
Cerrahpaada Avrat pazar denen yerde harab kaidesinin bir ks
m duran Arkadiys stununun o zaman mevcut olan tamamnn da
resmini yapmakla mehurdur.
Bellini iyi intibalar brakarak Fatihin de izniyle 885 (1480) se
nesi son gnlerinde bir ok hediyeler, bey ve kont (valyelik)
lakabn, kymetli bir gerdanlk alarak memleketine dnmtr.
Bellininin Layarn kolleksiyonundaki Fatihin, mehur resminde,
rubu grlyor. Gzlerinin feri biraz solgun, burnu daha in
elmi, yanak kemikleri kk, ska byklar tamamen azn rtm, sakal uzunca ve ucu sivri, ensesi kaln ve metin smsnn
her tarafnda hastalk hali grlmektedir. Bu resim Fatihin vefa
tndan alt ay nce yaplmtr. Rivayete gre Fatih o zaman nikris nbetlerinden izdirab ekiyordu. Pek yorgun ve halsiz olduu
seziliyordu.
Resmin sa ve solunda stanbul, Konya ve Trabzon impaatorluklarnn tc, yan taraflardaki erevede ise (25 terinisani
1480) tarihi ile Bellini tarafndan yazlan kelimeler grlr.
lstanbulda oturduu esnada vcuda getirdii eserlerin en m
kemmeli olan bu son resmini Fatih tarafndan huzura kabul edildikden ve dnnden bir ka gn sonra imzalamtr.
te bu mehur tablonun ressam Zonaro tarafndan 1907 sene
sinde yaplan muvaffak olmam (74x98,5) bir kopyas imdi
Topkap saraynn resim galerisinde durmaktadr. Lkin bunun
Londradaki aslnn mutlaka bir mtehasssna aynen kopyesini yap
trarak getirtmelidir.
Faiili he eye olduu gibi resme ne kadar dikkat ettiine
u misali verelim : Bir gn rivayete gre Jea Balistcnin kesik
17

258
ban gsteren tabloyu Fatihe takdim ederler. Lavhay grdkden sonra sanatkrn maharetini sena etmise de bir hata ettiini
ve bu gibi hallerde husule gelen tekallsden dolay boynun bsbtn kaybolacak yerde ban altnda pek kk bir halde kald
n sylemitir. Bellini, Fatihin bu mtalaasna ve bu dikkatine
hayran olmutur.
Bellini dndnden, (28 Temmuz 1507) de lmne kadar
herkese keyifle Fatihin ilim ve sanat adamlarna ne kadar cmerd
davrandn syler ve hakkndaki iltifatlarla bihakkin iftihar
edermi.
Elimizde ikinci bir resim daha vardrki birisinde (Ameli ibni
mezzin ki ez stadan mehur Frenk est) kayd vardr. Talik ve
altnla yazlan ve tezhibedilen bu imza sonra bir Trk hattat ve
mzehhibi tarafndan konmutur. Bunlar Ceme ait kabul ediliyor.
F. R. Martin, (The miniature Painting 1919) eserinde bu yaz ya
zar ve yandan grnen oturmu vaziyette Cemin resmini Belliniye atfediyor. Banda Fatihinkine benzer sark vardr ve ya da
Bellininin burada bulunduu zamana uymaktadr. mza yoksa da
ya onun asl veya ondan kopye edilmi bir resim olmas ihtimali
kuvvetlidir. Yine ayn durumda, lkin resim yapar vaziyetteki bir
kopyasn da mellif, mehur ressam Bahzada atfetmektedir. Bu
nun altna bir Bahzad imzas konmutur, belki ona dayanlmakta
dr. bni Mezzin imzas zerinde dnrken Meszin olu ve
hem de Frenk stad tabirleri garib grnmektedir. Acaba Bellini
ismi yazlmak istenmiyerek ona bir gn senin baban ne yapard
sualine kilisede yinlerde okurdu denmesi, bu olsa olsa bizim ca
milerimizdeki mezzinlik gibi bir vazife olmaldr mtalaas yr
tlerek veyahut mezzine benzer bir isim sylendi de ondan (ibni
Mezzin) dendi diye de ister istemez hatra gelmektedir. Fakat
bunlarn Belliniye aidiyetini muhakkak kabul edersek elbisesinin
Sinan bey gibi Fatihin saraynda hususi bir nakka olan bir zatin
kopyesi veyahut onun tarafndan tamamlanmas ihtimalini dnmek de bize garib/gelmemektedir. Biz yaz yazann fotorafn,
t resim yapannjrenkli basksn grebildik. Her ikisinin asllarn
gremediimizden tam mtalaa beyanndan ekiniyoruz.

259
Fatihin bizde yaplan resimlerine gelince: Topkap saraynda resim galerisinde duran Zonaroun muvaf
fak olmam kopyesi, gl koklar ve yandan grnen ve garb re
sim tekniince yaplm resimler bir tarafa braklrsa dierleri tak
ribi olarak isimlerini bilmediimiz ressamlarmz tarafndan yapl
mtr. Bir tane, albmden kma 19x27 boyunda kenar halkri
ssl ve kaba sakall bir resim vardr ki Fatih'e izafe olunduu
halde dierleriyle mukayesemizde ona benzer bir tarafn g
remeyiz. Dier bir tane vardr ki, (13x23,5) boyunda ve enindedir.
Banda Fatihin Allahn teyidile lstanbulu ald bildiren bir beyit
okunur. Resimlerinden bildiimiz Fatihe benzer taraf yoktur.
Her halde bu gibi resimlerden birisi olacakki, Fatihin torunu
Yavuz Sultan Selime gsterilmitir, o bunlarn doru olarak de
desine benzemediini ve kucanda oturduu zamandan hatrnda
kalan yzn benzetemediklerini syledii rivayeti tarihlerimize bile
gemitir. te bu suretle benzemiyen resimlerine, padiahlar serisi
ve Osmanl hanedann gsteren ecereler iinde, sk sk rastlarz.
Daha bir ka tanesi vardrki onlar ayrca bir eserde Zarif Orgun
ile inceleyeceimizden burada tavsife lzum grmyoruz.
Fatih zamanna ait bu saydmz ksmen atlarn veya kopyelerini incelediimiz eserlerin hi birinde hakiki imzalarn greme
mekle beraber o devrin kymetli ve yanl olmadklarna inand
mz hatralarna malik olmakla sevinebiliriz. Bunlar bize ilim ve
marifete k ve vkf Fatihin resim sanatn da himayesini ve
hatta ilerletmesini iftiharmz nncib olan bir nemli misal olarak
ele almal ve zerinde ayrca durmalyz.
2 T ezli i b :
stanbul alndkdan sonra nasl bir ilim merkezi halini aldysa
sanat da bundan aa kalmamtr. Bilhassa kitap ssleme sanat
nemli bir yer almtr. Bu sanat stanbulda ok gzel ve zerin
de durulmaa deer Seluk slbunda ilerletenlerin banda Anadoludan gelen ssleme sanatkrlar gelir. Fatih naslki memleket
limlerine kymet verdii kadar haricde gelenlere ve getirdikle

260
rine de mhim mevkiler vermise o tarihlerde Anadolunun serhad
ehri olan Tebrizden gelmi sanatkrlar da vardr. Lkin mhim
ksmn Anadoludan gelenler tekil eder. Bursadan ve Anadolunun
dier ehirlerinden gelenler oktur. Fakat bunlarn bir kann
ismini bir tarafa brakrsak kimler olduunu bilmiyoruz. Tebrizden
gelenlerin ksmen ismini biliyoruz. Fakai eserler zerinde imzala
rn gremediimiz iin isimleri zerinde durmadk ve sralama
faideli bulmadk. Kitap ssleri zerinde imzalarnn bulunmamasnn
bir sebebi de kollektif almalardr. nk 1015 sanatkr bil
hassa sarayda Fatihin hususi ktphanesi iin yazdrlan eserleri
sslerlerken her biri ayr bir ksmiyle, mesel cedveller, tahrirler,
kompzisyonlar, ve rtle megul olanlar ayr ayr sanatkrlar ol
duundan imza koymak deti yoktur. imdiye kadar gzden ge
irdiklerimizde bulamadk. Mamafi bu eserleri sanatkr isimleriyle
renemediimizden biraz zlmekle beraber onlar bize XV inci
asrn Istanbulda inkiaf eden ve son mertebesine varan bir ince
likle Seluk tarznda bir istil yaratmlardaki Seluk eserlerinde
olduu gibi ana hatlar ve ekiller ayni olmakla beraber teferruat
ta farklar gsteren lkin kolay tannabilen bir mektep yaratmlar
dr. ite XIIIXIV nc asrlarda Anadolda ilerleyen yolu takib
ile XV inci asrda kemlin son raddesine varan bu usnln ana
hatlarndan XVI inci asra az intikal gstermi, daha dorusu
ondan evvelki asrlarn kemalde ileri bir temadisi olan bu asr,
sonraki asrlarn ilerilemesinde ana yolu brakmtr. Bunun sebebi
vardr ve onu burada aratracak deiliz. XVI inci asrda gzel
eserlerimiz olmakla ve temiz iler yaplmakla beraber sanat mef
humu ve yaratma kudreti zannmzca zaiflemitir.
imdiye kadar grebildiimiz ve tek tek adedi yzleri geen
rneklerde birbirine benzerlik asl yoktur. Bunda da Fatih* den
aldklar ilhamn ve onun meraknn uyandrd yanklarla deiik
lie dikkat etliklerini gryoruz. Ondan sonra bazan basma kaltb
gibi her yerde kullanlan ayn motif ve ayn kap naklarna asl
rastlamayz. Kitap kaplarnda da ayn usule riayet etmilerdir.
Sonraki asrlarda kitap ihtiyac oalnca emse kalplarla rastgele

2 61
ince ve kaba yaplmtr. Lkin onbeinci asrda biz bunlarn el ile
yaplm en mkemmellerine ve akllara hayret verecek derecede
gzellerine rastladk. Bunlarn en mkemmellerinin sarayda Fatihin
hususi sanatkrlar tarafndan yapldna phe yoktur. Bu bize
Fatihin ince sanatlerden tezhibe verdii nemin hal karmzda
ter taze duran rneklerinden anlalmaktadr. imdiye kadar tetkik ettiimiz tezhib motifleri arasnda dorudan temellk kitabe
leri ve balk, deiik son sahife naklar, tahrirli ve tahrirsiz
renkli renksiz halkri metin arasnda ve sonlarda, kap ve mikleplerde yaplm sade ve renksiz naklar, kap ii oymalar, baz
fenni kitaplarn ekilleri, temellk kitabelerinde eidli tarz ve
rnekler, pek ok tezyini paralar, gemeler, rumiler, zemin nok
talar vesaire.... en gze arpacak hususiyetlerdendir ve hi biri
dierine benzemez. Yanmzda numaralarn verdiimiz kitaplar ve
ayrca resimler arasna koyduumuz klieler dediklerimizi isbata
deer misallerdir. Bu konu zerine incelemelere burada devam
etmiyeceiz. O devrin tezhib eserleri zerine ayrca hazrladmz
dier bir eserde baslacandan bu bahsi ksa kesiyoruz.
3 ini ve A ltnl n a k la r :
Tezhibe olduu gibi, Fatih, duvar inilerine, ssl tabaklara,
nakl eyaya, bilhassa tahta naklarna ve iniler zerinde altnl
sslere de merakldr, Onu tatmin edecek kadar oka numu
nelerine imdi az bile olsa rastlamak imkn vardr.
tstanbulda yaptrd binalarda duvar inilerine inili kkde
rastlyoruz.
Fatih camiinde kalan iki para ok mhimdir. Burasnnn imar
ve sslenmesinde Tebrizli ve lkin adlarn bilmediimiz sanatkr
lar olduu gibi Anadoluda rastladmz sanat eserlerinin Seluk
istilinden alnm ksmlarn da buluyoruz. iniler Fatih camiinde,
kareler zerinde, ve inili Kkde Seluklarda olduu gibi par
al desenlerle yaplm ve bendesi sslerle bezenmi olanlarna
ok rnek vardr. Aleyhimize vesile olarak sylenen stanbul al
nnca Trkler renk renk Bizans mozaiklerinden rnek alarak bun
lar yapd demeleri bir hatadr. Bunu sylemek Trkn tevars

262
ettii sanat zevkini fark edememeleri demektir. Bu da bir bh
tandr. Trkler Bizansn bilinen motiflerine bakmamlardr bile.
Anadolulu yksek sanatkrlarn kltr ve gr buna manidi.
Tafsilata girmekden ekinerek her trl gzellikleri tayan bu
kymetli eserin yaknndan tetkikini tavsiye ederiz. O asrn bizde
ve Asyada yaplarak gelmi ini tabaklardan rnekler, koleksi
yonlarmzda,'bilhassa Topkap saray seramik ksmnda olduka
oktur. O devirden kalm nakl eyann da nerede yaplrsa ya
plsn ayn sanat olgunluunu tadn grmekteyiz.
Tahta zerine naklara Semaniye medreselerinde ve Taphanede rastlanmtr.Lkin onlar muhafaza iin Topkap sarayna kal
drlmtr. Topkap saraynn Fatihin yaptrd hazine dairesi kap
ve pencere kanadlarnda ve gerekse yine Fatih tarafndan hazine
dairesine mtenazr olarak yablan ve Hrkai Saadet dairesi medhali pencere kapaklarnda da bunlarn en mhimlerine rastlyoruz.
ini zerinde altn naklar ayr bir konu olarak nemlidir. Bu
nun stanbulda eitli rnekleri yalnz inili Ekde grlmektedir.
Bunlardan baz motifler resimler ksmna konmutur. Bu gzel
ve itinal naklar devrin sslerinin her eidine ehemmiyet veril
diini gstermektedir. Sanatkrlarn bilmiyoruz. Lkin naklar
Seluk esasndan gelmedir.

4 Yaz:
Fatih devrinin gzel eserlere malik bir ince sanat ubesidir.
Kitabelerden kitap yazlarna kadar her eidi olduu gibi en
nemli olanlarnda yazanlarn imzalarnn da bulunmasdr. Mesel
Ali bin Mrid is Sofi nin Fatih camii 875 (1470) ve Bab Humayun
877 (1472) kitabelerinde imzas vardr. Bunlar devrin sanatli cel!
sls yazlarna gzel bir misaldir ve hat sanatmzn hakikaten
ilerlediinin bir burhandr.
Kitap yazlarna gelince: Bunlar iinde nemli bir sanatkr im
zasn Fatih ktphanesinde N. 3645 de kaytl ve Ebu Bekir Razi
nin iki eserinin altnda bulduk. ahabeddin Kudsi isminde olan bu
sanatkr 862 (1558) de bu iki eseri istinsah etmi tezhibini ve

263
cildini de kendisi yapmtr. Her noktadan mhim ve imzal bir
ftheserdir. Her sanat pek mkemmel bilen sanatkrn bu ese
rinden dier imzasz olanlarn bazlarna motif esaslar ve teknii
bakmndan hkm verebilmek frsat kyor demektir.
Sbir isminde dier bir hattatn Ayasofya K.N. 2415 de
Nasfri Tsfden mhim bir bahsi talikle istinsah ettii bir kitab
vardr. Fatihin tsfahanl olduu sylenen bir hattatndan bahsolunur. Bunun isminin (Ali bin Fethullahl Madaniil lsfahani) oldu
unu keza Ayasofya ktphanesi N. 2382 deki eserde imzasndan
rendik. Bu arada Amasyal mehur hattat Hamdullah ibni eyh
in Fatihin hususi ktphanesi ve okumas iin istinsah ettii iki
eser daha buluyoruzki onu da ikinci Bayezid zamannda mehur
olmakla beraber Fatih zaman hattatlarndan da addetmek doru
olacaktr.
Bunlar kitab yazs deyib gememek lzmdr. nk devrin
mehur hattatlar yalnz levhalar yazmakla uramyarak itinal bir
surette bilhassa lm eserleri istinsah ederlerdi. Bu cihetle kitab
hattatlar iinde okunakl ve slblu yazlariyle cidden ileride olan
lar vard. Bu gibi hattatlarn ancak eserlerde imzalan olanlarnn
kymeti vardr. Yoksa eserleri aranmadan bir sr isim vermenin
tarih noktasndan nemi azdr.
Mesel Fatihin mteferrika defterinde devrin mcrilitlerinden
883 (1478) de Sinan ve hkkklardan stad Abdullah ve onun
akirdi Mahmud, Yesr Ahmed ve Bedreddin isminde ktipler var
sa da dediimiz gibi imzalarn ve eserlerini bulamadk. Bunlar
her halde daha ok olmaldr. Ve nitekim M. Cevdetin Bavek
let arivinden ald notlar arasnda devrinin baz hattatlar isim
leri renilmitir. Fakat eserlerinden bahis yoktur. En son Esat
efendi K.N. 2494 de elimize geen (Mesut ibni Hakimddint
tabibl Hasani) Fatihe ithaf ile 877 (1472) de yazd

IJI *'x eserini

Gysl mcellidl sfahn
adnda bir hattat lstanbulda 883 (1478) de talik yaz ile istinsah
etmitir. Kab da zamannn eseridir. Kitabn tezhibi de devrinin
olduka gzel bir rneidir ve Fatihin temellk kitabesi olan bir
nshadr.

264
Fatihin hkmdarl 855886 (14511481) seneleri arasna
rastlar. Bu arada stanbul ve Anadoluda eskiden muhtelif yerlerde
fimdi mzelerde sakl eserler arasnda baz hattat isimlerine rast*
lanz. Fakat onlar daha henz tamamlayamadmzdan buraya
almyoruz.
6 D u var n a k la r :
Fatih devrinin Istanbulda duvar naklar olmaldr, fakat elimize
gememitir diyebiliriz. Bursada Fatihin oullar ehzade Mustafa
ve Cem sultan trbesinde duvarda ve tavanda fresk naklara
rastlarz. Ayn tarzda Fatihin annesi Bursada Huma hatun trbesi
tavan gbeinde gryoruz. inili kkdekiler iniler zerinde ve
altnla yaplmtr. Ondan ayrca bahsettik. Ayasofya camii min
beri kaps stnde ieride mermer zerine bir ak vardrki onu
tstanbuida grebildiklerimize bir nmune sayabiliriz. Topkap sa
raynda yine Fatihin yaptrttna mimrf ve ssleme tarz itiba
riyle phe gtrmeyen Raht hzinesinde fresk ve kabartma renk
siz naklardan gerek pencere kenarlarnda, birisinin stnde ve
gerek hcre ilerinde az bile olsa rnek vardr. Bunlar Bursada
Yeil cami odalarndaki kabartma fresk naklar esasn tamakta
dr. Topkap saraynn Fatih zamanndan kalan binalar nakla
rnda d.evrin hususiyetini gsterir bir iz bile kalmamtr diyebiliriz.
Kitablarn tzhiblerle, saraylarn her eit ini ve ini naklariyle
ssleten Fatihin oturduu yerlerin naklarla sslenmi olmasna
her halde nem verilmi olmaldr. nk bunlar o devrin ve bil
hassa Fatih gibi ince ruhlu bir hkmdarn zevkinin hususiyetle
rinden biridir. Ta zerinde devrinin gzel rneklerinden baz
paralara gerek Fatih camiinin yegne kalan Ahane (Taphane)
kaps zerinde ve direk ayak ve balarnda rastlanyor. Yaptrd
binalarn ssl ve nakl kaplarna nem veren Fatihin zama
nndan kalm olmalar pek muhtemel duvar naklarn bulamad
mz iindirki ondaki zevkin hususiyetlerini anlayabilmek iin yine
devrinin ve lkin baka yerlerde mevcut rnekleri zerinde dur
mak mecburiyetinde kalyoruz.

265
Mermere yaz ve iilik noktasndan Fatih camiinin zamann
dan kalan havls, arka d pencereleri etrafndaki Fatiha suresi
de ihmal edilmemelidir. Fatih yaptrd binalarnn mimari gzelli
i kadar sslenmesinde de bizzat direktifler verdii meydandadr,
ve bunu Kritobulos da teyid etmektedir. Mermere oyulan bu yaz
larn zemini renkli mermerlerle doldurulmuturki biz bu tarz stan
bul fethinden sonra burada iyi tatbik edilmi ve muvaffak olmu
gryoruz.

tara verdii kymet :

Fatih gibi her vehile olgun olan bir ahsiyetin ilmi ve itimai
alanda icraatna temas ederken bu noktay ihmal caiz deildir.
Hakikaten byk insanlarn hi bir noksan yoktur.
Fatih sultan Mehmed 1-tanbulu alnca ehir ok ksa bir za
manda Bizansllk karakterini okadar deitirmitirki o zamanda
ehre gelenler arasnda eski Bizans bilenler hayretlerde kalmlar
dr. O zaman bunda bir devlet program ile hareket edilmi de
mek doru deildir. ehirleri hayr ve vakf messeseleriyle dol
duran zengin ve orta halli insanlara Bizansda harab kalan yerler
verilmi ve onlar eski yollar ve vaziyetleri deidirmiyerek az za
manda stanbul Trklemitir. Istanbulun siyasi ve corff nemi
Rumelindeki vaziyetimiz dolaysiyle phe gtrmediinden Ltinlerin oturma ve istillarndan harab olan Bizansda bir harabe b
raklamazd. Eer stanbul mamur ele geseydi Trklerin o asrda
hi bir millette olmyan madeni terbiyeleri iktizas aynen muhafa
za ederlerdiki ite Ayasofya mozaikleriyle, medrese olan Zeyrek
ve Ayasofya papas odalar, ite Bizans stunlar, surlar, saray
harabelerinin bugn mevcut olan ksmlar bu terbiyenin ikti
zas idi. Demek bir milleti idare edenin msbet ilimlerle t& ocukluundanberi ald terbiye iktizas olgun bir insan olmas ve bu
nun misali de o asrda Fatih sultan Mehmed olmas ve lstanbulu
esasl bir surette benimsemesi ve onun tabi gzelliklerinin Trk
terbiyesiyle bezenmesi hususunda birbiriyle ne kadar mnasebetli olduunu gstermezini ?

266
Fatih sultan Mehmed Istanbulun binalar benimdir diyerek kim
seye dokundurmamtr. Sonra kendi yapt eitli itimai messeselerle hepsini de birlikte vakfetmitir. Bunlar arasnda bir ehre
gerekli olan pazarlardan tutunuz da en ufak bir emeye kadar
herey dnlm, ve Istanbulda iskn edilen (evld fatihan) ve
Anadoludan getirilen sanatkr ve yapc ustalar, eleri ve dier
ailelerle kurulan kk Karaman, byk Karaman, Aksaray, skbl, K irm ast.... gibi yeni mahallelerde her trl birlik mes*
seseleri buluyorlar ve halk arasnda biraz refah olan bile kendi
sinin ve ocuklarnn mhtac olduklarndan fazlasn bu benimse
dikleri yerlere brakyorlardki elimize geen ve hl zerinde in
celemeler yaptmz bir vesikada bunun mbalaasz binlercesini
sayabiliriz, ite bu feragatin banda cidden byk olarak doan
Fatih sultan Mehmed vardr.
Fatih'in imar hususundaki gayretlerini bize rumca ktibi Krito*
bulos, tarihinde bildirmektedir. Hkn, ehrin tanzimiyle bizzat ve
anlayarak megul olmutur. ehri umum messeselerle doldurur.
Trkiye devletinin byk erefiyle mtenasib iki byk saray da
yaptrr, nce yaptrd Bayezid meydan saray 858 (1454) ikinci
olarak yaptrd Topkap sarayndan 868 (1463) sonra Eski saray
adn almtr, imdi onun yerine stanbul niversitesine kalan
Harbiye nezareti ve ona ait binalar vardr. 877 (1472) de de inili
kk spor elenceleri merasimi iin Seluk tarznda yaptrmtr.
Topkap saraynn en mhim paralarndan biridir.
Fatih'in Istanbulda grlen bu imar hareketi yalnz buraya has
deildir. Edirne de ayn ehemmiyetle gzelleiyor. Fatihin arada,
gidib gelmesi oraya Rumeli fetihleri iin verilen nemin bir misali
dir. Bununla beraber, Rumelide ve Anadoluda yanndaki insanlarn
eitli ve ok sayda bayndrlk eserlerine rastlyoruz. Kristobulos, stanbul saraylarn methederken Edirnedekini de ok ver [t].
Diyorki l12l : (Srbistan seferlerinden a v d ette)... pdih Istan[1] Kritobuloa. (Critobulos) Tarihi sultan Mehemmed lan sani. Tarihi
Osman! encmeni mecmuas ilavesi 1328. Encmen mecmualar 113 czlerinde 13261327 senelerinde tefrika edilmitir. S. 24
[2] Ayni eser. S. 102

267
bula vasl oldukda saray ikmal ve Altnkap tarafndaki kala [3]
ve surlar mkemmel surette tamir ve bina edilmi buldu. Bu hu*
susda ibraz mesai eyleyenleri Nkud, kl* ve eyay saire ihsaniyle taltif eyledi. . . . ehrin vasatnda ve hemen sarayn kurbnde haricen surlarla takviye ve tahkim ve dahilen gzel ve effaf
talarla srkf tezyin edilmi bir ar ve kebir hamamlar vcude
getirildi.
. . . pdih hazretleri tstanbulda rm ederek ehrin sekenesi
nin tezyidine ve memleketin imarna ve tezyinine ve umuru nafiann serian izhar ve ikmaline alrd. Bu cmleden olarak Istanbulun her tarafnda cesim hamam, han, ar ve misafirhaneler
bina ve ehre su isale ettirmi ve vasi baheler vcude getirmi
idi [4],
. . . (Uzun Haan hadisesinden sonra) . . . pdih hazretleri
payitahtn umuru idaresine ve ehrin iskn ve tezyin ve imarna
kema fis sabk itina ve ihtimam ile ehir dahilinde maabid ve
ar ve tersane ve temaahane gibi messesat afia ina ettirdii
gibi dier tarafdan dahi fadl irfan ile hret bulan zevat Istanbula celb eyliyerek makam hkmetlerini merkezi ilim ve fen hali
ne getirmee alrd. Ve bu yoldaki makasd ulviyesinin sahai
husule isali iin hi bir fedakrlkdan ekinmez ve hi bir masrafdan saknmazd. Velhasl bi emsal olan stanbul ehrinin letafeti
tabiiye ve ehemmiyeti mevkiiyesiyle mtenasip surette naili mran
ve terakki olmas iin bezli gayret ederdi [6] .
. . Pdih hazretleri k mevsimini tstanbulda imrar ederek
ehrin ikn vn tezyini ve sarayn inasiyle itigal eyledi. Saray,
cesameti ve tertib ihtiam itibariyle Istanbulun mebanii atikasna tefevvuk eyliyordu.
Bu binayi muhteemin her taraf kemali dikkat ve itina ile i
lenmi, nuku ve saire gibi senayii nefisenin asr bediasiyle ss
lenmiti. Hlsa altn ve gmn ve mcell reng renk talarn
[3] Yedikul*.
[4] Ayni eser. S. 118
[5] Ayni eser. S. 156

268
ve mermerlerin lltima aaadar altnda bu saray fili bir mecmuai
nefaset ve bedayi tekil ediyordu. Muall kubbe ve knbedleri
dahi haricen kurunla tezyin olunmutu. Medhali tekil eden byk
kaplar ve frn ve hamamlarn getikten sonra yksek burlar ve
harem ve selmlk dairelerini, ziyafet ve yatak salonlarn ve saireyi ihtiva eyliyen asl saraya girilirdi. Sarayn ve civarndaki inebaninin etrafna bir de sur ina edilmiti Bundan maada sarayn
etrafnda vs ve meyve ve iek baheleri tarh tesis klnmtr.
Bu bahelerin zmrdin imenleri zerinde berrak sular cereyan,
elhan ltif kular ceveln ederdi. Ve her nevi hayvanat ehliye
ve vahiye beslenirdi. Hlsa her trl vesaili zevk srr bu
bahelerde ihzar ve ibzal edilmiti) [1].
Fatih zamannn bir mahidi olan bu zatn yazdklarnda husu
s bir ehemmiyet gze arpmakda ve Fatihin bayndrlk hususun
daki dikkalerini aklatmaktadr.
lstanbulu ok seven ve benimseyen ve onu bu gne kadar ve
daha asrlarca koruyan Fatih, hatta bu gnk Halici dolmakdan
korumak iin kenarlarna kkleriyle topra tutmak hassasndan ayrk
kknden baka bir ey dikmemek gibi ehirciliin en ince tefer
ruatn bile nizam altna almtr [2] .
Istanbulun suyuyla yakndan ilgilenen Fatih, BizanslIlardan ka
lan bendi yeniden denecek bir ekilde yapp byk bend denilen
bu su barajn ihya etmi ve bu yoldan Istaubula gelen sular e
melere ve evlere aktmtr [8] . Olu ikinci Bayezid de ayr bir
yol ile baka yerlerden sular bir araya toplayarak kendi hayrat
na ve ehrin muhtelif semtlerindeki tesislere vermitir (4].
Fatihin imar ileriyle megul olurken mimariyle olan bir ihtilfdan ve hatta bunun varglanmaa kadar vardndan bahsolunur. Tarihlerimizde ve metin itibariyle bir birinden farkl olan
[ 1] Ayni eer. S. 180
2) Namk Kemal Evrak Peian. Teracm Ahval Fatih) 1301. S. 246
(8] Dr. A. Sheyl nver.Fatih ve latanbuln suyu. Tarihden sesler K.1945
[4J kinci Bayezid su yollar halitas. 2 tane. Trk 'lm eseleri mzesi
N. 3339. nc Selim ikinci - Mahmut zamannda Kule kapl mhendis Seyid
Hasn tarifindin yapln bu plnlar zerine etdmz stanbul belediyesi ilmi
yaynlar arasnda nerolunmutur.

269
(Tevanhi Ali Osman) nshalarnda olduka deiik ekilde yazl
mtr ve halk rivayetlerine kadar geerek efsanelemitir. O da
yaptrtt camiin imdiki eklinden daha byk olmasn istedii
halde her biri Msr hzinesine bedel saylan ve avluya konan
byk granit direklerden ikisinin ortadan biilmi olmasna can
sklan Fatih mimar cezalandrm, lkin mahkeme ona verilen ce
zaya karlk Fatihe tazminat verdirmitir.
Fatih Istanbulda bu arada kyafetini deitirib kendisini tant*
myarak da teftilerde bulunmutur. Bu cebhesi Fatihi her kusur
dan uzakladracak derecede kuvvetlidir. Onda deh derecesine
varan bu meziyetlerin kendisine douundan geldiine phe
brakmamaktadr.
Fatih tam bir ehir mtehasss gibi hareket etmitir. Tacttevarih onun imar hareketlerini anlatrken (cilt. 1. S. 247) de (Fatih
Istanbulu teshir ve sru brsunu tamir ettikde Sleyman bey [t]
kulunu suba tayin ile tamir (imar) ehri ana tefviz eyledi.,
Diyor.
Fatihnamei Istanbulda, Istanbulun nasl iskn edildii u satr
larla gsteriliyor :
(Memaliki mahrusadan her kim gelib bu beldei tayyibede
vatan tutur ikamet niyet ede, her hangi evi murad ve ihtiyar
ederse subadan tezkere alp sddei murad bahe gele mlknmei humayun sadaka oluna) yine mutlu askerlerden olub fetihde
bulunan ve sonra (tarihi Ebl Feth) diye, kitabna yazm olan
Dursun bey de diyor ki :
(Klnciyle fethettii memaliki kffardan.. esir getirib etraf
Istanbula kondurub kyler ve mezari vazetti. yleki hil yer kalmayb temam mamur oldu.
Fatih'in bu srada bir nfus saym yaptrdnda da phe
yoktur.
Fetihden sonra Istanbulda ilk emlk saymn yaptran da Fatihdir. Tarihi ebl fethin yazdna gre bunu ilk defa sayan
eserin mellifi Dursun beydir. Diyor ki :
{2J Kardrat Sleyman bey(paa) diye tarihlerimizde mehurdur, e mutlu
askerlerdendir. Muhatara ve fethJe bulunmutur.

270
Ireti liye yle oldukim, bu ikestedil kalemiyle defter
oluna. Hezar . . . . ekilib henei bahane, hcre be hcre, ulviyt
ve sfliyat, bahe ve ba-at yazlb mukataaye (vergi) vazolundu [M.
Fatihin imar hareketleri srasnda ehrin temizliini mucib olan
eyleri de ihmal etmediini gryoruz. Mesel ehrin iinde mez
baha bulundurmyarak bunlar Yedikulede toplyor. Her trl ye
nilecek iilecek eylerin satn mazbut ve muayyen yerlere hasre
derek Halicin Eminn ile Unkapan arasndaki sahasnda ve
oradaki binalarda bir hl vcuda getiriyor. Ykapan, Unkapan,
Balkapan bunlardandr. Bu Balkapan bal satlan manasna deil
dir. Umum! bir hldir ve getirecei irad da Ayasofyaya vakfedilmitir. Bina BizanslIlardan kalmadr. Fatih, ihya imar, hatta
hizmetini genileterek arttrmtr [2].
Aradan be asr gemi olduu halde ancak bu gn ehir iin
deki mezbahalarn nisbeten ehir d olan Halicin Karaaa tara
fna kaldrlmas, Istanbulun en byk hlinin de yine Halicin iki
kprs arasnda yaplmas Fatihin ehirciiikde de ne kadar uzak
grl bir hkmdar olduuna dellet etmez mi? Hele uras
muhakkakdr ki Fatih Bizansn nce bu trl ilerde kullanlan b
tn binalarndan, btn tesislerinden istifade etmitir. Mesel Bizansda nerede umum! ar varsa onlarn enkaz zerinde arlar
kurmu, esnaf ok doru bir zihniyetle toplu bulundurmak iste
mitir. Velhasl Fatih mtehassis bir ehirci gibi ileri hamleler atan
kafasiyle Istanbulun imarnda bizzat nayak olmu ve hl ou
payedr olan eserler brakmtr.

lm k a f a s

Fatih sultan Mehmedin ta ocukluundanberi grd esasl

ahlk! ve dini terbiye zerine msbet ilimlere olan merakiyle ba
layan vukufu kendisinde ilm! bir kafa yaratm ve ancak bu suret[1] Osman Egin latanbulda imar ve iskn hareketleri, stanbul. 1938
S. 57-59
[2] Osman Nuri (Ergin) Mecelle! umuru belediye. Cilt 1. S. 802830

271

le memleket idaresinde ok drst ve programla hareket etmi,

hemen her i ve teebbsde muvaffak olmutur. Yine bu ilmf ka
fasnn tesiriyledir ki ilme memleketimizde limlerle beraber en
byk ve devlet otoritesinin stnnde bir pye vermitir. Bunlar
biz muhtelif bahislerle ilgili olduu nisbette incelediimizden bura
da tekrarn doru bulmuyoruz. Yalnz unu tekrar da olsa syle
yelim ki zerinde pek ok eitli konularda durulacak bir ahsiyet
olarak karmza ilk safda Fatih sultan Mehmed kar diyebiliriz.
O memleket idaresini kanunladrmtr. Gittii ve kendisinin
daha nce tevars ettii yurdlarda her vehile devletin esasn
tekil eden tahrirler yaptrmtr. Devlet sistemini yeniletirmi, hak
ve adletin temellemesine her eyden daha nce itina gstermi
tir. Kendi zamannn ileri hamleleriyle ne olduu bilinmeyen taas
subun daha bir asr yer bulmamasna alanlarn banda Fatih
vardr. O daima ileriyi grm, ak fikir ve hareketlerinden asla
uzakla mamtr.
Memleketin kendi anane ve zevklerinden ve dn btn lile
rimizden uzakladrmamak zere sistemli bir surette imara al
mas dikkatle ncelenmee deer. Onun insanlarla muamelesin
deki drstlk her vehile niyet ve dncelerini yapmadan ce
sylememek itiyad, hayrpervelii ve her eyin sonunu dne
rek itiyatt hareketleri onun hakikaten ilmi dnen bir kafa ile
yrdn gsteren yegne almettir.
te bu lm kafa ile hareketiyledirki hayatn mahiyetini kcndsine ok iyi retmi, lkin yaayacak devirtin nizamnda hassasi
yetten ayrlmam, dnya ileri dier ruhi dncelerinin tesiri
altnda braklmamtaki yine ayni terbiyenin mahsul olduun
da tereddd etmemek lzmdr. Bize ahlkl, ihatal, iyi dnceli
bir insan olmann yollarn tercmei halile bildirmitir. Fatih sultan
Mehmed han hakikaten bahtiyar insandrki ona tarih kusur dene
bilecek bir kabahat atfedemiyor. Her ne kadar garbde ona uydur
ma bhtanlarda bulunmaa yeltenenler vicdanlarndan utandlar
m ? bilmiyorum; amma yine dmanlar onun meziyetlerini saya
saya bitiremezler. Yani Fatihin byk ve hayrl ilerini saymaa

272
imkn olmad iindir ki onun hakiki sebeblerini bilemediimiz
den hata gibi grlmek istenen baz icraatini ok byltlerek
ortaya koymak istemilerdir. Acaba Fatihe bu ufak kusurlar atfe
denler kendi vicdanlariyle hesablamaa ekilince daha byk ve
vahimlerine sebeb olduklarnn farknda mdrlar ? Eer Fatihin doudan mkemmel kafas hakiki ilim terbiyesiyle inkiaf etti rilmeseydi hata yapabilecek bir durumda olabilirdi. Lkin o te r
biye buna asi imkn vermemitir. O yalnz bir hkmdar deil
dir. Onun bu resmi sfatdr. Bu ilmi zihniyetinden kendisini hi
bir ey ayramamtr.
Yine bu ilmi kafas tesiriyledir ki ta ufak yadanberi kendisini
ciddiyet ve azmiyle saydrmtr. O yal limler karsnda kendi
sini bir otorite olarak sevdirmitir. O ne karlkl sevgi ve sayg
dr ki tarih bunun emsalini kolay kolay gremez. Doru ve sami
mi olarak yaplan her tenkide tahamml gstermesi de tam
ilmi bir kafann reaksiyonu deilmidir ? Buna ramen onlarn aslfi
itibar ve haysiyetlerini drmemi ve onlar asl ihtiya iinde
brakmamtr. Onlara bu ilmi istiklli baheden kafasnn ne su
retle inkiaf ettiini ilimler tarihimizin seyri iine brakarak bahsi
mize devam ve onun bu suretle yksek varlnn kendisine has
bir hususiyetinden bahsedelim :
T ec e ss s v e h u r a fe le r e in a n m a y :
Fatihie en olgun taraflarndan biri de ilmf denen hakikatlere
tecrbesiz inamaydr. O tecrbe ile abit olmyan bir eye
inanmazd. Katiyen domatik fikirlere inanyor gibi grnmemi,
lkin etrafndaki insanlar hsn idare bakmndan bile olsa pek
de tarafdar olamamtr. Onun iin etrafndaki limler de bu ka
naatin Fatihin nazarnda ne kadar muteber olduunu grerek h a
reket etmilerdir.
O daima msbet sonulara inanmtr .timi tecesss ok ilerde
dir. Bunu bilen ve o yolda yryen Sinan paa bunda septik dedenecek derecede ileri gitmi saylabilir. nk bu gen hocas-

273
nn babas stanbul kads Hzr bey elebi ile yemekde bakr
zerine mehur olan grmeleri bunun bir misalidir [1].
Fatihin Beir elebiyle grmesi (s 161) afaroz edilmi bir
rum kadnnn rmemesi bahsi ve hurufilerle ilk mnasebetleri
(s. 169) hep Fatihin ilmi tecessslerinin birer misali saylmaldr.
Tecrbe ile sabit olmyan taraflar bir hurafe addetmitir. Vaka
onun hayatnda zayielerine baklmtr. Bunlar muhtelif mevzular
ilgilendirir, fakat bunlarn yaplm olmas ve ksmen elimize ge
mesi Fatihin inandn gstermez. Eer Fatih msbet neticelere
akli ilimlerde olduu kadar mantk ile nakli ilimlerde de bir
sisteme balanmak istenen neticelere inansa idi onun msbet
ilimlerle ileri fikirliliinden phe olunabilirdi. nk msbet ilim
lerin dimada yer eden metodlar haricine kmak ve artk domatizmi de beraber yrtmek kabil olmaz. te bu ileri fikirli
liiyle Fatihin ahsiyeti tamam olmaktadr.
Yalnz Fatihin ocukluundanberi ald ciddi bir slm terbi
yesi vardr. Istanbulu alnca burasn tam manasiyle bir slm ve
Trk ehri yapacaktr.Onun iin Istanbulun manevi bir cephesi ol
maldr. Araplar zamanndaki en eski muhasaralarda buralarda len
sehabelerden ve ordunun byklerinden insanlar vardr. Onlarn
gml olduklar yerler bilinmiyor amma ldkleri tarih malm
dur. Yalnz pek sevdii ve ruhan bali olduu Akemseddinin
rivayet edilen bir murakabesiyle yeri tayin olunan Eba Eyyub
Ensarinin gml olduu yerin zerine bir ant kabir ve dier
Sehabeler adna da stanbul suru dnda, aralarnda ve hatta ehir
iinde bir takm ant kabirler yaplmtr. Muhasara ve fetih esna
snda ve sonra len mutlu askerler (nimelceyler) ehrin muhtelif
semtlerindeki kebirleri fetih hatras saylmlar ve be asr bun
larn trbeleri korunmu ve onlar birer evliya hrmet ve itiba
r grmlerdir. Mahalle aralarnda rastlanan kabirlerin ou fetih
hatralarmzda. te bir taraftan bu manev cepheye verilen ehem[I] Dr. A. Sheyl nver. Hzrbey elebi, hayat ve eserleri. Kadkyfi
Halkevi yaynlarndan. 1945. Bu sahnenin resmi de vardr. Baknz resimler
ksmna.

18

2?4
miyet ve gerek din ve tima muavenet binalariyle Istanbulun
pek az bir zamanda eski Bizansllk manzarasn tamamen kaybet
mitir. BizanslIlardan bize kalan baz din binalara bile derhal
msimanlk ve Trklk efsaneleri yaplmtr. Fatih'in bu hare
ketleri tamamen mantki ve yerindedir. nk Fatih o devrin de
diimiz noktalara vukufundan en mhim siyas ahsiyetidir ve bun
lar bir sistem ve bir program tahtnda yapm ve hayrete deer
bir surette muvaffak olmutur.
Fatih, yine bu siyasetin icab hsn ahlk sahibi ve iyi niyetli
srf psikolojik tesirleri iin baz eyhlerin de muhtelif semtlerde
oturmalarna ehemmiyet vermitir. nk Istanbulun muhtelif semt
lerine datlan bu samim insanlarn o mahallerde halkn ahlk
zerine birer nzm rol yapmalar uygun grlmtr. Fatihin
bunlarla da temas ve hatt tasavvuf! hakikat zerine konumala
r bile vardr.
lim ve hakikat erbabna phesiz ayni tevecch gstermitir.
Fakat hurafelere inanlar daima baltalamtr, lstanbulu alnca be
yaz at zerinde zafer alayiyle ehre ilk giriinde Bizans hipodromu
(bizim at meydan imdiki Sultanahmet meydan) ndan geip
Ayasofyaya gelirken BizanslIlar koruyacak mhim tlsmlardan
biri olduuna halka inanlan ve bize de dier emsalinde olduu
gibi sirayet etmesi mnhtemel grlen hurafelere inanmadn bil
dirmek zere burmal ylanl stuna elindeki grz atmtr [1].
Bundan murad o tarihi bronz stunu krmak deildi. O ald
cidd ve fenn terbiye iktizas tarihi antlar saklamak emelindedir.
Nitekim bunu daima yapmtr. O stunun kaidesi hal durur
ve zamanla kopan ylan balarndan biri arkeoloji mzesinde sak
ldr. Bu hareketiyle manasz inanlarn mahsul hurafeler hakkndaki yersiz kanaatleri krmtr.
Bu misal ve lm kanaatlerini bildirdiimiz ksmdaki rivayetler
Fatihin hurafelere asl inanmadn gstermitir.
\1J Hioernamede (Topkap saray Hazine kitaplar arasnda (N. 1523 C.I.)
Fatih at zerinde hipodromdan geerken burmal stuna grz atar vaziyetinde
bir minyatr vardr. Bir sureti de (Arkitekt No. 34. 1939. brahim paa sa
ray makalesi. Zarif O rgun) yaynlanmtr.

275
Fatih ryaya inan m idi ?
Solakzade Mehmet efendi talihinde (S. 242) Uzun Haan r
yasnda grd ve endielendii yazldr. Lkin ona bir yetin
ebced hesabiyle 878 (1473) kmas muzaffer olacana almet
gsterilmidir. Bununla Fatihin .rya ile amel edip edemiyecei
hakknda kati bir kanaat sahibi olmyoruz.
lim ve fen adam olarak her vesile ile tetkike frsat bulduu
muz Fatihin kendi hayatnda bir takm detleri, yani yaaynn
baz hususiyetleri vardr. Fakat gzel bir monografi mevzuu
olacak kadar kuvvetli grdmz bu bahsi ilgilendirecek kay
naklarmzda mhim eyle? azdr. Bunu iyi incelememiz icab edecekdir. nk detlerinden bahsetmek birazda onun huyunu aradrmak demektir.
Bir defa Fatihin muhteem Edirne ve stanbul saraylarnda
sade ve olduka muktesidne bir hayat srd sylenir. Saray
na ve idaresine ait her trl hususiyetleri bilir. Namk Kemale
g re : (Fatih devletinin ve saraynn bir akeye kadar sarfiyatn
ve bir ta parasna varncaya kadar mevcudiyetini bilirdi. Bir
surette Tavaifi mlukden bir pdih tarafndan kendine verilen bir
yz - bir mddet sonra devleti liyeye izhar infial ile hzine
ye red iin Gedik Ahmet paaya gndermekle paa yzn yal
nz ban bir ok elmaslarla beraber huzuru hmayuna arzedince
Fatih derhal cevheri tehis ile (bu benim falana verdiim yzk
tr) dediini pdihn dikkatine misal olarak ortaya koyduu ri
vayetlerdendir U1.
Keza matbah masraflar da haleflerine kyas olunacak olursa
muhtesidne itibar edilmektedir [2] . Lkin ilim adamlarna verdii
para oktur. Onlara cmerd hareket etmi ve hakik limleri zenginledirmitir. Hatt bunlara verdii paralar arasnda vakflarnda
grdmz gibi bir nisbet olmamakla beraber, ayrca ikramlar*
[1] Evrak perafn (Teracm ahval) Failli.
[2] Ahmet Refik. F atihin saray 11 Haziran 1335 kdam kollekslyonu.
Ayrca Tarihi Osman! Encmeni Mecmuasnda Fatihin matbah masraflar def
terine baknz.

276
nn byle nisbet ve ls bile yoktur. Nitekim Ali Kuci Istan*
bula getirilirken her konak masraf iin biner ake verilmitir [ t] .
Fatih limlerle yemek yemei sever. Edirnede ehzade Mustafa*
y 861 (1456) da snnet ettirirken lemadan ok itibar ettiklerini
ve sevdiklerini kendi sofrasna davet etmitir. Baz trenlerde
limler arasnda sen saa ben sola oturacam mnakaalar bile
olmutur. Bu sebeblerden veya dnmek istediimiz shh bir
sebeb ile, mehur kanunnamesine yalnz yemek yiyeceini :
( . . ve cenb erifim ile kimsene taam yemek kanunum de*
ildir, meer ehli ayalden ola. Ecdad izmm vzerasiyle yemek
yerlermi, ben ref etmiimdir.) diye kanunladrmtr.
Kendisine piirilen yemeklerde, tavuk kzartmasnda, lapada,
peynirli pidede yumurta ok sarf ederlermi. Demek yumurtay se
viyor. Bunlar ve spanakl pide, mant, borani, orba, brek, Makiyan hssa mastave.... tatllardan : bal, muhallebi, zerde, kaymak,
baklava, helva, stl kadaif.... urublardan : erbet, pekmez, boza,
naneli zm erbeti... Meyvalardan : en ok (mevsimine gre) ar*
mud, nar, badem... zaman zaman Fatihin sofrasnda bulunan ye
mek ve yemilerdendir.
Fatih matbah vastasiyle fakirlere, her hafta pazartesi ve perenbe gnleri 250 ake dattryor. Bu mikdar o gnk matbah
masraflarna dahildir. Esasen ehirde gizli ve aikr dolarken
hakikaten fakir olanlara sadaka verir ve buna dair efsanelemi
fikaralar bile vardr.
Fatih sk sk medreselerdeki hocalar ve renicileri ekseriya
geceleri dolar, onlarn almalariyle yakndan ilgilenir ve iyi a
lanlar taltif eder. Deil yalnz Semaniye medreselerinde hazine
ve kiler koularnda bulunan alar arasnda ilme hevesi arttr
mak ve onlar sarayda yetidirmek iin teviklerde bulunmu ve
(Babssaadeye (jU
levhasn talik buyurmu) [2] dur.
Hocalarna ve mderrislere (o zaman molla denirdi) hrmet
gsterir. Baz aralarnda bildiimiz ve bilmediimiz sebeblerden
[J Tarihi Atft Cd. I. S 67
[2| Tarihi Al Cld. I. S. 67

277
ihtilf kar. Bunlarn bir ksm kser ekilir (molla Zeyrek, mo la
Hsrev ve molla Grani ve sairedir) bir ksmn geri artr. Bir
ksmnn gelip gelmemesiyle alkadar olmaz. Bir oklariyle sami
midir. Yanndan uzakladrdklan olmudur. Bunlar ksmen mazur
grrz.
O
asrda talim bir yere bal deildir. Klliyeyi kendisi
kurmu, rektr sfatiyle bulunmu. Onlarn muhtariyeti bile liya
katlerine gre kendi idaresinde kalmtr. Btn hayat mddetince byle olmutur. limlerle mnasebetinden bir ok yerlerde
bahsettiimizden tekrar etmekten ekiniyouz. Onlarn fkralar bu
gne kadar gelmitir. Zamannda nkteli konumalar olduu gibi
o da nkte yapmakdan haz duymutur.
Fatih sultan Mehmed tabiaten ok halimdir. Bazen icabna
gre sert davrand olur. Lkin ilminin kendisine bahettii haki
ki hilm ehresi sertliine galibdir.
Asla kindar deildir. Bunu aleyhine sylenen szlerle teyid
edemezler. Rastgele adam ldrtmemitir. Byle garb menbalarndan gelen isnadlar doru deildir. Niyetini asl yapmadan nce
ortaya koymaz. Nitekim o bir gn yine bir sefer hazrlnda, he
defini soran birisine: (yapacam eyi sakalmn bir teli bilse, ko
parr atarm) demitir [1]. Onun plnlarn bile kimse bilemezdi.
Onun muvaffakiyetinin bir srr da sr tutmasn bilmesindendir.
Gidilmesi icab eden yere varlmaynca kimse ne yapacan bil
mezdi. Bu cihetle Fatihin en mhim ilerinde srlarn bilen yok
tu diyebiliriz.
Fatih yine ayni esasl terbiye icab dedikodulara kymet ver
mez. tstanbula arkdan ve garbden gelen limlerin bazlar hak
knda yaplan dedikodulara ramen onlar hakkndaki tevecchle
rinde devam etmitir. Onun maksad bu yeni baehri dnyada o
asrda emsali olmyan bir ilim ve limler yuvas yapmaktr. Ha
yatnda buna muvaffak olmutu.
Sade giyinir. Bundan ilmi kyafeti ksmnda bahsettik.
[1) H atan Cemil ambel. stanbul fethi.
lanmt Cumhuriyet gazetesi. 21 Eyll 1942

Fatih yeni bir sefer iin hazr

278
Mubahese ve mnazaralarndaki hususiyetlere tamamiyle vkf
deiliz. O esnada sknet veya heyecan hakknda kati bir ey
sylenemez.
Saraynda husus yaayna ait de bilgilerimiz azdr. Sarayda
nasl alrd, nerelerde otururdu ve yaama tarz ne idi bilmiyo
ruz. Arada ktphanesine gidiyor ve megul oluyor. Husus! dairesi
nin mahrem taraflar olduu sylenir. Nitekim kimsenin giremedii
bu ksmda bilhassa yaptrd ve ksmen Afrodizyak olduu sy
lenen resimlerin mahiyetini bilmiyoruz H1 . Rivayete gre bunlar
muktedir ressamlar yapmtr. Ak fikirli olan Fatih hakkndaki bu
rivayet zerinde durursak pek az yalanlandn grrz. Nitekim
malm sebeblerle mutaassb olduuna phe gtrmeyen ikinci
Bayezid bu* resimleri hususi daireden kaldrtmtr.
Fatihin muhabereleri vardr. Her iki taraf da byle kt ze
rinde grmeleri bir sadelik iinde yapmlardr. Fatih esasen
sade ve samim grmeyi ve yannda doru olmak artiyle ak
konuulmasn daima istemitir.
Resm hayatnda, Halil paann katlinden sonra devletin ileri
ni bizzat eline alm ve vezirlerin toplantsnda kendisi bakanlk
yapmtr. Gedik Ahmet paa sadrazm iken bir gn st ba
yrtk bir Trkmen meclise girerek, pdih hanginizdir diye sor
mas Fatih tarafndan uygun grlmemi, Ahmet paa da divnn
vezirlere braklmas hakknda msaade almtr. Vezirlere bakan
lk da bizzat sadrazm eline gemitir. Fatih sultan Mehmed bun
dan sonra toplantlar baka bir yerden dinlerdi.
Onun detleri hakknda imdiye kadar bulabildiklerimizi bura
ya ylece sralam olduk.
V efa t, T r b e s i:
Nihayet Fatih gen denecek bir yada, hayatnn en olgun bir
anda skdara geiinden bir hafta sonra Rebilevvel 886 (30
mays 1481) Perenbe gn akam Gebzeye yakn Tekfur ayn 1
[1] L. Thuane. Oentllle Bellini et Sultan Muhammed 11. Paris 1888.

279
denen yerde l1) pek ksa sren bir hastalktan sonra lmtr.
Her fani insan lecektir. Bu yerinde olan tabiat kanununa
uyulmak katidir. Lkin baz insanlarn lm ok defa onun deil
hayatna, eserlerine kadar tesir yapabilir. Fatihin kurduu ilim ve
marifet muhitinin, baz yaplmas zaruri icablar bir tarafa braklr
sa,, zayflad ve bu byk haminin ebediyete kavumasiyle ksa
bir zaman sonra ilmin akli cephesini brakarak yalnz era dn
d teessflerle grlr. Trkiyenin XVI inci asrdan sonra ilerIiyememesinin sebeblerinden birisini de bunu gstermek ve bunun
da Fatihin lmnden sonra yava yava baladn bir hakikat
olarak kabul etmek zarureti vardr. Vka onun ilim muhiti bir
mddet zahiri eklini muhafaza azmiyle devam eder gibi grn
m ise de ayrlklar ve aykrlklar bunu da sarsmtr, ikinci Bayezidin susmasiyle lim molla Ltfinin, arkada Hatibzadenin
fetvasiyle ehid enilmesi limlerin serbest konumalarna ve devlet
otoritesinin stnde bulunmasna asrlar boyunca engel olmutur.
te Fatihin lm eserinin devamna deil, bilkis istenmiyen e
kilde devama da sebeb olmakla bir kat daha ziyanl neticeler
dourmutur.
Fatihin Istanbulda saraynda lmeyib bir sefer balangcnda
adr iinde dnyaya gz yummas ve hatta byle ideali memle
ketinin hakkiyle ilerlemesi merkezinde olan bir padiahn sarayn
da rahat deinden haride, lm Fatih gibi fenni kafasndaki
program gerekletirmek isteyen bir hkmdar iin bir eref sa
ylmaldr. Esasen mneccim Geylaninin kaleme ald (Talii mevldu
sultan Mehemmed hn) eserinde [2] Fatihin saraynda lmeyib bir
[ t | Buras bir rivayette Maltepeye yakndr veyahut gehze arasndadr.
Sultan a y n d a derler, d ebz e ve yaknnda Beylik dalar civarnda eme ya
nnda veyahut ayrovas, iftlik civarnda eme civarndan da bahsedilir. Bu
rasnn dolalarak tahkik edilmesi ve oraya bir ant yaplmas Fatihe bir sayg
ifade eder.
|2] Sleymaniye umumi ktphanesinde Esat eterdi ksm N. 1997 varak
76 a. Fatih Maltepe nam mevzide kurb makarri saltanatnda merhum olmutur.
Varak 88 a. kenarda sahibi talii humayun bu tahvilde aefer kasdiyle Islm bol
dan hareket ve Oebze nam mahalde hasta olup anda merhum olmutur. Nite
kim tevarih inasna malmdur, diye bir not konmutur.

280
sefer esnasnda, lkin rahat olarak hayata veda edecei daha bir
sene nce sylenmitir. Fatih bunu okudumu, biliyormyd ? bir
ey denemez. Hatta bunlara inand da sylenemez amma vka
byle tahmin olunduu gibi kmtr. Buna marnlyorsa dikkate
deer.
Fatihin lmnden sonra hadiselerin ald esef verici netice
leri burada incelemek mevzuumuzun haricinde kalacaktr. Yalnz
lmne sebeb olan rahatszl zerinde durmak lzmdr. nk
etrafnda haricden ve dahilden gelmi ve getirilmi, zamanlarna
gre muktedir olduklar rivayet edilen hekimler olduu halde lm
sebebinin tarihlerimize yazlmas farklar dikkatimizi ekti.
Takvimt tevarihe [11 gre :
Fatih Anadoluya geib azm asker ile Maltepesi yanna konu
yor. Bihikmeti huda Nkrisi hareket edib baz alim dahi munzam
olub mevt alimini hissedicek tahtn olu sultan Bayezide vasiyet
eyleyb ve kendisi 5 rebilevvel cuma gecesi lyor.
Dier bir vesikaya [2] gre :
( Merhum sultan Mehmed han vefat ettii seferde-ki Anadolu
tarafna getiinde mizac mubarekinin nevi inhiraf vard. G
mek ve deniz gemek esnasnda maraz suretinde incinib nagh
ah etti. Bu beyit diline mlhelm olub dilinden sadr oldu.
j j

.1

n bu kavi ittifakndan kalbine Havli nakl muterattk oldu.

Tezaufu zafna ve itidd ve izdiyd marazna sebeb oldu. Merhum
Mehmed paa bu beytin sudurundan zdrabn grd. Defi zdrab
iin tevcihe balayb dedi k i : naallah Msra Sultan olursunuz.
Ol mlk tercih edib anda kalursuz. Rumu ehzadelernze buyurasz. Vilyeti mevrus fkaraski ahbab kadimdir. Didr padiah!den dr db mtehassir kalurlar. Sultana eeri nevi teselli
geldi amma galib zann azmi seferi ahret iaretine sabit oldu.)*2
|1] Hezftr fen H&seyn. fenklhttevarih. Hekimolu Ali paa ktphanesi
nshas N. 731.
[2] Kprl K. N. 1596. Mecmuai m a il varak 362 b.

281
k paazade tarihinde (S. 219) Fatih'in lm hakknda:
( Vefatna sebeb ayanda zahmet vard. Tabibler ilcndan aciz
oldular, hr tabibler cem' oldular. ttifak ettiler. Ayandan kan
aldlar. Zahmet ziyade oldu. arab fari verdiler. Allah rahmetine
vard.)
Nazm :
Tabibler erbeti kim verdi hna
O hn idi arb kana kana
Cierin dorad erbet o hnn
Hemn demi zn etti yana yana
Dedi niyn bana kyd tabibler
Boyadlar ci eri cn kana
Isbet etmedi tabib arb
Timarlar kamu vard ziyna
Tabibler hna ok taksirlik etti
Budur doru kasl dme gmna
diyerek tabiblere ac serzinilerde bulunur, o da ayanda tarif
etmedii bir zahmetten bahseder.
Tacttevarih t12! :
( . . . . sene 886 bahnnda sefer aynn 26 snda seferi azim
tedarikiyle skdar canibine ubr ettiler. Mizac erif ve unsuru
ltiflerine tagayyr urz edib avarz ve aka m, bedeni eymenlerinde mekam etmi iken tedbirini kiveri bedenleri islhndan tak
dim edib sefer azmini zaf u inkisar ile tashih buyurdular. Bir ka
gn evvel menzilde armdan sonra Geybuze canibine hirm buyurub Tekr ayr maht rihali irtihal oldukda halleri diergun ve
iddeti arzalan efzun olub rebiulevvelinin rbiinde yevml hami
te ( ld) . . . . ) demektedir.
Hayrullah efendi tarihinde [2] :
(886 senesi evvel baharnda Msr seferi namiyle Fatih'in mevkibri skdara naklolundu. Etraf memalikden asker toplayub
[1] Yazma nsha. Topkap saray mzesi. Revan odas K. N. l i l varak
372
[2] Cild 3. S. 157.

282

yola koyuldular. skdar ile Gebze arasnda Tekfur ayr ki Sultan ayr da derler. Oraya rebilevvelin drdnc perembe g
n indiler. Fatih'in hastal artt. Hatta binb inmee iktidar
kalmad. O gnn akam vefat etti. Ellerinde kalan frsatlar fevt
oldu. nk halk iin alb cabalanmann sonu lm oldu.
skdar seferinin sonu ahret seferi oldu. Baz hdiseler de
mesel Fatih alay ile orduyu karb giderlerken Fatihe mahsus
ak sancain direi krld. Bunu halk fect bir vak'ann zuhuruna
almet sayd. Sonra Fatih'in hzinesini tayan gemi batt ve Fa
tihin kendine mahsus harb silhlar ziyan oldu. Barut sandklar
ate alb ordu iinde azim bir sakatlk oldu. te bu hdiselerden
dolay bu seferin sonundan hayr olmaz, meerki Mevl hayrlar
kerem eyliye derlerdi. . . Babas gibi nikrisi vard. Buna 45 ya
nda tutuldu . . . ) demektedir.
Tarihler Fatihin vefat hakknda aa yukar bu malmat ve
rirler. Bu gnk hekimlik telkkilerimize gre esasl bir lm se
bebi olmadan nikrisden ve ayakdaki bir zahmetten lnemez. O
halde Fatihi 31 sene bir ay on dokuz gn saltanattan sonra 51
yanda lme srkliyen sebeb ne olabilir ? Yaayna ve resim
lerine bakarak dndklerimizi ksaca burada izah edelim :
Fatihin mkemmel bir morfolojisi vardr. Lkin o 40 yalarnda
ok imanlamtr. Vefatna bir sene kala*1olduka zayflamtr,
lmnde iinden omuzlar kesilerek karlan robu onu gsteriyor.
Yine vefatndan on ay nce bitirib takdim ettii imdi (National
Galeri) de Layard koleksiyonundaki resminde Bellini Fatihi zayf,
uuk benizli ve incelmi yzyle alt enesini biraz yukar kalkm
gstermitir. Sonra Karabacakn nerettii bir resimde de Fatih
lmne takaddm eden gnlerde pek bitgin ve dileri hemen
[3]
yesi vardr.

Ayni tarih S. 158 de.

tbni Kemalin Fatih hakknda gzel bir mersi

Ol gn ki olmu idi cihan pr zulam gam

Sahn vcuda dolmutu zulmeti adem
diye balamakda ve 9 uncu beyitte :
Hn cihan nebirei osman in diri
Sultan Mehemmed olehi devran in diri
diye bitmektedir.

283
tamamen ryerek enesinin ksald bir yzle gsteriliyor.
leri derecede zaiflemitir. Kendini 51 yanda dilerini dken ve
bu kadar zaiflatan sebeb nedir ? stelik vaktiyle itiyad zere
beslenmekteki ifratm nikris arlarna veyahut ayandaki zah
mete sebeb olmutur. Bu ayandaki zahmet ilerilemesini yava
veyahut abuk yapan bir endarteritmidir ?
Hep biliyoruz ki Fatih sultan Mehmed limleri devlet otoritesi
nin fevkinde grd iin sofrasna hep onlarn ileri gelenlerini a
rr ve onlarla beraber yemek yer. Bu byle olub giderken me
hur kanunnamesin de : cenab erifim yalnz yemek yiyecektir, diye
bir madde koydurmutur. Bunda limler arasndaki terifat farklar
rol oynad gibi Fatihin bir aralk polidipsiye dar olduunu da
hatrlatabilir. Ayn zamanda zaifliyor. Bu zaifliin ve takatsizliin
nne geebilmek maksadiyle eitli ve gdal yemeklere nem
veriyor. Zira onun matbahnda kendi ahs iin pien eidli bir
ok yemekleri reniyoruz. Senelerle hekimleri ve bittabi kendisi
o asrda bunun farknda olmyarak devam ediyor. Zaiflii, takat
sizlii ve bir tarafdan arlar ve mahiyetini bilemediimiz dier
arzalar oluyor. Hatta bu sebeble bu gen ve faal hkmdar kuv
vet macunlar kullanma lzumunu da hissediyor ve bu bilhassa
ahsna mahsus matbahnda hazrlanyor. Bunun sebebini burada
aklatmyoruz.
O halde Fatihi bu hale getiren hastalk nedir?
Acaba bu elimizde bir ksm zaif ve lkin malm olan delil
lere dayanarak bize bir diyabet tablosunu ve onun safhalarn
aydnlatabilir mi? Bunu kati olarak ileri srmek hakkn haiz
olmazsak bile bu ihtimalleri hatra getirmemek de kabil olama
mtr. Acaba Sultaniye ayrnda adr iinde mahiyetini haber
vermedii; Rodosa veya Msra karm hedefi olduunu kendi
sinden bakasnn bilmedii bir seferin ilk merhalesinde lmiyle
biten ksa hastal yalnz nikris kirilim i? yoksa bu hastal
nn seyrinin sonunda asidoza, yorgun ve zgn bir halile he
men sonra da komaya dmesimidir ? Neden olursa olsun ortada
bir ac hakikat Fatihin daha yaayabilmesi temenni olunurken l

284
mesidir. O bir gn yine lecekti. Fakat byle tahmin etmeden
vakitsiz lm her vehile talisizlikler dourmutur.
Fatih'in her zaman yannda itimad ettii hekimler bulunmutur.
Bilhassa sonra Mslman olup devletin mliyesini bile idareyi eli*
ne alan hekim Yakub ve hekim Kutbddine itimad (azladr. Bun
larn hayatlarn hekimleri ksmnda incelemitik. Bu son lmle
neticelenen hastalnda baz dedikodular hekimlerin tehisde ve
tedavi usulnde anlaamadklar vadisindedir. Bilhassa bu byk
hkmdarn lvermesi de zamann byklerinin gznden d
melerine sebeb olmutur. Acaba bir teksl rivayeti olmasayd
Fatih kurtulabilirmi idi ? Bunu zan ve tahmin etmek kolay deildir.
Her ne hal ise lm memleketi gaileler ve karde kavgalarile
sarsmdr. Bu ac hdiseye ir ve limler tarihler sylemilerdir.
imdiye kadar elimize geenlerin bir ksmn misal verelim :
Molla Ltfi:
lmedi eh Mehemmed bin Murd
Belki ba cinna kld seyr
i hayr oldun halka
Oldu trih ana duai hayr
Sene 886 [1]
Tarihi molla Ltfi Beray irtihali Fatih Mehemmed hn :
J J *1 S T ,

I21

-* ljr

Sene 886 'j 4

Ecel hamrin iiib sultan Mehemmed
Koyub tac v taht gitti mahmur [3]
(1J Hezarfen Hseyin. Tenkihiittevarih. T c t tevarih. Cilt I. S 576,
Camiil Dvel. Cilt 2. Sahaiflahbar. Cilt 3. S. 400. Yalnz bir msra veya ta
mam vardr. Hadikatl cevami. Cilt 1. S. 8 de yalnz
cmlesini alr.
(1] Esat etendi K. N. 3436da kaytl mecmuada tarihi vefat sultan Me
hemmed (Nevverllh merkadehu) suretinde kaytls vardr.
[2] Bu tarihler ecel cam n... kodu tarihin alemde mahmur gibi farklarla.
Fatih K. N. 3296 ve N. 3335. Kpi K. N. 1619 da kaytl eserlerin banda
bo yerlerinde yazldr. Fazla malmat iin baknz. Dr. A. Sheyl nver.
F atih in vefatna drlen tarihler. Tasviriefkr 2 Mart 1943 Esat efendi K. N.
3467 de bu tarih (fena cm n ib... diye balamaktadr.

285
n *'* i
phesiz bunlar bu kadar olmamaldr.
bni Kemal (Kemalpaazade Ahmet emseddin) tarihi:
de cnna rahmet Hak ann kim
Duai hayr ile ol h ana
Duay hayra olmutu mahal ok
(duay hayr) tarih oldu ana I21
Trbesine gelince :
Fatih, Sultaniye ayrnda lnce bu elim hdise gizlenmek is
tenmi, lkim lm duyularak tarih kitaplarnda tafsilat olan
karklklar meydana kmtr. Devrinin bir yabanc mahidi
Fatih'in vefatiyle cenaze alay hakknda bilmediimiz noktalar or
taya koymaktadr D .
Ingilterede kk bir kasaba ktphanesinde ele geen
Franszcaya tercme edilmi ve kral drdnc Edvara sunulan
ssl bir nshadan renildiine gre Istanbulun Galata sem
tinde oturan Cenevizli tccarlardan bir Italyan ite bu bahsettii
miz mahiddir ve Fatihin vefatna dair malmat garbi avrupa, da oturan kardeine yazmtr. Eserde 148t nisannda Fatih Haleb
seferine kt ise de maysn nde nt olarak hastalanarak Ana*
doluda Tekfirde ld denmektedir. Mektubun dikkate ayan ta
raf yata ba ucunda bulunanlarn anlattklardr. Buna nazaran
Fatih, halef olarak en byk olu sultan Bayezidin Yenierilerden
nce Istanbula gidib padiahln iln etmesini vasiyet etmitir.
Eski vergi borlarn balyarak bunlar almak istiyenleri lm123
[1] ehid Ali paa K. N. 2853. Kprl K. N. 16t9 da (tarihi vefat aut
tan Mehemmed gazi)
[2] Hekim Hayrullah efendi tarihi. Cilt 8. S 157
[3] Buna nce Cumhuriyet gazetesinin 29 mays 1936 nslasnda: (Fatih
hakkndaki kitab Fatihin cenazesinde bir manken bulunmutu. Tbk Fatihe
benzeyen bu mankene Fatihin hayatnda giydii muhteem kaftan giydirilmitir).
Bal altnda imzasz bir yaz okuduk. ok alkadar olarak bu yaznn bulun
duu 23 mays 1936 The Times nshasn sayn Esad Fuad Tugay ltfetti.
Makalenin ismi : A present for a Prince The survival of a Neuvs letter Costantinople in 1481 By C A. 1 armstrong Bunu dilimize Saffet Orgun evirdi.
Yine 27 mays 1937 de Londrada Fatihin vasiyetnamesi bulundu diye bir maka
le de bundan baka bir suretle bahsetmektedir.

286
cezasiyle tekdir etmesi de bu meyanda olmasndan vasiyetname
denmektedir.
Bu vesika vezir Mehmed (Karamanl Mehmed paa) nn efendi*
sinin arzularn yerine getirmek zere derhal Istanbula dnb sul
tann lmn Yenierilerden saklayarak kendisinin ar hasta ol
duunu iln ettiini atlatmaktadr.
Yenierilerin karya gemelerine mani olmak iin ehre cenazeyi getirmeden evvel vezir, btn sandallarn ortadan kaldrlma
sn emretmitir. Buna ramen ktlk etmek niyetinde olan Yeni
erilerden bir ka keleklerle karya getikten sonra Rumeli ky
snda bulduklar sandallar kar tarafa getirib arkadalarnn ge
melerini temin etmilerdir.
Bu azgn alay kendisine ilk kurban olarak veziti setikden
sonra ehir ve saray yamaya koyuldular.
Bu karklkda bilhassa Hristyanlarla, Yahudiler ok zarar
grmlerdir. stanbul valisi, sultan gelinceye kadar, Bayezidin
(oluna) kendisine veklet edeceini bildirdi, fakat Yenieriler ancak
drder aylklarn pein olarak aldkdan sonra nisbeten yattlar.
Mektubun bir ksm Mehmed li nin cenazesine hasredilmektedir.
Merasim gecesinde binlerce mum ve fenerin aydnlatt minare
ve camiler mektubu yazan zerinde byk bir tesir uyandrmtr.
Bir yabanc iin cenazeyi takib eden alay, Doanclar, ikr h
mayun aalar ve dier himetkrlar ile Trk kuvvetinin korkun
ve heybetli bir timsali idi.
Sultann tabutunu muhteem elbiseli ve mcevherli bir tasvir
takib etmekde idi. ngiliz hkmaarlarnn cenazelerine has olan
bu adete Avrupa cenazelerinde dahi az rastland halde slm
akidelerine aykn olan bu vaziyet de ayrca ayan hayrettir. Fa
kat Mehmed II. nin evvelce de Gentile Bellini bir resmini yapm
tr. Bu hadise de Trk hkmetinin Avrupa detlerini benimsedi
ini gstermektedir [t].
[1]
Fatihin lmn duyan Yenierilerin Istanbula gizlice geib bir takm
fenalklara sebrb olduklar konutunda bir an durub her zaman dndm u
noktay ortaya koymak isterim. Muhtelif vesilelerle baz memleketlerde ahlk
sukutundan bahsolunur. deal bir ahlk varta esasen sukut etmez. Fatihin za

287
te byle muazzam bir cenaze treniyle Fatih sultan Mehemmed yaptrd niversitenin camii bahesine tam mihrabn nSne
rivayete gre yer altnda mevcut bir mahzene defnedilmitir ve
stne bir trbe yaplmtr.
Fatih'in buraya gmlmesi iin vasiyeti varm bilmiyoruz. Fakat
Seluklarda da byle muazzam bir messese kuranlar oraya def
nedildiine gre Fatih de buraya gmlmtr.
Fatih'in tabutu bahsoiunan ihtifal ile klliyesine getirilince ce
naze namaz o zaman hayatta olan feragat ve uzletini pek been
dii eyh Ebl Vefa tarafndan klnmtr. Mukabilinde hala mev
cut olan trbede ikinci Bayezidin annesi ve Fatihin ei Glbahar
hatun gmldr U1.
Bu trbenin Fatih zamanndaki eklini bilmiyoruz. 1179 Zilhiesi 13 nde (Kurban bayramn nc gr.) 11 mays perengn (1766) da sabah erkenden olan yer depreminden harab ol
mu, lkin trbe 28 zilkade perenbe gn tamamlanmtr [2].
Trbei zb yapld Fatihe
1179
tarihini mstakimzade Sleyman efendi sylemitir.
Trbenin camiin n tarafndan bytlmesiyle daha ne alnd
hakknda mtalaa serd edenler iidilir. Buna dair tarihi bir bel
ge yoktur.
Fatih trbesini gezenler arasnda geen asr sonlarnda 1294
(18771878) de dncesini en iyi sylenen air Abdlhak
Hmiddir.
mannda herkesin kendisine ne kadar bal ve muti' elduu meydandadr. Fa
tihin ciddi basks her zaman onlarn zerinden ayrlmamtr. Bir gn iinde
Fatih lyor. Ertesi gn ahlkszlar azgnlklarda bulunuyor. Bir gnde bu
kadar insan bu derece ahlksz olamazki. Demek ki onlarda fenala sebeb ola
cak bask kalkm ve bu tesirle yapamadklar fenalklar kolaylkla yapabilecek
bir zemin bulmulardr. Bu vehile milletler ahlksz olamaz. Onlar doular
icab zerlerindeki basknn derecesine gre haeket ederler; Faihin lmiyle
hayatnda disiplinle ve korkusiyle hareket edenler mahiyetlerini ortaya koymu
lardr. Onun iin milletlerin zerinde hyle bask ve disiplinle hareket ettirme
nin nemini bu hadise ortaya koymaktadr.
[1] Hadikatl Cevami Cilt. I, S. 8
[2] Yeniden inasnda devlet adamlarndan Haim Ali bey ilk bina emini
olmutur.

288
(merkad Fatih'i ziyaret) adnda :
Her kesinde dehrin nm beka nisrn
yestedir denilse lem senin mezrn

Tevhfd idi mermn slm ile ennn
Birleti ol uurda ilminle iktidfirn

Her ha byle tli' yr olmaz ey ehinh
Ndir gelir nazfri bir byle ehriyann
beyitlerini iine alan byk manzumesi kabrinin sanda asilidir [1].
Bu iir hakikaten Fatihin ilmiyle iktidarn birledirir. Fatihin
kabri banda dier pdihlarn trbeslerinde yarm asr nce
konmu sarklar gibi bir sark vardr. Asl resminde grdmz
gibi deildir. O zamandan kalan htralar trbede yok denecek
gibidir. Lkin trbenin dahilinde olduu kadar haride de heye*
canl akisleri hala yaamaktadr.
Eskiden Fatih trbesinin ne kadar ehemmiyetle muhafaza edil*
diine.ilk vakfiyesindeki hizmetlerin bir araya getirildii ksa vak*
fiyesindeki kadrosunu gzden geirmek kfi bir misal olur :
2 trbedar, 90 cz hn, 1 scrmahfil, 1 muarrif ve mferrik, 4
muhafz, 1 buhurcu, 1 saka, 1 eradar, ve ferr, 1 noktac. Fa
tih trbesinde bu kadar geni bir kadronun bulunmas dikkate
deer..
Trbede Fatihin mermer bir lahdi vardr. Ost srma ileme
rtldr, n tarafdaki levhada bulduumuz yeni vesikaya gre
yanl bir doum tarihi (8 Receb 832) tahta k 6 muharrem
855 ve lm (4 ra 886) olarak yazldr.
Trbe kapsnn karsnda (Letftehannel Konstantiniyyeti...)
hadisi bir levha iinde ve kap zerinde 1199 (1785) de birinci
Abdlhamidin yazdrtt (Kllnefsin zaikatl mevt) sz merme
re kazlm ve altmlatlm olarak grlyor.
[3]
Bu levha reisilhattatin Hac Kmil etendi tarafndan yazlm ve mzeh*
hip Baha efendi tezhibini yapmtr. 1334 (1916) da buraya atlmtr. Byk
airimizin imzasn tar.

289
imdiki trbe on kedir. Her kesinde duvarn kalnl kuv
vetlendirilmitir. Kabir etrafnda vaktiyle oymal gmden pek
zarif bir ebeke ve gmden drt byk kollu bir amdan var
m. Duvarlar ikinci Abdihamidin zamannda cami ve trbeleri
mize giren uydurma naklarla sslenmi ve Hereke kumandan
perdeler aslmtr.
Trbede vaktiyle devirlerinin mehur hattatlarndan Hseyin
ve Abdullhn el yazlariyle be asrlk Kuran Kerimler varm,
imdi basdrlm olan bir taneden baka bunlarn hi birisi mev
cut deildir.
S z le r in e b a z m isa lle r ,
h r le r i, tu ra la r v e sa ir e .

h tra la r, el y a z s, m

F atih h ak k n d a baz m ta l a la r v e n o tla r.

k r o n o lo jisin e g r e b u lu n d u u y a la r.

D evrin

Burada ok malzeme veremiyerek incelemek zorunda kalaca

mz bu konular bugn iin bizi tatminden ok uzaktr. Hi olmaz
sa bu yolda aradrmalarda bulunacak olanlara rehberlik edemez
sek bile bir ka misal vermi olabiliriz.
nce Fatihin szleri zamannda tonlanmamtr. Bu yaplsa idi
ok kymetli olurdu. Fakat yaplmamtr veyahut zamannda ehem
miyetle gz nnde tutulmamtr diye hi bir ey de bulmaa
almamak doru deildir. Tarihlerimize ve hal tercmelerinden
bahseden eserlere ba vurursak onun kaleme ald veya aldrd
namelerinde, cevaplarndan onun dncesine tercman olan
ok szlerini bulabiliriz. Onun hayatndan bahsederken bilginlerle
mnasebeti ksmnda konumalarna ksmen temas ettik. Bunlar
da elenmee deer bir kaynaktr. Yani bu konuyu bir monografi
yapmak isteyenler iin imdilik bunlar bir kaynak olarak gsteri
lebilir.
Bunu eserinde Namk Kemal de yapmak istemi ve ancak
Fatihin u gzel szn bir misal olarak semitir, biz onu bu
gnk konumalarmzla yle okuyabiliriz:
19

290
slm dinini (hazreti riden) ziyade koruma iddiasnda bulunmak ne byk vazifesizliktir U l.
Uzun Haan seferine giderken yolda Sare hatuna : Padia
hm bir kale bukadar meakkate deermi ? szne :
Valde garazm kala zaptetmek deil, elimde olan eriat
kaleminin hakkn yerine getirerek vazifemi yapmaktr [0 .
Ak emseddin hakknda, bir ok, gzel szleri arasnda :
Byle bir muhterem ztin zamanmzda bulunduuna mem
nunum, cmlesi pek mehur olmutur.
Bu bir iki misal ile bu bahsi bitirdiime inananlardan deilim.
Fakat Fatihin nerede bulunursa szlerini toplamak lzmdr. Bunu
baarmaa almaldr.
Fatih sultan Mehmedin az denemiyecek htralar vardr.
Onun resmt ve husus kyafetlerini ilgilendiren htralar Topkap
saray mzesi hzinesinde ve hazine deposunda sakl bulunmakta
dr. Vefatnda arkasndan kan fistan kesik olarak iyi muhafaza
edilmitir. Daha bakalar ve baz daha kymetlileri vardr. Bunlar
ayrca mze mdrlnce yaynlanacandan burada bahsolunmyacaktr.
Kulland eya, kendi ahs iin yazdrlan nefis tezhipli ve
gzel yazl lm eserlerin hatralar arasnda gsterilmesi yerinde
olur. Ktphanesine ait eserler biraz dank olmakla beraber
Anadolu ktphanelerinden bazs dahil olmak zere Istanbulda
epi bir miktara varmtr. Bunlardan ksmen ktphanesi ksmnda
bahsettik. Bu bahse tekrar dnmei doru bulmuyoruz.
Htralar arasnda phesiz el yazs pek kymetli olmaldr.
Lkin aradrmalanmza ramen bulmu deiliz. Bu maksatla birer
birer hepsini gzden geirdiimiz, halen Fatih ktphanesini btnliyen, kitaplarda yoktur. Baveklet ve Topkap saray mzesi
arivlerinde de bu gne kadar bir ey kmad. Kendi iin yazl
m nshalarda da yoktur. Bulamadk diye ylmadk, yine aradrmalarmza devam edeceiz.
Manisada bytmee nem verdii ktphanesi kitaplarnn
[1] Namk Kemal Evrak perian, Teracm ahval (Fatih kum)

291

ou bugn elimizdedir. Onlarn birinde bizi pheye drecek

bir kayd yeni rendik. Halen Fatih ktphanesinde N. 2152 de
bulunan bu eser Fatih emriyle saraydan Semaniye medreselerin
den birisine gnderilmitir. nk (Sultani) kayd yapraklarm
sayan ve imzasn okuyan Aliyyl Fenari olu Mehemmed (ah e
lebi) yazsiyledr. Fatih medreselerine gnderdii kitaplara baslan
(Mehmed bin Murad han elmuzaffer daima) mhrnn baa ve
sona baslmas bunun Fatih tarafndan vakfedildiini anlatmaktadr.
te bu eserin banda (Bu eser Mehmed beyin saklama nbeti
ne girdi) anlamnda &
\ y j cmlesi vardr. Fatih sultan
Mehmed birinci defa hkmdarlkdan ekilince (Mehmed elebi)
diye arlmtr. Mehmed bey denildiini iitmedik. Sonra bu
kendisine hakikaten verilmi bir nvan ise muhafaza edebilir ve
kendisine Mehmed bey diyebilir. Bunun Fatihin yazs olduuna
dair kati bir iddiamz yoktur. Esasen bu yaznn yannda Fatih
sultan Mehmedin yazs olduuna dair hi bir tasdik de bulunmu
yor. Nitekim saraydaki ktphaneye Fatihin lmnden sonra
vris olan ikinci Bayezid eline geirdii ve satn ald bu gibi
kitaplarn hepsine bast mhr biiminde ve ismine gre ayni
istifde mhrn baa ve sona itina ile basdrm ve kitaplarn is
mini de kendi eliyle ba tarafna fihrist mahiyetinde olduka do
ru olarak yazmtr, ite bunlardan bir kann ikini Bayezid el
yazsiyle olduu hakkmdaki tasdik, tasdik olunmyanlara benzeme
sinden tr kolaylkla tannmaktadr. Fakat bulduumuz bu Mehmed bey kayd tasdik olunmamtr. Eserin kt yer malmdur.
K ati bir hkm vermemekle beraber bu misalin aramalarda takib
olunacak yolu gstermesi itibariyle nemi olabilir.
Fatih ktphanesinde N. 3553 de kaytl eski bir
banda yapk bir kt vardr. Altnda (Harerehl
abd sultan Mehemmed) imzas olan Farsa bir iir okunuyor. Talikimsi bir rika ile yazldr, istinsah tarihi yoktur. Lkin zahirenin
eski bir nshasdr. 900 (1494) tarihinde baka birine intikal
etmitir. Fakat bunun da Fatihin yazs olduuna dair bir kayt
bulunmuyor.

292
Fatihin tafral menur ve beratlarndan elde olanlarnda el
yazsna ait misal yoktur. Sarahane esnafna Fatihin verdii be
rat el yazsiledir denmesini aratrdk. Lkin Fatihin yazs ile de
ildir. Fatihin grdmz ayn istifde, fakat eitli turalarndan
birisini banda tayan bu berat 879 (1474) tarihlidir. Velhasl
btn bunlar sralamakla Fatihin el yazsn henz bulamadk
diyebiliriz .
Mhrlerine gelince :
ki eit mhrn bulduk ve bunlarn resimlerini sona koyduk.
* Bunun (Mehemmed biu Murad han) imzals bizce ehzadeliine
aittir. Manisadaki ktphanesine giren kitaplarn ba ve son sahifelerinde arannca bulunmaktadr. Bunlar ok defa dikkatle baslmamtr. Fakat bu suretle mhrlenmi kitaplardan bilhassa Fa
tihin kurduu Semaniye ktphaneleri kitaplar arasnda ok vardr;
bu mhrle mhrlenmi olarak Ayasofya ve Saray ktphanele
rinde grdmz kitaplarda rastlayamadk diyebiliriz. Fatihin di
er bir mhr de (Mehemmed bin Murad han elmuzaffer daima)
yazldr. Bu bizce padiah oldukdan sonra kulland ve mnha
sran Semaniye ktphanelerine hediye ettii ve bakalarnn da
vakfettii kitaplarn ba ve son sayifelerinde basldr. Bu cihetle
bu mhr Kadzade ve dier limlerin yine Semaniye ktphane
lerine vakfedilen kitaplarnda da vardr. Kendi ktphanesi iin
yazdrlan ve sslenen kitaplarda ve Topkap sarayndaki ktp
hanelerinde dier ehir ktphanelerinde bununla mhrlenmi
kitap gremedik diyebiliriz. Bu mhrle mhrl kitaplar mnha
sran imdi Fatih ktphanesindedir ve Semaniye ktphaneleri
ksmnda bildirdiimiz gibi pek ok sayda kitap bununla mhr
ldr. Bu mhrl sahifelere rast gele yalnz ba ve sonunda ol
mak zere bazen dikkatti ve ok defa dikkatsiz baslmtr. Bu
mhrlerden ne birincisi ve ne de kincisi resm vesikalarda basl
[1] Fatih ktphanesinde N. 4654 de latif bir talik ile jJ- jU U I ^
( jl

y )

>. kitabesini grdk, fakat zerinde durmadk. A. Kemal ok bir no

tunda trbesindeki (c^lliVi* ^-J) ibaresinin el yazsiyle olduu okunmutur.

Fatih trbesinde halen byle bir yaz yoktur.

293
deildir. Zannmzca bunlar kitaplar iin kazdrlm mhrlerdir.
Bu mhrler tam beyzi ve kktr. 11x2021 milimetre kutrundadr. Fatihin ahs iin hazrlanan kitaplara olu ikinci Baye*
zid sahip olunca kendi mhrn baa ve sona itina ile basdrmtr. Fatihin elmuzafferli mhr daha sanatkrane kazlmtr,
dieri daha basittir.
Turas:
Fatihin anane mucibince kendi imzasdr. Tpk babas ikinci
Muradn istifi eklindedir. Fatihin turas resm vesikalar banda
ok eitlidir. Ayni istifdir, bunlarn eitli olmas yazan hattatla
rn mteaddid olmasndandr. Kalemin kalnlk ve inceliklerine
gre eitleri vardr. Bunlarn keza altnllarna ve harf bolukla
rnda buyallarna rastladk. Esas bir olmakla beraber hi biri di
erine benzemez. Bunlar belki pdihlarn ilk imzalardr. Nitekim
birisi tarafndan noktalarla hazrlanp da bizzat Emir Sleymann
zerinden kalemle izdii bir tanesini rahmetli M. Cevdet kolek
siyonunda grdk. Fakat devlet byyp de iler artnca padiah
lar bu imzay onlarn adna atacak emn insanlara havale etmiler
dir. Binaenaleyh Fatihin bu bykl birbirinden farkl turalar
da kendi yazsiyle deildir. Bir defa buna imkn yoktur. nk
bugne kadar ele geen vesikalarn adedi bile buna imkn vere
mez. Bunlar Fatihe ait nemli vesikalar olmakla beraber elinden
km kabul olunamaz. Bunu nianclarn yazd kanaatideyiz. Bu
turalara ait rnekler, Topkap saray mzesi arivindedir Ul. Bave
klet arivinde olduu gibi bir tanesini de resimler ksmna koy
duk. 9 kadar Krealitz [2] tarafndan yaynlanmtr. Biz imdiye
kadar on dokuzunu grdk. stif farkl bykleri ve kkleri
vardr. inde yazya vkf olanlarnnki olduu gibi dikkatsiz yazl
m olanlar da grlmektedir. Turalardaki ibare daima (Mehemmed bin Murad han elmuzaffer daima) dr. Bu turalarn daha
ssl olanlarnn yaz ve tezhib sanat bilenler tarafndan yapld[1] No. E. 10735. 6763. 6767. 6761.
{2J Dr. F. Kraelllz Osmanische Urkunden in Trkischen Sprache aus der
zweiten hille des 15 yaiuiiundtiic " icn 1522.

294
ma phe yoktur. Bu suretle itinal hazrlanm olanlardan bir ta
nesini grdk.
Fatih hakknda baz mtalaalar ve notlar :
imdiye kadar grebildiimiz umumi ve hususi mehazlerimizde az bulduk. Fakat bir ka elden idare edilen bu aratrmalar
sonunda epi malmat kaca midinden ayrlmyoruz.
Bunlardan elimize geenler arasnda ekayike mal olan veya
hut ksmen oradan kan malmat az deildir. Tek tk fkralar
vardr. Devrini alkadar eder notlar bulunabiliyor. Bunlarn ara
snda stanbul fethine ait imdiye kadar tarihlerimizde grlmiyen
tarihler Fatihin Bizans saraynda okuduu rivayet olunan Farsa
mehur beyit deiik kelimelerle yazl bulunmaktadr. Bunlar gibi
vesikalar olduka eitlidir. Hepsini burada bahis mevzuu etmek
zordur. Bir ksm bu metne dahil olmutur. Bibliyografileri onlarn
ktklar yeri bildiriyor.
Bu kabil topladmz ve mukayeselerimize yarayacak olan ve
sikalarla bugn dosyalar bile hazrlanmtr. Bunlar azmsamyoruz.
Fakat henoz bunlarla Fatih hakkndaki hususi mtalalar srala
mak tam olamyacandan vazgeilmitir. Fakat bize u kanaat
gelmitir ki arandka mutlaka bir eyler kmaktadr,
Fatih hakknda mellifler arasnda baz grler vardr ve bun-,
lar ksmen tesbit edilmitir. Bunlar garp ve ark lim ve mte
fekkirlerinin grleri olarak ikiye ayrabiliriz. Bunlarn arkda
olanlar Fatihe tenkitkr mahiyette deildir. Lkin garpda olanlar
arasnda tenkid olunan noktalar vardr ki bunlarn hemen hepsi
hakszdr. Lkin bunlar da nemle takib etmek doru olur.
Fakat hepsi Fatihi olgun ve hayrete ayan bir kafaya malik ola
rak grmektedirler. Dost ve dman hepsi bu noktada birlemidir.
Fransz melliflerinden Bel, Fatihin ann, hi bir becerikli
dmanla karlamam olan Iskenderden bile yksek tutar.
N. Yorgaya gre Fatihin azimli ehresinden, dald derin
dncelerin ifadesi gibi bir ift hznl gz parlyordu. Bununla
beraber, o hi de on ikinci arl apnda, yahut Napolyonun in
san st byklnde bir hlya ve fantaziye dkn deildi.

295
Vaka Trk rknn bu taze fidan da gsnde ihtirasl bir ruh
tayor ve bunun byk Iskenderin ve Jl Sezarn Arapaya ter
cme edilmi kitaplarn okuyarak besliyor ve kanadlandryordu.
Fakat akl daima keskin ve sakin kalyordu.
O her eyi yakp ykan ve arkasnda bir demonun izleri gibi,
byk harabeler brakan bir an arkasndan komyor, belki sis
temli bir tarzda, kurmak, imar etmek, ve btn zamanlar iin ya
ratmak istiyordu, ince endaml, fakat dayankl demir bir vcut,
ona cenubun gneden yanan vadilerinde, ve imal dalarnn i
lerine girilemiyen ormanlarnda, her trl tehlike ve yorgunluu
ve iklim sertliini yenmee yardm ediyordu.
Byk bir pln, her gn durmadan ileyen bir faaliyet, kati
anlarda emniyetli bir skn, insan kuvvetini idareli kullanma, insan
kann koruma, yeni ekillerde ahenkli bir devlet tekili cehdini
isteyen gerekden ahne bir eser iin, tabiat onu zenerek ya
ratmt i l ] .
Fatihin aleyhine yazlanlara en gzel cevap veren Namk
Kemaldir [2]. Diyor k i :
(Fatihe izafe edilen honrizne hareketlerin hepsi uydurmadr.
Bir kocakarnn bir kavun davasn kendi huzurunda ryet edecek
kadar dil olan bir pdih kabilmidir ki bir kavun iin ( hangisi
nin yediini anlamak maksadiyle) 12 i olannn karnn yardrsn.
Pdih sevdii bir cariyeyi (askerleri) tatyib iin neden idam et
tirsin ? Zira yenieriler hareme mdahale edemezdi.
Fatih, Sab kardeini ldrtmemitir. O isimde babasnn olu
yoktur. Mustafanm, sanca Karamanda vefatna, senelerce acmtr. Bunlarn hepsi bhtandr.
Fatihe isnad olunan kabahatlerden en by udur ki gya
mlkn asayiini temin iin kanunda ehzadelerin lzumu idamna
dair bir fkra koymasdr. Fatih bu kanunu bizzat yapm, fakat
[1] Haan Cemil ambel. stanbul fethi. Cumhuriyet gazetesinde 28 Austos
1942 den itibaren tefrika edilen makalelerden. N. Yorga geschichte des Osmanisehen Reiches. 2 Band. 1909.
[2J Evrak Perian Teracm Ahval. Fatih ksm

296
zamann lemasna arz ile her meselesine ayr ayr fetvalar alm
tr, buna imkn yoktur.
Fatih yle Cebabireden bir hkmdar olsa molla Grani, Bursa
kads iken gnderdii, ferman mugayiri erdir diyerek para
para edib mbairinin yzne attkdan sonra hiddetle Msra ka
dar gidince slm hkmetleriyle muaraza karmak pek ziyade
menfuru iken hocann celbi iin Msr meliki ile harbe giriecek
kadar srar ihtiyar etmezdi.
Bir safhai tarihe gre : ( Fatih hakkndaki iftiralar vesikalara
dayanmaz. Kritobulos gibi en insafl rum mverrihlerinin yazdkla
rna baklrsa Fatihle biz her hususda mftehir olabiliriz. Fatih
mtefennindi. Macar Urban top atmaa mahsus baz fenn dekayik bilmediini itiraf etti. Fakat Fatih o meseleleri ittil zatiyesiyle
fasledebileceini syledi. Bilhare de yle yapt fi].
A. A dnan: ikinci Mehmed gerek din ve gerek metafizik
meselelerle genliinden itibaren alkadar olmutur. Gen hkm
dar hakikati muhtelif yollardan arayan bir insand. Hayatnn so
nuna kadar metafizik meseleleri, etrafndaki limlerle mnakaa
ederek alkadar olmutur . .. Eer Fatih eskilerin .,ve o asrda
Avrupann ilmini derinden tetkik etmee daha fazla zaman bul
mu olsayd Trkiyede ilim rnesans XVIII inci asra kadar geri
kalm azd..) mtelasndadr [2],
Devrinin kronolojisine re Fatihin bulunduu yalara gelince :
Henz byle bir cedvel hazrlanmamtr. Hazrlamak iin aradrmalar ileriye gtrmek lzmdr. Fatihin tahta getii ya belli
dir. 20 yanda hkmdar olan padiah 22 yanda lstanbulu al
mtr. Vefatnda da 51 yandadr. Tarihini bildiimiz zaman bu
31 seneden ibarettir. Her senenin vukuatn seneler srasiyle ta
mamlamaa almaldr, nce bilhassa lm hayatn ilgilendiren
en byk hadise olan Fatih klliyesinin alnda 41 yanda idi.
875 (1471) ehzade Bayezid ve Mustafay Edirnede snnet ettirdi
inde 27 yanda, 861 (1457) de ehzade Cem Edirnede dodu[1] A. Kemal. 1329. S. 109117
[2] La Science chez les Turcs ottomans. Paris 1939 P. 2141.

297
unda 30 yanda bulunnyordu. 864 (1460) da Fatih kiliyesi ve ca
mii temel atmnda 33 yanda idi. 867 (1463) Istanbulda Yenisara*
yn inasnn bitiminde 868 (1464) de 34 yandadr. 871 (1467) yaz
ve sonbahar mevsimlerini lm aradrmalarla geirdi. O zaman 37
yanda idi. ehzade Cem snnetinde 877 (1473) 43, olu Mustafa
nn Nide civarnda lmnde 879 (1475) 45 yandadr. Bellini
resmini yaparken 885 (1480) de 50 yanda bulunuyordu. Bildirimiz gibi 886 (1481) de de lmtr.
Biz Fatihin btn seferlerini, dar kararlarn verdii seneleri
bti listemize almadk. Yalnz o devrin deil yalnz senelere mah
sus hatta aylara ve gnlere dayanan kronolojisini imdiden hazr*
lamaa balamalyz.
vj
Bu sona kalan bahsi tekemml ettirmek lzmdr. Verdiimiz
bilgiler maalesef tam deildir. Tarihlerimizin bu konulara da me
haz olmamasna zlmemek elden gelmiyor. Bu noksan tamamla*
mak kacak vesikalarn zamanna tabidir. Bu bahsi kfi bulmyacak
okuyanlarn yalnz noksann grmekle kalmayp kendilerinin de
bu bahsi btnlemee gayretlerini dilerim.

II

Fatih klliyesi ve devri

Mderris ve lim leri
Fatih devri mderris ve limlerini iki ksma ayrabiliriz. Bir
ksm Fatihle beraber stanbul muhasara ve fethinde bulunmutur.
Molla Grani, molla Hsrev, molla Zeyrek, ve dierleri bunlardan*
dr. Bir ksm da sonradan davetle veya kendiliklerinden gelmi
lerdir. Davet Fatih tarafndan olduu gibi Fatihin hocalar ve di
er byk limler tarafndan da yaplmtr. Kendi gelenler ara
snda, liyakatli olduklar anlalanlar iyi mevkilere gemilerdir.
Bir de istanbulun yeni ilim muhitinde baka yerlerde devam ettir
dikleri tahsili burada tamamlyarak kalan ve ilerliyenler de mhim
bir yekn tutar.
Fatih zamannda stanbulda ilim muhitini dolduran ve bu yollar
dan gelen limler arasnda Ayasofya ve Zeyrekde kurulan ilk
ilim muhitinde vazife alanlar olduu gibi Semaniye medreselerinde
bulunanlar mhim bir yekn alr. Bunlar biz eski hal tercmesi
kitaplarndan reniyoruz. Lkin tercmei hallerinde mderris ol
madklar kaytl olanlar da fazladr. Bunlar istanbulun muhtelif
yerlerinde ders verdikleri gibi Anadolu ve Rumeli medreselerine
gidenler de epi bir yekna varr.
Fatih klliyesine mderris olanlar Fatihin sk bir imtihanndan
geerler, yahut erhlere yaplan hiyeler ve talikler yazarak ken
dilerini gsterirlerdi. Bu suretle muhtelif tarihlerde bilhassa 857
886 (14531481) seneleri arasnda stanbulda Fatih tarafndan
muvakkat ve sonra esasl olarak kurulan medreselerde vazife
alanlarn isimlerini sralyalm. Bunlar stanbul niversitesinin nakli
ve akli ilimlerde ilk mderrisleridir.

299
- Hatib zade

Molla Hsrev (Mehmet

bin Framerz) bin Hoca Ali
Molla Hayrddin
Molla (Aliiddin) Ali Tusi
Molla Zeyrek (Mehmed)
Hocazade (Mustafa bin Yusuf)
Molla Kestelli Mustafa
(Muslihddin Kastlani)

Molla Yakup Paa,

Molla

>

Molla
Molla
Molla
Molla
Molla

Ahmed Paa

Haan elebi

Muhiddin

Kad zade Kasm (zari)

Ali Bestami

Muhiddin Manisaolu
Ltfi

Alddin Arabi
Abdlkerim
Haan Samsun!
Mehmed
Ali Kucl

Molla Efdal zade Hamid fittin

Molla Hsamddin mm
veled
Molla Bahaddin
Sracddin
> Yusuf Kirmasti
Aliyyl Fenari
Muslihddin
Muslihddin Mustafa
Muslihddin Yarhisar

Hepsi zamanlarnn cidden byk limleridir.

Aralarnda molla Hsrev, Ali Kuci Ayasofya; molla Zeyrek,
Hocazade ve Ali Tusi, Zeyrek medreselerinde tedrisde bulunmu
lar, sonra bunlar ve dierleri ksmen buralara ve tamamen Semaniye medreselerine gemiler ve oralarda yksek bahisleri okut
mulardr. O devirde teaml mucibince mderris ve limlere mol
la ve tazimen Mevlna denir, ticaretle megul olanlar hoca say
lrd. XVI mc asra kadar Osmanllarm ilk kurulu devrinden iti
baren byle gider. XVI mc asrda molla yerine mderris lakab
kaim olur. Artk tccarlara da hocann cemi olan Hcegn tabiri
verilmez. Bu lkab ilim ve tahsil grm lm ve dar vazife alm
olanlara verilir. Molla olmadan nce de son lm lkablar danimendlik idi. Danimendlii bitirince mderris muavini yerine muid
olanlar artk retim yolunda vazife alrlar veyahut kadlklara

300
karlar. Tedrisde uzun veya ksa zaman bulunduktan sonra kadl
a ve devlet otoritesine geenler de grlmtr.
Fatih niversitesinin bu hocalar devletin mavirleri arasnda
yer almtr. ok mhim mzakerelere arlrlar. Fatihin kanun
namesi bunlarn tetkikinden geer. Devlet otoritesinin fevkinde
saylrlar ve terifatta onlarn n safnda yer alrlar. Fatihin sofra,
snda yemee oturabilirler ve Fatih de onlar ok sayar. Doru
sylemelerini ho karlar. Lkin onlar ilmi otoritesi dahilinde tu
tar. Aralarnda Fatihe darlb gidenler, tekrar arlanlar olduu
gibi gidib de bir daha gelmiyenler grlmtr. Lkin onlara ilti
fatlar da oktur. Onlar zengin, mal ve mlk sahibi yapmtr.
Aralarnda cereyan edenleri Fatihin limlerle olan mnasebetleri
ksmnda yazdk. Onu burada tekrarlamyoruz.
Bu deerli limlerin tercmei halleri mazbuttur. ekayiki Numaniyenin Arabca asl, Topkap saray mzesinde Hazine ktp
hanesindeki resimli ve Trkeye tercme edilmi nshas, matbu
olan Mecd tercmesinde birer birer yazldr. En mhim noktala
rna geen sayfalarda temas edildi. Lkin biz akayike girmeyen
bazi mhim kaytlar bulduk ve topladk. Hepsinin yine hal terc
mesi kitaplarnda olmyan resimlerini, el yazlarn bulduk. Bunlar
toplannca ayr bir eserin mevznu olacaktr. ok tekerrrlere
meydan vermemek iin tafsilta girmiyeceiz. Bunlarn bir ksmm
resimler arasna koyduk. Lkin hepsi hakknda dank bile olsa
baz cihetler renilecektir. Elimize geenleri tamamen buraya
koymak ilemeyiimiz daha bu listenin bizce noksan grlmesin
den ileri gelmektedir. nk her gn yeni bir malmat karmza
aradmz nisbette kmaktadr. Binaenaleyh bizce bu bahis daha
btnlenmemitir. Burada mteferrik yerlerde yazdklarmz da an
cak ileride yazlacak yazlara indeksimizle bir kaynak olabilecektir.
Fatihin disipliniyle mollalar iyi geinmiye almlardr. Fakat
aralarnda ihtilf halinde olanlar az deildi. Molla Alddin Tusi.
Molla Zeyrek, Hocazade, Hatibzade, bir trl anlaamamlar, hele
Hatibzade ile molla Ltfi arasndaki ihtilf Hatibzadenin garaz ve
kiniyle, molla Ltfininde dokunakl szleriyle azm, Fatihin

301
basks zerlerinden kalknca benim bir eserimi tenkid edecek korkusiyle ikinci Bayezid zamannda sene 900 (1495) de molla Ltfinn yanl anlalan bir sz izm olunarak lmne fetva verile
meyince Hatibzade rakibinin eline dtn grm, onun l
mn fetvasiyle reva grm ve ellerini kana boyamtr. Lkin
bu fani dnya ona da gn gstermemi ve bir sene ekebildii
ruh izdiraplar iinde molla Ltfi kadar eser ve eref brakmadan
snp gitmitir. Lkin bu hdisenin mollalarn ak hareket ve
szlerine engel olduu bir hakikattir.
Bu mollalar bu gn niversiteleri idre eden profesr meclisleri
gibi Fatih huzurunda toplantlar yaparlard. Senede hir toplant
Fatih camiinde olur, Klliyeinin gelirlerini ve masraflarn karladrrlar ve icab eden kararlar verirlerdi U l.
Klliyenin Semaniye (Sahn) medreselerine mderris olmak ve
hatta muidlikde bulunmak en byk lm payelerden saylmtr.
Yukarda saydmz klliye mderrisleri arasnda veziri azm
Mahmut paann camii vanmda yaptrd medresede vazife alan
lar vardr ki Muhittin Manisaol bunlardan biridir. Hatta bunun
Mahmut paa medresesinde a dersinde hocas molla Hsrev ve
Hatibzade dulunmutur. Binaenaleyh Mahmut paa medresesi med
reselerin dereceleri ksmnda bahsettiimiz gibi Sahn rtbesinde
ve klliyenin dier ubeleri mesabesinde saylmtr.
Fatih klliyesi ve ona bal olan medreselerin hocalarn ks
men sraladk. imdi Sahn (Semaniye) medreselerine mderris ol
duklar hal tercmesi kitaplarnda yazl olmyan dier limlere
geelim: Bunlar arasnda Sahna mderris olanlar olmaldr. Lkin
ilerinde Fatihe hoca olanlar bulunduu gibi vazife almyarak bir
kede oturanlar ve bilhassa aralarnda ok kymetli olanlar da
vardr. Bunlar da Istanbulda klliye mderrislerinin ve rektr sfatiyle Fatihin muasrdrlar ve bilhassa iltifatna da ermilerdir.
Her ne kadar klliyede vazife almamlarsa da buraya gelerek
husus alarak retim yolunda bulunmakla da Istanbulun bir ilim
merkezi olmasna byk hizmetleri dokuumutur.
[1] Fatih auttan Mehemmed II vakfiyesi. Vakflar Umum Mdrl ya
ynlarndan.

302
Bu. limleri yle sralyabiliriz :
eyh Ali Bestami-i Herev
Molla Dervi Mehmed bin
Hzrah
>

llyas

Salhddin
> Abdlkadir Hamidi

Ali bin Yusuf bin

Mevlna Fenari
Eerefzade

Abdullah Amasi
Hacbaba Eltusi

Veliyddin Karamani
Kara Sinan [t]

Veliyddin bin tlyas

Hsni

Mustafa bin molla

Hsam
Muarrifzade

Yaraluca Muhiddin

Molla Kplolu Muhiddin

Vildan (Mehemmed)
Ahmed paa bin

elliyyddini Hseyni

brahim paa ibni

Halil paa
* Molla Salahddin bin
aydomu Karamani
emsddin
Sinan paa
Nizami
Mehmed bin Sinan paa

Melihi
> emseddin Ahmed
Takn Halife (Stk)
Siracddin
Muhiddin
> Kirimi (Seyyidi Ahmed

bin Abdullah)

Aralarnda hal tercmelerine klliye mderrislikleri yazlmyanlar

karsa klliye kadrosu zenginliyebilecektir. Bunlardan eserleri ve
hiyeleriyle mehur olanlar vardr. Istanbulda ilim muhitini kur*
malar dolaysiyle Semaniye medreseleri mderrisleri arasndan
karmak doru deildir. XV inci asr ilim hayatmzda ayn ayr
hal tercmelerinde grlecei zere hizmetleri byktr. Bir birle
riyle kendilerindeki ilimlerin kifayeti nisbetinde geinmilerdir.
Aralarndaki ihtilflar Sinan (H oca) paa gibi nfuzlar ve telkin
ettikleri ilim ve iktidarlar ve yksek ahlklarnn tesiriyle hal
edenler de grlmtr. Sinan paa Sahnde resmen mderris ol[1] Fatih K. N. 5437 de kaytl mecmua! resailde tonlarda Eyp sultan
civarnda medfun olanlarn listeaini verirken (eblfeth sullan Mehemmed han
atik zamannda kazaskerlikden veziri azm olan merhum Kara Sinan paa de
mektedir. Burada bunun Sinan paa da olabilmesi ihtimali hatra gelmektedir.

303
madii halde gerek tazarruname gerek maarifnamesinde ders
okutmakla ok yorulduunu bildirmektedir.
Fatih devri limlerini sralarken o zaman Istanbula gelen ve
Istanbulun Trkledii kadar slmlamasna da mhim hizmetler
yapan eyh denilen ok defa ilim ve ekseriya da hal ve numune
omacak feragat huylaryle kendilerini sevdiren bir dier zmre
daha vardr. Bunlar arasnda Ak emseddin ve eyh Vefa pek
sevilmiler ve saylmlardr. Sinan paa Tearruname sonunda
bunu ne gzel bildirir. Ak emseddinin feragatleri, Konyal eyh
Vefann da etrafna adam toplamamas ve kimse ile temasda bulun*
mamas dikkate deer, hatta Fatih ile grmedii bile sylenir.
Fatih, zamannda Istanbulda bulunan limlere yer gstermi,
bilhassa klliye etrafnda toplanmlardrki bu teaml son Fatih
yangnna kadar devam etmitir. Bundan ayrca bahsettik. Burada
tekrardan maksadmz onlara dnya yoksulluu gstermemi olma
sdr. Maksad da aktr. Kendilerini ilme versinler ve ondan
baka kaygular ve yollarndan kendilerini alakoyacak bir engelleri
olmasn.
Bu limler refah iinde, mderris olduklar medreselerde al
yorlar ve aldrrlarken ve bulunduklar yerlerde hazr birer
ktphane de ellerinde olduu halde eski bir taamml ve ilmi za
ruretlerle husus ktphanelere malik olanlar da az deildir. Bun
larn bir ok kitaplar imdi Fatih ktphanesinde bulunmaktadr.
Mesel Kadzade (Germiyanl Kasm (Molla Izari), Hatibzade, Mu*
sannifek (Ali Bestami) kitaplarn Semaniye medreseleri ktpha
nelerine vakfetmilerdir. Dier' ktphanelerde de Sinan paann
olu Mehmede intikal eden kitaplarndan, Hzr bey elebi
molla Hsrev, Hocazade, eyh Vefa, vezir Mahmut paa, vezir
Halil paa, molla Zeyrek, Aliyyl Fenari olu Mehmed kitaplarna
arada dier ktphanelerde temellk kitbeleriyle beraber rastla
nyor. Bu ksm da henz daha ok kitab grlmesi lzumundan
tekemml ettirilemedii cihetle tamamlanamamtr. limlerimiz en
mhim kitaplarn beraberlerinde bulundurulmasna ehemmiyet ver
milerdir. Fatihin husus ktphanesi bunlarn elinde idi. Bu ki

304
taplardan Fatih kadar en ok molla Ltfi ve Sinan (Hoca) paa
istifade etmilerdir.
Ayrca bir monografi mevzuu olarak ele aldmz bu bahisler
zerinde aradrmalarmza devam ediyoruz. Bunlar iinde molla
Hsrev, Molla Zeyrek, Hocazade, Molla Fenariler, Hzr beyzade*
ler, bilhassa Ali Kuci zerine yaplan geni lde resimli ve ve
sikal monografiler bitmek zeredir. Umumiyet itibariyle en mhim
noktalarn Fatihin limlerle mnrsebeti ksmnda izaha aldk.
Hal tercmelerine katlmk zere kan yeni malzeme hadden faz
ladr. Daha da kacaktr. Binaenaleyh bu bahse burada istemiyerek ve bu zaruretlerle son vermi bulunuyoruz.

III

F a tih z a m a n n d a ilm i m n a k a a l a r

stanbul fethinden sonra ilim hayatmzn Fatihin hayat mddetince devam eden parlak devrini talandran bir nokta da ilmi
mnakaalara verilen nemdir. Eer bu olmasayd o devrin ilim
hayat ve faaliyeti ok cansz kalrd.
Her ne kadar Fatihin ilme merak ve limlerle mnasebeti
ksmnda bu noktalarn ve ilmi hadiselerin seyrine ksaca temas
ettikse de Ana hatlar iin tekrar yer vermei doru bulduk.
O devrin ilmi mnakaalarnn en nemlisi phesiz ki tehaft
meselesidir!*]. Gazali 450506 (10581111) Tehaftl Felsife
(filosoflara reddiye) yi yazdndan maksadn mehur eserinde
izah eder. Bunu ve buna lbnirrdn 520595 (11261198) ver
dii daha ara bulucu Tehaftt Tehaft bu eser iin dikkatle
inceleyen sayn iistad smail Hakk zmirli (Gazali, bnrrd;
Hocazade tehafutleri ve Aladdin Tsinin Zahiresi) adl mhim
bir bend yazdlar. Bu bahsi ksaltarak ehemmiyeti dolaysiyle bu
raya alyoruz.
(...Gazali bir grh gryor. Bunlar kendilerine inanyor. slm
vazife ve ibdetlerini bir tarafa brakyorlar. Aklda tuttuklar
yoldan yryorlar. Gazali bunu hissedince eski filozoflar red et
mek emeliyle bu mehur eseri yazyor. Bunda Aristoyu red ile
kalmyarak btn filosoflarn reylerini kardryor. Gazali, Aristo
mtercimlerinin szlerini tahrifden, tebdilden hali grmyor. Sz
lerini tefsire ve tevile mhta gryor. Hatta mtercimler arasnda
mnakaalar ktn da sylyor. Ve bunlarn reylerini Tehaftlfelsifede iptale koyuluyor.
{1] Bu bahis aahfe 176 dan itibaren ncelenmee balanm.
uzamasn diye ana batlar buraya alnm tr, tekerrr yoktur.

Orada

306
tbnirrdn Tehaftne gelince : Gazalinin bni Sinaya hcumu
Endlsde tepki uyandrmtr. nk Endls felsefesi bni Sina
felsefesinin dengidir. u kadar ki tasavvuf rengi ile boyanmtr,
lbnirrd bu maksadla Gazalinin reddettii szleri yazdk dan sonfra bunlara ilimitir. Gazali Tahaftlfelsife ismini filozoflar yere
[ sermek manasna gelmek zere koymutur, lbnirrd de Tehaftlfelsifeyi yere drmek emeliyle Tehaftttehaft yazd. L
kin o hem karsndakini susdurmak ve hem de okuyanlar dal
letten korumak maksadiyle yazd bu esere nezaketen sadece
[Tehaft dedi.
lbnirrd Tehaftde terafgir deildir. kile yaramyan szleri
sylemez. Bir ok yerlerde Gazalinin ilim ve zeksn takdir eder.
Fakat bir ka yerde hatasn balamaz, lbnirrdn Gazaliyi
hakl grd, bni Sinaya kd vkidir. lbnirrd, Gazalinin
kelmclardan getirdii delilleri burhana dayanr grmez ve onu
safsatac olarak itham eyler. lemin kadm olmas meselesinde
Gazalinin szlerini tenkid eder. Gazalinin (filosoflar sanii isbatdan
[cizdir) szn uzun uzadya mnakaa ettlkden sonra red eder.
' Alemin ebedi olmas bahsinde Gazalinin szlerini kabul eder.
- S iGazalinin Mei filozoflar hakknda lmi lhi meselesinde
[hlikin ilmini mahlkun ilmine benzetmesi mugalatadr, diyor. Ga
zalinin (gk zhayattr) meselesindeki cevabn, lim ve hayrl
['grd Gazaliye yakdramaz. Gazalinin mahsuslardan mahe
de olunan, (fail sebepleri inkr etmesini safsata bulur, tbnir[ rd[: '(Gazalinin sz yakn ve] burhan meselesinden ok uzak
kalmtr. Eer hak ehliyle hak talebi zaruri olmasayd bu husus[_da*hi bir sz sylemezdim) diyor.l
bnirrdn kitaplar' Endls haricine kmadndan arkda
nadir^bulunurdu. Gazaliden sonra bni Sinaya en k hcum eden
| bni Melik Ebl Berekt Badadi 547 (1152) idi. Fahreddin Razi
606 (1209) nin bni Sinaya kar mcadelesini tekil eden Ebl
Berekt Badadinin (Elmuteber) i idi. Msteriklerin iddialarna
ramen Gazaliden sonra arkda filosofi faaliyeti bin tarihlerine
kadar hemen be asr devam etmidir. arkda ilk nce Gazali ile

307
fbnirrd muhakeme eden ilimde Ihatai klliycsi ile mehur olan
lbni Teymiye. 728 (1328) idi.
fbni Teymiye her ikisini tenkid eder ve ok yerlerde Gazaliye
hak verir. Nihayet Fatih sultan Mehmed emriyle (evhadilemair
rum - rum diyar limlerinin biri) Hocazade ile Alddin Tusi,
Gazali ile lbnirrdn ihtilf ettikleri noktalarda tbni Teymiyenin
halefi oldular. Bunun ayr bir risalesi yoktu. Uzun uzadya muha
kemesini yazmyor. Hocazade (Tahafitlfelsife) yi, Tulu Alddin
(Ezzahire) yi yazdlar.
Hocazade ile Alddin Tusi kitaplarnda tbnirrd kale alm
yorlard. Gazali gibi yere sermek istiyorlard. Bu arada bnirrde
hcum etmi bulunuyorlard.
arkda filosofi faaliyetinin mihveri olan fbni Sinann art
etrafnda arih ve mnekkid Fahri Razi iki cereyan uyandrd. Bu
cereyanlarn banda Fahri Raziyi mdafaa eden Emedi 631 (1234)
lbni Sinay mdafaa eden Nairi Tusi 672 (1274) bulunuyordu.
Nairi Tusi filosofiyi Behmenyrm akirdi Lgeriden almt.
Hocazade, Fahrddin Raziden, hem Nairi Tusiden naklettii hal
de Alddin Tusi hemehrisinden nakletmeyib yalnz Fahri Razi
den naklederdi.
Hocazade Nairi Tusiyi hakm ve muhakkik vasflariyle yd
ederdi. Alddin Tusi Hocazadeden daha mufassal yazmtr.
Alddin Tusi tarafgir olduu halde Hocazade tarafgir deildi.
Gazalinin hatalarn gsterirdi. Bununla beraber Hccetl tslm
hafif grmek sevdasnda deildi. Gazaliden sdr olan hatalar
mstensihlerin yanllklarna veya mubahese ve ifadeye pek ziyade
itina etmekletekrar kitabna mracaata lzum grmediine atfederdi.
Hocazade Gazalinin 20 meselesini yirmi ikiye karm, Ald
din Tusi de yirmi meseleyi gememiti. Tusi, Usul meselelerinin
pek azn deidiriyor, fakat isbat ve red hususunda szn gelii
mnasebetiyle byk bir fark gsteriyor.
Hocazade kitabn mukaddimesinde tahrir tarznda hi bir ey
sylemedii halde Alddin Tusi bu hususa ehemmiyet yeriyor.
Alddin kendisi iin bazi eyleri art klyor:

308
1 Nazarnda ancak kati olarak tahakkuk ve tekarrr eden
h&k ve savab yazacak.
2 Ancak phe olunacak ve g olacak bir eye itiraz
edecek.
3 Eza ve cefaya ve insafszla davet olunduu zaman ta
assuba davet edene cevab vermiyecek.
4 nsaf caddesinden hi bir eyin muktezaslyle kmyacak.
Alddin yine kitabn sonunda Gazali tarznda filozoflar hakknda
hkmn yeriyor. Filosoflar ile vaki mubahasede btn matlublarn btl klnmasn kasdetmiyor.
Hocazade Alddinden daha ziyade kelm ve filozofi ile u
ramtr. slm leminde klsik kelm kitaplar akaidi Nesefiye ile
akaidi Adudiye, klsik felsefe kitab hidye ile hikmetl ayn-dr.
Ana kitaplarda metali, tevali, mekasd ve mevakfdr. Bunlar bi
rer mehazdr.
Metali Eblsena rmevi 682 (1283) tarafndan hikmet ve man
tk hakknda yazlmtr. Alddin Tusi arihler meyamndadr.
Fatihin emriyle Farsa yazmtr.
Tavali, Fahri Raziden itibaren vazolunan felsefi kelm hak
knda Mfessir Beyzavi 685 (1286) tarafndan felsefe ile kelmn
birbirinden ayrlamyaca decede yazlmtr. Sonrakiler hep bu
yolu tutmulardr. Hocazade tavali etrafnda mkl noktalar
izah edenler arasndadr.
Kad Adud 756 (13 ) tarafndan yazlan mekasit ile Sadeddin
Teftezani 791 (1389) tarafndan yazlan mevakf erhi btn tabiiyat ve ilhiyat meselelerini camidir. Bu iki mehazda meseleler
cidd ve derin surette tetkik olunmutur. Hocazade mevakif erhi
etrafnda bulunanlardan biridir. Alddin Tusi erhi mevafike hiye yazmtr ve akidi Adudiyeyi erh edenlerden, Hocazade hi
dye erhi etrafnda felsefi tetkiklerde bulunanlardandr.
Hocazade ile Alddin Tusi muhakkiklerdendir. Fakat Ald
din Hocazade derecesinde deildir. Asrnda bulunab limler ve
fazllar Hocazadenin kitabn Alddin Tusininkine tercih
etmilerdir.

309
Akidi Adudiye garibi mtekellim, filsof ve mutasavvf olan
iCellddin Devvni 907 (1502) Tebrizde bu yeni Tehaft grm,
bir mddet mtal&dan sonra (Hocazade Tehaft yazmakla beni
zahmetten kurtard. Ben yazabilsem byle yazabilirdim. Bu teha*
ft elime gemese idi ben yazmaa azmetmitim. Bunu grmeden
yazm olsa idim ulema ve fudal arasnda rsva olurdum) diye*
rek takdirlerini bildirmitir.
bni Kemal 941 (1534) de bu Tehaftl felsifeye bir talika
yazmtr. Ezzahire hakknda bu gibi vasflar ve takdirler grl*
mtr.
Alddin Tusi Gazalinin halis bir arihidir. Hocazade hem
arih ve hem mnekkiddir. Alddin Tusiyi Hocazadeye tercih
edenler varsa da ancak halis bir arih olmasndan, daha ziyade
izah etmesinden ileri gelmi olacaktr [i]. Tehaft bahsinin ana
hatlar ksaca burada sona eriyor.
Bu bahislerle mevzuun ilgisini gren lim ve vukufiyle kuvvetli
bir fen adammz olan Prof. Fatin Gkmen
M e d r e s e le rim iz in g e rile m e s i m ille r in e b i r n a z a r :
diye mhim bir bend yazmlardr. Fatih devri ve vefatndan son*
ra ilmin gerilemesi sebebleri noktasndan dikkatle ncelenmee
lyk bir etddr. O maksadla burada mevzularna ksaca temas
edeceiz. Medreselerimizin Fatih devrinden sonra yalnz eri ilim*
tere inhisar ettirilmesi medreselerimizin bir trl ilerliyememesinde
messir olmutur. Sayn mellifin kymetli etdne gre stanbul
medreselerinin Fatih devrinden sonra ilerliyememesinde ve hatta
btn ark fikir hareketlerinin gerilemesinde belli bal millerden
biri olarak ilim namna yaplan istipdad grmektedir. Bu suretle
limler yalnz bir cihete srklenmilerdir. phe yok ki birer ilim
ahikas olan eski byk limlerin fikirleri asrlarca hkmrn
olmutur ve bunlarn kurduklar esaslar deil zamanla sarslmak,
[*] 22/8/1942 de stad zmirli smail Hakk bu bahsi ok dikkatle ineeliye*
rek 7 mhim meseleyi ele alm iki mellif fikirleriyle mukayeseler yapmtr.
Bu bahla ayrca Fatih devrinin ilmi meaeleleri ererine girecektir.

310
bilkis sonraki asrlarda gelen limler tarafndan takviye olunmu
tur. Sistemleri yeni izahlarla devam etmitir. Bunlar fikirler zerine
o kadar derin izler brakmtr ve bu neticelere o kadar inanl
mtr ki aksi dnlmek istenmemitir. Bu yeni bir takm tena
kuzlar dourmutur. Hatta tabiat hkmleri iin tecrbeye bile
lzum grlmemitir. Bu eski neticeleri yeni izahlarla karlarnda
grenler arasnda bunu tenkit edenler km ise de, bunlar ii
tevilden ileriye gtrememilerdir. Bu suretle ne bunlarn asllarn
deidirmek lzumunu hissetmiler ve ne de yeni bir filosofi ve
fizik mebdei konulmas icab eylediini dnmlerdir. Bunlar e
kildikleri taraflarnda kendi kanaatlerinde srar edib kalmlardr.
Yine sayn stadn fikirlerine gre (ne kadar teessf mucib)
haldirki henoz kuvvetlemedii ilk devrin kelmclarndan (ehli
snnetin eyhi Ebl Hseyn Ali bin lsmaill Eari) mam Eari
270 - 330 (884 - 942) nintakrirlerini iine alan (Kitabl lbne) de
cva ile doldurulmu borunun yukarsnda hal (boluk) husule gel
dii zikredildii halde Torieelliye kadar bu tecrbe hi kimse
tarafndan yaplmamtr. nk teesss etmi olan ilmi istipdat
yalnz mcerret kyaslara kymet veriyor, tatbiki olarak tecrbeyi
ilim esaslarndan saymiyordu. Velhasl beeriyetin pek nadir yetidirdii bu zeka ahikalarndan fkran ualar geri hakikatin karan
lk sahalar ierisine ve ok derinliklerine kadar uzanb gitmitir.
Fakat bir ua huzmesi gibi yalnz bir istikametteki derinlikleri
aydnlatmtr. Bu zeklar takib eden tli zeklar artk bu aydn
latlm shann dna kamamlardr. Sonra bu limler, bu fikir
ler haricinde tecrbi mevzular bahis mevzuu etmek isteseler mu
kavemetle karlamlardr. Bazen bunlar, hasmlar olarak grdk
leri ilim adamlarna ldrc birer darbe indirmek mahiyetinde
olmutur. Bunun az sayda olmyan misalleri vardr.
(Eer garbde felsefe ykcs demekle hret alan (Tehaftl
Felsife) sahibi Gazali, Aristo ve lbni Sina felsefesinin bazi esasl
hkmlerini, episikl heyetinin kozmogonisini ykmam, Endlsdeki tbni Tufeyli, Zerkali ve Batrag yeni heyet esaslarn kurmaa
kalkmam olasydlar ok muhtemeldirki garb intibah hasl olmaz
ve bugnk ilim terakkisi grlmezdi.

311 '
Bu tenkitlerdirki Mabadettabia prensiplere ve yalnz kyasla
yaplan fiziki ve tabii hkmlere ve Batlamyos heyetine itiraz
olunabilir ve mevzu esaslar haricinde yeni esaslar dnlebilir
fikrini garbe vermi ve XII inci asrdan XVI inci asra kadar sal 1
sollu mcadeleler intibah devrini hazrlamtr.) 1*^.
K il
En mhim inhitat sebeblerinden ikinci mil de imann fikir hr-j
riyetine mukavemeti ve ilmin dini ereve iine alnmasdr. Mel- j
lifin bu hususdaki kanaati udur:
imandan maksadm uurdan kuvvet almyan dustura musallat
olan her trl kanaatlerdir. Hurafeler, muzur ananeler, cahilce
taassublar gribi. Dn mn, fikri harekete kar evrilmedike mak\!
adn haricinde kalr.
ikinci hicri asr ortalarnda Badad merkez olmak zere bala
yan bir fikr hareket, dini, felsefi, edebi ve msbet btn ilimlere
sratli bir inkif vermi ve din ile felsefe arasnda mtavazin bir
vaziyet meydana gelmiti. Aa yukar drt asr kadar sren bu
mtevazin vaziyet altnc asrdan sonra bozulmaa balad. Msbet
ilimler evketini kaybeti. Kelmclran filosofi malzemesi kullanarak
dinin etrafna ektikleri sed gittike muhkemledi. Din lemasl
din haricinde bulunan ve yerine bir faide temin etmiyecek olan
felsefi olsun hatta kelmi olsun ilimler zerinde fikir cevelann
brakdlar).

Uzun boylu devam eden siyasi ihtilller, islil here merleri

bu cereyan kuvvetledirdi. Fikirlerin kuvvetleri zafa urad. lim
dini bir ereve iine alnd ... timi bu erevenin dahiline hasret
mek ise fikri, hareketsizlie mahkm etmekten baka bir ey deil
di. nk dinin akideleri ve kat hkmleri zerinde fikir cevaln
edemez. O nasl tesbit edilmi ise yledir.
Sekizinci asrdan sonraki medreselerin inhitatnda maddi olarak
messir olan bir nc mil de metincilik ve erhciliktir.
Metnin bir ilmin esasl hkmlerini alarak bu hkmlere mesned olan kaziye ve kyaslardan bazlarn tay ve bazlarnn mey
yidelerine iaretle iktifa ederek telif edilen eserlerdirki kuvvetli bir
rih tarafndan erh edilmedike ve tali hkmler ilve edilmedik*

e mellifin maksad tamamiyle anlalamaz, ve mevzuu olan ilmin

hududu kavranamaz. erhler, mellifin mevkiine ve eserin kymeti
ne gre taaddd eder. Sonra bu erhleri hiyeler ve hiye hiyeleri takib eder. Sorakiler evvelkileri tenkide balar, bir mnaka
a silsilesi srer gider. Daha sonra mhim grlen noktalar zeri
ne veya mnakaa ve tenkit mevzularna dair tetkikden ibaret
bulunan talikatclk gelir. Metn ve erhciliin sekizinci asrn iptida
larnda taammm ettiini, h&iyeciliin de sonlarnda baladn
gryoruz. Hiye hiyecilii ise dokuzuncu asrda balamtr.
Bazi mhim metinler zerine yaplan erhler ve hiyeler silsile
si - ki bunlara metnin etraf denir bir ktphane dolduracak
kadar yn tekil eder. Biri bni Hcibin telif eylemi olduu
nahivden kfiye adndaki metindir. Bunun zerine erh, hiye;
hiye hiyesi olmak zere yazlm olan eserler, Ktib elebinin
tesbit edebildiine gre 89 tanedir. Bu eserlerin 4 Farsa, ikisi
Trke ve dierleri Arapcadr.
Bu erhlerin en mhimi olan molla Caminin erhi zerine 13
hiye yazlm olduu gibi bu hiyeler iinde en marufu olan ve '
melliflerinin isimleriyle yd olunan sm ve Abdlgafur zerine 4
er hiye yazlmtr.
Dieri Nasirddin Tusinin tecridiyle Esirddin Ebheri'inin Hidyesidir. Evllekinin etrafnda 30, kincisinin etrafnda 25 kadar
erh ve hiye toplanmtr.
br ise Hrezmli bir Trk olan Sekkkinin edebiyat Arabiyedn telif eylemi olduu (Miftahul Ulm) drki etraf 130 a kadar
kmaktadr.
Arap edebi kaidelerinin h eseri olan bu Miftah kitab metin
deil mufassal bir telifdir. Bunun, etraf dikkate ayn bir hususi
yet arzeder. Evvel vazh ve mufassal olmasna ramen metin gibi
alnarak zerine 23 hiye yaplmtr. Sonra an telhis ve ihtisar
[1] eden yani metne eviren yedi eser telif edilmitir.
(1) Bir eteri ihtisar etm ek, mevzutnun tli hkm lerini atarak birinci de
recedeki hkm l ettirm ek dem ektir. Telhia ite bazi lzum suz grlecek bahis
leri atm akla beraber lzum lu ilvelerde bulunm ak ve ifadeleri m etialedirm ek
suretiyle yaplan telifdir.

313
Bu telhislerden biri btn ark medreselerine hakim olan Hora
sanl Hatibi Dimikinin telhisidirki Miftahn en mkemmel metni*
dir diye tavsif edilebilir. Bu telhisin 18 den fazla erhleri meyann
da bilhassa stanbul medreseleri krslerinde daima en yksek
mevki ihraz etmi ve zamanmza kadar bu mevkii muhafaza eyle
mi olan allime Teftezaninin (Mutavvel) ve (Muhtasar) adl iki
eserinden evvelkisi zerine 20, kincisi zerine 11 haiye yazlm
tr. Daha sonra telhis tekrar telhis edilerek telhis telhisi namyle
yedi eser daha telif edilmitir. Bu adetler Kef - z Znundan
alnmtr. Ktib elebinin tesbit edemedii eserler bu adetlere
dahil deildir.
Avrupada en ok erhi olmakla mehur olan Homerin lyadasdr.
Zannediyorumki eski yeni muhtelif garb lisanlarna ait olmak zere
yaplm olan bu erhlerin adedi bikrettiimiz adetlere kamaz).
Mellif ite hep bu kabil eserler zerinde mnakaalar cereyan
ettiini, bunlara ilmi mbareze dendiini, bu mnakaalar hedefi
nin hakikati aradrma olmadn, sadece bahsi kazanmak veya
galebe etmesinin heyecaniyle yazlm bulunduunu, bu mnakaa
larn son limlerin eserlerinde de yer tuttuunu bildirmektedir.
Mellif diyorkl:
(Acaba yedinci asrdan itibaren metincilie ve erhcilie ve
sekizinci asrdan itibaren de hiyecilie niyn bu kadar dld?
buna u cevab verebiliriz:
lmin hkmleri zerinde az veya ok bir inklb husule getire
bilmekteki aciz;)
Bizce Fatih sultan Mehmed medreselerine msbet ilimleri sok
makla byk bir hamlenin balangcn kurmutur. eri ilimlere ne
kadar nem verildiini yukarda misalleriyle bildirdik. Akl ilim
lere yine nem verilmitir diyebiliriz. Fakat bu bahis Fatihin l
mnden sonra bir tarafa braklarak eri ilimler, deerli limimz
Fatin Gkmennin, bildirdii yoldan giderek Fatih devrinin tekilt
bozulmu ve ilim seviyesi de alalmaa balamtr. Yalnz bir ka
ilim ve fen ahsiyeti ksa seneler iin bu alalmay yavalatabil*
milerdir, ite o kadar.
,

314
Sayn mlellifin Fatih devrindeki ilim hareketlerini ilgilendiren
ksmlarn buraya aldk. Biz sadece stanbul niversitesinin Fatih
devrindeki kurulu tarihini tesbit etmei bu eserin program iine
alabildik. Bakalar tarafndan daha selhiyetle yazlmas icab eden
mteakb asrlardaki gerilmemezin sebeblerini Fatih Gkmennin
yazs gayet sarih olarak incelemektedir. Bunun ayrca neri aradrmamzn mteakb cildini yazacak mtehassslarmza ok istifa
deli bir kaynak olacaktr.
Fatih zamanndaki ilmi mnakaalarn eklini ba taraflarda,
detaylarn bu ksmda bahis mevzuu ettik ve Fatin Gkmenin
deerli etdnden srf bu devri ve bu ksm aydnlatacak mtalaa
larn aldk. Fatih devrinde ilmi hareket ve tekilt tarihesini
ileride daha dikkatle yazacak olanlara bir kaynak vermi oluyoruz.
Mtehassslarmzn bu bahsi inceliyerek ve dier asrlardaki
limler ve ilim konularndaki durumumuzu gzden geirerek mutlka esasl bir eser yazmalar ricasiyle szmze son veriyoruz.

in d ek s

A
Abdullah Amasi: 302
Abdullah arperdi (Seyyit) : 107
Abdullah (Hakkk): 268
Abdullah (Hattat; : 289
Abdullah (Takprl): 112
Abdurrahmanl Kseyim : 16
Abdfilaziz : 64
Abdllatif Makdesi ; 185
Abdlgafur : 812
Abdlganiyyl Nablusi : 127
Abdlhamit: 48, 64, 289
Abdlhak Hamit: 287
Abdlkadir efendi (skdarl): 186
Abdlkadir Hanidi (Molla): 148, 193,
195, 196, 198, 302
Abdlkerim (Molla): 202, 299
Abdfilmecit 1 : 64
Abdfirrahim : 108, 109
Adli : 260
Advar (A. Adnan): 3, 4, 31, 70, 166,
176, 178, 179, 240, 296
Adud (Kad) : 110, 208
Ahi elebi : 226, 228
Ahmedi : 5
Ahmet I I I : 109
Ahmet Dai : 5
Ahmet Hikmet t 96
Ahmet tbni Hambel: 31
Ahmet Kutbddin: 226
Ahmet Paa : 243, 247, 302
Ahmet Rasitn : 7, 162
Ahmet (ehri): 112
Akbyk : 7, 170
Ak emseddin : 7, 34, 273, 803
Alddin Ali bin yusufl fenari: 195,
197, 302
Alddin Esved : 3
Ali Alddin Tusi): 13, 15, 17, 18,
40, 88, 153, 196, 199, 200, 202,
205, 208, 210, 212, 299, 300, 304,

307, 308, 309

Aleksi Kommen (birinci): 12
Alddin Arabi (Molla!: 299
Ali : 37, 88, 42, 48, 44, 51, 65, 99,126,
127, 155, 226
Ali Be8tani : 299, 802
Ali bin Fethullahlmadanl sfahan:
263
Ali bin Mridis Sofi: 262
Ali bin Sofi : 80
Ali Emiri: 246
Ali (tmam): 145
Ali Kuci: 185, 188, 189, 190, 199,
200, 214, 215, 216, 220, 230, 231,
276, 299, 804
Alime (Sultan) : 22
Ali Neccar : 12
Ali Osman : 41, 187, 204
Ali Paa : 182
Ali Suavi : 24
Ali ir Nevai : 195
Alparslan : 115
Alp Ertunga: 247
Altuni Zade : 226, 228
Ali (Uaki): 107, 109
Aliyyl Fenariolu Mehemmed ah
elebi: 58, 55, 56, 291
Amirutzes (Georgis): 188, 180, 219
Aptullahi lhi (eyh) 14
Arap (hekim): 227
Arda (Halil Ethem): 145
Arif elebi: 155
Aristo ; 181, 212, 810
Ak elebi: 245, 246
Ak Paa Zade (Dervi Ahmet Aiki):
25, 60, 187, 200, 204, 228, 281
Ataullah (Hoca) : 227
Avni': 244, 249
Aydmolu Mehmet Bey : 4
Aydmolu Umur bey : 5
Ayvansarayi Hseyin : 14

316
B
Baha efendi : 288
Bahaddin (Molla): 108, 206, 207, 299
Bk : 50
Balcolu (Tahlr Harimi): 2, 115, 145
Barthold : 51, 258
Basri ( Gemalddin Abdullah bin
Sabin-l. ): 147
Batlamyua : 178, 179, 281, 811
Batrug: 810
Bayezid I I : 16, 18, 25, 38, 40, 48, 55,
57, 64, 69, 71, 72, 80, 94, 155,
170, 179, 180, 184, 190, 191, 199,
206, 211, 215, 222, 224, 227, 229,
288, 289, 242, 243, 250, 268, 268,
278, 279, 280, 285, 286, 287, 291,
293, 296
Bayezid I (Yldrm): 126, 161
Bedreddin Simavi (eyh): 143, 263
Behmenyar : 807
Behzad: 258
Bel : 294
Ballini (Gentille): 182,'282, 288, 248,
268, 254, 255, 256, 257, 258, 278,
282, 286, 297
Benedeto da Miano : 258
Bergeron (Dr): 222
Berlinghieri (F ..): 180J
Beir elebi: 167, 219, 226, 278
Bilsel (Cemil): 9
Botre: 116
Boyar (Ali Sami): 12
Buhar: 8, 120, 126
Burhan : 109

CJ

Cimi (Molla) 107, 111, 112, 196, 202,

250, 312
Celfil: 104, 109
VCell Esat: 12, 18, 19
[ Celfilddini Devvani: 145, _215, 809
Cellddin Abdurrahim Syuti: 2, 8
Cem (Sultan..): 88, 284, 265, 258, 264,
206, 297
Cemalddini Aksaray! (eyh..) : 8
CemalddinJKayseriyyi (eyh): 8

Cevdet Paa : 184, 186

Civani : 182
Cizyedar : 45, 51, 155
Comnene (Philippe..): 254
Crusius (M..): 217

agmuni : 216
ambel (Haan Cemil..): 246, 251,
277, 295
avuzade : 54
elebizade Mevlana Dervi Mehemmet:
56

D
Damat brahim Paa: 285
Davut Kayseriyi: 2, 104, 206
Daya Hatun : 163
Deissmann : 177, 178, 241
Dickson : 180
Dursun bey : 269

E
EbaEyyubl Ensari: 156, 172, 178,
194, 225, 273
Ebubehram Dmki: 27, 50, 61, 282
Ebubekril Beyhak: 115
Ebubekir Razi : 262
Ebu Hanife Numan bni Sabit: 145
Ebu shak irazi : 115
Ebu Sait Grgani : 226
Ebl Hseyin Ali bin smaill Earit
310
Eblmeali ( Abdullah bin Yusuffil
Cveyni) 115, 146
Ebl Sena Ormevi : 308
Ebl Vefa : 287
Edvard IV : 285
Efdaluddinl Ayici (Kad..): 212
Efdal zade (Hamid) : 207, 212, 246, 299
Efrasiyab 247
Ekrem : 48
Eldem (Sedad): 86
Emedi: 307

317
Emir Sleyman : 293
Erdoan (Abdlkadir): 6
Ergin (Osman): 8, 15, 21, 22, 25, 49,
88, 5, 96, 97, 109, 270
Erimi: 12
Ergun (Kmil): 39
EBrddin Ehberi : 812
Eref Zade 145, 302
Enclidis : 181
Evliya elebi ' 44, 49, 51

F
Fadlullah Hurufi : 169
Fahrettin Acemi : 169, 199
Fahrettin Fazl (Mevlana..) ' 201
Eahri Razi : 145, 306, 307, 308
Fatih : 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 18, 14,
. t5, 16, 17, 18,19, 20, 22, 25, 28,
29, 83, 84, 35,37, 88, 40, 41, 45,
48, 49, 50, 52,63, 54, 55, 56, 57,
59, 60, 61, 64,65, 66, 67, 68, 70,
71, 72, 73, 80,84, 94, 95, 98, 99,
102, 110, 113, 115, 118, 119, 121,
122, 125, 126, 128, 136, 187, 141,
147, 148, 151, 152, 168, 154, 155,
156, 157, 159, 161, 162, 168, 164,
165, 167, 168, 169, 170, 171, 172,
173, 174, 176, 177, 178, 179, 180,
181, 182, 183, 184, 185, 186, 187,
188, 189, 190, 191, 192, 198, 194,
195, 196, 197, 198, 199, 200, 201,
202, 208, 204, 205, 206, 207, 208,
209, 210, 211, 212, 218, 214, 215,
216, 217, 218, 219, 220, 221, 222,
223, 225, 226, 227, 228, 229, 280,
231, 282, 283, 235, 236, 238, 289,
240, 241, 242, 243, 244, 245, 246,
247, 248, 249, 250, 251, 252, 253,
254, 255, 256, 257, 258, 259, 260,
261, 262, 268, 264, 265, 2 6, 268,
269, 270, 271, 272, 273, 274, 275,
277, 278, 279, 280, 282, 283, 284,
285, 286, 287, 288, 289, 290, 291,
292, 293, 29, 295, 296, 297, 298,
300, 801, 803, 804, 805, 307, 309,
818, 314

Fenar: 6, 104, 304

Feramrz : 9
Ferhad Paa : 182
Feridun : 222
Fevzi Paa : 40
Fisagor (Pythagores): 116
Flni (Allme) : 147

G
Gazali (Hccetlislm-el..) : 145, 210,
805, 806, 807, 308, 810
Gedik Ahmet Paa : 275, 278
Germiyanl Kasm (Molla zari): 308
Geylani: 279
Gibbon (Edwart): 176
Gkmen (Fatin) : 127, 163, 232, 809,
813, 814
Glpnai'l (Baki,.): 70, 78, 247
Gysul Mflcellidl tsfahani: 268
Gnadyus (Yenediyns skolariyus): 18
Glbahar : 287
Gle (Fazl..): 186
Grani (Molla.): 188, 147, 168, 168,
170, 182, 183, 184, 185, 186, 187,
192, 193, 195, 200, 201, 205, 246,
277, 296, 298
Grkan (Kzm smail): 225

H
Hbil : 248
Haobaba Eltusi : 802
Hac Bayram Veli : 170, 209, 224

H
Hbil : 248
Hacbaba Eltusi : 302
Hac Bayram Veli: 170, 209, 224
Hac Halife (Hac Kalfa): 110
Hac Haan : 106
Hac Kmil : 288
Hac Paa (Hzr bin Ali binil Hattab):
4, 5, 148
Hac Sabri : 248

318
Hseyin (Elha) : 248
Hafz Hseyin : 99
Hseyni Halhali: 145
Hafz Mehmet (Trnaval); 69
Hsn: 302
,
Hakk (Erzurumlu) : 106
Hsrev (Molla): 9, 10, 72, 99, 102,
Halil Edhem : 258
119, 127, 146, 164, 165, 170, 175,
Halil Paa s 224, 278, 808
182, 184, 185, 186, 190, 200, 202,
Halimi : 224, 243, 246
203, 205, 209, 210, 281, 248, 277,
Halime Hatun : 168
299, SOI, 308, S04
Hamdullah (eyh) : 221, 268
Hammer; 18, 87, 50, 52, 54, 60, 88,
1
121, 129, 168, 20, 21, 22, 200,
204, 813
Hamidi; 248
lbni Frid : 2
tbni Hacer : 147
Hamit (Birinci) : 251
lbni Hacip : 112, 312
Haan elebi : 40, 206, 209
Haan Ferit: 94
lbni Kemal = 282, 285, 309
Haan Samsuni (Molla): 187,190, 299 bnilmutahhar..: 214
lbni Meli Ebl Berekt Badadi
Haini Ali bey : 288
HStibi Dimiki (Horasanl) 818
306
Hatip zade : 55, 125, 127, 182, 189, lbni Melek : 109, 212
196, 206, 211, 214, 215, 246, 279, lbni Rt: 210, 805, 807
299, 300, 801, 303
lbni Sina : 5, 245, 806, 807, 810
Hayali (Molla) 1 109, 193,196, 212, 246, lbni Temcidi: 164
246
lbni Teymiye : 807
Hayreddin (Molla): 2, 183, 187, 195, lbni Tufeyli : 310
212, 299
brahim Efendi: 59
Hayrullah efendi : 19, 226, 281, 285
brahim Hakk = 108
Hezarifen Hseyin : 20, 280, 284
brahim (Karamanolu): 43
Hzr bey elebi: 12, 122, 154, 155, brahim Paa : 206
174, 187, 192, 200, 201, 246, 246, brahim Paa lbni Halil Paa : 802
273, 308
llyas (Molla); 188, 802
Hzr Beyzadeler: 804
rene: 255
Hoca Paa (Sinaneddin Yusuf Paa): sa (Hazreti): 150, 191, 286
191, 192, 194, 214, 216, 217
Isfendiyar Oullar: 5, 228
Hocazade (Muslihddin Mustafa bin sbak bin Murat: 4
Hoca Yusuf) : 17, 18, 72, 127, skender : 177, 294, 295
187, 188, 189, 198, 195, 196, 197,
skender B ey: 166
202, 209, 210, 211, 212, 213, 214,
smail
Hakk (Bereket Zadde): 112
215, 246, 299, 300, 808, 804, 807,
zari
(Germiyanl
Molla-): 66, 162
808, 809
zzettini
Erzincani
: 188
Hban (ah-) s 182
zmirli (smail Hakk-): 208, 209, 210,
Hma Hatun : 162
215, 305, 309
Hulusi Efendis 146
Hsam : 802
Hsamettin (Molla): 158, 191, 198,
J
203, 299
Hseyin Baykara : 195
Jean Batiste : 257
Hseyin Efendi (Ayvansarayi) : 61, Jul Sezar : 177, 296
62, 99
Jfstinyanfs : 182

319
K
Kbil: 248
Kadzade : 8, 4, 8, 56, 191, 220, 280,
299, 808
Kadzade Kasm (zari): 299
Kafiyeci (Muhittin) Mehemmet bin
Sleyman : 2, 8
Kanuni : 49, 64, 128, 18J, 186, 141,
148, 281, 250
Kara Alddin: 8
Karabacak (Von-): 268, 265, 282
Karamanolu brahim B ey: 226, 250
Kara Sinan : 302
Kardran Sleyman bey (Paa): 174
KaBim elebi: 175
Kastlan (Kestelli): 196, 214, 220
Ktip elebi: 20, 82, 110, 812, 813
Kemal Efendi : 112
Kemaleddini Terkni : 108
Krm (Molla ) : 132, 198, 246, 802
Kepeciolu (Kmil-): 109, 162
Kestelli (Molla-) (Kastelani) 154, 299
Keyvan Bey : 226
Kirmani: 226
Kou b ey : 188
Komnen (D avit): 178
Konstantin Poleologos: 173
Kprl zade Mehmet Fuat: 83, 51,
202, 245
Kraelitz : 298
Korkut : 224
Kritobulos : 28, 29, 176, 176, 177, 178,
194, 207, 217, 264, 266, 296
Kunter (Halim Baki-): 19, 85, 149
Kutbddin : 45, 102, 165, 189, 284
Kutbu a'rani: 147
Kutbddinir Hazf : 145
Kutbddin irazi: 145
Kplolu Muhittin (Molla-): 302

' L
L'l : 248
Lftri : 227
Layard : 257
Leofet B ey: 218

Lewz : 86
Loris (Melchoire-): 149
Lgeri: 307
Ltfi (Molla-): 120, 125,189, 190, 191,
195, 201, 202, 215, 216, 220, 285,
286, 242, 243, 279, 284, 299, 300,
301, 304
Ltfi Paa : 141

M
Mr : 162, 166
Mahbub elebi : 15, 53
Mahmut: 263
Mahmut 1 : 26, 51, 52, 58, 244
Mahmut II: 145, 148, 149, 230,281,268
Mahmut bin Abdrrahmanl Isfahani:
214
Mahmut bin Edben (eyh-): 204
Mahmut Paa : 13, 17, 54, 65,158, 169,
188, 190, 195, 196/ 197, 198, 208,
205, 210 211, 226, 246, 801, 808
Maksimus : 218, 219
Mamburi: 155
Marcianus Capella : 116
Martin (F. R-): 258
Mastori Pavli: 253
Metteo de Pastis : 253, 255
M. Cevdet: 69, 263, 298
Mehdi: 247
Mehmet : 16
Mehmet I I : 280, 296
Mehmet bin Abmed
ehir bi
Nianc zade : 2
Mehmet Bey : 219, 291
Mehmet bin Murat Han : 291, 292,
298
Mehmet bin Aliyyl Fenari: 243
Mehmet (Aliyyl Fenari olu-) 803
Mehmet bin Sinan Paa (molla-):
802
Mehmet bin
Hzr ah ( Dervi
molla-): 302
Mehmet (elebi) 161, 291
Mehmet (Hac-): 250
Mehmet (Hac Haan Zade molla-):
246
Mehmet (Molla Zeyrekolu-): 15

320
Mehmet Paa
(Uzun Arif elebioln-) : 155
Mehmet Paa : 280, 286
Mehmet Paa (Rumi-): 201
Mehmet ( Sinan Hoca Paa oln-):
122, 155, 808
Mehmet (Sultan): 290, 291
Mehmet ah Fenari: 11, 16, 205
Mehmet emseddin Fenari: 8 j
Mehmet Ziya: 19
Mekki (AhmedSn Nahiyyl-): 147
Melihi (Molla) : 202, 302
Melling : 149
Memun : 212
Mesut bni Hakimddin fit Tabibl
Hsni : 222, 163
Mevlana eyh : 21
Mir Ali ir Nevai s 251
Mihri Hanm : 247
Mirim elebi (Mehemmet bin Mehemmet): 108, 189, 220, 282
Mirmirolu (W.-): 218, 220
Mir Sait Ali : 280
Mirzacan (irazl-): 145
Molla Abdfilkerim : 18
Molla Haan elebi: 23
Moltke : 149
Mardtmann (DR. A. P-) : 180
Muarrifzade : 302
Muaviye Olu : 172
Mbarek8h : 145
Muahammed (Peygamberimiz Hazreti-):
145
Muhibbi : 250
Muhiddin(Dervi Medemmet bin Hzrh) (Molla-): 208
Muhiddin : 104
Muhiddin Kad Mehemmet (Kepekcizade): 50
Muhiddin Arabi : 2
Muhiddin Kekinari: 145
Muhiddin Mehi : 224
Muhiddin Mehemmet Manisaolu : 10,
202, 203, 205, 299, 301
Muhiddin : 197
Musannifek (Ali Bestami): 303
Muslihddin : 108, 175, 196, 204, 299
Muslihiddjn Kastlani ( Molla-): 213,
246

Muslihiddin Mustafa : 299

Muslihiddin Yarhisari : 299
Mustafa: 18, 244
Mustafa I I I : 19,25, 30, 86
Mustafa bin Ali.: 231
Mustafa bin Molla: 802
Mustafa (Cumal): 112
Mustafa Enver bey (Trnaval-): 43,
112, 145
Mustafa (demili-) : 112
Mustafa (ehzade-): 182, 199, 227, 264
276, 296, 297
Murat I (Bey): 161, 165, 293
Murat I I : 3, 6, 161,162, 168,164,165,
184, 187, 207, 130
Murat III : 12, 69, 80, 240, 250

N
Nabi (air ) : 117
Namk Kemal: 115, 116,141, 164, 184,
187, 209, 247, 250, 254, 268,5275,
289, 290, 295
Napolyon : 294
Nasirfiddini Tusi: 110, 145, 214, 263,
301, 312
Nasuh: 35, 148
Necmuddin : 108
Nianc Paa : 82, 196, 211
Nizami: (Molla-) : 302
Nuri elebi : 247
N. Yorga: 294, 295

O
Orgun (Saffet-): 285
Orgun (Zarif-): 43, 81, 259, 274
Orhan B ey: 2, 161
Osman B ey: 2
Osman (Ressam-): 255
Osman zade Ahmet: 20, 61

m
merilktibi (Kazvinli-): 145
z (Tahsin-): 40, 68, 69, 151, 283
zden (kil Muhtar-): 226

P
w

321

p
Pakaln (M. Zeki-): 6, 301, 248
Paula da Ragusa: 268
Plutarque : 176, 177

R
Radi (eyh-): 112
Radiyfiddini Gazzi: 48
Ragip (Dr-): 152
Razi: 83
Remazan]flbni Celi: 108
Resm elebi : 247
Reer : 202
Rfat Osman : 227
Rza Tevfik : 22, 116, 128

S
Sabit (Pepe) : 112
Sadeddin (Hoca-) : 20
Sadeddin Teftezani : 184, 808
Sadi : 178
Safi : 247
Salfihfiddin (Molla-) 175, 802
Sami Ef. : 146
Sare Hatun : 290
Saydam (Dr. Refik-) : 147
Sebi Bey : 198, 236
Sekkki : 312
Selim I (Sultan-) : 85, 4, 180, 250
Selim II : 180
Selim III : 268 *
Sencer (smail Saip-) : 85
Seyyid (erif) : 140, 108
Seyyid Haan : 268
Seyyidi Ali : 197
Seyyidi Ali bin Hseyin: 2811
Seyyid erifi Crcani : 4,108,148,146,
188, 189, 198, 209, 212, 218, 214
Sinan bey (Nakka-) : 258, 254, 368,
268
Sinan bey bni Suavi : 258
Sinan (Hoca Paa): 154,165, 192,196,
196, 212, 218, 214, 215, 302, 808,
804

Sinan (Mevlna- ): 4
Sinan Paa (Molla-) : 216, 219, 220,
235, 286, 248, 272, 802
Sinan Paa (Kara-) : 69, 802
Sinaneddin Yusuf Paa : 69, 164, 178,
190, 191, 194
Sinani Atik : 84
Siracddin Mehmed elebi : 26,
188, 187
Sirozlu Sadi : 88
Skender : 222
Solakzade Mehmed : 275
Saint Thodore de Tyrone : 171
Sun elebi : 247
Suyut (Allme Hafz Cel&leddin-) : 81,
147
Sleyman : 222
Sleyman Efendi : 287
Siracddin (Molla-) : 299, 802
Syriacus : 181

arl : 294
ahabbeddin : 108
ahabeddin Kudsi : 262
emsfiddin Fenari : 248
emsfiddin Ahmet (Molla-) : 802
emsfiddin (Molla-) : 802
erefeddin Sabuncuolu : 5, 6, 195,
222, 228, 224, 248
erifii Amedi : 246
evkni (Allme-) : 147
evket efendi : 145
eyhi elebi : 247
ibli Ahmet efendi : 253
irvanl krullah : 227
ficaddin : 201, 202
krullah : 200

T
Taci zade Cafer elebi : 38
Takiyfiddin : 231, 282
Takn Halife (Stk) (Molla-) : 802
Takprl zade : 195
Teftezani (Sadettin All&mei-) : 188,
189, 198, 209, 818
21

"
n

<

322
W
Texier (Charles-): 49, 148
Thuasne : 258, 255, 278
Wulzinger: 149
Timur : 4, 184, 187, 188
Timurta Paa zade Gazi Umur bey
Y
elebi: 5
Toderini (J-) : 179
Yakub : 227, 228, 248, 284
Torielli : 810
Tugay (Esad Fuat-): 295
Takob (Emil ) 258
Tura (Hazmi-) : 81, 213
Yakub bey (Germiyanolu-) : 47
Yakub Paa (Molla-): 299
Yaltakaya (M. erefeddin-): 96, lo l,
U
286
Yaraluca Muhiddin : 302
Ulu Arif elebi: 211
Yasinci zade Mehmed A li: 222
Umur bey (Timurta olu Gazi-): 109 Yavuz sultan Selim: 172,280,250, 266
Ulu bey : 4, 108, 181, 199, 208
Yegn (Molla*) : 163, 168
Uzunarlolu ( smail Hakk-) ' 4,
Yelkenci (Raif-): 204, 246, 248
95, 101
Yenadys Iskolaryue : 217, 218, 219
Uzun Hasan - 177, 181, 198, 199, 208,
Yerushalmi (Dominico-): 240
208, 280, 245, 260, 266, 276, 290
Yesr Ahmet: 268
Ulvi elebi : 247
Ynan (Mkrimin Halil-): 143
Yunus bin Ali (Molla-): 198
Ynsuf Kemal (Prens-): 175
Yusuf Kirmasti 206, 299
ok (A. Kemal-) : 292, 296
Ynsuf Niyazi: 43
lgen (AI Sami-): 19, 35, 149
mm Veled : 208
Z
nver (Dr. A. Sheyl-): 1, 4, 20, 44,
56, 67, 69, 162, 198, 219, 226, 228, Zalolu Rnstem : 247
246, 268, 273, 284
Zehebi 81
Zeynep Hanm : 247
V
Zerkali : 810
Zeyrek (Molla-) : 12, 18, 14. 15, 17,
58, 54, 170, 187, 197, 208, 209, 210,
Vefa (eyh-): 192, 198, 808
218, 298, 299, 8(ft), 303, 304
Velediye: 104
Zimaheri : 101
Veliyyddin bin llyas : 802
Zonaro : 288, 257, 259
Veliyddin Karaman! > 195, 202, 802
Zorazi: 248
Vildan (Molla Mehmed): 207, 802

Yni isimler
A

Ayaapostoli manastn : 18, 19

Ayaslug: 6
Ayakkuruunlu Medresesi: 64
Ayasofya: 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 16,
18, 19, 66, 61, 99, 182, 140, 166,
171, 172, 174, 182, 202, 208, 204,
224, 230, 281, 286, 266, 270, 278,
298, 299
Ayasofya Kilisesi: 178
Ayasofya Ktphanesi: 22, 136, 179,
196, 221, 228, 224, 281, 240, 244,
246, 246, 268, 292
Ayasofya Medresesi: 9,10, 11, 17, 64,
148, 166, 176, 191, 199 216, 290
Ayasofya Manastr: 18
Ayvansaray: 46, 99

Ahmet III Ktphanesi: S, 179, 221,

287, 241, 244
Akbyk : 72
Akdeniz : 24, 89, 40, 44 46, 64, 46, 96
Aksaray : 8, 172, 186, 266
Alacahaam : 72
Ali Emirl Ktphanesi ' 4, 26, 41, 46,
166, 222, 226, 249
Ali Fakih: 72
Ali Tusi kedresesi : 40, 67
Almanya: 249
Altnkap: 267
*
Amasya: 6, 6, 168, 222, 224, 248, 268
Anadolu : 1, 2, 8, 4, 6, 6, 8, 47, 96,
*
98, 110, 114, 188, 186, 163, 172,
B
177, 187, 196, 196, 222, 224, 226,
286, 240, 248, 262, 268, 269, 260,
262, 264, 266, 280, 286, 290, 298 Bab Hmayun: 262
Anoona: 181
Badat: 117, 122, 126, 189, 140, 811
Ankara: 16, 70, 142, 162, 184
Badat Kk: 241
Aragon: 176
Balat: 72
Aristo Hastahanesi: 70, 71
Balkapan: 270
Arakadya stunu = 267
Bakurunlu medresesi : 14
Artk: 4
Baveklet Arivi: 290, 298
Amid (Diyarbakr): 142
Bayezid ' 2, 186
Arz odas: 226 Bayezid Camii: 49
Asya : 177, 208, 262
Bayezid mareti: 62
Ahane (Taphane): 68, 84, 86, 91, 264 Bayezid nkillp mzesi: 64
Akaps: 62
Bayezit Meydan:
Akpaa: 72
Bayezit Ruzname odas : 62
Bayezit Vakfiyesi: 72
Atfefendi Ktphanesi : 122
Bedesten: 248
Avratpazar: 267
Avrupa: 8, 166, 181, 244, 248, 264, Belgrad : 142, 172, 192
Bergama : 2, 8, 109
266, 286, 286, 296, 818

324
Berlin : 253
Beylik Dalar: 279
Bibliothaque Nationale : 149, 153
Bil&dl Slse : 122
Bimari8tan ' 44
Birgi : 5
Bit Pazar : 72
Bizans : 8, 9, 95, 97, 98, 166, 178, 177,
181, 265, 268, 270, 273
Bizans Saray: 294
Bizans sahrmc : 19, 149
Boazii : 19
Boazkesen: 16?
Bor Pazarc: 199
,j .
Bosna t 142
Briti-Muzeum: 256
Bursa : 2, 8,4,8, 13, 17, 109, 114, 124,
126, 129, 135, 138, 139, 140, 161,
229, 247, 248, 258, 260, 264, 296
Byk Karaman mahallesi: 8, 226

.
; :

r
' C

Cami t' 89 98
Camii Kebir :1107
Cami Ktphanesi: 52, 64 >:
Camii Sultan Mehemmed: 54
Cebe Ali (Cibali): 72
Ceneviz : 285
Cerrahpaa : 257

Darzziyafe : 63, 84
Debbalar Mahallesi : 70, 71
Dimetoka: 140, 164

E
Edebiyat fakltesi : 48
Edirne : 2, 12, 49, 54, 114, 124, 125,
181, 185, 138, 139, 140, 161, 162,
. 166, 167, 168, 109, 172, 174, 181,
187, 190, 191, 197, 199, 206, 207,
208, 219, 224, 226, 227, 233, 256,
266, 275, 276, 296
Edirnekaps : 244
Edremit: 116
.

Eri-Kap: 7
Eminn : 270
Endls: 306, 31
Erzurum : 108, 166, 107, 142
Esat Efendi Ktphanesi: 128, 182,
134, 139, 148, 146, 162, 221, 222,
247, 263, 279, 284
Eskisaray: 186, 266
Esediye : 197, 198
Eyyubu Ensari Trbesi: 69, 189, 140
Eybsultan: 8, 156, 172, 189, 108, 208,
226, 302
Eybsultan Medresesi Ktphanesi :
122, 155
Eybsultan Trbesi : 155
Eybsultan Vakfiyesi: 60, 155

F
Fatih Askeri Rdiyesi: 46
Fatih binalar : 62
i .
Fatih Camii : 20, 22, 61, 81, 92, 180,
149, 155, 225, 232, 285, 288, 248,
D
261, 262, 264, 265, 801
Fatih Darifas: 44, 45, 50, 88, 95,
229
Damat brahim Paa Ktphanesi: 3,
16, 180, 235
Fatih HaBtahanesi ; 67, 71
Darlbezzaziye (Bedesten): 72
Fatih Haziresi: 44
Darlhadis ^ 185, 140
Eatih mareti: 25, 89, 47, 88, 86
Darlhilfe medreseleri: 40
Fatih Kabristan: 64
Darifa : 48, 44, 46, 62, 08, 67, 70, Fatih Klliyesi: 9, 20, 24, 25, 26, 48,
71, 72, 74, 75, 76, 77, 87, 90, 831
44, 45, 48, 50, 51, 61, 62, 68, 65,
66, 67, 68, 69, 71, 94, 95, 97, 98,
Darttalim : 60
atalca: 132
inili Kk : 261, 262

325
99, 115, 118, 119, 120, 125, 127,
148, 150, 174, 175, 180, 210, 217,
229, 234, 296, 297, 198, 801
Fatih Ktphanesi: 11, 15, 16, 22, 52,
58, 54, 55, 56, 57, 58, 193, 281,
286, 288, 289, 241, 242. 244, 262,
. 284, 290, 291, 292, 302, 803
Fatih Mihrab: 65
Fatih Medresesi : 42, 43, 68, 97, 106,
115, 116, 155, 229, 29J
Fatih Meydan: 19, 21, 236
Fatih Tetimmeleri: 42, 114
Fatih Trbesi: 48, 82, 292
Fatih niversitesi : 91, 93, 300
Fatih Vakviyesi: 57, 67, 68, 70, 80
Fenar: S
Fethiye : 19
Fevzi Paa Bulvar: 40
Filibe: 142
Florana : 180

Havariyun Kilisesi: 18, 19, 96

Hazine Ktphanesi: 4. 241, 800
Hekimolu Ali paa ktphanesi: 280
Hicaz: 181
Hrkai Saadet Dairesi : 262
Hoca fdris Mahallesi: 72
Horasan : 4
Hristo Pantokratorus: 12
Husus Ktphaneler : 51, 56, 60
Hsrev Paa Ktphanesi: 122, 155

brahim Paa Ktphanesi: 166

maret: 46, 62, 63, 65, 7.7, 78, 83, 86,
88, 91, 94
maret Ahanesi: 86, 90
mareti mire : 77, 87
mareti Sultaniye: 74
mroz : 176
ngiltere : 256, 286
ran : 3, 189, 200, 250
G
sfahan : 117: 263
skenderiye: 281
Galata : 72, 189, 140, 186, 285
stanbul: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 12, 16,
Galatasaray *. 58
17, 18, 19,20, 25, 26, 39, 40, 41,
Gebze : 283, 278, 279, 281, 292
42, 48, 46,46, 47, 48, 49, 50, 51,
Gelibolu : 142, 165, 191
64, 55, 56,57, 60, 61, 63, 64, 65,
Gemlik : 112
66, 67, 69,70, 71, 72, 73, 80, 95,
Gerede : 4
97, 98, 99,100, 114, 116, 122, 124,
Gynk : 166, 172, 225
125, 129, ISO, 181, 132, 133, 138,
189, 140, 142, 147, 149, 155, 161,
H
162, 166, 166, 167, 169, 170, 171,
172, 173, 174, 177, 180. 181, 184,
Hakniye : 140
185, 186, 187, 188, 189, 190, 191,
Halep: 122, 124, 126, 189, 140 281, 286
192, 198, 195, 197, 199, 200, 204,
Hali : 268, 270
206, 207, 208, 216, 217, 222, 228,
Halil Hamit Paa Ktkhanesi : 13,
224, 225, 230, 281, 232, 283, 234,
48, 122
285, 286, 240, 242, 243, 246, 247,
Hamamlar : 49
250, 251, 252, 268, 254, 255, 266,
Hamidiye medresesi : 180
257, 259, 260, 261, 262, 263, 264,
Haremeyn : 122
265, 266, 267, 268, 269, 270, 278,
Harezm : 312
274, 275, 276, 277, 285, 286, 290,
Haan elebi Medresesi: 40, 57, 205
295, 296, 297, 298, 301, 802. 803,
309
Haseki: 64
Hatay: 162
stanbul Klliyesi : 9, 209, 215
stanbul Ktphanesi: 61, 123, 132
Hatuniyye: 162
stanbul Medreseleri: 313
Havamisi Sleymaniye: 133

326
stanbul niversitesi: 23, 48, 298,
314, 266
talya : 8, 81, 182
zmir : 140, 142
tznik: 161, 191, 211, 212

J
Irak : 2
sparta : 13
sparta ktphanesi: 17, 21

Ktphaneler : 51, 52, 64, 55, 66, 67,

58, 62, 303

L
L le li ktphanesi:
L&rende: 8
Liv o rn a : 81
Londra : 257, 285

40, 57

Mahmud I. ktphansei: 58
Mahmut Paa medresesi: 301
Kabe : 12
Malta ars: 54
Kadky : 273
Maltepe : 279
Kara aa 270
Manastr : 3
Karadeniz Medreseleri: 14, 24, 39, 40, Manisa: 4, 54, 142, 161, 162, 165, 167,
42, 45, 50, 62, 63, 96, 166, 176
235, 241, 290, 292
Karaferye : 217
Maverannehir : 195
Karaky : 72
Medarisi Semaniye : 8, 9, 11, 17, 18,
Karaman ars : 50, 51, 72
20, 22, 23, 24, 39, 41, 82
Karaman Hamam : 51, 149
Medine : 124, 139, 140, 172
Kasm elebi Medresesi: 56
Medreseler : 62, 63, 66, 67, 70, 71, 72,
Kastamoni: 223, 247, 248
78, 74, 113, 298, 311
Kayseri : 1, 2, 148
Mekke : 124, 139, 140
Kebir Mekel : 44
Mesih Paa ktphanesi: 16
Kefe: 193
Mezopotamya : 177
Kepekciler Mescidi: 50
Misafirhane : 63
Kirmast : 172, 266
Msr : 2, 3, 4, 5, 60, 122, 124, 185,
Krm : 187. 193, 198
138, 139, 140, 142, 143, 147, 168,
Kilise Camii :
184, 211, 269, 280, 281, 288, 296
Konstantiniyye : 14, 231
Molla Hsrev Mahallesi : 72
Konya : 4. 8, 47, 142, 192, 198, 194, Molla Zeyrek Medresesi : 12
Muradiye ktkhanesi : 4
196. 193, 199, 226, 257, 303
Kprl ktphanesi: 2, 132,141, 148, Murat Paa Mahallesi : 188
193, 198, 203, 221, 287 , 280, 284. Muslihddfn Medresesi: 56
Musilai Sahn : 41, 42, 180
285
Musilai Sleymaniye : 42, 182
Kuds : 139, 140, 227
Mstakil ktphane: 52
Kulei Cedid : 72
Kurunlu Medreseler: 89, 40, 64
Kuyudu Vakfiye : 67
N
Kk Karaman : 8, 266
Klliye : 62, 63 69, 72, 89, 91, 92, 98, Nakidil Valde Trbei: 63, 65
301, 302, 803
Nevehir : 109
Klliye mareti : 84
Nide: 199
Ktahya : 47, 142
Nizamiye Medreseleri: 117

327
Salhddin Medresesi: 66
Samatya: 19
Saray ktphanesi: 292
Saray Cedidi Amire: 226
O
Sanmusa: 186
Selnik: 108, 139, 140
Odunkaps : 72
Seluk
: 1, 60
Orta Anadolu : 114
Semaniye Medreseleri: 11, 18, 42, 44,
Orta Asya : 3
46, 48, 66, 57, 62, 68, 70, 71, 72,
Oemanl mparatorluu : 118
82, 123, 189, 201, 229, 235, 288,
241, 243, 244, 262, 276, 291, 298,
299, 301, 802
P
Semaniye Tetimmeleri: 82
Panthon : 6B
Semerkant: 4, 181, 199, 229
Pantokrator : 9, 12, 22, 174, 175, 209, Sinobiyye: 56
285
Sivas : 7
Pantopept : 12
Sivrihisar : 168, 191
Paris : 149, 222, 228, 263, 278, 296
Sofya: 142
Pazar Sultani : 63
Sultan ayr: 279, 282, 278, 285
Pnarba : 253
Sultanelim Camii: 147, 281
Polyandrion : 19
Sultaniye : 288
Sultaniye Medresesi: 168, 177
Suriye: 2, 60
R
Suleymaniye : 5, 42, 49, 62, 64, 135,
140
Raht Hzinesi : 264
Sleymaniye
Camii ktphanesi: 5,
Revan Odas : 287, 239, 241, 281
9, 16, 128, 182
Rodos : 282
Sleymaniye klliyesi: 42, 118, 127,
Rum : 187, 189
229
Rumeli: 2, 98, 110, 183, 186, 196, 207,
Sleymaniye ktphanesi : 279
266, 266, 287
Sleymaniye Medresesi: 13, 42, 182
Rumelihisar : 166, 167
Sleymaniye Tetimmeleri: 42
Rumeli ktphanesi : 132, 162, 166,
Slu (Ayaslug): 5
172
Rumeli Medreseleri : 298
Nuruosmaniye ktphanesi : 3,11, 20,
221, 232

am < 122, 124, 125, 135, 139, 140, 224

ehit Ali Paa ktphanesi: 288, 286
ehzadeba: 171
eyhiye : 56
uray Evkaf: 67

Safed : 240
Sahn : 18, 18, 21, 41, 42, 54, 205, 801,
802
Shan Medreseleri : 10, 11, 14, 19, 41,
48, 62, 93, 180, 189, 190, 208
T
Sahn Seman ktphanesi, Semaniye
Medreseleri ktphanesi : 11, 16, 26, Tophane : 264
89, 51, 52, 58, 54, 55, 56, 67, 58, Tabhane : 49
Tabhane Medresesi: 48, 44, 46, 48, 49,
60, 236, 292,803
62, 65, 262
Sakz : 142

3?8
t

skdar : 139, 140, 146, 278, 281, 282

Takasap: 186
skp s 227, 266
Takpr ; 2, 195
t
Tavhane : 49
Tebriz : 169, 280, 260, 261, 809
V
Tekfur ayr: 278, 282, 285
Tetimme : 20, 21, 22, 23, 24, 41, 42, Vakfiyeler : 67, 82, 92
48, 44, 48, 50, 57, 62, 68, 78, 74, Valde Medresesi: 117
65, 86
Vardar: 108
Tetimmat Semaniye: 57
Varna: 142
Tire : 142
Vefa : 186
Tb Tarihi Enstits : 1
Veliyfddin efendi ktphanesi; S, 20,
Trnava: 48, 112
48, 54, 61
Tokat: 126, 189, 190, 285
Venedik : 81, 108, 181, 241, 255
Topkap Saray: 4, 5, 56, 68, 69, 80. Veron : 258
81, 177, 178, 179, 180, 192, 212, Viyana : 3, 187
225, 229, 282, 288, 287, 289, 241
242, 243, 250, 254, 257, 259, 262,
Y
266, 278, 281, 290, 292, 298, 800
Toskana : 241
Yakapan; 270
Trablus am : 142
Yedikule : 267, 270
Trabzon : 178, 180, 257
Yenioami ; 17
Tunca s 167
Yenicami ktphanesi; 211, 227, 244
Turhan Valde ktphanesi : 17
Yeniaray; 297
Tuzla : 283
Yeniehir: 189, 140
Trkistan : 8, 4
Yeil Camii; 264
Trkiye: 2, 49, 65, 252, 279
Yldz ; 11
Yksekkaldrm ; 186

Z
Unkapan: 72, 187, 270
Uak : 107, 109

niversite: 287
niversite ktphanesi: 11, 108, 148,

207

Zeyniler; 185, 186

Zeyrek ; 9, 11, 12, 16, 18, 40, 54, 155,
173, 285, 265, 298
Zeyrek Camii; 12, 14, 15
Zeyrek Medresesi 5 10, 11, 12, 14, 16,
16, 18, 165, 175, 209, 235, 299
Zeyrek Odalar; 7

h:

"T