Gjirokastra

Prejardhja e emrit[redakto | redakto tekstin burimor]

Prejardhja e emrit t Gjirokastrs ka nj shpjegim mitik dhe dy t tjer me natyr m historike. Sipas
legjends, gjat rrethimit prfundimtar t qytetit nga turqit, Princesha Argjiro, motra e zotit t qytetit u
hodh nga muret e kalas bashk me djalin e saj pr t mos rn e gjall n duart e armikut. Q ktu
rrodhi edhe emri kalaja e Argjiros. (Por kjo duket e pamundur mbasi emri i qytetit prmendet q
n kohn e Bizantit, pra para pushtimit osman). Sipas nj shpjegimi tjetr m pak poetik, qyteti e ka
marr emrin sipas fjals greke argjend, Argyrkastron[5], q lidhet me ngjyrn e prhime t mureve,
rrugve dhe ative prej guri, t cilat vezullojn si argjend kur lagen nga shiu. Nj shpjegim tjetr
lidhet me emrin e nj fisi vendas q jetonte pran Gjirokastrs: Argjirt. Pr her t par emri i
Gjirokastrs prmendet n shekullin XIII. Fillimet e qytetit te Gjirokastres sipas Studiusit Apollon
Bace mendohet t jene n Shek XIII pas renies se Hadrianopolit [6]. Kshtjella e Gjirokastrs
mendohet t jete filluar nga Prijsi Shqiptar Gjin Bue Shpata, i cili i dha dhe emrin
qytetit, Gjinokastr.

Arkitektura[redakto | redakto tekstin burimor]

Ndrsa sht pa dyshim me prejardhje otomane, arkitektura e ndrtesave historike n Gjirokastr, si
dhe vet qyteti i vjetr, sht produkt i shum prbrsve. Relievi i thyer ka ln vuln n
prcaktimin e vendosjes dhe mnyrn e shtrirjes s qytetit, q u krijua dhe u rrit npr kurrizet e
kodrave, nn hijen e kalas. Nga ana tjetr, afrsia e burimeve, prej ku sigurohej guri i nevojshm
pr muret dhe pr atit, mundsoi pamjen e veant q ka qyteti.

Shtpia e Ficove, nj monument kulture n Gjirokastr

Gjirokastra ishte nj qendr e rndsishme administrative e shekullit XIX, e populluar nga pronar
tokash q u kishte xhepi t ndrtonin shtpi-kulla madhshtore t fortifikuara. Qyteti ka mbi 500
ndrtesa historike. Veorit e jets s kohs n Shqipri lan gjithashtu gjurm n arkitekturn e
tyre: nevojiteshin strukturat mbrojtse, sepse shqiptart her pas here luftonin kundr njeri tjetrit; pr
m tepr ata rebeloheshin kundra Ports s Lart n Stamboll. Duhej nj vend i sigurt edhe pr
bagtin n dimr; duhej dhe vendi pr t rezervuar ujin pr gjat muajve t that t vers. Katet
prdhese t kullave ishin edhe struktura mbrojtse edhe magazina t shtpis. Ndrsa katet e
siprme shprehnin mikpritjen gjirokastrite, kulturn dhe mnyrn e jetess s tyre; por, prmes
interierve t pasur, edhe rangun e pasurin e t zotve t shtpis. Her-her kjo e fundit duket
sikur tejkalon dukshm edhe vet funksionin mbrojts t shtpis[9]. Per tu nenvizuar eshte per
qendren historike te Gjirokastres edhe prezenca e ndertimeve te stilit italian , te ndertuar ne fillim
shekulin e kaluar. Objektet e stilit italian perfaqesojne elementet e pare europian te zhvillimit ne
qytet : Hotelet Royal dhe Savoia , Banka Nacionale d'Albania dhe Banka di Napoli , Kompleksi
tregetar Zigai , Vila Kokalari dhe Papavangjeli ,Gjimnazi , etj.

Historia[redakto | redakto tekstin burimor]

Shiko edhe kt: Vitet komuniste n Gjirokastr
Qyteti i sotm i Gjirokastrs prfshin Qytetin e Vjetr, me kalan (brthama e par e
vendbanimit) dhe lagjet e tipit osman, ndrtuar mbi kreshta, q vijn duke u larguar nga kalaja
deri n tabanin e lugins, ku ndodhen ndrtimet bashkkohore dhe kompleksi universitar. Lagjet
tradicionale shtrihen n form rrezesh rreth kalas me emrat: Cfak, Dunavat, Manalat, Palorto,
Varosh, Meite, Hazmurat, Pazari i Vjetr. Historia e hershme e qytetit sht relativisht e
panjohur. Pr shkak t afrsis me qendrat klasike dhe helenistike: Jerma (Antigonea) dhe
qyteti romak Adrianopolis pran fshatit Sofratik, sht menduar shpesh q vendbanimi m i
hershm n Gjirokastr sht kalaja mesjetare. Por mbi kt tez jan hedhur dyshime pasi
zbulimet brenda n kala kan nxjerr n drit qeramik n 4 faza t ndryshme banimi prpara
periudhs osmane: n shekujt V - II p.e.s., shekujt V - VII e.j., shekujt IX-X dhe shekujt XII - XIII.
M e hershmja nga kto faza solli gjurm t nj muri t konsiderueshm ndrtuar me blloqe, gj
q bn t mendosh q ka pasur nj fortifikim t rndsishm t periudhs para romake n kt
an t lugins s lumit Drino (para vitit 168 p.e.s).
Pr her t par burimet historike e prmendin qytetin me 1336, kur kronisti bizantin Johan
Kantakuzeni shkruan pr Argyrkastron. Nn Despotatin e Epirit, qyteti dhe rrethinat ishin nn
sundimin e familjes feudale Zenebishi. Ndrsa Perandoria Osmane zgjerohej n Europ n
fundin e shekullit t XIV, Gjirokastra ra nn ndikimin e sulltanve dhe sundimtart e saj u bn
vasal t tij. Nj nga Zenebisht prmendet se udhhoqi nj grup burrash nn komandn e
Sulltan Bajazidit I (1389-1402), kur ky u mund nga Timurlengu i mongolve n betejn e

Ankaras, m 1402. M 1419 qyteti ra nn sundimin e plot t Turqis, ndrkoh q sipas

regjistrave te taksave m 1431-32, ai kishte 163 shtpi.
Kalaja ka pasur gjithnj para s gjithash funksion ushtarak. Megjithse kishte banesa brenda
mureve, ato ishin t paracaktuara pr garnizonin dhe dinjitart e rndsishm. Ndrkoh gjat
Mesjets, qyteti u zhvillua jasht mureve t saj. Zbulime pr banime t hershme n qytet nuk ka,
megjithse, n nj rezidenc episkopale q ndodhej nn prkujtimoren e dikurshme, sot t
zhdukur t Enver Hoxhs, sht gjendur nj kapitel i gdhendur bukur i shekullit t XIII. N
shekujt XVI dhe XVII qyteti, si qendr kryesore e Sanxhakut t Shqipris (Sanxhak quheshin
njsit kryesore administrative turke n periudhn e hershme t Perandoris Osmane) qyteti
lulzoi dhe, si rezultat, lagjet e tij u zgjeruan me 434 shtpi m 1583, q shnon pothuaj
dyfishim brenda nj shekulli. Kjo ndodhi n radh t par pr shkak t nj lvizje t prgjithshme
t popullsis nga fshati n qytet. Rritja vazhdoi edhe kur qendra rajonale administrative kaloi
n Delvin, n kohn e Sulltan Sulejmanit t Shklqyerit (1520-1566). N nntor t vitit 1670,
udhtari turk, Evlia elebiu, pas nj udhtimi npr Kosov n dhjetor t vitit 1660, dhe nj
udhtimi n Shqiprin e Veriut dhe n Malin e Zi n shkurt t vitit 1662, filloi udhtimin e tij t
tret dhe m t gjat n trevat shqiptare. Ksaj radhe ai hyri n Shqipri nga jugu. Pas nj
qndrimi t shkurtr n Delvin, Zhulat dhe Kardhiq, ai erdhi n qytetin e Gjirokastrs,
turqisht Ergiri, ku u habit shum nga zakonet e gjirokastritve.[10] Dhe e prshkruajti kshtu:
...Qyteti i hapur sht vendosur mbi 8 kodra dhe luginat nga t gjitha ant e kalas, me
shtpi shumkatshe, me ati prej guri dhe t rrethuara nga kopshte dhe hardhi. Secila nga
kto shtpi t ndrtuara mir ka nj kull. Muret rrethuese t oborreve jan t ndrtuara me
nj lloj graniti t bardh, punuar nga mjeshtra gurgdhends, sikur t ishin tulla Ankaraje prej
balte. Mure t tilla kan si t pasurit ashtu edhe t varfrit. Gur t prer n form katrore nuk
gjenden vese n qytetet e Tirit dhe Maniss n Anadoll... Mnyra e ndrtimit t mureve t
jashtme t shtpive nuk ka shoqe n bot. Ato jan t gjitha 20 in t larta, t bra me blloqe
guri ranor t kuq, thjesht t vendosura gur mbi gur, pa balt, glqere apo lla pr ti lidhur.
Muret dhe shtpit jan qindravjeare q nga koha e t pafeve. Qyteti ka nj klim shum t
mir dhe pr kt arsye, banort kan fizik t shndetshm... Gjirokastritt mbajn zi pr t
afrmit e vdekur pr 40-50 apo edhe 80 vjet... pr kt arsye un e quajta Gjirokastrn
qyteti i vajtimit. sht udi e madhe se si vajtojcat profesioniste vajtojn me kaq
ndjenj... [11]
Gjirokastra mbeti nj qendr administrative si seli e kadiut (gjykats) dhe shum banesa e
xhami q mbijetuan deri n ditt tona datojn n kt periudh. Popullsia e qytetit duket t
ket mbetur e njjt n shekujt XVIII dhe XIX.

Ujsjellsi, nga litografi Edward Lear

M 1811, qyteti ra n duart e Ali Pash Tepelens. Ai u kujdes q t kryheshin punime t

reja fortifikuese n kala, si dhe t ndrtohej nj ujsjells 12 km i gjat, q merrte uj n
malin e Sopotit. Ujsjellsi prej guri u vizatua nga piktori i famshm britanik Eduard Lear, i
cili udhtoi mjaft npr kt krahin. Ujsjellsi u shemb m 1932, por mbi lagjen Dunavat
ka mbetur ende nj hark i tij, q njihet me emrin Ura e Ali Pashs. Pasi Ali Pasha u vra nga
forcat e Ports s Lart (kshtu quhej oborri i sulltanit n Stamboll), qyteti vazhdoi t
funksiononte si qendr administrative, qendr tregtimi e bagtive, leshit, shajakut,
prodhimeve blegtorale, t mndafshit dhe qndistaris. N viteve 1860-t, udhtari Henry
Fanshawe Tozer vrejti se Gjirokastr ishte "i banuar nga shqiptart, dhe grekt t cilt" [...]
"gjendeshin atje" ishin "konsideruar si t huaj. Grat" Gjirokastrit "vishnin nj vello t bardh
apo peshqir, lidhur anemban koks dhe e varur posht [nga] prapa. [12] M 1880 Kuvendi i
Gjirokastrs mbshteti aktivisht kauzn e vetvendosjes dhe rezistencs ndaj sundimit
otoman. M 1908, u hap shkolla e par shqipe n qytet me emrin Iliria dhe m pas u
krijuan nj sr shoqatash e klubesh patriotike. N fillimet e shekullit XX Gjirokastra u b nj
shtje e rndsishme, ndrkoh q prcaktoheshin kufijt e Shqipris s sotme. Pr nj
periudh q pasoi shpalljen e Pavarsis Kombtare m 28 nntor 1912, ajo ishte pjes e
Republiks Autonome t Epirit nn gjeneralin Zografos, i cili krkonte bashkim me
Greqin, por, pas Lufts I Botrore, fuqit e Antants (Britania, Franca dhe Rusia) e bindn
Greqin q t trhiqte pretendimet e saj nga kjo hapsir me shumic shqiptare. Kufiri i
tanishm u ratifikua m 1921. Me shpalljen e Panvaresise Gjirokastra dhe gjirokastritet
filluan te shikojne nga europa dhe vendi europian me i afert dhe terheqes eshte Italia ku
tregetaret fillojne te frekuentojne tregjet e saj dhe te rinjte universitetet. Ne kete periudhe te
rendesishme historike fale bashkepunimeve me Italine ne Gjirokaster do te kemi zhvillimet
ose elementet e pare europiane ; do te jete shoqeria SESA qe ne vitin 1932 do te sjelli per
here te pare driten elektrike ne Gjirokaster , ne kete periudhe fillojne te lindin Bankat e para
si Banca Nazionale d'Albania e Banco di Napoli , ndertohen hotelet e para Hotel Royal dhe
Hotel Savoia si dhe fillon te funksionoje Aeroporti me fluturime ditore per ne Tirane dhe
qytete te tjera . Shoqeria SATA do te lidhe me linja ditore autobuzi Gjirokastren me Tiranen ,
ndersa nga porti i Sarandes cdo dite do te kemi tragete me portet italiane.Ne kete periudhe
fillojne te ndertohen edhe objektet e nje stili te ri arkitektonik dhe ne Gjirokaster ato jane te
shumta : bankat , Zigai , villat Kokalari , Papavangjeli , Liceu etj. Gjat mbretrimit t

mbretit Zog (1928-1939) Gjirokastra u b nj nga qendrat m t rndsishme kulturore dhe

ekonomike t vendit. N kt periudh u ndrtua edhe burgu i madh n Kala (n pjesn
veriore), ky burg mbajti t burgosurit politik n kohn e komunizmit dhe sot i sht
bashkangjitur pjess muzeale te kalas. Gjat pushtimit fashist q pasoi, qyteti ishte qendr
e rezistencs kundr forcave italiane dhe m pas atyre naziste. Krahinat rrotull Gjirokastrs
u "liruan" m 1944.
Vitet e komunizmit shnuan prpjekje pr nj industrializim n shkall t gjer, por edhe
prpjekje t mdha pr t mbrojtur trashgimin kulturore unikale t qytetit. Rnia e
komunizmit n fund t vitit 1990, e gjeti ekonomin e Gjirokastrs tashm n rnie t
shpejt. Pr t mbajtur punsim t plot t popullsis, komunistt kishin mbingarkuar me
forc pune prtej nevojave komplekset industriale t vjetruara dhe jo efiente. Kshtu q
rnia e sistemit komunizmit, shkaktoi humbjen katastrofike t mijra vendeve t puns. Me
mijra vet emigruan ose u drejtuan n Tiran n krkim t puns. Trazirat q pasuan
rnien e komunizmit shnuan edhe grabitje n Muzeun Kombtar t Armve. Statuja e
madhe e Enver Hoxhs u rrzua, duke ia ln vendin parkimit t nj bar restoranti. Sapo
nisi t dal ngadal nga kaosi fillestar pas rnies s komunizmit, Gjirokastra ra m 1997 n
nj kaos t ri pas rnies s skemave mashtruese piramidale, ku mijra familje humbn
kursimet e tyre. Nj pjes e konsiderueshme e Pazarit u dogj ose u dmtua gjat ksaj kohe
kur qyteti lngonte n nj gjendje rrethimi dhe njerzit luftonin pr mbijetes n nj mjedis t
dhunshm dhe n munges t ligjit. Kriza shkaktoi nj tjetr emigracion masiv dhe braktisje
t ndrtesave historike, q nisn t prishen dhe t rrzohen. Ditt e Qytetit-muze dukeshin
t largta, n nj koh kur shteti ishte i pazoti t kryente detyrn e vet ligjore pr t
financuar mirmbajtjen dhe ruajtjen e ndrtesave historike t Gjirokastrs [13].
Kalaja sht e ndrtuar mbi shkmb, dhe rreth tij ka pasur pem t shumta, t cilat ndalonin
erozionin dhe rrshkitjet e toks. Muret lindore te kalas kane arjet me te thella dhe qe
krkojn ndrhyrje te menjhershme. Pa ket ndrhyrje kjo pasuri e trashgimis Shqiptare
rrezikon te humbas. Gjirokastra sht shpallur qytet-muze n vitin 1963 dhe n vitin 2005
sht shpallur pasuri botrore nga UNESCO.

Kultura[redakto | redakto tekstin burimor]

Shtepi muze - Berat

Ne Vitin 1961 shteti shqiptar e shpall "qytet muze".Ne Gjirokastr mund te vizitoni Muzeun Kombtar
te Armeve, Muzeun Etnografik e nj sere banesash karakteristike si Zekatet, Skendulatet,
Babametot, Angonatet, Dulajt etj. Gjirokastra sht qyteti i festivale folklorike kombtare prej vitit
1968. N kshtjell mblidhen do katr vjet grupe shqiptare popullore nga Shqipria, Kosova,
Maqedonia, Mali i Zi, Italia dhe treva ku flitet shqip. Qyteti i Gjirokastrs ka protokolle binjakzimi me
Bashkine e Potencs (Itali) si dhe me qytetin e Grottammars (Itali). Fale ktij binjakzimi dhe
bashkepunimit ne shume projekte me Rajonin e Markeve, Provincn e Ascoli Piceno sot Gjirokastra
ka bre t mundur te ket Hartografine e pare digjitale dhe Planin e Rikuperimit te Qendrs
Historike. Kohet e fundit Bashkia Gjirokastr po shton bashkpunimin edhe me Bashkine e
Lecces(Itali), Agjensine pr Pasurit Kulturore Euromesdhtare (Itali). Si fillim i ktij bashkpunimi ka
qene nj Protokoll i firmosur ne Tirane ne tetor te 2005 dhe qe vazhdoje me Shfaqjet e "Baletit
Rajonal Pugliez" n Gjirokastr ne tetor te 2007. Bashkpunime ka edhe Universiteti i Gjirokastrs
me Universitetin e Macerates ne sektorin e arkeologjise. Persa i perket besimit fetar ne Gjirokaster
mbizoteron feja Ortodokse e cila eshte perqafuar nga shumica derrmuese e popullsise Gjirokastrite
dhe rrethinat.
Gjirokastra e festivaleve
Q prej vitit 1968 Gjirokastra shte qyteti i festivaleve folklorike kombtare.Pr do katr vite
mblidhen n kshtjell grupe popullore nga Shqipria,Italia , Kosova , Mali i zi , diaspora.Kjo ka
sjell n paraqitjen dhe trashegimin e vlerave folklorike Shqiptare.

T veantat e Gjirokastrs[redakto | redakto tekstin burimor]

Ajo ka e bn Gjirokastrn goxha t njohur jan vlerat arkitekturale t ndrtimit t shtpive me
gur, ative me drrase dhe kalldrmeve.Aty mund t vizitoni qendrn historike, pazarin unikal,
kalldrmet e tij karakteristike, kshtjellen madhshtore. Ku prve se mund te vizitoni "Muzeun e
Armeve" do mund edhe tju ofrohet nj pamje spektakolare nga lart. N Gjirokastr gjithashtu ju
mund t vizitoni muzeun Etnografik, banesat karateristike te Zekatve, Kadarejve, abejve etj.