2|Faqe

Arbana Ibaj

Hyrje
Kompjuteri sht br pjes e pandar e jets s shum njerzve sot.
Tregu do dit na ndesh me teknologji nga m t rejat, si celulart,
televizort digital, e-book reader, iPOD etj. Puna e shum njerzve sot
sht thjeshtuar, kjo fal zhvillimit t teknologjis me hapa gjigand.
Materiali q i paraqitet lexuesit sht nj prezantim i prgjithshm mbi
kompjuterin. Ky material synon t hedh bazat e nevojshme n shkencat
kompjuterike. Trajtohen n mnyre t thjesht pajisjet e kompjuterit, m
pas kalohet n nj detajim t memories dhe cpu. M tej vazhdohet me
arkitekturn e von Newmann, shpjegimin e koncepteve software dhe
hardware, dhe n fund materiali mbyllet me nj lexim pr detyrat e
sistemit operativ.

Prmbajtja
1. Prezantim i prgjithshm me pajisjet e jashtme dhe t brendshme.
2. Detajim i pajisjeve t brendshme.
3. Arkitektura e Von Newman.
4. Software dhe hardware.
5. Sistemet operative.
6. Disa koncepte t prgjithshme.

3|Faqe

Arbana Ibaj

apo jeni kthyer nga dyqani bashk me kompjuterin personal t sapo bler dhe keni nj sr

pyetjesh n kok. N fakt shitsi ju ka br lmsh duke ju pyetur mbi firmat dhe kapacitetet e

pajisjeve t kompjuterit, ndrsa prgjigjet tuaja ishin zgjedhjet midis mimeve, ose keni qen me fat
dhe kompjuteri iu sht br dhurat. Gjithsesi muajt kalojn dhe tregu ofron gjithmon pajisje t
reja, ose nj pajisje prishet dhe sido q ka vajtur puna me blerjen e kompjuterit, do ju duhet t dini
disa gjra q hers tjetr t zgjdhni midis cilsis dhe nevojs tuaj dhe jo vetm n varsi t mimit.
Bashkangjitur kompjuterit tuaj keni marr dhe kto shnime (megjithse kjo varet nga ofruesi):
Nr Pajisja
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

LLoji

Mainboard
Procesor
RAM
Hard Disk
Kart Grafike
Modem
Network Card
Monitor
Kas + Ushqyes
CD/DVD Drives
Tastier + Mouse
Speakers + Kufje
+ Mikrofon

Lloji varion dhe pikrisht pr kt ju kan pyetur n dyqan. Kto shnime jan parametrat e
kompjuterit. Renditja e mposhtme sht br pr efekt kuptueshmrie, duke i

ndar pjest

prbrse t kompjuterit n pajisje t jashtme dhe t brendshme (d.m.th ndodhen jasht kass s
kompjuterit dhe brenda saj).
1. Monitori sht ekrani nga ku ju po lexoni kt material. Monitort jan dy llojesh:
a. CRT (Cathode Ray Tube). Kta jan monitort tradicional t ngjashm me ekranin e
televizorit. N baz t parimit t puns s ktyre ekraneve sht drejtimi i nj tufe
elektronesh nga nj fush elektrike drejt ekranit i cili sht i mbuluar s brendshmi
nga nj shtres e holl elementesh fosforeshent t cilt kur goditen nga elektronet
shndrrohen n nj pik t ndritshme q n gjuhn e kompjuterit njihet si pixel.
b. Ekrane t shesht. Kto jan ekranet me t cilt jan t pajisur t gjith laptopt por
gjithmon e m shum edhe kompjuterat e zakonshm. Prvec se te kompjuterat,
ekrane t shesht mund t keni par edhe tek televizort q i quajme shkurt plazma.
N fakt plazm sht emri i njrs nga dy teknologjit m t suksesshme n
prodhimin e ekraneve t shesht: Plasma (PDP Plasma Display Panel) dhe LCD
(Liquid Crystal Display). Teknologjia plasma e shfaq pamjen n saj t ndricimit t

4|Faqe

Arbana Ibaj
cliruar nga ngacmimi i nj gazi (przierje 90% argon dhe 10% ksenon) dhe sht
shum e prshtatshme pr ekran me prmasa t mdha, ndrsa n baz t parimit
t puns s teknologjis LCD jan dy pllaka paralele brenda ekranit t orientuara me
nj knd 90 grad ndaj njra-tjetrs t cilat e polarizojn dritn e para horizontalisht
dhe e dyta vertikalisht. Midis tyre ndodhet nj lng, molekulat e t cilit (kristalet e
lngshme) kan vetin t orientohen nn pranin e nj tensioni elektrik. Pa pranin e
tensionit drita nuk deprton dot t dyja pllakat, ndrsa kur tensioni sht prezent
molekulat e lngut orientohen sipas fushs elektrike duke e kanalizuar dritn npr
pixel-at e prmendur m lart.

Disa nga parametrat m t rndsishm t ekraneve, qofshin t shesht apo jo, jan:

Madhsia: Llogaritet duke matur diagonalen e ekranit dhe shprehet n poli (mas
gjatsie e barabart me 2.54 cm). Madhsit tipike jan 15, 17, 19 dhe 21 poli.

Definicioni dhe Rezolucioni. Dy terma q n prpjekjen m t mir pr ti prkthyer

nga anglishtja do t quheshin Qartsia dhe Zbrthimi. Qartsia (definition) ka t bj
me numrin e pixel-ave q mund t shfaq ekrani. Psh shnimi 1024x768 do t thot
q ekrani mund t shfaq 1024 pixel-a horizontalisht dhe 768 vertikalisht. Kjo varet
nga madhsia e ekranit por standartet jan 800x600, 1024x768, 1280x1024,
1600x1200 ku m shum pixel-a do t thot m shum qartsi. Zbrthimi
(resolution) i shprehur n DPI (ang.: Dots Per Inch; shqip: pika pr poli) tregon
numrin e pixel-ave pr njsi lineare t siprfaqes. Srish sa m shum dpi aq m e
lart cilsia e pamjes.

2. Tastiera dhe miu (mouse) jan ndoshta pajisje q kushdo i ka t qarta megjithat po
themi shkurtimisht disa fjal rreth tyre. Tastierat moderne jan t orientuara drejt qllimit t
prdorimit. Kshtu nj tastier pr multimedia ofron lehtsira n ekzekutimin e komandave
pr dgjimin e muziks, nj tastier pr internetin lehtson navigimin n web apo
komandimin e programeve t e-mail etj. Mouse-i sht m i zakonshmi nga pajisjet shnjuese
( ang: pointing device). Pjesa m e madhe e mouse-ve sot jan mouse optik ( e kapin
lvizjen duke skanuar me lazer siprfaqen mbi t cilin lvizin) ndryshe nga ato mekanik
(lvizja mekanike e dy ingranazheve prkthehet n lvizje t kursorit n ekran). Gjithashtu
mouse-t mund t klasifikohen n ato me kabll dhe pa kabll ( teknologjit kryesore t
mouse-ve pa kabll jan infrared dhe bluetooth).
Ndoshta tani sht momenti pr t shpjeguar shkurt dy terma shum t prdorshm n botn e
kompjuterit. Bhet fjal pr pajisjet hyrse dhe dalse ( ang: Input dhe Output). Tastiera dhe miu
jan pajisjet tipike t inputit. T qnit pajisje hyrse do t thot se ajo pajisje prdoret kur duam
t fusim informacion n kompjuter ( informacioni mund t jet nj fjali q shkruajm me tastier,

5|Faqe

Arbana Ibaj

nj komand q japim duke klikuar etj). Monitori, i prmendur m lart sht tipiku ndr pajisjet
e ouptputit. Sic mund ta keni kuptuar tashm pr analogji me pajisjet hyrse kur informacioni
kalon nga kompjuteri pr tek ne, psh. prmes ekranit, kemi t bjm me nj pajisje dalse.
3. Speakers + Kufje + Mikrofon t cilat mund t quhen s bashku pajisjet multimediale t
kompjuterit, jan ato pajisje q na mundsojn dgjimin e tingujve me z t lart apo kufje
dhe incizimin prmes mikrofonit. Nn dritn e paragrafit t msiprm kutit e zrit (ang.:
audio boxes ose speakers) dhe kufjet jan pajisje dalse ndrsa mikrofoni pajisje hyrse.
4. Printer dhe/ose Scanner dhe/ose Web Cam. Pajisje me an t s cilave ju mundeni
prkatsisht: t printoni materialet q keni n kompjuter (pra ti shtypni n letr) ; t
skanoni materiale t ndryshme si dokumente apo fotografi (nga letra t keni nj kopje n
kompjuter); t komunikoni n internet me figur apo t bni foto nga kamera n kompjuter.
Cilat prej tyre jan pajisje hyrse dhe cilat dalse?
5. Kasa sht kutia metalike ose plastike ku ndodhen pjest e brendshme t kompjuterit. Kasa
zgjidhet n varsi t prmasave ( duhet shikuar nse ofron hapsirn e nevojshme pr t
gjitha pajisjet e brendshme q duam t kemi n kompjuter) dhe shijeve estetike personale.
6. Ushqyesi furnizon me rrym elektrike t gjitha pjest e brendshme t kompjuterit. Ai
ndodhet brenda kass dhe zakonisht shitet s bashku me t.
Pajisjet e mposhtme ndodhen t gjitha brenda kass.
7. Mainboard njihet edhe si motherboard ose system board. Ndodhet n njrn an t kass
dhe ka form drejtkndshi me prmasa q variojn sipas firmave . Mbi kt pllak t holl
plastike t dizenjuar me qarqe vendosen ose lidhen me kabllo (t quajtur fisha) t gjitha
pajisjet e kompjuterit. Si t gjitha pjest e brendshme t kompjuterit edhe motherboard-i e
merr rrymn elektrike nga ushqyesi prmes nj fishe dhe ia shprndan at pajisjeve t tjera
q montohen n bord. Kuptohet se ky sht bordi kryesor dhe pa t ska kuptim t
funksionoj nj kompjuter.
8. Proesori apo CPU (Central Processing Unit). sht nj komponent shum i rndsishm i
kompjuterit i prbr nga nj qark i cili n mnyr direkte apo indirekte kryen t gjith
punn q ne bjm n kompjuter. Zakonisht shitet bashk me mainboard-in dhe nse jo
duhet br kujdes q t zgjidhet nj motherboad dhe nj proesor q mund t funksionojn
s bashku.
9. Memorie sht fjala m e prgjithshme pr t treguar t gjitha pjest q shrbejn pr
ruajtjen e informacioneve. N fillim tek tabela e parametrave n vend t fjals memorie
shkruhet RAM dhe zakonisht sht pikrisht RAM-i q nnkuptohet n botn e
kompjuterave sa her prmendet memoria e kompjuterit, edhe pse si do t shohim m
von ka shum pajisje q klasifikohen si lloje memoriesh. RAM (Random Access Memorry)

6|Faqe

Arbana Ibaj

sht memorie e paqndrueshme, q nnkuptohet si memorie e cila nuk ruan t dhnat kur
kompjuteri fiket.
10. Hard Disk-u ruan t dhnat. Tani duhet t jeni duke menduar se hard disk qenka nj lloj
memorie prderisa ruan t dhnat dhe ky sht nj mendim shum i sakt. sht nj
memorie dhe madje e qndrueshme. Kjo do t thot se t dhnat e magazinuara n HardDisk q mund jen praktikisht do lloj informacioni me t cilin ne punojm n kompjutr si
dokumente, muzik, lojra etj, ruhen edhe pasi kompjuteri fiket. Hard disk-u lidhet me
mainboard-in prmes fishs ( kur ndodhet brenda kass) ose me nj kabll t norms USB (
dhe n kt rast quhet hard disk i jashtm).
11. Karta Grafike sht qarku q mundson shfaqjen e imazheve n ekran. Quhet kart sepse
ka form drejtkndshe dhe montohet n motherboard. Kablli i monitorit q shkon tek
kasa lidhet pikrisht me kartn grafike.
12. Modem. Pajisje me an t s cils bhet e mundur lidhja e internetit prmes linjs
telefonike. Mund t jet n formn e nj karte t vendosur n mainboard ose pajisje e
jashtme si sht psh printeri.
13. NIC (Network Interface Card) kart rrjeti e cila shrben pr lidhjen n rrjet t
kompjuterave duke i lidhur ato fizikisht me an t kabllove specifik t rrjetit ose nse karta
sht Wireless nuk ka nevoj pr kabllo pr t krijuar rrjetin e kompjuterave.
14. CD/DVD drives ndodhen n pjesn e prparme t kass. Jan pajisjet q lexojn apo
shkruajn mbi kompakt disqet (CD) dhe DVD-te.
15. Floppy Drive ndodhet gjithashtu n pjesn e prparme t kass dhe shrben pr t punuar
( lexim/shkrim) me disketat kompjuterike.

7|Faqe

Arbana Ibaj

Kompjuterat sot jan br shum m t thjesht n prdorim se para disa vitesh. Kuptohet se jo
do individ q ulet para kompjuterit synon t bhet programues (individ q bjn programe, psh.
ky, nga ku ju po lexoni kt material, sht nj program), por nj prdorues i mir kt do ta donte
gjithkush q do ta lidhte puna me kompjuterin. T dish sesi funksionojn gjrat brenda kompjuterit
t ndihmon n prmirsimin e prdorimit t tij si nj mjet pune. Pse ndodh q kompjuteri punon
kaq avash? Ndoshta ke viruse (programe q shkaktojn dme nga m t ndryshme) n kompjuter.
Ndoshta memoria RAM nuk i prballon t gjitha programet q ju mund t hapni njkohsisht, ky
proes njihet si multitasking (p.sh dgjoni muzik, keni nj program antivirusi aktiv duke skanuar dhe
keni hapur dhe nj program q krkon shum memorie). Nuk sht nevoja t shkoni gjithmon tek
specialisti pr t shmangur probleme q mund ti zgjidhni dhe pa ndihmn e tij. Kuptimi i mir nuk

8|Faqe

Arbana Ibaj

shrben vetm pr t rregulluar problemet q mund t hasen gjat puns me t, por sht nj
ndihm e madhe pr t punuar shum m lirshm me programet dhe gjithashtu ju bn t ndiheni t
aft t prdorni edhe versionet e reja q dalin dhe n informatik inovacionet q sjellin zhvillimin e
teknologjive t reja jan gjja m e zakonshme.
M posht do t trajtohet prgjigja pr nj pyetje shum interesante. Ndrkoh q ne presim t
hapet kompjuteri far ndodh me pajisjet? Si shfaqen fjalt n kompjuter? Si punojn pajisjet s
bashku? Kur njeriu zgjohet n mngjes truri (pa dijenin e tij), kontrollon q gjithka funksionon n
rregull dhe sht gati t bj punt e zakonshme. Ndodh disa dit t zgjohemi dhe t themi: Sot
qenkam pa fuqi. Po n kompjuter kush i kontrollon nse pajisjet jan n rregull? Si lidhen kto
pajisje? Q mos ngatrroheni me shum fjal, do ti prgjigjemi shkurtimisht pyetjes m posht.
Si realizohet proesi nga momenti q shtypim elsin, deri kur shfaqet emri i firms n ekran?
Korenti, q natyrisht vjen nga priza, kalon nga ushqyesi dhe ky i fundit e shprndan rrymn n
mainboard. Kompjuteri bn nj vetkontroll pr t konstatuar nse komponentt jan t
disponueshm ose jo. Ky vettest njihet si POST (Power-On Self Test). Mainboard ia jep rolin ROM
(lloj memorieje e qndrueshme n t ciln jan magazinuar q n fabrik disa informacione t
rndsishme pr funksionimin e kompjuterit). Tranzistort (pajisje fizike q projn rrymn ose jo)
q ndodhen n ROM, prcaktojn nse do t kaloj ose jo rrym. Me marrveshje kemi: kalimi i
rryms shnohet me 1 dhe moskalimi i saj me 0. Ky koncept sht abstrakt, se n fakt n brendsi t
kompjuterit ju nuk do t shihni asnj njsh apo zero. Pra sht nj korrespondenc q sht vn
midis rryms dhe numrave (0 dhe 1). Kshtu ROM prodhon nj seri zerosh dhe njshash . Kto
n gjuhn e kompjuterave njihen si bite. E thn thjesht bit-i sht nj shifr e vetme, q mund t
jet 0 ose 1. Bit sht njsia m e vogl q sht vendosur pr t dhnat n fushn e kompjuterave.
Nj tetshe bit-esh formon nj byte (shqiptohet bajt). Si mund t llogaritet me kombinatorik t
thjesht ka gjithsej 28 = 256 kombinime t ndryshme prej 8 bitesh, pra 256 byte t ndryshme. P.sh
karakteri a prfaqsohet nga ky byte 01100001. Pra ky kombinim (nuk kalon rrym, kalon rrym,
kalon rrym, nuk kalon rrym, nuk kalon rrym, nuk kalon rrym, nuk kalon rrym, kalon rrym)
prfaqson grmn a. Mund t hasni edhe termin oktet i cili prdoret n vend t byte. Si do
madhsi edhe byte ka shumfishat e tij. Kto jan:

9|Faqe

Arbana Ibaj

1
1
1
1
1
1
1
1
1

byte (B)
kilobyte (K/Kb)
megabyte (M/Mb)
gigabyte (G/Gb)
terabyte (T/Tb)
petabyte (P/Pb)
exabyte (E/Eb)
zettabyte (Z/Zb)
yottabyte (Y/Yb)

8 bit
210 byte = 1024 byte
220 byte = 1024 Kb
230 byte = 1024 Mb
240 byte = 1024 Gb
250 byte = 1024 Tb
260 byte = 1024 Pb
270 byte = 1024 Eb
280 byte = 1024 Zb

M pas rolin e merr karta grafike, e cila prmes transistorve t vet shfaq n ekran emrin e firms t
kompjuterit.
Ve madhsis nj karakteristik tjetr e pajisjeve sht edhe shpejtsia e tyre. Ajo matet me Hz
(shqipto: herc) dhe tregon sa veprime n sekond mund t kryej nj pajisje.
I kthehemi srish atyre shnimeve t fillimit q i quajtm parametra. Nse do lexoni kto shnime:
Hard disk: Seagate 500 Gb do t thot se hardisku sht i firms Seagate dhe ka madhsin 500 Gb.
Procesor: AMD 1.60 GHz do t thot se proesori sht i firms AMD (dy llojet kryesore pr
proesort jan AMD dhe INTEL ) dhe kryen afrsisht 1.6 milion veprime n sekond. Gjithsesi nuk
sht nevoja t ruani at letr pr t mbajtur mend parametrat e kompjuterit tuaj. Nj mnyr pr
t par se parametra ka nj kompjutr sht kjo: klikoni me butonin e djatht t mausit mbi ikonn
My Computer dhe n tabeln q shfaqet shkoni tek Properties.

10 | F a q e

Arbana Ibaj

kt faz q kemi arritur do t jet m e leht t kuptojm se si funksionojn pajisjet e

brendshme t kompjuterit. Po e nisim me proesorin.

Procesori sht nj pajisje e brendshme kompjuterike. N materialet e ndryshme q mund t

lexoni ai prkufizohet si truri i kompjuterit, ose si komponenti m i rndsishm i kompjuterit. N
fakt e bn proesorin kaq t rndsishm?!
Proesori i thot kompjuterit far t bj dhe kur. Cpu sht nga ato pajisje q hyn n veprim q
n fillim kur ndizet kompjuteri. N momentin q prmendm POST (faqe 8), duhet t themi se CPU
kontrollon nse tastiera sht e lidhur dhe punon n rregull dhe nse ndonj buton sht i shtypur.
Pra n testin e kontrollit CPU sht nj sinjalizues pr lidhjen e tastieres (d.m.th a jan n rregull
fishat apo jo). Nuk duhet t kufizohemi n kt moment vetm tek kjo detyr e proesorit, ndryshe
do t binim n kundrshtim me prkufizimet e proesorit si truri i kompjuterit.
Ai prbhet nga fije elektronike t bashkuara pr t kontrolluar shpjetsin e sinjaleve elektrike. N
kontrollin e puns s kompjuterit, CPU sht prgjegjs pr dy detyra:
S pari merr instruksionet e programeve nga memoria.
S dyti i ekzekuton kto instruksione.
Le t sqarojm se far jan instruksionet e programeve. Makina e par e programueshme ishte nj
tezgjah. Tezgjahu prdorte pllaka t shpuara t cilat prcaktonin modelin q do t kishte qilimi. Kto
shpime prbjn instruksionet. Nj pllak me instruksionet q mbarte, do t prodhonte nj model t
caktuar. Pr t ndryshuar modelin, duhej t krijohej nj pllak tjetr q mbante instruksione t tjera,
pra mnyr tjetr renditje t shpimeve. Kshtu program n kt rast quhet pllaka q prmban
instruksionet.
Program quhet nj trsi instruksionesh. Instruksionet jan nj varg rregullash t shprehura sipas
mnyrave t ndryshme. Le t marrim nj shembull tjetr: T gjith kemi dgjuar pr recetat e
gastronomis. Pr t prgatitur nj mblsir do na duhej t dinim recetn prkatse. Kshtu fjalit
e tipit : marrim lug gjelle qumsht. 1 litr sheqer etj jan instruksione. do fjali prbn nj
instruksion. E gjith receta prbhet nga lidhja q u bhet ktyre fjalive. Pra programi (receta) sht
nj varg instruksionesh(fjalit).
Instruksionet apo sentencat e programeve prkthehen n bite. Proesori luan nj rol t
jashtzakonshm n kt rast. M posht po tregohet sesi:
E zm se doni t punoni me makinn llogaritse dhe do t doni t gjeni rrnjn katrore t nj
numri. S pari do t hapni programin prkats, m pas do t shkruani numrin dhe n fund shenjn e
rrnjs katrore. N momentin q ju hapni programin e makins llogaritse n memorie rezervohet

11 | F a q e

Arbana Ibaj

vendi i nevojshm. Kuptohet se n kt rast prdoret memoria e prkohshme. Instruksionet q

mund t jen shum t komplikuara n shumicn e rasteve, coptohen n instruksione baz si psh:
instruksioni shto dy numra. CPU - ja i merr instruksionet e memories (t prkthyra n bite), m pas
i ekzekuton ato (kryen veprimin n rastin ton t rrnjs katrore). Veprimi i rrnjs katrore sht
nj instruksion jo baz, kshtu prdoret nj algoritm i caktuar pr gjetjen e rrnjs katrore. CPU ia
drgon srish memories kto ekzekutime dhe kjo e fundit i prkthen n formatin ton (jo n bite).
Ndoshta tani mund tju lind pyetja: Po pse nuk programohen CPU q t ken rrnjn katrore
veprim baz? Prgjigja sht e thjesht: Proesort jan t programuar sipas nevojave t prdorimit.
Nj kompjuter q do t shrbente pr pune grafike do t kishte veprime baz t proesorit t
ndryshme nga nj proesor q do ti shrbente nj kompjuteri pr lojra shahu. Proesort
programohen sipas nevojave n mnyr t till q t punoj m shpejt secili prej nesh n punn q
ka. Veprimet q do t donim t kryenim me nj kompjuter pr inxhiniert do t na harxhonte m
shum koh nse do t donim t bnim punime grafike me t, kjo pasi instruksionet baz t
proesorit nuk jan t programuara pr pun grafike; kshtu kompjuterit ton do ti duhej m
shum koh pr t prkthyer n instruksione baz instruksionet q do t merrte pr kto pun
grafike.
Kshtu dolm tek nj karakteristik tjetr e proesorit: shpejtsia. Ajo zakonisht matet me gigahertz
(GHz), q nnkupton sa miliard instruksione mund t kryej CPU n nj sekond. Psh: Nj CPU
1.8 GHZ mund t ekzekutoj afrsisht 1.8 miliard instruksione t thjeshta n nj sekond. Duke
kryer miliarda veprime n nj sekond, CPU sht i aft t prodhoj sjellje komplekse me nj
shpjetsi q afrohet me at t veprimit t menjhershm t prdoruesit t kompjuterit.
Memoria sht ajo pjes e kompjuterit ku ruhen t dhnat. Si memorie mund t shrbej: Hard
disk, Flash disk, Cd/DVD etj. T gjitha kto pajisje karakterizohen nga madhsia (pra sa t dhna
mund t mbaj nj pajisje). Sic sht prmendur shum her tashm, t dhnat ruhen n formn e
byte-ve. Ns t dhnat jan t llojit tekst, nj byte sht i mjaftueshm pr t prfaqsuar nj
karakter t vetm. Nj kilobyte sht i aft t mbaj m shum se njmij karaktere teksti (p.sh nj
ese), nj megabyte sht i aft t mbaj m shum s nj milion karaktere teksti (p.sh nj libr), nj
gigabyte sht i aft t mbaj m shum se nj miliard karaktere teksti (p.sh nj librari e vogl), nj
terabyte sht i aft t mbaj m shum se nj triliard karaktere teksti (p.sh nj depo e madhe
librash). Edhe pse kto kapacitete mund t duken t mdha n lidhje me tekstin, ruajtja e llojeve t
tjera t t dhnave mund t krkoj memorie shtes. Psh nj fotografi me rezolucion t lart mund
t krkoj disa megabyte t memories, nj kng afrsisht mund t krkoj 50 megabyte ( n
formate q quhen nativ si wav dhe jo formate komerciale si mund t keni dgjuar t gjith psh q
nj muzik prej afro 3 minutash ruhet n nj skedar mp3 me madhsi prej afro 3 MB).

12 | F a q e

Arbana Ibaj

Memoria cache zakonisht ndodhet brnda ipeve t CPU. Ajo prdor shpejtsi t lart n qarqe pr
t mundsuar akses t shpejt t t dhnave. Memoria RAM komunikon me proesorin duke
prdorur shpejtsi t ult n qark, kshtu t dhnat q ndodhen n RAM nuk ekzekutohen aq shpejt
sa ato n cache, por RAM kushton m pak pr tu ndrtuar. Dizenjatort e kompjuterave balancojn
koston dhe performancn duke prfshir nj sasi t vogl (zakonisht n KB) cache pr t dhnat
vendimatare dhe nj sasi t madhe (zakonisht n MB) RAM pr t dhnat shtes. Cache dhe RAM
formojn sbashku memorien kryesore t nj kompjuteri. Ky emr vjen ngaq t dyja kto memorie
mundsojn magazinn kryesore pr kompjuterin, duke mbajtur do lloj t dhne q CPU sht
duke prdorur. Megjithse memoria kryesore sht kruciale dhe t dhnat aksesohen shum shpejt,
sht m e shtrenjt se teknologjit e tjera. Memoria kryesore sht volatile (e paqndrueshme), q
do t thot s krkon nj rrym konstante pr t mbajtur t dhnat. Kur kompjuteri fiket t dhnat
q ndodhen n cache dhe RAM humbin. Kshtu kompjuteri krkon memorie dytsore, q sht m
pak e kushtueshme dhe mundson nj ruajtje t prhershme. Ju mund t rendisni vet disa lloje
memoriesh dytsore: hard disk sht nj lloj memorie dytsore.

13 | F a q e

Arbana Ibaj

Arkitektura e John von Newmann

Pavarsisht nga aparenca t gjith kompjuterat kan t njjtn struktur themelore. Kjo struktur
njihet si arkitektura e von Newmann. Arkitektura e von Newmann konsiston n ekzistencn e tre
komponentve esencial q punojn s bashku pr t funksionuar si nj kompjuter:
-

pajisjet hyrse dhe dalse

memoria

prpunuesi i informacionit (CPU)

Kto tre komponent, pr t cilt kemi folur tashm, lidhen prmes buseve (angl. bus), q jan
bashksi telash q mbajn informacionin prmes komponentve n formn e sinjaleve elektrike.

Pajisjet hyrse dhe dalse (Input/Output) e lejojn prdoruesin t komunikoj me kompjuterin duke
dhn komanda dhe m pas marrin rezultatin e ktyre komandave.
Kompjuter quajm nj pajisje q merr, ruan dhe prpunon informacionin.
Keni dgjuar t flitet (ose nuk ju ka rastisur) pr kompjuterat personal (PC) q njihen edhe si
desktop kompjuter pasi kan prmasa t tilla q mund t qndrojn mbi tavolin (angl.: desk =
tavolin zyre). Pikrisht ky sht kompjuteri t cilin ne po studiojm. Kur prmendet fjala kompjuter
duhet t dim se ktu futen jo vetm PC, por edhe laptopt q jan kompjutera me prmasa m t
vogla q mund t mbahen n nj valixhe, gjithashtu edhe superkompjuterat q kan prmasat e nj
dhome dhe kan fuqi llogaritse prej triliarda veprimesh n sekond t cilt mund t ken qllime t
ndryshme p.sh pr parashikimin e motit.

14 | F a q e

Arbana Ibaj

oftware dhe hardware

Kur duam t lvizim krahun e dim se sht truri ai q e ka dhn kt urdhr dhe krahu sipas
udhzimeve t trurit kryen lvizjen q ne deshm (q truri deshi). Kompjuteri ka nj ngjashmri me
njeriun n kt rast, kshtu krahu sht hardware, ndrsa truri sht software. Pra truri ka
instruksionet dhe kto instruksione i zbaton krahu.
Le t marrim nj shembull tjetr pr t kuptuar m qart kto koncepte shum t rndsishme t
kompjuterit. M par le ti prgjigjemi pyetjes: A sht makina llogaritse kompjuter? Pse? Nse
informacionet q keni marr deri tani jan ruajtur n memorien afatgjat dhe jo n RAM-in tuaj,
mund ti prgjigjeni leht pyetjes me po (Kompjuter quajm nj pajisje q merr, ruan dhe
prpunon informacionin.) A ka makina llogaritse software? Megjithse duket sikur prbhet vetm
nga hardware ajo ka software: t gjitha veprimet q ne kryejm ndodhin sipas nj rregulli t
paracaktuar t shkruar n qarqet e makins llogaritse.
Lojrat q ju keni n celularin tuaj jan gjithashtu software.
Software jan programet q ekzekutohen n kompjuter.
Hardware jan pajisjet fizike t kompjuterit, si jan ekrani, tastiera etj.
Software dhe hardware jan shum t lidhura me njra-tjetrn. Software-t mund t jen aplikative
(application software) dhe sistemesh (system software).
Programe aplikative - Software (Programe kompjuterike) t krijuara pr nj sistem operativ
specifik dhe mund t ken funksione nga m t ndryshmet pr t'i lehtsuar punn n kompjutr
prdoruesit. Shmbuj: Microsoft Internet Explorer (programi i cili ju mundson shikimin e faqeve n
internet), Microsoft Word (program i cili ju mundson krijime dhe ndryshime t dokumenteve),
Adobe Photoshop (program pr krijimin e imazheve grafike) etj.
Sistemi Operativ sht software-i q bn menaxhimin e nj sistemi kompjuterik q nga kontrolli i
hardware-ve deri tek krijimi i nj ambjenti (mik)prits pr do program tjetr aplikativ. Shembuj:
Microsoft Windows XP, Linux, MacOs.
far duhet t kemi parasysh? Sistemi operativ sht si themeli i nj shtpie, pa vendosur themelet
smund t ngrem nj ndrtes. Kshtu mbi kt sistem instalohen programet. Programet instalohen
n varsi t sistemit operativ. Kshtu nse kemi instaluar si sistem operativ Linux, nuk mund t
instalojm Microsoft Internet Explorer (programi i cili ju mundson shikimin e faqeve n internet),
por kjo sdo t thot se me kt sistem operativ ne nuk mund t hyjm n internet, por do t

15 | F a q e

Arbana Ibaj

instalojm at program q i prshtatet ktij sistemi. Po kur blejm nj kompjutr duhet t marrim
parasysh ather edhe sistemin operativ q do t kemi n kompjuterin ton? N kompjuterat klon
t PC mund t instalojm nj sistem operativ dhe m pas ta ndryshojm at. Duhet t kemi parasysh
q do kompjuter do t ket pajisjet q kemi prmendur, por karakteristikat e pajisjeve (madhsia
apo shpejtsia), prcaktohen nga prodhuesit e sistemeve. Zakonisht thuhet se ky sistem krkon
minimalisht q kompjuteri juaj t ket kto t dhna: dhe prcaktohen m radh madhsia e Hard
diskut, RAM-it, etj.
Si mbyllje t ktij materiali vendosa t jepja nj lexim mbi detyrat e sistemit operativ. Si do ta vini re
dhe vet ka nj nivel vshtirsie m t lart, kjo sht br pr tju prgatitur me materialet e
ndryshme me t cilat do t ndesheni n t ardhmen. Mos harroni nj gj: mos anashkaloni konceptet
n dukje t thjeshta, nse kto do kuptohen mir, t jeni t sigurt se do t memorizohen dhe do t
keni nj t ardhme t garantuar n fushn e shkencave kompjuterike.

16 | F a q e

Arbana Ibaj

Detyrat e Sistemit Operativ

Sistemi operativ mund t konsiderohet si nj grupim teknologjish q mund t jen ose jo prezente
tek t gjith sistemet e ndryshm.
1) Boot-strapping
Zakonishit sistemi operativ nuk sht kodi i par q ekzekutohet kur hapet kompjuteri, por
merr pjes n butim. Bios-i gjen sektorin e butimit q mund t ndodhet n hard-disk ose
ndonj disk t lvizshm. Boot loaderi (pra sektori i butimit) starton kernelin e sistemit
operativ ose n sistemet m modern i jep mundsin prdoruesit t zgjedh midis sistemeve
operative q mund t jen t pranishme n disk qoft edhe 1 i vetm.
2) Ekzekutimi i programeve
Nj nga funksionet kryesor t sistemit operativ sht t lejoj funksionimin e programeve
aplikativ. N sistemet moderne do program quhet proces dhe kerneli i sistemit operativ s
bashku me disa hardware kryesor sht prgjegjs pr krijimin, ekzekutimin dhe
shkatrrimin e proeseve.
3) Menaxhimi i memories
Tjetr detyr kryesore e kernelit sht t menaxhoj memorjen e sistemit q prdor do
program. Q prej arkitekturs 80286 t gjitha programet 32-bit kan n dispozicion
memorien e tyre. Pra thuhet se programet funksionojn n "protected mode" dhe nse nj
program prpiqet t ket akses tek nj pjes e memories jasht segmentit t tij 4 GB
menjher shkaktohet nj "interrupt" dh CPU-ja hyn srish n "supervisor mode" ku mund
t ekzekutohet vetm kodi i sistemit operativ.
4) Metodat e multitasking
Le t fokusohemi tek metodat q ofron sistemi operativ pr t realizuar "llogaritjet
shumdetyrshe".
Kerneli prfshin nj software t quajtur scheduler i cili prcakton se sa koh do i jepet do
programi dhe n far rendi. Kerneli i kalon kontrollin nj proesi duke i dhn mundsin
atij t shfrytzoj CPU-n dhe memorien e sistemit. M von kontrolli i ktheht srish
kernelit nprmjet ndonj mekanizmi n mnyr q kerneli t'ia kaloj kontrollin nj programi
tjetr. Mekanizmi i prdorur mund t jet njra nga dy metodat: cooperative multitasking programi aplikativ e cakton vet se kur do t'i kthej kontrollin kernelit, dhe preemptive
multitasking - nj interrupt drgohet n nj interval t caktuar kohe duke i kthyer kontrollin
kernelit.

17 | F a q e

Arbana Ibaj

5) Aksesi n disk dhe sistemet e skedarve

T ofroj akses n disqe sht nj detyr e detyrueshme e sistemeve operativ. N sistemet
m t vjetra sistemi i skedarve prfshihej n sistem operativ duke br q t suportohej
vetm nj lloj disku. N disa sisteme moderne prdoret ajo q quhet VFS( Virtual File
System). Prmes VFS sistemi operativ i ofron programeve aplikative mundsin t lidhen me
nj pafundsi pajisjesh pr mbajtje t dhnash me nj variacion t pafundm sistemesh
skedarsh duke u lidhur me driver-in specifik t pajisjes dhe driver-in specifik t sistemit t
skedarve.
6) Puna n rrjet
Aktualisht pjesa m e madhe e sistemeve operative suportojn nj mori protokollesh,
hardware-sh dhe aplikacionesh pr t'u lidhur n rrjet. Kjo siguron ekzistencn e rrjeteve
homogjene, pra q kompjutera me sisteme t ndryshme operative t lidhen n t njjtin rrjet.
Lidhja n rrjet mund t ofroj mundsi t shumta q nga ato m baziket si shkmbimi i
informacionit, e deri duke i mundsuar sistemit operativ t nj kompjuteri t prdor
resurset e nj kompjuteri tjetr sikur t ishin t tijat si psh. kartn grafike, t zrit etj.
7) GUI
Pothuajse t gjith sistemet kompjuterike modern prfshijn nj interface t tipit GUI pr t
komunikuar me to dhe shpesh her GUI prfshihet n kernelin e sistemit operativ. Kjo ndodh
kryesisht me sistemet q prdoren pr kompjuterat personale si psh me versionet origjinal
t Microsoft Windows dhe Mac OS. Nga ana teknike interface-i grafik nuk konsiderohet nj
shrbim q duhet kryer nga sistemi operativ por kjo bhet pr t rritur prformancen e
sistemeve. Disa sisteme e ofrojn GUI-n si program aplikativ t prfshir n CD-n e sistemit
duke i dhn mundsin prdoruesit q t instaloj ndonj interface q sht tipike pr nj
sistem tjetr.
Disa koncepte t nevojshme:
1. Single task dhe multitasking
Single task lejon vetm nj program t punoj n kompjuter dhe pasi e mbyll at mund t hapsh
nj tjetr. Multitasking t mundson hapjen e disa programeve njhersh, duke u realizuar
prmes time sharing (koha e nevojshme q i cakton kompjuteri do programi pr tu hapur).
2. Command-line dhe visual interface

18 | F a q e

Arbana Ibaj

Interface-i prbn mnyrn prmes s cils ne komunikojm me kompjuterin, m saktsisht me

nj pjes t tij (soft apo hard qoft). Kshtu interface-i q programet aplikative prdorin pr t
komunikuar me pajisjet jan driver-at. Ndrsa n kt rast sht fjala pr interface-in q na
mundson neve (prdoruesve) komunikimin me software.
Command-line quhet interface-i ku prdoruesi duhet t shkruaj komanda nprmjet tastiers
apo do pajisje tjetr q mundson futjen (input) e tekstit n kompjuter. Ky lloj komunikimi
ka qen tipik pr sistemet m t vjetra si psh MS-DOS.
Visual Interface Ose GUI quhen ato mnyra komunikimi me kompjuterin ku prdoruesi
mund t veproj mbi at q sheh n ekran edhe prmes mouse-it apo do pajisje tjetr q
lejon komunikimin e prdoruesit me kompjuterin n mnyr vizive prve tekstit. Ky lloj
interface prdoret nga pothuajse t gjith sistemet kompjuterike aktual. Disa sisteme
operative q prdorin interface visual jan familja familja e sistemeve Microsoft Windows,
Mac OS X etj.
3. Disk partition
Ndarje llogjike e hard-diskut e cila mund t manipulohet sikur t ishte pjes e veant fizik.
Arsye kryesor e ndarjes s hard-diskut n particione sht krijimi i nj pjese t vecant ku do
t instalohet sistemi operativ ose instalimi i m shum se nj sistmi operativ.
4. Boot-order
Rradha sipas s cils biosi (me an t mini-programit boot-strap) krkon pr diskun e sistemit
nga ku duhet br butimi i kompjuterit. Mund t ndryshohet me an t setup-it.
5. Device driver
Program q lejon komunikimin me nj pajisje, pra drgimin e komandave ose marrjen e
informacionit nga pajisja dhe njkohsisht krijon ndrfaqen e krkuar nga sistemi operativ apo
nj software i fardoshm pr ta realizuar kt komunikim. Device driveri varet nga pajisja dhe
gjithashtu sht specifik ndaj sistemit operativ.