Professional Documents
Culture Documents
LM Filipino Grade8 PDF
LM Filipino Grade8 PDF
LM Filipino Grade8 PDF
Panitikang Pilipino
Filipino
Modyul ng Mag-aaral
Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas
Telefax:
E-mail Address:
Education-Instructional
Materials
Council
Secretariat
PAUNANG SALITA
Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng
kaniyang mamamayan, sa lahat ng aspekto ng buhay.
Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng
mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng
Panitikang Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa
makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay
maipabatid
sa
karamihan,
lalot
higit
sa
kabataan
ang
iii
PASASALAMAT
Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulat
ng mga akdang ginamit sa yunit na ito. Hindi matatawaran ang naging ambag
ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa
kulturang Pilipino. Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng
mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilalan ng mag-aaral sa
kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino. Nais naming magpasalamat
sa sumusunod na manunulat.
Andres Bonifacio
Carlo J. Caparas
Dionisio Salazar
Narciso G. Reyes
Severino Reyes
Lualhati Bautista
iv
Talaan ng Nilalaman
PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO
Pagbabalik-aral sa Alamat
Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto
Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan
Naging Sultan si Pilandok
Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng
Tulang Tagalog ni Michael M. Coroza
1
1
2
5
5
10
15
16
20
20
20
23
23
23
24
25
26
27
33
36
40
Tula
Santa Cruz ni Fray Francisco de San Jose
42
42
42
Ang Pasyon
Sipi mula sa Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong
Panginoon Natin ni Gaspar Aquino de Belen
Panitikang Rebolusyunaryo
Pag-ibig sa Tinubuang Lupa ni Andres Bonifacio
Pahayag ni Emilio Jacinto
43
45
48
51
56
57
57
62
63
67
68
78
78
79
80
82
83
84
84
86
87
94
94
95
99
105
122
124
128
130
130
130
Magasin
Komiks
Antas ng Wika
132
133
136
vi
vii
139
143
148
150
156
159
162
168
168
171
182
183
186
188
Mga Aralin
Pagbabalik-aral sa Alamat
o Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto
Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan
o Naging Sultan si Pilandok
Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ni Michael Coroza
Ang Katutubong Salawikain
Ang Katutubong Bugtong
Ang Tanaga at Dalit
Balangkas ng Katutubong Tula
Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon
o Kalungkutan sa Tag-ani ni Lamberto Antonio
o Agahan ni Rio Alma
o Panaginip ni Edgar Calabia Samar
Umulan man sa Bundok - isang katutubong tula
Pang-abay na Pamanahon
Ang Epiko
Ang Hudhud ni Aliguyon isang epiko ng mga Ifugao
Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin - isang epiko mula
sa Bukidnon
Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit - isang epiko ng mga
Bagobo
Pagbabalik-aral sa Alamat
Talasalitaan
Sikaping hanapin sa diksiyonaryo o sa iba pang sanggunian ang kahulugan
ng mga salitang nakasalungguhit sa sumusunod na pangungusap:
1. Taon-taon ay nagdaraos sila ng caao bilang parangal sa kanilang
mga anito.
2. Noong panahong iyon, ang mga Igorot ay naniniwala sa ibat ibang
anito.
3. Maibigin sila sa kapwa at may takot sila sa kanilang bathala.
4. Siyay bumalik sa nayon at nakipagkita sa matatandang pantas.
5. Marahil, ang ibong iyon ay ang sugo ng ating bathala.
Panitikan
Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto
Isang Alamat mula sa Baguio
Sa isang nayon sa Baguio na kung tawagin ay Suyuk, naninirahan ang mga
Igorot na pinamumunuan ni Kunto. Si Kunto ay bata pa ngunit siya ang
pinakamalakas at pinakamatapang sa kanilang nayon kayat siya ang
ginawang puno ng matatandang pantas.
Ang mga naninirahan sa nayong ito ay namumuhay nang tahimik. Maibigin
sila sa kapwa at may takot sila sa kanilang bathala. Taon-taon ay nagdaraos
sila ng caao bilang parangal sa kanilang mga anito. Noong panahong iyon,
ang mga Igorot ay naniniwala sa ibat ibang anito.
Kung nagdaraos sila ng caao ay naghahanda sila linggo-linggo. Pumapatay
sila ng baboy na iniaalay sa kanilang bathala. Nagsasayawan at
nagkakantahan sila.
Isang araw ay nagtungo si Kunto sa gubat upang mangaso. Hindi pa siya
lubhang nakalalayo nang nakakita siya ng isang uwak. Nakatayo ito sa isang
landas na kaniyang tinutunton. Karaniwang ang mga ibon sa gubat ay maiilap
ngunit ang ibong ito ay kakaiba.
Lumakad si Kunto palapit sa ibon ngunit hindi ito tuminag sa pagkakatayo sa
gitna ng landas. Nang may iisang dipa na lamang siya mula sa ibon, bigla
siyang napatigil.
Tinitigan siyang mainam ng ibon at saka tumango nang tatlong ulit bago
lumipad. Matagal na natigilan si Kunto. Bagamat siyay malakas at matapang,
sinagilahan siya ng takot. Hindi niya mawari kung ano ang ibig sabihin ng
kaniyang nakita.
Hindi na niya ipinagpatuloy ang kaniyang pangangaso. Siyay bumalik sa
nayon at nakipagkita sa matatandang pantas. Sabi ng isang matanda,
Marahil ang ibong iyon ay ang sugo ng ating bathala. Ipinaaalaala sa atin na
dapat tayong magdaos ng caao.
Kung gayon, ngayon din ay magdaraos tayo ng caao, ang pasiya ni Kunto.
Ipinagbigay-alam sa lahat ang caao na gagawin. Lahat ng mamamayan ay
kumilos upang ipagdiwang ito sa isang altar sa isang bundok-bundukan. Ang
mga babae naman ay naghanda ng masasarap na pagkain.
Nang ang lahat ay nakahanda na, ang mga lalaki ay humuli ng isang baboy.
Ang baboy na ito ay siyang iaalay sa kanilang bathala upang mapawi ang
galit, kung ito man ay nagagalit sa kanila.
Inilagay ang baboy sa altar na ginawa nila sa itaas ng bundok-bundukan.
Anong laking himala ang nangyari! Nakita nilang ang baboy ay napalitan ng
isang pagkatanda-tandang lalaki! Ang mukha ay kulay-lupa na sa katandaan
2
Pagpapayaman
Talakayan
Makipagtalakayan sa klase ukol sa kuwento. Maaaring gamiting gabay ang
sumusunod na tanong:
1. Isa-isahing ilarawan ang mga tauhan. Ano-ano kaya ang kanilang
motibasyon sa kung bakit ganoon ang kanilang ikinilos?
2. Makatarungan ba ang naging parusa ng bathala sa inasal ng mga tao?
Bakit o bakit hindi?
3. Sa iyong palagay, bakit kaya masaklap o malungkot ang alamat na
ito? Maaari kayang maging masaya ang isang alamat tungkol sa kung
bakit nasa ilalim ng lupa ang ginto?
4. Ano kaya ang silbi ng alamat sa ating mga ninunong katutubo?
Malikhaing Gawain
Sa isang pirasong papel, gumawa ng isang diagram tungkol sa ibat ibang
kultura at tradisyon ng mga Igorot na ipinakita sa alamat.
Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan
Panitikan
Naging Sultan si Pilandok
Isang Kuwentong-bayan ng mga Maranaw
Si Pilandok ay nahatulang ikulong ng isang masamang Sultan sa isang
kulungang bakal at itapon sa dagat dahil sa paghihimagsik na kaniyang
ginawa.
Pagkalipas ng ilang araw, ang Sultan ay nanggilalas nang makita si Pilandok
sa kaniyang harapan na nakasuot ng magarang kasuotan ng Sultan.
Nakasukbit sa kaniyang baywang ang isang kumikislap na ginintuang tabak.
"Hindi ba't itinapon ka na sa dagat?" nagtatakang tanong ng Sultan kay
Pilandok.
"Siya pong tunay, mahal na Sultan," ang magalang na tugon ni Pilandok.
4
Pagpapayaman
Talakayan
Makipagtalakayan sa klase ukol sa binasang kuwento. Maaaring gamiting
gabay ang sumusunod na tanong:
1. Ilarawan ang mga tauhan. Ano-ano kaya ang naging motibasyon nila
sa kanilang ikinilos? Makatarungan ba ang mga ikinilos nila?
2. Sa kasalukuyang panahon, sino ang maituturing mong Pilandok?
Bakit?
3. Paano sinalamin ng kuwentong-bayan ang kultura at tradisyon ng
bayang pinagmulan nito?
4. Ano kaya ang silbi ng mga kuwentong-bayan sa buhay ng ating mga
ninuno?
5. Paghambingin ang alamat at kuwentong-bayan batay sa mga
katangiang taglay ng mga ito bilang akdang pampanitikan.
Panimulang Pagtataya
Kumuha ng isang pirasong papel. Sagutan sa abot ng iyong makakaya ang
sumusunod na tanong. Huwag mag-alala kung hindi mo alam ang sagot
ginagawa ang pagtatayang ito upang malaman ng iyong guro kung alin pang
mga aralin ang kailangan ninyong balikan o pag-aralan. ANG RESULTA
NITO AY HINDI ISASAMA SA PAGTATAYA NG IYONG GRADO.
Kakayahang Kumilala ng Pantig
1. Isulat sa papel ang mga salitang nakalista sa ibaba. Sa tabi ng bawat
salita, isulat kung ilang pantig ang mayroon ito.
a. pangarap
b. magnanakaw
c. tinitimbang
d. pinakapaborito
e. kumpas
2. Narito ang ilang pangungusap na may mga kulang na salita. Punan ng
mga salita (maaaring higit sa isa) ang puwang upang maging sampung
(10) pantig ang bilang ng pantig sa bawat pangungusap.
Kinakailangang mayroon pa ring saysay at naiintindihan pa rin ang
mga pangungusap.
a. Kumakain kami sa ______.
b. Nakita ko ang ______.
c. _______ at tumakbo.
d. _______ papel at lapis.
e. Isa lang ang ______.
f. Hayun ang mga _____.
6
g.
h.
i.
j.
Maragsa
Malumay
Mabilis
Tukuyin ang tudlik ng mga salitang nasa ibaba. Isulat ang salita sa
hanay ng kaniyang tudlik.
muta
hari
anghel
alapaap
talahib
tunggali
halo
bato
tuwa
sampu
masaya
kita
salita
sawi
pantalon
tabo
dakila
agiw
dalaga
motor
2. Ang salitang paso ba ay malumi, maragsa, malumay, o mabilis ang
tudlik? Pangatwiranan ang sagot.
Kaligirang Pangkasaysayan ng Panitikan sa Panahon ng Katutubo
Bago pa man dumating ang mga una nating mananakop na dayuhan,
mayroon nang mayamang kaban ng panitikan ang grupo ng mga pulong
kalaunan ay tatawaging Pilipinas. Bawat pangkat-etniko at pangkat7
Aralin
Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog
Michael M. Coroza
TUGMA
1. Depenisyon - Pagkakapare-pareho ng dulong tunog ng dalawa o higit
pang taludtod sa isang saknong ng tula.
2. Prinsipyo - Pag-uulit ang namamayaning prinsipyo sa pagtutugma.
Nauulit ang dulong tunog ng panghuling salita ng sinundang taludtod.
Tandaan: Tunog o ponema ang inuulit, hindi titik. Sa mas payak na
pagsasabi, mga salita (sa dulo ng dalawa o higit pang taludtod) ang
pinagtutugma. Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang salita
kung ang mga ito ay nagtatapos sa iisa o magkapamilyang tunog o
ponema.
3. Pangkalahatang Kaurian
3.1. Patinig (a, e, i, o, u)
3.2. Katinig (b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, , ng, p, q, r, s, t, v, w, x, y, z)
4. Mga Uri ng Tugmang Patinig
4.1. Walang Impit - Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang
salitang nagtatapos sa iisang patinig na walang impit o glotal na
pasara.
a
masaya
dalaga
La Paloma
pakikipagkita
e-i
masiste
Tawi-tawi
kostumbre
pagpapakabayani
9
o-u
Sulu
demonyo
datu
asikaso
e-i
luwalhati
katunggali
Aling Tale
naghahari
o-u
siphayo
tabo
paglalaho
halo-halo
e-i
anghel
kulimlim
De Belen
duling
Baler
agiw
isprey
o-u
Bohol
gahum
pantalon
barumbarong
motor
hello*
baduy
10
e-i
talahib
matalik
bilibid
pinipig
susmaryosep
buntis
pinakbet
lukob
Taruc*
panghilod
halughog
kupkop
hulagpos
kilabot
staff
Iraq
tax
buzz
o-u
e-i
basic
reef
Steve
Kleenex
o-u
havoc
stove
Xerox
Oz
e-i
lunti
budhi
hikbi
pagwawagi
o-u
bulalakaw
pakikipag-away
panambitan
parang
e-i
palikpik
halik
pitik
balik
o-u
bilog
dulog
luhog
untog
a
tula
dula
bula
putla
e-i
mithi
sidhi
binhi
palaihi
o-u
balo
salo
talo
malo
SUKAT
1. Depenisyon - Pagkakapare-pareho ng bilang ng pantig ng dalawa o
higit pang taludtod sa isang saknong ng tula.
2. Prinsipyo - Tulad sa pagtutugma, pag-uulit ang namamayaning
prinsipyo sa pagsusukat. Bilang ng pantig ang inuulit.
3. Pangkalahatang Kaurian
3.1. Gansal (5, 7)
Buhay alamang, (5)
Paglukso: patay. (5)
13
Buhay-alamang
Paglukso, patay
Ubos-ubos biyaya,
Bukas namay tunganga.
14
Pagpapayaman
Pagsuri sa Anyo ng Salawikain
Sa kuwaderno o sa isang pirasong papel, gumawa ng isang tsart na katulad
nito:
Salawikain
Bilang ng
Taludtod
Sukat
Tugma
15
Panimulang Gawain
Muling tatalakayin ng inyong guro ang ilan pang bahagi ng Mahahalagang
Tala sa Katutubong Tugma at Sukat. Sa puntong ito, dapat ay pinagtutuunan
na ninyo ng pansin ang mga antas ng tugmaan. Sa mga susunod na gawain,
sikaping maging higit pa sa payak ang antas ng tugmaan ng mga isusulat
mong tula.
Panitikan
Ilang Halimbawa ng Katutubong Bugtong
May katawan walang mukha,
Walang matay lumuluha
Di matingalang bundok
Darak ang nakakamot
Isda ko sa Mariveles
Nasa loob ang kaliskis
Nang magkaginto-ginto
Doon na nga sumuko
Pagpapayaman
Pagsuri sa Anyo ng Bugtong
Sa kuwaderno o sa isang pirasong papel, gumawa ng isang tsart na katulad
nito:
Bugtong
Bilang ng
Taludtod
Sukat
Tugma
isulat kung ilan ang bilang ng taludtod o linya ng bawat bugtong. Sa ikatlong
hanay, tukuyin ang sukat (kung gansal o pares, at sabihin ang bilang ng
pantig) nito. Sa ikaapat na hanay, tukuyin ang tugma.
Pagsuri sa Nilalaman ng Bugtong
Hahatiin ang inyong klase sa grupong kinabibilangan ng lima. Bawat grupo ay
kukuha ng kartolina at iba pang panggawa ng poster. Bawat grupo ay pipili ng
isang bugtong sa mga nabasa ninyo sa itaas. Pagkatapos, gagawa ang
bawat grupo ng isang poster na nagpapakita ng anatomiya ng isang bugtong.
Ang nilalaman ng poster ay ang sumusunod:
Guhit o larawan na nagpapakita ng sagot sa bugtong
Pagtukoy sa mga bahagi ng larawan na tinutukoy ng bawat bahagi ng
bugtong.
Representasyon sa kung paano itinago ng bugtong ang tamang sagot.
Paglikha ng Sariling Bugtong
Pabubunutin ng guro ang bawat mag-aaral ng tigalawang piraso ng maliliit na
papel. Sa bawat papel, mayroong nakasulat na isang bagay o gawain.
Kailangan mong makaisip ng isang bagong bugtong para sa bagay o gawain
na iyon. Alalahanin:
Subuking pahulaan ang mga ito sa inyong klase. Tandaan na hindi nasusukat
ang husay ng bugtong sa hirap o dali ng pagpapahula rito. Ang tagumpay ng
isang bugtong ay hindi lamang sa pagiging mahirap nito, kundi sa husay ng
pagtatagoiyong halatang-halata kung ano ang sagot, pero hindi agad
mahuhulaan.
Tanaga at Dalit
Sa araling ito, makikilala mo ang dalawang katutubong anyo ng tula ng mga
Pilipino: ang tanaga at dalit. Sa ngayon, tutukuyin lang muna natin ang mga
panlabas o paimbabaw na katangian ng mga anyong ito. Hihimayin natin ang
kaisipan at nilalaman sa susunod na aralin.
17
Panimulang Gawain
Ipagpapatuloy ng iyong guro ang pagtalakay sa Mahahalagang Tala sa
Katutubong Tugma at Sukat. Sa puntong ito, inaasahang pinipino na lamang
ng iyong guro ang inyong kasanayan sa pagtutugma at paglalapat ng sukat.
Muli, sa mga susunod na gawaing patula, sikaping gawing higit pa sa payak
ang antas ng tugmaan sa iyong tula.
Panitikan
Basahin ang sumusunod na katutubong tula na nasa anyo ng tanaga at dalit.
Marami-rami ang mga salitang maaaring hindi mo alam ang kahulugan.
Sumangguni sa diksiyonaryo, o di kaya ay hingin sa iyong guro na gabayan
kayo sa pagbabasa.
Ilang Katutubong Tanaga
Katitibay ka tulos
Sakaling datnang agos
Akoy mumunting lumot
Sa iyoy pupulupot
18
Pagpapayaman
Pagsuri sa Anyo ng Tanaga at Dalit
Bumuo ng grupong kinabibilangan ng limang kasapi. Sa grupo, basahin ulit
ang mga tanaga at dalit na nasa itaas. Talakayin sa loob ng grupo ang
panlabas o paimbabaw na katangian ng tanaga at dalit. Pag-usapan ang
sukat, tugma, at bilang ng taludtod. Tukuyin kung ano ang pinagkapareho at
ang pinagkaiba ng dalawang anyo. Inaasahang sa dulo ng inyong talakayan,
makapaglalahad kayo ng hinala sa kung ano ang anyo ng tanaga at ano ang
anyo ng isang dalit.
Pagsulat ng Sariling Tanaga at Dalit
Sa puntong ito, inaasahang naipaliwanag na ng inyong guro kung ano ang
wastong katangian ng tanaga at dalit. Sa iyong kuwaderno o sa isang piraso
ng papel, sumulat ng tatlong tanaga na ang tema ay ang sumusunod:
Unang tanaga: Umaga
Ikalawang tanaga: Tanghali
Ikatlong tanaga: Gabi
Gayundin, sumulat din ng tatlong dalit na ang tema ay ang sumusunod:
Unang dalit: Galit
Ikalawang dalit: Tuwa
Ikatlong dalit: Pagod
Sikaping gawing higit pa sa payak ang antas ng iyong tugmaan. Sa susunod
na pagkikita ng inyong klase, maaaring ibahagi ninyo ang inyong mga gawa
sa harap ng klase.
19
3. Pasuysoy
Sa balangkas na pasuysoy, ang mga nauunang taludtod ay tumutulong
lamang upang isulong ang pahayag patungo sa huling linya. Sa balangkas
na ito, sa panghuling taludtod lamang magiging lubos na malinaw ang diwa
ng tula.
Tingnan ang halimbawang dalit na ito:
Isda akong gagasapsap,
Gagataliptip kalapad;
Kaya nakikipagpusag,
Ang kalaguyoy apahap.
Isa itong tula tungkol sa isang maliit na isda na kasinlaki lang ng sapsap at
kasinglapad lang ng taliptip. Pero nagagawang makipagpusag ng isdang ito
isang gawaing para sa mga malalaking isdadahil mayroon siyang
kasintahang mas malaking isda, ang apahap. Kung pag-iisipan pang mabuti,
maaaring maging tungkol din ito sa ugali ng tao na magmayabang dahil
lamang mayroon silang kaibigan o kakilalang malakas, makapangyarihan, o
mayaman.
Sa balangkas na pasuysoy, hindi natin makukuha ang buong diwa ng tula
hanggat hindi natin natatapos ito. Hindi ito katulad sa balangkas na pasuhay,
kung saan alam na natin sa unang dalawang taludtod pa lamang kung ano
ang gustong sabihin ng tula.
Pagpapayaman
Pagtukoy sa Balangkas ng Tula
Narito ang ilang mga tanaga at dalit. Tukuyin ang balangkas ng mga tulang
ito, at ipaliwanag kung bakit.
Huwag kang maglingong likod
Sa bayang marupok;
Parang palaso, at tunod
Sa lupa rin mahuhulog
21
22
Pagpapayaman
Muling Pagsulat ng Tanaga at Dalit
Sa iyong kuwaderno o papel, sumulat muli ng tatlong tanaga o dalit
(maaaring magkahalo, hal., isang tanaga at dalawang dalit). Maaaring
kumuha ng kahit anong tema o paksa, ngunit kinakailangang magamit ang
tatlong balangkas ng katutubong tula. Ibig sabihin, susulat ka ng isang tulang
pasuhay, isang patimbang, at isang pasuysoy.
Piliting maging higit sa payak ang antas ng tugmaan. Ihanda ang sarili sa
pagbabahagi ng naisulat sa susunod na pagkikita ng klase.
Panitikan
Umulan man sa Bundok
Umulan man sa bundok
Huwag sa dakong laot.
Aba, si Kasampalok,
Nanaw nang di ko loob
Wala ni baong kumot.
23
Pagpapayaman
Pagtalakay sa Tula
Tatalakayin ng klase ang tulang Umulan man sa Bundok. Maaaring gamitin
ang sumusunod na tanong bilang gabay:
1. Pansinin ang anyo ng tula. Ano ang pagkakatulad nito sa mga
naunang anyong pinag-aralan natin? Ano ang pagkakaiba nito?
2. Sino sa tingin mo ang nagsasalita sa tula? Sino si Kasampalok?
3. Ano ang hinihiling ng nagsasalita sa tula? Bakit kaya niya ito hinihiling?
4. Ano ang ginawa ni Kasampalok? Sa tingin mo, ano kaya ang ibigsabihin ng ginawa niyang ito sa relasyon nila ng nagsasalita sa tula?
5. Paano ipinakita ng tula ang pagkabalisa ng nagsasalita?
6. Paano kaya naibahagi ng tula ang mga komplikadong damdamin at
pangyayari nang hindi ito kumikiling sa labis na sentimentalidad o
pagdadrama?
7. Pag-isipan: Ito kaya ang klase ng tula na nilikha ng inyong istiryotipikal
na makata?
Pagsulat ng Sariling Tula
Ito na ang huling tulang isusulat mo para sa markahang ito. Dahil dito,
bibigyan ka ng lubos na kalayaan sa paglikha. Kinakailangang may wastong
tugma at sukat pa rin ang iyong tula, ngunit hindi ka na bibigyan ng bilang ng
taludtod o saknong. Maaaring maging lubos na maigsi o lubos na mahaba
ang tulang isusulat mo. Ang mahalaga ay ang kalidad ng tula.
Sikaping gayahin ang kalidad ng Umulan man sa Bundok napakaraming
sinasabing komplikadong damdamin at pangyayari, ngunit labis na
mapagtimpi.
At muli, sikaping gumamit ng antas ng tugmaan na higit pa sa payak.
Pang-abay na Pamanahon
Aralin
Ang pang-abay na pamanahon ay nagsasaad kung kailan naganap o
magaganap ang kilos na taglay ng pandiwa. Napapangkat ang ganitong uri
ng pang-abay: (1) may pananda at (2) walang pananda.
Gumagamit ng nang, sa, noong, kung, tuwing, buhat, mula, umpisa, at
hanggang bilang mga pananda ang pang-abay na pamanahon.
Mga halimbawa:
1. Kailangan ka bang pumasok nang araw-araw?
2. Inaasahan tayo roon sa gabi, hindi sa araw.
24
Ang Epiko
Aralin
Ang epiko ay isang mahabang tulang nagsasalaysay ng pakikipagsapalaran o
mga ginawa ng isa o higit pang bayani o maalamat na mga nilalang.
Pinaniniwalaang bawat bayan at pangkat-etniko sa Pilipinas ay may
natatanging epiko, ngunit hindi lahat ay nailigtas mula sa pagbura ng kultura
dulot ng pananakop ng mga dayuhan. Halimbawa, may natatanging epiko
ang mga Iloko, Ifugao, at Waray (na may salita para sa epiko: kandu), ngunit
walang may alam kung ano ang epiko ng mga Tagalogpinaghihinalaang
nawala na ito nang tuluyan dahil sa malakas na impluwensiya ng mga
mananakop na Kastila.
Sa madaling salita, mayroon nang epiko ang mga lahi sa Pilipinas bago pa
man makarating sa atin ang salitang epiko. Ang salitang epiko ay mula sa
salitang Griyegong "epos" na nangangahulugang salawikain o awit.
Kilala sa mga Iloko ang epikong Biag ni Lam-ang. Ito ay isinulat ng makatang
si Pedro Bukaneg na sininop at pinag-aaralan pa rin hanggang sa
kasalukuyan. Sa Bikol naman ay tanyag ang epikong Ibalon na ang orihinal
na sipi sa wikang Bikol ay iningatan ni Padre Jose Castao noong ika-19
dantaon. Gayundin ang epikong Handiong ng mga Bikolano na batay naman
sa mga bagong pananaliksik ay likha ng isang paring Espaol at hindi sa
bibig ng mga katutubo.
Sa Visayas naman nagmula ang epikong Maragtas, at sa Mindanao ang
pinakamahabang epiko sa Pilipinas na Darangan. Nakapaloob sa Darangan
25
Filipino
Si Aliguyon, anak ni Amtalao,
Na nakatira sa Hannanga,
Ay bumigkas isang araw:
Nasaan na kayo, mga kasama ni
Aliguyon?
Gawin ang ginagawa sa Hannanga.
Maingay na nagtipon ang mga
kasama ni Aliguyon,
At naglaro sila ng trumpo.
Tumalbog-talbog ang trumpo ni
Aliguyon sa bakuran
Umikot-ikot ito sa loob ng kanilang
bahay,
At tinamaan ang bangibang ng
matandang ama.
Tumunog ang bangibang na parang
isang awit;
Narinig ito ni Aliguyon, anak ni
Amtalao,
Kayat itinaas niya ang kaniyang
noo, tumungo sa pinto ng kanilang
bahay,
At inabot ang bangibang upang
Ya inay-unan hinweng di gullu kayda hanapin ang kaniyang trumpo,
Ot inay-unan iha-ul hi daulonda.
At nang hindi mahanap, ibinato niya
ang bangibang sa amang matanda.
Ilabtakna unligtuwan di kamaligda
Ya kanana, Dakayuken a-ayayamku, gawaonyuy
Pagkatapos, inalis niya sa
Ta mamyu taku gullukay ta
pagkakatali ang kanilang tandang
ngumayetaku.
At dinala ito sa ilalim ng kanilang
Kahingayan di a-ay-ayamna.
bahay.
27
Uming-ingukud da daulonda,
Mahyeto pangal-alawag Aliguyon hi
daulonda,
Ya kanana, Heake gullukaymi,
Gawanah ya yumangudkan pinyuku,
Dieket inilam an ikamligda Aliguyon;
Ya ipidongmo an pinyukan gullukay.
Himmapit hi Indumulao an kanana,
Antipeh ung-unga-unga, Aliguyon!
An bunuhbuh-ku ya inpakainilanah,
Mamyu gullukaymi gawanad
Hannanga?
Abunadih ya lumibwat hi Indumulao
Ot hipduyonay in-yung-nganda,
Ya pemmelek hi ohladanda.
Hi Aliguyon, nak Amtalao, ya ugge
naglongan;
Ya kanana, Ba-at dakanah
yuddungan mi gawana!
Te bokom man lubog Aliguyon, nak
Amtalao,
Te hi inan hi Indumulao.
Anud-udpayan Indumulao ya kanana
Nganne innu-innun Indumulao
Kon ung-unga Aliguyon an
binuhbuhku
Ya impakainilana pamyu?
Indumulao-ana impiditna nakappong ay kawayanda,
Ing-ganah ohladanda;
Im-imbat, Aliguyon ya kanana
Baat dakana! Kawayanmi gawanan
Te bokonna luboy Aliguyon
Te hi inan hi Indumulao.
28
Aliguyon,
Na masyadong marami ang alam na
dasal?
Sa inis ni Dumulao, kinuha niya ang
kawayang tinutuntungan ng
tandang,
At inihagis ito sa bakuran.
Nawa, sigaw ni Aliguyon,
Na ang kawayang kinuha sa amin
Ay hindi maging kasamaang palad ni
Aliguyon,
Kundi ng kaniyang nanay na si
Dumulao.
II. Ang Labanan ni Aliguyon at Pumbakhayon
At sinabi ni Pumbakhayon kay Aliguyon,
Aliguyon, doon tayo maglaban sa dalampasigan,
Dahil ang palay namin ay halos ginto na at hinog;
Masisira ang aming palay kapag dito tayo nagdigma.
At sumagot si Aliguyon, Anong masama roon?
Hindi ako aalis sa iyong palayan,
Lalabanan kita rito hanggang ang mga kawayan at mga punong alimit
Ay tumubo sa iyong palayan.
At sinukat ni Aliguyon si Pumbakhayon,
Tiningnan niya ang mga paa nito at sinabing,
Tila matipuno si Pumbakhayon?
Sinusubok niyang ideretso ang kulot niyang mga daliri sa paa.
Hindi kaya walang silbi ang pakikidigma
Kung pantay lang kami ng husay at lakas?
Hinawi ni Aliguyon ang mga palay
Upang makausad sa kapatagan.
Ganoon din si Pumbakhayon.
Inihagis ni Aliguyon ang kaniyang sibat,
Deretso kay Pumbakhayon;
Matalas ang pag-iisip, nasalo
Ni Pumbakhayon ang sibat ni Aliguyon.
Sinundan ng mga mata ni Aliguyon ang sibat.
Nakita niyang nasalo ito ni Pumbakhayon
Kung kayat pumalatak siya sa inis.
Inihagis ni Pumbakhayon ang sibat kay Aliguyon.
Matalas, ang pag-iisip, nasalo
Ni Aliguyon ang sibat ni Pumbakhayon.
Nakita ni Pumbakhayon ang husay ni Aliguyon
Kung kayat pumalatak siya sa inis
At sinabing, Napakahusay ni Aliguyon,
29
Anak ni Amtalao!
At inihagis nila ang sibat sa isat isa,
At nasalo nila ang sibat ng isat isa,
At naglaban sila nang matindi sa palayan;
Mula bukangliwayway hanggang tanghali,
Nasisinagan ng kanilang mga sibat ang palayan,
At sinasabayan ito ng kanilang mga sigaw pandigma.
Ang mga dalagang nanonood kay Pumbakhayon
Ay nagsisisigaw,
Laban, laban, Pumbakhayon!
Patayin si Aliguyon! Ibigay sa amin ang kaniyang ulo,
Nang maging sariwa na ang hangin sa aming mga kabahayan!
Tiningnan ni Pumbakhayon ang mga dalaga at sinabing,
Magsitahimik kayo, mga magagandang dilag,
Dahil karapat-dapat na kalaban si Aliguyon;
Magkasinghusay kami.
Nang marinig ni Dangunay at Pangaiwan ang tungkol sa kanilang anak,
Umalis ang ina, puno ng kaba,
Kasama ang kaniyang sanggol na si Bugan.
Ibinalot niya ng kumot ang sanggol at itinali sa likod
At lumabas siya ng bahay
At tumawid siya sa bakuran, ng bayan,
At lumakad siya hanggang sa marating ang pader ng bayan.
Tinanaw niya ang palayan
At nakita si Aliguyon at Pumbakhayon;
Nakita niya ang dalawa at pinaghambing ang mga ito,
Si Pumbakhayon at Aliguyon
At sinabi, Walang mas mahusay, pantay sila sa lahat ng bagay.
Sumimangot siya sapagkat pareho silang magaling.
Sumimangot sa nakitang palayang nauulapan ng alikabok ng digma.
Itinaas ni Dangunay ang isang bolo,
At nakuha nito ang pansin nina Pumbakhayon at Aliguyon.
Sumigaw si Dangunay mula sa pader
Kayong dalawa, ano ang nakukuha ninyo sa paglalaban sa palayan?
Pantay lang ang inyong lakas!
Ano pa ang silbi ng pakikidigma?
30
Pagpapayaman
Talakayan
Tatalakayin ng klase ang binasang epiko. Maaaring gamiting gabay sa
talakayan ang sumusunod na tanong:
1. Ano-ano ang sinaunang paniniwalang ipinakita sa Hudhud ni
Aliguyon? Ano ang halaga ng mga paniniwalang ito sa mga
katutubong Ifugao?
2. Ilarawan si Aliguyon bilang bata. Bakit kaya ganito ang napiling
katangian ng bidang tauhan ng mga mananalaysay?
3. Balikan ang labanan sa pagitan ni Aliguyon at Pumbakhayon. Paano
mo ilalarawan ang labanang ito? Paano ito natapos?
4. Ano kaya ang sinasabi ng epikong ito tungkol sa pagturing ng mga
Ifugao sa digmaan?
Sa iyong palagay, bakit tuwing anihan inaawit ang Hudhud ni Aliguyon?
Malikhaing Gawain
Lumikha ng isang 3-5 pahinang komiks na muling nagsasalaysay ng mga
nabasa mong bahagi ng epiko ni Aliguyon.
Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin
Panimulang Gawain
Hahatiin ang klase sa dalawang grupo. Sa pisara, isusulat ng guro ang
Lalaking Superhero sa isang bahagi, at Babaeng Superhero sa kabilang
bahagi. Itatakda ng guro kung aling bahagi ang mapupunta sa aling grupo.
Pagkatapos, bibigyan ng limang minuto ang bawat grupo upang maglista ng
mga pangalan ng mga kilala nilang superhero ayon sa naitakdang kasarian
sa kanila. Ang pinakamaraming mailista ang mananalong grupo.
Pagkatapos ng gawain, magkakaroon ng talakayan ang klase. Maaaring
gamiting gabay ang sumusunod na tanong:
1. Patas ba ang laro? Ipaliwanag ang sagot.
2. Bakit kaya mas maraming nailista ang isang pangkat kaysa sa isa
pang pangkat?
3. Alisin ang mga bersiyon ng superhero sa isa pang kasarian na lumitaw
lamang kalaunan. Halimbawa, kung isinulat si Batgirl, ekisan ito dahil
naunang lumitaw si Batman sa kaniya. May nagbago ba sa estado ng
laro? Nagbago ba ang nanalo?
4. Sa iyong palagay, ano kaya ang papel ng kasarian sa dami ng
bayani/superhero na lumilitaw sa kasarian na iyon? Bakit ganoon ang
dami ng mga lalaking superhero? Bakit ganoon ang dami ng mga
babaeng superhero?
31
Panitikan
Ang Epiko ng Nalandangan: Ang Paghahanap ni Matabagka
sa Diyos ng Hangin
Isang Buod na Halaw mula sa The Epics ni Damiana Eugenio
Pinilit ni Matabagka ang kaniyang kapatid na si Agyu na sabihin sa kaniya
ang babalang ibinahagi ng tumanod (gabay na kaluluwa). Napansin kasi ni
Matabagka na hindi mapakali ang kaniyang kapatid noong nakaraang mga
araw dahil sa babalang ito.
Ikinuwento ni Agyu na sinabi sa kaniya ng tumanod na naghahandang
lusubin ni Imbununga ang Nalandangan, ang kaharian ni Agyu. Kapag
nangyari ito, mawawasak ang Nalandangan at mamamatay ang lahat ng
nakatira rito, dahil si Imbununga ang may hawak ng makapangyarihang
taklubu, na kayang lumikha ng napakalakas na mga ipuipo, at ang baklaw,
kung saan nakatira ang pinakamarahas na mga bagyo.
Nang marinig ito, tumawa lang si Matabagka, at sinabi sa kapatid na wala
siyang dapat ipag-alala. Iniwan ni Matabagka si Agyu, pumunta sa kaniyang
silid, at naghanda upang umalis.
Kinuha niya ang kaniyang libon - ang sisidlan ng mga nganga at kung anoano pa. Sumakay siya sa kaniyang sulinday, isang malaking salakot na
nakalilipad. Tahimik na tahimik siyang lumipad palayo ng Nalandangan.
Nang malaman ni Agyu ang pag-alis na ito ng kaniyang kapatid, nag-utos
siya sa kaniyang mga kawal na hanapin ito. Nagpadala siya ng mga sundalo
upang harangin si Matabagka at ibalik siya sa Nalandangan.
Malayo ang nilipad ni Matabagka, ngunit narating niya ang bahay ni
Imbununga. Bumaba siya sa gitna ng silid kung saan nakaupo si Imbununga,
na nagulat sa biglang paglitaw ng isang napakagandang dalaga sa kaniyang
harapan. Para kay Imbununga, parang isang sinag ng araw ang pagdating ni
Matabagka.
Nagkunwari si Matabagka na naligaw lamang papuntang Nalandangan, at
nagtanong kung paano makapunta rito, sa pag-iisip na sasabihin ni
Imbununga ang ilan sa mga plano niya sa paglusob sa Nalandangan. Hindi
nagtagumpay ang plano ni Matabagka. Sinabi ni Imbununga na hindi siya
magbibigay ng kahit anong impormasyon hanggat hindi siya pinakakasalan
ni Matabagka. Hindi rin makaaalis si Matabagka dahil pinipigil ni Imbununga
ang paglipad ng sulinday gamit ang kaniyang kapangyarihan ng hangin.
Napilitan si Matabagka na pakasalan si Imbununga. Samantala, hindi rin
nagtagumpay ang paghahanap ng mga tauhan ni Agyu kay Matabagka.
Naging mabuting asawa si Matabagka. Ngunit hindi niya nalilimutan ang
kaniyang misyon. Nang makita niya kung saan itinatago ni Imbununga ang
taklubu at baklaw, nag-isip siya agad ng isang plano.
32
Panitikan
Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit
Isang Buod ng Epiko ng mga Bagobo
Sa Kaharian ng Kuaman, may isang lalaking nagngangalang Tuwaang.
Tinawag niya ang kaniyang kapatid na si Bai.
Lumapit si Bai, at ito ay nagdala ng nganga. Ang magkapatid ay ngumuya ng
nganga. Sinabi ni Tuwaang na may dalang mensahe ang hangin na
pinapapunta siya sa kaharian ni Batooy. May dalagang dumating sa kaharian
ngunit hindi nakikipag-usap sa mga kalalakihan doon, kaya pinatawag ng isa
sa mga kalalakihan ang hangin para ipatawag si Tuwaang.
34
bisita) ngunit sinagot naman siya ni Tuwaang na may pulang dahon (mga
bayani) sa okasyon.
Nagsimula ang mga unang seremonya ng kasal. Binayaran ng mga kamaganak ang mga savakan (mga bagay para sa babaeng ikakasal at mga
nakabalot na pagkain na inaalay ng mga kamag-anak ng lalaking ikakasal) ng
babaeng ikakasal, hanggang may naiwang dalawang hindi mabayaran.
Umamin ang Binata ng Sakadna na hindi niya kayang bayaran ang dalawang
bagay, pero tinulungan siya ni Tuwaang gamit ng paglikha ng isang
sinaunang gong bilang kapalit sa unang bagay at gintong gitara at gintong
bansi (o gintong plawta) sa pangalawang bagay. Lumabas ang Dalaga ng
Monawon, ang dalagang ikakasal para magbigay ng nganga sa lahat ng
bisita.
Pagkatapos niyang bigyan ang lahat ng panauhin ng nganga, umupo siya sa
tabi ni Tuwaang. Nagalit ang Binata ng Sakadna. Hinamon ng binata si
Tuwaang sa labas ng bahay. Ang Gungutan, samantala ay nakapatay na ng
mga kasama ng binata hanggang sa anim na lang ang natira. Nagkipaglaban
ang dalawa sa anim na kalaban hanggang ang natira na lamang ay si
Tuwaang at ang Binata ng Sakadna.
Binato nang napakalakas ni Tuwaang ang binata at lumubog siya sa lupa at
nakita niya ang isa sa mga tagapagbantay ng mundong ilalim. Bumalik agad
sa mundo ang binata at itinapon naman si Tuwaang sa mundong ilalim, kung
saan nakita rin ang tagapagbantay rito. Nalaman ni Tuwaang ang kahinaan
ng binata, at pagkalabas niya roon, kinuha ang gintong plawta na nagtataglay
ng buhay ng binata. Dahil mas ginusto ng binata na mamatay kaysa
mapabilang sa kampon ni Tuwaang, sinira ni Tuwaang ang plawta at ang
binata ay unti-unting namatay.
Inuwi ni Tuwaang ang dalaga sa Kuaman kung saan siya ay naghari
habambuhay.
36
Pagpapayaman
1. Isa sa mga katangiang taglay ng epiko ay ang pagkakaroon nito ng
mga pangyayaring may kababalaghan. Isa-isahin ang mga
kababalaghang nakapaloob sa binasang epiko. Pagkatapos, sagutin
mo ang tanong: Sa iyong palagay, paano nakatulong ang nasabing
kababalaghan upang makilala ang mga tauhan? Gamitin mo ang
dayagram sa iyong pagsagot. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat.
TUWAANG
Mga Kababalaghan
Pangalan:____________________________
Tirahan: ____________________________
Katangian:__________________________
Pangarap: __________________________
Edad: _______________________
Hilig: _______________________
Kakayahan: __________________
Misyon: ____________________
A at B: Pagkakaiba
Tuwaang
C
A
Tauhan sa
ibang
epiko
C: Pagkakatulad
TUWAANG
Mga Patunay
38
Pangwakas na Pagtataya
Portfolio
Balikan ang mga ginawa mong tula, drowing, at kuwento sa markahang ito.
Maaari mong paghusayin pa at rebisahin ang mga nilikha mo. Pumili ng sa
tingin mo ay limang pinakamaganda mong nagawa, at tipunin ito sa isang
folder o envelope. Ito ang magsisilbing portfolio mo para sa markahang ito.
39
Panimulang Pagtataya
Tula
o Santa Cruz ni Fray Francisco de San Jose
Ang Pasyon
o Sipi mula sa Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong
Panginoon Natin ni Gaspar Aquino de Belen
Panitikang Rebolusyunaryo
o Pag-ibig sa Tinubuang Lupa ni Andres Bonifacio
o Pahayag ni Emilio Jacinto
Panimulang Pagtataya
Simulan ang pag-aaral sa panitikan sa panahon ng Espanyol sa
pamamagitan ng KWHL chart.
K
Ano ang alam mo na?
(What do you know?)
W
Ano ang nais mong malaman?
(What do you want to find out?)
H
Paano mo makikita ang nais mong
maunawaan?
(How can you find out what you want to learn?)
L
Ano ang iyong natutuhan/
naunawaan?
(What did you learn?)
Kaligirang Pangkasaysayan
Ang mahigit na tatlong daang taong pananakop at paniniil ng mga Espanyol
sa ating bansa ang sanhi ng unti-unting pagkakabuo at paglaganap ng
damdaming makabayan sa mga Pilipino. Nagkaroon ng mga bagong kilusan
sa politika at panitikan sa Pilipinas. Ang dating diwang makarelihiyon ay
napalitan ng damdaming mapanghimagsik. Ang naging paksa ng panitikan sa
panahong ito ay pawang pagtuligsa sa pamahalaan at simbahan, at pag-
40
Panitikan
Santa Cruz
Fray Francisco de San Jose
O Diyablong manunuboc
ang dilang aral mo,y, buctot,
houag cang sumumoc sumoc,
camiy hindi natatakot,
At ang aming tinotongcod
ang sandatang Santa Cruz,
pinagpacoan cay Jesus,
(na sa tauo, ay tumubos.)
Pagpapayaman
Talakayan
a. Batay sa natutuhan ninyo sa mga naunang aralin, ano ang tugma at
sukat ng tula (dapat ay bigkasing kurus ang Cruz, dahil ganito ito
binibigkas noong panahong iyon)?
b. Bakit kaya isinulat gamit ang malaking titik ang mga salitang Diyablo,
Santa Cruz, at Jesus?
c. Ano ang sinasagisag ng Santa Cruz?
Alam Ba Ninyo?
Sa karamihan ng mga akda noong panahon ng Espanyol ay may tunggalian
sa pagitan ng Kasamaan at Kabutihan. Napakalat ang ideya na ang panahon
41
Ang Pasyon
Sa pamamagitan ng panitikan napalaganap ng mga mananakop ang
bokabularyong panrelihiyon. Tulad ng tula ni Fray Francisco de San Jose na
binasa ninyo, relihiyoso ang tema ng pasyon. Ang Pasyon ay isang
naratibong tula tungkol sa buhay ni Kristo, mula kapanganakan, hanggang
kamatayan, hanggang sa muli nitong pagkabuhay. Bawat saknong ng Pasyon
ay may limang linya. Bawat linya ay may walong pantig. Inaawit ang Pasyon
tuwing Mahal na Araw.
Ang unang pasyong isinulat sa Tagalog ay pinamagatang Ang Mahal na
Pasin ni Jesu Christong Panginoon Natin na tula. Isinulat ito ni Padre
Gaspar Aquino de Belen. Nasa ibaba ang isang sipi mula sa naturang
Pasyon.
Panitikan
Sipi mula sa Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin
Padre Gaspar Aquino de Belen
I
1
2
3
4
5
II
1
2
3
4
5
III
1
2
3
4
5
IV
1
2
3
4
5
Di na aco magbalata
at icao na ang bahala
ay Inang caauaaua,y,
sa lalaot manding guitna
binabagyong ualan tila.
42
1
2
3
4
5
VI
1
2
3
4
5
VII
1
2
3
4
5
VIII
1
2
3
4
5
IX
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
XI
1
2
3
4
5
XII
1
2
3
4
5
43
XIII
1
2
3
4
5
XIV
1
2
3
4
5
XV
1
2
3
4
5
Pagpapayaman
Talakayan
1. Nagpapahayag ng matinding pag-ibig si Maria para sa kaniyang anak
ang siping ito. Aling mga salita ang nagpapahayag ng lubos-lubos na
damdamin?
2. Ano ang epekto ng pag-uulit ng dito sa simula ng karamihan sa mga
saknong?
3. Ayon kay Almario (2006), katangian ng panitikan noong panahong ito
ang pagsulong ng labis na pamimighati at kirot ng kawalang pag-asa.
Batay sa pag-aaral ninyo sa panahon ng mga Espanyol, bakit kaya ito
ang damdamin ng mga akda noon?
Gawain: Pagsusuri sa Tradisyon ng Pasyon
Bumuo ng mga pangkat ng 5 hanggang 8 miyembro. Bawat pangkat ay
maghahanap ng kopya ng Pasyon na inaawit sa inyong bayan tuwing Mahal
na Araw. Ikompara ito sa Pasyon ni Gaspar Aquino de Belen. Ano ang
nagbago sa tradisyon ng Pasyon mula noong panahon ng Espanyol
hanggang sa kasalukuyan? May nagbago ba sa teksto o paraan ng pag-awit
nito? Ano ang dahilan ng mga pagbabagong ito? Pinahahalagahan pa ba ng
mga Pilipino ang tradisyong ito? Mag-uulat ang bawat grupo tungkol sa mga
sagot ninyo sa mga katanungang ito.
44
Panitikang Rebolusyunaryo
Hindi lang relihiyoso ang naging paksa ng panitikan sa panahong ito. Dahil sa
pang-aapi ng mga Espanyol sa mga Pilipino, di nagtagal ay nagpahayag ng
pagtuligsa ang mga manunulat. Pangunahin dito ang mga bayani tulad nina
Andres Bonifacio, Marcelo del Pilar, at Emilio Jacinto.
Sa akda ng mga katipunero ay mababatid ang pagnanasa ng ating mga
ninuno na matamo ng tinubuang bayan ang tunay na kalayaan. Sa akda rin
nila malalaman ang uri ng lipunan noong panahon ng pananakop:
pagmamalabis, pang-aalipin, at pagyurak sa pagkatao ng mga Pilipino. Kaya
naman karaniwan sa anumang panitikang rebolusyunaryo na may
pagpapahayag ng kasawian, pati na rin ng pagnanais na lumayang muli.
Panimulang Gawain: Bayanitikan
Ang mga nasa larawan ay ilan lamang sa mga bayaning Pilipino na
nagpahayag ng damdamin sa kani-kanilang panulat. Basahin at unawain ang
bawat saknong. Isulat sa sagutang papel ang letra na tutugon sa angkop na
akda ng nakalarawang manunulat.
A
B
Idalanging lahat yaong nangamatay,
nangagtiim hirap na walang kapantay;
mga ina naming walang kapalaran
na inihihibik ay kapighatian.
Jose P. Rizal
Sa cadaquilaang ito, sino kaya sa mundo ang sa
caniyay macacahuad? Huwag na ang sa gawang
lumicha, huag na sa pagdudulot ng buhay at
kaligayahan, may puso caya baga sa lupang
pagmamahal? May puso caya baga sa lupang
macapamumuhunan nang buong pag-irog sa iyo cahit
sucat nang wala cang igaganti cundi catampalasan?
Emilio Jacinto
45
mula sa Impresiones
Apolinario Mabini
Paalam na, Ina, itong Pilipinas,
Paalam na, Ina, itong nasa hirap,
Paalam, paalam, Inang walang habag,
Paalam na ngayon, katapusang tawag.
-
46
Talasalitaan
Upang higit mong maunawaan ang tula, bigyang-kahulugan ang ilang
mahihirap na salitang ginamit ng may akda. Hanapin ang kahulugan ng mga
ito sa loob ng kahon, at isulat sa sagutang papel ang letra ng wastong sagot.
Pagkatapos ay gamitin ang mga salitang ito sa pagbuo ng isang talata na
may kaugnayan sa tula, pagkatapos mong magbasa. Gawin sa isang buong
papel.
1.
2.
3.
4.
5.
isinisiwalat
sakbibi
itigis
tatalikdan
lumiyag
a. itapon
b. tatalikuran
c. inilabas
d. kaligayahan
e. umibig
f. matinding kalungkutan
Panitikan
Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
Andres Bonifacio
Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya
sa pagkadalisay at pagkadakila
Gaya ng pag-ibig sa tinubang lupa?
Aling pag-ibig pa? Wala na nga, wala.
Ulit-ulitin mang basahin ng isip
At isa-isahing talastasang pilit
Ang salitat buhay na limbag at titik
Ng sangkatauhan itoy namamasid.
Banal na pag-ibig! Pag ikaw ay nukal
Sa tapat na puso ng sinot alinman,
Imbit taong-gubat, maralitat mangmang,
Nagiging dakila at iginagalang.
Pagpupuring lubos ang palaging hangad
Sa bayan ng taong may dangal na ingat;
Umawit, tumula, kumathat sumulat,
Kalakhan din niya'y isinisiwalat.
Walang mahalagang hindi inihandog
ng may pusong mahal sa Bayang nagkupkop;
Dugo, yaman, dunong, katiisa't pagod,
Buhay ma'y abuting magkalagut-lagot.
47
48
Pagpapayaman
Talakayan
1. Paanong inilarawan ni Bonifacio ang pag-ibig niya sa bayan?
2. Saan maaaring ihambing ang pag-ibig na nadarama ng may-akda para sa
kaniyang bayan? Ipaliwanag. Iguhit din ang maaaring sumagisag sa pagibig na ito.
a. Maghanap ng isang tula sa kasalukuyang panahon na pag-ibig sa
bayan ang paksa. Sipiin mo ito at ihambing sa tulang isinulat ni
Bonifacio.
Gawain: Pananaliksik
Magsaliksik tungkol sa iba pang panitikang rebolusyunaryo. Anong mga
pinangarap ng mga Katipunero para sa ating tinubuang lupa? May pinagkaiba
ba ang halagahan ng Katipunan sa halagahan ng mga Kristiyano?
Panitikan
Pahayag
Emilio Jacinto
Isa iyong gabing madilim.
Wala isa mang bituing nakatanglaw sa madilim na langit ng kagimbalgimbal na gabing iyon.
Ang tahanang katatagpuan sa naturang kabataan ay natatanglawan ng
isang tinghoy, na kukurap-kurap at ang liwanag ay nanganganib nang kusang
panawan ng bhay.
50
na
kundi ang higit na kabutihan ng lahat; nang dahil sa akin ay natimawa ang
mga alipin at nahango mula sa lusak ng pagkalugami at kalapastanganan; at
napugto ang kayabangan at kayamuan ng kanilang mababangis na
panginoon; kailangan ako sa bawat naisin at lasapin ng mga bayan at sa
ilalim ng aking kalinga ay may ginhawa at biyaya at kasaganaan ang lahat,
katulad ng idinulot ko sa Hapon, Amerika, at ibang pook; nang dahil sa akin
ay umiimbulog ang diwa upang siyasatin at tuklasin ang mga hiwaga ng
siyensiya, saanmang pinaghaharian ko ay napaparam ang mga pighati at
nakasisinghap nang daglian ang dibdib na nalulunod sa pang-aalipin at
kabangisan. Ang pangalan ko ay KALAYAAN."
Nagulilat at naumid ang kabataan pagkarinig nit at pagkaraan ng
ilang saglit ay saka nakapangusap:
"Sapagkat ang mga kabutihan at biyaya mo ay walang kapantay, o
kataas-taasang Kalayaan! Papawiin ko ang pighati na nagpapabalong ng
labis-labis na luha sa aking mga mata, na ang sanhi ay hindi naiiba sa mga
pagdaralita ng aking lupang sinilangan. Kung mapagmamasdan mo ang mga
alipusta, mga pangangailangan, mga kautusang dapat tiisin at pagdusahan
ng aking bayan ay matitiyak na tutubuan ka ng awa at muling kakalingain sa
iyong magiliw at di-mapag-imbot ngunit kinakailangang pangangalaga. Ay,
ihihibik ng aking mga kapatid!
Ako, sabi nila, ay nagugutom, at siyang nagturo sa akin na pakainin
ang nagugutom ay tumugon: Kainin ang mga labi at mga mumo sa aming
masaganang mga piging, sa aming mariwasang hapag:
Sabi ng aking mga kapatid: Ako'y nauuhaw, at siyang nagturo sa
akin na painumin ang nauuhaw ay tumugon: Lagukin ang inyong mga luha at
ang pawis, sapagkat dudulutan namin kayo ng sapat na kalinga nita:
"Hibik ng aking mga kapatid: 'Wala akong damit, ganap na akong
hubad', at siyang nag-utos sa amin na damitan ang hubad ay tumugon:
Ngayon di'y babalutin ko ang buong katawan ng patong-patong na mga
tanikala:
"Sabi ng aking mga kapatid: 'Nahalay ang aking puri ng isang kura, ng
isang Kastila, ng isang mariwasa,' at ang hukom na matibay na haligi ng
hustisya ay tumutugon: 'Ang taong iyan ay tulisan, isang bandido at isang
masamang tao: ikulong sa piitan!'
"Sasabihin ng aking mga kapatid: 'Kaunting awa at kaunting lingap,' at
mabilisang tutugon ang mga maykapangyarihan at pinunong makatwiran at
mabuting loob kung mamahala: 'Ang taong iyan ay filibustero, isang kaaway
ng Diyos at ng Inang Espanya: Dalhin sa Iligan!'
"Pansinin at pagmasdang mabuti, KALAYAAN; pagmasdan at pansinin
kung dapat magdamdam ang aking puso at kung may sanhi ang pagluha ...
52
Pagpapayaman
Talakayan
1. Balikan ang sariling karanasan, kailan ka nakaramdam ng isang
malalim at tunay na ligaya? Totoo ba ang sinasabi ng tauhan sa
kuwento? Ipaliwanag.
2. Ano kaya ang simbolo ng manunulat sa sumusunod na pahayag?
Ipaliwanag.
a. Sabi ng aking mga kapatid: Akoy nauuhaw, at siyang nagturo sa
akin naLagukin ang inyong mga luha at pawis
b. Hibik ng aking mga kapatid: Wala akong damit, ganap na akong
hubad at siyang nag-utos sa amin na damitan ang hubad ay
tumugon: Ngayon diy babalutin ko ang buong katawan ng patongpatong na mga tanikala.
3. Ano raw ang magagawa ng pag-iyak at pagdadalamhati? Ano ang
maaaring gawin nito para sa isang tao?
4. Mula sa pananaw ni Kalayaan, bakit palaging tiyak ang pagiging wasto
at tuwid?
5. Ayon kay Kalayaan, sino ang mga karapat-dapat sa kaniyang
pagkalinga? Ipaliwanag at gumamit ng mga kongkretong halimbawa.
54
Pangwakas na Pagtataya
1. Balikan natin ang KWHL chart na ginawa ninyo sa simula ng pag-aaral
ng panahon ng Espanyol. Talakayin ninyo sa klase ang mga sagot
ninyo sa KWHL chart. Paanong nagbago ang inyong mga pananaw at
naunawaan tungkol sa panahong ito ng ating kasaysayan? Paanong
nasalamin ng mga akda noong panahong ito ang kalagayang
panlipunan?
2. Magsaliksik tungkol sa iba pang anyo ng panitikan na lumaganap
noong Panahon ng mga Espanyol. Ibahagi sa klase ang mga
nasaliksik. Anong mga tema at damdamin ng mga akdang nasaliksik
ninyo?
55
Dula
o Walang Sugat ni Severino Reyes
Maikling Kuwento
o Paglalayag sa Puso ng Isang Bata ni Genoveva Edroza Matute
Balagtasan
o Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan ni Jose Corazon de Jesus at
Florentino Collantes
Tulang Tradisyonal
o Bayan Ko ni Jose Corazon de Jesus
Tulang Modernista
o Ako ang Daigdig ni Alejandro G. Abadilla
Kaligirang Pangkasaysayan
Napunta sa kamay ng mga Amerikano ang Pilipinas noong 1898. Dahil sa
kanila nakarinig ang mga Pilipino ng balita sa radyo, nakasakay sa tranvia, at
nakakain ng cotton candy. Natuto tayo ng Ingles, nag-isip ng demokrasya, at
nalaman na ang A ay unang titik ng apple.
Tinawag tayong little brown brother ng Amerika, na sabay nagpapakita ng
pagmamahal at pagmamaliit. Pinadala ang mga Igorot sa 1904 St. Louis
World Fair at itinanghal bilang mga kawawang nakabahag at kumakain ng
aso kaya kailangang turuang maging sibilisado.
Bahagi ito ng paniniwala ng mga Amerika na itinadhana silang maghari.
Tinawag nilang Benevolent Assimilation o Mapagkalingang Pag-angkin ang
ginagawa nila. Ngunit alam ng mga Pilipino na hindi sila ganap na malaya.
Kaya ipinagpatuloy nila ang laban sa larangan ng politika, sa pamamagitan
ng armas, at sa tulong ng mga dula, tula, at kuwento noong panahong iyon.
Pagbabago sa Paksa
Natural na pumasok sa panitikan noong panahong iyon ang kulturang
Amerikano. Naging moderno ang mga paksatungkol sa mga indibidwal sa
gitna ng malalaking gusali at mga makinang mabilis ang takbo sa mga
sementadong kalsada.
Kasabay nito, naging mahalagang paksa rin ang buhay-probinsiya at mga
taong nagbubuklod upang maging isang bayan.
56
Pagbabago sa Anyo
Iba rin ang nausong porma ng panitikan pagdating ng mga Amerikano. Ang
mga dulang komedya at senakulo ay pinalitan ng sarsuwela at dulang
pantanghalan. Ang patulang larong katulad ng duplo ay naging balagtasan. At
ang mga tulang nagtataglay pa rin ng katutubong tugma at sukat ay
sinabayan ng mga tulang nasa malayang taludturan.
Gabay sa Pagbabasa:
1. Ano-anong detalye ukol sa Pilipinas ang makikita sa dula?
2. Ano-ano naman ang problema nina Teong at Julia?
Panitikan
Walang Sugat
Severino Reyes (1898)
buod batay sa Pineda (1979)
Unang Yugto
1
2
Ikalawang Yugto
7
10
Ikatlong Yugto
11
Sinabi ni Lucas kay Julia kung bakit hindi natugunan ni Teong ang
kaniyang liham. Nagbilin lamang ito na uuwi sa araw ng kasal.
12
Habang nanliligaw si Miguel kay Julia, si Teong pa rin ang nasa isip
ng dalaga. Ayaw niyang makipag-usap sa manliligaw kahit kagalitan
siya ng ina.
13
14
58
15
16
17
18
Pagpapayaman
Talakayan
1. Sa anong panahon at saan naganap ang kuwento?
2. Ilarawan sina Teong at Julia at ang kanilang relasyon.
3. Anong dalawang pag-ibig ni Teong ang humihila sa kaniya sa
magkabilang direksiyon?
4. Ano naman ang dalawang tunggalian sa kuwento ukol sa mga pag-ibig
na ito?
5. Paanong maaaring maging talinghagang rebelde ang kuwento nina
Teong at Julia?
6. Noong Panahong Amerikano, ano kaya ang nakitang kahulugan ng
mga tao sa dulang ito?
7. Sa kasalukuyang panahon, ano kaya ang sinasabi ng dula?
8. Makatarungan ba ang panlilinlang na ginawa nina Teong para
maikasal sila ni Julia? Bakit o bakit hindi?
Susunod naman ang isang sipi mula sa Ikalawang Tagpo ng Unang Yugto.
Para malasap mo rin ang mga aktuwal na tunog ng dula.
59
Gabay sa Pagbabasa:
1.
2.
3.
Panitikan
Walang Sugat - Unang Yugto, Ikalawang Tagpo
Severino Reyes (1898)
1 TEONG:
2 JULIA:
3 TEONG:
4 JULIA:
5 TEONG:
6 JULIA:
7 TEONG:
(Nagtatampo) Ay!
8 JULIA:
9 TEONG:
Masakit sa iyo!
10 JULIA:
11 TEONG: Ay!
12 JULIA:
60
61
Pagpapayaman
Talakayan
1. Ano ang ginagawa ni Teong sa talata 5?
2. Ano naman ang damdamin ni Julia sa talata 6?
3. Ano naman ang ibig sabihin ni Julia sa talata 10 sa pagsabi niyang
nalulunod si Teong sa isang tabong tubig?
4. Anong isyu ang nagsimulang lumabas sa talata 21?
5. Ano kaya ang damdamin ng musika 2 pagkatapos ng talata 23?
6. Paano tayo naihanda ng talata 32 sa mga susunod na mangyayari?
7. Ano ang paborito mong linya at bakit? Bigkasin ito.
8. Ano ang pagkakaiba at pagkakapareho ng ligawan sa dula at ligawan
sa kasalukuyang panahon? Alin ang mas ibig mo?
MAIKLING KUWENTO
Matagal nang nagkukuwentuhan ang mga Pilipino. May mga alamat at epiko
ang mga katutubo. Mayroon ding naisulat na mga kuwento ang mga
rebolusyonaryo at mga ilustrado noong panahon ng Kastila. Ngunit tinawag
lang na maikling kuwento o maikling katha ang mga ito nang dumating ang
mga Amerikano, na napag-alab dahil sa pag-usbong at paglaganap ng
teknolohiya ng imprenta.
Ang mga kuwento noong panahon bago dumating ang mga Hapon ay
karaniwang (Almario sa Matute 1992):
1.
2.
3.
4.
62
Panitikan
Paglalayag sa Puso ng Isang Bata
Genoveva Edroza Matute (1947)
1
10
12
13
14
15
16
17
65
18
Ano ang ginawa kong ito? Ano ang ginawa kong ito? Ito ang itinanong
ko nang paulit-ulit sa aking sarili. Napopoot siya sa akin. At ito'y sinabi
ko rin nang paulit-ulit sa aking sarili.
19
20
21
22
Pagpapayaman
Talakayan
1.
BALAGTASAN
Parang paghinga na sa mga Pilipino ang pagtula, dala na rin ng malakas
nating tradisyong pabigkas sa panitikan. Mula pa sa mga bugtong,
salawikain, at epiko ng mga katutubo hanggang sa mga awit, korido, at
pasyon ng Panahong Kastila.
66
kampupothalamang kapamilya ng sampaguita, mabango rin at maputi ang bulaklak ngunit mas
makapal ang talulot
67
Panitikan
Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan
Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes (1924)
1
68
10
11
12
13
14
15
16
17
10
parangmalawak na kapatagan
napanagimpan--napanaginipan
12
talulotbawat hati ng bulaklak na parang dahong nakapalibot; petal sa Ingles
13
hagkanhalikan
11
69
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
70
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
71
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
72
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
73
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
74
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
75
Pagpapayaman
Talakayan
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
TULANG TRADISYONAL
May mga naniniwalang kailangan nating manatiling nakaugat sa tradisyong
Pilipino para hindi matangay ng agos ng rumaragasang kulturang dayuhan.
At bahaging-bahagi raw nito ang tula. Dapat tungkol sa pag-ibig at buhaynayon. Dapat may makabayang tunguhin. Dapat panatilihin ang mga dating
anyo ng tulalalo na ang mga katutubong anyo tulad ng dalit at tanaga, at
ang anyong awit na ginamit ni Balagtas at makikita sa mga berso ng
balagtasan.
Ang susunod na tula ay isa sa pinakakilalang tulang Pilipino. Lalo pa itong
sumikat nang awitin ni Freddie Aguilar at gamitin sa mga kilos-protesta. Isa
ito sa mga kinanta sa EDSA 1986 at patuloy pa ring bumubuhay sa ating
diwang makabayan.
76
Gabay sa Pagbabasa:
1. Anong kalagayan ng bansa ang inilalarawan sa tula?
2. Anong larawan ang ginamit upang lalo pang palakasin ang mensahe?
3. Alam mo ba ang kantang ito? Pakinggan at awitin.
Panitikan
BAYAN KO
Jose Corazon de Jesus (1929)
1
Pagpapayaman
Talakayan
1. Tukuyin ang tugma at sukat ng tula.
2. Sino ang nagsasalita sa tula at sino-sino ang kausap?
3. Ano ang larawang binubuo sa saknong 3 at 4 ng tula? Anong mga
salita ang bumubuo sa larawang ito?
4. Ano ang sinasabi ng talinghagang ito ukol sa kalagayan ng Pilipinas?
5. Totoo pa rin ba ito ukol sa Pilipinas ngayon? Paano o paanong hindi?
6. Ano ang pinakanagustuhan mong salita o linya? Bakit?
14
15
77
TULANG MODERNISTA
Ngunit may mga nagreklamo na masyado naman daw ang pagkapit ng ibang
makata sa tinatawag nilang makalumang gawi at paksa. Dahil daw gustong
gawing perpekto ang sukat at tugma, nakalimutan na raw ang diwa. At dahil
puro bayan ang iniisip at itinutula, nakalimutan na raw ng makata ang
kaniyang sarili.
Ganito ang sinasabi nina Alejandro G. Abadilla (o AGA) at ng kaniyang mga
tagasunod. Sila ang maaaring sabihing nagsimula ng Modernong Tula. Mga
tula itong madalas ay hindi na nakakulong sa sukat at tugma, at iniisip na ang
sarili. Hindi na nakatuon sa ideyal kundi sa totoong karanasan ng nagsusulat.
Ang susunod na tula ay ang tinatawag na manipesto ni Abadilla. Kung
magulat ka at maguluhan sa tulang ito, huwag kang mag-alala. Isipin mo na
lang ang galit at gulo at paghangang idinulot ng tulang ito noong Panahong
Amerikano.
Gabay sa Pagbabasa:
1. Ano-ano ang sinasabi ng tula ukol sa tula at sa makata?
2. Ano-ano ang kaibahan ng tulang ito sa mga tradisyonal na tula?
Panitikan
Ako ang Daigdig
Alejandro G. Abadilla (1940)
i
ako
ang daigdig
ako
ang tula
ako
ang daigdig
ang tula
ako
ang daigdig
ng tula
ang tula
ng daigdig
ako
ang walang maliw na ako
ang walang kamatayang ako
ang tula ng daigdig
78
ii
ako
ang daigdig ng tula
ako
ang tula ng daigdig
ako
ang malayang ako
matapat sa sarili
sa aking daigdig
ng tula
ako
ang tula
sa daigdig
ako
ang daigdig
ng tula
ako
iii
ako
ang damdaming
malaya
ako
ang larawang
buhay
ako
ang buhay
na walang hanggan
ako
ang damdamin
ang larawan
ang buhay
damdamin
larawan
buhay
tula
ako
iv
ako
ang daigdig
sa tula
79
ako
ang daigdig
ng tula
ako
ang daigdig
ako
ang tula
daigdig
tula
ako
Pagpapayaman
Talakayan
1.
2.
3.
4.
5.
Paghahambing ng Panitikan
Ikumpara pa ang dalawang tulang susunod.
Pag-ibig
Teodoro Gener
1
Erotika 4
Alejandro G. Abadilla (1965)
1
Talakayan
1.
2.
3.
4.
Gabay sa Pagbabasa:
1. Pag-ibig na naman ang paksa. Anong klaseng pag-ibig ng tao sa tao ang
inilalarawan?
2. Anong klaseng pag-ibig naman ng mamamayan sa kaniyang bansa?
PAG-IBIG
Jose Corazon de Jesus (1926)
1
16
lintikkidlat
talonpaglundag; agos ng tubig buhat sa itaas
18
lunospagkabagabag ng damdamin dahil sa lungkot o panghihinayang
19
anodpagsama sa agos ng tubig
20
bukobulaklak na hindi pa bumubuka; bunga ng niyog na hindi pa matigas ang laman
17
82
Pagpapayaman
Talakayan
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
21
katotokaibigan
83
Maikling Kuwento
o Lupang Tinubuan ni Narciso G. Reyes
Tula
o Tahimik ni Gonzalo K. Flores
o Ilang Halimbawa ng Haiku
Kaligirang Pangkasaysayan
Noong Disyembre 8, 1941, apat na oras pagkatapos bombahin ang Pearl
Harbor sa Hawaii, pinasabog din ng mga eroplanong Hapon ang Davao.
Sumunod ang Tuguegarao, Baguio, Iba, Tarlac, at Clark Field. Ganoon
nagsimula ang marahas na pagpasok ng mga Hapon sa ating bansa upang
itatag ang kanilang Greater East Asia Co-prosperity Sphere (Zaide 1956,
338).
Sinusugatan ng mga babae ang kanilang mga mukha para hindi maging
kaakit-akit sa mga sundalong Hapon (Fernandez 2013). Bayong-bayong na
pera ang kailangan para bumili sa palengke dahil sa baba ng halaga ng
Mickey Mouse Money. Pagtatanim ng kangkong sa mapuputik na lugar ang
nagligtas sa buhay ng libo-libong Pilipino dahil sa hirap ng buhay at
kakulangan ng pagkain (Agoncillo 1977, 460).
Kaligirang Pampanitikan
Ipinalaganap ang kultura at wikang Hapon sa pamamagitan ng mga paaralan
at media. At upang mabura ang mga bakas ng Kanluran, sinuportahan din
nang husto ang panitikang Tagalog. Iisa na lang ang naiwang pahayagan sa
wikang Inglesang Tribune. Namayagpag naman ang diyaryong Taliba at
ang magasing Liwayway sa tulong ni Kin-ichi Ishikawa, ang pinamahala sa
mga palimbagan nito (Pineda et al. 1979, 371). Nabayaran nang maayos ang
mga manunulat at kumalat ang kanilang mga akda sa pamamagitan ng
Liwayway. Dito lumabas ang mga maikling kuwento at tulang Tagalog na
kaestilo ng mga haiku ng Hapon (Agoncillo 1977). May mga kumikilala sa
panahong ito bilang Gintong Panahon ng Maikling Kathang Tagalog.
Tungkol sa Kuwento
Ang susunod na kuwento ay nagkamit ng Unang Gantimpala sa patimpalak
sa maikling kuwento ng Liwayway at inilathala sa kalipunang Ang 25
Pinakamabuting Katha ng 1943. Muli itong inilathala nina Abadilla, FB
Sebastian, at ADG Mariano sa kalipunang Maikling Kathang Tagalog noong
1954.
84
Gabay sa Pagbabasa
Pansinin mo ang pamagat - Lupang Tinubuan. Sa kuwento, dalawa ang
tinutukoy nito:
1. Ang Pilipinas. Pinaaalala rin ng pamagat ang pakikipaglaban ng mga
bayani para sa bayan.
2. Ang mas tiyak na lugar kung saan lumaki ang isang tao o kung saan
nanggaling ang kaniyang pamilya.
Habang nagbabasa ka, pansinin mo kung ano-anong detalye sa kuwento ang
tungkol sa Pilipinas, at kung ano-ano ang para sa lugar ng pamilya.
22
85
Walang maganda rito kundi ang langit, ang sabing pabiro ng kutsero
ng karitelang sinasakyan nila. Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng
pagkabigo sa kanyang dibdib. Hindi po naman, ang marahan niyang
tugon. Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki
sina del Pilar, at iba pang bayani ng lahi, at sa gayong mga bukid
nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mga
Kastila. Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya, nagbigay ng bagong
anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid.
25
86
Asyas. Ang iyong Nana Bito. Ang iyong Tata Enteng. Yukod at ngiti
rito, halik ng kamay roon. Mga kamag-anak na malapit at malayo,
tunay at hawa lamang, matatanda at mga bata. Ang lahat yata ng tao
sa bahay, buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa
nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding. Mabuti na lamang
at likas na sarat ang ilong ko, ang naisaloob niya. Kung hindi ay
pulpol na marahil ngayon.
10
11
12
26
27
87
13
14
15
16
Bakit po?
17
18
19
Ganyan din siya kung magsalita, bata pay magulang na ang isip.
20
21
22
23
24
25
26
Nahuli po?
28
88
27
28
29
30
Ang araw, ang tugon ni Danding, sabay pikit ng mga mata niyang
naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong
sa bahay.
31
32
33
34
Ibig niyang mapag-isa kayat nang makita niyang may taong naiwan sa
bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid. Lumulubog na ang araw,
at nagsisimula nang lumamig ang hangin. Ang abuhing kamay ng
takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid. Tumigil si Danding sa tabi
31
32
batbat-sakitpuno ng sakit
tiimpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob
89
36
37
38
39
40
33
ligaligdi-mapakali; naguguluhan
90
Pagpapayaman
Talakayan
1. Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento?
2. Ilarawan si Dandingilang taon na siya? Anong klase siyang tao? Ano
ang importante sa kaniya? Magbigay ng mga patunay mula sa
kuwento.
3. Alin-alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding?
4. Alin-alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang
bayang ipinaglaban ng mga bayani?
5. Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan?
Pansinin ang talata 31.
6. Ano ang sinasabi ng kuwento ukol sa pagmamahal sa bayan?
Kompletuhin ang pangungusap na ito: Ayon sa kuwento, mahalaga
ang Lupang Tinubuan dahil...
7. Mabuti na lamang at likas na sarat ang ilong ko. (talata 9) Ano pa ang
kahulugan ng hirit na ito kung titingnan na ang mensahe ng kuwento?
8. Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat, siyay nakaramdam
ng pagkakaugnay sa bukid na minsay nadilig ng mga luha at
umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang ama. (talata 37) Bakit
makasining ang pangungusap na ito? Anong larawan ang binubuo at
ano ang ipinakikita nito ukol sa relasyon ni Danding sa Lupang
Tinubuan ng kaniyang ama?
9. Basahing muli ang talata 29-30. Bakit araw raw ang tinitingnan ni
Danding? Ano kaya ang ibig sabihin nito? May kaugnayan kaya ito sa
mga bituin sa talata 27?
10. Basahin nang malakas ang talata 15-27. Paano dapat bigkasin ang
Nasaksihan! sa talata 21sigurado? sarkastiko? nakukulangan sa
salita?
11. Inilarawan ang tunog ng tren bilang pintig ng pusong wala nang
alinlangan (talata 5). Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe
ng kuwento? Bakit?
12. Balikan ang talata 35. Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan
ng bukid dito?
13. Ano ang paborito mong bahagi at bakit?
14. May karanasan ka bang katulad ng kay Danding? Ano ang naiisip mo
ngayon ukol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa
kuwento?
91
Tula
Nagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang:
1. matalinghaga;
2. makabayan; at
3. sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo.
Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944.
Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang
taludturan (free verse) sa Pilipinas. Nailalathala rin ang kaniyang mga
maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling
Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962).
Gabay sa Pagbabasa:
1. Maikli lang ang tula, kaya mahalaga ang bawat salita. Namnamin ang
mga ito.
2. May kakaiba rin sa porma nito.
3. Ano ang damdamin/mensaheng binubuo ng mga salita at ng porma?
Panitikan
Tahimik
Gonzalo K. Flores (1944)
tinitigan
ng palabng34 buwan
ang kuwago
sa kalansay na kamay
ng punong kapok35
Pagnamnam sa Akda:
1. Ano ang larawang nililikha ng tula? Idrowing.
2. Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula? Anong mga salita ang
lumikha nito?
3. Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula? Ano ang naidagdag nito
sa mensahe at pakiramdam ng tula?
4. Bakit gabi ang nakalarawan sa tula? Bakit masasabing gabi rin sa
Pilipinas noong panahong iyon?
34
35
92
Matandang batis:
may palakang tumalon-tunog ng tubig.
Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K. Flores mula sa
edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway:
Anyaya
Ulilang damo
sa tahimik na ilog.
Halika, sinta.
Talakayan
1.
2.
3.
4.
5.
94
PANGWAKAS NA PAGTATAYA
Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng
Amerikano
1. Mag-isip ka ng mga kuwento/sitwasyon/larawan ng pag-ibig.
Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan?
Hal. Natalo ko na ang karibal ko sa iyo. Akala ko akin ka na. Iyon pala
gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin.
2. Puwede rin ang kabaliktaran. Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan.
Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig?
Hal. Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno.
Naging malaya na tayong mamahala sa sarili. Pero ang gobyernong
Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan.
3. Gumawa ng maikling tula ukol dito. Malaya kang gumamit ng anumang
porma. Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit.
Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula.
Halimbawang tradisyonal:
Mga kamay ko, marumit duguan,
Anong tagal kitang ipinaglalaban,
Ngunit nang akalang ikay akin lamang,
Hangad mo lang palay aking kayamanan.
Halimbawang Modernista:
Noong nasa Malate ka pa,
inagaw kita sa kanila.
Hindi ka na babalik, nangako ka,
ako lang ang lagi mong kasama.
Pero bakit halik mo, katumbas ng pera?
Sa regalo ka lang lumiligaya?
Hanggang ngayon ba
isa ka pa ring
kalapating mababa ang lipad?
4. Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat.
Puwede ring ilagay sa isang blog. Puwede ring idaan sa maraming
pagpapakinissa tulong ng kaklase, sa tulong ng guro, sa tulong ng
grupo ng mga editor.
95
20 pts
17 pts
15 pts
12 pts
KAWASTUHAN
Wasto ang
balarila ng buo
o halos buong
akda.
Wasto ang
balarila ng
malaking
bahagi ng
akda.
May mga
pagkakamali
sa balarila
na
nakaapekto
sa bisa ng
akda.
Maraming
pagkakamali sa
balarila na
nakaapekto
nang labis
sa bisa ng
akda.
KAAYUSAN
Lohikal at
madulas ang
buo o halos
buong akda.
Lohikal at
madulas
ang
malaking
bahagi ng
akda.
Lohikal at
madulas
ang malakilaking
bahagi ng
akda.
Lohikal at
madulas
ang kalahati
o mas maliit
na bahagi
ng akda.
DATING o
ESTILO
Napakalakas ng
dating ng akda
sa madlang
pinag-uukulan.
Malakas ang
dating ng
akda sa
madlang
pinaguukulan.
May dating
ang akda sa
madlang
pinaguukulan.
Wala pang
dating ang
akda sa
madlang
pinaguukulan.
PAGHAHAIN
Nasunod nang
mabuti ang
lahat ng panuto
at kahingian ng
genre at
nahigitan pa.
Karapat-dapat
ipagmalaki sa
madla.
Nasunod
nang mabuti
ang lahat ng
panuto at
kahingian ng
genre.
Nasunod
nang mabuti
ang halos
lahat ng
panuto at
kahingian ng
genre.
Nasunod
nang
mabuti ang
ilan sa
panuto at
kahingian
ng genre.
Puwedeng may pamagat, pero mas magaling ang wala at buo pa rin.
Halimbawa:
1
Sa Katipunan
sa gilid ng bangketa
tumubong damo.
2
Alay kong rosas...
mula pa sa halamang
bigay ni nanay.
3
Cellphonenahulog.
Walang signal sa bundok.
Pusoy tumibok.
Ano ang larawan sa mga halimbawa?
At ano ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansa?
Puwede mong gamitin ang gabay na ito:
Ano ang larawang naisip mo mula sa kalikasan?
(isulat / iguhit)
Ano ang mensahe nito para sa bayan? (sa isang
pangungusap)
Ilagay sa pormang haiku.
Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarili
ninyong Liwayway).
Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato.
Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase, sa paaralan,
sa Facebook, o sa Instagram.
97
20 pts
KAWASTUHAN Wasto ang
balarila ng
buo o halos
buong akda.
17 pts
Wasto ang
balarila ng
malaking
bahagi ng
akda.
15 pts
May mga
pagkakamali
sa balarila
na
nakaapekto
sa bisa ng
akda.
12 pts
Maraming
pagkakamali
sa balarila
na
nakaapekto
nang labis
sa bisa ng
akda.
KAAYUSAN
Lohikal at
madulas
ang buo o
halos buong
akda.
Lohikal at
madulas
ang
malaking
bahagi ng
akda.
Lohikal at
madulas
ang malakilaking
bahagi ng
akda.
Lohikal at
madulas
ang kalahati
o mas maliit
na bahagi
ng akda.
DATING o
ESTILO
Napakalaka
s ng dating
ng akda sa
madlang
pinaguukulan.
Malakas ang
dating ng
akda sa
madlang
pinaguukulan.
May dating
ang akda sa
madlang
pinaguukulan.
Wala pang
dating ang
akda sa
madlang
pinaguukulan.
PAGHAHAIN
Nasunod
nang mabuti
ang lahat ng
panuto at
kahingian ng
genre at
nahigitan
pa. Karapatdapat
ipagmalaki
sa madla.
Nasunod
nang mabuti
ang lahat ng
panuto at
kahingian ng
genre.
Nasunod
nang mabuti
ang halos
lahat ng
panuto at
kahingian ng
genre.
Nasunod
nang mabuti
ang ilan sa
panuto at
kahingian ng
genre.
98
Panahon ng
Komonwelt
Hanay A
Panahon ng
Kasarinlan
Hanay B
1. Liwayway Arceo
2. Epifanio Matute
3. Alejandro G. Abadilla
C. Lupang Tinubuan
4. Amado V. Hernandez
D. Paglalayag sa Puso
ng Isang Bata
5. Narciso Reyes
Mga Kailangan
Mga Katangian
Mga Hakbang
Ang Dula
Isang tuluyan ang dula na kababakasan ng kulturang Pilipino. Ipinakikita rito
ang paraan ng pamumuhay noon hanggang sa pag-unlad nito sa
kasalukuyan, na naging pagkakakilanlan ng ating lahi. Sa Panahon ng
Kasarinlan, naipagpatuloy ng mga manunulat ang paggamit ng dula bilang
isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan, sa
paggising ng damdamin, at sa pagpapakilos ng sambayanan.
Maliban sa sarsuwela na isa sa uri ng dulang pantanghalan na ipinakilala sa
iyo sa naunang aralin (Panahon ng Amerikano), may iba pang mga uri ang
dula. Ang dula ay isang akdang itinatanghal sa pamamagitan ng kilos at
galaw sa tanghalan. Ito ay naglalarawan ng isang kawil ng mga pangyayaring
naghahayag ng kapana-panabik na bahagi ng buhay ng tao. Gaya ng ibang
katha, ang dula ay naglilibang, pumupukaw ng damdamin, at humihingi ng
pagbabago. Higit na nakapagpapakilos ang dula kaysa ibang akda sapagkat
bukod sa naririnig ang mga salita, nakikita pa ang kilos at galaw sa
tanghalan.
101
Si Dionisio Salazar
Tubong-Nueva Ecija na ipinanganak noong Pebrero 8, 1919 si Dionisio
Santiago Salazar. Nagtapos ng kolehiyo sa Unibersidad ng Pilipinas (kursong
AB) at Unibersidad ng Sto. Tomas (para sa kaniyang MA). Hindi matatawaran
ang kaniyang husay at galing, patunay na rito ang siyam (9) na nobelang
kaniyang isinulat at nailathala. Nagtamo siya ng ibat ibang parangal gaya ng
Carlos Palanca Award, National Balagtas Award, Dangal ng Lahi sa Dula,
Manila Cultural Heritage Award, at TOFIL Awardee for Drama and Literature.
102
Sinag sa Karimlan
Bago basahin ang dulang Sinag sa Karimlan, gawin ang sumusunod:
1. Isulat ang iyong hinuha o palagay kung ano ang ibig sabihin ng pamagat
ng akda.
Sinag sa Karimlan
103
naglabanan
pagpapanggap
natatakpan
pagtataksil
nakakubli
mainit na pinag-uusapan
SINAG SA KARIMLAN
Dionisio S. Salazar
MGA TAUHAN :
Tony, binatang bilanggo
Luis, ang ama ni Tony
Erman, Doming, at Bok, mga kapuwa bilanggo ni Tony
Padre Abena, pari ng Bilibid
Miss Reyes, nars
Isang Tanod
PANAHON: Kasalukuyan
TAGPUAN: Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa
Muntinlupa.
ORAS:
Umaga
PROLOGO:
Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula
Moog ng katarungan Sagisag ng Demokrasya Salaming
pambudhi Palihan ng pusot diwawaterloo ng kasamaan
Hamon sa pagbabagong buhay May mga maikling gayong
dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang
iwasto ay hayut talinghagang mamamayagpag at umiiring sa
batas. Sa isang dakoy may mga walang malay na dahil sa
kasamaang-palad, kahinaan, o likas na mapagsapalaran ay dito
humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan
at Katarungan Marami nang lubha ang mga pumasok at
104
Ernan
Doming
:
:
Ernan
Doming
Ernan
Doming
Bok
:
:
Ernan
Doming
Bok
:
:
:
Doming
Bok
Doming
:
:
:
105
Tony
Ernan
Tony
:
:
Ernan
Tony
Ernan
Bok
:
:
:
:
Tony
Doming
Bok
:
:
:
Tony
Ernan
Bok
Doming
Tony
Ernan
Tony
Ernan
Bok
:
:
Tony
Bok
:
:
Doming
Ernan
:
:
Tony
Ernan
Tony
Doming
Bok
Tony
:
:
:
:
Bok
Tony
:
:
Bok
Tony
:
:
Ernan
Tony
Doming
Tony
:
:
:
Ernan
Doming
Tony
Bok
Tony
:
:
:
:
Ernan
Tony
Ernan
Tony
Ernan
:
:
Doming
Ernan
Bok
:
:
:
Tony
Ernan
:
:
Tony
108
Ernan
Tony
Ernan
Tony
Ernan
Tony
Ernan
:
:
Tony
Ernan
Bok
Ernan
:
:
Bok
Tony
Ernan
Doming
:
:
:
Ernan
Tony
Ernan
Tony
:
:
:
Ernan
Doming
Ernan
Tony
:
:
:
Ernan
Tony
Ernan
Bok
:
:
:
Doming
Tony
Doming
Ernan
:
:
:
Bok
Doming
:
:
Tony
Ernan
Doming
:
:
Bok
Ernan
Bok
Tony
Doming
Bok
Doming
Ernan
:
:
:
:
:
:
Tony
Ernan
:
:
Tony
Ernan
Tony
Ernan
Doming
Tony
P. Abena
Bok
Tony
P. Abena
Tony
:
:
P. Abena
Tony
P. Abena
Tony
Ernan
P. Abena
Tony
P. Abena
Tony
P. Abena
Tony
P. Abena
:
:
P. Abena
Lahat
Tony
:
:
Ernan
Tony
Ernan
Bok
Tony
Bok
Ernan
Bok
:
:
:
Ernan
Bok
Doming
Tanod
Tony
Tanod
Tony
Tanod
:
:
:
:
:
Doming
Tony
Tanod
Tony
:
:
:
:
Ernan
Doming
Bok
:
:
:
Tony
Ernan
114
Luis
Luis
Luis
Tony
Luis
Tony
:
:
:
Luis
Tony
Luis
Tony
Bok
Tony
:
:
Luis
Tony
Luis
:
:
:
Tony
Luis
:
:
Tony
Luis
:
:
Tony
Luis
Tony
Luis
:
:
Tony
Luis
Tony
Ernan
Tony
Ernan
:
:
Tony
Bok
:
:
Doming
Bok
Ernan
:
:
Tony
Ernan
Tony
Ernan
Bok
Doming
:
:
Nars
Tony
Nars
Tony
Nars
Tony
P. Abena
Tony
Bok
:
:
P. Abena
Tony
Nars
Tony
Nars
:
:
P. Abena
PAGKILOS
PANANALITA
Ernan
Doming
Bok
120
PANINIWALA
SALOOBIN
Simula
Wakas
Gitna
Aspektong
Perpektibong
Katatapos
Aspektong
Imperpektibo
Aspektong
Kontemplatibo
122
123
Ang pangangatuwiran ko ay
_______________________________________.
-
Ang pangangatuwiran ko ay
_______________________________________.
124
PANGWAKAS NA PAGTATAYA
Upang subukin ang natutuhan mo sa araling ito, gawin ang sumusunod.
1. Dugtungan ang mga nasa kahon upang makabuo ng makabuluhang
pahayag. Tandaan na itala mo ang kabuuang konseptong natutuhan sa
araling ito sa mga idurugtong na pahayag.
Naliwanagan ako dahil sa
Naunawaan ko na
Nalaman ko na .
125
Masasalamin pa
ba ang kulturang
Filipino sa mga
dulang
pantanghalan sa
kasalukuyan?
Naging mabisa
bang
kasangkapan ng
mga manunulat sa
pagpapahayag ng
kanilang
damdamin,
saloobin, opinyon,
at karanasan sa
dula?
Bakit mahalagang
matutuhan mo
ang tamang
paraan ng
pagpapahayag ng
pagsang-ayon at
pagsalungat?
126
127
Gabay
1. Kuwentong isinalarawan ng mga dibuhista
2. Pahayagan ng masa
3. Makulay na babasahin na hitik sa ibat ibang impormasyon
2. Tukuyin ang inilalarawan ng mga bugtong sa ibaba. Pagkatapos, isulat mo
ang mga titik ng iyong sagot sa mga kahon upang mabuo ang crossword
puzzle.
128
Mga Bugtong:
4
.
2
.
3 Kuwadradong elektronikong
kagamitan, tampok ay ibat ibang
palabas na kinaaaliwan!
3
.
1P
.
5
.
7
.
Kontemporaryong
Panitikan
Paksang Tinatalakay
_____________________
_____________________
_______________
_____________________
_____________________
__________________
Wikang Ginagamit
_____________________
_____________________
_______________
_____________________
_____________________
__________________
_____________________
_____________________
_______________
_____________________
_____________________
__________________
Paraan / Midyum sa
Paghahatid
129
130
Deskripsiyon
Pagsusuri
Magasin
Hindi mawawala ang Liwayway kung pag-uusapan ang magasin sa Pilipinas.
Naglalaman ito ng mga maikling kuwento at sunod-sunod na mga nobela.
Dahil dito, naging paraan ito para mapalago ang kamalayan ng mga Pilipino.
Dinala nito ang panitikan sa mga kabahayan ng pamilyang Pilipino. Bago pa
man ang Digmaang Pasipiko, ang araw ng pagrarasyon ng magasin na ito ay
talaga namang inaabangan ng mga miyembro ng pamilya at nagiging dahilan
din ng kanilang pagtitipon upang mabasa lamang lalo na ang mga nobela.
Bunsod nang mabilis na pagbabago ng panahon, unti-unting humina ang
produksiyon ng Liwayway. Nag-iba ang panlasa ng mga Pilipino mula nang
magpasukan ang ibat ibang magasin mula sa ibang bansa. Sa kasalukuyan,
naririto ang nangungunang mga magasin na tinatangkilik sa bansa.
1. FHM (For Him Magazine) - Ang magasing ito ay tumatayo bilang
mapagkakatiwalaan at puno ng mga impormasyon na nagiging
instrumento upang mapag-usapan ng kalalakihan ang maraming
bagay tulad ng buhay, pag-ibig, at iba pa nang walang pagaalinlangan.
2. Cosmopolitan Magasing pangkababaihan. Ang mga artikulo rito
ay nagsisilbing gabay upang maliwanagan ang kababaihan tungkol
sa mga pinakamainit na isyu sa kalusugan, kagandahan, kultura, at
aliwan.
3. Good Housekeeping - Isang magasin para sa mga abalang ina.
Ang mga artikulong nakasulat dito ay tumutulong sa kanila upang
gawin ang kanilang mga responsibilidad at maging mabuting
maybahay.
4. Yes! - Ang magasin tungkol sa balitang showbiz. Ang nilalaman
nito ay palaging bago, puno ng mga nakaw-atensiyon na larawan at
malalaman na detalye tungkol sa mga pinakasikat na artista sa
bansa.
5. Metro - Magasin tungkol sa fashion, mga pangyayari, shopping, at
mga isyu hinggil sa kagandahan ang nilalaman ng Metro.
6. Candy - Binibigyan ng pansin ang mga kagustuhan at suliranin ng
kabataan. Ito ay gawa ng mga batang manunulat na mas
nakauunawa sa sitwasyon ng mga mambabasa.
7. Mens Health Magasin na nakatutulong sa kalalakihan tungkol sa
mga isyu ng kalusugan. Mga pamamaraan sa pag-ehersisyo,
pagbabawas ng timbang, mga pagsusuri sa pisikal at mental na
132
KONGKLUSYON
____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
___
_____________________________________________________________
Komiks
___
_____________________________________________________________
Ang
komiks ay isang grapikong midyum na ang mga salita at larawan ay
___
ginagamit upang ihatid ang isang salaysay
o kuwento. Maaaring maglaman
_____________________________________________________________
ang
komiks ng diyalogo sapagkat binubuo ito ng isa o higit pang mga
larawan, na maaaring maglarawan o___
maghambing ng pagkakaiba ng teksto
upang higit na makaapekto nang may lalim. Bagamat palagiang paksang
katatawanan ang komiks, sa kasaysayan, lumawak na ang sakop ng anyo ng
sining na ito na kinabibilangan ng lahat ng mga uri (genre), hinahayaan ang
mga artistang tuklasin ang kanilang sariling ekspresyon.
133
Pamagat ng
kuwento
Larawang guhit
ng mga tauhan
sa kuwento
Kahon ng
Salaysay Pinagsusulatan ng
maikling salaysay
tungkol sa tagpo
134
Isang araw,
ipinakita at
ikinuwento ng
lola ni Cyrus
ang mga
sumikat na
komiks noon
na siya ang
isa sa mga
dibuhista nito.
Antas ng Wika
Magasin
Tabloid
Komiks
2. Kumapanayam ng tatlong tao na may ibat ibang uri ng trabaho (tulad ng
guro, kaibigan, at magulang). Ilarawan ang antas ng wika nila.
Paghambingin ang mga antas ng wikang ginagamit nila.
PANGWAKAS NA PAGTATAYA
Batay sa mga natutuhan mong mga araling pampanitikan at pangwika,
bumuo ng isang literary folio ng klase na sumasalamin sa kasalukuyang
kalagayan ng isang barangay. Narito ang mga dapat isaalang-alang sa
paggawa ng folio.
1. Magkaisa ang buong klase kung ano ang magiging pamagat ng inyong
literary folio. Kasama na rito ang napagkasunduang logo, konsepto ng
pabalat ng aklat, at kinakailangang mga larawan.
Mataas na Paaralang Neptali A. Gonzales
Lungsod ng Mandaluyong
KALSADA-PASADA
(Mga Akdang Napulot sa Kalsada)
137
LEYENDA
20 25...
Napakahusay
15 20 .
Mahusay
10 15 .
Katamtamang Husay
5 10 .
0 5 ..
rebisyon
138
Hindi mahusay
Nangangailangan
Madalas na Pinakikinggang
Programa sa Radyo:
___________________
Dahilan Kung Bakit Kinagigiliwan:
______________________
_________________
139
140
nagpapalabas
ng pelikula
nagpapalabas
ng variety
show
nagpapalabas
ng teledrama
nagpapakilala ng
isang produkto
nakikinig ng
mga awit
naghahatid ng mga
talakayan / pulso ng
bayan
nagbibigay ng
opinyon kaugnay
ng isang paksa
naghahatid ng
napapanahong
balita
142
K
W
H
Ano ang alam mo
Ano ang nais Paano mo makikita
na?
mong malaman?
ang nais mong
maunawaan?
L
Ano ang iyong
natutuhan/
naunawaan?
Hindi mahirap alamin ang interes ng mga tagapakinig dahil sa ibat ibang
pamamaraan ng mga istasyon sa pagkilala sa manonood at tagapakinig.
Subalit hindi nila maaaring kunin sa kung saan lang ang kanilang
impormasyon. Dahil dito dapat silang manaliksik tungkol sa mga gustong
mapakinggan ng kanilang mga tagasubaybay. Ilan sa mga maaari nilang
gamitin sa ganitong pananaliksik ay ang survey at panayam.
Survey:
Gumagamit sila ng survey upang malaman ang mga ito tungkol sa
kanilang mga programa. Maaari din silang kumuha ng mga panayam tungkol
sa kanilang mga programa. Ang sumusunod ang ilan sa mga posibleng
lamanin ng isang survey.
1. Multiple Choice ito ang mas mabilis na paraan ng pagpapasagot sa
isang survey. Mas madali itong sagutin kumpara sa iba dahil sa pipili
lamang ang tinatanong ng sagot sa iilang titik.
Tingnan nang mabuti ang mga sitwasyon. Alin sa sumusunod na
pangungusap ang sa tingin mong sasabihin mo?
1. Katatapos lang ng inyong klase. Tinawag ka ng kaibigan mo para
kumain ng tanghalian.
a. Wait lang! May pinapakuha si Maam sa may Xerox.
b. Sandali lang! May pinapakuha si Maam sa may Xerox.
c. Please wait for me! Ill just get something from the Xerox.
2. Pumasok ka sa iyong klase nang ika-pito ng umaga ngunit
matapos ang ilang minuto, kinansela ang klase dahil sa bagyo.
a. I hate the rain. I should still be sleeping at this moment!
b. Kainis naman tong ulan. Dapat tulog pa ako eh!
c. I hate the rain. Dapat tulog pa ako eh!
3. Pinakuha mo sa iyong kaklase ang librong pina-photocopy.
a. How much lahat? May barya kayo sa one thousand?
b. How much? Do you have change for one thousand?
c. Magkano lahat? May barya kayo sa isang libo?
4. May pagsusulit kayo at wala kang panulat. Hihiram ka sana sa
iyong katabi.
a. May panulat ka pa ba na pwedeng hiramin?
b. May extra kang pen? Pwede borrow?
c. Do you have an extra pen I can borrow?
144
SA
DS
Filipino
1------------------2--------------------3------------------4-----------------5
Ilan lamang ito sa mga maaaring lamanin ng isang survey, maaari ding
ayusin at pahusayin ang paraan ng pagtatanong. Bukod sa mga ito maaari
ding gamitin ang pagkuha ng panayam sa mga tagasubaybay.
Panayam
Sa paggawa ng isang panayam kailangang planuhin din ang mga
dapat na gawin at tatanungin. Subalit kasabay nito ang pagiging handa rin sa
pagbuo ng mga pagpapalalim na tanong. Totoong may mga gusto tayong
malaman subalit minsan ay di natin makukuha ang nais nating sagot. Minsan
may pangangailangan ng pagdedetalye subalit kailangan pa ring tandaan na
dapat ay nasa paksa pa rin ang mga tanong.
145
146
Ehersisyo: Radyomentaryo
Bilang bahagi ng iyong gawain puntahan ang alin man sa mga link sa
loob ng bilog. Makinig ng ilang napapanahong mga balita.
147
149
Ugnay Wika
Narito ang ilan pang dagdag na kaalaman upang lubos mong
maunawaan kung ano ang tinatawag na Konsepto ng Pananaw.
1.
2.
RADYOMENTARYONG MAKABAGO
Tandaan: Ang panitikang popular ay may malaking kaugnayan sa
kulturang popular na ang mga bagay ay pawang gumagamit ng mga
bagong kasangkapan, imahe, diwa, at iba pang kaugnay na paksa, upang
maitanghal ang isang uri ng kulturang kakaiba sa dating nakagisnan ng
mga Pilipino.
Mula sa mga gawaing iyong nabigyang-tugon mula sa simula ng
araling ito, bigyang tugon ang tsart na kasunod sa bahagi ng L.
K
W
H
L
Pagkatapos mong maitala ang mga bagay na iyong natutuhan,
bigyang-pansin ang mga bagay na nagdulot sa iyo ng maling pag-unawa.
Hingin ang tulong ng iyong guro upang mas malawak at mas komprehensibo
ang mga bagay na iyong natutuhan.
Sa huli, gumawa ng isang komentaryong sanaysay na tumatalakay sa
isang napapanahong isyu. Gawin ito ayon sa hinihinging pamantayan.
1. Dalawang talatang sanaysay na nagbibigay puna o nagsasaad ng
iyong sariling pananaw.
2. Gamit ang mga salitang nagsasaad ng konsepto ng pananaw.
151
Mahusay
3
Umuunlad
2
Masaklaw na
paglalahad ng
napapanahong
impormasyon
Komprehensibo
at makabuluhan
ang
napapanahong
mga
impormasyong
inilalahad sa
materyal
alinsunod sa
paksang
itinatampok.
Masaklaw,
makabuluhan
at
napapanahon
ang mga
impormasyong
inilalahad sa
materyal
alinsunod sa
paksang
itinatampok.
Makabuluhan
at
napapanahon
ang mga
impormasyong
inilalahad sa
materyal
alinsunod sa
paksang
itinatampok
ngunit may
mga detalyeng
hindi nailahad
na higit na
makatutulong
sa
pagtatanghal.
May
makabuluhan
at
napapanahong
mga
impormasyong
inilahad sa
materyal ukol
sa paksang
itinatampok
ngunit limitado
ang mga ito.
Masining at
maingat na
paggamit ng
wika
Natatangi ang
paggamit ng
wika ng
kabataan nang
higit pa sa
inaasahang
pamamaraan sa
materyal.
Masining at
maingat na
nagamit ang
wika ng
kabataan sa
kabuuang
pagpapahayag
sa nabuong
materyal.
Masining at
maingat na
nagamit ang
wika ng
kabataan sa
karamihan ng
pahayag sa
nabuong
materyal.
Masining na
ginamit ang
wika ng
kabataan sa
karamihan ng
pahayag sa
nabuong
materyal ngunit
hindi maingat
ang paggamit.
Pamantayan
152
Nagsisimula Kabuuang
1
Marka
Mahusay na
aspektong
teknikal
Tipong
propesyonal ang
pagkakagawa
sa materyal
dahil sa husay
ng pagtatagpitagpi ng mga
elemento nito.
Taglay ang
lahat ng
kailangang
elemento sa
mabisang
pagbuo ng
materyal.
Naipapamalas
ang kahusayan
sa teknikal na
pagganap.
Taglay ang
mga susing
elemento sa
mabisang
pagbuo ng
materyal at
naipamalas
ang angkop na
teknikal na
pagganap.
Naipamalas sa
materyal ang
minimal na
antas ng
pagtatagpitagpi ng
elemento at
teknikal na
pagganap.
Pagkapraktikal
ng
rekomendasyon
Ang mga
inilahad na
rekomendasyon
ay
nagmumungkahi
ng kaisipang
pangmatagalan
sa kamalayan
ng madla.
Malinaw at
FaFkapakipakinabang
para sa lahat
ang inilahad na
rekomendasyon.
Makabuluhan
ang karamihan
sa inilahad na
rekomendasyon.
May mga
rekomendasyong inilahad
ngunit hindi
malinaw ang
inimumungkahi
ng mga
kaisipan.
Kabuuang
Marka
XXX
TV Patrol
Talentadong
Pinoy
ART Angel
Rated K
Matanglawin
TV Patrol
Umagang Kay
Ganda
i - Witness
Tween Hearts
154
Telembistiga
Pansinin ang mga pamagat ng palabas sa telebisyon na nakasulat sa
kasunod na mga kahon. Subukang panoorin o saliksikin ang sumusunod na
palabas. Ipaliwanag ang pagkakatulad nila.
INVESTIGATIVE
STORYLINE
DOCUMENTARIES
S. O. C. O.
REEL TIME
KRUSADA
REPORTERS
NOTEBOOK
155
157
Katanggaptanggap na
mga
Kondisyon
Paglalahat
Telementaryo
Maraming makabuluhang kaisipan ang tinalakay sa dokumentaryong
iyong napanood. Subukin mong dugtungan ang kasunod na mga pahayag
upang makabuo ng kaisipang inilalahad nito. Gawin sa sagutang papel.
1. Dadalhin ang pagpag sa karinderya para _______________________.
2. Dahil _____________ kaya binubura sa isipan ang pinanggagalingan
ng pagkain.
3. Nililinis nilang mabuti ang pagpag nang sa ganooy _______________.
4. Dahil sa inspirasyong idinulot sa aking puso ng dokumentaryong ito,
_________________________________________.
5. Tangan-tangan ang pangarap at paniniwalang ibinigay sa akin ng
dokumentaryong Gamu-gamo sa Dilim, _______________________.
Napansin mo ba ang pagkakatulad ng mga pahayag sa itaas? Ano ang
iyong napuna? Tama, may mga salitang ginagamit upang makabuo ng mga
ekspresiyong nagpapahayag ng kaugnayang lohikal. Narito pa ang
karagdagang impormasyon hinggil sa mga ekspresiyong nagpapakita ng mga
konseptong may kaugnayang lohikal.
158
(dahilan + pang-ugnay+resulta)
(resulta + pu + dahilan)
159
2. Paraan at Layunin
Ipinakikita ng relasyong ito kung paano makakamit ang isang
layunin o naiisipan sa tulong ng isang paraan. Tingnan ang halimbawa.
Pansinin ang mga pang-ugnay, pati na ang padron ng pagpapahayag
ng relasyon. (Nakatuon sa layunin ang arrow o palaso)
Upang/ Para matuto nang husto,
nag-aaral siyang mabuti.
(paraan + pu + layunin)
(paraan + resulta)
(resulta + paraan)
160
(bunga + pu + kondisyon)
(bunga + pu + kondisyon)
kaisipan
Larawan ng Mag-inang
Pulubi sa Lansangan
kaisipan
kaisipan
kaisipan
kaisipan
161
kaisipan
Motibasyon: DokPantele
Layunin mo sa gawaing ito na ilapat sa tunay na sitwasyon ang
mahahalagang konsepto tungkol sa dokumentong pantelebisyon na iyong
natutuhan.
Sitwasyon:
Taon-taon ay idinaraos ang pagdiriwang para sa pagkakatatag ng
inyong lalawigan. Ngayong taon, naatasan ang inyong Samahang
Pangkabataan ng Lalawigan (SPL) upang magkaroon ng isang palabas sa
gabi ng pagtatanghal. Bilang Pangulo ng inyong samahan, ikaw ang
naatasang manguna sa pagpapalabas na may layuning maipabatid ang
kasalukuyang kalagayan ng inyong lalawigan. Ito ay sa pamamagitan ng
dokumentaryong pantelebisyon. Ang dokumentaryong inyong itatanghal ay
dapat a) gumamit ng wika ng kabataan sa kasalukuyan, b) may mga
ekspresiyong nagpapakita ng mga konseptong may kaugnayang lohikal, at c)
estilo ayon sa halimbawang iyong nabasa o napanood at sa panlasa ng
kabataang tulad mo.
Bumuo ng isang plano kung papaano iprepresenta ang mga ito.
Bumuo ng balangkas ng takbo ng programa.
Pagnilayan at Unawain
Sa bahaging ito, subukang pagnilayan ang sumusunod na gawain
upang higit mong mapalalim ang iyong pag-unawa sa mahahalagang
konsepto na nakapaloob sa araling ito. Inaasahan na pagkatapos ng mga
gawain, ang lahat ng iyong maling akala o palagay ay naitama na dahil ito
ang daan upang mabisa mong mailipat sa tunay na sitwasyon ang
mahahalagang konsepto na iyong natutuhan. Ipaliwanag sa pamamagitan ng
sumusunod na dayagram kung paano nakatutulong ang Broadcast Media sa
ibat ibang kaparaanan sa ating araw-araw na pamumuhay.
162
BROADCAST MEDIA
TELEBISYON
RADYO
1.
2.
3.
4.
pagbibigay ng impormasyon
pagpapahayag ng mga pananaw at opinyon
pagpapabatid ng mga pangunahing suliranin
paglalatag ng mga solusyon sa mga
pangunahing suliranin
5. aksiyong naisagawa/solusyon sa ipinahatid na
mga suliranin (serbisyo publiko)
Pagpapalalim: Pagsasalin
Pagkakataon mo nang ilipat ang mahahalagang konsepto na iyong
natutuhan sa araling ito. Alam kong kayang-kaya mo ito. Kung mayroon ka
pang hindi nauunawaan, maaari mong tanungin ang iyong guro. Sa
pamamagitan ng mga kasanayang iyong natutuhan mula sa mga aralin
kaugnay ng broadcast media, tiyak na matagumpay na naisakatuparan ang
mga gawaing iyong isinagawa! Batid din ang papel na ginagampanan ng
broadcast media sa paghahatid ng mahahalaga at napapanahong
impormasyon na nagdudulot sa pagkakaroon ng kamalayang panlipunan ng
mamamayan. Muli, subukin natin ang iyong galing at talino. Nasa ibaba ang
isang gawaing tiyak kong kayang-kaya mong isakatuparan.
163
164
Katangiang Pang-Multimedia
Gumamit ng mga
grapiko, video,
tunog, at iba pang
multimedia na
makatutulong
upang higit na
maging
makabuluhan ang
presentasyon.
Sumunod sa batas
kaugnay ng
copyright sa
paggamit ng
multimedia
features.
Gumamit ng
multimedia upang
maisagawa ang
presentasyon.
Sumunod sa batas
kaugnay ng
copyright sa
paggamit ng
multimedia
features.
Gumamit n
g multimedia
upang maisagawa
ang presentasyon,
ngunit may mga
pagkakataong
nalalayo sa tema.
Sumunod sa batas
kaugnay ng
copyright sa
paggamit ng
multimedia
features.
Di-gumamit ng
multimedia upang
maisagawa ang
presentasyon
Pagiging Malikhain
Ang presentasyon
ay ginamitan ng
kakaibang mga
likhang sining
upang mahikayat
ang mga
manonood,
makadaragdag sa
pagpapalabas ng
layunin at tema ng
paksa.
Ang presentasyon
ay ginamitan ng
kakaibang mga
likhang sining
upang mahikayat
ang mga
manonood.
Sinubukang
gamitan ng
kakaibang mga
likhang sining
upang mahikayat
ang mga
manonood.
Walang ginamit na
kakaibang mga
likhang sining
upang mahikayat
ang mga
manonood.
Pagtatanghal
Pinaghandaang
mabuti ang bawat
linya at malinaw
na binigkas ang
bawat salita.
Naipakita ang
kabuluhan ng
paksa at tema
nito.
Pinaghandaang
mabuti ang bawat
linya at malinaw na
binigkas ang
bawat salita.
Di-napaghandaan
ang pagsasalita at
pagganap.
165
Mahusay
3
Umuunlad
2
Nagsisimula
1
Ang
presentasyon ay
may tiyak na
paksa, at may
kaugnayan ang
mga ipinakita
rito sa paksa.
May tiyak na
paksa ang
presentasyon
ngunit ilang
bahagi lamang
ang nagpakita ng
kaugnayan sa
paksa.
Di malinaw na
naipakita ang
paksa at ang
karamihan sa
bahagi ay
walang malinaw
na kaugnayan
sa tema.
Sa tulong ng iba,
nakapaghinuha
ako ng isang
magandang
kongklusyon.
Di naging madali
ang paghinuha
ko ng
kongklusyon.
Nilalaman: Layunin
Ang
presentasyon ay
may tiyak na
layunin o tema.
Ang lahat ng
ipinakita rito ay
may tiyak na
kaugnayan sa
layunin at
lubhang
makabuluhan.
Nilalaman: Kongklusyon
Ginamit ko ang
aking natutuhan
at mga dati ng
kaalaman upang
mailahad ang
aking pag-unawa
sa mga datos na
nakalap.
Nakapaghinuha
ako nang
maayos na
kongklusyon
mula sa mga
datos na
nakalap.
166
Pangwakas na Pagtataya
Punan ang mga patlang sa bawat bilang upang mabuo ang mga
kaisipang isinasaad.
1. Sa pamamagitan ng mga programa sa radyo,
__________________________________________________________.
2. Sa panonood ng mga dokumentaryong pantelebisyon, ang kabataan ay
__________________________________________________________.
167
168
I-WITNESS DOCUMENTARIES
REELTIME DOCUMENTARIES
Ang Pagdadalaga NI
Maximo Oliveros
_____________________________________
__
_____________________________________
__
_____________________________________
__
_____________________________________
__
_____________________________________
__
_____________________________________
_____________________________________
____
DOKUMENTARYO
B. Pagkakaiba
A. Pagkakaiba
C. Pagkakatulad
170
Paunlarin
Ang una mong dapat isagawa ay basahin ang buong teksto, ang iskrip
ng pelikula. Makatutulong ito upang malaman mo kung paanong ang isang
pelikula ay mabisang instrumento sa pagpapaunlad ng pagkatao at
pagbabagong panlipunan.
Narito ang isang halimbawa ng isang pelikula at ang isang bahagi ng
iskrip nito. Ito ay pinamagatang Bata, Bata...Paano Ka Ginawa? mula sa
panulat ng isang batikang nobelista na si Lualhati Bautista.
Simulan mo na ang pagbabasa ng iskrip. Tandaan ang mahahalagang
detalye nito para sa isasagawang mga pag-aaral at analitikong pagsusuri.
Patalasin mo ang iyong isip at pairalin ang iyong imahinasyon nang sa
ganoon kapag ito naman ay iyong pinanood bilang isang pelikula ay mas
malawak ang iyong magiging kaalaman sa isang pelikula na katulad nito.
Lea
Ojie
Isang batang lalaking ga-graduate ang basta na lamang umihi sa upuan niya.
Nagpulasan ang mga tao. Tilian ang mga babae, Aaaayyy! Aaaaayyy!
Isang batang nagkikislapan ang damit na kulay gold ang kinukurot ng palihim
ng kaniyang ina.
171
Ina ng batang kumikislap ang damit: Tahan ka na sabi dyan! Putris ka,
dalawang libo ang gastos ko sa baro mo!
SUPERIMPOSE, TITLE AND CREDITS
EKSENA 2
Ding
Ojie
Ding
EKSENA 3
Lea
Kumpleto sa acting.
Ang tiyan ng nanay, malakit mabilog.
Ano iyon? Tanong ni Ojie sa nanay.
Bola? Bola ng basketbol?
Hindi, iba.
Puwedeng paglaruan?
Hindi at may laman.
Ano ang laman, ha Nay?
Sorpresa, sorpresa!
Ang sorpresa nang lumabas, ako pala!
Paanong ang bola ay naging si Maya?
Biglang tawa si Nanay:
Paglaki mo na Ojie...saka mo malalaman.
Maya
Ding
(kay Maya) Sana naman anak, iba na lang ang tula mo.
Hindi mananalo iyon.
Lea
Ding
Maya
Ojie
Sa isang banda, medyo pa-ismid na binibihisan ng nanay ang batang nakagold na pahikbi-hikbi pa rin.
Ina
173
Paano nakapagpapamulat ng
kamalayan ang isang uri ng
media tulad ng mga pelikula
na bahagi ng ating kultura at
panitikang popular?
Ipaliwanag.
Bilang kabataan, paano mo nakikita
ang iyong sarili bilang isang
mahusay na mag-aaral at pagiging
masunurin sa iyong mga magulang?
Bilang kabataan, ano ang iyong nadarama
kapag hindi ka masyadong
pinahahalagahan ng iyong pamilya? Paano
mo ito sinasabi sa iyong mga magulang?
Paano mo bibigyang-kahulugan ang bawat eksena
sa pinanood mong pelikula? Ano ang naging
implikasyon sa yo nito at sa taglay mong katauhan
bilang isang bata o isang kabataan ngayon sa
ating lipunan?
Paano mo ilalarawan ang mga pangunahing tauhan sa
pelikula, ayon sa mga taglay nilang katangian?
Ipaliwanag.
Sa iyong sariling pananaw, bagamat napakabata mo pa sa
iyong edad, mayroon ka na bang natatanging mga pangarap sa
buhay?
174
Higit pang palawakin ang iyong kaalaman tungkol dito. Basahin ang
sumusunod na Ugnay-Panitikan:
Ang ilan sa mga pelikula ay nagreresulta bilang dokumentaryong
pampelikula sapagkat pangunahing layunin nito ang magbigayimpormasyon, manghikayat, magpamulat ng mga kaisipan, at magpabago
ng lipunan. Sa mas malawak nitong pakahulugan, ito ay isang
ekspresyong biswal na nagtatangkang makita ang realidad at
katotohanan.
Sa mga unang taon noong 1900, nagsimula na ang paglikha ng mga
dokumentaryong pampelikula. Ito ay isang salitang Pranses na ang
pangunahing inilalarawan ay ang pagkuha ng ibat ibang mga eksena sa
anumang gawain ng mga tao sa araw-araw. Inilalarawan ito bilang ang
aktuwal na tanawin o eksena. At sa patuloy na pagdaan ng panahon,
naipakita sa mga tao ang nakakatulad na dokumentaryo tulad ng
travelogue, newsreel tradition, at cinema truth.
Malaki umano ang ginampanang bahagi nito sa bawat bayan noon,
sapagkat ito ang naging instrumento laban sa politika at maling
pamamahala, dahil sa ipinakita nito ang realidad. Naging wartime
propaganda, ethnographic film, at nagsilbing inspirasyon upang makamit
ang maraming tagumpay noon. Sa pamamagitan ng tinatawag na
Cinema Verite ang salitang French na nangangahulugang film truth o
pelikula totoo kung saan nagkaroon ng totohanan at aktuwal na
pagtatagpo at pag-uugnay ng mga pangyayari sa pagitan ng filmmaker o
tagalikha ng pelikula at ng kaniyang film subject o pinakapaksa ng
dokumentaryo. Sa pamamagitan nito, mas nagiging makatotohanan,
mabisa, at makabuluhan ang isang dokumentaryo.
Sa ating modernong kapanahunan ngayon at gaya na din ng ilang mga
nabanggit, karaniwang nauuso ang mga independent o indie films, short
films, advertisements, at mga video advocacies bilang bahagi ng
kulturang popular at panitikang popular nating mga Pilipino.
175
b.
c.
b.
c.
d.
176
177
Nais Ipahiwatig:______________________
____________________________________
___________________________________
Nais Ipahiwatig:______________________
____________________________________
___________________________________
Nais Ipahiwatig:______________________
____________________________________
___________________________________
179
mangyari
ang
kaniyang
mga
hinala?
(pag-
180
Pagsang-ayon
Panghihinayang
Pagsalungat
1. ___________________________________
2. ___________________________________
3. ___________________________________
4. ___________________________________
5. ___________________________________
6. ___________________________________
181
Pahayag:
_____________________________
Paliwanag/Interpretasyon: __________________________________
Pahayag:
_____________________________
Paliwanag/Interpretasyon: __________________________________
Pahayag:
______________________________
Paliwanag/Interpretasyon: ___________________________________
Pahayag:
______________________________
Paliwanag/Interpretasyon:____________________________________
183
Pagnilayan at Unawain
Mula sa mga naunang pinag-aralan, naging litaw ang mahahalagang
konsepto tungkol sa dokumentaryong pampelikula. Kabilang na rito ang
pagsusuri sa nilalaman nito at kung ano ang panlipunang kahalagahan nito
lalo na sa panahon ngayon. Ang isa sa pinakamahalagang elemento ng
dokumentaryong pampelikula ay ang iskrip kung saan nakapaloob ang mga
diyalogo o mga pananalitang namumutawi sa bibig ng mga artistang
gumaganap. Sa pananaw ng scriptwriter at ng direktor, ang mga diyalogong
ito ay may mas malalim na pagpapakahulugan, sapagkat mula sa mga ito ay
makukuha mo ang mga nakapaloob na mensahe upang magsilbi itong
kamalayan upang buksan ang isipan ng bawat isa tungkol sa mga isyung
panlipunan. Narito ang ilan pang gawain na may kinalaman dito upang higit
pa nating mapalalim ang iyong pag-unawa sa kung paanong ang isang
dokumentaryong pampelikula ay mabisang instrumento sa pagpapaunlad ng
pagkatao at pagbabagong panlipunan?
184
___________________________________
___________________________________
____________________
___________________________________
___________________________________
____________________
_________________________________
_________________________________
________________________
185
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
________________________________________
186
IMPLIKASYON
Kaugnayan sa Tunay na Buhay
SARILI
PAMILYA
LIPUNAN
_______________________
_______________________
_______________________
_______________________
_______________________
___________
_______________________
_______________________
_______________________
_______________________
_______________________
___________
_______________________
_______________________
_______________________
_______________________
_______________________
___________
187
Ako Mismo,
Batang Lider
Pagsasalin: Iskripkoto
Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahan na ikaw ay makalilikha ng
isang iskrip para sa isasagawang multimedia presentation gamit ang ibat
ibang uri ng mga pagpapahayag. Ngunit bago iyon, dapat mong malaman na
bago ka gumawa ng isang iskrip para sa mga diyalogo ay dapat mo itong
simulan sa pagbuo ng isang sequence script na magsisilbi mong
pinakapundasyon at pinakagabay sa iskrip na iyong isusulat. Narito ang isang
halimbawa, basahin, pag-aralan, at unawain mo itong mabuti.
188
Kuha at Anggulo
ng Kamera
Establishing
Shot sa school
ground
Medium Shot sa
mga taong
nakapaligid (ibat
ibang senaryo)
Close-Up Shot na
ipakikita ang ilang
mga batang paslit
at ilan sa mga
sanggol na buhat
ng kanilang ina
Eksena /
Sequence 2:
Sa isang dyip
na patungo sa
isang malayong
nayon
Long Shot sa
isang dyip na
patungo na sa
isang nayon
(maalikabok at
mabato ang mga
daanan)
Medium Shot sa
mga
nagsisipagtawanang mga ina
habang
nakasapnay ang
kanilang mga
sanggol.
Mga Detalye/
Paglalarawan at
Kaisipan ng
Eksena
Mga Tauhan at
Iba pang Datos
na Kinakailangan
Magbubukas ang
eksena sa school
grounds sa araw
ng graduation.
Hindi
magkamayaw ang
mga tao.
Masayangmasaya ang lahat
at lubos ang
pananabik.
Ngunit kasabay
nito ay ang pagiyak ng mga batat
sanggol. Maririnig
ang ilang mga
usapan.
Karamihan ng
mga tao sa isang
tipikal na
Graduation Day
(ibat ibang
eksena)
Isa sa mga unang
makikita ang
pangunahing
tauhan (isang
bata) kasama ang
ilang miyembro ng
kaniyang pamilya
(matatapos nang
masaya ang
graduation)
Ipakikita ang
andar ng isang
dyip sa mabato at
maalikabok na
daanan.
Masayang
nagtatawanan
ang mga tauhan
tungkol sa
katatapos na
graduation
hanggang sa
pagdating sa
kanilang lugar
Close-Up Shot sa
nagsasalitang
isang bata
(pangunahing
tauhan)
189
PAGNILAYAN AT UNAWAIN
Ipaliwanag kung paano nakaapekto at nakaimpluwensiya ang sumusunod na
aspekto o mga bagay sa pagbabago ng mga anyo ng panitikan mula sa
tradisyonal na uri tungo sa mga panitikang popular.
Lengguwahe / Wika
Tradisyonal
na
Anyo ng
Panitikan
Makabagong Teknolohiya
Mga Suliranin at
Kalagayang Panlipunan
Prinsipyo at mga
Paniniwala
190
Panitikang
Popular
Orihinalidad at Pagkamalikhain
40 %
20 %
10 %
20 %
Aplikasyong Teknikal
10 %
100 %
192
Kapugaypugay
4
Magaling
3
Umuunlad
2
Nagsisimula
1
Makabuluhan at
napapanahon
ang mga
impormasyong
inilalahad sa
materyal
alinsunod sa
paksang
itinatampok
ngunit may mga
detalyeng hindi
nailahad.
Masining at
maingat na
nagamit ang
wika ng
kabataan sa
karamihan ng
pahayag sa
nabuong
materyal.
May
makabuluhan at
napapanahong
mga
impormasyong
inilahad sa
materyal ukol sa
paksang
itinatampok
ngunit limitado
ang mga ito.
Masaklaw na
paglalahad ng
napapanahong
impormasyon
Komprehensibo
at makabuluhan
ang
napapanahong
mga
impormasyong
inilalahad sa
materyal
alinsunod sa
paksang
itinatampok.
Masaklaw,
makabuluhan, at
napapanahon
ang mga
impormasyong
inilalahad sa
materyal
alinsunod sa
paksang
itinatampok.
Masining at
maingat na
paggamit ng
wika
Natatangi ang
paggamit ng
wika ng
kabataan nang
higit pa sa
inaasahang
pamamaraan sa
materyal.
Masining at
maingat na
nagamit ang
wika ng
kabataan sa
kabuuang
pagpapahayag
sa nabuong
materyal.
Mahusay na
aspektong
teknikal
Tipong
propesyonal ang
pagkakagawa
sa materyal
dahil sa husay
ng pagtatagpitagpi ng mga
elemento nito.
Naipamalas sa
materyal ang
minimal na
antas ng
pagtatagpi-tagpi
ng elemento at
teknikal na
pagganap.
Pagkapraktikal
ng
rekomendasyon
Ang mga
inilahad na
rekomendasyon
ay
nagmumungkahi
ng kaisipang
pangmatagalan
sa kamalayan
ng madla.
Malinaw at
kapakipakinabang para
sa lahat ang
inilahad na
rekomendasyon.
Makabuluhan
ang karamihan
sa inilahad na
rekomendasyon.
May mga
rekomendasyong inilahad
ngunit mabuway
ang mga iminumungkahing
kaisipan.
Masining na
ginamit ang wika
ng kabataan sa
karamihan ng
pahayag sa
nabuong
materyal ngunit
hindi maingat
ang paggamit.
KABUUANG
MARKA
193
MARKA
GLOSARYO
Advertisement Ibat ibang anyo ng patalastas na matutunghayan sa ibat
ibang uri ng media, maging ito man ay sa print media, broadcast
media, films, at mga uri nito.
Adhikain layunin; gusto
Advocacy Isang salitang Ingles na ang katuturan ay isang adhikaing dapat
na maisakatuparan, suportahan, o itaguyod para sa isang natatanging
layunin.
Agam-agam hinala
Analitikal pagbuo ng mga ideya mula sa ibat ibang ideya upang makabuo
ng higit na estratehikong proyekto na sumasalamin sa katotohanan ng
buhay
Angkinin kunin
Arestuhin hulihin
Babae sa Septic Tank Isang independent o indie film na nagtatampok ng
mga isyung panlipunan at ang tunay na kulay ng showbiz na labis ang
pagiging prestihiyoso ngunit may mga kabulukan sa likod ng tabing at
kamera.
Bajo de Masinloc parte ng Philippine Sea
Balakid hadlang
Balangkas pagkakasunod-sunod
Beterano datihan
Bugso ng damdamin napatangay sa nararamdaman
Bulwagan lugar na pagdarausan
Camera Shots and Angles Tumutukoy sa mga kuha at anggulo ng kamera
para sa isang partikular na eksena. Sa pamamagitan nito, naipakikita
ang emosyong nais idiin ng isang senaryo.
Campaign Activity Isang gawain ng pangangampanya para sa isang
natatanging layunin. Sa gawaing ito ay isinasaalang-alang ang ilang
mahahalagang tuntunin.
Cinema Truth May katuturang pelikula totoo; katangian ng isang
dokumentaryong pampelikula upang maipakita ang realidad at aktuwal
na pangyayari.
Cinema Verite Terminong French na ang ibig sabihin ay ang aktuwal na
pagtatagpo at pagkuha ng pangyayari ng isang filmmaker at ng
194
Pagaril pagaralgal
Pagbatikos pagtuligsa, pagbibigay ng komento
Pagkiling pagkampi, pagpanig
Pagkukunwari pagpapanggap
Paglalayag paglalakbay
Paglililo pagtataksil
Pagod hapo
Pagpapahiwatig (foreshadowing) Isang pagpaparamdam, pagpapakilala,
pagbibigay ng mga babala o pahiwatig o pagpapauna sa unahan o
kalagitnaan ng kuwento upang ihanda ang mambabasa sa maaaring
mangyari sa hulihan ng akda.
Pagpapalaluan pagyayabangan
Pagsasahimpapawid ang sistema ng pagpapakinig ng isang programang
panradyo
Pahiwatig Mga pahayag o ideyang hindi lantad o hayag ang kahulugang
nais nitong iparating. May mga pantulong na palatandaan sa loob ng
pangungusap o sa mga bahagi ng akdang makatutulong upang
maunawaan ang kahulugang nais nitong sabihin.
Paksang-diwa o Tema (theme) Itoy pangunahing kaisipan ng tula, katha,
dula, nobela, sanaysay, kuwento ng isang pangkalahatang
pagmamasid sa buhay ng may-akda na nais niyang ipahatid sa
mambabasa. Hindi ito dapat ipagkamali sa sermon o aral. Hindi sapat
na sabihing tungkol sa pagiging ina ang tema. Paksa lamang itong
maituturing. Ilahad ito ng ganito; kung minsay puno ng pagkasiphayo
kaysa kaligayahan ang pagiging ina.
Pananaliksik Isang masusing pag-aaral sa isang paksa o problemang
inihahanap ng solusyon o kasagutan.
Panitikang Popular Anyo ng panitikan na makabago ang mga dulog at
pamamaraan. Dahil na rin sa makabago nitong mga pamamaraan,
estilo, at anyo. Partikular na itoy binabasa at pinanonood ng kabataan
sa panahong kasalukuyan.
Sa orihinal na legal na kahulugan, pag-aari ng mamamayan. Kawing
sa populace na ibig sabihiy hindi aristokrata, hindi aral, mababang uri.
May konotasyong inferior na uri ng literatura, hanggang sa tribyal
(pop). Sa usaping ideolohikal, bagamat tinatangkilik ng lahat ng uri ng
lipunan, may pagkakaiba batay sa pang-ekonomiyang lagay
(halimbawa: klase ng sineng pinapanood, klase ng komiks na
binabasa). Kasalukuyan, nakakawing ang konsepto ng popular sa mas
198
midya, kung ano ang naaabot nito, ang saklaw ang siyang may
kakanyahang maging popular. Ang popular ay may oryentasyong
komersiyal, o sa pagkita (profit).
Pasubali pag-aalinlangan, pagdadalawang-isip
Punto tono ng boses sa pagsasalita
Rehas harang, kulungan, hadlang
Resettlement Area lugar na pinaglipatan upang doon tuluyang manirahan
Sagad-hanggang-langit lubos, wagas, sukdulan, sobra, lubos
Salik bagay na naging daan
Sanggunian kalipunan
Sarat pango
Senaryo Termino sa pelikula na ang ibig sabihin ay tanawin o isang
eksena.
Sequence Script Isang uri at bahagi ng iskrip na nagtatampok ng mga
detalye at kaisipan ng bawat eksena ng isang pelikula o
dokumentaryo. Gayundin ng bawat camera shots and angles nito.
Short Films Maiikling uri ng pelikula na naghahatid ng mahahalagang
mensahe sa mga manonood.
Simbolo Ito ang mga salita na kapag binanggit sa isang akdang
pampanitikan ay nag-iiwan ng ibat ibang pagpapakahulugan sa
mambabasa, isang bagay o kaisipan na kumakatawan sa iba pang
konsepto at maaaring bigyan ng maraming antas ng kahulugan.
Simpatika malakas ang dating ng personalidad
Sisiw maliit, walang lakas, walang kapangyarihan
Social Awareness Sa tunay na katuturan nito ay kamalayang panlipunan
batay sa kaisipan at umiiral na moral ng isang lipunan tungo sa
pagkamulat sa katotohanan.
Tabloid Maliit at abot-kaya kumpara sa isang broadsheet. Sapagkat mas
maliit ang espasyo sa tabloid, mas maliit din ang inaasahang
pagkonteksto sa mga balita. May puntong naisasantabi na ang mga
pambansang isyu. Sa kaunting espasyong ito, nagkakasya ang
maraming sambahayan para sa balita at impormasyon.
Higit na binibigyang pokus ng mga tabloid ang mga police stories
(panggagahasa, pananamantala / molestation, kidnapping, atbp.) at
mga kuwentong ikamamangha ng mga mambabasa kumpara sa
pambansang isyung inilalatag ng mga broadsheet. Sa anyo ng balita
199
200
SANGGUNIAN
Aklat
Baisa-Julian, Aileen G. at Dayag, Alma M., Pluma I Wika at Panitikan para sa
Mataas na Paaralan. Alma M. Quezon City, Philippines, Phoenix Publishing
House, Inc., 2009
Arrogante, Jose A. et al. Panitikang Filipino Pampanahong Elektroniko.
National Book Store. Mandaluyong City, 1991
Austero, Cecilia S. et al. Komunikasyon sa Akademikong Filipino. UNLAD
Publishing House. Pasig City. 2007
Evasco, Eugene at Ortiz Will. PALIHAN Hikayat sa Panitikan at Malikhaing
Pagsulat. C & E Publishing, Inc. Quezon City. 2008
Glinofria, Maurita L. at Laxina, Teresita F., Kadluan ng Wika at Panitikan IV
Makati City, Philippines, Diwa Scholastic Press Inc., 1999.
Mag-atas, Rosario U et al., Panitikang Kayumanggi (Pangkolehiyo),
Valenzuela, Metro Manila, Philppines, National Bookstore, Inc. 1994.
Reyes, Soledad S. Pagbasa ng Panitikan at Kulturang Popular. Ateneo de
Manila University Press. Quezon City. 1997
Rubin, Ligaya T. et al., Panitikan sa Pilipinas, Sampaloc, Manila, Philippines,
Rex Book Store: 2001.
Santiago, Lilia Quindoza et al., Mga Panitikan ng Pilipinas, C & E Publishing
Inc., 2007
Pahayagan
Pilipino Mirror. Eros Atalia. Dagling Katha, Oktubre 29, 2012
Magasin
Awake! Magazine, Social Networking, Watchtower Society, September 2010
Magasing Gumising! Gabay sa Paggamit ng Kompyuter, Oktubre 2011
201
Internet
Aonuevo, Roberto Alimbukad (http://alimbukad.com/2008/08/08/angeditoryal-bilang-lunsaran-ng-panunuri/)
http/www.youtube.com/watch
http://iskwiki.upd.edu.ph/images/1/12/Working_while_in_class.pdf
http://the1010project.multiply.com/journal/item/34/34?&show_interstitial=1&u=
%2Fjournal%2Fitem
http://www.ampedasia.com/forums/showthread.ph
http://www.balita.net.ph/2012/06/kuwentuhang-media/#.UKseSO_QVyw
http://www.gmanetwork.com/news/story/277577/ulatfilipino/balitangpinoy/free
dom-of-information-foi-bill-namimiligrong-mamatay-pagsapit-ng-disyembre
http://www.goodreads.com/author/show/562411.Liwayway_A_Arceo&docid=A
BGlKlbQ9ckHIM&imgurl=http://photo.goodreads.com/authors/1285673744p5/
562411.jpg&w=200&h=255&ei=qcWYUIG4Chttp://www.google.com.ph/images
http://www.google.com.ph/imgres?q=amado+v.+hernandez&num=10&hl=fil&b
iw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=ea4EYMmffqTL9M:&imgrefurl=http://tl.wi
kipedia.org/wiki/Amado_V._Hernandez&docid=4iKXVzDQtavxDM&imgurl=htt
p://upload.wikimedia.org/wikipedia/tl/thumb/4/4d/Amado_V_Hernandez.jpg/20
0pxhttp://www.google.com.ph/imgres?q=epifanio+matute&num=10&hl=fil&biw=1
366&bih=586&tbm=isch&tbnid=ZLKmBTzQV0CoJM:&imgrefurl=http://www.p
anitikan.com.ph/authors/m/egmatute.htm&docid=_HCanklXMTkfgM&imgurl
http://www.google.com.ph/imgres?q=genoveva+edroza+matute&num=10&hl=
fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=TGmUnIRphI7ZEM:&imgrefurl=http:/
/banareskimberly.blogspot.com/2012/07/ang-kuwento-ni-mabuti-nihttp://www.google.com.ph/imgres?q=manuel+l.+quezon&num=10&hl=fil&biw
=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=hZL8VgvZzhW9CM:&imgrefurl=http://www.
takdangaralin.com/history/philippine-presidents-history/manuelhttp://www.google.com.ph/imgres?q=narciso+reyes+lupang+tinubuan&num=1
0&hl=fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=CPphnem0zXRMpM:&imgrefur
http://www.123people.ca/s/narciso%2Breyes&docid=
202
http://www.google.com.ph/imgres?q=rene+villanueva&hl=fil&biw=1366&bih=5
86&tbm=isch&tbnid=ZtEk2Y6A4zEuuM:&imgrefurl=http://eatingthesun.blogsp
ot.com/2007/12/rene-o-villanueva-1954
http://www.google.com.ph/imgres?q=severino+reyes&hl=fil&biw=1366&bih=5
50&tbm=isch&tbnid=LKWSzchujeP65M:&imgrefurl=http://en.wikipedia.org/wik
i/File:Severino_Reyes.jpg&docid=J7AUpzUBsdm2zM&imgurl=
http://www.youtube.com/watch?v=5ERcIh2nJx0&feature=related
http:/www.google.com.ph
Thefreedictionary.com
www.gmanetwork.com/news/video/shows/investigativedocumentaries
www.starcinema.com.ph
www.wikipedia.com
203