Apolonia

Pamje nga Apolonia

Apolonia sht qyteti antik n Shqipri ndr m t mdhenjt n pellgun e Adriatikut dhe m i prmenduri ndr
30 qytetet e tjera, me t njjtin emr, t kohs antike.
Prmbajtja
[fshih]

1 Vendndodhja sot

2 Historia

3 Historiku i krkimeve arkeologjike n Apoloni

4 Themelimi i Apolonis

5 Marrdhniet e Kolonve me popullsin vendase

6 Rendi shoqror dhe organizimi politik

7 Bujqsia dhe Blegtoria

8 Urbanistika dhe arkitektura

9 Nymfeu

10 Artizanati

11 Zhvillimi i artit

12 Braktisja e Apolonis

13 Shiko edhe

14 Lidhje t jashtme

[redakto]Vendndodhja

sot

Jo larg Fierit n rrugn q shkon n drejtim t detit Adriatik n nj largsi rreth 14 km.

Spuren der griechischen Kolonisten :Drachme nga Apolonia

[redakto]Historia
sht themeluar rreth fillimit t shek t IV p.e.s. Grmadhat e Apolonis jan zbuluar n fillim t shek XIX.
Gjurmt m t hershme arkeologjike jan disa objekte t kohs s hekurit, tipike t kulturs ilire. Nga shekujt e
par t jets s qytetit ruhen disa mbeturina t murit mbrojts dhe t nj tempulli arkaik kushtuar Artemisit,
hyjneshs m t adhuruar t apoloniatve. N vitet 1824-1838, n kt qytet, ka zhvilluar krkime nj mision
arkeologjik francez, m von krkimet jan br nga arkeologt shqiptar. Ndrsa vitet e fundit, nga nj mision
i prbashkt shqiptaro-francez.
Apolonia, pas Dyrrahut, ishte qyteti m i rndsishm n pellgun e Adriatikut dhe m i prmenduri ndr 30
qytetet e tjera q e mbanin t njjtin emr n kohn antike. U ngrit mbi nj kodr (me dy maja t larta 101 e
103 m mbi nivelin e detit) n nj pozicion q zotron tr zonn dhe nprmjet lugins s lumit Aoos (Vjos)
lidhej me detin Adriatik. E shtrir n nj siprfaqe rreth 140 ha dhe e rrethuar me nj mur rreth 4 km t gjat
Apolonia ishte nj qendr e madhe tregtare dhe industriale. E ngritur n kurrizin e fundit t kodrave t bukura
dhe frytdhnse t Mallakastrs, Apolonia mbizotronte pothuajse krejt hapsirn e gjer q shtrihej n kmbt
e saj e prfundonte buz detit Adriatik. Kjo fush e formuar nga aluvionet e lumit Seman dhe Vjos ka qen me
sa duket nj nga rajonet m pjellore t Fushs s Myzeqes.

Ndryshe nga qytetet koloni tjera t cilat ishin ngritur buz bregdetit, Apolonia ishte ngritur m n brendsi, disa
kilometra larg bregdetit. Mirpo, lidhej me bregdetin prmes lumit Vjosa, q n at koh ishte i lundrueshm.
Apolonia ndodhet 12 kilometra larg qytetit t Fierit. Apolonia si qytet u themelua n fillim t shekullit t shtat
para Krishtit nga kolonizatort grek q vinin nga Korinti. T dhnat e para t pranis s tyre jan t
dokumentuara rreth vitit 588 para Krishtit. Emrin qyteti e mori pr nder t perndis Apolon. Ndr 24 qytete n
t gjith botn mesdhetare q mbanin kt emr n Antikitet, Apolonia e Iliris ishte m e rndsishmja dhe
luajti nj rol t madh si ndrmjetse tregtare mes helenve dhe ilirve. Apolonia ishte n at koh nj qytet i
madh e i rndsishm n afrsi t lumit Aoos (Vjos). Llogaritet q qyteti t ket pasur rreth 60 000 banor, nj
shifr rekord pr Antikitetin !
Apolonia e ruajti madhshtin e saj edhe n periudhn romake. Shkolla apoloniate e arteve t bukura ishte me
fam n t gjith botn antike. N momentin kur n Rom, gjat nj komploti n Senat u vra Jul Cezari, nipi i tij
Oktavian Augusti studionte oratorin n Apoloni. Kronikat romake tregojn sesi ai me t marr vesh lajmin e
vrasjes s Cezarit u nis me nj anije nga Apolonia dhe kur, pas disa kohsh vet Oktaviani u b Perandor, e
ruajti mirnjohjen pr qytetin ku kishte studiuar duke e liruar Apolonin nga t gjitha taksat.
Pas nj trmeti n shek. III e.s lumi Aoos ndrron shtrat duke e shkputur qytetin nga deti. Goditja rezultoi
fatale n nj epok ku i gjith aktiviteti tregtar zhvillohej n lidhje me detin. Qyteti e humbi gradualisht
rndsin ekonomike duke u shndrruar n nj qendr t thjesht fetare. Por shuarja graduale dhe jo e
dhunshme e jets qytetare si dhe shndrrimi i zons prreth n knet, t bonifikuar vetm pas vitit 1945, bri
q zona arkeologjike t ruhet mjaft mir. Arkeologt e quajn Apolonin Pompei i Shqipris, pasi vetm 10% e
territorit t qytetit t dikurshm sht zbuluar deri m sot.
Disa nga objektet arkeologjike dhe statujat u prvetsuan nga vendet e tjera para vitit 1945. Ato q kan
mbetur jan vendosur n nj muze q ndodhet n nj manastir t shekullit XIII. N kopshtin e Manastirit
ndodhet edhe nj kish bizantine q i prket shekullit t XIV.
Me interes t madh pr vizitorin n Apoloni jan monumenti i Agonotetve, Odeoni, Biblioteka, muri rrethues,
Portiku, vila me impluvium, vila romake me mozaik, muzeu arkeologjik, Kisha e Shn Mris etj.
Territori i madh i mbuluar me monumente, panoramat dhe peizazhet e mrekullueshme mbi fushn e Myzeqes
dhe Detin Adriatik nga njra an si dhe rruga automobilistike n gjendje t shklqyer, pozita e favorshme
gjeografike pran qyteteve t mdha dhe plazheve t jugut nga ana tjetr e bjn Parkun Arkeologjik Apolonia
lehtsisht t arritshm pr vizitorin dhe nj destinacion t privilegjuar pr turizmin kulturor n Shqipri.

[redakto]Historiku

i krkimeve arkeologjike n Apoloni

Hulumtimet e para pr Apolonin i kemi nga studiues dhe shtegtar t huaj n gjysmn e par t shek XIX. I
pari studiues q e ka vizituar Apolonin sht Pouqueville n vitin 1806, i cili na kumton pr grmadhat e ktij
qyteti antik. Pastaj W.M.Lake n veprn "Travels in northern Greece", ndr t tjera prshkruan skulpturat,

mbishkrimet, murin rrethues dhe nj tempull n Kryegjat. Nga ky tempull ka mbetur vetm nj shtyll n
kmb dhe q sht dshmia e vetme. Pak koh pas vizits s tij, Ibrahim pash Vrioni rrmbeu gurt e
tempullit pr t ndrtuar sarajet e veta n Berat. Peshkopi grek i Beratit, Anthimi, vjen n Apoloni dhe grabit
skulpturat dhe objektet antike q gjendeshin n manastirin e Shn Mris, nj pjes t madhe t tyre ai e nisi
pr n Greqi. Kto lvizje nuk i ikn luanit t Janins Ali pash Tepelens. Sipas nj dshmie t kohs ai
drgoi n Apoloni njerz pr t grmuar, dhe dy statuja t gjetura i drgoi n Berat.

Apolonia n lashtsi.

N vitin 1861 shkel n Apoloni arkeologu i par Leon Heuzey i cili ishte i ngarkuar nga Napeoloni III q t
studionte veprimet luftarake t Cezarit n Iliri. Nprmjet L. Hezey-it shtohen njohurit mbi Apolonin sidomos
nga skulptura dhe mbishkrimet.
Gjat lufts s Par Botrore erdhn n Shqipri Arkeologt austriak Prashniker dhe Shober. Prashnikeri
vepronte n Apoloni n vijn e par t frontit, nn goditjen e artileris italiane. Prashnikeri zhvilloi grmime n
murin rrethues t ans lindore, t ndrtuar n periudhn klasike, me nj bazament gursh dhe struktur
qerpish. Gjithashtu, Prashnikeri bri krkime pr tempullin n zonn e Temenosit, grmoi n banesat e ans
perndimore, dhe hapi disa varre n nekropolin tumular t qytetit.
Ai gjithashtu bri edhe botimin e disa skulpturave dhe mbishkrimeve q ruheshin n manastirin e Apolonis, ku
disa prej skulpturave i drgoi pr n Vjen.
Rezultatet e krkimeve t tij u botuan n serin akademike austriake me titujt "Archologische Forschungen in
Albanien und Montenegro" (Wien 1919 ; C. Praschniker, Muzakia und Malakastra, Wien 1920).
N vitin 1924 deri 1944 n Apoloni fillon grmimet nj ekip francez i udhhequr nga Leon Rei, i cili n
prjashtim nga arkeologt e tjer zhvilloi grmime s bashku me arkeologun shqiptar Hasan Ceka.

Ai i prqendroi grmimet n pjesn m t lart t qytetit, n ann perndimore t kodrs ku gjendeshin rrnojat
e nj tempulli arkaik. Stoa me gjatsi 78 m, m nj arkitektur t veant dhe e ruajtur n tr katin prdhe. N
nishet e saj ai gjeti katr shtatore dhe tri koka t bukura. Pas zbulimit t stoas Rei u orientua n drejtim t
agoras ku n shpatin e kodrs ai zbuloi teatrin, t cilin e quajti Odeon. Prball Odeonit, e ndar nga nj hark
triumfi, ngrihej ndrtesa e bules, me nj fasad monumentale, pjesa m e madhe e s cils e rrzuar nga nj
trmet. Mbi bazn e ktyre objekteve, bashkpuntort e Rejit bn nj rikonstruksion t ndrtess dhe arritn
t lexojn mbishkrimin e antablementit, i cili lidhej me dy vllezr, nga familja e Villve. T dy kta ishin
agonotet (njerz q merreshin me organizimin e shfaqjeve pr publikun), dhe prandaj Reji e pagzoi
ndrtesn "Monumenti i Agonotetve". Nj tjetr zbulim m rndsi i Rejit ishte edhe muri i tarracimit, q t
onte pr n tempullin kryesor t qytetit t vendosur n majn e kodrs. Nga ky tempull ai nuk gjeti vese pjes
t bazamentit, por edhe nj reliev t gjysms s II t shek IV p.kr. q paraqiste amazonomahin (luftn e fisit t
grave lufttare, amazonave, me grekt). Me interes ishin zbulimet n nekropolin e qytetit, ku ai ndeshi varre me
materiale korintike m t hershme se data tradicionale pr themelimin e Apolonis (588 p.kr).
Rezultatet e grmimeve t misionit francez n Apoloni u botuan n gjasht numra t revists Albania (19271939), e cila u mbyll s bashku me grmimet.
Pas pushtimit fashist u b nj prpjekje pr t vazhduar grmimet n Apoloni m 1941 nga nj mision italian i
drejtuar nga C. Sestieri. Ai zbuloi nj ndrtes me oborr qendror n ann jugore t qytetit, jo larg mureve t
manastirit t Shn Mris. Forma planimetrike dhe gjetja tullave me vuln "gimnasiou", i dhan atij shkak t
identifikonte nj nga gjimnazet e Apolonis. Ekspedita italiane grmoi edhe n murin rrethues, si dhe zbuloi nj
tempull "in antis" t kohs perandorake n nekropolin e qytetit.
Me kt prfundon etapa e par e grmimeve arkeologjike n Apoloni ku t gjitha grmimet u kryen nga
arkeolog t huaj t cilt pjesn m t madhe t materialit e morn me vete.
Lufta nuk kaloi pa u ndier edhe pr arkeologjin shqiptare, gjat lufts s vitit 1939 u grabitn pothuaj t gjitha
objektet e zbuluara n Apoloni, gjithashtu kjo qendr q kishte nj rndsi t veant strategjike, psoi
dmtime nga instalimet ushtarake gjermane.
M 1947 u krijua Muzeu Arkeologjik Etnografik pran Institutit t Shkencave, Ku arkeologt Hasan Ceka dhe
Sknder Anamali grumbulluan materialet arkeologjike q kishin shptuar nga koleksioni i Biblioteks
Kombtare dhe nga koleksionet private. N vitin 1948 u organizua edhe ekspedita e par arkeologjike e cila u
vendos n Apoloni n godinn e dikurshme t misionit arkeologjik francez.
N kt koh grmimet kryheshin nga arkeolog shqiptar, sepse pushteti komunist nuk lejonte asnj t huaj
t merrte pjes n grmime. Gjat viteve 1958-60 n Apoloni fillon grmimet ekipi shqiptaro-sovjetik nn
udhheqjen e S. Islami dhe H. Ceka nga ekipi shqiptar si dhe V. Blavatskin nga ekipi sovjetik.

Gjat ktyre grmimeve u zbuluan plotsisht bastioni i madh n murin lindor t qytetit, tempulli i Dians dhe
Prytaneioni pran Monumentit t Agonotetve, nj godin banimi pran manastirit dhe nj banes e madhe me
13 dhoma, e shtruar me mozaik n ann perndimore.

[redakto]Themelimi

i Apolonis

Teatri n Apoloni

Temple ruins (Monument of Agonothetes) in Apolonia.

Krahas kolonizimit helen t Mesdheut Perndimor bn pjes edhe procesi i kolonizimit helen edhe n pellgun e
Adriatikut. Rol m aktiv n kolonizimin e pellgut t Adriatikut pa dyshim e ka luajtur Korinti. Fillimisht kolont u
vendosn n Dyrrah n vitin 627 p.e.s.

Pas vendosjes s tyre n Dyrrah, kolont filluan t vendosn edhe n Apoloni, viti 588 p.e.s. edhe n Apoloni
rolin hegjemon e ka luajtur Korinti por s bashku me ta kishte edhe Korkyras. Ka mendime se n Apoloni
erdhn kolon nga Dyrrahu.
Pr themelimin e Apolonis na jep njoftime autorit antik Stefan Bizantinit i cili thot se kt qytet t Iliris si dhe
Epidamnin e banonin ilirt. Pastaj u drguan 200 kolonist korinthas me n krye Gylakun. Pr, Gylakun, nuk
shkruan asnj autor tjetr antik, kjo ka shkaktuar te disa dijetar edhe dilemn e pasiguris s ktij lajmi, Edhe
pse Stefan Bizantini nuk tregon se prej nga e mori kt lajm, pasi q ky jetoj shum koh pas ksaj ngjareje,
duket se ai ishte mjaft i sakt, pasi u vrtetua nga gjetja e nj mbishkrimi ku prmend fushn e Gylakut
(Gylakion pedion). Themelimi i kolonive kishte domethnie jashtzakonisht t madhe pr zhvillimin e fiseve ilire
q gjendeshin n afrsi t tyre, por gjithashtu edhe pr shum fise t tjera q jetonin m n thellsi.

[redakto]Marrdhniet

e Kolonve me popullsin vendase

[[Datei:Dewing 1426.jpg|left|thumb|Spuren der griechischen Kolonisten: Drachme aus Apolonia]] Nj shtje

mjaft e rndsishme e cila sht trajtuar mjaft pak nga aspekti arkeologjik sht edhe marrdhniet e
popullsis vendase me kolont si dhe roli i tyre n proceset politiko-ekonomike si dhe ato kulturore. Disa
objekte arkeologjike t gjetura n Apoloni (megjithat t pakta) jan nj tregues mjaft i mir se edhe popullsia
vendore luante nj rol n jetn shoqrore dhe politike t Apolonis. Ngritja e kolonive ka qen e kushtzuar
nga interesat e dy palve, e klass sunduese Korinto-Korkyrase, nga njra an, dhe aristokracis fisnore ilire,
nga ana tjetr. Vendosja e kmbimeve t rregullta me helent ishte fitimprurse edhe pr aristokracin fisnore
t vendit, sepse n kt mnyr mund t kmbente me kolonistt prodhimet e teprta t grumbulluara prej
saj.
N periudhn e par t ekzistencs Apolonia nuk ka qen vetm nj qendr tregtare e Korinthit dhe Korkyrs
n Iliri. Pozicioni gjeografik i Apolonis i dha shkas edhe zhvillimit t bujqsis, gjithashtu popullsia erdhi duke
u rritur dhe shum shpejt u b qytet i pasur. Sipas Strabonit popullsia apolonase u shtua edhe me ardhjen e t
mrguarve nga qytetet helene Kikys dhe Dyspont t cilt i zgjodhn vet Dyrrahun dhe Apolonin pr tu
vendosur.
Apolonia gjithashtu kishte marrdhnie t mira edhe me qytetet e tjera Ilire, sidomos n tregti. Dshmit e
tregtis s Apolonis me qytetet tjera gjendet n rrugt e lashta. N radh t par vjen rruga q kalonte luginn
e Shkumbinit (rruga e Kandavis)dhe q arrinte n krahinn juglindore t Iliris q prshkonte viset e
kandaveve dhe dilte n Dasareti. Kjo duhet t ket qen rruga npr t ciln shkuan tek aristokracia e pasur
dasarete, sendet e luksit, ent korintase prej bronzi, jan zbuluar edhe n varrezn e njohur t Trebenishtit,
pran liqenit t Ohrit. Nj rrug tjetr e cila sht prdorur pr qllime tregtare, nga Apoloniatt, ka qen ajo e
cila kalonte gjat lugins s lumit Aos (Vjos) pr t dal n Thesali e n Epir. N fund vjen n konsiderat
edhe rruga detare pr n Ilirin e Jugut. Objektet helene q jan gjetur n varrezn e madhe, tumulare Ilire t
Gllasinacit, (Bosnj) kan qen me prejardhje nga Kolonit helene t bregdetit t Iliris s Jugut.

Gjithashtu pr marrdhnie t mira t kolonive me ilirt jan edhe monedhat e Apolonis t cilat jan gjetur n
rreth 34 lokalitete Ilire. Kjo ishte faza e par e marrdhnieve n mes Ilirve dhe kolonive t cilat mbeten
kryesisht n fushn ekonomike.
M kalimin e kohs marrdhniet e kolonive me ilirt marrin karakter tjetr, kto marrdhnie ndryshojn n
raport me ndryshimin n politikn e re t qytetit.
Apolonia kishte raporte t mira, sidomos tregtare edhe me trevn e Dardanis. n territorin e Dardanis,
prkatsisht, n Nekropolin e Romajs jan gjetur disa en t cilat jan t njjta me ato t zbuluara n Apoloni.
Ndrsa si duket apoloniatt nga treva e Dardanis merrnin argjendin, i cili ishte nj nga burimet kryesore pr
veprimtarin monetare t Apolonis. Straboni e prmend Damastionin dhe pr minierat e argjendit q gjenden
n kt qytet. Staraboni kt qytet e vendos n prapatokn e Apolonis duke shprehur me prshkrimin e
vendndodhjes s ktij qyteti m shum interesin e kolonis pr argjendin sesa nj regjion gjeografik.
Straboni prmend edhe djathin Dardan si nj nga prodhimet m t preferuara t fqinjve prreth, si duket me
Apolonin ka pasur tregti edhe me djath. Ndrsa Plini e prmend rrath ari q vinin nga Dardania prandaj
edhe quheshin dardan.
Dshmi m e mir pr marrdhnie tregtare t mira ne mes Apolonis dhe Dardanis jan edhe gjetjet e nj
numri t madh t monedhave n Fshatin Qollopek t Pejs, (Kosov)q kishin prerjen nga qyteti i Apolonis.
N politikn e re t qytetit, q u realizua me sukses ka qen edhe shkputja e tyre nga varsia ekonomike e
metropolit. Midis shek t IV p.e.s. Apolonia filloj t pres me sasi t madhe monedhn e vet gj q dshmon
pr forcimin e mtejshm t qytetit si dhe n hinterlandin Ilir ishin krijuar kushte pr nj veprimtari tregtare mbi
bazn e monedhave. Pr ekzistimin e tregtis s mir n mes apoloniatve dhe ilirve dshmon edhe zgjedhja
e poletit, i cili ishte funksionar q e rregullonte tregtin me ilirt. Pr ekzistimin e Poletit t dhna na jep
Plutarku. Kjo veprimtari tregtare u favorizua nga marrdhniet e reja q patn kolonit me fqinjt e tyre Taulant.
N kt koh rritet presioni i taulantve mbi qytetet koloni t cilt fillojn t przihen edhe n punt e
brendshme t kolonive si sht rasti i Lufts Civile n Dyrrah dhe pjesmarrjes s Taulantve n kt luft.
Kjo periudh bashkpunimi mbyllet me kalimin e Apolonis n vartsin e Taulantve.

[redakto]Rendi

shoqror dhe organizimi politik

Nse i referohemi nj lajmi t Aristotelit i cili na e jep n veprn e tij Politica ku shkruan se Kemi demokraci
kur t lirt, megjithse t pakt, sundojn mbi shumicn e popullsis s lir sikurse ngjan n Apoloni e cila
gjendet n detin Jon. Nga kjo sht nj e dhn e sigurte se n Apoloni sundonte rendi skllavopronar n
mnyrn m klasike t tij. N Apoloni nj pjes e mir e skllevrve ishin pron e shtetit skllavopronar, q
prdoreshin kryesisht pr ndrtime shoqrore apo pr pun t cilat quheshin turp pr tu punuar nga t lirt.
Prpos skllevrve shtetror ekzistonin edhe skllevrit privat t cilt punonin n punishte t metaleve, bujqsi
apo edhe si shrbyes t shtpis. Ndrsa n grupin e popullats s lir bnin pjes fisnikria t cilt edhe e

themeluan t part kolonin. Shtresn tjetr t t lirve e prbnin pronart e punishteve, tregtart dhe
zejtart. Pos ksaj mase dhe skllevrve kishte edhe nj shkall tjetr shoqrore e cila prbhej nga njerz t
huaj pa t drejtn e qytetaris. Shoqria Apoloniate ndahej sipas disa kritereve: n t lir dhe skllevr, n t
pasur dhe t varfr, n aristokrat, demos dhe t huaj. Apoloni kishte nj politik m t ashpr ndaj t huajve n
qytet. Eliani shkruan se Apoloniatt i dbonin t huajt sipas ligjit t Lakedemonve. Sipas arkeologut N. Ceka
ky dbim bhej pr shkak t karakterit bujqsor q kishte kolonia dhe ishte xheloze pr tokat e saj dhe
mundohej q t zgjerohej n kurriz t fqinjve. Zhvillimi i vrullshm ekonomik dhe zejtar i qytetit si dhe
shkmbimi i mallrave q patn kolont me popullsin ilire, erdhi deri te forcimi i shtresave zejtare dhe tregtare.
Kjo shtres doli kundr grupit oligarkik me qllim pr ta marr pushtetin dhe pr ta prdorur n shrbim t
interesave t tyre. Si rrjedhim i ksaj n Dyrrah n vitin 437 p.e.s. shprtheu n nj kryengritje e demosit, e cila
solli m pastaj Luftn e Peloponezit. N kt luft morn pjes edhe ilirt t cilt prkrahn aristokracin e
dbuar nga qyteti, kshtu ata u radhitn n grupin q prkrahte Athinn n luft kundr Lidhjes s Peloponezit.
Si rezultat i Lufts Civile n Dyrrah, kemi triumfin e plot t parimit t ndarjes klasore t shoqris dhe forcimin
e polisit skallvopronar. Pushteti tani kaloj nga duart e rrethit t ngusht t aristokracis n duart e gjith
skllavopronarve. Me kt rast u forcua edhe pozita e ilirve q jetonin n qytet. Dukuri e till ngjau edhe n
Apoloni. Kto ndryshime u bn edhe funksionet shtetrore. Vendin e Fylarkve (krert aristokrat) tani e zuri
nj organ kolegjial, buleja (kshilli), antart e t cilt mund t ishin jo vetm nga fisnikt por edhe nga
shtresat e tjera t skllavopronareve. U krijua edhe Helieja (organ i mbledhjes s prgjithshme t popullit) e cila
kishte pr detyr miratimin e ligjeve, marrja e vendimeve me rndsi dhe zgjedhja dhe kontrollimi i veprimtaris
s organeve ekzekutive t qytetit. Nga antart e Byles, n krye t do viti zgjidhej prytani, i cili ishte
funksionari m i lart civil i qytetit, me emrin e t cilit lidheshin t gjitha ligjet, dekretet dhe vendimet t shpallura
gjat vitit. Nj organ tjetr ishte toksarku (komandant i shigjetarve) dhe q merrej me shtjen ushtarake dhe
luftn. Sekretari bnte ngulitjen n gur apo n tabela prej bakri t ligjeve, dekreteve dhe vendimeve t marra
nga helieja apo organeve t larta ekzekutive dhe i bnte publike ato. T tre hieramnamont, merreshin me
organizimin e kultit, me organizimin e lojrave dhe festave, dhe me sa duket edhe me shtjen financiare t
qytetit. Ve ktyre kishte edhe npuns t tjer t nj rangu m t ult por q luanin nj rol t rndsishm n
jetn ekonomike, i till ishte edhe npunsi i ngarkuar me prerjen e monedhave i cili prpos q duhej t
siguronte lndn e par duhej t bnte edhe shprndarjen e monedhave. Nj funksionar tjetr ishte poleti i cili
duhej t merrej me rregullimin e tregtis me Ilirt sipas Plutarkut "ky zgjidhej do vit nga radht e qytetarve
m t njohur q t shkonte tek barbart n emr t gjith qytetarve".
Nga mbishkrimet e shek. I-r t ers son njohim edhe Agonotetin, emri i t cilit do t thot npuns i garave,
por detyra e tij shtrihej n nj sfer m t gjer. Ai mirrej me edukimin e rinis dhe njkohsisht jetn kulturore
t qytetit. Ky funksion ishte i ndar nga pushteti administrativ dhe skishte rol t rndsishm politik, kjo
kuptohet edhe nga fakti se ai nuk zgjidhej periodikisht por zgjidhej pr tr jetn. Forma demokratike e
pushtetit skllavopronar u ruajt edhe pas pushtimit romak kur qyteti u konsiderua federati-aleat. Ndrsa Augusti

nuk i a cenoi privilegjet e mparshme, por prkundrazi e ngriti qytetin n nj shkall edhe m t lart, n civitas
libera et immunis (n qytet t lir dhe t paprekshm). Apolonia n kt koh vazhdon prerjen e monedhave
prej bronzi, ashtu si edhe denart, i prshtaten tani n peshe monedhave t njkohshme perandorake, ndrsa
pr sa u prket emblemave ato u mbetn n prgjithsi besnike traditave t mparshme duke dashur n kt
mnyr t spikasin pozitn e privilegjuar q gzonte qyteti ne kuadrin e Perandoris Romake. Denart
pushuan s preri jo shum koh pas vdekjes s Augustit, ndrsa monedhat pseudoautonome n Apoloni
ngjajn t ken marr fund n kohen e Antonin Piut, me Mark Aurelin fillon n Apoloni fillon seria e fundit e
pashkputur e bronzeve perandorake, t cilat n kohn e Severve arrin nj lulzim t papar ashtu si n sasi
por edhe n cilsi stilistike e artistike t vulave. Por edhe pse qyteti ishte shpallur i lir dhe q nuk paguan
taksa, mirpo edhe n kt koh politikn e jashtme e udhhiqte Roma q do t thot se qyteti ishte i lir
vetm brenda mureve t tij.

[redakto]Bujqsia

dhe Blegtoria

Apolonia prpos q ishte nj qendr prodhimi zejtar ajo ishte njkohsisht edhe nj prodhues bujqsor.
Ngritja e Apolonis n nj tok pjellor sht treguesi me i mir pr rolin bujqsor q kishte ky qytet. Pran
mureve t qytetet ishte vendosur tempulli i hyjneshs Demetra ku pastaj fillonin arat e Apoloniatve, fusha e
Gylakes. N afrsi t Apolonis 1-2 km n perndim t saj, pran fshatit t sotm Sop, jan gjetur me
shumic figurina terakotash t shek IV p.e.s. kushtuar hyjneshs Demetra. Prve tokave t prshtatshme pr
zhvillimin e bujqsis, zona prreth qytetit ka qen e pasur me kullota mjaft t mira pr rritjen e gjethit, te
kuajve e t bagtis s imt. Prodhimi kryesor i bujqsis apoloniate ishte drithi. Gjat gjurmimeve
arkeologjike jan gjetur kokrra t drithit t cilat kan qen t karbonizuar q n antikitet. Gjithashtu jan t
njohur edhe pitost t cilt kan shrbyer pr mbajtjen e drithit. Pr rendsin e drithit n Apoloni na tregojn
edhe disa monedha ku n faqet e saj ka qen pamja e kallirit. Nj prodhim mjaft t rndsishm n bujqsin
Apoloniate kan pasur edhe vreshtat. Nga grmimet arkeologjike na jan gjetur kazma e gjata njtehshe
(qylyke) t cilat jan nevojitur pr punimin e e thell t vreshtave, kosoret pr pastrimin e kopshteve, kiza t
madhsive t ndryshme, q prdoreshin pr krasitje. Pr rndsin dhe kultivimin e rrushit ndr apoloniatr na
tregojn edhe disa vepra artistike, sidomos n ent e pikturuara gjat shek. VI-III p.e.s. kurr nuk mungon
dika nga rrushi: lastari,fleta apo fryti. Gjithashtu na jan t njohura shum en q shrbehej vera, si amforat
me t cilat shrbehej n tavolin si dhe kupat q shrbenin pr tu pir. Pr vreshtarin na tregon edhe Straboni
i cili kur e prshkruan bregdetin ilir tregon se ai ishte i pasur me vreshta.
Prpos bujqsis n Apoloni nj zhvillim mjaft t madh pati edhe blegtoria. Vet fakti se n Apoloni nderohej
perndesha Artemis, tempulli i s cils zinte pjesn kryesore t qytetit tregon pr rendsin e blegtoris dhe
bujqsis. Kullosat Apoloniatt i kishin jasht mureve t Apolonis, buz Vjoss. Njoftime pr blegtorin
Apoloniate na jep Herodoti i cili na jep njoftime se n Apoloni ka dele, t cilat i jan kushtuar diellit, dhe q i
ruanin burrat m t shquar si nga pikpamja e pasuris, ashtu edhe e fisit secili nga kta i ruante nj vit.

Herodoti na tregon edhe pr Evinin i cili gjat ruajtjes s deleve e kishte zn gjumi dhe ujqrit i kishin shqyer
kopen. Pr kt Apoloniatt e drguan Evinin n gjyq dhe e dnuan me verbim . Por menjher pasi e
verbuan as delet dhe as toka m nuk jepte fryt. Apoloniatt drguan njerz te orakulli i Dodons dhe Delfit pr
t msuar t vrtetn, prgjigjja e tyre ishte se ata ishin t dnuar pasi q ata kishin dnuar rnd Evinin. Dhe
derisa Apoloniatt t mos e vuanin dnimin deri sa q Evini do ta quante t drejt. Si dhe deri t mos jet Evini
i lumtur. Pas ksaj prgjigjeje ata shkuan te Evini dhe e pyetn pr dnimin t cilin do tua e jepte ai
Apoloniatve dhe t ishte ai i lumtur. Evini duke mos ditur prgjigjen e orakujve ai krkoj dy ara t cilat ai i dinte
q jan ndr m t mirat, dhe nj shtpi pran ktyre arave. Apoloniatt ia plotsuan menjher kt dshir.
Menjher pas ksaj Evinit i erdhi vetia e orakullit i cili u b edhe i dgjuar. Kjo legjend pr Evinin sht
tregues i qart se far vendi zinte bujqsia dhe blegtoria tek apoloniatt. Nga relievet dhe terakotat dim se
edhe rritja e shpendve kishte vendin n ekonomin e Apolonis. Kryesisht ndeshim pula, rosat dhe patat.
Ndrsa lumi Vjosa, luginat bregdetare si dhe vet deti mundsonin edhe zhvillimin e peshkataris. Gjithashtu
nga nj reliev shatrvani kemi edhe paraqitjen e nj skene peshkimi.

[redakto]Urbanistika

dhe arkitektura

Gjate shek. V-I p.e.s. Apolonia jetoj nj periudhe lulzimi. Arkitektura dhe urbanistika e ktij qyteti sht e
bazuar n arritjet e arkitekturs helene por e lidhur me realitetin ilir. Apolonia u ndrtua sipas nj plani q
mbshtetej n sistemin ortogonal t Hipodamit ; prshkohej nga rrug t drejta, kryesore e dytsore, q
kryqzoheshin me njra-tjetrn duke kufizuar lagje t veanta.
Gjat gjysms s par t shek. VI p.e.s. Apolonia ishte kthyer n nj qytet t mirfillt, pr kt dshmojn
edhe gjurmt e nj muri rrethues i cili ka gjersin 3 m. I punuar m blloqe ranore katrkndshe.
Me zgjerimin dhe fuqizimin e qytetit gjat shek. V-IV p.e.s. u ndie nevoja e rindrtimit t murit rrethues. Kjo u
realizua nprmjet prforcimit t tij me nj bastion t madh, t prshtatshm pr vendosje balistash, n ann
lindore ndrsa n ann perndimore u ndrtua nj mur i ri. Murit perndimor i shtohen edhe kulla
katrkndshe dhe t rrumbullakta q prforconin hyrjet ose pikat m t zbuluara ndaj sulmeve t armikut.
Muri rrethues prfshinte n vete 140 hektar, por nj pjes e qytetit u shtri edhe jasht mureve t qytetit,
sidomos n pjesn perndimore. Ndrsa n pjesn lindore shtrihej nekropoli.
Jo e gjith siprfaqja brenda mureve t qytetit ishte shfrytzuar pr ndrtim. E tr pjesa veriperndimore rreth
10 ha ishte ln e zbrazur ku strehohej popullsia fshatare bashk me pasurin dhe bagtin.
Qendra e qytetit ishte rezervuar pr ndrtimet me karakter shoqror, ku pjesn kryesore e prbnte agoraja
(sheshi kryesor i qytetit)ku gjendej teatri, stoat, godinat zyrtare etj. Pjesa tjetr q prbnte tr siprfaqen e
kodrs m t lart e q ishte e rrethuar me nj murr mbrojts prfshinte Temenosin (zonn e shenjt) ku
gjendej tempulli kryesor i qytetit dhe altart e perndive t rndsishme.

Zbatimi i sistemit ortogonal n Apoloni sht shoqruar me krijimin e tarracave, pr tiu prshtatur pjerrtsis s
kodrave. Agoraja ishte vendosur n pjesn m piktoreske t qytetit, me pamje q hapej drejt fushn s
Myzeqes dhe detit. Monumentet kryesore q ruhen aty i takojn shek. IV-III p.e.s.
Stoa (shtitore antike) kishte gjatsin e saj prej 78 m ndrsa gjersi 12 m t ndar nga nj kolonad dorike
posht dhe jonike lart. Pamja e stoas kishte shikim nga Adriatiku kshtu q krijonte nj pamje qetsuese pr
parin fisnore t asaj kohe. Muri i pasm q ka nj rol mbajts sht me 17 nishe (pjes e harkuar e murit),ku
vendoseshin shtatoret, kolonada e brendshme dhe e jashtme e katit t par formohej nga kolona tetkndore.
Stoa kishte funksion t dyfisht, pr rritjen e qndrueshmris s murit ndaj presionit t t dheut dhe pr
vendosjen e skulpturave.
Nj monument tjetr i cili sht mjaft i ruajtur nga agoraja i formuar n shek. IV-III p.e.s. sht teatri. Teatri
prafrsisht kishte rreth 9000 vende, dhe futej kshtu n mesin e teatrove mesatare t bots antike. Temenosi i
Apolonis ngrihej n kodrn m t lart (104 m) dhe ishte i rrethuar me mur. Kjo zon iu kishte kushtuar
perndeshs Artemis. Muri i rrethues i temenosit nuk kishte funksion ushtarak por vetm pr t kufizuar zonn
e shenjt t qytetit. Faza m e von e t cilit i takon shek. III pe.s. Me kt periudh lidhet edhe ndrtimi i nj
porte monumentale me qemer t rrem. N krah t saj qndron obelisku si atribut i Apolonit Agieus, mbrojts i
kolonve. Pjesa e poshtme e tij sht nj kolon cilindrike me diametr 0,47 m madhe lartsi 0,80 m, ndrsa e
siprmja, me siprfaqe 1,70 m prfundon n form koni. Ky simbol i thjesht paraqet omfalin-krthizn e bots.
Sipas arkeologut N. Ceka ky simbol ishte ndrtuar pr kompensim q i bhej Apolonit pr vendin q i kishte
zn e motra e tij, Artemisi. Fundit t periudhs arkaike, rreth viteve 480 p.e.s. i takon nj tempull jasht qytetit
t Apolonis, mbi kodrn e shtyllasit. Vet emrin fshati e kishte marr nga kolon e vetme q kishte mbetur n
kmb nga tempulli i dikurshm. Legjendat popullore e konsideronin at si shtyll ku lidheshin anijet, duke
ruajtur kshtu kujtimin e skels q gjendej edhe vet tempulli.
ky tempull ishte zhdukur nga Ibrahim Pasha i cili n fillim t shek XIX, ka marr ktu 70 karroca me material
guri dhe i ka drguar n Berat pr t ndrtuar sarajet e tij t e veta.
Nga arkitektura Apoloniate e periudhs helenistike jan prfaqsuar edhe ndrtimet inxhinierie ujmbledhse.
Vet pozita e Apolonis n nj kodr kishte prurje t pakta t ujit si dhe mungesa e burimeve t mdha bri t
nevojshm zgjidhjen e problemit t ujit t pijshm pr qytetin. Kjo zgjidhje ishte br me ndrtimin e nimfeut
(ezma monumentale) n shpatin perndimor t qytetit.
Ndrtesa simbol (me e shquar) e Apolonis q shpesh jemi msuar ta shohim npr foto quhet ndryshe
edhe Monumenti i Agonotetve. I cili u ndrtua pr te mshiruar vdekjen e vllait ushtarak te nj zyrtari te larte
te Apolonis. Gjithashtu ky ishte vendi ku bheshin mbledhjet e kshillit te qytetit. Mbishkrimi n kt
monument na tregon se at e financoi nj qytetar me origjin romake, Kuint Vil Krisp Fur Prokuli , i cili mbante
tri funksione : prytan, agonotet dhe kryeprift i prjetshm. Mbishkrimi na njofton se ky e bri kt ndrtim pr t
nderuar vllaun e tij, Valentin, i cili n karriern e tij kishte qen prefekt dhe tribun ushtarak, i cili po t mos

kishte vdekur n Panonin apo Sirin e largt, do t ishte br agonotet. N inaugurimin e ktij monumenti u
ndeshn 25 ifte gladiatorsh. Marrdhniet e ndrsjellat t qyteteve koloni me hinterlandin ilir shpejtuan
procesin e lindjes dhe zhvillimit t nj tog qytetesh ilire.

[redakto]Nymfeu
Dion Kasi historian grek i cili kishte vizituar Apolonin dhe prshtypje t mdha gjat qndrimit t tij n Apoloni i
kishte lne Nymfeu, siq shkruan ai Kjo Apoloni e quajtur korinthase ndodhet n nj vend t bukur t toks dhe
detit, dhe n nj vend shum t bukur lumenjsh. Por ajo q m uditi m shum se do gj sht zjarri i madh
q del pran lumit Ana (Vjosa) dhe q nuk prhapet me tepr n tokn rreth e rrotull... bile shum afr tij ka
gjelbrim dhe pem q lulzojn ; prve ksaj kur bie shi, ky zjarr shtohet dhe ngritt m lart. Pr kt ky
vend quhet Nymfe bile ktu ka pasur edhe nj orakull. Prpos Dion Kasit njoftime pr t kt zjarr na japin
edhe autor tjer antik. Ndrsa Eliani i cili shkruan se zjarri nuk z nj hapsir t madhe, dhe ka nj rreth t
ngusht ; mban er squfuri dhe amakzi dhe rreth tij ka bim q lulzojn plotsisht, dhe zjarri q del aty
pran nuk dmton bimt. Zjarri digjet nat e dit dhe skishte pushuar, kurr si thon apoloniatt, para lufts
q u ndodhi atyre me Ilirt (470 p.e.s. shnim i autorit) Sipas N. Ceks apoloniatt nuk ishin zotruesit e plot
t ktij vendi t uditshm, sepse ai ndodhej n kufi t tokave me bylint dhe amantt, dhe n mes
apoloniatve dhe bylinve kishte nj grindje t vazhdueshme pr t provuar pronsin e ktij vendi. Bashk me
zjarrin dilte edhe pis edhe asfalt. Plini shkruan se ka edhe nj przierje natyrale pis-asfalt prej piss dhe
asfaltit q del n tokat e Apolonis. Kt przierje disa e bjn vet. Ky sht nj ila shum i mir kundr
zgjebes s berrave dhe kundr plagve q u shkaktohen memtheve nga lindja. M e mir sht ajo q del
sipr kur przierja sht duke vluar. Pr karakteristikat shruese t tij flet edhe Straboni i cili thot se pasi
przihet me vaj, lyhen hordhit, kshtu q insektet t ngordhnin para se t arrinin degn.
Aristoteli na jep t kuptojm se kemi t bjm me dy fenomene q ndodhin njkohsisht. Ai shkruan se aty del
asfalt dhe pis si currila q shprthejn nga toka... dhe banort thon se jo larg nga ky vend sht nj zjarr q
qndron i ndezur vazhdimisht. T njjtn ndarje e bn edhe Straboni ku thot n krahin e Apolonis sht
nj vend i quajtur Nymfe ; nj shkmb aty nxjerr zjarr dhe nn t rrjedhin burime t vakt dhe asfalt.
Nga grmimet arkeologjike kemi edhe nj prdorim tjetr t sers. Q nga shek.Vi p.e.s lyheshin me t ent
nga brenda, qypa dhe pitosa pr t siguruar nj hidroizolim. Kuptohet sera ishte nj produkt i krkuar pr
tregun e athershm dhe vet nymfeu prmbante vlera ekonomike. Mbi dy tipe t monedhave t Apolonis, t
prera n shekujt III dhe II p.e.s shfaqet emblema e nj leme zjarri q kishte t bnte me nymfeun.
Nuk ishte pa arsye edhe kuptimi fetar q merrte ky vend n syt e popullsis vendase, t cilt duke mos
mundur t kuptojn origjinn e flaks e konsideronin at si burim t perndive.

Nga prshkrimet e msiprme del se zjarri shkaktohej nga djegia e gazit q dilte nga nntoka dhe q
shoqrohej edhe me nxjerrjen e fraksioneve t rnda t nafts. Arkeologt e kan vendosur Nymfeun n
fshatin Frakull n Muzeqe.

[redakto]Artizanati
Artizanati zinte nj vend t rndsishm, duke prfaqsuar vet nevojat e popullsis si dhe furnizimin e
popullsis ilire t prapatoks. Prodhimi i qeramiks e prbnte nj nga zejet m t rndsishme pr t
plotsuar krkesat e prditshme, pr materiale ndrtimi (tjegulla, tulla), pr en rezerva (pitosa, amfora), en
kuzhine, objekte arti etj. Punishtet e tjegullave dhe tullave ishin vendosur jasht qytetit, ku e kishin pran
lndn e par dhe uji. Tullat prodhoheshin sipas nj mase t caktuar katrore. Ishin t njohura punishtet
shtetrore dhe ato private. Npr punishtet private puntori vendoste edhe vuln me qllim t reklamimit n
treg. Njlloj si tullat edhe tjegullat e kishin formn e tyre standarde. Ato kishin formn trapezoidale e shesht
dhe prmasat 54 cm x 80 cm pr tipin solen, kto ishin shtrojat e atis ndrsa vijat e bashkimit mbuloheshin
me tjegulln kalipter q kishte forme gjysm cilindrike, si tjegullat e sotme.

Kisha e Shn Mris n Apoloni.

N punishtet e tjegullave prgatiteshin edhe ent e mdha, pitosat, q shrbenin pr mbajtjen e drithit, vers
apo pr t varrosur t vdekurit.
Prodhimi i poaris gjithashtu prbnte nj zeje t rndsishme pr nevojat e prditshme.
Format e ens ishin t ndrtuara sipas funksionit. P.sh. dallohen ent e vers nga ato t ujit, ato t gjells nga
ato t peshkut, apo shishet e parfumeve nga ato t vajit. N dhjetvjeart e fundit t shek. t IV p.e.s. dallohet
edhe prodhimi i env me figura t kuqe. Format kryesore t enve t zbukuruara ishin amforat dhe krateret,
ndrsa temat e paraplqyera ishin paraqitja e ushtrimeve n palestr. Zbukurimi i ens mund t bhej q kur
ishte e njom, mirpo puna m e prkryer ishte pikturimi i saj pas pjekjes.
Gjysma e dyt e shek. t IV p.e.s. karakterizohej me punimin e qeramiks me vernik t zi (shklqim metalik i
ens). Format kryesore t ktij prodhimi ishin : amforat e tryezs, ojnohet, lekitta soset dhe veanrisht,
skifosat, kandilat, kupat dhe pjatat, t cilat punoheshin n baz t krkesave t qendrave qytetare dhe fshatare

ilire. Deri n shek. e III p.e.s. ky prodhim mbizotronte n tregun ilir, i cili konkurrohej m pas nga qendrat
qytetar ilire. Deri n shek. III p.e.s. piktort i kushtonin shum rndsi pikturimit npr en, por me zhvillimin
ekonomik rriten edhe nevojat e konsumit q krkonin sasi t mdha ensh. Me kt edhe merr fund puna e
pikturimit t ens e cila konsideroj art. Tani ent punoheshin thjesht dhe vizatoheshin me shpejtsi.
Nga puntorit e poaris kemi edhe punimin e terakotave (figurinave prej balte). Nj pjes e tyre jan lodra
fmijsh. Pastaj vjen edhe nj grup me realizime t vrteta artistike.
Prodhimi i metaleve gjithashtu prbnte nj zeje t rndsishme, i cili prfaqsohej nga prodhimi i veglave t
hekurit, si ishin veglat zejtare pr punimin e gurit, t metaleve,marangoz etj.
Pasi q Apolonia kishte edhe karakter bujqsore, veglat bujqsore zinin nj vend t rndsishm t prodhimit
zejtar. Vegla t tilla jan gjetur gjat grmimeve arkeologjike.
Prodhimi i armve prbnte nj nga drejtimet kryesore t zejtaris, ku dallohen : punimi i prkrenareve prej
bronzi ku dallohen prkrenaret e tipit korintik dhe kalkidik. N gjysmn e shek. t IV p.e.s. u fut n prdorim
prkrenarja e tipit maqedon. Gjat ksaj kohe sht e prfaq1suar edhe prkrenarja e tipit ilire-Kanina si pik
e rndsishme arkeologjike trhoqi vmendjen edhe t arkeologve vendas t cilt pas lirimit kryen disa
grmime n k t kala. Kshtu H. Ceka duke br fjal pr qytetet Ilire n krahinn e Vlor bri prshkrimin
edhe t mureve t Kanins i cili thot se muret mesjetar t Kalas jan t vendosura mbi trakte muresh antike
t prbr nga mur t mdhenj paralelepiped. Kjo gj vrehej edhe gjat vizits son ku n disa pjes t murit
rrethues kishte mbetje t mureve t periudhs Helenistike ku mbi t cilt ishin vendosur muret mesjetare me
form t rrumbullakt dhe zbukurim rrathsh koncentrik.
Armt e sulmit dshmohen nga maja heshtash dhe shpata q nuk ndryshuan shum.

[redakto]Zhvillimi

i artit

Pr zhvillimin artit apoloniat do t bjm fjal shkurtimisht, pasi kjo sht nj tem shum e gjer. Pasi edhe ky
nuk sht qllimi kryesor n kt punim, ne do t japim vetm disa vepra arti, dhe pa prshkrime t
hollsishme.
Krahas themelimit dhe forcimit t qytetit ndiqet edhe fillimi i artit. Fillimet e artit n Apoloni ndiqen nga shek. VIIVI p.e.s. dhe ishte i lidhur ngusht me artin grek dhe shpesh prfaqsohej nga objekte t sjella nga Korkyra. E
till ishte edhe terakota e cila paraqiste gjyqin e Paridit, q vjen nga nj punishte e Korkyrs, ose figurat e
rrafshta prej plumbit n relief q paraqesin Artemisin ose me fildish q jep nj perandoresh me hiton t gjat,
t Apolonis t punuara n Korint.
Zhvillimin e artit apoloniat mund ta ndjekim krahas atij ekonomik-shoqror, n fund t shek. VI dhe n
Gjysmn e I-r t shek. V p.e.s. kjo periudh n Greqi quhet Arkaike, edhe n Apoloni prmban karakteristika
t njjta.

Skulptura arkaike jan nj gj e rrall. M tepr ishin t zhvilluara figurinat prej bronzi dhe balte. Vlen t
veohet punimi i nj terakote q paraqet nj grua, e trajtuar me dy ngjyra, te kuqen e balts dhe t zezn e nj
verniku. Vet punimi i saj ishte br me modelim dhe jo me kallp si bhet zakon m von.
Nj realizim artistik t periudhs arkaike e prbn edhe terakota e vogl q paraqet Sarapisi, n trajtn e nj
plaku me kokn e mbuluar. Fytyra me sy eliptik, ball t ult dhe buzqeshje tipike e prcakton at si pun
arkaike.
N Apoloni arritje t lart prfaqson relievi i amazonomahis (lufta kundr amazonave) i realizuar n gurin
glqeror t akrokerauneve. Mendohet se ai i takonte nj tempulli t stilit dorik me elemente t ati jonik t
ndrtuar rreth vitit 530 p.e.s. krahas tipave arkaike si jan kundrvnia e pjesve prball dhe profil, apo
fshehja e fytyrs nn formn e prkrenares, bien n sy prpjekje t guximshme pr t dhn vrullin e lvizjes
prmes kontraktimit gjymtyrve dhe paraqitjes s trupave n pozicionin gjysmperball.
Shkolla vendase e skulpturs e krijuar q n epokn arkaike vazhdon t zhvillohet edhe n kohn klasike,
edhe pse sht vshtir t prcaktohen karakteristikat e shkolls klasike t skulpturs apoloniate pr shkak t
numrit t kufizuar t veprave q jan zbuluar. Arti arkaik sht prfaqsuar edhe npr pikturat t cilat kan
arritur vetm nga miniaturat e saj n figura t zeza npr vazo.
Shek. i V p.e.s. sht ende i panjohur pr Apolonin edhe pse n kt koh pati disa ndrtime si sht
tempulli i shtryllasit, dhe i cili me siguri ka qen i shoqruar me vepra artistike.
Nj periudh e veant e lulzimit t artit prfaqson gjysma e II e shek. IV p.e.s. dhe shek. III p.e.s. kjo sht
si pasoj e prfshirjes s qytetit n shtetin Ilir si dhe hapjes s tij ndaj prapatoks Ilire.
Nj vepr me cilsi t larta artistike e gjysms s II t shek. IV p.e.s. sht koka e Artemisit e paraqitur me nj
kthim t qafs, trajtimi ekspresivi fytyrs dhe dhnia e nj frizure e tipit kekryfalos.
Me ndrtimet monumentale t kohs jan lidhur edhe disa skulptura, si sht paraqitja simbolike e lumit Aos
n formn e nj plaku t fuqishm, t shtrir n nj mnyr q zinte kndin e frontonit t nj tempulli, me
trajtimin muskuloz dhe theksimin e tipareve t lvizjes kjo skulptur qndron brenda normave artistike s
periudhs s zhvilluar helenistike.
Relievi sepulkral sht i lidhur ngusht me zbukurimin e monumenteve ose t stelave mortore. Relievi i frizit
jonik t nj tholosi t she. III p.e.s. paraqet amazonomahin me nj kundrvnie t vrullshme t figurave. E
veant e ksaj skene sht se n kt luft, t grekve kundr amazonave na paraqitet fitorja e amazonave
dhe mungon skena e luftimit t Pentesiles me Akilin.
N shek. III p.e.s. skulptura Apoloniate na ofron nj kryevepr me kokn e nj burri t punuar sipas tipareve t
shkolls s Rodosit. Forma katrkndshe e koks, me ballin e rrudhur, nofulla t theksuara dhe vetullat e dala
shprehin cilsin e vullnetit tipik pr sundimtart helenistik. N kt duhet t krkohet nj figur historike
vendase nga shtpi mbretrore.

Arti apolonis vazhdoi t ndjek traditat e artit helen, duke prvetsuar sukseset e shkollave t prparuara t
Polikletit, Praksitelitapo Lisipit. Shkputja e qytetit nga metropoli ndikoi q Apolonia t mos e ndiente krizn
politike dhe ekonomike q po e kaplonte Greqin n periudhn klasike.
Gjat qeverisjes romake, Apolonia kishte nj ndrthurje t tradits lokale me tipat roma, q shprehet me
portretin e nj antari t familjes perandorake, ku vendin e ashprsis s ftoht e ka zn qetsia shpirtrore
dhe mendimi i thell.
Ndrsa potreti q paraqet fizionomin tipike romake sht portreti q t kujton Agripn ose t nj qytetari
romak nga Apolonia.
Lulzimi i fundit ekonomik i Apolonis n shek. I-III t e.s. ishte pr artin nj rilindje. Kjo duket, s pari n
interesin e veant q ngjallet pr periudhn klasike nprmjet kopjimit t modeleve m t mira.
Gjat kohs s Hadrianit Apolonia bhet qendra kryesore e skulpturs, duke na dhn kryeveprat e saj. Ktu
bjn pjes potreti i perandorit Hadria, potreti i Antinoit si dhe nj radh portretesh q paraqesin qytetart
romak t Apolonis. Kulmin arti apoloniat e arrin n shek. III t e.s. gjat periudhs s Severve.
Nj zhvillim tejet t lart n kt koh e kishte edhe mozaiku. Gjat shek. I e.s. u zhvillua mozaiku bardh e zi,
ku zotronin figurat gjeometrike. N dallim nga mozaikt e periudhs helenistike t br me zaje lumi, ky
mozaik realizohet me kubik t thyer nga guri, q quhen tesella. Gjat shek. II-III e.s. zhvillohet mozaiku
polikrom, ku krahas figurave gjeometrike, vend m t gjer zn kompozimet me figura mitologjike. I till sht
sht mozaiku me skenn e amazonomahis, ku paraqet Akilin q mban n duar Pentesilen, nga nj godin e
madhe banimi n ann perndimore t qytetit.
Studimi i artit t shek I-III e.s. ka rndsi t veant sepse ndihmon t veohet diferencimi i artit popullor nga ai
zyrtar.

[redakto]Braktisja

e Apolonis

Qyteti i Apolonis gzoi t drejtn e qytetit t lir dhe i mbrojtur si ia kishte dhn dikur Oktavian Augusti deri
m 213 t ers son. Po kt vit (213) me ediktin e Karakalls q i trajtonte njjt t gjitha qytetet dhe njerzit
e perandoris, Apolonia e humbi pavarsin e saj dhe u kthye n t njjtat pozita si qytetet fqinje. N shek. III
t ers son Apolonia fillon ta humb edhe rndsin e saj ekonomike, kt e dshmojn edhe monedhat e
prera t ksaj kohe, t cilat paraqesin n shpin t saj lumin Vjosa. N kt koh Apolonia kishte marr nj
goditje t fort e si duket ishte ndryshimi i shtratit t lumit Vjosa i cili kishte ushqyer Apolonin pr 8 shekuj.
Lumi kishte qar n drejtim t fshatit Boov rreth 6 km nga Apolonia ku ruhen edhe sot gjurmt e tij me emrin
e lumit Sllanikut. N kt mnyr qyteti mbeti pa port dhe pa lidhje me detin. M 234 t ers son nj trmet
shkatrroj qytetet e bregdetit lindor t Adriatikut, pas ktij trmeti Apolonia filloj t braktisej. Tani lumi Vjosa po
ushqente nj tjetr qytet, Bylisin. Kriza e sistemit skllavopronar dhe shthurja e Perandoris Romake bn q

qyteti t mos e merrte m veten. Ai ruan rendsin si qendr peshkopale deri n shek V t ers s re. N shek e
VI duhet t ket qen peshkopi personaliteti i fundit q e braktis Apolonisn duke u vendosur edhe ai n Bylis.

[redakto]Shiko

edhe

[redakto]Lidhje

t jashtme
[fsheh]

sdr

Parqet Kombtar n Shqipri

Kombtar

Arkeologjik

Detar

Parku Kombtar i Butrintit Parku Kombtar i Dajtit Laguna Divjak-Karavasta Liqenet e Lurs Parku i Llogaras Liqeni i Presps
Valbons Bredhi i Parkut Kombtar Hotova-Danglli Bredhi i Drenovs Qaf Shtama Shebenik-Jabllanica Zall-Gjoaj

Amantia Antigonea Apollonia Bylisi Orikumi Hadrianopolis

Karaburun-Sazan

Kategoria:

Qytete antike n Shqipri

Menuja e navigimit

Hap nj llogari

Hyni

Artikulli
Diskutimet
Lexo
Duke kontrolluar
Redakto
Shiko historikun

Faqja kryesore
Portale tematike
Ngjarjet e tanishme
Ndryshimet e fundit
Artikull i rastit
Ndihmsi
Dhuroni

Printo/eksporto

Krijo nj libr
Shkarkoje si PDF
Version shtypi

Mjete
N gjuh t tjera

Catal

esky

Deutsch

English

Espaol

Suomi

Franais

Magyar

Bahasa Indonesia

slenska

Italiano

Basa Jawa

Nederlands

Polski

Romn

Srpskohrvatski /

Slovenina

Slovenina

Svenska

Ting Vit

Edit links

T gjitha materialet q gjenden n kt faq jan t mbrojtura nga Creative Commons

Attribution/Share-Alike License;. Shiko Terms of Use pr m shum informacione.

Rreth t dhnave vetjake

Rreth Wikipedia-s

Shfajsimet

Pr celular

APOLONIA, QYTETI I DIELLIT

WRITTEN BY ILIRJAN GJIKA ON THURSDAY, 23 FEBRUARY 2012. POSTED IN DESTINACIONE

UDHTIM N QYTETIN E DASHURUAR PREJ ARKEOLOGVE.

Ilirjan Gjika
Dikur ktu niste nj nga rrugt m t rndsishme q lidhte Perndimin me Lindjen, apo Romn
me Kostandinopolisin.Ndrsa tani Apolonia shnon fundin e nj rruge rurale q t on drejt e n
t.
Qysh nga viti 2005, Apolonia, kjo qendr arkeologjike e Shqipris funksionon si park
arkeologjik kombtar dhe sht i hapur pr tu vizituar nga turist vendas dhe t huaj. Ndrsa do

ver aty zhvillohen ekspedita arkeologjike, t cilat s bashku me muzeun dhe manastirin mesjetar
krijojn t gjitha kushtet q ktu t zhvillohet nj turizm i mirfillt kulturor dhe historik, ku
karakterin shlodhs t t cilit ja shton edhe natyra e bukur e pejsazhit prreth. E donjri prej
atyre q vjen ktu pr her t par, ose pr t disajtn her, nuk mund ti shkoj mendja sesi kan
qen monumentet e Apolonis ather kur kazma e arkeologut nuk kishte nisur t trokiste n
tok.

E ndodhur vetm 10 km n perndim t qytetit t

Fierit, n Apoloni mund t shkosh shume leht.Vetm 15 minuta udhtim me makin nga ky
qytet, prmes Myzeqes s vogl t shfaqen prpara n kurriz t t cilave gjendet qyteti i
diellit, Apolonia.
Pikrisht ktu n hyrje t Parkut Arkeologjik na pret Admiri, nj arkeolog i ri, i veshur sportiv
ashtu si rrin prher arkeologt, por syzet optike q ai mban i japin nj pamje prej intelektuali.
Pasi prezantohemi i bjm t ditur qllimin e vizits son, pra pregatitjen e nj reportazhi per
revistn m t re turistike Travel Albania.
-Vizitn mendoj ta nisim nga Vila me impluvium, propozon Admiri, vendi ku vern e shkuar,
Misioni Arkeologjik Shqiptaro-Francez zbuloi dy bustet q bn prve bujs edhe xhiron e
bots. Ketu n fund t ktij kanali, i cili ndan dy insulat si quhen n arkeologji blloqet e
banesave, ram n gjurmt e tyre fare rastsisht gjat grmimeve, flet pa e fshehur
entuziazmin arkeologu i ri.
Pasi vizitojm banesn, mozaikt e s s cils pr tu mbrojtur jan mbuluar me rr, Admiri na
drejton pr tek muzeu, i cili prbn edhe zemrn e parkut. I hapur n vitn 1958 n ambientet e
manastirit t shn Maris ai prmban 200 objekte si: mbishkrime, statuja, objekte qeramike,
sarkofag, gur miljar, etj. E veanta e tij esht se, vlerat ja shton edhe kisha bizantine, nj
vepr e mirfillt arkitektonike e shekullit t XII-t, t ciln Noli i madh e quan nj kryevepr
t artit bizantin.
Tek portiku i kishs, Admiri na prezanton me at Sokratin, nj figur simpatike dhe babaxhane q
nuk prton t na shpjegoj n rolin e ciceronit, portikun romanik t kishs, afreskun e perandorit
bizantin Mihal i VIII-t Paleolog, kolonat, mbishkrimet, tamburin, pra gjithka nga kisha, e cila
prbn nj muze brenda muzeut.

-Kjo sht dhoma ku ka banuar dikur shkrimtari i njohur Jakov Xoxa. Ktu ai shkroi romanin e
tij t famshm Lumi i Vdekur. Jakovin e kemi dashur t gjith dhe n fshat ton n Pojan,
prpiqeshin se kush ta respektonte dhe ta gostiste m par, vijon m tej at Sokrati, duke na
udhhequr drejt dhomave t manastirit, ku pasi hap nj baule, nxjerr nj shishe raki pr t na
qerasur sipas tradits s zons.
Pasi ndahemi nga at Sokrati, lm manastirin dhe futemi drejt rrnojave t monumenteve antike.
Duke udhtuar mes barit t gjelbr dgjojm disa hapa pas nesh.-Mos u trmbni, na drejtohet
Admiri, sht Lulja, qeni i Parkut.
Lulja sht vrtet nj qen paqsor q nuk do t na ndahet deri n fund t vizits son. Ajo u
shfaq fare rastsisht prpara disa vitesh ktu dhe tashm t gjith jan msuar me pranin e saj, si
arkeologt, punonjsit e parkut apo turistt. T ngacmosh Lulen shkakton incident diplomatik,
shton duke qeshur Admiri dhe na tregon nj episod, kur nj ambasador i njohur ju hakrrye
operatorit t nj televizioni, i cili e goditi me shkelm Lulen q i doli padashje prpara
objektivit t kamers.
-Jemi n pranver dhe pas disa muajsh do t fillojn pun dy ekspeditat arkeologjike, vijon t
bj punn e tij Admiri. Ajo franceze kt vit do t grmoj agoran helenistike, gjurmt e t
cils i kemi gjetur disa vite m par, ndrsa ekspedita gjermane ka vite q punon n teatr.
Punimet ktu i drejton Burhan Dauti, arkeologu m i vjetr n Shqipri, i cili ka edhe meritn se
e zbuloi kt objekt n vitin 1971 s bashku me t shoqen, t parn arkeologe femr, Aleksandra
Manon.
S bashku me shoqruesin ton simpatik vizituam nj grup monumentesh si Buleterionin,
Bibliotekn, tempullin e Dians, Odeonin, murin e Temenosit, obeliskun e Apolonit dhe Stoan, t
gjitha objekte t zbuluara nga Misioni Arkeologjik Francez, i drejtuar nga Leon Rei. Pas Reit, i
cili punoi pr 14 vjet n Apoloni duke zbuluar qytetin e Diellit, do t jen t gjith emrat m
t njohur t arkeologjis shqiptare q kan grmuar ktu. M pas u ndalm n majn e kodrs m
t lart t qytetit antik, kodrs me kuot 104 m. Aty dikur ngrihej tempulli i Artemiss, nga i cili
ruhet vetm njri nga blloqet e themeleve. Pikrisht ktu n vitin 1933 Leon Rei ngriti shtpin e
Misionit Arkeologjik Francez, q u pagzua nga vendasit me emrin shtpia e frngut. E
prdorur edhe nga ekspeditat e mvonshme arkeologjike ajo u restaurua n vitin 2001. E kthyer
sot n nj bar-restorant n formn e nj minimuzeu etnografik ajo ka mirpritur me dhjetra
arkeolog, studjues dhe turist nga t gjasht kontinentet. Nj mysafir i veant i saj ishte dhe i
biri i Leon Reit, Zhan Gabrieli, i cili s bashku me arkeologun shqiptar, Neritan Ceka,
zbuluan bustin dhe pllakn prkujtimore kushtuar, Leon Reit, Shlimanit t Apolonis. N
lokalin e rrethuar nga ullinjt dhe stendat me foto q pasqyrojn grmimet e Reit, kafen mund ta
shijosh edhe n kmb. Kshtu vepruam edhe ne, ku me nj pal dylbi q na i ofroi Petriti,
administrator i Reit, soditm edhe panoramn e bukur prreth, nga e cila me lehtsi shquhej
Adriatiku, Karaburuni, Sazani, mali i Tomorrit dhe krejt fusha e Myzeqes.

-Vizitorve, Apolonia, nisi t shpjegonte rishtazi Admiri, tashm arkeologu i misionit ton, ju
ofron jo vetm rrnojat, muzeun, manastirin mesjetar, monumentet, por edhe pejsazhin shlodhs
s bashku me menun e pasur t kuzhins bendase t trevs s Myzeqes.
Duke vijuar bisedn befas syri na zuri nj nuse t veshur me fustanin dhe vellon e bardh, e
cila kishte ardhur ktu s bashku me dhndrrin pr t pregatitur videoklipin e martess.
-sht br nj dukuri e zakonshme prania e nuseve me t bardha n Apoloni, nxiton t ndrhyj
miku yn arkeolog, saq n kt sezon mund ta quajm edhe qyteti i nuseve.
Pasi bjm disa shkrepje t tjera t aparatit kmbt na ojn tek porta ku ndeshemi me nj grup
turistsh italian.Gjuha e tyre na tregon se tashm vizits son i ka ardhur fundi. E ndrsa
shkelim tokn e but mendja na shkon se nn kmbt ndodhet miniera m e madhe
arkeologjike e Shqipris, e cila ruan n vetvete nj t njqindn e asaj q sht zbuluar deri m
sot. Kjo sht Apolonia, pr t ciln duhen dy deri n tre or pr ta vizituar dhe ku miliona
copra qeramikash t thyera nga koha dhe shekujt t shoqrojn ngado.

Grmimet arkeologjike
Gjat periudhs s Lufts s Parw Botrore, pikrisht n vitet 1916-1918, arkeologt austriak
Prashniker dhe Shober ndrmorrn grmimet e para arkeologjike n Apoloni. Misioni i tyre ishte
organizuar nga Akademia e Shkencave t Vjens, q n bashkpunim me komandn ushtarake t
Austro-Hungaris, kishte si qllim gjurmimin arkeologjik t zonave t pushtuara dhe drgimin e
objekteve t tyre n Vjen. N Apoloni, Prashnikeri grmoi n disa pika t qytetit si n akropol,
banesa, nekropol dhe murin rrethues. Ai grumbulloi shum objekte, shumicn e t cilave e mori
n manastirin e Apolonis dhe n kishat prreth. Rezultatet e grmimeve dhe studimeve,
Prashnikeri i publikoi n librin e tij: "Muzakia dhe Mallakastra", i cili u botua n Vjen n vitin
1920.
Me krijimin e shtetit shqiptar nisi n Apoloni "era" e grmimeve t mirfillta arkeologjike. N
vitet 1924-1939 ktu punoi misioni francez, i cili financohej nga Akademia e Arteve t Bukura
dhe Shoqria e Arkeologjis Franceze. Misioni drejtohej nga arkeologu Leon Rei, i cili gjat
ktyre viteve zhvilloi 15 fushata grmimesh, duke zbuluar nga pluhuri i harress s shekujve,
qytetin e dikurshm. Rezultatet e puns s misionit francez ishin t suksesshme. Kshtu n vitin
1924 u zbuluan dy banesa romake, ndrsa n vitet 1925-1929 doli n drit portiku i ri. M 1930 u
prcaktua vendodhja e nekropolit t vjetr n Kryegjat. Po kt vit u zbulua godina e
buleterionit, ndrsa n vitin 1932 u zbulua odeoni, biblioteka, nj pjes e mureve rrethuese dhe
shum objekte t rndsishme. Rezultatet e puns s tij, Rei i botoi n revistn: Albania,
organ i misionit arkeologjik francez. Me objektet e zbuluara n Apoloni u hap m 8 tetor 1936 n
Vlor, muzeu arkeologjik: "Zogu I". Si ndrtes e tij shrbeu nj pjes e shtpis q kishte qn
seli e qeveris s Ismail Qemalit. Ky muze u grabit nga ushtria Italiane n vitin 1939, kur
Shqipria u pushtua prej tyre. Po kt vit autoritetet italiane nuk e lejuan misionin arkeologjik

francez t punonte n Apoloni dhe e zvendsuan me nj ekspedit arkeologjike italiane. N vitin

1945 Leon Rei tentoi prsri pr tju rikthyer puns q kishte ln prgjysm n Apoloni, por
edhe autoritetet komuniste e ndaluan at.
Kshtu, n vitin 1941 grmimet rinisn nn drejtimin e arkeologut Klaudio Sestieri. Rezultati i
tyre ishte zbulimi i nj gjimnazi, i nj pjese t murit rrethues dhe i nj ndrtese pran mureve t
manastirit. Zhvillimet e mtejshme t lufts bn q, Sestieri t largohej nga Shqipria dhe
grmimet arkeologjike t ndrpriteshin pr nj periudh t shkurtr. Ato rinisn pas lufts por n
kushte t tjera. Arkeologu i par shqiptar, i cili u angazhua n grmimet n Apoloni ishte Hasan
Ceka. Ai e nisi punn n vitin 1930 si prfaqsues i ministris Shqiptare t Arsimit dhe Kulturs,
pran misionit arkeologjik francez. Pas lufts s II-t Botrore, n vitin 1948, Hasan Ceka rifilloi
n Apoloni punn, q dikur e kishte ln prgjysm me francezt. Tanim ai nisi t punoj me
kolegun tjetr shqiptar, Sknder Anamalin. T dy s bashku ata punuan n muret rrethuese, n
lagjet e qytetit dhe tarracat perndimore, pr t spostuar dherat, rizbuluar monumentet, si dhe pr
t prfunduar grmimet e zhvilluara m par. N vijim t ksaj pune n vitin 1958 Hasan Ceka
botoi t parin libr mbi qytetin antik t titulluar: "Apolonia", i cili prmbante nj historik t
qytetit, t grmimeve arkeologjike dhe nj prshkrim mbi monumentet e zbuluara deri n at
koh. N Apoloni Hasan Ceka punoi pr rreth 40 vjet, duke prfunduar grmimet e nisura me
Rein dhe duke br disa zbulime t rndsishme monumentesh si ishin: portiku, n vitin 1952;
muri rrethues; fontana, n vitet 1963-1968 dhe muri i akropolit. N vitin 1957, ekspedits s
Apolonis e cila ishte e prhershme ju shtuan edhe arkeologt Selim Islami, Frano Prendi dhe
Aleksandra Mano. Dy vjet me radh (1958-1960) n Apoloni, krahas arkeologve shqiptar
punuan edhe tet arkeolog sovjetik, t drejtuar nga Vladimir Bllavatski dhe Irida Borisova.
Ndihmesa m e madhe e tyre ishte n ngritjen e muzeut arkeologjik, i cili u hap n vitin 1958. Po
gjat ksaj kohe u zbuluan edhe nj pjes e murit lindor, tempulli i Dians, prytaneoni, banesat D
dhe G etj. E veanta ishte se midis arkeologve punoi edhe arkeologia; Aleksandra Mano, e cila
ishte e para femr shqiptare n kt profesion. Do t ishin dy drejtimet e puns s saj n Apoloni:
nekropoli, i cili u grmua n vitin 1962 dhe teatri i cilin e zbuloi n vern e vitit 1971, s bashku
me t shoqin, arkeologun Burhan Dautaj. Aleksandra Mano ishte ndr specialistet q zotronte
mjeshtrin e leximit dhe deshifrimit t stampave t qeramiks. T gjitha studimet e saj pr
Apolonin, t botuara n revistat shkencore "Iliria" dhe "Monumentet" u botuan n vitin 2006 me
titullin "Apolonia e Iliris". S bashku me A. Manon pr disa vite punoi edhe Burhan Dautaj, i
cili prve teatrit zbuloi edhe rrugn perndimore q dilte nga qndra e qytetit. Nj tjetr
arkeolog q punoi n Apoloni ishte edhe Dhimosten Budina. Ai s bashku me kolegun Frano
Prendi e zhvilloi punn e tij n banesat e periudhs s shekujve t dyt dhe t tret. N njrn
prej tyre, n banesn D, Dhimosten Budina zbuloi "dhomn e Akilit", e cila u quajt kshtu pr
mozaikun q mbarte n dysheme, i konsideruar si nj nga m t bukurit e zbuluar n Apoloni. N
Apoloni punoi pr nj periudh t gjat edhe nj nga prfaqsuesit m n z t arkeologjis s
sotme shqiptare: Neritan Ceka, i cili qysh n mosh t re ishte angazhuar n ekspeditat q
organizonte i ati, arkeologu Hasan Ceka. Krahas studimeve t shkputura t botuara n shtypin e
specializuar si n: revistat Iliria dhe Monumentet, ai botoi n vitin 1982 librin "Apolonia e
Iliris". N t, Neritan Ceka prmbledh t gjitha t dhnat e studimeve t kryera nga historia dhe
arkeologjia deri n at koh mbi Apolonin. N vitin 2004 N. Ceka botoi edhe guidn e

Apolonis nj botim q kishte m shum karakterin e nj guide turistike. Krahas arkeologve,

arkitektve, etnografve dhe historianve, n Apoloni punuan pr nj koh t gjat edhe
restauratort: Koo Zheku, Guri Pani, Spiro Koi, Lazr Papajani, etj. Me punn e tyre u
konservuan dhe u restauruan disa monumente, t cilat u bn t vizitueshme si: Fontana
monumentale, muri dhe porta e temenosit, portiku, odeoni etj. N vitin 1975 u ringrit me nj
pun t jashtzakonshme fasada e buleterionit, simbolit t qytetit t Apolonis, q n t vrtet
sht nj vepr e arrir arkitektonike. Ndrkoh q, pas rnies t regjimit komunist edhe pr
arkeologjin u krijuan kushte t tjera zhvillimi. Pas prpjekjeve t shumta n vitin 1992, u
themelua nga arkeologt Pier Kaban dhe Neritan Ceka, misioni arkeologjik shqiptaro-francez, i
financuar nga Ministria e Jashtme franceze dhe Instituti Arkeologjik i Tirans. Ai kishte si qllim
ndrmarrjen e grmimeve t reja n Apoloni dhe studimin e monumenteve antike t qytetit, q
nga periudha arkaike e deri tek ajo mesjetare, si dhe botimin e studimeve t tyre. Nga veprimtaria
e programeve t misionit shqiptaro-francez mund t prmendim: llogaritjen e siprfaqes s
qytetit, zbulimin e rrugs q lidhte portikun me akropolin, disa ndrtime, ku mund t prmendim:
nj banes, disa magazina, trakte muresh, nj tempull, si dhe dy bustet e vitit tw kaluar.
Ndrkoh q, nj nga programet e studimeve t misionit shqiptaro-francez do t ishte edhe
publikimi i Atlasit arkeologjik t Apolonis, e cili ishte nj prmbledhje e t gjitha rezultateve t
grmimeve t bra, q nga shekulli i XIX e deri n ditt tona. Ai u realizua n vitin 2007, n
Rom, n autorsin e nj grupi studjuesish. Ekipi francez bri edhe llogaritjen e re statigrafike,
duke e nxjerr siprfaqen e qytetit antik prej 85 ha. N vitin 2001 n Apoloni nisi veprimtarin e
tij edhe Misioni Arkeologjik shqiptaro-gjerman, i cili u prqndrua n dy sektor: n teatr dhe
n taracn e stoas s vjetr. N teatrin antik grmimet rifilluan atje ku ishin ndrprer n vitin
1981 nga Aleksandra Mano dhe Burhan Dautaj Ksaj radhe pa bashkpuntoren dhe
bashkshorten e tij A.Mano, arkeologu Burhan Dautaj u prqndrua n pjesn veriore t kaveas
dhe orkestrs s teatrit. Ndrkoh q, grupi tjetr i ktij misioni nn drejtimin e arkeologut
Bashkim Lahi, u prqndrua n murin e amforave, grmimi i t cilave kishte nisur qysh nga Leon
Rein n vitet 1930. Pas gjasht fushata grmimesh, u gjetn rreth 2000 amfora, t cilat ishin
vendosur nga ndrtuesit apoloniat pr filtrimin e ujrave, n taracn lindore t shtitores, me
qllim pr ta ruajtur at nga rshqitja e dherave.

Histori
Apolonia e cila jetoi pr 11 shekuj midis viteve 620 pk dhe 479 ishte nj qytet-shtet q lindi si
produkt i proesit t Kolonizimit te Madh Grek t shekujve VIII-VI pk, n brigjet e Iliris, t
cilat banoheshin nga bashksia fisnore e taulantve. Stefan Bizantini, njri prej autorve antik
thot se : ajo ishte qyteti m i madh dhe m i rndsishm nga t 30-t kolonit q u themeluan
prgjat Mesdheut me emrin e perndis Apolon.
Sipas Strabonit, qyteti u ngrit 60 stade (9 km) nga bregdeti dhe 10 stade (1.5 km) nga shtrati i
lumit Vjosa, n shpinn e nj vargu kodrash. Kolonistt e par ishin 200 korintas q drejtoheshin
nga prijsi Gylak. M pas nj grup tjetr t ardhurish mbrriti nga Korkyra, Kikusi dhe Dysponti.

Emri fillestar i qytetit ishte Gylakea pr nder t themeluesit t saj, ndrsa m von ai u quajt
Apoloni. Me kalimin e kohs ktu u vendos edhe nj popullsi e konsiderushme ilire, e cila dot
luaj nj rol t rndsishm n jetn e ktij polisi.
Apolonia u ngrit mbi shpinn e dy kodrave me lartsi 101 dhe 104 m, duke u shtrir drejt fushs.
Qyteti u ndrtua sipas planit arkitektonik t Hipodampit, arkitektit t njohur t lashtsis. Ai
kishte rrug t drejta, kryesore dhe dytsore, t cilat kryqzoheshin me njra tjetrn duke krijuar
blloqe t vogla banimi. Terreni i thyer rregullohej me an t taracave, ndrsa nj rrjet i gjer
kanalesh nntoksore shrbenin pr mbledhjen e ujrave rrjedhse, t cilat depozitoheshin n
sterna dhe prdoreshin si rezerva ujore. Nevoja diktoi q apoloniatt pr tu mbrojtur nga sulmet e
ndryshme t ndrtonin nj rrjet t fuqishm muresh mbrojts, t cilat arrinin nj gjatsi prej 4.5
km. Brenda ktyre mureve ngrihej nj kompleks i tr ndrtesash me karakter publik dhe privat
si ishin : akropoli, tempujt, teatrot, agorat, stoat, buleterioni, biblioteka, ndrtesat publike dhe
private.
Me kalimin e kohs Apolonia do t shdrrohet n nj qytet t madh dhe t rndsishm, si e
quante me t drejt Ciceroni, politikani dhe oratori i njohur romak n vitin 43 pk. N hapesirn e
saj ushtruan veprimtarin e tyre personazhe t famshm t Historis si Glaukia i taulantve,
Pirrua i Epirit, Kasandri dhe Filipi i V-t i Maqedonis, Pompeu i madh, ezari, apo Oktaviani, i
cili kaloi nj pjes t kohs s studimeve ktu. Nga Apolonia dilte edhe dega jugore e rrugs
antike Egnatia, e cila ishte arteria m e rndsishme q lidhte Perndimin me Lindjen. Rndsin
e tij ky qytet e ruajti deri n antikitetin e von kur do t shdrrohet n nj nga qendrat e prhapjes
s krishtrimit. Peshkopi i Apolonis, Marini, esht njri prej 70 peshkopve t par t emruar
nga vet Shn Pali. Ndrsa peshkopt e tjer si Eukariti dhe Eusebi do t marrrin pjes n
koncilet kishtare m t rndsishme t klerit. Trmetet e viteve 234 dhe 345, zhvendosja e
shtratit t Vjoss dhe sulmet e popujve barbar, bn q Apolonia t braktiset prfundimisht n
shekullin e V-t.

Leon Rei
Leon Rei lindi n vitin 1877 n Formantier pran Parisit dhe gjt periudhs s fmijris dhe
runis pati fatin t studjonte n shkollat m t mira, ku n fund u diplomua pr arkeologji n
universitetin Chartre, I njohur si nj shkollat m t famshme t arkeologjis franceze. Pas nj
prvoje t muar arkeologjike n misionin arkeologjik ushtarak francez n vitet e Lufts s Par
Botrore, n vitin 1924 ai zgjodhi Apolonin, monumentet e s cils i nxori nga harresa e
shekujve. Ktu erdhn edhe sukseset e Reit, pr t cilin qyteti antik do t shdrrohej n
shtpin e tij t dyt. Nga ajo ai do t ndahej vetm i detyruar, sepse autoritetet italiane t
pushtimit ja ndaluan hyrjen n Shqipri. Po kshtu edhe tentativat e tij n vitin 1945 pr tu
rikthyer n Apoloni dshtuan, pavarsisht nga prpjekjet energjike q ai bri. I piklluar nga
puna e ln prgjysm, Leon Rei, vdiq n Franc n vitin 1954. Ndrkoh q tet vjet m von ai
u shpall qytetar nderi dhe nj nga rrugt kryesore e Fierit mori emrin e tij.

Misioni arkeologjik francez u themelua n vitin 1924 me inisiativn e senatorit Justin

Gotard. I drejtuar nga Leon Rei ai organizoi 15 fushata grmimesh q nisnin n
pranver dhe prfundonin n vjesht duke zbuluar 80 t monumenteve t
Apolonis. Peripecit dhe pengesat e kohs n Shqiprin e kohs midis dy
luftrave botrore, nuk e penguan arkeologun francez me zemr shqiptare, t
realizonte n kt cep t Myzeqes bregdetare kryeveprn e jets s tij.
1. Nj prshkrim i shkurtr
Nse prenotoni nj hotel n Fier, jeni t sigurt se ndodheni n zemr t Shqipris moderne, me
shrbime n dispozicionin tuaj t denja pr do standard evropian. Hyni n Fiera-n antike, vendin ku
venedikasit bnin tregti dhe ku akoma sot e ksaj dite rreh zemra industriale e nj qyteti n rritje. Fieri
sht Shqipria n zhvillim, por edhe Shqipria antike: Apolonia, qytet grek i themeluar pak a shum
n t njjtn periudh me Romn, sht vetm 12 km larg, me grmimet e saja madhshtore, tempulli
i Dians dhe harku triumfal, nuk do tju bjn t pendoheni pr zgjedhjen tuaj turistike.

2. Pozita Gjeografike
Fieri sht qytet n Shqiprin e jugut. Fieri ndodhet n jug t rrethit t Lushnjs, n perndim t
rrethit t Beratit, kufizohet gjithashtu n jug me Vlorn dhe n juglindje me rrethin e Mallakastrs,
rreth i cili para ndarjeve t reja administrative t viteve '90 bnte pjes gjithashtu n prbrjen e
rrethit t Fierit.

3. Si t mbrrini
Nprmjet Ajrit: Nprmjet aeroportit ndrkombr Nn Tereza, Tiran 96 km.
Nprmjet Detit: Tre prej porteve Shqiptare kan linja trageti ndrkombtare, por ai i Vlors dhe
Durrsit jan m afr Fierit, dhe ata ofrojn linja t rregullta me Italin. Porti i Durrsit (170 km), ka
linja me: Bari (Itali), dhe koha e udhtimit varion prej 3 deri n 9 or, n varsi t tragetit; Ankona
(Itali) dhe koha e udhtimit sht 18 or; Trieste (Itali) dhe koha e udhtimit sht 24 or. Porti i Vlors
(37 km), ka lidhje me: Brindizi (Itali), dhe koha e udhtimit sht ndrmjet 5-8 orve n varsi t
tragetit si dhe drejtimit t udhtimit.
Nprmjet Toks: Pikat kryesore kufitare pr n Shqipri jan nga Mali i Zi, Kosova, Maqedonia dhe
Greqia. Linjat ndrkombtare t autobusve jan si m posht vijon: Nga Ulqini, Mal i Zi pr n Tiran
nprmjet Shkodrs, Shqipri. Nga Prishtina, Kosov pr n Tiran nprmjet Prizrenit, Kosov. Nga
Tetova, Maqedoni pr n Tiran nprmjet Dibrs, Maqedoni. Nga Selaniku, Greqi pr n Tirane
nprmjet Kors, Shqipri. Nga Janina dhe Athina, Greqi pr n Tiran, nprmjet Kakavis, Greqi.
Nse udhtoni me Linjn 5, ajo sht nj linj direkte pr n Fier, sepse autobusi kalon npr Fier pr
t mbrritur n Tiran. Por nse udhtoni me Linjat 1-4, do tju duhet t ndyshoni autobus n Tiran,
dhe pastaj t udhtoni prej Tirans pr n Fier.

4. Historia
Fieri deri n vitin 1864, ishte nj fshat q banohej nga bujq-ifinj n pronsi t familjes latifondiste
Vrioni, e cila kishte prona t mdha n Myzeqe. Dokumenti i par q dshmon mbi Fierin sht
dshmia e Pukvilit, i cili ka vizituar fshatin e madh, t Fierit n vitin 1806. T dhna t tjera m t
hershme pr Fierin nuk ekzistojn, por dihet q kisha ortodokse e Shn Gjergjit, sht ndrtuar n
vitin 1781, si famulli n vendin ku ndodhet edhe sot kisha e re. E diskutueshme ka mbetur edhe
origjina e emrit Fier pr t cilin sot ekzistojn dy hipoteza. E para sht ajo e studiuesit Hysen Emiri i
cili mendon se emri Fier rrjedh nga italishtja Fiera d.m.th panair. Kt emr ia vendosen ktij vendi
tregtart Venedikas q merreshin me blerjen e produkteve bujqsore-blektoriale, n panairin q
zhvillohej pran kishs s Shn Gjergjit, ndoshta q nga koha e mesjets, koh prej t cilit ka filluar t
prdoret ky emr. Hipoteza e dyt mbi origjinn e emrit Fier sht ajo e studiuesit Toli Shabani. Autori i

saj thekson se ky emr ka origjin bimore, d.m.th vjen nga bima e fierit. Statusin qytet Fieri e fitoi pas
viteve 60 t shekullit XIX, kur pronari i ktij fshati, Kahreman Pash Vrioni thirri disa urbaniste francez,
t cilt projektuan nj plan pr ngritjen e nj qyteti t ardhshm tregtaro-zejtar. Veprimtaria kryesore
ekonomike do t ishte tregtimi i prodhimeve bujqesor t Myzeqes, Mallakastrs dhe krahinave
prreth. Menjher pas krijimit t qytetit tregtin dhe artizanatin e morn n dor vlleht, t cilt ishin
vendosur n trevn e Myzeqes qysh pas djegies s Voskopojs n vitin 1769, nga feudalet turkomane
t Shqipris s Jugut. N pjes e Voskopojarve u vendos n kullotat verore prgjat fushs s
Myzeqes s vogl, duke ngritur fshatra- ngulime, t cilat ekzistojn edhe sot. Kjo popullsi pasi u
vendos ktu bleu t drejtn nga bejlert vendas, q t ndrtonte shtpi me oxhak dhe nisi t ushtronte
zejet e saj tradicionale, blegtorin, zanatet dhe tregtin. Menjher Fieri prcaktoi shum shpejt edhe
statusin e tij ekonomik si qytet i tregetarve, zanatinjve dhe shrbimeve. Fizionomin m t plot mbi
Fierin na e jep kjo dshmi e udhtares angleze Edit Durham, e cila e vizitoi qytetin n vitin 1903. Ja se
thot ajo: Fieri sht nj fshat i vogl, pron e nj beu me shum iniciativ i cili ka ndrmend ta
kthej n nj qendr tregtare. Ai ka ndrtuar pazarin, ka ngritur godina solide prej guri, me nj
arkitektur uditrisht moderne.

5. Popullsia, Besimi, Ekonomia

Popullsia: Qyteti i Fierit ka nj popullsi prej 85,000 banorsh, me nj raport t barabart femrash
dhe meshkujsh. Gjat 20 viteve t fundit, qyteti i Fierit ka kaluar npr shum ndryshime demografike
t rndsishm. Pr shkak t migrimit, popullsia gati sht dyfishuar prej 1990, me nj rritje mesatare
vjetore prej 4.4%.
Besimi: Besimet fetare mbizotruese n Fier jan Orthodoks, Katolik dhe Mysliman. Ata ekzistojn
dhe operojn n harmoni t plot me njri-tjetrin.
Ekonomia: Fieri aktualisht renditet i treti n Shqipri pr nga rndsia ekonomike. Sektort kryesor
t ekonomis s Fierit prfshijn: -Nxjerrjen dhe Prpunimin e Nafts: kompani shtetrore dhe private,
duke prfshir kompani t huaja. Ndrtim, -Prpunim Ushqimi: pije freskuese dhe alkolike, vaj ulliri
dhe gatimi, mish, nnprodukte t qumshtit, buk, sheqer, miell etj, -Import-Eksport, Tregti: rroba,
ushqim, elektroshtpiake etj, Tekstile dhe prodhim veshjesh.

6. Tradita dhe Zakone

Veshjet: Pr burrat karakteristike ka qen veshja me kmish (linj). Ky tip veshjeje prbhet nga kto
pjes: kmish, t mbathura, brezi, orapet, opingat. Gjersia e fundit shkonte nga 1015 kinda, kurse
mngt bheshin t gjata dhe t gjra dhe prgatiteshin me plhur liri.Opingat prgatiteshin nga
lkura e regjur e lops ose e buallit. Nj element q spikat sht takia, q mbahej nga burrat myzeqar
n dit dasme, t kremte fetare, dit pazari etj. Pr grat karakteristike ka qen veshja me kmish e
gun, q prbhej nga jeleku, fanella, kmisha, brezi, prparsja, guna, mengorja, orapet, shamit e
brezit, shamia e koks dhe stolit. Kto prgatiteshin me fije pambuku ose me lesh rud.
Kngt:.Knga polifonike sht mbizoteruese n kt krahin. Zakonisht ato kndohen nga nj person
dhe t tjert i mbajn iso. Nga instrumentet popullore prmendim sazet q jan t prbra nga
klarineta dhe defi.
Vallet: Vlera e valleve popullore prqendrohet n kompozicionet e tyre t cilat mund t jen edhe
primitive, por si t rrall ato krkohen n programe turistike. M e njohur dhe m origjinale sht
dyshja e njohur myzeqare e burrave.
Kuzhina: Ndr gatimet tipike t ksaj zone jan: gjel deti me prshesh, bib (ose zog) me oriz (tav)
n sa, zog n zgar, zog me rosnica, qengj i mbushur, gjyre qengji me oriz (tav), gjyre me mish
qengji dhe patate (tav), speca (ose domate) t mbushura me oriz, mish qengji n hell, mishra t
zgars, sallat meze dhe japrak. Gatimet e peshkut jan shum popullore, meqnse Fieri ndodhet
pran detit. Disa prej llojeve t peshqve m t servirur n restorante jan Barbun, Sepie, Koce, Qefull
dhe Karkalecat e detit. Disa prej mblsirave m t njohura prfshijn bakllava, sultiash dhe revani.

7. Vende pr tu vizituar
Muzeu historik paraqet n mnyr t prmbledhur gjith historin shumshekullore t Fierit. Nj
vend te rndsishm z pasqyrimi i monumenteve kulmore t historis krahinore si aktivitetet
patriotike, kryengritjet fshatare, luftrat pr liri e pavarsi. Aty prfshihet edhe kultura materiale
popullore, kultura etnografike, e kultura krishter.
Teatri Bylis, i ndrtuar n 1971, sht teatri kryesor i Fierit dhe sht nj qendr shum e
rndsishme pr artin edhe kulturn. Prgjat gjith vitit aty vihen n sken nj numr i madh pjessh
teatrale, festival tradicionale dhe aktivitete t tjera t ndryshme. Nj pun e madhe sht br gjat
viteve t fundit pr ta prfshir teatrin n nj shkall ndrkombtare, duke prfshir festivalin e
prvitshm teatror Apollon. Teatri ndodhet pran Bashkis, dhe ka 400 vende. Tel: +355 (0) 34
222592.
Qyteti antik i Apollonis i themeluar nga kolonistt e ardhur nga Corcyra n shekullin e VI-t p.e.s.
ishte qyteti i historis s Fierit, dhe ndodhet vetm 10 km larg prej qytetit. Apollonia ekzistoi pr rreth
1200 vjet, dhe kishte rreth 60,000 banor n periudhn e kulmit t saj dhe ishte e shtir n nj
siprfaqe prej 140 ha. Zhvillimi i madh kulturor i qytetit konfirmohet nga fakti se n shekullin e I-r
p.e.s., Perandori i Par Romak Augustus studio n Apolloni (ai ndodhej aty kur mori lajmin mbi vrasjen
e ezarit). Gjithashtu qyteti prmendet prej Ciceronit n veprn e tij Philippics si magna urbs et gravis,
q do t thot nj qytet i madh dhe i rndsishm. Apollonia ishte nj port i rndsishm n bregdetin
Ilir q lidhte Brundusium dhe Greqin Veriore, dhe gjithashtu ishte nj prej pikave perndimore ku
fillonte Rruga Egnatia q shkonte drejt lindjes pr n Selanik dhe pastaj Bizant n Thrak. Kishte
vendin e saj ku priteshin monedhat, dhe monedhat e Apollonis jan gjetur deri n pellgun ujor t
Danubit. Prgjat gjith zons urbane dhe arkitekturore, t krijohet idea e nj qyteti me prezenc
aristrokracie. E gjitha kjo reflektohet n shtitoren e Zonjave, bibliotekn, dhe amfiteatrin e qytetit. Mbi
rrnojat e Apollonis sht manastiri i Pojanit, nj simbol i vazhdimit kulturor dhe historik. Ky manastir
daton prej shekullit t trembdhjet. sht i nj stili Bizantin dhe sht konceptuar si nj grup
arkitektural interesant, i dekoruar me piktura murale dhe nj kish me nj hapsir t brendshme jo t
zakont. Para rreth 30 vjetsh, ambjentet e manastirit u trasnformuan n museum, kryesisht pr t
ruajtur statujat q i prkisnin periudhave Ilire-Helenike dhe Romake. N kt mnyr, manastiri u b
nj qendr shum e pasur artistike dhe kulturore, dhe q pasurohet n mnyr t vazhdueshme nga
zbulimet e reja arkeologjike, meqense Apollonia sht nj qendr konstante e grmimeve t
reja. Parku arkeologjik i Apollonis sht i hapur do dit, 09:00-20:00. Bileta hyrse kushton 300 lek
pr t rriturit (Shqiptar ose t huaj) dhe 150 lek pr nxnsit e shkollave.
Plazhi i Semanit sht nj prej plazheve m piktoreske n Shqipri. Plazhi sht rreth 3.5 km i gjat
dhe rreth 2 km i gjer. Dy prej veorive unike t ktij plazhi jan: rra e imt dhe pyjet e bukur me
pisha. Deti sht i cekt dhe shum i prshtashm pr pushime familjare e me fmij. Zona prmban
dhe disa laguna q shquhen pr variatet e vegjetacionit dhe specie t rralla shpezesh migratore.
Plazhi i Divjaks sht nj prej bukurive natyrore t ruajtura m mir n Shqipri. Deti sht i cekt
dhe sht i shklqyer pr pushime me fmij dhe familjen. Plazhi i Divjaks ka nj shtrirje prej 15 km,
rr t bardh e kufizuar nga pylli me pisha, dhe sht nj destinacion popullor pr mijra pushues
nga Shqipria qendrore dhe ajo jugore. Plazhi me rr sht i madh (250 m i gjer nga ana e pyllit deri
tek uji n disa zona). Edhe gjat kulmit t sezonit sht e mundur q t ecni lart e posht dhe t gjeni
pak privatsi. Plazhi i Divjaks ofron mundsi t shumta pr sportet ujore, eko-turizmin, dashamirsit e
natyrs dhe t zogjve.

Itinerare jasht qytetit

Ardenica Shum pran qytetit t Fierit ndodhet Manastiri i Ardenics. Shpesh referuar si Kshtjella e
Myzeqes ajo sht nj objekt kulti i fes ortodokse, dhe sht manastiri i vetm i banueshm n
Shqipri. Besohet se fillimet e tij datojn rreth shekullit t X-t, q afrsisht sht periudha kur kisha e
Shn Triadhs, godina e par e Manastirit, u ndrtua. Shum pran manastirit kalon degzimi jugor i
rrugs antike Egnatia, q lidhte Romn n Perndim me Konstandinopojn n Lindje. Besohet se Gjergj
Kastriot Skndrbeu, Heroi Kombtar Shqiptar, sht martuar n kishn e Shn Triadhs, n Maj
1451. Kisha kryesore e Manastirit, Lindja e Shn Mris, u ndrtua n 1743, me fonde t kontribuara

nga tregtart e Voskopojs. Ajo sht kisha e vetme funksionale e Manastirit dhe njkohsisht nj ndr
kishat m t bukura dhe m mahnitse n t gjith Shqiprin.
Bylis nj qytet antik, me rrnoja interesante n mes t pamjeve magjepse sht rreth 1 or larg me
makin prej qytetit t Fierit. sht nj prej pikave arkeologjike m t rndsishme n Shqipri pr sa u
prket vlerave t tij monumentale. Bylisi ishte qyteti m i madh i Iliris Jugore dhe kishte nj pozicion
dominant mbi kodrat e Mallakastrs dhe luginn e Vjoss. Origjina e qytetit daton n shekullin e IV
p.e.s., kur ai u themelua prej Ilirve. Muret e par, themelet e t cilve jan edhe sot, u ndrtuan prej
Ilirve gjat shekullit t III p.e.s. Rrnojat mbulojn nj siprfaqe t gjer, n form trekndshi, pr
rreth dy kilometra. Prmendja e par e emrit t qytetit, n formn Bulis, shfaqet gjat viteve 49-48
p.e.s. kur qyteti iu dorzua Jul ezarit dhe u kthye n nj baz pr furnizimin e ushtris s tij. Parku
arkeologjik i Bylisit sht hapur n vitin 2006, dhe orari i hyrjes sht: do dit 09:00-17:00. Bileta
hyrse n park kushton 300 lek pr person.
Laguna e Karavastas sht laguna m e madhe n Shqipri. Sigurisht laguna m e bukur n detin
Adriatik, ajo ndodhet rreth nj or larg Fierit me makin. Laguna ndahet prej detit nga pylli me pisha i
Divjaks. Laguna sht e prbr prej nj lagune t brendshme dhe nj lagune t jashtme m t vogl.
Tre kanale e lidhin lagunn me detin Adriatik. Laguna sht deklaruar Park Kombtar dhe sht e
vetmja venddodhje zyrtare e mbrojtur nga Konventa e Ramsarit. Laguna e Karavastas sht vendi m
perndimor n Europ ku Pelikani Kaurrel (Pelikanus Crispus) bn fole, gjithashtu rreth 5% e
popullsis s shpendve n t gjith botn jeton n Karavasta dhe shpesh ju mund ti shihni ata duke
fluturuar, madje edhe mbi qytetin e Divjaks. Laguna e Karavastas sht nj vend i mir pr nj
vizitor n krkim t aventurave, dhe megjithse nuk ka akoma nj infrastruktur turizmi n zonn e
laguns, ajo ofron mundsi shum t mira eko-turizmi si dhe mundsi pr t par zogjt dhe natyrn.