Gjurm t poezis indoeuropiane n emra ilir

Vezi Rolisteneas si Holaiz naphoth ziaza

Nga Gazeta Shqip 3 Shtator 2016
Dr. Nelson R. abej
Ilirt jan nj nga popujt indoeuropian t Europs q n lashtsi zinin tr
Ballkanin perndimor, nga lumi Sava e Danub n veri, deri n gjirin e Arts n
jug, duke pasur si kufi natyror n lindje lumenjt Morava dhe Vardar.
Idoeuropiant ishin nj popull i lasht pr t cilt gjja m e sigurt q dim sht
se ata flisnin nj gjuh t vetme, sot e rikonstruktuar n mnyr t knaqshme jo
vetm n leksikun (sot kemi nj fjalor shum t madh t protoindoeuropianishtes), por dhe n gramatikn e saj. Teoria m e pranuar e
vendbanimit t tyre i vendos ata n nj rajon diku midis detit Kaspik, Uraleve dhe
lumenjve Vollga e Don, n nj territor q nuk i kalonte 1 milion kilometrat katror
sepse nj popullsi n nj territor m t gjer nuk mund t kishte nj gjuh t
vetme. Duke u mbshtetur n poezin e lasht indiane, iraniane dhe greke,
pranohet prgjithsisht se populli indoeuropian krijoi nje art poetik. Paraardhsit
e ilirve, ashtu si ata t grekve, trakve, dakve, latinve, etj., n rrugn e
mrgimit t tyre shumshekullor drejt Ballkanit kan marr me vete edhe
trashgimin gojore indoeuropiane. Tekstet e poezis popullore t ilirve mund t
mos gjnden ndonjher, ndaj mbi karakterin e asaj poezije sot pr sot, mund t
msohet dika vetm trthorazi, nga fosilet ose ngurosjet poetike t emrave t
prbr ilir, q dalin n burimet e lashta, e q pjesrisht ruhen dhe ndr
shqiptart e sotm.
Gjuha poetike e trashguar indoeuropiane ka ln gjurm t pashlyeshme n
emrat vetiak ilir, ashtu si ka ln n emrat vetiak t shum popujve
indoeuropian, duke prfshir indiant, persiant, grekt, keltt e gjermanikt 1.
Si v n dukje gjuhtari kroat, Radoslav Katii: Emrat e lasht ilir t prbr
q gjejm n tekstet greke dhe latine nuk jan gj tjetr vese mbetje t
copzuara t teksteve poetike, copza t vogla t gjuhs s nj poezije
heroike2.
Disa shmbuj t emrave vetiak t prbr ilir, t konsideruar si relikte t
gjuhs poetike indoeuropiane
jan Vescleves, Skerdilaidas, Teutmeitis, Magaplinus, Mocolica, Nomeditus,
Tritanerus, etj.
Si pohojn njzri gjuhtart, emri ilir Vescleves, bashk me emrin e lasht
indianVasusravas (lavdimadh) dhe me emrin grek Eukles (E) i famshm,
i lavdishm, rrjedhin nga nj burim i prbashkt. Edhe nj emr i ngjashm kelt
(helvetian)Verucloetius fammadh ka ndajgjegjsin e tij n emrin
grek Eurykles () dhe n indishten e lasht emrin Uraravas. Besohet se
t gjith kta emra kan dal nga nj formul poetike origjinale indo-europiane e
5 mij vjetve t shkuara, q sht rikonstruktuar nga gjuhtart n
formn *klewos dhwhitom me fam t pafundme3.
Gjuhtari i mirnjohur gjerman, Hans Krahe ka argumentuar se emri ilir
Vescleves sht nj emr i prbr, q ka dal nga dy rrnj

protoindoeuropiane *wsu i mir dhe *kleves lavdi. Prbrsin e dyt cleves (kleves) t emrit ilir Vescleves e gjejm t ruajtur n foljen e sotme
shqip quaj q ka dal nga nj kluoj quaj, e cila sht ruajtur deri n ditt
tona n dialektin am e n dialektet e ngulimeve arbreshe n Greqi e Itali.
Forma e rindrtuar m e lasht shqipe sht *kluuee - quaj4, e trashguar
nga rrnja protoindoeuropiane *lewos lavdi, fam, emr. Nga i njjti burim
ka dal dhe indishtja e vjetr (sakskritishtja) rvas, avestania sravah,
greqishtja klu (-) dgjoj, latinishtja clueoe quaj, i jap emr,
irlandishtja e vjetr klu (cl) dhe sllavishtja slovo lavdi.
Prejardhja e prbashkt e ktyre emrave t katr popujve t ndryshm
indoeuropian i ka shpn gjuhtart e historiant n prfundimin se ky emr,
n t katr variantet e prmndura, sht pjes e nj formule t
gjuhs poetike t kngve indoevropiane t heronjve.
Nj emr tjetr ilir i po ksaj trashgimije poetike indo-europiane
sht Teutmeitis, q sht prkthyer i dashur i popullit5. N prbrsin e
par t emrave ilir Magaplinus dhe Magaplina Cimochowski ka gjetur formn
e hershme t mbiemrit shqip (i, e) madh <*magis6, dale nga nje
PIE *mhas kurse prbrsi i dyt mund t tregoj forcn duke i dhn
emrit t prbr kuptimin me forc t madhe, shum i fuqishm.
Emrat dy-pjessh ilir t tipit Vescleves, Magaplinus, etj., kan kaluar nga
frazeologjia poetike edhe n gjuhn e kultit t ilirve, si shihet n
mbiquajtjet at/baba, q u viheshin emrave t perndive kryesore t
panteoneve t popujve indoeuropian. Leksikografi grek Hesik n shekullin
VI t ers son na njofton se fisi malor i timpejve n verilindje t Epirit
adhuronte nj perndi q leksikografi e prkufizonte si Zeusin e atij fisi
( )7. Kt perndi timpejt e
quanin Deipaturos (o). Ky sht nj emr i prbr, ku
elementi i par, Dei, esht emri i trashguar ilir i kreut t perndive
indoeuropiane q del edhe te grekt si Zeus, te latint si Deus/*Djow (nga
i cili doli Jove), n indiant Diaus, n gjermanishten e vjetr t lasht Ziu, n
anglishten e vjetr Tiw, etj. Elementi i dyt, paturos n ilirisht donte t
thoshte at (baba). Kt emr, paturos, ilirt e prdorn si mbiquajtje t
perndis s tyre kryesore, Dei, ashtu si bn edhe popuj t tjer
indoeuropian. Kshtu, krahas Dei paturosit ilir, kishte dhe nj
Diaus pitar indian, nj Zeus pater ( ) grek dhe nj Iuppiter latin.
Nga po kjo trashgimi poetike indoeuropiane vjen dhe emri vetiak
ilir Teutmeitis n Dalmaci, q sht prkthyer i dashur i popullit 8, ku
prbrsi i par Teut- tregon fisin (popullin) kurse prbrsi i dyt sht
ruajtur n shqipen e sotme n fjaln mag i vogli i lepurit, dhe ndonj
kafshe tjetr9, q ka dal nga nj fjal protoindoeuropiane (PIE)*maghu-djal
i pamartuar. Nga po kjo rrnj ka dal

protogjermanikja *magats vajz e pamartuar,

virgjresh (Salmokzis) dhe anglishtja maiden vajz e pamartuar. Nj
form akoma m e afrt me kt emr vetiak ilir gjndet n

letonishten tautu meitas vajz e huaj, e prejardhur nga

PIE *my-e but, delikate, e dashur.

Ndr dalmatt ka qen i prhapur emri Skenobardus, q mund t lidhet me

fjalt ilire *skeno-shklqen dhe *barda mjekr, (nga PIE *bhardha), me
kuptimin ai q i shklqen mjekra. I ktij tipi mbiemror duket edhe
emri Skeno-kalus (Scenocalo Batonis), q del n nj mbishkrim t gjetur n
territorin e desitiatve (n Bosnjn e sotme). Nj gjurm t ksaj tradite t
kngs heroike indoeuropiane n shtresn m t vjetr t emrave t ilir,
dallojm edhe n emrin e princit ilir Skerdilaidas (Skerdilaedus), q ka t gjar
t ket kuptimin prijs i popullit, prijs (duke) i ushtris10. Ktu duhet
prmendur edhe emri i prvem Teutiaplos, q sipas H. Krahes11 do t thot ai
q ka forcn te populli, ashtu si dhe emri grek Demostenes (o).
Emri i prbr Hostidux do t thot prijes i miqve, mikprits, emri
liburn Nomeditus do t thot ti vsh emrin, kurse Tritanerus njeriu i tret
1-2 (krahaso *ner-us me fjaln shqipen njeri).
Emra t tjer t prbr t nj shtrese m t von n kt zon, q n
pjesn e par prmbajn nj numror ose nj parafjal,
jan Triteuta, Etleva, Ettritus dhe Epicadus.
Emrat dy-pjessh ilire t tipit Vescleves etj. kan kaluar nga frazeologjia
poetike edhe n gjuhn e kultit, si shihet n mbiquajtjet at/baba, q u
viheshin emrave t perndive kryesore t panteoneve t popujve indoeuropian.
Mbreti i perndive ilire, sipas leksikografit grek t shekullit VI, Hesikut,
ishte Deipaturos, q ai thot se adhurohej ende n zonn e thell malore n
verilindje t Epirit, n krahinn e timphejve. N shprehjen e Hesikut, Deipaturos
ishte Zeusi i timphejve. Si, shihet edhe ky sht nj emr i prbr ku
perndis ilire Dei i sht prngjitur fjala ilire paturos, q donte t
thoshte at. Prngjitja e emrit paturos (at) emrit t kreut t perndive
sht karakteristike edhe pr panteonin grek ku flitet pr nj Zeus pater (
) grek, pr panteonin latin me Iuppiter, dhe pr panteonin indian ku flitet
pr Diaus pitar.Kta emra t prbr ilir, q na sjellin jehonn e largt 5mij vjeare t poezis heroike indoeuropiane, na shrbejn edhe si
dritare n parahistorin e thell t popujve indoeuropian.
Referimet
1. Schmitt, R. (1968). Dichtung und Dichtungsprache der indogermanischen
Zeit. Wiesbaden; Indogermanische Dichtersprache. Herausg. R. Schmitt.
Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt.
2. Katii, R. (1985). Sur la langue des Illyriens. Recherches
Albanologiques 2, f. 24.
3. Mallory, J.P. and Adams, D.Q. (2006). The Oxford Introduction to ProtoIndo-European and the Proto-Indo-European orld. OUP, Oxford, p. 118.
4. Demiraj B. The Albanian Inherited Lexikon, 1998-1999.
5. Katii, R. (1985). Sur la langue des Illyriens. Recherches
Albanologiques 2, 23-33.
6. abej, E. (2014). Studime Etimologjike n Fush t Shqipes. abej,
Tiran, f. 267-268.

7. Hesychii Alexandrini Lexikon, Botimi I 1867, Red. M. Schmidt, Libraria

Maukiana.
8. Katii, R. (1985). Sur la langue des Illyriens. Recherches
Albanologiques 2, 23-33.
9. Demiraj B. The Albanian Inherited Lexikon, 1998-1999.
10.abej, E. (1976). Studime Gjuhsore I. Rilindja, Prishtin, f. 99.
11.Krahe, H. (1955). Die Sprache der Illyrier I. Wiesbaden, f. 60.