Arkitektura e Kompjutereve PDF

R
TI I PR
IS
T
SI
ER
UNIV
TI
NI
EN
SIS
NES
UNI
TI
VE
TE
SI
AS
ST
ISH
UDIORUMPR
UNIVERSITETI I PRISHTINS
FAKULTETI ELEKTROTEKNIK
Dr. Edmond Beqiri
ARKITEKTURA DHE ORGANIZIMI I KOMPJUTERVE

(Ligjrata t autorizuara 2003/2004)
Prishtin, 2004
Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve
Prmbajtja:
When a Manet andthan you have to do one and one game with an active in one of the movie
about a month than on a
Dr. Edmond Beqiri..........................................................................................................1
HARDVERI KOMPJUTERIK ...............................................................................................3
1.1. Karakteristikat e sistemit kompjuterik ..........................................................................3
1.2. Zhvillimi i tekniks kompjuterike ................................................................................3
1.3. Mnyrat e llogaritjes ....................................................................................................3
1.4. Historiku i zhvillimit t hardverit kompjuterik .............................................................4
1.4.1. Paisjet mekanike q i paraprin zbulimit t kompjuterit .........................................4
1.4.2. Kompjutert e pare mekanik anolog dhe digjital ........................................................6
1.4.3. Kompjutert e bazuar n gypa elektronik .................................................................7
1.4.4. Kompjutert e bazuar n transistor dhe n qarqe t integruara ..............................8
Fig.343Transis- ..........................................................................................................................8
1.4.5. Kompjutert e bazuar n teknologji mikroelektronike ...............................................9
1.5. ANATOMIA E KOMPJUTERIT ............................................................................... 11
1.5.1. Procesori-pjesa qenndrore e kompjuterit ................................................................. 12
1.5.2. Mikroprocesort dhe mikrokompjutert................................................................... 13
KLASIFIKIMI SIPAS FLYNN-IT ....................................................................................... 15
ARKITEKTURA E TIPIT SISD........................................................................................... 17
Njsia (pajisja) e kujtess .................................................................................................. 23
Njsia aritmetike ............................................................................................................... 25
Njsia komanduese ........................................................................................................... 25
Arkitektura e tipit SIMD ....................................................................................................... 29
Kompjutert matricor ...................................................................................................... 29
Kompjutert asociativ ..................................................................................................... 30
Arkitektura e tipit MISD ....................................................................................................... 33
Kompjutert rrjedhs (Pipeline) ........................................................................................ 33
Arkitektura sistolike ......................................................................................................... 35
Kapitulli III .......................................................................................................................... 37
Kujtesa (Memoria) ............................................................................................................... 37
Kreu II .................................................................................................................................. 69
Sistemet multiprocesorike ..................................................................................................... 69
1.1. Struktura funksionale e sistemit multiprocesorik ............................................................ 69
1.2. Sistemet multiprocesorike me lidhje t dobt ................................................................ 70
1.3. Sistemet multiprocesorike me lidhje t fort................................................................... 73
1.4. Karakteristikat procesorike pr multiprocesim........................................................... 77
Kreu II .................................................................................................................................. 80
2. Rrjetat ndrlidhse te sistemet multiprocesorike................................................................ 80
2.1. Ndarja kohore ose mbledhsi i prbashkt .................................................................. 80
2.2. Krosbari- lidhja dhe memoria me shum hyrje ........................................................... 85
2. 3. Rrjetat shumnivelshe pr multiprocesor ................................................................. 92
2.4. Performansat e rrjetave ndrlidhse.............................................................................. 102
Kreu III .............................................................................................................................. 103
3. Organizimet memorike t multipocesorve ..................................................................... 103
3. 1. Konfiguracionet memorike mbimbuluese (Interliving) ............................................ 103
3.2. Kesh-memoria e shumfisht e multiprocesorit ........................................................... 105
Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve
HARDVERI KOMPJUTERIK
1.1. Karakteristikat e sistemit kompjuterik
Sistemi kompjuterik prbhet nga kto elemente teknike dhe fizike:

Hardveri kompjuterik (hardware) q prfshin t gjitha pajisjet pr mbledhje, prpunim
dhe ruajtje te informacioneve dh ekomunikim me to;
Softveri kompjuterik (sofware), q prfshin instruksionet dhe programet pr udhheqje
me vet sistemin kompjuterik dhe kryerje t aplikacioneve t ndryshme;
Bazat e t dhnave ose depot e informacioneve n mediumin kompjuterik (n disk apo
n shiritin magnetik) t cilave kompjuteri mund tu qaset drejtprsedrejti, ose n mediumin off-line (mikrofilmi ose letra e shtypur pr prdorim manuel);
Procedurat, ku prfshihen doracak ose instruksionet pr prdorim t sistemit dh et aplikacioneve t tij;
Personeli punues, (operatort kompjuterik, programert dhe analitiket e sistemit).
N vazhdim do t shqyrtohen karakteristikat kryesore teknike t hardverit t sistemit
bashkkohor kompjuterik.
1.2. Zhvillimi i tekniks kompjuterike

Lidhja n mes t kompjuterve dhe informacioneve shpesh nnkuptohet, sidomos nga
ana e atyre prsonave, puna e t cilve sht ngusht e lidhur me t arriturat n lmin e komunikimit. Informacioni, n aspekt m t gjer prfshin t gjitha faktet, t komunikimit, t
msuara apo te mbajtura n mend. Teoria e informacionit sht shkenca adekuate e cila merret
me studimin e prpunimit dhe ruajtjes s shnimeve. Vet fjala informatik nnkupton
shkencn e cila merret me studimin e informacioniot, por pr shkak t lidhjes shum t
ngusht me kompjutert, t gjith e nnkuptojn se ajo paraqet shkencn me an t s cils
kompjutert prpunojn dhe ruajn informacionet.
Krkesa pr sa m shum informacione sidomos, informacione m t prbra, si dhe
shpenzimet e larta t pranimit t tyre n form natyrore (joelektronike), krijoj krkesat pr
zhvillim t shpejt t kompjuterve.
N botn e industrializuar qdo dit e m shum shkojm drejt nj shoqrie t informacioneve t bazuar n teknologji mikroelektronike aplikimi i s cils kursen kohn dh
epunn.
1.3. Mnyrat e llogaritjes
Mnyrat e llogaritjes kan qen preokopim i njeriut q nga kohrat m t lashta.
Matematicientt e lasht kan ln vepra t cilat ende jetojn siq jan: p.sh. piramidat n Egjipt. Sistemet me t cilat jan shrbyer kta matematicient kan qen kryesisht analog ose digjital.
Sistemi analog, siq tregon edhe vet emri bazohet n] analogji n mes t dukurive teknike dhe atyre fizike . shembulli konkret sht termometri n t cilin lexohet lartsia e temperaturs duke br analogji me ndryshimet adekuate n gjatsi t shtylls s mrkurit.
3
Pajisjet digjitale bazohen n numrimin e shifrave. Sistemi m i prdorur ai i numrave

decimal, bazohet n dhjet shifra dhe sipas t gjitha gjasave sht zhvilluar nga zakoni q
gjat llogaritjes t prdoren dhjet gishtat e duarve. Por edhe sistemet t cilat bazohen n cilindo numer mund t ofrojn kryerjen e operacioneve matematikore n mnyr t njjt si edhe
me numra decimal.
Sistemi i numraave binar prmban vetm dy shifra (simbole) ato 1 dhe 0 dhe sht
baz e puns s kompjuterve bashkkohor. Kto dy sisteme nuk paraqesin vetm numra, por
mund t paraqesin edhe pozitat e ndrprersit i kyur dhe i shkyur. Poashtu mund t
paraqesin edhe alternativa t tjera , siq jan ato po dhe jo. Matematicienti Xhorxh Bull
prpiloji disiplinen e algjebres, t njohur si algjebra logjike (ose algjebra e Bulit) n t ciln
marrdhnja n mes t nj numri t madh elementesh mund t paraqitet si prbrje e mardhnjeve n mes rendeve me nga dy elemente. Me zhvillimin e ksj teorie u krijuan kushtet pr
zhvillimin e lmit t informatiks dhe t kompjuteriks.
1.4. Historiku i zhvillimit t hardverit kompjuterik

1.4.1. Paisjet mekanike q i paraprin zbulimit t kompjuterit
Mekanizmi i par digjital abakusi, sht zbuluar q n vitin 3000 para epoks
son, ose edhe m hert. Edhe n ditet e sotme prdoret me sukses n shitoret tregtare t
Kins, Japonis, Rusis etj. Ky sht nj mekanizm me sfera, pr nga pamja i ngjajshm me numratorin e zakonshm. Abakusi i shrben pr kryerjen e katr operacioneve
elementare llogaritse: mbledhjes, zbritjes, shumzimit dhe pjestimit. Prbhet nga 11
shtiza t metalta n t cilat jan t vendosura shtat sfera. Npr kto s htiza metalike
kalon nj shtyll e drurit e cila i nadan pes sferat e poshtme ngas dy sfera t siprme.
Fig. 1. Abakusi
Fig.2.N kt grafik t vitit 1507 mund t

shihet prdorimi i abakusit
Shtizat
metalike, n t vrtet
jan nnjmbdhjet
vende dhjetore.
Pes sfera n pjesn e poshtme t shtizs kan vlern 1 , kurse dy sferat e eprme kan vlern
5.
Sferat q mbesin n pozitn e poshtme nuk kan vler ( zero ). Numri i sferave n pozitn e
eprme pra paraqet vlern e sakt. P.sh. n shtizn e dyt t ans s poshtme n figurn 1.
sht shifra 8 ( 3 . 1 + 1 . 5 = 8 ).
Pas ksaj, deri m 1630 nuk ka pasur ndonj zbulim t rndsishm. N kt vit
shkenctari gjerman Vilhelm Shikard ( Wilhelm Schickard) dhe projektet pr makinn me
4
ndihmn e s cils mundeshin t realizohen llogaritjet elementare matematikore, por nuk ka

dshmi se kjo makin ather sht realizuar, deri m 1960.
Fig.3. Makina e pare pr llogaritje e realizuar m 1960 (majtas), sipas projekteve t Wilhelm
Schickard-it (1592-1635 ) t punuara m 1530
N vitin 1642 n Franc, Blez Paskali ( Blaise Pascal 1623 1662 ) n moshn
19 vjeare, pr ti ndihmuar babait, t cilin e kishte tregtar dhe i cili kishte kokarje
n llogaritje t siprfaqes s tekstilit pr shitje , zbuloi makinn digjitale e cila kishte mundsi
t kryente mbledhje dhe zbritje t numrave,t cilin e pagzoi me emrin Paskalina. Bartja prej
nj vendi dhjetor n tjetrin n kt makin sht br n mnyr automatike, kurse shifrat jan
shnuar me rrotullimin e 8 numruesve.
Fig.4. Paskalina e njohur e Blez Paskalit
Fig.5. Blez Paskali
N vitin 1672, Vilhelm Fon Lajbnic n Gjermani, tridhjet vjet para zbulimit t
Paskalit, konstruktoi makinn digjitale e cila prve mbledhjes dhe zbritjes kishte mundsi t
kryente edhe operacionin e shumzimit dhe pjestimit, si dhe t nxjer rrnjen katrore t
fardo numri.
N vitin 1804, pra 132 vjet m von, Zhakar (Jascquard) prdori i pari kartelet e
perforuara n teknologjin e tekstilit. N baz t vrimave t perforuara n kartele, makina
zgjidhte ngjyrat t cilat duhej prdorur n vendet e caktuara gjat prodhimit t plhurs. Nese
kartelet lidheshin n shirit t pafundm, makina fitonte mundsin q t prodhoj ndonj ornament (vizatim) i cili prsritet.
M 1835, arls Bebixh (Charles Babbage), matematicient nga Kembrixhi, projektoi
makinn e re, e cila edhepse kur nuk u prfundua, meret se sht paraardhse e kompjuterit
bashkohor.
Ky projekt kishte paisjet pr hyrje dhe dalje n t cilat jan prdor kartelet e perforuara. Prpos ksaj, Bebixh parashikoi edhe vendin pr vendosjen e shenimeve kujtesen
(memorien) si dhe procesorin.
5
Me makin dhe me kujtes udhheqnin kartelet n t cilin ishin t vendosura instruksionet t koduara n mnyr numerike dhe t ruajtura ashtu t funksionojn n momentin kur i
nevoiten pr pun procesorit. Pra kjo makin i kishte t gjitha pjest e kompjuterve bashkkohor: kujtesn, njsin kontrolluese, njsin aritmetiko-logjike, njsin hyrse dhe ate
dalse. Kujtesa kishte kapacitetin pr ruajtjen e 50.000 shifrave. Njsia aritmetike kryente operacionin e mbledhjes ose at t zbritjes n periodn prej 1 sekonde, kurse pr shumzimin e
numrit 50-shifror me numrin tjetr 50-shifror duheshin prafrsisht 60 sekonda.
Fig.28.arls Bebixh
(Charles Babbage, 1791-1871)
Fig.29. Makina analitike e Bebixhit
Hap t rndsishm n zhvillimin e kompjuterve ka br

edhe shkenctari Holerit (Hollerith) i cili konstruktoi makinn
me kartele t perforuar ( fig. 25 ) dhe me impulse elektrike, me
ann e s cils u bregjistrimi i popullsis n Amerik, me
1891.
Deri ather regjistrimi i popullsis bhej me an t
disa kartueve n t cilat shnoheshin t gjitha shenimet t cilat
ishin karakteristike pr prsonin e caktuar, por pr komunikimin
e rezultateve t regjistrimit nevojitej nj pun shumvjeare,
Fig.30.Makina llogaritse e shkenckshtu q ai komunikohej edhe dhjet vjet m von. N punn
tarit Herman Hollerith (1860-1929)
e regjistrimit angazhoheshin shum njerz t cilt me vite t
tra bnin klasifikimin e popullsis, sipas moshs, gjinis dhe elementeve t tjera
karakteristike.
1.4.2. Kompjutert e pare mekanik anolog dhe digjital

N vitin 1915 spanjolli Leonardo Tores kombinoi teknikn e komjuterit elektromekanik me principet e programimit. Ai e prezentoi makinn e pare t aft q t bie
vendime dhe at e ilustroi duke e prdor pr zgjedhjen e problemeve t thjeshta n shah.
Gjashtmbdhjet vjet pas ksaj, n SHBA Vanover Bush e projektoi kompjuterin anolog t
cilin e pagzoi me emrin analizatori dif-erencial. Ky ishte kompjuteri I pare me aftsi q
zhvilloj ekuacione. Dy vjet
m von n Angli Daglas Hartri u bashkua me Artur Portierin pr t krijuar nj kompjuter
anolog. Hartri m von u b shkenctari i pare i cili i cili e prdori kompjuterin gjat
zgjedhjes s problemeve n teorin atomike.
Prafrsisht n koh t njejt ( 1936 ) n Gjermani Kanrad Zuse i pari ofroi disa ide
themelore t llogaritjes automatike duke future n prdorim edhe sistemin e numrave binar
dhe pikn e levizshme dhjetore. Deri m 1941 ai prfundoi kalkulatorin e tij barts Z2 dhe Z3 , si dhe zhvilloi gjuhn algoritmike PK, paraardhse t gjuhs progaramuese PL/I
dhe ALGOL.
N vitin 1937 Klod Shanon dhe Xhorxh Shtibic, duke punuar
ndaras n SHBA , arritn t zbulojn qarqe elektro ndrprerse
t cilat punonin sipas ligjeve t algjebrs s Bulit, gj qe rezultoi n prparimin e dukshum t zhvillimit t teknologjis s
kompjuterve. Shtat vjet m von sht prezentuar
kompjuteri HARVARD MARK 1. Ky kompjuter I pare digjital
u zhvillua bashkarisht nga Hauard Ajken, Kler Lejk,Fransis
Hamilton dhe Benxhamin Durfe, duke punuar n laboratorin
kompjuterik t Hardvardit me prmbajtje t IBM-it.
1.4.3. Kompjutert e bazuar n gypa elektronik
Zbulimi i llambave elektronike nga ana e Fasadenit, De
Foresit dhe t tjerve n fillim t ktij Shekulli , filloi q t gjej
zbatimin edhe tek kompjuteret n fillim t viteve t dyzeta. N
vitin 1945, Xhon Fon Njumen, i lindur n Hungari, e i cili
vepronte dhe punonte n SHBA, zhvilloi konceptin e programit t
ruajtur, n baz t t cilit urdhrat q duhej ti parashtrohen
kompjuterit ruheshin Brenda n form numerike.Si rezulltat i
ksaj, vendimet logjike mund t kryheshin Brenda makins, kurse
urdhrat t modefikoheshin me kompjuter gjat prpunimit.Ky
ishte nj hap shum i rndsishm, i cili kishte
fig.32.Llamba elektronike
shum ndikim nga Zbulimi i Bebixhit,

Para 100 vjetsh dhe n kt baz u ndrtua EDVAC (Electronik Descrete Variable
Automatik Computer) n Pensilvani dhe EDSAC (Elektronic Delay Storage Automatic Calculator) n Kembrixh.
Kompjuteri i par plotsisht i elektronizuar ishte ENIAC, t cilin e projektuan Xhon
Maushli dhe Presper Ekert. Ky kompjuter u krye m 1946 dhe mimi i tij ishte afr 10
milion dollar. Kishte 18000 llamba elektronike dhe ishte i rnd 30 tonelata.
Fig.33. Kompjuteri i par elektronik-ENIAC

Pas tij pasojn kompjutert gjithnj e m t prsosur. N vitin 1948, IBM prodhon
kompjuterin POPPA, i cili prmbante bartjen e udhheqjes me kusht, kurse n vitin 1949
kompjuteri EDSAC i pari aeeiti shpejtsi t mdha t kujtess duke u shrbyer me numra binar. Gjat viteve t pesdhjeta u prodhuan kompjutert SSEC , EDVAC, ILLIAC , MANIJAC, WIRLWIND, MADM dhe UNIVAC.
T gjith kta kompjuter ishin me dimensione shum t mdha dhe me mime tejet t
larta.
1.4.4. Kompjutert e bazuar n transistor dhe n qarqe t integruara
Deri me zbulimin e transistorit dhe aplikimin e tij n teknologjin kompjuterike,

zhvillimi i kompjuterve ishte relativisht i ngadalshm. Kompjutert ishin jo vetm me mim
t lart, por edhe krkonin hapsir t madhe.
N vitin 1948 Xhon Barden, Valter Braten dhe Vilijem Shokelli n laboratort e Bellit n
SHBA realizuan transistorin, i cili pr shkak t dimensioneve t tija t vogla, si dhe fuqis s
vogl t nevojshme t furnizimit , menjiher gjeti aplikimin n t gjitha paisjet elektronike.
N vitin 1951 n SHBA, n Vestern Elektrik, shkenctart pr t parn here e realizuan prforcuesin (amplifikatorin ) n baz t tranzistorit.
N vitin 1958 n SHBA,Kompania Ferajlld, re-alizoi tranzistorin e rrafsht (planar) n t cilin si isolator
sht prdorur dioksidi i silicit.
N vitin 1959, prap n SHBA, Teksas Instruments
dhe Ferajlld realizuan paketet e gjysmpruesve me dy
Fig.343Transisose m shum transistor bazs s silicit.Si rezultat, shpentort
zimet jan zvogluar shum si dhe sht krijuar mundsia e
futjes s m shum komponenteve n nj cope t silicit. N
8
vitin 1964, Gordon Mur, shkenctari kryesor i firms Ferajlld, prognozoi se do vjet do t
dyfyishoht dendsia e komponenteve.
N vitin 1971, kompania INTEL n SHBA, prodhuesi m i madh momental i qarqeve t intergruara, realizoi mikroprocesorin e pare i cili njiherit ishte edhe njsi qendrore e kompjuterit (
CPU-Central Proccesor Unit ) ku funkcionet logjike dhe aritmetike zhvilloheshin n t njejtin
ip, me dimensione m t vogla se gjysm centimetri anash. N vitin 1975 kompania e njejt
realizoi kompjuterin komplet n nj pllak t vetme (kartele elektronike). Nj vit m von realizuan prodhimin e nj kompjuteri tet bitsh i cili prbnte rreth 20.000 transistor n nj ip
t silicit.
1.4.5. Kompjutert e bazuar n teknologji mikroelektronike

Mikroelektronika sht pjes e elektroniks, e cila merret me levizjen egrimcave shum
t vogla me elektrizim negativ n brendi t atomit, t cilat quhen elektrone. Ajo prfshin
sjelljet e tyre n gazra, vacuum, prues dhe gjysmprues. Elektronet lvizin n fushn
elektrike, duke formuar kshtu rrymn elektrike. Qarqet elektrike npr t cilat lvizin
elektronet prmbajn
komponentt t cilt mund t jen active (transistort) apo passive (rezistort,kondensatort,
induktort).
Pa zhvillimin e kompjuterve do t ishte e pamundur zhvillimi tejet i shpejt i
transistorve.Me zavendsimin e gypave elektronike t mdha dhe me efikasitet m t vogl,
sht hapur rruga kah miniaturizimi i kompjuterve.
Lidhja e numrit t madh t transistorve dhe e komponenteve tjera passive, gjithmon ka qen
e mundur, por sht dashur q t pritet n zhvillim t ,metodave pr prpunim dhe pastrim t
silicit deri n shkall t lejueshme t pastrtis si dhe t tekniks e cila do t mundsonte q n
kristal t silicit t futen shtresat e papastrtis. Mu kto papastrti formojn
komponentet.Projekti i qarkut bartet n shtresa suksecive m prdorimin e shabllonave
(maskave) t cilat s pari vizatohn n prmasa mjaft t mdha, e pastaj zvoglohen
shumher me an t tekniks fotografike. Zhvillimi i fotografimit dhe i teknikave t ndryshme
t miniaturizimit mundsoi edhe realizimin e tr ksaj.
Me kt sht br e mundur q n shtresa t holla ose vafer t kristalit,zakonisht silicit, t
futen disa qarqe t integruara. Kta vafer, me diameter disa centimetra, prehen pastaj n copa
katrkandshe me gjatsi t brinjs prafrsisht 0,5 cm. Kto jan ipe, prej t cilave secila
prmban nga nj qark t integruar. Mu kto qarqe t integruara jan njisit themelore t
teknologjis mikrokompjuterike.
Transistori mund t krahasohet me ndrprersin elektrik, i cili mund t jet i kyur apo i
kyur. Nese prdoret n qarqet digjitale, transistori, sjellet si ndrpres elektrik i cili mund t
jet i kyur ose i kyur, ose n terminologjin logjike t jep gjendjen 1 ose 0 .
Qarkun e integruar mund ta krahasojm me tabeln elektrike kontrolluese n t ciln jan t
gjith ndrpersit dhe komponentet tjera t qarkut si jan rezistort dhe kondensatort t
montuara n mnyr kompakte mjaft mire t organizuar. Kjo pllak kontrolluese pastaj
zvogloht p.sh n madhsi t nj pjese t pulls posatale , ashtu q secili ndrprers ka
trashsi shum t vogl ( sa nj e milionta pjes e metrit ) kurse lidhjet n mes tyre t punuara
n dy apo m shum nivele t nj rrjete t future n shtresen izoluese e cila e mbulon
ndrprersit. Pr tabel kontrolluse ende nevojitet prtokzimi dhe furnizimi elektrik, si dhe
kanalet hurse dhe ato dalse.Transistori prbhet nga tre elemente: baza, kolektori dhe
emiteri.
Rryma e dobt e cila hyn n baz dhe del nga emiteri kontrollon rrymen shum m t forte n
mes kolektorit dhe emiterit dhe n kt mnyr forcohet rryma. Shtresat punohen duke future
9
10
papastrti n silicin e pastr. Lloji i papastrtive sht i ndryshm n secilin nivel. P.sh., fosfori
jep elektrone shtes prandaj kjo shtres sht me elektrizim negativ ( n ),kurse p.sh. bori, n t
kundrtn, absorbon elektrone dhe prej ktu jep shtres t elektrizimit pozitiv (p).
Kjo tregon se vetit e prueshmris jan t kontrolluara dhe ato tregojn kahjen e rrymes elektrike. Pr kt arsye transistort kan veti q t punojn si ndrprers
elektrik.
Shumica e transistorve sot n prdorim, prbhen nga ifti i diodave shpin-n-shpin,
pajisja q prbn elektodat positive dhe negative. Efekti i ndrprersi elektrik arrihet me
ardhjen e impulsit elektrik nkontaktin n mes t diodave. N njrin nga dy tippet m t
shpeshta t transistorit, transistori bipolar,rezistenca sht e vendosur n baz dhe elektronet t
cilt hyjn n emiter barten deri te kontakti i polarizuar n mnyr inverze i bazs s kolektorit.
Nj transistor i ktill mund t punoj si prforcues i fort, ose si nderprers i kyur-i shkyur.
Transistori tjetr i rndsishm njihet me mrin MOSFET (Metal Oxyde Silicon Field
Effect Transistor). Ky transistor sht shum racional n harxhimin
e energjis elektrike, sepse rryma elektrike rrjedh vetm si kur sht ndrprersi ivendosur
n pozitn ikyur. Kjo sht baz edhe e transistorit CMOS (comPlementary Metal Oxyde Silicon), transistorit q do dit e m shum po e gjen zbatimin n
t gjitha paoisjet elektronike.
Transistort paraqesin komponentt kryesor n qarqet e integruara, pra munden q t
forcojn sinjale, ose kyin shkyin rrymen elektrike.
Numri i komponentve t cilin mund ta vendosim n nj ip t vetm po shtohet me
progression gjeometrik. N vitin 1965, n nj qark t integruar mund t integroheshin dhjet
transistor. N vitin 1980 ipi me 10.000 transistor ishte dukuri e zakonshme. Komponentt
tjer: rezistort, kondensatort dhe diodat poashtu s bashku me transistort kyen n t njejtin ip i cili mund t ket edhe 1.000.000 komponent. Pra dendsia e komponenteve sht nj
lloj mase pr t treguar fuqin dhe kapacitetin e ipit.
N varsi me numrin e porteve logjike, si dhe t numrit t funkcioneve t cilat mund ti
kryejn, qarqet e integruara m tutje klasifikohn n qarqet me:

shkall t ult t integrimit (small scale integration, SSI), me afr 10 komonente
t mesm (Medium scale, MSI) me 64 deri n 1024 komponente
t lart (large scale LSI ) me 1024 deri n 262.144 komponente dhe
shum t lart t integrimt (very large scale VLSI ) me m shum se 262.144
komponente.
10
11
1.5. ANATOMIA E KOMPJUTERIT

Edhe pse kompjuteret do dit e m shum jan duke u prsosur,prej dits kur Bebixh
zbuloi makinn e tij diferencijale, ata ende punojn n elementet themelore t njajta q ishin
t parapara sipas projektit t tij. Kto ishin: programi, i cili e orienton kompjuterin pr
kryrje t detyrs s caktuar; paisjet hyrse me ann e t cilave i fusim shenimet me kompjuter (tastiera, shiriti magnetic,disqet magnetike, disqet optike etj.); njsia qendrore ecila i kryen
instrukcionet eushqyera n kujtes; paisjet dalse pr prezentim t rezultateve t fituara (gypi
katodik, ekrani, CRT ), shtypsi, vizatuesi etj.). Natyrisht q kompjutert e sotm kanedhe
shum elemente t tjera, por n do rast, ato jan t ndrlidhura me funkcionet e
lartprmendura.
Bllok skema e kompjuterit bashkohor personal sht paraqitur n figurn e
mposhtme:
Fig. 35. Bllok-skema e kompjuterit personal
Kjo n t vrtet sht bllok-skema e t gjith llojeve t kompjuterve dhe roli i njisive
t caktuara t ksaj bllok-skeme sht si n vijim:
Procesori qendror- prbhet nga njsia aritmetiko-logjike, njsia dirigjuese,
dhe memoria punuese e cila faktikisht jan pjest m t rndsishme t
komjuterit.
Njsia aritmetiko-logjike, shrben pr kryerjen e operacioneve matematikore
dhe logjike m t dhna hyrse.

Njsia dirigjuese shrben pr udhheqje me operacione t kompjuterit.

Memoria punuese, sht e bazuar n gjysmprues dhe shrbem pr ruajtje tprkohshme gjat puns t t dhnave t cilat prpunohn nga njsia aritmetiko-logjike.
Pjest hyrse, shrbejn pr hyrje t t dhnave n kompjuter.

Pjest dalse, shrbajn pr prezentimin e t dhnave dalse, gjegjsisht pr prezentimin e operacioneve t kryera.
Memoria e jashtme, shrben pr ruajtje afatgjate t t dhnave ose t programeve operative.
11
12
N pjesn e mtejme t ktij kapitulli do t shqyrtohen bazat hardvarike t

kompjuterit duke analizuar pjest kryesore dhe ndrlidhjen interactive n mes tyre.Do t
fillohet prej elementeve q formojn brthamen e kompjuterit-pjesve me an t cilave vendoset dhe prpunohet informacioni, si dhe t cilat mundsojn komunikimin me kompjuter.
N fund do t kthehemi pakz dhe t shqyrtojm pjest t cilat mbshtesin dhe ndrlidhin
kto pjes bazike, duke krijuar nga pjest e ndara nj system punues kohorent. Rndsia m
e madhe n kt kapitull, I sht dhn pjess n t ciln shqyrtohet se si bhet vendosja e
informacioneve n kompjuter. N ann tjetr nga ky kapitull do t kuptohet se:
ka ndodh me rastin e aktivizimit t programit ?
Ku shkojn t dhnat t cilat futen n kompjuter ?
ka ndodh gjat ruajtjes s t dhnave ( ku i vndos ato kompjuteri dhe si mund
t kthehen prap ?).
Gjat tr kohs do t prdoren analogjit me njohurit t cilat q m pare dihen, n
mnyr q t fitohet prshtypja reale se ka n t vrtet ndodh prbrenda n kompjuter. Pr
detale teknike do t bhet fjal n kapitukt e ardhshm.
1.5.1. Procesori-pjesa qenndrore e kompjuterit

N brendin e secilit kompjuter gjendet pajisja me dimensione siprfaqsore t prafrta me nj pull postale. Kjo pajisje, quhet njsia qendrore procesorike (central processing unit ), ose shkurt CPU dhe paraqet trurin e kompjuterit, pjesn e cila lexon
dhe ekzekuton instrukcionet programore, kryen kalkulimet si dhe mer vendime. Aty zhvillohn operacionet aritmetike, logjike dhe kontrolluese. CPU poashtu realizon ruajtjen dhe rikthimin e informacioneve n disk apo n mjedise tjera memoruese.
Te kompjuteret personal, CPU njihet me emrin mikroprocesor dhe sht i realizuar
nga qarku i integruar. Qarku i integruar ( Integrated CircuitIC),sht i ndrtuar si nj kompleks i transistorve dhe i qarqeve t tjera elektrike t prfshira
n nj pllakz t vogl t kristalt gjysmpruese t
silicit, e cila ndryshe quhet edhe
ip (Chip).
Procesori (CPU) si dhe elementet e tjera t integruara jan t ndrtuara
N nj kuti t vogl t qeramilks me kmbza metalike
anash. Kto kmbza kan funkcionin e ndrlidhjes s
ipit t procesorit me tabeln e prbr nga qarqet me fije
t qelqta t vendosura n brendi t kompjuterit dhe
poashtu prcjellin impulset elektrike n ip dhe nga ipi.
N brendi t kutis s qeramiks sht i vendosur vet
ipi, nj pllakz e silicit me dimensione prej disa mm2.
N kt siprfaqe t vogl jan t vendosur disa milion transistor t ndrlidhur funkcionalisht n mes veti.
Lloji i procesorit (CPU) i cili prbn kompjuteri e prcakton fuqin e tij prpunuese-shpejtsin e ekzekutimit t instrukcioneve t ndryshme. N ditt e sotme,
procesort mund t ekzekutojn edhe disa dhjetra milion instruksione pr sekond ( MIPSmillions of instructions per second). Lloji i procesorit poashtu prcakton repertorin e instruksioneve t cilat kompjuteri i kupton si dhe cilat programe mund t aktivizohen dhe t
punojn n kompjuter.
12
13
1.5.2. Mikroprocesort dhe mikrokompjutert
N vitet e zhvillimit t mikroelektroniks, CPU sht shndruar n mikroprocesor, komponentet e s cils gjinden n nj ip t vetm. T gjitha pjest n ip duhet t
komunikojn njera me tjetrn, e kjo arrihet me an t pruesve t quajtur bus, q paraqesin
nj numr t caktuar t shtigjeve pruese t cilat formojn nj system komunikues intern,
por edhe zgjerohen nprmjet gjilprave lidhse n tuf t pruesve paralel n mnyr q
pajisjet e tjera ti furnizojn me informacione t domosdoshme pr pun.
Mikrokompjutert pr dallim nga mikroprocesort, paraqesin nj system komplet brenda vetvetes. Prve funkcioneve t cilat i kryejn mikroprocesort, mikrokompjuteri
prmban ipet kontrolluese t cilat sigurojn q sinjalet elektrike t rrjedhin pa pengesa dhe
sipas rendit t parapar npr tr qarkun. ipet e tjera i prmbushin nevojat e kujtess primare dhe funkcionet hurse-dals. Mikrokompjutert zakonisht vendosn n pllak t shtypur (kartele) me dimensione 20 x 30 cm. Mikrokompjuterit komplet n nj ip, sht realizuar n vitin 1976, kurndrmarrja INTEL arriti q n nj ip t kapacitetit 8 bit, t vendos
20.000 transistor.
Mikroprocesort dhe mikrokomjutert vlersohen n baz t numrit t biteve
pr informacionin e prpunuar n njsi t kohs. P.sh. nj mikroprocesor 8-bitsh sht i
kufizuar me kuantitet t informacioneve t cilat mund ti prpunoj n vargun e dhn t instruksioneve, e ato jan 256 shenja ( numra ose shnime t tjera ekuivalente ). Nga ana tjetr,
mikroprocesori 16-bitsh sht shum m i fuqishm dhe mund t prpunoj prafrsisht
65.000 shenja n njsi t njejt t kohs, edhepse poashtu krkon edhe dhjet here m shum
komponente n ip, afr 100.000.
Mikroprocesort poashtu vlersohn edhe n baz t shpejtsis me an t s cils
mund ta prpunojn informacionin. Njsit t cilat prdoren pr matje t shpejtsis s puns
s mikroprocesorit jan pjes t sekonds t nevojshme pr tu prpunuar informacionet elementare. N ditn e sotme, procesort mund t ekzekutojn edhe disa dhjetra milion instruksione pr sekond (MIPS-millions of instructions per second). Mund t vrejm se, sa
m e vogl t jet distanca t ciln duhet q ta kaloj sinjali, aq m e vogl do t jet edhe
koha e prpunimt t informacionit. Faktori kryesor ktu sht koha e domosdoshme q ti
qasemi informacionit n kujtes. Kshtu pra, rritja e dendsis s kompnenteve n ipin e
dhn bn edhe rritjen e shpejtsis s puns.
Miniaturizimi i sistemeve sht do dit m shum present edhe te kompjutert e
mdhenj (mainframe), pasi q mjaft shum bazohn n numr t madh t mikroprocesorve. Si rezulltat, sht shtuar kapaciteti dhe sht zvogluar shpenzimi i energjis
elektrike.
Dallimi n mes t minikompjuterve dhe mikrokompjuterve n koh t fondit
sht br mjaft i paqart, pasi q gjat projektimit t mikrokompjuterve shtohn mjaft
shum module, e nga ana tjetr prodhohen paisje shum t mira pr ndrlidhjen e
kompjuterve t t dy kategorive. Mund t konstatohet se minikompjuteri sht makin e
vogl, por me mundsi t mdha dhe kapacitet t madh t kujtess si dhe me disa karakteristika specijale.
Sa pr krahasim, mikrokompjutert kan kapacitet m tvogl t t instaluar dhe
pr kt shkak jan mjaft t lire. Njsia themelore prbhet nga paketa e pllakave me qarqet
t shtypura t cilat prmbajn mikroprocesorin, disa ipe t kujtess dhe konektort hyrsdals. Pajisje periferike (e jashtme) zakonisht sht tastiera, ekrani si dhe ndonj pajisje speciale (shtypsi, modemi, sintajzeri digjital i zrit dhe i muziks, ngassit e diskut etj.) . Me
lidhjen e mikroprocesorve n at mnyr q mund t komunikoj njri me tjetrin, fushveprimi i mikrokompjuterve mund t zgjrohet deri n pafund.
13
14
Nga t gjitha ato q u prmenden m lart, mund t konstatohet se mikroprocesor

( ang. Microprocessor ) quhet komponenti kryesor Brenda kompjuterit personal ( ang. Personal Computer , PC ) perms s cils komandoht komplet puna e tij.
14
15
KLASIFIKIMI SIPAS FLYNN-IT
a-vektori i rrjedhs s instruksioneve

b-vektori i rrjedhs s t dhnave
Fig. 1
SISD-Single Instruction stream Single Data Stream

MISD- Multiple Instruction stream Single Data Stream
SIMD- Single Instruction stream Multiple Data Stream
MIMD- Multiple Instruction stream Multiple Data Stream
15
ARKITEKTURA E TIPIT SISD

Baz e arkitekturs t tipit SISD sht vetm nj procesor n sistem, d.m.th sistemi
sht uniprocesorik. N fig. 1 ky sistem mund t prezantohet me vektorin A=(1,1) dhe
paraqitet me rrjedh njkahshe t instruksioneve dhe t t dhnave. Arkitektura e ktill
shpesh nihet me emrtimin kompjuteri i Von Neumann-it.1
Instruksioni dhe t dhnat jan t vendosura n t njjtn mnyr n kujtes, q do t
thot se n kujtes nuk dallohen fare instruksionet nga t dhenat. Ky tip i arkitekturs sht i
paraqitur n fig. 2.
K U JTE S A
E dhna
Instruksioni
Rezultati
PROCESORI
Fig. 2. Kompjuteri i thjesht
Kompjuteri SISD prbhet nga 4 pjes funksionale (4 module):

1. Njsia aritmetike-logjike (ALU)
2. Njsia dirigjuese (CU)
3. Kujtesa (Memory)
4. Njsia hyrse-dalse (IO).
Njsia hyrse-dalse mundson komunikimin me shfrytzuesin (te kompjutert e gjeneratave t para pr kt pun sht nevojitur operatori i kualifikuar enkas). T dhnat dhe instruksionet shfrytzuesi i fut me an t tastiers (te kompjutert e par sht shfrytzuar teleprinteri). Rezultati vizuel, i prshtatur pr njeriun, realizohet me an t gypit katodik. Operacionet hyrse-dalse te kompjutert SISD (vetm nj procesor) jan nn kontrollin e
procesorit, me an t regjistrave. Meqense nuk sht produktive q procesori t pret krkesn
pr transmetim nga njsia H/D (IO), sht realizuar sinjalizimi i njsis H/D nprmes linjs
ndrprerse. Linja ndrprerse sht e kyur n shtpizn e ipit t mikroprocesorit dhe sht
e shnuar me shkronjat IRQ, NMI ose RESET. Disa procesor kan edhe disa dhjetra kyje t
ktilla t prioriteteve t ndryshme. N secilin rast kur lajmrohet krkesa pr ndrprerje,
vazhdon prfundimi i instruksionit n rrjedh.
1 M 1946 Von Neumann-i me bashkpuntort e tij pr t parn her e prezantuan kompjuterin me memorim
(kujtes) t programeve
18
Pajisjet periferike
Njsia H/D
IO
ALU
Njsia dirigjuese
CU
CPU=ALU+CU
Njsia qendrore
procesorike
Fig. 3. Kompjuteri i Von Neumann-it
Procesori pranon ndrprerjen dhe pastaj vazhdon aty ku ka mbetur para pranimit t
ndrprerjes. M von sht futur nj procesor i veant i cili i kryen t gjitha punt n lidhje
me procesin, q mund t shihet n figurn 4.
Edhe pse sht arritur nj prparim i dukshm, edhe sot nuk jan t prshtatura
shpejtsit e procesorit dhe t pajisjeve H/D. Te gjeneratat e para ky problem sht zgjidhur
me prdorimin e ndrmjetsuesit (angl. Buffer), mirpo edhe te kjo zgjedhje ka ekzistuar
problemi i shpejtsis s peracioneve H/D. Problemi deri diku sht tejkaluar ashtu q
prpunimi sht br me ndarje kohore. Ideja bazohet n at se procesori sht shum m i
shpejt (disa qindra ose mijra her) se pajisjet H/D t cilat i shrben. N anan tjetr
shfrytzuesit e drejtprdrejt t ktyre pajisjeve jan njerzit me mendim, perceptime dhe
veprime t ngadalshme. Pr kt arsye sht e mundur q resurset e kompjuterit t
ndrlidhen nga nj shfrytzues n tjetrin, kurse shfrytzuesi e ka prshtypjen se kompjuteri
punon vetm pr t, sepse e ka prshtypjen q urdhrat q ia jep kompjuterit kryhen pothuaj se
menjher. N t vrtet, secilit shfrytzues i ndahet vetm nj interval diskret kohor i cili n
terminologjin telekomunikuese njihet me emrin timeshared.
18
19
Kujtesa
CPU
Kujtesa
Pajisjet
H/D
Procesori H/D
me kujtes lokale
Pajisjet
H/D
7
Kujtesa
CPU
2
Kujtesa
Kujtesa
CPU
Pjesa
dirigjuese
Pajisjet
H/D
CPU
Procesori
H/D
Pajisjet
H/D
3
Kujtesa
Pjesa dirigjuese
me instruksione
ndrmjetsuese
Pajisjet
H/D
Pjesa e thjesht
dirigjuese me ndrprerje
CPU
Pajisjet
H/D
Pjesa
dirigjuese
4
Fig. 4. Spirala H/D
Prparim i dukshm sht arritur me prdorimin e sistemit me ndrprerje. Baza

e ktij sistemi sht se pajisja H/D shrbehet vetm kur kjo krkohet nprmes linjs
s veant-linjs s ndrprerjes. Vet arkitektura e njsis procesorike sht e punuar
ashtu q ekzistojn linjat ndrprerse me prparsi t ndryshme dhe kshtu bhet prpunimi sipas rndsis. T gjitha kto teknika e kan ngadalsuar dukshm punn e
procesorit, meqense secila ndrprerje e ka kushtzuar nj procedur t veant t kujtimit t gjendjes t regjistrave, ashtu q puna t mund t vazhdohet aty ku ka qen e
ndrprer.
Te gjenerata e dyt e kompjuterve pr operacione H/D jan prdorur njsi t
veanta (angl. data channel), t cilat kan vepruar njkohsisht me njsin qendrore
procesorike.
Zhvillimi i teknologjis VLSI dhe paraqitja e mikroprocesorve mundsuan q
edhe pajisjet periferale t bhen kompjuter me karakteristika t kompjuterve pr
prdorim t prgjithshm (fig.4).
Pozicioni 1. Udhheqja me pajisjen H/D bhet drejtprdrejt me rendin e sinjaleve dirigjuese t cilat i gjeneron CPU.
Pozicioni 2. Udhheqjen me pajisjen H/D ende e bn CPU, por nprmes pajisjes s thjesht e cila gjeneron sinjalet dirigjuese vetm ather kur krkohet
nga CPU. CPU-ja n mnyr periodike e kontakton pajisjen udhheqse dhe
kontrollon se a sht kryer bartja H/D.
Pozicioni 3. Pajisja dirigjuese i lajmron procesorit kur sht e prgatitur pr t
pranuar instruksionin e ri. N kt mnyr procesori kryen punn e vet deri n
momentin kur pajisja H/D e krkon ndrprerjen.
Pozicioni 4. sht futur nnsistemi i ri DMA (Direct Memory Access) i cili
mundson bartjen e bllokut t t dhnave n mes kujtess dhe pajisjes H/D.
Gjat ksaj kohe CPU nuk merr pjes as nuk sht e penguar n asnj moment
gjat bartjes s bllokut t t dhnave.
19
20
Pozicioni 5. Procesori me ndihmn e instruksioneve speciale H/D prcakton

rendin e aktiviteteve kah procesi, gj q mundson mesregjistrin me instruksione speciale q sht n prbrje t pajisjes dirigjuese.
Pozicioni 6. Pajisja dirigjuese bhet kompjuter me bashksin e instruksioneve
t prshtatura punve me njsin H/D.
Pozicioni 7. Puna e procesorve periferik sht kooperative me CPU-n,
kshtu q operacionet H/D mund t konsiderohen si nj lloj t puns s
kompjuterve n rrjet.
Pozicioni 8. Niveli i ndrlikueshmris s pocesorit H/D sht i njejt me
nivelin e ndrlikueshmris s CPU-s. N kt rast ekziston mundsia e
shtimit t pajisjeve t reja me mdrlikueshmri dhe me nivel t pavarsis s
ndryshme.
Kto prmirsime kan sjell deri te paralelizmi i caktuar i kryerjes s operacioneve te
makinat njprocesorike.
Paralelizmi arrihet me an t:
Futjes s m shm njsive funksionale t ngjashme,
Futjes s prpunimit rrjedhs jasht CPU-s,
Prshtatjes s operacioneve t procesorit me ato H/D,
Shfrytzimit t sistemit hierarkik t kujtess,
Shfrytzimit t konfiguracioneve t baraspeshuara,
Multiprogramimit dhe shfrytzimit t prpunimit me ndarje kohore.
Me prdorimin e disa blloqeve t njjta (t cilat punojn njkohsisht) n nj trsi

funksionale, s pari sht realizuar kodi i njsis aritmetike-logjike (ALU). ALU mund t
prbhet nga: pajisjet pr mbledhje, dy shumzues, pajisjes pr pjestim, dy pajisjeve pr inkrementim, njsis pr mbledhje t numrave me presje t lvizshme, njsis pr bledhje me
presje statike, njsis pr zhvendosje, njsis pr ekzekutim t operacioneve logjike, njsis
pr degzim. Nj pajisje e veant sht shprndarsi (scoreboard) i cili kontrollon q gjat
puns t mos vjen deri te konflikti, gjegjsisht prcjell modulet e caktuara.
Njsit funksionale
PROCESORT H/D (PP)
1/2 e
kanalit
H/D
PP0
PP1
PP2
PP3
PP4
PP5
PP6
PP7
PP8
PP9
K
U
J
T
E
S
A
24 regjistra
Mbledhsi
shumzuesi 1
shumzuesi 2
pjestuesi
mbledhsi c.
Inkremnenti 1
inkrementi 2
degzimi
zhvendosja
operacionet e Bool-it
rendi i
instruksioneve
renditsi
Fig. 5. Njsit funksionale t shumfishta
Te gjeneratat e vonshme ALU shpesh sht e organizuar si struktur rrjedhse (angl.

Pipeline).
Prpunimi rrjedhs jasht CPU-s bhet n mekanizmin parasigurimit t instruksioneve
dhe t dhnave. Kryerja e instruksioneve (mbledhja, dekodimi, sigurimi i operandit, kryerja e
20
21
operacioneve aritmetike dhe fitimi i rezultateve) kryhet me an t segmenteve me nivel t

lart t paralelizmit. Prshtatja (puna e prnjhershme) e procesorit dhe e pajisjeve H/D
realizohet me an t pajisjeve dhe kanalave t veanta dirigjuese H/D-kompjuterve special
(procesort H/D). Me rndsi t veant ka qen zgjidhja e problemit t bartjes sa m t
shpejt t numrit t madh t t dhnave nga procesi n kujtes kryesore. Pr kt qllim sht
zhvilluar teknika e qasjes s drejtprdrejt n kujtes (bartja DMA).
Procesori
Regjistrat
Kujtesa ndihmse
Kujtesa kryesore (RAM)
Keshi (Cashe) i Hard diskut

Njsia (ngassi) e diskut t fiksuar
CCD, kujtesa bubble
Njsia (ngassi) e diskut t ndryshueshm
Njsia (ngassi) e diskut CD ose DVD
Fig. 6. Hierarkia e kujtess
Me shfrytzimin e sistemit hierarkik t kujtess sht munduar q t sigurohet

problemi i mosprshtatshmris n shpejtsi t komponentve t caktuar, sepse CPU punon
m shum se 1000 her m shpejt se kujtesa. Kompromisi sht arritur ashtu q n korniz t
procesorit sht realizuar kujtesa e shpejt regjistr dhe kesh (ang. Cashe) e kapacitetit t
vogl.
Multiprogramimi dhe prpunimi me ndarje kohore (multiprogramming and time sharing) jan shfrytzuar pr prpunim sa m t shpejt dhe sipas mundsis me sa m shum
shfrytzues. N qoft se bhet vrojtimi n kt sistem, do t vrehet se duke pritur t dhnat
nga pajisjet e ngadalshme H/D, CPU sht i pashfrytzuar. Pr t mos ndodh kjo, aktivizohet
nj proces i ri i cili rrjedh paralelisht me proceset e kaluara (multiprogramming).
Kur shqyrtohet raporti i shpejtsive t komponentve t kompjuterit, ather shpesh
mund t konstatohet se shpejtsia e tr sistemit sht e barabart me shpejtsin e komponentit m t ngadalshm n at sistem. Meqense shpejtsia e puns s njsive H/D sht e
rendit disa milisekonda, ather fitohet prshtypja se nuk ekziston dobi e madhe q shpejtsia
e puns s procesorit sht disa nanosekonda. Pr kt qllim shum autor prdorin konceptin e lshueshmris (ang. Bandwith), gjegjsisht numrin e operacioneve n njsi t kohs,
21
22
t komponentve t sistemit apo t sistemit n trsi. N kt kontekst pr procesorin prdoret

numri i milionve t instruksioneve pr sekond (MIPS-Million Instructions Per Second).
a)
S
b)
01F
Adresa
0000
01F
Adresa
0000
Shj
Lj
0001
0002
001F
S 0 1 1 0 0 1 1 1
Shj
0001
0002
0 1 1 0 0 1 1 1
001F
0 1 1 0 0 1 1 1
Shj Sinjali shkruaj joaktiv
Lj Sinjali lexo joaktiv
Sha Sinjali shkruaj aktiv
La Sinjali lexo aktiv
La
Fig. 7. Operacioni i leximit
Lshueshmria e kujtess matet me numrin e fjalve pr sekond. Problemi i

lshueshmris s kujtess mund t shpjegohet si n vijim:
- cikli i procesorit tp=57ns,
- cikli i kujtess tk=456 ns.
- Kujtesa sht tet-bitshe, kurse gjatsia e fjals sht 64-bitshe, kshtu q pr nj
fjal nevojiten 8tp.
Lshueshmria teorike sht
- Bm=8x8/456 ns,
q d.t.th. rreth 140 MB/s.
Bk
Realisht llogaritja bhet me formuln Bs
, gjegjsisht Bs=140/8=49.5 MB/s.
K
Duke e shikuar sistemin si trsi mund t vrehen probleme t lshueshmris n mes
t procesorit dhe t kujtess (zgjidhet me prdorimin e kesh kujtess) dhe lshueshmria n
mes t kujtess dhe pajisjeve H/D. Ky problem rregullohet me prdorimin e komponentit t
ri n mes t kujtess dhe pajisjeve t ngadalshme H/D (me veti t kompjuterit) me detyr q t
prfshij dhe udhheq me t dhnat nga pajisjet H/D dhe n pajisjet H/D, n njrn an, dhe
t procesorit dhe kujtess, n ann tjetr. Realisht pr sistemin si trsi, zgjidhje e mir do t
jet nse sht
Bk=Bp+Bd
N t cilin rast Bk paraqet lshueshmrin e kujtess, Bp-lshueshmrin e procesorit dhe Bdlshueshmrin e kanalit H/D.
Teknika e prpunimit me ndarje kohore sht e bazuar n ndarjen e kohve fikse ose t
ndryshueshme pr prpunim. N kt mnyr n intervalin kohor t kufizuar, m shum programe i shfrytzojn resurset e kompjuterit dhe n jetn e rndomt (pr shkak t shpejtsis
22
23
s CPU-s), fitohet prshtypja e puns s prnjhershme t m shum shfrytzuesve n t

njjtin sistem.
Njsia (pajisja) e kujtess

Njsia e kujtss ka pr detyr q instruksionet dhe t dhnat, gjegjsisht rezultatet e
prpunimit ti ruaj pr pun t mtejme. Instruksionet dhe t dhnat jan kod numerik. N
kujtes mund t shnohet dhe nga kujtesa mund t lexohet. Leximi nga kujtesa fillon kur n
regjistrin e adresuar M, vendoset adresa dhe gjenerohet sinjali lexo. Pas kohs s qasjes
(disa dhjetra ns) prmbajtja e adress s specifikuar vendoset n regjistrin e t dhnave t
kujtess - S.
Procesi i shkruarjes (shnimit) n kujtes fillon kur n regjistrin e adresuar M, bartet
adresa, kurse e dhna e cila kujtohet n at adres vendoset n regjistrin e t dhnave t
kujtess - S. Pasi q njsia dirigjuese t gjeneroj sinjalin komandues shkruaj, e dhna
shkruhet n lokacionin e specifikuar t kujtess, si n figurn e mposhtme.
a)
b)
S 1 1 0 1 1 1 0 0
002
Adresa
0000
002
Adresa
0000
Shj
Lj
0001
0002
S 1 1 0 1 1 1 0 0
0 0 0 0 0 0 1 0
0001
0002
1 1 0 1 1 1 0 0
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
001F
0 1 1 0 0 1 1 1
001F
0 1 1 0 0 1 1 1
Shj Sinjali shkruaj joaktiv
Lj Sinjali lexo joaktiv
Sha Sinjali shkruaj aktiv
La Sinjali lexo aktiv
Sh a
La
Fig. 8. Operacioni i shkrimit (shnimit)
Meqense ka krkesa t vazhdueshme pr kapacitet sa m t madh t kujtess disponuese, jan krkuar edhe rrugt pr krijimin e nj kujtese t till.
23
24
Adresa e
fjals n kujtes
Adresa e bllokut
Adresa e fjals n bllok
Regjistri i
adresave
Regjistri i adress pr faqen 0

.
.
.
Re g j is tri i a d re s s p r fa q e n 9
Prshtatja e pasuksesshme
Adresa e faqes
Adresa e faqes
Blloku 0 (512 fjal)

Blloku 1 (512 fjal)
Blloku 2 (512 fjal)
Adresa e fjals n faqe
Faqja 0 (512 fjal)

Funksionet e
pasqyrimit dhe
zhvendosjes
s faqeve
Faqja 1 (512 fjal)

Faqja 2 (512 fjal)
.
.
.
Pajisjet pr prshtatje
.
.
.
Blloku 49 (512 fjal)

Blloku 50 (512 fjal)
Faqja 49 (512 fjal)

Faqja 50 (512 fjal)
KUJTESA SEKONDARE
(disku)
KUJTESA kryesore
(RAM)
Fig. 9. Ndrlidhja e RAM-it dhe e diskut
Teknikisht nuk ka qen e mundur q t zgjerohet kujtesa punuese (nn komandn e

drejtprdrejt t procesorit), kshtu q qysh ather sht menduar n organizimin hierarkik t
kujtess. Kshtu flitet pr kujtesn punuese me kapacitet t vogl dhe shpejtsi t madhe dhe
kujtes.n dytsore me kapacitet t madh dhe me qasje me kohzgjatje m t madhe. Kujtesat e
para kan qen t realizuara n form t timpaneve rrotulluese. Gjenerata e ardhshme ka qen
me brthama ferite e m von me elemente gjysmpruese.
Teknologjia me elemente gjysmpruese mundsoi zhvillimin e kujtess s quajtur
RAM (Random Access Memory kujtes me qasje t drejtprdrejt) n t ciln koha e qasjes
nuk varet nga ajo se n cilin vend gjendet e dhna. Sot, pr kujtes punuese kryesisht
prdoren kujtesat gjysmpruese, sepse jan t shpejta, me mim t ult dhe kan kapacitet
t madh. Disqet magnetike prdoren si kujtes dytsore. Prparimi i teknologjis mundsoi
prparimin e kujtesave e me kt edhe t performanseve t kompjuterit. Prve ksaj sht
futur edhe koncepti i kujtess virtuele.
Koncepti i kujtess virtuele bazohet n faktin se ekzistojn dy nivele t kujtess:
parsor (me kapacitet m t vogl, e shpejt dhe e shtrenjt) dhe ai dytsor (me kapacitet m
t madh, m e ngadalshme dhe jo e shtrenjt). Programi kompjuterik, q t dy kto kujtesa i
trajton si nj kujtes t prbashkt t kapacitetit m t madh, por me shpejtsi t prafrt me
shpejtsin e kujtess parsore. Pr tu arritur kjo, prdoret teknika e veant, e paraqitur n
figurn 9.
Kujtesa sht e ndar n madhsi fikse, gjegjsisht n faqe. Madhsia e faqes sht
shpesh 512 fjal. Secila faqe e ka regjistrin e adresuar t faqes, i cili prmban adresn e
bllokut t informacioneve t cilat momentalisht e zjn faqen. Adresa e fjals n kujtes i ka
24
25
dy komponente: adresn e bllokut dhe adresn e fjals n bllok. Qasja fjals s caktuar n
kujtes, fillon me krahasimin e adress dhe t gjitha regjistrave t faqeve. N rastet e
prputhjes, lejohet qasja. Blloku mund t jet i vendosur n seciln faqe, prandaj adresa e
bllokut transformohet n adres t faqes. N qoft se nuk arrihet prputhshmria n mes t
adress s bllokut dhe prmbajtjes s regjistrave t adresuara t faqeve, thirren funksionet e
pasqyrimit faqsor dhe t zhvendosjes, kshtu q blloku i krkuar bartet n kujtesn kryesore,
kurse stacioni joaktiv (ai q m s paku prdoret) kthehet n kujtesn dytsore.
Prmirsimi i mtejm sht arritur me prdorimin e kesh-kujtess, pjes e cila e ka
kohn e qasjes t prafrt me ciklin e procesorit. Ky mekanizm ka treguar rezultate t mira
praktike. Pr organizimin e kujtess do t bhet fjal n kapitullin e ardhshm.
Njsia aritmetike
Njsia aritmetike prbhet nga pajisjet pr kryerjen e operacioneve aritmetike. N t
shumtn e rasteve kto pajisje bjn vetm mbledhje de zhvendosje, ndrsa operacionet e tjera
kryhen me veprime iterative me an t mbledhjes. Ksht, p.sh. operacioni i zbritjes realizohet
me mbledhjen e t zbritshmit me komplementin e numrit. Shumzimi realizohet me prsritje
programore t numrit t nevojshm t mbledhjeve. Pjestimi realizohet si zbritje dhe
zhvendosje. N operacionet aritmetike marrin pjes regjistri A i cili prmban nj operand dhe
m von rezultatin. Njsis i shtohen edhe regjistrat e prgjithshm dhe prve mbledhsve
dhe pajisjes pr zhvendosje, lajmrohen edhe nj ose m shum pajisje pr mbledhje t
numrave me presje t lvizshme, pajisjet pr shumzim, degzim etj. Arkitekturat e reja kan
disa pajisje t njjta aritmetike-logjike t cilat punojn njkohsisht. N kapitujt e ardhshm
do t bhen sqarime m t detalizuara.
Njsia komanduese
Njsia komanduese gjeneron sinjalet komanduese pr udhheqje kohore dhe pr
komandim me njsit e tjera. Ajo i pranon instruksionet t cilat i dekodon dhe n pajtim me
rndsin e tyre, gjeneron sinjale t cilat shkaktojn sjellje t caktuar t pjesve t caktuara t
kompjuterit. Kryerja e instruksioneve bhet n hapa elementar. Operandt t cilt marrin pjes
n operacione vendosen n regjistra t cilt jan pjes prbrse t njsis aritmetike. Kryerja
e operacioneve aritmetike realizohet me kryerjen e operacioneve logjike, meqense pajisjet
elementare digjitale kryejn operacione logjike. Karakteristikat e njsis komanduese
ndikojn drejtprdrejt n mimin dhe performanset e secilit kompjuter. Shpejtsia e kryerjes
s programeve drejtprdrejt varet nga instruksionet bazike, prandaj sht shum e
rndsishme si t zgjedhet bashksia bazike i instruksioneve. Zgjedhja gjat konstruktimit t
procesorit t ri niset nga llogaria statike. Instruksionet q prdoren m shpesh, gjithsesi duhet
t prfshihen n bashksin e instruksioneve dhe sipas mundsis trajtohen si
mikroinstruksione.
N qoft se shikohet m thell, duhet nisur nga zgjedhja e gjuhs s lart programore,
dhe n baz t krkesave t asaj gjuhe programore zgjedhet bashksia m e prshtatshme e
instruksioneve (operacioneve primitive) me an t t cilave mund t realizohen krkesat. N
trajtim mund t jet edhe opcioni i gjersis s punve t cilat kompjuteri i kryen n punn
dhe n rethinn e vet. P.sh. n qoft se dshirohet kompjuteri pr llogaritje statike me saktsi
t lart, ather ai duhet t ket edhe bashksin e caktuar t instruksioneve.
Secili instruksion, n t vrtet paraqet nj rend t kryerjes s mikroinstruksioneve
(mikrooperacioneve) t mikroprogramit. Formati i mikroinstruksionit mund t jet i
25
26
ndryshm, por n prgjithsi mund t merret se i ka s paku dy pjes: pjesn operacionale

(disa dhjetra bit) dhe pjesn komanduese (rreth dhjet bit). Pjesa operacionale e
mikroinstruksionit i ka fushat pr kryerjen e operacioneve, bashksin e regjistrave,
ndrlidhjen e mbledhsve etj. Pjesa komanduese e instruksionit duhet q t ket s paku dy
fusha: kushtin e krcimit dhe adresn e krcimit. t vendosura n kujtesn
mikroprogramore. Kujtesa mikroprogramore n fillim sht realizuar si matric nga diodat, e
m von si kujtes bipolare.
Mund t konstatohet se bmikroprogramimi sht treguar si nj metod e mir e
realizimit t njsis komanduese, e cila edhe sot prdoret. Prve ksaj ai paraqet edhe nj ur
lidhse n mes prkrahjes hardverike dhe softverike. Me ndryshimin e prmbajtjes s kujtess
mikroprogramore mund t ndrrohet bashksia e instruksioneve, e m kt edhe mnyra e
funksionimit t tr kompjuterit. Kjo do t thot se shfrytzuesi sht n gjendje q vet t
ndrroj arkitekturn e kompjuterit (n qoft se ai di t ndrroj prmbajtjen e kujtess
mikroprogramore). Si shembull i realizimit t njsis mikroprogramore mund t shrbej
ilustrimi n figurn 10. Organizimi i ktill i njsis kontrolluese sht i njohur me emrin
skema e Wilkes-it.
Instruksioni nga regjistri I
Regjistri i adress
s kujteses mikroprogramore
Adresa e instruksionit t ardhshm
n linja
MATRICA A
MATRICA B
D
E
K
O
D
E
R
I
Takti
ALU, regjistrat
udhheqja
Linja 2
Fig. 10. Njsia komanduese e multiprogramuar
Pjest kryesore jan:

Regjistri i adress, prmbajtja e t cilit prcakton adresn e kujtess
mikroprogramore (prmbajtja varet nga kodi operacional-prmbajtja e regjistrit
t instruksionit dhe prmbajtja e matrics s mikroprogramuar B q prcakton
adresn e ardhshme t mikroinstruksionit);
n
Dekoderi (dekodimi i adress, gjegjsisht zgjedhja e nj nga linjat 2 );
Matrica nga diodat A (prcaktohen rrugt e t dhnave dhe t aksioneve);
Matrica nga diodat B (prcaktohet adresa e mikroinstruksionit t ardhshm).
N vazhdim do t bhet shpjegimi i shkurtuar i funksionimit t njsis kontrolluese t
paraqitur n figur.
Adresa n regjistrin e adresave dekodohet ashtu q sht i mundsuar njri nga rreshtat
e matricave A dhe B. P.sh. n figur sht mundsuar rreshti i pest, gjegjsisht kombinacioni
11000 n matricn A dhe 0100 n matricn B. N qoft se supozojm se 1 paraqet nivelin e
tensionit 5V, kurse 0 nivelin e tensionit 0V, kto gjendje drejtohen kah njsia aritmetike,
njsia logjike, regjistrat komandues dhe t gjitha pajisjet e tjera q i aktivizojn apo nuk i
aktivizojn. T gjitha aktivitetet jan t prshtatura me sinjal t udhheqjes kohore.
26
27
27
Arkitektura e kompjuterve e tipit SIMD
29
Arkitektura e tipit SIMD

Arkitektura e tipit SIMD sht e prshkruar me vektorin A=(1,M) n fig. 1 dhe
karakteristik kryesore e ka rrjedhn e instruksionit rrjedhn e shumfisht t t dhnave. N
apektin konstruktiv, kemi t bjm me m shum procesor t cilt kryejn t njjtat
instruksione n t dhnat e ndryshme. Paraqitja e thjeshtsuar sht br n figurn e
mposhtme.
KUJTESA E
T DHNAVE
T DHNAT
REZULTATET
PROCESORI
PROCESORI
PROCESORI
instruksioni
Kujtesa
programore
udhheqja
Fig. 11. Modeli i arkitekturs SIMD
Edhe ky tip i kompjuterve krijon numr t madh t moduleve t njjta me nivele t

ndryshme t ndrlikueshmris. Ky tip i arkitekturs shfrytzohet n zgjedhjen e problemeve
t prbra me shkall t paralelizmit, t prbr n t dhnat dhe operacionet. Kompjutert e
ktij tipi zakonisht prdoren kur kemi t bjm me prpunim t numrit shum t madh t t
dhnave, si te vektort, matricat, prpunimi i fotografive dhe modeleve, grafika kompjuterike
etj. Kompjutert me arkitektur SIMD mund t klasifikohen n 3 grupe:
Kompjuter matricor,
Kompjuter asociativ dhe
Kompjuter prmbledhs.
N tekstin e mtejm do t prshkruhet shkurtimisht kompjutert matricor dhe
asociativ.
Kompjutert matricor
Kompjutert matricor (angl. Parallel processor) bazohen n m shum elemente
procesore (deri n disa dhjetra mij elemente) me kujtes t shtuar e cila prmban vetm t
30
dhnat, kujtesn programore, njsin qendrore komanduese dhe rrjetin gjegjs ndrlidhs
(fig.12).
Kujtesa
programore
Elementi
procesor 1
R
R
J
E
T
I
Kujtesa e t
dhnave 1
Njsia qendrore
komanduese
Elementi
procesor 2
.
.
.
Elementi
procesor N
N
D
R
L
I
D
H
E
S
Kujtesa e t
dhnave 2
.
.
.
Kujtesa e t
dhnave N
Instruksionet dhe t dhnat
H/D
KUJTESA PRMBLEDHSE
Fig. 12. Kompjuteri matricor
Elementet e procesit lidhen n nj struktur t rregullt. Shembull pr kto lidhje jan:
Lidhja me katr, gjasht ose tet elemente fqinje

Lidhja e przier plotsisht (lidhja indirekte e cilit do element nprmjet atyre t cilt
jan t lidhur drejtprdrejt).
Lidhja me ndrlidhjet e afrta n-kubike,
Lidhja nprmes kujtesave lokale t cilat jan t ndrlidhura me rrjet ndrlidhs.
Shpejtsia e prpunimit bazohet n faktin se njsia komanduese prcjell instruksionin

n t gjitha elementet procesore (procesort). Njsia komanduese, gjegjsisht kompjuteri
sht e organizuar edhe pr lidhje me kompjutert tjer. T gjith elementet procesore kryejn
instruksionin e njjt, por n t dhnat e ndryshme. T dhnat merren nga kujtesa lokale e t
dhnave e cilat i sht bashkangjitur secilit element procesor, kurse secili element procesor
interpreton instruksionin n mnyr t prcaktuar n njsin komanduese multiprogramore n
nivel t elementit procesor. Renditja e ktill nuk nnkupton se t gjith elementet procesore
duhet t jan aktive.
Kompjutert asociativ
Karakteristik kryesore e ktij lloji t kompjuterve sht jutesa asociative. Dallimi n
mes t RAM kujtess klasike sht n at se qasja deri te e dhna definohet n baz t vet
vetis s t dhns apo t pjess s saj. Pra, qasja n kujtes nuk sht sekvenciale sipas
adresave.
30
31
Pajisja ndrlidhse hyrse-dalse
Kujtesa
asociative
Kujtesa
programore
Njsia komanduese
Njsia aritmetike-logjike
Fig. 13. Kompjuteri asociativ
Elementet kryesore t ktij kompjuteri jan t paraqitura n figurn e msiprme dhe

prbhen nga:
Kujtesa asociative, ALU, njsia komanduese, kujtesa programore,
Pajisja hyrse-dalse.
Meqense arkitektura e ktyre kompjuterve t specializuar sht drejtprdrejt e
varur nga kujtesa (kujtesa asociative), ather do t paraqesim organizimin e ksaj kujtese. Te
ky lloj i kujtess jan t mundshm operacionet e krkimit paralel dhe krahasimit paralel.
Shembull i krahasimit: i barabart, jo i barabart, m i vogl se, m i madh se, jo m i madh
se, jo m i vogl se, vlera minimale, vlera maksimale, i ardhshmi m i madh, i ardhshmi m i
vogl, vler ndrkufitare, nuk sht vler ndrkufitare.
Baza hardverike e kujtess asociative sht bit-celula, e cila prve vetis s kujtimit
t 1 bitdhe t sinjalit lexo-shkruaj, e ka edhe loikn e krahasimit me fjaln kye, gjegjsisht
me regjistrin e t dhnave. Prve ksaj, secils fjal i sht bashkangjitur elementi procesor, i
cili mund t jet me nivel t ndryshm t ndrlikueshmris.
Pr shembull: kujtesa asociative i ka n-fjal, dhe secila fjal prmban t dhnat pr
studentt, si t dhnat personale, t dhnat mbi vitin e studimit, mbi notn mesatare etj. N
qoft se krkohet e dhna e caktuar, ather duhet q t dihet e ashtuquajtura fjala kye (me
qllim t krahasimit).
Krkimi i asocuar n lidhje me t dhnn se sa student e kan notn mesatare m t
lart se 9, jep rezultat t menjhershm, pa marr parasysh se sa student t till jan n
regjistr. Fjala n baz t cils bhet krkimi n fushn e kujtess quhet fjala kye dhe sht e
vendosur n regjistrin e t dhnave. N regjistrin e rezultateve t krkimit (numri i bitve
sht i barabart me numrin e lokacioneve n kujtes) jan t vendosura t gjitha njsit q n
fillim t krkimit. Krkimi fillon me gjenerimin e impulsit t krkimit. Impulsi i par shkakton
krahasimin e bitit t par t secils fjal me bitin e par t fjals kye dhe n qoft se ato nuk
prputhen, n regjistrin e rezultateve, n vendin e par vendoset 0.
31
32
H/D
Njsia komanduese
1 1 1 0 1 0 1 1
E dhna
1 1 0 0 0 0 1 1
maska
1 0 0 1 0 1 1 1
1 1 1 0 0 0 1 1
1 1 1 1 1 0 1 1
1 1 1 0 1 0 1 1
Prputhja e
shumfisht
0
1
0
1
0
1
1
1
1
0
1
0
1
1
1 1 1 0 1 0 1 1
1 1 1 0 1 0 1 1
1 0 1 0 1 0 1 0
H/D
KUJTESA
Rezultati
i krkimit
Zgjedhja
e fjals
Elementet
e procesit
Fig. 14. Krkimi asociativ
Me an t impulsit t dyt inicohet krahasimi i bitit t dyt t fjals me bitin e dyt t

fjals kye dhe n rast t mos prshtatjes, shnohet 0 n pozicionin e dyt t regjistrit t
rezultateve. N kt mnyr, n t gjith bitet e regjistrit t rezultateve, n t cilt nuk ka
prputhje. Pas realizimit t procesit n regjistrin e rezultateve t krkimit do t shnohet 1
pr t gjitha fjalt q kan prmbajtje t njjt me fjaln kye. N rastin e prputhjes s
shumfisht, pajisja pr zgjidhje tregon n fjaln e par e cila e plotson kriterin. N fig. 14,
kto jan fjalt 2, 4 dhe 7.
32
Arkitektura e kompjuterve e tipit MISD
33
Arkitektura e tipit MISD

Arkitektura e tipit MISD sht karaktersitike pr shkak t rrjedhs s njfisht t t
dhnave dhe rrjedhs s shumfisht t instruksioneve. N fig.1 ky tip i arkitekturs paraqitet
me vektorin A=(N,1) dhe paraqet rrjedh t shumfisht t instruksioneve dhe rrjedh t
njfsht t t dhnave. Kompjutert e ktij lloji jan:
Kompjutert rrjedhs (angl. Pipeline) dhe
Fushat sistolike.
Ky tip i arkitekturs sht paraqitur me fig. 15.
KUJTESA
E
d
h
n
a
instruksioni
ELEMENTET
PROCESORE
R
e
z
u
l
t
a
t
i
Fig. 15. Arkitektura e tipit MISD.
Kompjutert rrjedhs (Pipeline)

Te kompjutert rrjedhs elementi themelor procesor ndahet n shum segmentesegmente procesore. N kt mnyr funksioni zbrthehet n disa nnfunksione t cilt mund
t kryhen paralelisht, sepse t gjith segmentt jan njkohsisht aktiv. N kompjuterin e
ktill, koha e prpunimit t n-fjalve sht:
Tn=To+Mts+(n-1)ts
Koha e prpunimit t nj fjale Te=Tn/n ku jan:
To+Mts koha e paraqitjes s rezultatit t par n dalje t strukturs rrjedhse,

(pas paraqitjes s rezultatit t par, n do interval kohor ts lajmrohet rezultat
i ri);
M numri i segmenteve rrjedhse t cilt jan t ndrlidhur n mes veti;
To koha q nevojitet pr strukturimin dhe ndrlidhjen e segmenteve
rrjedhse;
Ts koha e prpunimit n nj segment.
Pr prpunimin e numrit t fjalve q anon kah vlera pa kufi, duhet prafrsisht aq

koh sa zgjat prpunimi n nj segment. N literatur principi i kompjuterve rrjedhs
shpjegohet mjaft thjesht, duke e krahasuar fizikisht me ujsjellsin.
Karakteristikat e arkitekturs rrjedhse jan:
1. Pajisja kryesore shprndahet n disa segmente rrjedhse, kurse rezultati i veprimit t
segmenteve rrjedhse sht i barabart me rezultatin e veprimit t pajisjes baz;
2. hyrja n segmentin rrjedhs sht dalje nga segmenti paraprak rrjedhs, gjegjsisht
ndryshimi i vlerave hyrse dhe dalse sht mnyra e vetme e bshkveprimit t
segmenteve rrjedhse;
34
3. duhet tentuar q koha e prpunimit n nj segment t sht e barabart n t gjith

segmentt, kshtu q pr prshtatje eventuale t shpejtsive t prpunimit n
segmente, n konstruksionin n mes segmenteve vendosen mesregjistrat.
Zbrthimi i prpunimit klasik t nj instruksioni pr tu kryer prpunimi rrjedhs bhet
duke u koncentruar n marrje t instruksioneve, dekodim, sigurim t operandve dhe ekzekutim t instruksioneve. Modeli i prpunimit rrjedhs sht paraqitur n fig. 16.
Mbledhja e
instruksioneve
Moduli 4
Moduli 3
Moduli 2
Moduli 1
Sigurimi i
operandeve
Dekodimi i
instruksioneve
Ekzekutimi i
instruksioneve
Fig. 16. Modeli i prpunimit rrjedhs
Te prpunimi klasik, koha e prgjithshme e prpunimit do t ishte e barabart me

shumn e kohve t prpunimit n segmentet e veanta. Te mnyra rrjedhse e prpunimit n
nj moment bhet prpunimi paralel i m shum instruksioneve q mund t shihet n diagramin e mposhtm t realizimit t instruksioneve.
Moduli
Ekzekutimi i
instruksioneve
Sigurimi i
operandeve
Dekodimi i
instruksioneve
Mbledhja e
instruksioneve
1
0
Koha (t)
Fig. 17. Diagrami i ekzekutimit t instruksionit
N shembullin e paraqitur n figur (n momentin kohor t paraqitur me shigjet),

prnjher prpunohen 3 instruksione: instruksioni i par sht n fazn e sigurimit t operandve (segmenti i tret rrjedhs), instruksioni i dyt dekodohet (segmenti i dyt rrjedhs) dhe
funksioni i tret sht mbledhjes (segmenti i par rrjedhs). Pr tr prpunimin shpenzohen 7
njsi kohore. Me prpunim klasik pr t njjtn gj ishte dashur 4x4=16 nj1si kohore (4 instruksione x 4 cikle). Te konstruksioni i procesorit n njsin komanduese zakonisht vendoset
struktura rrjedhse. Segmentt rrjedhs jan:
Segmenti pr marrje t instruksioneve,
Segmenti pr dekodim t instruksioneve,
Regjistrat pr parasigurim t instruksioneve,
Segmenti i njsis ekzekutive.
34
Segmenti
rrjedhs 1
Mbledhja e
instruksioneve
35
Segmenti
rrjedhs 2
Segmenti
rrjedhs 3
Segmenti
rrjedhs 4
Dekodimi
Njsia
ekzekutive
MBLEDHSI INTERN
Fig. 18. Kujtesa n kompjuterin rrjedhs.
Arkitektura sistolike
35
36
36
37
Kapitulli III
Kujtesa (Memoria)
Memoria ose kujtesa e kompjuterit ka aftsin t mbaj mend sasin e caktuar t t
dhnave. T dhnat jan t shnuara n form t bitve. Biti sht njsia elementare pr informatat dhe i prgjigjet shifrs 0 ose 1, nj impulsi (0-nuk ka impuls dhe 1-ka impuls).
Ekzistojn dy lloje t memorieve: memoria qendrore (memoria e puns, primare) dhe
memoria e jashtme (eksterne, sekondare).
Si memorie qendrore, kryesore prdoret memoria RAM, e cila sht memorie me qasje t
lir (rastit, direkte) e realizuar prmes komponenteve elektronike gjysmpruese. N t t
dhnat mund t shnohen dhe t lexohen sa her q dshirojm. T dhnat n RAM do t
qndrojn derisa kompjuteri sht i kyur, prandaj nse kompjuteri kyet ose i ndrpritet
furnizimi me rrym t dhnat q gjenden n RAM do t humben (fshihen) n mnyr t
pakthyeshme.
Memoriet e jashtme jan memorie me kapacitet t memorimit relativisht t madh,
shrbejn pr ruajtjen masovike t t dhnave dhe informatave pr nj koh t pacaktuar.
Memoriet e jashtme posedojn edhe njsit pr udhheqje me memorien, leximin dhe shkruarjen e t dhnave.
Memorie t jashtme jan: hard disqet, disketat, shiritat magnetik, CD disqet, DVD disku.
N prbrje t kompjuterit gjindet edhe memoria fikse ROM e cila prdoret pr ruajtje t
prhershme t t dhnave. N t t dhnat mund t shnohen vetm nj her dhe mund t
lexohen sa her q duam.
Pr shkak t harmonizimit t shpejtsis n mes procesorit dhe memories RAM si dhe n
mes memories RAM dhe memories s jashtme nevojitet nj memorie ndrmjetsuese e quajtur kesh memorie. Kjo sht memorie e prkohshme e ngjajshme me RAM memorien.
Gjithashtu kemi edhe memorien virtuele e cila trajtohet si memorie me kapacitet m t
madh por me shpejtsi t prafrt me memorien qendrore.
Me shfrytzimin e sitemit hierarkik t memories sht mundsuar q t sigurohet problemi
i mosprshtatshmris n shpejtsin e komponentave t caktuar, sepse CPU punon m shum
se 1000 her m shpejt se memoria.
1. HIERARKIA E MEMORIES
1.1. Funksionimi i memories s kompjuterit
37
38
Meqens memoria teknikisht paraqet nje form t mediumeve elektronike, prdoret si

medium i prkohshm pr ruajtje t t dhnave. Nse procesori qendror i kompjuterit (CPU)
duhet vazhdimisht q ti qaset diskut pr t gjetur t dhnat q i nevojiten ai do t punoj
shum ngadal. Kur informacioni ruhet n memorie, CPU-ja mund m shpesh dhe m shpejt
ti qaset atij. Shumica e formave t memorieve jan realizuar si mediume t prkohshme t t
dhnave.
Fig. 1. Hierarkia e kujtess

Si q shihet nga fig.1. me shfrytzimin hierarkik t kujtess sht mundsuar q t sigurohet problemi i mosprshtatshmris n shpejtsi t komponentve t caktuar, sepse CPU
punon m shum se 1000 her m shpejt se kujtesa.
Shumica e t dhnave q vijn nga mediumet e prhershme (permanent storage) si nga hard
disku ose nga tastatura s pari shkojn n RAM memorien. Ather CPU-ja i ruan ato t
dhna q i nevojiten pr qasje, shpeshher n cache (kesh memorie), dhe mban instruksionet
speciale ne regjistr. T gjitha komponentet n kompjuter si CPU-ja, disku dhe sistemi
operativ punojn si nj ekip dhe memoria sht njra prej pjesve m t rndsishme t ktij
ekipi. Prej momentit kur ndizet kompjuteri e deri kur fiket CPU-ja sht vazhdimisht duke e
prdorur memorien.
Le t shohim n vazhdim:
- Ndizet kompjuteri.
- Kompjuteri plotson t dhnat nga ROM memoria dhe kryen nj power-on self test
(POST) pr t qen i sigurt se t gjitha komponentet jan duke funksionuar ashtu si
duhet. Si pjes e ktij testi, njsia kontrolluese kontrollon t gjitha adresat e memories
38
39
me nj operacion read/write (lexo/shkruaj) pr t siguruar se nuk ka gabime n ipin e

memories.
Kur kompjuterit i urdhrohet q t prdor ndonj pjes t programit t caktuar, ai s
pari krkon programin n hard disk dhe at e kopjon n memorie. Ky proces quhet aktivizim i programit dhe paraqet plotsim t memories me program (loading a program).
Pas plotsimit t memories me program, procesori mundet q shum m shpejt t
lexoj instruksionet e caktuara nga memoria (RAM) sa her q ka nevoj. Plotsimi i
programit n memorie (RAM) nuk paraqet bartje t programit nga hard disku n memorie, por krijohet nj kopje ekuivalente e programit nga hard disku n RAM. Programi
origjinal mbetet n disk i gatshm q t aktivizohet sa her q kemi nevoj.
Programi i par t cilin e aktivizojm (plotsojm n RAM) nga hard disku gjat
lshimit t kompjuterit sht sistemi operativ. Pra puna e par t ciln e bn procesori
me kyje t kompjuterit, sht krkimi dhe plotsimi i memories me program t sistemit
operativ.
Me rastin e shkyjes s kompjuterit nga tensioni elektrik, paraqitet nj problem, sepse e
tr prmbajtja fshihet prgjithmon, pra e tr prmbajtja e dokumentit t formuar
gjat ksaj kohe do t humbet. Kjo poashtu nnkupton se nuk mund t mbshtetemi n
memorie dhe ti kthehemi puns pr t vazhduar me dokumentin n ndonj dit tjetr.
Pra, paraqitet nevoja pr ruajtjen e t dhnave t cilat do t na nevojiten m von si dhe
pr vendosjen e tyre n hapsir t caktuar n t ciln do t ruhen pr nj koh m t
gjat. Kur ne e inizojm nj fajll dhe e mbyllim aplikacionin, fajlli ruhet n paisje
specifike dhe ather fajlli dhe aplikacioni jan fshir nga RAM-i.
Prej ksaj mund t prfundojm se gjithka q hapet, plotsohet, vendoset n RAM. Kjo
don t thot se vendosen n hapsirn e mediumeve t prkohshme (temporary storage area)
dhe procesori mund tu qaset informacioneve m leht. Procesori krkon t dhnn q i nevojitet nga RAM-i, e prpunon dhe shkruan t dhnn e re prapa n RAM sipas nj cikli kontinual (vazhdueshm). Ky organizim i t dhns n mes RAM-it dhe procesorit n shumicn e
kompjuterave ndodh milion her n do sekond. Kur aplikacioni mbyllet e dhna dhe fajllat
shoqrues zakonisht fshihen nga RAM-i pr t br vend pr t dhnn e re. Nse ndryshimet
e fajllave nuk inizohen n paisjet e mediumeve t prhershme (permanent storage device)
para se t fshihen nga RAM-i , ata do t humbasin.
1.2. Shpejtsia e nevojshme

Nj pyetje e zakonshme n lidhje me kompjuterin sht se :Pse nj kompjuteri i nevojiten
aq shum sisteme t memories?. Nj kompjuter tipik ka:
- Niveli 1 dhe niveli 2 i kesh memories.
- Kujtesa kryesore RAM.
- Kujtesa virtuele.
- Hard disku.
39
40
Pse kaq shum?. Procesorit, CPU-s i nevojitet q leht dhe shpejt tu qaset t dhnave.
Nse procesori nuk mund ta pranoj t dhnn q i nevojitet ai do t ndalet dhe do t pres.
Procesort modern e kan shpejtsin rreth disa gigaherca dhe mund t punoj me sasi t
madhe t t dhns bilion bajta pr sekond. Problemi qndron n at se kjo memorie q ka
CPU-n me disa gigaherc sht shum shtrenjt.
Dizajnert e kompjuterit e kan zgjedhur problemin e kushtimit me shtresimin (tiering) e
memories - duke prdorur memorien e shtrenjt me kapacitet m t vogl dhe memorien m
pak t shtrenjt me kapacitet m t madh.
Forma m e lir e memories q prdoret sot sht hard disku. Hard disqet jan me kapacitet te madh dhe jo t shtrenjt t mediumeve t prhershme.
Niveli tjetr i hierarkis s memories quhet kujtes virtuele virtual memory.
Niveli tjetri hierarkis sht RAM memoria.
N sistemin kompjuterik RAM-i vet nuk sht i mjaftueshm pr shpejtsin e
procesorit. Prandaj prdoret kesh memoria. Kjo memorie zvoglon kohn e pritjes s
procesorit pr marrjen e shnimeve nga memoria qendrore, pra zvoglon numrin e t ashtuquajturave gjendje t pritjes (wait states).
Pra shpejtsia e puns s memories sht faktor i rndsishm pr vlersimin e mundsive
t kompjuterit. Ktu duhet cekur dy madhsi. Njra sht koha e qasjes (access time) e cila
sht koha prej momentit kur n hyrje t memories paraqitet adresa e t dhns s dshiruar
deri n momentin kur e dhna e dshiruar paraqitet n dalje t memories. Kjo koh sht e
rendit t nanosekondave (p.sh. 60ns, 70ns, etj). Madhsia tjetr sht cikli i memories (cycle
time) q paraqet kohn e nevojshme q shnimi t lexohet nga memoria dhe prsri t shkruhet n t. Pasi instruksionet kryhen pr numr t plot t cikleve t memories tentohet q koha
e zgjatjes s ciklit t memories t jet sa m e shkurtr.
1.3. Procesori pjesa qendrore e kompjuterit

N brendin e secilit kompjuter gjendet paisja me dimensione siprfaqsore t prafrta
me nj pull postale. Kjo paisje quhet njsia qendrore procesorike (central processing unit)
ose shkurt CPU dhe paraqet trurin e kompjuterit, pjesn e cila lexon dhe ekzekuton instruksionet kryen kalkulime si dhe merr vendime. Aty zhvillohen operacione aritmetike, logjike
dhe kontrolluese. CPU poashtu realizon ruajtjen dhe rikthimin e informacioneve n disk apo
n mjedise tjera memoruese.
Te kompjutert personal, CPU njihet me emrin mikroprocesor dhe sht i realizuar nga
qarku i integruar. Qarku i integruar sht i ndrtuar si nj kompleks i transistorve dhe i
qarqeve tjera elektrike t prfshira n nj pllakz t vogl t kristalt gjysmpruese t silicit,
e cila ndryshe quhet edhe ip.
Procesori sht i vendosur brenda shtpizs s njohur me emrin shtpiza sistemore ose
njsia sistemore s bashku me paisje dhe vegla t ndryshme pr ruajtje t informacioneve
Prbrenda shtpizs sistemore, mikroprocesori s bashku me memorien dhe qarqet tjera
ndihmse sht i vendosur n pllakn themelore t kompjuterit. Kjo pllak ndryshe quhet
edhe pllaka am (Motherboad), sepse n t ashtuquajturat sllote q gjenden mbi te, vendosen
40
41
edhe pllaka tjera, prmes s cilave mikroprocesori komunikon me memorien periferike dhe
njesit periferike t kompjuterit.
Detyrat kryesore t CPU-s jan:
1) Prpunimi i t dhnave. Me prpunim e t dhnave nnkuptohet kryaerja e operacioneve
aritmetike logjike, operacionit t zhvendosjes, operacionit t krkimit, operacionit t renditjes etj.
2) Mbikqyrja dhe harmonizimi i veprimeve t pjesve t sistemit. Gjat prpunimit t t
dhnave t dhnat lvizin prej nj njsie t sistemit n njsin tjetr, kryhen lexime dhe
operacione tjera dhe pr kta kujdeset CPU ashtu q sistemi t veproj i harmonizuar.
Fuqia e CPU-s (fuqia e mikroprocesorit) sht aftsia e prpunimit t t dhnave.
Fuqia e mikroprocesorit varet nga tre faktor t rndsishm: frekuenca e taktit (Clock),
sasia e bitve t cilt menjher mund ti prpunoj dhe arkitektura e ndrtimit t CPU-s.
N CPU t dhnat prpunohen n takte, nj operacion elementar i caktuar kryhet brenda
nj takti, prandaj CPU posedon nj or q numron taktet. Numri i takteve pr nj sekond
paraqet frekuencn e taktit dhe matet me Hz (herc). Tentohet t ndrtohet CPU me frekuencn e taktit m t madhe sepse frekuenca m e madhe do t thot kryerja e numrit m t
madh t operacioneve elementare pr sekond, p.sh. CPU me frekuencn e taktit prej 500
MHz do t thot se mund t kryej 500 milion operacione elementare pr nj sekond.
Numri i bitve t cilt CPU mund ti prpunoj menjher paraqet faktorin e dyt m t
rndsishm. Pr shembull nj procesor 16-bitsh mund t operoj me dy bajta n t njtn
koh pasi (1 byte=8 bita) kshtu q (2 byte=16 bita), dhe nj procesor 64-bitsh operon
njkohsisht me 8 bajta.
Faktori i tret sht arkitektura e ndrtimit t CPU-ve. Te PC kompjutert e gjeneratave
m t reja jan prdorur edhe arkitektura t cilat jan prdorur edhe te kompjutert e mdhenj
dhe superkompjutert, si p.sh. arkitektura Pipeline (rrjedhja e ujit n gyp) e cila arkitektur
mundson nj shkall t paralelizimit n prpunimin e t dhnave.
Si njsi pr matjen e fuqis s CPU-s merret numri i operacioneve elementare q mund t
kryhen brenda nj kohe t caktuar. Prdoren njsit MIPS dhe MFLOPS. Njsia MIPS do t
thot milijon instrukcione (operacione elementare) pr sekond, pra kompjuteri me fuqin 10
MIPS-a (Mega Instruction Per Second) do t thot se ka fuqin q pr nj sekond t kryej
10 milion instruksione (operacione elementare). Njsia MFLOPS (Mega Floting operation
per second) do t thot milijon operacione me numra me presje t lvizshme pr nj sekond.
Njsia MIPS sht m univerzale dhe m e prdorur.
41
42
2. KESH MEMORIA
2.1. Si punon kesh memoria?
Kjo memorie prdoret pr t shpejtuar punn e njsis qendrore duke ruajtur sipas ndonj
algoritmi prmbajtje q m s shpejti shfrytzohen nga ana e kompjuterit. Shfrytzimi i kesh
memories zvoglon kohn e pritjes s procesorit pr marrjen e shnimeve nga memoria qendrore.
Pra, gjat prpunimit t t dhnave n CPU t dhnat merren nga memorja RAM dhe
shpeshehr ndodh q t dhnat n memorien RAM t merren nga ndonj memorie e jashtme.
Pr shkak t harmonizimit t shpejtsis n mes CPU-s dhe memories RAM si dhe n mes
RAM-it dhe memories s jashtme (sepse CPU punon n koh m t shkurt se sa koha e qasjes n memorien RAM dhe koha e qasjes s RAM-it sht m e vogl se koht e qasjeve t
memorieve t jashtme) nevojitet nj memorie ndrmjetsuese e quajtur kesh memorie. Kjo
memorie sht memorie e prkohshme e ngjajshme me RAM memorien.
Kemi dy nivele t kesh memories:
Niveli 1 level 1 sht n t djatht t CPU-s, sht shum i vogl, normal midis 2 KB
dhe 64 KB.
Niveli 2 level 2 i kesh memories i prket kartels s memories e vendosur n afrsi t
CPU-s. Niveli 2 ka lidhje t drejtprdrejt me CPU-n. Qarku i integruar n pllakn am,
kontroller L2 rregullon prdorimin e nivelit 2 nga CPU-ja. Mvarsisht nga CPU-ja niveli 2
sht prej 256 KB deri 2MB. Performancat e larta t CPU-s e kan nivelin 2 t kesh memories t ndrtuar n ip t vetin n CPU. Kshtu madhsia e nivelit 2 sht faktori determinues
pr performancat e CPU-s.
Kesh sistemi faqet n do kompjuter n forma t ndryshme. Ka kesh memorie, kesh t
hardverit dhe softverit t diskut, kesh t faqeve e tjera. Memoria virtuele bile sht nj form
e kesh memories.
2.2. Nj shembull i thjesht

Kesh sistemi sht nj teknologji e bazuar n nnsistemin e memories n kompjuter. Qllimi kryesor i kesh sistemit sht q t shpejtoj punn e kompjuterit. Pr t kuptuar iden e
nj kesh sistemi, le t marrin nj shembull t nj puntori q punon n bibliotek. Le t jet
puntori n tavolinn e tij. Ai sht aty pr t dhn librin q e krkojm. S pari fillojm me
puntorin pa prdorimin e kesh sistemit.
Arrin klienti i par. Ai pyet pr librin Moby dick. Puntori shkon e merr librin dhe ia
sjell klientit. M von klienti vjen dhe e kthen librin. Puntori shkon n dhomn e librave dhe
e vendos librin n raft. Le t supozojm se edhe klienti i ardhshm e krkon librin Mobi
dick(puntori e sheh klientin se sht duke ardhur). Ather puntori shkon prsri n dhom
dhe krkon librin dhe ia sjell klientit. Sipas ktij modeli, puntori ka t bj nj udhtim rro42
43
tull t sjell do libr-bile edhe ata libra q krkohen m shum. A ka ndonj mnyr q t
prmirsoj performancat e puntorit?.
Po, ka nj mnyr t vendosim nj kesh sistem te puntori. Le t marri puntori nj pako
q nxen 10 libra (n termin kmpjuterik, puntori tash ka nj kesh sistem 10 libra). N kt
pako, puntori vendos librat q i krkojn m shum, maksimum deri m 10 libra. Le t
shohim prparsin e shembullit tash me kesh sistemin.
Dita fillon. Pakoja sht e zbrazt. Arrin klienti i par dhe krkon librin Mobi dick.
Puntori shkon n dhom dhe ia sjell klientit librin. M von vjen klienti dhe e kthen librin.
Puntori tash nuk shkon n dhomn e librave por e vendos librin n pako (s pari sheh a sht
plot pakoja). Vjen klienti i ardhshm dhe krkon librin Mobi dick. Puntori nuk shkon m
n dhomn e librave por sheh n pakon e tij a sht ai libr dhe ia jep klientit. Kshtu klienti
sht i shrbyer m shpejt dhe m me efikasitet.
ka ndodh nse klienti krkon libr q nuk sht n pako. S pari puntori sheh n pakon
e tij por ajo koh sht shum e vogl n krahasim me at kur shkon n dhom t librave.
Prej ktij shembulli mund t shohim disa fakte t rndsishme n lidhje me kesh sistemin:
Teknologjia e kesh sistemit sht prdorimi i tipit t memories s shpejt por t

vogl pr t prshpejtuar nj tip t memories s ngadalshme por t madhe.
Kur prdorim kesh sistemin, duhet t kontrollohet nse ikona sht aty. Nse sht ather
kjo quhet cashe hit (keshi ndodhet) e nse jo quhet cashe miss (mungon keshi) dhe
kompjuteri duhet t pres nj udhtim t madh m t ngadalshm se hapsira e memories.
Kesh sistemi ka madhsi q sht m e vogl se hapsira e mediumeve t mdhaja.
sht e mundshme q t kemi disa lloje t kesh memories. N kt shembull, pakoja
paraqet tipin e shpejt por t vogl t memories, kurse dhoma e librave tipin e ngadalshm
por t madh t memories. Ky sht niveli i par i kesh memories. Mund t kemi edhe nj
tezg qe nxen 100 libra t ln mnjan. Ather puntori s pari kontrollon pakon, tezgn
e pastaj dhomn e librave. Ky sht niveli i dyt i kesh memories.
2.3. Keshi i kompjuterit

Kur mikroprocesori i qaset memories kryesore RAM-it, i qaset pr kohn 60 nanosekonda. Kjo sht shum shpejt por m e ngadalshme se nj mikroprosesor tipik. Mikroprocesori mund t ket dy cikle kohor t shkurtr nga dy nanosekonda.
Tash ndrtojm nj memorie speciale t vogl por t shpejt (rreth 30 nanosekonda). Kjo
sht dy her m e shpejt s sa qasja e memories kryesore. Ky quhet niveli 2 i keshit. Tash
ndrtojm nj memorie edhe m t vogl por m t shpejt. N kt mnyr, qasja n kt
memorie do t bhet me shpejtsin e mikroprocesorit e jo me shpejtsin e busit t memories. Ky sht niveli 1 i kesh memories. Ka shum nnsisteme n kompjuter ku mund t vendosim kesh midis tyre pr t prmirsuar performancat e tyre.
Kesh memoria n mes t memorieve t jashtme dhe RAM memorieve realizohet
nprmjet t programve t quajtur drejtues (Drivers) t cilt nj pjes t RAM memories e
shpallin pr memorie kesh.
Ja nj list t sistemeve t keshit:
43
44
L1 cache qasja e memories me shpejtsin e mikroprocesorit (10 nanosekonda, 4 KB

deri 16 KB n madhsi).
L2 cache qasja e memories e tipit SRAM (rreth 20 deri 30 nanosekonda, 128 KB
deri 512 KB).
Memoria kryesore qasja e memories e tipit RAM (rreth 60 nanosekonda, 32 MB deri
128 MB).
Hard disku mekanik, i ngadalshm (rreth 12 milisekonda, 1 GB deri 10 GB)
Internet i pabesueshm ngadal (midis 1 sekonde dhe tre dit, madhsia e pakufizuar).
Pra niveli 1 L1 keshon L2 i cili keshon memorien kryesore, e cila mund t prdoret pr t
keshuar nnsisteme si disku e kshtu me rradh.
3. RAM MEMORIA
3.1. Si punon RAM memoria?
Random access memory (kujtesa s cils i qasemi drejtprdrejt) ose RAM m s miri
sht e njohur si memorie e kompjuterit. N t vendosen prkohsisht programet dhe t
dhnat. RAM-i konsiderohet si kujtes q i qasemi drejtprdrejt (random access) sepse ne
mund ti qasemi cilsdo qeli t memories direkt nese e dim rreshtin dhe shtylln q priten n
kt qeli
RAM-i sht memorie me qasje t lir (rastit, direkte), n te t dhnat mund t shnohen
dhe t lexohen sa her q dshirojm. T dhnat n RAM do t qndrojn deri sa kompjuteri
sht i kyur, prandaj, nse kompjuteri kyet ose i ndrpritet furnizimi me rrym t dhnat q
gjenden n RAM do t humben (fshihen) n mnyr t pa kthyeshme.
Ngjajshm sikurse edhe te mikroprocesori ipi i memories sht nj qark i integruar ku n
t jan vendosur me miliona tranzistor dhe kodenzator.
Praktikisht, RAM-i trajtohet si nj trsi kompakte e hapsirave pr vendosje t t
dhnave. Pr prfytyrim m t mir, RAM-i mund t krahasohet m bashksin e kutive
postale prbrenda ndrtess s Posts. Secila kuti postale n kt rast do t prmbante nga nj
karakter (shkronj, numr, shenj e piksimit, etj) dhe i gjith koleksioni i kutive numrohet
n mnyr sekuenciale. N literaturm kompjuterike kuitit postale quhen bajt (bytes) kurse
numrat e tyre rendor quhen adresa t memories (memory adresses).
44
45
Sikurse edhe ipi i CPU-s, ipet e memories vendosin dhe transmetojn informacionin n
mnyr elektronike. Drgimi i instruksioneve nga memoria n CPU n t vrtet paraqet
transmetim (bartje) t impulseve elektronike.
Te RAM memoria dinamike DRAM Dynamic random access memory nj transistor
dhe nj kodensator se bashku kriojn nj qeli t memories cell memory, q prezenton nj bit
t vetm t t dhns. Barts i informats sht kodensatori, pra ai mban bitin e informats 0
ose 1.
Kodensatori sht si nj kov bucket e vogl e aft pr t mbajtur elektronet. Pr t
vn 1 n qelin e memories ajo, pra kova mbushet me elektrone. Pr 0 ajo zbrazet.
Problemi sht se ekziston nj vrim dhe kodenzatori zbrazet shpejt. Kshtu q memoria
dinamike t punoj duhet q kontrolluesi i memories t mbaj t gjitha kodensatort q jan
n gjendjen 1 para se ata t shkarkohen.
Pra memoriet dinamike duhet t ken qarqet pr freskim. Operacioni i freskimit ndodh
mijra her pr sekond. Gjat leximit t shnimeve bhet edhe shkruarja e srishme e
shnimeve q lexohen. Pra bhet edhe freskimi i shnimeve.
Te memoria statike static RAM - SRAM element memorik pr ruajtjen e bitit t informats sht bistabili ose flip-flopi. Bistabili paraqet lidhjen e dy tranzistorve, ku baza e njrit
tranzistor sht e lidhur n kolektorin e tranzistorit tjetr. Themi se memoria sht statike pasi
gjendja 1 ose 0 logjike n bistabil nuk do t ndrroj, prpos n rastet kur kt e shkakton
ndonj sinjal n hyrje t bistabilit ose ndrprerja e furnizimit, pr ndryshim nga memoria dinamike ku pr tu ruajtur prmbajtja e memories duhet br freskimin e kohpaskohshm t
saj. Kjo e bn memorien statike m t shpejt se memorien dinamike. Mirpo memoriet dinamike kan numr m t vogl tranzistorsh pr elemente memorike dhe kjo mundson kapacitet m t madh t memories.
Kshtu, memoria statike sht m e shtrenjt dhe m e shpejt kurse ajo dinamike m e
lir dhe m e ngadalshme. Memoria statike prdoret te kesh memoria.
3.2. Modulet e memories

ipet e memories jan vet t vlefshm si nj pjes e nj kartele q quhet modul. Ne mund
t shohim memorien t listuar si 8x32 ose 4x16. Kto numra paraqesin numrin e ipave t
shumzuar me kapacitetin e do ipi individual dhe madhsia sht n megabita. Marrim
rezultatin dhe e pjestojm me tet dhe do te kemi numrin e megabajtve n kt modul. Pr
shembull, 4x32 do t thot se moduli ka katr 32 megabit. Shumzojm 4 me 32 dhe kemi
128 megabit. Duke e ditur se nj bajt ka 8 bita ather rezultatin ton 128 e pjestojm me 8.
Rezultati prfundimtar sht 16 megabajt.
DIMM
SIMM
SODIMM
Fig.2. Llojet e moduleve t memories
SIMM Single In line Memory Module sht modul i memories 72 pinsh dhe kapacitet
256 MB.
45
46
DIMM Dual In line Memory Module sht 168 pinsh dhe kapacitet prej 8MB deri 128
MB modul. Ekziston edhe RIMM Rambus In line Memory Module q pr nga madhsia
dhe moduli sht e krahasueshme me konfiguracionin e DIMM-it vetm se prdor nj bus
special pr rritjen e shpejtsis.
SODIMM Small Outline Dual In line Memory Module sht 144 pinsh dhe kapaciteti
sillet prej 16 MB deri 512 MB.
3.3. Kontrollimi i gabimeve

Shumica e sitemeve kan memorie kontrolluese q kontrollon gabimet gjat fillimit dhe
bazohen ne t. ipi i memories pr kontrollimin e gabimeve ndrtohet duke prdorur metodn
q njihet si paritet. Mnyra se si punon kjo metod sht e thjesht. Le t shohim s pari
paritetin ift.
Kur 8 bitat n nj bajt e pranojn t dhnn, ipi krkon numrin total t 1-shit. Nse numri
total i 1-shit sht tek, ather biti i paritetit e ka vlern 1. Nse numri total sht ift,
ather biti i paritetit ka vlern 0. Kur e dhna lexohet prap, numri total krkon prsri dhe
e krahason me bitin e paritetit.
Nse numri total sht tek dhe biti i paritetit sht 1, ather e dhna merret se sht e
vlefshme dhe drgohet n CPU. Por nse numri total sht tek dhe biti i paritetit sht 0
ather ka ndodh gabim diku n 8 bitat dhe e dhna largohet. Pariteti tek punon n t njtn
mnyr por tash biti i paritetit merr vlern 1 kur numri total i 1-shit n 8 bitat sht ift.
Problemi i paritetit sht se ai i zbulon gabimet por nuk i prmirson ata. Nse nj bajt i t
dhns nuk sht sikurse biti i paritetit ather e dhna largohet dhe sistemi provon prsri.
Kompjuterve n rastet kritike u nevojitet nj nivel i lart i tolerancs s gabimit.
N koht e fundit shumica kan nj form t kontrollimit t gabimit q njihet si gabimkorrigjim i kodit (error correction code) ose ECC. Sikurse edhe te pariteti, ECC prdor
bitat t kujdesen pr t dhnn n do bajt. Dallimi sht se ECC prdor disa bita pr kontrollimin e gabimit se sa, mvaret nga gjersia e bus-it n vend t nj biti. ECC prdor algoritm
special, jo vetm q detekton bitin e gabimit por edhe i rregullon ata. ECC gjithashtu detekton
edhe rastet kur mungon nj bit i t dhns. Kto mungesa jan shum t rralla dhe nuk rregullohen as bile edhe me ECC.
Sot, shumica e kompjuterve prdorin ipin e memories q njihet me emrin joparitet. Kto
nuk kan ndonj tip t kontrollimit t gabimit por bazohen n memorien kontrolluese pr detektimin e gabimit.
3.4. Tipet e RAM memories

SRAM Static Random Access Memory RAM memoria statike prdor tranzistort
zakonisht katr deri gjasht, pr do qeli t memories por nuk prdor kodenzatort. Shpejtsia
e ksaj memorie mund t jet prej disa ns n rast kur prdoret pr kesh aplikacione t shpejta
46
47
dhe deri m 200 ns pr aplikacione me fuqi t ult. 95% e aplikacioneve prdorin teknologjin
CMOS pr dendsi t lart dhe pr fuqi t ult t shpenzimit. Memoriet kesh t shpejta mund
t konstruktohen me teknologjin BiCMOS, e cila sht nj teknologji hibride q prdor tranzistort bipolar pr ekstra ngass dhe shpejtsi.
Nj rast special sht memoria me prmbajtje t adresuar CAM Conttent Addresable
Memory. N kt teknologji memoria prbn nj vektor t bistabilave n t cilin do rresht
lidhet me nj komparator t t dhns. Memoria sht e adresuar duke prezentuar t dhnn
n t. T gjith komparatort do t kontrollojn nse regjistrat korrespondues t RAM-it e
mbajn t dhnn e njjt. CAM-i do prgjigjet me adresn e rreshtit q i korrespondon e
dhna origjinale. Aplikacioni kryesor i ksaj teknologjie sht tabelat e shpejta lookup.
Kta prdoren shpesh n rrjetat router.
DRAM Dynamic Random Access Memory RAM memoria dinamike ka qelin e
memories m nj ift tranzistorsh dhe kodenzatorsh duke u rifreskuar vazhdimisht.
FPM DRAM Fast Page Mode Dynamic Random Access Memory sht form origjinale e DRAM-it. Kjo memorie pret gjat tr procesit t vendosjes s bitit t t dhns nga
shtylla dhe rreshti dhe ather lexon bitin para se t filloj me bitin tjetr.
EDO DRAM Extended Data Out DRAM nuk pret tr procesin. Por, s shpejti pasi
vendoset adresa e bitit t par, EDO DRAM fillon t krkoj bitin e ardhshm. sht rreth
pes prqind m e shpejt se FPM.
SDRAM Synchronous DRAM ka performansa m t mira, pasi qndron n rreshtin
duke e mbajtur bitin e krkess dhe duke e zhvendosur shpejt npr shtyll, duke lexuar
secilin bit q kalon. Ideja sht q koha q i nevojitet t dhns nga CPU-ja t jet sekuenc.
SDRAM sht rreth pes prqind m e shpejt se EDO RAM dhe sht form m e rndomt
sot.
DDR SDRAM Double Data Rate Synchronous DRAM memoria dinamike RAM
me shpejtsi dyfish t sinkronizur t t dhns, sht si SDRAM vetm se ka shpejtsi m t
madhe.
RDRAM Rambus DRAM sht memorie q prdor modul t memories RIMM. Te kjo
memorie kemi qasje t menjhershme, shpejtsi t lart.
Credit Card Memory kredit kartela e memories sht form m vehte e DRAM memories q vendoset n sllot t veant pr prdorim te kompjutert e tipit notebook.
PCMCIA Memory card - sht form tjetr m vehte e DRAM-it dhe kjo do t punoj te
do kompjuter i tipit notebook sistemi i t cilit do ti prshtatet konfiguracionit t kartels.
CMOS RAM - sht memorie e kapacitetit t vogl q prdoret nga kompjuteri dhe paisje
tjera t kujtess si hard disku. Kjo memorie prdor bateri t vogl pr t siguruar fuqin q i
nevojitet pr t mbajt prmbajtjen e memories.
VRAM Video RAM njihet edhe si multiport DRAM. sht nj tip i RAM memories q
prdoret pr video adaptert. Termi multiport vjen nga ajo se VRAM- i ka dy porta t pavarura t qasjes e jo nj, duke lejuar q CPU-ja dhe procesori grafik ti qasen RAM-it njkohsisht. VRAM-i sht vendosur n karteln grafike. Sot shumica e ktyre jan t shtrenjta
dhe n vend t tyre prdoren kartelat grafike t sinkronizuara SGRAM (synchronous graphics RAM). Performansa sht gati e njjt vetm se SGRAM-i sht m e lir.
47
48
3.5. Sa RAM na nevojitet?

RAM-i sht nj faktor shum i rndsishm pr performansat e kompjuterit. Nse sistemi
jon reagon ngadal kur i qaset hard diskut, ather neve na nevojitet m shum RAM. Nse e
kemi t instaluar Windows 95/98 nevojitet minimum 32 MB, por kompjuteri do t punoj m
mir me 64 MB. Windows NT/2000 m s paku i nevojiten 64 MB, por m mir punon me
128 MB ose m shum.
Linuksi punon mir me vetm 4 MB RAM memorie. Mirpo nse planifikojm t krkojm X-Windows ose pr pun m serioze nevojiten 64 MB. Sistemet Apple Mac OS mund t
punojn me 16 MB por neve minimum na nevojitet 32 MB
Kapaciteti i RAM-i sht i shnuar pr do sistem pr prdorim normal si q jan: qasje
n internet, vord procesori, aplikacione t zyrs, zbavitje. Mirpo nse dshirojm t bjm
3D animacione, dizajnime t ndryshme, ose lojra t ndryshme ather neve na nevojitet m
shum RAM. Gjithashtu neve do t na nevojitet m shum RAM nse kompjuteri jon sht
server, ose kyet n rrjet.
Tjetr pyetje sht se sa VRAM dshirojm n video karteln. Gati t gjitha kartelat q
mund ti blejm sot kan m s paku 8 MB t RAM-it. Neve na nevojitet kartel grafike 32
MB nse dshirojm ndonj nga rastet e mposhtme:
T luajm lojra realiste.
T shohim video.
T krijojm grafikone 3 dimenzionale.

T punojm n rezolucion t lart, rreth plot me ngjyra.
T dizajnojm ilustrime plot me ngjyra.
3.6. Instalimi i RAM memories
Instalimi i RAM-it sht nj procedur e thjesht. Ja se far duhet t dijm:

Sa RAM kemi.
Sa RAM dshirojm t shtojm.
Formn e faktorit.
Tipin e RAM-it.
Veglat (tools) e nevojshme.

Autorizimi.
Ku shkon RAM-i.
RAM-i zakonisht prdoret si shumfish i 16 megabajtve: 16, 32, 64, 128, 256, 512. Kjo
don t thot se nse kemi nj sitem me 64 MB RAM dhe dshirojm q m pak t kemi 100
MB, ather neve na nevojitet q t shtojm edhe 64 MB.
Pasi e din se sa RAM dshiron, duhet t kontrollojm formn e faktorit (karteln e memories) q na nevojitet ta blejm. Ne kt mund ta gjejm n udhzimin q vjen me
48
49
kompjuterin ose t kontaktojm me prodhuesin. Opcionet tona varen nga dizajnimi i

kompjuterit ton.
Disa prdorin modulin e memories DIMM e disa teknologjin RIMM. Pasi slotet e
RIMM-it dhe DIMM-it jan t ngjajshme duhet t jemi t kujdeshm se cilin tip e prdor
kompjuteri jon. Nse vendosim kartel t gabueshme do t shkaktohet dmtim n sitemin
ton dhe do t shkatrrohet kartela.
Ne gjithashtu duhet t dim se far tipi i RAM-it prdoret. Disa kompjuter prdorin tipe
specifike t RAM-it. Pr shembull nj kompjuter punon me 60ns - 70ns t EDO RAM-it. Pr
performansa optimale duhet q RAM-i q shtohet t shihet n RAM-in ekzistues pr nga
shpejtsia, pariteti dhe tipi. Tipi m i zakonshm m i prshtashm sot sht SDRAM-i.
Para se t hapim kompjuterin ton duhet t jemi t sigurt se nuk sht i pavlefshm autorizimi. Disa prodhues vulosin nj kuti dhe krkojn q klienti t ket teknik t autorizuar q ta
instaloj RAM-in.
Nse vendosim ta hapim kt kuti kompjuteri duhet t fiket. Duke prdorur nj shtres
kundr statike pr t shkarkuar elektricitetit. Shumica e kompjuterve q shiten sot, vijn me
kutit q prdorin lloz t thjesht.
Fig.3. Instalimi i RAM memories
Pr t instaluar edhe m RAM, duhet krkuar modulet e memories n pllakn am t
kompjuterit. N fig.3 sht paraqitur instalimi i RAM memosries, n t majt sht Macintosh
G4 dhe n t djatht nj PC.
Instalimi aktual i modulit t memories normalisht se nuk e krkon do vegl. RAM-i sht
instaluar n serin e slloteve n pllakn am t njohur si memory bank. Moduli i memories
sht i vendosur n nj dhmbz dhe ne mundet t vendosim n drejtimin e gabuar. Pr
SIMM-in dhe disa DIMM, ne e instalojm modulin duke e vensodur at n sllotin prafrsisht
45 shkall.
Pasi instalohet moduli, mbyllim kutin, dhe e ndezim kompjuterin. Kur kompjuteri startohet ai automatikisht e njeh memorien.
4. MEMORIA VIRTUELE
4.1. far sht memoria virtuele?
Memoria virtuele sht nj pjes e zakonshme e sistemit operativ t kompjuterit. Ajo u b
aq e zakonshm sepse ajo siguron nj prfitim t madh pr prdoruesit sepse ka mim shum
t ult.
Sot shumica e kompjuterve kan RAM memorie 32 ose 64 Megabajt. Fatkeqsisht ky
kapacitet i RAM memories nuk sht i mjaftueshm ti kryej t gjith programet q shumica
e prdoruesve presin ti kryejn menjher.
Pr shembull, nse njkohsiht dshirojm q t punojm n nj program me emailla, nj
web browser dhe word procesori, RAM memoria me 32 MB nuk sht e mjaftueshme q ti
mbaj t gjitha kta programe. Nse nuk do t kishte ndonj gj si memoria virtuele ather
49
50
kompjuteri do t thoshte Sorry, por ju nuk mund t mbani m aplikacione. Ju duhet t

mbyllni ndonj aplikacion pr t hapur aplikacion t ri.
Me memorien virtuele, kompjuteri ja se far bn, krkon n RAM hapsirn q nuk sht
prdorur m par dhe e kopjon at n hard disk. Kjo hapsir e lir n RAM memorie e mban
aplikacionin e ri.
Pasi kjo kopje ndodh automatikisht, ne nuk e dim se si ndodh kjo, dhe duket sikur
kompjuteri ka hapsir t pakufizueshme t RAM memories edhe pse kjo sht instaluar si
RAM me 32 megabajt. Pasi hard disku sht shum m i lir se RAM-i, ka gjithashtu nj prfitim t madh.
Shpejtsia e procesit t leximit/shkruarjes (read/write) t hard diskut sht m e ngadalshme sesa RAM-i, dhe teknologjia e hard diskut nuk sht prshtatur qasjes s pjesve t vogla t t dhns n koh. Qllimi sht q t kemi RAM t mjaftueshm pr t mbajtur njkohsisht gjithka q ne punojm, ather, e vetmja gj q ndjehet n ngadalsin e memories
virtuele sht gjat ndrrimit t punve, kemi nj pauz t shkurtr. Kur sht ky rast, memoria virtuele sht perfekte.
Kur nuk sht ky rast, sistemi operativ ka vazhdimisht shkmbim t informacionit prapa
dhe para midis RAM-it dhe hard diskut. Kjo quhet thrashing (rrahje) dhe bn q kompjuteri
t ndihet pabesueshm i ngadalshm.
Hapsira e hard diskut n t ciln vendoset imazhi i RAM-it quhet nj page file (fajll i
faqes). Kjo mban faqet e RAM-it n hard disk, dhe sistemi operativ zhvendos t dhnn prapa
dhe para n mes RAM-it dhe fajllit t faqes. N Windows, fajllat e faqes e kan prapashtesn
.SWP.
4.2. Konfiguracioni i memories virtuele

E marrim Windows 98 si nj shembull i sistemit operativ q ka memorie virtuele. Windows 98 ka nj memori virtuele udhheqse virtual memory manager q prdor nj
korniz ti ndihmoj Windows-it q t caktoj se sa vend nevojitet n hard diskun pr memorien virtuele. N m shum rrethana kjo do t paraqitet, por ne duhet t konfigurojm memorien virtuele, sidomos n rastet kur kemi m shum se nj hard disk ose kemi aplikacione me
shpejtsi kritike.
Pr t br kt duhet t hapim dritaren control pannel dhe e shtypim dy her ikonn
System. Dhe do t hapet dritarja. Shtypim n performance dhe ather shtypim n butonin virtual memory. (fig.4.).
Fig.4. Konfiguracioni i memories virtuele

Kliko n opcionin q thot let me specify my own virtual memory settings. Kliko listn
rns pran Hard Disks pr t zgjedhur diskun q dshiron pr t br konfiguracionin e
memories virtuele.(fig.5.).
Fig.5. Caktimi i kapacitetit pr memorien virtuele
50
51
N kutin minimum shkruajm kapacitetin m t vogl t hard diskut q dshirojm ta prdorim pr memorien virtuele. Pr diskun C minimumi duhet t jet 2 megabajt. Te maximum mund t shkruajm sa t duam por kufiri m i lart sht dy her sa RAM-i. Windowsi
normalisht na jep 12 megabajt mbi kapacitetin e RAM-it fizikal t kompjuterit ton. Pr t
vendosur tjera efekte duhet ta ristartojm kompjuterin.
Kapaciteti i hard diskut q ne e caktojm pr memorien virtuele sht i rndsishm. Nse
ne caktojm shum pak, ne do t kemi gabim si Out of memory. Nse ne gjejm se duhet t
rrisim madhsine e memories virtuele, ne ndoshta kemi gjetur se sistemi jon sht i
ngadalshm.
N kt rast ne duhet t blejm edhe m RAM q raporti n mes RAM-it dhe memories virtuele t jet si 2:1.
Pr t prmirsuar performansat e memories virtuele mund q minimumi dhe maksimumi
i fajllit t memories virtuele t jet identik. Kjo e detyron sistemin operativ q t caktoj tr
fajllin e faqes gjat startimit t makins. Kjo bn q fajlli i faqes t rritet derisa programet jan
duke u kryer, gj q prmirson performansat. Shum aplikacione t videos rekomandojn
kt teknik q t anulojn pauzat derisa lexohet ose shkruhet informacioni i videos midis
hard diskut dhe shiritit.
Tjetr faktor i performancs s memories virtuele sht lokacioni i fajllit t
faqes(pejxhfajll). Nse sistemi jon ka m shum hard disqe, ne mund t prhapim punn te
ato duke br nga nj pejxhfajll t vogl pr do disk. Ky modifikim i thjesht do t rrisi
shpejtsine e cilitdo sistemi q bn prdorim m t fuqishm t memories virtuele.
5. ROM MEMORIA
ROM memoria (Read - Only memory) sht memorie q shfrytzohet pr ruajtjen
e shnimeve q vetm lexohen, pra shnimeve t cilat nuk mund ose nuk guxon t ndrrohen
gjat ekzekutimit t programeve n kompjuter. Pra n kt memorie t dhnat shnohen
vetm njher dhe mund t lexohen sa her q t duam. Rndom n memorie t ktilla
vendosen t dhnat t cilat nuk ndryshojn dhe q prdoren pr qllime t caktuara si p.sh.
ROM memoria ku sht vendosur programi BIOS Basic Input Output System i cili bn
inicializimin e kompjuterit dhe thirrn n RAM memorie pjest e sistemit operativ t
patjetrsueshme pr punn e kompjuterit. Kta t dhna n ROM vendosen nga prodhuesi.
Kta memorie jan me kapacitet t ult (si p.sh. 128 KB).
Fig.6. BIOS-i prdor Flash memorien, nj tip i ROM-it
N fig.6. sht paraqitur nj tip i memroies ROM, Flash memorie, t ciln e prdor
BIOS-i.
5.1. Si punon ROM memoria?

Ngjajshm sikurse edhe te RAM memoria, ipi i ROM memories prmban nj
rrjet t shtyllave dhe rreshtave. Derisa te RAM-i prdoreshin tranzistort te ROM-i prdoret
dioda ti lidh linjat nse vlera sht 1. Nse vlera sht 0 ather linjat nuk jan t
lidhura.
Dioda lejon rrjedhjen e rryms n nj kah dhe ka nj kufi t sigurt q njihet si
thyers i prparm .Tensioni i ktij kufiri sht prafrsisht 0.6 volt. ipi i ROM-it mund t
drgoj nj ngarkes q sht prmbi kufirin e thyerjes n shtylln prkatse me rreshtin
51
52
selektues t tokzuar t lidhet n qelin specifike. Nse n kt qeli sht prezente dioda
ather ngarkesa do t shkoj n tok dhe qelia do t ket vlern 1. Nse vlera sht 0
ather nuk ka diod n prerjen e shtylls dhe rreshtit.
Si q shihet mnyra se si punon ROM-i duhet q kur krijohet ipi t programohet
komplet e dhna. Ne nuk mundemi q t shkruajm ose t programojm n ROM-in standard.
ROM-i prdor fuqi shum t vogl dhe n rastet e paisjeve t vogla elektronike i prmban t
gjitha programet e nevojshme pr t kontrolluar paisjen. ROM-i mund t prdor edhe NMOS
tranzistort dhe n kt rast numri i tranzistorve sht dukshm m i vogl se te RAM-i. Kjo
sht edhe nj arsye pr prdorimin e ROM-it pr ruajtjen e t dhnave q nuk ndryshohen.
5.2.Tipet e ROM memories
Ja pes tipe themelore t ROM memories:

ROM.
PROM.
EPROM.
EEPROM.
Flash Memory.
Secili prej ktyre tipesh ka karakteristikat e veta por t gjitha jan tipe t ROM
memories me dy gjra t prbashkta:
E dhna q vendoset n kt ip sht e pafshieshme (nonvalatile) ajo nuk humbet
kur kyet kompjuteri.
E dhna sht e pandryshueshme ose ndryshohet me oparacion special (ndryshe si te
RAM-i ku ndryshohet leht ashtu edhe sikurse lexohet).
5.3. PROM memoria

PROM memoriet (Programmable Read - Only Memory) jan ROM memorie
programabile. Ato dallohen nga ROM memoriet standarde se te kto i sht ln mundsia
shfrytzuesit t fundit q vet ta programoj ROM memorien.
Kjo memorie sht e ndrtuar prej nj rrjete t shtyllave dhe rreshtave si te ROM-i
(fig.7.).
Fig.7. PROM memoria
Dallimi qndron se do prerje e shtylls me rreshtin ka nj sigures t lidhur me ta.
Nj ngarkes drgohet n shtylln q kalon npr siguresn n qelin me rreshtin e tokzuar
duke incuar vlern 1. Pasi t gjitha qelit kan siguresa ather gjendja e PROM-it sht
1. Pr t ndryshuar vlern e qelis n 0 ne prdorim nj programer q drgon nj sasi t
rryms n qeli. Tensioni i lart e kput lidhjen midis shtylls dhe rreshtit duke e djegur
siguresn. Ky proces njihet si djegja n PROM.
Pasi ipi i ksaj memorie sht br me teknologjin bipolare, kapaciteti i
memories sht shum i kufizuar.
PROM-i mund t programohet vetm nj her. Pra memoriet e ktilla
konstruktohen n at mnyr q gjat futjes s programit n to djegen kontaktet n t gjitha
ato vende ku sht e nevojshme. Programet e regjistruara n to n asnj mnyr nuk mund t
ndrrohen.
52
53
5.4. EPROM memoria

EPROM memoria (Erasable Programmable Read Only - Memory) sht
memorie prmbajtja e s cils mund t fshihet. Fshierja e prmbajtjes nuk mund t bhet gjat
puns normale t kompjuterit, por bhet me aplikimin e metodave dhe paisjeve t ndryshme
jashta kompjuterit. Kjo memorie mund t rishkruhet disa her. Fshierja n kt memorie bhet
me rrezatimin nn dritn ultravjollce. EPROM-i sht konfiguruar duke prdorur nj
programer t EPROM-it q siguron tension t ndryshm mvarsisht nga tipi i EPROM-it.
Pr t rishkruar n EPROM s pari duhet t fshihet. Pr t fshir prdoren rrezet
ultravjollce. Fshierja e EPROM-it nuk sht e selektuar kshtu q mund t fshihet e tr
prmabjtja e memories. Prandaj EPROM-i duhet t zhvendoset nga paisja ku ndodhet dhe t
vendoset n siprfaqen e fshierjes nn ndikimin e rrezeve ultravjollce disa minuta.
5.5. EEPROM memoria

EEPROM memoria (Electrically Erasable Programmable Read - Only
Memory) sht memorie prmbajtja e s cils mund t ndrrohet me aplikimin e sinjaleve m
t larta n krahasim me ato q prdoren gjat eksploatimit t zakonshm.
N EEPROM:
ipi nuk duhet t zhvendoset q t shkruhet n t.
Nuk nevojitet q i tr ipi komplet t fshihet pr t ndryshuar nj pjes t tij.

Pr t ndryshuar prmbajtjen nuk nevojiten paisje shtes.
Progarmimi i ktyre memorieve munt t bhet me an t djegjes s elektroneve
hot-electrons ose me an t tunelit. Tuneling sht nj fenomen mekanik.
N vend t rrezeve ultra vjollca prdoret nj fush elektrike n do qeli. Kjo e
fshin qelin e EEPROM-it dhe mund t shkruhet n t. Mirpo ndrrimi bhet pr 1 bajt n
koh q sht e ngadalshme. Dhe prandaj prdoret Flash memoria q sht edhe kjo nj tip i
ROM memories.
5.6. Matja e kapacitetit t memories

Pra, memoria ose kujtesa e kompjuterit shrben pr ruajtjen e programeve, informatave
hyrse, rezultateve t prpunimit dhe fajllave tjer t ndrsyhm. Njsia elementare e memories n t ciln mund t ruhet nj informat binare (shifra binare 1 ose 0), quhet bit. Pr
ruajtjen e nj biti n memorie prdoret nj qeli binare (binary cell), e cila fizikisht realizohet
prems komponenteve elektronike, brthamave magnetike etj. Qelulat binare n memorie
grupohen n grupe 8 bitshe, t cilat njihen me emrin bajt (Byte, B). N nj bajt ruhet nj
simbol, p.sh. nj shkronj. Grupet me m shum se 8 bita p.sh. 12-bita, 16-bita quhen fjal
(Word).
Kapaciteti i memories matet me bajt, dhe me njsi m t mdha se bajti: kilobajt (KB),
megabajt (MB), gigabajt (GB), terrabajt (TB), petabajt (PB), etj ku:
1 KB = 210 B = 1.024 B
1 MB = 220 B = 1.048.576 B ose 1024 KB
1 GB = 230 B = 1.073.741.824 B ose 1024 MB
1 TB = 240 B = 1.099.511.627.776 B ose 1024 GB
53
54
Kilo sht rreth njmij, mega rreth nj milion, giga rreth nj bilion dhe kshtu me rradh.
Kur dikush thot se ky kompjuter ka hard diskun 2 GB, kjo don t thot se hard disku vendos 2 GB ose prafrsisht rreth 2 bilion bajta.
6. MEDIUMET E LVIZSHME
6.1. Si punojn mediumet e lvizshme?
M hert kto mediume kan punuar duke u bazuar n shiritin magnetik si te audio kaseta.
Disa kompjuter kan prdorur karteln m vrima pr t vendosur informacionin (fig.8.).
Fig.8. Kartela me vrima kishte vrima q kompjuteri i interpretonte
si informacione specifike.
Mirpo paisjet e sotme mund t vendsoin qindra megabajta t s dhns n nj disk t
vetm, shirit, kartel.
Ja disa arsye se pse prdoren njsit e lvizshme:
Softveri komercial.
Kopjet bekap pr informacione t rndsishme.
Transportimi i t dhnave midis dy kompjuterve.
Vendosja e softverit dhe informacionit q nuk i qasemi vazhdimisht.
Kopjimi i informacionit pr tia dhn ndonj tjetri.
Sigurimin e informacionit t cilin nuk duam q ti qaset dikush tjetr.

Fig.9. Nj ngass i mediumeve t lvizshme
Paisjet e sotshme ofrojn nj numr t pabesueshm t opcioneve, me kapacitet prej 1.44
megabajt pr flopin standard deri m 20 gigabajt pr disa njsi. T gjitha kto paisje bien n
njrn nga kto tre kategori:
Mediumet magnetike.
Mediumet optike.
Mediumet e gjendjes solide.
Mediumet magnetike. - Shumica e formave t prdorshme t mediumeve t lvizshme
jan magnetike. Pr shembull, disketa 1.44 MB me 3.5 ina prdoret prej para 15 vjetsh dhe
ende po prdoren edhe sot. N rastet m t shumta kto mediume prdorin nj ngass i cili
sht nj paisje mekanike dhe lidhet n kompjuter. Disqet magnetike jan t prbra nga materiali feromagnetik. Shkruarja dhe leximi te kto bhet me ndihmn e kokave magnetike q
lexojn ose shkruajn mbi siprfaqen rrotulluese. Siprfaqja e shfrytzueshme e diskut sht
ndar n rrath koncetrik e secili rreth i till n sektor.
Disqet magnetike kan disa gjra t rndomta si :
Ata prdorin nj material t holl plastik ose metal t mbuluar me shtres okside.
Ata mund t inizojn menjher informacionin.
Ata mund t fshihen shum her.
Ata jan t lir dhe t leht pr prdorim.
54
55
Me kalimin e viteve prmirsohet edhe teknologjia magnetike. Pr shkak t mimit t ult

t flopi diskut, mediumet me kapacitet m t lart nuk jan t afta q plotsisht t zvendsojn flopi diskun. Por prap ka nj numr t cilt jan t popullarizuar. Nj shembull i till sht
Zip nga Iomega (fig.10 dhe fig.11).
Fig.10.Ngassi i Zip-it vjen n disa konfiguracione
si: SCSI, USB, porti paralel, dhe ATAPI.
Fig.11. Nj Disk i Zipit
Dallimi n mes Zip diskut dhe flopi diskut sht te shtresa magnetike q prdoret. Te Zip
disku shtresa ka kualitet m t lart. Kualiteti m i lart d.t.th se koka lexuese/shkruese te Zip
disku sht m e vogl se te flopi disku. Kjo mundson q ngassi i Zip-it t mbush me mijra
rrath pr in n siprfaqen e diskut. Ky ngass gjithashtu prdor nj numr t ndryshm t
sektorve pr rrath pr t br prdorim m t mir t hapsirs s diskut.
Zip ngassit ofrohen si ekstern (t jashtm) dhe intern (t mbrendshm). Pra, prodhues
kryesor i tyre sht firma Iomega. Ngassit intern Zip drive ofrojn punn n shpejtsi t
prafrt me ngassin e CD-ROM-ve 4X. Zip ngassi mund t bhet edhe ngassi nga i cili
aktivizohet sistemi (bootable), q sht prparsi ndaj ngassve t tjer t ngjajshm. Gjat
aktivizimit t sistemit, zip-drive intern automatikisht merr emrtimin A, kurse disketa e zakonshme bartet n emrtimin B.
Gjithashtu prodhime t firms Iomega jan edhe ngassit Jaz Drive dhe ngassi intern LS120.
Mediumet optike - Familja m e madhe e mediumeve optike jan t kompakt diskut (CD).
Nj CD mund t ruaj kapacitet t madh t informacionieve digjitale (783 MB) n nj siprfaqe t vogl e cila sht e lir pr tu prodhuar. Dizajnimi q e bn kt t mundur sht i
thjesht: Siprfaqja e CD sht nj pasqyr e mbuluar me biliona goditje t vogla q jan t
rregulluara n nj spirale t ngjeshur t gjat. CD player i lexon goditjet me nj laser preciz
dhe interpreton informacionin si bit i t dhns.
Mediumet e gjendjes solide (t qndrueshme) - Nj tip majft i popullarizuar i mediumeve
t lvizshme q prdoret te kamerat digjitale sht Flash memoria. Kjo memorie sht nj tip i
teknologjise s gjendjes solide. Ketu bjn pjes smartmedia dhe Compactflash q do ti
prmendim te memoria flash.
7. MEDIUMET E GJENDJES SOLIDE

7.1. Flash memoria
Memoria mund t ndahet n dy lloje: volatile (e fshieshme, e paqndreushme) dhe
nonvolatile (e pafshieshme, e qndrueshme). Memoria e fshieshme i humb t dhnat me
rastin e kyjes s sistemit. RAM-i bn pjes n kt tip t memories.
Memoria e pafshieshme nuk i humb t dhnat me rastin e kyjes s sitemit ose
paisjes. Nj numr i memorieve bjn pjes n kt kategori t memories. Numri m i madh
55
56
sht i memorieve ROM, mirpo ktu bn pjes edhe Flash memoria si sht
CompactFlash ose SmartMedia q jan gjithashtu forma t memories s pafshieshme.
7.1.1. Si punon Flash memoria?

Memoriet elektronike jan t formave t ndryshme q tu shrbejn qllimeve t
ndryshme. Flash memoria prdoret pr ruajtje t leht dhe t shpejt t informacionit te paisjet
si q jan: kamerat digjitale dhe video lojrat. Kjo memorie m shum prdoret si hard disk se
sa si RAM memorie. N fakt, Flash memoria konsiderohet si nj form e qndrueshme (solid
state) e mediumeve t lvizshme. Ktu solid state d.t.th. se nuk ka zhvendosje t pjesve
gjithka sht elektronike n vend t mekaniks.
Ja disa shembuj t Flash memories:
ipi i BIOS-it t kompjuterit.
CompactFlash (m shum gjindet n kamerat digjitale).
SmartMedia (m shum gjindet n kamerat digjitale).
Stiku i memories (m shum gjindet n kamerat digjitale).
PCMCIA Tipi 1 dhe Tipi 2 (kartela t memories prdoren si disqe solid states te
kompjutert e tipit laptops).
Kartelat e memories pr video lojrat.
Flash memoria sht nj tip i memories EEPROM. Ajo ka nj rrjet elektrike t
shtyllave dhe rreshtave me nj qeli e cila ka dy tranzistor n do prerje. T dy tranzistort
jan t ndar njri nga tjetri me nj shtres okside t holl. Njri prej tranzistorve quhet
floating gate (port e lvizshme) dhe tjetri control gate (port kontrolluese). Porta e
lvizshme vet lidhet n rreshtin i cili sht prmes ports kontrolluese. Derisa kjo lidhje
sht ashtu si duhet ather qelia e ka vlern 1. Pr tu br vlera 0 bhet nj proces q
quhet Fowler Nordheim tunneling.
Tunneling (tunel) sht prdorur q t ndryshoj vendin e elektroneve n portn e
lvizshme. N portn e lvizshme aplikohet nj ngarkes elektrike q prdor tensionin prej 10
deri 13 volt. Ngarkesa vjen nga shtylla, hyn n portn e lvizshme dhe harxhohet n tok.
Kjo ngarkes shkakton q tranzistori q quhet port e lvizshme t punoj si nj
elektron gun. Elektronet e eksituara zjn pjesn tjetr t shtress okside duke dhn nj
ngarkes negative. Kjo ngarkes negative sht si nj barrier n mes gejtit kontrollues dhe
atij t lvizshmit. Paisja speciale quhet monitor cell sensor (qeli shqisore). Nse rrjedhja npr
gejtin sht m e madhe se 50 prqind e ngarkess, ather ajo ka vlern 1. Nse sht m
pak se 50 prqind e ka vlern 0.
Elektronet n qelin e Flash memories mund t kthehen n vlern 1 me
aplikimin e nj fushe elektrike t tensionit t lart. Flash memoria prdor qarkun prues
circuit wiring pr t zbatuar fushn elektrike n tr ipin ose t paracaktoj pjest q njihen
si blocks (bllok). Kjo fshin hapsirn e tabels s ipit, ku pastaj mund t rishkruhet.
Flash memoria punon m shpejt se EEPROM memoria sespe n vend t fshierjes
s nj bajti n koh, n memorien Flash fshihet nj bllok ose i tr ipi e pastaj n t
rishkruhet.
7.2. Kartelat e lvizshme t Flash memories

Kartelat e lvizshme t Flash memories ose Removable Flash Memory Cards
jan forma t mediumeve t lvizshme. Derisa ipi i BIOS-it t kompjuterit sht forma m e
zakonshme e Flash memories, mediumet e lvizshme t forms solide (solid states) jan
gjithnj e duke u popullarizuar. SmartMedia dhe CompactFlash, q t dyja, jan t njohura si
56
57
film elektronik sidomos pr kamerat digjitale. Tjera prodhime t Flash memories t

lvizshme jan: Sony i stikut t memories, PCMCIA kartela e memories, kartelat e memories
pr sistemet e video lojrave si Nintendo N64, dhe Sony playstation. Ne do t prqndrohemi te
SmartMedia dhe CompactFlash por idea esenciale sht e njjt pr t gjitha prodhimet.
donjra prej tyre sht thjesht nj form e Flash memories.
Ja disa arsye pr prdorimin e Flash memories n vend t hard diskut:
Flash memoria sht e pazhurm.
Ajo lejon qasje m t shpejt.
Ajo sht m e vogl n madhsi.
Ajo sht m e ndritshme.
Nuk ka pjes t zhvendosura.
Pra, pse nuk mund t prdorim Flash memorien pr gjithka? Sepse hard disku
kushton lir dhe kapaciteti sht fuqimisht i madh. Ne mund t blejm nj hard disk me 40
gigabajt pr m pak se $200, derisa nj kartel CompactFlash 192 MB do t kushtoj m
shum.
7.2.1. SmartMedia
Kartela e flopi diskut n gjendje solide (solid - state floppy - disc card) SSFDC m s
miri njihet si SmartMedia origjinalisht sht zvilluar nga Toshiba. Kapaciteti i ksaj kartele
sillet prej 2 MB deri m 128 MB. Kartela sht e vogl, e gjat prafrsisht 45 mm, e gjer 37
mm dhe e trash m pak se 1mm. N fig.12. sht paraqitur ndrtimi i ksaj kartele kurse n
fig.13. kemi nj kartel Smartmedia.
Fig.12 Ndrtimi i kartels
Fig.13. Kartela Smartmedia
Nj nivel i elektrods lidhet me ipin e Flash memories me telin lidhs (bonding wires).
Kto fiksohen n nj rrshin duke prdorur teknologjin q gjithka integrohet n nj pako t
vetme pa pasur nevoj pr ngjitje.
Moduli vendoset n karteln baz t kartels aktuale. Fuqia dhe e dhna bartet nga elektroda n ipin e Flash memories kur kartela vendoset n paisje. Nj dhmbz e kndit tregon
fuqin e kartels. Nse dhmbza sht n ann e majt, kartels i nevojiten 5 volt e nse
sht n ann e djatht 3.3 volt.
Kjo kartel fshin, shkruan dhe lexon n blloqe t vogla. Nga kjo rrjedh se kto kartela jan
t shpejta me performanca t mira q lejojn q ne t caktojm se ciln t dhn do e mbajm.
Kto jan pak m t rrudhosura se paisjet tjera t lvizshme prandaj duhet t kemi kujdes kur i
mbajm n dor dhe kur i vendosim.
7.2.2. Kartelat CompactFlash

Kto kartela ishin t zhvilluar nga Sandisku m vitin 1994 dhe dallohen nga kartelat
SmartMedia pr nga dy gjra t rndsishme:
Jan t trasha.
Prdorin nj ip kontrollues.
57
58
Mvarsisht nga trashsia kemi dy tipe t ktyre kartelave: kartela e tipit t par q jan t
trasha 3.3 mm dhe kartelat e tipit t dyt me trashsi 5.5 mm. N fig.14. sht paraqitur nj
kartel CompactFlash.
Fig.14. Kartela CompactFlash
Pasi kto kartela jan m t trasha kan edhe kapacitet m t madh se ato SmartMedia.
Kapaciteti i ktyre sillet prej 8 MB deri m 192 MB. ipi kontrollues rrit performansat sidomos te paisjet q kan procesor t ngadalshm. T dy kto tipe t mediumeve t lvizshme si
edhe kartela e memories PCMCIA tipi 1 dhe 2 jan t zhvilluara nga asociacioni Personal
Computer Memory Card International Association (PCMCIA).Pr shkak t ktyre standardeve, sht e leht q kto dy kartela t prdoren n shumicn e paisjeve. Ne mund t blejm adapter t cilt lejojn qasjen e ktyre kartelave sikurse npr ngassin e flopit ose si te
kartela PCMCIA q mund ta gjejm te kompjutert e tipit laptop.
8. MEDIUMET MAGNETIKE
8.1. Hard disqet
8.1.1. Si punojn hard disqet?
Hard disku (disku i fiksuar, disku i ngurt) sht memorie e jashtme magnetike, prbhet
prej disa pllakave rrethore t aluminit, t lyera me veti magnetike (feromagnet). Te kto disqe
informacioni vendoset ashtu q t mund t shfrytzohet nga paisjet adekuate pr kt qllim.
Paisja e cila v n lvizje diskun e kompjuterit quhet ngass i diskut (disk drive). Pra, disku i
ngurt sht i vendosur n njsin pr diskun e ngurt HDD Hard Disk drive.
Kompjutert e sotm mund t prdorin nj ose m shum ngass t hard diskut. Hard
disqet i mundsojn kompjuterit q ti ruaj informacionet kur ai kyet.
Hard disqet u shpikn m vitin 1950. Ata ishin disqe t mdha me diametr 20 ina dhe
kapaciteti i tyre ishte vetm disa megabajta dhe quheshin disqe t fiksuara. M von e morrn emrin hard disqe. Shumica e ngassve t hard diskut prmbajn m shum disqe, t quajtura plater, t cilt jan vendosur vertikalisht prbrenda ngassit.
Hard disqet nuk dallohen shum nga shiritat kasetor. Q t dy prdorin teknologjin magnetike. Mediumi magnetik mundet leht t fshihet dhe shkruhet dhe do t kujtoj format
rrjedhse magnetike t vendosura n medium pr shum vite.
Le t shohim dallimet e mdha midis shiritave kasetor dhe hard disqeve:
Materiali inizues magnetik te shiritat kasetor sht shtresuar n nj brez t holl plastik.
Te hard disku, materiali inizues magnetik sht shtresuar n nj precizitet t lart t aluminit ose qelqit. Plateri i hard diskut ather lustrohet si nj pasqyr e lmuar.
Me nj shirit, ne mund shpejt t shkojm prpara dhe t kthehemi prapa pr t

marr ndonj pik partikulare n shirit. Kjo mund t bhet pr disa minuta me nj
58
59
shirit t gjat. Te hard disku, ne mund t shkojm t ndonj pik n siprfaqen e diskut
pothuaj menjher.
N urn e shiritit kasetor, koka lexuese/shkruese prek direkt shiritin. Te hard disku,
koka lexuese/shkruese fluturon mbi disk dhe asnjher nuk e prek diskun.
Shiriti n urn e shiritit kasetor luan mbi kok rreth 2 ina (rreth 5.08 cm) pr sekond.
Plateri i hard diskut mund t rrotulloj posht kokn me nj shpejtsi 3000 ina pr
sekond.
Informacioni n hard diskun sht i vendosur n domene jashtzakonisht t vogla n
krahasim me shiritin kasetor. Madhsia e ktyre domeneve bhet q t jet sa m e
sakt me platerin dhe shpejtsia sa e mediumit.
Pr shkak t ktyre dallimeve, nj hard disk modern sht i aft q t mbaj nj kapacitet
shum t madh t informacionit n nj hapsir t vogl. Hard disku mund ti qaset ktij informacioni pr nj pjes t sekonds. E dhna ruhet n hard disk n form t fajllave. Nj fajll
thjesht sht i emruar si nj kolekcion i bajtave. Bajtat mund t jen codi ASCII pr karaktert n fajllat tekstual, ose ata mund t jen instruksione t nj programi aplikativ q e ekezekuton kompjuteri, ose rekorde pr bazat e t dhnave, ose piksella pr nj GIF imazh. Pa
marr parasysh se far prmban, nj fajll sht thjesht nj string i bajtve. Kur nj program
kryhet n kompjuter, krkohet fajlli, hard disku i rikthen bajtat dhe i drgon ata n procesor.
Karakteristikat e diskut t fiksuar jan:
Kapaciteti i diskut i cili sht prej disa GB.
Koha mesatare e krkimit, koha prej momentit kur jepet adresa deri n momentin e
pozicionimit t koks n rradhn koncentrike ku fillon e dhna q krkohet dhe kjo
koh sht e rendit milisekonda (10 deri 20 milisekonda).
Shpejtsia e bartjes s t dhnave, shpejtsia me t ciln njsia bashk me kontrollerin i
kthejn t dhnat kompjuterit dhe kjo shpejtsi matet me MBps (5 deri 40 MBps).
Shpejtsia e rrotullimit t diskut t ngurt e cila sht mes 3600 deri 7200 rrotullime n
minut.
8.1.2. Vendosja e t dhns

E dhna ruhet n siprfaqen e platerit n sektor (sectors) dhe rrath (tracks). Rratht
jan rrath koncentrik dhe sektort jan pjes forma t ndara n rreth si n fig.15.
Nj rrath koncentrik sht e paraqitur me ngjyrn e verdh kurse sektori me t kaltr.
Nj sektor prmban nj numr t fiksuar t bajtve psh 256 ose 512. Kurse te ngassi
ose niveli i sitemit operativ sektort jan t grupuar s bashku n grumbull clusters.
Procesi i nivelit t ult t formatimit t ngassit vendos rratht dhe sektort n plater. Ky
proces prgatit ngassin q t mbaj blloqet e bajtve.
Kurse, niveli i lart i formatimit shkruan strukturat e fajllit, si nj tabel e caktuar e fajllit,
n sektort. Ky proces prgatit ngassin pr mbajtjen e fajllave.
Fig.15. Rratht koncentrik dhe sektort
8.1.3. Brendia e hard diskut

59
60
Mnyra m e mir q t kuptojm se si punon nj hard disk sht q t shohim brendin e

tij. N fig.16. sht paraqitur nj ngass i hard diskut:
Fig.16. Ngassi i hard diskut
Fig.17. Pllakza ku vendoset kontrolleri elektronik
Ai sht nj kuti e aluminit me kontroller elektronik t vendosur n njrn an. Ky kontrollon mekanizmin e leximit/shkruarjes dhe motorin q i rrotullon platert. Kontrolleri elektronik
gjithashtu mbledh domenet magnetike n bajta n ngass (procesi i leximit) dhe kthen bajtat
n domene magnetike (procesi i shkruarjes). Kontrolleri elektronik sht i vendosur n nj
pllakz t veant nga pjesa tjetr e ngassit (fig.17.). Posht pllakzs jan lidhjet pr motorin q i rrotullon platert, si nj dalje e filtruar q lejon ekualizimin e jashtm dhe mbrendshm t shtypjes s ajrit.
Me heqjen e kapakut nga ngassi zbulojm nj brendsi t thjesht por shum precize
(fig.18.).
Fig.18. Brendia e hard diskut
Pra, hard disku sht i prbr prej disa pllakave rrethore t aluminit q jan t prforcuara n bosht.
N njsin pr diskun e ngurt, pr do siprfaqe t pllakave rrethore ekziston koka magnetike e cila bn shnimin dhe leximin e t dhnave.
Kokat jan t prforcuara pr nj mekanizm q bn zhvendosjen e tyre n pozit prej
periferis kah qendra e pllakave.
Pllakat rrotullohen me shpejtsi kndore konstante dhe kokat t cilat qndrojn n nj distanc shum t vogl mbi siprfaqen e pllakave bjn leximin dhe shnimin e t dhnave.
Pr t ruajtur sa m shum informata, hard disqet kan shum platera. Kemi ngassin q
ka tre platera dhe gjasht koka lexuese/shkruese (fig.19. dhe fig.20.).
Fig.19. Platerat
Fig.20. Kokat lexuese/shkruese
Mekanizmi q bn zhvendosjen e kokave sht i shpejt dhe preciz. Ai mund t konstruktohet duke prdorur nj motor me shpejtsi t madhe lineare (fig.21.)
Fig.21.
Disku i ngurt sht shum i ndieshm n pluhur dhe lagshti. Nse vjen deri te dmtimi i
ndonjrs nga siprfaqet e pllakave t diskut preferohet q ai disk (bashk me njsin pr
diskun) t hiqet nga prdorimi pr shkak t siguris s t dhnave t vendosura n diskun e
fiksuar.
8.2. Disketa
60
61
Ngassi i flopi diskut ( floppy disk drive ) - FDD sht paisje periferale e cila mundson
shfrytzimin e informacioneve t vendosura npr disqe fleksibile ose disketa. Disketa
paraqet nj mjedis magnetik i cili mund t shfrytzohet pr ruajtje aftagjate t informacioneve. Ngassi i flopi diskut sht zhvilluar nga Alen Shugart m vitin 1967 te IBM. Flopi i
par ishte 8 ina ku m von zhvillohet n disket me 5.25 ina ku u prdor te kompjuteri i
par personal te IBM m gusht t vitit 1981.
Disketa sht e ngjajshme me shiritin kasetor:
Q t dy prdorin si material baz nj plastik t holl t lyer me shtres okside. Kjo
shtres okside sht nga materiali feromagnetik.
Mund t inizojn menjher informacione.
Mund t fshihen dhe prap t shkruhet n ata shum her.
Jan t lir dhe t leht pr prdorim.
Mirpo ata dallohen se disketa bn pjes n ato mediume ku mund tu qasemi direkt.
Disketa prbhet prej nj pllake rrethore t materialit t but, siprfaqet e s cils jan t
lyera me material me veti magnetike. Pllaka sht e vendosur n mbshtjell plastike n form
katrori, e cila njherit edhe e mbron. Disketat vendosen n njsin pr disket FDD ku gjendet
mekanizmi pr rrotullimin e pllaks dhe koka e leximit dhe shnimit.
Koka magnetike lexuese/shkruese (fig.22.) lviz nga skaji kah qendra e diskut t rrumbullakt dhe anasjelltas. Kjo mundson q koka lexuese/shkruese pr koh shum t shkurtr
(disa milisekonda) t pozicionohet n t dhnn e dshiruar. Disketa i ka gjurmt n form t
rrathve koncetrik (pozita e emulzionit magnetik), pr dallim nga disku i gramafonit ku jan
n form t spirales.
Fig.22. Koka lexuese/shkruese pr cilndo an t diskets
Mekanika e cila e udhheq kokn magnetike prej gjurms n gjurm quhet ngass i
diskut (disc drive) dhe sht shum preciz.
Dobsit e ngassit t disketave sht ndieshmria e koks s tyre magnetike n
papastrtira.
N baz t dimensioneve t disketave ekzistojn dy lloje t disketave:
1. Disketat me diametr 3.5 (1 = 1 in prafrsisht 2.54 cm), disketat e ktilla jan me
kapacitet 720 KB (shenjn DS DD), 1.44 MB (DS HD) dhe 2.88 MB, disketat e ktilla
quhen edhe mikrodisketa.
2. Disketat me diametr 5.25, disketat e ktilla jan me kapacitet 360 KB (DS DD) dhe
me kapacitet 1.2 MB (DS HD), disketat e ktilla quhen minidisketa.
Disketat e formatit 3.5/1.44 MB jan ende n prdorim ndrsa disketat e formatit 5.25
jan larguar nga prdorimi. Disketat duhet t mbrohen mir nga pluhuri dhe lagshtia.
Ngassit e disketave shfrytzohen kryesisht pr t fut informacionet n kompjuter ose
pr ti drguar ato nga kompjuteri, duke br transferin e informacioneve n ose nga disketat.
Shpeshehr disketat prdoren pr:
61
62
Instalimin e programeve t reja, duke kopjuar programet nga disketa n hard disk.
Krijimi i kopjeve plotsuese t programeve ose t dhnave zakonisht bhet duke i kopjuar ato nga hard disku n disketa. N terminologjin kompjuterike ky lloj kopjimi quhet bekap (backup). Kopjimi bekap prdoret gjithmon kur kemi t bjm me shnime
t rndsishme, si p.sh. nse jemi duke punuar n ndonj punim diplome, punimin
origjinal do ta krijojm dhe ruajm n hard disk, por mir sht q t bhet edhe nj ose
m shum kopje plotusese n disket, n rast t dmtimit fizik t hard diskut.
Kopjet bekap jan shum t dobishme t programet afariste, me rast sht mir q t
sigurohet kopja e t dhnave t afarizmit t ndrmarrjes do dit, meqense kto t
dhna jan dinamike dhe ndryshojn gjat dits punuese.
Arkivimin e t dhnave t cilat nuk shfrytzohen rregullisht (dhe pr t cilat nuk dshirojm q t zn vend n hapsirn e hard diskut), por t cilat nuk dshirojm q ti
humbim.
Transferin (prcjelljen) e t dhnave nga hard disku i njrit kompjuter n tjetrin, duke
kopjuar prmbajtjen e hard diskut t kompjuterit t par n disa disketa dhe pastaj nga
disketat n hard diskun e kompjuterit tjetr.
9. MEDIUMET OPTIKE
9.1. CD disqet
Zhvillimi i vazhduar i teknologjis mundsoi ndrtimin e mnyrs optike (laserike) t
ruajtjes s informacionit. CD dhe DVD n ditt e sotshme hasen kudo. Pa marr parasysh se
prdoren pr muzik, t dhna ose programe t kompjuterit, ata paraqesin nj medium standard pr vendosjen e sasis shum t madhe t t dhnave n hapsir shum t vogl, pra t
dhnat shnohen me dendsi t madhe (reth 20 her m dendur se te disqet magnetike), prandaj edhe kapaciteti sht i madh. Kapaciteti total i t dhnave digjitale q mund t vendoset n
nj CD sht 783 MB.
Leximi dhe shnimi i t dhnave bhet n princip optik m rreze laserike. Te PC
kompjutert prdoret disku optik i quajtur CD disku.
CD-ja sht nj pjes e thjesht plastike me trashsi rreth 4/100 n nj ini (1.2 mm).
Shumica e CD-ve prbhen nga nj pjes e plastiks polikarbonate. Gjat prodhimit kjo
shtres e plastiks vuloset me goditje t organizuara si nj e vetme, prgjat nj spiralje. Pasi
formohet shtresa polikarbonate, nj shtres e holl e aluminit vendoset n disk duke i mbuluar
goditjet. Pastaj vendoset nj shtres pr ta mbrojtur shtresn e aluminit dhe labeli vendoset
mbi kt shtres. Nj prerje e trthort e CD duket si n fig.23.
Fig.23. Nj prerje e trthort e CD
Fig. 24.
Kompakt disku sht i organizuar krejtsisht ndryshe nga hard disku. Inizimi sht n
forma t spirales (fig.24.) duke filluar prej qendrs kah periferija. I shikuar nn mikroskopin
elektronik mund t shihen gropzat (pit) n siprfaqe (land). Kto gropza krijojn shiritn, i
62
63
cili sht 50 her m i holl se flokt e njeriut. Siprfaqja n t ciln gjenden gropzat punohet nga materialet e ndryshme mirpo karakteristik t prbashkt kan refleksionin. N mes
dy shtresave t plastiks s fort gjendet pasqyra e profiluar ashtu q n vendet e caktuara
ndrron fazn e valve t drits, gj q i mundson koks optike q t shndrroj gropzat e
siprfaqes s rrafsht n sinjale digjitale.
Fluksi laserik i gjersis 1.7 mikrometra, i cili e ndrion siprfaqen e pasqyrs emeton
burimin t ngjajshm me LED diodn (light emiting diode), nga e cila dallohet n at se kt
burim e prodhon drita e vetm nj gjatsie valore n t njjtn faz (LED prodhon drit nga
m shum gjatsi valore t ndryshme n faza t ndryshme). sht shum e rndsishme q
kto kushte t jen t plotsuara, sepse errsimi kur t haset n gropz, realizohet pr shkak
t paraqitjes s interferencs negative. Thellsia e gropzs sht sa nj e katrta e gjatsis
valore t rrezes s vals, prandaj faza e vals s reflektuar do t jet e zhvendosur pr 180
shkall. Kjo gj shkakton dobsimin e ndriimit e cila vjen deri n foto celul, edhe pse fluksi
laserik prfshin siprfaqen m t madhe t gropzs.
Shpejtsia kndore rrotullohet nga 500 deri n 200 rrotullime n minut.
Ekzistojn CD ROM ngassit q njihen me emrin double speed, quad speed, etj ose q
shnohen 2X, 4X, 8X, 10X, 16X, 24X,32X etj. Shejtsia mesatare e bartjes nga CD ROM-t
klasik sht rreth 360 KB/s.
Ekzistojn tre lloje t njsive pr CD t cilat jan: CD ROM njsia, CD Read Only
Memory, CD R njsia, CD Recordable dhe njsia CD RW CD ReWritable.
CD ROM njsia bn vetm leximin e CD-ve. Procesi i leximit t t dhnave nga CD
ROM-i bhet kshtu: futet CD ROM-i n ngass, t dhnat lexohen nga koka optike e cila
kok optike gjendet nn gropzat pits t diskut dhe n fund laseri lexon t dhnat nga
gropza e ndriuar.
Fig.25. CD-ROM ngassi
Fig.26. Predatori sht nj ngass

CD RW nga Iomega
Duke shfrytzuar softver adekuat ngassi CD ROM mund t shfrytzohet si CD plejer,

gj q ofron mundsi t shklqyeshme pr aplikim. Pr kt qllim jan ndrtuar altoparlant
special t njohur si altoparlant aktiv, t cilt reprodukojn z kualitativ me fuqi mjaft t
madhe.
Altoparlantt aktiv ndrlidhen n karteln e zrit ose direkt n ngassin e kompakt
disqeve, por zri nga kompjuteri reprodukohet n mnyr shum m kualtitative nga vet kartela e zrit.
CD Recordable, njsia e cila mund t shnoj t dhna n CD dhe pastaj CD-t mund
vetm t lexohen. CD R punon duke br zvendsimin e shtress s aluminit me nj ngjyr
organike. Kjo ngjyr ka veti reflektive dhe kur laseri fokusohet n pozitn e caktuar nxehet
deri n nj temperatur dhe kjo shkakton djegjen e ngjyrs dhe shkaktohet errsimi. Nse ne
dshirojm q t kthejm t dhnn q e shkrojtm n CD R, laseri zhvendoset prapa dhe
mendon se djegja e pozits sht nj gropz. Problemi sht se ne mundemi vetm njher t
shkruajm t dhnn n CD R. Pasi ngjyra t digjet n pozitn e caktuar nuk mund m t
ndryshohet.
63
64
CD ReWritable njsia e cila mund m teprher t shnoj dhe t fshij t dhnat n

CD. Ktu bhet kristalizimi dhe dekristalizimi. Pr ti pasur kto veti CD RW ngassit ofrojn tre mundsi laserike:
Read reflektohet drit n paisjen elektronike.
Erase laseri vendos temperaturn e nevojshme pr kristalizim.
Write laseri vendos temperaturn e nevojshme pr dekristalizim.
Dhe duke br kristalizimin dhe dekristalizimin n kto njsi mund m tepr her t
shnohen t dhnat dhe t fshihen.
9.2. DVD disku

DVD (Digital Versatile Disc) disku i shumanshm digjital sht disk optik i zbuluar n
fund t vitit 1997. Formati i ktyre disqeve sht i njjt me formatin e kompakt disqeve me
ndryshim se kapaciteti i DVD disqeve sht rreth 7 her m i madh se i kompakt disqeve
standarde. N ann tjetr DVD ngassi mund t bn vendosjen dyshtresore t t dhnave dhe
disqet DVD mund t jen t dyanshm, gj q kapacitetin e zgjeron deri n 17 GB.
Prve hapsirs DVD disku paraqet mjedis ideal pr kombinim t fotografis dhe t zrit
t kualitetit shum t lart dhe sht kompatibil (i prshtatur) me paisjet e mparshme n
baz t CD-ve. Pra kompakt disqet do t lexohen edhe n DVD ngass.
Qllimi kryesor i ndrtimit t paisjes DVD ka qen distribucioni i filmit. DVD, duke iu
falenderuar natyrs digjitale dhe t mnyrs s funksionimit ofron mjedis jetgjat dhe t
sigurt t kualitetit shum t lart. Filmat e prodhuar n DVD disqe mund t kopjohen pa
kufizim t caktuar dhe pa humbje t kualitetit, edhe pse prodhuesit e tyre kan instaluar
shum pengesa pr kopjim t paautorizuar t DVD disqeve origjinale.
Filmi tipik me shpicat e nevojshme zgjat rreth 135 minuta. Me ndihmn e kompresimit t
t dhnave t ktilla, harxhohen rreth 3500 KB pr sekond, gjat t cilit kanalet stereo harxhojn edhe 284 KB pr sekond shtes.
Edhe DVD disku sht i prbr nga disa shtresa plastike ngajshm si te CD- ja.
Laseri te DVD ngassi shfrytzon dritn me gjatsi m t vogla valore dhe pr shkak t
ksaj sht n gjendje q t lexoj inizimet m t dendura. Mbi shtresn e argjendt e cila
prdoret n CD-t e zakonshme sht shtuar edhe shtresa gjysm-transparente e arit dhe t
dhnat mund t vendosen shum dendur njra afr tjetrs, gjat t cilit rast gjat leximit
shtresa nga e cila lexohet zgjedhet me an t ndryshimit t fuqis s laserit.
N ann tjetr, meqense shfrytzohet teknologjia e leximit me laser, ather ka mbetur
edhe prshtatja me inizimet ekzistuese n CD-ROM disqe.
Fig 27. Nj DVD disk
Fig. 28. Tipet e DVD diskut
Shpejtsia e leximit t DVD-ROM ngassve t disqeve me nj shpejtsi (single) sht

prafrsisht e barabart me shpejtsin e ngassit t CD-ROM disqeve me njzet shpejtsi
64
65
(20X) dhe shpejtsia mesatare e bartjes sht prafrsisht 3000 KB/s me koh mesatare t
krkimit 100 ms.
N fig.27. sht paraqitur nj DVD disk, kurse ne fig.28. sht paraqitur nj prerje e
trthort e tipeve t ndryshm t DVD diskut.
Si shihet nga figura ekzistojn:

DVD i njanshm me nj shtres me kapacitetin (4.7 GB).
DVD i njanshm me dy shtresa me kapacitet (8.5 GB) dhe
DVD i dyanshm me dy shtresa me kapacitet (17 GB).
9.3. Mediumi i t dhnave
DVD mund t ruaj m shum t dhna se CD-ja pr disa arsye:

Dendsia e lart e mediumit t t dhnave.
Hapsira m e madhe.
Mediumet shum shtresore.
Dendsia e lart e mediumit t t dhnave:- DVD e njanshm dhe njshtresor mund t

mbajn rreth 7 her m shum t dhna se sa CD-ja. Kjo vjen nga fakti se gropzat dhe gjurmt te DVD-ja jan m t vogla.
Karakteristikat
T
o
n
i
CD
DVD
1600 nanometra
740 nanometra
830 nanometra
400 nanometra
830 nanometra
440 nanometra
i
g
j
u
r
m
Gjatsia minimale e gropzs

(DVD njshtresor)
Gjatsia minimale e gropzs
(DVD dyshtresor)
Le t shohim iden se si munden t vendosen aq shum t dhna n DVD. Shtresa e gjurms sht 2.16 her m e vogl dhe gjatsia minimale e gropzs pr DVD e njanshmnjshtresor sht 2.08 her m e vogl se te CD-ja. Duke i shumzuar kto dy numra gjejm
se kemi rreth 4.5 her gjurm m shum te DVD.
65
66
Hapsira m e madhe:- n nj CD ka ekstra informacione t koduara n disk t cilt bjn

gjetjen dhe rregullimin e gabimeve. Skema e cila prdoret te CD-ja sht m e vjetr dhe m
pak efikase n krahasim me metodn e cila prdoret te DVD. Te DVD nuk harxhohet aq
shum hapsir pr gabimin dhe rregullimin e tij, kjo bn t mundur vendosjen e m shum
informacioneve reale.
Mediumet shum shtresore:- pr t rritur edhe m shum kapacitetin, DVD mund t ken
katr shtresa, nga dy n seciln an. Laseri q e lexon diskun mund t fokusohet n shtresn e
dyt nprmjet shtress s par. Ja nj list t kapaciteteve t formave t ndryshme t DVD:
Formati
Kapaciteti
Zgjatja e filmit
Nj ansor/nj shtresor
4.38 GB
2 or
Nj ansor/dy shtresor
7.95 GB
4 or
Dy ansor/nj shtresor
8.75 GB
4.5 or
Dy ansor/dy shtresor
17 GB
8 or
Ne mund t pyetemi se pse nuk dyfishohet kapaciteti i DVD diskut kur shtojm nj
shtres t dyt n disk. Kjo sht kshtu pasi kur disku bhet me dy shtresa gropzat jan
shum t vogla n krahasim me ato te disku me nj shtres. Kjo ndihmon t largohet interferenca midis shtresave e cila interferenc do t shkaktonte gabime gjat lshimit t diskut.
Pr leximin e ktyre disqeve ekziston njsia e posame. Kta disqe nuk mund t lexohen
n njsin e CD disqeve t rndomta.
Ngjajshm sikurse njsit pr shnimin e t dhnave n CD ekzistojn edhe njsit pr
shnimin e t dhnave n DVD dhe at DVD-R e cila njsi n DVD shnon t dhna vetm
njher dhe DVD-RAM njsia e cila shnon dhe fshin disa her t dhnat n DVD. Shpejtsia
e leximit dhe shnimit t t dhnave sht shumfish i shpejtsis baz e cila sht 1350
KB/sec.
10. SI DO T PUNOJ MEMORIA HOLOGRAFIKE?

Paisjet t cilat shfrytzojn dritn pr vendosjen dhe leximin e t dhnave kan qen
mbshtetje e mediumeve t t dhnave rreth dy dekada. Pr ruajtjen e nj kapaciteti t madh t
t dhnave m vitin 1980 paraqiten kompakt disqet-CD. M vitin 1997 paraqitet nj verzion i
prmirsuar i CD-ve q quhet DVD, i cili DVD sht i aft q t mbaj nj film t gjat n nj
disk t vetm.
CD-t dhe DVD-t jan mediumet e para q mund t prdoren pr muzik, programe dhe
video. Nj CD mund t vendos 783 megabajt t t dhnave, e cila sht ekuivalente me rreth 1
or e 15 minuta muzik, por firma Sony ka plane t realizoj nj CD me kapacitet t lart 1.3
66
67
GB. DVD-t e dyanshme dhe me dy shtresa mund t vendosin rreth 17 GB t dhna e cila
sht rreth 8 or film.
Me qllim t rritjes s kapacitetit t memories, shkenctart sot punojn n nj metod t
re optike e cila quhet memorie holografike holographic memory, memorie tredimenzionale
e cila do shfrytzoj vllim pr inizimin e mediumit pr ruajtje n vend t hapsirs s siprfaqes.
N paisjen me memorie holografike, nj rreze e laserit sht e ndar n dy rreze dhe
dy rrezet rezultante bashkveprojn n nj medium t kristalt pr t vendosur nj
rekreacion hologarfik t nj faqeje t t dhns.
Memoria hologarfike (tredimensionale) ka mundsi t vendos 1 terrabajt (TB) shnime
n nj kristal me madhsi shum t vogl, prafrsisht sa kokrra e sheqerit. Nj terabajt sht
sa 1024 GB ose 1 milion megabajt ose 1 trilion bajta.
Ja komponentet kryesore q nevojiten pr nj sistem me memorie hologarfike HDSS hologarphic data storage system:
-
Nj laser argon i kaltrt-gjelbrt
Nj ndars pr t ndar rrezen e laserit
Pasqyr t drejtoj rrezen e laserit
LCD (modulator hapsinor me drit)
Thjerrz t fokusoj rrezen e laserit
Kristal t litiumit-niobat
Kamera CCD (charge coupled device)
Kto dy dijagrame tregojn se si informata vendoset

dhe lexohet n sitemin hologarfik
Kur laseri sht i ndezur, ndarsi i rrezes krijon dy rreze. Njra quhet objekti ose rreze sinjale - signal beam e cila shkon drejt, krcen npr dritare dhe udhton npr nj SLM
SLM sht nj LCD Liquid Cristal Display (ekrani me kristal t lngt) q paraqet
faqet e t dhns binare si nj kuti e errt dhe e fshier. Informacioni nga faqja e kodit binar
bartet nga rrezja sinjale rreth kristalit t litiumit.
Rrezja e dyt quhet rreze referente reference beam, dhe ajo merr kahje tjetr shkon drejt te
kristali. Kur takohen t dy rrezet modeli interferent q sht krijuar vendos t dhnn e bartur
nga rrezja sinjale n hapsir specifike t kristalit e dhna sht vendosur si nj hologram.
Nj prparsi e memories hologarfike sht se e dhna hyrse mund t gjendet shpejt.
Kur dshirojm t gjejm dhe rekonstruktojm faqen holografike t t dhns t vendosur
n kristal rrezja referente ndriohet n kristal n knd t njjt sikurse kndi hyrs kur vendoset e dhna n kt faqe.
Secila faqe e s dhns sht vendosur n hapsira t ndryshme t kristalit me knd t
njjt t rrezes referente kur e qllon kristalin.
Gjat rekonstruktimit, rrezja do zbrthehet nga kristali dhe do lejoj rekreacionin e faqes
origjinale q sht vendosur.
Kjo faqe e rekonstruktuar lshohet n CCD kamera e cila interpreton dhe drgon informacionin digjital n kompjuter.
67
68
elsi i ktij sitemi sht te kndi i rrezes referente kur duhet t gjindet e dhna e vendosur, pra kur t lexohet e dhna.
Duhet q kndi t jet i sakt sa kndi i t dhns origjinale. Nj diferenc qoft edhe sa e
milionta pjes e milimetrit do shkaktoj gabim n leximin e t dhns.
Me ndihmn e ksaj metode do realizohen DVD me kapacitet rreth 27 her m shum se
DVD e sotshm me kapacitet 4.7 GB dhe DVD plejer do ken shpejtsi rreth 25 her m t
shpejt se DVD plejert e sotshm.
LITERATURA
How Computer Memory Works
1.
by Jeff Tyson
How Caching Works
2.
by Guy Provost
How RAM Works
3.
by Jeff Tyson
How Virtual Memory Works
4.
by Jeff Tyson
How ROM Works
5.
by Jeff Tyson
How Removable Storage Works
6.
by Jeff Tyson
How Flash Memory Works
7.
by Jeff Tyson
How Hard Disks Works
8.
by Marshall Brain
How Floppy Disk Drives Works
9.
by Gary Brown
How CDs Works
10.
by Marshall Brain
How DVDs and DVD Players Works
11.
by Karim Nice
How Holographic Memory Will Work
12.
by Kevin Bonsor
Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve
13.
Dr.Edmond Beqiri
68
69
Kreu II
Sistemet multiprocesorike
Kompjuteri sht pajisje elektronike shum e ndrlikuar q shrben pr regjistrimin,

transmetimin dhe prpunimin e informative q mund t manifestohen si llogaritje, udhheqje
t proceseve, prpunim i tekstit, t dhnave t ndryshme si dhe pr prdorime m t
prgjithshme.
Procesori si pjes kryesore e kompjuterit sht nj trsi e qarqeve t integruara
elektronike (chip). Ai paraqet trurin e kompjuterit. Prpunimi i t dhnave, mbikqyrja dhe
harmonizimi i veprimeve t sistemit jan detyrat themelore t procesorit.
Duke pasur parasysh se sistemet multiprocesorike dita-dits prdoren m shum dhe
vazhdimisht paraqiten zgjedhje t reja arkitekturale t kompjuterve t ktill, n vazhdim do
ti trajtojm disa zgjedhje universale principiele t arkitekturs s sistemit kompjuterik.
Sistemet multiprocesorike dita-dits prdoren m shum dhe vazhdimisht paraqiten
zgjedhje t reja arkitekturale t kompjuterve t ktill. Pr kt arsye n vijim do ti trajtojm
disa zgjedhje universale principiele t arkitekturs s sistemit multiprocesorik.
1.1. Struktura funksionale e sistemit multiprocesorik

Multiprocesort n kuptim t gjr mund ti prshkruajm si kompjuter me shum
procesor, t cilt n mes veti komunikojn dhe bashkpunojn n nivele t ndryshme, pr
shkak t zgjidhjes s problemit t dhn. Komunikimi mund t kryhet me ndihmn e drgimit
t mesazhit n mes peocesorit ose ndarjes s prbashkt t memories. Ekzistojn ngjashmri
t caktuara ndrmjet sistemit multiprocesorik dhe atij multikompjuterik, me kusht q kta t
dy, t ken pr qllim prkrahjen konkurrente t operacioneve n sistem. Gjithashtu ekzistojn edhe ndryshime t rndsishme t cilat bazohen n mnyrn e ndarjes s resurseve dhe
kooperimit t zgjidhjes s problemit. Sistemi multikompjuterik prbhet prej disa
kompjuterve t ndar (autonom), t cilt munden, por nuk obligohen, t komunikojn n mes
veti. Karakteristikat kryesore t tyre jan:
- njsia ose niveli i interaksionit ndrmjet dy kompjuterve sht fajlli ose bashksia
komplete e shnimeve;
- ekzistojn dy ose m shum sisteme operative t njjta dhe plotsisht t ndara t cilat
pavarsisht udhheqen me sistemin prkats kompjuterik.
Pr dallim nga sistemi multikompjuterik, sistemet multiprocesorike munden t definohen si n vijim:
- multiprocesori prmban dy apo m shum procesor prafrsisht me karakteristika t
njjta:
- t gjith procesort shfrytzojn qasjen n memorie t prbashkt,
- t gjith procesort n njfar mnyre shfrytzojn t njjtat pajisje h/d,
- i tr sistemi sht nn kontroll t nj sistemi operativ, i cili siguron interaksionin n
mes t procesorit dhe programit t tyre n nivel t puns, detyrs (TASK), rregullimit
t bashksis s hapit (procedura), bashksis s shnimeve dhe elementeve t
shnimeve.
Ekzistojn principielisht dy modele t ndryshme t arkitekturs s sistemit multiprocesorik: sistemet multiprocesorike me lidhje t fort dhe me lidhje t dobt (Tightly Coupled and Loosely Coupled Multiprocessor).
69
70
Multiprocesort me lidhje t fort komunikimin e kryejn me ndihmn e ndarjes s

memories s prbashkt, ndrsa shpejtsia me t ciln shnimet barten prmes procesorit
sht n nivel t shpejtsis s hyrjes s memories. Secilit procesor i sht shoqruar memoria
e vogl lokale ose kesh-memoria. Gjithashtu, secili procesor mund t qaset n cilindo modul
t memories, ashtu q t ekzistoj lidhshmri e plot e memories dhe procesorit(COMPLETE
CONNECTIVITY). Ajo realizohet ose me ndihmn e rrjetit bashkkomunikues(INTERCONNECTION NETWORK)n mes procesorit dhe memories ose me ndihmn e
shum hyrjeve t memories. Njri nga faktort e kufizuar t zgjerimit t sistemit me lidhje t
forte sht paraqitja e ballafaqimeve t memories (MEMORY CONTENTION), pr shkak t
qasjes s njkohshme n njrin lokacion memorik t shum procesorve. Faktori tjetr i cili
ndikon n performansat e ktyre sistemeve sht vet rrjeti ndrlidhs. Pr dallim nga sistemi
me lidhje t forte sistemet multiprocesorike me lidhje t dobt nuk kan asnj nga karakteristikat e cekua.
1.2. Sistemet multiprocesorike me lidhje t dobt

Pr dallim nga sistemi multiprocesorik me lidhje t fort, do procesor n sistemin multiprocesorik me lidhje t dobt ka t shoqruar bashksin personale t pajisjeve h/d dhe
memorien e madhe lokale, prej nga prmbledh gati t gjith instruksionet dhe shnimet.
Shpeshher procesori q prmban pajisjet h/d dhe memorien quhet moduli kompjuterik.
Proceset q kryhen n modulet e ndryshme kompjuterike, komunikojn me ndihmn e mesazheve shndrruese, dhe at prmes sistemit pr bartjen e mesazhit MTS (MESSAGETRANSFER SYSTEM ). Sistemet e ktilla akoma thirren sisteme shprndarse.
Faktori i cili cakton se sistemi multiprocesorik cils klas i takon sht topologjia e sistemit komunikues pr bartjen e mesazhit. Sistemet me lidhje t dobt jan t prshtatshm pr
zbatim, sepse do rritje e interaksionit krijon rnien e performansave t ktij sistemi.
N fig. 5. 1. sht paraqitur shembulli i nj moduli kompjuterik johierarkik i sistemit
multiprocesorik me lidhje t dobt. Ai prbhet nga procesori (P), memoria lokale (ML), pajisja lokale hyrse-dalse (h/d) dhe nga ndrlidhsi pr lidhje me modulet tjera CAS (CHANNEL AND ARBITER SWITCH). Ndrlidhsi prmban kanalin dhe ndrlidhsi arbitrues.
Memorja
lokale
( LM )
Procesori
(P)
H/D
Zgjedhja lokale
Kanali dhe
ndrlidhsi
arbitrues
Fig. 19 Moduli kompjuterik
70
71
Fig. 2. ilustron lidhjen n mes t modulit kompjuterik dhe sistemit pr bartjen e mesazhit. Nse dy apo m shum module kompjuterike t njjta krkojn hyrjen fizike t segmentit
MTS-a, e ka pr detyr, q n prshtatje me disiplinn e ndrtuar servisuese, t zgjedh vetm
nj. Gjithashtu ai duhet t bj krkesat tjera simultante derisa krkesa e zgjedhur nuk prmbushet. Kanali n kornizn CAS mund ta ket memorien komunikuese t shpejt pr baferimin e blloqeve bartse t mesazheve dhe atij mund ti qasen t gjith procesort. Duke
pasur parasysh prparsit teknologjike t VSLI-s, moduli kompjuterik mund t jet i integruar n nj chip dhe ashtu shfrytzohet n ndrtimin e ktij tipi t sistemit multiprocesorik.
71
72
Moduli kompjuterik 0
Moduli kompjuterik N-1

ML
ML
H/D
H/D
P
CAS
CAS
Sistemi per bartjen e mesazhit ( MTS )
Fig. 20 Sistemi multiprocesorik me lidhje t dobt
Sistemi pr bartjen e mesazheve johierarkike t sistemit me lidhje t dobt mund t jet

ndarje kohore e mbledhsve ose sistem i ndar i memories. Memoria e ndar mund t jet e
implementuar si bashksi e moduleve t memories me rrjetin ndrlidhs q i takon ose si rrjet
me shum hyrje. Tek rrjeti me shum hyrje logjika arbitrare dhe seleksionuese e ndrlidhsit
sht e distribuar me module t memorieve. Sistemi pr bartjen e mesazheve MTS sht njri
ndr faktort m t rndsishm t cilt caktojn performansat e ktyre sistemeve mult iprocesorike. Te sistemet me lidhje t dobt me memorie t prbashkt performansat jan t
prkufizuara me numrin e mesazheve t cilat barten, me gjatsi t tyre dhe kapacitetit t vet
mbledhsit. Ballafaqimet rreth qasjes s mbledhsit rriten me numra t ndrlidhura t moduleve kompjuterike. Te sistemet me lidhje t dobt me memorie t ndar faktori kufizues
sht n ballafaqim me memorien e faktorizuar me rrjetin ndrlidhs
Memoria komunikuese, gjithashtu, mund t jet e centralizuar dhe e kyur n bashksin
e ndar kohore ose t jet pjes e ndar e memories s sistemit. Konceptialisht, komunikimi i
memories distributive ose e centralizuar mund t shqyrtohet sikurse t prbhet nga disa qasje
logjike, me an t s cilave procesort i qasen memories. Proceset (detyrat) mund t komunikojn me procese tjera t alocuara n t njjtin apo n ndonj procesor tjetr. Secis detyr i
sht shoqruar hyrja e cila gjendet n memorien lokale n t cilin sht ai i alocuar.
72
73
b2
b1
Procesi
hyres i
portave
Procesori 2
Porti hyres
Memorja e
perbashket per
komunikimin e
hyrjeve
P1
P2
Procesori 1
porti hyres
Fig. 21 Komunikimi n mes procesorve
Secili mesazh t cilin ndonj detyr e drgon drejtohet n hyrje t detyrs s caktuar,
ashtu q komunikimi n mes detyrave t alocuara n t njjtin procesor zhvillohet vetm prmes memories locale. Komunikimi n mes t detyrave t alocuara n procese t ndryshme
zhvillohet me ndihmn e portave t komunikimit n memoriet komunikuese. Secilit procesor i
sht shoqruar nj port komunikues si hyrje e tij.
Struktura logjike e komunikimit n mes detyrs sht paraqitur n paraqitur n fig. 3.
Procesi i alocuar n procesorin P1 vendos t dhnat n portin hyrs t detyrs tjetr t
procesorit t njjt, si sht ilustruar me shigjetn a. Shigjeta b paraqet bartjen e t dhnave
n mes dy procesorve dhe ajo kryhet n dy hapa. Shigjeta b1 paraqet bartjen e t dhnave n
portin hyrs t procesorit P2, derisa shigjeta b2 paraqet bartjen e t dhnave nga porti hyrs
deri n porosin e caktuar. Sistemet multiprocesorike me lidhje t dobt m shpesh organizohen n organizatat hierarkikeme numrin e caktuar t moduleve kompjuterike n t gjitha nivelet. Kto organizime quhen CLUSTER ORGANIZIME. Shembull klasik t ktyre organizimeve sht Cm*.
1.3. Sistemet multiprocesorike me lidhje t fort

Pr shkak t ndryshimeve t mdha kohore t bartsve t t dhnave, deprtueshmria
n hierarkin e sistemeve me lidhje t dobt pr disa prdorime mund t jet shum e ult. Pr
kt n kto raste patjetr duhet t shfrytzohen sistemet me lidhje t fort. Njri nga ta sht
paraqitur n fig. 5. 4. Modeli prbhet nga procesori ( p ), moduli i memories ( l ), dhe kanalit
hyrs-dals ( d ). T gjitha kto njsi jan t lidhura me ndihmn e mbledhsit prej tri rrjetave
ndrlidhse:
PMIN-rrjeti ndrlidhs i memories procesorike;
IOPIN-rrjeti ndrlidhs procesorik h/d;
ISIN-rrjeti ndrlidhs sinjalit t ndrprer.
Ndrlidhsi PMIN mund ta lidh secilin procesor me secilin modul t memories. . Tipikish,
ndrlidhsi sht p me l krosbar i cili ka pl bashksi t pikave t kryqzuara (CROSSPOINT).
73
74
Bashksia e pikave t kryqzuara pr memoriet ift t procesit ky (n+k) pika t kryqzuara,

ku n paraqet gjersin e adress n kuadr t modulit, ndrsa k paraqet gjersin e shnimit t
rrugs. Pr p dhe l t madh mimi i krosbarit mund t dominoj n mimin e prgjithshm t
ktij sistemi multiprocesorik.
ISIN
I
O
P
I
N
Procesori
P1
MM
U
L
M
Kanali H/D
d-1
0
Pajisjet
U
L
M
MM
PMIN
I-1
Module memorike t ndara
Fig. 22 Multiprocesori me lidhje t fort
Nse krosbar ndrlidhsi distribuon ndrmjet modulit memorik, fitohet memoria me

shum hyrje, mirpo kompleksi i saj sht ngjashm me krosbarin. Alternativisht, PMIN
mund t jet ndonj tipi i rrjetave shum nivelshe pr t cilat m von do t flasim.
ISIN
I
O
P
I
N
Procesori
P1
MM
U
L
M
U
L
M
Kanali H/D
d-1
0
Pajisjet
MM
74
PC
PC
75
Kesh- memoria private
PMIN
DMA
DMA
Module memorike rrjedhse t ndara
Fig. 23 Multiprocesori me lidhje t fort me kesh memorien private
Secili modul memorik mund t kryej nj krkes n njsi t kohs. Nse dy apo m
shum procesor tentojn t hyjn n modulin e njjt memorik pr kohn e ciklit t nj
memorie vie deri te konflikti rreth qasjes. Ata duhet ti realizoj PMIN-i, ndrsa mund t ken
edhe mundsin e regjistrimit t shnimeve t nj procesori n m shum memorie t modulit
(BROADCASTING). Pr zvoglimin e nj numri t madh t konflikteve, m s shpeshti jan
l dhe p t njjt. Metoda e dyt pr zvoglimin e konfliktit t memories sht shoqrimi i
hapsirs s rezervuar memorike secilit procesor. Kjo sht memoria lokale jo e pasqyruar
(ULM).
N at jan t vendosura pjes t kodit ekzekutiv dhe tabelat sistemit operativ t cilat m s
shpeshti shfrytzohen. P. sh. nse do procesor sht i multiprogramuar, ather gjendja e
procesit e cila bllokohet mund t mbahet mend (t ruhet) n ULM. Me kt zvoglohet
qarkullimi n PMIN dhe mundsia e ardhjes s konfliktit. N organizimin multiprocesorik t
paraqitur n fig. 4. secili procesor mund t qaset n secilin lokacion memorik, ka mund t
shkaktoj konflikte t memories. Duke u bazuar n at se t gjitha referimet e memorieve kryhen me ndihmn e PMIN-it, vie deri te vonesa pr t cilin rritet cikli i instruksionit t procesit,
e me kt zvoglohet deprtueshmria e sistemit. Kjo vones mund t zvollohet me futjen e
kesh-memorieve t cilat duhet t sigurojn q pjesa m e madhe e referimit t memories s
procesorit t shkoj prmes tyre. Prkrah ksaj kesh-memoriet zvoglojn qarkullimin prmes
rrjetit. Organizimi multiprocesorik me kesh-memoriet private sht paraqitur n fig. 5.
Memorja
KROSBAR NDRLIDHJA
Procesori
75
76
IOP
IOP
Kanali
H/D
Kanali
H/D
Kanali
H/D
pajisja
pajisja
Fig. 24 Sistemi asimetrik h/d
Mirpo, organizimet e ktilla sjellin problemin konsistent t keshit, sepse n sisteme t

ktilla mund t ekzistojn m shum se nj kopje jo konsistente t shnimeve n sistem.
N fig. 5. secilit procesor i sht shoqruar moduli i cili drejton referimin e memories,
pavarsisht se a gjendet n kesh-memorie apo n memorien kryesore. Rrjeti ISIN mundson
q secili procesor ta drgoj sinjalin e ndrprerjes cilitdo procesori tjetr. N at mnyr realizohet sinkronizimi ndrmjet procesit; mund t shfrytzohet edhe pr sinjalizim jo t rregullt.
Procesori jo i rregullt mundet prmes ktij rrjeti t drgoj t dhnat, gjith procesorve tjer
q kan zbuluar parregullsin dhe ashtu tju lajmroj statusin e vet. Gjithashtu, ky rrjet
mundson komunikimin e procesorit dhe kanalit h/d. Kompleksi i rrjetit ISIN mund t jet
ndarje kohore prej bashksis s mbledhsit, e deri te rrjeti hyrs i kompleksit krosbar.
Bashksia e procesorve n sistemin multiprocesorik mund t jet homogjen ose heterogjen. N sistemet homogjene t gjith procesort funksionalisht jan t njjt, derisa n at
heterogjen ata mund t jen asimetrik. Kjo do t thot se dy njsi funksionale identike mund
t dallojn n ndonj dimension, si jan : mundsit qasjet h/d, performansat, siguria
(mbshtetshmria) etj. N shum raste simetria ose asimetria e sistemit multiprocesorik sht
transparente pr proceset shfrytzuese. Ajo sht e rndsishme nga pikpamja e sistemit operativ, e n veanti t asaj pjese e cila i rendit proceset dhe balancon ngarkesat.
ASIMETRIA HYRSE-DALSE. Asimetria ndrmjet procesorve mind t zgjerohet edhe n
pajisjet h/d dhe at veanrisht n mnyrn e ndrlidhjes me procesort. Rrjeta IOPIN e cila
ka mundsi pr lidhje t plot (secili me secilin) shpesh sht shum e shtrejt dhe pr kt
arsye ndrtohet sistemi me shkall t lart asimetrik t nnsistemit h/d.
Memorja
76
77
KROSBAR NDRLIDHJA
1
Procesori
jo i rregullt
Procesori
IOP1
IOP2
Fig. 25 Njra nga mnyrat e rritjes s mbshtetjes asimetrike t
IOPk
nnsistemit h/d
Te struktura plotsisht simetrike josaktsia e ndonj procesori nuk ndikon n mundsin

e qasjes s pajisjeve n procesorin tjetr. Tesistemet asimetrike pajisjet e lidhura n
procesorin jot sakt mbesin jo t prshtatura ( kuptueshme) (nedostupni) me gjith
procesort tjer, ka pjesrisht mund t dominoj me vendosjen e lidhjes rezultuese (redundantnih), sht paraqitur n fig. 5. 7. N kt shembull IOP1 mund t qaset me ndihmn e
procesorit p kur punon procesori 1. Ky dispozicion sht paguar me shtimin e arbitracionit
logjik, i nevojshm pr shumfishimin e rrugve.
1.4. Karakteristikat procesorike pr multiprocesim
Deri m tani shumica e multiprocesorve kan qen t prbr prej procesorve t cilt
nuk kan qen t dizajnuara pr arkitekturn multiprocesorike. Njra nga ndryshimet sht
perioda e shkurtr e zhvillimit (trajtimit) t sistemeve t ktilla. N t ardhmen duhet t presim zhvillim t procesorve t dedikuara (caktuara)special me sistemet multiprocesorike. Pr
kt arsye n vazhdim t tekstit jan dhn karakteristikat themelore t cilat duhet ti ken
procesort, q puna n sistemin multiprocesorik t jet efikas.
1. Prtritja e procesit. - Arkitektura e procesorit multiprocesorik duhet t ket parasite se
procesori dhe procesi jan dy koncepte (enitete) t ndryshme. Nse procesori bllokon pr
shkak t ndonj pengese, duhet q n njfar mnyre t mundsojm q ndonj procesor tjetr
t vazhdoj kryerjen e procesit i cili n at sht kryer, sepse pa at nuk mund t paramendohet
niveli prkats i mbshtetjes(siguris). Shumica e procesorve momentalisht gjendjen e
procesit (ato t cilat kryhen) e mbajn n regjistrin e brendshm, t cilave procesort e
jashtm nuk mund ti qasen dhe kopjet e t cilave n rast t paraqitjes s pasaktsis nuk
gjenden t ruajtura n memorie. me rrjedhjen e teknologjis mund t realizohet ajo q regjistrat asnjher t caktuar t jen t ndar, e kjo do t thot se nuk ndikon n shpejtsin e
procesorit. Me an t ksaj mund t formohet regjistri i datoteks, n t cilin t gjith
procesort do t mund t qaseshin, me ka do t mund t plotsonin krkesn e parashtruar.
2. Ndrrimi efikas i kontekstit -Ndryshim tjetr pr formimin e regjistrave ndars t
prgjithshm sht se shum regjistra t datoteks mund t shfrytzohen n procesorin multiprogramues. Pr shfrytzim t efektshm sht i nevojshm q procesori t prmbaj m tepr
se njrin nga domenet adresore dhe t mundsoj operacionin e ndrrimit t domeneve apo
kontekstit(ndrrimin e procesit n t cilat punon procesori). Operacionet e ktilla krkojn
77
78
operacione ekstenzive n vargje dhe shtigje. Operacioni i ndrrimit t kontekstit prfshin

ruajtjen e gjendjes s procesit t rrjedhur dhe leximi i gjendjes t procesit t zgjedhur nga
rendi i procesit t pregaditur. Gjendja e procesit sht caktuar me gjendjen e regjistrit
procesorik. 2 Jan t mundur dy domene, dhe at domeni kontrollues dhe shfrytzues.
Procesi shfrytzues mund t komunikoj me sistemin operativ duke aplikuar mekanizma sigurues t instruksioneve t quajtur kontrollues (SCV).
sht e mundur q t krijohen instruksione speciale pr ndrrim efikas t kontekstit3.
Prfundimi i instruksionit CEJ rezulton n ruajtjen e gjendjes s procesit aktiv dhe me
mbushjen (plotsimin) e regjistrave me gjendje t njjt t procesit, t cilat ndodhen n
njrn fush t memories kryesore. Kjo fush quhet EXCHANGE PACKAGE. Pas sigurimit
t mjaftueshm t numrave t bashksis s regjistrave ndrrimi i detyrs mundet efikas t
realizohet vetm me ndryshimin e prmbajtjes s regjistrit t procesit t kaluar CPR (CURRENT PROCESS REGISTER), t cilt shrbejn si tregues n bashksi t regjistrave q mbajn gjendjen e procesit (fig. 8. ), dhe at doher n at bashksi kur n at moment sht i
nevojshm.
Procesori
REGJISTRI I PROCESIT AKTIV
Zvndsimi i
kontekstit
BASHKSIT E SHUMFISHTA T REGJISTRAVE

Fig. 26 Zvndsimi i kontekstit n procesor me bashksit e shumfishta t regjistrave
3. Hapsira e madhe fizike dhe virtuale e adress. - Procesort q do ti shfrytzonim n
konstruktimin e mesm dhe t madh t miltiprocesorve asnjher t caktuar, duhet t prmbajn hapsir adresore t madhe. Edhe ather kur algoritmi sht i dekomponuar n shum
pjes t vogla t kodeve (proceseve), ata shpeshher duhet t qasen me sasira t mdha t
detyrave. Prkrah hapsirs adresore fizikisht t madhe, sht e nevojshme edhe hapsira
adresore virtuele e madhe. Nse sht e mundur, hapsira adresore virtuele duhet t jet e
segmentuar pr shkak t sigurimit t ndarjes s modulatorve dhe vrtetimit t kufijve t adresave, me ka sigurojn mbrojtjen e memories dhe sigurin softverike. P.sh. procesort e
2
Shembull i procesorit me domene t shumfishuara sht IBM 370/168

Shembull i instruksionit t ktill sht centrali EXCHANGE JUMP (CEJ) i procesorit Cyber-170, i cili ka bashksi t
shumfisht t regjistrave
3
78
79
shfrytzuar n ndrtimin S-1 t sistemit multiprocesorik kan memorie virtuele prej 2 Gigabajt dhe 4 Gigafjal t memories fizike (1 fjal ka 32 bita).
4. Sinkronizimet primitive efektive - do processor i dizajnuar duhet t siguroj ndonj implementim t operacioneve t pandashme, q shrben si baz pr sinkronizime primitive.
Kto sinkronizime primitive krkojn mekanizma efikas pr vendosjen ndrprerjes s ndrsjellt e cila sht e nevojshme kur dy apo m shum procese konkurrente kryhen dhe n t
njjtn koh duhet t ndahen shnimet (t dhnat). Mekanizmat e ndrprerjes s ndrsjellt
nnkuptojn ndonj form t read-modify-write t ciklit memorik dhe drejtimit t rendeve.
Njri prej ktyre mekanizmave sht jan semafort. do semafor ka rend t shoqruar n t
cilat pregatiten krkesat t cilat presin n azhurimin e ndryshoreve t semaforit. Operacionet
semaforike krkojn operacione t pandashme, t cilat realizohen me ndihmn e read-modifywrite t ciklit memorik. Manipulimet me rendin e shoqruar t semaforit, gjithashtu krkojn
operacione t pandara. Disa instruksione q shfrytzohen pr implementimin e ndrprerjes s
ndrsjellt jan test-and-set dhe compare-and-swap.
5. Mekanizmat komunikues ndrprocesorik - Bashksia e procesorve q gjenden n multiprocessor duhet t ket ndonj form efikase ndrmjet proceseve komunikuese, e cila duhet
t jet e implementuar n hardverin e vet. Kjo sht veanrisht e rndsishme n sistemet
asimetrike, ku n mes t procesorve shpesh paraqiten krkesat pr servisim. Mekanizmat
ndrmjet proceseve hardverike mund t shrbejn efektivisht edhe pr sinkronizimin n mes
t proceseve. P. sh. kta mekanizma mund t shfrytzohen n rast t pasaktsis s procesoritq me inicimin e sinjalit hardverik tju lajmroj t gjith procesorve tjer funksional.
Duke marr parasysh se procesort n sistemet me lidhje t fort ndajn memorien,
sht i mundur komunikimi ndrmjet procesorve n form softverike, pa mekanizmin hardverik eksplicit. Kjo metod nuk sht efikase, sepse do processor duhet periodikisht t lexoj
shnimin e baferit t tij (MAILBOX) pr t prcaktuar se a ka ndonj shnim t ktill pr
ate. Te sistemet me numr t madh t procesorve, koha q humbet n kt mnyr duhet t
jet e rndsishme4. sht e mundur q dy apo m shum processor njkohsisht ti qasen
rrugs s prbashkt t mekanizmave ndrprocesorik. Pr kt arsye duhet siguruar krkesat
arbitrare, ashtu q procesort, krkesat e t cilave nuk jan plotsuar (ata t cilt presin pr tu
liruar rruga) duhet t ken n vete t ndrtuar ndonj form t gjendje s pritjes apo
mekanizm pr pezullimin e procesit i cili kryhet (mbaron).
6. Bashksia e instruksioneve- Bashksia e instruksioneve t procesit duhet t ket mundsi
prkatse pr implementimin e gjuhs n nivel t lart. Gjuht e implementuara n nivele t
larta duhet t sigurojn konkurrenc efektive n nivel t procedures dhe manipulim efikas me
strukturn e shnimeve. Kjo do t thot se duhet t ekzistojn instruksione ndihmse t cilat
leht realizojn: lidhjen e procedures, konstruktimin e nyjeve, manipulimin me parametra,
llogaritjen multidimensionale t indeksit dhe kontrollit t adress. Prve ksaj, duhet t
ekzistojn instruksione pr krijimin dhe terminimin e rrugve paralele t kryera n kuadr t
programit. Pr kt arsye sht e dshirueshme bashksia e plot e modeve t adresuara.
Numruesit hardverik dhe ora reale e kohs jan t nevojshm pr gjenerimin t emrimit t
veant t procesit (procesi identifikues), derisa sinjali pr kohn e mbaruar (time-out) sht i
nevojshm pr udhheqje me procese. Kta numrues kohor mund t shfrytzohen pr detektimin e shum gabimeve n sistem. P. sh. Njehsori kohor s bashku me resurse t
rndsishme tregon se sa gjat ai sht i zn dhe se kjo koh a e kalon kufirin e lejueshm.
Shembuj t sistemeve me komunikim hardverik ndrprocesorik jan IBM 370/168 MP, Cmmp, Cray X-MP
79
80
Kreu II
2. Rrjetat ndrlidhse te sistemet multiprocesorike
Karakteristika principiele e sistemit multiprocesorik sht mundsia e do procesori q
t ndaj ndonj bashksi t modulit t memories kryesore t pajisjeve H/D ( hyrse/dalse).
Kjo mundsi e ndarjes nxjerret prmes dy bashksive t rrjetave ndrlidhse: Nj bashksi
sht ndrmjet procesorit dhe modulit memorik kurse tjetra ndrmjet procesorit dhe nnsistemit H/D. Ekzistojn shum ndryshime n definimin e tipit t rrjetave t cilat mund t prdorn pr realizimin e rrjetave ndrlidhse. N tekstin e mtejm jan dhn katr organizime
themelore.
2.1. Ndarja kohore ose mbledhsi i prbashkt

Rrjeta ndrlidhse m e thjesht pr organizime multiprocesorike sht rruga lidhse e
prbashkt pr t gjitha njsit funksionale. Shembulli i nj multiprocesori t till sht dhn
n figurn. 9. Rruga e prbashkt shpesh quhet ndarje kohore ose mbledhsi prbashkt. Kjo
rrjet ndrlidhse sht shpesh, totalisht pasive, prkatsisht ajo nuk ka asnj komponente aktive.
Me operacionin e bartjes dirigjohen dhmbt e mbledhsit t njsis punuese dhe mbajtse. Duke pasur parasysh at se mbledhsi sht burim i ndarjes, duhet t ekzistoj nj
mekanizm pr zgjedhjen e konflikteve.
PROCESORI H/D
PROCESORI H/D
PROCESORI
MODULI
MEMORIK
MODULI
MEMORIK
PROCESORI
Fig. 27. Organizimi multiprocesorik njzbarrsh
Metoda e zgjidhjes s konfliktit prfshin prioritetet statike ose fikse, rreshtat FIFO dhe
lidhjen rrethore(daisy chaining). Kontrolluesi i centralizuar i zbarrs ose arbitrar, duke pasur
parasysh mnyrn e thjesht t zgjidhjes s problemeve(konflikteve), mund t ndikoj negativisht n mbajtjen dhe fleksibilitetin e sistemit. Njsia e cila dshiron t inicoj bartjen
(procesor ose H/D) duhet s pari t prcaktoj statusin e mundshm t zbarrs, e pastaj t
adresoj njsin e caktuar ashtu q t prcaktoj kapacitetin e saj pr pranimin e t dhnave.
Gjithashtu, drgohet komanda me t ciln njsia prcaktuese njoftohet se ka duhet t bj me
t dhnat, e vetm pas ksaj inicohet bartja e t dhnave. Njsia prcaktuese e njeh adresn e
vet n zbarr dhe prgjigjet n sinjalet dirigjuese t drguesit. Ky koncept, paraqet operacionin n zbarr.
Shembulli i prmendjes m t shpesht t zbarrave n literatur sht zbarra e prbashkt e ndar n koh e kompjuterit PDF-11(UNIBUS). Kjo ka 56 linja sinjalizuese, t ndara n
tri grupe, dhe at: linja sinjalizuese, linja adresuese dhe linja e t dhnave. Ekzisojn 5 linja
sinjalizuese pr krkimin e zbarrave (bus request), dhe at n katr nivele t prparsis.
Njkohsisht t njjtat sinjale i shfrytzon destinacioni edhe si sinjale alarmuese (pr
80
81
theqje t vmendjes) (attention). Ndarja e burimeve dhe e destinacionit bhet n mnyr

dinamike. Kur lajmrohet krkesa pr zbarrn dhe pranohet zbarra komplet i ndahet asaj t
cils i pranohet krkesa dhe kt gjithnj deri sa ajo mos ta liroj. Pr do sinjal krkesa pr
zbarrn eshte sinjali korrespondues pr ndarjen e zbarrs(bua grant). Funksioni i ktyre sinjaleve do t shpjegohet m von.
Edhepse organizimi njzbarrsh sht i sigurt dhe relativisht i lir, ky organizim
komponentn e njfisht kritike e v n sistem, e kjo mund t shkaktoje heqje totale nga sistemi (n rast t dshtimit t ndonj mekanizmi n pajisjet e zbarrs). Me kt, ekspansioni i
sistemit ndihmon n shtimin e shum procesorve ose modularve memorues u rritet numri i
konfliktve pr zbarr, ka zvoglon lshueshmrin e prgjithshme sistmatike dhe rrit logjikn e arbitrazhit. Lshueshmria e prgjithshme sistematike, sht e kufizuar me
lshueshmrin dhe shpejtsin e vetm nj rruge lidhse, gjegjsisht zbarrn. Pr kt shkak
memoriet private dhe pajisjet H/D mund t rrisin prformansat totale. Teknikat ndrlidhse t
cilat i mbijetojn kto dobsi bartin komplikueshmrin shtes n tr sistemin.
Me shtrirjen e organizimit me rrug t njfisht n dy rrug njkahshe (si sht
prezentuar n figurn. vijuese) zgjidhen disa prej problemeve q i prmendm, dhe at pa arritje t dukshme t kompleksivitetit t sistemit ose zvoglim t siguris.
Megjithat
nj
bartje e t dhnave m s shpeshti krkon prdorimin e t dy zbarrave ashtu q n realitet nuk
sht nj e arritur e madhe.
Modifikat
ori i
zbarrs
Drejtuesi
logjik
Procesori
Procesori
Njsia
memorues
Pajisjet
H/D
Fig. 28. Multiprocesori me zbarr njkahshe
Hapi i ardhshm n mbijetimin e faktorve kufizues t strukturave nje zbarrshe, sht

sigurimi i zbarrave dykahshe t shumfishta ( si sht treguar ne figurn e mposhtme, q t
mundsohet bartja simultante e shumfisht. Kjo zgjedhje mjaft e rrit kompleksitetin e sistemit dhe sistemi ndrlidhs bhet pjes aktive e sistemit. Nj numr i sistemeve
kompjuterike, siq jan Tandem-16 dhe Pluribus, shfrytzojn ndarjen kohore t zbarrs s
prbashkt. N parim, ky tip i organizimit t sistemeve, sht i mundshm dhe i ndryshueshm pr sistemet e vogla multiprocesorike. Duke marr parasysh rritjen dhe shpejtsin e
njsive q jan t kyura n zbarr si dhe rezultatet n ndrrimet e teknologjis dhe destinimet, zbarra mund t ngarkohet shum.
S bashku m t, zbarra duhet t prmbaj edhe njsine e prformansave e me kt edhe
gjith sistemin. Ekzistojn disa faktor t cilt ndikojn n karakteristikat dhe prformansat e
zbarrs. Ata prfshijn: nje numr t njsive aktive n zbarr, algoritimi arbitrar i zbarrs,
dirigjimi i centralizuar ose i decentralizuar, madhsia e t dhnave, sinkronizimi i bartjes t t
dhnave dhe detektimi i gabimeve. Do t sqarohen disa algoritma arbitrar t zbarrs t cilt
dirigjohen n zbarr nga ana njsive t kyqura n t.
81
82
H/D0
M0
H/D1
M1
P0
M2
P1
P2
Fig. 29. Organizimi multiprocesorik shumzbarrsh
Teknologjia e astit ( shpejtsia e astit ) krkon algoritme relativisht t thjeshta pr

arbitrazh mbledhs. Kto algoritme m s shpeshti interpretohen n hardver dhe lejojn q
arbitrazhi t prputhet me bartjen paraprake. Pason nj prshkrim i shkurtr:
a) ALGORITMI PRIORITAR STATIK - Shumica e zbarrave digjitale t cilat sot prdorn, shoqerohen e nj prioritet statik t njsive q jan t kyura n t. Kur shum njsi
njkohsisht krkojn prdorimin e zbarrs, ather ajo ia ndan asaj e cila ka m s shumti
prioritet. Kjo m s shpeshti realizohet duke prdorur teknikn e cila quhet lidhja rrethore dhe
n t ciln prioriteti statik vendoset n vendin e njsis n vijn e zbarrs n t cilin bhet
ndarja e saj. Njsia e cila sht fizikisht m s afrmi arbitrit t zbarrs ka m s shumti prioritet (figura 6. 4 ). Krkesat pr zbarrn bhen prmes vijs s prbashkt BRQ
(BUS_REQUEST). Arbitri i zbarrs propagon sinjalin e vertetuar BGT (BUS GRANT)
nse sinjali i vertetuar SACK ( SELECTION ACKNOWLEDGE) tregon q zbarra sht e
lir.
Njsia e cila e para i pranon sinjalet e vertetuara BGT, kurse ka br krkes pr zbarrn, ndalon propagimin e saj t mtejm. Me kt vendoset indikatori i nxemjes s zbarrs n
arbitrin e zbarrs dhe njsia merr dirigjimin mbi zbarrn. Kur kryhet bartja ajo reseton indikatorin e nxemjes s zbarrs n arbitrin e zbarrs dhe pranohet BGT i ri, nse ekziston 5.
Njesia
per
dirigjim
me
zbarren
Moduli
1
Moduli
2
Moduli
3
Kjo qasje prdoret tek zbarrat UNIBUS dhe tek aplikacionet e themeluara n mikroprocesorin MC68000
82
83
ZBARRA
Fig. 30. Implementimi statik i lidhjes rrethore
b) ALGORITMI I SEKTORVE KOHOR FIKS Algoritmi shpesh i perdorur pr arbitr

t zbarrs ndan lshueshmrin q e posedon zbarra n sektor kohor t gjatesise fikse t cilat i
japin pjesrisht do njsie n menyren ROUND-ROBIN. Nse njsia e thirrur nuk ka asgj
pr bartje n sektorin e ndar kohor, ai mbetet i pashfrytzuar pr do njsi t kyur. Kjo teknik quhet sektor kohor fiks ( FTS ) ose multipjeksimi i ndar kohor ( TMD ) dhe shfrytzohet n DigitalS. Parallel Communications Link. Kjo teknik, shpesh, shfrytezohet te zbarra
sinkrone te ajo tek te cilat te gjitha njesite sinkronizuese ndihmojne gjeneratorin e perbashket
(CLOCK).
Shrbimi i do njsie pr pjesmarrje n zbarr n teknikn FTS nuk varet prej pozicionit t
njsis ose identitetit n zbarr. T gjitha bashksit m t nj sektori kohor m fitojn t njejtin
sektor kohor e kjo teknik quhet simetrike. Algoritmi abitrazh I zbarrs simetrike optimizon t
gjitha krkesat pr zbarrn pasi q nuk ka prparsi e gjithashtu ofron vones t kufizuar kohore pr zbarrn. Kur shkmbimi m zbarrn nuk sht I madh ather FTS metoda ka devijim m t madh standard nga t gjitha vonesat kohore t cilat ekzistojn n orga. Statike.
c) ALGORITMI I PRIORITETIT DINAMIK -Mundson karakteristika t mira t algoritmit simetrik, si jan sektori kohor fiks, por pa vones t madhe. Njsive u bashkohen prioritetet e thjeshta dhe iu mundsohet kyja n zbarr, por prioritetet dinamike ndrrojn ashtu
q, do njsi t ket rastin q zbarra t ndahet. Nse algoritmi i prdorur ndrron prioritetet e
njsive individuale ather balancohet lshueshmria sistematike e krkesave t zbarrs. S
bashku me t, prdorimi i prioriteteve e mund joefikasitetin e padukshm n teknikat me sektor kohor fiks. Dy algoritma pr ndrrim dinamik t prioriteteve t njsive jan : i fundit i prdorur LRU (least recently used) dhe rotacioni i lidhjes rrethore RDS (ROTATING DAISY
CHAIN).
Algoritmi i fundit i prdorur jep m s shumti prioritet njsis e cila krkon zbarrn, e
nuk e ka shfrytzuar p nj interval m t gjat kohor. Kjo realizohet me rritjen e prioritetit
pas do cikli t zbarrs. mekanizmi tjetr prioritar dinamik gjeneralizon implementimin e prioritetit static t lidhjes rrethore tek t cilat t gjitha njsit kan prioritet t thjesht statik n
krahasim me vendin fizik t lidhjes n linj pr vrtetimin e ndarjeve t zbarrs(bus-grant
line).
N teknikn RDS nuk ekziston arbitri qndror; linja pr vrtetimin e ndarjes s zbarrs sht e
lidhur nga njsit e fundit n t parn me rast krijohet przierja e mbyllur (figura vijuese).
Moduli
1
Moduli
2
Moduli
3
ARBITRI
PARCIAL
I ZBARRS
BGT
83
84
SACK
BRQ
ZBARRA
Fig. 31. Implementimi i lidhjes rrethore rotative
Cilado njsi q ka fituar zbarrn bhet arbiter pr arbitrimin e mtejm. Prioritet i do

njsie, pr ndonj arbitrim, sht i caktuar me largsin e tij prgjat linjs pr vrtetimin e
ndarjes s zbarrs, dhe at nga asti i arbitrit t zbarrs, pasiq m i largti e ka prioritetin m
t ult. Me kt prioriteti i do cikli ndrrohet duke pasur parasysh se arbitri udhton nga nj
njsi n tjetrn. Ndrrimi i prioritetit sht si shihet dinamike n kuptimin e plot t fjals.
d) FCFS ALGORITMI (first come first served)-N teknikn fcfs krkesat pr zbarrn
bhen sipas prioritetit t rradhs. Kjo teknik e prdorimit sht simetrike duke pasur parasysh se t gjitha kto njsi jan t barabarta. sht treguar se n kushtet e ndarjes fikse kohore
t resurseve qndrore (koha fikse e ciklit t zbarrs n kt rast ) fcfs ka m s paku koh mesatare t mundshme t voness dhe devijimin standard m t vogl nga t gjitha vonesat kohore. N raport me kto dy kritere, ky organizim paraqet optimum pr algoritm t logjiks
arbitrare.
Megjithat fcfs sht i rnd pr realizim pr m s paku dy arsye. Cilido implementim i
fcfs-s duhet t siguroj mekanizmin e mbajtjes mend t rradhitjes s krkess pr zbarrn.
dhe m I rndsishm sht fakti q gjithmon sht e mundshme q dy krkesa t zbarrs t
arrijn brenda kufirit t vogl kohor ashtu q renditja e tyre nuk mund t kryhet korrekt. Pr
kt arsye implementimi mundet vetm prafrsisht t realizoj sjelljen e fcfs-s. Pa marr
parasysh vshtirsit e lartprmendura n realizim nevojitet q t maten performansat e fcfss si indikator i performansave m t mira t mundshme t cilat algoritmi i zbarrs mund ti
siguroj.
njsia
pr
Moduli
Moduli
Moduli
m
dirigjimin
Log i m linjave
e
zbarrs
ZBARRA
84
85
Fig. 32. Implementimi i tekniks s thirrjes
Moduli
Njsia
pr
dirigjimin
e
BGT 1
BRQ 1
Moduli
Moduli
BGT 2
BRQ 2
BGT m
BRQ m
SACK
zbarrs
ZBARRA
Fig. 33. Implementimi i tekniks s krkesave t pavarura
Dy teknikat tjera q shfrytzohen pr algoritm t dirigjimit t zbarrs jan ftesa (polling ) dhe krkesat e pavarura. N algoritmet q shfrytzojn thirrjen e sinjalit t vrtetimit t
ndarjes s mbledhsit (BGT) t implemetimit statik daisy t ndrlidhjes unazore sht
zvndsuar me bashksin (log2m) t linjave t ndrlidhjes, ashtu si sht treguar n fig.
14. Bashksia e linjave pr thirrje sht e lidhur n do njsi. Pr kohn e ciklit t zbarrs
skanon njsit me ndihmn e adresave n linjat pr thirrje. Kur njsia D1, e cila krkon
kyjen, e njeh adresn e vet, ajo e vendos linjn SACK (SELECTION ACKNOWLEDGE)
pr shkak t indikimit t nxnies s zbarrs.
Arbitri i zbarrs ia vrteton njsis ndarjen e zbarrs duke e ndrprer procesin e
thirrjes dhe D1 e fiton zbarrn. Prparsia e linjs sht e prcaktuar me pozitn e saj n astin
e thirrjes. N teknikn e krkesave t pavarura, linjat e posame t krkesave pr zbarrn
(BRQ 1) dhe linjat e vrtetimit t ndarjes s zbarrs jan t lidhura pr do njsie (si sht
treguar n fig. 15.). Kjo teknik mundson implementimin LRU, FCFS dhe t algoritmeve
tjera.
2.2. Krosbari- lidhja dhe memoria me shum hyrje
Nse numri i zbarrave t ndara rritet, vie deri te gjendja n t ciln mundsohet krijimi i
rrugs s veant deri te do njsi memoruese (si sht paraqitur n fig. e mposhtme ). Ky
rrjet ndrlidhs quhet krosbari i pabllokuar ose thjesht krosbar.
85
86
M0
M1
Mm-1
P0
H/D0
Pp-1
H/Dd1
Fig. 34. Organizimi i multiprocesorit me lidhje krosbar
Karakteristika e rndsishme e sistemit e bazuar n n ndrlidhjen matricore krosbar

sht thjeshtsia ekstreme pr lidhjen n mes t njsive dhe ndrlidhsit si dhe mundsin e
prmbajtjes s bartjes simulante pr t gjitha njsit memoruese. Pr shkak t sigurimit t
prmendur, mundsit kryesore hardverike duhet t realizohen n ndrlidhsit. Ato duhet q
n do ndrlidhs t dirigjojn bartjen dhe ti zgjidhin problemet e pjesmarrjes s modulit
njjt memorues, e i cili mund t ndodh n t njjtin cikl memorues. Kto krkesa t konflikteve m s shpeshti zgjidhen sipas prioriteteve t dhna m hert. Rezultati i kyjes s
ktyre mundsive n ndrlidhs sht shum i komplikuar si hardver. Edhe pse integrimi i
nivelit t lart (VLSI) mund t zvogloj madhsin e ndrlidhsit, kjo ka pak ndikim n ndrlikueshmrin e tij.
N krosbar-ndrlidhs apo n njsin me shum hyrje konflikti ndodh ather kur takohen dy ose m shum krkesa konkurente n t njjtn njsi t caktuar. nse nnkuptohet
se ka 16 njsi destinuese (module memoruese ) dhe 16 burime (procesor ) implementimi i
prshkruar mund t prdoret edhe pr lidhjen e procesorit me nnsistemet hyrse-dalse
(H/D).
86
87
Shnimet
RD/WR
Adresa
/
n
/
2
/
m
Shnimet
Moduli
multiplekser
RD/WR
prej
procesit
0-15
Adresa
Moduli
udhheqja
/
memorik
4
Mundsit e
memories
REQ 0
ACK 0
Moduli
arbitrar
REQ 1
ACK 1
REQ 15
ACK 15
Fig. 35. Organizimi funksional i ndrlidhsit
Fig. E msiprme tregon shembullin e dizajnit funksional t krosbar-ndrlidhsit ose

memorie me shum hyrje me nj modul. Ndrlidhsi prbhet prej modulit arbitrar dhe multiprocesorik. Secili procesor gjeneron krkesa pr memorien (REQ) dhe kt n modulin arbitrar q e zgjedh procesori. Selektimi kryhet me ndihmn e dekoderit prioritar. Moduli arbitrar
kthen sinjalin (ACK) vetm procesorve t zgjedhur. Me rastin e pranimit t sinjalit vrtetues
(pohues) (ACK) procesori inicon operimin e vet memorues.
Moduli multiplekser multiplekson t dhnat, adreson lokacionet n kuadr t memorieve
dhe kontrollon sinjalet nga procesori deri te memoria, me prdorimin e 16 n 1 (nj) multiplekser. Pr tr kt koh multiplekseri dirigjohet me ndihmn e nj numri t zgjedhur t
procesorve t dekoduar. Ky kod gjenerohet me ndihmn e dekoderit prioritar n modulin arbitrar.
Kjo skem sht shfrytzuar n implementimin e ndrlidhsit processor-memorie n
multiplrksorin CMMP i cili ka pasur 16 procesor dhe 16 module memoruese. Ndrlidhsi
prbhet prej 16 bashksive t pikave ndrlidhse nga nj procesorike (processor port ) deri
te 16 hyrje memorike (memory port) dhe 16 bashksive tjera t pikave ndrlidhse nga nj
hyrje memoruese deri te 16 hyrje procesorike. Teorikisht ekspansioni i sistemit sht kufizuar
vetm me madhsin e matrices ndrlidhse e cila zakonisht mund t zgjerohet si modul n
kuadr t dizajnimit fillestar ose kufizimeve tjera inxhinierike.
M0
M1
M2
87
88
Fig. 36. Organizimi krosbar i sistemit t gjithmbarshm
Pr shkak t sigurimit t fleksibilitetit t nevojshm n kyjen(pristupa) e pajisjeve

H/D, ky koncept i kyjes mund t zgjerohet me kyse t ngjashme n ann e pajisjeve H/D
pas procesorve H/D ose kanaleve (si sht paraqitur n fig. e msimprme). Hardveri i
nevojshm pr implementim sht shum i ndryshueshm, por jo edhe aq i ndrlikuar pasi q
kontrolluesit dhe pajisjet jan t dizajnuara q t njohin adresat e veta t thjeshta. Efekti sht
i njjt sikur t ekzistoj zbarra primare e cila i bashkohet do kanali H/D dhe ndrmbledhsit
p do kontrollues ose pajisje.
Organizimi krosbar i multiprocesorit ka potencial pr lshueshmri dhe efikasitet m t
madh sistematik. Pr shkak t kompleksivitetit dhe mimit t vet, ai pr shum sisteme mult iprocesorike nuk duhet t jep doher raportin m t mir mim/efektivitet. Prmbajtja e
kysve sht gjithashtu problematike, por mund t prmirsohet me segmentimin dhe redundancn n kuadr t kysit. Nse udhheqja, ndrlidhja dhe algoritmi priorotar arbitrues, i cili sht i shprndar n tr matricn krosbar, i referohet interfejsit t modulit
memorues fitohet sistemi me memorie me shum hyrje (figura vijuese). Ky organizim sistematik sht shum i mire pr sisteme njprocesorike dhe pr sisteme shumprocesorike
(multiprocesorike).
P0
M0
P1
M1
U/I0
M2
M3
U/I1
88
89
Fig. 37. Organizimi memorues me shum hyrje
Metoda e cila zhvillohet pr zgjidhjen e konfliktit t qasjes s memories sht ndarja e

prioriteteve secilit port t memories. Sistemi gjet instalimit konfiguriohet shut q t figuroj
qasjen prioritare prketse nj numri t madh t njsive memoruese, dhe kt pr do bjsi
funksionale (fig. 20).
Prve q kan prioritete t ndryshme t gjitha hyrjet memoruese jan t njjta n
kuptimin elektrik dhe operacional. N realitet hyrjet paraqiten si nj varg i vendeve kyse
identike t cilt nuk dallojn se ka n fakt sht kyur tek ta.
Fleksibiliteti imundshm n konfigurimin e sistemit sjell shnimin e disa pjesve t
memories si memorie private t ndonj procesori. Pajisjet H/D ose ndonj kombinim (si
sht treguar n fig. 21). N fig modulet memoruese M0 dhe M3 jan module private t
procesorit P0 dhe P1. Ky tip i organizimit sistematik mund t ket prparsi definitive n rritjen e mbrojtjes nga kyja e paamortizuar dhe mund t lejohet memorimi i rutinave t ndreqjes
(recovery rutine) n vendet e memories e cila nuk mund t modifikohet nga procesort tjer.
Problemi i ktij organizimi sistematik sht n rastin e dshtimit t procesorit kur nuk ekziston mnyra q ndonj processor tjetr t vij deri te informatat statutare me qllim t
vazhdimit t puns s procesorit q sht dmtuar.
Sistemi i organizimit memorues me shum hyrje prmban edhe qasje jobllokuese n
memorie, nse sht prdorur topologjia e lidhjeve t prgjithshme. Duke pasur parasysh se
do qasje e fjals n memorie sht operacion i veant, ajo lejon kyjen e konceptit t
mbimbulimit (interleaving) dhe at t njrit apo m shum procesorve.
P0
P1
M0
2
M1
U/I0
M2
2
M3
U/I1
Fig. 38. Organizimi i memories me shum hyrje me prioritete
P0
P1
89
90
M1
M0
U/I0
M2
M3
U/I1
Fig. 39. Organizimi i memories me shum hyrje me memorie private
Megjithate, n organizimet multiprocesorike adaptimet mund ti ulin performansat e

memories dhe ate me rritjen e konfliktit n hyrje t emories. Konflikti na vie si pasoj kur t
gjith procesort adresojn tr memorien.
sht shum vshtir t vihet n prfundim, drejt, se a sht krosbari apo organizimi
memorues me shum hyrje (podesnija) pr organizime multiprocesorike t mdha nga t
tjert. Mungesa e kysit me mim t pranueshm dhe performansa sht njra prej arsyeve
q kan pamundsuar zhvillimin e sistemeve t mdha multiprocesorike. mimi i lart i
kysve mund t tejkalohet nse prdoren kysit q kan numr t kufizuar t prmutacioneve
t mundshme. N kapitullin e ardhshm jan dhn disa tipe t rrjetave pr multiprocessor.
Kto rrjeta jan shum m t lira se i tr krosbari ose memoriet me shum hyrje. Kto jan
modulare dhe t thjeshta pr dirigjim (upravljanje), ka mundsojn ekspansionin incremental
dhe dshirn pr pritje. Krahasimet e tri organizimeve multiprocesorike t thjeshta jan dhn
n tabeln e mposhtme.
Multiprocesort me ndarje kohore t zbarrs s prbashkt:

1. mimi m i vogl i prgjithshm edhe pr hardver e softver dhe komplikueshmria
m e vogl.
2. sht shum i leht dhe i thjesht modifikimi i organizimit hardverik i sistemit dhe at
me shtim t thjesht ose nxjerrjen e njsive funksionale.
3. Organizimi i prgjithshm i sistemit sht i kufizuar me ciklin e zbarrs. Gabimi n
zbarr sht katastrofal pr sistemin e gjithmbarshm.
4. Efikasiteti sistematik sht m i ult pr t tri llojet e sistemit.
5. Ky organizim n realitet sht m i prshtatshm pr sisteme t vogla.
Multiprocesori me kyse krosbar:
90

1.
2.
3.
4.
5.
6.
91
sht sistemi m i komplikuar i rrjetave. Ekziston mundsia pr arritje optimale t

shpejtsis s bartjes.
Njsit funksionale jan m t thjeshta dhe m t lira ashtu q e tr logjika e nevojshme qndron n kyse.
Nga aspekti i raportit mimi/efektiviteti, pr arsye se n matricn kyse mund t
kyen t gjitha njsit, sht e prshtatashme vetm pr organizime multiprocesorike.
Zgjerimi i sistemit (me shtimin e njsive t reja) rrit performansat e prgjithshme.
Ekziston potencial m i madh pr efikasitet sistematik si sht ekspansioni sistematik pa riprogramim t sistemit operativ.
Teorikisht, ekspansioni i sistemit sht i kufizuar vetm me madhsin e matrices
kyse e cila mund t zgjerohet n mnyr modulare n kuadr t dizajnimit fillestar
ose kufijve tjer inxhinjerik.
IneSiguria e kyjes, e me kt edhe i tr sistemit, mund t rritet me ndihmn e
segmentimit ose rendundancs n kuadr t ndrlidhsit.
Multiprocesort me memorie me shum hyrje:

1. Krkojn njsi memoruese m t shtrejta, duke pasur parasysh at se udhheqja dhe
lidhja jan t kyura n t.
2. Karakteristikat e njsive funksionale lejohen ashtu q prej tyre mund t ndrtohet nj
procesor q kushton relativisht lir.
3. Ekziston potenciali pr bartje t mdha n nivel t sistemit t prgjithshm.
4. Madhsia dhe opcionet e mundshme t konfigurimit jan t caktuara me numrin dhe
tipin e kyjeve memoruese q i kemi n disponim. Ky vendim bihet relativisht hert,
n fazn e dizajnimit t sistemit, dhe ajo m nuk mund t ndrrohet.
5. sht i nevojshm nj numr i madh i kabllove dhe korrektorve.
Nga tabela vijm n prfundim se organizimi i rrjetave ndrlidhse sht i lidhur ngusht
me arkitekturn e sistemit si trsi. Mbetet ajo q kto lidhje t jen t kryera sipas standardeve. Kshtu pr sisteme t vogla sht prodhuar i ashtuquajturi FUTUREBUS standard 6 i
cili i mbush kto krkesa t larta:
pavarsin nga arkitektura, lloji iprocesorit dhe teknologjia e komponenteve,
pamja themelore e komunikimit sht protokoli asinkron,
mundson komunikimin sinkron,
performansat varen vetm prej pajisjeve kyse,
prmban FAULT-TOLERANT dhe sisteme t larta t inercionit,
prmban prdorim direkt t kesh-memories,
parasheh kompatibilitet n nivel t bartjes s porosive,
mundson implementimin e funksionit PLUG IN PLAY, (vre dhe luaj)
mundson punn ndrlidhse me 32, 64, 128, 256 bit fjal,
dirigjimi me komunikim mund t jet i centralizuar dhe i shprndar.
Q nga viti 1987
91
92
2. 3. Rrjetat shumnivelshe pr multiprocesor

Pr t kuptuar dizajnin e rrjets shumnivelshe, sht e nevojshme q s pari t shqyrtojm principet fillestare t konstruktimit dhe drejtimit t thjeshtsuar (krosbar-ndrlidhsi).
Nse shohim krosbar-ndrlidhsin 2x2 t paraqitur n fig. 6. 14., ai ka mundsi lidhjen e
hyrjes A ose me daljen e shnuar me 0, ose me daljen e shnuar me 1, dhe at n varsi prej
ndonj biti drejtues t hyrjes cA. Derisa cA=0, ather hyrja lidhet me daljen e siprme, e n
t kundrtn me t poshtmen. Hyrja B e ndrlidhsit ka gjithashtu, veti t njjta, por me cB
bit t kontrollimit. Moduli ka, po ashtu, mundsi t arbitrimit n mes t konfliktit t krkess.
Biti drejtues = 1
Biti drejtues = 0
Fig. 40. Ndrlidhsi 2x2
Nse t dy hyrjet krkojn dalje t njjt, ather vetm njri prej tyre mund t jet i lidhur me
daljen, derisa tjetri do t bllokohet ose largohet.
Ndrlidhsi 2x2 i paraqitur nuk ka mundsi t baferimit. Te ai performansat mund t
jen t kufizuara me vendosjen kohore t ndrlidhsit. Pr shkak t prmirsimit t performansave, mund t vendosim baferin n kuadr t ndrlidhsit (si sht treguar n figur).
Ndrlidhsit t ktill jan efikas n paketimin ndrlidhs n rrjetat shumnivelshe.
Me dobi sht paraqitur konstruksioni i demultiplekserit (1x2n), duke prdorur modulin
2x2 t prshkruar m par. Kjo vrtetohet me konstruktimin e pems binare. Nga kto module
(si sht paraqitur n fig. 24 ), destinacionet jan t markuara n mnyr binare. Nse hyrja
A krkon t lidhet n daljen (d2 d1 d0 ) ather nyjen e pare e drejton biti d2, modulet n nivelin e dyt drejtohen me bitin d1, ndrsa modulet n nivelin e tret me bitin d0. sht e qart
se hyrja A mund t jet e lidhur n cilndo prej 8 daljeve. Gjithashtu, sht e qart se hyrja B
mund t jet e lidhur n cilndo prej daljeve. Metoda e konstruktimit t demultiplekserit 1x2n,
mund t zgjerohet n ndrtimin 2nx2n t rrjetave shumnivelshe. N vazhdim t tekstit sht
zgjeruar koncepti i rrjetave, tipi i pems, n ndrtimin e rrjetave t prgjithshme
shumnivelshe t quajtura rrjeta-Banyan.
Rrjeta-Banyan mund t prshkruhet thjesht, si graf i rregulluar parcialisht i ndar n
nivele t ndara. Nyjet q nuk kan deg t cilat dalin nga grafi, quhen nyjet baz, derisa ato t
cilat nuk kan deg dhe t cilat hyjn n graf quhen nyje t majes. Kufiri f i nyjes sht numri
i degve q dalin nga nyja, derisa shkrirja sht numri i degve t cilat hyjn n at.
92
93
Demultiplekseri
baferi
multiplekseri
Fig. 41. Ndrlidhsi 2x2 me mundsi t baferimit
93
94
000
0
001
0
010
0
A
1
0
011
1
B
100
0
101
0
110
111
Fig. 42. Demultiplekseri 1 n 8
Rrjeta-Banyan (f, s l) mund t prshkruhet si graf i rregulluar parcialisht me l nivele n

t cilat ekziston sakt nj rrug nga secila baz deri te secila nyje. Degzimi i secils nyje jobazore sht f, ndrsa shkrirja e secils nyje jo t prkryer sht s. do nyje e grafit sht nj
sxf (krosbar ndrlidhsi).
Rrjeta-Banyan mund t nxirret prej pems uniforme me degzimin f. Ilustrimi i rrjetsBanyan (2, 2, 2) sht nxjerrur nga pema binare dy nivelshe n fig 6. 17a. Duke pasur parasysh se shkrirja sht 2, kjo do t thot se dy deg duhet t shkrihen n do nyje jo bazore.
Krahas ksaj sht e replikuar teprica (mbetja) q t kemi me kopje rrnjn dhe lidhjen e rrnjs me nivelin e pemve t ardhshme (si sht paraqitur n fig 6 17b. ).
Pr t fituar shkrirjen e fundit t pems t barabart me 2, jan replikuar dy nivele t
larta. Bashkimi i pemve t nivelit tjetr n fund t pems, q degzimi i pems i nivelit
tjetr t jet t jet i barabart me 2 dhe shkrirja e fundit e pems e barabart 2, sjell deri te
derivimi komplet (2, 2, 2) i rrjetave-Banyan. (si n fig c. ).
94
95
Fig. 43. a) Pema A, degzimi 2 (2 nivele)
b) Replikimi i rrnjve
Fig. 44. Replikimi i nivelit t ardhshm
Rrjetat-Banyan kan veti t sigurojn ndrlidhjet komplete t njrit mbledhs prej npajisjesh me mbledhsin tjetr prej n- pajisjesh, duke realizuar ndrlidhjet e rretheve t cilat
rriten n n* log n (Krosbar-ndrlidhjet) rritet me n2 . N prgjithsi, ndonj (f,s,l) rrjeta95
96
Banyan mund t jet e definuar edhe si rekursion prej sxf krosbar_ndrlidhsit. Tipet e
ndryshme t rrjets-Banyan mund t jen t implementuara pr multiprocesor. Mirpo, mjaft
hulumtime duhet t kryhen pr shkak t vlersimit q krijon raport m t mire t vlers efektive kur sht fjala pr pajisjet e ndryshme multiprocesorike. N vazhdim t tekstit sht
prshkruar implementimi i tipit special t rrjets-Banyan t ashtuquajtur rrjeta-DELTA dhe
t ciln pr multiprocesor e ka propozuar PATEL7.
Nj (axb) modul-krosbar ka aftsi t ndrlidh cilndo hyrje t tij a n cilndo prej hyrjeve b, ku daljet jan shnuar me 0, 1 , b-1. Ndonj hyrje lidhet n daljen d, nse shifra e
drejtuesit sht hyrja d, ku d sht shifr nga baza b. Moduli (axb), gjithashtu, arbitron n
mes konfliktit t krkess, dhe at me pranimin e njrit dhe bllokimin apo largimin e tjetrit.
Rrjeta-Delta sht e definuar si (an x bn) rrjet ndrlidhse me n nivele dhe prbhet
nga (axb) (krosbar-ndrlidhsi). Ndrlidhjet n mes niveleve jan t atilla se ekziston rrug
e vetme e gjatsis konstante nga cilido burim deri n fardo destinacioni. Me kt, drejtimi i
rrugve realizohet me ndihmn e shifrave, dhe at ashtu q krosbar-moduli ndrlidh hyrjen
n nj nga daljet e tyre n varshmri prej shifrave t thjeshta me baz b, t paprfshiera n
adresn destinuese. N rrjetat-delta asnj hyrje ose dalje nuk sht mbetur e pa lidhur
(prve fundit t majt dhe t djatht).
Pr shkak t sistematizimit t ndrlidhjes n mes niveleve (LINK PETERNS) definohet
q-przierja prej qc objekteve, t shnuar me Sq*c, ku q dhe c jan (neki pozitivni celi brojevi). Sq*c sht permutacion prej qc- antarve (0, 1, 2, , qc-1), dhe sht i definuar
kshtu:
Sq*c( i ) =[qi + (1/c)]mod qc, pr 0iqc-1.
Respektivisht, Sq*c( i ), mund t shprehet si:
(qi mod (qc-1)pr 0iqc-1)
Sq*c( i )={
(i . pr i=qc-1 )
Le t jet q-przierja prej qc letrave pr loj e shqyrtuar n mnyrn vijuese. Ndahen qc letra n q grumbuj me c letra : letra e siprme c (0, 1, (c-1) n grumbullin e par, pastaj c letra (c, c+1, , (2c-1)) n grumbullin tjetr etj.
S4 3
0
q nga viti 1981
96

4
10
10
11
11
97
Fig. 45. Shembulli 4 i przierjes s 12 objekteve
Pastaj ngriten nj nga nj letrat prej majes s do grumbulli, s pari letrn e lart nga
grumbulli i par, letrn e dyt nga maja e grumbullit t dyt dhe kshtu deri n fund. N
mnyr t njjt formohen grumbullime t reja deri sa ka letra. Kjo mnyr e re e rregullimit
(organizimit) t letrave paraqet Sq*c permutacionin e pajisjeve t mparshme.
Fig. 6. 18. ilustron shembullin e 4 przierje prej 12 antar, e prcaktuar si S43. Pr t, u konstruktuar anbn rrjeta-delta shfrytzohen a-przierje pr lidhje n mes moduleve (dva konsekventna nivoa mrezhe). Nse D (odredishte) sht shnuar n sistemin me baz b si (dn-1
dn-2 d1 d0 ) ku :
D = dj bj
0<j<n
dhe 0<di ;b, ather di shifra me baz b drejton krosbarnivelin e moduleve (n-1). Funksioni a-przierje shfrutzohet pr (konverziju) nivelit dales n
nivelin e ardhshm hyrs, ku hyrja dhe dalja jan numruar si 0, 1, 2, duke filluar nga maja.
Fig. 6. 19 paraqet n prgjithsi an x bn rrjetn-delta, e cila ka an burime dhe bn destinacione.
0
1
0
axb 1
a-1
b-1
0
0
a+1
axb
axb
2b-1
1
0
b
b+1
axb
2b-1
1
an-a
axb
axb
b-1
0
b
axbb+1
2a-1
0
1
axb
b n-b
1
axb
97
an-1-1
an-1 b-1
bn-1-1
98
an-1
niveli 1
b n-1
a-przierja
niveli 2
a-przierja
niveli n
Fig. 46. Rrjeta-delta an x bn
Caktimi i nivelit t rrjetave sht 1, 2, , n, duke filluar nga (izvorishte) dhe krkon q an-1
krosbar-moduli t jet n nivelin e pare t rrjets. Niveli i pare i rrjets ka an-1b dalje ka
shkakton q niveli tjetr i rrjetit duhet t ket an-1b hyrje dhe krkon an-2 krosbar-module n
nivelin e ardhshm. N prgjithsi, niveli i i-t ka an-1bi-1 krosbar-module t madhsis axb.
Kshtu numri i plot sht axb module n anxbn module t njjta (t barabarta)(an-nn)(a-b),
pr ab, dhe nbn-1 pr a=b. Dy rrjeta-delta njra 42x32 dhe tjetra 23 x23, t nxjerra nga fig. 6.
19. jan dhn n fig. 6. 20. dhe 6. 21. Duhet t vrejm se destinacionet n figurat e
mposhtme jan shnuar n bazn 3 dhe 2.
98
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
0
1
2
(d1 d0 )3
00
01
02
0
1
2
0
1
2
0
1
2
99
0
1
2
10
11
12
0
1
2
20
21
22
0
1
2
niveli 2
przierja e katrfisht
niveli 1
Fig. 6. 20. Rrjeta-delta 42 x 32
Rrjeta n fig. 6. 21 nuk lejon identitetin e permutacionit, e cila sht shfrytzuar n
rastet kur pr i-t moduli memorik favorizon procesorin(dhe ka priorotet ). Nga kjo permutacioni i identitetit lejon q shumica e memorieve referimin ta kryejn pa konflikte. Thjesht
rinumrimi i hyrjeve n fig. e mposhtme mundson permutacionin e identitetit (gj q sht
paraqitur n fig. tjetr vijuese).
99
100
0
000
110
1
Niveli 1
1
1
Niveli 2
Niveli 3
Fig. 47. Deltaq rrjeti 23 x 23
111
001
010
011
100
101
000
110
1
Niveli 1
111
1
Niveli 2
Niveli 3
001
010
011
100
101
Fig. 48. Rrjeta-delta 23 x 23 me permutacion t identiteteve
Funksioni i pjess s drejtuesit sht ta gjeneroj sinjalin X dhe t siguroj arbitrimin. Konsiderohet se krkesa n hyrje ekziston nse krkesa n linjn korrensponduese sht e barabart me 1. Ndryshorja destinuese rregullon krkesn e natyrshme, gjegjsish nse sht 0,
100
101
ndrlidhja kryhet n daljen e siprme, e nse sht 1, ather n t poshtmen. N rast konflikti, krkess r0 i jepet prioritet dhe gjeneron sinjalin e nxnies b1=1 t hyrjes s poshtme.
Sinjali i nxn mund t transmetoj edhe destinacionit, i cili e ka gjeneruar krkesn e bllokuar. Barazimet logjike t t gjith sinjaleve t njohura jan dhn me bllok-diagramin. Pr
pjesn INFO barazimet jan dhn pr drejtimin majtas n t djatht. Brezi parallel X dhe X
zvoglon nj nivel t unazave.
Krkesa
Destinacioni
Nxnja
r0
r
d0
b0
R0
Krkesa
Nxnja
B0
Upravljanje
r1
d1
b1
R1
B1
_
X
i0
I0
INFO
i1
X=r0*d0+r0*d1
_
R0=r0*d0+r1*di
_
b0=X*B0+X*B1
_
I0=I0*X+I1*X
I1
_
_
X = r 0 *d 0+ r 0 * d 1
R1=r0*d0+r1*d1
_
b 1 = X * B 0 + X * b 1 + r 0 *d 0 *d 1 + r 0*d 0*d1
_
I1=I0*x+I1*X
Fig. 49 Ndrlidhsi i rrjetit delta 2x2
Operacioni 2n x 2n i rrjetave-delta i ndrtuar prej 2x2 moduleve t siprme zhvillohet n

mnyrn si vijon (m hert dihet se ka n nivele n kt rrjet). T gjith procesort t cilt inicojn qasjen e memories duhet ti paraqesin krkesat e veta n t njjtn koh, dhe at me
paraqitjen e 1 n linjn prkatse t krkuar. Nse linja sht zn me barazimin 1, procesori
duhet ta prsris krkesn e vet. Kjo mundet thjesht t realizohet me at q procesori krkon
q linjn e vet vazhdimisht ta mbaj n 1. N kto raste krkohet implementimi i baferit pr
ruajtjen e adresave, shnimet dhe sinjaleve t udhhequra dhe at n secilin modul, gj q
shkakton rritjen e pjess komanduese t modulit.
101
102
2.4. Performansat e rrjetave ndrlidhse

N kt kapitull do t analizohen p x m krosbar- rrjetat dhe delta- rrjetat, dhe at pr
lidhjen procesor memorie. T dy rrjetat analizohen nn supozime t njjta, pr t gjetur
lshueshmrin e pritur pr dhnien e t dy krkesave memorike.
Deprtueshmria (lshueshmria) sht shprehur si numr mesatar i krkesave t pranuara t
memories n cikle. Cikli sht definuar si koh e nevojshme q krkesa t propagoj rreth
rrjets logjike, i zmadhuar pr kohn e qasjes t ndonj fjale n memorie, dhe pr kohn e
nevojshme pr kthimin rreth rrjets. N kt analiz nuk do t ndryshoj operacioni i leximit
nga operacioni i shkrimit.
1. 0
r =1
P
R
O 0. 8
B
A
B
I 0. 6
L
I
T
E 0. 4
T
I
I
0. 2
P
R
A
N 0. 0
I
M
I
KROSBAR
DELTA- 4
DELTA- 2
16
64
256
1024
4096
NUMRI I PROCESORVE ( P )
T
Fig. 50. Probabiliteti i pranimit t rrjetit pxp
Analiza sht bazuar n supozimet vijuese:

1. Secili procesor gjeneron krkesn n mnyrn e rastit dhe nuk varet nga t tjert, dhe at
pr do fjal n memorie. Krkesat n mnyr uniforme gjenerojn mbi t gjith modulimet
memorike.
2. N fillim t do cikli procesori gjeneron krkes t re me gjasn r. Kshtu, r paraqet
edhe numrin mesatar t krkess npr cikle t gjeneruar prej secilit procesor.
3. Krkesat q jan t bllokuara (nuk jan pranuar) regjenerohen, kshtu q krkesa n ciklin e ardhshm nuk varet nga bllokimi.
Supozimi i fundit sht pr shkak t thjeshtimit t analizs. Edhe pse modeli nuk merr
parasyshkrkesat e refuzuara, ai mundet mire t shfrytzohet. Ai mund t jet i zgjidhur n n
mnyr ekzakte dhe jep kufirin e poshtm t lshueshmris s pritur. N simulimet reale
krkesat e refuzuara duhet t prsriten n ciklin e ardhshm ose t baferohen n modul n t
cilat ka ndodhur konflikti.
102
103
Kreu III
3. Organizimet memorike t multipocesorve
N kt kapitull jan trajtuar teknikat t cilat mundsojn dizajnimin e memorieve pr
multiprocessor. Metoda e prezentimit mbimbulues (interliving) sht vetm zgjerim q
mund t pranohet n konfiguracionin e memories pr procesort rrjedhs dhe vektorik.
Shumica e sistemeve multiprocesorike komerciale zbret n kategorin e sistemeve me lidhje
t forte, ku do processor ka kesh-memorien e vet private. Prania e shumfisht e keshmemories private sjell deri te problemi i mbajtjes s konsistencs s nj apo m shum prej
tyre. Jan t prshkruara zgjedhje t ndryshme t konsistencs s prmbajtjes s kesh-it.
3. 1. Konfiguracionet memorike mbimbuluese (Interliving)
Mbimbulimi i nivelit t ult t moduleve t memories mund t jet shum i shfrytzuar
te sistemet multiprocesorike kur hapsira adresore e procesit aktiv intenzivisht ndahet. Nse
ekzistojn shum pak ndarje, (mbimbulimet e nivelit t ult) mund t shkaktoj pasoja t
padshirueshme. Koncentrimi i numrit m t madh t faqeve t njrit proces n ndonj
modul memorik mbimbulues t memories me nivel t lart sht efikas n zvoglimin e interferences memorike.
P1
P2
PROCESORT
Pp
M1
M2
Mm
MEMORIET
Fig. 51. Multiprocesori me memoriet shtpiake
N at rast me prcaktimin e modulit memorik M1 mund t jet roli i ndar (i caktuar)

q n at t gjenden faqe t mdha t cilat i takojn procesit i cili mbaron n procesorin 1.
Moduli i ktill memorik M1 quhet memoria shtpiake pr procesorin 1. Nse bashksia e tr
faqeve aktive t procesit, t cilat prfundojn n procesorin 1, gjendet n modulin memorik
M1 edhepse n modulin memorik M1 nuk ka faqe t procesit tjetr, t cilt prfundojn n
procesort tjer, ather procesori dhe prfundimi i mundshm i procesit t tij nuk do t ken
103
104
konflikte memorike. Kondita t njjta vlejn pr t gjitha modulet e memories, proceset dhe
procesort.
Koncepti i memories shtpiake mund t zgjerohet ashtu q bashksia e moduleve
shnohet si memorie shtpiake e procesit, ka nnkupton se ekzistojn m shum module t
memories se sa procesor, ashtu q tr kohn nj moduli t memories i sht ndar nj
procesor. Organizimi me memoriet shtpiake pr multiprocesor ka prparsi t mjaftueshme
n zvoglimin e interferences memorike.
P1
P2
P
C
P
C
Pp
KESH-i privat
P
C
MATRICA-KROSBAR
LC
LC
LC
M0, 0
M I-1, 0
M0, 1
M0, m-1
L0
M I-1, m-1
L1
L I-1
MEMORIA KRYESORE
Fig. 52. Sistemi multiprocesorik me kesh-memoriet private
Rrjeti ndrlidhs n mes procesorit dhe memories PMIN t sistemit multiprocesorik

mund t jet mjaft i shtrenjt, i ngadalshm dhe mjaft i komplikuar. N figur sht dhn
shembulli i organizimit alternative, n t cilin do modul memorik ka dy hyrje, dhe at nj
lidhje n PMIN, ndrsa lidhja tjetr direkt n procesorin shtpiak. Ky tip i rrjetave
ndrlidhse mundson qasje t shpejt t do procesori deri te memoria e tij shtpiake, dhe
kjo pr shkak se largohet koha e nd`rlidhjes PMIN. Duke marr parasysh at se PMIN
participohet vetm n numra t vegjl t qasjes memorike, me kt organizim shpejtsia e saj
nuk sht m kritike. Organizimi me memoriet shtpiake mundson ndikim t rndsishm n
pun t sigurt t t gjith sistemit. N rast t gabimit n vetm njrin modul memorik
pengohet n vazhdim puna vetm e procesorit, i cili sht i asaj memorie shtpiake, derisa
procesort tjer mund t vazhdojn punn pa u penguar.
104
105
Organizimi i memories dydimenzionale, i quajtur organizimi L-M, sht paraqitur n

fig. e msiprme. Ai prbhet prej N(=2 n ) module memorike identike, t caktuar ashtu q
ekzistojn l linja apo (banki) dhe m module n linj, ku l=2 (pr numr t plot) 2 dhe n
ashtu q 0 n, m=2n-b, ashtu q lm=2n. Linjat i prgjigjen zbarrave t adresave, s
bashku me bashksin prej m moduleve. Si pasoj e ndarjess linjs s modulit, mund t
paraqitet degridimi i performansave. Nga kjo, me an t ktij organnizimi krijohet
interferenca shtes. N rast t fundit, kur ekziston nj modul n linj, lajmrohet konflikti
memorik, kur dy apo m shum krkesa memorike simultane i referohen modulit t njjt.
Konflikti, gjithashtu mund t ndodh edhe kur krkesa memorike referohet n linjn e zn
ose modulin e zn n linj.
3.2. Kesh-memoria e shumfisht e multiprocesorit

Ekzistimi i kesh-memories private n sistemet multiprocesorike, sjell deri te paraqitja e
konsistencs s prmbajtjeve t tyre (cache coherence problem), sepse n do moment mund
t ekzistojn shum kopje me shenime t njjta. Ky sht nj problem i madh, veanrisht n
algoritmet asinkrone paralele, t cilat nuk kan nivele eksplicite t sinkronizimit t llogaritur.
P. sh. proesi A i cili kryhet n procesor dhe gjeneron shnimin (t dhnn ) X t cilin
asikronisht do ta shfrytzoj procesi b, i cili kryhet n procesorin ji.
Procesi A regjistron shnimin e ri X n kesh-memorien e vet, derisa procesi B shfrytzon
vlern e vjetr t X-it n kesh-in e vet. procesi do ta shfrytzoj vlern e vjetr t X-it n keshin e vet, vazhdimisht prderisa procesi A nuk e njofton se ka ndryshuar vlera e X-it n
kesh-in e vet. Raste t ktilla ndrmjet disa proceseve jan t mundshme dhe duhet t
pengohen ashtu sikurse sistemi t punonte korrekt.
Forma tjetr e problemit t konsistencs s shnimeve paraqitet n multiprogramimin e
sistemeve multiprocesorike. Te keto raste nse ka ndodhur ndonj ndrprerje eksterne apo
duhet t ndrrohet faqja n memorie, procesi pas prfundimit t intervenimit zakonisht, i
ndahet procesit tjetr. Nse suspendimi i procesit fillon t prfundoje n ndonj procesor
tjetr, mund t ndodh q ndonj prej shnimeve t shfrytzuara t mbeten n kesh. Duke
marr parasyshate se procesi kryhet n procesorin tjeter, mund t ndodh q me rastin e
pranimit t tij t shfrytzoj shnimet e vjetra nga memoria kryesore. Procesori i ri kursesi nuk
do t dij ta shfrytzoj t dhnat e vjetra t pa azhuruara. Forma e ktill e operacionit sht
shpesh jokorrekte, mirpo shum vshtir zbulohet. Te shumica e sistemeve multiprocesorike
instruksionet privilegje, t cilat mund t shkaktojn probleme t ktilla, patjetr gjat
prfundimit t vet azhurojn gjendjen e memories kryesore n raport me kesh-in.
Shnimet n kesh-memorie jan konsistente nse (dhe vetm nse) ndonj operacion i
lexuar i lokacionit memorik x t memories kryesore, t cilitdo procesor dhe (e cila, s paku,
mund t jet n kesh-in e procesorit tjetr) do her kthen vlern m t re. Vlera m e re n
kt kontekst ka rndsi (domethnie) speciale n kuptim t rregullimit parcial t operacionit
t leximit dhe shkruarjes s memories n tr multiprocesorin. Dmth kur ndonj procesor
inicon operacionin e shkruarjes n lokacionin memorik x, ather prfundimi i tij duhet t
garantoj se t ghith operacionet e ardhshme t leximit t lokacionit t njjt memorik, duhet
ti kthejn prmbajtje t re x-it, dhe at vazhdimisht derisa t mos inicohet operacioni i ri i
shkruarjes n adres t njjt.
P1
P2
Pp
RRJETA NDRLIDHSE
105
106
MMC
MMC
KESH memoria
kryesore
MMC
memoria
kryesore
Fig. 53. Organizimi multiprocesorik ku kesh-memoriet jan t shoqruara me memorien kryesore
Problemi i konsistencs s kesh-it ekziston vetm ather kur kesh-memoriet jan t

shoqruara me procesort. N fig. 7. 3. sht paraqitur dizajni i multiprocesorit, ku keshmemoriet jan shoqruar me memoriet e ndara. Kjo paraqitje e arkitekturs s sistemit sht
e mir pr sistemet me numr t vogl t procesorve, edhe pse kufizimi potencial i rritjes s
puns i prfshir n vonesn npr rrjet dhe n konfliktet n kesh-memorie. sht treguar se
kjo teknik sht adekuate pr multiprocesor ku do procesor sht i tipit rrjedhs dhe kryen
cikle t pavarura t shumfishta t instruksioneve.
VRTETIMI STATIK I KONSISTENCS. -Jan dy metoda t ndryshme t kinzistencs s kesh-memories. Metoda e pare, e quajtur, vrtetimi statik i konsistencs tejkalon
problemin e kopjeve t shumfishta me implementimin e rrugve t ndryshme deri te ndarja
e variablave, e cila mund t azhurohet (noncacheable data), dhe shnimeve private (cacheable data).
T dhna nnkuptohen edhe operacionit dhe operandet. Struktura e prbashkt e shnimeve
t cilat ndahen dhe t cilat mund t modifikohen gjenden n memorien kryesore. ato asnjher
nuk vendosen n kesh-memorie dhe referimi n ta doher kryhet direkt nga memoria kryesore. Segmenti i shnimeve i cili mund vetm t lexohet dhe i cili ndan shum procesor,
mund t pregaditet n kesh, sapo t reduktohet numri i konflikteve n qasjen e memories kryesore.
P1
KESH-i
privat
P2
PC
Pp
PC
rrjedhat
PC
private
t t dhnave
RRJETA NDRLIDHSE
NDRPRERSI
K
E
S
H
I
I
N
106
107
D
A
R
DMA
MEMORIA
E NDAR
Fig. 54. Sistemi multiprocesorik me rrug private dhe t ndara t t dhnave
Organizimi i prmendur nuk jep rezultate t dshirueshme pr algoritmet me intenzitet t madh t prdorimit t shnimeve ndarse, dhe at pa marr parasysh n madhsin
e kesh-memories. Prve ksaj, krkesat pr t dhna t ndara rrisin numrin e konflikteve n
rrjetat ndrlidhse dhe qasjen e memories. Performansat e qasjeve t ktilla mund t prmirsohen me dhnie shum t shpejt t memories ose kesh-modulit donjrs linje
memorike. Kta kesh-module shfrytzohen pr baferimin t t dhnave t ndara.
Organizimi i njjt i cili i tejkalon problemet e cekura sht paraqitur n figurn e
msiprme. Si shihet, t dhnave t ndara u qaset npr kesh-memoriet ndarse, derisa merr
instruksione dhe shnimet private kryhen npr kesh-memorien private. Kesh-memoria
ndarse mund t prbhet prej shum mbimbulimeve t kesh-moduleve, t cilt mund t jen
t lidhur n procesor dhe memories s ndar i ndihmon rrjeta ndrlidhse. T gjitha referimet
prfundojn me kesh-memorien e shpejt, prve ather kur ndodh konflikti n qasjen e
kesh-it t ndar ose kur shnimi nuk ndodhet qoft n kesh-memorien privateapo n keshmemorien e ndar.
Flamuri lokal
Flamuri i validimit
LZ
Blloku i kesh-it
q prmban
L(k, 0)
bllokun k
numri i kesh-it
ZV
LZ
ZV
L(k, 1)
n-1
BLLOKU 0
BLLOKU 1
p(I, 0)
P(i, 1)
P(i, n-1)
M(i)
BLLOKU n-1
107
108
TABELA e pjesmarrjes
TABELA
E MODIFIKIMEVE
Fig. 55. Organizimi i flamurave t kontrollit dinamik t konsistencs
Nse raporti i numrave t fituara t referimit t t gjith kesh-memorieve sht

shum i lart, ather zvoglohet problemi i konsistencs s memories kryesore. Rezultati i
konceptit t kesh-memories s ndar varet nga numri i referimeve t shnimeve t ndara. Sa
m i vogl t jet numri i referimeve, efikasiteti i ktij koncepti sht m i madh.
Koncepti i ndarjes s kesh-memories krkon q shnimet duhet t shnohen si private
ose t ndara. N fillim, paraqitja sht statike, ndrsa mbaron gjat rrjedhjes s programit t
prkthyer dhe gjith kohn mbetet n jetn e ndonj procesi. Emrimi (shnimi) dinamik
mbaron gjat kohs s prfundimit t proceseve kooperuese. Mekanizmi prparimtar (progresiv) n njrn faz paraqet hapsirn historike t shnimeve t ndara n fazn e ardhshme. Me
kt teknik nnhapsirat e shnimeve mund t jen n kesh- memoriet e ndara pr shkak se
efektiviteti i shfrytzimit n njrn faz ka prfunduar, derisa n fazn tjetr mund t jen n
kesh-memoriet private ose anasjelltas. Tek organizimet e ktilla sistematike, humbja kohore
(OVERHEAD) mund t jet e paarritur(pakapshme), duke pasur parasysh at se faqet e keshmemories duhet shpesh t ndrrohen. Emrimi (caktimi)i shnimeve ndikon n prkthyesin,
ashtu q ai duhet ti detektoj shnimet private dhe t ndara. N princip, organizimet me keshmemoriet e ndara shkaktojn mungesn e fleksibilitetit.
VRTETIMI DINAMIK I KONSISTENCS-Metoda tjetr e zgjidhjes s konsistencs, n
kesh-memoriet private sht mjaft fleksibile prej vrtetimit statik, mirpo sht mjaft i
komplikuar, sepse jan t lejueshme kopje t shumfishta. Nga kjo, kur procesori modifikon
prmbajtjen e lokacionit X n kesh-memorie, ai duhet t vrtetoj konsistencn e kopjeve t
kesh-memorieve t mbetura. Operacioni i hulumtimit (krkimit) t konsistencs s kopjeve t
mbetura quhet hulumtimi i kryqzuar XI (CROSSINTERROGATE). N fillim t implementimit t ksaj metodave kesh-memoriet kan qen t lidhura n zbarrn me shpejtsi t
madhe, ashtu q kur procesi lokal azhuron blloku i ndar n kesh-memorien e vet automatikisht e drgon edhe sinjalin pr ndrrimin e shnimit t gjith kesh-memorieve t mbetura.
Njkohsisht azhurohet edhe shnimi n memorien kryesore.
Pr shkak t sigurimit t prfundimit korrekt t operacionit, procesi i cili sht inicuar n
hulumtimin e kryqzuar duhet t pres n fund t operacionit t vet t azhurimit, derisa t mos
fitohet sinjali i vrtetimit nga t gjith procesort tjer t mbetur q edhe ata kan azhuruar
kesh-memoriet e veta prkatse. Vrtetimi nga procesort tjer rrjedh ashtu q ata tentojn
t sigurojn t dhnn e azhuruar t ciln n ndrlidhje me sinjalet e ndrrojn dhe shkaktojn
prfitimin e faqes gjegjse nga memoria, e me kt edhe shnimet e azhuruara.
Pr secilin operacion t hulumtuar inicohet hulumtimi i kryqzuar, dhe at pr multiprocesor me n procesor, n-1 hulumtime. Kur n rritet lvizja (qarkullimi) npr zbarrn e shpejt mbetet n fytin e ngusht t sistemit. Edhe pse kjo teknik ka mungesn e prmendur, ajo
shfrytzohet te multiprocesort me numr m t vogl t multiprocesorve8.
Prparimi i tekniks s prmendur fitohet me futjen (instalimin) e filtrimit t pyetsorit
t kryqzuar. N dizajnin e propozuar elementi drejtues memorik (MTS) prmban kopjen
qendrore t direktorit n emr t t gjith kesh-memorieve. N t vrtet, dy centrale tabelare
jan bashkuar me blloqet e memories kryesore (MM), si sht treguar n fig. vijuese. Tabela
e pare sht tabel dydimenzionale, e quajtur tabela prezente(e pranishme). N at do hyrje
P(i, c) prmban flamurin e pjesmarrjes pr bllokun e i-t t memories kryesore dhe keshmemorien e c-t. Nse sht P(i, c)=1, ather kesh-memoria e c-t ka i kopje t atij blloku t
memories kryesore, derisa n t kundrt sht e barabart me 0. Tabela tjetr, e quajtur tabela e modifikimit, sht njdimenzionale dhe do hyrje e saj prmban M(i) flamurin e
8
Multiprocesort q kan pas organizime t ktilla t t kesh-memories jan HONEYWELL 60/66 dhe UNIVAC 1100/80.
108
109
modifikimit t bllokut t i-t t centralit memorik. Nse sht M(i)=1, kjo do t thot se
ekziston kesh-memoria, e cila ka i kopje t bllokut t centralit memorik e cila sht n raport
t ndryshueshm me prmbajtjen e memories kryesore. Kto dy tabela mund t jen t implementuara si memorie me qasje shum t shpejt.
Merre nga blloku
dhe n kesh-in lokal c
PO
Blloku
n kesh
JO
Gjeje bllokun j pr ndrrim
Nqs blloku j sht RW
ather
MM < - BLLOKU (j, c)
Po RO
Kopje
GT
A ekzistojn kopje t bllokut
n fardo largsie r t kesh-
JO
L(i,r)< -RO
Po
EX L(i,r)< -RO
po RW
kopjeit
kopje
Tipi i
WB
furnizimit
n kesh
MM<- BLLO(i, r)
Marrja e
L(i, r)< -RO
instrksioneve
L(i, r)< -RO
L(i, r)< -EX
L(i, r)< -RO

GT- mundson qasjen n tabeln globale
Kopjo bllokun i prej MM WB- mundson azhurimin MM
MM- memoria kryesore
n kesh memorien c
M(i)-modifikatori i bit bllokut n GT
M(i)< -0
MM<- BLLOK(i, r) :azhurimi MM
Me kopje t modifikuar edhe n
keshin r
Drgoja shnimin
L(i, r): flamuri i gjendjes s bllokut
procesorit
edhe n
keshin r
fund
Fig. 56. Kontrolli i konsistencs s operacionit t furnizimit
109
110
Furnizimi n bllok dhe

kesh-in lokal c
PO
Blloku
n kesh
JO
GT, WB
RW
Gjeje bllokun j pr ndrrim

Nqs blloku j sht RW
ather
MM < - BLLOKU (j, c)
EX
GT
Statusi i
bllokut edhe
n kesh L(i,
c)
PO, nj kopje n kesh-in r

JO
RO
Kopjet tjera
t bllokut i
PO
PI
Shno t gjitha kopjet RO t

bllokut dhe si t tilla n
memoriet e tjera kesh
Merre kopjen e bllokut

dhe nga MM me RW
qasje
Krko nga keshi r q

t shnoj kopjen e
vet t bllokut dhe si
t paprdorshme ta
shnoj MM Shno
t gjitha RO kopjet e
bllokut si t
pprd.n memorjet e
tjera kesh.
Shno t gjitha RO kopjet e

blokut edhe n kesh memoriet e tjera
Mbaje n mend bllokun si RW n GT
Ushqeje n kesh c
fund
GT- mundson qasjen n tabeln globale

WB- mundson azhurimin MM
MM- memoria kryesore
PI-invaliditet i pastr
Fig. 57. Kontrolli i konsistencs s operacionit t shkruarjes
Filozofia e vendosjes s konsistencs s kesh-memories, sht se vetm numri i caktuar

i memories mund t ket kopjen e ndonjrit bllok t memories kryesore. Kopjet jan identikense t gjith procesort e kesh-memories me kopjen e bllokut kan t drejt modifiki110
111
min e tij. Kopjet e ktilla quhen kopje vetm me t procesori t drejt leximi RO (READ
ONLY). Q t mund t modifikoj kopjet e bllokut t vet, ai duhet t ket kopjen me shenjn
ekskluzive t leximit EX (EXLUSIVE READ ONLY) ose kopjen me shenj t lexim-shkrimit
RW (READ-WRITE). kopja e bllokut ka shenj EX n kesh-memorie, nse ai sht i vetmi
kesh me at bllok dhe nse kopja e bllokut nuk sht e modifikuar. njjt me kt, kopja e
bllokut ka shenj RW n kesh-memorie nse ai sht kesh-i i vetm n at bllok, dhe nse
kopja nuk sht e modifikuar.
Nga kjo, pr shkak t konsistencs, vetm nj processor n nj moment mund t ket
kopjen e bllokut me shenjn EX ose RW. Pr shkak t prmirsimit t shpejtsis s puns,
pran tabels globale flamurat lokal jan t shoqruar secils kesh-memorie). (Flamuri lokal) L(k, c) paraqet (tregon ) gjendjen e bllokut t k-t t kesh-memories c.
Blloku n kesh-memorie mund t jet n ndonjrin prej tri gjendjeve t ardhshme:RO,
EX ose RW. Kur procesori c, furnizon shnimin nga blloku, e ai shnim nuk gjendet n keshmemorien e tij, atij n kesh i pasqyrohet blloku edhe me shenjn EX, nse asnjri processor
tjetr nuk e ka kopjen e atij blloku edhe pse furnizimi ka qen pr shkak t fitimit t shnimeve. N rastin tjetr bllokut i ndahet shenja RO, si sht paraqitur n figurn e mposhtme.
Statusi i informacioneve ruhet n direktoriumun e kesh-it me tabela globale(globalnim tabelama). Statusi n tabelat globale paraqitet me vendosjen e bitit t pranishm prkats dhe
fshirjen e bitit modifikues prkats.
Derisa kopja e bllokut sht e pranishme n kesh-memorie, procesori c mund ti furnizoj
shnimet nga ajo pa kurrfar kontrolli t nonsistencs. Nse procesori c tenton ti shkruaj
shnimet n kopjen e bllokut i, ai s pari duhet t siguroj q t gjith kopjet e bllokut t
mbetura edhe n kesh-memoriet tjera nuk jan m t nevojshme (duhura). Q kjo t rregullohet (prmirsohet) konsultohet tabela globale e cila duhet t tregoj se cilt processor t keshmemories kan kopjen e bllokut i. Biti modifikues i bllokut i (se azhurira) n tabeln globale
pr shkak t ruajtjes (kujtess) se procesori c ka bllokun i me privilegjin RW. Respektivisht,
flamuri lokal L(i, c), vendoset n RW pr shkak t indikacionit, ku ai bllok sht i modifikuar. N kt implementim kopja e bllokut n kesh-memorie paraqitet e pavlefshmeather
kur kesh-memoria pranon sinjalinprej ndonj procesori tjetr q ai tenton ta shnij
shnimin(t dhnn) n bllokun e vet. Nga kjo, kesh-memoria e cila ka kopjen me shenjn
RW mund ta pranoj sinjalin prej ndonj kesh-memorie tjetr, e cila e dshiron RO kopjen e
vet. N kt rast gjendja e kopjes RW ndrrohet n RO
Ekzistojn katr burime themelore t mundshme t degradimit t performansave n algoritmin e dhn pr vrtetimin dinamik t konsistencs. Ato jan:
- degridimi i numrit t mesm fitohet n drejtim t kesh-it (HIT RATIO) gjat kohs s
caktimit (emrtimit) t bllokut t padshirueshm;
- bartja n mes kesh-memories pr shkak t siguris s konsistencs;
- qasja konkurrente tabelave globale t cilt mund t rezultoj me konflikte.
111

Arkitektura e Kompjutereve PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arkitektura e Kompjutereve PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

R

Dr. Edmond Beqiri

ARKITEKTURA DHE ORGANIZIMI I KOMPJUTERVE

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

1.1. Karakteristikat e sistemit kompjuterik

Sistemi kompjuterik prbhet nga kto elemente teknike dhe fizike:

1.2. Zhvillimi i tekniks kompjuterike

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

Pajisjet digjitale bazohen n numrimin e shifrave. Sistemi m i prdorur ai i numrave

1.4. Historiku i zhvillimit t hardverit kompjuterik

Fig.2.N kt grafik t vitit 1507 mund t

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

ndihmn e s cils mundeshin t realizohen llogaritjet elementare matematikore, por nuk ka

Fig.4. Paskalina e njohur e Blez Paskalit

Fig.5. Blez Paskali

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

Fig.29. Makina analitike e Bebixhit

Hap t rndsishm n zhvillimin e kompjuterve ka br

1.4.2. Kompjutert e pare mekanik anolog dhe digjital

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

shum ndikim nga Zbulimi i Bebixhit,

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

Fig.33. Kompjuteri i par elektronik-ENIAC

Deri me zbulimin e transistorit dhe aplikimin e tij n teknologjin kompjuterike,

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

1.4.5. Kompjutert e bazuar n teknologji mikroelektronike

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

1.5. ANATOMIA E KOMPJUTERIT

Fig. 35. Bllok-skema e kompjuterit personal

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

N pjesn e mtejme t ktij kapitulli do t shqyrtohen bazat hardvarike t

1.5.1. Procesori-pjesa qenndrore e kompjuterit

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

1.5.2. Mikroprocesort dhe mikrokompjutert

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

Nga t gjitha ato q u prmenden m lart, mund t konstatohet se mikroprocesor

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

KLASIFIKIMI SIPAS FLYNN-IT

a-vektori i rrjedhs s instruksioneve

SISD-Single Instruction stream Single Data Stream

ARKITEKTURA E TIPIT SISD

Kompjuteri SISD prbhet nga 4 pjes funksionale (4 module):

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

Fig. 3. Kompjuteri i Von Neumann-it

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

Prparim i dukshm sht arritur me prdorimin e sistemit me ndrprerje. Baza

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

Pozicioni 5. Procesori me ndihmn e instruksioneve speciale H/D prcakton

Me prdorimin e disa blloqeve t njjta (t cilat punojn njkohsisht) n nj trsi

Fig. 5. Njsit funksionale t shumfishta

Te gjeneratat e vonshme ALU shpesh sht e organizuar si struktur rrjedhse (angl.

Klasifikimi i arkitekturave t kompjuterve

operacioneve aritmetike dhe fitimi i rezultateve) kryhet me an t segmenteve me nivel t

Kujtesa kryesore (RAM)

Keshi (Cashe) i Hard diskut

Njsia (ngassi) e diskut t ndryshueshm

Njsia (ngassi) e diskut CD ose DVD

Fig. 6. Hierarkia e kujtess

Me shfrytzimin e sistemit hierarkik t kujtess sht munduar q t sigurohet

Dr. Edmond Beqiri, Arkitektura dhe organizimi i kompjuterve

t komponentve t sistemit apo t sistemit n trsi. N kt kontekst pr procesorin prdoret