SLAMYET NCES TRK TARH

KAYNAK -1

Trk ad ilk defa ve en ok in kaynaklarnda gemitir.

Orta Asya komular; douda in, gneybatda Sasaniler, batda Roma.

En eski kltr merkezleri; Anav, Abakan, Kelteminar, Afanesyova, Andronova,

Karasuk, Tagar.

Alp-Er Tunga ve u skitlere ait destanlardr.

Trk tarihinin ilk kadn hkmdar Tomris skitlerde yaamtr.

Amazon efsanesi skitlere aittir.

skitler gktanr inancna sahiptir.

lk Trk devlet idari, mali ve askeri tekilatlanmas Asya Hun Devleti

tarafndan Mete Hanzamannda yaplmtr.

Kurultay(Toy) Meclisi Mete Han zamannda oluturulmutur.

Islkl ok, ilk Trk dzenli kara ordusu(onluk sistem), turan taktii, orduda tek tip
kyafet Mete Han zamannda oluturulmutur.

Gktrk Devleti Sasaniler ve Bizansla siyas ilikiler kurmutur. Temel sebep pek
Yoluna hakim olma dncesidir. Bu dnce genel olarak Orta Asyadaki Trk
devletleri ile in arasndaki mcadelelerin de temelini oluturmaktadr.

Orta Asyada slamiyetten nce pek ve Krk Yolu mcadeleleri vardr. Baharat
Yolu yoktur.

Uygurlar Moollarn gelimesinde etkili olmulardr.

Avrupada kurulan ve yaayan Trk Devletleri; Avrupa Hun, Macarlar, Bulgarlar,

Peenekler, Kpaklar.

Orta Asyada kurulan Trk Devletleri; Hazarlar, Trgiler, Krgzlar, Karluklar,

Ouzlar.

Avarlar ilk defa stanbulu kuatarak Bizansla mcadele etmilerdir(Trk tarihine

katklar).

Avarlar slav topluluklarnn birlemesinde etkili olmulardr(Dnya tarihine

katklar).

Kpaklar, Peenekler, Hazarlar ve Avarlarn Ruslarla siyasi ilikileri olmutur.

Anadoluya yerleen Ouzlara Trkmen ad verilmitir.

Dede Korkut Hikayeleri Ouzlarla Kpaklarn mcadelesinden olumutur.

stanbulu kuatan 2. Trk topluluu Bulgarlardr.

Tuna Bulgarlar Hristiyanl, til Bulgarlar slamiyeti kabul etmilerdir.

Hkmdar sadece Tre snrlandrmtr.

Boylar federasyonu eklinde rgtlenme grlmtr.

Hkmdarlk sembolleri: Kaan, Hakan, Han, Tanhu, anyu, dikut, lteber.

slamiyetten nce ah, Padiah, Halife ve Sultan nvanlar yoktur.

Kut yetkisi dini deil siyasidir.

Hkmdarn grevleri; orduya komuta etmek, treyi uygulamak, adaleti salamak,

halk korumak, toy dzenlemek.

Sosyal devlet anlay geerlidir.

Hkmdarlk sembolleri; Sancak, taht(rgin), davul(nevbet), tu, sorgu(kotuz),

ota(adr), unvan alma.

slamiyetten nce hutbe, hilat ve menur hkmdarlk sembol deildir.

Kurultay yeleri; hakan, hatun(katun), hanedan yeleri, boy beyleri.

Din adamlar ve halk kurultaya katlamazd.

Kurultay hakan sorgulayabilir, tartabilir ama snrlandrmazd.

lk tekilatlanma olan kili Tekilat(lkenin dou-bat veya sa-sol eklinde ikiye

ayrlarak ynetilmesi) Mete Han zamannda oluturulmutur.

Douyu hakan, baty hakann kardei yabgu unvanyla ynetmitir. Gnein

doduu yer kutsal sayld iin ynetimde dou batya gre stn kabul edilmitir.

Hkmdar ocuklarna tigin(tekin) denmitir.

Ayuki:Hkmet

Al: Hazine grevlisi

Ayguc: Vezir

Buyruk: Devlet bakan, hkmet yesi

Tudun: Vali(Vergi memuru)

Tamgac(Bitiki, Katip): Yazma sorumlusu

Tekin: ehzade

Yarl: Hkmdar emri

Apa: Sivil ynetici

Ordu komutanna tarkan(suba) ad verimitir.

Toplumsal yap; Ogu(aile), urug(Soy), bod(boy), budun(millet), il(devlet)

eklindedir.

Ortak mlkiyet gelimitir(gebelik).

Klecilik yoktur, eitlik vardr(gebelik).

Uygurlarda trenin yasaklamas klecilii nlemitir.

hra edilen mallar; et, deri, canl hayvan, ksele, silah ve madeni rnler,
hayvansal gdalar, dokuma rnleri.

thal edilen mallar; ipek kuma, tarm rnleri(hububat), giyim eyas.

pek yoluna hakim olmada hem siyasi hem ekonomik g elde etme istei vardr.

Hkmdar mhr vurulmu bez paralar(kamdu) para olarak kullanlmtr.

Totemizm(kutsal bitki veya hayvan inanc), amanizm(by ve gizli glere inanma.

Temsilcisine aman denmitir.), Atalar Klt(len kiilere ait eyalarn kutsal saylmas.
Trkler atalarnn ruhlarnn kendilerini koruyacana inanmlardr.), Doalar Klt(da,
tepe, kaya vs gibi doa ekillerinin birtakm gizli glere sahip olduklar inanc.
Bunlara idig, yer-sudemilerdir.), Gk Tanr nanc(En yaygn olan inantr. Tanr tektir,
soyuttur. Temizlik nemlidir. Kurban kesme gelenei vardr. Kutsal kitap yoktur.) eski
Trklerde grlen inanlardr.

Gk Tanr inancnda din adamlarna kam denmitir.

Yu: Cenaze treni

Yua: Cenaze trenlerinde verilen ziyafet.

Uma: Cennet

Tamu: Cehennem

Mezarlarn oda eklinde olmas(kurgan), cesetlerin mumyalanmas, kurganlara

llerin eyalar ile gmlesi ve balbal talar ldkten sonra yaamn olduuna
inanldnn kantdr. Bu da ahiret inancna kanttr.

Cenaze merasimi, lnn arkasndan at yakmak ahiret inancna kant deildir.

ad: Hanedan yesi.

Budizm > Uygurlar ve Trgiler

Maniheizm > Uygurlar

Hristiyanlk > Macarlar, Volda Bulgarlar, Peenekler, Uzlar, Kumanlar, Avarlar

slamiyet > Karluklar, til Bulgarlar, Ouzlar

Musevilik > Hazarlar

Ongun: Totem

aman, Kam, Baks: Din grevlisi

Trenin kaynaklar; rf, adet ve gelenekler, kurultay kararlar, hakann emirleri.

Tre zamana gre deiebilirdi.

Trenin deitirilemez hkmleri; Adalet(konilik), faydalk(uzluk), eitlik(tzlk),

insanlk(kiilik)

Yargan: Mahkeme bakan

Yargu: Yargann bakanlk ettii mahkeme.

Trkler tarafndan Gktrk(milli), Uygur(milli), Kiril, Sod, Arap ve Latin alfabeleri

kullanlmtr.

Sav: Atasz

Sagu: Yu trenlerinde yaklan at.

Kouk: lenlerde saz eliinde sylenene iir.

Alp-Er Tunga, u > skitler

Ouz Kaan Destan > Asya Hunlar

Manas > Krgzlar

Treyi, G > Uygurlar

Ergenekon, Bozkurt > Gktrkler

Dede Kokut > Ouzlar

Yollu Tigin Trk tarihinin ilk tarihisi ve edebiyatsdr.(Orhun kitabelerini

yazmtr).

Sine, Ui Yaztlar, Karabalsagun Yaztlar > Uygurlar

Yenisey > Krgzlar

Eski Trk topluluklarnda ssleme sanatna Hayvan slubu denmitir.

Dokumaclk, heykel, resim, madencilik, ta ilemecilii, ahap ilemecilii,

ini, fresko, minyatr gibi sanatlar gelimitir.

Kubbeli yap ve ke genleri(Trk geni) Trk adrndan esinlenilmitir.

Bedizci: Ressam

Pazrk kurgan: En eski halnn bulunduu kurgan. Asya Hunlarna aittir.

Altn Zrhl Adam heykeli: Esik kurgann da bulunmutur. Asya Hunlarna aittir.

Kudm: Bas davul

Obua: Zurna

evgan: ngrakl asa

Kitharo: Trk kanunu

Hal, kilim dokumacl, kpr, at koum takmlar, buday ambarlar, kk

saklama kaplar, deirmen, mezarlk yerleik yaama kant deildir.
KAYNAK-2

Trk tarihinin ilk byk bamszlk savan 2. Gktrk Devleti vermitir.(Krat

Ayaklanmas)

Gktrkler Bat Trkistann Trklemesini salamlardr.

Orta Asyadaki Trklerin Bizansla ilikileri Gktrkler zamannda balamtr.

Orta Asyadan Bizansa giden ilk elilik Gktrk zamanndadr.

Uygur siyasi tarihinin ilk ve en nemli olay Talas Savadr.

Minyatr sanatnn ncs Uygurlardr.

Hunlar ve Avarlar hem Orta Asyada hem Avrupada devlet kurmulardr.

Hazarlarn ana geim kayna ticarettir.

lk Trkoloji Enstitsn Budapete niversitesinde Macarlar amtr.

Ouz adna ilk olarak Yenisey Kitabelerinde raslanr.

Cengizhana itaat eden ilk Trk topluluu Krgzlardr.

Cengizhana itaat eden ilk Mslman Trk topluluu Karluklardr.

Hkmdarn oturduu bakente Ordu denirdi.

Meclise Kurultay, Toy, Kenge denirdi.

Mecliste lkenin ekonomik, siyasi, dini, sosyal ve askeri konular grlrd.

Meclise katlan yelere Toygun denirdi.

Toygunun grevleri; hakan semek(Trklerde hkmdarlarn tahta k

ekillerinden birisidir.), lkenin genel politikasn izlemek, nfus saym yapmak,
yarglamalarda karar almak, dini trenlere katlmak, askeri kararlar grmek.

Milli benliklerini koruma konusunda en hassas olan eski Trk Devleri Uygurlardr.

Miras hukukuna gre topraklar en kk oula, tanabilir mallar ise dier oullara
verilirdi.

Turan taktii, Malazgirt, Nibolu ve Moha Savalarnda kullanlmtr.

Dnyada ilk kez Trklerde grlen askeri sistem Batya Avrupa Hunlar tarafndan
tantlmtr.

Trklere ait ilk madeni para Gktrklere aittir.

Oniki Hayvanl Trk takviminin kullanlmas, bir yln 365 gn 5 saatten biraz fazla
olduunun hesaplanmas Trklerin astronomi ile ilgilendiinin kantdr.

Tayan, kenei: Kaanlarn yannda bulunan bilim adamlarna verilen ad.

Danmanlarn bulunduu meclislere eski Trklerde Kene

Meclisi, Seluklularda Mavere Meclisi, Osmanllarda ise Meclis-i Meveret denmitir.

Ssleme sanatnda daha ok bitki ve hayvan motiflerine yer verilmitir. Resimlerde

insan motifleri de kullanlmtr.

Heykellerin ilk rnekleri balbal talardr.

Ir: Beste

Kg: Melodi

Gktrk, Uygur milli alfabelerdir.

Sod, Sryani slamiyetten nce kullanlmtr.

Arap, Kiril, Latin slamiyetten sonra kullanlmtr.

Gktrk alfabesini; Krgzlar, Peenekler, Bulgarlar, Hazarlar kullanmtr.

Uygur alfabesini; Uygurlar, Moollar, Karahanllar kullanmtr.

Bilinen en eski Trk airi Aprin-ir Tigindir.

Yarmak: Madeni para.

Trklerde resim santnn ncs Uygurlardr.

KAYNAK-3

Asyada kurulan Trk devletleri; Byk Hun Devleti, Gktrkler, Uygurlar, Krgzlar,
Akhunlar(Gney Hunlar), Trgiler, Karluklular.

Avrupada kurulan Trk devletleri; Avrupa Hun Devleti, Avarlar, Macarlar, Bulgarlar,
Peenekler, Kumanlar, Ouzlar, Hazarlar, Sibirler(Sabirler).

Asya ve Avrupada kurulan Trk devletleri; Hunlar, Sibirler, Avarlar, Ouzlar,

Peenekler.

Tarihin ilk atl kavimi ve Avrupa ya gelen ilk Trk topluluu skitlerdir.

Anadoluya gelen ilk Trk topluluu Hunlardr.

Mete/Kao-ti Antlamas Asya Hun ile in arasnda yaplan ve Dou Asya tarihindeki
ilk antlamadr.

Ouz Kaan Destan Uygurca, Farsa ve aatayca yazlan, Ouzlarn kltr ve

medeniyeti hakknda bilgi veren Hun-Ouz destandr.

Kavimler G sonucunda Avrupa Hun Devleti, Macarlar, Bulgarlar, Avarlar,

Peenekler gibi Trk devletleri kurulmutur.

Nibelungen Destan; Germen saldrlar karsnda Bat Romaya yardm eden

Atillann gnderdii Oktar komutasndaki ordu ile Burgontlarn yapt mcadeleyi konu
alan Alman destandr.

Bizans ile ekonomik ilikiler gelitiren ilk Trk devleti Gktrklerdir.

Trklerin ilk posta rgtlenmesini Gktrkler kurmutur.

Bamszlk sava veren ilk Trk Devleti Gktrklerdir.

Kutluk Devleti(2. Gktrk)nin Trk tarihindeki en nemli rol Orta Asyann

inlilemesini nlemek olmutur.

Yollug Tigin, Trk tarihinin ilk yazar ve ressamdr.

Ciltilik, tezhip, fresk, ve minyatr tekniini gelitiren ilk Trk devleti Uygurlardr.

lk Trk ktphanesi Uygurlarda kurulmutur.

Taryat yaztlar Uygurlara aittir.

Balkanlarn slavlamasn Avarlar salamtr.

Orta Asyada devlet kuran son Trk boyu Krgzlardr.

Hindistanda devlet kuran ilk Trk boyu Akhunlar(Eftalitler)dr. pek Yolu sebebiyle
Gktrkler,Sasaniler ve Bizansllarla savamlardr.

Trgiler Orta Asyann Araplamasn nlemilerdir.

Trk tarihinde para ilk kez Trgilerde baslmtr. Sod alfabesinden yararlanarak
kendilerine zg alfabe oluturmulardr.

Uygurlardan sonra yerleik hayata geen ikinci Trk topluluu Trgilerdir.

Germenlerin douya yaylmalarn ve slavlarn birlemesini nleyen Macarlardr.

Kazan Trkleri til Bulgarlardr.

Madara Kitabeleri Bulgarlara aittir.

Tek tanrl dine inanan ilk Trk devleti Hazarlardr.

Hazarlar slamiyetin Rusyada yaylmasn engellemilerdir.

Peenekler ve Uzlar Bizans ordusunda cretli askerlik yapmlardr.

gor Destan Rus-Kpak mcadelesini anlatr.

Seluklu, Osmanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi devletleri Ouz boyundandr.

Trkler, mimari, resim, heykel, minyatr, fresk, tezhip, mzik, ciltilik, vitray(cam
iilii. Hazarlarda grlmtr.), duvar resmi, maden ve dokuma sanatlarnda alma
yapmlardr.

Karluklar Orta Asyann in egemenliine girmesini engellemitir.

Tengri: Kutsal varlk, yaratc.

Br(kurt): zel muhafz birlii.

Atasagun: Hekim.

Erkin: Hkmdar nvan.

Kurultay hkmdarlk makam hakknda onama veya tahttan indirme karar

verebilirdi.

Kaan herhangi bir nedenden dolay kurultaya katlamazsa kurultay Ayguc

bakanlnda toplanrd.

Orun, l: Kurultaydaki protokol kurallar

Siyasal nitelie sahip komu devletlerin prensesleriyle evlenme ilk olarak Asya Hun
Devletinde grlmtr.

lk yetitirilen rnler msr, yonca ve dardr.

Trk devletleri arasnda yalnzca Hazarlar cretli askerlerden yararlanmtr.

Yada ta: Yamur yadrmak veya rzgar estirmek iin kullanlan ta.

Adalet rgtnn ba Hakandr.

Altn Orda Devletine katlarak Mool egemenliine giren ilk Trk devleti
Kpaklardr.

Ulu Sistemi: lkenin hanedann yelerinin ortak mal olmas.

KAYNAK-4

Corafi olarak Trkiye kelimesi, ilk olarak Bizans kaynaklarnda 6. Yy.de Orta Asya
iin kullanlmtr.

Trklerin uzun mesafelere g edebilmelerini kolaylatran etkenler; at

evcilletirmeleri, tekerlei kullanmalar ve tekilatlk zellikleridir.

Devlet boylar federasyonu olarak kurulmutur.

Hayvan slubu sanat tarzn skitler yaratmlardr.

Gktrkler ulus bilincini oluturmulardr.

Gktrkler pek Yoluna hakim olmulardr.

Uygurlar, Moollar yaz, dil, tekilat bakmndan etkilemilerdir.

Hristiyanl kabul eden ilk Trkler Avarlardr.

Kpaklar Moollarn Trklemesini salamtr.

Her Boyun banda bir beyi, belli bir arazisi ve sava gc, mlk ve hayvan
srlerini dier boylardan ayrt etmeye yarayan damgalar ve kendine zg ongun(sayg

duyulan hayvan)u vardr. Boylar herhangi bir siyasi teekkle balandklarnda ok adn
alrlard.

Yarl(Buyruk): Hkmdarlk sembol.

lber: Hkmdarlk unvan.

Hkmdarn en nemli grevi lkeyi treye gre ynetmektir.

Kurultayda yarglama da yaplrd.

Kl, ok, yay, karg savalarda kullanlan silahlardr.

Uygurlarda rn ve mesken vergisi toplanmtr. Daha nceki Trk devletlerinde ise

verginin temeli hayvanlardr.

Krk Yolunda krk ticareti yaplmtr.

Bengta: Yazl edebiyat, ant.

Uygur alfabesi, slamiyetten sonra da kullanlmtr.

Uygurlarn ilk dnemlerinde Gktrk alfabesi kullanlmtr. Sine Ui yaztnn

Gktrk alfabesi ile yazlmas buna rnektir.

Omay: Tanra.

Cesedin 3-6 ay iinde gmlmesinin nedeni, bedenin kt ruhlardan temizlenmesi

inanc ve kurgann hazrlanmasdr.

Kn: Halk

Bat Roma mparatorluunun zayflamasnda Avrupa Hun Devletinin etkisi vardr.

KARMA

Yakut Trkleri skitlerin torunlardr.

skitlerin kadn savalarna Amazon denmitir.

Orhun Kitabeleri in ve Orhun alfabesi ile yazlmtr.

Erkek ve kz ocuklar miras hakkna sahipti.

Budunlarn banda Han bulunurdu.

Yargu: Devlet mahkemesi. Bandan hakan bulunur.

kili tekilatn kayna Gktanr inancdr.

Ulu: Yurt, vatan

Yaka: lke snr.

Kara: Byk, kudretli, yksek, sayg deer. (Kara-budun, Karahanlvs)

Tarhanlk: Moollar dnemindeki suyurgal nvanna sahip imtiyazl durumdaki

snf.

Aplike: Dz veya desenli kumatan kesilen desenlerin baka bir kumaa ilenmesi.
Dokumacla kant saylabilir.

Orhun Kitabeleri yazl ilk edebi, siyasi, mimari ve heykelcilik rneidir.

Atilla Dou Roma(Bizans) ile Margos ve Anatolyos antlamalar yapmtr.

Atilla Bat Romaya Galya ve talya seferleri dzenlemitir.

Atilla Dou ve Bat Romay hakimiyet altna alan tek Trk hkmdardr.

Petroglif: Maara resmi.

Asya Hunlarnda ticaret takas usul ile yaplmtr.

Kam ve aman ad verilen din adaml babadan oula geerdi.

slamiyet ncesi Trk devletlerinde Kut anlay sebebiyle ynetimde dinsel

karakterler vardr. Merkeziyeti yap benimsenmemitir. Hkmdarn yetkileri snrsz
deildir.

12 Hayvanl Trk Takvimi, Celali Takvim ve Rumi Takvim Trklere aittir.

Kurultayda dini meseleler de grlmtr.

Avrupada kurulan ilk Trk devleti Avrupa Hun Devletidir.

Yalva: Eli.

12 Hayvanl Trk Takvimini Gktrkler ve Uygurlar kullanmtr.

Hatunun Trk olmas zorunludur.

Uygurlarn yerleik hayata gemeleri, kat ve matbaay kullanmalar ile mimari ve

tezhip sanatlar gelimitir. Fakat yazl edebiyat (Orhun Kitabeleri) ve hukuk (tre) daha
nceden vardr.

Dokumaclk, madencilik ve tarm ekonomik faaliyetler arasnda gsterilebilir.

Mslmanlarla savaan ilk Trk devleti Hazarlardr.

Din adamlarnn kurultaya katlmamas demokratik bir yapnn varlna kant olarak
gsterilemez.

Manas Destan, Krgz Trklerinin bamszlk mcadelelerini anlatr ve Krgzlar

hakknda bilgi verir.

Uygurlarda maniheizm dininin kabul, matbaann kullanlmas ve yerleik hayata

gei sosyal yaay etkilemitir.

Tarm alanlarnn yetersizlii, iklim ve tabiat koullarnn olumsuzluu gebe

yaam tarznn benimsenmesinde etkilidir.

Avrupa Hun Devleti Balkanlar zerinde de etkili olmutur.

Hkmdarlarn treye uymak zorunda olmalar demokratik devlet anlayyla

badar.

Yabgularn para pastrma yetkisi yoktur.

Avarlarn Bat Romann zayflamasnda etkisi yoktur.

Hakan, Hatun, Boy Beyleri ve Kurultayn yasama yetkileri vardr.

Gebe yaamn devlet, siyasi, ekonomik, sosyal yap, askeri yap, hukuk, din,
sanat, mlkiyet anlay, yerleim zerinde etkisi vardr.

Orta Asya bozkrlarnda iklimin sert ve deiken olmas yerleik yaama geii
geciktirmitir.

Egemenlik anlaynn olumasnda Gk Tanr inanc ve Kut anlaynn etkileri

vardr.

Ynetim anlaynn ekillenmesinde gelenek, grenek ve tre ile iklim ve yer

ekillerinin etkisi vardr. klimin sert olmas gebe yaama bu da boylar federasyonu
eklinde rgtlenmesine sebep olmutur. evre kltrlerin ynetim anlaynda etkisi
yoktur.

Kurultay ylba, bahar ve sonbahar olmak zere 3 defa toplanrd.

Trk devletlerinin ksa srede yklmalarnda boylar halinde rgtlenme, in

basks, belirli bir veraset sisteminin olmayndan kaynaklanan taht kavgalar etkili
olmutur.

Hun, Avar ve Macar topluluklarnn Avrupann siyasal ve sosyal yapsnda

deimelere neden olmutur.

Avarlar, Hazarlar ve Kpaklar Ruslar askeri ve idari alanda etkilemilerdir.

Duvar resimlerinde(fresko) dinin etkisini grmek mmkndr.