Piotr Szymaniec

Pastwo i prawo w filozofii dziejw Giambattisty Vico

yjcy w latach 16681744 neapolitaski filozof i wieloletni
wykadowca retoryki, Giambattista Vico uznawany jest czsto za twrc
filozofii dziejw (historiozofii), cho nie on, lecz Voltaire to pojcie
stworzy1. Samo zjawisko poszukiwania prawide rzdzcych wydarzeniami, zwaszcza histori polityczn, jest o wiele starsze i z
pewnoci siga staroytnoci by wymieni tylko Dzieje Polibiusza i O
Pastwie Boym w. Augustyna2. W czasach nowoytnych znakomitymi
poprzednikami Vico byli Niccol Macchiavelli (I discorsi sopra la
prima deca di Tito Livio; Le istorie fiorentine) i Jean Bodin (Methodus
ad facilem historiarum cognitionem). Jednake autorzy ci gwnie
zajmowali si dziejami wsplnot politycznych pastw. Tym za, co w
teorii neapolitaczyka, przedstawionej w najwikszym jego dziele
Nauka nowa3, najistotniejsze i naprawd odkrywcze, by postulat
caociowego ujmowania wytworw ludzkiej cywilizacji (czy kultury
Vico tych poj nie rozrni): jzyka, obyczajw, religii, prawa,
mitologii, sztuki i literatury oraz ustrojw politycznych, w celu
uzyskania penego opisu okrelonej spoecznoci w danym czasie i
odkrycia praw rozwoju spoecznego4. Niebawem podobny postulat
1

M. Sobeski, Giambattista Vico, twrca filozofii historyi, [w:] idem,

Giambattista Vico, twrca filozofii historyi. Metafizyka Libelta, Pozna
1916, s. 1 i n.
Pocztkw mylenia historiozoficznego mona doszukiwa si nawet
u Platona.
Dzieo to miao trzy wydania, rnice si od siebie wskutek zmian i
uzupenie dokonywanych przez autora w 1725, 1730 i 1744 r. Peny tytu
pierwszego wydania brzmia: Principi di una scienza nuova dintorno alla
natura delle nazioni per la quale si ritrouvano i principii di altro sistema del
diritto naturale delle genti (dosownie: Zasady nowej nauki o naturze
narodw, z ktrej odnajduj si zasady odmiennego systemu prawa natury
narodw), trzeciego za: Principi di Scienza Nuova dintorno alla comune
natura delle nazioni (Zasady Nowej Nauki o wsplnej naturze narodw).
Isaiah Berlin nazwa neapolitaskiego filozofa ojcem antropologii
historycznej I. Berlin, Giambattista Vico i historia kultury, przekad: M.
Pietrzak-Merta, [w:] idem, Pokrzywione drzewo czowieczestwa, Warszawa
2004, s. 54.

10

badawczy wysunli luminarze Owiecenia Voltaire i Montesquieu.

Cywilizacja, zdaniem Vica, rozpoczyna si w momencie, gdy
pierwsi ludzie (olbrzymi, i giganti, jak ich autor nazywa) wskutek
strachu zaczli si chroni w jaskiniach i wie osiade ycie z jedn
kobiet jako sta towarzyszk. Tak powstay pierwsze spoecznoci
domowe o formie monarchicznej, gdy ojcowie sprawowali despotyczn
wadz nad onami i dziemi. Poniewa ojcowie ci byli rwnie
kapanami, sdziami i arbitrami moralnymi, a jednym z gwnych ich
zada byo uzyskiwanie przychylnoci bstwa, wic monarchie te byy
teokratyczne. Ludzie ci uwaali, e bstwo da od nich ograniczenia
cielesnych namitnoci, musieli wic pohamowa swe porywy
zmysowe. Filozof komentuje to nastpujco: W ten sposb czowiek
po raz pierwszy korzysta z wolnoci: pohamowujc wybuchy
namitnoci, zmieni ich kierunek, tak e przestay one wyraa potrzeby
ciaa, (...) stajc si wyrazem potrzeb duszy, ktra stanowi istot
czowieka5. Wyania si std ujcie wolnoci jako ograniczenia
popdw za pomoc umysu, dziki czemu istota ludzka przestaje by
zwierzciem (olbrzymem), a staje si wanie czowiekiem. Takie
postrzeganie wolnoci przywodzi na myl wrcz Kantowskie rozumienie
tego pojcia6.
Nastpnie, powiada Vico, ludzie zaczli zabija zwierzta oraz
uprawia ziemi. Ju wtedy powstay pierwsze nierwnoci. Albowiem
pod opiek ojcw udali si sabi i zbkani, a tamci udzielili im azylu,
przyjmujc do swych rodzin w charakterze sugklientw (Vico uywa
okrelenia famoli). W ten sposb rodziny przeksztaciy si w pierwsze
spoeczestwa. By to w dziejach cywilizacji wiek bogw (let degli
di), jeden z trzech okresw wyrnionych przez autora w cyklu
dziejowym. W wieku bogw czowiek posiada natur poetyck lub
twrcz, odznaczajc si bogactwem wyobrani, lecz nik jeszcze
umiejtnoci abstrakcyjnego rozumowania. Jest to pierwsza z trzech
natur i jeden z trzech typw umysowoci, odpowiadajcych kademu
z trzech wyodrbnionych okresw. Wrd elementw owej zmiennej
natury czowieka s jednak takie, ktre wystpuj zawsze, a
5
6

G. Vico, Nauka nowa, przekad: J. Jakubowicz, Warszawa 1966, s. 579580.

Na podobiestwa, gwnie w zakresie teorii poznania, midzy myl Vica a
filozofi Kanta zwrci uwag ju w XVIII stuleciu Friedrich Heinrich Jacobi
F. Copleston, Historia filozofii. Tom 6. Od Wolffa do Kanta, Warszawa
2005, s. 147.

11

podstawowym z nich jest spoeczny charakter ludzi, zachowany nawet

wwczas, gdy ludzko osiga dno upadku7. Czowiek bowiem jest
zawsze skonny do za i saby, w zwizku z czym naraony na upadek. W
pewnym miejscu za Vico stwierdza, e ludzie niezmiennie w pierwszej
kolejnoci pragn bogactw, pniej zaszczytw, a na kocu
szlachectwa. Mona zatem stwierdzi, i istota natury ludzkiej jest
zawsze taka sama, mimo e niektre jej pierwiastki zaznaczaj si w
rnych czasach wyraniej8.
ad wieku boskiego nie mg trwa wiecznie, albowiem
ojcowie, zamiast roztacza opiek nad owymi klientami, zaczli ich
ciemiy. Poniewa klienci si buntowali, ojcowie, aby si im
przeciwstawi, zaczli si czy ze sob. eby jednak utrzyma przy
sobie klientw, ojcowie byli zmuszeni nada im grunty w uytkowanie
(czy te niepen ich wasno, bez prawa dziedziczenia). W ten sposb
zacz si ksztatowa podzia na patrycjuszy i plebejuszy9. Tak oto
narodziy si pastwa bohaterskie (le repubbliche aristocratiche; le
repubbliche eroiche), gdzie wadza naleaa do arystokracji, ktra
posiadaa te wszystkie prawa obywatelskie; rozpocz si wiek
bohaterw (let degli eroi), druga wyrniona przez Vica epoka.
Spostrzegawczy interpretator, Kazimierz Kelles-Krauz, nie waha si
aktu powstania pastwa bohaterskiego nazwa podwjn umow: ojcw
midzy sob oraz stanu ojcw ze stanem klientw, podkrelajc tym
samym pewne pokrewiestwo pomysw neapolitaskiego filozofa z
koncepcjami umowy spoecznej 10. Vico odwouje si do przykadw
przede wszystkim z dziejw staroytnego Rzymu, a take Aten i Sparty,
ale nadmienia, e uwagi te dotycz wszystkich tego typu pastw.
Decyzje polityczne zapaday tam na zgromadzeniach publicznych
7

9
10

S. Krzemie-Ojak, Wstp, [w:] G. Vico, Nauka nowa..., s. XXIIIXXIV;

S. Krzemie-Ojak, Vico, Warszawa 1971, s. 97.
G. Vico, Nauka nowa..., s. 85, 515, 577. Elementy natury ludzkiej, jak te
schemat jej rozwoju, s zdaniem Vica dzieami Opatrznoci (Provvedenza
divina).
Ibidem, s. 582583.
K. Krauz [Kelles-Krauz], Dyalektyka spoeczna w filozofii Vica, [w:] idem,
Materyalizm ekonomiczny. Studya i szkice, Krakw 1908, s. 219220. Trzeba
si zgodzi przy tym z Richardem Petersem, Der Aufbau der Weltgeschichte
bei Giambattista Vico, Stuttgart und Berlin 1929, s. 102, e Vico nie
odrnia spoeczestwa i pastwa.

12

zoonych z tych wanie patrycjuszy najlepszych, bohaterw,

ktrzy przypisywali sobie boskie pochodzenie i z tej racji szlachectwo
natury. Obyczaje tych bohaterw byy gwatowne i popdliwe.
Pozwalali oni plebejuszom zaspokaja tylko potrzeby konieczne do
ycia. Wiek bohaterski cechowa si pojawieniem si rozumu
pastwowego (la ragione di Stato11), ktry przysugiwa tylko
patrycjuszom. Jedynie oni bowiem posiadali dowiadczenie w rzdzeniu
i dlatego umieli rozrni rzeczy korzystne dla zachowania rodzaju
ludzkiego. Rozum ten przysugiwa w Rzymie senatowi. Spord
najmniejszych ojcw rodzin patrycju-szowskich wybierano krlw,
ktrych zadaniem byo utrzymywanie w karbach buntujcej si
klienteli12. Zdaniem neapolitaskiego filozofa, zasady prawa kwirytw,
jak je nazywa zgodnie z terminologi wywodzc si z tradycji
staroytnego Rzymu, byy zasadami prawa natury narodw w epoce
bohaterw. Prawo to opierao si na wasnoci podzielonej, gdzie
formalnymi wacicielami gruntw byli patrycjusze, uytkownikami za
plebejusze13. Byo to, jak powiada filozof, prawo, ktrym Rzymianie
kierowali si w czasach wojny i pokoju prawo siy, hamowanej
jednake przez religi. Tylko bowiem religia moe utrzymywa si w
karbach obowizku, tam, gdzie nie ma praw ludzkich, ktre by mogy j
okiezna, lub gdzie prawa te s zbyt sabe14. Vico otwarcie
polemizowa z systemami prawa natury Hugona Grocjusza, Johna
Seldena i Samuela Pufendorfa, ktrzy to myliciele wywodzili
uniwersalne zasady tego prawa ze statycznych cech ludzkiej natury.
Zdaniem neapolitaczyka natura czowieka ewoluuje, wobec tego i
prawo natury musi by dostosowane do tej zmiennej natury. Dlatego te
kadej epoce dziejw odpowiada odmienny rodzaj prawa natury,
odpowiadajcy wystpujcej w danym okresie umysowoci czowieka.
Patrycjusze w pastwach bohaterskich chcieli zachowa istniejc
i korzystn dla nich struktur spoeczn, lecz plebejusze jeszcze bardziej
stanowczo dyli do zmian. Walczc przez duszy czas, plebejusze
uzyskiwali kolejne przywileje, w tym pen wasno gruntw, a w
kocu prawo sprawowania urzdw publicznych, oparte na cenzusie.
11
12
13

14

Termin ten mona take tumaczy jako racja stanu.

G. Vico, Nauka nowa..., s. 479, 477, 491, 368, 510511.
Idem, Z autobiografii, przekad: J. Sikora, [w:] S. Krzemie-Ojak, Vico...,
s. 164.
G. Vico, Nauka nowa..., s. 478.

13

Jest za, zdaniem Vica, oczywist prawd, e to plebejusze, zawsze i u

wszystkich narodw, zmieniali pastwa arystokratyczne w ludowe, a
ludowe w monarchie15. Stopniowo wic przemija wiek bohaterw,
by ustpi miejsce epoce ludzi (let degli uomini), zamykajcej
pierwszy cykl dziejw ludzkoci (corso). Wedug neapolitaskiego
filozofa to warstwy nisze dokonuj zawsze zmiany w zastanej
strukturze spoeczno-politycznej. Mona zatem mwi o swoistej walce
klas. Karol Marks zna dzieo Vica i twierdzi, e zawarty tam opis
ewolucji spoecznej zawiera przebyski genialnoci16. Opinii Marksa
trudno si dziwi, poniewa neapolitaski filozof waciwie wprost
stwierdzi, e pastwo i prawo maj przynajmniej w dwch pierwszych
epokach rozwoju ludzkoci charakter klasowy17. Wielu badaczy,
przyjmujc sd autora Kapitau, zaczo si doszukiwa w filozofii
dziejw Giambattisty Vico ukrytego materializmu18, mimo e filozofia
15
16
17

18

Ibidem, s. 535.
S. Krzemie-Ojak, Vico..., s. 128; I. Berlin, Giambattista Vico..., s. 54.
Na przykad: Republiki arystokratyczne chroni bogactwo stanu
szlacheckiego, s bowiem po to, aby przyczynia si do potgi tego stanu
G. Vico, Nauka nowa..., s. 119. (Le repubbliche aristocratiche conservano le
ricchezze dentro lordine de nobili, perch conferiscono alla potenza di esso
ordine G.B. Vico, La Scienza Nuova secondo ledizione del MDCCXLIV,
Libro Primo (Dello stabilimento de principii), LXXXVIII, [w:] Tutte le
Opere di Giambattista Vico. Vol. II, Arnoldo Mondadori Editore 1957).
Niemiecki badacz Herbert L. Fertl, przychylajcy si do takiej marksizujcej interpretacji dziea neapolitaskiego filozofa, posuguje si
terminem der latente Materialismus i prbuje pokaza, i w stworzonej przez
Vica koncepcji powstania cywilizacji gwn rol odgrywaj czynniki
materialne, a take praca czowieka. Twierdzi, e ju z samej zasady bdcej
podstaw filozofii Vica: verum et factum conventuntur (tosamo prawdy i
faktu), wynika prymat praktyki spoecznej nad teori. Przedstawia te
spoeczno-ekonomiczny charakter rodziny w epoce bohaterskiej. Por. H.L.
Fertl, Marxismus und Vico. Das philosophische Denken Giambattista Vicos
und die Theorie des dialektisch-historischen Materialismus, Mnchen 1974,
s. 78127. Vico jednake nie upatruje genezy wszystkich zjawisk
spoecznych w dziaaniu czynnikw ekonomicznych. Do wspomnie, i
zdaniem neapolitaczyka religie (z wyjtkiem hebrajskiej) powstay, tak jak
pierwsze wsplnoty, przede wszystkim wskutek dziaania strachu. Podobne
pogldy na ten temat gosi Thomas Hobbes, Lewiatan, czyli Materia, forma i
wadza pastwa kocielnego i wieckiego, przekad: Cz. Znamierowski, PWN
1954, s. 49, 94, 124125.

14

ta ma raczej idealistyczny charakter, a jej twrca podkrela inspiracje

dzieem Platona19.
W epoce ludzi natura ludzka bya inteligentna, a zatem
wstrzemiliwa, dobroduszna i rozsdna20. Wtedy te zostaa uznana
godno czowieka jako rozumnej, inteligentnej istoty. Staa si ona
rdem rwnych praw, jakie przysugiway wszystkim, ktrzy urodzili
si wolni. Dla tej epoki naturalne s a dwie formy pastw: republika
ludowa (repubblica popolare; repubblica libera) oraz monarchia.
Moliwe s pewne ustroje mieszane, a ma to miejsce z tego powodu, e
zmiany ustrojowe zwykle zachodz powoli i w formach pniejszych
zostaj przechowane pewne elementy wczeniejszych. Wszelkie inne
hybrydy maj z reguy nietrway charakter. W republice ludowej
autorytet wadzy zachowa duo z czasw rzdw patrycjuszy, stajc si
autorytetem opiekuczym, przypominajcym wadz opiekunw nad
nieletnimi dziemi (lautorit da tutori a pupilli). Tak te lud rzymski
dawa si kierowa senatowi. W taki sposb wolne z natury republiki
rzdzone s arystokratycznie. Nadto pastwa w tej epoce najbardziej
poszerzaj swoje terytorium: republiki ludowe s z natury skonne do
podbojw, chociaby dlatego, e daj one moliwo zdobycia sawy i
bogactwa21.
Monarchia w epoce ludzi powstaje wtedy, gdy arystokraci
podporzdkowuj sprawy publiczne prywatnym w interesie swej
wadzy, a lud, powodowany prywatn korzyci, ulega zapdom
arystokratw. Trwaj wtenczas wanie pomidzy skconymi ze sob
partiami i stronnictwami. W tym momencie wolno ludu z atwoci
zagarniaj dla siebie w caoci ci, co to rzekomo sprzyjajc wolnoci
ludowej, staj si w kocu monarchami22. Monarchia, jeli nie jest
tyrani, moe ustabilizowa pastwo i sta si najlepszym, a przez to
ostatnim, ustrojem (zgodnie z wiecznym naturalnym prawem
krlewskim, wedug ktrego narody stabilizuj si w monarchiach
duneterna natural legge regia, per la quale le nazioni vanno a
riposare sotto le monarchie). Monarcha ratuje pastwo, nie
19

20
21
22

O mylicielach , ktrzy wywarli najwikszy wpyw na doktryn prawn Vica,

zob.: F. Botturi, La sapienza della storia. Giambattista Vico e la filosofia
pratica, Milano 1991, s. 235 i n.
G. Vico, Nauka nowa..., s. 476.
Ibidem, s. 480, 527, 529, 489, 541.
Ibidem, s. 529, 407. Jako przykad Vico podaje Oktawiana Augusta.

15

dopuszczajc do tego, aby wadza bya wykorzystywana do prywatnych

celw. Z drugiej jednak strony pozostawia on poddanym trosk o ich
interesy prywatne, dziki czemu ciesz si oni wolnoci w sferze
spraw prywatnych. eby utrzyma si przy wadzy, monarcha musi mie
poparcie ludu, ktre zyskuje, wydajc prawa zrwnujce sytuacj
wszystkich poddanych (w monarchii zatem prawo traci, w jakiej
przynajmniej mierze, klasowy charakter). Ponadto wadca musi, aby
zadowoli masy, dba o zaspokojenie ich potrzeb yciowych (mona
wic chyba powiedzie, e pojawia si tu element sprawiedliwoci
dystrybucyjnej) oraz gwarantowa zaywanie wolnoci, zwaszcza od
ucisku ze strony monych. W monarchii ludowej (monarchia
popolare), jak t form rzdw nazywa filozof, wola panujcego jest
ograniczona, gdy musi on respektowa naturaln wolno (la natural
libert) poddanych23. Monarchia ludowa w historiozofii Vica
przypomina nieco monarchi konstytucyjn w filozofii Hegla, rwnie
majc by swego rodzaju ustrojem mieszanym i take majc chroni
pastwo przed wykorzysty-waniem go przez obywateli do realizacji
partykularnych celw. Koncepcja Vica jest jednak mniej finalistyczna od
Heglowskiej 24.
Dla tej trzeciej epoki charakterystyczne byo prawo ludzkie,
cakowicie spisane i oparte na zasadach rozumu, ktry ludzie nauczyli
si w peni wykorzystywa. Zasady rozumu to te same, na ktrych opiera
si doktryna prawa natury Hugona Grocjusza, autora, ktrego Vico
darzy szczegln atencj.
Monarchia jednak moe ulec deprawacji i wwczas jedyn szans
23

24

Ibidem, s. 530531, 585. Idem, La Scienza Nuova secondo ledizione del

MDCCXLIV, s. 500.
Por. G.W.F. Hegel, Zasady filozofii prawa, przekad: A. Landman, PWN
1969, zwaszcza 273279, s. 267278. Midzy filozofiami dziejw Vica i
Hegla wystpuje jeszcze jedna analogia. Ot wedug neapolitaskiego
filozofa dziki Opatrznoci ostateczne skutki dziaa nie zawsze s zgodne z
zamierzeniami dziaajcych ludzi. Przykadowo: w epoce bohaterskiej
patrycjusze naduywaj swojej wadzy w stosunku do plebejuszy, nie
wiedzc, e wskutek tego nastpi zmiana formy rzdw i ustanowienie
wolnoci ludowej. T konstrukcj mona porwna z chytroci rozumu
w historiozofii Hegla. Por. K. Lwith, Historia powszechna i dzieje
zbawienia. Teologiczne przesanki filozofii dziejw, przekad: J. Marzcki,
Kty 2002, s. 123124.

16

dla narodu jest podbicie przez inny, mniej skorumpowany, nard. To

wszake moe nie zapobiec upadkowi. Gdy cesarstwo rzymskie
przemino, zakoczy si, zdaniem autora Nauki nowej, pierwszy cykl
dziejowy corso. Drugi cykl ricorso rozpocz si nawrotem
barbarzystwa, gorszego jeszcze ni to pierwotne, poniewa opartego
na nikczemnoci, a nie na niewiadomoci25. Okres wczesnego
redniowiecza to nowy wiek bogw. Powtrna epoka bohaterw
zakoczya si w XVI stuleciu. W wieku nastpnym natomiast
rozpocza si druga epoka ludzi26. Take dzieo Giambattisty Vico,
Nauka nowa, konstruowane modo geometrico, przynaley mentalnie do
XVII stulecia, tym niemniej niektre pomysy w nim zawarte, a
dotyczce ewolucji pastwa, prawa i kultury, antycypuj doktryny
pniejsze myl Kanta, Hegla, a przede wszystkim Marksa.

25
26

M. Sobeski, op. cit., s. 3031.

G. Vico, List do Gerarda degli Angioli, przekad: J. Sikora, [w:] S.
Krzemie-Ojak, Vico..., s. 264 i n.

17