Filozofski fakultet

Univerzitet u Beogradu
Istorija umetnosti

Predmet:

Umetnost i patriotizam u srpskoj kulturi 18. veka

Tema:

Portret patrijarha Arsenija IV Jovanovia

akabente u Stematografiji

Student:

Marina Rankovi, IU/12-34

Mentor:

Dr. Vladimir Simi

Beograd, avgust 2016.

U XVIII veku srpski narod doiveo je veliku istorijsku, politiku i kulturnu

prekretnicu. Jak pritisak Turaka izazvao je Veliku seobu Srba (1690.), kada se srpski narod
naao pod vlau Habzburke monarhije koja je, u svakom smislu vrila uticaj na ovaj narod.
Meutim na politike prilike u Karlovakoj mitropoliji gde su Srbi bili nastanjeni, uticale su
posledice autrijsko-turskog rata 1737-1739. Peki patrijarh Arsenije IV Jovanovi akabenta
bio je prinuen, ali i pozvan od strane cara Karla VI da sa nekoliko hiljada vernika-ustanika
pree u Ugarsku, kada dolazi do II seobe. Ta seoba razbijala je nade za povratkom u zaviaj.
Trebalo je uvrivati poloaj i dalji opstanak, a da se pri tome nita ne izgubi u nacionalnom
i verskom pogledu. Na tom je radio peki patrijarh, sada duhovni i politiki voa Srba u
Ugarskoj. Svoje ratne zasluge u borbi sa Turcima on je umeo da iskoristi i da se na njih
pozove kad god je to bilo potrebno. Arsenije IV traio je da na ovoj teritoriji bude potvren
za patrijarha i da se njegova jurisdikcija proiri nad Srbijom, Bugarskom, Makedonijom,
Dalmacijom, Bosnom, Hrvatskom i dalje, celim Ilirikom i gde god ima junoslovenskog
naroda pravoslavne vere.1 Bez obzira na ishod ovakvih traenja, kod Srba je ponovo oivelo
seanje na staru slavu i veliinu Duanove srpske drave. 2 Iako u tom periodu nisu imali svog
vladara kao u ranijim vremenima, bili su odani crkvenim poglavarima, svojim duhovnim
voama. Seanje na staru slavu kulminira u momentu kada patrijarh Arsenije IV Jovanovi
akabenta postaje duhovni voa nad teritorijama koje su se prostirale skoro kao teritorija cara
Duana.
Upravo iz tog razloga Srbi i drugi pravoslavni hriani, imali su razlog da budu odani svom
poglavaru i svojom svetom dunou smatrano je da svako od njih uvek treba biti pripravan
za stupanje u slubu otadbine i gospodara. Otadbina je bio iroko shvaen pojam i pod njim
se podrazumevala pripadnost odreenoj teritoriji, profesionalnom pozivu, porodici ali i
odreenoj etnikoj ili verskoj zajednici. Humanisti i uenjaci su svojim delima irili ideju da
nita nije plemenitije nego umreti za otadbinu, to je vremenom prevazilo okvire puke
retorike. Takvi stavovi su proizilazili iz stalekih i individualnih obaveza pojedinaca u
hrianskom, feudalnom i monarhisjkom ureenju. Patriotizam je postao svojstven svakom
ispravnom oveku i graaninu, jedna od najvanijih graanskih vrlina, a ljubav i lojalnost
prema otadbini merilo za ocenjivanje moralne ispravnosti individue, etnike ili verske
1 D. Davdov, Srpska grafika XVIII veka, Beograd, 2006, 47-48
2 D. Medakovi, Josif II i Srbi, Novi Sad, 2006, 108.
1

grupe. Za individuu gubljenje otadbine je znailo nestanak svih istinskih merila

prosuivanja i nemogunost donoenja bilo kakvog ispravnog moralnog suda, to je bilo
ravno propasti. Otuda pristajanje uz zajednicu i na sve ono to ona iskazuje, pa ak i
rtvovanje sopstvenog ivota, nisu izlazili van granica zdravog razuma.3 Iako emigriran,
srpski narod u svesti je uvek imao patriotsko oseanje i samim tim to je bio nastanjen na
tuoj teritoriji, jaalo je njihovu ljubav prema otadnini.
Kad su umetnost i kultura u pitanju, barok koji je bio rasprostranjen irom Evrope, ne
samo u Austro-Ugarskoj, prihvaen je kako kod srpskih umetnika tako kod naruilaca, kao da
je pre toga cvetala renesansna umetnost, a ne zastarela vizantijska. Mada je barok bio sve
prisutniji meu Srbima, izvesna doza tradicionalnih tekovina nikada nije nestala. Elementi
pre svega formalni, kao i amblematika i simboli, koji su bili nerazdvojni od baroka, esto su
bili kombinovani sa elementima vizantijske tradicije, duboko ukorenjene u svest srpskog
ivlja.
Sa baroknom kulturom, tako i stvaranjem slike novog samosvesnog oveka, gde se naputa
stari pogled na svet, prodire se u ovekovu sutinu, odreuje se njegova samobitnost i
naglaava njegova linost sa svim vrlinama, ali i porocima,4 dolazi i do pojave samostalnih
portreta u umetnosti. Portreti uglednih predstavnika novonastalog plemikog i graanskog
sloja javljaju se ve u prvim decenijama XVIII veka, ali najraniji i najbrojniji su upravo
portreti crkvenih velikodostojnika. Oni su odredili okvire anra u koji se svojim
narudbinama uklapaju i ostali slojevi drutva.5 Kako graani tako i crkveni velikodostojnici
kao da su se nametali ko e se vie portretisati. Stara srpska ljubav ka portretu i
kompozicijama iz nacionalne istorije, tako velika u srednjem veku, ponovo vaskrsava.6
Jo jedna novina sa prihvatanjem barokne kulture bila je i pojava bakroreza. Do
poznanstva sa grafikom dolo je u XV veku, bez sumnje pod uticajem zapadnoevropske
gravire. Od tog perioda do XVIII veka, naalost, poznata je bila samo drvorezna grafika, tek
prelaskom u Habzburku monarhiju dolazi do upoznavanja sa bakroreznom tehnikom.
3 V. Simi, Za ljubav otadbine: patriote i patriotizam u u srpskoj kulturi XVIII veka u Habzburkoj
monarhiji, Novi Sad, 2012, 23.
4 M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad, 1996, 262.
5 Isto, 264.
6 M. Kaanin, Dva veka srpskog slikarstva, Beograd, 1943, 13-14
2

Bakrorezna grafika je u odnosu na drvoreznu pokazala izrazite tonske vrednosti i otkrila vee
plastine mogunosti.7 Privilegije, potvrde, estitke, molbe i drugi bitni dokumenti koji su
dobijani i davani Srbima, esto su raeni bakroreznom tehnikom. Razvoj srpske grafike u
XVIII veku, iz tog razloga, od izuzetnog je znaaja za razumevanje duhovnih i politikih
prilika srpskog naroda. Grafiki listovi nastali u to vreme, svojom neobinom tematikom i
ikonografijom, verno odravaju vladajue ideje jedne epohe. Ponekad se oni nadovezuju i na
borbu crkvene hijerarhije da u uslovima jedne apsolutistike monarhije sauva teko steene
srpske privilegije.
Grafiko stvaranje kod Srba u XVIII veku obeleie i dve snane linosti: Hristofor
Defarovi i Zaharija Orfelin, a sem njih za nae naruioce radie i itav niz stranih majstora.
U delima Hristofora Defarovia, naeg prvog bakroresca, koja e preobraziti srpsku grafiku,
javljaju se jako brzo nove stilske i sadrajne novine. Meutim, teko je, i danas, rei gde je
Defarovi stekao svoja umetnika znanja.8 O njegovom radu, pre nego to se odluio za
tehniku grafike, ne zna se mnogo. Poznato je da je u tom periodu ivopisao crkvu manastira
Boani i crkvu u iklou. Ubrzo nakon ivopisa u iklou, Defarovi se okrenuo grafici
zbog toga to je izrada i prodaja bakroreznih ikona bio unosan posao, a naruioci su najee
bili crkveni velikodostojnici i bogati graani. Sem toga, patrijarh Arsenije IV hteo je, izgleda,
po svaku cenu da ima bakroresca ilirske krvi i pravoslavne vere. Zbog toga se smatra da je
patrijarh uputio Defarovia u beku bakrorezaku radionicu Tome Mesmera da se obui u
grafikoj tehnici, obeavi mu svoje pokroviteljstvo i pomo.9
Meu arhijerejima koji su presudno uticali na sadrinu srpske grafike na prvom je
mestu patrijarh Arsenije IV Jovanovi akabenta. Jo pre prvog bekstva iz Pei 1739, ovaj
umni prelat poruuje 1733. godine u Beu jedan bakrorez s izgledom manastira Studenice,
delo ija je duhovna poruka istaknuta heraldikim dodacima, lozom Nemanjinom i
kompozicijom sv. Save sa srpskim svetiteljima, koju e kao samostalni grafiki list ponoviti
Hristofor Defarovi 1741. godine.10

7 D. Davdov, Srpska grafika XVIII veka, Beograd, 2006, 11-15

8 D. Medakovi, Srpska umetnost u XVIII veku, Beograd, 1980, 225
9 D. Davdov, Srpska grafika XVIII veka, Beograd, 2006, 108.
10 D. Medakovi, nav.delo, Beograd, 1980, 223-224
3

Te iste godine Defarovi je boravio u Beu, i u zanatskoj bakroreznoj radnji kod

Tome Mesmera se oprobavao u novoj bakroreznoj tehnici, po dogovoru sa patrijarhom. Toma
Mesmer u Beu nije uivao ugled grafikog umetnika ve gravera-zanatlije i tipografa, koji je
mahom radio po tuim crteima. Njegova saradnja sa Defaroviem imala je tada, pa i
kasnije isti karakter.11 Kao prvo delo njihove saradnje nastaje iste godine, bakrorez Sv. Sava
sa srpskim svetiteljima doma Nemanjina, iji je naruilac bio patrijarh Arsenije. Povod
nastanka ovog lista bio je krunisanje Marije Terezije za kraljicu Ugarske i potvrivanje
patrijarhove titule, koje je usledilo nekoliko meseci kasnije. Krunisanje je objavljeno 25. juna
1741. godine u Pounu (Bratislava), otprilike u isto vreme kad je i odtampan ovaj list. 12
Traei da mu Marija Terezija prizna jurizdikciju nad celim Ilirikom, poslato je delo
obogaeno i vanim heraldikim dodacima, stihovima i pesmom patrijarha akabente, u iju
politiku sadrninu, ak neskrivenu misao o obnovljenoj srpskoj dravi, razume se pod
okriljem Austrije, ne treba ni sumnjati.13 Na ovom listu su prikazani samo svetitelji koji
pripadaju starom krugu nemanjikih kultova, dok su oni iz loze Brankovia izostavljeni. Kroz
niz alegorijskih slojeva u liku svetog Save moe se prepoznati predstava njegovog legitimnog
naslednika patrijarha Arsenija IV Jovanovia. Ova alegorijska predstava prikazuje simboliki
in u kojem patrijarh venava habzburku imperatorku na istorijsko nemanjiko carstvo. U
sredini donjeg dela izrezan je grb Nemanjia sa natpisom Dom Nemanjin, a oko njega su
grbovi Drbije, Rake, Bosne, Bugarske, Albanije i Hercegovine.14
Sv. Sava sa srpskim svetiteljima doma Nemanjina bio je samo pripremni projekat Defarovia
i Mesmera za obimnije delo na kojem se Defarovi potpisao kao bakrorezac. Bila je to
bakrorezna knjiga , poznatija kao Stematografija. Idejna
struktura u oba dela je identina i zasniva
se na ideji o nebeskoj i zemaljskoj Srbiji
nebeska Srbija je otelotvorena likovima
nacionalnih

svetitelja,

zemaljska

11 D. Davdov, nav.delo, Beograd, 2006, 131.

12 V. Simi, Za ljubav otadbine: patriote i patriotizam u u srpskoj kulturi XVIII veka u Habzburkoj
monarhiji, Novi Sad, 2012, 78.
13 D. Medakovi, Srpska umetnost u XVIII veku, Beograd, 1980, 225-226
14 V. Simi, nav.delo, 78-80
4

heraldikom.15 U pitanju je bila tipina bakrorezna knjiga tog perioda, mada je u nekoliko
navrata izmakla dravnoj cenzuri i katolikoj prismotri. Dravne vlasti su morale znati da
karlovaki patrijarh priprema izdanje Stematografije prevod knjige Pavla Ritera Vitezovia
Stematographia ive armorum Illyricorum delineatio, descriptio et restitutio (Be, 1701.), koja
je kao to je reeno, odgovarala austrijskoj politici. U Vitezovievoj Stematografiji
alfabetskim redom su prikazani i opisivani stvarni i izmiljeni grbovi pedeset i est raznih
oblasti za koje se u to doba verovalo da pripadaju starom Iliriku, i za ije je teritorijalno
ukljuivanje u Austrijsku teritoriju Riter pripremao naunu dokumentaciju. 16 Prvi je bio grb
celog Ilirika, zatim grb srpskog carstva Nemanjia, a potom ostalih 54 pokrajni. 17 O njenom
zavrnom izmenjenom izgledu i grafikom sadraju, koji je bitno izmenio Vitezovievu
knjigu, u javnosti se nita nije moralo znati, bar ne na poetku graversko-izdavakog rada.
Stematografija je na kraju izala kao bakrorezno delo, privatno i polulegalno.18
Stematografiju su u vrstoj saradnji, redigovali patrijarhovi najblii saradnici, oni koji
su se i inae bavili idejnim i kulturnim poslovima Karlovake mitropolije. Ova valika razlika
izmeu uzora Stematografije Pavla Ritera Vitezovia i srpske Stematografije Hristofora
Defarovia nastala je kao posledica onovremene mitropolijske politike. Ta politika je,
pored ostalog, traila oslonac na tradiciju, to je u Defarovievoj knjizi doslovno
sprovedeno. Patrijarh Arsenije IV i narodni sekretar Pavle Nenadovi Mlai davali su ideje,
pa i odreene zahteve, a Defarovi je koncpiovao izgled knjige, pa bi se njemu mogla
pripisati uloga glavnog redaktora Stematografije.19
Na prvim stranicama ove knjige nalaze se likovi dvadeset etiri frontalno postavljena
svetitelja. Likovni uzori ovako zamiljene predstave mogu se nai u okvirima grafikog
stvaralatva habzbureke dvorske propagande, koja je jo od XVI veka negovala temu
Svetitelji doma austrijskog. Nakon niza od dvadeset tri frontalno postavljena lika vladara i
svetitelja, nalazi se jedan od najznaajnijih, sam naruilac patrijarh Arsenije IV. Nakon
15 Isto, 80.
16 D. Medakovi, Srpska umetnost u XVIII veku, Beograd, 1980, 226.
17 V. Simi, nav.delo, 386.
18 D. Davdov, Srpska grafika XVIII veka, Beograd, 2006, 132.
19 Isto, 133.
5

njega na ostalim stranama niu se patrijarhovi stihovi, grbovi preuzeti iz Vitezovieve

Stematografije i dva portreta cara Duana. Pored likova srpskih svetitelja, pojavljuju se
bugarski car David, arhiepiskop moravski Metodije, arhiepiskop ohridski Kliment,
arhiepiskop bugarski Teofilakt i kralj Jovan Vladimir. Razlozi za njihovo ukljuivanje u
srpski svetiteljski panteon leali su u zaviajnoj patrijarhovoj tituli, ije je potvrivanje
Arsenije IV Jovanovi upravo oekivao.20 Ideja o svetiteljskom panteonu i njegovom verskopolitikom znaaju poznata je jo u srpskoj srednjovekovnoj kulturi i zasnivala se na
vizantijskoj imperijalnoj ideologiji sa idejom univerzalnosti nebeskog i zemaljskog carstva.
Pravoslavna crkva uobliavala je svetiteljske horove koji bdeju nad svetom srpskom
zemljom, odraavajui tako i novi zemaljski poredak.
Meu istraivaima postoji dosta rasprava o tome koje stranice i ilustracije je rezao
Defarovi, a koje Toma Mesmer. Petar Kolendi je smatrao da je slike gravirao Defarovi,
a tekst Stematografije Mesmer sa svojim pomagaima. To miljenje je Miodrag Kolari malo
izmenio Defarovi je rezanje teksta, grbova, slika cara Duana i portret patrijarha
Arsenije prepustio Mesmeru, a sam je gravirao figure srpskih svetitelja, kako one na poetku,
tako i one na kraju knjige. Dinko Davidov prihvata delimino Kolarievo miljenje, odnosno
dopunjava ga miljenjem da je portret patrijarha Arsenija radio ipak Defarovi, a da je
Mesmer obe kompozicije sa carom Duanom, kao i sve stranice sa grbovima i tekstom
Defarovi nacrtao i predao Mesmeru na graviranje.21 Meutim, ispod predstave patrijarha
Arsenija IV Jovanovia akabente ne stoji Defaroviev postpis, za razliku od predstava
junoslovenskih vladara-svetitelja na prethodnim listovima. Sem toga potpisa nema ni na
ostalim stranama, te je moda i najtanija pretpostavka da je Defarovi radio u bakrorezu
samo one strane gde stoji potpis, dok je ostatak radio Mesmer sa pomonicima prema
Defarovievim crteima, s obzirom da je on dobijao smernice od samog patrijarha
akabente i Petra Nenadovia Mlaeg. Ove neodlunosti oko autorstva nastajale su usled
malih stilskih i umetnikih razlika izmeu dela ova dva bakroresca. I uitelj i uenik reu
svoje likove tvrdo i shematino, ne pokazujui tenju ka veem produbljivanju i plastinom
razlikovanju. Savsim stereotipno, galerija naih svetitelja smetena je u neki slabo naglaeni

20 V. Simi, nav.delo, 81-82

21 D. Davdov, Srpska grafika XVIII veka, Beograd, 2006, 133.
6

unutranji, zatvoreni prostor, ukraen baroknom draperijom i arhitektonskim kulisama. Jedva

ispoljeni plastini efekti ostvareni su skromnom primenom rafiranja. 22
Prvi deo knjige bakroreznih portreta podeljeno je u tri grupe. U prvu grupu dolazi osam
likova sa prve etiri stranice Stematografije. Oni su nacrtani prema stojeim likovima u prvoj
zoni zidnog ivopisa u Boanima, koje je radio Defarovi. Na njima se nasluuje anatomija,
a draperije su jednolino ali ipak barokno nabrane. U drugu grupu spadaju narenih osam
likova, za koje se moe rei da su crtani prema likovima na bakrorezu Sv.Sava sa srpskim
svetiteljima doma Nemanjina. U treoj grupi su posledjih osam likova, koji pokazuju neto
izmenjenu koncepciju. To su, za nae prilike, reprezentativni barokni vladarski likovi, ogrnuti
hermelionskim ogrtaima, a smeteni su u fiktivne enterijere sa stubovima i nabranim
draperijama.23 U tu poslednju grupu spada i portret patrijarha Arsenija IV.
Od posebnog kulturnoistorijskog pa i umetnikog znaaja je ovaj arhijerejski portret
poruioca knjige, patrijarha Arsenija IV. U Stematografiji je upisana puna patrijarhova titula
Arsenije IV ahiepiskop svih Srba, Bugara, Zapadnog Primorja, Dalmacije, Bosne, obe
polovine Dunava i celog Ilirika24, to je u vezi sa ve pomenutim dobijanjem crkvene
jurisdikcije nad tim oblastima.
Patrijarhov portret je, za ono vreme i za ono podruije, karakteristian spoj sve
oprene estetske koncepcije: tradicionalne i barokne. Ikonografskim karakteristikama,
hijeratinom pozom, insignijama, odeom koja govori o drutvenoj poziciji, kao i
korienjem grbova, titulara i natpisa koji istiu domen vlasti predstavljenog, bakrorezni
portret patrijarha Arsenija IV Jovanovia sledi ikonografsku formulu prezentovanja poglavara
srednjovekovnog i zapadnoevropskog kulturnog miljea tog vremena. Lik je predstavljen
tradicionalno, crte kao da je nemoan da doara anatomiju, na ukraenoj arhijerejskoj odori
poinje i na njoj se zavrava. Ispod odore kao da se ne nalazi ljudsko telo, to nije sluajno
iako je Defarovi znao da nacrta ljudski lik realnije i umeo da doara anatomiju, to je
22 D. Medakovi, Srpska umetnost u XVIII veku, Beograd, 1980, 226-228
23 D. Davdov, nav.delo, 133.
24 Neposredno po svom dolasku u Habzburku monarhiju, Arsenije III arnojevi menja svoju titulu
nasleenu iz srednjeg veka i dopunjuje novim elementima. tako se potpisuje kao arhiepiskop istone
crkve Prve Justinijanije, patrijarh svega Ilirika, patrijarh istonog Ilirika, a najvie kao pstrijarh
slaveno-srpski. Patrijarh Arsenije IV Jovanovi u Stematografiji svoju titulu proiruje na veliki deo
Habzburke monarhije upravo uvoenjem pojma Ilirika, koji u njegovoj interpretaciji obuhvata
mnoge provincije i zemlje srednje i jugoistone Evrope. V. Simi, Za ljubav otadbine: patriote i
patriotizam u u srpskoj kulturi XVIII veka u Habzburkoj monarhiji, Novi Sad, 2012, 401-402
7

pokazao u vie mahova. Takoe, likove srednjovekovnih arhijereja, iz druge grupe u

Stematografiji predstavio je u tradicionalnom maniru. Cela politiko-diplomatska aktivnost
Arsenija IV svela se upravo na te godine, izmeu ostalog, i na dokazivanje da ima pravo na
titulu pekog patrijarha i patrijarha celog Ilirika. Ovako prikazivanim portretom, htelo se
naglasiti da je on naslednik srpskih srednjovekovnih arhijereja. U isto vreme dok figura
portretisanog patrijarha podsea na ikonu, na samom licu se poznaju crte stvarne fizionomije
Arsenija IV, koja je sauvana na onovremenim uljanim portretima. Te crte lica mogu se
uporediti sa jednim portretom patrijarha Arsenija IV, od nepoznatog autora,u tehnici ulja,
izraenog 1744. godine. Primeuju se manji nedostaci pri obradi lica, neizbeni zbog tehnike
kojom je portret raen.
Kao to naziv titule poinje arhiepiskop tako je predstavljen u Stematografiji
kao legitimni naslednik, pre svega, prvog srpskog arhiepiskopa sv. Save. Oko vrata nosi
omofor, ukraen krstovima koji na sebi imaju naslikane svece, dok preko omofora sa vrata
visi panagija sa Hristom. Ispod omofora se sputa
bogato ukraena odora koja nema barokno plastino
modelovanje, odnosno boranje tkanine. Zbog toga se
istie u odnosu na baroknu draperiju pozadine. Na glavi
ima arhiepiskopsku krunu odnosno mitru, ukraenu
biserima i dragim kamenjem. U desnoj ruci nad
Jevaneljem dri krst kojim blagosilja, a u levoj dri
patericu, odnosno taku kao simbol Hrista ini ga
pastirom svoga stada. tap na vrhu ima dve afrontirane
zmijske glave kao simbol mudrosti. Prikazan je
frontalno, u autoritativnoj pozi, ozbiljnog izraza lica i

Nepoznati autor, Patrijarh Arsenije IV Jovanovi

akabenta, 1744.

pogleda usmerenog ka posmatrau.

Doticaj sa savremenou i stvarnou vidi se i u tome to je patrijarhov lik smeten u
plitak barokni prostor trema sa stubovima i draperijom. U enterijeru se pojavljuju dva stuba,
koja se pojavljuju i na jednom portretu njegovog prethodnika, patrijarha Arsenija III
arnojevia iz 1700. godine. To su poznati amblemi vladarskog portretskog akcesorija,
simboli moralnih vrlina, pre svega pravde i vere, ali se njihovo znaenje vezivalo i za tenje
ka teritorijalnim proirivanjima, osvajanjima ili ujednaenju u jedno carstvo, 25 to se moe
dovesti ponovo u vezu sa proirenjem patrijarhove crkvene jurisdikcije.
25 M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad, 1996, 264-265
8

Tamna barokna draperija, koja je smetena sa leve strane slike, stvara utisak da
svetlost, kroz oblake, pada na patrijarhovo desno rame. U baroknoj likovnoj poetici svetlost
je koriena da ukae na prisustvo izvesnih nezemaljskih kvaliteta, nebeskih sila, na injenicu
da se predstavljena osoba nalazi u trenutku saznavanja boanskih poruka. 26 Na osnovu
bivlijskih tekstova, svetlost se u hrianskoj tradiciji odreivala kao simbol Hrista i istinite
vere.27 Svetlost koja patrijarhu pada na rame sugerisala bi boansko prisustvo koje ga
direktno vodi i titi u toku vrenja svog zemaljskog zadatka.
S obzirom da je sam patrijarh naruioc ove bakrorezne knjige, ovaj portret trebalo bi
da stoji na prvoj strani. Meutim on je postavljen tek na 18. strani, iz ve navedenog razloga
da patrijarh nastavlja niz svojih prethodnika, kao voa svog naroda. Na neki nain ovaj
portret morao je biti istaknut, pa na poleini strane, tanije na prethodnoj strani nakon niza
vladara-svetitelja, stoji ukraeni tekst koji se nalazi i ispod portreta gde se navodi njegova
titula i koje su oblasti pod njegovom jurisdikcijom.

Bez obzira na nesumnjive umetnike

slabosti, koje su tako vidljive u Mesmer
Defarovievoj
pojavljivanje

Stematografiji,
predstavlja

znaajan

njeno
datum

srpskoj grafici XVIII veka i u srpskoj duhovnoj

kulturi uopte. Otuda, nije nikakava sluajnost to
su savremenici odmah razumeli znaaj ove
26 W. Friedlaender, Caravaggio Studies, Princeton 1974, 3-27; P. Askew, Caravaggios Death of the
Virgin, Princeton 1990, 36-49
27 J. Todorovi, Entrances and Departures. The Origines and Functions of Ephemeral Spectacle in
the Archbishopric of Karlovci (1690-1790), 57-58
9

knjige, pretvorivi je u pravi ideoloki prirunik iz kojeg su mogli da iitaju i glavne

politike tenje svog naroda, usredsreene na njegovo priznavanje kao istorijskog i
privilegovanog naroda, to je u mnogonacionalnoj Austriji bez sumnje, bio osnovni preduslov
za nacionalni opstanak.

28

Osim izuzetnog znaaja za dananje istraivae, ova knjiga je bila

izuzetno znaajna i u vreme kada je tampana ona je najneposrednije i najbre delovala na

iroke mase, kako mogunou brzog tampanja i irenja meu ljudima, tako svojom jakom
porukom, koja je jaala patrotizam i ljubav prema otadbini. Bakrorezi na prvi pogled daju
utisak da je u pitanju crkveno delo, a ono je bezmalo bilo politiki program. Akcenat je
stavljen na injenicu da je Srbija bila zemlja s velikom tradicijom, sa svojom plejadom
vladara koja je stalno podsticala i odravala svet o prolosti i o dravnosti.29
Ovo delo ini zapravo itava galerija junoslovenskih svetitelja i vladara koja svedoi
o snanom oivljavanju kultova nacionalnih svetitelja, koji su ukljueni u osnovni ideoloki
progrm karlovake mitropolije, na elu sa patrijarhom Arsenijem IV Jovanoviem
akabentom, koji svojim portretom dokazuje da je on taj duhovni voa srpskog naroda koji
e obnoviti slavu iz vremena Duanove carevine.
Pored toga to ovo delo podstie srpski narod na patriotsko oseanje i dela, ono je
jedno od dela koje ukazje na sve veu pojavu barokne umetnosti kod srpskih umetnika.
Hristofor Defaroviu je sa svojim grafikim delima bio jedan od umetnika koji je utirao
puteve srpskog baroka, koji e se razvijati i trajati sve do kraja XVIII veka.

28 D. Medakovi, Srpska umetnost u XVIII veku, Beograd, 1980, 228.

29 P. Vasi, Doba rokokoa, Beograd, 1991,168-169
10

Literatura:
-

D. Davdov, Srpska grafika XVIII veka, Beograd, 2006.

D. Medakovi, Srpska umetnost u XVIII veku, Beograd, 1980.
M. Kaanin, Dva veka srpskog slikarstva, Beograd, 1943.
M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad, 1996.
P. Vasi, Doba rokokoa, Beograd, 1991.
V. Simi, Za ljubav otadbine: patriote i patriotizam u u srpskoj kulturi XVIII veka u
Habzburkoj monarhiji, Novi Sad, 2012.

http://digital.bms.rs/ebiblioteka/pageFlip/reader/index.php?
type=publications&id=68&m=2#page/1/mode/2up

11