YAZILAR

30

2014

hramczde
Hac smail Hakk
ALTUNTA

SBN:
ismailhakkialtuntas@gmail.com
http://ismailhakkialtuntas.com
Dizgi
Kapak
Bask- Cilt
2014

: H. smail Hakk Altunta

:
:

Yazlar 3

nternetteki sitemiz http://ismailhakkialtuntas.com/ da 2014-15 ylarnda okuyucularmzla
paylatm yazlardan bir ksmdr.
Yazlarda sra gzetilmedi. Deiik konular pe pee yazld. Bu ekilde okuyan asndan fazla sknt
oluturmayaca dnld.
Tevfik ve inayet Allah Teldandr.
hramczde
smail Hakk ALTUNTA
Esenler /stanbul
Balang: 30. 12. 2014
Biti

: 19. 01. 2015

4 Yazlar

indekiler
HAS ODA KAPISINI BEKLEYENLER

13

UAK YN- ERF ...................................................................................................................................... 13

KUTBN NY OSMAN DEDE

13

TEVBE

15

DUA VE TEFE'L HAKKINDA .............................................................................................................................. 16

DUNIN NEMN VE DEERN BELRTEN BR OLAY ....................................................................................... 16
BR MZN VEYA DLEMZN NASIL SONULANACAINI KUR'N-I KERMDEN RENEBLRZ ................ 20
KURN-I KERMDEK DUALAR ......................................................................................................................... 22

SMR AJANI NGLZ MSYONERLER

23

MSYONERLERN ALIMA METODU ......................................................................................................... 24

SLAM'I YOK ETMEK ..................................................................................................................................... 24
Mslmanlarn zayf taraflar tespit ediliyor. ......................................................................................... 25
ngiliz Smrge bakanlnn tespit edip kitap haline getirdii bu zayf noktalar unlardr: ....... 25
slmn esaslar tespit ediliyor .................................................................................................................. 26
Mslmanlarn -Krlmas Gereken-Kuvvetli Ynleri Tespit Ediliyor ................................................ 26
Mslmanlarn Zayf ve Kuvvetli Ynlerine Kar Nasl Mcadele Edilecek? ................................... 28
Mslman Devleti ykmak iin, tevik edilecek ihtilflar da yle sralanmaktadr: ..................... 30
Hristiyanlk ve ngiliz karlar in Her ey Fed Ediliyor ................................................................. 30
Smry Hazrlayc Konferanslar Tertipleniyor ................................................................................ 31
SMR ALET, AHLAKSIZLIK ................................................................................................................... 31
KUKLA DEVLETLER ....................................................................................................................................... 31
MSYONERLER DURDURAN SLAH ............................................................................................................ 32
NGLTERE HESABINA ALITIRILACAK MSLMANLARI ELDE ETME YOLLARI............................. 32

KTAPLARI NASIL OKUMALI

35

***..................................................................................................................................................................... 35
renmek in Okumak: retim Yoluyla renme ile Kefederek renmenin Fark ................ 35
Canl ve Cansz reticiler .......................................................................................................................... 37
KNC DZEY OKUMA: NCELEYC OKUMA ............................................................................................ 38
Not Almann Tr .................................................................................................................................... 42

ALEVLK

44

simlerin erii ............................................................................................................................................. 45

Alevlerin Alevlii Tanmlamalar ............................................................................................................ 45
Sapmalarn Arka Pln ................................................................................................................................. 45
slm'dan Sapmann ki Tr ..................................................................................................................... 46
Ilml ve Ar i Zmreleri ......................................................................................................................... 47
Alevlerin Etnik Kkeni ............................................................................................................................... 47
Alevlik slm ii midir, d mdr? ........................................................................................................... 49
Alevlerin Snnlere Bak ......................................................................................................................... 53
Osmanllar'n Kzlba Politikas ............................................................................................................... 55
Snnlerle Alevler Arasndaki Fark ......................................................................................................... 56
Mezhep Nedir? ............................................................................................................................................... 58

Yazlar 5

ALEVLERN KEND GRNTSN ALGILAYII VE ALEV MAJINA YNELK BAKI

AILARI
61
Tahtac Airetlerinde Airetler Aras nyarglar ................................................................................... 71

ALEVLERN TRKYEDEK MEDYA KMLKLER: ORTAYA IKIIN SERVEN 80

I ......................................................................................................................................................................... 81
KMLK HAZIRLAMA ALANI OLARAK LETM ALARI ........................................................................ 81
Organik entellekteller iin bir modern habitat olarak medya ........................................................ 81
Yeni iletiim alar ve zelletirme vastasyla globalleme ................................................................ 82
II. ...................................................................................................................................................................... 84
KMLKLERN DEM VE LETM ALANLARININ OLUUMU .......................................................... 84
Ortaya k Sreci: Atanm mttefiklikten hayali dmanla Alevler ...................................... 85
Otoritenin Dededen Alev Entellektellerine Geii ............................................................................ 88
Sivas Hadisesi ve Alevliin Ters-yz Olmas .......................................................................................... 90
Alev Kimliinin Mcadele Alan ................................................................................................................ 91
Alev Kimliinin Siyas Unsurlar ............................................................................................................... 92
Sonu ............................................................................................................................................................... 94
BBLYOGRAFYA ............................................................................................................................................ 95

ADS VEYA FRENGNN KADERN PAYLAANLAR N

101

FRENG, NN AYIP GRLR?................................................................................................................ 101

FRENGY, NEDEN GZL TUTMAK, ADET OLMUTUR? ........................................................................ 101
TABATTA, AYIP DENLEN HASTALIK VAR MIDIR? .............................................................................. 101
Acaba tabiatta, ayp denilen hastalk var mdr? .................................................................................. 102
Hele, frengili doanlarn ne gnah vardr? ........................................................................................... 103

JUNG: RYALARIN, SEMBOLLERN, EFSANELERN BYSN ZMEYE ADANMI

BR HAYAT
108
SLM DNYASI NN LERLEYEMYOR? NHTAT-I SLM HAKKINDA BR
TECRBE- KALEMYE

112

Bu cemiyetlerde aristokrasiyi sekin snf, demokrasiyi ise imtiyazlarndan mahrum olan

unsurlar tekil ve temsil eder. ................................................................................................................. 121

ALEVLK, NUSAYRLK VE BB-I L

126

MZAKERELERDEK FKRLER ............................................................................................................... 133

K MENZL ARASINDA KALAN ALEVLER

135

DN, ARA OLARAK KULLANILDI ............................................................................................................. 135

HEDEF, ALEV KTLE ................................................................................................................................... 136
NSANLARIN KADERN DETREN FETVA ......................................................................................... 139

HOCALARIN HOCASI SHEYL NVER

143

- "Kardeim; yz sene sonra ne sen kalacaksn, ne ben. Bunu hepimiz biliyoruz.. Onun iin,
yapacamz yapalm..." .............................................................................................................................. 144

TERCME NASIL YAPILIR? PRATK TERCME METODU

151

Kaideler ........................................................................................................................................................ 151

TATBKAT..................................................................................................................................................... 152
Para tercme.............................................................................................................................................. 152

6 Yazlar

ANAYASA MAHKEMESNE GTRLMES GEREKEN BR UTAN BELGES:

153

GZL TUTULAN YASAK YAYINLAR

153

FAST UYGULAMALARA KARI YASAL DRENME ................................................................................. 157

ORHAN APAYDIN

157

TELEVZYONUN GERENDEN SANSRE VARI .................................................................................. 159

Zaman Deiimin ncs .......................................................................................................................... 159
YEN MT TELEVZYON ............................................................................................................................... 160
TELEVZYONUN HABER OYUNLARI ........................................................................................................ 161
TELEVZYON VAZLER .............................................................................................................................. 163
TELEVZYON VE REKLAM .......................................................................................................................... 163
TELEVZYON VE SANSR............................................................................................................................ 165
HUXLEYC UYARI ......................................................................................................................................... 166
BR KLTRN KAHKAHADAN BOULMASININ PANZEHR NEDR? .............................................. 167

BOANMA KAPISI NE VAKT KAPATILABLR?

172

OCUKLARIN DR DR YETM KALMASI NASIL NLENEBLR?

172

KIZLAR NE VAKT TAM AINDA EVLENEBLR?

172

SZ HANG BALIKSINIZ?

201

NN UZUN SA UZATMALI ? VRL RAHBELER

205

HTLERN KARANLIK PRENSES KMD?

207

DEM SANCISI-ERC HOFFER

210

KKL DEM .......................................................................................................................................... 210

NSAN TABATININ GAYRTABL ....................................................................................................... 211
TAKLTLK VE BANAZLIK .................................................................................................................... 221
YEHOVA VE MAKNA AI ......................................................................................................................... 224

SUYU ARAYAN TOPRAK- MEHMET FARA

227

GAPIN MMARI ATATRK ......................................................................................................................... 227

YAHUDLER GER GELD!.. ......................................................................................................................... 228
BAYARIN AKLI YATTI ............................................................................................................................. 231
DEMREL GAPA KARI IKTI!................................................................................................................... 231
FKRET OTYAMIN ILII!... .................................................................................................................... 232
Devletin 32 milyar dolar harcayaca GAP kim GAPyordu?... ........................................................ 234

MLL KMLK- NATONAL IDENTITY

237

MLL VE DER KMLKLER ...................................................................................................................... 237

OKLU KMLKLER ...................................................................................................................................... 238
MLL KMLN UNSURLARI ................................................................................................................. 243
Mill kimliin baz ilev ve sorunlar ....................................................................................................... 248
MLL KMLN TES M? ........................................................................................................................ 250
YEN ULUSAIRI GLER ........................................................................................................................... 259
KOZMOPOLTANZM VE KRESEL BR KLTR M? ........................................................................ 261
ETNO-TARHN KULANIMLARI .............................................................................................................. 264
JEO-POLTK VE MLL KAPTALZM........................................................................................................ 268

Yazlar 7
MLLETLERN TESNDE BR MLLYETLK M? ................................................................................ 271
SONU............................................................................................................................................................ 276

PORNOGRAFNN TARH H. MONTGOMERY HYDE

278

PORNOGRAF NEDR? ............................................................................................................................. 278

PORNOGRAF NEDR? ............................................................................................................................. 278
Tabu anlay, zellikle eski Yunan ve Roma ile taban tabana zttr. Eski Yunanllar, cinsel organlar da dhil
olmak zere, plak insan bedenine en ufak bir utanma duygusu olmadan bakarlard. Pompeiinin nl
freskleri, her trl normal cinsel iliki pozisyonunu iten bir tutumla sergilemektedirler. Ancak bugn bile
bunlar istek zerine ve yalnzca erkek turistlere gsterilmektedir, hem de bekiye zel bir bahi verilirse
Kadnlarn bunlar grmelerine ise hl izin verilmemektedir. ...................................................................... 284
Ahlak ya da ahlaksz kitap diye bir ey yoktur. Kitaplar ya iyi yazlmlardr ya da kt. Hepsi
budur. .......................................................................................................................................................... 288
DEEN TOPLUMSAL TAVIR .............................................................................................................. 289

KABBALLAH YAHUD GZEM

298

HARF LM..................................................................................................................................................... 305

ALEVLN KKEN TARTIMASI 'ALEVLN GZL TARH'

311

******** ........................................................................................................................................................ 311

1) Hamza Akst`n, nar`n aratrmalar hakkndaki eletirisi: .................................................................... 311
ERDOAN INAR SKANDALI ......................................................................................................................... 311
CONSTANTNE-SLVANUS'U HAMLEDE ..................................................................................................... 311
PR SULTAN'A EVRME TEKN .................................................................................................................... 311
RETMEN PR OLDU, .................................................................................................................................... 311
KLSE, ALEV OCAI ........................................................................................................................................ 311
PRLER OLDU St PAUL HAYRANI ...................................................................................................................... 311
te Size Erdoan nar Usul evirilerden rnekler ...................................................................................... 313
KLSELER BR HAMLEDE ALEV OCAKLARINA NASIL EVRLR? ..................................................................... 317
Peki, nar'n Alevi Oca Kurdurduu Bu Kiiler Kendilerine Hangi Adlar Seiyorlar? .................................. 321
Ya da "Ocak Kurucular"nn Tm St Paul Hayran! ........................................................................................ 321
BLM II ...................................................................................................................................................... 323
PAULKENLER NCELERKEN SREKL GNDEME GELEN ST PAUL KMDR? ................................................... 323
ERDOAN INAR ST PAUL'DEN NEDEN SZ ETMEMEKTEDR? ...................................................................... 323
BLM III ..................................................................................................................................................... 324
ALEV SZC .............................................................................................................................................. 324
BLM IV..................................................................................................................................................... 325
ERDOAN INAR'IN OCAKLARI! ...................................................................................................................... 325
BLM V...................................................................................................................................................... 326
YNE BABA BAKALDIRISI, YNE RUMLAR ....................................................................................................... 326
SONU: ........................................................................................................................................................ 327
2) ERDOAN INAR`DAN YANIT: .................................................................................................................. 327
"SON ALEV ESNAFI" ....................................................................................................................................... 327

8 Yazlar

ATESTLERDE M DNE ALIIYOR!!!

339

AK PEYGAMBER

343

SEMHA CEMAL

344

KARDEM SEMHA CEMAL' TANIYANLARIN HEMEN HEPS BENDEN TERCME-

HLN (BYOGRAF) STYORLAR. ONUN BEERYETN VERSINDA GEEN
TEMZ VE EREFL HAYATININ TARHES, HARFLERN VE KELMELERN
ZARFINA SIMAZ K... O KADAR ULV, O KADAR BYKTR.

344

AK PEYGAMBER

347

Semiha Cemal .............................................................................................................................................. 347

I ....................................................................................................................................................................... 347
BR AK SAHNES ........................................................................................................................................ 347
2...................................................................................................................................................................... 349
SHNIN DEFTER ..................................................................................................................................... 349
K SENE SONRA ........................................................................................................................................... 351
BE SENE SONRA ......................................................................................................................................... 361
3...................................................................................................................................................................... 381
4...................................................................................................................................................................... 387
ZEHRNIN DEFTER ................................................................................................................................... 387
5...................................................................................................................................................................... 398
ZELHA'DAN SLEYMANA TELGRAF ....................................................................................................... 398
SLEYMANDAN ZELHA'YA MEKTUP ..................................................................................................... 398

KANTEMROLU (DIMITRIE CANTEMIR)

403

Mha Maxm .............................................................................................................................................. 406

HARB NDE ALMANYA (1939-1942)

409

1)
A -Nazizm'in Domas ................................................................................................................... 409
B -Bu Mezhebin Peygamberi Denilen Hitler'in ahsiyeti .................................................................... 409
2) Hitler'in Sofra Sohbetleri ...................................................................................................................... 409
II-HTLERN SOFRA SOHBETLER............................................................................................................ 424
YABANCI DEVLET ADAMLARI VE DPLOMATLAR HARKINDAK GRLER .................................. 425
HTLER'N YABANCI BYKELLER HARKINDAK GRLER ....................................................... 427
III RUDOLF HESS'N NGLTERE'YE UUU (10 Mays 1941) .............................................................. 434

PEKLK (KABIZLIK) VE KURTULMANIN USLLER

439

KA TRL DIARI IKILIR?..................................................................................................................... 439

KABIZLII ANLAMAK N LK NCE (HAZM) IN NASIL OLDUUNU BLMEK LZIMDIR .............. 439
Devaml, inat peklik yapan sebepler unlardr : ............................................................................... 440
NATI ve DEVAMLI PEKLK EKENLERDE NEKADAR FENALIKLAR, RAHATSIZLIKLAR ve
HASTALIKLAR ZUHUR EDYOR! ............................................................................................................... 444
KABIZLII NASIL Y ETMEL ? .................................................................................................................. 450
31 ekmek! ..................................................................................................................................................... 451
OCUKLARIMIZI, GENLERMZ HARAP EDP ABUK LDREN FENA DETLERDEN (Ellerle Oynamak) ....... 451
KEND MEZARLARINI ELLERLE KAZAN OCUKLAR ve GENLER ..................................................................... 452

Yazlar 9
ELLERLE OYNIYAN OCUKLARIN FELKETLER ............................................................................................... 453
MASUM OCUKLARI, KIZLARI VE GENLER BYK FELKETLERE SRKLEYEN MASTURBASYON TEMALI
FLMLER ......................................................................................................................................................... 455
TESBTLERMZ ................................................................................................................................................ 456
SON SZ .......................................................................................................................................................... 465

SARAYDAK CASUS - GZL BELGELERLE ABDLHAMD DEVR VE NGLZ AJANI

YAHUD VAMBERY
466
PROF. ARMNUS VAMBERY VE GENL .............................................................................................. 467
"RED EFEND" ........................................................................................................................................... 476
Devletleraras Casusun Yldz Misyonu .................................................................................................. 476
I ....................................................................................................................................................................... 476
(III) ................................................................................................................................................................. 478
SYONSTLER YILDIZDA ............................................................................................................................ 478
BAARISIZ BR ARABULUCU .................................................................................................................... 485
VAMBERYN RAPORLARINDAN .............................................................................................................. 490
EMEKL CASUS ............................................................................................................................................. 494
Trajedi ve Son .............................................................................................................................................. 495

YEDLERN YER

501

YED MUSALAR ............................................................................................................................................ 503

YED KAHRAMAN ........................................................................................................................................ 503
YED ENGEL .................................................................................................................................................. 503
YED KULA .................................................................................................................................................. 504
YED K ....................................................................................................................................................... 504
YED KAPI ..................................................................................................................................................... 504
YED ZENBL ................................................................................................................................................. 504
YED OBAN ................................................................................................................................................. 504
YED MNARE ............................................................................................................................................... 504
YED LKE ...................................................................................................................................................... 504
YED EV ......................................................................................................................................................... 504
YEDYE GTMEK ........................................................................................................................................... 504
YEDSN GRMEK ...................................................................................................................................... 505
YED HARKA................................................................................................................................................ 505
YED ARIN BEZ ........................................................................................................................................... 505
YED KOLLU AMDAN ................................................................................................................................. 505
YED OUL .................................................................................................................................................... 505
YED DOLAMA (TAVAF) ........................................................................................................................... 505
YED LEM ................................................................................................................................................... 506
YED SELAM (HEFT SELAM)....................................................................................................................... 506
YED KULE .................................................................................................................................................... 506
YEDERLEME .............................................................................................................................................. 506
YED ASYA KLSES .................................................................................................................................... 506
YEDNC GN ................................................................................................................................................ 506
YED TA ....................................................................................................................................................... 506
YED BASAMAK ............................................................................................................................................ 507
YEDNC AY ................................................................................................................................................... 507
YED ADA CUMHURYET ........................................................................................................................... 507

10 Yazlar
YED ADA ...................................................................................................................................................... 507
YED TOPLUM KATI .................................................................................................................................... 507
YED KURBAN .............................................................................................................................................. 507
YED MHR ................................................................................................................................................ 507
YED DERECEL KTAP ................................................................................................................................ 507
YED CN ........................................................................................................................................................ 507
YED KIZ ........................................................................................................................................................ 508
YED SORU YED EVET ............................................................................................................................... 508
YED KRAL .................................................................................................................................................... 508
YED FIKIHI ................................................................................................................................................ 508
YED KEZ YIKAMAK .................................................................................................................................... 508
YED TRL ERBET .................................................................................................................................. 508
YED TECESSD (GVDELEME), YED OUL ........................................................................................ 508
YED KEZ KUAK SARIP ZME ................................................................................................................ 508
YED VEZR ................................................................................................................................................... 509
YED YIL HZMET ......................................................................................................................................... 509
YED HLAT .................................................................................................................................................. 509
YED KAPILI MAKAM .................................................................................................................................. 509
YED YUMURTA ........................................................................................................................................... 509
YED KLE .................................................................................................................................................... 509
YED EL ALIMASI ..................................................................................................................................... 509
YED ORGAN ................................................................................................................................................. 509
YED KAMI .................................................................................................................................................. 510
YED KARDE ............................................................................................................................................... 510
YED MELEK ................................................................................................................................................. 510
YED GN YED GECE .................................................................................................................................. 510
YED BLME ................................................................................................................................................. 510
YED GN BEKLEME .................................................................................................................................... 510
HEFT SN (YED SN HARF) ....................................................................................................................... 510
YED EKMEK ................................................................................................................................................. 510
YED KONSEY ............................................................................................................................................... 510
YED FLZ (FLZTI SEBA)...................................................................................................................... 511
YED DVAN .................................................................................................................................................. 511
YED MADD GUFRAN ................................................................................................................................. 511
YED MANEV GUFRAN ............................................................................................................................... 511
YED ULUS ..................................................................................................................................................... 511
YED SARI KIZ .............................................................................................................................................. 511
YED PINAR................................................................................................................................................... 511
YED YNETC............................................................................................................................................. 512
YED MEZMURLAR ...................................................................................................................................... 512
BABLLLERDE YED ................................................................................................................................... 512
YED GN TREN ....................................................................................................................................... 512
YED BLGE ................................................................................................................................................... 512
YED TN ........................................................................................................................................................ 512
YED YILLIK VEREM .................................................................................................................................... 513
YED YERDEN BALI ................................................................................................................................... 513
YED GLLER ................................................................................................................................................ 513
YED DELKL TOKMAK .............................................................................................................................. 513
YED DAIN E ..................................................................................................................................... 513

Yazlar 11
YED YERDEN YARALI................................................................................................................................. 514
YED ASKI (MUALLAKATUSSEBA) .......................................................................................................... 514
YED NTELK ............................................................................................................................................... 514
YED ERKN ................................................................................................................................................. 514
YED TAMU (CEHENNEM) .......................................................................................................................... 515
YED TEPE ..................................................................................................................................................... 515
YED UYURLAR............................................................................................................................................. 515
YED EMRLER.............................................................................................................................................. 515
YEDLER, LER, KIRKLAR ........................................................................................................................ 515
YED MAM .................................................................................................................................................... 515
YED DERV ................................................................................................................................................. 515
YED ULULAR ............................................................................................................................................... 516
YED KUZU KURBANI .................................................................................................................................. 516
YED ALE ...................................................................................................................................................... 516
YED PSKOPOS ............................................................................................................................................ 516
YED RAHP .................................................................................................................................................. 516
YED MAHALLEDEN KOVULMAK .............................................................................................................. 516
YED TAI DELMEK ..................................................................................................................................... 516
YED PEYGAMBER ....................................................................................................................................... 516
YED TU....................................................................................................................................................... 516
YED AD, YED ART.................................................................................................................................... 516
YED MUM ..................................................................................................................................................... 517
YED T .................................................................................................................................................... 517
YED YERDEN YAMALI ................................................................................................................................ 517
YED GN ...................................................................................................................................................... 517
YED KONAKLIK YOL .................................................................................................................................. 517
YED YIL KITLIK........................................................................................................................................... 517
YED ESMA .................................................................................................................................................... 518
YED KADIN ALMAK .................................................................................................................................... 518

12 Yazlar

-Aman aktan anlamayanlar,

ak, yalnz vcudun ihtiras zannedenler.
Halbuki ben. Onun ruhuna akm.
Fazilet ve ulviyetine akm.
Ben, daha ziyade bir akirdin hocasna olan muhabbetine benzer,
bir muhabbetle ona merbudum. (balym) ben onu grmeyince,
bu kinat halk (yaratan) izhar eden ak a iman etmedim.
Onu grpte hibir ey anlamayanlar da olabilir.
Lakin ate yanma istidad olan her eyi yakar, deil mi?
Bundan onun ateliliine halel gelir mi?
AK PEYGAMBER
Semiha Cemal

Yazlar 13

HAS ODA KAPISINI BEKLEYENLER

Topkap Saraynda bulunan Hrka-i Saadet Dairesinin en nemli odas padiaha ayrlm Has Oda
idi. Kapnn zerinde Hz. Mevlna Celleddin Rumye ait olan u beyitler yazl idi.
Derh heme besteend ill der-i tu
T reh ne-bered garb ill ber-i tu
Ey der kerem u izzet u nr-efn
Hurd u meh u sitregn ker-i tu

Ya Raslullh sallallh aleyhi ve sellem

Bu yle bir kapdr ki,
Senin kapndan baka btn kaplar kapanmtr.
Ta ki garipler bakasna yol bulmasnlar diye."
Ey Kerem ve izzet kaps, Ey nur saan kap,
gne, ay ve yldzlar, sana kul ve kledir.

UAK YN- ERF

Kutbn Ny Osman Dede
3. Selam
Ey ehd-nn-i lebet pk ez heme ldeg
Binin ki t bz sted emem zi hun-pldeg
Dudandan bal ien bulaklktan tamamen temizdir. Otur ki gzm kana boyanmaktan geri
dursun.
Ey ki hezr ferin bu nice sultn olur
Kulu olan kiiler hsrev hkn olur
Her ki bugn Velede inanuben yz sre
Yoksul ise bay olur bay ise sultn olur

14 Yazlar
Binlerce tebrikler! Bu nasl bir sultandr ki hizmetisi olanlar, padiah olur. Bugn her kim
(Sultan) Velede inanp (derghna) yz srerse, fakir ise bey olur, bey ise sultan olur.
Ey kavm be hac refte kcyd kcyd
Dil-dr hemin cst bi-yyd bi-yyd
Ey hacca giden topluluk! Nerdesiniz, nerdesiniz? Sevgili burada, gelin gelin!
mrz her rz harbm harb
Meg der-i ende v ber gr rebb
Sad gne nemzest rkest scd
An r ki ceml-i dst bed mihrb
Bugn her gnk gibi harabz, harap. Dnce kapsn ama; rebab (eline) al. Sevgilinin
(gzel) yzn mihrap edinen iin yz trl namaz var, (yz trl) rk ve scd.
Hod r dem zi yr hurrem yb
Der mr nasb-i h an dem yb
Zinhr t zyi ne-kn an dem r
Zr ki nan dem diger kem yb
Kendini bir an sevgiliden yana sevinli bulursan mrnde nasbini o anda bulursun. O an
sakn zyi etme. Zira yle bir an bir daha bulamazsn.
Derh heme besteend ill der-i t
T reh ne-bered garb ill ber-i t
Ey der kerem izzet nr-efn
Hurd meh sitregn ker-i t
Garip kimse, baka bir yol bulamasn diye btn kaplar kapal; ancak senin kapn aktr. Ey
keremde, ycelikte, nur samada gnein, ayn, yldzlarn klesi olduu (sevgili)!
Der ky-i harbt me-r ak kean kerd
Van dil-ber-i ayyr me-r dd nian kerd
Men der pey-i an dil-ber-i ayyr bi-reftem
ry-i hod an lahza zi men bz nihan kerd
Sultn- arefnk bde mahrem-i esrr
An srr- tecell-i ezel cmle beyan kerd
Ak, harbt semtine srkledi; o hilekr dilber de grp bana iaret etti. Ben o hilekr
dilberin peinden gittim; o ise hemen yzn saklad benden. (Hakkn) srlarna mahrem
olan arafnk sultan, ezel tecellsinin srrn tamamen aklad.
(Yarabbi! Seni hakkyla bilemedik! diyen Raslullh sallallh aleyhi ve selleme iaret
edilmektedir.)
http://mutriban.com/mevlevi/ayin-i-serifler/ussak-ayin-i-serif

Yazlar 15

TEVBE
(Ey iman edenler, tevbe-i nasuh ile, hlisne, samimi bir tevbe ile gnah ilemekten
vazgeerek, Allaha itaate ynelin, zerinizdeki bakalarna ait haklar sahiplerine iade edin.
Umulur ki, Rabbiniz kusurlarnz siler, balar. Sizi altndan rmaklar akan cennet
konaklarna koyar. Allahn, peygamberini ve onunla birlikte, iman edenleri utandrmayaca
bir gnde, sizi cennetlere koyar.
Onlarn imanlarndan, iledikleri hayrlardan ve slih amellerinden kaynaklanan nurlar,
genileyerek ve yaylarak nlerini, salarn, sollarn aydnlatr. Onlar:
'Rabbimiz, bizim faydalanmamz iin nurumuzu devam ettir, bizi koruma kalkanna al,
bala. Senin her eye gcn kudretin yeter.' derler. (Tahrim -8)
Tevbe, her eyden Allah Telya dnmek demektir. nk her ey Allah Telnndr.
Tb illlah (Allah Telya tevbe edin) yet-i kermesinde hem iaret vardr, hem mjde
vardr. Eer Allah Tel tevbeyi kabul etmeye idi, emretmezdi.
Emir kabule delildir. Taksirini (kusurunu) grmekle bile.
Habibim! Deki:
Rabb-i Tel, tevbeden sonra onlarn gnahlarn mafiret edici ve tevbelerini kabul ile
merhamet buyurucudur.
Tevbe-i nsuh makamna kaim olup (bir daha yapmayacana sz vermek), o halde, kendileri
iin mafiret talep olunmakla Allah Tely afv edici bulurlar. Mademki gnah itiraf ile
nedameti (pimanlklarn) izhar eylediler, o halde mafur olmu (affedilmi) oldular.
Hac Hasan Akyol Efendi
kaddesellh srrahul azz

16 Yazlar

DUA VE TEFE'L HAKKINDA

DUNIN NEMN VE DEERN BELRTEN BR OLAY
Hz. Ali (kerremallhu veche)'nin olu Hz. Hseyin (aleyhisselm) anlatyor:
Biz Kbe-i Muazzama'y tavaf etmekte iken, birden bire bir kimsenin hzn verici sesini
duyduk, o kimse yle yalvararak dua ediyordu:
"Ey!... Darda kalmlarn duasna cabet buyuran,
Ey!,.. Bel ve msibete urayanlarn straplarn gideren,
Beyt-i erif, harem-i muhtereminde ziyaretilerin uykuya daldlar.
Biz ise uyku ve mazgamaktan (yemek imekten) mnezzeh olan Allah 'a yalvaryoruz.
Ey!... Kullarn ikramlar ile mesrur (sevindiren) eden Rabb'm. Crm ve isyanma
cmertliinle mukabele etmeni, beni balaman niyaz ediyorum.
Ey Rabb'm, senin affn mcrimler zerine galebe etmese idi, kim sileri balar, kim
elemlere gark olmular saadate kavutururdu?"
diyerek yal gzleriyle Allah Tel'dan merhamet talep ediyor ve urad fec bel ve
msbetten kurtulmasn diliyordu.
Babam Ali b. Ebi Talib kerremallhu veche bana: "Ya Hseyin, Hakkn takdirine arplm,
gnahnn balanmasn Rabbndan alayarak isteyen kimsenin arkasndan git. Onu bana
ar. Diye emir verdi. Ben de abuk abuk giderek, adama eritim. Yz gzel, bedeni
temiz pak, elbisesi de nazif idi. Buna ramen onun sa yan kurumu, cansz ve hareketsiz
kalmt. Adama, Mslmanlarn Emiri Ali b. Ebu Talib kerremallhu veche seni istiyor, gelir
misin?. Dedim. Zavall kii bir yan zerine srne srne babamn huzuruna geldi.

HZ. AL'NN ADAMLA KONUMASI

Mslmanlarn Emri Ali b. Eb Talib Kerremallhu veche adama: "Sen kimsin, Hlin,
durumun nedir" dedi. Adam:
Ey M'minlerin Emiri! Hukuka riayet etmiyerek cezalara arplan kimsenin hll ve durumu
nasl olur?" dedi.
M'minlern Emiri:
"smin nedir?" dedi. Adam:
"Menazil b. Lahak'dr" dedi. Ali kerremallhu veche:
Bu duruma nasl dtn? Bu vaziyete mruz kalmana sebep nedir?" dedi, Adam:
"Ya Emre'l-Mmnn! Ben Araplar arasnda alar oynar, geinen bir kimse idim. Genliim
oyun ve elence ile geiyordu. Kendimi bir trl zevkten, glp elenmekten alamyordum.
Gnahlarma tevbe etsem, nefsim ve ehvetimden vazgeemediimden, kabul olmuyordu.
Recep ve aban aylarnda ise oyun ve elencelerim, alp armalarm artyordu, Hlbuki
benim efkatli ve merhametli bir babam vard. O, beni bu dm olduum cehalet
bataklndan kurtarmaa alrd. Hak Tela'ya kar isyanmdan vazgeirmeye abalard. Ve

Yazlar 17
Olum, derdi. (Allah'n cezas ok iddetli, kahr ve galebesi ziyadedir. Onun Cehennemi ne
fena bir yer, Cehennem atei ne tahamml edilmez bir atetir. u halde olum, Allah'a asi ve
seni O'na isyana tevik eden kimselerle arkada olmaktan sakn. Bu yaramaz hallerini brak.
nk melekler ve hrmetli aylar, gece ve gndzler sende feryad ediyorlar. Onlar seni Allah
Telya ikayet ediyorlar.) diye nasihat ederdi.
Babamn bu ikaz ve nasihatlarndan canm sklr da onu dverdim. Yine bir gn buna benzer
nasihat ve azarlamasndan daha fazla kzdm, zerine hcum ederek dvmee baladm. Bu
defaki dayamdan fazla can yanan babam yemin etti. (Elbette senden intikamm alrm.
Oruca ve namaza devam eder, bu hl ile Beytullaha varr, senden ikyetlerimi arz eder ve
senin zararndan kurtulmak iin Allaha yalvarr, yakarr Onun yardmn talep ederim.) dedi.
Bunun zerine yedi gn oru tuttuktan sonra bir boz deveye binip, Mekke-i Mkeremeye
gitti. Haccl-Ekber gn Kbe-i Muazzamann rtsne yaparak bana beddua etti.

MAZLUM BABANIN BEDDUASI:

"Aziz. Vhid ve Samedin ltfu ricas ile dnyann her tarafndan binitli ve yaya olarak ziyarete
gelen Beyt-i erifin Rabb'sn. u kutsal makam, insanlar ve cinlerin Kblesi ve ihtiyalarn arz
ettii pek mbarek menzillerdir ki, zulme ve hakszla maruz kaldmdan dolay, benim de
burada edilecek duam red olunmaz, Y Rahman! Benim hakkm ve intikamm, olumdan
alver. Ey ei ve benzeri olmayan, dourmayp ve dourulmam olan Rabb'm! Olumun bir
yann kurut" dedi,

OLU DERHAL YIKILIVERD:

"Semay direksiz tutan ve yerden sular karp aktan Allah hakk iin ki, babam duasn bitirir
bitirmez benim sa yanm kuruyuverdi. Haremin civarna atlm kuru bir aa gibi oldum.
nsanlar sabah ve akam benim bu halimi grp geerlerken; (te bu adam, babasnn
bedduasna sratle arplan kimsedir) derlerdi." diye hdiseyi anlatt.
M'minlerin Emiri Ali radiyallahu anh;
"Sonra baban ne yapt, senin hakknda ne iledi?
diye adama sordu. Adam;
Ey M'mnlerin Emiri! Babmn bedduas ile yerlerde srndkten sonra, artk kendime
geldim, gafletten uyandm. Pederimin merhamet ve efkatini kendi tarafma ekmek ve
gnahlarm affettirmek iin yalvarp, yakarmaa baladm. Benim yerlerde srnmem ve
yalvarmalarm babamn kalbini yumuatt da beni affetti. Babam bu beldan kurtulmam iin
ayn yer ve makamda du etmee ikna ettim, Gnl honutluu ile onu bir deveye bindirdim;
gerekli hrmet ve saygy gstererek birlikte Irak vdisine geldik. O esnada bir aatan bir
ku niden uup kaverdi. Kuun parldayarak kavermesi zerine devemiz rkt; bunun
zerine babam deveden dt ve orackta cann teslim etti." dedi.
Adamn bu izahatndan sonra Hz. Ali kerremallhu veche ona sordu:

"Sana Raslllahtan rendiim dualardan reteyim mi? Ki, o dua ile yalvaran Allah Tel gam
ve kederlerinden kurtarm ve maruz kald bel ve musibetleri atlatmtr.
Bu soru zerine yan taraf kurumu adam:

18 Yazlar
"Ey m'minlerin Emiri! Gryorsunuz aresizlikler ierisinde yerde srnyorum. Pek
mustaribim, buyurduunuz duay talim ediniz, can-u gnlden dinleyeceim." dedi.
Hz. Hseyin (aleyhisselm): Babam adama duay retti. o dua ile Allah'a yalvaran hasta,
hemen ifa bulmu, ertesi gn shhatli olarak yanmza geldi. Ben, nasl oldu da birdenbire
iyi oldun, dedim. Adam:
"nsanlar uyuduu zaman o duay bir-iki ve defa tekrar ederek okudum. Kulama bir ses
geldi; (Allah Tel Hazretleri sana kafidir. yle bir ism-i Azam duas ile dua ettin ki, Hakk
Tel o dua ile kendisine snanlar, dilek ve ihtiyalarn arz edenleri kabul eder,
istediklerini verir.) Bundan sonra gz kapaklarm kapanmaya balad, uyumuum. Ryamda
Raslllh sallallh aleyhi ve sellemi grdm. Vakay kendilerine arz ettim. Buyurdular:
Ali, doru sylemitir. Onun sana rettii smullah-ul Azam ile dua edilirse o dua kabul
edilir ve istedii verilir. Sonra, ikinci defa zerime uyku galabe etti. Uyudum. Raslllh
sallallh aleyhi ve sellemi tekrar ryada grdm. ( Ya Reslullah, duay sizin mbarek
lisannzdan duymak istiyorum) dedim.

RASLLLH SALLALLH ALEYH VE SELLEMN TALM ETT DUA:

"stirhamm zerine Nebiyy-i Muhterem Efendimiz u duay okudular:

Yazlar 19

Allahmme inn es'elke y limel-hafiyyeti y menissem- bikudratihi mebniyyetn, ve y

menil ardu biizzetihi medhiyyetn. Ve y men-i-ems vel-Kamer bi nuri cellihi murikatun
ve mud'etn ve y mukbilen al klli nefsin m'minetin zekiyyetin. Ve y mskin rubel hifne
ve ehlittakyyeti. Y havicl-halki indehu makdyyetn. Y men necca Ysufe min rkk-l
ubudiyyeti, Y men leyse lehu bevvabn ynadi. Vel shbn yai. Vel ve zirun yuti vel
ayruh rabbun yuda, Vel yezdd al kesretti havaici ill keramen ve cden ve sallallah al
Muhammedin ve lihi. Ve etni suli inneke al klli eyin kadrun





Ben de bu duay tekrar ettim ve hemen uyandm. Duann tesiriyle zerimdeki hastalmn
tamamiyle iyi olduunu grdm." dedi.

Yukardaki Duann Trke Meli:

" Senden yalvararak diliyorum, Allahm!
Ey, gizliyi bilen;
Ey, semy kudreti ile bina eden;
Ey, izzeti ile yeri deyen;
Ey; Cellinin nuru ile Gnei k sac, Ay da parlayc klan;
Ey, her inanm temiz nefse tevecch eden,
Ey, korkanlarn, mttkilerin korkusunu skna erdiren;
Ey, yaratklarn ihtiyalar ve dilekleri katnda giderilen;
Ey, Yusuf'u klelik boyunduruundan kurtaran;
Ey kullarnn ihtiyalarn zatna arzetmek iin araya bir vasta koymayan,
Her dilek sahibinin mracaatlarn dorudan doruya kendisi dinleyen ve alp
veren, bir vezri olmayan Rabb'im!
Ey, kendisinden baka dua edilen bir Rab olmayan, dilek ve ihtiya sahiplerinin
okluu Onun kerem ve cmertliini arttran Allahm,
Muhammed sallallh aleyhi ve selleme ve ehl-i beytine ve eshabna salat- selam
etmeni; duam kabul buyurman, isteimi vermeni diliyorum. nk sen, her eye
kadirsin."
AR HAZNELERNDEN DEFNE:

Hz. Ali kerremallhu veche; "Bu duaya sk sarlnz. nk o, ar hazinelerinden bir

hazinedir." buyurdu.

20 Yazlar

DUNIN KABUL OLUNMASININ ALMETLER (BELRTLER)

Dua okuyan kimseye, dua iinde veya duadan sonra hu gelirse alamak istei doarsa,
arlk basarsa, aksrrsa, titreme, terleme, scaklk, me gibi haller gelirse yahut da rahata
erip yk altndan km gibi hafiflik hissederse, duasnn kabul edildiinden phesi
olmasn. O zaman Cenab- Hakka kretmek gerekir.

BR MZN VEYA DLEMZN NASIL SONULANACAINI KUR'N-I KERMDEN

RENEBLRZ
Danacak kimse bulmayanlar iin Kurn- Kerimden durumuna bakmak isteyen kimse,
nce iki rekt Allah rzas iin namaz klp hlas, Fatiha ve on Salavat- erife
getirdikten sonra niyet etmelidir. Sonra Kur an- Kerim'i kbleye doru ap birinci sayfann
birinci ve yedinci satrlarnn ilk harfine bakmaldr. Aada yazl harflerden hangileri ise, o
harflerin tad manay okuyup sonuca varmaldr.

A- HARFLERN OKUNMASINA YARAYAN ARETLERN "stne, esire ve trelerin" TAIDII

MANALAR:
1.

lk harf "YOLCULUK" hanesidir. Bu ilk harfin iareti "stne" ise, yolculuk hayrl ve

uurludur, "tre" ise, yolculuk zahmetlidir, "esire" ise uursuzdur.

2.

kinci harf "MAL" hanesidir. "stne" gelirse, maln kolay elde edileceine, "tre"

gelirse, ge elde edileceine, "esire" gelirse, biraz alma ile kazanlacana iarettir.
3.

nc harf "DMAN" hanesidir. "stne gelirse, dmann yenilgiye uramas,

"tre" gelirse, dmana tesadf etmemesi (rastlamamas) "esire" gelirse, dmann perian
olmasdr.
4.

Drdnc harf "HASTALIK"dr. "stne" gelirse, hasta ifa budur, "tre" gelirse,

iyilemesi ge ve zordur, "esire" gelirse, lm tehlikesi vardr.

B- HARFLERN TAIDII MANALAR:

: Hayr, sevinmek, murada ermektir.

: Yakn vakitte rahata ve nimete kavumaktr.

: Mutlulua, sevince ve ok nimete iarettir.

: midin stnde zenginlik ve hlin dzelmesidir.

: Her muradn kolaylkla elde edilmesidir.

: Dmandan emin olup zorluklarn kalkmasdr.

: Biraz skntdan sonra feraha kmaktr.

: Bir arac ile mutluluun ve sevincin elde edilmesidir.

: Tvbe edip sadaka vermek gerektir. erlerin hayra dneceine iarettir.

: Bir muradn olacana iarettir.

: Sabrdan sonra selmete, zahmetten sonra rahmete

Yazlar 21
kavumaktr.

: Ferah, hayr ve biraz incinmekten sonra selmet bulmak ve kadndan saknmaktr.

: ekinmek lzmdr, malna zarar eriebilir.

: Hli dzgn, kendisi mutlu olur, sz geer.

: erefi gnden gne artar, yardmcs Cenab- Hakk olur.

: erden kurtulup hayra eriir, muradna erer, mutlu olur.

: Her muradna nail olup hireti huzurlu olur.

: Skntdan kurtulup, keramete eriir.

: Dostundan ziyan grr ama baka ynden feraha kavuur.

: Ayrlk, keder ve hasede (ekememezlie) hedef olur, sonunda dzelir.

: Dmanlarndan saknmas, srdalarndan ekinmesi, korkmas gerekir.

: Hayrl bir ie nil olur.

: Vasta (arac) ile murada, mutlulua, nimete erimektir.

: Skntdan kurtulup genilie kavumaktr.

: Huzura (rahata) ve bol nimete iarettir.

: Kimseye muhta olmayp bolluk, varlk iinde yaamaktr.

: Gam ve kedere iarettir. Sadaka vermekle hayra dndrlr.

: Halin perianlna iaret olmakla beraber oru tutulup niyetin terkedilmesiyle

murada erilir.

: mrn ferah ve nee ile geireceine, mal ve evlat sahibi olup dmanlarna stn

geleceine iarettir.

TEKRARLARIN ARETLER KNC, NC VE DRDNC HARFLER, YNE EVVELK HARFN

AYNI OLARAK TEKRAR GELRSE:
: Beyhude emektir.

: Yardm grmektir,

: almak gerektir.

: Pek iyidir.

: vdedir. ( vakitte olacaktr.)

: Vastaya (aracya) muhtatr.

: Hayra eriecektir,

: Mavere gerektir.

: O ii terk etmek gerekir.

22 Yazlar

: Hayrdr.

: erdir.

: Mal kar.

: Maiyyesiz kalr.

: erre, zarara urar.

: Mavere gerektir,

: almayla muradna erecektir,

: Baarszlktr.

: Hayrldr.

: ekinmek gerektir.

: Dmandan kurtulmaktr.

: Dmandan saknmak gerektir.

: Sknt stne skntdr.

: Zahmetten sonra murada ermektir.

: Kesinlikle o ii terketmektir.

: Hasta ise ifa bulur, borlu ise kurtulur.

Kaynak: E. Nigar ATASOY, Dua Nasl Kabul Olunur, Niin Kabul Olunmaz?, Tarihsiz. stanbul
KURN-I KERMDEK DUALAR

Yazlar 23

SMR AJANI NGLZ MSYONERLER

Prof. Dr. hsan Sreyya Srma
[ngiliz misyonerleri ile ilgili, deerli okuyucularna sunduum bu kitap,
aslnda kitap olarak hazrlanmad. Bu konuyu, 20-25 Eyll 1982 tarihinde
stanbulda yaplan IV. Milletleraras Trkoloji Kongresine tebli olarak
sunduk. Fakat tebliin biraz uzamas ve de bir ka arkadamzn srar zerine
kitap haline getirdik.]
Hal seferlerinden bu yana slm ykmaa alan Hristiyan dnyasnn sadece silha,
fantom veya mirage'lara bavurmad bir gerektir. Hattzatnda onlarn grnmeyen, pasif
silhlar, insanl yok etmee matuf bombalarndan daha tehlikelidirler.
Bu tehlikeli silh, misyoner-casusu faaliyetleridir.
Lbnan faciasyla btn dnyay kan kokutan hadise, hal seferinden baka bir ey deil!..
steyenler buna ramen balarn kuma sokup deve kuu olmaya devam edebilirler; tki bu
hal bombalarndan biriside onlarn kum altndaki kafalarna dsn!...
Biz bu konuda, btn dnyay sarm olan bu zehirli ahtapotun sadece bir kolundan sz
edebildik.

Unutulmamaldr ki, bu zehirli akm, sadece ve sadece Mslmanlara mteveccihtir.

imdilik Mslmanlar ekonomik ve kltrel ynden smrmekle yetinen Hristiyan-Hal
dnyasnn esas gayesi Orta-Dou'yu kana bulayp, Mslmanlar bu kanda bomaktr; t ki
dier Mslmanlara sra gelsin...
Lbnan gitti, srada Msr var. Gazetelerden okuduumuza gre btn Msr okullarnda
Hristiyanlk retilmeye balanm bile. O Msr ki, hergn yzlerce Mslman ehid ediliyor
veya tutuklanyor.
Bu korkun tehlikeden kurtulmak iin onlar tanmamz lzmdr. te bu kk eser belki bu
konuda size yardmc olabilecektir.
Biz, biz olmazsak; bakas bizi kendisi yapmaya alacaktr.
Biz, biz olalm; Hz. Muhammed (sallallh aleyhi ve sellem)'in izinde...
Katolik Kilisesinde, bizzat Papa'nn ynettii bu emperyalizm aleti dini siyasi rgt
onregatio de Propaganda Filde tekilatnn faaliyetlerindendir. Hal seferleri hangi
merkezlerden idare edildiyse, misyoner faaliyetleri de ayn merkezlerden idare edilmektedir.
Eer bugn Amerika veya Fransa Beyrut'u top ateine veriyorlarsa, bunu hazrlayclar
misyonerlerdir.
Artk gerekler kabul edilmelidir!
Sosyal krizleri had safhaya ulaan Polonya'ya Rusya saldramad. nk Katolik dnyasndan
ekindi. Ama Afganistan'da durum yle deil! Rusya, hi bir Hristiyann Afgan Mslmannn
imdadna komayacan biliyor. Biliyor ve onun iin yadryor napalm bombalarn mcahidi
erin stne...

24 Yazlar
Lbnan'daki Mslman-Hristiyan mcadelesinde, hi bir Mslman devletin dorudan
Mslmanlara yardm etmemesine-kar, btn Hristiyan devletleri, Lbnan Hristiyanlarna
yardm etmektedir.
Lbnan kana bulayan Laik (!) Fransann Ermeni katillerine kar taknd hogr, basit bir
hadise deildir ve yle nitelendirilip, geitirilemez. Biz kabul etmezsek bile, Fransann bu
tutumu, Hal zihniyetinin, amzda misyoner faaliyetlerine ve onlarn gizli eylemli
faaliyetlerine dnt bir akmn meyvesidir.
Sz uzatmadan unu tekrar etmek isteriz ki, esas gayeleri Hz. sann istei dnda da olan
bu emperyalist misyonerleri iyi tanyalm. Ta ki Allah'n emir buyurduu gibi onlar kendimize
rehber edinmeyelim!

Ey imn edenler, Yahudileri de, Hristiyanlar da kendinize yr (ve stnze

hkim) edinmeyin. Onlar (ancak) bir birinin yranlardrlar. inizden kim onlar
dost (ve hkim) edinirse o da onlardandr. phesiz Allah o zlimler gruhuna
muvaffakiyet vermez (Maide sresi, 51).
. S. Srma
Sh: 7-9

MSYONERLERN ALIMA METODU

Protestan misyonerler, bakasn Hristiyanlatrmak iin, fakat aslnda smrmek ve onlar
kendilerine baml klmak gayesiyle eitli telkinlerde bulunurlar, dinler Tarihi, felsefe
okumalarn tavsiye ederler.
Bir misl olmak zere Misyoner Mr. John'un Kaptan Mustafa Bey'e sylediklerine kulak
verelim:
Mustafa Efendi, siz daha gensiniz. Tetebbunuz azdr; dinler tarihi okumamsnz;
bir feylosof gibi dnemiyorsunuz. Baknz lem-i slm'n myeul-iftihar olan
byk lim, byk fazl, hretli feylesof Ebu Bekr Muhyiddin b. 'Arabi ne buyuruyor:

Ya Rabb, insanlar ta topraa bile taabbud etseler yine ibadet Sen'den gayrisine
ait deildir, srf Sana mahsustur. Bylece feylesofane dnlnce dinler
arasnda itikada bir fark yoktur. Yalnz mahiri terifatta az ok fark vardr ve
onun da ehemmiyeti yoktur. Kolaylatrn, zorlatrmayn emrine tevfikan
dinlerin, en kolay uygulanr olann size kabul ettirerek iktisad edilecek zamanda sizi
saiyy ve gayrete sevk ile mstefid etmek istiyoruz. almak bizden, kabul ve redd
sizden dir.
Misyon heyeti gece gndz bu gibi ilerle meguldur ve ngiltere Hkmetinin
ubeler idaresiyle sk bir mnasebette bulunmaktadr
imdi de bu misyoner casuslarn, kendi gayeleri iin gstermi olduklar gayretleri madde
madde grelim.

SLAM'I YOK ETMEK

Bu misyoner casus faaliyetlerinin ana gayesi Islm' yok etmektir. Hatta bu konuda ngiliz
Misyoner tekilt tarafndan kitaplar dahi yazdrlmtr. Bununla ilgili, en clib-i dikkat olan,
ngiliz Smrge bakanl tarafndan hazrlanandr. Misyoner-casus Hampher'in slm' nasl

Yazlar 25
yok edelim? adl kitab olduka ilgintir. (Bk. Htrt- Hampher, Casus- ingilisi der
memlik-i slm, Farsa tercmesi, Dr. Muhsin Meyyidi, Tahran, 1361, s. 87.)
Gaye bu ekilde tespit edildikten sonra, bu gayenin tahakkuku safhalar balar. Yukarda da
bir nebze temas ettiimiz gibi bu safhalarn birincisi misyonerlerin kk yalard, slm
lkelerine gnderilerek slm'n esaslarnn ve Mslman dillerinin retilmesidir. Bu iki esas
renildikten sonra faaliyete geilir.

Mslmanlarn zayf taraflar tespit ediliyor.

Gerek ngiltere'deki misyoner tekiltlarnda alan elemanlar ve gerekse slm dnyasnda
yetiip hizmet (!) verme seviyesine gelen misyoner-casus adaylar, her sene Londra'da
toplanarak grev taksimatnda bulunurlar. Bu grevlerin banda, Mslmanlarn zayf noktalarn tespit etme hareketi gelir. Bunun her sene tekrar edilmesinin sebebi de, Mslman
lkelerinde meydana gelen iktidar deiiklikleri ve dnce farkllklardr.
ngiliz

Smrge

bakanl,

uzun

ve

yorucu

almalar

neticesinde,

genel

olarak,

Mslmanlarn hangi taraflarnn zayf olduunu tespit etmi, ve slm lkelerinde faaliyet
gsterecek misyoner-casuslarn bu esaslar renmeleri iin, yaplan tespitler, bir kitap
haline getirilmitir. Yeniden tespit edilen zaaflar da, kitabn mteakip basklarna ilve edilir.

ngiliz Smrge bakanlnn tespit edip kitap haline getirdii bu zayf noktalar
unlardr:
1. htilaflar
a.

Snn-i ihtilf.

b.

Amir-memur ihtilaflar

c.

Osmanl-ran ihtilaf

d.

Airet ihtilaflar.

e.

Ulema-devlet memurlar anlamazl.

2.

Btn slam lkelerindeki genel cehalet ve slm hakkndaki bilgisizlik.

3.

Donmu fikirler ve taassub, yeniliklerden ve dnyadan habersizlik; istek ve gayret

azl.
4.

Madd hayata nem vermeyip, cennete mid balama ve tevekkl.

5.

Hkmetlerin halka uyguladklar istibdd ve diktatorya.

6.

Emniyetsizlik, yol ebekelerinin azl.

7.

Her sene yzlerce kiiyi lme gtren veba, kolera gibi hastalklara kar hijyen ve

il yokluu.
8.

ehirlerin virnelii ve su ebekelerinin yokluu.

9.

Devlet dairelerindeki hercmerc; milletin, Kuran ve eriat'tan karldna inand

kanun ve nizamlarn olmay; er' anayasann terk edilmi oluu.

10.

Salim olmayan bir iktisad, geri kalmlk, umumi fakirlik ve btn slm lkelerindeki

isizlik.

26 Yazlar
11.

Dzenli ordularn olmay. Silhszlk; levazm ve savunma techizatnn azl, modas

gemi silhlarn mevcudiyeti.

12.

Kadn haklarnn inenmesi.

13.

ehir ve sokaklarn evre salndan yoksun olmas.

Misyoner

kitab,

Mslmanlarn

zayf

noktalarn

bylece

sraladktan

sonra,

yle

demektedir: Aslnda slm Dini, btn bu yokluklara kardr; bu yokluklarn olmasn

istemez.

Fakat

elimizden

geldiince,

Mslmanlarn,

dinlerinin

gerek

ynlerini

renmelerine mani olmalyz. Onlarn byle zayf kalmalar iin, slm'n gereklerini
bilmemeleri, bu konularda cahil kalmalar gerekir.

slmn esaslar tespit ediliyor

Misyoner cemiyeti Mslmanlar hangi noktalarda cahil brakmak ve uyandrmamak
gerektiini bilmek iin de nce slmn esaslarn tespit ediyor. ngiliz smrge bakanlnn
bu konudaki kitabnda, slm esaslar yle sralanmaktadr:
1.

slm, Mslmanlarn birlik ve beraberliini emreder, tefrikadan kamalarn hkm

olarak esasa balar.

2.

slmda renmenin nemi

3.

Aksiyon ve yeni bululara tevik.

4.

Maddi hayat da daha iyi yaama esas.

5.

Mslmanlar arasnda istiare ve gr teatisini tevik.

6.

lerlemeye tevik.

7.

Hz. Peygamber (sallallh aleyhi ve sellem)'in hadisleri nda sala ve temizlie

verilen deer. Mslmanlara gre ilimler drt tanedir.

a.

Dinin muhafazas iin fkh,

b.

Vcutlarn korunmas iin tp,

c.

Dilin korunmas iin gramer (nahiv),

d.

Zamann bilinmesi iin de astronomi (Hadis).

8.

Ykselmeyi tevik.

9.

lerde tertip ve dzen.

10.

Dzenli bir ekonomi kurmaya tevik.

11.

En gelimi silahlarla mcehhez bir ordu kur-ma esas.

12.

Temizlii emir .

13.

Kadn haklarna riayeti emir.

Mslmanlarn -Krlmas Gereken-Kuvvetli Ynleri Tespit Ediliyor

slm' genel esaslaryla tespit ettikten sonra, onu ykmak iin, en kuvvetli ynleri tespit
ediliyor ve misyoner casuslarn, bu kuvvetleri ykmalar iin ne yapmalar gerektii

Yazlar 27
retiliyor.

Ykmay tasarladklar Mslmanlarn kuvvetli ynleri unlardr:

1.

Her trl rk, dil, kltr ve milliyetilik taassubunun slm'la kaldrlarak, bunun yerine

slm'n konmu olmas.

2.

mn akidelerini renme nokta nazarndan, din alimlerine olan ballk ve sayg.

3.

Btn Mslmanlarn, mevcut halifeyi, Hz. Peygamber (sallallh aleyhi ve sellem)'in

meru halifesi ve l'l-emr sayarak, ona sayg beslemeleri.

4.

Kfirlere kar cihdn vacip oluu.

5.

i' mezhebinde olan Mslmanlarn, gayr- mslimleri necis saymalar.

6.

slm'n dier btn dinlerden stn olduu inanc

7.

i'lerin, Mslman memleketlerinde, Yahudi ve Hristiyan mabedlerinin yapmna

msaade etmemeleri.
8. Mslmanlarn ekseriyetinin inancna gre, Hristiyan ve Yahudilerin, Arap yarmadasndan
karlmalarnn vacib olmas.
9.

Mslmanlarn, byk bir evk ve itiyakla namaz, oru ve hacc farizalarna olan

ballklar.
10.

mn ve ihls ynnden, slm akaidine olan kesin ballk.

11.

Gen ihtiyar; herkesin, Hz. Peygamber (sallallh aleyhi ve sellem)in Snnetini

renmekteki gayreti; aile balarnn kuvvetli olmas.

12.

Kadnlarn, fesd ve gar- meru ilikilerden uzaklatran peeye kesin olarak riayet

edilmesi.
13.

Cemaat namaznn tercihe ayan olmas ve Mslmanlarn, bu mnsebetle gnde

birka defa bir araya gelmeleri.

14.

Hz. Peygamber (sallallh aleyhi ve sellem), ehl-i beyt, ulem ve suleh trbelerine

sayg gsterilerek, buralarn toplant yeri haline getirilmesi.

15.

Seyyidlere (Hz. Peygamber (sallallh aleyhi ve sellem)'in evld ve torunlar) duyulan

sayg.
16.

i'lerce, Hz. Hseyin'in ehdetinin yd etmek iin muharrem ve safer aylarnda

yaplan ihtifaller ve konumalar.

17.

yilii (ma'rfu) emr, ktlkten (mnkerden) sakndrmann, slm'da mhim bir yer

igal etmesi.
18.

Evliliin teviki, ok ocuk sahibi olmann tavsiye edilmesi ve birden fazla kadnla

evlenmenin caiz
19.

Kfirlerin ird ve hidayetleri iin byk gayret sarfedilmesi; bunun Mslmanlar iin

dnyann en byk serveti telakki olunmas.

20.

Gzel snnet (adet) koymaya verilen deer

28 Yazlar
21.

Kuran ve Snnete kesin ballk ve her ikisini de hayatlarna tatbik etme gayreti; bu

gayretin onlar cennete gtrecei inanc .

Mslmanlarn Zayf ve Kuvvetli Ynlerine Kar Nasl Mcadele Edilecek?

Mslmanlarn zayf ve kuvvetli taraflar misyoner-casuslar vastasiyle tespit edildikten
sonra; bu kuvvetli ynlerini nasl zayflatacaklar, zayf taraflarndan istifade ederek de, onlar
nasl ykacaklar hakknda da u kararlar almlardr:
1.

Snn ve i' Mslmanlar arasnda su-i zan ve pheler icad ederek mezheb

ihtilflarn krklemek. Her iki taraf, uydurma ihnet ve thmetlerle birbiri aleyhine
kkrtmak. ok zaruri olan bu nifak karmak iin, ne kadar ok olursa olsun, hi bir masraf
ve fedkrlktan ekinilmeyecek.
2.

Mmkn mertebe, Mslmanlar cehlet ve uykuda tutmak. Her trl slm eitim

merkezlerinin kurulmasna mani olmak. Her ne suretle olursa olsun, basn ve yayn nlemek.
Lzum

grldnde,

umumi

ktphaneleri

atee

vererek,

Mslmanlar

bilgi

hzinelerinden uzaklatrmak. Kylerdeki din medreselere talebenin gidiini ve oralarda

eitim grmesini engellemek. Byk slm limleri aleyhinde sun ithamlar uydurmak.
3.

Tembellii tevik ederek, Mslmanlar dnya ilerinden uzaklatrmak. Onlara

cennetin gzelliklerini anlatarak dnyay unutturmak ve dnyaya ait btn ilerinden

vazgeerek, oturup lm meleini beklemelerini salamak.

Her tarafta dervi tekkeleri yapmn hzlandrmak. Halk tabakalarna, Gazalinin

hyul-ulm'u, Mevln'nn Mesnevisi ve Muhyiddin ibnul Arabi'nin eserleri gibi kitaplar
okutarak, onlarn, dnyadan el-etek ekmelerini salamak.
4.

5.

Zalim, diktatr ah ve devlet reislerini mmkn mertebe makamlarnda tutmak;

Sultan, Allah'n yeryzndeki glgesidir gibi kaideleri halka duyurarak, Hz. Ebu Bekir, Hz.
mer, Hz. Osman ve Hz. Ali'nin; ayn ekilde Emevi ve Abbasi halifelerinin zorla ve silahla
hilfete sahip olduklar fikrini ilemek. Netice olarak, kl onlarn tek dayana idi denecek.

Hz. mer'in, Hz. Ali taraftarlarnn evini atee verip, Hz. Ali ve hanm Hz. Fatma'ya
zulmettii haberi uydurularak yaylacak. Hz. Ebu Bekir'den sonra, Hz. merin zorla
hilfete getii, ondan sonra da Hz. Alinin hakk yenerek, uydurma bir urayla, Hz.
Osman'n hilafete oturduu sylenecek. Osmanl halifesine varncaya kadar, btn
halifelerin diktatr olduklar fikri her tarafa ilenecek, slm Devletinin, ancak
diktatrlkle iktidarda kalabilecei dncesi herkese duyurulacak.
6.

Her tarafn emniyetsiz bir hale gelmesi salanacak. Bunun iin ehir ve ky

merkezlerinde karklklar (anari) karlacak; bu karklklar karanlar, ktlk yapanlar,

fitneciler, ekyalar, terristler ve yol kesenler, her vesileyle mkfatlandrlacak ve bunlarn
silh ve paralar ngiltere tarafndan temin edilecektir.
7.

Mmkn mertebe Mslmanlarn, evre sal tedbirlerinden ve hastahanelerden

soutmak ve bunlarn batl olduuna inandrmak, hastalandklarnda, katiyyen doktora

gitmemeleri, ila almamalar ve evlerinde oturup, Allah'tan ifa beklemeleri telkin edilecek.
Bu telkint yaplrken de, Bana yediren, bana iiren O'dur. hastalandm zaman bana ifa
veren O'dur. Beni ld-recek, sonra beni diriltecek olan O'dur (Kuran- Kerim, uar
sresi, 79-81) ayetleri okunarak, kaderleriyle babaa kalmalar salanacak.
8.

slm dnyasn her zaman fakirlik, ktlk ve harabeler iinde tutmak ve slahna mani

Yazlar 29
olmak.
9.

slm lkelerinde devaml olarak karklk (anari) kartlarak, slm'n, bir ibadet dini

olduu, dnyayla hi bir alkas olmad kanaati ilenecek. Her Mslmann kafasna, Hz.
Peygamber ve halifelerinin siyaset ve ekonomiyle alakal olmadklar, siyasete karmadklar
dncesi yerletirilecek.
10.

Yukardaki maddelerin yerine getirilmesinden maksad, ekonomik knt, isizliin

artrlmas ve fakirliin genelletirilmesidir. Fakirlikle yukardaki gayeler tahakkuk eder. Bu

fakirlii temin iinde, iftilerin harmanlar atelenecek, ticaret kervanlar tln edilecek,
ticar ve sina'i merkezlerde byk yangnlar karlacak, barajlar sklecek, bin inaatlar
yklacak, ime sularna zehir katlacak ve bylece her tarafta Mslmanlarn felketi,
fakirlii, geri kalml grlecektir.
11.

slm devletindeki hkmet yetkililerini arap, kumar ve dier fesd ilerine

altrarak, bunlar, devlet hzinesinde, savunmalar iin bir kuru kalmayncaya kadar, btn
paralar ekip savurmalarn salamak.
12.

Kadnlarn esir olduu fikrini yaymak ve onlarn hakir grlmelerini salamak. Bu

yaplrken de Erkekler kadnlar zerine hkimdirler. O sebeple ki Allah onlardan kimini

(erkekleri) kiminden (kadnlardan) stn klmtr. Bir de (erkelere onlar) mallarndan infak
etmektedirler. yi kadnlar itaatli olanlardr. Allah kendi haklarn nasl koruduysa, onlar da
ylece gze grnmeyeni koruyanlardr. erlerinden, serkeliklerinden yldnz kadnlara
gelince Onlara (evvel) t verin, (vazgemezlerse) kendilerini yataklarnda yalnz brakn.
(yine kr etmezse) dn. Size itaat ederlerse aleyhlerinde bir yol aramayn. nk Allah ok
Ycedir. ok byktr (Kur'an- Kerim, Nis sresi, 34.) ayeti okunacaktr.
13.

Kylerdeki yokluu bahane ederek, kylleri, ehirleri yamaya tevik etmek.

rnek: Osmanl Devletinin Yklmasna Verilen Karar.

Btn geriliklere ramen, ngiltere'nin bu casus-misyoner faaliyetini balatt 18. yzylda,
en byk slm Devleti Osmanl Devleti idi. Osmanl Devleti ayn zamanda ehl-i Snneti
temsil ediyordu. i'a mezhebini de ran Devleti temsil ediyordu.
Osmanl Devleti, ran'a nazaran daha byk olduundan, ngiltere ilk hedef olarak onu
seiyor. ngiliz smrge bakanlnda alman karara gre, Osmanl Devleti, tedrici olarak,
yzyl iinde yklacaktr. Ona gre, Osmanl Devletini ykmak, slm' ortadan kaldrmak olacakt.
te, byk paralar sarfedilerek yetitirilip, casus olarak Osmanl Devletinin her kesine
gnderilen misyonerlerin ana gayesi budur: Osmanl Devletini ykmak!
Misyoner-casuslar, mmkn mertebe Devlet reislerine gzel anlar yaatma yollarn
arayacak, bunun temini iin ellerinden gelen her fedakrl gstereceklerdir .
Bu konuda, misyoner-casus Hempher unlar yazmaktadr:
Mildi 1710 senesinde, ngiliz-smrge bakanl, beni, Msr , Irak, Hicaz ve Hilfet
merkezi olan stanbulda casusluk yapmakla grevlendirdi. Bana verilen grev;
Mslmanlarn kuvvetini krmak ve slm lkelerini smrgeletirmek iin gereken
bilgileri toplamakt, slm lkelerinde hl- hazrda bu grevi yapmakta olan, benden

30 Yazlar
baka, btn bakanlarn, mirlerin, yksek memurlarn, ulemnn ve kabile reislerinin
isimlerini hv, mkemmel bir fihris de elime verildi (Htrt- Hempher, s. 9)
Bu misyoner-casuslar, her vesileden istifade ederek, Osmanl Devletine kar muhalifler
yetitirecek ve bilhassa ihtilflardan yararlanacaklardr. Hempher'in hatralarnda unlar
okuyoruz:
Londra Misyoner tekilt bakan yle konutu: Biz ngilizlerin mreffen ve saadet
iinde yaamamz iin, Mslmanlar arasna nifak tohumlan ekmemiz lzmdr.
Onlarn iinde ihtilf kvlcmlarn tututurmalyz. Biz, Osmanl Devletinin her
tarafna fitne sokarak, onu ykacaz. Byle yapamazsak, ngilizler gibi kk bir
millet, nasl mreffeh olur? te Hempher, bunun iindir ki, slm dnyasn nifak ve
fesd ateine vermeden, onlar tefrikaya sokmadan geri gelme! Osmanl Devleti ve
ran, zayf dnemlerini yayorlar. Onun iin, mmkn mertebe halk, idarecilere kar
kkrt! unu unutma ki tarih, btn inklablarn, idarecelerden memnuniyetsizlik ve
halkn ayaklanmasndan kaynaklandn gstermitir. Her yerde nifk ve tefrikadan
bahset! Onlar birbirine dr!.
Bu ihtilflarn banda, Snn-i ihtilafndan yararlanlarak, iki byk slm Devleti olan
Osmanl Devleti ile ran vuruturulmak isteniyor. Misyoner-casus tekilt bakan bu konuda
Hempher'e yle diyor:
Eer sen, slm lkelerinde, Snn-i' kavgasn balatabilirsen, byk Britanyaya en
byk hizmeti yapm olacaksn!.
Snn-i' ihtilfna ne kadar nem verdiklerine dair, Hempher'in u szleri de ne kadar
manidardr. Hemher yle diyor:
Bir gn bir papazlar toplantsnda, Bu Mslmanlarda zerre kadar akl olsa,
asrlardr gemi olan bu Snn-Si ihtilfn kaldrr, onlar mazide brakr ve ittihad
kurarak birleirler dedim, bakan hemen szm keserek! Senin vazifen, bu ihtilf
ateini krklemektir; Mslmanlarn nasl birleeceini gstermek deil! dedi
(Htrt- Hempher, s. 31).

Mslman Devleti ykmak iin, tevik edilecek ihtilflar da yle sralanmaktadr:

1.

Kabile ihtilflar.

2.

Arazi ihtilflar.

3.

Dini ihtilflar.

4.

Milliyetilik.

Hristiyanlk ve ngiliz karlar in Her ey Fed Ediliyor

Yukarda da sylediimiz gibi, bu misyoner-casuslar faaliyetinin temel hedefi, Hristiyanlk ve
ngiliz menfaatlarn dnyaya hakim klmaktr. Onlara gre, bu neticeye de bir tek surette
ulalr: slm' ykmak.
(52)

ngiliz, Smrge bakanlnda, Bakann ve Londra'nn mehur papazlarnn katld bir

toplantda, konumaclardan biri karar yle aklar: Vazifenizde sebat ve sabredin! yz

seneden beri Hristiyanlk derbeder bir durumda bulunuyor. Hz. sa nn yaad topraklardan

Yazlar 31
kfirleri

(Mslmanlar

kastediliyor)

dar

karn!

Gayemize

ulamak

iin,

slm

merkezlerinde, her trl vasta ve imknlar kullanarak faaliyet gstermeliyiz. Hakimiyet ve

zaferimiz iin, hibir fedakrlktan ekinmeyiniz. Bundan dolay mcehhez olmamz
gerekmektedir. Belki asrlar sonra neticeye varrz; bunun zarar yok. Babalar, evldlar iin
alrlar (Htrt- Hempher, s. 13.).

Smry Hazrlayc Konferanslar Tertipleniyor

Aslnda,

misyonerlik

faaliyetleri,

dnya

Hristiyan

mahfilleri

tarafndan

mtereken

yrtlyor. Hepsinin gayesi ayn noktada temerkz ediyor: Son slm Devleti olan Osmanl
Devletini ykmak, stanbul'u ele geirmek (Gustave le Bon, Prenmires Consquences de la
Guerre, Paris, 1916, s. 250-251.).
Bu gayeler iin tertip edilen konferanslardan biri hakknda Hempher yle yazyor:
Bir baka gn, Smrge Bakanlnda, Britanya, Fransa ve Rusya'nn itirak ettii st
dzeyde bir konferans yapld. Konferansa itirak edenler, din, adamlar ve dier mehur
kimselerdi. Gzel bir tesadf olarak ben de oradaydm. Bakanla olan sk temasm yznden
oraya kabul edilmitim. Konu u idi: slm lkelerini smrme ve bu yoldaki glkler..
Konferanstan sonra u mterek karar alnd: Her ne suretle olursa olsun, Mslman
kuvvetlerini krmak. Bunun da en gzel yolu; aralarnda nifk ve tefrika karmaktr.
manlarn zayflatmak iin her areye bavurulacaktr. mnlar ellerinden alnarak, tpk
Endls (spanya) gibi, slm dnyas Hristiyanlatrlacaktr.
slm dnyasna kar olan bu dmanln

altnda, Hristiyanlarn intikam hrslar

yatmaktadr. Hempher, kitabnda bunu aka dile getiriyor: imdi, slm lkeleri gerilemi
durumdadrlar. Mslmanlardan intikam almann tam srasdr .
ngiliz smrge siyaseti iki noktada toplanmaktadr:
1. Halen ngiliz smrgesi olan veya ngiliz siyasetinin tesirli olduu lkelerde, ngiliz Devlet
nfuzunu ve kltrn salamlatrmak.
2.

Henz

ngiliz

smrgesi

olmayan

yerlerde,

yaplacak

almalar

tanzim

edip

programlamak.

SMR ALET, AHLAKSIZLIK

Emperyalist Bat Dnyasnn, slm lemini smrge haline getirmek iin kulland en gl
silhlardan birisi de ahlakszlktr. Bir bel olan ahlkszl yaymak iin de her trl vastaya
bavurulmaktadr. Bunun iin zel surette yetitirilmi kadnlar, Mslmanlara fuhuu
alamaktadrlar. ngiliz smrge bakanl, kendi misyoner casuslarna; gayeleri iin,
gerekirse homoseksel olmalarn emrediyor .

KUKLA DEVLETLER
ngiltere emperyalizmine en ok yardmc olan unsurlardan birisi de, kukla devletlerdir. Bu
devletler iinde menfaat karl elde edilen bir ka Devlet adam vastas ile o memleketlere
ngiliz ktr yerletirilir. Bir Devlet de, kltr emperyalizmine urad m, artk o devlet, z
benliini yitirmitir. Bir devlette hangi kltr egemen ise, o devlet o kltrndr demektir.
ngiltere bunu kendine iar edinmi, o ekilde hareket etmitir. Hempher, bu konuda da

32 Yazlar
unlar! yazmaktadr: Baz memleketlerde, idre, grnte o memleketin ahslar elindedir.
Fakat, mstemleke siyaseti, oralarda egemen olup, kedi siyasetini gtmektedir. Bu gibi
lkelerin, tamamen ngiltere'ye balanmasna da az kald. Bu gibi Mslman lkelerinde,
misyonerler Mslmanlarn zaaflarn her zaman kollayarak, onlar srekli ihtilflar iinde brakrlar. bu ihtilaf ve tefrikalar dorua geldiinde, artk o lke teslim alnm demektir.

MSYONERLER DURDURAN SLAH

phesiz bu misyoner-casuslar, ok glklerle de karlamaktadrlar. Onlarn tespit
ettikleri ve adeta kendilerine evrilmi bir silh olarak grdkleri glkleri Hempher yle
sralamaktadr:
1. slm lkelerindeki halkn -st tabaka deil- Mslman ve uyank oluu. Bu konuda
denilebilir ki alelade bir Mslman bir Hristiyan papazyla ktisad meselelerde ok kolay
yarabilir. te bunlar asla dini elden brakmazlar. Bunlar bize kar birer silahtr.
2. slm dini tarihte grdmz gibi, arballk ve hrriyet dinidir. Bu yzden, gerek
Mslmanlar, katiyyen esret ve klelii kabul etmiyorlar. te bu gibilere, slm'n a d
olduunu, slm azamet ve yaantsnn gerilerde kaldn, bunlara bir daha dnlmemesi
gerektiini; bugnn artlarnn deitiini, eskiyi unutmalarn, yeni artlara gre kendilerini
uydurmalarn kabul ettiremiyorum..

NGLTERE HESABINA ALITIRILACAK MSLMANLARI ELDE ETME YOLLARI

ngiltere, bu faaliyetleri iinde,, sadece misyonerlerden deil, ayn zamanda, madd menfaat
veya makam vaadiyle elde ettii kimselerden de yararlanyor. Bu gibi Mslmanlar kandrp,
ngiltere hesabna altrmak iin, nce onlar gibi Mslman grnp, tedricen kendi
saflarna ekiyorlar. Hempher, bu konudaki taktiini yle dile getiriyor: Muhatabmla daha
fazla konumadm. Asl hviyetimin ortaya kmasndan korkuyorum. Zira Mslman
kisvesine girmi, yle grnyordum.

Bu gibi Mslmanlarn nasl kandrldklarn imdi maddeler halinde grelim.

Kandrlacak Kimseler Tehis Etmek
ngiliz misyonerleri, bu konuda da ok titiz davranmakta ve alelade kimselere bu teklifte
bulunmamaktadrlar. Onlarn arad tipler, kendilerini beenmi, kendi dediinden bakasn
kabul etmeyen, slm lemsnn fikirlerine kar kmay bir maharet sayan kimselerdir.
Misyonerler, bu maksatla, zellikle, din okullara, medreselere tekkelere szmlar ve oralarda
adam aramlardr. Sokaktaki herhangi bir Mslman onlarn iine gelmemektedir. Onlar, dini
mnakaalarn yapld, din meselelerinin grld toplantlara szarlar ve konumalarn
dinledikleri kimselerde kendilerine uygun olann seerler. Bu seim yapldktan sonra,
misyoner yava yava o adama sokularak, onunla dostluk kurar ve onu kazanmaya alr.
Burada bir ihtiyat pay brakarak, ngiliz casusu Hempher'in elde ettiini syledii bir
ahstan sz edeceiz. Ancak, ihtiyat payn tekrar ederek, sadece Hempher'in bu adamla
olan ilikilerini kendi kaleminden nakledeceiz.
Hempher, yle anlatyor:
Muhammed'le tanp bir mddet ainalk peyda ettikten sonra u neticeye vardm ki; bu
adam, ngiltere'nin slm lkelerindeki menfaatlar hesabna altrlacak ideal bir kimsedir.

Yazlar 33
Kendini byk grmesi, gururu, makam sever oluu, slm lem ve kaynaklarna olan
dmanl ve mstebitlii o derecedir ki, Hulefay- Ridin'i bile tenkid ediyor. Onun, bizce
en zayf taraf, sadece Kur'an ve Hadis'i alp, dier slm kaynaklarna deer vermemesidir.
(Htrt- Hempher, s. 40) Hempher yle devam ediyor:
eyh Muhammed, Ebu Hanife'yi hakir grr, ona deer ve i'tibar vermezdi. Muhammed
yle diyordu: Ben Ebu Hanife'den ok daha iyi bilirim. Yine o, Sahih-i Buhari'nin yarsnn
beyhude ve yararsz olduunu iddia ediyordu ( Htrt- Hempher, s. 41)
Hempher, Muhammed'in bu zaaflarndan yararlanarak, onu yava yava kendi tesir alanna
sokuyor, yle diyor Hempher: Zaten kendini beenmi ve kendini ykseklerde gren
Muhammed'i tedricen kendi tesir alanma sokarak, fikirlerimi ona kabul ettirmeye baladm.
o safhaya vard ki, artk o bana itimad beslediini sylyor, benimle samimileiyordu.
Aramzda senli benli olduktan sonra, hep beraberdik (a.g.e, s. 41).
Liderlik Alamak
ngilizlerin bu konudaki en sinsi taktiklerinden birisi de, kullanmak istedikleri kimselere
makamlar ve liderlikler vadetmektir. Kendi menfaatleri dorultusunda altrlacak olanlara
makamlar vermek, onlar devlet reisliklerine getirmek ve bu uurda her fedakrl
gstermek, kendi alarndan en tabii bir harekettir. Onun iin Hempher, Muhammede btn
Mslmanlarn liderliini telkin ediyor. Gerisini ondan dinleyelim:
O tarihten itibaren hedefim, Muhammede rehberlik ve slm aleminin liderliini alamak
oldu. Onun ruhuna, ehl-i Snnet ve ehl-i i'ann arasnda nc bir yol yerletirmek
istiyordum. Ehl-i Snnetten biraz, ehl-i ia'dan biraz alnp Mslmanlara bu yeni grm
takdim edilecek ve bu yeni gr Muhammed temsil ederek, Mslmanlar ynetecek. Fakat
bu gayemin tahakkuku iin, nce onun zihnini kark fikirlerle doldurup, hereye
krkrne inanmamasn temin etmem gerekiyordu. Bunun iin, ona fikir hrriyetini,
dnce serbestisini, dini eletirmenin cevazn alayarak; onun byklk hislerini, byk
adam olma, lider olma duygularn kamlyordum.
tikadlar Sarsmak
Hempher, Muhammedle olan ilikisindeki gibi ainalk ve samimiyet peyda ettikten sonra,
yava yava itikadlarn sarsmak, mut'a nikhnn hell olduunu kabul ettirmek. bir kadnla
Mut'a nikahyla evlendirmek..
arap ve Kadndan Yararlanmak
Kandrlan Mslmanlar, bu misyoner casuslara bir defa kanp medyn-i kran olduktan
sonra, artk kurtulamyorlar. Onlarn bamllar oluyorlar adeta...
Daha sonra araba altrmak.
ngiliz misyonerler tekiltnda kadnlar byk rol oynar.
Pohpohlama Siyaseti
ngiliz misyonerleri, kandrdklar Mslmanlar her vesileyle vyor, onlarn, bulunmaz
kimseler olduklarn kendilerine ihsas ediyorlard. Gelecein mnakaasz ve phesiz olarak,
onlarn eline geecei, onlarn her eye hakim olaca ve onlarn buna layk olduklar telkin
ediliyordu.

34 Yazlar
stedikleri adamlar bu seviyeye gelince, onlar uydurma rya ve yalanlarla istedikleri yne
ekebiliyorlard. Bu uydurma yalan ve ryalardan birisini Hempher yle anlatyor:

Bir defasnda bu uydurma ryalardan birini yle anlattm: Dn gece Hz. Peygamber
(s.a.v.)'i, bir krs zerinde oturmu ve etrafn tanmadm alimlerle evrili halde
grdm. Birden bire sen geldin. Ve senin yznden nurlar fkryordu. Hz. Peygamber
(s.a.v.)', sana hrmeten (!) ayaa kalkt ve yanna yaklaarak alnndan ptkten sonra
yle dedi: Ey benim adam, sen, din ve idari ilerde benim yerime geecek olan
vrisimsin!
Sen yle dedin: Y Reslallah, ben ilmimi insanlara aklamaya korkuyorum!
Hz. peygamber (s.a.v.) yle buyurdu:
Korkma sen onlardan daha iyisin!. Muhammed bu yalan ryalarm duyduka
sevinir ve her gn gelip, yeni rya grp grmediimi sorard. Ben de onu bu yalan
ryalarla kandrr, din gr ve akidelerini zehirlerdim (Htrt- Hempher, s. 48)
Kandrlan Mslmanlar Alimlerden Uzak Tutuluyor
Misyoner-casuslar, bu ekilde kandrdklar Mslmanlarn, piman olup tevbe etmemeleri
iin mmkn mertebe onlar ilim evrelerinden uzak tutarak, kendi tesir alanlar iinde
brakyorlard. Hempher yle diyor:
Gerek u ki, onun, ehl-i Snnet limleriyle grmesini istemiyordum. nk onlarn
kuvvetli mantk ve muhakemeleriyle tekrar Snni olmas her zaman iin variddi. Bundan
dolay onu, lem evresinden uzak tutmaya gayret ediyordum.
Kandrlanlar Takip Edilir
ngiliz smrge bakanl elde ettii Mslmanlar babo brakmyor, onlarn eski hallerine
dnmemeleri iin her frsatta takip ettirip gerei grmemelerini salar.
Netice Alnyor
Btn bu abalarn neticesini alnana kadar peleri braklmaz.

Btn Misyonerler Yaptklarndan Memnun mudurlar?

Bu misyonerlerin hepsinin grevlerini sevdii, vazifelerini severek yaptklar sylenemez.
Amma dnya menfaati, makam hrs, korku ve artlandrlma gibi miller, onlar bu yolda
ynetiyordu. Bunlarn bir ksm yaptklarna utanyor ilh! mesuliyeti duyarak Mslman
oluyorlad. Yukanda bir sr faaliyetini grdmz Hempher bile yle diyor: stanbul'da
halkn gittii gzel yolu deitirmek ve Mslmanlar ifsd ve tefrikaya alrken, kendi
kendime yle dedim: Acaba Mesh, benim yaptm bu kt ilere cevaz verir miydi?.
Fakat sonra, birdenbire esas grevimi, bana verilen vazifeyi hatrlayarak, bu dnceden
vazgetim ( Ne yazk ki, birou ya piman olmu veya Allah Tel kalplerine iman etmeyi
nasip klmtr. Ancak bu vazifeden uzaklanca Misyoner tekilt bir kaza ss ile bu kiileri
yok etmitir. Misyoner ve bu konu ajanlarn hayatn inceleyin. hzl)
Sh: 67-94

Kaynak: Prof. Dr. hsan Sreyya Srma,

YAYINLARI Haziran-1993, stanbul

Smr Ajan ngiliz Misyonerleri, BEYAN

Yazlar 35

KTAPLARI NASIL OKUMALI

Hzl: Mortimer Adler, Charles Von Doren
Pek ok insan ne tr kitaplar okumas gerektii konusunda byk bir kayg tar.
Ktphanelerin ya da kitabevlerinin raflarn dolduran binlerce kitap arasndan kendi yolunu
aydnlatacak olanlar bulmak iin youn bir aba harcamas gerektiini dnr. Yazarlara en
ok sorulan sorulardan biri, kimleri ya da neleri okuduklarna dairdir hep. Hi phesiz,
doru kitaplar bulmak ve boa zaman kaybetmeksizin, snrl zamanda 'en iyileri' okumak
nemlidir ancak 'ne tr' veya 'hangi' kitaplarn okunmasna olan odaklanma hemen her
zaman okumann nasl yaplmas gerektii konusunun stnkr geilmesine ve sonuta,
doru kitaplara ulalm olsa bile byk bir zaman kaybna ve kafa karklna sebep olur.
Bylesi bir durumda ilk bavurulan savunma o kitabn 'doru kitap' olmad eklindedir.
nsanlarn o kitapta 'ne bulduklarn' bir trl anlayamamaktadr okur. Elindeki 'sradan'
grnml kitap nasl olup da yzyllara dayanm ve byk bir eser olarak kendisine ayrlan
bakeye kurulmutur. Derken, o kitap braklr, yeni bir doru kitap in yeni bir aray
bu byle srer gider.
Her kitap ayr bir dnyadr. Kat zerinde yazl her metni ayn ekilde okumak mmkn
olsa bile, ayn ekilde anlamna varmak ve tam bir kavrayla, yazarn vermek istediklerini
almak mmkn deildir. Shakespeare'nin onca armlara alan soneleriyle, herhangi bir
yemek kitabm ayn ekilde okumak elbette mmkn deildir. Balzac'tan, Tolstoy'dan,
Stendhal'dan okumakla, bir toplant raporu okumak nasl bir tutulabilir. Benzer ekilde, bir
kimsenin her gece uykuya dalmadan nce sevdii bir kitaptan belli bir blm okumasyla,
diyelim bir akademisyenin, bir konu zerine ayn anda be on makaleyi ezamanl olarak
okumas ayn okuma eylemi midir?

***
renmek in Okumak: retim Yoluyla renme ile Kefederek renmenin Fark
Daha fazla bilgi sahibi olmak renmektir ve bu nedenle, daha nce anlalmam olann
anlalr klnmasn salaycdr. Fakat bu iki tr renme arasnda nemli bir farkllk vardr.
Bilgi sahibi olmak, basite, bireyin yle olduunu renmek demektir. Buna ilaveten bir
konuda aydnlanmak ise o konunun ne hakknda olduunu btnyle renmektir: o ey
neden yledir, bakaca gerekliklerle olan balantlar nelerdir, hangi alardan benzerlikler
tar; hangi alardan farkldr ve benzeri...
Bu ayrm, bireyi hatrlamak ile onu aklamak arasndaki farklla benzerlii nedeniyle aina
olduumuz bireydir. Eer bir yazarn sylediklerini hatrlyorsanz, onu okumaktan dolay
bireyler renmisiniz demektir. Eer onun syledikleri doruysa o zaman dnya hakknda
bireyler renmi olursunuz. Ne var ki ister kitapla isterse de dnya hakkndaki bir
gereklikle ilgili olsun, edindiiniz ey sadece hafzanzda tuttuunuz bir bilgiden ibarettir.
Burada aydnlanm olmazsnz. Aydnlanma, bir yazarn sylediklerine ek olarak onlar neden
sylediini ve bununla neyi kastettiini bildiimizde gereklemi olur.
Elbette insan, yazarn ne kastettiini bilmek kadar ne sylediini de hatrlamaldr. Bilgi
sahibi olmak aydnlanmann nartdr. Ancak buradaki nokta, bilgi sahibi olmayla
kalnmamas gerekliliidir.

36 Yazlar
Montaigne, bilgi sahibi olma ncesinde varolan acemice bir cehalet ile daha sonrasnda
ortaya kan uzmanca bir cahillikten sz eder. Birincisi, henz alfabenin abcsini bilmedii
iin hibir ekilde okumas mmkn olmayan birinin cehaletidir. kincisi ise, saysz kitap
okumasna ramen bunlar okumasn bilmeyen kiinin cahillii. Bunlar, Alexander Popeun

yerinde tabiriyle, cahilce okuyanlar, kitapykl eeklerdir. Her zaman iin, bulduu hereyi
okuyan ve zerinde dnmeyen kara cahiller kmtr. Bu tr, bir mr kitap dkn olup
hibir zaman ne okuduunu bilmeyen ve karmak bir renmeyle hayatlarn geirenler iin
Yunanllarn kulland bir tabir vardr. Bunlara, sophomorelar ['Hnerli alet' veya zek kazanmak
anlamna gelen Yunanca sophisma'dan tretilmitir ve bugn ngilizce'de henz iin banda olan, soyut dnme
aamasndaki lise ve niversite rencileri iin kullanlmaktadr, .n.]

denir.

Bu hataya -yani, hereyi okumakla bireyi gerekten okumann farkn grememe hatasnadmemek iin farkl renme trleri arasnda bir ayrma gitmemiz arttr. Bu ayrmn, btn
bir okuma ii ve bunun genel olarak btn bir eitim sreciyle ilikisellii zerinde nemli
yansmalar vardr.
Eitim tarihi boyunca insanlar ounlukla retim yoluyla renme ile kefederek renmeyi
birbirinden ayrmlardr. retim, bir kimse, yaz ya da konuma yoluyla bir bakasna bir
eyler rettiinde gerekleir. Buna karn bize retilmeksizin de bilgi sahibi olabiliriz.
Eer byle olmasayd ve her reticinin, bildiklerini renebilmesi iin bakaca reticilerin
olmas gerekseydi bilginin ilk olarak ediniliini aklayamazdk. Buradan hareketle, ayrca
kefederek renme -bir bakasndan renmeksizin aratrma, soruturma veya dnme
yoluyla renme- sreci de olmaldr.
Keif, bir bakasnn yardmna dayal, reticinin olduu retimden ok farkl deildir. Her
iki durumda da renme etkinlii, renenle birlikte ilerler. Kefederek renmenin, aktif;
retim yoluyla renmeninse, pasif bir renme biimi olduunu dnmek bir hata
olacaktr. Aktif olmayan renme diye bir ey yoktur; tpk, aktif olmayan bir okumann
olmamas gibi.
Bunun ne kadar doru olduunu ortaya koymak amacyla ikisi arasnda yaptmz ayrm
belirtmek iin retim yoluyla renmeyi yardma dayal keif olarak adlandrabiliriz.
Psikologlarn algladklar gibi bir retim kuramna gitmeden nce aka grlmektedir ki
retim, istisnai derecede nemli bir karakteristii olan, sadece iki farkl sanatla -tarm ve
tp- ortaklklar paylaan bir sanattr. Bir doktor belki hastas iin pek ok ey yapabilir fakat
son tahlilde iyileecek olan -salna kavuacak olan- hastann kendisidir. Bir ifti,
yetitirdii rnler ve besledii hayvanlar iin pek ok ey yapabilir ama en sonunda
olgunlua eriecek olan ey, bitki ve hayvanlardr. Benzer ekilde, her ne kadar retmen
rencisine pek ok ekilde yardmda bulunabilse de renmeyi gerekletirecek olan kii,
rencinin kendisidir. renmenin gereklemesi iin bilginin onun zihninde gelimesi
gereklidir.
retim yoluyla renme ile kefederek renme -veya yardma dayal keifle yardmsz
keif de diyebiliriz- arasndaki fark temelde, renicinin zerinde alt materyal
farklldr.

Kendisine

birey

retildiinde

-bir

reticinin

yardmyla

keifte

bulunduunda- renici, kendisine iletilen birey zerinde bir eylemde bulunmaktadr.

Sylemsel, yazl veya szel bir takm ilemler gerekletiriyordun Okuma veya dinleme
eylemi ile renmektedir. Burada okumak ile dinleme arasndaki yakn ilikiye dikkat etmek

Yazlar 37
gerekir. kisi arasndaki kk farkllklar gzard ettiimiz takdirde, okuma ile dinlemenin
ayn sanatn -renme sanat- paralar olduunu syleyebiliriz. Ancak ne zaman ki renici,
herhangi bir reticinin yardm olmakszn renme ii yaptnda sylemden ok doa veya
dnya zerinde bir edimde bulunuyor demektir. Bu trden bir renmenin kurallar,
yardmsz keif sanatn oluturur. Eer okumak kelimesini yzeysel anlamyla kullanrsak
renmenin (retilmenin veya yardmla yaplan kefin), dinleme ve sylemlerden renme
de dhil olmak zere kitaplar okuma sanat olmas gibi kefetmenin -tam olarak sylersek,
yardmsz kefin- de doay ve dnyay okuma sanat olduunu syleyebiliriz.
O halde, dnmek nedir? Eer dnmek derken bilgi sahibi olmak ve bireyi anlamak iin
zihnimizi kullanmay kastediyorsak ve retim yoluyla renmek de bilgi sahibi olmann
yollarndan biriyse, o halde dnmek, bu iki etkinlik ile birlikte gerekleiyor demektir.
Aratrma yaparken dnmek zorunda olduumuz gibi okuma ve dinleme yaptmz srada
da dnmemiz gereklidir. Doal olarak dnme biimleri de farkllk gsterir -renmenin
iki farkl yolu arasndaki farkllkta olduu gibi.
Pek ok insann dnmeyi, retim yoluyla renmeden ok aratrma ve yardmsz
kefetme ile ilikilendiriyor olmasnn nedeni, okumay ve dinlemeyi nispeten aba sarf
etmeksizin yapabileceklerini sanmalardr. Salt bilgi edinmek veya elenmek iin okuyan
birinin, bireyin kefi iin uraandan daha az dnd dorudur belki. Bunlar, daha az
aktiflikle yaplan okumalardr. Kimse bunlarn anlama abas anlamnda daha aktif okuma
biimleri olduunu syleyemeyecektir. Ancak bu tr bir okuma yapan hi kimse de bunun
dncesizce yapldn da ayn ekilde syleyemeyecektir.
Dnmek, renme etkinliinin sadece bir parasn oluturur. Bunun yar sra kiinin
duyularn ve hayalgcn de iin iine katmas gereklidir. Gzlemeli, hatrlamal ve
gzlenemeyenleri zihninde canlandrarak ina etmelidir. Yinelemek gerekirse bu tr
etkinliklerin yardmsz keifteki rolne arlkl olarak vurgu yapma ve bunlarn okuma ya da
dinleme yoluyla yaplan renme srecindeki yerini hie sayma ya da en aza indirme eilimi
vardr. rnein pek ok insan, bir airin iir yazarken hayalgcn kullandn ancak bu iiri
okuyanlarn bylesi bir hayalgcne ihtiyalar olmadn dnr. Szn z okuma sanat,
yardmsz yaplan bir keif sanatndaki btn becerileri -gzlem yapma isteklilii, her an
uyank bir bellek, hayalgc ve elbette analitik ve dnmsellik iinde gelimi bir akl
ierir. Bunun byle olmasnn nedeni bu anlamdaki okumann da kefedici oluudur -her ne
kadar yardmsz deil yardma dayal olsa da.

Canl ve Cansz reticiler

Sanki okuma ve dinlemenin her ikisi de bir takm reticilerden renilen eylermi gibi
ilerliyoruz. Bu bir dereceye kadar dorudur. Her ikisi de renme yollar ve her ikisi iin de
retim sanatnda beceri kazanm binlerinin olmas gerekir. rnein, bir dersi dinlemek pek
ok adan bir kitab okumak gibidir ve bir iir okumak, onu dinlemek gibi. Formle edilen
kurallarn pek ounu, bu tecrbelere uyarlamak mmkndr. Ancak okumaya ncelikli bir
vurgu yapmak iin elimizde yeterince neden var ve bu yzden isterseniz dinlemeyi daha
ikincil bir yere koyalm. Byle yapmamza sebep, dinlemenin o an hazr olan bir reticiden ou zaman canl bir reticiden- edinilen bir renme olduu, oysa okuma srasndaki
reticinin grnr bir ekilde varolmaddr.

38 Yazlar
Eer canl olarak karnzda bulunan bir retmene birey sorarsanz muhtemelen sizi
cevaplayacaktr. Ve eer syledikleriyle kafanz karrsa ne demek istediini amasn
isteyebilir ve bu sayede, dnce dnyanzdaki skntl durumdan kurtulabilirsiniz. Buna
karn, bir kitaba soru sorduunuzda bunu yine sizin cevaplamanz gerekecektir. Bu anlamda
bir kitap da tpk doa veya dnya gibidir.
Bir soru sorduunuzda sizi ancak kendi kendinize dndnz ve analiz ettiiniz lde
cevaplandracaktr.
Bu elbette demek deildir ki canl bir retici sorduunuz bir soruyu cevapladnda daha
fazla birey yapmanza gerek kalmaz.
Bu, ancak sorunun tek ve kesin bir cevab olduunda mmkn olabilir. Oysa bir aklama
peindeyseniz onu anlamanz gerekir yoksa hi birey aklayc deildir. Bununla birlikte,
eriebileceiniz canl bir retmen, onu anlamanzn kolaylamas iin size el uzatabilir oysa
btn sermayeniz, kitaptaki reticinin yazdklardr.
Okuldaki renciler ou zaman zor kitaplar retmenlerinin yardm ve klavuzluunda
okurlar. Fakat okula gitmeyen ve bize bir grev olarak verildii ya da yapmamz
gerekmeksizin kitap okumaya alan ve hayat boyu sren eitimi temelde kitaplara dayanan
bizler iin okuma yaparken bir reticinin yardm sz konusu deildir. Bu nedenle,
renmeye ve kefetmeye devam etme iini halletmemiz iin kitaplarn nasl iyi bir retici
olabileceklerini bilmemiz arttr. te bu, tam anlamyla, bu kitabn balca amacn
oluturmaktadr.
Sh: 19-23

KNC DZEY OKUMA: NCELEYC OKUMA

nceleyici okuma, gerek bir okuma dzeyidir. Bir ncekinden (balang okumas) ve doal
bir sralamayla kendisinden sonra gelen dzeyden (analitik okuma) olduka farkllk
gsterir. Ancak bu okuma dzeyi birikime dayaldr. Buna bal olarak inceleyici okuma kendi
iinde balang okumasn barndrr tpk tam anlamyla analitik okumada inceleyici
okumann ve sin-topik okumada da analitik okumann barnmasnda olduu gibi.
Bu demektir ki uygulamada, balang dzeyinde etkili bir okuma yapamadka inceleyici
dzey okuma yapamazsnz. Bir yazara ait metni ok fazla kelimenin anlamna bakmak iin
duraklamak zorunluluu duymadan ve gramer ve sentaksa [Szdizim ] taklmadan okuyabilir
olmanz gerekir. Ayn zamanda illa en iyi anlamlaryla olmasa da cmle ve paragraflarn
ounluunu anlamlandrabilmeniz de.
O halde inceleyici okumann ierisinde neler yer almaktadr? Byle bir okuma yaparken nasl
hareket etmektesiniz?
Burada farknda olunmas gereken ilk ey, iki tr inceleyici okuma olduudur. Her ikisi de tek
bir becerinin iki yndr ancak balang dzeyindeki okuyucunun bu ikisini iki ayr adm
veya etkinlik olarak dnmesinde byk yarar vardr. Tecrbeli okur her iki adm ayn anda
atmay renecektir ancak u an iin biz bu ikisini ayr eylermi gibi ele alacaz.
nceleyici Okuma I: Sistematik Tarama veya n-okuma

Yazlar 39
sterseniz imdi daha nce atfta bulunduumuz temel duruma dnelim. Burada bir kitap
veya bir baka okuma materyali var ve karsnda da zihniniz. Bu durumda ilk yaptnz ey
nedir?
sterseniz bu duruma olduka yaygn olan iki unsur daha ekleyelim. Birincisi bu kitab
okumay

isteyip

istemediinizi

bilmiyorsunuz.

Bunun

analitik

bir

okumaya

deip

demeyeceini de. Ancak olabileceinden veya en azndan derinlerine daldnz takdirde

sizin iin deerli olabilecek bir takm bilgi ve igr barndrdndan da kukulanmaktasnz.
kinci olarak kitab btnyle anlamak iin kstl bir zamannz olduunu -ki ou zaman da
byle olur zaten- varsayalm.
Bu durumda, yapmanz gereken ey kitab yle bir taramak veya bazlarnn sylemeyi
yeledii gibi n-okuma yapmaktr. Tarama veya n-okuma inceleyici bir okumann ilk
altdzeyidir. Burada temel ama kitabn daha dikkatli bir okuma gerektirip gerektirmediini
ortaya karmaktr. kinci olarak tarama kitab ikinci bir kez, daha dikkatli olarak okumaya
karar vermeseniz bile kitap hakknda pek ok baka ey syleyebilir.
Kitaba bu ekilde stnkr bir gzatma, iin sap-saman ksmn ayklayp gerek z besine
ulamaya yardm eden bir harmanlama srecidir. Tarama yaparak elde ettiiniz btn eyin,
kitabn o an iin kayda deer olduunun farkna varrsnz. Fakat bunu yaptnzda yazarn
temel iddiasnn ne olduunu, yan sra kitabn ne hakknda olduunu da renmi olursunuz
ki bu, kitaba gz atmak iin harcadnz vaktin bir zaman kayb olmadn gsterir.

Tarama alkanl edinmek ok fazla vakit alan birey olmamaldr. Bunun nasl
yaplacana dair baz neriler vermek istiyoruz imdi.
1.

BALIK SAYFASINA VE EER VARSA KTABIN NSZ KISMINA BAKIN. Her birini hzlca

okuyun. zellikle altbalklara ve genel olarak fikir veren dier belirtelere veya kitabn ne
hakknda olduuna veya yazarn konuya nasl yaklatna dikkat

edin. Bu adm

tamamlamadan nce konu hakknda belirli bir dnceye sahip olmanz gereklidir ve
dilerseniz bir an iin durabilir ve kitab zihninizdeki uygun bir kategori ierisine
yerletirebilirsiniz. Daha nceki kitaplarn ieriklerine gre bu kitab hangi rafa yerletirmeli?
2.

NDEKLER KISMI ZERNDE DNEREK kitabn genel yaps hakknda fikir sahibi

olun; bunu tatile kmadan nce elinizde olan bir yol haritas gibi kullann. Pek ok insann,
kitabn iinde birey aramadka iindekiler blmne hibir ekilde gz atmyor olmas
hayret vericidir. Aslna baklrsa pek ok yazar iindekiler blmn oluturmak iin bir hayli
zaman harcar ve onlarn bu abalarnn ou zaman boa gitmesi znt vericidir.
Bu, zellikle aklayc tarzda kaleme alnan kitaplarda yaygn bir uygulamayd ancak zaman
zaman roman ve iirlerde bile her blm ve hatta konu balklar hakknda fikir veren
altbalklar da ieren iindekiler hazrlanr hale geldi. rnein Milton, kimi zaman uzun
denebilecek balklar kullanr veya Savlar ya da Kaybolan Cennet gibi adlar koymutu.
Gibbon bunu Roma mparatorluunun Ykselii ve D balyla bast ve her bir blm
iin de kapsaml, analitik bir iindekiler blm koymutu. Hl zaman zaman bu tr analitik
iindekiler ksmna rastlamakla birlikte bu trden zetlemeler artk pek kullanlmamakta. Bu
uygulamann terkedilmesinin bir nedeni belki insanlarn artk iindekiler blmn bir
zamanlar olduu gibi okumuyor olmalardr. Ayrca yaynclar, ayrntl bir ekilde hereye yer
vermektense daha az ele veren bir iindekiler blmn daha cezbedici bulmaktadrlar. Bir

40 Yazlar
ekilde daha gizemli olan blm balklarnn okuru daha ok ekeceini dnmekteler onlara gre okur, blmlerin ne hakknda olduunu merak edip okuyarak kitab bitirecektir.
yle bile olsa bu, iindekiler blmnn deerini drmez, o nedenle, kitabn tamamn
okumadan nce bu ksm dikkatlice okuyun.
Bu noktada, eer daha nce dikkat etmemiseniz bu kitabn iindekiler blmne geri
dnp, gz atabilirsiniz. Biz bu ksmn olabildiince tam ve bilgilendirici olmasna altk. Bu
ksm incelemeniz, yapmaya altmz ey hakknda iyi bir fikir verecektir sanyoruz.
3.

DZN BLMN KONTROL EDEREK kitabn kapsamna bakn. Ele alnm olan konu

balklarnn kapsam ve atfta bulunulan kitaplar ve yazarlar hakknda hzl bir tahminde
bulunun. Kritik olduunu dndnz bir takm kavramlarn listelendiini grdnzde
hi deilse alntlanm olan baz pasajlara gz atn. (kinci Ksmda kritik nemdeki
kavramlar zerinde daha geni duracaz. Bu noktada yapmanz gereken ey 1. ve
Aamalardan

edindiinizle

deerlendirmede

bulunmak)

genel

fikrinize

Okuduunuz

dayanarak

pasajlarda

kitap

kitabn

hakknda
nabz

2.
genel

-kitabn

bir

nirengi

noktalar- atyor olabilir veya yazarn genel tutumu ve yaklam asndan anahtar bir ipucu
yakalanabilir.
indekiler blmnde olduu gibi imdi de bu kitabn dizin blmne bakabilirsiniz. Daha
nce kritik kavramlar olarak tartlan baz kavramlar greceksiniz. Onlara ka gnderme
yapldn tespit edebilir misiniz ve bakaca nemli grnenlere?
Eer yeni bir kitabn zerindeki kapa grdnzse, YAYINCININ TANITIMINI OKUYUN. Baz
insanlar, yaync tantmlarnn abartnn dikalas olduu izlenimine kaplrlar. Ancak bu her
zaman doru deildir zellikle de aklayc almalar sz konusu olduunda. Bu tr
kitaplarn tantmlarnn byk ounluu kitabn yazarlarnca ve kabul etmek gerekir ki
yaynevlerinin halkla ilikiler birimlerinin katklaryla yazlmaktadr. Kitaplarn olabildiince
zetler nitelikteki nirengi noktalarn tantma koymaya almak yazarlar arasnda ender
grlen bir durum deildir. Bu abalar, grmezden gelinmemelidir. Elbette tantma, kitab
abartmadan baka birey deilse bunu bir bakta anlamanz zor deildir. Fakat bunun byle
oluunu grmeniz bile kitap hakknda size bireyler syleyecektir. Muhtemeldir ki kitap,
nemli

bireyler

sylememektedir

ve

bu

yzden

tantm

da

ayn

ekilde

birey

sylememektedir.
Btn bu ilk admlar tamamladktan sonra kitab daha dikkatli bir ekilde okumanz gerekip
gerekmedii veya onu okumay istemediiniz ya da buna hi ihtiya duymadnz
konusunda yeterli bilgiye sahipsiniz demektir. Her iki durumda da kitab bir sreliine bir
kenara kaldrabilirsiniz. Yok eer byle yapmamsanz imdi kitab tam anlamyla taramak
iin hazrsnz demektir.
5.

Kitabn iindekiler blmne dair edindiiniz genel ve hl daha ok belirsiz olan

bilginizden

hareketle

MD

KTABIN

SAVLARI

AISINDAN

KLT

OLARAK

GRNEN

BLMLERE BAKIN. Eer, ou zaman olduu gibi bu blmler, al veya kapan

sayfalarnda zetleyici ifadeler barndryorsa bunlar dikkatlice okuyun.
6.

Son olarak, SAYFALARI EVRN, BELRL NOKTALARA ELN, BR VEYA K PARAGRAFI

OKUYUN, BU BAZEN ARDARDA BR KA PARAGRAF DA OLABLR AMA DAHA FAZLA DEL.

Kitabn sayfalarn bu ekilde kartrn, her zaman iin ana sava dair iaretlere bakn ve temel

Yazlar 41
meselenin nabznn att yerleri dinlemeye aln. Hepsinden te, son iki veya sayfay
okumamazlk etmeyin veya eer bu bir sonsz ise o takdirde ondan nceki son sayfalar
okuyun. ok az yazar kitabn bu son sayfalarnda yeni ve nemli olduunu dnd
almasn son bir kez zet olarak vermenin ekiciliine kar koyabilir. Zaman zaman
olduu gibi bizatihi yazar bu son deerlendirmelerinde yanla dse bile bu ksm karmak
istemeyeceksinizdir.
imdi kitab sistematik olarak taram; birinci tipte bir incelemeye tabi tutmu oldunuz. Bu
noktada bir ka dakikayla bir saat arasnda deien bir srenizi ayrarak kitap hakknda bir
hayli eyler bilir hale geldiniz. zelde, kitabn daha derinlemesine irdelemek istediiniz bir
eyler barndrp barndrmadn veya daha fazla zaman ve dikkat ayrp ayrmamanz
gerektiini anlam oldunuz. imdi ayrca, sonraki zamanlardaki referanslarnz iin kitab
zihninizdeki katalogda tam olarak nereye oturtacanz da biliyorsunuz.
Sras gelmiken, bu, olduka aktif bir okuma biimidir. Uyank olmadan, beynin btn
faklteleri canl ve iler halde bulunmadan herhangi bir kitabn inceleyici bir ekilde
okunmas mmkn deildir. Kimbilir ka kez, gzel bir kitab okurken bir ka sayfa
ilerledikten sonra hayallere dalm ve sonra yeniden uyandmzda son okuduumuz
sayfalar hakknda birey hatrlamadmz farketmiizdir? Buradaki admlar takip ettiinizde
bunun olmadn greceksiniz -yani eer genel izgiyi takip edecek bir sisteminiz
olduunda.
Kitabn genel fikri veya temas hakknda ipular yakalamaya alan bir detektif olduunuzu
dnn, bu durumda bunlara netlik kazandran hereye dikkat kesileceksinizdir. Burada
ileri srdmz nerileri aklda tutmanz bu tutumu srdrmenize yardmc olacaktr. Ne
kadar zaman kazandnz grdnzde aracak ve ne kadar ok eyi atlamadan
yakaladnza memnun olacak ve btn bunlarn sandnzdan ok daha kolay olduunu
farkettiinizde rahatlam olacaksnz.
Sh: 38-43
Bir kitap satn aldnzda, tpk kyafet ya da bir ev eyas iin para deyip aldnzda olduu
gibi bir mlkiyet hakk kazanrsnz. Fakat sz konusu kitap olduunda satn alma eylemi
gerekte ona sahip olmak iin sadece bir narttr. Bir kitaba tam anlamyla sahip olma, onun
belirli ksmlarn kendimizin kldmzda ve bunu yapmann en iyi yolu olarak ierisine
notlar yazmak suretiyle kendimizi onun bir paras kldmzda -ki her ikisi de ayn eydirgerekleir.
Kitap sz konusu olduunda onu okumak neden olmazsa olmazdr peki? Birincisi, bu sizi
uyank tutar -sadece bilincin canll deil geni anlamda uyank olma. kincisi, aktif bir
ekilde yapld takdirde okumak dnmek demektir ve dnmek, kendisini szle,
kelimelerle veya yazyla ifade etme gerei gsterir. Ne dndn bildiini ancak bunu
ifade edemediini syleyen biri genellikle ne dndn bilmiyordun ncs,
tepkilerinizi kt zerine yazmanz, yazarn dncelerini hatrlamanza yardm eder.
Kitap okumak, yazarla sizin aranzdaki bir sylei gibi olmaldr. Muhtemelen yazar konu
hakknda sizden daha ok ey bilecektir; eer byle deilse onun kitabn okuma skntsna
katlanmamalsnzdr. Ne var ki anlamak, ift ynl bir ilemdir; bu esnada renen hem
kendisi ve hem de reticisini sorgulamak zorundadr. Ve hatta reticisinin sylediklerini

42 Yazlar
anladnda onunla tartmaya girme konusunda istekli olmak durumundadr. Kitap okurken
zerine notlar almak kelimenin tam anlamyla sizin yazardan farkl dndnz veya ona
kar ktnz yanlarn ifadesidir. Bu sizin ona gstereceiniz en yksek sayg anlamna
gelir.
Bir kitaba akllca ve verimli bir ekilde notlar almann saysz yolu vardr. te bunlardan
kullanabileceiniz bazlar:
1.

Bellibal noktalarn -nemli ve gl ifadelerin- ALTINI ZME.

2.

Daha nce altizilmi olan bir ifadeye vurgu yapma veya altn izmek iin fazla uzun

olan bir paragraf iaretlemek iin KENARLARA DKEY SATIRLAR EKME.

3.

Yeri geldiinde, kitap ierisindeki en nemli, on oniki ifade veya pasaj vurgulamak

iin KENARLARA YILDIZ, ASTERKS VEYA DER ARETLER KOYMA.

4.

Bir sav gelitirmek iin yazar tarafndan ortaya konan hususlar ardklk ierisinde

belirtmek iin KENARLARI NUMARALANDIRMA.

5.

Yazarn benzer noklara deindii veya ilikili ya da kart hususlar gstermek; kitap

ierisinde ayr ayr yerlerde ama anlamca btnlk oluturan konular birletirmek iin
KENARLARA TEK SAYFA NUMARALARINI YAZMA. Pek ok okur teki sayfa numaralarn
belirtmek amacyla Kg (Cf) semboln kullanr; bu karlatr veya gnderme anlamna
gelir. (Ancak kitap tarama yaplacaksa bu iaretlemelerde metinleri yaralamamal sayfa
kenarlar tercih edilmelidir.)
6.

ANAHTAR KELME VEYA FADELER YUVARLAK NE ALMA. Bu da byk lde altn

izmek gibi bir ilev grr.

7.

Bir blm okurken zihninizde beliren sorular kaydetmek; karmak bir tartmann

olduu ksm sade bir ifadeye dntrmek; kitap boyunca ortaya konulan bellibal konular
ardllk iinde not etmek iin SAYFANIN EN STNE VEYA ALTINA YAZMA. Kitaplarn en
sonuna eklenen bo sayfalar grndkleri sra ierisinde yazarn ortaya koyduu hususlarla
ilgili kiisel dizininizi yapmak iin kullanlabilir.
Kitap iaretleme alkanlklar asndan kitap sonu sayfalar ounlukla en nem verilen
blmlerdir. Baz kiiler buralar kendi fantezilerine gre bir i-kapak oluturmak iin
kullanrlar. Fakat bu onlarn sadece kitap zerindeki maddi sahipliklerini gsterir. n
ksmda yer alan bo sayfalar, kendi dncelerinizi notetmek iin daha elverilidir. Kitab
bitirdikten ve arka taraftaki bo sayfalara kiisel dizininizi yaptktan sonra n tarafa gein ve
kitab, sayfa sayfa ya da nokta nokta deil (nk bunu daha nce son ksmda yapmtnz)
ancak btncl yaps ierisinde, temel deinileri ve blm sras ierisinde, genel hatlaryla
ortaya koymaya aln. Bu genel zetleme, almaya dair anlamanzn bir lt olacaktr;
i- kapaktaki adlandrmadan farkl olarak bu sizin kitap zerindeki entelektel sahipliinizi
gsterecektir.

Not Almann Tr
Kitaplarn ierisine ve onlar hakknda alnabilecek, birbirinden olduka farkl tr not
vardr. Hangi tr kullanacanz yaptnz okuma dzeyine baldr.

Yazlar 43
Bir kitab inceleyici bir ekilde okuduunuzda ierisine notlar almak iin yeterli zaman
bulamayabilirsiniz; daha nce deindiimiz gibi inceleyici okuma, her zaman iin zamanla
kstldr. Buna ramen kitab bu dzeyde okurken, aklnza gelen cevaplar henz tazeyken
kaydetme imknnz olmasa dahi pek ok nemli soru sormaktan geri kalmazsnz.
nceleyici okumayla cevab verilen sorular: ilk olarak, bu ne tr bir kitaptr?
kinci olarak, kitabn btn bize ne sylemektedir?
Ve ncs, almann, genel anlamda alma konusuna dair yazarn gelitirdii
kavramsallatrma ve anlay zerine kurduu yapsal dzeni nasldr?
zellikle analitik bir okuma iin kitab yeniden ele almanz, gnler ve hatta aylar alacaksa o
takdirde tm bu sorulara vereceiniz cevaplara ilikin notlar alabilirsiniz ve muhtemelen de
alma ihtiyac duyarsnz. Bu tr notlar almak iin en iyi yer iindekiler sayfas veya belki de
yukarda genel hatlaryla ele aldmz dier notlar iin kullansz olacak olan balk
sayfasdr.
Burada farknda olunmas gereken nokta, tm bu notlarn temel kaygsnn -en azndan fazla
ayrntya inmeksizin- kitabn, zyle deil yapsyla ilgili olduudur. Bu nedenle, bu tr notalmay yapsal olarak adlandryoruz.
zellikle uzun ve zor bir kitab inceleyici biimde okuma srasnda yazarn kitabn konusu
hakkndaki dncelerine dair baz i-grler edinmeniz mmkndr. Bununla birlikte ou
zaman bu byle olmaz; ve kesinlikle kitab daha dikkatli bir ekilde okumadka kitaptaki
ifadelerin eksiksizlii veya gerekliine ilikin deerlendirmeleri ertelemeniz gerekecektir. O
halde analitik okuma yaparken kitabn gereklii ve nemi hakkndaki sorulara cevap
vermeniz gerekecektir. Bu nedenle, bu dzey bir okuma srasnda aldnz notlar, yapsal
deil

kavramsaldr.

Bunlar,

yazarn

ve

sizin

kitab

okuduka

derinletirdiiniz

ve

genilettiiniz kendi kavramlarnzla ilgilidir.

Yapsal ve kavramsal not-alma arasnda ak bir farkllk vardr. Ayn anda birka kitab -ayn
konu zerinde farkl kitaplar- sin- topik bir ekilde okurken ne tr notlar alrsnz? Tekrar
etmek gerekirse, bu tr notlar kavramsal olma eilimi tayacaklardr ve sayfa zerindeki
notlar, sadece o kitap hakkndaki bakaca sayfalara gnderme yapmakla kalmaz ayn
zamanda baka kitap sayfalarna da atfta bulunurlar.
Bununla birlikte bunun da tesine geen ve gerek bir uzman okurun, ayn anda birka kitab
sin-topik bir tarzda okurken ataca bir adm sz konusudur. Bu, tartmann ekli -hemen
tm yazarlarn, konuyu bilmeseler dahi bir ekilde dhil olduklar bir tartma- hakknda
alnan notlardr.
Sh: 56-59

Kaynak: Mortimer Adler, Charles Von Doren, Kitaplar Nasl Okumal, eviren: A.Erkan Koca
Birleik Yaynevi, 1. Bask, Eyll 2011, Ankara

44 Yazlar

ALEVLK
Hzl: Prof. Dr. Sleyman ULUDA
Anadolu Kzlbalnn kk yzeysel de olsa 1252-1334 yllan arasnda Erdebil'de yaam
olan Safeviyye veya Erdebiliyye diye anlan Snn bir tarikatn kurucusu eyh Safiyuddn'in
torunu Hoca Ali'ye (. 1429) dayanr. eyh Safiyyuddn ve olu Hoca Sadrettin (. 1393)
zamannda Snn karakterini koruyan bu tarikat Hoca Ali zamannda i bir eilim
gstermeye, bylece btn-i zmreleri evresinde toplayp glenmeye balad. Hoca
Ali'den sonra olu brahim (. 1447) ve torunu eyh Cneyd (. 1460) zamannda sz konusu
eilim, daha da artt ve siyas bir harekete dnt.
eyh

Cneyd

Azerbaycan'n

eitli

blgelerine,

Dou

Anadoluya,

Suriye'ye

birok

propagandac mrid gndermi, bir ara Karaman'a snm, burada tutunamaynca Trabzon
Rum Devletini ykarak yerine bir sultanlk kurmak istemi, bunu baaramaynca oniki bin
silahl mridi ile Kafkaslar'a saldrm, irvan hkmdar Halil ile girdii atmada
ldrlmt. Kendisinden sonra yerine geen olu Haydar bu yndeki almalarna devam
etmitir. eyh Haydar mrdlerine oniki dilimli kzl bir balk giydirmi, zerine yine kzl bir
sark sardrm, bundan dolay bu hareketin mensuplar Kzlba olarak anlmtr. Babasnn
intikamn almak zere iran'a yryen Haydar, kan atmada lnce (. 1488) bir
karklk dnemi yaanm, daha sonra Safav hareketinin bana ah smail (. 1524)
gemiti. Koyu bir i olan ah smail 1500 (veya 1501)'de Safev devletini kurmu, ezan
deitirmi, hutbelerde Hulefa-i Ridin'e lnet edilmesini emretmi, Snnler'e ait pekok
tekkeyi ykm, yakm, birok Snn'yi ldrtm, bylece o zamana kadar % 65'ten fazlas
Snn olan ran sahasn zorla iletirmeye koyulmutu. ah smail 1511'de Snn bir
hkmdar olan zbek eyban' Horasanda yenerek harektn Orta Asya'ya doru
geniletmi, Irak zerine yrd esnada ah Kulunu (eytan kulunu) Osmanllar'a kar
ayaklandrm, 1514'te Yavuz Sultan Selime yenildikten sonra kendini ikiye vermiti. Bundan
sonra bir daha harekete geme imknn bulamad. Yerine geen olu Tahmasb (. 1576),
torunu smail (. 1578), M. Hudabende (. 1588), I. Abbas (. 1629) onun yolundan
yrdler ve Safev devletini bir mill ran devleti hline getirdiler. Bu dnemde ran'daki
Kzlbalarn tamamna yakn ksm iletii halde Osmanl lkesindeki uzantlar Kzlba
kimliklerini korumular ve ilememilerdir.
zellikle Hoca Ali ile balayan i eilim eyh Cneyd ile siyas harekete dnm. Haydar
zamannda Kzlbalarn bayma saylan oniki dilimli kzl balk kabul edilmi, ah smail de
Safev devletini kurmutu. ah smail sadece bir devlet adam, bir hkmdar deildi. Ayn
zamanda gl bir airdi. Trke syledii iirlerinde ortaya koyduu Kzlbalk inanlar bu
hareketin yaylmasnda ve yaamasnda etkili oldu. Yedi ulu airden biri olarak kabul edilen
ah smail'in iirlerini bugn de Alevler zellikle cem yinlerinde ve semahlarda zevkle
okunmaktadrlar.

Alevler'e verilen isimler

eyh Haydar dneminden itibaren Kzlba olarak tannan ve Snnler tarafndan Rafz
(Heterodoks) olarak kabul edilen bu zmreye eitli yerlerde deiik isimler verilmitir. ran

Yazlar 45
sahasnda zaman zaman, "Ehl-i Hak", "Karakoyunlular", "amlular, "Abdal beyliler", Gulya'",
"Guran", "Milller", Horasan'da, "AliAllahler" gibi isimler almlard. Anadoluda kendilerine ilk
zamanlarda "Kzlbalar" (Surh-sern), "ah Saf srei" (Srek: Zmre, cemaat, sr), "Sofu
srekleri", "ah Sevenler", "Rfizler", "Tavan yemezler" gibi isimler verilmiti. Bele hkim
olmay esas alan ve zina yapmaya dkn olma sebebi sayan Kzlbalar'a, haksz bir sulama
olmakla beraber, ran'da: "er Kun", Anadolu'da: "Mum sndrenler" denilmitir. Bu
ifde, Kzlbalk ortaya kmadan nce mukannaiyye gibi baz ar i-btn zmreler iinde
kullanldna gre daha sonra bu nitelemenin yersiz olarak Kzlbalar hakknda da
kullanld anlalmaktadr.
Anadolu'da eitli blgelerde ve eitli zaman dilimleri iinde Kzlbalar'a daha baka isimler
de verilmitir. Akdeniz ve Ege blgesinde orman ve aa ileriyle uratklar iin:
"Tahtaclar," "epniler" (Ouzlarn bir kolu, Snn epniler de var). "Sralar" (Tokat, Sivas'ta),
"Srt sarlar" vs. gibi isimler verilmiti. XIX. asra kadar Kzlbalar Alev olarak anlmazlard. O
zamana kadar sadece Hz. Ali soyundan gelen ve byk ounluu Snn olan kiilere veya
Hz. Ali'ye nisbet edilen bir tarkat koluna bal olanlara Alev denilirdi.

simlerin erii
Alev zmrelerin sadece isimleri farkl deildir. Byk bir Snn okyanusunda kk adalar
hlinde birbirleriyle balantsz yaayan Alevlerin inan esaslar, ibadet ekilleri ve yaama
tarzlar da birbirinden ok farkldr. Hatta bunlar arasnda ortak noktalar bulmak da kolay
deildir. Her blgedeki Alevler kendilerine gre bir Alevlik biimini meydana getirmilerdir.
Hatta ran kkenli, Krt kkenli, Arap kkenli ve Trk kkenli Alevler arasndaki ortak
noktalar, Ehl-i Beyt, Ali, oniki imam, muharrem, Kur an, Muhammed gibi ii bo olan
isimlerdir. Bu isimlere her Alev zmre kendine gre bir anlam vererek iini doldurmaya almtr. Bu yzden Alev zmrelerde etnik kkenlerden ve farkl blgelerdeki deiik
kltrlerden ve kltlerden (cult: nan, tapnma) gelen unsurlar ar basar ve belli bir Alev
zmrenin kimliini daha ok bu unsurlar belirler. Bu sebeple ran'da, Anadoluda, Irak'ta ve
Suriye'de tekdze bir Alevlikten sz edilemez. Alevlik ne bir din, ne bir mezhep, ne bir
tarikattr. Alevlik, birbiriyle ok az ilikili olan eitli zmrelerin oluturduu bir topluluktur.
Bunun topluluk olmas bile teoriktir. Bundan dolaydr ki, Alev zmreler, imdiye kadar
kimliklerini belirleyen ortak bir tanmda anlaamamlar, bizzat kendileri bile kendilerini
ittifakla tanmlayamamlardr.

Alevlerin Alevlii Tanmlamalar

eitli Alev topluluklarndan birine gre: "Alevlik, Muhammed-Ali yoludur", dierine gre:
"Alevlik, bir kltrdr," bir bakasna gre: "Alevlik, folklordur," baka bir zmreye gre:
"Alevlik, bir yaam biimidir," bazlarna gre: "Alevlik solculuktur," bir bakasna gre:
"Alevlik slmn Trk rkna zg yorumudur..." Saz, sz, iirdir, insan sevgisidir
(hmanizm), laikliktir, Atatrklktr v.s. Alevliin hviyetini belirtmek iin bu kadar ok,
birbirinden farkl, her anlama ekilebilen elastik tanmlar ortaya atlmtr. Yukarda
anlatld gibi bir bakma bu tanmlarn hepsi doru, bir bakma yanltr.

Sapmalarn Arka Pln

Alevliin ok genel bir biimde ne olduunu anlamak iin bugn Alev diye nitelenen
blgelerde slm'dan nce yaayan halklarn nce kltrlerine ve dinlerine (kltlere), sonra

46 Yazlar
da ayn blgelerde slmn yaylmasndan sonra ortaya kan Snnlik d mezheplere ve
tarikatlara bakmak lzmdr. slm'dan evvel bu sahalarda Zerdt (. M.. 551) (Mecslik,
Mazdeizm), Mn (. M.S. 274), Mazdek (. M.S. 528) (Mazdekcilik) dinleri, Hristiyanlk,
ayrca eitli mezhepler, mistik akmlar, gizli cemaatlar ve blgesel inanlar yaygn bir halde
bulunuyordu. Msr, Suriye, Irak ve Gney Dou Anadolu gibi yerlerde helenistik felsefe etkili
idi. Mslmanlarn bu blgeleri ve lkeleri ele geirmesiyle sz konusu inan gruplar ve
felsefe akmlar ortadan kalkmad. ekil deitirerek ve slm bir renk alarak varlklarn
srdrd. Bunun sonucu olarak Msr'da Btmler (Ftimler), Bahreynde Karmatler,
Lbnanda Drzler, Suriye ve Gneydou Anadolu'da Yezdler, Nusayrler, randa Hasan
Sabbah grubu (Talmiyye) gibi slmdan sapan ama Mslman olduklarn syleyen birtakm
akmlar ortaya kt.
Daha sonra Amasya'da Baba lyas (. 1240) ve Baba shak hareketi grld. Bunu Hac
Bekta- Velye (. 1271) nisbet edilen Bekta tarikatnn kuruluu izledi. Fazlullah Hurf'nin
(. 1398) kurduu Hurflik ile Mahmud Pasihann (. 1427) kurduu
Noktarlik gibi Rfiz tarikatlar ran'da yayld, etkileri Anadolu'da da grld. Haydar Tun'ye
(. 1426) nisbet edilen Haydariyye hareketi ile Seyyid Ahmed Felah'n (. 1462) Irak'ta
balatt Mua'aalar hareketi, zellikle merkezi Sebzrar olan Hasan Cur'nin (. 1342)
Curiyye (Derrin, Serbedrn) hareketi Safevler'in ve Kzlbaln ortaya kmasndan evvel
grlen etkili i hareketleri idi. Tasavvufa, tarikata, i-btn zmrelere dayanarak iktidar
mcadelesine giren, bazan da sultan veya emirlerle ibirlii yapan bu hareketlerde ar ilik
eilimler

ar

basyordu.

XV.

yzylda

Kzlbalk

hareketi

ortaya

kmadan

evvel

Azerbaycan'da, ran'da, Irak'ta ve Anadolu'da durum bu idi. Kzl balk sz edilen

akmlardan etkilenmi ve onlardan pekok unsur almtr. Kzlbaln tarih, din ve itikad
arka pln budur.

slm'dan Sapmann ki Tr
Ehl-i Snnet Hz. Peygamber ve Sahabesi izgisinde gelenekle re sk bir ekilde bal bir
slm anlaynn temsilcisi olduu kanaatnda olduu iin kendisinin dnda kalan
mezhepleri slm izgisinden az veya ok sapm (ehl-i bid'at, ehl-i dallet) olarak kabul
eder. Bunlar da ikiye ayrr. Esasta slm izgisinden sapm olmakla beraber, Mslman
olarak kabul edilen ve kendilerine Mslmanlara uygulanan hukuk tatbik edilen mezhepler,
Mu'tezile, hricler (bunlarn baz ar kollar mstesna) ve i'dan Zeydiyye, mmiyye
(Ca'ferler). Bunlar Allah'a, meleklere, peygamberlere, kitaplara, hirete inanma, namaz klma,
Ramazanda otuz gn oru tutma, hacca gitme ve zekt verme konusunda Snnler'den ok
farkl dnmezler. Bunlara slm'daki ehl-i bid'at ve ehl-i dallet (Heterodox, heterodoxy)
denir. Ehl-i Snnete gre bunlar kblesiz, Kbe'siz, mezhepsiz, namazsz, abdestsiz ve Rfiz
(heretik) deillerdir. Ehl-i Kble ve Ehl-i Salttrlar. Snnlerle birlikte ayn Kbleye ynelir,
ayn Kbe'nin evresini tavaf ederler. Bid'at ve dallet olsalar bile Mslmandrlar, slm
mmetinin bir parasdrlar.
Ehl-i Snnet, Mslman olduklarn syleseler bile Btnleri, Karmatleri, Drzleri, Yezidleri,
Ta'limiyyeyi, Melliheyi, Hani, slmn dnda grr. Bunlara mlhid, rfiz, zndk, gl
(heresy, heretic) gibi sfatlar verilir. Bunlarda hulul, ittihad, tebih, tenash gibi inanlar
esastr. Ayrca gnde be vakit namaz klmann, Ramazanda otuz gn oru tutmann, zekt
vermenin ve hacca gitmenin farz olduuna da inanmazlar. Hacca gitmedikleri iin Ka'be'leri,

Yazlar 47
namaz klmadklar iin kbleleri yoktur, kblesiz ve Kbe'sizdirler. Gusl abdestini de
bilmezler. Bazen Hz. Ali'yi bazen de imamlar karlatrrlar, hiret yerine de tenashe inanrlar.

Ilml ve Ar i Zmreleri
Biri lml, dieri an (Gl, Rfiz, heretic) olmak zere iler ikiye ayrlr. Yemen'deki Zeydiye
ileriyle bata ran olmak zere Irak, Lbnan, Afganistan, Krfez lkeleri, Pakistan ve
Anadolu dr gibi lkelerde mensuplan bulunan mmiyye ileri (Ca'feriyye) lml ilerdir,
bunlarn kbleleri ve Kbe'leri vardr.
Gult denilen ar iler ok erken bir nemde, daha Hz. Ali hayatta iken ortaya kmlardr.
O zaman bunlara Mellihe, yani Hz. Alinin tanrlna inananlar deniliyordu. Daha sonra
bunlara Ali lhler veya Ali Allahler de denilmiti.
Keysniyye, Muhtriyye, Himiyye, Beyaniyye, Rizmiyye, Hurremiyye, Mukanna, Btniyye
Han

(Esrarclar)

(Seb'iye,

ta'limiye,

smailiye)

Sebeiyye,

Muriyye,

Mansuriyye,

Huttabiyye, Keyyl-ye, Himiyye, Nu'mniyye, Nusayriyye, shkiyye gibi pekok heretik i

hareketi ortaya kmt. Hulul, ittihad, tenash gibi inanlardan baka imamlarn tanrlna
inanma, peygamberliin devam etmekte olduunu iddia etme, yaknda bir Mehdinin kp
dnyaya yeni ve dil bir dzen getireceini kabul etme, Kuran ve hadislerde haram klnan
eyleri mbah grme, ibadet ykmlln kaldrma v.s. gibi bir takm inanlara bunlarda
rastlanmaktadr. Bunlar zaman zaman saray evrelerine, devlet adamlarna ve komutanlara
da nfuz ediyorlard.
Btn i zmrelerde Ehl-i Beyt, Hz. Ali, Masum mamlar, Kerbel, On Muharrem, Muaviye,
Yezid ve Mervan nefreti nemli ve arlkl bir noktadr, inancn merkezidir. Adeta Ali tanrdr,
Yezid iblistir.1
Ilml ilere gre Kur'an Allahn kitabdr, Hz. Muhammed de son peygamberdir. mamlar ne
tanrdr, ne de peygamber. Ar iler ise ou zaman imamlar bir tanr, bir peygamber gibi
dnmler, slmdaki ibadetleri geersiz saymlar veya bu ibadetleri ou zaman
imamlara itaat etme eklinde yorumlamlar, haramlarn ounu da hell ve mbah hle
getirmilerdir (bahlik).
u halde Ehl-i Beyt, Hz. Ali ve onun soyundan gelen imamlar ve kimlikleri lml ilere gre
baka, ar ilere gre baka, Ehl-i Snnete gre daha bakadr. Snnlere gre sz konusu
hususlar kesinlikle dinin merkezi deildir. slm Allah'n kitab Kuran ile Hz. Peygamberin
snnetinden ibarettir. Dinin merke zinde Kurn ve Snnet, yani Allah ile Peygamber vardr.

Alevlerin Etnik Kkeni

Bu bilgilerden sonra tekrar konuya dnebiliriz. XV. yzylda ran'da ortaya kan Kzlbalk
ayn asrda Anadolu'ya yayld zaman szkonusu i zeminden ve i btn hareketlerden,
hatta Melmet, Ftvvet, Kalenderlik, Haydarlik ve Vahdet-i Vcud gibi daha ziyade
tasavvuf bir nitelik tayan akmlardan ve grlerden kuvvetli bir ekilde etkilenmiti.
mamiye ilii ran ve Azerbaycan sahasndaki Kzlbalar kendi bnyesinde eritmi ve
Ca'ferletirmi iken Anadolu'daki Kzlbalar, epey zaman Safevler'e bal kaldktan ve deta
1

Zerdt dinindeki Hrmz, Ehrimen gibi, ilki hayrn, kincisi errin kaynadr.

48 Yazlar
onlara hayran olduktan sonra Ca'ferlie deil, tam tersine gult denilen i-btn zmrelere
ynelmilerdir. Bu ynelite rk unsuru (Trk veya Trkmen) olmalar veya Trkler'in slm
ncesi sahip olduklar inanlar (amanlk gibi) sanld ve iddia edildii gibi fazla etkili
olmamtr.

Anadolu Kzlbalnn Trkler'in slm ncesi sahip olduu inanlarla ilgisinin

bulunmadn grmek iin u hususlara bakmak lzmdr:
1. Kzlbalk Orta Asya ve Trkistan Mslmanlar arasnda kmamtr. ran'da ktktan
sonra bile Trkistan'da yaylma ve kabul grme imknna sahip olmamtr. Trkistan'daki
Trkmenler, zbekler, Kazaklar, Krgzlar, Uygurlar, Tatarlar, Bakrlar, Kafkaslardaki
Balkarlar. Karaaylar, Negaylar ve Kumuklar hibir zaman Kzlba olmamlar, hatta daima
bu hareketin uzanda kalmlardr. slm ncesi Trk inanlar ve amanlk Kzlbaln
ortaya knda etkili olsayd bu hareketin randa deil, Trkistan'da ortaya kmas, en
azndan oradaki Trk kavimleri arasnda yaylmas ve tutunmas gerekirdi. Halbuki byle bir
ey szkonusu deildir. ran'a komu olan Trkmenistan Trkmenleri bile i ve Kzlba
olmu deillerdir. Kzlbalk, Trk mill karakterine ve ruhuna uygun idi ve o ruhtan kmt
da neden oralarda tutulmad?
2. Dnyada 150 milyon kadar Trk kkenli kavimler vardr. Bunlar iinde Kzlba Trkler'in
nfus oran yzde bei bile bulmaz. Bu kadar byk bir nfus din inanlar itibariyle slm
ncesi kknden kopmu ve o ruhu kaybetmi de bunun yzdebei bile bulmayan,
anavatandan (Trkistan'dan) ok uzakta, Anadoluda yaayan kk bir aznlk m
korumutur? Byk ounluun Mslmanl Arap Mslmanl da, ufak bir topluluun
Mslmanl m Trk slbu bir Mslmanlk?
3. Anadoludaki Alevlerin tebiri Trk deil, Zaza ve Krt'tr. Alevlerin inan akrabalar
olan Nusayrler de Arap'tr. Krt ve Zaza Alevler, inan ve ibadet itibariyle Trk Alevler gibi
kendilerini eski Trk inanlarna ve aman geleneine deil, eski ran inanlarna ve Zerdt
geleneine balamakta ve bu gelenein devam olduklarn sylemektedirler. Cemit Bender,

Krt Uygarlnda Alevlik (stanbul, 1991), 12 mam ve Alevlik (stanbul, 1993) isimli
eserlerinde, X. Xemgin "Alevliin Kkndeki Mazda nanc ve Zerdt retisi" (stanbul,
1995) isimli eserinde Alevlii Mazdeizme ve Zerdtle balamakta, aslen ranl olan
Zerdt ve Mazdeki de Krt saymaktadrlar. Alevlii slm d bulduunu syleyen Ltf
Kaleli2 homojen olmadn ifade ederek, Alevlerin yedi ulu airden biri olarak grdkleri
Virn'nin Nusayr, Nesim'nin huruf olduuna dikkati ekmektedir. Alevlik Orta Asya
amanl'ndan ok Zerdt, Man, Mazdek dini gibi eski ran din ve inanlaryla balantldr.
Alevlerle randaki Ehl-i Hak ve Haksarler arasndaki benzerlik de bunu gstermektedir.
Cem yini tamlamasndaki cem (Cemid) sz bile arabn mcidi saylan ranl efsanev
hkmdarla ilgilidir.
4. Alevlerin XX. asra gelinceye kadar eski Trk inanlarn devam ettirdikleri ve amanla
bal olduklar yolunda hibir iddialar olmamtr. Bu iddia, milliyetiliin ve Trkln
etkisiyle ilk defa 1910'da Baha Said3 tarafndan ortaya atlmtr. Daha sonra Fuat Kprl,

Binbir iek Mozaii Alevlik, stanbul, 1995.

Bk. Trk Yurdu Dergisi, 1926

Yazlar 49
Bedri Noyan, Mehmet Erz, rene Melikoff, Ahmet Yaar Ocak ve daha biroklar bu tezin
ateli ve dn vermez savunucusu olmulardr. Tuhaf eydir ki, tarih boyunca hemen hemen
btn Kzlbalar yle veya byle kendilerini Hz. Ali soyuna balamlar, bu soydan
geldiklerine inandklar ailelere Ocak, bu ailelerden gelenlere de Ocakzde demiler, bir
kimsenin dede olmas iin Ocakzde olmasn art komulardr. Ksaca Kzlba dedeleri hep
Hz. Ali'nin soyundan (seyyid) olduklarn savunagelmiler, hatta bunu kantlamak iin,
birtakm ecerelere sahip olduklarn iddia etmilerdir. phesiz ki dedelerin Arap kkenli
olduklarna inanmalar ne kendilerinin, ne de cemaatlarnn Arap olduunu gsterir. Bu
iddiann sadece simge deeri vardr. Fakat Kzlbaln kknn slm ncesi Trk inanlar
ve amanlk olduunu iddia eden Bedri Noyan ve zzettin Doan gibi bugnk Kzlba ve
Bekta nderlerinin ileri srdkleri grlerin daha evvelki dedelerin ve babalarn aklndan
neden gemediini de sormak gerekir.
Kzlbala kar olan zmreler onlar eitli ekillerde suladklar halde hibir zaman slm
ncesi Trk inanlarna bal olmakla sulam deillerdir. Buna kar ran tesiri sk sk bahis
konusu olmutur.
5. Dinle belli bir rk arasnda iliki kurarak, belli bir dini veya mezhebi veya tarkat belli bir
soya ve kavme balamak ou zaman yanltcdr. Geri Yahudilik gibi mill karakterde dinler
ve mezhepler yok deildir. Fakat bunlar bir istisnadr. slmn yayld yerlerde mill din ve
mezheplerden szetmek yanltr. Bu tr grler ulusuluk etkisi altnda oluturulmu ve
bilimsellik ss verilmi bi\takm temelsiz iddialardr. Meseleye sadece Trk rk asndan
bakalm: Hazar, Karaim Trkleri Yahudi, Gagavuzlar Hristiyan 4 Altaylar, Yakutlar aman veya
Budisttirler. Vaktiyle Trk olduklar sylenen Macarlar ve Bulgarlar bugn Hristiyandr.
slm'daki durum u:
a-Trkler'in byk ounluu Snn-Hanef,
b-kinci byk kitle i-Ca'fer, (ran ve Azerbaycan'daki Trkler, yaklak otuz milyon),
c-nc grup Anadolu Kzlbalar, (bunlarn Krt ve Arap olanlar bulunduunu da
unutmamak gerek). Demek ki Kzlbalkla eski Trk inanlar arasnda ortak bir ba kurmak
zorunlu deil, yani bu zmreler Trk kkenli olduklar veya gebe Trkmen olduklar iin
Kzlba deillerdir. Yakn zamanda yerleik hayata geen gebe Kazak, Krgz ve
Trkmenistan Trkmenleri gebe olduklar halde Kzlba olmamlardr.
Tuhaf olan udur: Bugn Kuzey ve Gney Azarbaycanda 30 milyondan fazla i (Ca'fer)
Azer Trk' var. Kerkk Trkmenlerinin bir blm de Ca'fer'dir. Bunlarn Trk olduklarna
bakarak Caferliin (iliin) kk eski Trk inanlardr, diyen kimse yok. Alevlie gelince,
bunlarn kk hemen Hazar Denizi tesine gtrlebilmektedir.
Bu da gsteriyor ki Kzlbalk ok farkl faktrlerin uzun bir zaman dilimi iinde oluturduu
yar din, yar sosyal bir inanlar yndr veya ynaklardan oluan bir yndr.

Alevlik slm ii midir, d mdr?

A) nce Alevlerin temsilcisi olduklar iddiasyla ortaya kan baz Alev yazarlarn grlerine
bakalm:

stanbul'da bir Ortodoks Trk kilisesi var.

50 Yazlar
a) Nejat Birdoana gre Alevliin slm dini ile bir ilgisi yoktur. Alevlik slm'dan ayr, bal
bana bir dindir.5
b) Ltfi Kaleli

Alevliin slm d olduunu syler.

c) Alevlik heterodoks bir slm veya slm bir heterodoksidir diyen Reha amurolu 7 da bu
gre katlr.
d) smail Kaygusuz Alevliin bir madde dini, materyalist bir felsefe zerine kurulmu bir
hayat tarz olduu kanaatndadr.8 Rza Yrkolu da buna yakn grler ileri srer.9
e) Cemid Bender ise Alevliin kknn Zerdt dini olduunu ileri srer.10
Baz Alev yazarlarn gr budur. Bunlar tarafndan yazlan eserler ve makleler Alev
cemaat tarafndan okunmakta ve bu cemaatn yeniden yaplanmasnda etkili olmaktadr.
Alev

yazarlar

bile

kendilerini

ve

cemaatlerini

heterodoksi

ve

slm

olmakla

nitelendirmekte bir saknca grmediklerine, hatta byle nitelenmeyi memnuniyetle kabul

ettiklerine gre. Snn Mslmanlarn onlar byle grmelerini ve nitelemelerini tabi saymak
gerekir. Baz Alevlerin, kendilerini slm d gren Snnleri ayplamalar, knamalar ve
ayrmclkla sulamalar da bu adan bakldnda anlamszdr. Snnlerin, Alevleri slm ii
kabul etmeleri ve onlara Mslman muamelesi yapmalar zorunluluu yoktur. Buna gre,
"Alevlik slm'dan ayr bir dindir, ben Alevyim, Mslman deilim" diyen kiiyi yle kabul
etmek lzmdr. Kendimize gre ona bir kimlik bimemiz yanltr.
B) Alevlerin byk ounluuna gre Kzlbalk Muhammed-Ali yoludur ve slm'n
iindedir. Muharrem Nci Orhan'a gre Alevliin kayna Kur an ve hadistir. Alevlerin dini
slm, mezhebi Caferilik, tarikat da Tarik-i Nazenin, yani Muhammed-Ali yoludur.11 zzettin
Doana gre Alevilik slm'n Trk tarz alglanmas ve yorumudur, slm d deildir. 12
Mehmet Yamana gre Alevlik slm dininin zgn bir merebidir.13 zzettin Doan Cem
Vakf'nn bakandr, Mehmet Yaman ah Kulu Sultan Derghnda cem yini ynetmektedir.
Her ikisi de dededir. Cemal ener, Alevlik Olay (stanbul, 1989, s. 160) isimli eserinde, Rza
Zelyut, z Kaynaklarna Gre Alevlik (stanbul, 1992), Alevler Ne Yapmal? (stanbul, 1993,
s. 121) isimli eserlerinde bu ynde grler ileri srmler, Alevliin slm iiliini
savunmulardr.

Bk. Nejat Birdoan, Anadolu Alevliinde Yol Ayrm, stanbul, 1995, s. 543, Anadolu'nun Gizli

Kltr Alevlik, stanbul, 1995, s. 452.

6

Bk. Binbir iek Mozaii Alevlik, stanbul, 1995, s. 452.

Bk. Gnmz Alevliinin Sorunlar, stanbul, 1992, s. 41.

Bk. Grmediim Tanr ya Tapmam, stanbul, 1996, s. 1.

Bk. Okunacak En Byk Kitap nsandr, stanbul, 1994, s. 4.

10

Bk. 12 mam ve Alevlik, stanbul, 1993, s. 93.

11

M.N. Orhan, Alevliin Esaslar Usul ve Ahkm, Cem Dergisi, Temmuz, 1991, say, 2, s. 18.

12

Cem Dergisi, Kasm, 1995, Aralk, 1995 saylar.

13

M. Yaman, Alevlik, stanbul, 1993, s. 305.

Yazlar 51
C) Teoman ahin, Alevlere Sylenen Yalanlar! Bektalik Soruturmas, (Ankara, 1995, s. 13,
370). isimli eserinde Alevlii Caferlik olarak tanmlamtr. orum'da Milnunde yaptrlan
camide Ca'fer mezhebine gre namaz klnmakta ve ibadet edilmektedir.
Alev dede ve yazarlarnn ifadelerinden de anlald zere Alevlik gruplar ve ocaklar
trde deildir, heterojendir. Alevliin usul ve furuu, ilke ve ayrntlar tam olarak tesbit
edilmemitir. Zaten Alevliin Aments de yoktur. Alev gruplarn bir tanm altnda
toplamak ve kimliklerini oluturan temel unsurlar belirlemek imknszdr. XX. asrdaki Alev
dedelerinin ve yazarlarnn grlerini bir yana brakacak olursak, tarih boyunca Osmanl
devletinde, zellikle Anadolu'da var olagelmi Alev toplumlann grupta toplamak
mmkndr.
A- Ali Allahler, Ali lhler: Hz. Alinin tanr olduuna inanan bu zmre, Hz. Ali hayatta iken
ortaya km (Mellihe) gnmze kadar eitli toplumlarda varln srdrmtr. slm'n
haram kld eyleri mbah saydklar iin bunlara bahiyye de denilmitir. Bunlarn camileri
yoktur, ibadetleri cem yinidir. Bugn Trk ve Krt Alevlerde bu inanta olan gruplar vardr.
Ali Haydar Cilasun, "Allah insandr,"14 der. "Alevilik madde dinidir, felsefi materyalizm temeli
zerine ykselmitir." diyen smail Kaygusuz da 15 Alevlii byle alglamtr. Buna inanan,
kendilerini byle tanmlayan ve "slm dyz" diyen Alev zmrelerinin ifade ve beyanlarn
esas alp yle kabul etmek, onlar bir heresy (sapma, heretik hareket) olarak grmek gerekir.
Pek ok Alev Hz. Ali'nin tanr olduuna inand halde buna inanmayan Alev ve Snnlerden
ekindikleri iin inanlarn gizleme ihtiyacn duymaktadrlar. Eer bu ekingenlik olmasa,
tam inan hrriyeti olsa, ayplanma kaygs bulunmasa Trkiye'de Ali Allahlerin az
olmadklar grlecektir. Bu zmrelerin gizlilii esas almalarnn ve ilerine kapal olmalarnn
bir sebebi de budur. A. Glpnarl btn Kzlbalarn Ali'yi Tanr tandklarn syler. 16
B-Alevlerin nemli bir ksm namaz klar veya klnmas gerektiine inanr, namaz slmn
temel bir ibadeti olarak kabul eder. Kylerinde cami, minare ve imam vardr. Camileri, bizzat
kendileri gnll olarak, hibir bask altnda kalmadan in etmilerdir. Asrlardr camilere
sahiptirler. Camii savunurlar ve korurlar. Bu anlamdaki Alevlik Ca'fer mezhebine yakndr,
hatta Ca'ferliktir. Bunlar Ramazan orucunu tutar, hacca gider, zekt verir, ikinin haram
olduuna inanrlar. Gnmzde bu anlamdaki Alevliin en dikkate deer temsilcisi orum
da Ehl-i Beyt Camii'ni ina ettirmi olan Cemal ahin ve olu "Alevlere Sylenen
Yalanlar/Bektalik Soruturmas" (Ankara, 1995) isimli eserin yazar Teoman ahin'dir.
Snnlerin bunlar Mslman saymas ve onlara Mslman muamelesi yapmas (bir
Mslmana uygulanan slm hkmleri uygulamas) zorunludur. Ehl-i Snnet inancnn
gereidir. nk bunlar, Ehl-i kble ve Ehl-i salttr. Kbleleri ve Kbeleri vardr. Kblesiz ve
Kbesiz deillerdir.
C- Yukardaki iki gurup arasnda kalan Alevler: Bunlar da homojen deildir. ou A
grubuna, bazlar ise B grubuna yakndr. Bir ksm da ikisi aras bir yerdedir. B grubuna yakn
olanlarn kylerinde camileri ve imamlar vardr, ezan ve Kur an okunur. Fakat dedeleri de
vardr, cem yini yaparlar. A grubuna yakn olanlarn kylerinde cami yoktur, camiin
14

Alevlik Bir Sr Deildir, stanbul, 1995, s. 17.

15

Bk. Grmediim Tanrya Tapmam, stanbul, 1996, s. 47.

16 Bk. slm Ansiklopedisi, VI, 791.

52 Yazlar
yaplmasna da kardrlar. Alev kyne cami yaplmasn bir Snn dayatmas veya devletin
pln olarak grrler. Namaz klmaz, Ramazan orucu tutmaz, hacca gitmez, zekt vermez,
gusl bilmez, Kur'n okumazlar. ki imeyi mbah grrler, cem yininde iki imeyi
(demlenmeyi) ibadetin bir paras olarak kabul ederler. Tenashe inanrlar. Hz. Ali'yi bazen
Hz. Muhammed'le ayn seviyede, bazen ondan da stn grrler. Bunlar genellikle Mslman
olduklarn beyan, ifade ve ikrar ederler. Baka bir dine mensubiyet iddia etmezler. Islm d
bir dine mensup olduklar sylenince de bunu kabul etmez, reddeder ve: "Biz Mslmanz,
dinimiz slmdr" derler.
nemli olan bunlarn slm d m, slm ii mi saylacaklar konusudur. Yukarda da ifade
ettiimiz zere bunlar slm d sayanlar vardr. Meseleyi byle gren Alevler de Snnler
de mevcuttur. Fakat, kendileri bundan rahatszdrlar. nk Snnlik d olsalar da slm d
olmadklar inancndadrlar. Bize gre Snnlik d olan bu gruptaki Alevler, u sebeplerden
dolay slm d saylmayabilirler:
1-

Bunlar Mslman olduklarn ifade, ikrar ve beyan etmekte, baka bir dine de

mensubiyet iddia etmemekte, slm diilii reddetmekte, Kelime-i Tevhid getirip: "L ilahe
illallah, Muhammedn Reslullah" demekte, bu ibareye Alliyyn Veliyyullah cmlesini de
eklemektedirler. Bir hadiste: "Ben L ilahe illallah" diyene kadar insanlarla savamakla
emrolundum, bunu sylediler mi can ve mal dokunulmazlna sahip olurlar, hesaplar ise
Allaha aittir. denilmitir. Buna: "beyan ve ikrr Mslmanl" denir.
Pekok yerde bir kimsenin Mslman, Snn ve Alev olup olmamas bir sayma, bir kabul
etme, bir inanma, bir hissetme, bir kendini yle grme meselesidir. Bir kimse samimi olarak
kendini Mslman sayyorsa, Mslman kabul ediyorsa, Mslman olduuna inanyorsa,
Mslman hissediyor ve kendini Mslman gryorsa Mslmandr. Bu durumu bakalarna
kabul ve onaylatmak zorunda deildir.
2-

Bunlarn isimleri Ahmet, Mehmet, Hasan, Hseyin, Ali, Veli... vs. gibi Mslman

isimleridir. Bunu dikkate alarak kendilerine Mslman denir. Buna: "sim Mslmanl"
(nominal slm) denir, son derece nemlidir.
3-

Bunlar, Hz. Muhammed peygamberdir, Kurn da Allah'n kitabdr, diyorlar. Kitapsz

deiller. Kur an'dan baka kutsal kitaplar yoktur. Hz. Muhammed'in peygamberliini br
Mslmanlardan farkl ekilde anlasalar da, Kur an ok deiik yorumlasalar da nihayet bu
bir anlama ve yorumlama meselesidir. Anlama hatal, yorum arpk (btn te'vil, isel yorum)
olsa da anlama anlamadr, yorum yorumdur. Hz. Muhammed'e ve Kur'n'a duyduklar sayg
nemlidir.
4-

Bunlarn biri doum, dieri lmle ilgili iki davranlar din bakmndan nemlidir.

a)

Dnyaya gelen ocuklarn snnet ettiriyor, Mslman ismi veriyorlar.

b)

lleri

iin

cenaze

namaz

klnmasn

istiyor,

hatta

Snnlerin

kabristanna

gmlmeyi arzu ediyorlar. Demek ki lnce yzlerini Kble'ye dnyorlar. Bir bakma Ehl-i
Kble saylrlar, bsbtn Kblesiz ve Kbesiz de deillerdir.
5-

Birou kurban bayramnda kurban keserek Mslmanlarn ibadetine katlmakta,

sevinlerini paylamaktadr. Bu kadarck da olsa katlm nemlidir.

6-

Ehl-i Beyt sevgisi, oniki imama duyulan sayg, Kerbel, On Muharrem ve aura ile ilgili

gelenekler de Snnlerle onlar arasndaki ortak paydalardr.

Yazlar 53
7-

Bunlar, ne kadar farkl yorumlarlarsa yorumlasnlar Ehl-i Snnete kabul edilen

tasavvufun temeli olan eriat, tarikat, mrifeti ve hakikati kabul ederler. Bunlara drt kap,
inan kaps derler. eriata sayg duyarlar.
8-

Selmlar slm selmdr. zellikle yin esnasnda tlibin: "es-Selmu aleykm eriat

erenleri... Tarikat erenleri, mrifet erenleri, hakikat erenleri" demesi nemlidir.

9-

Snnler gibi domuz eti yemezler.

10-

Alevlerin yedi ulu airden biri olarak kabul ettikleri Fuzul, Siinnlerde de byk air

kabul edilir.
Btn bunlar ve benzeri dier baz gelenekler, yzeysel ve biimsel de olsa Alevlerin slm
kimliini belirleyen Snnlerle Alevler arasndaki ortak noktalardr. Ortak noktalarda iki grup
arasnda byk anlama ve alglama farklar vardr. Bu bakmdan Alev dede ve yazarlarn:
"Alevlik slmn zdr demelerini doru bulmak mmkn deildir. Zira yukarda anlatlan
ortak noktalar daha ok ekle, adlandrmaya ve ifadeye aittir. ekil ve ifdedeki benzerlik de
yzeyseldir. Ortak balar zayftr. slm, Alev yapsnn sadece bir badanas, bir cilasdr.
Alevliin ii baka eylerle doludur. Buna ramen: "el-Hamdlillah Mslmanm" diyen,
Mslmanl ile iftihar eden, gurur duyan, slm'dan baka bir dine ball kabul etmeyen
bir Alevinin beyann doru kabul edip kendisini slm ii, ama Snnlik d saymak en doru
hareket tarz olur.

Alevlerin Snnlere Bak

eyh Safyyuddin Erdebil (. 1334), olu eyh Sadreddin (. 1393) ve hatta torunu Hoca Ali
(. 1429) ve eyh brahim (. 447) zamannda bu aile Snn idi. Osmanl Sultanlar bunlara
era akesi adnda her sene deerli hediyeler gnderir, dostluklarn kazanrlard. eyh
Cneyd zamannda tarikat siyas bir nitelik kazannca Osmanllar ile aralar ald. Gerginlik
eyh Haydar (. 1488) zamannda artarak devam etti, ah smail (. 1524) zamannda doruk
noktasna ulat. Bu dnemde, Kzlba diye anlan Safev tarikatnn Anadoludaki mensuplar
hep Osmanllar'a kar Safevleri tuttu, hatta onlar desteklemek iin Osmanl sultanlarna
ikide bir ba kaldrd. ah (eytan) Kulu, Nur Ali Halife, Yenice Bey, Kalender elebi, Pr Sultan
Abdal, Cell syanlarnn nemli bir blm Kzlba ayaklanmalardr. Bu dnemde Safevler
lehinde faaliyet gsteren ve Safev propagandas yapan Kzlbalarn amac Osmanl Devletini
ykmakt. Osmanllar'a ve onlarn dayand Snn halka isyan eden Kzlbalar Snnlere birer
Yezid, katledilmeleri vacib bir dman olarak bakyorlard. Onlara gre Yezd iblisti ve
Snnler birer eytand. Muaviye'nin olu Yezd'le onlarn bir ilgisi yoktu. Yezd sadece bir
simge idi. Gerek Yezd karlarnda bulduklar Snnlerdi. Pr Sultan Abdal Kzlbalar savaa
kkrtrken:
Gelin canlar bir olalm
Mnkire kl alalm
Hseynin kann alalm
Tevekkelt alellah,
diyordu. Sanld gibi Pr Sultan Abdal yle bartan, dostluktan, sevgiden yana bir hmanist
deildi. Bir sava kkrtcs idi. nsanlar affa deil, c almaya davet ediyordu:

54 Yazlar
Hazret-i Alinin devri yrye
Ali kim olduu bilinmelidir.
Alay alay gelen gziler ile
mamlarn c alnmaldr.
Alev airler insanlar kan dkmek iin yreklendiriyorlard.
Muhammed Mehd'nin hak sancan
ekelim bakalm nic'olsa olsun.
Teber ekip mnkirlerin kann
Dkelim bakalm nic'olsa olsun.
Dier taraftan Safevler igal ettikleri topraklarda yaayan Snnleri katliam ediyor, evlerini,
barklarn

yakyor,

tekkelerini,

derghlarn

ykyor,

sa

kalanlar

Kzlba

olmakla

lkelerinden kovulmak arasnda bir tercih yapmak zorunda brakyorlard. ah smail

hutbelerde Hz. Eb Bekir'e, Hz. mere, Hz. Osman'a lnet okumay zorunlu hle getirmi,
ezan deitirmiti. Snnleri tahrik iin yaplan bu ilerin cevapsz kalmas beklenemezdi. Bu
durumda Osmanl ulemasnn ve eyhlislmlarnn isyanc Kzlbalar mahkm eden ar
fetvlar vermeleri, bunlar bugn iin onaylamak mmkn olmasa bile bir tepkinin eseri ve
siyas artlarn gereidir. Osmanl ulemas Kzlbalarn slm dln vurgulamt. Bugn
Cemid Bender, Nejat Birdoan, Reha amurolu, Ltfi Kaleli, smail Kaygusuz, Rza
Yrkolu, X. Xemgin gibi Kzlba yazarlar da Aleviliin slmdln savunuyorlar.
Eski ekimeleri, sulamalar, kavgalar, dmanlklar gnmze tamann bir anlam ve
yarar yoktur. Fakat bu yaplyor, ok zc olsa da.
Baknz Alev yazarlar ve dedeler Snn slm nasl gryor ve deerlendiriyor? Ltfi Kaleli,
Kelime-i Tevhid'i, namaz, orucu, zekt ve hacc camili Snn Emev slm'nn artlar olarak
anlamaktadr.17 Rza Zeylut'a gre, bugn Alev dedeler ve geleneksel dnceyle yetimi
Alevler Snnleri biim ynnden Mslman kabul ederler, ama onlarn gnllerinde inan
bulunmadn, korkudan ba eme, teslim, yani slm bulunduunu sylerler. 18 Alevlerde
yaygn kanaat udur: Snnlik biimsel slmdr, Alevlik, z slmdr. Cemal ener Alev
tarihinin zora ve klca dayanlarak kurulan hilfete kar bir muhlefet, hakszla bir
bakaldr hareketi olduunu iddia eder.19 zzettin Doan'n sav da u: "Alevlik slm'n Trk
yorum biimidir, slm'n zdr, Snnlik slm'n Arap yorumudur, slm'n biimsel
yndr. Alevlik esnektir, Snnlik kat kurallara dayanr.
Baz Alev yazarlar Snnliin bir zulmn eseri, zlimlerin ve hakszlarn at ve tuttuu bir
yol, Yezdler'in ve Mervnlar'n yolu, Arap Mslmanl, ruhu olmayan bir ekilcilik ve z
bulunmayan bir kuralclk olduunu anlatmaya inatla devam ediyorlar. Snnlii Alevlere bu
ekilde sunmann bu toplumda nasl bir kin, nefret ve c duygularn uyandracan bazan
bu duygularn kontroldan karak ac ve zc olaylarn meydana gelmesine sobep olacan
tahmin etmek zor bir ey deildir.

17

Binbir iek Mozaii Alevlik, 426-430.

18

Bk. Alevler Ne Yapmal?, s. 121-123.

19

Bk. Yaayan Alevlik, s. 9, 10, 25.

Yazlar 55

Osmanllar'n Kzlba Politikas

Osmanllar'n Kzlbalara kar zlimce, hunharca davrand, onlar ezdii, smrd,
bask altnda tuttuu yolundaki iddialar da etraflca dnlmesi ve tartlmas gereken bir
husustur. Balangta her sene Safev eyhlerine, era akesi adyla deerli hediyeler
gnderen Osmanl sultanlar, daha sonra devletlerini ykmaya ynelen Safevlere ve onlarn
asker ve ideolojik mttefiki olan Kzlbalara acaba baka trl davranabilir miydi?
Pr Sultan Abdal, ran ahlarna olan balln u dizelerle anlatyor:
Ahir-i katlime fetv yazsalar,
ksam teneire tabut dzseler,
Kefenim biilse mezar kazsalar,
Yine gemem ala gzl ahmdan.
O, herkesi ah'a davet ediyor, ran'a aryordu:
Hanedandr yine ah'n illeri,
Taze alm tomurcuk glleri,
Sabah-sabah eser seher yelleri,
Gzel ah a gidelim, yollar bu mudur?
Osmanllar'a kar duygularn yle dile getiriyor:
Osmanl yanna kalr m sandn,
Nice intikmlar alnsa gerek,
Mehdi kansa nic'olur hlin Heybetli ksleri alnsa gerek.
Kzlbalarn Osmanlya kar besledikleri hisler budur. Osmanl Devletini tanmayan,
meruiyetini kabul etmeyen, her frsatta ayaklanan, Osmanlnn can dman Safevlerin
ibirlikisi ve ajan olarak alan bu zmreye kar Osmanl'nn izledii politika acaba baka
trl olabilir miydi? Belki hatal taraflar olan bu politikaya bugn fetva ve onay vermek
durumunda deiliz. Biz bu hususlarn unutulmas, bir daha tekrarlanmamas iin sadece
ibretle hatrlanmas lzm geldiini dnyoruz. Kin ve husmet yaatlmamaldr.
Osmanlnn Kzlbalar dalk blgelerde, ormanlarda, ku umaz, kervan gemez yerlerde
yaamak zorunda brakt veya Osmanl'dan korkan Kzlbalar'n byle yerlerde yaamay
gvenlikleri asndan daha uygun bulduklar, iddias da gerekleri yanstmamaktadr. Bugn
Kzlbalarn yaadklar blgeler ve kyler bellidir. Ayn blgelerde kurulan Snn kyler,
Kzlba kylerinden daha az deildir. Artvin'den stanbul'a kadar olan Karadenizin ormanlk
blgelerindeki ky ve kasabalarn tamamna yakn ksm Snn olduu halde ok etin hayat
ve geim artlan altnda burada yaamak zorunda kalmlardr. Trkiye'de en fazla g veren
Kastamonu ve Bolu gibi illerin Snn kyleri Alev kylerinden daha zengin ve iyi durumda
deildir.
Kzlbalar'n daha ok dalk ve ormanlk alanlarda ve yaylalarda yaadklar dorudur.
Fakat, bunun sebebi politik ve ideolojik deil, sosyolojik ve kltreldir. Orta Asya
bozkrlarndan gelen gebe Trkmenler ister Kzlba, ister Snn olsun Anadolu'da yine
bozkrlarda ve ormanlk alanlarda yaamay tercih etmilerdir. Nitekim XIX. asrn ikinci
yarsnda, dalk Kafkasya'dan gelen muhacirler de Anadolu'da, kendi irde ve arzularyla
dalk blgelere yerlemilerdir. Safevler'in egemen olduklar blgelere Anadolu'dan

56 Yazlar
geden Kzlba Trkmenler (Rumlu, Tekelu, amlu Trkmenleri gibi) olmakla beraber
Safev-Osmanl gerginliinden nce Kzlbalarn yerleim alanlar ne ise bu gerginlikten
sonra da hemen hemen ayn kalmtr.
Osmanllar'n Kzlbalara kar olumsuz tavr almalar onlarn Snn olmamalarndan ileri
gelmiyordu. Nusayrler, Drzler ve Yezdler de Snn deillerdi ama mparatorluun en
verimli blgelerinde yaamlar, Osmanl egemenliinden nceki yerlerini korumular ve
yerlerinden,

yurtlarndan

edilmemilerdi.

Zaza

ve Krt

yerlerinden,

yurtlarndan

edilmemilerdi.

Trk

olmayan

Alevlere de dokunulmam,
bu

zmrelere

dokunmayan

Osmanllarn srf ideolojik ve inan fark sebebiyle Kzlba Trkmenleri ezme ve sindirme
politikas izlemi olmalar mmkn deildir. Onlar byle bir politikay gayr-i mslim Rum ve
Ermeniler'e kar bile izlememilerdir. Rumlar ve Ermeniler Anadolunun en verimli ve en
gzel topraklarnda yaamaya devam etmilerdi. Osmanllar'n hi bir kavme ve topluma
kar izlemedikleri sindirme, ezme Ve yoketme politikalarn Trkmenler'e kar izlemi
olmalar dnlemez. Eer byle bir politika izlemi olsalard bugn Anadolu'da bu kadar
Alev olmazd. Nitekim Snnlere kar ran'da byle bir politika izlemi olan Safevler,
eskiden beri byk ounluu Snn olan ran' ok az istisnasyla batan baa iletirmiler,
buradaki Snnlii yok etmilerdi. ran'n iletirilmesi Safevler iin kolay olmamtr. Bu
uurda ok kan dklm, ok beldeler tahrib edilmitir.

Snnlerle Alevler Arasndaki Fark

Snnilerle Alevler arasnda inan ve ibadet bakmndan birtakm farklarn bulunduu aktr.
Bu farklar ne kadardr? Byk mdr, kk mdr? nemli midir, nemsiz midir? nan ve
ibadette ortak noktalar m, farkl noktalar m daha fazla ve daha nemli?
Baz Snn ve Alev yazarlar, baz resm mahfiller szkonusu farklarn hem az, hem nemsiz
olduunu, birleme noktalarnn ise hem fazla, hem nemli olduunu srarla ifade ediyorlar.
Snnlikle Alevlik arasndaki farklar Haneflik ile afilik arasndaki farklar dzeyinde
grmeye ve gstermeye inadla devam ediyorlar. Bunlarn byle bir anlay iinde olmalarnn
sebebi lm ve slm deildir, mill ve sosyaldir. Sanyorlar ve belki de inanyorlar ki, farkl
noktalar ne kadar basite indirgenirse iki kesim o kadar ok birbirine yaklar, birbirini sever,
bylece bir mill ve din birlik ve beraberlik meydana gelir. Bu da i bar, huzur ve gven
ortamn getirir.
Eer Snnlikle Alevlik arasndaki farklar hem ok, hem de nemli ve temelli ise bunlar
basite indirgemek ve gereklere kar gzleri kapamakla mill ve sosyal bir birliin hasl
olmayacan anlamak iin ya ok saf veya belli bir ideolojinin meczubu veya karc veyahut
da chil olmak lzmdr. nk siz bu farklar olduu gibi grmez, grdnz gibi
deerlendirmezseniz bakalar bunu grr, plnn, programn buna gre yapar ve sonu da
alr. Trkiyenin ve mill birliin yumuak karn olan bu farklar elbetteki bir smr, bir kar
ve bir kkrtma arac olmaktan karmak lzmdr. Lkin ok nemli gerekleri gzard
ederek, derin inan farklarn yok sayarak veya basite indirgeyerek, dier bir ifade ile deve
kuu misli ba kuma sokarak sz konusu amac gerekletirmek mmkn deildir.
Tarafsz ve nyargsz olarak Snn ve Alev inan ve ibadetleri arasndaki farklara bakanlar
bunlarn basit, yzeysel, kk ve nemsiz deil, tam tersine cidd, derin, byk ve nemli
olduunu grrler. imdiye kadar hibir doulu ve batl aratrc Snnlii slm d

Yazlar 57
saymamken Alevlii slm d sayabilmitir. Hatta baz Alev yazarlar da bu gre
katlmlar ve bu tezi hararetle savunmulardr.
Snnlik namaz, oru, hac ve zekt esas alr, temel ibadetler bunlardr, ibadet yeri (mbed),
camidir. Alevlerde bunlar yoktur. mann artlar da hemen hemen byledir. Bu farklar basit
ve nemsiz deildir.
Alev yazar Cemid Bender, Kzlbal Zerdt dinin bir uzants sayarken, dier bir Alev
yazar Nejat Birdoan Alevlii
Zerdt, Vedalar, Buda, Mani, Mazdek dinleri ile amanln bir karm olduunu ileri
srmekte ve bu hareketi slm ile ilgili grmemektedir. Yazar, John Kingsley Birgenin 20
Bektalii Hristiyanlara benzetmesini ilgin bulur, cem yininden evvel alnan abdestle
vaftizi, dou Hristiyanlarn kutsal koku srmeleriyle Bektailik'teki gl suyu serpmeyi,
rahiplerle mcerredleri, gnah kartmakla ba okutma, afaroz ile dknl ayn sayar.
Alevlerdeki Allah-Muhammed-Ali de teslise benzer. Baka bir Alev yazar: "Alevlik Gerek
Hristiyanlktr" nermesi ne kadar doru ise: "Alevlik Gerek Mslmanlktr" nermesi de
ancak o kadar dorudur, der. Alevlii Kuran ve hadise balamann gln gren Alev
yazarlar bal olduklar hareketi trl trl tanmlamlardr. "Alevlik folklordur," "Alevlik
kltrdr," "Alevlik saz, sz, semdr," "Alevlik solculuktur," "Alevlik Tanr tanmazlktr,
(zellikle Pr Sultan Abdal Dernei ateist Alevlerin yuvalandklar bir rgttr.) maddenin
dinidir" (smail Kaygusuz'un tanm). "Alevlik slm'n Anadolu yorumudur," "Alevlik slm'n
Trk yorumudur," "Alevlik hmanizmdir," "Alevlik likliktir"... vs. gibi.
Baz Alev yazarlarn Snnlikten, hatta slm'dan bu kadar ok uzak grdkleri Kzlbalkla
Snnlik arasndaki farklar basit, kk ve nemsiz grmek glntr, Snnlere de Alevlere
de kar saygszlktr. Alevlerle Snnlerin bir arada bar, dirlik, gven ve iyi ilikiler iinde
yaamalarnn yolu, inan ve ibadet alannda aralarndaki ciddi, derin ve byk farklar
gzard etmek ve gerekleri grmezlikten gelmek deildir. Bu ciddi ve derin farklara ramen
birlikte bar ve gven iinde yaamann yollarn bulmak gerekir. Varsaylm ki -belirttiimiz
gibiSnnlerle Alevler arasndaki inan ve ibadet farklar byktr. Bu takdirde iki taraf bar
ve gven iinde bir arada yaamayacak m? Aradaki farklar byktr diye birbirine dman
m kesilecek, yekdierinin boazna m sarlacak? Bu lkede veya Malezya, Hindistan ve
Kazakistan gibi lkelerde, Avrupa'da Mslmanlar, Hristiyanlar, Budistler, Hindular ve
Konfuys dinine mensup olanlarla bir arada yaarken, Snnlerle Alevler neden bir arada
emniyet ve dirlik iinde yaamasn? Tarih boyunca Katolik, Ortodoks ve Protestan mezhepleri
arasnda uzun yllar devam eden kanl savalar meydana gelmitir. Buna ramen Hristiyanlar
ezel husmetlerini ve tarihsel dmanlklarn bir yana brakp, bar iinde bir arada
yaamann yollarn aradlar ve buldular. Alevlerle Snnler arasnda gemite meydana gelen
savalar, isyanlar, katliamlar, basklar, ikenceler ve kt muameleler Hristiyan mezhepleri
arasndaki kadar

deilken

neden

gven

ve

bar ortamnda bir

arada yaamakta

zorlanyoruz? Neden Kahraman Mara, orum, Sivas, Gazi Mahallesi olaylar gibi ac olaylar
meydana geliyor?
Alevlikle Snnlii birbirine yaklatrma abasndan ve aralarndaki nemli farklar basite
indirgeme gayretinden, bunu da ilim, slm, memleket ve millet adna yapma saplantsndan
20

Bk. Bektalik Tarihi, stanbul, 1991.

58 Yazlar
vazgeilmelidir. Snnlii de Alevlii de rahat brakmal, bu iki nemli kitlenin kendi doal
mecralarnda akp gitmelerine mdahale edilmemeli, yapay olarak

bu

akn yn

deitirilmemelidir. Ksaca Alevliin Alevlik, Snnliin Snnlik olduu, Alevliin Snnlik

olmad, Snnliin de Alevlik olmad, olmayaca, olamayaca kabul edilmelidir.
Snnlerle Alevlerin bir arada bar, gven, dirlik ve iyi ilikiler iinde bir arada yaamalarnn
yolu bizce hogr, sayg ve geni lde de kader ortakldr. nan ve ibadetle ilgili olmak
zere aralarndaki farklar ne kadar ok ve byk olursa olsun her iki taraf birbirini
hogrmeli, inancna ve ibadet tarzna anlay gstermeli, birbirine karmamal, biri brnn varlndan rahatsz da olmamaldr. Esasen Alevlik Alevleri, Snnlik de Snnleri
buna mecbur etmektedir. Her Alev ve Snn bu mecburiyeti hissetmelidir. Eer inan ve
vicdan zgrl byle yerlerde yararl olmayacaksa baka nerede ie yarayacaktr? Alevler
ve Snnler birbirleriyle atmaktan ve ekimekten de, kendi aralarnda kk gruplara
ayrlarak vurumaktan da kanmaldrlar.

Mezhep Nedir?
Belli bir dine bal olup aralarnda kk ya da byk gr, ayrlklar bulunan gruplardan
her biri mezhep adn alr. Mezhepler, bir dinin kollardr. ehristn, r ve mezhib (reyler
ve mezhepler) itibariyle insanlar nce ikiye ayrr. Biri ehl-i diynet ve ehl-i millettir, dieri
ehl-i hev ve ehl-i nihldr. Mecsler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlar birinci
gruptan, filozoflar, materyalistler, Sbie ve yldzlara tapanlar ikinci gruptandr. Birinci grubu
kincisinden ayran temel zellik vahye inanmalar, kutsal ve lh bir kitaba sahib olmalardr.
Geri Zerdt ve Mani dininin Allah katndan gelen kutsal bir kitab bulunduu kesin deildir,
tartmaldr, ama yle de olsa kutsal bir kitaba sahip bulunduklarna inanmalar onlar birinci
grupta gstermeye yetmektedir. kinci gruptakilerin temel zellii kutsal bir kitaba sahip
olmamalar, her hususta akla ve manta dayanmalardr.
ehristn'ye gre, bir kimse ya din gelenee uyar, bakasndan istifade eder (buna mstefid
denir) veya kendi grne gre hareket eder (buna mstebit denir). Mstefid teslim olur,
boyun eer, zten din itaattir, dindr da itaat eden kiidir. Mstebid ise yeni eyler ortaya
atar, yeni grler ileri srer, kr krne bakalarn taklid eden ve onlara uyan kiiler
mstefid saylmaz. Kendi grn salkl temellere ve delillere dayandranlar da mstebid
saylmazlar, mstebidler peygamberlii inkr eder, mstefidler ise bunu kabul ederler.
ehristn'ye gre, bir kiinin ve topluluun din gruptan saylmas iin kutsal bir kitaba
dayanmas, peygamberlie ve vahye inanmas lzmdr. Bu inanta olanlar insanst yce bir
kudrete ve irdeye boyun ediklerinden din st yce bir kudrete ve irdeye boyun
ediklerinden din mensubudurlar. Zira din boyun emek ve itaat etmektir.
nsanlar, dnya ve hirette mutlu olmak iin birlikte yaamak ve bir arada bulunmak
zorundadrlar. Bu maksatla bir araya gelen insan topluluuna millet (din), buna giden yola da
eriat ve snnet (gelenek) denir. Bu gelenek zerine birleenler de cemaat meydana getirir.
Bu adan bakld zaman Alevleri din d bir cemaat olarak grmek imknszdr. nk
szde de olsa Kur'n' kutsal ve lh kitap olarak kabul ediyorlar. Ayrca bir din gelenekleri
ve pratikleri, bir usl, db ve erknlar vardr. Erkna uyar, dedelere sayg gsterirler. u
halde Alevler din bir toplulukta bulunmas gereken temel unsurlara sahiptirler. Bu sebeple
de Alevlik temelde din bir nitelik tar. Pek tabi olarak bunun kltr, folklor, destan, sanat
(iir, mzik, semah) boyutu da vardr.

Yazlar 59
Temelde din nitelik tayan Alevlik acaba slm dinin z mdr, yoksa slmn
kapsamndaki mezheplerden bir mezhep midir veya slm'dan bamsz ayr bir din midir? Bir
kere Alevlii Kur an ve hadislerde anlatlan slm ile, hatta tarih bir ahsiyet olan Hz. Ali ve
Hz. Hseyin tarafndan inanlan, uygulanan ve yaanan slm ile zdeletirmek imknszdr.
Zir Alevlikte, nemli olan Hz. Alinin, Ehl-i Beyt'in ve oniki imamn tarih ve gerek kiilikleri
deil, simgesel ve mitolojik kiiliklerdir. Alevlii Earlik, Mturdlik, Haneflik ve filik
gibi slm kapsamnda bir mezheb saymak mmkn olmad gibi Snn slm'a gre
slm'dan bir sapma olarak kabul edilmekle beraber yine de slm'n kapsamnda grlen
Hriclik, Mutezile ve i (bunlarn ar kollar mstesna) gibi bir mezheb olarak kabul
etmekte mmkn deildir. O halde Alevlik, slm'n temel unsurlar ve ana ilkeleri
kapsamnda deil, isim ve beyan kapsamnda bir mezhep olarak grlmelidir. slm'n temel
inanlar ve ibadet esaslar asndan bakld zaman Alevlii slm'n dnda ayr bir din
olarak grmek mmkn ise de, onu byle grmek onlarn beyanlarna ve slm ismine
sahiplenmelerine aykr dt iin, ayrca slm inan ve ibadet ilkelerine ok yakn bir
hayli Alev cemaat da bulunduu iin doru bir adlandrma deildir. Bahaullah (. 1892)
tarafndan kurulan Bahaiye dininde olanlar Mslman olmadklarn, Bahaliin balbana bir
din olduunu syledikleri iin Mslman kabul edilmemektedirler. Alevlerin durumu yle
deildir. Alev: "Ben Mslmanm" diyor, baka bir dine nisbet edilmeyi kabul etmiyor.
Alevlik konusundaki almalaryla nl A. Glpnarl: "Alevlik bir tarikat, tam anlamyla bir
mezheb deildir. Olsa olsa ilkel bir mezheptir veyahut ilkel bir dindir." diyor.[ Alevi Bektai

Nefesleri, stanbul, 1963, s. 4.] Alevlerin din kimliklerini belirlemek isteyen herkes, Alev
olsun olmasn bu hususta gerekten byk zorluklarla karlamaktadr. Bunun sebebi,
Alevliin nev' ahsna mnhasr din-sosyal bir hareket oluudur. Mezhepleri ve tarikatlar
tanmlamada kullanlan ller Alevleri tanmlamada yetersiz kalmaktadr.
Bir yerde Snn ve Alev boylar, obalar, airetler ve kyler ehir ve kasabalardan uzaksa,
ulam imknlar az ve yetersiz ise, okul yoksa, okuma-yazma bilenler yoksa buralarda Snn
kylerdeki din-sosyal hayatn alacak kadar Alevlere yakn olduu grlr. Bu eit Snn
kylerde namaz klan ve oru tutanlarn says da ok azdr. Camiler ise ok bakmszdr,
sadece Cumalar birka kii Cuma namaz klar. Amasya'da, Tokatta ve orum'da byle
Snn kyler bilirim. Bunlarn Snn olular gerek anlamda bir Snnlik deildir. Sadece isim
ve beyan Snnliidir. Geleneksel olarak Snn olduklarn biliyorlar, ite o kadar. Yaay
bakmndan Alevlerden farkl olmasalar bile Alev olduklarn kabul etmiyorlar, Snn
olduklarn sylyorlar. Bunlarda Snnlik sadece sosyal bellekte bir bilme, maer vicdanda
bir bilin olarak yaamaktadr. Sosyal hayatta ise silik bir izdir. Byle toplumlarda Snnlerle
Alevler arasnda fazla bir fark olmasa bile, sz konusu zayf ve silik Snnlik izi ve temeli
zerinde bilinli, bilgili, canl ve gl bir Snnlik in edilebilmektedir. Nitekim sz konusu
nitelikteki Snnler ehirlere gelip yerletikleri zaman buradaki Snnler tarafndan kabul
edilmekte, benimsenmekte, krsal kesimdeki Snn ile kentteki Snn arasndaki sosyal hayat
birbirine yaklat oranda ky Snnlii ile ehir Snnlii arasndaki farklar da ortadan
kalkmaktadr. Hatta ne kadar zayf olursa olsun ky Snnsinin Snnlik bilinci ehirli
Snnlerle btnleme ve ehirleme srecini hzlandrmaktadr. Kylerde okullarn almas,
kylerle ehirlerarasndaki ulam ve iletiim imknlarnn artmas, kylere imamlarn,
Kbe'ye kyl haclarn gitmesi de ayn sonucu dourmaktadr. Yani yzeysel olan ky
Snnlii bu sayede derinlik kazanmaktadr. Bu da Alevlerden daha byk farklarla

60 Yazlar
ayrlmalarna
kaynaacaklar

yol

amaktadr.

hazr

bir

ehirlere

ortam

geden

Alevler

bulamadklarndan,

ise

zaman

btnleecekleri
zaman

ve

sosyalistlerin,

komnistlerin, materyalistlerin, sol ideolojilerin, hmanistlerin, laikilerin ve benzeri

ideolojilerin etkisinde kalmakta, bazan da bunlarla btnlemenin ve kaynamann yolunu
tutmaktadrlar. Bu ise Alevliin kendi geleneinden kopmas, kimliini yitirmesi, kendi
tarihine yabanclamas sonucunu dourmaktadr. Geleneklerine bal Alevleri tedirgin eden
hususlardan biri budur.
Genelde din hayatn zayf ve etkisiz hle gelmesine paralel olarak mezhepler arasndaki
farklarn da nemsiz hle gelmesi olayn Azerbaycan'da da grdm. Yetmi sene sren
ateist ve materyalist ideoloji buradaki din hayat zayf bir hle getirdiinden Snn Azerilerle
i Azerler arasndaki farklar ok azalmtr. Eer ran ileri Azerbaycan ilerini, Snnler de
buradaki Snnleri destekler, bilgilendirir ve bilinli hle getirirlerse i Azerilerle Snn
Azerler arasndaki farklarn daha belirgin halde ortaya kaca, bunun da oradaki izgiyi
keskinletirecei kukusuzdur.
i-Snn, Alev-Snn mezhepleri arasndaki farklar belirgin, izgiler keskin hle gelirken,
buna paralel olarak hogr, inan zgrl, barl ve insancl deerler gelitirilmezse
mezhepleraras atmalar kanlmaz olur. Sosyal bnye kkrtmaclarn, smrclerin ve
ayrlklarn etkisine uygun hle gelir. Bu noktada tarafsz bilimsel aratrmalara ok i
dmektedir. Mill birlii ve btnl, inan ve ibadet zgrln salamak, korumak ve
srdrmek Snnlerle Alevlerin ortak amac olmaldr.
Sh: 151-177
Kaynak: Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 28, Tarihi Ve Kltrel Boyutlaryla Trkiyede
Aleviler Bektaler Nusayrler, slm limler Aratrma Vakf Ensar Neriyat : 61 Aralk 1999,
stanbul

Yazlar 61

ALEVLERN KEND GRNTSN ALGILAYII VE ALEV MAJINA

YNELK BAKI AILARI
Dr. smail ENGN
Deutsches Orient Institut
Hamburg
Trkiye'de Alev kimliine ve imajna ynelik deerlendirmeler ya da bak alar, ister
Alevlerin kendilerini alglaylar, isterse Snnlerin Alevleri tanmlamalar asndan olsun,
Trkiye tarihinde ou zaman dn olduu gibi bugn de sorunlara yol amaktadr.

21

Bunun

Trkiye'de ne tr sorunlu alanlar oluturduu ya da oluturabileceine gemeden nce,

kimlik ve imaj kavramlarna deinmekte yarar vardr. En yaln tanmyla kimlik, "kiilerin,
gruplarn, toplum veya topluluklarn 'kimsiniz, kimlerdensiniz?' sorusuna verdikleri yant ya
da yantlardr."22 Kii, grup, topluluk veya toplum "kimsiniz, kimlerdensiniz?" sorusunu 23,
"ben kimim?" Mehmet, Aye vb., "biz kimiz?" (Tahtac, Zaza, Alev, Snn vb.) ve "bizler hangi
kltr ya da ulusa aitiz?" (Trk, Alman, Hristiyan, slm vb.)24 eklinde alglayp, buna gre
deiik trde -tek tek herhangi birinde, ikisinde veya nde de- yantlayabilir.25 Sz
konusu sorunun yant kiinin, grubun, topluluk veya toplumun "kimlerden yana" ya da
"kimlerden olduunu" (rnein Tahtacysa Trkmen ve Alev) belirlerken, "kimlerden
olmadn" (rnein Snnyse Alev, Alevyse Snn olmadn) ya da "kimlere kar
olduunu" da ortaya koyar26. Kii, grup, topluluk veya toplum bunu "bilerek bilmeyerek"
yapar.27
Kiinin, grubun, topluluk veya toplumun kendini tanmlamas, dier-baka-kar bir kii,
grup, topluluk veya toplum tarafndan kabul grmeyebilir ve o ya da onlar da ona farkl
ltlerle bambaka kimlik verebilir-yaktrabilir ki, bu durumda imaj/imgeyle karlalr.28
21

Bu konuda bkz. Ocak 1993; 1994.

22

Bkz. Gven 1993: 3.

23

Gven (1993: 4)'e gre "Aile dndaki topluluklarn, 'kimsiniz, kimlerdensiniz?' sorusuna

verdii yantlar, o grubu, toplum ya da toplulua yaklatran ya da ondan uzaklatran bir soy-sop ya
da tarih bilinci olabilir. Kii ve gruplarn bu tr sorulara verdii yantlar, kltre, toplum yapsna, dnya
grne baldr. Yantlar, zemin-zamana, durum ve koullara, evrenin beklentilerine, olaylarn
gidiine gre deiebilir. Kimi Altayl, kimi Mslman, kimi Alev/Bekta, kimi aslen stanbullu, Van- l,
erkez, Grc, kimi kyl, Tahtac, Trkmen ya da Yrk olduunu syler! Bunlarn hepsi birden
kiilerin tarih ya da kltrel kimlik seimleri, seenekleridir."
24
25
26

Bkz. Gle 1992:16

Bu konuda ilgi ekici kimi rnekler iin bkz. Timur 1991; Ceyhun 1993.
Aratrmac (bkz. Engin 1993:53), 1991 ylnn Haziran aynda bir hafta sonu stanbul'dadr ve

burada gidecei adresi pek iyi bilmemektedir. Ulamak istedii adrese nasl gidebileceini renmek
amacyla yanna yaklat bir simiti ile aratrmac arasnda kurulan ksa sreli bir dostluk iinde,
simitinin u sorusu dikkat eker: "Sen ac' msn? Yoksa, 'tatl' m?" Aratrmac, bu sorunun ierdii
"mesaj" sorduunda, simitinin, "ac" kavram ile hac"y yani "Snn'yi, "tatl" kavram ile de "Alev'yi
zdeletirdiini renir ve bu sorunun, aratrmacnn Snn ya da Alev olup olmadnn bilinmesi
amacj'la yneltildii ortaya kar.
27

Bkz. Gven 1993: 3.

28

maj zerine tipik rnekler iin bkz. Kula 1992; Skjelbred 1994.

62 Yazlar
maj, ilgili kltrel varln dardan alglanmasdr. Kimlik ve imaj kavramlar birbirinin
nedeni-sonucu olabilir;29 birbirinden bamsz deildir, ancak bamsz olarak deiebilir.
Kimlik ve imajn birbirinden bamsz deimesi atmalara yol aabilir. te, btn bunlar
bir kltr sorunu olarak karmzda bulunmaktadr.30
Genelde aratrmaclar, sz konusu sorunu zmlemek iin, gzlemlenebilir ve nesnel
bir gereklik alan olan toplumsal kiilik (karakter) 31 yapsna, bu yapnn kendine zg
davran zelliklerine-kalplarna -ki onlar bir toplumsal varln davranlarn belirleyen i
rgtlenmelerdir, karlatrmaldr ve dardan grnd gibidir-bakar; buradan yola
karak kiilik ya da karakteri anlamaya, tanmaya, tantmaya ve snflamaya alr. 32 nk,
kiilik ya da karakter, kimlii ve imaj; kimlik, kiilii ve imaj -veya tam tersi-; imaj, kimlii
ve kiilii etkiler. Ancak, az nce de belirtildii gibi, kimlik ve imaj, birbirlerinden bamsz
olarak deiebilir.33
majn gerek kimlikten bamsz olumasna, gerek kimlikle uzaktan yakndan ilgili
olmayan bir muhteva ile dol(durulmasna, byk lde dieri/tekinin nyarglar -ki
bunlar gerek kimlii yanstmaz- neden olmaktadr. Burada, Otyam (1982)'n deindii ve
Trkiye'de Alevlerle ilgili fakat onlarn gerek kimliiyle uzaktan yakndan ilikisi olmayan,
genelde geleneksel Snn doktrine dayal olarak tarihsel sre iinde oluturulan nyarglar
vermek, konuyu daha da belirginletirecektir (bkz. nyarglar)..
nyarglar34

Kzlbalara kz verilmez. (Osmanl'da. Gnmzde srmyor mu?)

Alev-Bekta, can-mal hell birer kfir Kzlba. (Osmanl'da)

Kzlbalarn kynden geen sudan, her kim ki arazisini sularsa, onun mahsul

mekruhtur. (1960'l yllarn balan: Efsence Ky, Pasinli/Erzurum.)

Alevlerin verdii parayla yaplan camide namaz ed edilmez. Klliyen haramdr. (19601

yllarn balar: Bulkasm Ky, Pasinli/Erzurum.)

Kzlbalarn yzne bakmayn. Yznzn nuru gider. Onlarn ekmei yenmez,

kestikleri yenmez, ullar inenmez. Onlarn oturduklar yer artlanmaynca adm atlmaz.
Kat'iyen caiz deildir. (1960'l yllarn balar: Bulkasm Ky, Pasinli/Erzurum.)

Kzlbalarn gittii hamama gitmeyin. Krk yl baka hamamda ykansanz, pisliiniz

gitmez! (1960'l yllarn balar: Karaayr Ky, Sivas.)

Kzlba, komnist. (1960'h yllarn balar)

Bunlar mum sndrrler. (19601 yllarn balar: Hunu Ky, Afin/Mara)

29

rnekler iin bkz. Timur 1986.

30

Kimlik ve imaj sorunun bir kltr sorunu haline dnmesine rnek olarak bkz. Turan 1992.

31
32

Mead 1953'in "ulusal karakter"iyle karlatrnz.

Bu konuda deiik rnekler iin bkz. Acpayaml 1974; Tezcan 1974; rnek 1979a-b; Altuntek

1985.
33

Kimlik, imge ve kltr sorunu zerine geni bilgi iin bkz. Gven 1993: 8-9, 291-295.

34

Bkz.: Otyam 1982: 76, 78, 89-91, 111-112.

Yazlar 63
Kimi durumlarda, dierinin nyarglar -ki onlar etik gzleme ve yoruma dayal olarak
ortaya kmaktadr- gerek kimlikte savunma stratejilerinin olumasna zemin salar, neden
olabilir. Bu tarz stratejiler, dierine kar kendisi iin nemlidir. Grup, topluluk veya
toplumda/kltrde olas sz konusu stratejiler, ancak nyarglarn dman imajna
dnt, kendini ve varln tehdit ya da tehlike altnda hissettii anda belirginleir.
Beliren dman imajlar sonucunda kendini ve(ya) varln tehdit ve(ya) tehlike altnda
hisseden grup, topluluk veya toplum/kltr, dierinde var ve o an iin etken durumda olan
nyarglar ya tersine evirip dierine yneltebilir ya da nyarglarda etken durumdaki politik
- ideolojik motiflere, kuvvetle sarlabilir, sahip kabilir. Tersine evirip dierine ynelttii
nyarglar, bu nyarglardaki politik-ideolojik motifleri, dierinden daha da iddetli bir
ekilde savunmaya gidebilir. Ancak burada, dierine ynelik bakas tarafndan bilinli bir
dntrme politikasnda kullanlan politik-ideolojik baka motiflerden de -ki onlarn dieri
tarafndan kabul grp grmemesi nemli deildir- yararlanabilir. Zamanla bu yle bir hal
alr ki, belirli sre nce, dierine ynelik dntrme politikasnda kullanlan, ancak genelde
bundan dolay dieri tarafndan kabul grmeyen politik-ideolojik motifleri, yine dierinde ve
kendisinde var olan ortak motiflerle aktrabilir. Bylece, hem gizlice dierine karln
korur, hem onunla ortak noktalarn ne kararak varlna ynelik tehdidi ve tehlikeyi
geitirmeye-savmaya alr. rnein, Alevlie ynelik olarak, T.C. Dahiliye Vekleti
Jandarma Umum Kumandanlnn hazrlad "Dersim" raporunda (s. 39) yer alan etik
gzleme ve yoruma dayal u ibareler bu anlamda nemlidir:

64 Yazlar
"Alevliin en kt ve tefrika deer cebhesi Trklkle arasndaki derin uurumdur. Bu
uurum kzlbalk itikaddr. Kzlba, Snn mslman sevmez, bir kin besler, onun ezelden
dmandr. Snnleri Rum diye anar. Kzlba lh kuvvetin hmili bulunduunu ve
imamlarnn Snnler elinde ikence ile ldne itikat ederler. Bunun iin Snnlere
dmandr. Bu o kadar ileri gitmitir ki Kzlba, Trk ile Snn ve Krt ile Kzlba kelimesini
ayn telkk eder.
Dersim Alevleri de tpk Sivas, Tokat, Canik, Afyon Alevleri gibi (varma Yezid'in yanna,
siner kokusu tenine) diye Snnyi tahkir eder. Yezidi Trk bilirler, evlerinde zaza dili ile
dillenen bu insanlarn aslen ve neslen Trk olduklarna dair imdiye kadar getirdiimiz
delillere bile luzum yoktur."
Bu noktada, 1930lu yllarda gelitirilen ve genelde Anadolu'nun, Mezopotamyann antik
halklarn etnik, dil, din vb. gibi kltr asndan Trk olarak niteleyen politik ideolojik tez
nemlidir. rnein, smail Hakk zmirli 1937'deki II. Trk Tarih Kongresinde Hz. Muhammed
sallallh aleyhi ve sellemin brahim Peygamber'in soyundan geldiini belirterek, gerek
brahim Peygamber'in ve gerekse Hz. Muhammed'in Trk olduunu savunmutur. Daha
sonra Kemal Samancgil, bu tezi daha da aarak, Hz. Muhammed i soy olarak Smer, Akad ve
Elam Trklerinden olan Turanl Nuh Peygamber'e ve onun torunlarndan Trk Azer'in olu
brahim Peygamber'e dayandran gr gelitirmeye alm (bkz. Samancgil t-y.); ayn
grleri savunan Baltacolu (1966), Kurey kabilesini bile Turanletirerek, Hz. Alinin
Trk-Turan; daha sonra "Hz. mam- Hseyin de Bir Trk'tr" (1990) adl yapta bir nsz
yazan Bekta Ayyldz'la sz konusu yapta dokman gnderen Musa Ate de Hz. Hseyin'in
Trk olduunu ileri srmtr. zmirli, Samancgil ve Baltacolu'nun grleri aynen Haydar
Kaya tarafndan kabul grmtr (bkz. Kaya t.y.:55-56).
inasi Ko'un grleri de bu balamda deiik bir rnektir. Ko (1989) ilk basklar 1970,
1978, 1983'de yaplan ve birbirinin devam saylabilecek eserini toplad byk el
kitabnda, slmiyet'in kurucusu Muhammed'in lmnden sonra iktidar ele geiren "Emev"
taraftarlarna "Snn", Ali taraftarlarna da "Ali evi" denildiini; "Emevler"in slm dinini
gerek yolundan kararak ona "btl inanlar" kattklarn belirtmektedir. Ona gre, Snnler
"Muhammed'in eri'at'nm deil, "Emevlerin eri'at'nn temsilcileridir ve "gerek slm dini"
saptrlmtr. Ko'a gre, din "slm dim'dir ve Mslman yan inanm, inanmadan inandk
demektir; "Mslman diye bir din yoktur".
Ko, bugnk Kur'an'n 432 yet eksik; Alevlerin Mslman deil slm, "M'min", "it
Peygamber'in soyundan gelenler"; Emevlerin ve dolaysyla Snnlerin mnafk, inan
kaynaklarnnsa "be vakit namaz klmak ve oru tutmak" olduunu savunmaktadr. Ko, dini
"slm dini" ve kurallarn da bir "doru yol" grmektedir. Bu balamda mezhep ve
mezhepilik, tarikatler ve tarikatilik ona gre "blclktr, nifaklktr, Kuran ddr".
Ko, mezhepleri ve mezhepilii, tarikatleri ve tarikatilii Emevler tarafndan insanlar
blmek, ayrmak iin yaratlan din d uygulama eklinde grmektedir.
Ko'un grleri daha sonra genel olarak Tanrkulu (1989), Ate (1990), Diner (1990) ve
Kutlu (1991) gibi yazarlar tarafndan da kabul grmekte ve ad geen yazarlar "Alevlik
gerek slmiyet'tir", "slmiyet'in en doru yorumudur" grn savunmaktadr. Bu tr
tezlere ynelik amurolu (1992)'nun u saptamas konuyla balanty kurmas asndan
nemlidir: amurolu (1992:38)'na gre, "ciddi kuramsal iddialarla savunulmaya deer bir

Yazlar 65
kurammasna" ileri srlen "gerek slm Alevliktir" tezi ve savunusu, "ilk bakta bir kar
saldr olarak grlebilir. Yani yzyllardr "biz Mslmanz" dedikleri halde Alevler, "hayr
siz mslman deilsiniz", "kfirsiniz, zndksnz, mriksiniz" tepkileri ile karlamlar ve
sonunda belirli bir tarihte baz Alevler de km "Asl siz Mslman deilsiniz, gerek
Mslmanlk Alevliktir" karln vermilerdir."
Dierinin dntrlmeye allmas sonucunda elde edilen bu tarz stratejilere, dieri
deiik stratejilerle kar koyabilir. Dieri, kendisi iin dierinin farkllklar ne karan
tanmlamalarnda, kendisi iin dierine ynelik yeni imajlar oluturabilir. Genelde bu imajlar,
dman imajlar biiminde karmza kar. Emik hibir gzlem ve yoruma dayanmadan
tamamen etik bir yaklam, yorum ve deerlendirmeleri kapsar. Daha da nemlisi, gelecee
ynelik yeni ve iddetli atma alanlarnn olumasna n ayak olabilir. Burada, dierinin
kendisi iin gelenekselleen bir dman imajnn kendisine gre dierine yklenmesi, onunla
ayniletirilmesi sz konusudur. rnein, Mill Gazetenin, nsz Bilim Aratrma Grubu
tarafndan 23.12.1986 gn yazlan bir yaynnda, (bkz. Mill Gazete Bilim Aratrma Grubu
t.y.:126) Alevliin (iliin) slm gelimeyi engelleyemeyen Yahudilerin, Mslmanlar
arasnda "fitne" karmak, birbirlerine kar "dmanlk yaymak" iin "yahudi Abdullah bn
Sebenin i mezhebini kurmas ve yaymaya almas'yla olutuu; bu durumun "Yahudilerin
o zamandan beri slm' paralamaya ynelik ilk hareketlerinden biri" olduu ve Yahudilerin
"bu paralama hareketlerini deiik ekillerde bugn dahi srdrmeye" altklar belirtilmektedir.
Bunun dnda, 24-26 Nisan 1987 tarihleri arasnda stanbul'da Aydnlar Oca tarafndan
dzenlenen "IV. Milliyetiler lm Byk Kurultay"nn "Din Hayat Komisyonunda yer alan bir
bildiride savunulan grler dikkat ekicidir. "Trk-slm Sentezi" dorultusunda varsaylan
"sorunlarn" ele alnd Kurultay'da, Bekir Topalolu (1988) tarafndan sunulan "Din,
slmiyet ve Beynelmilel Akmlar (slm nanc Tehdit Eden Akmlar)" balkl bildiride, her ne
kadar Alev ve Alevlik kavram olarak yer almasa da slm "Yozlatrc Akmlar" blmnde
betimlenmektedir. Topalolu (1988:317) el-Bakara, Al-i mran ve el-Mide surelerinden
hareketle, "Kur an- Kerim'de 'Ehl-i Kitap' denilen Yahudi ve Hristiyanlarn ill kitab tahrif
ettikleri, Allah'n yetlerini ve mukaddes emaneti 'Semen-i kalil', yani basit bir menfaat karlnda sattklar, bylece kutsal and bozduklar ifade edilir ve bu konu zerinde srarla
durulur. Yine Kur'n'n beyanna gre Ehl-i kitap, aslnda gerei bilmekte, fakat menfaat,
nfuz, nefsan arzular onlar bile bile btla srklemektedir. Kendilerine su arkada arayan
bu tahrifi ve yozlatrc gruplar, douundan beri slm dininin mensuplarna da ayn
zihniyeti alama gayreti iinde olmulardr" demektedir.
Topalolu (1988:317)'na gre, "gerek Mslmanln bilinmediini ve retilmediini
ileriye srenlerin byk bir ksm iddialarnda hakl, hatta samimi deillerdir. Her eyden
nce byleleri ilmihal seviyesinde bile bir din bilgisine sahip bulunmamaktadr.
Sonra, dini hayatlar da son derece zayftr. slmiyet'in gerekli grd namaz, oru gibi
farzlar yerine getirmedikleri gibi dinen yasaklanan, fert ve toplum sal asndan da
zararl olduu kesin bulunan iki ve benzeri kt alkanlklar da brakmazlar. O halde
onlara gre gerek Mslmanlk nedir? Temsil edilmesini istedikleri dindarln snrlan ve
zellikleri nelerdir? yle sanyorum ki bu sorulara olumlu cevap bulmak mmkn deildir."

66 Yazlar
Gerek kimlikten bamsz olarak gelien-gelitirilen imgeye dayal bu grleri, Tark
Mmtaz Szengil "Tarih Boyunca Alevlik" adl eserinde (1992) savunmaktadr. Szengil
(1992: 9)'e gre, Hristiyanln ortaya kmasyla "yok olu tehlikesi" geiren Yahudilik, bu
tehlikeden Hristanlk iine "kendi uydurma hurafelerini" yerletirerek kurtuldu. slmiyet'in
ortaya kmasyla birok Yahudi cemaatinin slm'a girdiini belirten Szengil (1992: 9),
Yahudilerin Hristiyanlara yapt "oyunun ayns'n Mslmanlara yapmay kararlatrd ve
bunun iin uzun tartmalardan sonra "Medine'de bn Sebe'yi" sahneye kardklar
grndedir. Bu grten hareket eden Szengil (1992: 9-13)'e gre, Yahudiler bunda
baarl olarak slm'n ilerlemesini engelledikleri gibi, Mslmanlar arasnda da anlamazlk
karmlar; slm inan ve itikada "hurafeler" sokarak "fikir ayrl'n gerekletirmilerdir.
Bu tez 12 Mays 1993 gn HBB adl zel televizyon kanalnda hazrlanan "Yksek Tansiyon"
adl programda yer alan "Dnden Bugne Alevlik" konusunda yaplan tartmada stanbul
eski vaizlerinden Hasan Ali Kudal tarafndan da ileri srlmtr.14 Sz konusu programda
Hasan Ali Kudal tarafndan yaplan yorumla Alevliin "sapk dnce" ve "slm'a esas
yabanc" olduu belirtilmitir.
te yandan, dierinin kendisi iin gelenekselleen bir dman imajn kendisine gre
dierine yklemesi, onunla aynletirmesinin yan sra, dierinin kendisine gre dieri olann
kimi zelliklerinden yararlanarak onu her iki kimlii/varl ieren ortak tehdide kar bir
ynlendirme de sz konusudur. Bu zellikler ortak motiflerden seilir. Ortak motifler politikideolojik amal olarak n plana karlr. Farkllklardan ziyade benzerlikler vurgulanr; yle
bir noktaya gelinir ki, aslnda hi farkllk yokmu gibi deerlendirilir; sonuta arka planda
asimilasyonu gndeme getirir. Ancak, dierinin kendisine gre dieri tarafndan, bu durum
bir ynlendirme olarak kabul edilmez. Bilakis, ortak tehdide kar, ynlendirmenin dnda,
farkllklarn vurgulanmasdr. Farkllklarn vurgulanmas, onu o yapan unsurlarn dieri
tarafndan da ortaya konulmasdr. Trkiye'deki Alevleri Mslman Trk milletinin bir
blm olarak gren Rt arda (1985)'n grleri bu noktada ilgintir. arda'a gre,
Arap ve ran Alevleri'nin olumasn salayan Hilafet ayrlklaryla siyasal hkmetme amac,
Trkler arasnda sorun olmadndan Mslman Trklerin bir ksmnn Alev olmalarnn
nedeni bakadr. Mslman Trk milletinin Ali sevgisiyle dolu olduunu; Hasan, Hseyin'e
kar "Snn geinen baz Arap kollarnn" iledikleri "cinayetlerden iler gibi nefret"
duyduunu

syleyen

arda,

"gnlden

Mslmanl

benimsemi

Trk

milletinin

evlatlarnn Ali'nin yannda olduunu ama Arap ve ranl Alevler gibi de Eb Bekir, mer ve
Osman'

karalamadn

savunmaktadr.

Ona

gre,

ounluunu

Anadolu

halknn

oluturduu Alev denilen Trk toplumu Alinin bilgisi, Mslmanl ilk kabul eden insan
olmas, zl sz yazarl, komutan ve hatip olmasndan bylenmitir. Bu anlamda
Mslman Trk toplumu, Ali ve peygamber soyuna ballyla Alevdir. Ali'nin halife
seilmeyerek deil, ama drdnc halifeyken Muaviye'nin "halifeyim" diye isyan ederek
hakszla uramas Trk'n vicdannda hakl yank yaratmtr. arda (1985)'a gre,
Mslman Trk'n vicdan zalimin deil, mazlumun yannda olmay gerektirdii iin Alevlii
benimsemitir. Ona gre, Alevlie alan kap Horasan'daki tarikatlerdir. Trkiye'de Ehl-i
Beyt sevgisi Alev ve Snnlerde ortak grlen bir sevgidir. Alevlerle Snnler, kendilerinden
ok ayrml bir gr tamamaktadr.35

35

Bkz. arda 1985:9-49.

Yazlar 67
Taha Akyol (1988:245-250) ve Abdlkadir Sezgin (1991) de tpk arda (1985) gibi Trk
milliyetiliinden hareketle ran Mslmanlyla Trk Mslmanlnn farkl sluplar
gsterdiine dikkat ekerek Trkiye'deki Alevin randaki ia ile hibir ilikisinin ve
benzerliinin bulunmadn belirtmektedir.
Sezgin

(1991:38-40)

"ben

Mslmanm

diyen

kimse

Mslmandr

ve

kardetir"

grnden hareketle, bir kimsenin Mslman olmas veya "ben Mslmanm" demesi iin
kelime-i ehadete inanmas ve bunu ifade etmesi gerektiine deinmektedir.
Sezgine gre, Alevler de -ki Sezgin (1991:96) Alev kavramnn rakllarla Araplar arasnda
siyas ve ideolojik anlamlar ifade ettiini syleyerek, Anadolu Alevlii iin ve bu anlamda
Bektai kavramn kullanmaktadr- kelime-i ehadet getirdiklerinden, onlarn Mslmanl
tartlmazdr. Sezgin (1991:45-96) Alevliin (Bektaliin) Trk soyundan gelen Hac Bekta
Vel tarafndan kurulan, Anadolu'nun anavatan olmasnda aktif rol oynam, bunu kendi
misyonu bilmi, milliyeti ve Trk zellikler gsteren bir tarikat olduunu ileri
srmektedir.
Sezgin (1991:41-45)'e gre, Trk'n Trk'ten baka dostu olmadndan, Trk bir
tarikat olan Alevliin (Bektaliin), dou sorununa malzeme yaplmamas gereklidir. Sezgin
(1991:97), Snn kavramnn Muhammed'in yolu anlamna geldiini, Ali'nin yolunun da
Muhammed'in yolunun ta kendisi; Snn ve "Alev" kavramlarnn da kart deil, ayn anlaml
olduunu savunmaktadr. Sezgin (1991:161-173), Alevlerle (Bektalerle) Snnler arasnda
bir fark grmemekte, Alevlii (Bektalii) Ehl-i snnet ve Hanef mezhebi iinde
deerlendirmektedir.
Ethem Ruhi Flal (1990:379) da Alevlii kkleri tarihsel olarak Trkler'in slmiyet'i
tanmaya baladklar dnemlere kadar uzanan belli siyasal, tarihsel, coraf, sosyal ve
ekonomik koullarn azar azar oluturduu bir slm inan ve kltr olgusu olarak
deerlendirmektedir. Flal (1990:15)'ya gre, Trkiye'de Alevlik, Bekta kltr ve
edebiyatnn ar bast bir slm inan biimi ile Trkmen kltrnn iie girmi eklidir.
Alevlik, z itibariyle Orta Asya gelenek, grenek ve inanlarnn slm bir nitelie ve
anlama brndrlmeye allm oluumlardr. slm ncesi kltr eleri slmlatrlarak
yaatlmtr.36
Trk Alevlii ran ve Irak Alevliinden farkldr. nk ran ve Irak Alevleri sorunu Hz.
Ali'ye soyut sevgi, sayg ve ballk anlaynn tesinde ayr bir "frka" olarak ve mezhep
eklinde ele almaktadr (Flal 1990:8). Bu teze gre, Alevlik, Trkmen Snnliidir (Flal
1990:386-394). Bu anlamda, Trkler Alevsi ve Snnsi Muhammed'i ve Ehl-i Beyti'ni batan
beri ba tac etmi, sevinleriyle, zntleriyle bir olmutur. Trkler, ranllar araclyla
slmiyetin birok unsurlarn almalarna karn, ilik kanalyla Mslman olmamlar,
esasen Snnlie balanmlardr. Anadolu'yu Trkletirme ve slmlatrma inancn ve
amacn paylaan Trkler, ran kltrnden uzak kalmlardr. Onlar, kendilerine zg bir
din-tasavvuf anlayla, Snn-Hanef inanca bal olmakla birlikte amanlik ve Melmliin
ar bast, Trkmen Snnlii olarak adlandrlabilecek zellikleri olan bir Mslmanln
temsilcileridir.37 Flal (1990:394)' ya gre, Snn kavram Muhammed'in yolunda olan

36

Flal 1990:11.

37

Bkz. Flal 1990: 381-390.

68 Yazlar
anlamna geldiine ve Ali'nin onun yolunun amaz bir takipisi olduuna gre, Alevlerin de
ayn yolda bulunmalar kanlmazdr. Bu nedenle Alev-Snn ayrmndan sz edilmemelidir.
Yaar Nuri ztrk (1990:23-25), Alevlii ilik ve Batnlik gibi baka evrelerde
kristallemi sistem ve ekollere balamann tamamen doru olmadndan hareketle,
Alevliin ran'daki eilimlere kapallna deinmektedir. ztrk'e gre, Alevler tamamen
kendilerine zg bir mill tarza sahiptir. Onlarn kendilerine gre bir tevella (Ehl-i Beyt
sevgisi) ve teberra (Ehl-i Beyte ktlk edenleri sevmemek) anlaylar vardr, ancak, byle
bir olgunun varl onlarn i olduu anlamna gelmez. ztrk (1990:26), "Trk toplumunun
Alevlii sui jeneris bir Alevliktir" demektedir.
Niyazi ktem (1994:103-164) de ayn temel ilkelerden yol al masna karn, Anadolu
Alevleriyle i ran Alevleri arasnda nemli farkllklarn olduuna deinmektedir. Bu
anlamda ktem'e gre, i ran Alevleri tutucu, teokratik dzenden yanayken, Anadolu
Alevleriyse zgrlk ve laiklie uygun bir konumdadr; lrak'taki ve Suriye'deki Alevlerle
de aralarnda farkllklar vardr; Anadolu Alevliinin kkeni sflie dayanmaktadr ve onun
a ile farkll buradan kaynaklanmaktadr. nk a Halifelik kurumunu reddetmesine
karn, onun yerine mamlk ve Mollalk kurumunu getirmitir, oysa sflikte politik tutku
yoktur.
Alevlikle ilik arasnda tek ortak noktann Ehl-i Beyt sevgisi ve ball olduu
grnden hareket eden akir Keeli (1994?:299-301), onlar arasndaki ibadet ortakln
"muharrem orucuyla snrlandrmaktadr. Keeli, Tanr anlay, kadna verilen toplumsal
ilev, peygamberlie bak as ile lmden sonra dirili inanc bakmndan Alevlikle ilik
arasnda nemli farkllklarn bulunduunu sylemektedir.
Nitekim, ilii Emevlerin Arap rkl ve zellikle ran dmanlnn dourduu
grnden hareketle Cemal ener (1990:75-104), Trk Mslmanlnn ilie nemli bir
darbe vurduunu belirtmekte ve ran Azerbeycan'nda bulunan Trkler'in de ilii
benimsediini syledikten sonra, ah smail zamanndaki iliin Anadolu Alevliiyle organik
balar olduunu savunmaktadr. ener, bu dnemdeki ilikle Anadolu Alevliinin ortak
balarnn, tekkeler, tekkelerdeki sf ve tasavvuf! eitim olduuna dikkat ekmektedir.
iliin resm devlet dini olmasyla iktidar dini niteliine kavumas sonucu, camileri
kendisine merkez s yaptn ve tutuculatnn altn izen ener, tutucu ran iliinin
gnmzde Ortodoks bir Ehl-i Beyt inancn temsil ettiini; Anadolu Alevliinin ise, cami
dnda varln devam ettirdiini, bylece zgr geliimini srdrerek "hmanist, demokrat,
eitliki, zgrlk yaps'na ulatn ileri srmektedir.
Fuat Bozkurt (1990:13-14)'a gre de ilikte ve Alevlikte kkende Ali yandal olmasna
karn, pek az ortak nokta ve nemli ayrlklar vardr. Her ikisinde Ali ve Ehl-i Beyte balln
dnda ortak nokta yoktur

38

ilikte Alev ibadet biimi olan cem ve Alevliin temel

dayanma rgt konumundaki yol kardelii (musahiplik) ilkesi; Alevlikte de genelde Oniki
mam orucu bulunmamaktadr.39
Alevliin

ilie

dayandn

sylemekle

birlikte,

Anadolu

Alevliinin

ran

ile

Arabistan'daki ilikten ayn ve farkl olduunu bildiren Burhan Kocada (1992:71)'a gre,
38

Kr. Kocada 1992:71.

39

Bozkurt 1990:13-14.

Yazlar 69
Anadolu Alevliinin kendine zg bir grnm olmasna karn, ran ilii ile arasnda
ortak ba, Ali ile Ehl-i Beyt sevgisi, balldr.40
Ali Duran Gliek (1993:31-32), slmiyet ierisinde Emev taraftarlarnn Snnlik, Ali
taraftarlarnn Alevlik "dier adyla ilik" etrafnda birletiklerini ve Alevliin Aliye bal tm
mezheplerin, tarikatlarn genel ad olduunu savunmakta; Anadolu Alevilerinin ran iliiyle
Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinden baka ortak yanlar olmadn tekrarlamaktadr.
Bununla birlikte, dierinin kendisine ve kendisine gre dieri olann kimliine/varlna
ynelik ortak tehdide kar, belirginleen tehdidi etkisiz klabilmek iin, kendisine gre
dieri olanla uzlamas, birlikte savunma mekanizmalar gelitirmesi, tehdidi ynelten grup,
topluluk veya toplum/kltr tarafndan alglandnda, mttefiklerden birine yneltilen
ittifak paralayc, mttefiklerin birbirlerinin kimliine-varlna aykr, birinin dierini
reddetmesini, kendi aralarnda atmalarn salayacak dman imajlan devreye sokulur.
Burada benzerliklerden ziyade, farkllklar vurgulanr; aslnda hi benzerlik yokmu gibi
deerlendirilir.
rnein, Abdlbki Glpnarl (1985:143) tarafndan savunulan teze gre Alevlik, iliin
ar inan gdenlerinden Hz. Ali'yi Allah grenlerin inancdr. Glpnarl (1985:143)'ya gre,
Alevler, batn inanlar benimsemektedir; Alev inanlan, bo inantr ve Alevlik Trk
amanizmi'nden, Uygur geleneklerinden, dier dinlerden etkilenmitir. Alevliin a-i
mmiyye, ile hibir ilikisi yoktur. a-i mmiyye Alevleri Mslman kabul etmez. Alevlik
bir tarikat ve bir mezhep de deildir.41
Dieri tarafndan oluturulan dman imajlar sonucunda, varln tehdit ve(ya) tehlike
altnda hisseden grup, topluluk veya toplum/kltre ynelik, dierinin o an iin att bir
baka grup, topluluk veya toplum/kltrle, var olan ortak bir paydadan, motiften -ki bu
ortak payda, motif aslnda dieri tarafndan zaman zaman kuvvetli ve bilinli bir ekilde n
plana karlmtr- hareketle, yeni ittifaklar aranma yoluna da gidilebilir. Ancak, bu
durumda, dierine kar koyabilmek iin, ittifak arad ve(ya) kurduu grup, topluluk veya
toplum/kltr tarafndan, kimliine bilinli ekilde yzeysel olarak yeni yklemeler bazen de
yanltc

ynlendirmeler

yaplarak,

gerek

oluturulmaya/kazandrlmaya/deitirilmeye

kimliinden

allabilir.

Sz

bamsz
konusu

bir

imaj

ynlendirmelerle

yklemeler, doas gerei genelde politik- ideolojik boyutludur. Onlar, bu niteliiyle

oulculuk tar; farkllklar ierir; zamanla yle bir hal alr ki, biri dierini reddeder.
Alevlii, "Krt patentli" bir inan felsefesi eklinde gren Bender'le, Alevleri "Fars kkenli"
olarak niteleyen Kzl Yolun grleri buna rnektir.
Bender (1990, 1991c), Alevliin "Krtler'in airet inanlarnn rnesans, "Krt uyarllnn
rn bir inan felsefesi olduunu ileri srmektedir. Bender (1990)'in tezine gre,
Zerdtlk ile Yezidlik, slmiyet'i etkileyerek Alevlii oluturmutur. "Alevlik ve Bektalik"
Anadolu'da eski ve kkl inan sistemlerinin "slm rt altnda ekillenen rnleridir"23 Bu
balamda Bender (1991d)'e gre Alevlik, slmiyet'in silhl ordu birlikleriyle dzenlenen
seferler sonucunda yaylmasna ve "Kl Mslmanlarnn" blgede oalmasna kar, "Krt
halknn kendine zg kltr direnilerinin

40

Kr. Gliek 1993:31-32.

41

Bkz. Glpnarl 1985:143-144.

bir sonucudur. Bender (1990:43) iin,

70 Yazlar
Anadolu'nun en eski inanlarn ve kltr birikimini tayan Krtler, slmiyet ve onun
kurallarna kar yin geleneklerini Alevlik ile korumu ve "tek tanrl dinler dneminde de bu
inan sistemini 'oriente' ve 'motive' etmitir". Alevliin yinlerinde Yezidliin etkisi ile iki,
mzik ve dans kullanlmtr (Bender 1990).
Bender, ran'da ilik oluurken bunun Krt toplumunun yerleim yerlerinde de tekke ile
derghlarn domasna neden olduunu ileri srmektedir. "Krt Alevlii" camilerdeki hoca,
mezzin gibi din adamlarnn karsnda tekke ve derghlarda erenler, pirler, dedeler,
babalar, zkirler yaratm; Alevler namaza karlk da tekke ve derghlarda samah gibi yin
ve yin-i cemler dzenlemitir. Krt kkenli sfiler, mam Ali ve Ehl-i Beyte sahip km,
"Krt kkenli" Ebu'l Vefa da Anadolu Alevliinin "ilk kilometre ta ve ilk ideolou" olmutur
(Bender 1991a:43; 1991d:34-36). Bender (1991b), Alevliin, Arap kltryle ve amanizmle
de ilikisi bulunmadn, Alevlikte by kltnn yer almadn belirtmektedir. Bender
(1991b)'e gre, Alevlik inancn "Krt halknn kendine zg yaam biiminde aramak"
gerekir. te yandan Bender (1991b: 64-65), Alevlikte kullanlan "Dervi", "Dergh", "Pr",
"Ara", "Nevruz Erkn", "Dem", "Dost", "Sr", "Glbank" gibi kavramlarn "Krte" szckler
olduunu, "eline, beline, diline" kural ile "dknln" Zerdtlk ve Yezidlikten alndn
ve "Krt toplumlarnca" Alevlik felsefesine "monte" edildiini ileri srmekte; "Nevruz",
"Krtlerin dinsel bayram"dr diyerek, onun "ara" ve "era"lan da rnek vererek, Alevlie
buradan getiini savunmaktadr. Bender (1991c; 1991d) iin, "Babaler Ayaklanmas", "Krt
Serdar Eb Mslim Horasan ile balayan bakaldrmalarn deiik bir sonucudur ve bu
"bakaldrmalar", Alevlik gibi tarikatlarn kklemesine yaramtr.
Marksist-Leninist ideolojiyi benimseyen ve merkezi Fransa'da bulunan bir rgt olan Kzl
Yol a greyse, Alev halk Anadolu'da bir "ulus"; Alevlikse, slm tarihinde drt halife
dneminde balayp gnmze kadar gelen "siyas bir dnce 'dir. O, Hz. Ali'nin dncesi
olarak znde "idealist felsefeyi" ve "idealist dnceyi" tamaktadr ve bu dnceyi
tayan toplumlar, "Hz. Ali'yi Tanr tanr"42
Alevlik,

hibir

"Cafer"dir.43

zaman

bir

mezhep

deildir;

bu

dnceyi

tayanlarn

mezhebi

Alevlik, "din" de deildir; o, siyas bir toplumun addr ve bu toplumun dini de

"slm"dr.44
Anadolu Alevilerinin kkeni Asya, merkezi ran Horasam'dr ve onlar "Fars" toplumundan
kopup Anadolu'ya g etmilerdir.45 "Alev ulusunun konutuu dil, "Zazaca"dr.46 "Anadolu
Alev ulusu' nun kltr ne "Trk", ne de "Krt" halklarnn kltrlerine benzemektedir. 47
Alevler, "Trkmen" de deildir.48 Trkler, Alevleri "Trkletirmeye" almlardr.49 Alevler,
"Krt" de deildir ve Ebu Mslim "Fars" kkenlidir.50 "Alev Trk" ve "Alev Krt" diye

42

Bkz. Kzl Yol 1983:4-6.

43

Bkz. Kzl Yol 1983:7.

44

Kzl Yol 1984:25.

45

Kzl Yol 1983:6-7, 1984:13-15.

46

Kzl Yol 1983:11-13.

47

Kzl Yol 1983:15-18.

48

Kzl Yol 1984:13-15.

49

Kzl Yol 1984:5, 23.

50

Kzl Yol 1984:8-9, 27.

Yazlar 71
blmlemeler ise doru deildir.51 "Anadolu Alevstan ulusu", "Marksist-Leninist dnya
grndeki tm koullara sahip", gelimi bir "ulusal yapdr"

52

Genelde ayn kltrel kimlie sahip olarak gerek kimlikle uzaktan yakndan ilikili
olmayan nyarglarla ve bu nyarglardan oluan imajla kar karya kalan kiiler, gruplar,
topluluklar veya toplumlar sz konusu nyarglarn, imajn olumsuzluklarn beraber
karlarken, kendilerini dahil ettii kltrel kimlikten yine kendilerine ait kimi kltrel
zelliklerle ayrlabilirler ve kltrel kimlik ierisinde baka alt kimlikleri oluturabilirler. Bu
alt kimlikler de paralanp, onlardan yeni kmeler doabilir. Kltrel kimlik, alt kimliklere
ayrtnda kendilerini farkl kmelerde deerlendiren kiiler, gruplar, topluluklar veya
toplumlar bu kez, genelde ayn kltrel kimlii paylat ama kendilerinden farkl grd
dier(ler)ine kar nyarglar, imajlar oluturabilir. rnein, Alev kimliine dieri/teki
tarafndan ykletilen ve yukarda verilen kimi nyarglara, beraber kar koyan; ayn zamanda
Tahtac olarak baka bir kltrel kimliin ya da Alevlie gre bir alt kimliin yeleri olanlar,
farkl Tahtac airetlerindense, birbirlerine kar kimi nyarglar, imajlar gelitirebilir, nitekim
gelitirmektedir.53

Tahtac Airetlerinde Airetler Aras nyarglar

-Gkeli Aireti'ne Gre Kimi Airetler/Akaeni-Elmal/AntalyaAiretin Ad

nyarglar

Cicili

ok ssl gezen, eitli elbiseler giyerler. Gzel gerdanlk, boncuk trleri

taknrlar.

Cingz

ok kurnazdr. Tarikata tamamen meyletmilerdir.

aylak

aylakay bildin mi, yedi yabanc dil renmi gibidir.

Danaba

ok sakindir. Senden alp tekine, brnden alp berikine laf gtrr.

Enseli

ok soukkanldr. Hi konumaz. Kimseye zarar vermedii gibi, yarar da

getirmez. ok ge kalkarlar.
Erkalkan

Gebedir. inin bana erken kalkanlardr.

Eseli

sa isminde ok ocuk vardr. ok kurnazdr. ki ksmdr: Bir ksm are

piirir, bir ksm piirmez. Bir ksm tavuk bastrr, bir ksm civciv retmez.

Gkeli

nsancldr. Scakkanldr. Dostluu, kardelii bilir. Haydut nsanlara zarar

veren diktatr bir kavimdir. inde hrszlar da bulunur.

Kabak

Tasavvufudur.

Mazc

Kkenleri kaybolmu, tekrar meydana kmtr. Yenilii seven, insanlktan

holanan bir kavimdir.

ehepli

Tasavvufudur.

Yal

ok uyuuk ve temizlii sevmeyen bir kavimdir. Garibandr.

51

Kzl Yol 1984:25-31.

52

Bkz. Kzl Yol 1984:23.

53

Bkz. Tahtac Airetlerinde Airetler Aras nyarglar.

72 Yazlar
Bunlarn dier(ler)ini o anlamda farkl klan genel ve gerek -ya da alt- kimlikle uzaktan
yakndan ilgisi olmayabilir. Ancak, burada genel ve gerek kimlie kar oluturulan
nyarglarla (bkz. nyarglar) kyaslanlmayacak bir ekilde, hogr olduu sylenebilir.
Aratrmaclar, zellikle kltr antropologlar belirli bir topluma ya da toplulua zg
kiilik

ya

da

karakteri

anlamaya,

tanmaya,

tantmaya

ve

snflamaya

alrken,

deerlendirmelerini zerinde alt toplumsal varln kendi ltlerine gre yapmaya, aratrmacnn- kendi kltrel birikimlerinden -ait olduu topluma zg kltrel kalplardan
ve sonradan baka toplumlar/kltrler zerine edindii bilgilerden- de yararlanarak
kltrleraras benzerlikleri, farkllklar gerek inceledii kltr, gerekse kendi deerlerini
gz nnde tutarak grececilik ilkesi dorultusunda aklamaya alr. Eer, aratrmac
zerinde alt topluma/kltre, toplulua, gruba zg kiilik veya karakteri anlamaya,
tanmaya, tantmaya ve snflamaya alrken, grececilik ilkesini dikkate almadan; sadece
aratrma yapt toplumun/kltrn, topluluun veya grubun ltlerine gre -emik- ya da
bunu yok varsayarak sadece kendi ltlerine gre -etik- deerlendirmelerini yaparsa bu
durum, incelenen toplum/ kltr, topluluk asndan etnosantrizme; aratrmac asndan
egosantrizme ve onun ait olduu toplum/kltr, topluluk asndan yine etnosantrizme yol
aar. Bylece, yeni bir sorun yntemsel adan oluur. Yntemsel olarak emik ve etik sorun
eklinde adlandrlabilecek.54 Bu sorun, konuyla ilgili farkl kategorilerin olumasn salamaktadr. nk, "hemen herkesin herkese kar olduu bir dnyada yayoruz. Kimlik
konusu ve sorununun rtk boyutu bu karlkta sakldr" 55 rnein, Heine'ye (1990:94)
gre, gemiteki gibi, bugn de Trkiye'de Alevler, Alev olmayan geni halk kesimi
tarafndan -gerek kimlikten bamsz oluan imaja gre- "sapkn" olarak grlmektedir emik gzlem-. Bu noktada, gzlemlenebilir toplumsal kiilik veya karakterden hareketle
aratrd toplumu/kltr, topluluu veya grubu anlamaya, tanmlamaya ve snflamaya
alan

aratrmacnn

ya

da

yazarn,

yntemsel

olarak

emik

ya

da

etik

sorunu

zmleyememesi, kimi durumlardaysa bilinli olarak zmlememesi, sorunun daha da

karmaklamasn beraberinde getirecektir.
rnein, Alevlik slmiyetin Trkiye'ye zg geleneksel Snn doktrini savunanlarn bir
kesimi tarafndan etnosantrik bir anlayla "sapkn" ya da "sapk bir slm mezhep"56 eklinde
alglanmtr. Bu anlamda Necip Fasl Ksakrek (1990:75-77), Alevlii slmiyet'in
Snnletirilmesi gerekli "sapkn' ya da "sapk bir kolu" olduunu ileri srmektedir. Ona gre,
lml ve kurallara uyan ilerin "Gult" olarak adlandrdklar ve "Kble ehli" yani mmin kabul
etmedikleri Alevler "Gult'lann "en ileri kolu'dur, "en azgn partisidir", "din ve dnya
cahilleri'dir. En byk halifeden balayarak "baz sahab"leri ktlediini belirttii Alevleri
Ksakrek "slm' nak gibi kalbinde deil, tasma gibi boynunda tayan nasipsizler",
"kutusunun ii bo bir etiket" olarak tanmlamaktadr. Ksakrek, i ve Alevlerin, gerek
Alevlii "Snnet ve cemaat ehli lsne bal" "asl mezhepte" gerekletirmeleri gerektiini
sylemektedir. Ksakrek'e gre, Alevler kltr, telkin ve temsil yoluyla fethedilmelidir.
Bu balamda Ahmed Arvas'nin grleri, en az Ksakrek'in- ki kadar ilgi ekicidir.
slm'da btn mezheplerin, "hak" olduunu; slm' kolay anlalr, uygulanr duruma

54

Bkz. Gven'e gre, 1979:152-1;",5; 1985:42-46; Harris 1989:26-28, 370- 371.

55

Gven 1993: 3.

56

Ksakrek 1990: 75-77.

Yazlar 73
getirdiini; "Kitab a, Snnete ve cma'a uygun olmak art ile ehlince yaplan ictihadlardan"
doduunu belirten Arvas (1994:316-318)'ye gre, Dou Trklyle Bat Trkl
arasndaki "kk miza farklar", "tasavvufa" da yansm; Trkistan ve Maverannehir
Trklnde Hz. Ali "izgisi" ar basm; Trkler Anadolu'ya gelince arlkl olarak "Hz. Ali
izgisinde gelien 'tasavvuf kollarn' tercih etmitir". "Snn'yi "Allah'n 'Kitabna' ve Resul-i
Ekrem'in 'Snnetine' bal olan kimse olduunu; "Alev'nin de "yce halife Hz. Ali'ye ballk
ve mensbiyet" ifade ettiini syleyen Arvas (1994:318-319) iin, gerek bir "mu minin
vicdannda Snn' ve 'Alev' kavramlar birbiriyle atan deerler deildir"; "slm'a girdikten
sonra Trkler 'Alevmerep Snnler"'dir; "Kara" ve .Kzl emperyalizm", Mslmanlar Snn
ve Alev diye "uydurma dman kamplara" ayrmaya almaktadr. Unutulmamaldr ki,
"'gerek Snnler', gerek Alevlerdir; yahut 'gerek Alevler' gerek Snnlerdir.
Buna karn Arvas, "i ve d dmanlar" nedeniyle Trkiyede "'Snn' ve 'Alev' problemi"
olduuna di&kat ekmektedir. Arvas (1994:322) "Kzl emperyalizmdin "korkun tertipler
iinde" olduuna ve '"Snf kkrtmacl' ile baarya ulaamayan komnistler'in, "'siyas
mezhepilik yaparak" yol almak istediklerine de deinmektedir.
Arvas (1994:320-321)'ye gre, bu "tima yaramzn" "tedavi. imknlar" vardr ve bunun
yolu da devletin "gerek, ciddi, dosdoru ve samim bir din eitimi'nden gemektedir ve bu
tr bir din eitimiyle, "Ayn 'Mukaddes Kitaba' ve ayn 'Peygambere' inanan insanlar bir araya
getirmek pek l mmkndr". Arvas (1994:321), "devlet, 'tarikat' ve 'tasavvuf maskesi
altnda dinin soysuzlatrlmasna engel olmaldr" diyerek, sz konusu sorunun zmnde
"temel tedbir" olarak grd "eitim'n buna yardmc olacan vurgulamaktadr.
Necip Fazl Ksakrek'in ve Ahmed Arvas'nin bu grlerinin deiik bir yorumunu
Alevlerin, Ehl-i snnet inancn gerei gibi renemeyen "Anadolu Trkleri" olduunu
belirten Mehmed Krknc (1987)'da grmek mmkndr. Krknc (1987:51), Alevliin "Ehl-i
Beyt" sevgisini esas alan bir tarikat olarak ortaya ktn sylemektedir. Krknc (1987:51),
Timur'un Bayezidi yendikten sonra Anadolu'dan ald otuz bin esiri Erdebil eyhini ziyaret
ettiinde eyhin istei zerine serbest brakmas ve onlarn eyhe an sevgi duymas, bir
ksmnn tekrar Anadolu'ya dnp, bir ksmnn Erdebil'de kalmasn Anadolu Alevliinin
olumas iin temel talardan biri grmektedir. Ona gre, Anadolu'ya dnen Erdebil eyhinin
tarikatnda Ali sevgisi esas alndndan, bu tarikata girenler "bu sevgiyle boyandlar" ve
bundan dolay onlara Alevi denildi (Krknc 1987:52).
Krknc, sz edilen esirlerin atalarnn ve kendilerinin bu tarikatla balant kuruncaya
kadar "Ehl-i snnet" inancnda olduunun altn da izmektedir. Anadolu'daki Alev
tarikatnn yelerinin Erdebil tekkesinin etkisiyle kendilerinin dnda kalan Mslmanlarn
Ehl-i Beyte gerektii gibi sevgi beslemediini sanmalar, Krknc (1987:53) iin dier
Mslmanlarla aralarnda bir soukluun ve zamanla anlamazlklarn olumasn salayan
nedendir. Anlamazlklar sonunda Alev olan "Anadolu Trkleri" "iman ve ibadeti" gerei gibi
"renemediler"; dier

Mslmanlar

da onlarla

yeterince ilgilenemedi, onlara

kar

grevlerini" gerei gibi yerine getiremedi. Buradan hareketle, anlamazlklarn ayrla

dntn belirten Krknc (1987:53-54), idarecilerin ihmalinin de bunda pay olduunu
sylemekte ve Anadolu Mslmanlar arasnda Alevlik ve Snnlik eklindeki ikiliin bu
ekilde olutuunu ileri srmektedir. O, bir Mslmann Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini kendi
karakterine esas almasnn dince hibir sakncas olmadn; dier "sahabelere tecavz

74 Yazlar
etmemek", Kur'an ve snnetin nda "namazn klmak, orucunu tutmak ve dier
grevlerini yerine getirmek" kaydyla "sakncal" grmemektedir.57
Alevlii "bir Trk heterodoksu", her trl etnik yapnn zerinde cemaatleme olarak
gren Orhan Trkdoan (1995a) Ksakrekin grlerine benzer grleri savunmaktadr.
Trkdoan (1995a), Alev kimliinin "Trk toplum umun Standart Kltr birimi iinde bir alt
kltr alan" olduunu ileri srmektedir. Bu balamda Trkdoan (1995a) iin, Alevlik ve
Alev kimlii Hac Bekta Velye, Ahmet Yesev Ocana bal, kendini "Horasan Erenleri"
kolundan "hisseden", "Trklyle gurur duyan" insanlarn oluturduu bir "cemaat
yaplanmas"dr. Alevliin Snnlikten farkl olduunun altn izen Trkdoan (1995a;
1995b: 41), bu farkn Emevlerin Araplatrma ve slmlatrma politikasna, Ali imajnn
kirletmesine kar Trk dnyasnda duyulan tepkilerden kaynaklandn belirtmektedir.
Trkdoan,

Alevliin

"evrenselhmanist

sembollemesi" sonucu olutuunu

slm

dncesinin

sylemektedir.58

Yesevlik

ad

altnda

Trkdoan (1995b)'a gre, Alev-

Bekta kimlii "slm ve Trklkten ayr bir olgu" deildir. Alevlie zg sistemin
paralarnn bir ksmnn Snn (ortodoks) slm'la uyumadn, ancak, Alevliin "slm'n
bir paras olarak yorumlandn vurgulayan Trkdoan, onu Trk toplumunun milletleme
srecinin gereklemesi iin Allah-Muhammed-Kur'an lsnde Snnlikle "uyuturulmas,
btnletirilmesi" gerekli olan bir tr "Trkleme" olgusu veya "Trkmen Alevlii" olarak
grmektedir.59
Trkdoan (1995b:556)a gre, Allah-Muhammed-Kuran gereinin birini dlayan bir
sistem "din ve slm kimliini tayamaz". Trkdoan (1995b:563-577) Alevliin, teki
mezhepler arasnda "en liberal, en hogrl bir zihniyeti temsil eden" ve "Gney Dou
yresi hari" Trkiye'deki nfusun byk ounluunun yesi olduu, Snn Hanef
mezhebiyle ve Snn slm'la btnletirilmesini, "Hanefizm'in bak as'nn Alevlere "telkin
edilmesi" gerektiini savunmaktadr.
Grld gibi, aratrmaclarn-yazarlarn yntemsel olarak emik ya da etik sorunu
zmle(ye)memesi ya da bil(mey)erek manipule etmesi, beraberinde yeni bir kltrel sorun
getirmektedir. O da aratrmacnn-yazarn zerinde alt toplumun, topluluun veya
grubun tanmlanmasnn, yorumlanmasnn dnda, kendi deer yarglar kapsamnda
egosantrik ve etnosantrik bir anlayla dierini yeniden yaplandrmaya ynlenmesinden,
kendini buna ehil veya zorunlu hissetmesinden kaynaklanmaktadr. Bu tarz bir ynleni,
kendi

temsil

ettii

grup,

topluluk

veya

toplum

lehine

yukardaki

gibi

dierinin

asimilasyonunu gndeme getirir. Dierinin asimile edilmesi almalar balad(tld)nda, bu

durum dieri nin direniine -hem de sert bir ekilde- yol aacandan yeni atma
alanlarnn olumasn salar. Bu kez dieri, kendisi iin dieri olanla var olan veya olas
asgari ortak yanlar, deer yarglarn bile reddedebilir. Bu balamda Burhan Ouz (1990) un,
Fuat Bozkurt (1990) un ve Nejat Birdoan (1990; 1995)'m Alevlikle ilgili grleri nem
tamaktadr.60 Her aratrmac da Alevliin Anadolu'ya zg bir "din" olduunu ileri
srmektedir.
57

Bkz. Krknc 1987:54.

58

1995a; 1995b:41.

59

1995b: 15-43, 547.

60

Ayrca bkz. ve kr. imek 1994.

Yazlar 75
Ouz (1990), tarihin en eski zamanlarndan gnmze kadar dnce srekliliini "tanrtoprak-insan"

ortaklnn

gerei,

srarla

koruyan

Anadolu'da

Anadolu

Alevliinin

olutuunu sylemektedir. Bu anlamda, Anadolu'daki "temel dnce" ksmen kimi

deiikliklere urasa da zn bozmadan "btn byk dinleri, Hristiyanl, slm' delip
geerek" gnmze kadar gelmitir. "Anadolu adamnn mal" olan binlerce yllk bu "ana
dnce", "slm cila" altnda yaamaktadr. Alev ve Alevlik, bunun "en samimi rnei"dir.
Alev, altndan "has boya'nn grnd Mslmanl "Anadolu Mslmanln" temsil
etmektedir. Alevlik, Anadolu inanlaryla slm inanlarn, ran, Hint, Msr inanlarnn ve
amanizm'in harman olmas sonucu ortaya kan bir "din"dir.
Alevliin bir anlamda "zgr dnme dzeni olduundan hareket eden Bozkurt
(1990:10-26)'a gre, onu belirleyen temel ge de "ayaklanma gelenei dir. Alevlik, zgr
dnme dzeni olduu kadar, Anadolu'da toplumsal olaylarn ortaya kard Orta
Asya'dan n Asya'ya kadar birok dinin izini tayan "bir Anadolu dini'dir.61 Tpk Ouz'un da
ileriye srd gibi (1990:275), Bozkurt (1990:14) iin de "slm'lk onun zerine ekilmi
bir rtden teye gidememitir".
Birdoan (1990) nceleri Alevlii, eski Trk-Ouz inanlarn gelenekler toplam ile
kartrp buna slmn kimi kurallarn ekleyen bal bana zgn bir "inan" ve "yaam
biimi eklinde yorumlarken, daha sonra (1995) bunu amakta ve Alevliin "slm d bir
din olduunu ileri srmektedir.62 Bu balamda Anadolu Alevlii, Mslmanlk tan
domam; bu inan Anadoludaki Trkler'in ve Krtler'in yaadklar eski Orta Asya, ran,
Mezopotamya blgelerinde tandklar kimi dinlerin ve geleneklerin bugne gelmi,
harmanlam ve szlm kalntsdr. Ona gre, Anadolu Alevliinin temel inanc
Batnliktir.
Mslman olmann koullarnn oru, namaz, hac, zekt ve tanklk szckleriyle Allaha,
meleklere, peygambere, Kurana, son gne ve kaza ile kadere inanma olduunun altn izen
Birdoan,

Alevlikte

tapnmalarnn,

bunlarn

cemlerde

yer

bulunmadna
alan

iir,

dikkat

mzik

ve

ekmektedir.

samah

Birdoan,

rimellerinin

de

Alev

slm'da

bulunmadndan hareketle, Alevlii slm d bulmaktadr. Alevlikte var olan ritellere

gre, o slm'dan daha eskidir ve slm ortaya ktnda Alevlik olmasa bile baka baka
adlarla vard.
Birdoan, slm kurallarna benzemese bile, Alevlikte grlen namaz ve oru gibi tapnma
biimlerinin slm'dan deil, eski Asya (Ar, Aryan) dinlerinden kalma olduunu, camiin,
kblenin ve Kurann da bulunmadn savunmaktadr. O, Alevliin bir "heterodoksi" de
olmadn ileri srmektedir

63

Fuat Bozkurt, Birdoan'n bu grlerinin, bilimsel ve politik adan yanl olmadn

belirtmekte; Birdoan'n

bu

grleri

nedeniyle

politik

adan

nemli

bir tartma

balatldna iaret etmektedir. Ona gre, bunun nedeni zorunlu din dersidir. Bu zorunluluk
"Aznlk okullar'n kapsamamaktadr ve eer Alevlik, Mslmanlk d saylrsa sorunlar

61

Bozkurt 1990:10-26.

62

Ayrca Birdoanm bu grleri iin bkz. ve kr. imek 1994.

63

Bkz. Birdoan 1995 ve kr. imek 1994.

76 Yazlar
doacaktr. "Birdoan, devletin Alevleri Snniletirme politikasna, slm ierisinde eritme
politikasna kar feveran etmitir."64
Ancak, kimi durumlarda, asimilasyon abalaryla birlikte dierinin nyarglar -ki onlar etik
gzleme ve yoruma dayal olarak ortaya kmaktadr- gerek kimlikte savunmaya dayal
yzeysel bir deimenin -muhteva olduu gibi kalarak- zeminini ve nedenini oluturabilir.
Bu tarz bir deime, dierine kar kendisi iin, kendi varln korumas, varlnn nedeni
olan dierinden farklln ortaya koymas asndan nemlidir. Bununla birlikte, yzeysel
deimeye ynelik ipular bile, gerek kimliin tayclarnn nemli bir kesimi tarafndan
tepkiyle karlanr.
rnein, Trkiyede asimilasyon tehlikesi karsnda Alev kimliini korumak ve onun
dierinden farklln ve dieri karsnda varln ortaya koymak iin Cemal ener,
Muammer Naci Orhan, Abidin zgnay ile Yavuz Top un, Alevlerin Hristiyan olmalarna
ynelik nerileri bu anlamda nemlidir.
Devleti Alevlere ynelik bir bask unsuru olarak gren Orhan, "Baskdan kurtulmann yolu,
Hristiyan olabilmek ise, ki ben yle gryorum, Hristiyan olup aznlk haklarn elde ederiz"
diyor ve arkasndan ekliyor: "Ben eer zulmden kurtulacaksam Muhammed demem de sa
derim. Hristiyan olunca benim elimden Ali ve Muhammed'i almyorlar ki! Yine severim ve ona
dua ederim. Hristiyanln bir mezhebi olurum. Hristiyanlk sadece mezhepten
olumuyor. Bir mezhep de Alevlik olsun."65
Bu balamda ener de, aznlk haklarndan yararlanmak iin bu seenein kullanlmas
gerektiini savunmaktadr. Ona gre, "Alev kiliseye gidip cemini yapabilir, semahn dner.
Allah'na seslenebildikten sonra kiliseye gitmekten ekinmez." 66
Hristiyan olma dncesini ya da nerisini zgnay "Snn zihniyeti ile Alevlii dlayan"
ve Alev varln "inkr edenlere bir uyan" olarak grmektedir.67
Bunlara tepki nce Rza Zelyut'tan gelmekte ve o, bunu "dknlk rnei" olarak
nitelemektedir. Ona gre, "din deitiririz demek hatadr" ve "Alevlere yaplm en byk
saldr, hakaret ve hakszlktr". Zelyut, bu dnceyi ortaya atanlarn bundan sonra
kendilerine ne derlerse desinler nemli olmad; ancak. Alev olduklarn sylememeleri
gerektii ve Alevlerin Alev kalarak haklarn kazanma mcadelesi verecekleri kansndadr. 68
Zelyutun bu grleri, Alev genler tarafndan younlukla kabul grmtr.69
Sonu olarak, Alev kimliinin, gerek Alevlerin kendilerini alglamalar ve tanmlamalarna,
gerekse Snnlerin Alevlere ynelik nyarglarna ve tanmlamalarna gre, srekli deitii
sylenebilir. Sz konusu deime, bir metamorfozdan ziyade, duruma ve zamana gre yeni
motiflerin eklenmesini, onlarn Alev kimliine-kltrne zg fonksiyonlar kazanarak
geleneksellemesini kapsamaktadr. Alev kimlii, bu deiimde dumura uramamaktadr. O,
doas gerei yeni sentezlerin olumasna neden olmaktadr. Bu deiimde Snnlerin
64

Bkz. Yedig/zkan 1994: 25.

65

Bkz. zkan 1994a:25.

66

Bkz. zkan 1994a:26.

67

Bkz. zkan 1994a:26.

68

Btn bunlar iin bkz. zkan 1994a:26.

69

Bkz. zkan 1994b.

Yazlar 77
kendilerine gre oluturduu Alev imaj, -ki bu imaj gerek kimlikten bamszdr-,
Alevlere ynelttii nyarglar, nemli ve etkili bir faktrdr. En az bu kadar nemli ve etkili
bir

dier

faktr

de,

konu

zerine

gr bildiren

yazarlarn

ve

aratrma

yapan

aratrmaclarn emik-etik sorunu zmle(ye)memeleridir. Gerek kimlikten bamsz imaj

deiiklikleriyle yazar ve aratrmaclarn emiketik sorunu zmle(ye)memelerinin, Alev
kimliine u ya da bu ekilde yansd ve Alevlerin kendilerini alglaylarn, Alev kimliini
deitirdii-deimeye zorlad, bunun da ierdii politik-ideolojik motiflerle toplumsal
sorunlara, atmalara yol at ya da aabilecei grlmektedir.
KAYNAKA
ACIPAYAMLI, Orhan (1974): Trkiye'de Doumla lgili det ve nanmalarn Etnolojik Etd,
Ankara: Atatrk niversitesi.
AKYOL, Taha (1988): Hriclik ve a: slm'da Devrimciliin Sosyolojik Kaynaklar, stanbul:
Kubbealt Neriyat.
ALTUNTEK, Serpil (1985): "Trk Toplumunun ocuk Yetitirme Geleneindeki Sreklilikler ve

Deimeler", (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Ankara: Hacettepe niversitesi.

ARVAS, S. Ahmed (1994): Trk-slm lks, 3. Cilt. stanbul: Burak Yaynevi.
ATE, Musa (1990): "Gerek slamiyet'i Alevlerden ren", B. AYYILDIZ (Ed.), Basnda

Alevlik: Kitap-2. Ankara; Ayyldz, 9-27.

BALTACIOLU, Ismayl Hakk (1966): "Alevlik Nedir, Ne Deildir?" Yeni Adam,779: 14-15.
BENDER, Cemid (1990): "Anadolu Kltrnde Krt zleri, Teori, 10: 41-47.
(1991a): "Krt Uygarlnda Alevlik", Teori, 13: 41-47.
(1991b): "Krt nanlarnn Alevlikteki Yeri ", Teori, 14: 60-65.
(1991c): "Krt Uygarlnda Alevlik Patlamas: Babaler syan", Teori, 15: 62-69.
(1991d): Krt Uygarlnda Alevlik, stanbul: Kaynak.
BRDOAN, Nejat (1990): Anadolu'nun Gizli Kltr Alevlik stanbul: Hamburg Alev Kltr
Merkezi.
(1995): Anadolu Alevliinde Yol Ayrm (erik ve Kken), stanbul: Mozaik.
BOZKURT, Fuat (1990): Alevliin Toplumsal Boyutlar, stanbul: Yn.
CEYHUN, Demirta (1993): Ah u Biz "Kara Bykl" Trkler, stanbul: E. AMUROLU, Reha
(1992): Gnmz Alevliinin Sorunlar, stanbul: Ant.
DNER, Murtaza (1990): Alev-Snn Ayrmnn Tarihsel Nedenleri, Ankara: Evren Matbaas.
ENGN, smail (1993): "Akaeni Tahtaclarnda Dinin ve Din rgtlenmenin Gnlk Yaama

Etkisi", (Yaynlanmam Doktora Tezi) Ankara: Hacettepe niversitesi.

FILALI, Ethem Ruhi (1990): Trkiyede Alevlik-Bektalik, stanbul: Seluk.
GLPINARLI, Abdlbki (1985): 100 Soruda Tasavvuf, stanbul: Gerek.
GLEK, Ali Duran (1993): Alev-Bekta Yolu: nsan Sevgisi-Hogr Bar ve Dostluk,
stanbul: Ekinci Ofset.

78 Yazlar
GLE, Cengiz (1992): Trkiye'de Kltrel Kimlik Krizi., Ankara: V.
GVEN, Bozkurt (1979): nsan ve Kltr, stanbul: Remzi.
GVEN, Bozkurt (1985): Kltr Konusu ve Sorunlarmz, stanbul: Remzi.
- (1993): Trk Kimlii: Kltr Tarihinin Kaynaklar, Ankara:
Kltr Bakanl.
HARRIS, Marvin (1989): (Orij. 1989) Kulturanthropologie: Ein Lehrbuch, (ev. Sylvia M.
Schomburg-Scherff), Frankfurt am Main: Campus.

"Hz. mam- Hseyin de Bir Trk'tr", Ankara: Ayyldz.

"Etnizitaet und Funda mentalismus: Nationalitaetenspezifische
Eigenschaften", B. NIRUMAND (Ed.), In Namen Allahs: Islamische Gruppen und' der
Fundamentalismus in der Bundesrepublik Deutschland, Kln: Dreisam, 94-115.

HEINE, Peter

(1990):

KAYA, Haydar (t.y.): Alevlik Tanm ve lkeleri El Kitab, Manisa: Ehl-i Beyt nan-Eitim ve
Kltr Vakf.
KIRKINCI, Mehmet (1987): Alevlik Nedir? stanbul: Cihan.
KISAKREK, Necip Fazl (1990): Doru Yolun Sapk Kollar: Arnma anda slm, stanbul:
b.d.
KIZIL YOL (1983): Kzl Yol-1, Bobigny: ?
(1984): Kzl Yol-3, Bobigny: ?
KOCADA, Burhan (1992): Douda Airetler, Krtler, Alevler, stanbul: Ant.
KO, inasi (1989): Gerek slm Dini (Birinci, kinci ve nc Ciltlerin nc Basks

Birlikte), Ankara: Gven Matbaas.

KULA, Onur Bilge (1992): Alman Kltrnde Trk mgesi-I, Ankara: Gndoan.
KUTLU, Kanber (1991): "te slmlk: Bir Alev Dedesi Konuuyor", Gerek lim zel Say, 330.
MEAD, Margaret (1953): "National Character. A. L. KROEBER (Ed.), Anthropology Today: An

Encyclopedic Inventory, Chicago: University of Chicago Press, 642-667.

MLL GAZETE BLM ARATIRMA GRUBU (t.y.): Yahudilik ve Masonluk, (stanbul): Mill Gazete
Bilim Aratrma.
NOYAN, Bedri (1987): Bektalik Alevlik Nedir? Ankara: Dou Matbaaclk ve Ticaret.
OCAK, Ahmet Yaar (1993): "Trkiye'de Alevliin Sosyo-kltrel Problemleri zerine Bir

Yaklam Denemesi ve Baz Dnceler. Cem, 31: 1922.

(1994): "Alevlik Problemi ve Trkiye", Cem, 42: 10-12.
OUZ, Burhan (1990): "Anadolu Alevliinin Kkenleri", C. ENER (Ed.), Alevlik zerine Ne

Dediler, stanbul: Ant, 266-308.

OTYAM, Fikret (1982): Hu Dost, Ankara: Dayanma.
KTEM, Niyazi (1994): Laiklik Din ve Alevlik Yazlar, stanbul: Ant.

Yazlar 79
0RNEK, Sedat Veyis (1979a): Anadolu Folklorunda lm, Ankara: Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi.
RNEK, Sedat Veyis (1979b): Geleneksel Kltrmzde ocuk, Ankara: Trkiye Bankas*
ZKAN, Figen (1994a): "Alevlerin Devleti Protestosunda Yeni Aama: Haklarmz Verilmezse

Hristiyan Oluruz!" Aktel, 18-24 Austos, 163: 24-26.

ZKAN, Figen (1994b): "Haklarmz Verilmezse Hristiyan Oluruz ltimatomuna Alev

Genlerden Byk Tepki: Alev Olarak leceiz!" Aktel, 1-7 Eyll, 165:26-29.
SAMANCIGL, Kemal (t.y.): Hz. Muhammed Trk m di? Ankara: Ayyldz.
SEZGN, Abdlkadir (1991): Hac Bekta Vel ve Bektalik, stanbul: Sezgin Neriyat.
SKJELBRED, Ann Helene B. (1994): "Sylentiler ve levleri ya da Tarihsel Adan Stereotipler:

Norve'te Trk maj", (ev. Ali Osman ztrk), Tarih ve Toplum, 130: 22-25.
SZENGL, Tank Mmtaz (1992): Tarih Boyunca Alevlik, stanbul: zm.
ARDA, Rt (1985): Her Yn le Hac Bekta- Vel ve Yepyeni Eseri Besmele Aklamas

(erh-i Besmele), zmir: Karnca Matbaaclk.

ENER, Cemal (1990): Alevlik Olay. Toplumsal Bir Bakaldrnn Ksa Tarihesi, stanbul: Ant.
(1994): Alev Sorunu stne Dnceler. stanbul: Ant.
MEK, Hseyin (1994): "Alev Aratrmac Nejat Birdoan Esas' Tartmay Balatyor:
'Alevlik slam Ddr!'" Aktel, 20-26 Ekim, 172: 1920.
TANRIKULU, Rait (1989): Ademi Farkeden Allah' Bilir, Ankara: Gven Matbaas.
T. C. Jandarma Umum Kumandanl III . I Ks. (t.y.): Dersim. Say 55058.
TEZCAN, Mahmut (1974): Trklerle lgili Stereotipler ve Trk Deerleri, Ankara.
TMUR, Taner (1986): Osmanl Kimlii, stanbul: Hil Yayn.
(1991): Osmanl-Trk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik, stanbul: AF A.
TOPALOLU, Bekir (1988): "Din, slmiyet ve Beynelminel Akmlar (slm nanc Tehdit Eden
Akmlar)." AYDINLAR OCAI (Ed.), Yeni Bir Yzyla Girerken Trk-slm Sentezi

Grnde Meselelerimiz: Kltr-Eitim- Din Hayat, stanbul: Taangil Matbaaclk,

311-318.
TURAN, Kadir (1992): Almanyada Trk Olmak, stanbul: Smer Kitabevi.
TRKDOAN, Orhan (1995a): "Alev Kimlii." Trk Kltr, xxx, 382: 66-77.
1

(1995b): Alev-Bekta Kimlii. Sosyo-Antropolojik Aratrma,

stanbul: Tima.
YEDG, Serhan/Figen ZKAN (1994): "Aktelin Balatt Tartma Geniliyor: 'Alevlik,
slm'la zdetir." Aktel, 27 Ekim-2 Kasm, 173: 22-25.
12

Ramsaur, "The Bektashi Dervishes and the Young Turkis, The Moslen World, XXXII,

1942; Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, c. I, ve III.

80 Yazlar

ALEVLERN TRKYEDEK MEDYA KMLKLER: ORTAYA IKIIN

SERVEN
Dr. M. Hakan YAVUZ
Wisconsin niversitesi retim yesi
SUNU
5 Aralk 1996da nde gelen Alevlerin liderliindeki Demokratik Bar Hareketi Trke
gazetelerde tm sayfa olarak yle bir haberle yer almt: Adlarmz farkl olabilir,
soyadmz Trkiye. Gnmz Trkiyesinde her geen gn kendilerini Trkten ziyade
Trkiyeli olarak gren yeni yeni etnik-din kimlikler ortaya kmaktadr. Mesel, siyas
kimliin lke ile ayniletirilmesi o kadar yaygn hale geldi ki, Trkiyenin nde gelen din
liderlerinden

Fethullah

Glen

Trk

slmndan

ok

Trkiye

Mslmanlndan

bahsetmektedir (Glen; 1995). Dahas, sabk slmc babakan Necmettin Erbakan da Trk
milleti yerine memleket evlatlar terimini kullanmtr. Din kimliin ve siyas kimliin bu
ekilde lke ile birletirilmesi Trkiyenin farkl din (Alev, Nurcu ve Nakibend) ve etnik
(Krt, Bonak, Arnavut ve erke) gruplarnn kendi kimliklerini n plana karmalarnn bir
neticesidir.
1980 sonras Trkiyesinde etnik ve din kimliklerin siyasiletirilmesi benim grme gre
farkl srecin bir neticesidir: Bunlar, yeni iletiim kanallarnn ortaya kp yaygnlamas,
okuma-yazma ve yksek eitim oranlarnn art, siyas ve ekonomik liberallemedir. Ayn
faktrler etnik-din bir hayal sahas da (zone of imagination) ortaya karmtr. Bu srelerin
devlet merkezli Kemalist seklarizmden Alev kimliini ayrtrmas ve slm siyas kimlikten
Krt kimliini ayran bir balang olmalarna ramen ben sadece iletiim srelerini ve
bunlarn toplum zerindeki etkilerini inceleyeceim.
Trkiyedeki iletiim alarnn dinamiklerini incelemek suretiyle kimliklerin doutan geldii
grnden ziyade, kimliin potada erimesi ve icat edildii grn ele alacam,
iletiime bal aratrmalar -bu hakiki veya otonom olduu iddia edilenler de dahil olmak
zerebtn kimliklerin gnlk hayallerimize yn veren yerel ve global fikirlerin bir sentezi
olduuna iaret eder. letiim kanallarnn sbjektif kimliklerin nesnelletirilmesi ve
dekonstrksiyon edilmelerini saladklar iin (Eickelman ve Piscatori 1996; 37-42)
Trkiyedeki

mevcut

kimlik

tartmalarn

anlayabilmek

iin

kimlik,

somutlatrma

(reifcation) ve medya arasndaki etkileim anlalmaldr.

Bu tebliin ilk blmnde siyaset ve toplumun yeniden hayal edilmesinde modern iletiim
alarnn sosyal ve siyas neticelerini ele alacam. Kimliklerin yeniden hayal edilme sahas
olarak iletiim alarnn genel erevesi verildikten sonra etnik ve din kimliklerin
manipulasyonunda iletiim alarnn rollerini inceleyerek Alev ve Krt kimliklerinin siyasetini
tahlil edeceim.

Yazlar 81

I
KMLK HAZIRLAMA ALANI OLARAK LETM ALARI
Kimlik oluumu ve tannma mcadelesinde yeni iletiim alar nemli bir rol oynamtr,
iletiim alarndan bir manipulasyon, kimlie dair farkl ve birbiriyle mcadele eden
kavramlar barndran alan ve yerel kimlikleri ve sosyo-siyas meseleleri globalletiren bir
alan kastediyorum. Medya, gazeteler, radyo, internet web siteleri, dergiler ve televizyon hi
de sabit bir alan deildir. Manipulasyon alan olmalarna ilaveten kltrler ve kimliklerin
oluumunda dinamik ve gl birer kurumlardr. Trkiyedeki zel TV kanallar, radyolar,
internet alar, gazeteler ve dergiler gibi medya kurulular etnik-din giriimcilerin mill
tarih ve kimliklerinin ecerelerini dzenlemek, yaymak, merulatrmak ve yeniden icat
ekmek suretiyle kamusal alana kmak iin yeni alanlar hazrlayp tehiz etmektedir [1].
Siyas kimliin yeniden hayal edildii temel alanlardan birisi de etki alan genilemekte olan
medya kurululardr. 1990'larn ilk yarsnda TV, radyo, sreli yaynlar ve gazetelerin
oalmas kltrel giriimcilere tandk (cognitiue) ve duygusal (affective) yerel balantlar
yeniden hayal edebilecekleri (re-imagine) yeni siyas frsatlar vermitir[2]. Trkiye, medya
kurulularnn saysnn en ok olduu Mslman lkelerden birisidir[3]. Trkiye, 10 lke
apndaki gazetesi; 400 yerel TV istasyonunun yansra 20 lke genelinde ve 35 blgesel
yayn yapan TV istasyonu ve 41 lke apnda, 120 blgesel ve 1234 yerel yayn yapan radyo
istasyonlaryla her hangi bir dier Mslman lkeyi ok geride brakmaktadr. Bu eitli
iletiim aralar kamusal alann snrlarn genilettii gibi, kimliklerin kltrel olarak retimi,
dalm ye nesnelletirilmesinde olduka etkilidir.
Bu yeni medya kurumlan Trkiyede ahlktan modaya ve hatta dine kadar pek ok alanda
yeni fikirleri gelitirmekte ve yeniden oluturmaktadr. Mesel, medya Krt ve Alev
toplamlarna yerel, siyas ve sosyal ilgiler ile kimliklerin harekete geirilerek uluslararas
ilgiler ve ajandalara girmesi iin pek ok imkn sundu. Dahas, bir zel TV kanal, Star 1,
daha nceden tabu olan konular hakknda yayn yapt ve 1992de Show TV, kanal 6, Flash
TV, HBB, ATV ve TGRT televizyon pazarndaki rekabete dahil oldu (Nokta, 1991). Bu yeni
kltr, mesaj, ereve ve yazl basn siteleri neticede letiimciler (medya ahsiyetleri, fikir
retici ve satclar) ile (dinleyen, tketen, telefon ederek, yazarak ve istasyon veya kanal
deitirerek reaksiyon gsteren) dinleyici/halk ve bu iletiimi hukuk sistem ile dzenlemeye
alan devlet arasnda bir iletiim dodu. Dinleyici, devlet politikasn dzenlemek isterse
halk (public) olmaktadr. Dahas, devlet tek bir homojen kurum olmad gibi, birbirinden
farkl, hatta atan kurum ve ahsiyetlerden olumaktadr. Mesel, Krt ve Alev kimlikleri
hususunda tek bir devlet politikas olmayp birbirleriyle atan politikalar vardr.

Organik entellekteller iin bir modern habitat olarak medya

Gazeteler ve dergiler yerli entellektellerin gelimesi iin bir habitat oluturmakta ve toplum
iinde fikirlerini yaymak suretiyle siyas bilinlenmeyi salamak iin hayat nem tayan bir
aratr. Bu medya kurulular sayesinde organik entellekteller kimlik arama hareketinin
oluumunda nemli bir konuma sahiptir. Szl iletiimden yazya gei geleneksel din
ulema

veya

dede'den

yeni

medya

kurulularnda

yerleim

imkn

bulan

ehirli

entellektellere gei olmutur. Bu yeni iletiim kanallar bilgiye dayal yeni bir sosyal
hiyerari oluturmutur. Gnmz Trkiye'sinde Alev ve Krt kimlikleri oluumunda, slm

82 Yazlar
ve Trk kimlii oluumunda kullanlan kalplar ve stratejiler deitirilerek uygulanmtr.
Dahas, yeni iletiim teknolojisinin yardmyla aznlk gruplar kendi yerli zelliklerini
evrensel

kavramlarla

ifade

edebilmilerdir.

Dolaysyla,

yeni

iletiim

sistemlerindeki

gelimeye paralel olarak kltrler ve kimliklerin melezlemesine (ereolization) ahit

olunmaktadr (Hannerz, 1987; 1989).
Bu yeni iletiim alan kimliklerin yeniden belirlenmesi, mill menfaatleri, toplumsal snrlar
ve hakimiyet kavram zerinde olduka etkilidir. ncelikle, gelimekte olan sosyo-politik
alanla ba edebilmek iin daha soyut ve esnek referans ereveleri sunabilme imkn
salayarak bilginin retimi ve kontrolnde otoritenin el deitirmesine yol amtr. kinci
olarak, slmc TV kanallarnn ideolojik programlar sayesinde 'gizlenmi dierleri' ile uzak
dierlerini evlerimizin iine kadar getirmektedirler. Mesel, zel TV kanallar Alev
uygulamalar, homoseksellik., feminizm, Krt milliyetilii ve daha nceden tabu olan pek
ok konuyu tartmaya amlardr. Bosna katliamnn yaynlanmas slmc TVlere, Avrupasever (Europhile) Trk elitlerinin uygun olmayan tavrlarn ve Avrupallarn Mslman
Bonaklar elimine etmekteki kararllklarn gstermek imknn sunmutur.
Modern

iletiim alar

1990'larda

siyas kimliklerin

oluumu

ve

bunlar

arasndaki

mcadelenin arlk merkezi olmutur. Kimlik yaratclar, kltrel giriimciler ve kamuoyu

ynlendiricilerinin hepsi bu yeni medyada kendilerine bir yer edinme abasndadrlar. Bu yeni
iletiim alar ayn zamanda hem eski kimlik snrlarn ortadan kaldrmakta ve hem de altmill/din toplumlarn yeni snrlarn belirlemektedir. Yeni iletiim alarnn artmasyla
mahalle Kuran Kurslar ve dedelerin eitimi yoluyla sosyallemenin yerel mekanizmalar
giderek

egemen

otoritelerini yitirmektedirler

ve artk

halk

kimliklerin

ve fikirlerin

oluumunda katlabilecekleri bir otoriteyi tesis etmenin yollarn aramaktadrlar.

Yeni iletiim alar ve zelletirme vastasyla globalleme

Krtler ve Alevler, slm hareketlerin yeni dalgasnn nasl yeni iletiim kanallaryla aznlk
bilincinin oluturulmasn saladklarna en iyi rnek tekil etmektedirler. Medya bir
homojenlie yol amam ama onun yerine yerel ve global kimliklerin ve devlet-merkezli
Trk mill kimliinin yeniden ortaya kmasn salamtr. Trk Snn kltr ve Krt veya
Alev kltr arasndaki ilikinin tarihi hep direnme, kltrlenme ve dn alma ile doludur.
Aslnda, gnmz Krt ve Alev kimlikleri Paris, Londra, Berlin (Mandel, 1990) ve Brksel'de
nemli lde oluturulmakta ve Trkiyeye Krt MED-TV ve Berlinde kurulmu olan Alev
Alcanlar TV gibi yeni iletiim aralaryla yanstlmaktadr.
Krtenin standartlatrlmas 1983 ylndan beri devam edegelen bir sretir ve MED-TV bu
hayali Krt milletini uydu yaynlar sayesinde yaratmaya almaktadr. Bu medya kanallar
halkn bilincini dorudan ynlendirmemektedir. Bunun yerine, global fikirlerin yerel dille
ifade edilebilecei, medyann ilemesini dzenleyen kurumsal kaideler ve medyann
toplumdaki etkisi medya mesajlarnn iine gizlenmitir.
Bu gelimeler balamnda halk yeni global anlamlar kendi yerel kltrel erevelerine
yerletirmeye

balamtr.

vurgulanmasnda

Hadiseler,

yorumlayc

rol

nesneler

olan

kimlik

ve

karlkl

ereveleri

eylemlerin
hep

medya

nemlerinin
tarafndan

oluturulmakta ve tketilmektedir. Medya toplumda nasl doru davranlaca konusunda bir

rnek tekil etmekte ve iyi hayatsn nasl olmas gerektiini gstermektedir. Bu deerler
zerindeki rekabet medya alar vastasyla oluturulmakta ve sunulmaktadr. Dolaysyla,

Yazlar 83
Trkiye'de medya alarnn oalmas ve zelletirilmesi mevcut kimlik tartmalar ve
nesnelletirilmesine katkda bulunmutur. TV alarnn ticar irket haline gelmeleri onlarn
asl fonksiyonlar olan eitim ve devletin tasvip ettii bilgi kayna olmaktan elenceye doru
kaydrmtr. Hatta, Kanal 7, Samanyolu TV ve TGRT gibi kendi kendilerine yn veren slmc
TV kanallar bile slm'n nesnelletirilmesine yardm etmilerdir. Geni bir izleyici kitlesi ve
reklm pazarndaki paylarn ellerinde tutmak iin ok eitli programlar yaynlama
hususunda Trkiye'deki zel TV istasyonlarnn kendi aralarnda bir rekbet sz konusudur.
Mesel, Ali Krcann Siyaset Meydan imdiye kadar bastrlm konularn halka almasnda
bir arena olmutur (nc, 1995).
Dahas, bu tr talk-showlar ticar sebeplerden dolay slm ve Alev perspektifleri de dahil
olmak zere ok geni bir perspektif yelpazesini yaynlamaya zorlanmlardr. evreden
pop-mzie kadar hemen hemen her mevzuda mutlaka slm ve Alev grn
sunabilecek bir ilim adam vardr. Buna ilaveten, slmc TV kanallar ve Alevi radyo
istasyonlar ayn pazar ortamnda rekbet etmekte ve srekli olarak sosyo-ekonomik
konular slm veya Alevlik adan ele almak suretiyle din kurallara ne kadar bal
olduklarn gstermektedirler. Bir bakma, yeni slm, Glenin tabiriyle Trkiye slm ve
Alev kimlii televizyonlarda ve ayn irkete mensup radyo ve gazetelerde yaratlp
satlmaktadr.
Medyann zelletirilmesi ve siyas haklarn artmasyla pasif alglamaktan veya tek ynl
yayndan letiimci alar vastasyla aktif giriimcilie doru ciddi lde bir deiim
yaanmaktadr (Snmez, 1996). Mesel, popler radyo istasyonlarndan birisi olan AKRARadyo eyh Esad Coann lideri olduu bir Nakibend tarikatna aittir. Dinleyiciler istedikleri
takdirde Nakibend eyhine telefon

edebilir, hatta geleneksel protokol kurallarna

uymayacak gibi grnse de soru sorabilirler. eyh ve program yapmclar dinleyicilerden

zel bir grup ve hayali dierlerini hedef almaktadrlar. Alev Mozaik

Radyo da

dinleyicilerinin kimliini belirlemek iin Snn Mslmanlar hakkndaki tabu konular ele
almaktadr. Bir bakma, dinleyiciler ayn Nakibend veya Alev ereveler ve yayn
yntemleriyle bir toplum oluturmaktadrlar.
Mali kaynaklar ve tecrbeleriyle kltrel-dayanma dernekleri yeni iletiim alarn sadece
merkeze cevap vermek iin deil ayn zamanda kimliklerini kamuoyuna sunarak kabul
edilmeyi amalamaktadrlar. Serbestlik kazanm zel radyo, TV ve yazl basn meknn
gzden drlmesini haber vermektedir (Arnheim, 1972; 226). Yeni topraklar ordular
tarafndan deil de medya kurumlar ve radyo dalgalaryla fethedilmektedir. Amir
Hassanpour (1995; 16) MED-TVnin birbirlerini ayran uluslararas snrlar ortadan kaldrarak
tarihte ilk defa devletsiz bir halk birbirleriyle iletiim kurmalarn salayarak glendirmitir.
Pek ok 'Krt gkyzndeki bamsz organn yeryzndeki hkimiyet iin tarih bir adm
olduunu hissetmektedir eklinde bir iddia ne srmektedir. Aslnda yeni iletiim alar
gkyznde ortak bir Krt kuruluu yaratmasna ramen, ayn zamanda Krt toplumu
iindeki farkllklara da iaret etmektedir. Zira MED-TVnin dili Kurmanci ve Trke olup
Trkiyede yaayan bir ok Alev Krt un konutuu Zazaca deildir. Trkiyede yaayan
Krtlerin asl dili olan Kurmanci Zazalar tarafndan anlalmamaktadr. Zazaca daha ok ran
dillerinin bir ivesidir. Zazaca konuanlar, ounluu Alev, kendilerini Krtten ziyade Zaza
diye adlandrrlar. Dolaysyla, dile dayal bir kimliin ortaya kmasna ahit oluyoruz (Mac
Kenzie, 1989).

84 Yazlar
TV, radyo ve uydu gibi yeni zel iletiim kanallar kamusal alann genilemiine yardmc
olmu ve yerel kimlikleri yukar ekerken global sylemleri de aa ekmitir. Mesel,
tannm talk-showcu Gner mit Snnler arasnda yaygn bir inan olan Alevlerin
aralarnda ensest ilikileri olduunu Interstar televizyonundaki showunda syleyince
stanbuldaki Alev toplumu Interstar TVnin nnde youn gsteriler yapm ve neticede
mit iini brakmak zorunda kalmt. Bu hadise, yeni medya kurumlarnn tarih nyarglar
tartmaya atn gstermesi bakmndan nemlidir. Mesel, bir slmc dergi olan zlenim
Alev ayini hakknda bir makale yaynlam, yazar da Alev dedesinin, Hseyin Orhon,
cemaata cem ayinine gelmeden nce gusl abdesti aln dediini duyunca Alevlerin gusl
abdesti almadklarna dair kendi inancm yklmt (Kanber, 1993; 13) demitir. Bu hadise
de Snnler arasnda Alevler hakkndaki kt imajn ne kadar derin olduunu ve medyann
stereotipleri ykmaktaki msbet roln gstermektedir.

II.
KMLKLERN DEM VE LETM ALANLARININ OLUUMU
Dou Trkiyede muhafazakr bir ehir olan Erzurumda yaygn bir deyim yledir: Son
asrda Trkiyede mslmanlar kez kblelerini deitirmek zorunda kaldlar'. Aslnda
Trk vatandalar bir nesil boyunca kimlik bakmndan kble deitirmek zorunda
kalmt: Toplumu bir arada tutma gc diyebileceimiz din (slm), dil (Trke) ve vatan
(Trkiye). Bir baka deyile, Trkiyedeki mill kimlik nce din, sonra dil ve son zamanlarda
vatan ile nesnelletirilmitir.
Osmanl Devletinin 1878 ile 1923 yllar arasnda dalmas esnasnda insanlar bir araya
getiren kollektif kimlik slm kimlikti. Abdlhamid (hkmdarl 1876-1908) mslman
millet ile devlet arasndaki zorunlu beraberlii merulatracak bir dizi resm ve gayr-i
resm kurumlar yaratmt. Mslman millet ve devlet arasnda bu beraberlik Cumhuriyet
devletinin tek tarafl kararyla resmen sona erdi. Mustafa Kemal Atatrkn reformlar ile
birlikte dinden ziyade dil, Trk ulus-devletinin oluturulmasnda birletirici faktr olmutu.
1920 ila 40'l yllarda Cumhuriyeti devlet potansiyel muhalefetin kltrel temelini ve onun
geleneksel tarikatlardaki kurumsal ifadesini yok etmeyi amalamt. Dolaysyla bu, slm
bir muhalefet kimliine brndrm ve Krt aznl da bu muhalefetci slm kimliin
iine dahil etmiti. Cumhuriyet etno-din farklln kaynaklarn millet oluturma projesi iin
bir tehdit olarak grm ve farkllklar ortadan kaldrabilmek iin btn gcn
kullanmt[4].
Milliyetiletiren (nationalizing) merkeze kar gerekletirilen isyanlarn derinliine tahlili
toplum tabannda siyas oluumlarn meydana geldiinin birer iaretidir. Tara blnmt
(segmented) ama zayf ve hareketsiz de deildi. 1924 ila 1938 yllar arasnda bir dzineden
fazla isyan meydana gelmiti. Toplumsal tepkinin ve organize muhalefet teebbslerine kar
alan davalar delil olarak yeterlidir (Tuncay, 1981). Ancak medya kanallarnn mevcut
olmasyla toplumsal gruplar fikirlerini merkeze kar dile getirebilmilerdir.
Trkiyedeki yeni iletiim patlamas kollektif temsilleri (collectiue representations) etkilemi,
yeni din otoriteler yaratm ve sivil toplumu birletirmitir. Yeni iletiim alar devlet
tarafndan meydana getirilmi (state-built) homojenliin krlmasn salam ve farkll n

Yazlar 85
plana karmtr. Haberleriyle, gizli ve bastrlm kollektif hafza ve tarihi yaynlamasyla
medya bir phecilik kayna haline geldi.
Trkiye artk kltrel ve ekonomik farkllklarn ifade edebilecei ok fazla sayda medya
kurumlan ve alarna sahiptir. Etnik (Krt) ve din (Alev, Nurcu, Nakibend) gruplarn kendi
gazeteleri olmasa bile en azndan birer dergileri vardr. Mesel Nurcu grubu internette de
(http://www.zaman.com) ulalabilen Zaman adnda bir gazete ile lke apnda bir kanal
olan Samanyolu TVyi kurdu. Nakibend gruplar da kamuoyunu ynlendirmek iin kendi
radyo istasyonlar ve sreli yaynlarna sahiptir. skenderpaa Nakibend tarikatnn lideri
Esad Coana gre iman cihad iin yeni bir alan medyadr ve dindarlatrmann snrlar da
radyo dalgalandr.
Ankaradaki Alev toplumunun 7 radyo istasyonu vardr0. Radyo Mozaik lke apnda
yaygnlamakta ve Alev ankaya TV de Trkiyenin baz blgelerine yayn yapmak iin
hazrlklarn srdrmektedir, dolaysyla, Alev kimliinin nesnellemesi iin yeni bir alan
daha almaktadr. Yazl medyaya alkn olanlar radyo, TV ve internet balantlarna kolayca
geebilmilerdir. Hem entellektel kapasiteleri ve hem de radyo veya televizyonu
sunabilecekleri yetimi bir halk tabanlan vardr.

Ortaya k Sreci: Atanm mttefiklikten hayali dmanla Alevler

Osmanl Devleti Alev toplumunu rann Safev Devleti nin beinci kolu olarak grm ve
onlara kafir ve sapklar olarak davranmtr (Imber, 1979). Alev toplumu merkez hkmet
tarafndan bir ka kez katliama uram ve Trkiyenin dalk blgelerindeki cra kylerde
yaamaya zorlanmlardr. Bu cra kylerdeki Alevler kendi din-siyas dnya grlerini
oluturmulardr. Bu kollektif, ama tecrit edilmi, dayanma psikolojisi Snn nyarglarna
kar koymann bir yolu olarak dhili snrlarn salam tutmada nemli bir rol oynamtr.
Kollektif Alev kimliinin dahil snrlar ortak davran biimlerinden ziyade haric tehditler
vastasyla belirlenmitir. Osmanl Devleti zamanndaki bu toplumsal bask tecrbesi Alev
toplumunu stikll Sava olmasa da Kemalist reformlarn asl destekileri haline getirmitir.
Alev toplumu Mustafa Kemalin slm kamu hayatndan kararak laik bir rejim kurma
amacndaki reformlarn memnuniyetle karlamtr. Yeni devlet her hangi bir etnik-din
cemaat 1923te imzalanan Lausanne Antlamas erevesinde tanmtr. Kemalist ideoloji
etnik-din farkll geri kalmln bir iareti olarak alglamtr. Ama ironik olarak,
Trkiyenin laikleme ve milliyetilik tecrbesi siyasilemi, alt-kltrel kimliklerin ortaya
kmasn salam ve bu durum toplumda gerilim yaratm ve ayrln hep ayrlklk olarak
grld bir ortamda kltrel oulculuu devlet-merkezli birlik ierisinde tutmaya alan
iki asker darbenin kayna olmutur.
ok partili seim sistemiyle uyur vaziyette olan kltrel dayanmalar siyasilemi veya
yenileri icat edilmitir. Bir demokratik seim sisteminde hemen hemen hi bir politikac
blgesel, etnik ve mezhep farkllklaryla alkal durumu grmezden gelemez. Alev cemaati
tarihi 1950 genel seimlerinde ismet nn (iktidar 1938-1950) hkmetinin basksndan ve
giderek ktleen ekonomik artlardan kurtulmak iin DPyi desteklemitir. Ancak DPnin
slmc (Snn) giriimlerde bulunmasyla Snn cemaat karsnda yine 'damgalanm
(stigmaticized) bir aznlk olduklarnn farkna varmaya balamlardr. 1957 seimlerinde
DPden desteklerini ekmiler ve CHPnin deimez taraftarlar olmulardr. Bununla birlikte,
17 Ekim 1966da bir grup Alev siyas giriimciler kendi mezhepi (confessional) partilerini

86 Yazlar
-Alev Trkiye Birlik Partisi-kurmulardr[5]. Partinin amblemi Peygamberin damad Aliyi
temsil eden bir aslan resmiydi. Parti 1969 seimlerinde % 2.8 orannda oy alarak Mecliste 8
sandalye ile temsil edilmiti.
nce devlet ve daha sonra da sol gruplar Alev kltrnn repertuarn Marksist fikirlerin
yerini sekler-ilerlemeci fikirlerin almas iin yerel bir kaynak olarak kullandlar (Mardin,
1982; Atalay, 1991). Alev cemaatnn slm heteredoks yorumu ve onlarn tarih boyunca
grdkleri eziyetler hep Alev folk iirlerinde yer almtr. Bu iirler sol fikirlerin yerel kayna
haline getirilmitir. Sol fikirlerle ibirlii ve Alev kltr, muhafazakr Snnlere Alevleri
komnist olmakla sulayabilme ans vermitir[6]. Alev ve Krt aznlklar zerine nde
gelen yetkin isimlerden Martin van Bruinessen de (1996: 8) gemite Alev isyanlarn
komnistlik ncesi hareketler olarak yorumlayan radikal sol Alevleri tabi mttefikleri olarak
grd" fikrini ortaya atmaktadr. Dolaysyla, Alev cemaat giderek sekler kuvvetlerin
mttefiki olmaktan 1970lerin sonunda komnist tehditin beinci kolu olmaya doru
ilerlemitir.
1980 ihtilal otoriteleri Alev ve Krt bilinlenmesine kar bir panzehir olarak Trk-slm
(Snn) sentezini ne srmlerdir. Durum byle olunca, Trk milliyetiliinin bu ekilde
slmlatrtmas Trk Alev cemaatn devletten daha da uzaklatrmtr. 1990larda Alev
cemaatndan pek ok kii polisi de kendilerine dman olarak grmtr. Bu kollektif Alev
psikolojisi Alev medyasnda ifadesini bulmutur. Mesel, nemli bir Alev cemaat lideri olan
zzettin Doan (1995) Alev cemaatna kar ak bir ayrmclk olduunu ve onlarn vali
yaplmadklarn veya askeri liselere alnmadklarn iddia etmitir. Doan (1995) mevcut
Alev kollektif psikolojisini de pek ok Alevinin devletin kendilerini resm dairelerde yksek
grevlere getirmediini dnmekte ve kendilerini kenara itilmi hissetmektedir eklinde
aklamaktadr.
1978 ve 1979da gerekletirilen katliamlarla ve sosyalist ideolojinin kyle Alev cemaat
yeni kimlik formlar aramaya balad. Snn-slm hareket de onlara Alev siyas kimliini
belirlemede bir nevi rnek ve balang noktas tekil etti. Sol ideolojinin k yeni
alanlarn ortaya kmas neticesinde Alev meselesi kltrel ayrmn asl kayna haline geldi.
Alev siyas bilincinin oluumunda Cumhuriyet, Milliyet ve Yeni Yzyl gibi sekler gazeteler
ve baz devlet kurumlan Alevlii Trk siyasetinde ykselmeye balayan Snn slm
harekete kar bir kontra kltr olarak grdler. Bu kurumlar Alev cemaatn laik blokun
tabi mttefiki olarak lanse ettiler. Cumhuriyet Halk Partisi srekli olarak Alev duyarln oya
dntrmeye alt. 1995 genel seimlerinden sonra pek ok siyas yorumcu CHPnin % 10
barajn ancak Alev cemaatnn oylaryla geebildiini iddia ettiler. Devletin giderek, ama
azimli bir ekilde, Snn-Trklk ile aynletirmesiyle Alev cemaat daha fazla tecrit
edildiini ve gvende olmadn hissetti.
Bu siyasilemi ve otonom Alev kimliinin aracn da iletiim alar, zellikle de yazl basn
oluturdu. Medya frsatlarnn ortaya kmasyla Alev entellekteller Kemalist laiklii Alevler
iin bir yapay kimlik olmaktan karp daha tutarl ve otonom Alev kimlii oluturmak iin
yazl medyay kullandlar. ounlukla devlet otoriteleri arasnda bir sava alan haline gelen
anti-Alev faaliyetler Alev cemaatinin 1990larda yabanclamasnda nemli bir rol oynad.
Bu mesele Trk-slm sentezinin devletin meruiyet zemini olmasyla daha da n plana kt,
zira devlet pek ok Alevnin gznde Snn-Trk toplumunun muhafz haline geldi.

Yazlar 87
1980ler eski devlet kontratnn, yani devletin btn din kimliklerin zerinde kalp tarafsz
bir ekilde btn vatandalarna eit uzaklkta hizmet etmesi fikrinin sonunu temsil eder.
1980li yllarda ihtilal sonras otoriteler tarafndan Trk-slm kltrel sentezinin kabul ve
bununla birlikte ehirleme ile okuma-yazma oranlarnn artmasyla Alev kimliinin
siyasileme sreci de balam oldu (Yavuz, 1996: 80-81).
Trkiye u anda Alev folk kltrnn entellektelleme ve siyasileme tecrbesini
yaamaktadr. Modernleme kltrel elitlere alt-kltrleri ynlendirme ve yeniden tarif
edebilecekleri ve kltrel ve siyas arenada kendilerine de bir yer edinebilecekleri yeni alanlar
yaratt. Yazl medya daha eletirel bir bilinlilik yaratt. Mesel, Alev kltrnn tarih
kkleri hakknda yazlan almalar hep Manichean [M.S. 3 ve 5. yzyllar arasnda rabet
bulan ve Zerdtlk mezhebinden esinlenip hem Allah hem eytana inanan bir mezhep] iyi
ve kt, adalet ve adaletsizlik ile hrriyet ve bask dualizmi erevesinde yaplmtr. Halife
Alinin oullar Haan ile Hseyine kar Emev yneticisi Yezidin mcadelesini anlatan
hikye fazilet ve adalete sahip olabilmek iin ac ekmenin deerini ortaya koymaktadr. yi,
Alinin ahsnda temsil edilmekte, Hseyin ve Hac Bekta-i Veli de mkemmel insanlarn
rnekleridir. Yezid, Osmanl sultanlar, mesel I. Selim zulmn somut rnekleridir. Burada
zerinde durulmas gereken bir baka husus da Mustafa Kemal'in Snn tahakkmden
kurtarc olarak grlmesidir.
Mevcut durum Alev cemaatn srekli' muhalefet eden bir aznlk haline getirmitir. Alev
hareketi kendi kimliini olutururken blgedeki dier etnik-din hareketler gibi kendi
alglanm dierine nisbetle benzeri bir ereveyi kullanmaktadr. Bir baka deyile,
Mozaik Radyo ve dergiler gibi iletiim alarn kullanmak suretiyle Alev siyas hareketi din
uygulamalar cemaatsel snr belirleyicilerine dntrmtr. Bu sre birbirinden farkl
cemaat elerini, siyas ynden hareketlilik salamak iin, nesnelletirir, entelektelletirir
ve ina eder. Neticede Alev din kimlii giderek bir etnik-din kimlik haline gelmektedir.
Bir Snn-slmc dergi olan zlenim, Alev kimliinin kamusal alanda iddiac oluunu ve
manipulasyon edilmesini yeraltndan k (Kanber, 1993) tecrbesini yaamak isteyen bir
cemaatn ritmik drts olarak sunmaktadr. 1990lar Alev rnesansnn kurulu yllardr.
Bu ortaya kn tecrbe edildii ve kimliin meydana gelip dzenlendii yerler de
sylemsel alanlardr (discoursive spaces). Trkiyenin byk gazeteleri Alev meselesi ve
kimlii zerine yaz dizileri yaynlamak iin birbirleriyle yara girmilerdi. Mesel 1995te
solcu-Kemalist bir gazete olan Cumhuriyet (Engin, 1995) Alevler Ne stiyorlar? bal
altnda bir hafta sren bir yaz dizisi yaynlamt, Bu soru beraberinde Alevler kimlerdir? ve
onlarn ne istediini renmek iin kim onlar adna konuacaktr? gibi pek ok soruyu da
getirmektedir. Bu nemli sorular Trkiyedeki kimlik hareketleri iinde ve arasnda mevcut
siyas sylemin nemli konulardr. Medya bu sorularn gndeme gelmesini salamakla
kalmayp dnyada benzeri durumlardan adaptasyon, dn alma ve katlm iin imaj ve
kavramlar sunan bir ara konumundadr.
Alev ilim adamlarna gre bir Alev, babadan oula geen bir din cemaatn yesidir. Bir Trk
antopolou olan Nur Yalman,
Alev ve Snn Mslmanlar arasndaki mezhep snrlarn slmn artlarnn farkl biimlerde
yorumlanmasna indirgeyerek ortaya koyar (Yalman, 1969: 53). Bu temel farklla iaret
eden argman kltrel farkllklarn ne zaman ve nasl siyasiletirildiini aklamaz. Toplam

88 Yazlar
Alev nfusunun genel Trkiye nfusunun (tahminen) % 15i ile % 30u arasnda deimesine
karn (Andrews, 1989: 48, 57)[7] u soru sorulmaldr: Sekler Trk veya Krt kimlii yerine
neden bir takm tavizler koparmak iin Alev kimlii kullanlmaktadr? nsanlar kendilerini her
zaman Alev olarak m grmektedirler?

Otoritenin Dededen Alev Entellektellerine Geii

Alevler insana maneviyatn merkezi olarak byk nem verirler ve ahsn dhil manev
varlnn Kurna eit derecede nemli olduunu dnrler. Alevliin uygulanmas iin
belirli bir mekn yoktur, zira beer uygulamalarnn okunmas ve disipline edilmesi iin tek
bir yol olmadna inanrlar. Alev inanc mminlerden imanlarn iselletirmeleri ve ellerini,
dillerini ve bellerini korumalarn ister. Gnlk konumalarda Alevler Trke. Krt Alevler
ise genel olarak Alev Krtler tarafndan konuulan bir Krte ivesi olan Zazaca'y
kullanrlar. Bununla birlikte, yin dili Trkedir (van Bruinessen 1996b). Alevlerin ou
kimliklerinin temeli olarak atalarndan gemeyi kabul ederler. Yani, kii Alev olarak doar ve
bir bakas asla Alev olamaz.
Alev kimliini oluturan materyel unsurlar unlardr: Saz (Anadoluda kullanlan bir
enstrman), cem (din tren ve uyumazlklarn giderilmesi iin Alev toplantlar) ve dede
(kutsal bir slaleden geldiine inanlan manev lider). Baz Alevler, ezoterik din bilgiyi
kontrol eden gezgin kutsal ahsiyetler olan Alev dedelerinin din otoritelerini kabul
etmektedir. Her bir dede ocak diye bilinen kutsal bir slaleye mensuptur. Baz dedelere gre
kendileri Peygamberin soyundan gelen seyyidtirler. Yerlemi ulema veya imamlarn aksine
bu dedeler gezgindirler ve srekli olarak Alev cemaatlarn ziyaret ederler, zira din yinlerin
belirlenmi bir zaman ve mekn zorunluu yoktur. Dolaysyla, dedeler Alev cemaatleri
arasnda birletirici fonksiyonu olan ahsiyetlerdi. Dedeler ok bilgili ayakl ktphanelerdi
ve bilgilerini kendi din anlaylar dorultusunda dierleriyle paylarlard. Neticede dedeler
lke genelinde ok iyi alan bir bilgi a vazifesini gryorlard. Snn ulemann aksine
dedelerin eitimi kurumsallamadndan dedeler Alev cemaat iinde ok daha geni bir
karizmatik liderlik hizmetini de f ediyorlard.
Bu akrabala bal din liderlik, yazl kltrn bilginin inasnda hakim ara olmasna kadar
Alev uygulamalarnn merkezinde yer alyordu. Dedelerin rol uzun zamandan beri tehdit
altndayd ve cemaatn liderlii roln ve oral kltrn yorumlanmasnn glabal fikirler
erevesinde yazya dklmesi iini yeni olumu olan bir entellektel snf yerine
getiriyordu. Mesel, Alev konularnda popler bir yazar olan Nejat Birdoan (1994a) dedenin
miras yoluyla geiini aka eletirmi ve Alevliin slmn dnda olmasndan tr bu
dedelerin Peygamber Muhammedin soyundan gelmelerinin mmkn olmadn (Birdoan,
1994b: 19-20) iddia etmitir. Baz Alevler, Brdoann Alevlii slmn dnda ayr bir Trk
inan sistemi olarak yorumlanmasna kar ktlar (Aktel, 1994). Dolaysyla, Alev kltr
ve inanlarnn yazya geirilmesinde hemen hemen hi bir rolleri yoktur. Alev kimliinin
temelinde dede olmasndan ziyade yazl medya kimliin kayna olarak gazeteleri ortaya
karmlardr.
Alev inancn dierlerinden ayrt eden karakteristiklerden birisi de onun oral kltre (yani
anlatmlar, iirler, arklar, efsaneler ve popler deyiler) dayanmasdr. Devletin basksndan
tr Alev cemaat din otoritesini akrabalk yoluyla kurumsallatrm ve kkl bir din
kurumlar ve fetvlar gelimemitir. Bu anlatmlar ve iirler iinde ideal bir Alev tavr

Yazlar 89
verilmitir. Dolaysyla, Alev cemaat i evlilikler ve szl anlatmlar ile mevcudiyetini
srdre gelmitir.
Eitim ve ehirlemenin artmasyla otorite hususunda nemli bir deiim yaanmtr.
Dergiye bal yeni bir din otorite ortaya kmaya balamaktadr. Artk geleneksel dedeler
deil de ayn zamanda modern niversite dereceleri olanlar hakim otorite olarak sayg
grmektedirler. Sekler

bir niversite eitimi ya

akrabala

bal

dede otoritesini

tamamlamak veyahut da bu otorite kaynan deitirmek iin kullanlmaktadr. Asl devrim,

szel kltrden yazl kltre geitir. Mesel, 1990larda Alev kimlii zerine yaplan
tartmalar medya kurumlarnn oluumuyla balamtr (Cumhuriyet, 1991). Cem, Nefes,
Kervan, ada, Zlfikar gibi Alev sreli yaynlar tartmann forumlar haline gelmeye
baladlar.
Yazl kltrn ikinci nemli etkisi de Alev kimliinin tarihletirilmesidir (Bender, 1993;
Bozkurt, 1990)[8]. nan ve uygulamalarndan tr Snn yneticiler elinde toplu ac ekme
miti mevcut Alev iddialarnda asl gc oluturmaktadr. Ortak atalar ve Osmanl basksna
dayanan bu kollektif hatrann oluumu ve yerine getirilmesi yazl eserler yoluyla popler
hale getirilmitir.
Alevler tarafndan yazlan hemen hemen btn kitaplarda Alevlerin tarihi, Snn yneticiler
elinde ektikleri aclar ile balar. Alev entellekteller birbirleriyle gelenein icad
hususunda ve ac ekmenin sunumunda yarmaktadrlar. Bu icat srecinde entellekteller
global fikirler balamnda insan haklar, demokrasi, hogr ve hrriyet (Zelyut, 1992)
kavramlarn kullanmak ve szel gelenei yeniden yorumlayarak hogrl ve demokratik bir
Alev kltr ortaya karmlardr. Bu yerel folk inanlaryla global kltrn harmanlanmas
veya din kltrn sekler kavramlarla okunmas standartlamay kolalatrmaktadr. Alev
kltrel giriimciler yeni iletiim alarn Alev folk inanlarn sistematize etmek ve
standartlatrmak iin kullanmaktadrlar. Alevlik zerine bu yeni literatr Alev kimliini
tarihiletirme ve yazya dkmeyi ama edinmektedir.
Medya, Alev kimliiyle alkal meseleleri gndeme getirmeye balam ve sadece bu
mezhebi kimlik oluum alannda bir tartma balatmakla kalmayp ayn zamanda Snn
medyann da bu ie ilgisini ekmitir (Yavuz ve nceolu, 1996). Nelerin yazlmas ve
merulatrlmas bu tartmann merkezindedir. Alev kltr ve uygulamalar hakknda
yazlan ve neredilen kitap ve dergilerin saysnda byk bir patlama olmutur. Trkiyedeki
Alev kimlik oluturulmas hususunda nde gelen bir Alman uzman olan Karin Vorhoffa
(1995:7) gre 1989dan 1990a geildiinde Anadolu Alevlii hakknda basn kampanyalar
ve kitaplarn okluu sadece Alevlik hakknda hkm srmekte olan sessizlii ortadan
kaldrmakla kalmayp ayn zamanda seklerleme, modernleme, geni lekli g ve
1970lerin siyas ihtilaflar neticesinde Alev cemaat ve onlarn din sistemlerini ele geiren
dalma srecine de bir son vermitir.
Bu neredilmi eserlerdeki tartma, hayal edilmi tarih ve hayal edilen gelenee mracaat
ederek Alev siyas kimliini yaratmaya almaktr. Bu ac ekmenin kollektif psikolojisini
yeniden canlandrma vastasyla gelenein icat edilmesi yeni neredilen eserlerin ana
temasn oluturmaktadr. Yaz sadece Alev szel geleneini merulatrmakla kalmayp ayn
zamanda farkl ve birbirine muhalif bir Alev bilinci de gelitirmektedir. Alevlerin kendi
aralarnda da yaz sosyal deimenin bir arac ve din otoritenin el deitirmesi anlamna

90 Yazlar
gelmektedir. Yaz siyas bilinlenmenin ina edilmesi ve yaylmas iin de gl bir aratr. Bu
balamda modern iletiim alanlar Alev kimliinin yeniden oluumu iin bir arena haline
gelmi ve iyi bir eitim alm ve mal olarak durumu yerinde olanlar da sreci
ynlendirebilme konumuna getirmitir. nemli bir tarih Alev ahsiyet olan Hac Bekta Veli
(v. 1290?) hakknda yaplan tartmalar ve bunun neticesinde ortaya kan literatr Hac
Bekta Velinin birbirinden farkl versiyonlarnn olumakta olduuna iaret etmektedir.
Mesel, baz ilim adamlar (ener, 1991; Zelyut, 1990) Hac Bekta Veliyi bask altndaki bir
toplumun devrimci lideri olarak gstermektedir. Bununla birlikte, baz Alev entellektelleri
Alev uygulama ve dnya grn tamamen slmn dnda grmekte ve dier bazlar da
onun slm kkleri zerinde durmaktadrlar.
Modern artlar Alev genleri iin Trk mill kltrnde ve global bir toplumda Alev
olabilmenin gerekli yollarn amaktadr. Yerel kimliin bu ekilde globallemesi Alevlere
kendi cemaatlerine ait olma veya ondan bamsz olma seeneini vermektedir. Eer cem,
saz ve dede Alev kimliini oluturan aralarsa, iddia edilen ilerlemecilik, hogr,
seklarizm ve insancl unsurlar da onun global toplumla balantsn tekil ekmektedir.
Medyann kullanmyla Alev genlii Atatrk ile Aliyi gsterilerinde birlikte kullanmlardr.
Mesel, Alinin resminin altna Alev genlii genellikle Rehber ve Atatrkn resminin altna
da nder yazmaktadrlar (Al Rehber, Ata nder). Dolaysyla, bu kltrel yeniden hayal edi
dini dind ile, yereli global ile ve gelenei modernlik ile birletirebilen entegre bir dnya
gr meydana getirmitir. Bir baka deyile, Alev kltr yeni iletiim alarnn getirdii
bu kavramlar ve fikirler ierisinde hayal edilmektedir. Fakat bu yeni iletiim eitimli Alev
entelektellerinin geleneksel dedelerden daha hkim bir pozisyona getirmitir.
Yeni iletiim alar insan haklar ve self-determinasyon ile ilgili sylemleri oturma odasna
getirmekle kalmayp yerel kltrn global fikirlerle birleme tecrbesi iin de alternatifler
sunmaktadr. Yeni Alev ihyacl kendi kimlii ve iddiac tutumunu demokrasi, hogr
ve insan haklan kavramlarn kullanmak suretiyle merulatrmaktadr. Mesel, nde gelen
bir Alev dergisi olan Cemin editr Abidin zgnay (1993: 13) seklarizm, demokrasi,
hukuk kurallar ve modernite Alevliin ayrlmaz paralan olduunu ileri srmektedir. Alev
rnei iletiim yoluyla kresellemenin snrlan ykt ve imajlarmz ve politikalarmz
standartlatrdna bir misal tekil etmektedir.

Sivas Hadisesi ve Alevliin Ters-yz Olmas

1990lar yeni medya kurulularnn ortaya k, dernekler, festivaller ve konferanslarn
dzenlemesi balamnda Alev kimliinin ortaya kma ahit olmutur. Festivallerin yansra
Alev yaynlar da siyas ve din hareketlenmenin temel unsurlar olmutur. Ayn sosyo-politik
alan ierisinde Alevliin farkl versiyonlar bu sembolleri kontrol etmek iin birbirleriyle
rekabete girmilerdir. Mesel, 2 Temmuz 1993 tarihinde nde gelen solcu Alev
entelektellerinin Pir Sultan Abdal anmak iin (mezhep ihtilflarnn kkrtlmaya msait
olduu) Sivasta toplandnda byk bir atma yaanmtr. Toplantda aynca Trkiyenin
nde gelen yazarlarndan ve Salman Rudinin The Satanic Verses adl kitabndan baz
blmleri tercme edip yaynlam olan ve kendisini aka ateist ilan etmi Aziz Nesin de
vard. Refah Partisi yandalarndan bir grup halk harekete geirmi ve toplantnn yapld
Madmak Oteline saldrda bulunulmu ve kan yangn neticesinde orada bulunan
entelektellerden ou lmt. Bu hadise ehrin emniyet gleri ve baz zel TV kanallar

Yazlar 91
tarafndan filme alnm ve polis ekimleri de zel TV kanallarna szdrlmtr. Bu film TV
istasyonlarnda hemen hemen bir hafta boyunca yaynlanmtr. Bu filmde polis kuvvetlerinin
aka kalabalktan yana olduklar ve onlar datmak iin her hangi bir aba sarf etmedikleri
grlmtr. TV kanallarnda gsterilen bu grntler farkl Alev gruplarn devlet ve Snn
ounluktan ayn ortak tavr grdkleri hususunda birlemeye yneltti.
Polis, devlet ve parlamentonun Alev entellektellere kar gerekletirilen bu katliam
karsndaki tavr Alev cemaat iin bir dnm noktasyd. Cemaat, devletin kendilerinin
devleti olmadn grd ve bu durum Alev cemaatnn gvenlii hususundaki endielerini
artrd ve hareketlilik ve kurumsallamalarn hzlandrd. TBMM aratrma komisyonu daha
nceleri alevlendirici konumalar yapm olan Aziz Nesini orada bulunarak provakasyon
yapmakla sulamas zerine polis de Alev cemaat muhafazakr bir Snn ehirde anma
trenleri

dzenleyerek

provakasyon

yapmakla

sulad.

26

Aralk

1994

tarihinde

mahkemenin 26 kiiyi 15 yl ve 60 kiiyi de 3 yl hapisle cezalandrmasna ramen gvenlik

endielerini ve Alev cemaatnn ierisinde pek ok kiiyi ayrmcla urad duygusundan
kurtaramad. Bu hadiseye reaksiyon olarak bir dizi Alev dergi, yaynlar ve radyo istasyonlar
Alev kimlii zerine siyas hareketlenmenin aktif bir arenas haline geldi.

Alev Kimliinin Mcadele Alan

Alev kimliinin mevcut hareketlenmesinin ilk eilimi szellikten yazya gei, ikinci eilim
ise Alev cemaatlarnn giderek artan derneklemeleridir. Bugn stanbulda lkenin eitli
blgelerinden gelen insanlar biraraya getiren (ou blgecilie dayal) 100den fazla dernek
vardr. Pir Sultan Abdal Derneinin bakan olan Murteza Demire (1996) gre Alevler
devletin resm politikas olarak alglanan Sivas hadisesinden sonra organize olmaya
balamlardr. Bununla birlikte, bu dernekler Alev elitleri arasnda iktidar mcadelesinin
merkezleri haline gelmi, bylece daha ok ayrla yol amtr. Alev inanlarnn rekbet
hlindeki versiyonunu sona erdirip tek bir temsilci messese kurmak iin 13 byk Alev
dernei stanbuldaki ahkulu Dergahnda 15-16 Ekim 1994te biraraya gelmilerdir[9].
Bunlar bir Alev Bekta Temsilciler Meclisi kurmaya karar vermilerdir. Meclis 19-20 Kasm
1994 tarihleri arasnda toplanm ve 15 kiilik bir ynetim kurulu semitir. Bununla birlikte,
Cem Vakf, Meclisten ayrlarak kendi bamsz yapsn kurmutur. Meclisin ilgilenecei en
nemli proje, Alev ritiiel ve uygulamalar hakknda ada Alevlii Buyruu ad altnda
ortak bir metin yaynlamakt. Fakat dahil ekime ve Alev uygulamalar ve szel gelenei
hakknda meru otorite hususundaki anlamazlk zerine kurul dalmtr.
Bu szel kltrn yazl medyada yazya dklmesi Alev kimliinin farkl versiyonlar iin de
yeni bir forum oluturmutur. Etnik Trkler ve Krtlerin de Alev mezhebinin bir paras
olmas hasebiyle yeni iletiim alarnn neticesinde farkl etnik, lisan ve eitim gruplar
arasnda bir mcadele alan haline gelmitir. Bir Alev kimliinin (devlet destekli siyas
kimliin aksine) ina sreci bir pazar ortamnda ve yeni iletiim alarnda gemesinden tr
daha dinamik ve hem ieriden ve hem de dardan mdahale edilebilmektedir.
Alev cemaat bu yeni ortaya kan modernitenin neticesinde dierlerinden ayrlarak
blnmtr. Mesel, krsal kesim Alevleri daha ok geleneksel ve Cumhuriyet Halk Partisi
taraftar olma eilimindedirler; kk ehir Alev cemaatleri siyas tavrlar bakmndan
blnm ve hkim Snn kltre daha uyumlu bir hale gelmilerdir. Bununla birlikte, krsal
kesimde domu ama ebeveynleriyle birlikte 1960 ve 1970lerde byk ehirlerin varolarna

92 Yazlar
g etmi Alev nesli daha devrimci fikirleri desteklemektedir. Bu son grup Alev cemaat
arasnda yaplmakta olan kimlik tartmasnda daha hkim durumdadr, zira bunlar eitimli
ve yerel fikirlerden evrensel kavramlara daha kolay gei yapabilmektedir. Mesel, nde
gelen Krt-Alev siyasetilerinden Ali Haydar Vezirolu yle demektedir: Eer Alev
genliini biz eitip kontrol altnda tutamazsak bu durum siyas ortamda bir ihtilafa yol
aacak ve bunun bedelini de cemaat deyecektir. Demokratik Bar Hareketini yakn
zamanlarda siyas bir partiye dntren Vezirolu, dernekleri de ar sol ideolojinin eitim
merkezleri olmakla eletirmitir[10].
Bu ehirli nesil daha sekler bir din yaratmaya almakta ve kendilerini de Snn-slm
harekete

muhalif

olarak

konumlandrmaktadrlar.

Bununla

birlikte,

Alev

kimliinin

oluturulmas Trkiye devletinin hudutlaryla snrl deildir, zira asl saik ve mal destek
Avrupadan gelmektedir. Alev cemaati, yerel TV istasyonlar ve dergileri ile Avrupada
olduka iyi bir biimde organize olmutur ve Trkiyedeki siyas hayatta belirleyici bir rol
oynamaktadrlar. Mesel, Berlindeki Alev cemaati Al-Gl dergisi, Alcanlar radyo istasyonu
ve haftada 4 saat yayn yapan Alcanlar TV kanalna sahiptir (Zaptolu, 1995).

Alev Kimliinin Siyas Unsurlar

Giderek artan eitim ve iletiim alan yeni taleplere uygun ve daha soyut bir malumat
daarc gerektirdi. Bu da Alev kimlii ve Alev inan sisteminin akliletirilmesinin yeniden
ele alnmas srecini balattrd. Bununla birlikte, akliletirme iddia edildii gibi ne tek bir
ekle sahiptir ne de basitten mrekkebe doru gitmektedir.
Birbirleriyle mcadele halindeki iki Alev dergisi tarafndan iki eit Alev kimlik modeli
empoze edilmeye allmaktadr. Son yllarda etnik, blgesel ve snfsal dayanmann etkili
olduu dahil Alev rekbeti Snn ounluk karsndaki haric snrlar amtr. lk grup st
snf Alevlerin kurmu olduu Cem Dergisi etrafnda toplanmlardr. Yaklak 25.000 tiraj
olan Cem Dergisi devlet ve Trk milliyetilii taraftan gibi grnmektedir. Bu dergi geni
oranda, slmn Alev anlaynn Trklerin (yar gmen) Islm alglay biimindeki Trk
ilim adamlar gruplarnn grlerini yanstmaktadr (Ersz, 1977; Flal, 1994). Cem
Dergisinin yayn kurulu liberal ekonomik dzen taraftar olup Alevliin resmen tannmasn
ve bir devlet kurumu olan Diyanet leri Bakanlna entegre olmasn istemektedirler. Trk
Alevlerin hkim durumda olduu bu grup Alevlii dahil slmn esas olarak
sunmaktadr. Cemde yaynlanan makaleler Alevliin kklerini Kuran ve Ahmed Yesev ile
Hac Bekta Velinin Trk kltrne dayandrlmasna zen gstermektedir (Noyan, 1995:
847). Cemdeki bu makaleler seklarizm, modernlik ve insan haklarnn Alev retisinin
deimez paralar olduuna vurgu yapmaktadr. Cem Vakf Alevlik zerine stanbulda 2627 Mart 1996 tarihlerinde ilk uluslararas konferansn dzenlemi ve devletin Alevlii
Diyanet leri Bakanlna entegre etmesini istemitir (Aydn, 1996; amurolu, 1996).
Bir Alev dedesi ve Galatasaray niversitesinde Uluslararas likiler profesr olan zzettin
Doann liderliindeki bu grup, Alev kimliinin Trklk ve slmcln bir sentezi olduu
ve onun daha toleransl olan slmn Trk anlay grn savunmaktadr. Doan, bizzat
devletle ibirlii yaparak Trk-merkezli bir Alev kimliinin ina edilmesini salamak zere
Cem Vakfn kurmutur. Doan, devletten Diyanet leri Bakanlnda bir Alev seksiyonu
amasn; okullarda Alevlik derslerinin verilmesini; TV ve radyo istasyonlarnda Alev inan
sisteminin akland programlar yaplmasn istemektedir (Doan, 1995b). Dahas, Alevlii

Yazlar 93
Kemalist seklarizmin tabi destekisi ve garantr olarak sunmaktadr. Doann durumu
otoritenin dinden siyasete kaydrlmasna iyi bir misal tekil etmektedir. Doann kendisini
gsterdii ve dinlettirdii mass medya, talk showlar ve radyo programlar bu otorite
kaymasnda nemli bir rol oynamtr. TVde grnmelerinden tr Doan ve baz dier
entellekteller Alev kltrnn otoriteleri olarak yer edinmilerdir. Medyaya bal bu
otoriteye ilaveten kiinin yapt i de otorite kaymasnda nemli bir faktrdr. Alev kimlii
iin din destek gereklidir ama bu yetmemektedir. Bilim, gvenilir bilgi retme metodu
olduundan yksek eitim alm veyahut da niversite sisteminin iinde bulunanlar Alevliin
otorite sahibi kaynaklan olmulardr.
Baz devlet grevlileri sadece Snn slm kullanmakla kalmayp ayn zamanda Alevlii Krt
milliyetiliinin siyasilemesini ntralize etmek iin de kullanmaktadrlar. Diyanet leri
Bakanl da ilk defa ileri gelen Alev toplum liderleriyle bir dizi toplantlar dzenlemitir
(Aygn, 1991). Yan devlet kuruluu olan Trkiye Diyanet Vakf da 22 ubat 1992de Alev
inan sistemi ve slm hakknda bir konferans dzenlemitir (Mert, 1992). Trk-slm
sentezinin nde gelen teorisyenlerinden olan Sleyman Hayri Bolay (1995) Diyanet leri
Bakanlnn konuyla ilgili grn yle zetlemitir: Trk Mill Kltr egemen
kltrdr ve Alevlik de bu Mill Trk kltrnn bir alt kltrdr. Cem Dergisi nin
etrafndaki ilim adamlar da bu devlet merkezli Alev kimliini bir alt kimlik olarak takdim
etmektedirler. Yakn bir gemite yaplan Alev-Devlet ilikileri hakkndaki uluslararas
konferansta

Alev

yorumunun

slmn

Trk

versiyonu

olduu

eklinde

bir

gr

belirtilmitir. Bu da ne geleneksel dedelerin ne de cemevinin Alev kimliinin kaynaklar

olmayp aksine, artk Alev kimliini icat ve lanse edebilecek, ynlendirebilecek ve yeniden
belirleyebilecek daha gen, eitimli ve batllam entelektellerin n plna ktnn bir
gstergesidir.
Cem Dergisinin Alevliin Trk slmnn ayrlmaz bir paras olduu eklindeki takdimi,
Alevlii Trk slmnn aksine bir Krt dini olarak gren Cemid Bender (1991) tarafndan
acmaszca eletirilmitir[11]. ounluu Zazaca konuan Krt Alevleri evrenselliklerini ifade
edebilmek iin Marksist terminolojiyi Alev sylemine dahil etmeye almaktadrlar.
Siyas olarak Marksist ve devlet aleyhtar olan Pir Sultan Abdal Dergisi Alevliin kklerinin
slmda olmayp sadece slmdan etkilendii grn savunmaktadr. Mesel, Pir Sultan
Abdal Derneinin de bakan olan Murtaza Demir (1993) Alevliin amac ve insan haklarn
anlay bakmndan slmdan farkl olduu ve kklerinin slmda olmayp slmdan
etkilendii grn ileri srmektedir. Devlet sistemi tarafndan asimile edilmekten
korktuklar iin de Diyanet leri Bakanlna katlmay da reddetmektedirler. Bakanlk
tarafndan devletletirilmeye de kardrlar.
Cem ve Pir Sultan Abdal tarafndan sunulan Alev kimliinin bu iki ucu arasnda bir dizi farkl
gr yelpazesi de mevcuttur. Mesel, popler bir Alev kuruluu olan Hac Bekta Dernei
Alev kimliini devlet aleyhtar ve daha ok topluma ynelik Anadoluya mahsus slm ve
Trkln alglanmas olarak takdim etmektedir. Dede gibi geleneksel Alev kuramlarnn
zerinde durmaktadr. Pir Sultan Abdal Dergisinin aksine orum ve Amasyadaki Aleviler
dzenli olarak camiye gitmekte ve kendilerini ia anlayna uygun grmektedirler. Eski
orum milletvekillerinden Cemal ahin, Alev kimliini slmn i anlayyla edeer
tutmaktadr (ahin, 1995).

94 Yazlar
1993 Sivas hadisesinden sonra Alevler daha ok kimliklerini ortaya koymaya baladlar ve
devlet karsnda farkl bir etnikdin grup olduklarna giderek daha fazla vurgu yapmaya
baladlar. Bu yeni Alev kimliinin ortaya konulmas hadisesi iyi bilinen ailelerin ve
slalelerin ecereleri ve tarihte meydana gelmi bir dizi zulm grme olaylarnn
gncelletirilmesi gz nne alndnda farkl bir karaktere sahip olduu grlmektedir.
Ortak deerler (ritel uygulamalar, szel gelenek, ynlendirmeler) ve (dierleri karsnda
biz olmaya sevmeden) snrlara ilaveten Aleviler arasnda giderek artan ve yazya dklmek
suretiyle objektifletirilen siyas bilinlenme de mevcuttur. Trkiyenin etnik-di aznlklar
arasndaki bilinlenme kaynaklar onlarn hepsinin ortak olarak siyas baskya maruz
kalmalar ve kt ekonomik artlardr.
TV ve radyo bu hisleri poplerletirmekte ve Alev cemaatn daha nce mmkn olmayacak
bir biimde hareketlendirebilecek yeni bir iletiim a sunmaktadr. Mesel, bir grup silahl
insann 12 Mart 1995 gn stanbul Gaziosmanpaa semtindeki Alev kahvelerine ate ap 2
kiiyi ldrmeleri ve 3 kiiyi de yaralamalar devlet ve Alev cemaat arasndaki nazik ve
mulak snr iyice belirgin bir hale getirmitir. Polis aratrmalarnda yava davranm ve
semtte yerel polis karakolunun da saldrda rol alm olmas ihtimali zerine dedikodular
kmtr. Bu sylenti daha nce gzaltnda bulunan bir Alevinin ayn polis karakolunda
ldrlmesiyle birleince zaten devlete kar olan Alev cemaatn tahrik etmitir. Radyo ve
TV kanallarnda verilen haberlerde getii gibi, stanbulun baka yerlerinde bulunan Alevler
semte akn etmilerdir. Hadiseyi haber yapmak zere TV kameralar ve gazeteciler blgeye
ulanca da gstericiler daha da sertleerek iddete bavurmulardr. Daha sonra da
gstericiler polis karakolununun etrafn sararak adalet isteinde bulunmular ve bir grup
silahl gsterici karakola ate etmeye balaynca polis de karlk vermitir. atma ou
Alev olmak zere 22 kiinin lmyle sona ermitir. Bu hadiseden sonra artk Alevlik
devletin adalet ve insan haklarn inkr etmesinin bir sembol haline gelmitir.
Sivas ve Gaziosmanpaa'da meydana gelen toplu atmalar yeni iletiim aralar, giderek
artan eitim seviyesi ve siyas ile ekonomik liberalizmin Trk toplumunu deitirdiini ve
nceleri bastrlm kimlikleri siyasiletirdiini gstermektedir. Bu ge etnik-din z
mill potadan ayrmtr. Binaenaleyh, mill Trk kimliinin paralanarak Alev ve Krt
kimliklerinin ortaya karlmas etki alann giderek artran yeni iletiim aralar vastasyla
meydana gelmitir. Trkiyedeki kimlik tartmalar iki ynl bir paradoksu da ortaya
karmtr: Modern Krt ve Alev kimlikleri ticaret ve iletiim aralaryla objektifletirilmi,
fakat Alev ve Krt milliyeti kimlikleri sbjektif olup antik tarihte kklerini bulmutur; bu
kimlikler nfusun byk bir ksmn harekete geirebilecek bir siyas gce sahiptir ama
felsef olarak tutarsz ve paralanmaya eilimlidir. Zira snf, blge ve ive farkllklarndan
doan Alev ve Krt cemaatlar arasndaki elitlerin rekabeti de sz konusudur.

Sonu
Bu makale, insan haklarnn global sylemleri ve etnik ile din kimliklerin tannmasna dair
tartmalarda yeni iletiim alarnn nemli bir siyas alan olduklarn gstermektedir. Bu
alar yeniden hayal edilmi, Krt ve Alev kimliklerini ina etmek ve yaygnlatrmak zere
editr, gazeteci, talk-show programclar ve roman yazar olarak alan yeni bir kltrel
giriimci snfnn ortaya kmasna imkn tanmtr.

Yazlar 95
Yeni iletiim alar ayn zamanda ortak bir kimliin bilincini glendirmi ve farkll gz
nne sermitir. Mesel, MED-TV Trkiyedeki Snn Krtler arasnda Kurmani dilinin
standartlamasnda nemli bir rol oynam, fakat Zazaca konuan Alevler ile Soranice
konuan rakl Krtler gibi rekabet halindeki alt-mill bilincin olumasn da salamtr. ran
ve Irak Krtleri PKK yanls Trkiye Krtlerinin mcadelesine ve Kurmaninin standart Krt
dili haline gelmesine kardrlar ve bu hareketi baz Trkiye Krtlerinin egemenlik kurma
abalarnn bir gstergesi olarak knamlardr.
Daha

nceki

iletiim

teorilerinin

mill

entegrasyonu

salayacaklarna

dair

ngr

gereklememitir. Yeni iletiim alanlarnn ortaya kmas etnik ve din gruplara Krt dnya
grnn yaratlmasna imkn vermi ve onlarn bir millet olarak ortaya kmalarna yardm
etmitir. 1980'lerde siyas ve ekonomik alanlarn genilemesiyle Alev kimlii giderek bir
siyas mezhepi kimlie brnmtr.
Alev ve Krt rnekleri yeni iletiim teknolojilerinin bu kimliklerin siyasileme ve
deimelerinin ekilsiz ve dank olmaktan ok uzak olduklarn gstermitir. Szel
doktrininin sistemletirilmesi tecrbesini yaamakta olan Alev cemaat rneinde szel Alev
ibadetleri ve inanlarnn dahil bir seklerlemesi de grlmektedir.
Aadan yukarya doru gerekleen Alev ve Krt kimlik oluumu Trkiyedeki medya
patlamasyla birlikte meydana gelmitir. Yeni iletiim alar siyas bilince sahip elitlerin
fikirlerini yaymalarna pek ok imknlar vermitir.* Trkiyedeki iletiim patlamasnn etkisi
yeni farkl dilleri konuan ve farkl dinlere sahip etnik kimliklerin kamuoyuna duyurulmasn
da salamtr.
Sh: 57-87

Kaynak: Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 28, Tarihi Ve Kltrel Boyutlaryla

Trkiyede Aleviler Bektaler Nusayrler, slm limler Aratrma Vakf Ensar
Neriyat: 61 Aralk 1999, stanbul

BBLYOGRAFYA
Ali, K. (1996). Med-TV Neden Susturulamyor? Zaman, 3 Kasm; aynca bkz.
MED-TV http://www.zaman.com, 3 Kasm 1996.
Andrews, Peter Alford, (ed.) (1989). Ethic Groups in the Republic ofTurkey, Wiesbaden:
Reichert.
Arnheim, Rudolf (1972). Radio: An Art of Sound, New York: Da Capo.
Atalay. Besim (1991). Bektailik ve Edebiyat, stanbul: Ant Yaynlar, 2. basm. Ayata, AyeGne (1995). Cumhuriyet, 2 Nisan.
Aydn, Erdoan (1996). Devleti Alev Konferans, Cumhuriyet,6 Nisan.
Aygn, Hakan (1991). Diyanet Alevlere Alyor, Cumhuriyet,11 Aralk.
Aziz, Aysel (1991). Star Iin mesrulatrlmasnn03'ks, Medya,4, No. 9, s. 12-19.
BadlI, Rafet (1991). Krt Dosyas, stanbul: Cem Yaynlan.

96 Yazlar
Bender, Cemid (1991). Krt Uygarlnda Alevlik, stanbul: Kaynak Yaynlar.
___ (1993). Oniki mam ve Alevilik, stanbul: Berfn Yaynlar.
Birdoan. Nejat (1994a). Anadolu'nun Gizli Kltr: Alevlik, stanbul: Berfin Yaynlan, 2.
basm.
-- (1994b). Alev Aratrmac Nejat Birdoan Esas Tartmay Balatyor,
Aktel, no. 172: 19-20.
Bolay, Sleyman Hayri (1995). Gnmzde Alevlik ve Bektalik, Ankara: Diyanet Vakf
Yaynlar.
Bozkurt, Fuat (1990). Alevliin Toplumsal Boyutlar, stanbul: Tekin Yaynlar. Brown, James
(1991). The Turkish Imbroglio: Tts Kurds, Annals, AAPSS, no. 541 (Eyll): 116-129.
amurolu, Reha (1996). Din hizmetleri nasl yaplmal?, Milliyet, 3 Nisan.
___ (1992). Tarih, Heterodoksi ve Babailer, stanbul: Metis Yaynlar.
. -- (1993). Dnyordu Bektalikte Zaman Kavram stanbul: Metis Yaynlar.
Demir, Murteza (1996). rgtlenmek Hala Yasak, Yeni Yzyl, 3 Mart.
___

(1993). Pir Sultan Abdal Dergisi, ubat.

Doan, zzettin (1995a). Cierciime delik delindi, Zaman, 19 Mart.

-- 11995b). "Hac Bekta seviyorsanz, gvercini uurmaksnz, hem de incitmeden,
Milliyet, 17 Austos.
Eickelman, F. D. ve J. Piscatori (1996). Mslim Politics, Princeton: Princeton University Press.
Ersz. Mehmet (1977). Trkiye'de Alevlik-Bektalik, stanbul: Ota Matbaaclk.
Kral, Sadk (1993). Anadolu'da Alev Katliamlar, stanbul: Yaln Yaynlar.
Flal, Ethem Ruhi (1994). Trkiye'de Alevilik Bektalik, Ankara: Seluk Yaynlar.
Engin, Aydn (1995). Alevler Ne stiyor?,.Cumhuriyet, 2-9 Nisan.
Glen, Fethullah (1995). Ufuk Turu, Zaman, 23-29 Austos.
Grsel, brahim Etem (1977). Kurtculuk Gerei, Ankara: Komen Yaynlar.
Hannerz, Ulf(1987). The Wold in Ceolisation, Af rica, 57, no. 4, s. 546-556
__ (1989). Notes on the Global Ecumene, Public Culture,1, no. 2, s. 66-75.
Hassanpour, Amir (1995). MED-TV, Britain, and the Turkish State: A Stateless Nations
Quest for Sovereignty in the Sky, 7 Kasm 1995te Freie Universitat Berlinde sunulan tebli.
Imber, Colin (1979). persecution of the Ottonan Shiites according to the Mhimme
Defterleri 1565-1585, Der slam, 56, s. 245-74.
Izady, M. (1989). A Kurdish lingua franca Kurdish Times, 2 (Yaz): 13-24.
Kaleli, Ltf (1990). Kimliini Haykran Alevlik, stanbul: Alev Yaynlar.

Yazlar 97
Karin Vorhoff, Karin (1995). The Makin" of Tradition: A Case-Studv of a Religious Grouping
in Recent Turkey, 5 Mays 1995'te German Orient Institute, stanbul'da sunulan bu tebli
D/e Welt des Islamsda yaynlacaktr.
Kanber, kr (1993). Alevler anlalmak istiyor, zlenim. (Mays): 19-20.
Levvis, Bernard (1968). The Emergence of Modern Turkey. Londra: Oxford University Press.
MacKenzie, David (1989). The Role of the Kurdish Language in Ethnicity , Ethnic Groups,
ed. Peter A. Andre\vs iinde, s. 541-542.
Mandel, Ruth (1990). Shifting centres and emergent identities: Turkey and Germany in the
lives of Turkish Gastarbeiter, Muslini Travellers: Pilgrimage, Migration, and the Religious
Imagination, ed. D. F. Eickelma ve j. Piscatori, iinde, s. 153-1.74, Berkeley: university of
California Press.
Mardin, erif (1982). Turkey: slam and VVesternization, Religions and Societi es: Asia and
the Middle East, ed. Carlo Caldarola, iinde, s. 171-198, Ne\v York: Mouton Press.
Mert, Hamdi (1992). Gndem: Alevlik, Diyanet, no. 12, ubat.
Noyan, Bedri (1995). Bektalik Alevilik Nedir?, stanbul: Ant/Can Yaynlar.
nc, Aye (1995). Packaging Islarn: Cultural Politics on the Landscape of Turkish
Commercial Television, Public Culture,8, s. 51-71.
z, Baki (1992). Osmanlda Alevi Ayaklanmalar, stanbul: Ant Yaynlar.
zgnay, Abidin (1993). Alevlik slmn zgn Parasdr". zlenim. Mays.
zkrml, Atilla (1991). Toplumsal Bir Bakaldrnn deolojisi AlevlikBektalik, stanbul:
Cem Yaynevi.
ahin, Teoman (1995). Aleviler e Sylenen Yalanlar: Bektalik Soruturmas T, Ankara:
Armaan Kitap ve Yaynevi.
ener, C. (1991). Alevlik Olay: Toplumsal Bir Bakaldrnn Ksa Tarihesi, stanbui: Tekin.
Snmez, Mustafa (1996). Trk medya sektrnde younlama ve sonular, Birikim, 92
(Aralk): 76-86.
Tunay, Mete (1981). Trkiye. Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetimi'nin Kurulmas (19231931), Ankara: Yurt Yaynlar.
TSK. (1982). Trkiyede Ykc ve Blc Akmlar, Ankara: Kara Kuvvetleri Komutanl
Yaynlar.
Yalman, Nur (1969). Islamic reform and the mystic tradition in eastern Turkey, Archives
Eurepeen Sociologie, no. 10:41-60.
Yavuz, M. Hakan (1993). Nationalism and slam: Yusuf Akura Tarz- Siyaset, Oxford
Journal of Islamic Studies, 4, no. 2 (Temmuz): 175-208.
__ (1996). Return of slam: New Dynamics in State-Society Relations and the
Role of slam in Turkish Politics, Islamic Wold Report, 1, no. 3:77-87.
Yavuz, Sevin ve Murat nceolu ( 1996). Alevler ne istiyor?, Yeni Yzyl, 3 Mart.

98 Yazlar
Yrkolu, R. (1990). Okunacak Kitap nsandr: Tarihten Gnmze Alevlik, stanbul: Alev
Yaynlar.
Van Bruinessen, Martin (1991). Agha, Shaikh and State: The Social and Political Strctures of
Kurdistan, Londra: Verso.
__ (1996a). Kurds, Turks and the Alev Revival in Turkey, Middle East. Report, (TemmuzEyll): 7-9.
__ (1996b). The Debate on the Ethnic Identity of the Kurds, Centre for the Study of Asia
and the Middle East, Deakin University (Avustralya da sunulan tebli.
Zaptolu, Dilek (1995). Almanyada Alev Ronesans, Yeni Yzyl, 3 Nisan.
Dergiler ve Gazeteler
Aktel (1994). Alevlik slamla zdetir, no. 173, s. 24-25.
Resm Gazete, 22 Ekim 1983: 28-29.
Nokta (1991). Televizyon Patlad, ubat: 5-13.
The Economist, 8 Haziran 1996: 7.

[1]

Birleik Devletlerde homoseksel ve lezbiyen kimliklerin oluumunu aklamada

ortaya kmak (coming out) tabiri kullanlsa da Trkiyede Alev kimlii, ABDdeki
homoseksel kimlik gibi, nefretle ve ahlk kntnn kayna olarak ele alnmtr. Ensest
hakkndaki popler hikyeler her zaman Alev toplumunda younlam ve onlar genellikle
kirlenmi olarak alglanmaktadrlar.
[2]

TV devrimi denilen hadise 1992de ortaklarndan birisi de Cumhurbakan Turgut

zaln olu olan Almanyada kurulu bir Trk irketinin Trkiyeye yayn yapmasyla balad.
1982 Anayasasnn 133. maddesi TV ve radyo yayn hakkn devlete vermiti. Milletleraras
bir yayn neticesinde bu madde geersiz kald. Magic Box kanal Star 1 adyla Almanyadan
yayma balad (Aziz, 1991).
[3]

Bu bilgi iin Radyo Televizyon st Kuruluna teekkr ediyorum. The Economiste

gre son. saymlara gre 300 yerel olanlarn yansra 16 lke ve 15 de blgesel apta
istasyon mevcuttur. Radyo ise ok daha yaygndr: 35i lke geneli, 109u blgesel ve
1000den fazla yerel istasyon mevcuttur (The Economist, 1996:7).
[4]

Trkiye hakknda daha nce yaplan almalar (Levvis, 1968) devlet- merkezci

olmu ve Trk toplumunu homojen olarak grp onun modernlie doru gidiini
gstermilerdir. Ancak son zamanlarda ilim adamlar (Andrews, 1989; van Bruinessen, 1992)
Trkiyenin farkllklarna dikkat etmeye balamlardr.

Yazlar 99
[5]

Bu parti Mecliste grup oluturacak kadar oy alamamtr. Parti bakan -Mustafa

Timisi- Cumhuriyet Halk Partisine katlarak stanbul milletvekili seilmitir. Bu partinin

kurulu ve kapanmas hakknda hi bir alma yoktur.
[6]

Aye Gne Ayataya (1995) gre 1960larda Alevlerin ehirlere g ok fazla

olduundan fabrikalarda ii oldular ve solcu, eitliki fikirler de bu yllarda Alev kltrne

girdi. Ayata, eitlikilik ve demokratik dncenin Alev kltrnn temel eleri olduu
grne de kar kmaktadr. Ona gre bu fikirler 1960larda kltrn iine girmitir.
[7]

Alevlerin Trkiyedeki saylar hakknda gvenilir bir kaynak olmamakla beraber

Devlet statistik Enstitsnden bir aratrmac Trkiye nfusunun %8inin Alev olduunu
iddia etmektedir.
[8]

Besini Atalay, Bektalik ve Edebiyat (stanbul: Ant Yaynlar, 1991); Halit Baldemir,

Din ve Alevlik zerine (stanbul: Nam Yaynclk, (1994); Nejat Birdoan, Anadolu ve
Balkanlarda Alev Yerlemesi (stanbul: Alev Yaynlar, 1992); Nejat Birdoan, Anadolunun
Gizli Kltr Alevlik (stanbul: Berfn Yaynlar, 1994); Cemid Bender, Oniki man ve Alevlik
(stanbul: Berfin Yaynlar, 1993); Cemid Bender. Krt Uygarlnda Alevlik (stanbul: Kaynak
Yaynlar, 1991); Fuat Bozkurt, Alevliin Toplumsal Boyutlar (stanbul. Tekin Yaynlar,
19907; Reha amurolu, Tarih, Heterodoksi ve Babaler (stanbul: Metis, 1992); Reha
amurolu, Dnyordu - Bektalikte Zaman Kavram (stanbul: Metis, 1993); Sadk Eral,
Anadoluda Alev Katliamlar (stanbul: Yaln Yaynlar, 1993); Ltf Kaleli, Sivas Katliam ve
eriat (stanbul: Alev Yaynlar, 1994); Ltfi Kaleli, Kimliini Haykran Alevlik (stanbul:
Habora Kitapevi, 1990); Esat Korkmaz, Alevlik-Bektalik Terimler Szl (stanbul: Alev
Yaynlar, 1993); smail Metin, Alevlerde Halk Mahkemeleri (stanbul: Alev Yaynlar, 1995);
Baki z, Osmanlda Alev Ayaklanmalar (stanbul: Ant Yaynlar, 1992); Atilla zkrml,
Toplumsal Bir Bakaldrnn deolojisi Alevlik-Bektalik (stanbul: Cem Yaynevi, 1991); Bedri
Noyan, Alevlik Nedir?(stanbul: Anadolu Matbaas, 1995); R. Yrkolu, Okunacak Kitap
nsandr: Tarihten Gnmze Alevlik (stanbul: Alev Yaynlar, 1990); Cemal ener, Alevlik
Olay: Toplumsal Bir Bakaldrnn Tarihesi (stanbul: Yn Yaynclk, 1989); Cemal ener,
Alevlik stne Ne Dediler (stanbul: Ant Yaynlar, 1990).
[9]

Bu toplantya katlan dernekler ve yaynevleri unlardr: Avrupa Alev Birlikleri

Federasyonu, Pir Sultan Aptal Kltr Dernekleri, Hac Bekta Veli Kltr Dernekleri, HollandaAlev-Bekta Sosyal ve Kltr Dernekleri Federasyonu, ahkulu Sultan Dernei, Karacaahmet
Dernei, Semah Kltr ve Aratrma Vakf, Pir Sultan Aptal Kltr Dergisi, Cem Dergisi, Can
Yaynlar, Yurtta Birlik Gazetesi, Gnllerin Sesi Gazetesi ve Kervan Dergisi. 13 temsilciden
6s ya dergi ya da yaymevidir.
[10]
Veziroiu

Cumhuriyet Halk Partisinde nceki dnem Tunceli milletvekili olan Ali Haydar
zengin

birisi

olup

Demokratik

Bar

Hareketini

kurmutur.

1995

genel

seimlerinden nce CHPnin % 10 seim barajn aabilmesi iin DBH seimlerden ekilmitir
(Siyah Beyaz, 12 Aralk 1995). DBHnin milletvekili adaylarnn hemen hemen hepsi Aleviydi
(isimler ve seim blgeleri iin bkz. Siyah Beyaz, 2 Aralk 1995). DBHnin slogan Adlarmz
farkl olabilir, soyadmz Trkiye idi. Gazetelere verdikleri ilanlarda DBH farkl etnik-din
gruplarn haklar, milliyeti olmayan bir devlet ve bir anayasal vatandalk fikri zerinde

100 Yazlar
durmutur (bkz. Cumhuriyet, 7 Temmuz 1996). Fakat Alevlerin ou mezhebe daval bir
parti fikrini desteklemediler..[11] 1994 ylndan beri Krt milliyetilii ve Alevlik arasndaki ilikiyi ortaya karmaya
alan iki tane dergi yayn hayatn devam ettirmektedir: ada Zlfikar (Haziran 1996dan
beri) ve Yeni Zlfikar.

Yazlar 101

ADS VEYA FRENGNN KADERN PAYLAANLAR N

(Yllar gese de deien bir ey yok. Bu yazy ADS hastas olanlar iin okumu
olacaksnz. hzl)
Prof. Dr. Hulusi Behet Tarafndan 15-ubat-1935 de stanbul Radyosunda
Verilen Konferans
FRENG, NN AYIP GRLR?
FRENGY, NEDEN GZL TUTMAK, ADET OLMUTUR?
TABATTA, AYIP DENLEN HASTALIK VAR MIDIR?
Frengi, niin ayp grlr?
Frengiyi, neden gizli tutmak, adet olmutur? Tabiatta, ayp denilen hastalk var mdr?
Frengi, insanlarn bana derd olan en yaygn hastalklardan biri bulunduuna, phe
edilmemelidir.
Frengi, geici, bulac bir hastalktr.
Frengi sahas, hekimliin btn kollarn kendisiyle uratracak kadar genilemitir.
Frengi erevesi; i, d, gz, kulak, burun, sinir, velhasl hekimliin her ksmnn gzn
aacak, bir genilik meydana getirmitir.
Zira; frengi, her kisveye girer, her hastal taklit eder.
Frengi, sinsidir.
Frengi, hayatta her eyi yapmaa kadirdir.
Frengi, basit geici bir hastalk kadrosundan km, kelimenin hakik manasyla, soysal,
ailev nesl, felaketler douran, her bir aletimize yerleebilen, bir hastalk ekline girmitir.
Hele nfusun azalmasnda, en byk sebebidir.
Frengi sava, nfus meselesidir.
Frengi ile uramak, bir ulusun salam ve kuvvetli olmasna yardmdr. Frengi, cinsiyet,
milliyet tanmayan; gen, ihtiyar, ocua, yavruya hrmet etmeyen, bir sidir.
Frengiden en byk korkumuz, hi bir hastaln yapmad, yapamad, kuaktan kuaa
gemesidir.
Ne verem mcadelesi, ne czam mbarezesi, ne trahom ve ne stma savalar gibi
uramalar, didinmeler, frengiyi, ancak mahdut tabakalarda sndryor, hakik meyvesi,
grlemiyor.
Bu sebepten; byk ehirlerde, her sene toplanan frengi tehlikesine kar, uluslarbirlii,
kitaplar

ile

gazeteleriyle,

sylevleriyle

abalayarak,

genliin

terbiyesini,

genliin

yetimesini, genliin uyandrlmasn istiyorlar, ve ancak frengiyi, bu suretle, yeneceklerine

kanaat getiriyorlar.

102 Yazlar
Kk yatan itibaren, frengi ve sosyal felketleri hakknda, anlayabilecekleri derecede,
tler veriliyor. Hayatn ocukluk andan dein, genliin en ateli zamannda, bu
hastalk aclklarna uramamas iin, dersler alyor, sinemalardan tiyatrolardan istifade
olunuyor.
Frengiyi niin hakkiyle ldremiyoruz ?
Gln olduu kadar, garib bir utanma hissile, (ayp hastalklar) diye, hastalmz kimseye
sylemiyor ve sklyoruz. Buna da sebep, bilgisizliimizde.

Acaba tabiatta, ayp denilen hastalk var mdr?

Bu nevi hastalklar, kimin hakknda; sirayet [Yaylmak, bulamak, gemek ] ettiren mi, ve
yahut sirayete urayan m, ayp yapmtr?
Bu bilgisizliimizi bir az deersek, anlarz ki cehaletimiz, en' byk mildir. Zira; frengi
tarihi, bunu bize aka gsterir.
On beinci asrn nihayetinde, Avrupay dehet ierisinde brakan frengi, nilii ve iddeti
itibariyle mhim tarih vakalardan olmutu. Btn tarih kitaplar, bunu tun diye yazmlard.
O zaman tun tabiri, byk hasarlar veren maraz [hastalk] sebeplere deniyordu.
Frengi, taze vcutlarda, az bir mddet zarfnda, derilerde, kemiklerde etlerde, derin oyuklar
yapyor, yaralar meydana kartyor, koku, pislik, kurtlanma ve

ilh..gibi korkun haller

nnde, baba evldndan nefret, ana yavrusundan kayor, ve dnyada en fazla ldrc
olan bir hastalk gribi, grlyordu.' Bu sralarda, ne hastal yapan mikrop ve nede
bulamas hakknda kimsenin haberi yoktu.
Bu feti izah iin, harikulade bir kuvvetin, mdahalesi kabul olunuyordu. Bu asrda n ayak
olan dnceleri, mneccimler idare etmesinden, bu derd de, tabi olarak yldzlara
atfediliyor, ve bilhassa zuhal ile melihin birlemesinden ileri geldii syleniyor ve Allahn bir
gazab olarak insanlara musallat bu beldan fena halde rklyordu .
Halk hastala kar, tedaviyi bilmediklerinden, tutulanlarn kurtulmas iin, duadan baka
are bulamyorlard. Hastalk da, ayan hayret bir yaygnlkla ve muhtelif yollarla geiyordu.
airler, tarihiler, dnyada bu hastalk kadar, insanlar ldren, facialar douran, hi bir
maraz grlmediini yazyorlard. Evvelki nesillerce bilinmedii iin, hi kimse, buna isim de,
veremiyordu.
On altnc asrn ortalarna doru, frengi yaylmalar hafifledii sralarda, kadn, erkek,
birlemelerinden ileri geldiine dair grgler, oalmaa balad. Bu ii fuhutan bilenler
ziyadeleti, ve fahieliin, ayp saylmas, halk nazarnda, frengiyi de ayplanan hastalklar
arasna soktu.
lk fkrmalar, daima derimizde, ak mahallerde meydana kmas, herkesin grmesi,
fahielerin bu hastal verdii zannile, fuha ve fahielere gayz ve hiddet, nefret, o nisbette
artmd. Yakalananlar da, aman hastalm fahielerden alnmdr diyecekler korkusile,
rahatszlklarn gizliyor, ekiniyor, sylemeye cesaret edemiyorlard.
Her ne kadar, arz sirayetler de, renildi ise de, gemede cins birlemenin mhim rolleri
olmasndan, eski grenek, eski det zerinden, yz yllar getii halde, bu yanl dnce,
silinemedi.

Yazlar 103
Bugn dahi, ayn dnceyi tayan memleketler, milletler vardr.
Daha garibi; yznde, gznde ve vcudunun her hangi bir mahallinde, kan cild
yaralardan, aceba frengi sanlr m diye, yanl dnce neticesi, korkanlarmz okdur.
Hlbuki frengi (ADS) , yalnz cinsi temasla gemez. Cins birlemenin haricinde, bir takm
geilerin mevcudiyeti, inkr kabul etmez doruluklar srasna girmitir.
Gemede, cins mnasebetlerin yksek bir yekn tuttuu, muhakkaktr.
Fakat bunun haricindeki geilere ne diyelim? Her hangi bir delki temas neticesi alnm yce
vak'alara, kliniklerde daima rastlyoruz. pme, pmek, aileler arasnda, hsm ve akraba
meyannda, her gn yaptmz eski bir grenekdir.
Bunlara nasl ayp diyebiliriz? El, yanak pmekle ve daha bir ok yollardan, tra gibi kaza bir
takm frengi alanmalar grlmektedir.
Yine kaza olarak masumlar frengisi namn verdiimiz mhim frengi alamalar, her gn her
tarafta rastlanmaktadr. Bunlarn meydana kmasn, ne suretle ayp erevesi ierisine
sokabiliriz?
Eer cins birlemeyi, gz nnde tutarak muhakeme ediyorsak, cins temastan alnmas
mmkn, daha nice, frengi kadar mhim hastalklar vardr. Sosyal felketi itibariyle, frengi
derecesinde ar olan veremi, neden ayn hastalklar erevesine ithal etmiyoruz?
Bir arada yaamak dolaysyla, yekdierine hastalklarn geirmi, bir ok ailelerin, hayli cilt
veremlerine, cilt mantar hastalklarna, ne diyelim? Bunlarda m; ayp hastalklar srasnda
zikredilecektir ?
Eer tenasl mahallerinde, husule gelen hastalklar dnlyorsa, ayn yerde, frengi ile hi
mnasebeti olmayan, yzlerce deri ve derialt hastalklar mevcuttur,
Stnineler vastasyla, ne kadar masum yavrucaklar frengiye tutulmulardr. Ve yine nice
frengili domu ocuklar vastasyla, stnineler, hastala uramlardr. Bunlarn, cins ve
tenasul birlemelerle, hi bir alkas yoktur.

Hele, frengili doanlarn ne gnah vardr?

Byle olduu halde, neden frengiyi, ayp hastalklar srasna sokuyoruz? Birok meslek
sahipleri, hayatlarnn yaama yollar zerinde, frengiye tutulmulardr. Yeknlar [saylar]
da, haylidir.
Cins yaklamadan yakalanm bir ferd ile kaza olarak frengiye alanm bir ahs arasndaki
farklar, nasl ayrabiliriz? Hastalk bir deil midir? ki nevi frengi mi vardr?
te yzyllardan beri, bilgisizlikten doan, efrenc [Frenklere yani Avrupallara mahsus ve
aid. * Frengi hastalyla alkal ve mnasebetdar] musibetlere kar, utanma havas
ierisinde bu haksz korkular durdurmak lzmdr. Bir ok memleketlerde yaplan savalarla
bu hakikatlar anlalmaa balanm ve artk frenginin ayp hastalklar diye anlmas, ortadan
kaldrlmtr.
Net ekim, bu hastalklar hakknda malmat bulunan milletler arasnda, frengi katiyen ayp
grlmemektedir. Hatta tedavilerini, bu sene urada, bu sene burada yaptracam diye
sylemeleri, det ekline girmitir.

104 Yazlar
Bir

ksm

memleketlerde,

hastalklarnn

yle

geeceklerine

aileler,

inanrlar.

mnevverler,
Teessf

ile

fertler

vardr

kaydedilmee

ki,
deer.

tedavileriyle
Zenginler,

hastalklarnn ortaya kmamas iin, baka ehirlere giderek gizliden gizliye, ulu orta,
sisteme tabi tutulmayan bir tedavi takip ettirirler. Bazlar da, bir dier milletin alka itibariyle
ikinci ve nc derecedeki hekimlerine bavurarak, yalnz haric deiikliklerinin silinmesine
yarayabilecek ve tam olmayan bir tedavi ile iktifa ederler Buna da sebep; hastaln
bilinmemesi, ve ailesinden dahi gizledii hastaln, szde meydana kmamas, yanl
dncesidir.
Daha ar; hastaln duyulmamas iin, sahte hekimlere mracaat edenler de, pek oktur.
Yine teessrle kaydediyorum. Doktor evlatlar, hekim akrabalar bulunan, ve hastalklarnn
mahiyet ve netice itibar-ile fedalarn, ksmen kavram gibi grnen genler, babalarna ve
hsmlarna dertlerini aamyorlar.
Okuduklar yarm yamalak malmatlar ile hastalklarnn duyulmamasn istiyorlar. Bir
takmlar da, sahte hekimlerin yardmlaryla, dertlerine are bulmak arzusuna dyorlar.
Bu suretle hastalk, etrafa yaylyor. Bu dncesizler, bir eyden haberleri olmayan
yanndakilerine, yavrularna, insafszca hastal veriyorlar.
Bu gn dahi, birok hastalardan iittiimiz biricik kayg, rahatszln duyulmamasdr.
Bu saydklarn ayp addedilmiyor da, hastal sylemek, are aramak, evldn, ayalini
kurtarmaa uramak, ayp grlyor? Ne yanl bir dnce !..
Bu doru olmayan dncelerin neticesi, seneler geiyor, sahte tedavilerin, mutatabbib
[Yalandan hekim. Doktorluk taslyan ] mdahalelerinin tesiriyle, hastalk ilerlemi, kemirme
derecesi artm, neticeleri vahimlemi, bilgisizliimizin derin hata izleri, yalnz ahsn
tmarhanelerde srklenmesi, veya vakitsiz lmesi, kemiklerinin ypranmas, karacierinin
bozulmas, bbreklerinin szmemesiyle, kalbinin arlar ierisinde ilemesiyle kalmyor.
Cemiyete de, zararlar dokunuyor.
Birok ekonomik masraflarla, dierlerinin haklar yeniyor.
Frengililer, tedavi edilmeden evlenirlerse; ocuklar ya dyor veya l douyor. Saysz
kurbanlar veriliyor. Nihayet, doum azalyor.
Sa kalanlar da, abdal, budala, ahmak veya ruhan' geri dejenere insanlar eklinde ortaya
kyor. Ve yahut, hayat mcadelesinde zaif, clz, renksiz insanlar meydana geliyor.
Esasen insanlar, gzel olarak yaratlmtr. nsanlar sakilletiren,[arlatran] vcuddaki
zehirlerdir. Hi bir hastalk zehiri, frengi kadar dayankl deildir.
te bunlar rendikten sonra; neden her hangi bir aile arasnda, bu yolda hastalklar
hakknda fikir sylemek, bildiini anlatmak, imada bulunmak kabalk olsun?
Hatta her nevi mahfellerde, bu nevi hastalklar hakknda, dertlemek; erkek, kadn,
delikanllarmz

aydnlatmak,

kzlarmzn

zhrev

hastalklar

hakknda

fikirlerinin

uyanmasn dilemek, bir zarurettir.

Verem hakknda nasl bilgi veriliyor ve ayp saylmyorsa; zhrev hastalklar iin de, ayn
dnce ile yrmek lzmdr,

Yazlar 105
Bu gn, biz hekimlerin asl korkusu, ayla sebep olan haric grnmelerden ziyade, i
aletlerimizde, beynimizde yerleen hastaln ortaya koyabilecei facialardr.
Biz yalnz, d grne bakyoruz ve harice grnecek yaralardan korkuyoruz. Bunlardan
korku, asl hastaln yapt felketler nnde, hi kalr.
En byk dert, insanlarn alma kabiliyetinin azalmas, ve nesle yapt zararlardr.
Hali hazr tedavilerle, ksa bir mddette, grnen yaralar, bereler sratle ortadan silinir.
Fakat hastalk gemez. Doru olmayan bir tedavi tatbik edilmise; sinsi hastalk, o ahs yine
kemirmekte devam eder.
te, bu hakikatleri bilen, gren milletler, memleketler, kendi dnce ve seviye farklarna,
urama sava kuvvetlerine gre, frengiyi ortadan kaldrmak iin bir takm sistemler takip
etmektedirler.
Halkn shhatini, uluslarnn kurtulmalarn temin iin, hi bir fedakrlkdan ekinmiyorlar.
Fakat bu kadar didinmelere, almalara, uramalara ramen hastalk yine durmuyor. Sebeb;
ayp diye hastalmz gizlemekten, yalnz harice bakarak vakit ve zamanyla ve esasl tedavi
takib etmemekliimizdendir.
Bunlarn nne gemek aresi; bu hastal ayp demiyerek, yakalananlarn kendilerini
vaktinde ve muntazam tedavi ettirmeleri ve netice, hastaln ne olduunu, herkesin
bilmesidir.
Bu sebepten genliin terbiyesini, daha ilk mektep sralarndan itibaren canlandrmaa
balamal. Sra ile, orta, lise, muallim mektepleri talebelerine, yksek tahsil andaki yetikin
ocuklarmza, esasl olarak cins terbiye zerine malmat verilmelidir.
Cins terbiyeden maksat ve gaye; genlere sefahate daldktan sonra zhrev hastalklardan
korunma arelerini retmek deildir.
Cins vazifenin ehemmiyetini gstermek, cins hayatn tehlikelerinden, cins birleme erden
doacak madd, manev, itima ar sonlarndan haberdar etmektir. Esasl vazifemiz, grbz
olarak neslin bekasna hizmettir.
Nitekim gzmz grmee mahsustur. Kulamz iitmee yarar. Burnumuz koku duyar.
Bunlara arz olacak felket nnde titreriz.
Zira; her hangi birinden mahrumiyet, bizi hayatta bir ok zevklerden alakor.
Nasl gzmz muhafaza etmei bir vazife biliyorsak, ekseriyetle cins birlemeden alman
bu hastalk iin tenasl uzuvlarmzn da, muhafazasna dikkat ve itina etmekliimiz
lzmdr. Bunlarn da; grmek, iitmek gibi fiziyolojik ilerini, bozmamak, bu fiziyolojik
vazifelerini bilirsek, renmek, artk dnyann her tarafnda, hayat bilgisi kadrosu ierisine
alnmtr.
nmzdeki ahsn shhatinden ziyade, ailenin saadeti, ulusun ilerisi mevzu u bahisdir. Cins
vazifelerini tabi yolda idare edecek bir ferd, ahsn, ailesini, evldn, nihayet bulunduu
cemiyeti, sevdii ulusu koruyacaktr,
Ulusunun korunmas, shhat ve zindeliinin korunmas ile kabildir. almadan mahrum veya
alma Kabiliyeti naks uluslar, dierinin esiri olarak yaamaa mahkmdur.

106 Yazlar
Hayat, esasen bir almadr. Bir sinek dahi, lmemek iin abalar. almay azaltacak her
trl kusur, bir kabahatdir.
Bu kabahati yapmamak iin ocuklarmzn fiziyolojik cins yetime anlarnda, zhrev
hastalklardan bahsedilme zarureti, bir ihtiya ekline girmitir.
Hi bir zaman ayp hastalklar telakkisinin doru olmayaca esasn, kabul ettirmitir.
ocuklara, hfzsshha derslerinde, bulac hastalklardan korunma areleri gsterilirken,
nasl ki; uyuzdan, sa krandan, Kzamktan, anjinden, gripden, tberklozdan bahsediliyor
ve ayp saylmyorsa, ayn derece ve ekilde sirayeti grlebilecek olan zhrev hastalklardan
konuma ayp addedilmeyecek ve frenginin de, zhrev nam altnda ayp bir hastalk gibi
grnmesinin katiyen doru olmayaca teslim edilecektir.
( Moutaigne ) nin, en son Paris tima hfzsshha kongresinde syledii u cmle ne kadar
dorudur:
(Yaamamzn yolu, bize amz getikten sonra retilirse, mektebli ocuklarmzn bir
ksm (Aristote) un, itidal devresine kmadan evvel, frengiye yakalanr.) imdi hayat bilgisini
retmek, neden ayp olsun?
Tabiatn geici ve mikroplu bir hastalk olarak ortaya dkt, ve her bir uzvumuzu dier
geici hastalklar gibi penesine ald bir maraz, niin ayp grlsn ?
Frenginin dier geici hastalklardan fazla olarak, evlda geme fenalklar var. Bunlar,
evlatlarmza, sylemek ayp deil, sylememek en byk kusur, kabahat, hatta crmdr;
Anlatmamak, mstakbelin ana ve babalarna, bu hastalklarn insanlar iin olduunu
bildirmemek, yarnki, yavrularmz bilgi sahibi klmaktan, hazrlamaktan, grbz evld
yetitirme terbiyelerinden uzaklatrmak demektir.
Fenn, ahlk, cins terbiye derslerinde, mrebbiyelerin fenn, pedagojik esaslara gre
hazrlanmas, zhrev hastalklar hakknda, genlerimizin shh, sosyal salk bilgisinde,
geici hastalklar arasnda frengiyi, belsoukluunu renmesi lzmdr, ve hayat iin esasl
artlar srasndadr,
te hastaln snmemesi, gizli tutulmasndan, nne geilmemesi, bir ok memleketlerde
ayp addedilmesinden ve nihayet bilgisizliimizdendir.
Frengililer, hem ahsn, hem yanndakileri korumak iin tedavi olmaldr.
Frengi, tedavisi muhakkak hastalklar srasna gemitir. kinci defa hastala urayanlar,
birinci hastalklarnn, iyi olduklarn bildirirler.
Dnyann hi bir memleketi salk ve her nevi geici hastalklar iin, memleketimiz kadar
parasz tedavi yurtlar amamtr.
Soysal mcadelelerde, en n sralarda yrd muhakkak bulunan salk bakanlmz,
memleketimizin en cra kelerine kadar, frengi ve soysal felket sava iin yetitirdii
kymetli mtehassslarla, bu hastalklarn snmesi iin senelerden beri, iddetli, bir
savatadr. Mkfat meyvalar da, kat grlmektedir.
Byk

ehirlerde,

birok

dispanserlerimiz,

hastanelerimiz

her

suretle

mtehassslarla parasz olarak bu hastaln facialarn durdurmakla uramaktadr.

yetimi

Yazlar 107

te; frengiye [ADS] yakalanan her ferdin ayp demeyerek tedavi olmas, kendisi iin,
ocuklar iin, ana ve babas iin, bulunduu cemiyet iin, nihayet ulusu iin bir namus
borcudur.
Hastala yakalanmamak, tabiatn bize verdii ve ancak bekamza hizmet ettirdii bir uzvun
sakatlanmamasn temine gayret eylemek, en mhim vazifemizdir. Yakaland veya phe
ettii takdirde, utanmamal, ayp dememeli, bu messeselere derhal uramal, ve hastaln
anlamal, ve icabnda tedavi olmaldr.
Bunun iin de, bu hastalklarn ne olduunu bilmemiz, nasl korunmak lzm geldiini, kk
yatan

itibaren

renmemiz

gerektir.

Tabiatta ayp hastalk yoktur. Utanmamz,

bilgisizliimizin bir iln, bir nianesidir.

Kaynak: Prof. Dr. HULUS BEHET Tarafndan 15-ubat-1935 De stanbul Radyosunda Verilen
Konferans, . Belediyesi Basmeevi-1935, stanbul

108 Yazlar

JUNG: RYALARIN, SEMBOLLERN, EFSANELERN BYSN ZMEYE

ADANMI BR HAYAT
ALINTI
Hzl: Hasan Sara
Kendime hayretle, hayal krklyla, honutlukla bakyorum. Kederliyim, bunalmdaym,
cokuluyum. Ben bunlarn hepsiyim ayn anda, ama toplayp da sonucunu bulamam. Nihai
deer veya deersizlii belirleme yeteneine sahip deilim; kendim ve hayatm hakknda
hibir yargm yok. Tamamen emin olduum hibir ey yok. Hibir ey hakknda hibir kesin
kanaatim yok. Yalnzca doduumu, varolduumu biliyorum ve bana yle geliyor ki bir
ekilde tanp getirilmiim buraya. Bilmediim bir eyin temeli zerinde yayorum.
svirenin kuzeyinde, Almanya snrna yakn kk bir kyde 1875 ylnn yirmi alt Haziran
gn bir erkek ocuu dnyaya gelir. Prostestan bir papaz olan Paul Jung ve ei Emilie
Preiswerk ona Carl Gustav adn verirler. Carl drt yandayken aile Basel kentine tanr.
Henz yedi yandayken babasndan Latince dersleri almaya balayan Carl, rencilik
hayatndan holanmasa da derslerinde baarl bir rencidir.
nsann zorluklara ihtiyac vardr; onlar salk iin gereklidir.
Daha sonralar eitim sisteminin sradanlndan ikyet edecek, gen bir ruhun daha
kucaklayc, efkatli bir yntemle yorulmas gerektii ynndeki inancn u szlerle
aklayacaktr. Anlayl bir kalp bir retmende her ey demektir ve paha biilmez bir
deerdir. nsan geriye baktnda parlak retmenlerini takdirle, insani duygularna
dokunanlar ise kranla anar. Mfredat gerekli bir hammaddedir ama gelien bir bitki ve bir
ocuun ruhu iin yaamsal nem tayan ey scaklktr.
nsan anlamad kiiyi bir aptal olarak grmeye meyyaldir.
Basel niversitesi Tp Fakltesinden mezun olduktan sonra Zrihe yerleen Carl bir yandan
bir akl hastanesinde grev yaparken bir yandan da Psikoloji doktorasna devam etmektedir.
1903 ylnda, varlkl bir ailenin kz olan psikolog Emma Rauschenberg ile evlenen gen
akademisyen, ilk makalesini Sigmund Freuda gnderdikten bir mddet sonra Viyanaya gidip
Freudun kendisi ile tanr. lk bulumalarnda aralksz on saat Freud ile tartan Carl
arad bilgeyi bulduuna inanmaktadr. Bu gl iliki alt yl boyunca inili kl bir
mcadeleye sahne olur. lk kiilik atmalar birlikte yaptklar Amerika seyahatinde ortaya
kacaktr.
Carl Jung, Freudun ve yine nl bir psikolog olan Adlerin, insani drtleri yalnzca cinsellik
ve gce tapnma igdlerinin bir sonucu olarak izah etmelerine kar kmakta, bu yaklam
insan ruhundaki karmaann basite indirgenmesi olarak deerlendirmektedir. Buna karn
Freud da kendi tebaas gibi grd bu gen adamn farkl fikirler ortaya atmasn, psikoloji
biliminde nemsenmeyen arketiplere gereinden fazla deer vermesini kendi otoritesine bir
bakaldr olarak alglar.
Bir eyi kabul edene kadar onu deitiremeyiz. Sulamak zgrletirmez, tahakkm eder.
Jung ve Freudun fikri birliktelikleri 1912 ylnda sona erer. O gnlerde psikoloji biliminin
tanrsym gibi taplan bir efsane, yani Freud tarafndan aforoz edilen Carl, dostlarnn

Yazlar 109
kendine yz evirdiini ve akademik evrelerde tek bana kaldn fark ettiinde uzun bir
depresyon srecine girecektir. O yllarda bilimsel makaleler yazmak ya da seminerlere,
konferanslara katlmak yerine zel hastalarn kabul etmekte ve geri kalan vaktini kendi i
yolculuuna adamaktadr. stiareye yatarak grd ryalara bir anlam vermeye, bu
seanslarda karlat sembolleri resmetmeye, zihninde oluan mandalalar kayda geirmeye
alr. Bu analizler, izimler ve notlar Carl Jungun lmnden yirmi yl sonra The Archetypes
and the Collective Unconscious Drt Arketip adl bir kitapta toplanacaktr.
Uzay yolculuklar yalnzca bir katan, insann kendisinden kamasndan ibarettir, nk
Marsa ya da Aya gitmek insann kendi varlna nfuz etmesinden daha kolaydr.
Jung kars Emma ile yaad sorunlardan, o srete doan drt kz ve bir erkek
ocuundan,

hastalar

ve

asistanlaryla

girdii

cinsel

ilikilerden

bahsedilmesinden

holanmad iin hayat boyunca bir otobiyografi yazmam, gazetecilerle mlakat

yapmamtr. Bu yasa bir tek kii, bir baka deneyimli psikolog olan Aniela Jaffe delebilmi
ve yl nl meslekta ile birlikte altktan sonra ortaya kan deerli eserini Jungun
lmnden hemen sonra, Memories, Dreams, Reflections Anlar, Dler, Dnceler adyla
yaynlamtr.
Jung, i dnyasna trans halinde yapt yolculuklar srasnda grd artc, yol gsterici
ryalarndan

bu

biyografisinde

ska

bahseder.

Psikoloji

bilimine

yn

verecek

bu

deneyimlerden birini Jaffe kitabnda yle anlatr:

Jung evinin ikinci katnda koltukta oturmaktadr. Etrafndaki dekor, mobilyalar, tablolar da
ona ok doal gelmektedir. Zaten olmas gerektii gibi evresindeki her ey kendi dnemine
ve alkanlklarna uygundur. Birden evinin birinci katn gznde canlandramadn fark
eder. Merakla alt kata iner ve kendini on drt, on beinci yzyl mimarisinin iinde bulur.
Zemin pembe talarla kaplanmtr. Tablolar birka yzyl ncesine aittir. Koltuklar eski,
perdeler farkldr. erdeki bir odada duvara gizlenmi bir kapy atnda, aaya inen bir
merdiven grr.
Bu sefer varlndan bile haberi olmad bodrum katna iner. evresini Roma dnemine ait
kalntlar, freskler, talar kuatmtr. Heyecanla olan biteni anlamaya alrken aniden
nne bir kapak daha kar. Onu kaldrdnda aaya inen eskimi ta basamaklar bulur.
En alt blme indiinde artk tarih ncesi saylabilecek bir yere geldiini anlar. Yerde iki
kafatas grr.
Jung iinde kabaran duygu seliyle aniden uyanp, yllardr arad cevab uykusunda bulmann
heyecanyla ryasnda grdklerini en ince ayrntsna kadar hemen orada, o gece not eder.
Bilimsel metotlar ve bulgular kadar spiritellie, arketiplere, doast glere, mitolojiye ve
sembollere de nem vermesiyle nlenen Jung bylece kolektif bilinalt kavramn ortaya
atacaktr. Junga gre kiiler egolar ve kendi bilinaltlar kadar, insanlk tarihi boyunca
bireylerin, toplumlarn bilinaltnda biriken bilgi ve deneyimlerin de etkisi altndadr.
Siz bilinaltnz bilince dntrene kadar, o sizin hayatnz ynlendirecek ve siz ona kader
diyeceksiniz.
Jung, tpk dncelerine nem verdii felsefeciler Nietzsche, Schopenhauer, Hesse gibi, bat
kltrne olduu kadar oryantal bilgelie, deneyimlere ve inanlara da ilgi duyard. lk olarak
1924 ylnda New Mexico Arizona eyaletlerine giderek orada yaamlarn srdrmeye

110 Yazlar
alan yerli kabileler zerinde iki sene aratrmalar yapar. Orada tant bilgeler Junga Bu
beyaz adamlar her zaman bir eyler istiyorlar, srekli bir huzursuzluk hali iindeler. Neyi
amaladklarn, neyin peinde kotuklarn bilmiyoruz, anlamyoruz diyeceklerdir.
Kendi karanlnz bilmek, bakalarnn karanlyla baa kmann en iyi yntemidir.
Jung daha sonra iki yl kadar Kenyada, ardndan Msr ve Hindistanda aratrmalarna devam
edecek,

zellikle

Budizm,

Zen

Budizm

felsefelerini

ve

Konfysn

retilerini

inceleyecektir.
Jungun zerinde alt Analitik Psikoloji kavram zerine yazd makaleler 1917 ve 1928
yllarnda bilimsel dergilerde yaynlanr. Freud ile yollarn ayrdktan sonra uzun bir sre
meslektalarndan ilgi grmeyen Jung, Pyschological Types Psikolojik Tiplemeler

ve

Psychology and Alchemy Psikoloji ve Simya eserleriyle yeniden akademik dnyada ses
getirmeye balayacaktr.
nsann bilind akl, bilinli akl kr ve gsz olduu zaman bile doruyu grr.
Psikoloji bilimine kazandrd kolektif bilinalt tanm kadar Jung, ortaya att Anima ve
Animus kavramlar ile de dikkatleri zerinde toplayacaktr. Junga gre anima erkeklerin
kolektif bilinaltnda oluan diilii, animus ise diilerin kolektif bilinaltnda boy gsteren
erkeksi varl ifade eder. Deerli dnrn ses getiren en nemli eserlerinden biri de 1952
ylnda yaynlanan Synchronicity Ezamanllk adl bilimsel almasdr.
Ben bama gelen eylerin toplam deilim, ben olmay setiim eyim.
Jungun zel yaantsn, evdeki alma ortamn, zihninde bir trl cevabn bulamad
sorular, dehasn konu alan kapsaml bir biyografi Prof. Arthur I. Miller tarafndan 2010
ylnda kaleme alnm, 137 Jung, Pauli, and the Pursuit of a Scientific Obsession adyla ilk
olarak Amerikada yaynlanmtr.
Kuantum Fizii evrelerinin yakndan tand, parlak zeks ve sorgulaycl Einstein ile e
tutulan, 1945 Nobel Fizik dl sahibi lgn bir adam olan Wolfgang Pauli ile Psikoloji
dnyasnn gelmi gemi en byk dehalarndan Carl Gustav Jungun yirmi yla yakn bir
sre simya, mistisizm, Kabala gibi kavramlarn peinde nasl birlikte kotuklar bu kitapta
tm ayrntlar ile anlatlr.
Bana akl banda bir adam gsterin, onu sizin iin tedavi edeyim.
Neredeyse tm hayatn Kssnach adnda kk bir kasabada, Zrih glne bakan muhkem
bir ta binada ailesi ile birlikte geiren Jung, 1955 ylnda ei Emma ldkten sonra daha
nce inasna balad ta kuleyi bitirecek ve vaktinin ounu artk o kuleden gle bakarak,
pipo ierek ve dnerek geirecektir.
Sosyal yaamdan, kalabalklardan pek holanmayan Jung, son bir kez etrafndakilere seslenip
Bu gece yle gzel bir krmz arap ielim dedikten az sonra hayat boyunca ifresine
zmeye alt bir baka gizemi, teki dnya gereini kefetmek zere uzun bir
yolculua kar.
Yaamn ve evrenin ifresini hayat boyunca zel rakamlarn kombinasyonlarnda aram bir
bilgenin altnc ayn yirmi altnc gn doduktan tam seksen alt yl sonra altnc ayn altnc
gn lm olmas yalnzca bir tesadf mdr acaba?

Yazlar 111

Hasan Sara edebiyathaber.net (06 Mart 2012)

-

See

more

at:

http://www.edebiyathaber.net/carl-gustav-jung-ruyalarin-sembollerin-

efsanelerin-buyusunu-cozmeye-adanmis-bir-hayat/#sthash.vS02eTfO.dpuf
http://www.edebiyathaber.net/carl-gustav-jung-ruyalarin-sembollerin-efsanelerinbuyusunu-cozmeye-adanmis-bir-hayat/

112 Yazlar

SLM DNYASI NN LERLEYEMYOR? nhitat- slm hakknda bir

Tecrbe-i Kalemiye
Said Halim Paa,
,
[nhitat: Aalanma, aa inme. * htiyarlama, yalla yz tutma. *
Kuvvetten dme. * Bir iin inmesi. * Dme, inme.]
slm dnyasnn her tarafnda bugn slahat ve lerlemekten, ycelmek ve hr olmaktan
baka bir meseleden bahsedilmemektedir.
Halbuki, Mslman milletlerin gerilemesinin esas ve sebepleri hakknda, hl devam
etmekte olan koyu cehaletin ortadan kaldrlmas iiyle hi kimsenin cidd bir surette megul
olmadn hayretle mahede etmekteyiz. Gryoruz ki, sz geen milletleri bu korkun
hastalktan kurtarmak vazifesini zerlerine alanlar bu gerekle ilgilerini kesecek kadar
mazilerinden gzlerini ayrdklar gibi, iyiletirmek istedikleri hastaln vasflarn ve
mahiyetini anlayp renmek klfetine bile katlanmadklar halde, gayretlerinde muvaffakiyet
hayl ediyorlar. Bu hal ise uradmz musibetlerin ve geride kalmamzn gsterebilecei en
hzn verici manzaradr.
***
slm

leminin

geri

kal

Mslman

milletlerin

yabanclarn

boyunduruu

altna

dmelerinden sonra, btn hakikati ve ehemmiyeti ile ortaya kmtr.

Ad geen milletler, istilclara nisbetle pek kt artlar altnda hayatlarn geirdiklerinden
geride kallarn bizden evvel fark edenler, onlar boyunduruklar altna alan Hristiyan
milletler olmu ve onlarn dnrleri bizden ok nce bu meseleyi incelemilerdir.

Demek oluyor ki, pek ok nesillerden beri tutulduumuz bu hastal fark etmemiz yabanclar
syesindedir.
Yazk ki, batllar Mslmanlara it olan hereye, bilhassa slm dinine kar seleflerinden
miras kalm ve uur altna yerlemi bir kin ve dmanla mptel idiler. Bundan baka,
zihniyetleri de, ahid olduklar vaka ve hadiselerin hakiki karakteri ve onlar douran rh hal
ve hareketleri hakkyla kavrayamayacak kadar slm zihniyetten farkl idi. Bundan dolay
batllar, doudaki hadiseleri ve bunlarn akislerini kendi fikir ve ruh yaplarna nazaran pek
yanl tefsir ederek ona gre hkm verdiler ve slmn geri kalmasn, eriatn aslna ve
yapsna ait noksanlklara atfettiler. (Byle noksanlklarn mevcut olduu zannna kapldlar).
Bu inanlarn destekleyen ey de slm dnyasndaki bu hastaln umum olmas idi.
Hayrete deer bir birlik ve umumlik gsteren bu hadiseyi btn Mslman milletler arasnda
mterek, tek bir mile dayamak zaruretini hissettiklerinden ve Mslman milletler arasnda
dinlerinden

baka

bir

ortak

ba

bulamadklarndan;

Mslman

milletlerin

erat-

Ahmediyeye (Hz. Peygamberin Allah Tel katndan getirdii lh nizam) tbi olduka

Yazlar 113
Hristiyan milletlere nisbeten daima geri durumda kalacaklarn yksek sesle iddiaya
kalktlar.
Vardklar bu hkm ve netice pek sath olmakla beraber, hem bal olduklar duygulan, hem
de yanl kanaatlerini tatmin ediyor, bundan baka, mantk ve dncelerine de uygun
geliyordu.
Aslnda ise, meselenin asln deitirmek ve bozmaktan baka bir ie yaramyordu.
Mslman milletlerin, dinlerinin zarur bir neticesi olarak geri kaldklarn iddia ederek,
meseleye bir din ve mezhep meselesi mahiyeti verdiler. Bu ise Mslmanlardan iddetli red
ve itirazlar dogmasna, kar tarafn da ayn iddette iddia ve ithamlarda bulunmasna sebep
oldu. Mslmanlar, bu hali dinlerine kar Hristiyanlarn besledikleri irs dmanla;
Hristiyanlar ise slm taassubuna delil olarak gsterdiler. Neticede bu tartma ortaan, o
bitmez tkenmez metafizik mnakaalarn andran, ateli ve dmanca bir fikir ekimesine
dnd. Vicdan ve dnceleri, tatmin ve aydnlataca yerde daha ziyade burukluk ekleyerek,
beyinlerdeki birtakm hrslarn yeniden parlamas ile onlar bsbtn karkla ve yanlmaya
srkledi.
slm leminin geri kal meselesinden doan mnakaalara balangcndan beri hakim olan
bu dnce tarz, ite bu ekilde tarafszla mani olmu ve durumun, ok nemli bir tarih
ve sosyal hadisenin lzum gsterdii ekilde muhakeme edilememesine sebep olmutur..
Bununla beraber, bu mnakaalar sayesindedir ki. meselenin nemini nihayet takdire
muvaffak olarak, iimizden bazlar onu daha umm ve daha tarafsz bir ekilde incelemeye
koyuldular. Lkin onlar da meselenin tmn kavramaya bir trl muvaffak olamayarak
teferruat arasnda yollarn ardlar. slm lkelerinin geri kalnn neticesini illetleri ve
sebepleri gibi telkki ettiler. (Yani netice ve sebepleri birbirine kartrdlar.) Kimi, bu geri
kal bizi idare edenlerin istibdadna, kimi limlerimizin bilgisizliine ve kimi de ibanda
bulunanlarmzn iktidarszlna atfettiler.
Gerilememizin sebeplerini, dinn emirlerine kar gsterdiimiz ihml ve ilgisizlikte, yahut
din taasubumuzda veyahut kadere kar rza gstermemizde bulunanlar da oldu.
Btn bu fikir ve mtalalarda grlen birbirine ztlk ve nihayetsiz eitlilik bize yalnz unu
retti ki, fikirlerimize hkim olan dzensizlik geri kalmzn sebeplerini belirtme ve tehis
etme kudretini beynimizden kaldrmtr.
Bu hususta ortaya atlan btn parlak szler bize hi

bir ey retmedi. Hlbuki biz

kendilerinden bilmediklerimizi renmek istiyorduk. Bilmediklerimiz ise, neden dolay

vazifelerini yerine getiremedikleri ve halkmzn neden tl ve cahil kald noktalarndan
ibaretti.
Yukarda sylediklerimizle, slm dnyasnn geri kal meselesinin nasl mahiyet ve esasm
deitirerek din bir ekil ald meydana kt. Bizden nce Hristiyanlar bu meseleyi
mnakaa alanna koyarak hal arelerini aratrmasaydlar, hi phe yok ki, i bu renge
girmezdi.
nkr edilemez ki; sosyal hadiselerde din inanlarn tesiri ve oynad rol ne kadar byk
olursa olsun, ferdlerin mazisi, karakteri, dnce tarz ve hatt yaadklar iklim gibi bir ok

114 Yazlar
eitli miller o tesire eklenir. Zaten bir sosyal hadiseye onu mnhasran din ve mezhebi
mahiyetler arzeden hadiselerden ayrarak, ayr bir hviyet ve karakter veren de budur.
Bundan dolaydr Ki; her nerede olursa olsun, mesel Fransada veya Almanyada ba
gstermi bir sosyal olay bir din meselesi gibi telkki ederek ad geen memleketlerde
bulunan dinlere balamak ve bu sayede ad geen dinlerin, kymet ve mahiyetini tayin etmek
hi kimsenin hayalinden bile gemez.
Her hangi bir kavmin hayat; geleneklerini, karakterlerini yapan ve din inanlarna husus bir
mahiyet vererek, mefkresini bereketli klan bir takm sosyal hadiselerin srekli bir akndan
baka bir ey deildir. Hristiyanlkta katoliklik, protestanlk ve ortodoksluk; slmiyette ise
Snnlik ve iilik bu suretle domutur.
Bu ihtilf ayn kilisede bile grlebilir. Gerekte Alman Katoliklii, spanya ve talya
Katolikliinden pek farkldr. Protestanlkta ve Ortodokslukta da durum ayndr.
Bize gelince; diyebiliriz ki, Trk Snnlii Arap Snnliinden, Acem iilii de Hint iiliinden
farkldr.
Bir dinin alaca karakter; tatbik edildii yer ve muhite bal olduundan, o muhitteki
tesirinin de onu kaideletirip tatbik edecek olan fertlerin karakterine bal olmas zaruridir.
Avrupa Hristiyan kavimleri bu bakmdan bizi aydnlatmaya yarayacak bir rnek tekil eder.
Gerekten de, ad geen kavimler dinlerini medeniyetlerine yararl bir ilerleme unsuru haline
getirecek ekilde kaidelere balayp, tefsir etmeye imkn bulmulardr. Dou Hristiyanlar
ise, dinlerine ne o karakteri, ne de o tesiri verebilmilerdir. slm din insanln saadetine
yararl ve o saadeti temin eden btn unsurlar toplayc ve her hususta en mkemmel din
olduu halde, bu dine tbi olanlarn, Hristiyan kavimlerine nisbet edilince, dikkati ekecek
derecede geri durumda bulunduklarn gryoruz.
Acaba slm milletleri, dinlerinde bulunan saysz nimetlerden niin faydalanamadlar?
imdiye kadar olduu gibi; slm dninin Mslman milletleri, garp milletleri kadar gelime
ve ilerlemekten niin geri koyduu yolunda bir sual sorarsak, bu na kadar ilenmi olan bir
hatay tekrar etmi oluruz. nk, bu ekilde bir soru ile meselenin hal aresini birtakm
metafizik mnkaalarda aramaa mahkm oluruz. Tarihi ve sosyal mahiyetini ortadan
kaldrarak ayn yanl sonulara varrz.
Bu kanaati dorulayacak bir sebep de udur ki: Hristiyan ve Buda dinlerinin, Avrupallarla
Japonlar medenlemekten alkoymad grldnden; hibir dinin gerekli zellik ve
vasflara mlik hibir milleti ilerleme ve kalknmadan alkoymayaca bir gerek haline
gelmitir.
Saadetin ta kendisi olan slm dininin insanlar bahtiyar olmaktan alkoyamayaca ise batan
itibaren, phe gtrmez bir hakikat olarak kabul edilmelidir.
Bu mtalalara dayanarak ilk sualimize cevap vermek ve slm milletlerinin dinlerinden ne
iin, gerektii gibi faydalanamadklarn ortaya koymak isteriz.
Bilindii gibi, slm dinini kabul eden kavimler, gemilerinde uzun bir medeniyet hayat
bulunan dou kavimleriydi ki; bunlardan her birinin kendisine mahsus det ve gelenekleri,
felsef ve ahlk inanlar, ayr ruh halleri ve ayr ayn siyas ve sosyal esaslar vard.

Yazlar 115
slmn nru, zamanla yklp kmeye balayan medeniyetlerine taze bir hayat verdi.
Yaratc ve yenileyici gc sayesinde o milletler yeniden canlanarak, akllarndan bile
geirmedikleri bir medeniyetin zirvesine ulatlar. Ve insanla daha fazla adalet, eitlik ve
maarif vererek garp medeniyetinin doup gelimesine hizmet eden bir medeniyetin
douuna ahit oldular.
Hal byle iken, Mslman milletler bugn birok bakmdan, slmlktan nceki hallerini
andrr artlar iinde yaamaktadrlar. Bu umum dknln, slm memleketlerinin her
yerinde gsterdii zel karakter unu ispat ediyor ki, Mslman milletlerin bu geri kaln,
hl

nfzundan

kurtulamadklar,

slmlktan

nceki

hayatlarnn,

zerlerinde

srdregelmekte olduu tesire balamak lzm gelir. u halde Mslman milletlerin geri
kal, nceden ve sonradan olagelmi btn geri kallar gibi; bu milletlerin yarnlarn
emniyet altna almak yolunda, mazilerinden ne gibi eyleri unutmak ve feda etmek
gerektiini takdir edememelerinden domutur.
Mslman milletler iin bu deerlendirme eksiklii, hi phe yok ki, din hkmlerinin yanl
anlalp yle tatbik edilmesinden meydana gelmektedir. nk sarldklar dinde asl gaye,
insanln yaradlndaki olgunlama kabiliyetini gelitirmek ve insanlar gemiin kt
miraslarndan

ve

hatalarndan

kurtarp

geree

ve

olgunlua

hi

duraklamadan

yaklamalarn temin edecek bir dnce ve ahlk yceliine zorlamak ve bu sayede

insanln saadetini salamaktr. Mslman milletler zamann devaml olarak deien
artlarn gz nne almayarak, bu deimeden doan yeni yeni ihtiyalarn, ancak dinlerini
daha yce ve daha verimli bir ekilde tefsir etmek ve aklamakla mmkn olacan
anlayamamalar yznden gerilemilerdir.
slmdan nceki hayatlarnn nfuz ve tesiriyle, slm dininin yapt nfuz ve tesir arasnda
yle deimez bir denge kuruldu ki, ilerlemelerine mni olup duruyor. Bunun iindir ki,
Mslman milletlerin, saadet ve ykselme yolunda ilerlemelerine devam edebilmeleri iin,
slmn nfuzunu desteklemek suretiyle bu dengeyi bozmalar gerekir.
Trkler iin durum, dier slm milletlerinden az ok farkl bir ekilde cereyan etmitir.
slmlktan nce kurduklar medeniyet, slmdan sonraki ilerlemelerini glgeleyecek kadar
kkl ve ileri bulunmadndan, kabul ettikleri yenidnya nizamna byk bir baar ile uyup,
hizmet ettiler. Ancak, Arap ve Acem medeniyetleriyle sk temas halinde bulunduklar iin, bu
medeniyetlerin tesirine kaplmak ve onlarn kibetine uramaktan kurtulamadlar.

slm milletlerinin geri kalmasnn ikinci sebebi de, slm dnyas ile Hristiyan bat kavimleri
arasnda meydana gelmi olan, iddetli ve faydasz din dmanldr, taassub adl
risalemizde bundan bahsedilmitir. te o dmanlktan doan sonsuz savalar, Mslman
milletlerin ilerleme ve gelimesini bir dereceye kadar engellemitir.
Bundan baka, bu karlkl nefret, Mslman milletlerin batda hzla gelien medeniyeti
tanyp, onun feyzinden faydalanmasna mkn brakmamtr. Hlbuki Mslmanlarn hor
grp kmseyerek baktklar o medeniyet gittike olgunlaarak bat milletlerinin stnlk
kurmalarn temin etmitir.
te Mslman milletler bu yzden ayn hastala uradlar, yle bir hastalk ki, umum
olduundan dolay dinlerine nisbet edildi. (Yani kabahat dinin zerine atld).

116 Yazlar
slm lemi douda, bitmez tkenmez, eitli felsefe tartmalaryla vakit geirmekte ve
metafizik vadisinde bir sr sonsuz ve neticesiz ekimelerle kuvvetten dmekteyken, beri
tarafta yani batda, gen vezinde milletler tecrb metodlara dayanan yeni bir medeniyet
kuruyorlard. Bu yeni metod sayesinde o milletler tabiatn gizliliklerine dalarak sonsuz
kuvvetlerinden faydalanmaya muvaffak oluyorlard. Fizik ve kimya ilimlerindeki bulular ve
icatlar sayesinde bu medeniyetten doan o kmsenemeyecek sanayi, daima az ile byk
faydalar teminine yarayan salam ve mkemmel vastalar meydana getirdi. Bu hal garp
milletlerindeki smrge, yamaclk ve tahakkm hislerini son derece artrd. Dounun
zenginliklerine gz koyan bu milletler, cehennem letler ve tahrip cihazlar ile; gz
dnm bu dmanlarna kar mdafaaya kudreti bulunmayan slm memleketlerini istil
ettiler.
Bununla beraber insaf ve uzak grllkten ok uzak olduklarn ispat eden bu saldrganlar
tarafndan Mslmanlara kar giriilen zalimce hareketler, gnn birinde ortaya kacak olan
aksi tesiri de abuklatrmaktan geri kalnyordu. O geri tepme elbette meydana gelecekti.
nk, insanlar kendi cinsinin tahakkm ve istibddna sonuna kadar boyun eemezler.
u durumdan da anlalaca gibi, her ey isbat ediyor ki, slm lemi, tarihinde yeni bir
inklp sayfas evirmek zeredir. Her kesinde ateli bir ykselme ve istikll istei
duyulmakta, asrlardan beri omuzlarnn tahammln ezen o yabanc stnl, artk her
tarafta takat aan bir hal almaktadr.
Bununla beraber bu cereyan daha yakndan inceleyecek olursak grrz ki, dn olduu gibi
bu gn de hl; ykselme ve olgunlama vadisinde bizleri aydnlatp, uyarmak; nderlik
etmek vazifesini stne alanlar, o vazifeyi kendilerinden nce gelenlerden daha iyi
yapamayacak kadar yanl anlamakta ve tefsir etmektedirler.
Bize daha ok saadet vaadedip duruyorlar. Fakat bu saadetin neden ibaret olduunu ve ne
yolda elde edileceini gerektii ekilde bilemiyorlar.
Bizim iin saadetin, takdir ve hayranlmz en ok eken millete benzememizden ibaret
olduunu ve yalnz, genel olarak her eyde o milleti taklid ede ede onun gibi mesut
olabileceimizi zannediyorlar.
Hlbuki saadet denilen eyin, herkes tarafndan ayn ekilde anlaldn zannetmek ok
byk bir yanltr.
Saadet tasavvuru, ayn fikir ve ahlk seviyesinde bulunan insanlar arasnda bile baka
bakadr. Bir Alman, saadeti elbette bir Franszdan baka trl dnr. Her ikisince de bu
kelimenin gsterdii mn, mensup olduklar milletlerin fikir ve bilgi ynnden zaferi ve
dier milletlere stnldr. u kadar var ki, Alman ruhu ve dnce tarz, Fransz ruhu ve
dnce tarz olmad gibi, Almanya da Fransa deildir. Bu yzden, dtan baklnca ayn
grnen bu iki saadet telkkisi, aslnda birbirinden o derece ayrdr ki, birinin vcuda
gelmesi, dierinin yokluunu gerektirir.
Saadet hakknda olduu gibi, o gayeye varan sebepler ve vastalar hakknda da, muhtelif
milletlerin telkkileri baka bakadr.
Her millet ancak kendi mill esaslar sayesinde saadete ulaacana inanr. Kendi dstur ve
grlerini brakarak, komularnn gelenek ve greneklerini kabul etmek hibirinin

Yazlar 117
hayalinden

gemez.

Zir

esaslarn

(geleneklerin)

hi

bir

zaman

ahsiyetiyle

badaamayacan bilir.
Avrupallarn kendi gelenek ve dsturlarna kar pek byk sayg ve sevgi gstermeleri de
bundan doar. Biz ise bilgisizliimizden onlarn bu hislerinin sebebini, sosyal messese ve
geleneklerindeki mkemmellie balayp dururuz. Onlar kendi gelenek ve kurumlarn
ihtiyalarna yetersiz bulduklar: zaman, yeni ihtiyalarn karlayacak bir duruma getirinceye
kadar, deitirmeye ve dzeltmeye alrlar, bu sretle ilerlemeleri, mill geleneklerinin
ilerlemesiyle sonulanr.
Aras kesilmeden gelime ve ilerlemesini temin eden muntazam toplumlar tarafndan takip
edilen yol bundan ibarettir. Bu topluluklar meydana getiren ferde gelince, o da btn
hayatnca bir hedef takip etmekle meguldr. Mesel bir Fransz veya bir Alman hangi
artlarda yaarsa yaasn, btn almasn bir noktada birletiren gaye, iyi bir Fransz veya
iyi bir Alman ve mmknse Franszn, Almann en iyisi, en hayrls, en by olmaktr.
O ister ki, millete ykselme ve ycelmenin elde ediliinde bir alma ve gayret pay
bulunsun ve bu pay mmkn olduu kadar byk olsun. Bu emeline varmak iin harcad
g; ortak bir mnev ihtiyaca hizmet eden kuvvetli ve iten bir inantan ilham ald iin
devamldr ve bkknlk vermez.
Yksek bir karakter tayan bir mnev ihtiya, deta fertlerdeki azim, fedakrlk ve hayat
kmseme duygularn gelitirmek sretiyle fikr ve mnev hasletlerini ykselten bir din
hlini alyor, yle kuvvetli bir iman ki, ondan doan elik gibi bir kudretle yolundaki engelleri
devirip, milletlerin terakki ve refahn temine muvaffak olur.
bu dncelerden sonra bir de slm leminin bugnk hline bakacak olursak; ayn bir
toplumda, ayn bir millette birbirinden farkl, belki biri dierine tamamyla kar, iki eit
gaye bulunduunu gryoruz ki, bunlar halkn byk ounluu ile pek kk bir aznlkta
kalan aydnlar tarafndan takip olunan gayelerdir.
Bunlarn birincisi slmlk esasna dayanan mevzi bir gayedir. Mesel ran, Hindistan, Trkiye
ve Msrdaki acem, Hintli, Trk ve Arap mill gayeleri ki, bunlara gre saadet; her birinin
kendisine has bir anlayla bal bulunduu dinde ve o dinden ilham alnan esaslara ve
geleneklere ballk ve sevgide toplanmtr.
kincisine gelince; o da mevzidir ve batya ait bir esasa dayanan bir gyedir. Saadeti; Hintli,
Trk, Acem veya Arap mefkreleriyle anlalm ve tefsir edilmi bir garp medeniyetinde arar.
Bu gayenin; takipileri birinci gayeyi takip edenlerin kendilerine has temayl ve istidatlaryla
badaabilen bir yenileme cereyan iinde, korunmasna altklar her eyi ktrp
ykmaya, daima garp gr ve inanlarna dayanan bir takm yeni esaslar koymaya alrlar.
Grlyor

ki,

slm

dnyasnn

her

tarafnda

halk

ile

aydnlar

tabakas

arasnda

doldurulmasna imkn olmayan bir uurum vardr. Halk her yerde, dnrleri ve ileri
gelenleri ile kesin bir uyumazlk iinde bulunuyor. Mill varlnn, belki kastsz fakat pek
tehlikeli bir ykc unsuru olarak telkk ettii aydn snfna itimad nazaryla bakamyor.
Halktan bekledii takdir ve ball gremeyen aydn tabaka ise, vatandalarna kar
gizledii, kmseyici bir gzle bakarak kendini tesell etmeye alyor. Ayrca her taraf
kaplayan bilgisizlikten, memleketini kurtarmak hussunda gsterdii aczden utanmas

118 Yazlar
gerekirken, eserlerini takdir ve tkipte ekimser kalan evresinin fke ve inadndan ikyet
edip duruyor.
Halk maharetine ve bilgisine inandramaynca, her trl vastalarla stnlk kurmaya
alyor. Bylece yabanclarn basksna bir de aydn snfn basks ekleniyor, slm
milletlerinin yaama artlarn, tahamml edilmez bir snra getirerek, dlerini kat kat
vahimletiriyor.
Son derece gayri tabi ve akl d olan u kkl ayrlk, slm milletlerinin gvdesi ile beyni
arasnda srp gittii mddete; dnrlerin olanca mantk, bilgi ve fikirleri, mhim hi bir
yenilik meydana getirmeyi baaramayarak, elde bulunan bozup ykmaya yarayacak ve
ilerleme yolunda Mslman milletler tarafndan harcanan btn emekler srekli bir
muvaffakiyetsizlie mahkm kalacaktr.
te slm leminin bugnk geri kal tamamyla bu ekilde olmaktadr.
Tarih boyunca slm dnrleri gelecekteki yaay iin, slamiyetten nceki yaaylarndan
ne

gibi

eylerin

unutulup,

terkedilmesi

gerektiini,

Mslman

kavimlere

nasl

retmedilerse; bugnk liderler de yaadklar devirlerden (mazilerinden) ne gibi eylerin

muhafaza edilip korunmas gerektiim yeni nesillere retmek hussunda, kendilerinden
nce gelenlerden fazla bir hner ve liykat gsteremediler.
Bundan dolay, garp medeniyetinin tesiri ile slm leminin her tarafnda grlen bu anormal
hallere bir son verilmesi, tezelden yaplmas gerekli eylerdendir. Her eyden nce halk ile
mnevver tabakas arasnda, mevcudiyeti zarr olan gye birlii kurulmaldr. Aksi takdirde
garp medeniyetinin tesiri, slmdan evvelki cahiliyet zamannn tesirinden de kt olacaktr.
imdiye

kadar

sylediklerimizden

anlalaca

zere

slm

leminin

bugnk

geri

durumunda grlen u znt verici hal, aydnlar tabakasnn milletlerine kar olan
vazifelerinde pek zt dncelere sahip olmalarndan domaktadr.
Dier memleketlerde dnrler ve aydnlar snfnn vazifesi mili gayeye hizmet ederek onu
bir kat daha desteklemek ve ykseltmek, her yerde uygulanp yrtlmek ne almaktan
ibaret ve milletlerinin kendilerine hrmet ve ballk gstermesi ancak bu sayede mmkn
iken, slm mtefekkirleri mill gayelerinden baka ve ona tamamen zt bir gaye beslemek
hakkn kendilerinde gryorlar. En mhim ve mukaddes vazifelerine kar gayri cidd ve
diktatr davranyorlar.
Devaml ve kabl edilmi ortak bir duyguya dayanmayan, tarih gelimelerden ve
ananelerden domayan; yalnz akl ve insan dncesi gibi zayf, ince bir dayanak zerinde,
isabet derecesi pheli ve yanl doru bir takm ilm. esaslara dayanan gye ve emellerin;
tam mnasyla gerek bir gye dourup dourmayacan; ahlken meriyeti ve kymeti
olmayan yle gyelerin ferdlerde derin, sammi, ciddi ve hakik inan ve kanaatler mi, yoksa
yanlma ve sapma sebepleri olacak bencilce bir (opportnizm = eyymclk) m ortaya
karacan aklamay lzumsuz buluyoruz.. nk bal olduu memleketin esas
emellerinden baka emeller besleme hakkn hi kimsede grmyoruz.
Gyeler iinde en dorusu slm dinine dayanan ve slm milletleri tarafndan benimsenmi
olan yksek gayedir burada olanca dikkat ve alkamzla yalnz ondan bahsedeceiz. nk
kurtuluumuza sebeb yalnz o vardr.

Yazlar 119
Mslman milletleri, saadetlerini ancak dinlerinden beklemeyecek derecede eriatlerine
balayan zel zihniyet, ne genel olarak sanld gibi bir taassup eseri ve ne de bir fikir
sapkldr. Fakat, slm karakterinin pek tabi, akla uygun ve mantk bir neticesidir.
Gerekten, slm dini kendine mahsus inanlar, ahlakyat, kendine mahsus sosyal ve siyas
esaslar ile en doru en geni ve en yaygn mansyla bir insanlk nizamdr.
nsanlarn toplulua yararl olmak hususundaki temayllerini ve ilerleme emellerini tatmin
ederek, vicdan erevesi iinde mesud olmalarn salayan her ne varsa, hepsini iice alan
kusursuz ve mkemmel bir dindir.
Bu kurtulu din, ahlk esaslarn inanlarndan, sosyal dzenini ahlkndan, siyasetini ise
sosyal dzeninden alr. O, yle hak, yle hikmetli ve dil, ve bu vasflarndan dolay yle
blnmez bir btndr ki, insan, saadetini elde etmek iin 0 btne balanmak zorundadr.
Bir Mslmann dinine kar olan ball, yerine getirilmesi gerekli bir vicdan borcu olduu
gibi, ayn zamanda da kuvvet ve ehemmiyette sosyal ve siyas bir vazifedir.
Bir Mslman, ahlk, siyas ve ictima dsturlaryla, slm geleneklere; mnevi varlnn
yapcs ve ictima yapcnn dzenleyicisi olan hayat esaslar gzyle bakar ve ona sayg ve
ballk gsterir. Byle yapmakla; bugnn ve yarnn teminat altna almak iin, ihml ettii
takdirde yok ola Ca yksek bir vazifeye sarlm ve tarihin amaz bir kanununa uymu
olur.
Kendisini garpllatrmaya alan dnrlerin fikir ve grlerine kar, Mslmann
besledii nefret duygusu pek tabidir. nk o fikir ve grleri kabul ve kendisininkileri
feda ettii takdirde hem mnev hayatna, hem de mill ve sosyal varlna kym olur.
slm ahlknn iareti olan karakterler hrriyet, eitlik, dayanma fikirleridir.
O, bilhassa insanla telkin ettii ve kaideletirdii dayanma ile, iyilie, ktle ve insn
hasletlere (iyi huylara) dair telkin usullerindeki aklk ve keml ile kendini belirtir, son
derecede adaleti seven tarafsz samimiyetiyle msbet ve doru yolu gsterici hakikatleri,
kendisine dnya apnda bir stnlk vermektedir.
slmn sosyal dstruna gelince; ahlkndan km olmas itibariyle o da tam bir zellie
mliktir. nsan topluluklarn, aristokrasi ve demokrasi adlaryla, dier bir deyimle, biri bir
takm husus hak ve istisnalara sahip sekin, dieri tabi haklarndan bile mahrum ve haklar
elinden alnm olmak zere iki husus snfa ayrmaz.
slm cemiyeti; yksek, orta ve aa diye derecelere ayrlan fertleri gibi, yksek, orta aa
snflardan mrekkep ve ancak yaradltan eitsizliklere karargh olan bir cemiyet,, daha
dorusu tabi halinde grlen bir insan topluluudur, Fikrimizi tam olarak aklamak iin
batl tbirlere bavurursak, diyebiliriz ki, slm cemiyeti ayn zamanda hem demokratik, hem
de aristokratiktir. Bunlarda hkmran olan dayanma, adalet ve insanlk gibi fikir ve
duygulardan dolay demokratik olduklar gibi; geleneklerin kanunlarna, ll-emre ballk;
ferd stnlklere, fazilet ve bilgiye sayg dolaysyla aristokratiktirler.
slmn siyas inanlarna gelince; onlar da sosyal inanlarnn mahsuldr. Cemiyet
meselelerinde olduu gibi siyasette de muhtelif frkalar ve snflar arasndaki rekabet ve
muhalefetlere msaade etmeyerek, itaat edenle itaat edilen arasndaki balar belirtip izer
ve bu sretle siys dengenin domasn temin eder. Hi bir idare ekliyle balamad

120 Yazlar
insanlar, karlkl hak ve vazifelerine hrmet ve riayet etmek artyla ihtiyalarna gre
harekette serbest brakr.
slmn gyesinin ne derecelerde nem ve hussiyet tad ve dnrlerimizin slmn
bnyesindeki bu birlie saygl bir gzle bakarak, ellerinden geldii kadar onu salamlatrp
desteklemee almak vazifesiyle mkellef bulunmalar gerekecei, basit izahlarla belli olur.
u hale gre btn almalarmz; slm cemiyetinin grlen aristokratik ve demokratik
karakterlerini artrp ykseltmek ve mill esaslarmz, itaat edenle edilen arasndaki hak ve
vazifelerin daha uygun bir ekilde anlalp, yrtlmesini temin edebilecek bir hale getirmek
iin dzenlemeye doru olmaldr.
slm lemindeki dinsizliin, Hristiyan cemiyetindeki dinsizlikten kat kat farkl huss bir
nem kazanmas da bundan domaktadr. slm topluluunda dinsizlik, oturmu ve
yerlermi olan sosyal ve ahlk dsturlarn red ve inkr mansnda olarak, ferdin ahlk
dn ve cemiyetin kp dalmasn gerektirir. Bu itibarla ahlkiyat ve itimiyata zttr.
te bu yzden dinsizlik Mslmanlarla, slm topluluklarn yaralayabilecek felketlerin en
korkuncudur.
Tarih ile sabittir ki, en ileri milletler fikirleri ve emelleri, nderleri tarafndan en iyi anlalp
tatbik edilmi olan milletlerdir. Milletler, rehberlerinin keyif ve heveslerine hizmet ve boyun
emeye rza gsterdikleri takdirde gerileme ukuruna derler ve yhut bulunduklar
gerileme ukurunun dibinden yakalarn kurtaramazlar. nk ibanda bulunanlar gittike
alalarak sonunda zorba, kirli, pis huylu ve chil olup giderler.
Bu dncelere dayanaraktr ki, dnrler snf ancak bal olduklar slm cemiyetlerinin
mill gayelerine hizmet ettikleri takdirde vazifelerini en iyi ekilde yerine getirmi
alacaklardr.
slm

milletlerinin

bilgi

ve

yoksulu

kalmalarna

ve

kendilerinin

ise

onlar

aydnlatamamalarna sebeb olan ac durum bu suretle ortadan kalkacak ve mnevver

tabakas, cemiyetteki varlnn sebebini o zaman hakkyla anlayacaktr.
Ad geen tabaka bu anlayszlk ve bilgisizliklerinde imdiye kadar o derece ileri
gitmilerdir ki, slm lemini hayalhanelerinden doan her trl an ve garip tasavvurlarn
tatbikiyle pek ksr ve renkten renge giren, bukalemun merep kltrlerini tatmine hazr ve
her trl ziyankrla ak, geni bir tecrbe sahas addetmilerdir.
Bat milletleri hi phe yok ki, bugn aristokrasilerini douran derebeyliin eski htralar ve
tekiltlaryla, bugnk demokrasi ve eitlik fikirleri arasnda bir deime devresi
geirmektedir. Bu milletler sosyal kurumlarn byle durup dinlenmeden dzenleye
dzenleye, bizim kanaatimizce, yukarda akladmz, slmiyetin sosyal gyesine ulamak
arzusundadrlar.
Onlarn imdiki siyas teekklt, sosyal deimelerinden ilham alnm, iyi kt bir takm
gnlk tedbirler hkmndedir ki, makl ve tarafsz bir idare kurmaktan ziyade, zikredilen
deimeleri kolaylatrmaya yaramaktadr. u halde batnn siyas ve sosyal teekkltndaki
mkemmeliyete

inanmak

ve

bat

milletlerinin

ykselip

bollua

kavumasn

onlara

balayarak, kr krne taklde koyulmak, yanllk ve gaflet iinde saadet aramaktan baka
bir ey deildir. nk batllar bile eserlerinde o olgunluu bulamyor ve onlar durup
dinlenmeden deitirip dzenlemeye gayret ediyorlar.

Yazlar 121
Baty taklde yeltenen yenilikilerimizin takip ettikleri yol, garp medeniyetinin neticelerini,
sebepleri zannetmekten doan pek iptida bir mantk hatsna dayanmaktadr.
Btn bu sath dncelerden doan ve ayni bozuklukta olmakla beraber dnrlerimiz
arasnda pek ok yaylan dier bir inan da yenileme ve ilerleme isteinde bulunan bir
memleketin mutlaka demokratlamas gerektii fikridir.
slm cemiyeti demokratik ve aristokratik ihtiyalarn beraberce duymaktadr. Siyas ve
sosyal tekilt; muvazene halinde bulunan bu iki milden herhangi birinin zayflk
gstermesiyle, bozulur.
Esas temellerini tekil eden dayanma, eitlik ve adalet duygular sarslacak olursa,
zikredilen

cemiyet

demokratik

hususiyetlerini

kaybeder.

Aksine

kanuna,

ll-emre,

geleneklere kar olan hrmet gever, mnev ve fikr faziletler takdir edilmez, bilgi ve
yaradl stnl itibar grmezse, o cemiyet aristokratik niteliklerinden mahrum kalm
olur.
Bazen hem aristokratik, hem de demokratik sfatlarn kaybetmesi de muhtemeldir ki, bu
takdirde cemiyet tam bir k halinde demektir.
Bundan dolaydr ki, bir yenileyicinin vazifesi durumun icaplarna gre, bal olduu
cemiyetin kh demokratik ve kh aristokratik vasflarm, kh her ikisini birden destekleyip
artrmaya almaktr. Lkin bir slm cemiyetinin demokratlamas da garp milletlerinde
olduu gibi cereyan etmez. Bu cemiyet, aristokrasiye saldrarak, sekin snfyla ekime
yoluyla demokratlamaz. Bu ekimeye lzum yoktur. nk ayn haklara mlik olan
halknn, sekinlerinden isteyecek hi bir eyi yoktur.
slm cemiyetinin demokratlamas, sekinler tabakasnda zaten mevcut olan halk lehindeki
fikirlerin, duygularn ve ananelerin gelimesiyle mmkn olur. Aristokratlamas ise

milletin gsz fertlerinin haklarn inemekle deil, belki halk tabakasnda sakl bulunan,
sekinleri takdir edici fikirlerin duygularn ve geleneklerin desteklenip verimliletirilmesi
sretiyle meydana getirilebilir. Bu hle gre, slm cemiyetindeki demokratik hasletleri
yksek snf ve aristokratik hasletleri halk tabakas temin ve kkletiriyor demektir.
Halbuki garp cemiyetlerinde durum tersinedir. Onlarda eitli sosyal snflan dierlerinden
ayran eyler, hukk eitsizlik, menfaatlerin atmas, snf ve parti gelenekleri gibi
hususlardan ibaret olduu gibi geim ve mnsebet ekilleri kanunlarn zoru ile kurulup
meydana ktndan, her gn gayr memnun bir snf tarafndan bozulur.

Bu cemiyetlerde aristokrasiyi sekin snf, demokrasiyi ise imtiyazlarndan mahrum olan

unsurlar tekil ve temsil eder.
slm topluluklarndaki eitli snflar ancak fikr ve ahlk seviyelerindeki farklarla
yekdierinden ayrlrsa da, eitlik, adalet ve dayanma fikirleri, ad geen snflar arasndaki
mnasebetleri kararlatrp, dzenleyerek slm kardeliini kurar ve onlar yekdierine
yaklatrr.
Garp cemiyetleri hak, huzur ve selmetlerini kanunlarda aradklar halde, slm topluluklar
onu inanlarnda, duygularnda, ahlk terbiye ve felsefelerinde bulurlar.
Bundan dolay btn insan topluluklarnda mutlaka grlen rekabet ve muhalefetler slm
cemiyetinde husus bir mahiyet kazanmaktadr. Her yerde eitli snflar arasnda yrrlkte

122 Yazlar
olan o rekabetler, slm cemiyetinin snflar arasnda deil, fakat her bir snf iinde
hkmn icra etmektedir. Yksek tabakas demokrasiye, halk tabakas ise aristokrasiye
yaklamak iin yekdierine rekabette bulunurlar.
Siyasette garp ile slm telkk tarzlar arasnda da o derecelerde bir fark vardr. Garbn siys
tekilt bir takm sosyal mcadelelerden domu olduundan, o gibi mcadelelerin doup
devam etmesine msait ve bylece elbette dmanca ve tek tarafl bir mahiyeti haizdir. Ad
geen tekiltta adalet ve bakasn dnme fikri, durumun zorlamasyla unutulup terk
edildiinden onlarn ahlk ve idr kymeti pek pheli ve sakattr.
Sosyal rekabetlere saha olmayan slm cemiyetinin, kurduu siyas teekkller ise tabiatyla
siyas rekabetlerden zdedir. Mensbu olan ferdlerin dncesine uygun bir ekil ile,
tarafszlk hakkaniyet ve adlet duygularnn ortaya kmas iin almtr.
Bundan dolay ilerleme safhalarnda, Mslman milletler hi bir zaman, batda devaml olarak
grdmz sosyal veya. siyas ihtilller yaplmasna lzum ve ihtiya hissetmemilerdir.
Yukarda aklanan fikirlerin nda, slm milletlerini imdiki geri kalm durumundan
kurtarmak emeliyle onlar slmlktan ayrmak ve garpllatrmak istiyenlerin ne byk bir
gaflete dtkleri belli olmutur.
Onlar ne garip zihniyetlerdir ki, batnn daima deilen sosyal ve siyas teekkllerinde bir
olgunluk grdkleri halde, slm teekkllerinde grdkleri nisb istikrr, bir tercih sebebine
delil olarak grmekten kanmaktadrlar.
Onlar bu hali, slm teekkltn ikml edilme kabiliyetinden mahrum olmasna bir delil
saymaktadrlar. Aalayc bir gzle grdkleri siyas ve sosyal teekklerimize, yirminci asr
insanlarnn o pek eitli, pek deiik ihtiyalarn temine yetmeyen, on asr evvelki esas ve
kanaatlara dayanan bir takm khne ve bo tekilt nazaryla bakyorlar.
Zikri geen esaslarn dnya apnda ve hrmetlere lyk olduu, insanla balad
bereketli ve aal bir medeniyetle trihen sabit bulunduu ve bugne kadar insan
dncesinin onlardan daha yksek, daha doru hi bir ey bulmaya muvaffak olamad
apak bir gerek halinde iken, o garip zihniyetler o salam esaslar daima, deersizlik ve
sakatlkla sulayp; taraftarlarn, din yobazla kaplm ve ilerlemeye kstek olan sayl bir
takm geri dnceliler addediyorlar.
Son derecede gayr tabi olan bu psikoloji; insanlarn zamanla deime ihtiyacna maruz
olularna bal olarak, daim deitii ve bu sebeple onlar ilgilendiren her eyin dahi
kendileriyle beraber deimesi lzm gelecei eklindeki yanl ve sath inantan doar.
Byle bir inan zamanmza gre, durum ve olaylarn pek yanl bir muhakemesinden baka
bir ey deildir. nsanln ihtiyalarnn srekli deimesine ramen, insann yaratl
deimez, her zaman ayndr. Bugne kadar, insanlar arasnda benciller, kskanlar, alak
gnlller, faziletli ve insan sever kiiler grlmse, bundan sonra da ayn ekilde,
insanlarn aklls, aklsz, kuvvetlisi, dkn, iyisi kts bulunacaktr. Zamanla deiiklie
urayan ihtiyalar insanln hasletlerinin ve eksiklerinin alaca muhtelif ekillerde zamann
douraca deimelerdir.
Bu messir altnda bir insanda deiecek olan ey, kibir veya mrvvetinin, hynet veya
merhametinin sreti veya meydana k eklidir, insanlarn faziletleri veya ktlkleri daima

Yazlar 123
deien bir ehre gsterir. Bunun byle olmas da, zamanla genileyip inkiaf ilim ve
idrakinin (anlaynn), ahvl ve eya hakkndaki anlay ve dncelerinde deiiklik
cimasndan meydana gelir. Lkin hleti rhiyemiz deiiklie uramakla, tabiatimize has
olan gzellik veya irkinlikleri ortadan kaldramaz. nk irkinlikler veya faziletler yekdieri
ile kimdir. (Yani birinin olmas iin tekinin varl arttr.) Bundan dolaydr ki, insann
btn hikmeti; irkinlikten doacak fenalklarn mmkn mertebe hafifletilmesi ve insanln
meziyetlerinden zam menfaat temini, maddelerinden ibaret kalmaktadr.
nsann gerek tabiat ve gerekse iyi ve kt taraflar deimediinden, insanlara hatthareket
gsterip,

hemcinsleriyle

olan

mnsebetlerini

kurup

salamlatracak

esaslar

da

yaradllarnda mevcut olduundan, zarur olarak deimeyecekleri besbellidir.

Zaman tesirinin zikredilen esaslarda yapabilecei deiiklikler bilhassa tefsir ve tatbik
ekline baldr.
Sz konusu olan ibu esaslarn, zamann ihtiyalarna uymad zannna denler yanl
muhakemeye sapm olurlar. Byle bir inan bugnk insanlarn o esaslar, beerin iyilik ve
ktlk telkkisinde meydana gelen deiikliklere gre tatbike muvaffak olamamalarndan
meydana gelir.
Biz o dncedeyiz ki, slm eriatinin iine ald ahlk, sosyal ve siyas dsturlar; batan
ayaa insann karakterinden alnm olduklarndan, ebediyete kadar demoullarnn
mukadderatnn dzenleyicisi olmaa lyktr.
Hatt yle zannediyoruz ki, garp milletlerinin geirdii ve geirmekte olduu muhtelif
gelime safhalar, btn ekilleriyle dinimizin ahlk, sosyal ve siyas esaslarn kable varan
bir cereyann baz belirli deime ve dalgalanmalarndan baka bir ey deildir. Bu
imnmzdan dolaydr ki, slm memleketlerinin gelimesinin bu dstur ve esaslar dnda
cereyan edebilmesini kabl edemeyiz ve bu husustaki kanaatimiz, yer ekimi kanunlar
dnda bir mihaniki [mekanik-otomatik] mesele dnlmemesi kadar kuvvetlidir.
Baz iddial mfekkireler bu konuda, bizi belki, fikr zorlama veya an taassup gibi bir takm
zihn

sapklklarla

sulandrabilir.

Halbuki

onlar,

slm

dni

aleyhinde

kendilerinin

gsterdikleri taassubu kabl etmeyerek, o dnin en geni hrriyetlerin bile, en ar ve en

zorba bir anariye dnmemesini teminat altna alacak bir takm hadlere mlik olduuna
inandmzdan dolay, bize itiraz edecek olurlarsa, aksine kendileri pek irrete bir taassup
gstermi olurlar.
nk her ne ekilde olursa olsun gereklere sayg en byk bir vazife olduu ve insanlar
ancak o vazifeye balanmalar ve itaat etmeleri sayesinde ilerleyip gelitikleri iin, bu vicdn
mecburiyet, hrriyetlerine eksiklik getiremez, yleyse yer ekimi kanunlarna inanp sayg
duyduumuz kadar, slmn esaslarnn gerekliine ve deerine de inanp sayg duymakta
tek tarafl bir yol takip ettiimizi zannetmiyoruz.
Tek kar yolumuzun slmiyette bulunduundan asla phe edemeyiz.
Mslman milletler ahlk, siyaset ve cemiyet bakmlarndan gittike Mslmanlamaya arzu
duymaldrlar. Btn iimiz ve almamz ancak bu gayeye hizmet etmelidir. nk bu gye
hem kemli itibariyle, zevli olmayan slm esaslarn hakkat ve ulviyetinden ve hem fikr ve
sosyal teekkltmzla mterek inanlarmzdan hsl olmutur. O yksek gye slm
milletleri topluluunun fikr ve ahlk akbetini temin ederek insan fikrin materyalizm,

124 Yazlar
komnizm, nihilizm ve anarizm gibi birok fikir bozukluklarna kaplmaktan men
edecek ve cemiyetlerimizin daim surette ilerleyip ykselmesine medar olarak onlar her trl
gerileyiten koruyup esirgeyecektir.
slm topluluunu tekil eden ferdlerin herbiri iyi bir Mslman ve hatt kabil ise
Mslmanlarn en mkemmeli olmaktan baka hi bir emel takip etmemelidir. nk
slmlarn en iyisi insanlarn en iyisi demek olduundan, sz konusu olan gye, insanolunun
besleyebilecei gayelerin en ycesidir ki, bu itibarla da en kuvvetli man ve kanaatlara, en
krlmaz, en bereketli ve verimli gayretlere kaynak olaca tabidir. Bu gye, tek kayna olan
hakikat kadar snrsz, en doru, en olgun bir saadetle insanlar mesud edecek bir yksek
gayedir.
Trk veya Arap olsun, ranl ve Hintli olsun, zayf veya kuvvetli, cahil veya bilgin olsun her
Mslman ancak bu hedefe bal ve ynelmi olmaldr. Ancak bu sayededir ki, Mslmanlar
ahlk sosyal ve siyas vazifelerini hakkyla ifaya muvaffak olarak, emin ve hzl admlarla
ykselebilir ve kurtulu alannda mesafeler aabilirler.
slm lemi byk bir iledir. Onu meydana getiren milletler o asil ilenin eitli ubelerini
meydana getirir. Ad geen ubelerin iki eit vazifesi vardr. Biri, her benin kendi iindeki
husus vazifeleridir. Dieri de br ubelere kar olan vazifeleridir. Bunlardan ikinci eit
vazifelerin yaplmas, birincinin yaplmasna bal bulunduundan, huss vazifeler umm
vazifelerden nce gelir.
Bu iki snf vazifelerin mahiyetine gelince; huss vazifeler, ferdin fikr ve ahlk seviyesini en
yksek dereceye ulatrmaya almak ve slmn siyas, sosyal ve ahlk esaslarm daha tam,
daha mkemmel bir tarzda tatbike gayret etmektir.
Umm vazfeler ise, br Mslman milletlerle din bir dayanma iinde yaayarak, onlarn,
hrriyet ve geleneklerine sayg, ilerleyip gelimelerine yardm husslarndan ibarettir ki,
slm milletleri iinde, yabanclarn boyunduruu altna girmi olan veya o tehlike karsnda
bulunanlar kurtarmak bu vazifeler arasndadr. nk bir millet hrriyet ve istikllini
kaybetmekle, gelime yolunu arm, varln tehlikeye koymu olur ki, slmdaki tesand
byle bir hle msaade etmez.
slm birlik; saysz kuvvetlerin, unsurlarn ve millerin tam bir btn hlinde henk tekil
ettii kinatn birliine e bir birliktir. Btn azameti ve hakikati bu hlinden doar.
Sz bitirirken unu deriz ki; Mslman milletler, slm dinini kabul ederek byk ve parlak
bir medeniyet kurmay baarmlard. slmn esaslarn daha gzel anlayp, daha bilgili,
daha faziletli bir srette tatbik ve icr eyledikleri ve onlara daha cidd ve daha samim bir
bala balandklar takdirde bugnk gerilik ukurlarndan ykselerek, ada medeniyetin
stnde yeni bir medeniyet meydana getireceklerdir. yle ki insanlar arasnda kurulup
dzenlenecek efkat, adlet ve eitlik fikirlerinden doma sk bir tesand ile beeriyete
verecei hadsiz manev haz ve nimetler onun stnlk sebeplerini tekil edecektir.

Yazlar 125

Kaynak: Said Halim Paa, slm Dnyas Niin lerleyemiyor?, nhitat- slm hakknda
bir Tecrbe-i Kalemiye, Bedir Yaynevi, Haziran- 1962 stanbul
[1334 senesinde stanbulda Matbaay Amirede yaplan ilk basks esas tutulmak
suretiyle, bir heyet tarafndan bugnk Trkeye evrilmitir.]

126 Yazlar

ALEVLK, NUSAYRLK VE BB-I L

Prof. Dr. lber ORTAYLI
Ankara niversitesi retim yesi
Osmanl Alevlii nedir?
Alevlik akidesi, ritueli, ibdet biimleri, liturjisi (dua metinleri lhileri) ile tarifi yaplm,
kabul edilmi ortak catehismi ve retisi olan bir inan mdr? Yoksa tamamen bir ahlk
sistemi, bir dnya gr mdr? Galiba her ikisi iin de evetler ve hayrlar izhar
mmkndr. Alevliin kesin hayr denebilecek yan ise; merkez bir tekiltlanmas, bir
ruhban snf ve hiyerarisinin olmaddr. Bu nedenle gnmzde Trk Alevlii Trkiye
apnda bir tekiltlanma ve bu meyanda Diyanet lerinde de bir blm isterken; bizzat
Alev dnr ve liderler tarafndan ortaya konan programlar farkldr ve bunlarn nasl
gerekleecei de muhtelif cepheleriyle bir problem olarak ortada durmaktadr.
Alevlik esas itibariyle (bz istisna gruplar hari) Trk unsura has bir inantr. Bu nedenle
ok tekrarlanan bir nokta. Yani Trk amanizmi ile temel balants aktr. Ancak bu tarihkltrel ban mahiyeti ve teferruat, folklor ve din tarihi alannda baarl bilimsel
monografilerle aydnlatlamamtr. Saniyen Trk amanizmi konusundaki bilgi ve yorumlar
henz karanlktadr. Bu konudaki son yorum M. Eliade gibi bilginlerin eserleri nda,
amanizm'i Zerdlkteki gibi dual (ikilemli) karakterde bir inan olarak grmek ve
deerlendirmektir. ahsen bu gr popler bir yazar olan Jean Paul Roux da dahi
grlebilmektedir.70
Trkiye Alevliinin kaynaklar bahsinde ihmal edilen ikinci soru; Alevliin topraklarmzda
grlen gizli Hristiyanlk (Chrypto-Chretianisme) Sabbataist Yahudilik gibi (Chrypto Judaist)
cemaatlerle rituel ve folklorik ilikisi olup olmaddr. Alevliin mensuplarnn bir ksm bu
dinlere gemi midir veya o inanlardan Alevlie geen olmu mudur? Bu sorunun cevab
aranmam, gereken tedkikler yaplmamtr.
Mesel 17. asrda Sabbatai Zvi'yi Mesih olarak benimseyenler sadece Yahudiler miydi?
Millenarist (kymet gn geldiine inanan) dnce ve beklentilerin hkim olduu 17. asr
dnyasnda Zvi'ye bir takm Trkmen gruplardan, Hristiyanlardan da katlan olabilir miydi?
Bizzat Selnik Sebatayc'lar iinde Smi asll olmadklarn iddia edenler vardr. Nitekim
Selnikli Mslman bir aileden olan romanc Cahit Uuk, bu zmreyi: "ahsen Mslmanlar
bu tarikata (yle diyor) dier dinlerden Hristiyan ve Mslmanlarn girdiini sylerlerdi"
diyor.71 Belgesi bulunmayan bu yaygn sylenti ve kanaat aratrlmaldr. nk Yemende
bunu destekleyecek benzer olaylar belgelenebilmektedir. 1861-65'te Yemen'de ortaya kan
ukur Kuheyl I, sahte mesihdi. II. ukur Kuheyl 1868de ortaya kt. 1888'de Yosef Abdullah
ortaya kt. Bu n de destekleyen Mslmanlar vard ve bunlar hir zaman mesihleri

70

Jean Paul Roux, Histoire des Turcs, Fayard Paris 1985. Mircea Eliade, Shamanisme, Pontheon

Books, New York, 1964.

71

Cahit Uuk, Bir mparatorluk kerken, Yap Kredi Yay., stanbul 1995, s. 79.

Yazlar 127
olarak bu adamlara itaat ettiler.72 Bu Mslmanlarn muhtemelen Zeyd olmaktan ok
Yemen'de az bildiimiz Mslman inan gruplarna mensup olmalar mmkndr. Gene ilk
elde slm kabul eden bz zmrelerin, Girit ve Arnavutlukda olduu gibi Bekta ama daha
ok ky Alevlii gibi din inan gruplarna intisab ettii malmdur. Resm Snn slm bu
gibi yeni muhtedlere pek czib gelmiyor olmaldr. Ayrca devletin slm kurumlarn geni
lde tekil edemedii Girit gibi yerlerde bu hal yaygn olmaldr. Dou Anadoluda da
henz yeterince aratrlmayan byle kk gruplarn varl bilinmektedir.
Bu konuda bir suskunluk szkonusudur. Nihayet devlet lige ve dier bu gibi dlanyor
bilinen mezheplere kar nasl bir tutum ve gr sahibidir. Resm slm acaba Alevlii
dlyor, te'db ve takip mi ediyordu? Her zaman m ediyordu? Bunun da cevab verilmemitir.
Modernlemeci ve Trk gruplar Alevlii ilerilik, aklk, barllk, kadn-erkek eitlii
olarak yorumladlar. Cumhuriyet'in belirli grup aydn iin Alevlik sola ak bir inantr. Fakat
bunun dnda Alevlie kar edd ve ithamc davranan ynetici bir evre her zaman var
myd? Bu sorulara cevap verirken; zaman zaman demelidir, nk Yavuz Selim Han politikas
Osmanl asrlar iin tipik ve devaml bir uygulama deil gibidir. Daha ziyde Alevlii
grmezlikten gelen bir gr Osmanl asrlar iin ok tipik olmaldr ve zellikle 19. yzyl
muhafazakrlar diyebileceimiz evrelerde bu durumu daha ak olarak gzlemek
mmkndr.
19. yzyl slm' bilhassa devlet szcln stlenen evreler Alevlik konusunda suskun
kalmay tercih etmi grnyorlar. Demek ki Trk unsur arasndaki bu din ihtilf onlar itiraf
edemeyecekleri bir rahatszlk iine sokmu ve herhangi bir deerlendirmede bulunmaktan
kanmlardr. Dikkati eken nokta; bu asrda Alevlik ile benzer durumda olan, yani klsik
dar yap ve "millet" tekilt iinde meriyet kazanmayan baz mezhepler hakknda fikir
beyan edilip, tutum alnd halde; Alevlik iin bu gibi beyanlarn szkonusu olmamasdr.
Osmanl Devletinde "millet" eklinde rgtlenmenin ne demek olduunu biliyoruz. "Ehl-i
Kitap" veya "Zmm" stats altnda slm'n bir bakma tand farkl inan topluluklar; zel
stat, zel idr-ml dzenlemelerle idre edilirdi. Ruhn snflan ve yneticileri belliydi.
nanlar akt ve sdece din deil, dnyev ileri de ruhn liderlerine braklmt.
Dolaysyle Musevlik te ruhban snf yoksa da, din grevlileri belli bir hiyerari ile cemaat
reisi statsn almtr ve hatta akideye ilikin meselelerde de bunlar yetkili makamd. Bu
statdeki din grevlilerin etkisi, Sabbatai Zvi olaynda grlmtr. Mslman teba iin ise
byle bir tekilttan sz edilemez. slm, devletin kendisi idi. Ehl-i Snnet dndaki
zmrelerin bu ekilde rgtlenmesi ve idr bir hiyerari iinde liderlerini tayin szkonusu
deildi. Varolan liderler de fiiliyatta (Durz ve Yezid eyhleri) idre tarafndan muhatab
alnsalar bile, bir millet tekiltnn ba (etnarh) olarak tannmazlard.
19. yzylda II. Mahmud reformlar en bata, Yenieriliin ilgas; Bekta tekkelerinin
kapatlmas ve tekkelerin kayyumluunun Nakibendler'e verilmesi ve asl nemlisi,
Bektalerin takib ve te'dbiyle sonuland. Bugn literatrde bu olay bz yazarlarca yanl
olarak Alevliin takib ve te'dbi ile ayniletiriliyor. Oysa messeselemi Bektailiin her

72

Cahit Uuk, Bir mparatorluk kerken, Yap Kredi, stanbul, 1995, s. 79. Batemya Bat Zion

Eraqi Klonnan "Mslim Supporters of Jewish Messiahs in Yemen Middle Eastern Studies vol. 29/4.
1993, s. 714 vd.

128 Yazlar
daim Alevlik ile bir olmad, Bekta derghlarnda ky Alevlii rituelinden ok Bektaliin
kendi dbnm izlendii, Snn ve gayr-i mslimlerin de tarikata intisab veya balants
olduu mlumdur. Alev dedelii ile Bekta babal ve postniinliinin de ne kadar ilgisi
kurulabilir, bu bir sorundur? Nitekim bugn artk ortaya kan Alev cemevleri ve derghlar,
mesel stanbul'un az saydaki Bekta zmreleri tarafndan pek ilgi grmemekte ve ziyaret
edilmemektedir. phesiz Bekta edebiyat Alevler tarafndan benimsenir, ama Alevliin
zgn katk ve folklorik zenginliinin Bektalerce her zaman tannd ve izlendii
sylenebilir mi?
Osmanl Devleti, tarihteki en kalabalk dinler konglomerasyd. Tannan, kurumlam din ve
mezhepler kadar; kendini gizleyen, resmen tannmayan, ancak komu cemaatlerin tand
inan veya rituellere sahip gruplar da vard. Bunlarn bzs tarihin aknda eridi gitti. Bzlar
ise aksine yayor ve zamanmzda hayli nemli kltrel, siyas rol oynuyor. Sz edilen bu
cemaatler slm dini iinde snflandrlrken, Rfiz (heretik) olarak adlandrlmalar aslnda
bir zaruret gereidir ve pek doru bir deyim deildir. "Heterodox" gibi bir kavram ise
Trkeye evirmeyiimiz filolojik bir meseleden ok i'tikada iliiktir. Hristiyanlkta lh bir
niybet iddias tayan ruhban snfnn; kilisenin yeniden ortaya koyduu, yorumlad,
tasdik ettii bir akidenin dnda kalanlar veya muhalifleri tanmlama biimi bir geni lgat
yaratt. Heterodox (doru yolda olmayan) heretique (Rfiz) gibi deyimlerin ard gelmez. Bu
deyimleri bizdeki zendeka (zndk), irtidad (mrted) gibi deyimlerle eletirmek de pek kolay
olmuyor. nk Hristiyanlk-Mslmanlk arasnda paralellik kurmak da mmkn deil.
Ahmet Yaar Ocak'm bu konuda yaknda kacak ilgili eserine mracaat edilmelidir.
Bu gruplar gene bz yazarlar tarafndan da yanl olarak hric diye nitelendiriliyor. Bu da
pek toptanc ve gerekle ve slm m tarih yapsyla badamayan bir snflandrmadr. Devlet
bunlar gayr-i mslim diye grmez. Ama ulema ve bzen halk kendi dnda deerlendirir.
Cemaat ve devlet ilikilerinde ml ve dar alandaki uygulamalar, Mslman Snn cemaate
yaplan muameleden farkl deildir; fakat idarenin bu gruplar hakkndaki gr ve yaklam
farkldr. Brokratlar (mlk erkn) bu farkl gr de bzen aklar, bzen de aklamazlar.
Arivlerdeki resm yazmalar ve bz tarihilerin ve ulemnn gr ele alnrsa, slm'daki
heterodox (!)gruplar iin 19. yzylda ilgin gr ve uygulamalar vardr.
Szn edeceimiz grup Suriye, Lbnan, Filistinde kalabalk bir grup tekil eden; iyi
tekilatlanm, Araba konumalarna ramen artk deta ayr bir "ethnie" olarak yaamn
srdren Drzler: Kuzey Irak ve Gneydou Anadolu'da yaayan Yezdler ve Anadolu ve
Rumeli'nin her yerinde yaayan Alev'ler ve Alav diye anlmakla beraber, Surive, Antakya
blgesinde yaayan Nusayrlerdir. (Nusayrler kendileri bu isimle anlmaktan holanmaz). Bu
gruplara devletin bak ve idre ile olan ilikilerinde hukuk, idri, ml uygulama ok
ilgintir ve aslnda birbirinden de farkldr. Kukusuz bunlar gibi mtalea edilmeyen ve
kurumlaan bir mezhep olan ia hakknda da Osmanl idaresi imparatorluk dahilinde bz
kar tedbirler almaktadr.
Son iki ylda arivlerimizde, tasnif edilerek okuyucuya alan 'rade Hususiye ve Yldz
Evrak fonlar yeni bilgiler getirmektedir. Bunlardan bzlannn nda bu saydmz
topluluklarn resm evrelerde nasl mtalea edildiklerini ele alabiliriz.
Bb- l, Drzler'in Snn fkhn tatbik etmesinden dolay amme hayatnda bir problem
tekil etmemeleri, toplu yaamalar, kuvvetli sosyal hiyerari, iktisden kuvvetli ve sava

Yazlar 129
olmalar nedeniyle; bu grubu slm mmeti iinde grm, vergi vermeleri ve hele askerlik
yapmalar nedeniyle devletle Drzler arasnda iyi iliki kurulmutur. Drzler hakknda
ulemnn reyi ve gr politikaya yansmamtr ve hatta Cebel'deki liderlerin Man Emir
Fahreddin (XVII. asr), ihab Emir Beir (IX. asr) gibilerinin belirli otonomisi dahi olmutur.73
Drzler'in Osmanl cemiyetinin ye resm slm'a entegrasyonu iin II. Abdlhamid devrinde
okul ama faaliyetine hz verilmiti. Yezidlerle de ayn dzlemde iliki yrtlmt. Bunlar
ayet Snn inanca geerse "eref-i slm ile merref olmalarndan" veya "ihtida
ettiklerinden" sz edildii halde, gayr-i mslim bir millet gibi muamele grmedikleri, cizye
alnmad ve kendilerine askerlik yaptrld mlumdur.74
phesiz Osmanl idaresi Alev adn alan Nusayrlere Yezdlerden daha farkl bakar. Ama
Nusayrlerin deerlendirilii ve ele aln Anadolu ve Rumeli'nin her tarafnda yaayan TrkAlev gruplardan da farkldr.
Bb- l ise, grmezlikten geldii bu gibi Rfz (heterodox) gruplarla ilgin ilikiler
yrtyordu. Bunlar 19. asrda Suriye'de Lzkiye ve Antakya'daki Nusayrler (veya Alev de
deniyor', geni ve dank olarak Anadolu ve Rumeli'deki Trk-Alev topluluklard. Bb- l
Nusayrleri sadece sapkn (heretique) olarak grmyor; ama bu zmreden gayr-i mslimler
gibi cizye almyor ve onlar resmen bir gayr-i mslim (millet) topluluk olarak da grmyor.
ayet bunlar Snn olduklar veya bu gr kabul ettiklerini sylerse, Yezdler'in aksine
tashih-i i'tikd (inancn dzeltilmesi) deyimi kullanlyor. II. Abdlhamid devrinde buraya
gnderilen propagandistler (teblici) sayesinde Antakya ve skenderun kazalarndaki
Nusayrler'in tashih-i i'tikd ettikleri ve bunun iin gereken yerlerde mektepler almas iin
hkmet (Meclis-i Vkel) karar alnm.75 Burada din deil, etnik ve entegrasyon
(btnletirme) abas da grlyor.
Resm yazma ve tutum dnda devlet adamlar ve ulema Nusayrler hakknda ne
dnyordu? Ulema arasnda yetien ve hret bulan, mlkiyye silkine geerek idareci
zmrenin mensubu olan eski kazasker tarihi Ahmed Cevdet Paa, Nusayrler hakknda
olduka garip bir ifade kullanyor ve daha ileri giderek; rakibi Fuat Paann kaynpederi ve
ailesi Nusayri olduu iin, Fuat Paa nn haremini Paamza yakmayacak galiz bir ifadeyle,
Maruzt adl derlemesinde hafife alr; "Fuat Paa o rtbe kaytsz idi ki, familyasnn rz u
nmusunca lubaliyne harektn bildii halde imaz eylerdi; nk zevcesi hanmn pederi
Ahmed Efendi. Nusayri taifesinden olup, Nusayrler'de ise rz u hamiyyet diyeleri
olmadndan, hanmn mbaltszl pederinden mevrus olup vs..."
Tarih inin 1. cildinde Nusayrler iin yapt yorum da byledir: Beyrut, am, Lzkiyye ve
Trablus dalarnda yaarlar der ve nmus anlaylarna ait olumsuz bir tasvirle bu fasl
kapatr.76 Verdii bilgiler ksmen rivyettir. Paa, Nusayrler ve Drzler arasnda bz
benzerliklere de iret eder. Ona gre: Drzler ve Nusayrler zellikle grnte
73

BOA, Ir Dah! Nr. 32713/4 s. 1278 ve BOA, Ir-Har. Nr. 243/613/1-4 R 1315.

BOA, Ir-Mec. Va. 3 Muh 1270-Nr. 11312 BOA, Ir-Dah. Nr. 17203, gene BOA, Yldz Arivi
Umumi Nr. 267-24/7 CA 1310, tezkire-i samiye.
74

75

BOA, rade-Maarif, Nr. 67/804/1. 8 Rebiulhir 1311 (19 Ekim 1893).

76

Cevdet, Tarih, I, 332-4. Ma'rzt, s. 2.

130 Yazlar
Mslmandrlar ve birbirlerine benzerler; ama itikdlarnn derinliinde nemli farklar
vardr. Fakat bu kapal toplumlar, hliyle cidd bir aratrmayla tanm olmas mmkn
deildir. Teorik bilgi ve szl tahkkt ve rivayetle bilgi edinmitir. Nusayrler hakkndaki
fasl u cmleyle bitirir: "Hafazan Allahu min urr akaidihim."
Bununla birlikte idare adam bu grlerin dnda bir politika gder. Selim Deringil e gre:
26 Haziran 1890 tarihinde Lzkiye (Latakia) mutasarrf Muhammed Hassa stanbul'a
gnderdii yazda Sahyun blgesi Nusayrleri'nin Snn-Hanef mezhebe getiklerini dileke
ile bildirip, bu mezhebin eitimi iin okullar ve camiler istediklerini, daha nce Markab ve
Cebele blgesi Nusayrleri'nin de ayn eyi yaptklarn; blgedeki Hristiyan misyonerlerin
faaliyetine kar cilen bu isteklerin karlanmas gerektiini belirtiyor. Bb- Al de
misyonerlerin Nusayri liderleri ml ynden desteklediini, kar tedbir olarak ayn eyin
yaplmas gerektiini, dnyor.77 Nusayrler'in durumu, blgedeki Hristiyan misyonerlerin
propagandas dolaysyla devletin dikkatini ekiyor.
Burada Suriye Nusayrlii (Alav) ile Anadolu ky Alevlii arasndaki benzerlikler ve ayrlklar
zerinde duracak deiliz. Konumuz haricdir. Her iki halk da bz din liderler tarafndan ynetiliyor, balarnda merkez bir organ yoktu. Fakat Nusayrler'in kendi aralarndaki iliki
daha skdr. Bu halk, bir zamanlar Trkmenlerle evrili bir denizde Arapa konuan bir etnik
gruptu. Nusayri topluluklar arasnda iletiim kuvvetliydi. Mesel, Lzkiye ile Mersindeki
Nusayrler aralarnda haberleiyor, kz alp veriyor, ortaklk kuruyor, ticaret yapyordu. Mersin
mntkasndaki Alev Nusayri topluluk Lzkiyeden getmitir. Mamafih Peter Alford
Andrews'in verdii Adana iin (22.356) ve el iin 9.430 rakam ihtiyatla karlanmaldr. 78
Ama Anadolu-Rumeli Alevleriyle, Hatay ve Suriye Alevleri arasndaki en byk fark phesiz
lisandr. Bir ara i g ve ehirleme Arapay eritmeye balamken, son yllarda Nusayri
topluluklar arasnda Arapa, bir dirilme gstermektedir.
Bugn iin Antakya ve ukurova Nusayrlii'nin Araplk ile ulusal bir kimlik aynlemesi
iinde olduu sylenemez. Ama Nusayrler Snn topluluklar ile aynlememeyi de belli bal
bir strateji olarak grrler.
Osmanl idaresi Alevlii bir inan grubu, hele bir "millet" olarak grmemitir. Gemi
asrdaki idare ile Alev ky topluluklar arasndaki soukluk veya idarenin onlara gsterdii
(tolerans) etrafl belgesel aratrmalara konu olmaktan ok bir edebiyat ve abartma
mevzuudur. 19. yzyl idaresi ise Anadolu-Rumeli Alevleri hakknda Nusayrler'in aksine,
ihtiyatla ifade dahi kullanmaktan da ok susmay tercih etmektedir. Nusayrler hakkndaki
grler veya Yezdler hakknda Mustafa Nuri Paann yapt deerlendirmelerin benzerine
Anadolu Alevleri hakknda rastlamak mmkn deildir.
Alevler konusunda mesel Nusayrler ve Yezidler de olduu gibi terimler kullanlamyor. 19.
yzyl Osmanl belgelerinde Anadolu veya Rumelideki Alev gruplarn ihtida (!) ettiklerine
dair belgelere rastlam deiliz. Byle bir tbir kullanmazlar Alevler hakknda. Avam ve

77

Selim Deringil, "The Invention of Tradition in late Ottoman Empire". Comparative

Studies in Society and History vol XXXV. 1993/1, s. 15-16.

78

Peter Alfrod Andrevvs, Ethnie Groups in ihe Republic of Turkey, Tubingen Atlas, Wiesbaden 1989,

s. 151-152.

Yazlar 131
szl baz betimlemeler vardr ve Snn-Alev atmas bu nedenle devlet rhetoriqueinden
(sylem) kaynaklanmaz. Muhtemelen bu konudaki suskunluk, devletin Alev gruplarn farkl
rituelini grmezlikten gelmesi ile izah edilebilir. Nitekim imparatorluk corafyasn detleri
ve inan gruplaryla tanyan Ahmed Cevdet Paa birok dinler ve mezhepler zerinde bilgi
verip yorum yapt halde; Alev'lik konusunda susmay tercih etmitir. Bu suskunluun
muhtelif sebepleri vardr. 19. yzyln idarecisi herhalde konuyu grmezlikten geliyordu.
Adliye ve Mezahih Nezareti'e ait irdelerde II. Abdlhamid devri boyunca Alevlerle ilgili bir
tek kayda rastladm: (18 Cemziye'l-evvel 1316/4 Ekim 1898) tarihinde Akada kazas
(Malatya) Domkili kynde Snnler ve Alevler arasnda vuku bulan mukatele hakknda adl
tahkikat yaplmasndan vazgeilmesi, nzrn tezkiresiyle emrediliyor.79 lve edelim ki;
emseddin Sami dahi Kmsu'l-Alm, c. 1, s. 226'da Aada" maddesinde blge Alevler
inden hi sz etmiyor. Burada geleneksel suskunluk ve iki mezhep aras gerginlik ve
karlkl dlama tutumunu rtbas etme ve grmeme eilimi grlyor. Adliye Nezreti nin
politikas da Cevdet Paann suskunluundan farkl deildir. Kald ki Cevdet Paa ok uzun
yllar Adliye Nazr olmu ve muhtemelen bu konudaki politikay da tespit etmitir. Bu
konuda 19. asrda yerlemeye balayan Trk milliyeti tutumun da etkisi olabilir.80 kinci
Merutiyette Mevlevi, Bekta ve Melm gibi tarikt ehlinin birleip cemiyetler tekiliyle
hkmeti, ttihad ve Terakkiyi destekledii biliniyor. Esasen ttihatlarn bu gibi tariktlara
dahil olduu da mlum. Amma hkmet esasda Snn-Alev gibi ayrmlar zikretmek ve
taraf tutmak cihetine o zaman da gitmemiti. Tek parti dnemi iin de ayn ey
sylenebilir.12,Literatrde Tark Zafer Tunaya ve daha nce E. Ramsaur bu konuya temas etmilerdir.
Cevdet Paa; II. Malmud devrinde Baktaler'in takibi ve derghlarnn kapatlmas
konusunda da ihtiyatl ve dil bir slp kullanmaktadr. zellikle bz mnevver kimselerin,
kskan ulemnn zulmne uramasn gayet tesirli bir biimde nakleder. Nitekim Cevdet
Paa Bektalik iftiras ile srlen zevt da sayyor; "Garibdir ki bu srada Anadolu
payelulerden

Melekpaazde

Abdlkdir

Bey,

Mekke-i

Mlikerreme

payelulerinden

vak'anvis-i sbk anizde Mehmed Ataullah Efendi ve k--slis defterdar mehur smail
Ferruh Efendi dahi Bektalikle itham olunarak; Abdulkadir Bey Manisa'ya, anizde

79

BOA, rade-Adliye ve Mezahb. nr. 1196/1118/5, 18 Cemaziyel evvel 1316.

80

Bu konuda Studiea in Ottoma Transformation "Les Orders Mystiques et L'Administration

Ottoman l'Epoque du Tanzimat", s. 151-156, adl makalemizde Tanzimat devrinde merkez

hkmetin tekkeleri ve tarikatlar kontrol usulne deinilmektedir.
Klsik Osmanl devrinde bu gibi mezheplerden ok, bz tarikat ve dergh mensuplar takibata urad.
Mesel 16. asra ait u mhimme hkmlerini grelim: "Tekkelerin etrafna zm dikip, hamr yapan
aklarn stanbul'a gnderilmeleri hakknda 2 RA 968/10-XI 1561 tarihli hkm: (Mhimme 3) veya
"Kaliakra nam hisardaki Saru Salcuk zviyesi aklar ehl-i bid at m yoksa ehl-i snnet vel-cemaat
mdr? Nicedr bildiresiz... (14 M 967/15 Ekim 1559 tarihli Mhimme 3). Ayn tarihlerde "tekkeler de
ehl-i snnetten olmayan aklarn menedilmesine dair Varna Kadsna ve nzr- emval olan Mehmed'e
hkm (Mhimme 3, 473/172 29 M. 967-1559 yl Kasm). Ksacas byk kitlelerden ok, propaganda
yaparak etraf kendine ekecek dervi zmreleri tkip edilmektedir. Tanzimat'tan sonra devlet bu
konuda ok daha dikktlidir ve galiba teba da ayn lde dikkti i ve siyas nizamla ters dmeme
gayretindedir. Tekkeler ve arlatan dervi ve mrid namna kimseler gene takip edilip srlmektedir.

132 Yazlar
Menemene, Ferruh Efendi Bursa'ya srldler... Bunlarn Bektalikle hi teallk ve
mnsebetleri yok idi." der. Ksacas Beikta Cemiyet-i lmiyyesi dediimiz zel lm grup
dalmt ve ulem ve debnm zarif kiileri birilerinin gazabna uramt. "O zaman
meahr-i felsife- slmiyyeden olan Beiktal Kethdazde Efendi dahi81 haftada iki gn
ol meclise devam ile gerek felsefyata ve gerek edebiyata dair olan mbahestda
bulunurmu." Kendisini Cevdet Paa "ayakl ktphane" diye tanmlar. Garb ve ark
msikisinden, Fars dilindeki derinliinden sz eder: Nitekim Kethdazde'nin mtevazi ve
drst hayat zerinde anekdotlar el yazma mecmualarla elden ele dolamtr.
"Genellikle Bektaler eyhul-slm nnde imtihan edildikte ilerin usul zere (takiyye)
yolunu seerek Snn grndler." der. Cevdet Paa Tanzimat dneminin Bektalik ve
Alevlik konusundaki akl- selimini temsil eder. Nitekim Tanzimat dnemi brokratlar II.
Mahmut devrinin aksine Bektalik ve Melmlikle byle amanszca uramak yntemini
terketmilerdir. Zamanla bu tariktlarn bir rehabilitasyonu da saland. Fakat genelde btn
tariktlar zerinde gzetleme, denetim ve snrlayc bir mekanizma gelitirdiler. Tekke
devlete yamand, devlet tekkenin gzeticisi ve hamisi oldu.
Devletin Vahhablik ve smailiyye gibi mezhepleri tanmad, hogrmedii; buna karlk
Drzlik ve Yezidlik gibi inanlar slm inan dnda grd halde dar ynden sabr
gsterip, eritme ve sakinletirme yoluna gittii biliniyor. Ayn ekilde tarikatlar iin de
benzer tavr szkonusudur. Hurflik hogrlmemi ve hlen 15. asrda mensuplar takib,
tedib ve idam edilmi. Ticanlik tarikat slm akidesine aykr grlmemi ve fakat resmen
tannp himaye grmemitir.82
Tannmayan ve tasdik edilmeyen tarikatlar veya buna mensup olanlarn tekke kurmalar
devlet tarafndan yasak edilir, dergh ve tekkeleri kapatlrd. Mesel 1851 de stanbul
Anadoluhisar'nda tannmayan bir tarikat eyhi, arlatanlkla vasflandrlp, srgn edilmiti.
Mahalle muhtar bz sekene-i mahalle ile beraber Meclis-i Vlya bir arzuhal takdim etmi
ve Anadoluhisar'nn sadk ahalisinin mezkr eyh Mustafa'dan ikyet ettiini ve takibini
taleb etmi. Meclis-i Vl kararnda:83 "Gksu taraflarnda bz b idrakler eyhim diyerek,
izlle mncasir olan Mustafa nam ahsn taraf- val-i mehatpenahden sual ve tezkire olunan ahvli, seair-i slmiyyeye baknn si efaide olmasna ve bir mahalle nefyi" mealindeki
tezkire ve irade ile srgnne karar verilmiti.
Meclis-i

Vl,

Tanzimat

devri

boyunca

tekkelerin

dzenine,

bz

ihtiyalarna,

beslenmelerine ve ml yardmlara karar veren organd. Mesel Valide Sultann Cerrah

Derghna yapt bir84 ban dahi Meclis-i Vl'dan gemesi, bu alandaki merkez kontrol
81

Cevdet Paa, Tarih, c. 12. Dersaadet 1309, s. 180, Mehmet Esad ss-i Zafer, s. 205-209, ayrca

R.E. Kou, "Arif Efendi", stanbul Ansiklopedisi, c. 2, s. 996.

82

Ahmedlik, Bahalik gibi inanlar: B. Lewis, The Jews of slam Princeton, 1984, s. 20. John S.

Guest, The Yezidis, London, 1987. Yezidler ve Os- manl daresi iin BOA. IMV Nr. 11312/3 Mart 1270
tarihli irade Mu Sancanda ihtida eden Yezidler: BOA, rade Mec. Mah. Nr. 895 gurre-i CA 1277,
Yezdler ve kurai er'iyye.
83

14 Eyll 1851, IMV, Nr. 5733 16 Mu. 1267/21 Kasm 1850.

84

BOA, IMV, Nr. 11131 18 Za 1287/14 Eyll 1851

Yazlar 133
politikasn gsterir.
Buna karlk Osmanl Devlet idaresi ran ilii konusundaki olumsuz tavrm sonuna kadar
devam ettirmi grnyor. Alevlik ve Bektalik konusundaki suskun veya grmezci, bz
halde kabul edici tavr bu alanda srdrlmemitir.
23 ubat 1901 tarihli bir irade de bu ilemi tekrarlyordu.85 Fakat ia'nn akde ynnden
szn ettiimiz mezhep ve inanlar gibi mtalaa edilmedii; ama aksine, siyas bir akm
olarak ciddi bir tehlike diye grld aktr.
19. yzyl basmn ve kitabn yayld bir asrdr. Szl tarih aratrmalar iin geciktik, fakat
hi deilse basl ve yazl evrakn tetkiki bu konuda yeni ve arpc bilgiler getirebilir.
Bektalik ve bilhassa ky Alevlii siyas bir direnie gemedii takdirde devlet katnda
mesele olarak mtalea edilmez. zellikle.19. yzyln liberal ulusu veya radikal evrelerinde
ise Alevlik mill Trk inanc, folkloru olarak hayrhah bir bakla mutalea edilirdi.
Sh: 35-46

MZAKERELERDEK FKRLER
Prof. Dr. lber ORTAYLI
Drzlik konusunda fazla bir ey bilmiyorum. Ben ilk defa 1986'da onlarn yaad bir
blgede, cenaze treninde Drzleri tandm. Muazzam bir cenaze treni idi, ok disiplinli,
organizeli idi. Fuzl alamalar ve atlar yoktu. Biz bunlar fazla tanmyoruz; ancak ariv
kaytlarndan reniyoruz. Arap meslektalarmz Osmanl Arivlerini tedkik etmiyorlar. Ama
birileri bunlar tedkik etmektedir. Bu ariv yeterli deildir; ama mhimdir. Maalesef bugn
Ortadou Osmanl-Arap Tarihi baka bir kavim tarafndan kaleme alnmaktadr. Bunda da en
kabahatli olan nce Arablar, biz ve ranllardr.
Drzleri niin tanmyoruz?
Trk limleri iinde hi kimse Prof. Dr. irene MELIKOFF kadar Alevlii inceleyemedi. nk
Trk Alevilerinin bir huyu var; Snnlere almyorlar. Snn olmayan Dr. irene MELIKOFF'u
aralarna aldlar. Mesel bir sve sefiri geldi; bizden evvel aralarna girdi. Baz istisnalar
olabilir; ama, byle senkretik dediimiz cemaatlara kolay kolay giremiyoruz. Bu konularda
aratrma yapmamz ok zor.
Hafz Esat, Nusayri, Suriye'de Nusayrler hkim. Bu, onlarn Arap milliyetisi olduunu
gstermiyor. Arap milliyetisi olmak kolay deil. nk ayn parti Hama ve Humusta milleti
topa tut-' tu. Byle milliyetilik olmaz. Orada baka roller oynuyor. Buna karlk ayn Baas,
Snnlere dayanyor; ounluk olan ilerin tepesinde bir Demokles klc. Yani Arap
milliyetilii zor bir eydir. Kark bir mevzudur; anlamak zordur.
Drzler iin fkh mhim deil. Bugn Osmanl iinde oturup yarn iaya uyabilir. Caferi
ulemasnn verdii fetvlarla Snn- Hanef de pekl amel edebilir. Yani ia ile Snnler o
kadar farkl kompartmanlar deildir. Maalesef burada yanl bir fikir var: slmiyet'i bilen,
yaayan mutedil insanlarmz ia ile Snnler arasnda dalar varm gibi bu konularda ayrm
yapyorlar. Bu ilerle alakas olmayan mnevverlerimiz ise ia ile Snnlii Roma kilisesi ile
85

BOA, rade-Adliye ve Mezahib, Nr. 439/2775/1, 4 Zilkaade 1318.

134 Yazlar
Ortodoks kilisesi gibi zannediyorlar. phesiz artk bu konular tedkik ve takip etmek
durumundayz.
Sh: 51-52
Prof. Dr. lber ORTAYLI
unu unutmayalm ki, papann dedii kanundur, lhi emirdir, ona uyulur. slmiyet'te ve
yahudilikte ise byle bir ey yoktur. Bu demek deil ki, ortalkta hi bir kstas yok. Bir ulema
snf var. Ulema arasnda bir iletiim, diyalog, haberleme var. ran'daki ulemay
Anadolu'dakiler tanyor. Onun da Maverannehrle ilikisi var. slamda belirli nasslar var, bu
nasslar ykmak ok zor. Dolaysiyle baba yoksa da lema her zaman var. Dn nasslar
ortadadr, vahiy ortadadr. Onun dna tamak ok kolay olmuyor. Bu anlamda bir ortodoksi
var. Yaayan bir kurumun, ilhlemi bir ferdin tayin ettii bir kuraldr ve nemli bir farktr.
Bu, Hristiyanln ve Hristiyan kilisesinin ada kuvvetidir. Ama bu ayn zamanda da
Hristiyanln ve kilisenin zaafdr. Bunun zerinde fazla durmak istemiyorum.
Sh: 56
Prof. Dr. lber ORTAYLI
Hakan Bey'in bahsettii "Alevistan" porejesi hi bir zaman bizim bildiimiz, ounlukta olan
Anadolu ve Rumeli Trkmen Alevlerini kapsayan bir olay deildir. Kkeninde kendince bir
hakllk da vardr. nk, Dersim ve mcarvir blgesindeki Alevler ki etnik olarak
kendilerini Krt de, Trk de saymyorlar Zazadr. Bunlar byle bir ey gelitirmiler. Tutar
veya tutmaz; bu tartlyor.
Krt siyas evreleri ve baz krdologlar da buna kzyor. Hatta Avrupa'da, lm bir toplantda
biri bunu Trklerin resm projesi diye takdim etti.
Bunlar belirtmek iin sz almtm. Teekkr ederim.
Sh: 110

Kaynak: Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 28, Tarihi Ve Kltrel Boyutlaryla

Trkiyede Aleviler Bektaler Nusayrler, slm limler Aratrma Vakf Ensar
Neriyat: 61 Aralk 1999, stanbul

Yazlar 135

K MENZL ARASINDA KALAN ALEVLER

Osmanl toplumunda Aleviler ve Ermenilerin birbiri ile olan alakasn grmeniz iin aada
brakacam alnt, dnce dnyanzda ok deiime sebep olacaktr. Toplumun grd
bask ile milliyet ve din mefhumunun grecei deiim ve dngs ile yapmayacan
yapmas veya tersi durumu, takdir edince etnik deiime urayn grebiliriz.
[ Osmanllar dneminde, bu kesimde (Alevi) tek tek grlen kar dnce yandalar
zndk ve ilhad ve fsk ve fcur sulamasyla, ksacas dinsizlik ve ahlakszlk
sulamasyla kar karya kalmlardr. Fakat, bu kesimde de kar dnce, Osmanl
yarglarnn (kadlarn) syledikleri gibi, gerekten de dinsizlik dzleminde ortaya
km deildir. Dinin resmi yorumuna tepki olan, fakat dini ieren bir anlaytr
sulanan... En ileri durumunu Nadajl Abdurrahmanda grdmz kar dnce,
bundan sonra de geecek ve resmiyetin iinde kaybolup gidecektir .
rneklerin de gsterecei, gibi limler ve sanatlar arasnda, kendi konumlarna
uygun, boyutlu, salam, gelimi bir kar dncenin varlndan sz etmek
olanana sahip deiliz... Fakat medreseler de dahil, hemen hemen her yerde
Osmanlln karsnda olan kendiliindenci bir kar dncenin yaadn da
anlyoruz. Devletin bu dnceden ok tedirgin olduunu, onu temel hedef setiini
her konuda gsterdii hogry bu konuda asla gstemediini, Hristiyanlara ve
Yahudilere tannan zgrlklerin kar dnce yandalarna tannmadn da yine
belgeler bize gstermektedir. (Rza ZELYUT, age. Sh: 112)]

Rza ZELYUT
DN, ARA OLARAK KULLANILDI
16. ve 17. yzyllarda, sk koruma altna alnarak ve halk hareketlerine iddetli cezalar
uygulayarak, kentlerde oluacak hareketler nlenebilmitir. Bunda, kentlerin tmden ynetim
ideolojisi Snnilik tarafndan denetlenmesinin etkisi de vardr. Fakat krlardaki ekonomik
dzenin alt st edilmesi sonucu kentlere akn balaynca kentlerdeki denge de bozulmu,
olaylar birbirini izlemeye balamtr. Ama, stanbuldaki eylemler, devlete kar olmaktan
ok, devleti bir kesimin grlerine gre onarmay hedef almtr.
Bunun iin de eylemlerin hedefi olarak kiiler seilmitir.
Krsal kesimin edilgenletirilmesi ve edilgenliin toplumsal kalta dntrlmesi, Osmanl
ynetiminin kendiliinden fakat tutarl almalarnn eseridir. Ynetim, bu baarya uzun
almalardan

sonra

ulat.

Osmanllar,

14.

yzyln

ortalarndan

balamak

zere

oluturduklar medreselerde, dinsel eitim vermeyi, ikincil ama olarak ele elliyorlard.
Osmanl ynetimi yksek okullarda dinbilgisi vermek yerine, daha ok dine dayal bir
ynetim ideolojisinin halk tarafndan nasl benimseneceini aratrd. Aratrmalarn temel
hedefi, "ynetici kesimin karlarnn alt kesimlerin kar gibi gsterilmesinin nasl
baarlacayd.
Halkn istekleri ve zlemleri nce baskyla hadmlatrld. Buna kar kan Aleviler,
Osmanllarn en gl olduu dnemde isyan etmek zorunda kaldlar. syanlarn temel
zellii yerel olmalar ve aznlk karlarna ynelik bulunmalaryd. nansal, etnik ve

136 Yazlar
corafyasal ayrlklar bu isyanlarn genellemesini engelliyordu. Merkezsel denetimin doal
sonucu olan gl Osmanl ordusu, sonunda bu hareketlerin tmn bastryordu.
Osmanllar, bastrdklar isyanlardan sonra, aklc ve uzlamac bir siyaset izliyorlard. Devlet,
kendisine yanda olabilecek kesimleri balamakta bir saknca grmyordu. Hareketin
nderlerine devlet grev vererek onlar belli bir alanda denetim altnda tutma olanana
kavuuyordu.
Fakat bu siyaset her kesime aynen uygulanmyordu. zmsz elikiler iine girilen kitleler,
becerilebildii lde yok edilmeye allyordu. syan hareketlerinin bastrlmas, bir
yoketme biimine dntrlyor, ara sra da isyana bal olmayan kymlar dzenleniyordu.
Halkn iine casuslar salnyor, snni olmayan kesimler saptanyor, sonra da bunlarn
hakkndan geliniyordu. Kimileri defter edilip ldrlyor, kimileri Kzlrmakta boduruluyor,
kimilerinin de boynu vuruluyordu. Osmanlnn kart glere uygulad bu katliam defterini
drmek biiminde hala dilde yayor.
Bu bask, alt kesimleri birbirlerinden uzak durmaya itiyordu. Tutarl bir birliin olumamas
iin gereken politik hesaplar, gemiteki deneyden de yararlanan devletin ilgili kadrolarnca
yaplyor ve bu hesaplara gre hareket ediliyordu. Uygulamalar, nceden skca planlanmasa
da, Osmanllar hibir zaman geliigzel davranmamlardr...
Halkn direnci krldktan sonra, yukardan aaya doru youn ideolojik bombardman
balad. Camiler, okullar, resmi tekkeler, devletin nerdii biimde almaya giriti. Hayatn
her alan sk bir denetime alnd. Farkllklar budand. Direnenler idam edildi.
Sonunda Osmanllar halk una inandrdlar: Biz bu yaptklarmz sizin iin yapyoruz... Alt
tabakalarn karl da yle zetlenebilir: Evet, yce padiahmz doru sylyor...
Bu anlayn doal sonucu; halkn kendisi iin istediini sand eyleri saray iin istemesi
oldu. Ya da, kendi karlarn savunuyor sanrken sarayn karlarn savunur duruma dmesi
gndeme geldi...
te bu aamadan sonra krsal kesimde olaylar durdu. Dnce hayat gerilemeye balad.
Osmanllar bu kural nce kentlerde geer aka yapmlard. Bu yzden 16. yzyldan
balayarak bilimsel alma u ideolojik slogann tekrar biiminde srd gitti: lmin amac
dine ve devlete hizmettir... Bu oluum, yneticileri rahatlatt ama Trk toplumunun dnce
yaamn, bilimsel geliimini durdurdu.

HEDEF, ALEV KTLE

Osmanl devleti halk, ynetici kesim yararna olan kendi yararnaym gibi savunma
aamasna kolay getiremedi. Osmanl ideolojisine, zellikle Alevi kitleler, kar kmaya
altlar. Bu kar klar ideolojik dzlemde olduundan ve kitle hareketlerine gebe
bulunduundan iddetle izleniyor ve genellikle de lmle cezalandrlyordu.

Bu konuda dolaysz bilgi vermek amacyla 16. yzyln eyhlislamlarndan birisi olan ve
Osmanl dncesini tam olarak temsil eden Ebussuud Efendinin Alevilere ynelik
fetvalarndan uzunca bir blmn aktaryoruz.
*eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, M. Erturul Dzda, s.
83ten balayarak deiik fetvalar...]

Yazlar 137
Soru: Bir kii aktan aa Ramazan gnnde yemek yese, sorgulamas srasnda, zrn
yokken neden yemek yiyorsun? diye sorulduunda yine, Ramazan hadistir, dzme
komadr... diye cevap verse ve bu sznde dirense, ona ne yapmak gerekir?...
Cevap: Elbette ldrlmesi gerekir...
Soru: Hazreti Hseyin soyundan gelen bazlar (seyyidler), badetle ilgili kurallar bizi
balamaz. Biz br dnyada ahiret kurallarndan sorumlu tutulmayz. Biz cennete
gireceklerdeniz... deseler, bunlara ne yaplmaldr?..
Cevap: Bu inan zerinde direnir de Mslmanla (eriat yoluna) gelmezlerse dinsizlikleri
anlalm olur, bu nedenle de ldrlmeleri gerekir...
Soru: Tekkelerde toplanarak, Biz tevekkl ehliyiz

diyen

insanlarn

tutumlar

benimsenebilir mi?
Cevap: Benimsenmez...
Soru: Baz sufler, Bize eyhimiz byle buyurdu... diye srekli olarak zikretseler, onlara ne
yapmak gerekir?
Cevap: eyhleri olan dinsizin buyruunu Tanr peygamberinin buyruuna yeledikleri iin
(Dier ibadetleri yapmayarak...) tmnn ldrlmesi gerekir...
Soru: Kzlba topluluunun dine gre topluca ldrlmesi helal midir? Bunlar ldrenler
gazi, bu ldrme srasnda lenler de ehit olur mu?
Cevap: Kzlbalarn topluca ldrlmeleri elbette dinimize gre helaldir. Bu, en byk en
kutsal savatr... Bu yolda lmek de ehitliin en ulusudur.
Soru: Kzlbalarn ldrlmesi, slam Sultanna (Osmanl padiahna) dmanlk beslediklert
iin mi arttr, yoksa baka nedenleri de var mdr?...
Cevap: Bunlar hem sultana isyan ederler, hem de dinsizdirler...
Soru: Kzlbalarn nderinin Tanr peygamberinin (Muhammedin) soyundan olduu
syleniyor. Bu durumda, Kzlbalarn ldrlmelerinin helal olduundan biraz kuku
duyulamaz m ?...
Cevap: Haa , en kk kuku duyulmaz... Kzlbalarn yaptklar kt iler, o temiz
peygamber soyuyla bir ilgilerinin olmadn gstermeye yeter. Ayrca babas smail [ Sz
edilen smail, ah smail Hatayidir.]

ortaya ktnda, mam Ali er-Rza ibni Musa el- Kazmn

mezarnn bulunduu ve dier yerlerdeki byk seyyidler kymdan kurtulmak iin bu istee
boyun emiler, fakat dikkat edenlerin anlayabilmesi iin de onun soyunu ksr bir seyyide
balamlardr.
Ayrca, soyunun peygambere dayand doru olsa bile, dinsiz olunca dier kfirlerden
ayrm kalmaz. Ancak ve ancak doruluu tartlmayacak olan kutsal eriat tresine uyanlar
ve onun salam kurallarn koruyanlar peygamber soyundan olabilir... rnein, Kenan Nuh
Peygamberin oluydu ama onun yolundan kmt. Nuh, Kenann kurtulmas iin
yalvardnda, Tanr, O senin soyundan saylmaz... demi, Kenan da br kfirlerle birlikte
boulup cezalandrlmt...

138 Yazlar
Eer byk peygamber soyundan gelmek azabdan kurtulmaya yetseydi, dem Peygamber
soyundan geldikleri iin, btn kfirler bu dnyada ve br dnyada asla azaba
dmezlerdi...
Soru: Kzlbalar, ii olduklarn sylyorlar. Lailahe illallah diyorlar. Kendilerine kar
uygulanan bu lde skln nedeni nedir? Ayrntl ve geni aklar msnz?..
Cevap: Onlar ii de deildir. Zaten, Yetmi yoldan ehli snnet dndakiler yanacaktr...
diyen peygamberimiz durumu aydnlatmtr. [ in ilgin yan, Ebussuudun ehli snnete mal ettii bu
sz Kzlbalar da kendileri iin sylenmi sayarlar.]

Kzlbalar, yetmi yolun tam olarak birinden

deildirler. Her birinden bir para ktlk ve bozgunculuk alp kendi isteklerine gre
yarattklar sapklk ve kfrlerine katarak bir sapklk ve dinsizlik mezhebi (yolu)
kurmulardr. Bu kt durumlarn gn gn artrmaktadrlar. Bunlarn srp giden, bilinen
sularna bakarak kutsal din yasalarna (eriata) gre u yarglara varrz:
O zalimler, ulu Kuran, kutsal eriat ve slam dinini hafife almakta, dinsel kitaplara serek
atee atmaktalar. Gerek din bilginlerini (eriat limlerini) bu bilgileri yznden krmakta,
nderleri olan sapk haini Tanr yerine koyarak ona secde etmekteler. Ayrca haram olduu
salam ayetlerle saptanm olan btn yasaklar da helal sayyorlar. Ayrca Hz. Ebu Bekr ile
Hz. mere lanet ettiklerinden dolay da kfirdirler. Ayrca, doruluu tartlamayacak olan
Hz. Ayenin (Peygamberin ailesi) erdemine ilikin bir ok ulu ayet inmiken, bunlar Aye
anamza dil uzatarak Kuran yalanlamakta ve bylece de kfir olmaktalar. Ve yine Ayeye
ynelik sulamalar ile peygamberimizin kutsal byklne leke srerek bu yolla
peygambere svm saylrlar. Bu yzden btn kzlbalarn, by k ile, kentleri ve
eserleriyle yok edilmeleri arttr. Bunlarn kfir olduundan kuku duyanlar da kfir olur...
Kzlbalar, mam- Azam ve mam Sfyan- Serviye gre, eer tam anlamyla tevbe eder de
slamiyete dnerlerse lmden kurtulurlar. Fakat mam Malik, mam afii, mam Ahmed bin
Hambel, mam Leys bin Sad, mam shak bin Rahuya ve teki din bilginlerine gre bunlarn
tevbeleri de kabul edilmez. Elbette boyunlarnn kesilmesi gerekir.
Hazret-i mam (Ebi Hanife) onlarn hangi yann inancn benimserse o yandan olacaklarn
sylemitir. Bu yarg bilinir...
Kzlba askerleri iin ne yaplmas gerektii konusunda bir ikilik yoktur. Fakat kylerde ve
kentlerde kendi hallerinde dorulukla oturup kzlbalarn nitelik ve davranlarndan arnm,
dlar da buna uygun kimselerin, yalanlan ortaya kmad srece, dierlerine uygulaman
uygulamalardan kurtulmalar gerekir.
Kzlbalarn ldrlmeleri dier kfirlerin yok edilmelerinden daha nemlidir. rnein
Medine evresinde kfir okken ve am henz ele geirilmemiken, Ebi Bekr kfirlere
saldrmay deil, yalanc Mseylemeye bal bu dneklere saldrmay yelemitir. Hazreti Ali
zamannda Haricilerin krlmas da byle olmutur.[Mfti Ebussuud, Ali soyundan gelenlere bal
Kzlbalarla, Aliyi ldren Haricileri ayn kefeye koymaktadr.]

Bu kesimin ktlkleri ok byktr.

Bunlarn ktlklerini yeryznden silmek iin ok aba harcamak, ne gerekirse yapmak

lazmdr.
Kendisinden yardm istenilen ve kendisine balanlan Allahtr. Ey Tanrm, gnahlarmz ve
ilerimizdeki taknlklarmz affet. Ayaklarmz salam yere bastr. Kfirlere kar bize
yardmc ol.

Yazlar 139
Bunu, efendimiz ve en stnmz, zamann by, slam ve zafer diyarnn mftisi
Ebussuud yazd. Sene: 955 (1548).
Soru: Nahcivan seferinde ele geirilen Kzlba evlad kul olur mu?...
Cevap: Olmaz...

NSANLARIN KADERN DETREN FETVA

Soru: Padiah buyruuyla Kzlba topluluu kltan geirilip by k tutsak alndnda,
yakalananlardan bazlar Ermeni olduklarn sylerse, bu durumda kurtulurlar m?...
Cevap: Ermeniler kurtulurlar. Eer Ermeniler, Kzlba askeri ile birleerek slam askeri
(Osmanllar) zerine gelmemilerse dine gre tutsak edilemezler...
Soru: Drt halifeye sven ve Kzlba olduu bilinen birisini ldrene ne yaplr?
Cevap: Eer bu nedenle yapmsa, hibir ey yaplmaz...
Soru: Peygamberin kimdir?... denilen birisi, Bilmem... diye karlk verse ne olur?...
Cevap: O kii, gerek de, yalan da sylemi olsa kfir olmu olur...
Soru: Bu konuda baz kiiler o kiiye, Peygamber yolundan (eriattan) kma, peygamberi
tan, utan... deseler, o da fkeyle, "Ben peygamber bilmem. dese, dine gre kendisine ne
yapmak gerekir?
Cevap: O kii kfirdir, ldrlmesi gerekir...
Soru: Mezzin ezan okurken, bir kii, "Bin kere seslensen, bizden sana varan olmaz... dese,
ona ne yapmak gerekir?...
Cevap: Bu bir alaydr... Syleyen kfir, kars da bo olur...
Soru: Bir kii dierini eriat yoluna arsa, dieri ise, "Sana da eriata da lanet... dese, ne
yapmak gerekir?...
Cevap: Bunu syleyen kfirdir, dolaysyla ldrlmesi arttr.
Soru: Bir kii, dierine, "Bana Tanry buluver... dese, dieri de, "Kuran klavuz alr,
peygambere uyarsan Tanry bulursun... dese, tekisi yine, "Onlara ne gerek var? Ben
onlarsz da bulurum... diye konusa, yahut da Buldum... deyiverse, ona ne yapmak gerekir?
Cevap: Dinsizdir, ldrlmesi arttr...
Soru: Bir kii, "Bana sa Peygamber gibi gkten sofra iner. Birok insan vebadan ve baka
belalardan kurtardm, kurtarrm. Dilediimi de kt duruma drrm... dese ne yapmak
gerekir?...
Cevap: Bir kii deli deilse dinsizdir. Derhal yakalayp sorguladktan sonra hakkndan gelmek
gerekir...
Soru: Birisi "Dolu cennetten, bo cehennem yedir... diye aka yollu konusa, ne gerekir?...
Cevap: O kii kfir olur.
Soru: Birisi hari yadsyp, "Mmine hair yoktur... dese, ona ne yapmak gerekir?

140 Yazlar
Cevap: ldrmek gerekir...
Soru: Bir blk insan, namaz klmayp Ramazan aynn farz olduunu yadssa ve Ramazan
gelince oru tutmasalar, bunun nedeni sorulunca da, Biz yoksul insanlarz. Bize be alt gn
tutmak yeter... deseler ve yine arabn yapld balara bakan bizleriz. O bizim
emeimizdir, bu yzden bize helaldir... deseler ve kadnlaryla birlikte arap iseler... Ayrca
kfirlerin toplant gnleri gelince o gnlere kfirler gibi uysalar, sayg duysalar... Bunun gibi
eriata aykr birok davranlar olsa, bu insanlara ve bunlara Mslman gzyle bakp sz
ve davranlarn benimseyenlere ne yapmak gerekir?
Cevap: Bunlar kfirdirler ve ldrlmeleri gerekir...
Soru: Birisi arap ise ve ierken haa, Bu arap gzel bir nesnedir, ho eydir. Bunu
imeyenlerin azn, avretini filanlayaym... diye svse, dier birisi de, yi dersin... dese,
bunlara ne yapmak gerekir?
Cevap: kisi birlikte kfirdir. ldrlmeleri gerekir.
Soru: Bir Mslman dier bir Mslmana cima kastyla dinine, imanna, azna svse ne
olur?
Cevap: Kfirdir, katli helaldir.
Soru: Bir kii dierine selam verirken, Ak olsun... dese dieri de Ya hu... diye karlk
verse bunlara ne yaplr?
Cevap: Yce Tanrnn saptad selam beenmeyip o ekilde selmlarlarsa kfir olurlar.
Soru: Bir kii, dier iki kiiyi dinsizlikle sularsa o iki kiiye ne yaplr?
Cevap: Bir ey yaplmamas gerekir. Belki dinsiz deildiler...
Soru: Ya bir tank bulununca, o zaman ne yaplr?
Cevap: Dinsizlikleri anlalm olur ve ldrlmeleri gerekir...
Soru: Kfir dnne, Mbarek olsun." diyene ne yaplr?
Cevap: Eer Mbarek dediyse kfirdir.
Soru: Bir kii, arap iersem peygambere svm olaym. dese ve daha sonra da arap ise,
ona ne yaplr?
Cevap: Kfirdir, katli helaldir.
Soru: eyh Bedreddin Simavi ki Varid&t sahibidir; Bedrettin yandalarna kfr ve lanet
etmeyen kfirdir. diyen birisine ne yapmak gerekir?
Cevap: Aslnda, Bedreddin yanda olanlar kfirdir, demek dorudur. Dier kfirleri olduu
gibi bunlarn adn da anmayp lanet etmeyen kendi halindeki Mslmanlar kfir olamaz.
Soru: Simavilerden bir blk insan arap iip izinle birbirlerinin elerine tasarruf etseler,
bunlara ne yapmak gerekir.
Cevap: ldrlmeleri gerekir...
Soru: Bir kii, Kim eyh Bedreddin dervilerini evine konuk alrsa onu cezalandrp ayrca su
paras almak gerekir. dese bu uygulama dine uyar m?

Yazlar 141
Cevap: Konuk alan kt hretli Simavi yandaysa uyar.
Soru: Birisi, Hallac Mansur eriate gre kfir olduysa, geree gre de en yce mmindir.
Gerekten de Hallam davas dorudur. dese ve inanc da bu ynde olsa, bu kiiye ne
yaplr?
Cevap: Hallac Mansura yaplan yaplr...
Soru: Hakim shakn yandalarndan olan kii, Kuran, nce gelen kitab tasdiken ve ona
ahit olarak, hak ile sana indirdik... ayetinden yola kp "ona ahit olarak..." ibaresinin
anlamn saptarak Halen Yahudilerin ve Nasturilerin ellerindeki Tevrat ve ncil, indirildii
gibidir. Asla deitirilmemitir. diye konusalar ve buna da inansalar... Tevrat adna halen
Yahudiler elinde bulunan kitapta Lut Peygamber hakknda, haa, Sarho olup kendini bilmez
haldeyken kzlaryla zina eyledi. diye yazl olduu ve yine yce Kurana muhalif ve zt birok
eyler bulunduu halde, bu kiiler yine bu kitaplara yukardaki aklamaya bal olarak inanp
bu inanlarnda direnseler kendilerine ne yapmak gerekir.
Cevap: Bu durum irkin bir bilgisizlik ve aka svgdr. Bunlar gerek anlamda tevbe
ederlerse bizim imamlara gre lmden kurtulurlar ama dier imamlara gre boyunlar
vurulur...
Gerekten de kar dncedekiler Mansura dndrldkten sonra, medreselerde retilen
Osmanl dncesi siyasal kadrolar tarafndan yukardan aaya yollanmtr. st tabakann
alt tabakalara yapt bu gndermeler, merkezsel rgtlenmenin yerel birimleri tarafndan
Anadoluya yaylmtr. Osmanllarda siyasal ve dinsel otoritenin eksiksiz bir uyuum iinde
bulunmas, aalarda doan tepkinin tepkici alan iinde kolayca kuatlarak yok edilmesini
getirmitir. Devletin emrindeki dinsel kadro, tepkici kesimi devlete kar deil de dine,
dolaysyla alt kesimden dier insanlara kar gibiymi gibi gstererek onlar br
kesimlerden soyutlamtr.
Alt tabakalarn karlar ile kendi karlarn ustaca dengeleyen Osmanl ynetimi bu durumu
nce yasa haline getirmi, sonra gelenee dntrerek kuaktan kuaa aktarmtr.
Sh:34-45

Kaynak: Rza ZELYUT, Osmanlda Kar Dnce-Dnceleri Nedeniyle dam

Edilenler, Yn Yaynclk: kinci Bask: Nisan 1995,stanbul

142 Yazlar

Yazlar 143

HOCALARIN HOCASI SHEYL NVER

Klasik Trk Sanatlar Vakf
Aziz Dostum Uur Derman Bey, Sheyl Hoca'nn doumu ve ismi hakknda diyor ki:

"1898 ubat'nn onyedisi, Hicr Takvim'e gre

1315 yl Ramazan aynn 27'nci gnne rastlar. O gn stanbul'da Kadir toplar atlrken,
Mustafa Enver Bey'le Safiye Hanm'n Haseki'deki evlerinde bir evltlar dnyaya gelmitir...
Doum ok kolay olmu, bu yzden de yavruya "Ahmed Sehl" ismi verilmitir. ocuk bu ismi
ortaokula kadar tayacak; fakat, rdiye tahsili srasnda franszca hocas, isminin mnsn
renip "Oo.. Monsieur Facile!" (Bay Kolay) deyince, kendisinin bundan sonra byle
arlaca korkusuyla Sehl, ismini "Sheyl"e evirecektir..."
(M. Uur Derman, "Htralardaki Sheyl nver", Lle
Trkpetrol Vakf

Mecmuas;

yay. say: 6, Aralk 1988)

"nsanlk" tahsilini phesiz nce ailesinden, sonra da skdarl Ressam Hoca Ali Rza Bey
(1858-1930), Abdlazz Mecdi Tolun (1865-1941) gibi fazilet ve kltr bidelerinden alan;
yksek tahsilini, o devirde memleketin tek niversitesi stanbul Drlfnnu'na bal Tp
Fakltesi'nde tamamlayan Ahmed Sheyl Bey, 1920'de mezun ve bir sre sonra iki ihtisasl
tp doktoru olacaktr...
Mederesetlhatttn. 1) Ahmed Sheyl, 2) Necmeddin (Okyay), 3) Mustafa Halim (zyazc)
Bu arada, hsnihat, tezhib, minyatr, cild gibi sanatlar iin Medresetlhatttn'e devam
edecek ve 1922 ylnda buradan da mezun olarak, hem tp, hem de gzel sanatlar hocas
sfatn alacaktr...

144 Yazlar
Daha sonra, Trkiye'ye "Tp Tarihi ve Deontoloji (meslek ahlk) Bilim Dal"nn gelmesi iin
alacak, 1933 niversite Reformu'yla, stanbul'da bu krsy kuranlar arasnda yer
alacaktr...
Hayat boyunca durmadan alarak binlerce makale, kitap, desen, resim ve mthi bir ariv
malzemesi oluturan, sonra da bu birikimi Trk Milleti'ne ve Dnya ilim lemine armaan
eden Sheyl Hoca, her insan gibi domu, bym, okumu, evlenmi, evlt ve torunlara
karm... Sonra da lh dvete boyun keserek Hakk'a yrmtr.

***

ocukluumda seyrettiim bir film, hfzama yle bir cmle brakmtr:

- "Her insann yaamak iin bir sebebi, lmek iin bir kymeti vardr.."
Katldm her cenze treninde aklma hep bu sz gelir ve Sheyl Hoca'nn dnyasna girene
kadar,"..lmek iin bir kymeti olmak.." tarifiyle bir "sava ilkesi"nin kastedildiini sanrdm.
Ama, bir gn Hoca dedi ki:

- "Kardeim; yz sene sonra ne sen kalacaksn, ne ben. Bunu hepimiz

biliyoruz.. Onun iin, yapacamz yapalm..."
Onun tarifiyle, sadece tketerek yaadktan sonra iz brakmadan kaybolmak, en byk
gnahlardand.
Bir gzel insand Ahmed Sheyl nver Bey... Ya ve snf ayrm yapmakszn herkese sayg ve
sevgi doluydu. Gerek bir dost, mfik bir hekim, fevkalde bir aile reisi, ei grlmedik
alkanlk ve dikkate sahip bir "lim-san'atkr"d. Yaratl mcizesinin her eserine tek tek
hayranlk duyar, grd her kltr veya tabiat eserini kalemiyle, frasyla ya da fotoraf
makinesiyle tesbit eder, devaml aratrr, renir, retirdi.

Yazlar 145

- "Dikkatimiz, nmusumuzdur.." derdi Sheyl Hoca... "Dikkatsiz insan erge nmusundan

olur."
- "Hepimizin vcudu birer mektepdir... Kendimizi tanyalm!"
Bu szyle de, "kendini bilen lemi bilir, lemi bilen Allah' bilir" gereinin kapsn aard.
- "Dostlarm!.." derdi, "..gnl kazanalm, gnl!" ... "Anlamalyz ve anlatmalyz.."
Biliyoruz ki Sheyl Hoca, "ne gzel batr, gerek sz duyup da Mslman kardeine gidip
ona da retmek" diyen Son Peygamber'in yolundan giderdi...

***

lim,

ikbl,

hret,

san'at,

para

gibi

kavramlarla "fazilet", her zaman bir araya gelmiyor. Yni, her lim, ayn zamanda "fzl"

146 Yazlar
olmayabiliyor. Her san'atkr, veya imdiki deyimle her "sanat" da yle. Hele hret
basamaklarn hzl hzl trmananlara, faziletin o murass elbisesi ar geliyor sanki!..
Nedir "fazilet"?..
Fazilet: Yaratan'n yetleri olan "yaratlmlar"a hayranlk ve sevgi duymaktr.
Fazilet: Btn dinlerin emrettii ahlk esaslara uymaktr.
Fazilet: Haddini bilmek, yaayn "benlik" ve "gsteri" libsndan soymaktr.
Fazilet: Bakalarnn hakkna tecvz etmeden, kendi hakkyla doymaktr.
Fazilet: Kk-byk, zengin-fakir demeden her insan adam yerine koymaktr.
Fazilet: "Almak" yerine "verme"y geerli klmak, hocalarn ana-baba gibi saymaktr...
Fazilet: Hrs, tam', bencillik gibi huylardan kendi kendini ykayp yumak ve a yatan
komusu olmadn rendikten sonra uyumaktr.
Bize byle rettiler...
Hem ilmiyle hem san'atyla hret bulmu, lkin faziletinden hi tviz vermemi bir mbrek
ahsiyetten bahsediyoruz...

***

1898 ylnn 17 ubat'nda; yni 1315 Hicr yl Ramazan aynn 26-27'nci gecesinde Kadir
toplar atlrken dnyaya gelen Ahmet Sheyl nver, beyhude harcanan nice mrlere
smayacak bir mesaiden sonra, arkasnda kl bir yol brakarak, yine bir 17 ubat gn
(1986), fn vcuduyla topraa girmitir...

Yazlar 147
Posta Telgraf Nezreti mensuplarndan Mustafa Enver Bey'le gzide hattatlarmzdan evki
Efendi kz Safiye Hanm'n oullar Ahmed Sheyl nver kimdir, neler yapmtr, kltrmze
ve dnya kltrne neler vermitir, bu konuda hacimli kitaplar yazld. Ancak bir zet
gerekirse:
ki ayr tp ihtisasna ramen onun gnlnde yatan, kaybolmaya yz tutmu Trk kltr
unsurlarn canlandrmakt. Hayatn, hibir dakikasn boa geirmeden bu ie adad. Tp
Tarihi ve Deontoloji Krss ile Topkap Saray Nakhnesi'nde ve Gzel Sanatlar
Akademisi'nde pek ok san'atkr yetitirdi, lmek zere olan Trk ssleme ve kitap
sanatlarnn yeniden diriliini salad. kibine yaklaan bibliyografyas dndaki dier eserleri,
Trk Tarih Kurumu, Sleymaniye Ktphanesi, Cerrahpaa Tp Tarihi Enstits ve kz
Glbn Mesara arivlerindedir.
1946 - 1986 arasndaki 40 yl Sheyl nver Hoca'yla yakn yaamak ve bu krk yln 12
ylnda

onunla

almak

bahtiyarlm

iin

Allah'a

hamd

ederek,

bz

htralarm

nakledeyim...
Babamn grev yapt Topkap Saray'nda Hoca'y tandm zaman 6 yandaydm. ki olum,
ok daha erken yalarda tandlar onu... Byk olum Oru Emre Gksoy yeni domutu.
Tam o gnlerde, Faklte hocalarndan bir zt, "oniki yandaki olunun kendisine byk
terbiyesizlik ettiini" anlatt. Bir "taze baba" olarak dehete kapldm. Gelecee dair
endielerimi Sheyl Hoca'ya atmda:
-"Bouna endielenme kardeim.." dedi. "Hi elma aacnda armut yetitiini grdn m?...
Sen naslsan, evldn da yle olur..."
***

Sheyl Hoca, bu memleketin ilmine-irfanna gerekten tutkun insanlarca mutlaka tannr ve

sayg grrd. Hatrladka rperdiim bir rnek vereyim: 1974'de olum Oru Emre 7,
kardei Emrah 6 yandaydlar. Bir dost ailenin hatr iin Bandrma'ya gittik. Sabah, bize
orada katlanlarla birlikte 8 kii, kahvalt edebileceimiz doru-drst bir yer ararken, o
muhitte beklemediimiz zellikte bir muhallebici dkkn bulduk. Duvarlar cidd hsnihat
levhalaryla, orijinal hams tablolarla ve eitli fotoraflarla bezenmiti. Prl prl tezghn
arkasnda, insana hem huzur, hem de sayg telkn eden yalca bir insan gzeli servis
yapyordu.
Oru bir ara masadan kalkp, ocuk merakyla duvarlara yaklat, oralardaki fotoraflara
bakt, sonra yanma gelerek yava bir sesle: "Baba.." dedi. "Orda Sheyl Dede var!.."

Tesadfn bizi nereye getirdiini anlar gibi oldum. Kalktk, hesabmz sordum. O mbrek
ehreli gzel insan, fevkalde edeb dolu bir sesle:
- "Hesabnz yok efendim, belli ki yabancmz deilsiniz, eref verdiniz.." dedi.
phem kalmamt. Karmdaki zt, ismini sk sk Sheyl Hoca'dan ve Uur Derman
kardeimden duyduum, lkin o gne kadar vichen tanma imknn bulamadm
Bandrmal Ali ztaylan'd. Sarldk birbirimize..

148 Yazlar
***
Sheyl Hoca kanatkrl bizzat yaard. le vakitleri, hepsi bir ay fincan tabana
sacak mikdarda, ufak bir simidin yarsn, tavla zar kadar kesilmi kaarpeynirlerini ayla
birlikte yer ve krederdi. Bu arada, "hakka rz gstermek"le "hakkn aramay" da
birbirinden ayrrd. Derdi ki:
- "Bilir misiniz?.. En sabrl mahlk rmcektir.. An kurar ve ksmetini bekler. En sabrsz
ve agzl mahlk da sinektir. Hereye saldrr, her yere konar.. Ne itir ki; bu en agzl ve
sabrsz mahlk, en sabrl mahlka yem olur!.."
- "Tlip olmaynz, matlup olmaya baknz..." (steyen deil, istenen kii olunuz.)
Semzen Lle.
"Mevlev olmasa giymezdi klh bana,
Durmadan byle dner hep felek-s lle"

Ftih Sultan Mehmed portresi almas Ftih'in Defteri'nin kapa (15. yy slbu)
Trk kltrne Sheyl Hoca kadar tutkun baka birini tanmadm. yle detaylara inerdi ki!..
Birlikte ktmz gezmelerde, hi gemediini syledii bir sokan banda durur ve
sorard:
- "Kardeim, sen bu sokaktan hi getin mi?.."
Gemediimizi syleyince:
- "Hadi o zaman, gelin kaybolalm!"
diye sokaa girer ve o sokakta mutlaka yeni bireyler bulurdu. Bir gne saati, bir tonoz, bir
temel, bir eski duvar kalnts... Ve tesbitini hemen sylerdi:
- "Bu duvar, imdi yerinde yeller esen erefbd'n selmlk blmnn paras..."

Yazlar 149
Sadaka talarn, kuevlerini, selsebilleri, "mezaristan" dedii mezarlklarmzn nemini, daha
neleri neleri ondan rendik.
Birgn Ahmet Yakupolu'na demi ki:
-"Hani b-namazlar iin, "Kurueme'de abdest alr, hmlpaa'da namaz klar!" derler ya..
Bilir misin ki Kurueme'de sahiden bir hmlpaa Cmii var?.."
Ahmet Aabey stanbul'a geldii bir srada bunu fakre nakletti. Ayn gn birlikte
Kurueme'ye gittik. Kumsalda biten "hml Paa kmaz"ndaki, sokan ismiyle anlan
"Defterdar brahim Paa Cmii"ni bulduk!.. Ertesi gn Aydn Bolak Bey, Uur Derman Bey,
Ahmet Aabey, bendeniz ve baz arkadalar o cmide Cuma namazna gittik... mamn
sylediine gre, yllardr bu kadar kalabalk bir Cuma cemati gelmemi hmlpaa'ya.. Eh,
30 kii kadar olmutuk!..

***

Sheyl Hoca'yla gezmenin doyulmaz bir tad vard. Sanyorum 1963 ylnda Gebze'ye
gittiydik. Rahmetli olu Aydn nver'in kocaman arabasna Hoca, ressam-hattat Murtaz
Elker, anatomi profesr Fzl Noyan, Ayhan Peken ve bendeniz dolutuk. Orhan Cmii'ni,
oban Mustafa Paa Klliyesi'ni gezdik, resimler ektik.
stanbul'a dn srasnda Sheyl Hoca bir ara dedi ki:
- "Haydi beyler, biz bu arabada bir cumhuriyet kuralm. Murtaza Bey stdm siz
Reisicumhur olun.. Bendeniz Babakan olaym. Fzl Bey Salk Bakan, Aydn Ulatrma
Bakan olsun, nk arabay o kullanyor!.."
Ayhan'la fakri de sanayi ve teknoloji bakanlklarna atayan Sheyl Hoca'ya Murtaz Bey itiraz
etti:
-"Hayr efendim, cumhurbakanl size lyktr, bendeniz olamam!.."
Olurdunuz-olmazdnz diye glmeli-akal bir yolculukla stanbul'a varp evlerimize
daldk. Birka gn sonra Sheyl Hoca beni odasna ard ve elindeki levhay gstererek:
-"Hap yuttuk kardeim!.." dedi.. "Reisicumhurluk stmze kald. Baksana, Murtaz Bey ne
yapm!.."
Levhada, Murtaza Elker std'n Sheyl Hoca ismine ektii nefis bir tura vard!

***

Doumunun 112'nci ve bizlerden ayrlnn 24'nc ylnda Sheyl Hoca iin Allah'a yle
yakarmak istiyorum:
Noksanmz gan elbet, yoktur szn hadd keyli.
Yrab ltfunla karb et Reslne ol Sheyl'i...

150 Yazlar
Hasan li Gksoy
zmir-Seluk, 17 ubat 2010
Eriim: http://www.ktsv.com.tr/67-hocalarin-hocasi-suheyl-unver
http://www.sdplatform.com/Dergi/147/Kizinin-gozunden-Ordinaryus-ProfDr-Suheyl-Unver.aspx
SHEYL NVER HOCA'DAN NOTLAR (Menkb Sheyl Bey)

[slideshare id=43538613&w=476&h=400&sc=no]

Yazlar 151

TERCME NASIL YAPILIR? PRATK TERCME METODU

Herhangi bir yazy dier bir lisana tercme etmek; o lisanda ifade edilmi olan fikirleri hi
deitirmeden ve ilave veya noksan yapmadan dier bir lisana evirmek demektir. u
halde, bir cmlenin tercmesinde esas olan ey, kelimelerin aynen ve cmlenin eklen
tercmesi deil ; ifade edilen mnann aynen tercmesidir. Tercme edilen bir yaz, aslna

tekrar evrildii zaman, eski manasn, ve eski kuvvetini hibir zaman kaybetmemelidir.

Bir lisan, olduka iyi bilenler bile, tercme yaparlarken ok defa uzun, biribirine girift,
dolambal cmlelerle karlarlar ve bir trl iin iinden kamazlar, bu da bilhassa
cmleleri komplemanlar, adverbleri [zarf, belirte] sralayamamaktan ileri gelir. Tercme
yapanlarn fikri, ekseriya tercme edilecek yaznn aslndaki ekil ve sralara saplanr ve bu
suretle tercme ettikleri lisanda hataya kaplrlar, ite bundan dolaydr ki, baz yazlarn, baz
kitaplarn baka bir lisandan tercme edildii kolayca gze arpar; buna kar gsterdiimiz
Pratik Metod en zor ve en kark yazlarn bile kolay ve doru olarak tercmesini temin
edebilir. Bu metodu retmi bulduum Lise ve niversite talebeleri, girdikleri imtihanlarda
daima muvaffak olmulardr.
Metodu renmek ve bir forml gibi tatbik etmek maksada kfidir. 6 maddeden ibaret
olan bu metod, ksadr; basittir ve herkesin anlayabilecei kadar kolaydr. Tatbikat, Franszca
misaller zerinde yaplmtr. Bir kere esas anlaldktan sonra, herhangi bir lisanda tatbik
etmekte hibir zorluk yoktur.

Kaideler
1)

Tercme iin verilen bir yazy evvel batan nihayete kadar okumal, mevzuun heyeti

umumiyesi zerinde tam bir fikir elde etmelidir. (Tercme edilen bir kitap ise, hi olmazsa
tekmil bir sayfay okumaldr.)
2)

Her paragrafta batan itibaren noktalarla biten ksmlar ayrmal ve her ksmdaki

cmleleri de renkli bir kelemle biribirinden tefrik (ayrlmal) etmelidir.

3)

Her cmlenin elemanlar, analizlojik itibarile para para tercme edilerek biribiri

ardna yazlmaldr.
4)

Bu i yapldktan sonra, bunlar tercme edildikleri lisanda nasl sra alacaklarsa, her

birine ona gre numara verilmelidir.

5)

Cmleler veya komplemanlar evrildikleri lisanda hangi kelime veya ifadelerle

biribirine balanacaklarsa, bunlar yan tarafa parantez iine kaydedilmelidir.

6)

Bu suretle ; yukarda gsterilen ekilde, hazrlanm olan tercme numara srarsyla

yazlarak temize geirilir ve i de bitmi olur.

(Haiye) Bazan yle beyitler ve ifadeler, yle (toumure) ler vardr ki, tercme edildikleri
zaman bunlar deitirmek veyahut tamamen kaldrmak lzm gelir. Btn bunlar iin
gstermi olduumuz misallerde ayrca izahat verilmi bulunmaktadr.

152 Yazlar

TATBKAT
Les oranges.
Pour bien connatre les oranges, il faut les avoir vues chez-elles, aux les Balares, en
Sardaigne, en Corse, dans lair bleu, dor, latmosphre tide de la Mediterrane.
Para tercme
PORTAKALLAR
1

iyice tanmak iin

Portakallar

Onlar (grm olmak lzmdr.)

Yerlerinde

Balear adalarnda, Sardonya ve Korsikada

Mavi ve yaldzl gke, dik havasnda

Akdenizin.

PORTAKAL

Portakallar iyice tanmak iin; onlar yerlerinde, mesel Akdenizin mavi yaldzl gk ile, lk
havasnda., Balear adalarnda, veyahut Sardonyada, Korsikada grm olmak lzmdr.
zahlar
Grm olmak lzmdr. Cmlenin en sonuna atlacak,
Tercmede cmleye bir mesel ilve etmek mecburiyetindeyiz,
Tercmede serlevha [balk] cemi [oul] olacak yerde mfred [tekil] gayri muayyen
[belirsiz] koymak lzmdr.

Kaynak: Tercme Nasl Yaplr, Mitat TUNCEL, Fen Fakltesi Mtercimi ve stikll
Lisesi Almanca retmeni, KANAAT Kitabevi, 1 9 3 9

Yazlar 153

ANAYASA MAHKEMESNE GTRLMES GEREKEN BR UTAN

BELGES:
GZL TUTULAN YASAK YAYINLAR
Yazan: Aziz NESN
(Bu yaz 1967de yaynlanmtr)
Yazmzn baln Bir Rezalet koyacaktm. Ama okuyanlarn, Rezalet bir taneyse,
bamzn stnde yeri var, bal brekle besleriz diyeceklerini dndm de bal
deitirdim.
Polisler, evimi her araylarnda, bavullarla kitaplarm alp gtrrler. Sonra da
gazetelere, birok sulamalar arasnda, evimde yasak, zararl kitaplarn bulunduunu da
haber olarak bildirirler.
Bu olaydan sonra, yasak ve zararl kitap hangileridir diye dnmeye ve bunu
aratrmaya baladm. Bu konu, evinde kitap, dergi, gazete bulunan herkesi ilgilendirir.
Kitaplarnzdan hangilerinin yasaklanm olduunu biliyor musunuz? Oysa bilmeniz gerekir.
Yoksa, bilmeden su ilemi olursunuz.
Bir kitap nasl, kimlerce yasaklanr? Sayn Blent Ecevitin, deneyimlerinden de
yararlanarak, 1 Mays 1965de Milliyet Gazetesinde yavnlanm Sansr balkl yazsndan
u paray okuyalm:
Eskiden de Resm Gazetelerde, liik listede adlar yazl matbualarn Trkiyeye
sokulmasnn ve datlmasnn yasak edilmesi... 5680 sayl kanunun 31 inci maddesine
gre, Bakanlar Kurulunca kararlatrlmtr, haberlerini okuyunca, biraz iim burkulur,
biraz kukulanrdm. nk bu kitap ve dergilerden ounun, dost ve demokratik bat
lkelerinde yaynlanm, iyi, nl yazarlarca yazlm olduunu grdke, o lkelerde, o
kalemlerden o kadar ok sayda zararl eser kmasna aar kalrdm. Bu kararlarn hangi
llere gre ve nasl alndn merak ederdim.
Sayn Ecevit, Bakanl srasnda bu merakn giderme olana buluyor. Yasaklanmas
iin, aylarca nce Yunanistanda yaynlanm bir dergi geliyor Bakanlar Kuruluna. Niin
yasaklanacak? nk iinde. Aziz Nesinin Trkeden evrilmi bir hikyesi var.
Sayn Blent Ecevit, bu olay, yazsnda yle anlatyor:
Sayn Aziz Nesinin bir hikyesini Rumcaya evirerek yaynlayan bir Yunan dergisinin,
Trkiyeye sokulmas, gene kndan aylar sonra, yasak edilecekti. Oysa ayn hikyenin
Trke asl Trkiyede oktan yaynlanm, yllardr kitaplarda satlyordu.
u olay, bizdeki kitap yasaklamann samaln gstermeye yeter. Ama bu konuda
bundan byk samalklar da yaplmaktadr.

154 Yazlar
Bakanlar Kurulu kararyla kitaplar yasaklanr. Sonra bu yasaklama kararlar, Resm
Gazetede iln edilir. Demek ki, yasak yaynlarn bilinmesi gerekir. Gelin grn ki, bu yasak
yaynlar iine toplayan kitap baslm ama gizli tutulmutur.
Her akl banda, her mantkl insan artacak bir kitaptan sz edeceim. Bu kitabn ad
Yurda sokulmas ve Elden Ele Gemesi Yasak Yaynlar dr. Byle bir kitabn olmas ok
iyidir. nk, bu kitaba bakarak, hangi yaynlarn yasaklandn renir, bylece su
ilemekten kurtuluruz. Ama bu kitab bulamazsnz, nk gizlidir, kitabn zerinde
Gizlidir yazs vardr. Bu samalk, az nceki rnekte grdmz kitap yasaklama
samalndan daha da baskndr. Bir kitap ki, yasak yaynlarn neler olduunu sralyor, ama
kendisi gizli. Byle olunca yurttalar, yasak yaynlarn neler olduunu nasl renecekler? Bu
kitab, siz de benim gibi grm olsaydnz, neden gizli olduunu, yurttalardan niin
gizlendiini anlardnz. Bu gizli kitap, utan verici samalklarla doludur. Elbet boy'e bir
belge gizlenir, baka ne yaplabilir?
Polisin ald kitaplarmdan hangilerini yasak yaynlar olduunu renmeye alrken,
sz geen bu gizli kitab elde ettim. Gizlilik bu denli samala dayanrsa, onun gizlilii
kalmaz. Ve szde gizli olan byle bir belge de kolayca elde edilebilir.
Bu gizli kitap, zmir Demiryollar Matbaasnda 1965 de yaynlanmtr. inde, aa
yukar yasaklanm drtbin yayn vardr. Bunlar abece srasna gre yazlmtr. Her yasak
yayn arasna boluk braklmtr ki, bu gizli kitabn yaynndan sonra yasaklanan yaynlar da
bu boluklara yazlabilsin.
Yayn yasaklamada akl almyacak ve genel hukukun zne aykr olan biey daha var.
Yaynlar Bakanlar Kurulu yasaklar. Nasl yasakladn da, Sayn Blent Ecevitin verdii
rnekte grdk. Ama bunun dnda, tekbana ileri Bakanl da dardan gelen herhangi
bir yayn yasaklayabilir, yasakladktan sonra da, Bakanlar Kurulundan yasaklama karar
karlr. te, kitabn aklamas:
Yabanc memleketlerde baslp zararl yaz ve szleri kapsayan kitap, gazete, dergi,
risale vesair baslm ktlarla harita, atlas ve plklarn yurda sokulmalar ve datlmalar
Bakanlar Kurulunca yasak edildii gibi, Bakanlar Kurulundan acele karar alnmak zere
ileri Bakanlnca da yasaklk karar alnabilir.
Yani, nce yayn yasaklanyor, sonradan da yasaklama karar karlyor. Eski deyimle,
alnan karar, eylemin makabline mil [nceyi kapsayan] oluyor. ileri Bakanlnn
yasaklad bir yayn, sonradan Bakanlar Kurulu yasaklamay gerekli grmezse ne olacak?
Bunun aklamas yok, nk buna ihtimal bile verilmemi... Nitekim, yukarya aldm
yazsnda, yayn yasaklamalarn yeren Sayn Blent Ecevitin bakanl srasnda da, Bakanlar
Kurulu, akl almaz yayn yasaklamalar yapmtr. rnein, bu yasaklamalardan biri de udur:
Polonyada yaynlanan bilumum matbualar, plk, ses bantlar ve benzerleri, hangi dilde
olursa olsun yasaklanmtr. Yasaklama kararnn tarihi: 25.10.1962.
Bu yasaklama kararndaki Polonya yerine, Bulgaristan, ekoslovakyay, Dou
Almanyay, Amavutluku, Macaristan, Romanya'y, Sovyetler Birliini de koyabilirsiniz;
nk onlar da, yukardaki gibi yasaklanmtr:
Arnavutlukta, Bulgaristanda, ekoslovakyada, Macaristanda, Dou Almanyada, Romanyada, Sovyet Rusyada yaynlanan bilumum matbualar, plk, ses bantlar ve benzerleri

Yazlar 155
her dilde, bu devletlerin veya bu devletlerin hariteki resm, yar resm organ ve ajanlar
tarafndan yaynlanan bilumum matbualar her dilde yasaktr.
Elbet bu yazm, ilgili savclar okuyacaklardr. Kendilerine bildiriyorum: Son olarak Romanyaya, arkasndan da Sovyetler Birliine gitmi olan, Babakan Sleyman Demirel, br
bakanlar, birlikte bulunan parlamento yeleri, Nazmiye Demirel, ve berberi, gazeteciler,
bunlarn hepsi de, Bakanlar Kurulunun bu yasaklama kararn inemilerdir. nk
bunlarn hepsi de yanlarnda, Romanyada ve Sovyetler Birliinde baslm, ya hediye olarak
kendilerine verilen, yada satn aldklar kitap, dergi, gazete ve plklar Trkiyeye
getirmilerdir. Gmrkten geerken benim kendi fotoraflarm, ocuklarma getirdiim
oyuncaklar bile alan gmrkler, Romanya ve Sovyetler Birliine giden bu heyetten, bu
gibi yasak yaynlar almamlarsa, savclar kendilerine sorsunlar; elbet bu sayg deer kiiler
doruyu syleyeceklerdir
Her trl matbuann yasaklanmas ne demektir, ne korkun ey!... Bu yasaklamann
altna imzalarn atanlar, yaptklar ii hi dnmediler mi? Matbua, basm makinasnda
baslm herey demektir. rnein, bu yasak uygulanrsa Polonyadan kartpostal gelemez.
Bulgaristandan, Sovyetler Birliinden, bu yasaklamaya gre, Trkiyeye mektup gelemez,
nk oralardaki zarflarn zeri basldr. Brakalm hereyi, bu yasaklamaya gre, hi bir
sosyalist, lkeden Trkiyeye hi bir mektup gelemez, nk zarflarn stndeki pullar da
matbuadr. Ve ok doal olarak, samal da aan, Bakanlar Kurulunun bu yasaklama
kararn, ok hakl olarak, bakanlar ve babakanlar bile dinlememektedirler.
Byle bir yasak yaynlar kitabnn elbet gizli olmas gerekir; nk iinde dosttan da
dmandan da gizlenecek kadar mantkszlklar var. En gze batan da u; Cumhuriyetin
kuruluundan buyana, yani krkdrt yldr gelmi ne kadar hkmet varsa, bunlarn
yasaklad btn yaynlar bu kitapta yer alm; byle bir akld kitap gizlenmez de ne
yaplr? Dnnz, bu krkdrt ylda Trkiyede neler olmu, ne deiiklikler, ne dzen, ne
politika, ne anlay deiiklikleri, ama otuz yl nce bir bakanlar kurulunun yasaklad yayn
bugn hl yine yasak!... Bu kitab hazrlayanlar da, bu samal hi olmazsa sezmi
olacaklar ki, yasaklama tarihlerinin en eskisi olarak 1952 yln gstermiler; bundan eski
tarihlerde yasaklanan yaynlarn yasaklama tarihlerini bo brakp yazmamlar. Belki de
utanm olacaklardr. Birka rnek vereyim. Tarihi kitapta yazlmam bir tarihte, belki
1940larda alnm yle bir yasaklama karar var:
Aram Khachaturianm oyun ve detlerinden ibaret, ngilterede Kolombiya Plk irketi
tarafndan yaynlanan Sovyet bestekrna ait plklar...
Bu yasa okuyunca insan utancndan yzn kapyor.
Daha utanlacak olann syliyeyim, ite:

Mavi Mineli Dnya zerinde disk atan atlet resmi ve st tarafnda (F.M.J.D.) altnda (Sport
Jeunesse) yazl rozet, 3.9.1955 de yasaklanmtr.
Bu gizli kitapta yalnz samalk, yalnz mantkszlk deil, glnl ve ackl
yasaklamalar da dolu; ite bir tanesi:

156 Yazlar

Gvercin resmi tayan kartpostal...

Evet, yasaklama karar aynen byle... Bu yasaklamann tarihi yok, belli ki, 1952den
nce... imdi siyas polis nerde, kimde, stnde gvercin resmi bulunan kart bulursa
alacak ve siz byle bir kart birisine gnderir yada gsterirseniz, sulusunuz. Herhalde,
yasaklanan bu gvercin resmi, Pikassonun yapt bar simgesi gvercin resmi olacak...
Bu koca yeryznde, Trkiyeden baka, bu gvercin resminin yasakland yer var mdr?
Acaba, bu ile ilgili olanlar da, bu yasaklamadan tr bugn benim gibi utan duyuyorlar
m?
Herhangi bir karar, manta, akla, hukuka uygun deilse, nice zorlama olursa olsun,
uygulanamaz. Nitekim bu gizli kitapta, yle sama yasaklamalar vardr ki, bugn
uygulanamamaktadr.

Birka

rnek

vereyim.

1950

de,

Azizname

adl

bir

kitap

yaynlamtm. Bu kitaptan tr aleyhime dva ald, beni tutukladlar, aylarca tutuklu

kaldktan sonra beraet ettim. Tabii, kitabn sat serbest oldu. 1960 ylnda, ayn kitabn,
Azizname 2 adyla ikinci basmn yaptm, sekiz bin kitap satld. imdi de zamanm
olursa nc basmn yapacam. Ama bu kitap, yani ilk basm, Gizli Yasak Yaynlar
kitabnda yer almtr. Demek, dva alnca, son CHP iktidar dneminde, bu kitap iin
yasaklama karar alnd, o zaman beri szde yasaktr bu kitap... Beraet edilmi, edilmemi,
kimin umurunda!.
Sait Faikin, ikinci basm Bir Takm nsanlar adyla yaplan Medar- Maiet Motoru
adl roman da yasak yaynlar arasnda... Daha neler!..
Nzm Hikmetin bugn ikinci, nc basm yaplan, btn eski kitaplar, yasak yaynlar arasnda gsteriliyor. Yasaklanan yaynlarn ounluu yerli ve yabanc sosyalist
yaynlar... Birka rnek vereyim:
Amerikan Monopollerine [tekel] kar Mill Bamszlk, bar, Mill servetimizi
savunmak.
Bu kitap 9.1.1954de yasaklanm. Benim kardm birok dergiler yasaklananlar
arasnda byk yer alyor. 1935 de yaynlanm Kari Marksn GNDELK LE SERMAYE
adl kitab, Leninin Franszcaya evrilmi birok kitaplar...
Bu gizli Yasak Yaynlar kitab, glnlklerle de doludur. te bir iki rnek:
Sleyman Demirelin karikatrize edilmi fotorafn havi ve zerinde beyaz at bulunan
viski ieli beyanname, 5.10.1965 tarihinde yasaklanm.

emsettin Yeilin yazd (Kzlar Niin Evlenemiyorlar, Evlenenler Neden abuk

Boanyorlar) adl kitap, 5.9.1956 da yasaklanm.

[Kitaba bakabilirsiniz.] (Demokrat

Parti Dnemi bu kitap niye yasaklanm diye dnmeniz gerekirhzl)

En glnlerinden biri de u:
ki sayfadan ibaret Arap harfleriyle yazl mektup... Yasaklama tarihi: 3.10.1961
Nedir, ne mektubudur, kim kime yazmtr, belli deil...

Yazlar 157
imdi size, bu gizli Yasak Yaynlar Kitabndan, tarihe gemesi gerekli aheser bir
yasaklama kararn bildiriyorum:

Sleyman Demirelin Trkiye Masonlar Cemiyetine mahsus kayt fii fotokopisi, 5.10. 1965
de yasaklanmtr.
Bu fotokopi birka dergide yaynlandktan sonra, bu yasaklama karar alnyor, birka
gn sonra da Masonlardan birisi, Demirelin mason olmadna degin bir bildiri yaynlyor.
Bu yasaklama kararndan iki gn sonra da yle bir yasaklama karar alnyor:
Babakan Yardmcs Sleyman Demirelin masonluuna ait fi ve nnnn nnde
durur vaziyetteki resmi, 7.10.1965 tarihinde, 13417 sayl kararla yasaklanmtr.
Benim evimden kitaplarmn ou, ite bu gizli Yasak Yaynlar Kitabna gre alnmtr. Bu
kitapta yasak olduu yazlmam olanlar iin de, ileri Bakanl hemen bir yasaklama
karar karabilir, arkadan da Bakanlar Kurulundan yasaklama karan alabilir.
Ksacas, bu kitap, 1967 Trkiyesi iin, bir utan belgesidir ve batan sona Anayasaya
aykrdr. Parterin, hem bu yasaklarn, hem bu yasaklama ynteminin kaldrlmas iin,
Anayasa Mahkemesine bavurmalar, boyunlarna bortur.
Sh: 50-58

FAST UYGULAMALARA KARI YASAL DRENME

Orhan APAYDIN
zgr dnceyi yanstan, gerekleri aydnlatan kitaplara ve onlarn yazarlarna
dmanlk, faizmin en belirgin davrann oluturur. Kitaplar meydanlarda toplayarak
atee vermek, kitabevlerini tututurmak, devlet gcn kullanarak kitap yaynn yasaklamak
ve yaynlanan yaptlar toplamak faizme zg yntemlerdir.
Bir avu profesyonel katilden oluan S A komandolarna dayanarak 1933 yl balarnda
Almanyada iktidar eline geiren Adolf Hitler, btn bir Alman halk zerine egemenliini
kurabilmek, faist dzeni kabul ettirebilmek iin insanlar ocuk yatan koullandrmak
gerektiini ok iyi biliyordu. Onun iindir ki Reichstag yangnndan sonra Nazilerin
dzenledii ikinci yangn, 10 Mays 1933 akam Berlinde niversite alannda okul
kitaplklaryla kitaplardan toplanan 25 bin cilt edebiyat, sanat ve bilim yaptnn Goebbels
ynetiminde trenle yaklmasyle oldu. Almanyada kitap yakma eylemleri kinci Dnya
Savana kadar srd. Marksist Edebiyatn yakldn seyreden 5 bin Mnihli renciye
Goebbels yle diyordu: Alman dman kitaplar yakan bu ate, kalplerinizde de vatan

sevgisini tututursun.

Kitaplklardan toplanlarak yaklan ve sonradan bulundurulmas yasaklanan kitaplar arasnda

Thomas ve Heinrich Mann, Lion Feucht vvanger, Jakop Wassermann, Stefan Zweig, Erich Maria
Remarque, Walter Rathenau, Albert Eins tein, Alfred Kerr ve Hugo Prousse gibi nl Alman
edebiyat, filozof ve bilginlerinin yaptlar vard. Yabanc yazar ve bilginlerden yaptlar yaklanlar
arasnda ise unlar bulunuyordu: Jack London, Upton Sinclair, Helen Keller, Mar garet Sanger, H. G.
Wells, Freud, CJide, Zola, Proust. 1935 yl ubatnda Adolf Hitlerin Almanyada yasak ettii
kitaplardan meydana getirilen bir Amerikan kitapl Brooklyndeki Jewish Centerde profesr
Einstein tarafndan ald. A konumasnda Einstein bu kitaplardan ounun Almanyada
yasaklanmasndaki biricik nedenin ortalardaki insancl nitelik olduunu Nefret ve dmanlk

zerine kurulan her toplumun kmesinin kanlmazln nk insan ruhundaki olumsuz

etkilerin bir kere oluup glendikten sonra ister istemez gnlk yaamda da patlak vereceini
belirtti. Hitler, Nazi rejiminin znde zgr dnceyi yok etmek amacn tayan kitap
dmanln retmen iken akl dengesizliinden tr iinden atlan Nazi Komandosu Bernhart
Rustu Eitim Bakan yaparak eitim kurumlarnda bu bakann eliyle yrtt.
Komando Bakan Mill devlet ideolojisine aykr zgr dnce, sanat ve bilimi aklayan
kitaplarn Nazi rejiminin ilkelerine ay kn ahlk ve aile deerlerini ykmaya ynelik olduu gerekesiyle, btn okul kitaplklarndan toplatlmasn salad. Kltr yaamna deli gmlei
giydirilen Almanyada Nazi ideolojisi ile koullandrlan ocuklara delikanl yalarna geldiklerinde
Oradour, Varova Gettosu ve Auschwitzde o inanlmaz vahet yaptrlabildi. Einstein, Jewish
Centerde yapt konumada hakl kmt.
zgr dnce ve onun en etkili aklama arac olan kitap dman Nazilerin yklmasndan
otuz yl sonra Trkiyede Milliyeti Cephe ad altnda oluan siyasal iktidarn ynetiminde 12 Mart
faizmi ile en yksek dzeye ulaan kitap dmanl yeniden kendini gstermee balamtr.
lkenin kltr merkezini oluturan stanbulun Caalolu semtinde niversite ve Adliye Saray
yaknnda halka dnk gereki yazarlarn yaptlarn satan nc Kitabevi yakld. Binlerce kitap
kl durumuna getirildi. Bu yangndan ksa bir sre nce de Mill Eitim Bakan 16 Ekim 1975
tarihinde yaynlad bir genelge ile insanln kltr ve dnce zgrln oluturan nl Trk
ve yabanc yazarlardan Milliyeti Cephe ideolojisine ters denlerin yaptlarn okul ve snf
kitaplklarndan Eitim malzemeleri brosunda yokedilmek zere toplatlmasn emrindeki
brokratlardan istemekteydi. Bakana gre bu yaptlar Milli eitime, ahlka, aile ve toplum
deerlerine aykrdr. Genelgede ayrca amalar Kurulu dzeni ykmak olan yntemi belli
yazarlarn yaptlarnn Trk ocuklarna okutulmamas iin grevliler uyarlmaktadr. Bylece
Nazilerin krk yl kadar nce uyguladklar kitap kymnn bir rnei Milliyeti Cephe ynetiminde
1976 Trkiyesinde sahneye konmak istenmektedir. Bakann genelgesi zerine grevlilerce
toplanan kitaplarda yer alan yaptlar ile Nazilerin yukarda akladmz listesinde saptananlar
arasndaki benzerlik ilgintir.
ller ise tpa tp ayndr. Franconun salnda spanyol kitap vitrinlerini ssleyen kitaplar
bile Mill Eitim Bakannn genelgesi zerine yasaklanan kitaplar arasnda bulunmaktadr: Marks ve
Sartren yaptlar gibi.
lkemizdeki ynetimin yrtt kitap dmanln sadece Mill Eitim Bakanlnn genelgesiyle balayan toplamalar ile snrl grmek kukusuz ki yanl olur. Yrrlkteki Skynetim
Yasasnn kitap toplama konusunda hibir l saptamadan ynetime tand snrsz yetkinin 12
Mart dneminde nasl kullanld herkese bilinmektedir. Skynetim rejimi sresinde zaman
zaman duyurulan yasak kitaplar listesindeki yaptlar yalnz kitaplklardan deil kiilerin evlerindeki
raflardan bile toplatlm, korkuya kaplanlar bu kitaplar yakmak veya denize atmak biimlerinde

Yazlar 159
yok etmilerdir. Kitap bu uygulamada uyuturucu madde veya silh gibi su arac olarak basnda
ve TRTde de yaynlanan duyurularla kamuoyuna bildirilmitir. Bugn de adl uygulamada
Mussolininin Adalet Bakan Roccoya hazrlatarak yrrle koyduu 1930 talyan ceza
yasasndan Trk ceza yasasna 1936larda aktarlan 142. maddede yazl suu oluturduu
iddiasyla yarglama yasasnn Anayasaya ters den yanl yorumu sonucu zgr dnceyi
aklayan kitap toplamalar sregelmektedir.
Gerek Mill Eitim Bakanlnn genelgesiyle okul ve snf kitaplklarndan, gerekse adl uygulama ile sat yerlerinden kitap toplatlmasnn hukuksal ve yasal dayana var mdr? Hukuksal
ve yasal dayana yoksa, kitap toplama ilemlerine kar yasal direnmenin biimi nedir?

ster devrimle, isterse demokratik yollarla gelsin amzn burjuva iktidarlarnn bir zellii, kurduklar ynetimlerin ilem ve eylemlerinde yasalla (Legalite - meruiyet) zen gstermeleridir. Bu, iktidarlarn faizme yneldikleri zaman da byledir. Mussolini ve Hitler, gerek
iktidara gelilerine gerekse kurduklar ynetime yasal klf giydirmek ynetimini ustaca uygulamlardr. Gnmzde bunlarn izleyicileri de ayn yntemi semektedirler. lkemizde 12 Mart
faizmi ise, 1961 Anayasasnn demokratik niteliini, Anayasann n grd prosedre uygun
olarak deitirmekle ie balamtr. Bugnk M. C. iktidar da faist uygulamalar iin yeni yasalar
hazrlamakta hatt, Anayasay tm olarak deitirmek isteini aklamaktan ekinmemektedir.
Ancak, 12 Martn antidemokratik ynde Anayasa deiikliklerine karn, bugn, kitap toplama
biiminde yrtlen hkmet ve yarg organ ilemleri hukuksal ve yasal dayanaklardan yoksun
bulunmaktadr. Bu dayana elde etmee ynelik siyasal iktidar giriimleri parlemento ii ve d
muhalefetin kar koymasyla olumlu sonuca ulaamad takdirde, bu tr ilem ve davranlar
hukuk ve yasa d niteliklerini koruyacak, bunlarn nlenmesi olana kullanlabilecektir.
Sh: 59-63

Kaynak: Toplatlan Kitaplardan Semeler, Trkiye Yazarlar Sendikas Yaynlar: 1,

Yaylack Basmevi 1976, stanbul
****

TELEVZYONUN GERENDEN SANSRE VARI

Zaman Deiimin ncs
Mumford, Technics and Civilization adl nemli kitabnda, ondrdnc yzyldan balayarak saatin
bizi nasl nce zaman len, daha sonra zaman tasarruf eden, imdi de zamana uyan kiiler
durumuna getirdiini gstermektedir. Bu srete biz, saniyeler ve dakikalardan oluan bir dnyada
doann otoritesinin sarslp geri plana dmesi nedeniyle gnee ve mevsimlere sayg
gstermemeyi alkanlk edindik. Aslnda, Mumfordun iaret ettii gibi, saatin icat edilmesiyle
Ebediyet de insani olaylarn ls ve odak noktas olma konumunu kaybetmitir. Sonuta, yle bir
ba olduu ok az kiinin aklna gelmise bile, saatin durmayan tiktaklarnn Tanrnn ululuunun
zayflamasyla ilgisinin, Aydnlanma filozoflarnn yazdklar btn bilimsel incelemelerden daha
fazla olduunu syleyebiliriz herhalde. Demek istediim u ki, saat insan ile Tanr arasnda,
Tanrnn kaybeden taraf olarak grnd yeni bir konuma biimi dourmutur.Herhalde, bugn
yaasa Hz. Musa da emirlerine yle bir yenisini eklerdi: Zaman temsil eden hibir mekanik ara
yapmayacaksn. Sh:20-21
**

160 Yazlar
YEN MT TELEVZYON
Televizyon, grnt ile lgnln etkileimini mkemmel ve tehlikeli bir kusursuzluk katna
kararak, telgraf ile fotorafn epistemolojik ynelimlerini en gl biimde da vurmay
salamtr. stelik onlar evlerin iine kadar getirmitir. imdi biz, ilk ve en yakn retmeni,
ayrca oumuz iin en gvenilir yolda ve dostu televizyon olan ikinci kuak ocuklarla bir arada
yayoruz.Daha ak bir dille ifade edersek, televizyon yeni epistemolojinin kumanda merkezidir.
En ufak ocuklar dahi televizyon izlemekten men edilmezler. En berbat yoksulluk bile
televizyondan vazgemeyi gerektirmez. En yce eitim sistemi bile televizyonun belirleyiciliinden
kurtulamaz. Ve en nemlisi, kamuoyunu ilgilendiren hibir konu (politika, haber, eitim, din, bilim,
spor) televizyonun ilgi alannn dnda kalmaz. Yani, halkn bu konular kavray biimi tamamen
televizyonun ynelimleriyle ekillenmektedir.
Televizyon daha ince yollarla da kumanda merkezidir. rnein, dier medya aralarndan
yararlanmz arlkla televizyonun ynlendiriciliiyle olmaktadr. Telefon sisteminin nasl
kullanlacan, hangi filmlerin grleceini, hangi kitap, kaset ve dergilerin alnacan, hangi
radyo programlarnn dinleneceini televizyondan reniriz. Televizyon iletiim ortammz, baka
hibir iletiim aracnn gcnn yetmeyecei tarzlarda bizim admza dzenler.
Bu noktaya kk, ironik bir rnek olmas bakmndan yle bir ey aklnza getirin: Getiimiz
birka yl iinde bilgisayarn gelecein teknolojisi olduunu reniyorduk. imdiyse ocuklarmzn
bilgisayar dilini bilmezlerse okulda baarsz kalacaklar, yaamda ne frlayamayacaklar
sylenmektedir.Kendimizin bir bilgisayar olmazsa ilerimizi yrtemeyeceimiz, alveri listemizi
karamayacamz ya da ek hesaplarmz dzgn tutamayacamz iddia edilmektedir. Bunlarn
bir blm dorudur belki. Ancak bilgisayarlarla ve onlarn yaamlarmzdaki yerleriyle ilgili en
nemli nokta, btn bunlar televizyondan renmemizdir. Televizyon, st-ara (metamedium)
statsne; yalnzca dnyaya ilikin bilgimizi deil, ayn zamanda bilme yollarna ilikin bilgimizi de
ynlendiren bir ara statsne ykselmitir.
Ayn zamanda televizyon, Roland Barthesn yorumuyla mit statsne ykselmitir. Barthesn
mit derken kastettii, dnyay anlamann problematik olmayan bir biimi, zetle doal grnenin
tamamen

bilincinde olmaymzdr.

Mit, bilincimizin

gzle grnmez

olan

derinliklerine

gmlm bir dnme biimidir. imdi televizyonun izledii yol byledir. Televizyon cihaz artk,
bizi bylemez ya da zihnimizi allak bullak etmez. Televizyonun ilgin ynlerine ilikin hikyeler
anlatmayz. Televizyon cihazlarn artk, zel odalarla snrlamayz. Televizyonda izlediklerimizin
gerekliinden kukuya dmeyiz ve televizyonun sunduu bak asnn zelliini pek fark
etmeyiz. Televizyonun bizi nasl etkiledii sorusu bile arka plana atlmtr. Bu soru, sanki
kulamz ve gzmz olmasnn bizi nasl etkilediini soruyormu gibi bazlarmza acayip
grnebilir. Yirmi yl nce Televizyon kltr ekillendirir mi yoksa yalnzca yanstr msorusu
pek ok aratrmac ve toplumsal eletirmen tarafndan ilgin bulunmutu. Ancak, televizyon
zamanla bizim kltrmz haline gelmeye baladka, bu soru da geerliliini byk oranda
yitirmitir.

Demek

ki

bizim

konumalarmzn

konusunu,

televizyonun

kendisinden

ok,

televizyonda grlenler, yani onun ierii oluturur. Televizyonun ekolojisi (buna hem onun
fiziksel zellikleri ve sembolik kodu hem de olaan biimde ona atfettiimiz koullar dahildir)
tartlmaz bir veri saylmakta, doal olarak kabul edilmektedir.
Televizyon, deyi yerindeyse, toplumsal ve entelektel evrenin arka planndaki radyasyon, yz yl
nceki elektronik bigbangin neredeyse gzle grlmez kalntsdr; bu bizim o kadar yakndan
bildiimiz ve millet kltryle o kadar i ie gemi bir durum yanstr ki, fondaki clz tslamasn
artk duymayz ya da parlayp snen gri n artk grmeyiz. Demek ki televizyonun

Yazlar 161
epistemolojisi byk oranda dikkat ekmemekte, onun kurduu ceee dnyas bize artk, tuhaf
bile gelmemektedir.
Elektronik ve grafik devriminin bundan daha rahatsz edici bir sonucu yoktur: Bize televizyon
araclyla sunulan dnyann garip deil, doal grnmesi. Zira yabanclk duygusunun
kaybolmas, bir uyum salama gstergesidir ve bizim uyum salamamzn derecesi ne kadar
deitiimizin lsn verir. Kltrmzn televizyonun epistemolojisine uyum salamas u ana
kadar hemen hemen tamamlanm durumdadr; televizyonun hakikat, bilgi ve gereklik tanmlarn
o kadar gz kapal kabul etmekteyiz ki ilgisizlik bize anlaml grnmekte, tutarszlk ise zellikle
akllca davranmak gibi gelmektedir. stelik kurumlarmzn bir blm de an ablonlarna
uymuyorsa, gzmze dzensiz ve yabanc grnen ablonlar deil, bu kurumlar olmaktadr.
Televizyon,

kltrmz

yapsal

bir

deiime

uratarak

muazzam

bir

gsteri

sahnesi

yaratmtr.Kuku yok ki sonunda bu durumu seve seve benimsemeye ve ho olarak niteleme

noktasna gelebiliriz. Aldous Huxleyin elli yl nce gereklemesinden korktuu ey de tam olarak
budur zaten.sh: 90-94
**
TELEVZYONUN HABER OYUNLARI
ok nemli bir meseledir bu; zira hakikatin televizyondaki haber programlarnda nasl algland
sorununun tesine gider. Televizyonda hakikati iletmenin kesin lt olarak gerekliin yerini
gvenilirlik almsa, politik liderler, icraatlarnn tutarl biimde geree yakn olma duygusu
uyandrmas kouluyla, gerekliin kendisine kafa yorma zahmetine katlanmaya fazla gerek
duymazlar. rnein, Richard Nixonn ismini lekelemi olan onursuzluun, kendisinin yalan
sylemesinden

deil,

televizyonda

yalanc

grnts

sunmasndan

kaynaklandn

dnyorum.Eer doruysa, kimseyi, hatta koyu Nixon dmanlarn bile rahatlatmaz bu. nk
bunun alternatifleri ya bir yalanc gibi grnp hakikati sylyor olmak ya da, daha kts,
hakikati sylyor gibi grnp aslnda yalan sylyor olmaktr.
Televizyonda bir haber program hazrlanmas istenen bir kii bunlarn hepsinin farknda olur ve
dier baarl emprezaryolarn yararlandklar ltler temelinde oluturmaya zen gsterir. Sizin
dikkatinizi, elence dozunu en fazlaya karan ilkelere gre haber program hazrlamaya
younlatrr. rnein, program iin bir mzikal tema seer. Btn haber programlar mzikle
balar, biter ve gene mzik eliinde ara verilir.Bu uygulamay tuhaf bulan ok az kiiyle
karlammdr ve bu saptamam, ciddi kamusal sylem ile elence arasndaki ayrm izgilerinin
silinmesinin bir kant sayarm.
Mziin haberle ne ilgisi vardr?
Niin haber programna mzik konur?
Haber programna mzik konmasnn nedeni, tiyatro oyununa ve sinema filmine mzik konmasyla
ayndr: Elenceye uygun bir ruh hali yaratp bir leitmotif (nakarat) sunmak. Eer mzik olmasayd
fla bir haberle kesilen herhangi bir televizyon programnda olduu gibi izleyiciler hakikaten
dehet verici, belki yaamlarnn bile deimesini gerektiren bir haber dinlemeyi beklerlerdi.Ama
programn erevesi mzikle izildii srece, izleyici ciddi biimde dehete dlecek bir ey
olmadn, aslnda aktarlan haberlerin gereklikle ilgisinin bir oyundaki sahnelerden farksz
olduuna inanma konusunda gnl rahat olur.
Bir haber programnn, ierii arlkla elenceye uygun olarak tasarlanm stilize bir dramatik
temsil gibi alglanmas, baka zelliklerle (bunlar arasnda bir yknn ortalama uzunluunun krk

162 Yazlar
be saniye srmesi de vardr) pekitirilmektedir. Ksalk her zaman samalamay akla getirmemekle
birlikte, bu rnekte aka byle olmaktadr. Ciddilik duygusunu, yansmalar bir dakikadan daha
az bir zamanda tkenen bir olayla iletmek mmkn deildir. Aslnda, TV haberlerinde, herhangi
bir yknn herhangi bir sonucunun bulunmas trnden bir ey nerme niyeti tanmad ok
aktr; zira bu, izleyicilerin o konuyu zihinlerinde tamaya devam etmelerini gerektirecek ve buna
bal olarak izleyicilerin dikkatlerini her an yayna hazr bekleyen bir sonraki habere yneltmelerini
engelleyecektir. zleyicilere, her koulda bir film uzunluunda olacandan bir sonraki haberden
kopmalarna da fazla zaman tannmaz. Resimli grntlerin szckleri ve ksa sreli i gzlemleri
glgede brakmasnda fazla glk ekilmez. Siz de bir televizyon yapmcs olarak, grsel
malzemeyle desteklenen bir olaya ncelik tanyp onu ilemekten amayacaksnz. Bir polis
karakoluna getirilen bir cinayet zanls, aldatlm bir tketicinin kzgn surat, Niyagara elalesine
atlan ve iinde bir adam olduu iddia edilen bir f, Beyaz Sarayn yeil bahesine bir helikopterle
inen Bakan; bunlar her zaman iin etkileyici ya da elendirici grntlerdir ve bir elence
programnn ieriine kolayca uygun derler. Kukusuz, bir haberde anlatlan eyin fiilen
grntlerle belgelenmesi zorunlu deildir. Byle grntlerin halkn bilincini igal etmeleri de
zorunlu deildir. Her televizyon yapmcsnn iyi bildii gibi, filme almak her zaman geerli bir
kuraldr.
Ayrca, haber spikerlerinin grnt paralarnn n ya da son konumalarn yaparken suratlarn
buruturmak ya da rpermek zere ara vermemeleri de gerek dlk dozunu yksek tutmakta
byk katks olan bir harekettir.Gerekten, pek ok haber spikeri okuduklar haberin anlamn
kavramaktan uzak grnmekte, depremleri, toplu katliamlar ve dier felaketleri aktarrken sevinli
bir cokuyla dolu yz ifadelerini hi deitirmemektedirler. Spikerlerin herhangi bir ekilde kaygl
ya da dehete kaplm grnmeleri izleyicileri de endielendirir. zleyiciler, Ve imdi de...
kltrnde haber spikerlerinin ortaklardr ve spikerlerden, ok az ciddileen, ama sahici bir
kavray gcne de sahip olan bir karakter roln iyi oynamalarn beklerler. Tiyatroya giden
birinin sahnedeki karakter mahallede bir katil dolatn syledi diye hemen evini aramak iin
telefona sarlmas gibi, haberleri izleyen birinin de verdii tepkilerde hibir gereklik hissi
olmayacaktr.
zleyiciler, haberlerden bir tanesinin ok ciddi grnmesinin nemli olmadn da bilirler (rnein,
bu satrlar yazdm gnlerde, Donanmadan bir general Amerika Birleik Devletleri ile Rusya
arasnda nkleer savan kanlmaz olduunu ilan etmitir). Demek istediim, bir haberin hemen
arkasndan bir reklam kua gelecek, bir anda haberlerin etkisi silinecek, hatta byk lde
bayatlayacaktr.Bu zellik bir haber programnn yapsnda anahtar bir unsurdur ve bu niteliiyle
televizyon haberlerinin ciddi bir kamusal sylem biimi eklinde hazrland iddialarn rtr.
Eer ben de u satr yazarken konuya ara verecek, tartmama ileride devam edeceimi syleyip
United Airlines ya da Chase Manhattan Bank lehine birka laf edeceimi aktaracak olsaydm, benim
ve szlerim hakknda neler dneceinizi getirin bir zihninize. Hakl olarak benim size sayg
duymadm, ilediim konuya ise hi saygm olmadn dnrsnz. Ve eer bunu bir kere
deil, her blmde defalarca yapm olsaydm, yazdm hibir eyin dikkate deer olmad
kansna varrdnz.yleyse ayn durumda bir haber programn nemsiz bulmamamzn nedeni
nedir? Bunun nedeni, eminim, kitaplardan, hatta dier aralardan (sinema gibi) anlatnn tonunda
bir tutarllk, ierikte bir sreklilik beklerken, televizyondan, zellikle haber programlarndan yana
byle bir beklentimizin olmamasdr. Televizyonun kopuk kopuk programlarna o kadar alm
durumdayz ki, bir muhabirin nkleer bir savan kanlmaz olduu haberini verdikten hemen
sonra ... ve imdi de reklamlar... demesine hi armayz artk.

Yazlar 163
Haberlerle reklamlarn bu ekilde yan yana konmasnn dnyamz ciddi bir yer olarak
yorumlaymza yapt zarar abartm olmamz pek mmkn deildir. Zarar, zellikle dnyaya
nasl tepki gstereceklerinin ipularn ounlukla televizyondan alan gen izleyiciler asndan
byktr. Genler, televizyon haberlerini izlerken, dier kesimlerden daha fazla, zulm ve lm
haberlerinin byk lde abartl olduunu ve ne olursa olsun ciddiye alnmasna ya da saduyulu
bir tepkiyle karlanmasna gerek olmadn varsayan bir epistemolojinin etkisine girmektedirler.
Bu konuda, bir televizyon haber programnn srrealist erevesinde, mant, akl, ardkl ve
eliki kurallarn terk eden bir sylem tipini ne karan bir anti-iletiim kural yattn syleyecek
kadar ileriye gitmem gerekiyor. Bence bu kurama verilen isim estetikte Dadaizm, felsefede
nihilizm, psikiyatride izofrenidir. Tiyatronun szlnde ise vodvil olarak bilinir. Sh:116-119
TELEVZYON VAZLER
Vaizler, izleyici saylarn en fazlaya karmak amacyla vaazlarnn ieriini ayarlama konusunda
olduka samimidirler. Diyelim, bir elektronik vaizin zenginlerin cennete gitmek iin amalar
gereken engellere deinmesini umuyorsanz hakikaten ok beklersiniz. Ulusal Dinsel Yaynclar
Birlii Ynetim Kurulu Bakan, btn televizyon vaizlerinin yazl olmayan yasasn u szlerle
zetlemektedir: zleyici paynz, ancak onlarn istedikleri eyleri sunarak arttrabilirsiniz. Eminim
hemen bunun allmadk bir dinsel ilke olduunu belirteceksiniz. nsanlara istedikleri eyleri
sunan (dini liderler peygamberler kadar) byk bir dinsel nder yoktur. nderler yalnzca kitlelerin
ihtiya duyduklar eyleri sunarlar. Oysa televizyon, insanlara ihtiya duyduklar eyleri sunmaya
pek uygun deildir. Televizyon dost yardmcdr. Kapatmas ok kolaydr. En cazip hali, dinamik
grsel imgelerin diliyle konutuu zamandr. Karmak szlere ya da karlamas kolay olmayan
taleplere yz vermez. Demek ki televizyonda verilen vaaz ve din programlar bol bol alkla
doludur. Bolluu kutsarlar. Programlarnda yer alan oyuncular sonra nl kiiler olurlar.Mesajlar
ne kadar nemsiz olsa da programlarn izlenme oran yksektir; daha dorusu, mesajlar nemsiz
olduu iin byk bir kitle tarafndan izlenirler. Mesela Hristiyanln talepkr ve ciddi bir din
olduunu sylerken yanlmadma inanyorum. Ama kolay ve elenceli bir tarzda sunulduu
zaman bambaka bir din haline gelmektedir.
Kukusuz, televizyonun dini aalad iddiasna kar kan argmanlar vardr. rnein,
manzarann dine pek yabanc olmad sylenmektedir. Quakerlar ve baka birka kat mezhebi
saymazsak, her din sanat, mzik, ikonlar ve korku verici riteller araclyla kendini cazip
gstermeye alr. Birok insan dine eken, dindeki estetik boyuttur. zellikle Roma Katoliklii ve
Musevilik asndan geerlidir bu: her iki din de mritlerine akldan kmayan ezgiler, muhteem
elbiseler ve allar, sihirli apkalar, kt helvalar ve arap, przsz pencereler ve eski dillerin
esrarengiz namelerini sunarlar. Dine zg olan bu giyecekler ile televizyonda izlediimiz iekli
ve al al akan pnarl grntler arasndaki farkllk; ilkinin, aslnda din tarihinin ve dinsel
doktrinlerin, basit ara gerelerinden te, ayrlmaz paralar olmasdr. Dinsel gstergeler,
inananlarn bu aralara saygyla karlk vermelerini gerektirir. Sh:136-138
**

TELEVZYON VE REKLAM
Kukusuz kapitalizmin pratiinin elikileri de vardr. rnein, karteller ve tekeller, kuram fiilen
ilevsizletirirler. br yandan televizyon reklamlar da durumu iyice kartrr. En basit bir rnek
verirsek: Rasyonel erevede dnlmesi iin her iddiann (ticari ya da baka ierikli) szle
yaplmas gerekmektedir. Daha kesin bir ifadeyle, her trl iddia bir nerme biimine sokulmaldr,

164 Yazlar
zira gerek ve sahte gibi szcklerin telaffuz edilebilecei sylem zemini nermedir. Eer bu
sylem evreni yok saylrsa, o zaman ampirik testlerin, manta dayal analizlerin ya da akln br
aralarnn uygulanmasndan hibir sonu alnamaz.
Ticari

reklamlarda

nermeler

kullanmaktan

vazgeme

on

dokuzuncu

yzyln

sonunda

balamt.Ancak 1950li yllara kadar televizyon reklam rnle ilgili kararlara temel oluturma
asndan dilsel sylemi eskitemedi. Resimli reklamlar iddialarn yerine grnty koyarak, tketim
kararlarnn temeline duygusal arlar -gerek olma ltn deil- oturtmutu. Rasyonalite ile
reklam arasndaki mesafe u anda o kadar aktr ki, bir zamanlar ikisi arasnda bir ba
bulunduunu hatrlamak bile ok zordur. Bugn televizyon reklamlarnda nermelere, irkin
insanlar kadar ender rastlarsnz. Bir reklamcnn iddiasnn doruluu ya da yanll sorun bile
deildir. rnein bir McDonalds reklam, test edilebilir, mantkl biimde dzenlenmi savlara
dayanmaz.McDonalds reklam, gzel grnl insanlarn hamburger alp yedikleri, iyi talihleriyle
neredeyse kendilerinden getikleri bir dramadr. zleyicinin bu dramadan kendisinin kard
sonularn dnda en ufak bir iddia bile ortaya atlmaz. Elbette, bir televizyon reklamn sevmek ya
da sevmemek mmkndr. Ama rtmek mmkn deildir.
Aslnda bunu biraz daha derinletirebiliriz: Televizyon reklam tketilecek rnlerin niteliiyle ilgili
hibir ey anlatmaz. Reklamn ierii, rnleri tketenlerin niteliinde odaklanr. Sinema
yldzlarnn ve nl sporcularn, berrak gllerin ve mao balk gezilerinin, k akam
yemeklerinin ve romantik fasllarn, krda piknie kmak iin station arabalarn azna kadar
dolduran mutlu ailelerin grntlerinde, satlan rnlerle ilgili hibir ey bulunamaz.
Ama o rnleri satn alabileceklerin korkular, fantezileri ve ryalaryla ilgili her ey yanstlr.
Reklamcnn bilmesi gereken, rnle ilgili doru bilgiler deil, alc asndan neyin yanl
olacadr. Dolaysyla i harcamalarndaki denge rn aratrmasndan piyasa aratrmasna
kaymaktadr. Televizyon reklamyla rnlerin deerli bulunmas deil, tketicilerin kendilerini
deerli hissetmeleri amalanmaktadr; yani u anda iletmecilik ii sahte bir terapiye dnm
durumdadr. Tketici, psikodramalarla yattrlan bir hastadr.
Nasl politikann dnm yrekli George Orwell artrsa, yukarda anlattklarmz da Adam
Smithin akln allak bullak ederdi. Geri Orwell, George Steinerin belirttii gibi, Yenikonuun
ksmen ticari reklam bolluundan kaynaklandn dnyordu. Ama Orwell, The Politics of the
English Language adl nl denemesinde politikann savunulamaz olan savunmaolayna
dntn yazd zaman, politikann bozulmu da olsa apayr bir sylem tarz olarak kalacan
varsaymaktayd. Orwellin eletirisi, gemii ok eskilere dayal ifte standart propaganda ve
aldatma sanatlarnn gelikin deikelerinden yararlanan politikaclara ynelikti. Savunulamaz olan
savunmann bir elence biiminde yrtlecei gelmemiti aklna. Politikacnn komedyen deil,
aldatc olmasndan korkuyordu.
Televizyon reklam, politik fikirleri sunmann modem yntemlerinin yaratlmasnda balca ara
olmutur. Televizyon reklam bunu iki yolla baarmtr. Birinci yol, politik kampanyalarda reklam
formunun kullanlmasnn bir zorunlulua dnmesidir. Bence bu yntem zerinde ok fazla
durma gerei yoktur. Politik reklamlarn yasaklanmasn neren eski New York City Belediye
Bakan John Lindsay dahil olmak zere, herkes bunun farkndadr ve eitli oranlarda kayg
duymaktadr. Televizyon yorumcular bile bunu vurgulamaktadrlar. 145-146
**

Yazlar 165

TELEVZYON VE SANSR
Hkmet politik fikirlerini, yeterince denetleyebildikleri biimler ve balamlarda birbirleriyle
paylaacak konumdadrlar. Dolaysyla en byk kayglar hkmetin tiranca uygulamalara
ynelmesi olasldr. nsan Haklar Bildirgesi, byk lde, hkmetlerin enformasyon ve fikir
akn kstlamasn nlemeyi amalayan bir metindir. Oysa onun yaratclar, hkmetin
zorbalnn bambaka trde bir problemle, yle ki, televizyon sayesinde yurtda kamusal sylem
akn denetleyen irketlerle alabileceini dnmeleridir. Buna (en azndan burada) hibir
itirazm yok ve irketlere kar bilinen eletirileri sralamaya niyetli de deilim. Benim endieyle
vurgulamak istediim nokta, Annenberg letiim Okulu Dekan George Gerbner tarafndan da ok
iyi ifade edilmiti:
Televizyon btn insanlara genel bir retim program sunan, bir tr gizli vergiyle
finanse edilen ve zel bir Kltr Bakanlnn ( kanall) ynettii yeni devlet
dinidir. Bu vergiyi gerekten televizyon izlerken ve izleyip izlememek umurunuzda
olmad zaman deil, banyo yaparken dersiniz.
Gerbner ayn denemenin daha nceki bir yerinde de unlar sylyordu:
zgrlk televizyonu kapatarak elde edilemez. Televizyon ou insann gece ya da
gndz en ok holand eydir. Biz, ezici ounluun dmeyi kapatmayaca bir
dnyada yayoruz. Mesaj bu kutudan almasak bile, baka insanlardan naslsa
alrz.
Profesr Gerbnerin bu cmlelerle, Kltr Bakanln idare eden insanlarn sembolik dnyamzn
ynetimini devralacaklar bir gizli komplo bulunduunu anlatmaya altn sanmyorum.
Annenberg letiim Okulunun kanaln ynetimini zerine alrsa, izleyicilerin bu deiikliin
farkna bile varmayacaklarn sylediimde Gerbnerin benimle ayn fikirde olacandan bile
kukuluyum. Bence Profesr Gerbnerin sylemek istedii (ki ben de bunu kastediyorum),
Televizyon anda enformasyon ortammzn 1783'tekinden tamamen farkl olduu, televizyon
bolluunun hkmet kstlamalarndan daha korku verici olduu, aslnda irket Amerikasndan
yaylan enformasyondan kendimizi korumann hibir yolunun olmad, bu yzden zgrlk
savalarnn eskisine gre farkl alanlarda verilmesi gerektiidir.
rnein,

geleneksel

sivil

zgrlklerin

okul

ktphanelerindeki

ve

okullarn

retim

programlarndaki kitap yasaklamalarna kar kmalarnn bugn byk lde havada kald
dncesini ortaya atacam. Sansr gibi hareketler elbette bizleri kzdrr ve kar klmaldr.Ama
artk en ufak bir nemleri de kalmamtr. Daha kts, kamusal sivil zgrlkleri yeni
teknolojilerin iddialaryla ilintili sorunlarn zerine gitmekten alkoyduuna baklrsa, yanltc bile
olmaktadrlar. Ak bir dille ifade edersek, bir rencinin okuma zgrl, Long Islandda,
Anaheimde ya da baka bir yerde kitap yasaklanmasndan ciddi biimde zarar grmez. Oysa
Gerbnerin ileri srd gibi, televizyon rencinin okuma zgrln aka kstlar ve bunu,
deyi yerindeyse, masumca davranlarla yapar. Televizyon kitaplar yasaklamaz, sadece onlarn
yerine geer.
Sansre kar mcadele, byk lde yirminci yzylda kazanlm olan, on dokuzuncu yzyla ait
bir sorundur. imdi yz yze geldiimiz sorun ise televizyonun ekonomik ve sembolik yapsnn
gndeme getirdii sorundur. Televizyonu idare edenler enformasyon elde etme olanamz
kstlamaz, tam tersine geniletirler. Bizim Kltr Bakanlmz Orwellci deil, Huxleycidir. Hi

166 Yazlar
aralksz izlememizi cesaretlendirmek iin elinden gelen her eyi yapar. Oysa izlediimiz ey,
enformasyonu basitletirilmi, tzsel ve tarihsel ierikleri boaltlm, balamndan koparlm
biimde sunan yeni enfarmasyonu elence paketi haline sokan bir aratr. Amerikada kendimizi
elendirme frsatlar asla ortadan kaldrlmaz.
Her trden tiranlar, honutsuzluu yattrma arac olarak kitleleri elenceye bomann yararnn
her zaman farknda olmulardr. Ancak tiranlarn ou da kitlelerin elendirici olmayan eylere
aldr etmeyecekleri bir durumun doacan ryalarnda bile gremezlerdi. Bu yzden tiranlar
sansre hep bel balamlardr ve hl da balamaktadrlar.Sansr, her ey bir yana, tiranlarn, bir
halkn ciddi sylem ile elence arasndaki farkll bildii -ve buna zen gsterdii- varsaymna
dedikleri bortur. Gemiin btn krallar, arlar ve fhrerleri (ve gnmzn komiserleri), her
trl politik sylem bir jest biimini ald zaman sansre gerek kalmayacan bilmi olsalard
sevinten deliye dnerlerdi. sh:156-157

HUXLEYC UYARI
Bir kltrn ruhunun tkenmesinin iki yolu vardr.
Birincisinde (Orwellci yol) kltr bir hapishaneye dnrken, kincisinde (Huxleyci yol) kltr bir
hicive dnr.
Dnyamzn u anda, Orwellin kendi alegorik hikyelerinde doru olarak betimledii hapishane
kltrlerinin etkisiyle biimsizletiini kimseye hatrlatmak gerekmez. Gerek Orwelln 1984 ve
Animal Farm adl romanlar, gerekse fazladan Arthur Koestlerin Darkness at Noon adl roman
okunacak olursa, imdi bir sr lkede ve milyonlarca insan zerinde etkili olan dnce denetimi
aygtnn olduka ayrntl bir krokisi elde edilir. Kukusuz bizi tiranln ruhsal tahribatlar
konusunda bilgilendiren ilk kii Orwell deildi. Orwellin yaptlarnn benzersiz olan yan,
gardiyanlarmzn sac ya da solcu ideolojilerden esinlenmesinin elle tutulur bir farkllk
yaratmadnda srar etmesiydi. kisinde de hapishane kaplar ayn lde geilmez, denetim ayn
lde sk ve ikonlara tapnma ayn lde yaygndr.
Huxleyin bize rettii ise ileri teknoloji anda ruhsal tahribatlarn, simas kukuculuu ve
nefreti yanstan birinden ziyade gler yzl bir dmandan kaynakland dncesidir. Huxleyci
kehanette Byk Birader bizi kendi isteiyle gzlemez. Biz onu kendimiz izleriz. Huxleyci
kehanette gardiyanlara, kaplara ya da Hakikat Bakanlklarna gerek yoktur. Bir halk sama sapan
eylerle elendii, kltrel yaam aralksz elence turlar eklinde yeniden tanmland, ciddi
kamusal konumalar bebeklerin kardklar seslere benzedii ve ksacas halkn kendisi bir izleyici
kitlesi, halkn kamusal ileri de bir vodvil temsiline dnd zaman, artk ulus riskle yz yze
gelmi ve kltrn lm ak bir olaslk halini alm demektir.
Vodvil, toplumsal sorunlar, mizahi bir yaklamla hicveden tiyatro trdr.
Vodvil adnn Franszca voix de ville (ehrin sesi) tamlamasndan tretildii
dnlmektedir.
Amerikada Orwelln kehanetlerinin pek geerlilii yoktur, oysa Huxleyin kehanetleri imdilerde
fiili bir gereklik kazanmaktadr.Zira Amerika, elektriin gndeme soktuu teknolojik elencelere
uyum salamay hedefleyerek dnyann en iddial deneyine girimi durumdadr. Bu eilim, on
dokuzuncu yzyl ortalarnda yava yava ve mtevaz llerde somutlamaya balam, daha
sonra, yirminci yzyln ikinci yarsnda Amerikann televizyonla yaad tketici aknda pervasz

Yazlar 167
bir olgunluk noktasna gelmitir. Amerikallar ar hareket eden basl yaynlar ama son vermekte
dnyann baka hibir yerinde grlmeyen lde ok ve hzl mesafe kaydetmi ve btn
kurumlarnda televizyonun stnl ele geirmesine sessizce boyun emilerdir. Amerika,
Televizyon am mjdeleyerek, dnyaya Huxleyci gelenei dorulayan en ak iareti vermitir.
Bu konuda konuma cesaretini bulanlar seslerini genellikle histerik denebilecek perdelere kadar
ykseltmek zorunda kalmakta ve bylece silik bir kiilie sahip olmaktan ykcla ve ktmserlie
kadar her trl sulamaya uramaktadrlar. Ama bu insanlar gene de konumakta, nk bunlarn
plak gzle seilemedii zaman hayrl bir eymi gibi grndn bakalarnn da anlamasn
istemektedirler. Orwellci bir dnyay tanmak ve kar koymak Huxleyci bir dnyaya kyasla ok
daha kolaydr. Bugne kadar rendiimiz btn bilgiler bizi, kaplar stmze kapand zaman
bir hapishaneyi tanmaya ve ona kar direnmeye gre ayarlamtr. Szgelimi, Saharovlarn,
Timmermanlarn ve Walesalarn seslerine kaytsz kalmamz dnlemez bile. Milton, Bacon,
Voltaire, Goethe ve Jeffersonun desteiyle bylesi sorunlar karsnda silaha sarlrz.
Peki ama, ya duyabileceimiz hibir ac l yoksa?
Bir elenceler denizine kar kim silaha sarlmaya kalkr?
Ciddi sylemler, kkr kkr glmeler arasnda kaynayp gidiyorsa kime, ne zaman ve hangi ses
tonuyla ikyette bulunabiliriz?

BR KLTRN KAHKAHADAN BOULMASININ PANZEHR NEDR?

Korkarm felsefecilerimiz bize bu konuda yol gsteremezler. Onlar, genellikle, insann doasndaki
en kt eilimleri ortaya koyan ve bilinli biimde formle edilmi ideolojilere kar uyarda
bulunmay alkanlk edinmilerdir. Oysa Amerikada yaanan, aka ifade edilmi bir ideolojinin
uzants deildir. Onun gelii ne Kavgam'da ne de Komnist Manifestomda. bildirilmitir. Bugn
yaananlar, kamusal konuma tarzmzdaki dramatik bir deiikliin nceden planlanmam bir
sonucudur.Oysa bu gene de bir ideolojidir, nk insanlarla fikirler arasnda hibir konsensusa,
deerlendirmeye ve kar ka bal olmayan bir yaam tarz, bir ilikiler sistemi dayatmaktadr.
Tek varolan, raz olmadr. Kamusal bilin henz teknolojinin ideoloji olduu saptamasn
zmseyebilmi deildir. stelik, teknolojinin seksen yldan beri Amerikada yaamn her
boyutunu deitirmesi hepimizin gzleri nnde cereyan etmesine ramen, durum byledir.
rnein, 1905 ylnda otomobilin getirecei kltrel deiikliklere hazrlksz yakalanmak bizim
iin affedilebilir bir ey olurdu.
O gnlerde toplumsal ve cinsel yaamlarmz nasl yrteceimizi otomobilin dzenleyecei kimin
aklna gelebilirdi?
Ormanlarmz ve ehirlerimize bakmz konusundaki fikirlerimizi yeni bir dorultuya oturtacak
mydk?
Kiisel kimliimizi ve toplumsal tavrmz ifade etmenin yeni yollarn yaratacak mydk?
Gelgelelim u anda oyunun sonlarna yaklam durumdayz ve skoru grmemek artk affedilemez
bir yanltr. Bir teknolojinin kendine gre bir toplumsal deiim programyla donanm olduunu

168 Yazlar
fark edememek, teknolojinin tarafsz olduunu iddia etmek, teknolojinin daima kltrn dostu
olduunu sanmak bu son saatte artk dpedz aptallk olur.
Dahas, iletiim biimlerimizdeki teknolojik deiikliklerin ulam biimlerimizdeki deiikliklere
gre daha fazla ideoloji ykl olduunu yeterince anlam bulunduumuzu syleyebiliriz.
Bir kltre alfabeyi sokarsanz o kltrn bilme alkanlklarn, toplumsal ilikilerini, topluluk,
tarih ve dinle ilgili nosyonlarn deitirirsiniz. Bir kltre tanabilir trde matbaay sokarsanz
gene ayn sonucu elde edersiniz. Grntlerin k hzyla iletilmesini salarsanz bir kltr devrimi
yaparsnz. Tek bir oya gerek duymadan. Polemiksiz. Gerilla direniiyle karlamadan.
Burada, berrak olmasa bile saf bir ideoloji yatar. Srada szsz ve bu yzden ok daha etkili bir
ideoloji vardr. Bunun tutmas iin btn gerekli olan, ilerlemenin kanlmazlna dindarca inanan
bir halktr. Ve bu anlamyla btn Amerikallar Marksisttir, nk biz, tarihin bizi nceden
bahedilen bir cennete gtrdne, bu hareketin ardndaki gcn teknoloji olduuna kesinlikle
inanan kiileriz.
Diyeceim o ki, elinizdeki trde bir kitab yazarsanz ve onu baz areler nererek bitirmek isteyen
bir insann nnde neredeyse almaz engeller vardr. lk olarak, bir arenin gerekli olduuna
herkes inanmaz. kincisi, herhalde byle bir are yoktur. Ama ben gene de nerede bir problem
varsa orada mutlaka bir zm de olmas gerektiine sarslmaz bir inan besleyen sadk bir
Amerikal olarak, szlerimi aadaki nerilerle noktalayacam.
lkin, kendimizi, rnein Jerry Mandern Four Arguments for the Elimination of Television'nda ana
hatlaryla izilen trde makine dman, manta aykr dncelerle kandrmamalyz. Amerikallar
teknolojik aygtlarnn hibir parasndan vazgemezler ve onlardan byle bir ey istemek hibir
ey nermemek anlamna gelir. Yrrlkte bulunan iletiim aralarnda kkl deiiklikler
yaplmasn beklemek de hemen hemen ayn lde gerekilikten uzaktr. Birok uygar lke
televizyon yaynlarnn saatini yasayla snrlar ve dolaysyla televizyonun kamusal yaamda
oynad rol azaltr.Ancak ben bunun Amerikada mmkn olmadna inanyorum. Mutluluk
Kutusunu btn halkn nnde atktan sonra onu ksmen kapatmay bile dnemeyiz. Ne var ki
baz Amerikallar hl bu dorultuda dnmektedirler. rnein, daha nce belirttiim gibi, 27
Eyll 1984 tarihli The New York Times'idi Farmington, Connecticut Ktphane Kurulunun TV
KAPAMAkampanyasnn sponsorluunu yapma planlaryla ilgili bir haber kmt. Haberden
anlald kadaryla, ondan nceki yl da insanlarn televizyon izlemeye bir ay ara vermelerini
salamay amalayan benzer bir giriim yaplmtr. Times'n haberine gre, nceki Ocak aynda
dzenlenen dme kapama kampanyas medyada geni yer almtr. Haberde, ailesi bu
kampanyaya katlan Ms. Ellen Babcocka atfen u szlere de yer verilir: Bu ylki etkinin, medyann
muazzam yer ayrd geen ylki kadar byk olup olmayacan grmek ilgin olacak.Baka bir
deyile, Ms. Babcock, insanlarn televizyon izleyerek

televizyon

izlemekten vazgemeleri

gerektiini reneceklerini ummaktadr. Ms. Babcockun bu yaklamda ierili olan ironiyi

anlamadna ihtimal vermek kolay deildir. Bu, benim, insanlar televizyona kar uyaran bir kitab
tantmak iin televizyona kmam gerektii nerildiinde defalarca karlatm bir ironidir. Bunlar
televizyona dayal bir kltrde yaanan elikilerdir.
Her neyse, bir aylk dme kapatmann ne yarar olacaktr?
Bu, ucuz bir bedel, deyi yerindeyse bir kefarettir. Farmingtondaki insanlar cezalarn ekip tekrar
asl megalelerine geri dndklerinde ne kadar rahatlam olmaldrlar. Bununla birlikte,
televizyonun ieriinde belli kstlamalar yaplmasn rnein, ar iddete yer veren programlarn,
ocuk programlarnda reklam gsterilmesinin, vb. yasaklanmasn bir ferahlk vesilesi olarak

Yazlar 169
anlayan insanlarn abalarnn alklanmas gerektii gibi, bu insanlarn abalar da alklanmaya
deerdir. Ben John Lindsayin, u anda sigara ve iki reklamlar nasl yasaksa televizyonda politik
reklamlarn da yasaklanmas nerisini yrekten destekliyorum. Bu mkemmel fikrin ok ynl
yararlar konusunda Federal letiim Komisyonunun nnde memnuniyetle tanklk ederim. Bu
dorultuda bir yasak konmasnn anayasann birinci maddesinin ak bir ihlali olduunu ileri
srerek tanklma kar kacak olanlara ise yle bir uzlama yolu neririm: yleyse, btn
politik reklamlardan nce, politik reklamlar izlemenin topluluun zihinsel sal asndan tehlike
oluturduuna kamuoyunun karar verdii eklinde ksa bir aklama yapma zorunluluu getirilsin.
Bu nerilerin ciddiye alnaca konusunda ok iyimser deilim. Televizyon programlarnn kalitesi
ykselsin diye bu nerilere fazla bel baladm da sylenemez. Televizyon, daha nce belirttiim
gibi, bize en yararl hizmeti sama sapan elence programlar yaymlad zaman, en kt hizmeti
ise ciddi sylem alanlarn (haber, politika, bilim, eitim, ticaret, din) birletirip onlar elence
paketlerine dntrd zaman vermektedir. Televizyon ktleirse hepimiz daha kt duruma
deriz, daha iyi olmayz. ATakm ile Cheers halk salmz hibir ekilde tehdit etmez, ancak
60 Minutes, EyeWitness News, Susam Soka eder.
Yine de problem insanlarn neyi izlediklerinde deil, televizyon izlemelerinde yatmaktadr. zm
ise nasl izlediimiz

noktasnda bulunmaldr. nk, televizyonun

ne olduunu

henz

renmediimizi sylememizin yerinde olacandan adm gibi eminim. undan dolay ki,
enformasyonun ne olduu ve enformasyonun bir kltr nasl ynlendirdii hakknda brakn
yaygn bir genel anlay kayda deer bir tartmaya dahi rastlanamaz. Ve bu durum olduka acdr,
nk enformasyon a, enformasyon patlamas ve enformasyon toplumu gibi deyileri
bizden daha sk ve cokulu biimde kullanan baka bir halk yoktur. Grne baklrsa,
enformasyonun biimleri, hacmi, hz ve balamnda bir deiikliin bir anlam tad fikrini
kavrama noktasna ulam durumdayz, ama henz bunun tesine geemiyoruz.
Enformasyon nedir?
Daha ak bir ifadeyle, neler enformasyondur?
eitli biimleri nelerdir?
eitli biimleri hangi zek, bilgelik ve renim anlaylarn zendirir?
Her biimiyle hangi anlaylar grmezlikten gelinir ya da alay edilir?
Her biimin asl psiik etkileri nelerdir?
Enformasyon ile akl arasnda nasl bir iliki vardr?
Dnmeyi en ok kolaylatran enformasyon tr hangisidir?
Her enformasyon biiminin ahlaki bir ynelimi var mdr?
ok miktarda enformasyon bulunduunu sylemek ne anlama gelir?
Bu nasl bilinir?

170 Yazlar
Yeni enformasyon kaynaklar, hzlar, balamlar ve biimlerine bakarak nemli kltrel anlamlar
nasl yeniden tanmlamak gerekir?
rnein televizyon, dindarlk, yurtseverlik ve zel hayata yeni bir anlam kazandrr m?
Televizyon yargya ya da anlamaya yeni bir anlam kazandrr m?
Farkl enformasyon biimleri nasl inandrc olurlar? Bir gazetenin kamusu televizyonun
kamusundan farkl mdr?
Farkl enformasyon biimleri, ifade edilen ieriin trn nasl ifade ederler?
Bu ve buna benzer sorular, Amerikallarn, Nicholas Johnsonun deyiiyle, srtlarn televizyon
aygtna dnerek konumaya balamalarn salayabilecek olan yolu gsterir. nk hibir ara
(medium), eer o arac kullananlar yol at tehlikelerin ne olduunu anlamlarsa ar lde
tehlikeli deildir. Sorular soranlarn, benim yantlarmla ya da Marshall McLuhann yantlaryla
(aslnda bambaka yantlardr bunlar) karlamalar nemli deildir. Soru sormann yeterli geldii
bir kertedir bu. Soru sormak hecelemekten kopmaktr. Benim ekleyebileceim baka bir nokta,
enformasyonun psiik, politik ve toplumsal etkileriyle ilgili sorularn televizyona olduu kadar
bilgisayara da uygulanabileceidir. Ben bilgisayarn muazzam derecede nemsenen bir teknoloji
olacana inandm halde bu noktaya deinmemin nedeni, akas, Amerikallarn onu geleneksel
aptalca dikkatsizlikleriyle kabul etmi olmalardr; yani, kendilerine sylendii gibi, en ufak bir
ikyette bulunmadan kullanacaklardr. Dolaysyla, bilgisayar teknoloj sinin temel tezlerinden
birisi (problem zmedeki asl skntmzn yetersiz verilerden kaynaklanmas), zerinde fazla
durulmadan geitirilecektir. Ne var ki bu en fazla, verilerin topluca derlenmesi ve k hzyla
dzenlenmesinin byk lekli organizasyonlar asndan byk deer tad, ancak ou
insann nem verdii ok az sorunu zd ve en azndan zebildii kadar da problem kard
fark edilene kadar srebilir.
Sonuta, benim dikkat ekmek istediim nokta, ancak enformasyonun yaps ve etkileri hakknda
gelikin ve salam bir bilince ulaarak, ancak medyay gizeminden arndrarak, televizyon,
bilgisayar ya da baka bir ara (medium) zerinde denetimi ele geirme umudu bulunduudur.
Byle bir medya bilinci nasl oluturulacaktr? Akla gelen iki yanttan birisi sama sapan bir
dncedir ve hemen atlanabilir; dieri ise umutsuz bir yanttr, ama elimizde ondan bakas da
yoktur.
Sama olan yant, insanlar televizyon izlemekten vazgeirmeyi deil, televizyonun nasl izlenmesi
gerektiini gstermeyi, televizyonun haberler, politik tartmalar, dinsel dnceler, vb. ile ilgili
bakmz

nasl

yeniden

yaratarak

dzeysizletirdiini

gstermeyi

amalayan

televizyon

programlar hazrlamaktr. Ben bu tr kantlarn ister istemez bir parodi biimine brneceini
dnrm; bunlar, televizyonun kamusal sylemi denetlemesi konusunda btn lkeye alay
konusu karan Saturday Night Live ve Monty Python izgisinde olacaklardr. Gelgelelim, son
glen doallkla televizyon olacaktr. Anlaml saylabilecek apta bir izleyici kitlesine hkim olmak
iin programlan televizyon stiliyle, korkun elendirici biimde hazrlamak gerekecek, tabii eletiri
de nihayetinde televizyonun kontrolnden kamayacaktr. Parodiciler nl kiiler olacak, filmlerde
yldzlaacak ve sonunda televizyon filmi yapmaya soyunacaklardr.
Umutsuz olan yant ise kt zerinde sorunumuzu halledebilecek biricik kitlesel iletiim aracna
(okullar) gvenmektir. Btn tehlikeli toplumsal problemlere getirilen geleneksel Amerikan

Yazlar 171
zm budur ve elbette eitimin etkili olduuna duyulan ocuksu ve gizemli inanca
dayanmaktadr. Oysa byle bir srecin iledii ok enderdir.Gndemimizdeki konuda ise buna bel
balamak iin daha az gerekemiz vardr. Bizim okullarmz henz kltrmzn ekillenmesinde
basl yaynlarn roln irdeleme noktasna dahi gelememitir. Hakikaten, yz lise retmeni
arasnda alfabenin ne zaman bulunduunu (be yzyllk bir hata payyla) syleyebilecek iki kii
bulamazsnz. Bu soru yneltildiinde, onlarn sanki kendilerine Aalar ya da bulutlar ne zaman
icat edilmitir? trnden bir soru sorulmu gibi sersemlediklerini grdm. Roland Barthesn iaret
ettii gibi, mitin temel ilkesi tarihi doaya dntrmektir ve bizim okullarmzdan medyann
mitolojilemesini

nleme

grevi

stlenmelerini

istemek

onlar

hibir

zaman

yapmaya

yanamadklar bir greve armak anlamna gelir.

Gene de durumun umutsuz olmadn dnmek iin yeterince neden var. Eitimciler,
televizyonun rencileri zerindeki etkilerinin elbette farkndadrlar. Eitimciler bilgisayarn
gelimesiyle kkrtlm olarak bu konuya bir hayli kafa yormakta, deyi yerindeyse bir tr medya
bilinci edinmektedirler. Onlarn bilinlerinin arlkla, Televizyondan (bilgisayardan ya da kelime
ilemciden) eitimi denetlemekte nasl yararlanabiliriz sorusu zerinde younlat dorudur.
Eitimden televizyonu (bilgisayar ya da kelime ilemciyi) denetlemekte nasl yararlanabiliriz
sorusuna henz gememilerdir. Ancak ulatmz zmler u anki kavray dzeyimizi
amamaldr, yoksa neyin ryasn grebiliriz ki? Ayrca, genlerin kendi kltrlerinin sembollerinin
nasl yorumlanacan renmelerine yardmc olmak okullarn genel geer bir grevidir. imdi bu
grevin rencilerin enformasyon biimleriyle aralarna bir mesafe koymay gerektirmesi, o kadar
garip bir giriim anlamna gelmese de ne bu abalarn retim programna dhil edilmesini ne de
eitimin merkezine yerletirilmesini umabiliriz.
Ben burada zm olarak, Aldous Huxleyin de nermi olduu dnceyi ortaya atacam.Zaten
ondan daha iyisini de neremem. Huxley, H.G. Wellsle birlikte, eitim ile felaket arasnda bir
yarta olduumuza inanyordu ve hep medyann politikas ve epistemolojisini anlamamzn
zorunluluu zerine yazlar yazmt. SONUTA HUXLEY, BRAVE NEW WORLD'DEK NSANLARIN
BAINA GELEN BELALARIN, BU NSANLARIN DNMEK YERNE GLMELERNDEN DEL, NEYE
GLDKLERN VE DNMEY NN BIRAKTIKLARINI BLMEMELERNDEN KAYNAKLANDIINI
ANLATMAYA ALIIYORDU.
Sh:172-180
Kaynak:
Neil POSTMAN, Televizyon: ldren Elence- Gsteri anda Kamusal Sylem,
zgn Ad Amusing Ourselves to Death Public Discourse in the Age of Show
Business, trc: Osman AKINHAY, Ayrnt, Drdnc Basm 2012, stanbul
TELEVZYONUN KTAP LKS
BAKIIN TELEVZYONCULUU
21.YZYILIN EN BYK LDER: TELEVZYON

*******************

172 Yazlar

BOANMA KAPISI NE VAKT KAPATILABLR?

OCUKLARIN DR DR YETM KALMASI NASIL NLENEBLR?
KIZLAR NE VAKT TAM AINDA EVLENEBLR?
EMSEDDN YEL kaddesellh srrahul azz

Bu kitap, 5.9.1956 da yasaklanmtr.

NSAN- KADIN
Kudret'in u muazzam saltanatnn en nzik, en nzdar ve en niyzdar bir mzhar olan
NSAN mefhmu hakknda birka sz sylemek isterim.
Evet, insan mefhmu kadar halli g, anlatlmas zor hibir mevzu' yoktur.
Zra her devletin bir snr, her sahann, bir ls vardr. Fakat mevcudatn btn hsn-i
nn toplayan bu devleti insann ne sahas vardr, ne de snr...
mdi, elli altm kiloluk kan ve kemik torbasna taallk eden bu geni mana nedir?
Enfste sessiz, szsz, bizsiz, sizsiz konuan, sus dediin vakit susmayan, dur dediin
vakit durmayan, el ile tutulmayan, gz ile grlmeyen o mana nedir?
Bu aknt nereden geliyor?
Bu varidat nereye gidiyor?
Bidayet neresi?
Nihayet neresi?
Ruhun penceresi diye alan gzdeki r'yet nedir?
Okuduumuz mevzuat bize gz tarif ediyor da, niin r'yeti tarif edemiyor?
Kudret, konumak iin nce iitmeyi art koyuyor. Fakat iittiimiz halde, iitmenin ne
olduunu bilemiyoruz. Yine mevzuat ilmiyye, bize kula tarif ediyor da iitmeyi niin tarif
edemiyor?

Yazlar 173
Ayn mahalden, ayn echizeden (cihaz) kan bir sz bazen muhatabn ihya ediyor, can
veriyor, bazen da ayn mahalden, ayn echizeden kan sz imha ediyor. Bir ar kumandas,
milyonlarca insan yrtyor.
te bu nutk nedir?
Bu zek nedir?
Ya o temylt kalbiyye nedir?
Zahirde ok kk grnen, hakikatte ok byk olan, btn avalimi kendi enfsne
sokabilen bu vcud nedir?
Hulsa, btn eya kendisine msahhar klnn, mehulden ma'lmu karan insan nedir?
Bu mevcdiyyetini kendinden mi ald?
Kendinden ald dersek; vcdu, vcib ve bizzarre daima mevcd olmas lzm gelirdi.
Hlbuki insann zahiri deiiyor, bozuluyor, ihtiyarlyor, bir gn seviniyor, birgn
yeriniyor, turdan tura geiyor, daima bir anda (yerde) duramyor..
O mkellef konuan dil, bir gn ene kemiklerinin arasnda un ufak oluyor.
O, gzleri tezyin eden, bakmaya kylan ayan kirpiklerden Kudret duvar zerinde diken
yapyor. Yine insan bazen her eyi yapar gibi grnyor... Semlara kadar uzanyor,
denizlerin dibinde gidiyor, dalan deliyor. Fakat icabnda gzle gremedii, el ile tutamad
bir mahlkun pene-i kahriyyesinde ciz kalyor..
stedii bir kadnla evlenip de istedii ekilde bir ocuk yapamyor?
Halbuki kendi kendini yapan, her eyi yapmas lzm idi, yapamad.. Binaenaleyh bu varl
da kendinden almad.
Acaba her eyi yapar gibi grnen, icbnda hibir eyi yapamayan, acz iinde kvranan,
kabrin kapsn kapayamayan, asl doum, olan lm ldremeyen, mevcdattan aczi
gideremeyen insan, bu varl muhitinden mi ald?
Tetkik edecek olursak muhiti ondan ciz!
O halde bu kaabil, bir failin mazhar, bu mstar (alet), bir masdarn mazhar. Bu muazzam
varlk, bir Sni'm sun'u.
te zahiri halk, btn Hak olan bu manay kim teharr eder de bulursa, Rabbisine arif olan
da odur.
Hdisat ve tasavvurattan mnezzeh, vcdu ile mevcd, sfat ile muht, esmas ile
ma'lm, ef'li ile zahir, sr ile mehd olan Allah' beyn eden bu kitb kinat ierisinde
etiketi lhyi tayan yalnz insandr...
Mhri hmyn Sbhn yalnz insana vurulmutur.
nsan: Nibi Hakk'dr.
nsan: Asln bulmak akyla domu. Kerametli bir mevcuddur.
nsan: Esrr Ztiyyeye agh ve niybeti lhye lyk olacak isti'dadda yaratlm bir
mazhar tamdr.

174 Yazlar
nsan: Envr hakikat ve hedyy ma'nevvvevi kabule mstaid bir candr.
nsan: Tenezzlt- Sbhnnin

ilk mazhar,

zulmetin

mukabili olmayan Evvel m

hal kallah nr fermannn mefhumu bulunan, ne Melek velvelesi, ne Felek me'alesi yok
iken, kader nakka Semvtn tezyinatn vurmam iken, ne eserden, ne esirden hibir ey
bilinmez iken Hazreti Ulhiyyette scid olan ma'n-i Muhammednin, o nefsi ntka-i
kinatn kalbi'nin bir meyvasdr.
te btn mahlkatn en mmtaz olan insan, u kinatn hakk sahibi ve mutasarrf,
bilerek ve hikmetle tasarruf edeni tarafndan ok sevilerek, pek seilerek yaratlm, ak
denilen bir nur da onun manasna rekzedilmitir..
Her eyi grerek, bilerek terbiye eden, hikmetleri, gayeleri, fideleri irde ederek tedvir
eden, bir eyi her ey, her eyi bir ey yapan Zt Mutlak, muhabbet'i lhsinin suretinin
sureti olan bu snfa bilmek hssasn vermi, bilenin konumasn lzm klm...
Bu lemde kendisine muhtab tuttuu bu mahlku ile mektubu ile konutuu gibi, bir
gn de tercmansz ve hicabsz kendileri ile konuacan iln etmi.
Konuturan, elbette kendisi de konuacak!
Ve her insan kendisindeki bu varl, kendinin zannetmesin, benim olduunu bilsin diye
emretmi!
Nihayet insann, hakikati teharr (hareket)

edip, kendisinde bulunan bu ariyet varl

Hakk'da boaltacak olursa byk bir km alaca da beyn edilmi.

Fniyi bak ile tebdil etmenin releri zh edilmi.
mdi, eer insan fniyi bak ile deitirmeyip de kendine varlk verip Kudretin bu
muazzam bahr- ummn ahadiyyetinde kendi kulalarmla yzerim derse, derhal boulur.
Zra bu denizin iki mhim dalgas vardr ki, birine Cell, dierine Ceml denir. Biri
karr, biri batrr. Nihayet takat kesilir, tkanlr.
Fakat tamamyla teslim olunursa stnde tutar.
Zikretmitim ki insan, muhabbeti lhinin suretinin suretidir. Muhabbeti lhi'nin sureti,
ma'n-i Muhammedi'dir.
Cenb Hakk hubbi Sbhnsi ile tecelli' ettii vakit, Akl Kll olan, zulmetin mukabili
olmayan, nefsi ntkai kinatn kalbi bulunan Nri Ahmed zuhur etti.
Btn varln sahibi olan Allah, bu nuru btn eyann masdar yapt. Ve rtbelerin en
ykseinin de, muhabbet rtbesi olduunu izhr etti.
Vcd- mukayyedi insan, ikinci bir teayyn olarak ilmi ilhdeki muhabbetinin bir
tecellsinin mazhar oldu.
Binaenaleyh vcdi insan Hakkn muhabbetinin bir mazhar olarak taayyn etti. Onun
iin bir kimse hayvniyyetini fethederek, insaniyyete kadem basp, kendi hakikatine ma'rifet
peyda etmesi, Rabbisinin ma'rifetine bir mukaddime tekil etti.
Ve nefaht fhi min ruh srrna mazhar olan, ya'ni nefhai lh ile sir snftan mmtaz
klman bu insan, Rabbisine kavumak ask ile mcehhez klnd...

Yazlar 175
Biraz daha aalm:
Cenb Hakk rh kllisinden, insan, keyfiyyeti bizce mechl olan nefhai ruh ile teklim
ederek onda aslna kar bir meyli itiyak hsl etti.
Onun iin beerin ftratnda aslna kavumak ak vardr. Bu cibilldir. Ve ismini
koyamad btn muhabbetler hakikatte Allah'adr. Fakat gafil, ismini koyamaz, onu eya ile
kaytlar da aya kayar.
dem nasl mazhar Hakk olup Hakka evk ile muhabbet ettiyse, Cenb Hakkn dem'e
evki daha eed (iddetli) oldu.
Ve muhabbette kemle erenlere, kendi likasn has kld.
te btn nedmn lhnin aradklar da budur.
uraya dikkat edelim:
Cenb Hakk dem'i kendisine mtak klp, kendisine dell kld gibi, dem'e dell
olmak zere, dem'den mereyi, ya'ni kadn halk etti. Ve kadn erkein cz' olup, erkee
dell klnd. dem evk [Sevdiini grd vakitte doyamadan sevgisi artmaktr.+ ile itiyak [Sevdiini
grd vakit tatmin olmaktr.+ arasnda fark vardr. dem kendisini kadnda mahede etti.
dem'in, recliyyeti ve sfat fiiliyye ile ittisf, ma'rifetine Havva mukaddime oldu. Havva
olmasayd, dem bu sfatla zahir olmaz idi.
Ona binaen Cenb Nebi sallallh aleyhi ve sellem:
Hubbibe ileyye min dnykm esselset ennis vettybi ve kurreti ayn essalt
Dnynzdan, bana ey sevdirildi diye ferman buyurduktan sonra, nce (Nisa) y
zikretmilerdir.[ Hilkatteki incelii, ftrattaki hikmetin zevkine eremeyip surette kalanlar, hakkati insaniyyeye
kadem basamayanlar, Cenb Resl'n hu cmlesini nefsan dncelerle, vesile- tecvz addetmilerdir+
Evet, kadn, erkekten bir cz'dr. Kadn, erkek iin vcdi saniyedir.(ikinci)
Erkein kadna muhabbeti, kendi aslna muhabbeti demektir. Kadnn da erkee
muhabbeti, kendi aslna itiyak demektir.
Kadn, erkee delildir. Erkek, Hakka delildir.
Binaenaleyh kadn, erkein yakni ve enfsi olmakla kendi vcdu ona yakin olduundan
emri neb'de (Nisa) takdim edilmitir. Ve taraf ilhden, tahbb (sevdirildii) edildiini beyn,
etmiler, (Ahbebt) demeyip, (Hubbibe) buyurmulardr. Yani (Sevdim) demeyip (Sevdirildi)
diye emretmilerdir.
BNAEN'ALEYH KENDSNDEN, MUHABBET EDENN HAKK OLDUUNU DUYURMULARDIR.
Eer Hakkn, kuluna muhabbeti olmasayd kul, Rabbisine muhabbet edemez idi. Ayn
zamanda Hakkn abdine (kuluna) muhabbeti kllidir, abdin Hakka muhabbeti ise cz'dir.
nk Hakkn abdine muhabbeti, kendi nefhettii ruhuna muhabbetidir.
Bu lemde kesafetini izle edip letafete inklb ettiremeyen kulun, kendi libs
beeriyyeti,(beeriyeti) Rabbisiyle arasnda perdedir.
tki hakikatte vuslat olan lm, bu perdeyi kaldrr kaldrmaz Rabbisiyle lika (buluma)
hsl olur. Ve kendisinin nefesi Rahmaniden teayyn ettiini o vakit apaikr grr.

176 Yazlar
Binaenaleyh nefesi Rahman kimde varsa onun insan olduu tahakkuk eder.
Bu lemde tel edip kesafetini letfete inklb ettiren nedmn lh, mevti irad ile
yaadklarndan, mevti ztrrden evvel bu srra vkf olurlar.
yi dikkat edilirse, Cenb Hakkn insana tecell eden muhabbetidir ki, ite Melike o
muhabbetin nuruna secde etmeyi emir almtr.
Allah Tel hubbi Sbhnsine dem'i yne klmtr.
Bu emri Sbhn insann kadr azametini ne muazzam ekilde gsterir.
Nefesi Rahman hmil olan hazret-i insann sureti olarak yaratlan nis'ya, rical, taraf
lhden tahbb ettirilmitir.
te bu inceliin farknda olarak tess edilen hukuk zevciyyette tarafeynin biribirine
muhabbeti, dorudan doruya asllar olan Allah Tel'yadr.
Cemi' sft lhnin mazhar olan ve bu imkn leminin suretlerinin cmi' bulunan insan,
kadn vcd zhiresiyle erkei zev etti (evlendi). Erkek ferd (bir) iken kadn onu zev (ift)
etti. Ve erkein vcdu kendi mertebesinde teayyn etmi iken ikinci bir teayyn ile kadnn
vcdunda teayyn sebebiyle recl, zev oldu. Ve erkek iin zevciyyet kendinden mtakka
(arzu ve itiyakl) olan kadnla hsl oldu.
Buna umr hriciyede bir misl istenirse, ruh vhd (bir) iken, sreti cesed onu
efetmitir.
Biraz daha aaym:
RUH, SIFTI HAKKIN SURET, CESED, RUHUN SURET OLDUU GB, KADIN DA ERKEN
SURET OLDU. ERKEN KENDSNDEN TEKEVVN EDEN KADINA MUHABBET ZARUR KILINDI.
BNAENALEYH, HAKK NSAN, KADINA MUHABBET LHYYE LE MUHABBET ETT, KEND
NEFSYLE MUHABBET ETMED.
Buna iareten Resl-i Zan; (Sevdim ) demedi, (Hakk tarafndan sevdirildi) buyurdu. Zra
Mrebb-i ukul (akllar terbiye deden) olan Cenb Muhammed'in muhabbeti zatiyyesi, ancak
Allah'adr. Nis'ya muhabbeti ise thbbi lh (ilhi sevgi) iledir.
te erkek, hubbi lh ile tekevvn eden kadna, bunun farkna vararak muhabbet edecek
olursa abdiyyetinde ihls sahibi olduunu gsterir. Nikh messesesine intisb ederek,
ne'eti unsuriyyeyi tamamyle istil eden muhabbetle, kadn ile cima' ettii bu vuslatta
erkein btn eczas, o anda kadnda fn olur ve kadn da, o anda erkekte fn olur.
Bu, Kudretin ne muazzam bir dersi hakksidir.
Binaenaleyh Kudret, hem bu lemde bu vcdun ma'rifetullah zevkyle Hakk'da fn
olacana umr hriciyede misl karyor, hem de abdin kendinden gayr ile muhabbetle
telezzz ettiinden gayret sfat tecell ediyor, Abd! Benden gayr ile telezzz ettin.
Binaenaleyh kalk, ykan diye gusl emrediyor.
Bu inceliklerin farknda olmakszn yaplan mukarenetlere, hakikati grenler: (Hayvn
mukarenet) deyip (nsan mukarenet) olmadn sylerler. Beeriyyetin Fahri Ebedsi: Men
tezevvece fekad istekmele nsfeddn felyettekllahe nsfelbk buyurmulardr ki:

Yazlar 177
EVLENENLER, DNLERNN YARISINI YAPMILARDIR, YARISI N DE ALISINLAR demektir.
Zra zev ile zevce, Sun' lh fabrikasnn insan dokuma tezghn kurmular, erkek Sem
makamnda, kadn Arz makamnda olup ruhun gelini olan cesedi dokumaya me'mr
olmulardr.
Bu vazife ok ar, klfetli bir vazife olduundan, zevk ehvet insana gaye olarak deil,
taraf lhden bu yklenilecek klfete mukabil bir cret olarak verilmitir.
unu iyi bilmelidir ki: Nev'i beerin vcdu hubbi lh ile vcud bulmutur.
Hakk, EblBeer dem'den sonra, onun hulefsi olan evldlarndan muhabbetiyle bir
naibin vcdunun halk olunmasn irde edince, bir erkein mazharmda zahir olup, o etiketi
lhyi tayan vcdun vesikas olan bu elli altm kiloluk heykelin meydna gelmesi iin
nikh mesesesini am ve kadn, suveri nev'i beer iin mahalli infial klm ve irdei lhsi
ile tevecch, emri lhsi ile de tecell ederek lemin suverini onda fethetmitir.
O tevecchi lh ve emri Sbhn, bu ansr leminde nikhtr.
ONUN N DN CELL SLMDA KADININ OK YKSEK BR MEVK OLDUU GB, NKHIN
DA OK BYK BR KIYMET VARDIR.
Yalnz, naks olan insan, ne bu messesenin kymetini ve ne de kadnn hukukunu
bilemez.
Kmil olan insan ise, suveri unsuriyyedeki (grnteki suretler) nikh, lemi ervahtaki
himmeti, lemi manadaki tertibi bilir, kadna id olan muhabbetin neticesinin, hubbi lh
zevki olduunu hd eder de ruhsuz bir sretperest olarak kalmaz.
Kendisinin mezhiri Hhiyyeden bir mazhar olduunu, kadnn ise kendi suretinin bir
mazhar olarak yaratldm mahede eder ve ehveti tabiiyye ile iltizz etmeyip, tlak Zatsi
ile leminden gan olan Hakkn hubbu ile iltizz ettiini anlar, kalbinde bu temylt
duyar.Buraya kadar yazdklarm dikkatle ve tekrar ile okunup bir zevk edinilecek olursa, bir
zerrecik insann, bir noktack kadnn ne olduu duyulmu, bu suretle de hakikatte
evlenmenin elenmek olmad bilinmi olur.

KNC KISIM

KIZLAR NN TAM AINDA EVLENEMYOR?

SR (Dier) MEDENYYETLERDE VE SLM'DA KADININ MEVK

Bunu yle hulsa edebiliriz:

1 Erkeklerin ekserisi, hlkatlerindeki gayeyi unuttuklarndan yahut farknda olmayarak
insan tekml etmi bir hayvan eklinde tanmak istediklerinden.
2 Kadnlarn da ekserisi niin yaratldklarn unuttuklarndan yahut vazife-i hilkatlerini
(yaratl) inediklerinden.
Yukarda sylediim gibi, erkek Sem makamnda, kadn Arz makamnda olup ruhun
gelini olan cesedi dokumaya memur olduklarnn farknda olmadklarndan...
Bu mevzu'u biraz daha aabilmek iin, kadnn kymetini; dinler iinde, dinlerin fer'i olan
medeniyyetler iinde hangi medeniyyet ykseltmitir, bunun zerinde biraz durmamz
lzmdr.
Evet dinler iinde, dinlerin fer'i olan medeniyyetler iinde kadnn yksek, kuds hilkatini,
kadr- kymetini ancak Dni Celli slm gstermi, onlarn hukukunu beeriyyetin fahri
ebedsi olan Hazreti Muhammed Sallllah Aleyhi Ve Sellem tantm, mebbed istikbli dahi
kadna balamtr. Nitekim:
Elcennet tahte akdmil mmeht (Cennet annelerin aya altndadr.) buyurmulardr ki:
lm denilen ikinci doumdan sonra balayan aysz, gnsz, senesiz namtenahi lemin
saadeti, annelerin ayann altndadr demektir.
Anne ise kadndr.
Yine o Byk Peygamber, lemi cemle terif edecei son rahatszlklarnda, Hazreti Bill'e
emir verip:
Y Bill!

Git Medine sokaklarnda nida et; hi iitmedik kimse kalmasn. Ben artk

Rabbime gidiyorum, dostlarm gelsin, syleyeceklerim var buyurmular.

Hazreti Bill de Bill? sesi ve o muhrik edas ile nidaya balad vakit herkes yerinden
frlam, kadn, erkek, ocuk Cenb- Muhammed'in muhti feyzine toplanmlard..
Cenb Muhammed Aleyhisselm, mfrekat edalarn arzeden uzun hitabelerine:
Ey mmetim! Sizden ayrlmaklm dolaysyla mahzun, Rabbime kavumaklm cihetiyle
de memnunum.. diye baladktan sonra, son cmlelerini yle bitirmilerdir :

KADIN HAKKIYLA EBEDYYET LEMNE GEM OLMAYASINIZ...

ALLAH'IN YASAK ETT HER EYDEN SAKININIZ.

180 Yazlar
HELE K HARAMA OK DKKAT EDNZ:
BR YETM HAKKI, DER KADIN HAKKI.
BU HAKLA GELEN KMSELERE EFAAT ETMEM!..

Acaba kadnlk, lemi beeriyyeti zulmetten nura karan, indi lhde adyi l yapan, hli
ihtizrnda bile nefsinin hayrn ayann altna alarak beeriyyete btn mahlkata merhamet
elini uzatan bu Byk Peygamberin hakkn nasl deyebilir.
Dni Celli slmda, kadn evinde ve evinin hricinde bir i tutmak mecburiyetinde deildir.
Orada kadnn ancak bir vazifesi vardr, o da ocuk dourmaktr.
Kudret Bu klfet kadna kfidir. En ar vazifeyi zerine almtr. Baka vazife ile
kendisine icbar edilemez buyuruyor.
Yani, erkek hrite alt gibi, evinde de almak mecburiyetindedir. Daha ak
konualm:

Erkek

hrite,

nafakas

zerine

vcib

olan

kimselerin

maietini

te'min

mecburiyetinde olduu gibi, dhildeki ileri de grmek mecburiyetindedir. Kadn ise, ne

yemek piirmek, ne amar ykamak, ne silmek, sprmek, hatt ne de dourduu ocua
meme vermek mecburiyetinde deildir. Meerki ocuk, hi kimsenin stn imeyip helak
olmak tehlikesi bulunsun. O vakit annenin ocuu emdirmesi mecbur olur.
Binaenaleyh kadnn kocasna i grmesi, vazifesi icab deil, yksek faziletinin eseridir.
Yalnz Cenb- Hakk, slm Dininin kadnlara yapt ta'bri caiz isebu geni iltimas
muamelesine kar kendisi yle bir ikrm Sbhnde bulunuyor:
ocuk dourmaktan baka mecburi bir hizmeti olmayan kadn, eer kocasna hizmet
ederse, arada kocas yoktur, hizmet dorudan doruya Zt Ulhiyyetimedir. Hakkn da n
Sbhnsine nasl yakrsa o kadn yle karlar.
Acaba bu kadar geni ikram, kadnlara hangi messese verebilmitir.
Bir de Hazreti Muhammed (sallallh aleyhi ve sellem) in nbvvetini izhr etmezden
evvelki medeniyyetlerde kadnlarn vaz'yyetini tedkk edelim:
Eski akvamn en medensi ve shibi irfan olarak tannan Atinallarda, kadn: Zevk leti
diye tarif edilirdi. Zevceler arlarda hayvan gibi satlabilir, bakalarna ihale olabilirdi.
Roma medeniyyetinde kadn, zevcin, mtehiyytnn esiri addolunurdu. lk zevceden
sonra saysz alnabilen zevceler, btn hukuktan mahrum, hatt ocuklar bile gayr meru'
addedilerek babalarnn mirasna giremezdi.
Zerdt hkimiyyetinde ise bir kanun izdiva dahi bulunmuyor, bir erkek, istedii kadar
kadn alabiliyordu.
Arablarla, Yahudiler arasnda kz evld, zavall bir mahlktu.
Yahudi evlerinde kz evld, hizmeti mevkiine geer, icbnda baba onu satar. Baba lr
de erkek evld kalrsa o erkek evld kz kardeini istedii muameleye tbi' (her trl) tutard.
Kzlar ancak vris bulunmad zaman, babalarnn mirasna girebilirlerdi.

Yazlar 181
Cenb- Muhammed, nbvvetini izhr etmezden evvel, Arablarn kadnlara olan nefretini
anlatmak iin diri diri kzlarn gmmelerini sylemek kfidir.
Hatt Hazreti mer'in arada srada gzleri scak gzyalar ile dolup, derin bir h ekerek
ak ile Peygambere salvat getirdii grlrm.
Kendisine defaatle sorulduu vakit: Ben pota-i Muhammedde erimese idim kaskat bir
ak idim. Nazar-

Muhammedi, benim kesafetimi izle etti, nrm nr yapt, ekavetimi

saadete inklb ettirdi. Evet gzmn nne geliyor, slamn nuruna kavumazdan evvel
zamn chiliyyette dt chiliyye ile detlenip mini mini yavrum cierpare kzm, kar
hesab ltkten sonra diri diri gmmek iin ukurunu kazarken sakalma topraklar
bulamt... Yavrum, ufack elleriyle sakalmdaki topraklar silkerken, ben de kocaman
ellerimle onu ukura tkyordum.
imdi bu sahne gzmn nne gelir alarm. Nr- nvbbette eriyip insan olduumdan
dolay da Reslullah'a salvat getiririm buyururlarm.
te Hazreti Muhammed Hra Dandan tek bana (L ilahe illallah) da'vsn anca
dostlarna ilk nce ciz insan putuna tapmay yasak etmi, zulmn, kfrden daha fena
olduunu duyurmu, kadnlara zulmetmeyi menetmi, onlara hrmeti emretmitir.
Kleleri zd etmek kadar Allah Tely honut eden ve kadnlar boamak kadar Allah
Tel'nn gadabn tecell ettiren bir ey olmadn iln etmi, hukuk-u zevciyyetin
kopmasn iddetle takbih (irkin kabul) etmitir.
Bylece asrlarca evvel btn medeniyetetler kadn; hibir hakk olmayan di bir esir
muamelesine tbi' tuttuklar halde, her zaman gen ve din, hasmn her asrda murazaya
da'vet edip ilmen ve aklen malb eden, kendisini kalemler, kidlar deil, zamanlar,
hdiseler tefsir eden Byk Kitab Kur'an Mbn; Zevciyyet rabtasnn ok mukaddes
olduunu, mnazaann hal ve fasln tavsiye etmi ve kadna, kocasndan irkin mumele
grd zaman, meru' nafakas tedrik, edilmedii vakit, hukuk zevciyyete yakmayan
sebebler zuhur ettii an kocasndan ayrlmak hakkn vermitir.
Kadnn istind ettii deliller kuvvetli olmazsa, ancak mihrini terk edebilir, ayrlr, yine de
erkein haksz, d tahakkmne katlanmaz buyurmutur.
Yine o Byk Kitab erkeklere yle htbeder:
Kadnlarnza ez ve cefdan saknnz. Hevi nefsnnize tamamyla mnkad (uyup) olup,
evdeki kadnnz ihml etmeyiniz. Ailenizle gzel geinir, tatl bir aile yuvas kurarsanz,
Cenb- Hakk sizin olur olmaz kusurlarnz afv mafiret eder.
Demek oluyor ki Allah, kabahatlerin afvolunmas iin, evdeki tatl geimi art koyuyor.
Keza o Byk Kitab yle der:
Zev ile zevce arasnda geimsizlik balarsa, her iki taraftan birer hakem gnderilmeli.
Kadn tarafndan gnderilen hakemle, erkek tarafndan gnderilen hakem te'lfi beyn (aray
bulma) iin almal. Zev ile zevce, aralarnn iyi olmasn arzu ederlerse, Allah da aralarn
te'lf eder. Cenb- Hakk, alm ve hkimdir. Fakat beeriyyetin btn ihtiycn cami' olan bu
muazzam mecmua-i lh'yi, ilimlere mevzu', sanatlara model veren bu Byk Kitab, yalnz
llerine okuyan VB O'nu srf mezarlk kitab yapan mslmanlarn ekserisi bu emirlerden ne

182 Yazlar
yazk ki bihaberdirler.
Ruha hitabeden o Kitab, fuhu ilemeyi deil, yaklamay bile yasak eder.
yle deil mi ya?
Bir bahvan bile d bir sebze tohumunu bitmeyen bir yere ekmez. Y cevheri insan olan
o tohum- nr, o emnet israf edilir mi?
Kudret nikh messesesini am ki, o tohum mahalli meru'una sarf edilsin, dokuz ay
sonra da ite fotoraf budur diye bir yavru meydana gelsin iin.
Sonra yaradlnda bir mevhibe-i Rabbniyye olarak hasssiyyet ve rikkatle mcehhez
olan kadnn muhafazas urunda reler gsterilmi, onun hicabn istemitir.
Ba'z kimseler: SLAMDA KADINLARIN HCABI (RTS), ONLARA BR NEV' ESARET, BR
NEV' EMNYYETSZLK DEL M? derler.
HAYIR.
Bilakis kadnn hicab,

onun vakarn muhafaza ve her trl hakaretten synet (korumak)

iindir. Fart- muhabbettir (ar sevgi). Zevcin ona kar olan aknn eseridir. Sonra o hicab,
kadnn evinde esir olarak kapanmasn da mir deildir.
Hazreti Muhammed sallallh aleyhi ve sellem kadna hrriyyeti mes'ude vermi, fakat
zahirde bal gibi tatl, iinde semm-i katil olan adaletsiz bir hrriyyet ile kadnn sefalete
dmesine kat'iyyen raz olmamtr. Kadnn istiklli ruhsini tamamyla tanmtr. Ona
itihat hakk vermitir.
Nitekim vaktiyle btn medeniyyetler kadna az atrmaz iken slm: Hazreti Aie
radiyallh anha gibi fakheler, Cenb

Neb lemi cemle terif ettikleri esnada eshb

arasnda cereyan eden en mhim mbhaselere (sohbetlere) itirak eden Tcl Muhaddert,
Hazreti mm Ftme'ler, gnlk hayt srde masa, kasa, cah (makam) hrsyla tyleri
rpertecek ekilde yaplan mezlimle mm Hseyn'i paraladktan sonra, olunu
katletmek iin uraan Emevlerden

onu synet (korumak)

da

eden ve Abdullah ibn i

Ziyad gibi erri ve Yezid gibi hini ecatiyle tir tir titreten Cenb Zeyneb'ler. Hasan Basr
gibi irfnyla aktar cihanda hret alm rifi billh olan velleri mahcb eden Rabia'lar
yetitirmi. Eer merak eder, slm mezarlklarn gezer, kitabelerini okursan daha ne kadar
yksek sanyi'i nefse erbab hanmlar, ilimde ne mtebahhir anneler grrsn.
Yine vaktiyle medeniyyetler, tayire uram dinler, kadn nsan eytna yaklatran bir
vsta, leti er, erkei tahrb eden felket, mcessemi zarar, oluu muazzam bir dall,
felket dokuyan geni bir tehlike, mahvedici bir kuvvet, rengin bir illet diye ilan ederken,
slm:
Kadn, mahalli tekvindir, sreti beeriyye onunla feth olunmutur, Mkevvine kurbiyyeti
vardr diye onu esaretten kurtaryordu.
Evet, yine o gnn medeniyyeti, kadn yalnz yemek piirecek, kuma dokuyacak, evde
hizmetilik yapacak diye emr ederken, Hazreti Muhammed:
lmi renmek her erkek ve her kadna bil istisna farzdr diye ferman bytyordu...
Yalnz kadn ilmi ilim olduu iin ve kuraca yuvasnda yavrusuna yapaca talim iin

Yazlar 183
renmelidir.
te, ilmi ilim iin tahsil etmeyen kadnlarn ekserisi hlkatlerindeki gayeyi ayakaltna
aldklarndan evlenemiyorlar, evlenenler de hayatlarn yprattklarndan km (istek,lezzet)
alamyorlar.
Ninelerimiz on alt yanda anne olurlar, dinin nikab olan vatann muhafazas hususunda
omuzlar geni, pazlar kuvvetli, kalbleri imanl ne muazzam yiitler yetitirirlerdi. Yirmi
yanda kz evde bulunmazd. Bir Trk annesinin be alt tane yavrusu olurdu.
MD OCUK DOURULMUYOR. Fakir aileler nisbeten ocuk meydana getiriyorlar ise de,
biraz bilgisi, biraz da serveti buluan aileler ekseriyyetle ocuk yetitirmiyorlar. Bunlar
bilgilerini, yetitirecei ocua, semere-i hayt olan yavrusuna sarf edecei yerde, onun
imhasnda kullanyor, dryor. Servetini vcuduna sokaca cinayet kundana sarf ediyor.
Bu suretle de bir katilden daha byk bir cinayet ilemi oluyor. nk katlettii kendi
yavrusu, ayn zamanda selmeti ftratn hi kullanmam bir mazhar!
Halbuki bir milletin en yksek serveti, nfusunun kesreti olduunda hi phe yoktur.
Sonra ehemmiyetsiz gibi grlp yaplan bu cinayetlere de her sahada baka baka
mazeretler serdediliyor.
Mesel, meslee atlm kadnlardan ocuk yapmayanlar veyahut tekevvn etmek zere
olan yavrusunu imha edenler: Efendim biz hayta atlm kadnlarz. ocuk iimize engel
olur diyor, yavrusunun nne geiyor.
Yahut hayatn, Cenb Hakkn mevcudata bahettii bir srr haf olduunu ve onun
e'ninin neticesinin tevn olduunu kabul etmeyenler: Hayat bir heyecandr deyip, fantazi
hayta atlp, biri oyunundan alaca zevki kucandaki yavrusundan alamyor, Binaenaleyh
ocuk bizim ne'eli haytmzn ba olur diyor, ocuk yapmyor.
Bazs, KOCAMA EMNYYETM YOK. OCUK NSANI YIPRATIYOR, HSN NINI (gzelliimi)
ELNDEN ALIYOR.. OLUR K KOCAMIN BANA KARI NAZARI DER diyor ocuk yapmyor
Bunlar ne derin yaralardr, ne irkin dncelerdir.
Zevciyyetinin ayniyyetini hmil bir yavruyu meydna getirmek iin zlen, en ar veca'lara
(arlar) katlanan, aylarca hastalk devreleri geiren bir zevceye, ocuk dourmak sebebiyle
hsni nn kaybetmi nazaryla hakk insan bakabilir mi?
Hem:

Dilberde meram n olur endam deildir

Keyfiyyet olur meyde garaz cm deildir.

Yine ekseriyyetle grlr, vaz'yyeti msid olan aileler, ocuklarna ecnebi mrebb
tuttuklarn ve onun terbiyesinde byttklerini makam iftiharda sylerler. Bu, Trkle
hakarettir. Bir Trk hanm h ocuunu yetitiremeyecek kadar klm mdr?
Tarihin en eski efendisinin kz iin bu ayp deil midir?

184 Yazlar
Ba'zs da u ekilde mazeret serdediyor:
Efendim, ocuk meydana getirmek kolay m, bakabilir miyiz?

Biz zaruret iinde

kvranyoruz...
Acaba

bunlar

ibretle

bakmazlar,

dnmezler

mi

ki Kudret,

yarataca ocuu

yaratmazdan evvel mahalli efkat olan annesinin sadrnda o kupkuru memelere st vermitir.
O masumun dilerini yapan Sani', elbette onun rzkn daha evvel hazrlamtr.
imdi nasl kyamadan gste Hakkn bahettii bu depo kurutulabilir. Ad bir ambarn
iine depo edilmi bir zahire bile kasten ifna (yok) edilse mcibi tecziye (ceza) olur. Y insan,
acaba nasl kendi eliyle kendisini hsrn ebed gayyasna (cehennemine) atmaya kalkar.
Sonra bir insann bu leme gelmesi iin yz binlerce senelik bir seyri vardr.
lmi lhde bulunan, oradan gaybi lhye sevkedilen, heyli Kll'de gezen, brci isn
aerde (oniki bur) deveran eden, kevkibi

seb'ada tr

eden (gkte seyreden gezgen) ,

seyyrt seb'ada duran, tabyi'i geen, ansr ikml ile nihayet mahalli tekvin olan anne
rahmine geldikten sonra, Levhi Mahfuz'dan (u kulumun suretinin kopyasn ek) diye Melee
emir verilip, oradan kopyas ekilerek, hayz kan ve Kudret

frasyla tersim edilip,

ba'dettesviye (Ve nefaht fhi mn ruh) srrna mazhar klnaca eaman, o Melee dahi:
Bu mahlku hibir mahlka benzetmedim. Buna nefhai lhmden nefha verdim, tecell-i
sftiyyem ile deil, tecelli-i ztiyyemle halkettim. Cell ve ceml ellerimle yourdum. mz-i
lhmi vaz'ettim. Eyay emrine msahhar kldm. Kendime nib olabilecek bir isti'dadda
yarattm ve sft beeriyyetin kesafetinde mahcup kalanlarn halledemeyecei nutuk ihsan
ettim, icbnda bir (Ar!) kumandas ile milyonlardan teekkl eden orduyu yrtecek,
akllara hayret veren, ruhun z olacak sz verdim. Uzakla bakalm diyerek Melei
uzaklatrdktan sonra nefhai lhsini ihsan edip (Ahseni takvim-en gzel yaratl) srrna
mazhar kld bir yavrunun vcdunu imha iin bin-i Huda'ya azck insaf olan bir kimse
kundak sokabilir mi?
nsanlarn alelade yapt bir binaya bile kundak sokan kimse dnya mahkemesinin
elinden kolay kolay yakasn kurtaramaz.
Y bin-i Huda'ya kundak sokan; Fir'avn'm (Ene rabbkml a'l) da'vsn Musa'snn
elindeki obandeneiyle ykan, Nemrd'un kafasndan sevdi rubbiyyeti ufak bir mikrobu
ile paralayp karan emri (Kn feyekn) a mlik Allah Zlcellin elinden nasl kurtulabilir?
Hulsa, kadn vazifei asliyyesini suiistimal etmemeli, mukavvim olan erkek de o vazifeyi
su'i isti'mle sebeb olmamaldr.
Kadn vazife-i tabiiyesinden uzaklap erkeklemek istedii dakikada aldanmtr. nk
Cenb Hakk kadn ve erkek vcdunda ayr ayr tecell etmitir.
Mesel kadnda rikkati daha galip klm, tehassst daha geni tutmu, hayr yolunda
feragate daha ziyade meylettirmitir.
Onun iin ocuu, kadnn kucana koymutur. En kaba bir kimse bile bir ma'sum
yavrunun anne kucanda duruundan bir rikkat duyar. Zra hibir vakit bir yavru, bir baba
kucana anne kuca kadar yakmaz. ocuun hisse-i sriyyesi babasnn zahrndan,
annesinin de sadrndandr. Sadr, mahalli efkattir. Onun iin insan bunalnca Anne! diye

Yazlar 185
barr.
te Kudret, kadnn vazife-i asliyyesini gstermi ve onu o vazifesini yapabilecek bir
hilkatte yaratmtr.
Hibir vakit kadn, erkek kadar minen ve meakkata mtehammil deildir. Kanun- hilkat
(yaratl) buna msaade etmemitir.
Nitekim kadnn bir ay zarfnda tmusshha (shhatli) olduu gnler mahduddur. (sayldr)
Bir defa her ay bir mddet hastalanr. Hastalna girecei gnler yaklanca bir takm haller
geirir. Hastalnda heyecanlanr, sb bozulur. Hamil zamanlar vardr,. Emzikli zamanlar
vardr. rfn ta'bri ile aerme gnleri vardr. Ba'zs toprak yer, ba'zs akln kabul
edemeyecei eyler zerinde srar eder. Hulsa, huzr Brye kamad, ibdtn
yapamad gnler vardr.
Onun iin Sary Ahadiyyetin huss misafiri Cenb Neb:
Kadnn iffetsizliinden gayri kabahatlerini afv etmeye alnz buyurmulardr.
Yine o nzik Peygamber;
Kadn, erkein ee kemiinden halkolundu. ok dorultmaya almaynz, sonra
krarsnz diye emretmilerdir.
imdi kadnn kalkp da, hayr efendim, benim erkekten hibir farkm yoktur demee
hakk yoktur. Bu da'vy at gn kendisi kaybetmitir. Zra yaradl buna msid deildir.
Bu hususta hrriyyet isteyen kadn,

farknda olmadan kendisine esaret talep etmi

demektir.
Haytn mezhimine mtehammil olmayarak yaratlan vcduna o zdrb kendi eliyle
vermi demektir.
Zra Sun' lh fabrikasnn insan dokuma tezgh olan, cinsi rakk ve ltf olan kadn ie
(cam gibi) gibidir. Vazifei asliyyesini terk ettii an krlr.
Kudret, ona bu vazifeyi gzel f edebilmesi iin ne ekilde a'z mnsib ise onu vermi
ve bu a'z arasnda tensb ve tevfuku da ayrca ihsan etmitir.
te, hilkatin mstesna, rakk ve hassas olarak yaratt kadn; Hakkn kendisine
bahsettii hakk saadetini baheden hrriyetin farknda olmayp, bu hakk hrriyyetini
terkederek, ben de ayn erkek gibi istisnasz haklara shib olacam, erkekle yara
kacam diye iddia ederse, acaba douraca ocuu dourmazdan evvel tutan arlarn ne
yapacak?
Bu kadn, bir mhim mes'elenin hallinde, erkekle yara ktnda yahut herhangi bir
tezini mdfaa ederken, bu sancs tutarsa ne olacak?
ocuun st zamanlar ne olacak?
ocua kim terbiye verecek?
Anne, ocuu terbiye eder, baba ocuun terbiyesini kontrol eder.
O halde anne cismen ve rhen yaradlndaki gayeyi ayak altna m alacak?
Kudrete ilan harp mi edecek?

186 Yazlar
Efendim, kadn hem erkek iini grebilir, hem de kendisine id vazifesini de yapabilir
diye kadna mugaltal (yanl), sahte bir varlk vererek, haytn btn mezhimi (zahmetler)
ona ykletilince erkek ne yapacak?
Elbette isiz kalacak?
Yine evlenme kapsna bir kilit taklacak!
slm an'anesinde kadna verilen kymeti kudsiyyenin hibir medeniyyette verilmediine u
ufak misl bile kfidir.
slm an'anesinde erkek, alaca kadna krn ma'nevsini takdimden sonra krn
maddsi olarak mihir verir,
Hatta vaktiyle mihir tesmiye edilrn"mi ise o kadnn mevki itimasi tetkik edilir,
cem'iyyetteki mevkii nisbetinde mihri misil alnr. Sir medehiyyetlerde ise kadn, kocasna
mihir verir.
Onun iin ebeveyninin vaz'yyeti msid olmayan yahut kendi arzu ettii bir kimse ile
evlenmek isteyen kz, para kazanmak mecburiyetinde olduundan, btn mezhime
katlanarak almaya mecburdur. slm an'anesinde ise, erkein kadn beslemesi arttr.
Auguste Comte, slamn bu dsturunu aynen iln eder de, der ki:
En fena bir ekli itimayi gzelletirmek iin bir tabi kanun vardr, o da erkein kadn
beslemesidir.
Beeri huzura kavuturan, aile yuvalarnn oalmasna sebep olan ve o yuvaya zevk veren
yegne kanun da budur. ocuklar kei (ke) ihmle atlmadan, iyi bir terbiye ile
yetimesinin yegne aresi budur.
Erkein kadn beslemesi, kadnn mevhibei ftriyyesinin tekmlne sebep olur. Onun ok
nzik ve fa'al uuru, son derece rakk olan ihtisst, cann feda edercesine olan hayra meyli,
ancak erkein onun huzurunu te'mn ederek, hricin mihen ve meakkatini yklememesiyle
tekml eder.
Kadn, kadn olarak kalmayp erkekletii gn, Kudretin, onun ftratna verdii mevahibin
(karlksz verilen) parlakl derhal sner, kendisine mahsus melekt (zellikler) gider,
Halikn kendisine bahettii yksek mevkiinden de der.
te slm: Haddi ma'ruf dairesinde erkein hakkn, kadnn hakkn bildirmi, erkek ve
kadnn istidadlarn gstermi, kadn, cidal ve niza' zahmetinden kurtarmtr.
Kadnn ftratna muvafk bir ekilde hukukunu bahetmi, erkei istiklli efkr ve irde
sahibi olduunu iln etmi, kadnn hrriyyetine ihtiram vazife klm, biri birine
tahakkmn kabul etmemi, yalnz erkei, kurulacak aile yuvasnda mukavvim tanm,
erkein hayr tavsiye eden bir velayeti vardr demi, riyaseti erkee vermi, bu riyasette
hsn-i muaereti art koymu, erkein kadna hrmetini emretmi, erkein bu hrmetine
mukabil kadna akl selime gre ma'kul olan itaati gstermesini farz klm, Kadnn erkein
bzicei (oyuncak) ehveti olmadn ilan etmi, vcudlar iki ise de ruhlarnn bir olmasn, iki
kalpta bir ruh olarak yaamalarn ve hakikatte nikhn asl ess bu olduunu ilan etmi,
aile yuvasnn bir "zlim emir ile bir ciz esirden teekkl etmediini, erkee kadrom Allah'n
gsterdii ereve dhilindeki hrriyyetini ezmek hakk olmadn bildirmitir.

Yazlar 187
Ve m halktl cinne vel'inse ill liya'bdn fermn lhsi ile de, kadnn da ayn gayede
yaratldn, asln bulmak ak ile mcehhez olup o hakikati arayp bulmada erkekle msavi
(eit) olduunu ilan etmitir.
Bu meyanda, hdist arasnda irkin bir hal gsterilmeye kalklrsa, kabahat slamiyette
deil, bizim Mslmanlmzdadr. O EMS HAKKAT MUHAMMEDYYEYE KARI BAKAR KR
OLUUMUZDADIR.
slamn rhiyytn terk ederek metninde de anlamadan yrymzdedir.
Buraya kadar erkek ile kadnn ma'nev farklarn saydk. imdi biraz da bunlarn
tekevvnndeki madd farklar zerinde duralm:
Kadnn kalbi hacim ve sklete erkee msavi deildir. Damarlar dardr.
sab (Damar-sinir)ve uruka (hayz grme) aralarnda byk fark vardr. Kadnn kannda
su unsuru oktur.
Mesel: Kadnda (72,15) fosforiyeti kils (kire ta) olduu halde erkekte (58,32) dir.
Kadnda (4,52) fahmiyeti kils olduu halde erkekte (9,95) fahmiyeti kils vardr.
Kadnda (33,83) mevadd uzviyye olduu halde erkekte (31,27) mevadd uzviyye vardr.
Kadnda (66,67) mevadd gayr uzviyye olduu halde erkekte (68,30) mevadd gayr
uzviyye vardr.
Kadnn adalt (adele) , erkein adalt kadar nmanalanmaz. Erkein adaltndan 3/1
nisbetinde tehamml eksiktir. Kadn ile erkein kanlarnn terkibatnda da fark vardr.
Kadnn kannda (79,11) su olduu halde erkekte (77,19) dur.
Kadnda (20,89) mevadd camide olduu halde erkekte (22,15) mevadd camide vardr.
Kadnda (12,79) kreyvt hamra olduu halde erkekte (14,10) kreyvt hamra vardr.
Erkekte bir milimetre mikbnda, kreyvt hamra miktar (4,5) milyondan (5) milyona
kadar olduu halde, kadnda (4) milyondan (4,5) milyona kadardr'. Erkein kanndaki demir
de, kadnnkinden fazladr.
Kadnn dima abakai merkeziyyesi, erkeinkinden daha uzundur. Ve bunun iin
kadndaki tevzni tabi erkektekinden daha az sabit ve mstakar oluyor.
Kadnda tabakai kriyyenin hacmi, erkektekinden daha az gda aldndan kadnda
ztrbt fikriyye ve asabiyye isti'dd, erkektekinden daha fazladr.
Kadnda kuvyi kile gerek tasavvurda, gerek hkm vermekte erkekten sratli ise de,
evham ile vesvese erkektekinden daha ziyadedir.
Kadnda malihulya, i sknts erkektekinden ziyadedir.
Kadnda tabaka-i kriyye, erkein tabakai kriyyesinden evvel za'fa ve yorgunlua urar.
Kadnla erkein kemikleri, arasnda terekkb eden madde nisbetleri de ayrdr.
Erkein cierleri (3,5) litre istib edebilecek hacimde olduu halde, kadnn cierleri yalnz
(3) litre istib edebilir. Onun iin kadn, erkekten daha sk ve daha ksa nefes alr.

188 Yazlar
Erkein bir saat zarfnda yakt hava miktar, kadnn ihrak (kard) ettii hava
miktarnn hemen hemen iki mislidir. Ve onun iin kadnn harareti, erkeinkinden daha
azdr.
Kadnn nabz fark fazla olmas, kalbinin erkek kalbinden daha kk olmasndan
dolaydr.
Erkein midesi kadnn midesinden bir daha kuvvetlidir. Erkekte diman iine giren
damarlarn kutru, kadndaki damarlarn kutrundan daha byktr. Kadnda hassa-i emme
(koku alma) erkektekinden daha zaif dir.
Kadnda kuvvei zika erkektekinden daha zaif dir.
Hulsa, Kudret, kadnn bu yaradln gz nne alm, ona mnasib hukuku
bahsetmitir. Onun cidal sahasna atlp ypranmasn istememitir.
Yukardan beri zikrettiim gibi, kadnn bu geni hukukunu ve synetini de ancak slm
gstermitir.
Hibir medeniyyet ona bu kadar merhametli, saygl bir el uzatmamtr.
Yakn vakte kadar medeniyyetler Kadn, kocaya vard vakit gya rakabesi (kleleri)
vard kocasna geiyormu gibi hibir maln istedii gibi tasarruf edemez, ecddndan
kalan mal dahi kocasna

geer derken, slm: Kadn, mlknde istedii gibi mutasarrftr

demitir.
Vaktiyle medeniyyetler Erkek vris var iken, kadn pederinin emvli gayr menkulesine
vris olmaz derken, slm: Kadnn bu hukukunu on drt asr evvel, tantmtr.
Keza vaktiyle medeniyyeti erde izdivala kadnn mal, erkein malnda mndemi olarak
buna (aile serveti) nm verilmi ise de yine tasarruf hakk erkee verilmi, bu tasarrufta
kadna izin ve meveret hakk dahi verilmemitir.
te kadn, zlli esaret ve hakaret timsli iken, hatt ma'bduna kar yapaca
kulluundan bile koulurken, Beeriyyetin Fahri Ebedsi, ruh leminin sertabibi, mekrimi
ahlkn mrdi a'zam Hazreti Muhammed onlarn imdadna yetimi ve emri (Kn feyekn)
a mlik ma'k hakknin mektubunu am!
O mektub ki: Kur'an Mbndir.
O mektub ki: (nneddiyne indallahil islm) hastahanesinin eczahanesidir.
O mektub ki: Zirve-i tevhide kmak isteyen herkesin imddna yetitii gibi, kadnn da
imdadna yetimi ve elinden tutmutur.
Erkek ile kadnn biri birine benzer iki insan olduunu, biri birinden gayr mnfek
(ayrlmaz) klndn, iki kfv (eit) unsur olduunu, her ikisi olmadka kvm maiet
olmayacan, bunlarn ikisini almayan evin kararnn da nbud (perian) olacan
bildirmitir.
Erkek ile kadn halk edip biri birlerine e olduklarn, aralarnda merhamet ve meveddetin
(sevginin) esas olduunu beyn ile kadnn nn iln etmitir. Ve u cmlesi ile de onlarn
dualarnn kabul edildiini beyn etmitir.
(Festecbe lehm rabbhm inn l dy'u amele mil., ilh)

Yazlar 189
Ben beni tefekkr edip asln bulmak akyla mcehhez, dvnma gelmek zevkyle
rpnan hibir milin amelini heba etmem. Yani hi kimsenin amelini zayi' etmem. Sizler biri
birinizden yaratlmsnzdr. Yine:
Benim nmma zahmet eken kulun seyyitn (gnahn), izzetim hakk iin mahvederim
diye ferman buyurmutur. Binaenaleyh kadnn da o bb lh'yi ayn ihls ubdiyyetle
alacan ilan etmitir.
Keza yine o mektb lh'nin cmle cellesinden olan u fermn Sbhn kadnn indi
lhdeki mevkiini duyurmutur:
(Ve men ya'mel minesslihti min zekerin ev ns.. ilh)
Erkek olsun kadn olsun, Hakkn farz kldn yerine getirip m'min olarak a'mli slihay
kim ilerse sadeti ebediyyeye kavuurlar ve yaptklarnn bir zerresi zayi' edilerek zulme
uramazlar...
Evet, vaktiyle btn medeniyyetler kadn istihkar ile koarken, O Byk Kitab yle
buyurmutur:
(Y eyyhennebiyy iz cekel m'mint ybyi'neke.. ilh)
Ey yinei Hakk olan, Sary Ahadiyyetimin husus misafiri bulunan, Zt Ahadiyyetimin
tercemn klnn Muhammed im!
u artlar zerine huzuruna gelip, Zt Ahmediyyetine bat etmek isteyen m'min
kadnlara bat ver ve kendileri iin istifarda bulunuver. Allah, senin efaatini kabul eder.
Gafur ve Rahmdir.
artlar unlardr:
Allah'a hibir ey erik komayacaklar. Zina yapmayacaklar, Evlatlarn ldrmeyecekler.
(ocuk drmeyecekler). Elleriyle ayaklar arasnda bir bhtan uydurup getirmeyecekler.
Yani bakasnn ocuunu alp veya kendi dourduklarn deitirip ben dourdum diye
kocalarna isnd etmeyecekler.
Hulsa, fiil cinayetleri ve kavli cinayetleri olmayacak. Hibir ma'rufta Zt Risietine s
olmayacaklar.
te bu artlara riyet eden m'mine kadnlara bat ver Habbim.
Bu da yine Hakkn kadnlara yksek bir ihsn Sbbansi deil de y nedir?
slm: Teklifi lhiyyede erkek ve kadn ayrmam, ibdatta ayr tutmam, yalnz kadn
iin meakk mcib olan ibdeti farz klmamtr.
Mesel cihad, kadna farz klnmam, fakat dnin nikab olan vatana dman tecvz
ettii vakit mdfaadan geri kalmamalarn da emretmitir.
Mdfaai nefsde kadn, erkek, ocuk, ihtiyar ayrlmamtr.
Mehur sahbiyyeden mm Seleme radyallah anha (Huneyn) gnnde bir hanerle
mcehhez bulunuyordu. Kendisine: Bu haneri ne yapacaksn? diye sorulduunda, mm
Selime;
Dman baucuma gelirse karnm deeceim, cevabn vermitir.

190 Yazlar
Kadna, cmi'lerde cematlere itirak edebilme, Cum'a namazlarna dahi gidebilme haklar
verilmitir.
Kadn btn ibdetlerini yapar. Orucunu tutar. Yalnz emzikliler, hamileler, oru tutmak
sebebiyle ocuuna zarar gelecek anneler orucunu tehir ederler buyurulmutur.
Kadnn itikadna gelince: Erkee ona da mdhale hakk verilmemitir.
Mesel, bir erkee kendi itikadn mezhebini zorla kendi karsna kabul ettirme hakk
verilmemitir.
Dni slm:
Umr batniyyede herkese geni bir hrriyet vermitir. Zra O, tazyik ile i'tikad hrriyyenin
deieceine kani' olmayp, bilakis slm ne kadar soyulur ve ryan edilirse hakik insann
ona o kadar k ve meftn olacan apaikr gstermitir.
Ve demitir ki:
KADIN, KOCAYA VARMAKLA KEND ALESNN SMN KAYBETMES ART DELDR. BABA
RABITASI DAMDR, ZEVCYYET RABITASI SE KABL NKITA'DIR. ONDAN BABASININ BAINI
KOPARMAYINIZ, OLUR K, HUKUKI ZEVCYYET NKITA'A URAR, BOANIR, BAKASINA VARIR,
LR, BAKASIYLA EVLENR.. BUGN BR ADLA, YARIN DER ADLA ANILMASI, KADIN N BR
HAKARETTR, KADINLARIN ESR ADDEDLD ZAMANDAN KALMA BR DETTR, NAHO BR
EYDR.
Bu da yine slmm, kadna ne byk hrmetidir.
Kinata rahmet elini uzatan Byk Peygamber de:
KADINI, KOCASININ SMN ALMAK MECBURYETNE TB' TUTMAYIN. BABASINDAN
SOYMAYINIZ buyurmutur. Akl da bunu kabul eder. te herhangi tarafa baksak, kadna en
byk kymeti ancak slm vermitir.
Vaka kadnn, kocasnn ismini almas zevceyn arasnda ikiliin kalkmas iindir diye iddia
edenler olursa da hakikatte bu; Hakkn, kadna bahettii btn haklar ezmek, imha
etmektir. Zra yakn zamanna kadar, kadn kocaya vard vakit hibir maln tasarruf etmek
hakk olmadn yukarda uzun boylu izah ettik.
slamda ise, kadnn ister evli olsun, ister bekr olsun maln istedii gibi tasarruf
edebileceini de anlattk.
Eer onlarn iddia ettikleri gibi, kadnn koca ismini almas zevceyn arasndaki ikiliin
kalkmas iin olsayd, btn mlknde kadnn da, kocas gibi tasarruf hakk olurdu. Hlbuki
zev her eyde serbest... Zevce her eyden mahrum...
slm kadna yle zahr olmu, onun lehine o kadar hkm vermitir ki: u ufak cmlenin
dahi, her tekml etmi kadnn kalbinde ona kar bir ak uyandrmas iin kfidir.
Anne ile babann bir evld olsa, anne ile baba da nafakaya muhta bulunsalar, evldn da
ancak bunlarn birinin nafakasna kudreti yetise slm: Anneye bak. Anne nafakaya babadan
ehaktr diye emreder.
Bir gn Cenb- Neb'nin eshb bsafasndan (Gzel arkadalarndan) bir zt l, huzr
Nebde yle bir istifsarda bulunuyor:

Yazlar 191
Y Reslallah! Kime bakaym, kimin ihtiycn: gidereyim, kimi gzeteyim?
Anneni!

Ondan sonra kimi?

Yine anneni!

Ondan sonra kimi y Reslallah deyince Fahri Kinat Efendimiz:

Baban gzetirsin. Ondan sonra da srasyla yaknlarna geersin buyurdular.

imdi Fahri lem'in u cmle-i seniyyeleri ile iki defa; Anneni! diye merhametle emir
buyurmalarn iiten kadnn, evet kalbinde azck meliyyta meyli olan ve asln bulmak
akyla rpnan kadnn o Byk Peygamberin karsnda herhalde hrmet ve muhabbetle
eilmesi, O'na lyk olan salt selm getirmesi arttr.
Evet, yukardan beri zikrede geldiimiz gibi, slm kadna o kadar byk bir kymeti
kudsiyye vermitir ki onun, bir cemiyetin mal olmasn deil, bir erkein yr u hemdemi
olmasn istemitir.
Onun iin, tarihin en eski efendisi olan necb Trk akidesinde Erkein haremi, bir harmi
mukaddestir.

Yabanclar ayak atamaz, Fart (ar) muhabbet ve hrmet buna ma'ndir

denilmi.
Yine o byk Trk ananesinde Hakiki insan, gzbebei mansna gelen semere-i hayt
olan kermesine ve harmi ismeti olan refka-i cananna kar en fazla gayreti olandr
denilmi.
Onun iin tarih sahif eler inde Trk'n en vefakr, en merd, en eci', hasmna bile
merhamet elini uzatan en erefli bir nesil olduu tebellr etmitir. Elbette pk bir kanaldan
yetien ocuk hilkaten de pk olacak.
Sonra, yalnz zevcinden bakasnda gz olmayan ve yalnz zevcesinden gayrsnda
muhabbeti olmayan ailenin ak ile doan yavrusu, cem'iyyete en nfi' (faydal) bir uzv olaca
da muhakkaktr. Onun iin aileler kazanaca ocua ok dikkat etmelidirler.
Ve unu iyi bilmek lzmdr ki, temylt kalbiyye, efl-i ihtiyriyyeden deildir. nsan ne
kadar tekml ederse etsin, bu ihtiyar elinde deildir. Bundan dolay Kudret erkee keffi
basar, kadna da hicab tavsiye eder ki; ailelerde ykm balamasn, ocuklar diri diri yetim
kalmasn iin. Yahut kadnn nazarnda kocas yalnz zarur ihtiyalarn gideren, bakmn
te'mn eden bir ahs mevkiine dmesin. Kocasnn nazarnda da kars d hizmetlerini
gren bir hizmeti makamna kadar inmesin iin..
Ve bu iki tavsiye, erkek ile kadn msv artlarla balam ki biri birlerinin olsunlar iin.
Zra Kudret ekseriyyetle herkese istedii ekilde e vermez. Yalnz nikhtaki ihls onlar
biri birine sevdirebilir.

Fakat ihtiltlarda (karp grme), mesel erkek vaktiyle haylinde

yaatt ekilde bir kadn ile, yahut meziyyetler muhtelif olduundan kendi karsnda
grmedii bir meziyyet ile karlaabilir ve tabi derhal bir meyl kalb balar. Farknda
olmakszn kendi karsndan muhabbet rabtas zlr.

ki taraf afif de olsa yine mhim

zararlar grlr.
Zev veya zevce meyli kalbileri olan ahs tehayyl ederek biribiriyle mukarenette (cima)

192 Yazlar
bulunursa doacak ocuk o tehayyl (hayal) edilen ahsn rhiyytnda, onun manasnda
doar. Binaenaleyh o ailenin unsur i'tibriyle evld olsa da mana i'tibriyle o ailenin evld
olmaz. Ayn zamanda ailenin tatl geimi deiir, ocuklarn haytnda sefalet balar.
Huzursuz evde ocuk terbiyesi derhal ihml edilir. Evin iinde reyler (grler) oalr,
fikirler ayrlr.
Onun iin nikh, yalnz Belediye kayd, yalnz mam efendinin duas zan etmemelidir. O
kayd, o ekiller ancak halk arasnda dedikoduyu kaldrr, evlenenleri biribirine'vris yapabilir,
bir ekli mumaelt dnyeviyyeyi muhafaza edebilir ise de, hsni muaeret yapamaz. Evde
dirlik olmaz.
Yani bu bir surettir. Bu suretin enfsteki manas, nikhn hakikati ise, tarafeynin biribirine
muhabbetidir.
Beeriyyetin suretini, fetheden nikh messesesine muhabbetle intisb eden ailenin bir
nikh kayd daha vardr ki o da, Meleklerin huzurunda lemi Ar'da taraf- Ilhi'de kylr.
Bundan dolay biri birinden muhabbeti kaldrlm olan kar ile kocann zahirdeki kaydla
nikhlar bulunsa da, lemi manada yoktur. Evlerinde de huzur yoktur. Tatsz bir hayatlar
vardr. Onun iin eski byklerimiz: Allah dirlik dzenlik versin temennisinde bulunurlard.
te her aile yuvas kurann bu hususlara ok dikkat edip muhabbetlerini daima kontrol
etmeleri ve tarafeyn muhabbetin daima tezaydne almalar lzmdr. Muhabbette eksiklik
balad zaman, hemen sebebini aratrmal, hastal tehis edip, tedavi etmeli ve yuvann
saadetini temn etmelidirler.
Yukarda sylediim gibi mesel ihtilt (baka kadnlar ve erkekler ile karp grme)
ok defa bu hastaln bir sebebi ve hemen hemen izdivacn yolunu kesen yegne mil
oluyor. Mafevk (st) bir Kudrete tbi' olduunun farknda olmayan ve ef'linden bir gn
mes'ul olacan duymayan vicdanlar, ahlkn en byk dsturu havfullah (Allah Tel
korkusu) olduunu bilip titremeyen kalbler, kadnn hilkaten olan safiyet ve rikkat hislerinden
istifade etmeyi frsat addederler.

Hsni niyyet

eshbndan imi gibi grnp birok

kzla

nianlanmalar, sonra da meyli kalbilerini deitirerek birer di bahane bularak, evlenme

mukaddimesi olan nian atp yeniden yeniye atlamalar hakikatte evlenmek deil,
elenmektir. Evlenme kararn bozmaktr. Erkein kadna,

kadnn erkee olan itimatlarn

krmaktr.
Sonra fantazi hayat da hemen sirayet eden bir halettir. Zra bu halde herkes kendi gc
yettii kadar kanat ile elzemi birletirerek yaamaz. Hlbuki ahlkn en byk ess kanat
ile elzemi birletirmektir. Grenek ise cem'iyyetin en sr bir hastaldr.
Bugn herkes lks tarzda giyinmek arzu ediyor. Ve muhakkak surette kudreti taallk
etmeyen ekseriyyet, kudreti taallk eden ekalle (mutlu aznlka) uyacam diye ypranyor.
Haytnn, shhatinin esaslarn kaybedecek kadar gdasndan vazgeiyor, hatta a kalyor
fakat ul yapyor. Belki yata yok, fakat her giydii elbisenin rengine uygun bir iskarpini var.
Belki yorgan yok fakat trnann boyas var. Belki shhatini muhafaza edecek i amar yok
fakat ben cemiyyet iine kacam, diye fantazi bir tuvaleti var. Muhakkak hi olmazsa
haftada bir defa ykanarak, mesamatn (derisinin gzeneklerini) aacak sabunu yok fakat
yzm gereceim diye birok kremi var. Belki evinde mangal yok fakat mstarahna

Yazlar 193
(istirahat) kadar kaloriferle teshin edilmi bir dairenin haytna uyacam diye

nm ryan

(yar plak) souk odasnda kvranarak cierlerini sakatlayan var.

Sonra ne kadar acdr ki, bugn yaplan israfla dedelerimizin,
girmiyor.

yapt israf lye

Ecdadn yapt israfda bir hakikat ve bir iktisad gze arpar. O yapaca israf y

altna inklb ettirmi yahut mcevherata kalb etmitir. (tak) Gnn birinde sklnca elindeki
mevcudunu y yzde yirmi kazanarak yahut aynyla deitirerek veyahut pek cz' bir
zararla, tebdil ederek skntsndan kurtulabilirdi. Bugn ise ula sarf edilen geni mebl,
mahdut gnler iinde hie inklb ediyor.
Ve bylece de ekseri ailelerde boanmak ykm, grenein bu btl kys ile oluyor
Mutavasst geime sahip olan kimseler,

kendinden yksek tabakay gznn nne

getiriyor, haytm buna uyacak diyor, ksmeti ezeliyyesinden rz ve honut olmuyor, hayrn
nerede olduunu bilmiyor.

Parann bizatihi nimet olmayp vstai nimet olduunu idrk

edemiyor ve tabi geimsizlik de balyor. Hlbuki kuvvetli muhabbet,

tarafeyn (kar-koca)

arasnda kendilerinden baka hibir ey gstermez. Muhabbet yle bir sfat muhrikadr ki
(yakc) hangi kalbe girerse, madasn yakar, ykar, karr. Muhabbetle biri birlerine bakan
nazarlar, aynen ibdettir.
Muhabbetle biri birlerine bakan nazarlar dedim de, buna; hemen herkesin bildii fakat
inceliine pek herkesin vkf olamad (Ferhad ile irin) vak'as gzel bir misl tekil
ettiinden onu da burada zikr etmeden geemeyeceim:
irin, bir Emr'in kzdr. Bu kza Ferhad'n kendisine mbtel olduu ve bu sevginin altnda
inledii haberi verilince: irin:

Muhabbeti hakikat midir, diye soruyor, bu sualine:

Aman efendim... Belki bu muhabbet, onun hayatna nihayet vermesine sebep olacaktr

cevabn alyor:

O halde, diyor. Davet ediyorum, gidin haber verin, sarayma gelsin..

Kendisi de o gnn en lks elbiselerini giyinerek, gz kamatrc mcevheratn taknarak

saraynn kabul salonunda bekliyor.
irin'in adamlar, irin seni bekliyor, diye Ferhad tebir ederek irin'in huzuruna
getiriyorlar.
irin

kapy

aar

amaz,

Ferhad'n

nazarlar

birdenbire

irin'in

gz

kamatrc

mcevheratna taklnca, irin gayet sert bir ed ile:

k dar! Diye Fer hadi huzurundan kovuyor.
irin'in yaknlar:

Niin byle yaptnz?

Keke armasaydnz, hi olmazsa gnln krmam olurdunuz deyince, irin:

Hayr! Ben onun sevgisinin hakk olduuna mn etmitim.. Sahte olduunu

bilmiyordum..

Aman

efendim,

merhalesindedir.

siz

onun

hlinden

haberdar

deilsiniz.

Sevginin

en

son

194 Yazlar
Eer yle olsayd ben onu karladm vakit onun gz, benim glmde fn olurdu..
Zahirdeki alyiime, (mcevherlere) elbiseme arpmazd!,
imdi yanl anlalmasn. Bundan kadn ziynetlenmesin manas tahsil edilmesin. Bilakis
kadnn kendi evi dahilinde tezeyyn etmesini Allah Tel emrediyor.
Kocasna kar ok ssl olsun, kalarn yolmaktan mada sir tuvaletinde ihml
gstermesin, diyor.
Hatt bu ihml ba'z ailelerde farknda olmakszn, yuvann yklmasna kadar gidiyor.
Mesel, ekseriyyetle kadnlar evlendikten sonra kendilerini ziynetleyen sslerini evde
kocalarna yapacaklar yerde yalnz darya kacaklar vakit yapyorlar. En ar elbiselerini
bir yere gidecekleri zaman giyiyorlar. Belki bunu kocalarnn masrafn tahfif etmek niyyetiyle
yapyorlar. Yani evinin iinde kaln, dayankl, ucuz bir tire orap, basit bir p p terlik,
shhatini muhafaza kastiyle uzun pazen bir pantalon giyiyor.
Fakat kocas ise, bu defa darda; bacana gayet ince 1520 liralk orap, ayana hemen
her tarafn gsteren fevkal'de zarif ayakkab, srtna, gsnn mlki noktasna kadar ak
brakan adet tlden yaplm elbise giymi kadn gryor, evde gayet basit giyinmi olan
karsyla mukayese ediyor, tabi haliyle bu kadna kar bir meyli kalbisi oluyor, kendi karma
irtibat geviyor, evine kbuslu geliyor, neticede de kavga kyor. Zra hayli bozulmutur.
Hlbuki dnmyor ki, kendi kars da byle giyinse belki ondan daha gzel olacak.
Keza gzel koku, ehveti tahrik eder. Koca evde karsn sabun kokusuyla brakmtr,
darda mesel mevk-i itimasi yksek, serveti geni bir semtten bir vesite binmitir,
gayet hafif, durduka alan gzel bir koku srnm bir kadna tesadf etmitir. O koku
derhal bir meyli kalb yapmtr, tabi yine karsna olan irtibat gevemitir. Hlbuki evindeki
refkai hayt da o kokuyu kullansa belki ondan daha czib olacaktr, farknda deildir.
Yine evindeki harmi ismeti, sobay temizlemi, kln dkmtr. O kl elini hr har
har yapmtr. Kocas ise sokakta tesadfen birinin elini skmtr, bu el hlis, bir gl ya
veya gliserinle yahut temiz bir badem ya ile vlmtr. Tabi bu kadnn elinin aniyle,
evindeki amar ykam, kl dkm, kendi ayniyetini hmil yavrusunun bezini ykam
karsnn elinin n bir olmuyor, mukayese ediyor, yine kendi karsna kar olan ba
geviyor...
Onun iin slm, plak giyinmi kadnlara inkisar (gcenir) eder. Hikmeti; bedyiin (hayret
verici gzellikte olan eylerin) aleyhinde olduundan deildir. Yuvalarn ykmna sebep
olduundan, ocuklar diri diri yetim brakmaya bis olduundandr.
Sonra aile ykmlarnda konuma tarz da ok mhim rol oynuyor. nceden gayet zarif ve
nzik konumalarn yerini sonradan gayet kaba szler, hareketler alyor. Sz ki ruhun
zdr, onun iin buna ok dikkat etmek lzmdr. Zira saygl, nezaketli grmeler
muhabbetin cilsdr.
Yine dikkat olunacak en mhim ey: Koca karsnn hatasndan hibir vakit haride
bahsetmemeli, keza kadn da kocasnn hatsn haride sylememelidir. Sz tohumdur,
vcud bulur, evin ykmna sebep olur.
Yine hi bir erkek, kendi karsnn yannda baka bir kadn medh etmemeli, kadn da
kocasnn yannda baka bir erkekten bahsetmemelidir.

Yazlar 195
te ihtilt (karmalar) bylece erkei birok kadn ve kz arasnda zevk u tarab iinde
yaatmaa sevk ediyor, bunun neticesinde de geni bir bekrlk devri balyor, kaytlanmak
istemiyor.
Erkek belki hazz nefsnsini tatmin edebiliyor, fakat kadn rpmyor, asab marazlara
mbtel oluyor.
Vaka din bakmndan erkek ve kadnn gayr aff olmas msavidir. kisinin de cezas
birdir. Hatt slm Dininde kadna burada da byk bir iltimas muamelesi yaplmtr.
nk slm SU, ASIL ERKENDR diyerek kadn kurtarmak ister.
Mesel: Bir kadn mecnun bir ahsla zin yapsa, erkek mecnun olduundan dolay
mkellef olmayp tecziye edilmiyor. Bu mnasebetle slm kadna da had vurup tecziye
etmez. nk erkek asldr, kadn fer'idir. Mademki aslna had vurmadnz; ferine de
vurmaynz, der.
Eer bir kimse ahlkn z validesi ve vicdann hakk mrebb bulunan din ile alkam yok
deyip kenara ekilse de, bu defa rf bakmndan kadnn vaz'yyeti daha ackl oluyor. Yani
rfte kadnn gayr aff olmas, daha byk bir yara ayor.
Hele kzlar iin Kudretin en byk bir hediyesi olan bir bekret meselesi vardr ki, o onun
daha aff kalmasn icap ettiriyor.
te hangi cepheden mtla etsek, byk zararlar grlyor. Belki birka kadnn mahzz
(memnun) olduu gsterilirse de hkm eksere olduundan kymeti yoktur.
Ve bylece bu kinat tedbr tedvir ve hikmetle tasarruf eden Hlik A'zam, vaz'ettii
kanununda, kadnla erkein vazifesini ayr ayr gsterdiinden bunlar biri biriyle kart
zaman hayat irkinlikler ile doluyor.

196 Yazlar
NC KISIM

MEBBED STKBL
(Daim Huzurlu Gelecek)

imdi mebbed istikbl nedir?

Bunun hakknda da birka sz syleyelim:
nsann iklmi vcdunda rh ile akl'n izdivacndan doan ve rfn lisnnda Vicdan
tesmiye edilen, herkeste var zannedilip de pek az insanda bulunan o nurun sesini, kim
dikkatle dinleyecek olur ise (Ebed Ebed) sedasn duyar.
nsan bile shib olduu bir eyin zayi' olduunu istemez. Ya bu muazzam kinatn, bu
geni memleketin sultn olan Kaadiri Mutlak'n saltanat geici olur mu ?
EVET, YRMNC ASIRDA ALLAH TEL'YI NKR KAPISI KAPANMITIR. Kermt dniyye
mukabili kermt fenniyye akllara veleh (hayret) verecek ekilde zuhur ettike Hakk' inkr
etme yolu tkanmtr. Hikmetsiz hibir zerre olmad, abes yaratlm hibir mevcut
bulunmad apaikr grlmektedir.
AK, ALLAH'I BULDURUYOR. AKIL, ALLAH'I BLDRYOR.
uraya dikkat edelim:
Allah Tel'ya iman gayet kolaydr, fakat Allah Tel'nn saltanatna iman gtr.
te akl bu saltanat kendi ls ile lmeye kalkt zaman yklyor. Zira bir tarafa
bakyor sahne-i lemde Kudretin yle filmlerini seyrediyor ki, mesel ilmen ykselmi,
ahlkan tekml etmi, faziletin numunesi olmu bir kimse nnpreye (ekmek parasna)
muhta inliyor. Dier tarafa bakyor, kopkoyu chil, ahlk mefhmunu ayakaltna alm,
zlim, fcir, gaddar, rikkat ve merhametten hi hissesi yok, hatta yapaca iin programn
dahi yannda altrd kimseye soruyor. Bu adam, milyarlara sahip, akl dant insan ise
onun yannda uak.
Yani ekseriyyetle grrz ki, timsli ahlk olanlar mazlumdur,

fakirdir, zahmet ile,

zaruret ile hayatlarn geirirler.

mdi eer u msavatszln nihayeti yok ise, ortada byk bir zulm grnyor, hlbuki
kinatn ehdetiyle malmdur ki, zulmden mnezzeh, adalet ve hikmet sahibi bir Kadiri
Mutlak vardr, O'nun adi hikmetinin iktizs kurulacak bir mahkeme-i dd (adalet
mahkemesi) vardr ki, zlim cezasn grsn, mazlum da mkfatn alsn iin.
Buna, akln acz iinde kvranp da hal edemedii daha canl bir misl vereyim;
Bir kpek, bir kasap dkknnn nnde bir kemik, bir para et kapabilir miyim diye,
bekler. Nihayet kafasna bir dirhem yer, bararak kaar.
Dier bir kpek ise; muazzam bir hann bir apartmannda yaar, husus hizmetisi vardr,
mkellef bir insann masrafndan daha ziyade bir masrafa, bir i'tinya sahiptir. okanr,
plr, sevilir, ku tynden yatakta yatar..

Yazlar 197
mdi bu kpekler mkellef deil ki, vaktiyle yaptklar bir hasenatn mukabilini gryor
yahut bir seyyitn (gnahn) cezasn ekiyor diyelim.
te akl, buralar halledemiyor ve tkanyor.
Byle olunca bu sualler ilnihye (sonsuza kadar) cevapsz m kalr?
Hayr!
Dni Celli slmda hi mehul yoktur. Yalnz ne vardr ki saltanat lhideki bu dersler
ancak ma'nev bula ermi [Mesel: 9-10 yandaki bir ocuk herhangi bir kitapta (cima') kelimesini
okusa da onun ne olduunu sorsa, o ocua o kelimenin mans hakkyla tarif edilemez. Meer ki o. ocuk
bula ersin, o hal kendinde tecell etsin de o ma'nya agh olur...+ man- zevkye km, haremi
hmyn lhye

dhil olmu nedmn lhye ma'lmdur. Fakat onlar da (Allah l ilahe

ill hvel hayyl kayym) Hkmeti Rabbanisinin bu srrm, ifa edemezler. Nasl ki bir kimse
mensup olduu devletin mahrem tutulmas art koulan bir srrn ifa ettii takdirde ar
ceza ile mahkm olursa,

onlar da bir sr ifa ettikleri takdirde Hkmeti Rabbaninin en ar

bir cezasna urarlar.

Pekiyi, bu saltanat lhiyye mehul m kalacak?
Hayr!
Efendim, herkes imdi anlasayd olmaz, myd?
Yine hayr!
Zira ilk mektebin birinci snfnda okuyan bir ocua bir muallim ift mehull
(bilinmeyenli) bir cebir muadelesi (denklem) veya bir kimya muadelesi yaptrmaya kalksa
mfetti derhal tekdir eder: ocuun bu snfa id mfredat programndaki dersini okut,
ocuun zeksn krleteceksin der.
Saltanat lhnin dersleri de byle snf snftr.
Nitekim lisn dinde (Y'minne bilaybi) Gaybe mn ederler... denilmi. Ba'zlar
buradaki gayb Allah Tel'ya man diye tefsir etmilerse de yle deildir.
ALLAH, GAYB DELDR. ALLAH'IN SALTANATI GAYBDIR.
Onun iin insan saltanat lhnin derinliklerine dalp, aklyla halledemedii mesilde ciz
kalnca:
Y Rabbi! Bana ma'rifetullah zevkini ver, senin hikmetlerini anlayaym diye niyaz etmesi,
Hakkn her eyinde bir hikmet olup, abes fiil ilenmediine inanmas lzmdr.
Zra sen varsn, Allah meydandadr. Hatt Gizli Kudret ta'bri de yersizdir... Kudret,
aikrdr, aikr!

Haktan ayan bir nesne yok, gzszlere pinhn (gizli) imi..

Niyaz-i Msr kaddesellh srrahul azz

Sulimizi yine tekrar edelim: , Pekiyi,

saltanat lhiyyede akln aman diyerek acz iinde

198 Yazlar
kvrand bu dmler zlmeyecek midir?
Hay hay, zlecek. Her ey meydana kacak. nsan da bu hakikati grp ban secdeden
secdeye vuracak!
Evet, numara ktlarnn resmen okunaca bir gn vardr. Btn ilerin, dna vuraca
bir zaman vardr.. Hibir kuvvet, hibir yardmc bulunamad bir anda, btn seriri (gizli)
saltanat lhnin meydna kaca bir dvan vardr..
Zlimin eyvah, mazlumun hah diyecei bir mekn vardr.
nk yle bir gn kabul etmezsek o vakit Allah'n adi mafiret sfatlarn kabul
etmemi ve noksan sfatl Allah tanm oluruz ki, o zaman Allah, Allah olmaz!
nsann ruhunu kalbnda muhafaza eden Zt Hakm.

Kudret elinde nasl muhafaza

edecek diye dnlr m?

Hi byle sual olur mu?
Krre-i Arz', bir sapan tandan daha kolay eviren Kudret, bu Arz nasl tebdl edecek
diye alr m?
Kn, zerinde yaadmz Arz'n beyaz sahifesini eviren, yazn yeil yapran aan,
har i bahr herkesin nne seren, bir aata hari (douu) gsteren, cascavlak
soyduktan sonra, nce ieini, sonra yapran, daha sonra meyvesini gzmzn nne
koyan, emri (Kn Feyekn) a mlik bir Zt Mutlak hakknda Benm manm nasl muhafaza
edecek? Ben tekrar ikinci hayata nasl kavuacam? diye dnlr m?
Krk yanda bir kimse krkbir sene evvel kendi varlndan haberi yok idi, henz isim
almamt,

resmi yoktu. yn sabiteye vukuf peyda edenlerden gayr kendisinden hi

kimsenin haberi yoktu. Krk seneden beri meydana kt, kendisinin vr olduunu idrk etti.
sim ald, muhiti tand, hi bilinmezken bilindi, Ne'ei ly grd, sonra da bu elbiseyi
karp dier bir elbise giyerek bu kevni fesd evini tahliye ile bir ebediyyet sarayna gidecei
emrolunuyor. mdi Ne'e-i Uly (dnya neesi) gren, Ne'e-i Uhry inkr (ahiret neesi)
edebilir mi?
Bu lemi idrk eden br lemi inkr edebilir mi?
zerinde yaadmz Arz' bize bir beik yapan, gnei u misafirhaneye ufak bir lmba
olarak koyan Shibi Mutlak, saltanatn yalnz bu geici dnyaya kurmaya rz olur mu?
Ayn zamanda bu szlerim; Vacib ul vcd'un lzimei zarriyyei beyyinesi olan Ezeliyyetini
zihinlerine sdramayp da her cihetten Ezeliyyete mui olan maddenin ezeliyyetine kani'
olup onun kesafetinde kalanlar iindir. Maamfih imdi bu mesleke slik olanlar da
kalmamtr.
Zamanmzda (Radyum), (Uranyum), (Toryum) gibi baz cisimlerin gzle grlmeyecek bir
takm ziyalar
cisimlerde bu

neretmek hssasna mlik olduklar kefedildi. Yaplan tedkikatta (aratrma)

hssalarn mevcut olduu anlald. Hatt en seri cisimlerde bile mevcut

olduu meydana kt. Binaenaleyh maddenin daimi surette bir takm gayr kabili vezn czler
nerederek maddelik sfatlarn kaybettii tahakkuk etti. Madde ile kuvvet beynindeki ikilik
ortadan kalkt. Ve madde kuvvetin, elektrik hararet ziya' ve sire gibi muhtelif ekillerden
birisi addedilmektedir. Yalnz bu ekiller gayr sabit olduu halde (Madde) kuvvetin sabit bir

Yazlar 199
eklidir. Bir vakitler madde tekil eden ve taksimi gayr kaabil addolunan (Atom) larn,
(Protonlar) ya'ni msbeti elektrik c'z'i gne vazifesini if etmektedir. Ve bunun etrafnda
dahi kk elektronlar, menf elektrik czleri seyyar gibi dnmektedir.
Evet; bir cmlenin toplu durmasn muhafaza eden ey, karlkl te'sr eden kuvvetlerin
mterek

incizbdr.

Biz

elektronlarn

hareketlerini

gayet

kk

olduklarndan

hissetmiyoruz.
Nitekim bir bakr telin eczas gayet kk olduundan evrildiinde bize birdenbire bitiik
ve hareketsiz gibi grnyor.
Madde byle tedricen mahvolduu halde kimya muadelelerinin ne hkm kalr?
Hatta maddenin tebeddl ok sratli olsayd, bu muadelelerin terki cb ederdi.
Fakat bu tebeddl, elde bulunan vstalarn hibiriyle his olunmayacak derecede yava
olduundan muadeleler devam ediyor.
Madde bsbtn mahvolmuyor, ondan kan cz'ler duruyor denilirse; maddenin
sfatlaryla, esirin sfatlar beyninde mterek baz cevherler ner oluyor. Lkin artk bunlar
sfatlarn kaybettiklerinden madde deildir. (Kuvvet) dir.
Madde gayr kaabili imhadr kanununu cerh ve ibtl eden (Gstave Le BON) Kuvvet dahi
gayr kaabili imha deildir; mtemadiyen ypranyor diyor. Bu sahann limleri, maddenin ilk
asl temeyyz etmemi (esir) olduunu kabule meylediyorlar. Fakat o da bir faraziyyeden
ibaret kalp mhiyet; bsbtn mehulleiyor.
Alman Feylesofu Kant:
Biz eyann zahirini biliyoruz, btnn bilmee muktedir olamyoruz diyor.
ngiliz Feylesofu Spencer:
Eyann hakikatini kat'iyyen bilemiyoruz. Yalnz her eyin bir asldan ne'et ettii
sarslmaz bir hakikattir diyor.
te, insan bu asim kefine hibir vakit muvaffak olamayacaktr. nk o ne tecrbeye, ne
de let vstalarnn hibirine muti' deildir. O her eyin mebde-i ve mercii olan Cenb
Hakk'tr. Akl beer, onun hakikatini idrkten daima ciz kalacaktr.
Farz muhal, eyann asl olan bir cevher keif olunduu farz edilse; bu bir cinsten olan
cevheri bulunduu halden kmaa mecbur eden sebep ve akllara hayret verecek derecede
muntazam,

adet manzumesine smayacak gayeler, hikmetler tahtnda ekillere koyan Sni'

(yaratc) kimdir suali sorulunca, yine Kadiri Mutlak olan Allah Tel'dr cevabndan baka
cevap bulunamayacaktr.
Senin gibi akll,

iz'anl,

uurlu bir varl, uursuz, iz'ansz bir varlk, kr bir kuvvet

yaratabilir mi?
Tabiat denirse:

[Tabiat: Allah Tel'nn snnetidir.+ O NASIL BR TABATTR K: BR DENZ

YARATMI VE YARATTII DENZN BR YUDUM SUYU ZEHR GB TUZUNDAN AIZA

ALINMADII HALDE; TEAYY, TEGADDS, TEMEKKN, (yaamas-gdalanmasduruu)
HER EY S O ZEHR GB TUZLU SU OLAN BALIIN SE BR LOKMASI TUZSUZ YENMYOR!
Azizim, sz uzatmayalm! Akl gzn kapasa da vicdan'n gz daima ak olduundan

200 Yazlar
ALLAH diye barr. Ve her neye baksan onun, evsf cemliyye ve kemliyye ile muttasf
bir Sni tarafndan yapldn grrsn.
Sadeti ebediyye olmasa, Ahiret denilen bir lem bulunmasa; her eyinde bir ziya' bir
irde, her terkibinde bir ule-i hikmet, her hareketinde nazar dikkati celbeden bir lem'ai
ihtiyar grlen bu muazzam nizam yalanc olur da kalr...
Zira nizm tanzim eden sadeti ebediyyedir. Hilkatteki hikmet, sadeti ebediyyeyi ilan
eder.
Bir kimseye yle denilse:
SANA U DNYADA GEN BR SAADETLE, BR MLYON SENE MR VERLECEK, FAKAT
SONRA DEME MAHKM OLACAKSIN, YA'N H OLACAKSIN! O kimsenin sevinmesi yle
dursun, derhal ac bir elem duyar.
Binaenaleyh sultan ruh, ancak ebediyyetle tatmin olur.
Sonra rahmeti lh mevcudatta apak meydandadr. Eer hicrn ebedye kaail olursan o
zaman muhabbet, efkat, ak ni'metleri bir kymet ifde etmez.
Binaen al zlik kinatn hakikatinde bir mye-i ak var... Hangi zerreyi nazar hikmetle
tedkika kalkrsan, kr bir ittifkn, kr bir tesadfn ona karmadn grrsn.
Mahlkatn hangi snfn seyre kar isen k, yle muntazam ayak atarak turdan tura
getiklerini grrsn ki, o vakit btn mevcudatn, iradesi her yeregeen bir kumandann ar
kumandasyla hareket ettiini mecbur olarak kabul eder, Allah dersin!

Kaynak: emseddin YEL, Boanma Kaps Ne Vakit Kapatlabilir?, Hsntabiat Matbaas,

stanbul, I960

Yazlar 201

SZ HANG BALIKSINIZ?
11 OCAK 2015
Her ey, ofiste ilerin youn olmad o gri Aralk gn balad. Millet neler yapyormu diye
Facebook duvarmdan aaya doru inerken gzme Almanya bayra taklverdi. Bi
arkadam Facebooktaki o yzlerce testten birisini yapm ve Almanya vatandalk testini
%90 baaryla gemi. Kocaman puntolarla yazlm kkrtc bir mesaj tam karmda
duruyor: Sen de geebilir misin? Altnda da kocaman bir Bala dmesi! Patron da ortalkta
gzkmyor. Bakalm genel kltrm ne kadar iyi. Bala!

Be dakika iinde %90 ile getim testi sa salim. Facebookta 900 tane arkadam var, elbet
takdir eden birileri kar diyip duvarma da yaptrdm baar belgemi. Ama iime de bi kurt
dmedi deil. Sorularn en fazla yarsnda cevab kesin olarak biliyordum, nasl oldu da bu
kadar iyi bi skor aldm? Bi bit yenii olmasn? Akam eve gider gitmez hemen tekrar yaptm
testi ve bu sefer cevabndan emin olduum sorulara bilerek yanl cevaplar verdim. Voil!
Test sonucu cevaplarn %100n doru bildiimi iddia ediyor. Bu test bir yalandan ibaret!
Eer siz de dnyadaki neredeyse bir buuk milyar Facebook kullancsndan biriyseniz,
anlattm bu hikye muhtemelen tandk gelmitir.[1] Son aylarda sosyal medya birbirinden
hadi sama yerine ilgin diyelim testlerle kaynyor: Hangi lkenin vatandasnz? Hangi
Star Wars kahramansnz? cretsiz bi IQ testine ne dersiniz? Hatta, Hangi Sandvisiniz?!
Peki bu kadar ok sayda test (ya da ngilizcesiyle, quiz) ne oldu da bir anda Facebook ve
dier sosyal medyay igal ediverdi? Kim, neden hazrlyor bunlar? Ve tabi, biz neden bu
kadar ok seviyoruz bu testleri? Yalansavarn bu yazsnda bu sorulara yant arayacaz.
nce iin kolayndan balayalm: Kim hazrlyor bu testleri? Testlerin en ok bilinenlerini az
sayda irket hazrlyor. Bu irketlerden bir tanesi olan BuzzFeed aslnda popler bir haber
sitesi olma iddiasnda, ama sitenin en ok ziyaret edilen sayfalar bu testlere ait. Testlerin
getirdii trafii farkeden irket artk gnde en az bir tane yeni test yaynlyor.[2] Hatta irket,
alanlarna kolaylk olsun diye bir yazlm da gelitirmi, bylece her alan aklna geldike
gidip yeni bir test oluturabiliyor.[3]

202 Yazlar

Bu sitelerin ou genelde basit, bilimsellikten uzak, elenceli testler

yaratrken, baz siteler ise daha spesifik konulara odaklanyor. Mesela Dr. Mehmet zn
barolde oynad Sharecare sitesinin hazrlad bir test, size gerek yanz sylyor![4]
Buraya kadar verdiimiz bilgilerden, bu testleri sadece irketlerin hazrlad sonucu
kmasn. steyen herkes nternetteki onlarca hazr programlardan birisini kullanarak kendi
testini hazrlayabilir. Ancak bu yazda iin daha ok ticari boyutuna dikkat ekiyoruz.
imdi gelelim neden sorusuna irketler bu iten ne kazanyorlar?
ncelikle ziyareti kazanyorlar elbette. Sektrdeki bir dier irket olan PlayBuzz da bu
alann liderlerinden.[5] Eski srail Babakan Ehud Olmertin oluna ait irketi, sadece
Amerikadan her gn milyonlarca kii ziyaret ediyor.[6] Ziyareti says arttka da irketlerin
reklam gelirleri artyor. Ancak bu gelir, buzdann sadece grnen ksm.
Normalde bir kurum ya da irket size zel hayatnz, deerleriniz, alkanlklarnz,
beenileriniz vs. hakknda sorular sorsa belki ekinirsiniz ya da phelenirsiniz. Ancak konu
elenceli bir test olunca davran eklimiz deiir. Hatta testin sonucunun doru olabilmesi
iin olabildiince iten cevaplar veririz. Btn bu bilgiler de pazarlama irketleri iin esiz
deerdedirler.[7] Mesela yukarda bahsettiimiz Sharecare sitesinin toplad zel salk
bilgilerinin, pazar arayndaki byk ila firmalar iin nemini bir dnn.
Bu testler ayn zamanda irketler iin birer direkt pazarlama frsatdrlar. Bir ounda reklam
mesajlar adeta gznzn iine sokulur. Reklamlar kapatabilmek iin srekli x dmesini
arayp durursunuz.[8]
Hatta Amerikadaki baz siteler bu testleri para karlnda satarak ya da kredi kart
bilgilerinizi vermenizi isteyerek de kar etmektedirler ancak bu risk, testlerin hemen hemen
tamam halen yurt dnda retildii ve ngilizce olduu iin, Trkiyedeki kredi kart sahipleri
iin daha dktr.

imdi de gelelim, neden bu testleri bu kadar ok sevdiimize.

inde yaadmz kapitalist sistemin en el stne tutulan mesleklerinden bir tanesi
pazarlama. Srekli olarak insanlara daha fazla ey satma uranda olan irketler, bir yandan
da insan psikolojisi ve dnce mekanizmalarnn zayf taraflarn kullanarak mallarn
pazarlama peindeler. Bu zayf taraflarmzdan bir tanesi de, bakalar tarafndan nasl
grndmze verdiimiz nem.

Yazlar 203

Ayna benlii (ng. looking glass self) Amerikal sosyolog Charles Cooleyin 1900lerin
banda gelitirdii ve halen kabul gren bir kavram. Cooleye gre insanlar sadece
bakalarnn kendileri hakknda ne dndklerine nem vermekle kalmazlar, davranlarn
da buna gre ayarlarlar. Bakalarnn bizim hakkmzda dndkleri (daha dorusu bizim bu
konudaki tahminlerimiz) kendi benliimizi de oluturur, hatta zamanla deitirir. Nasl bir
insan olduumuz hakkndaki fikrimiz, kendimize bakmzla bakalarnn bize baknn
srekli etkileimleri sonucunda ortaya kar. zellikle orta renim yalarnda bu konudaki
takntlar zirveye ular, ancak sonrasnda yetikinlikte de devam eder. Utan ve gurur gibi
duygular da yine bakalarnn bizi nasl grd hakkndaki dncelerimizin bir
sonucudur.[9]
Bunu bilen pazarlamaclar, bahsettiimiz bu testleri hazrlarken, kiiler ile evreleri
arasndaki bu ba ticari karlar iin kullanmaya alrlar. zellikle sonularn kullanclar
iin bir anlamifade etmesi arttr. Bilimsellik ya da doruluk gibi ltler ikinci plandadr.[10]
Birinin bizimle ilgilenmesi, bizi tanmaya almas (eer ortada bir tehdit ihtimali yoksa)
houmuza gider, gururumuzu okar. Testler de bir adan bunu yapmaktadrlar. Ayrca bu
testlerin sonucunu Facebooktan paylaarak insanlarn bizim hakkmzdaki dncelerini de
etkileme ansmz olduunu dnrz. Dolaysyla kendimizi kt hissettiren test
sonularn yaymazken, kendimizi iyi hissettirenleri yayarz. (Yaznn banda bahsettiim ve
srekli %90-100 baar oran veren Almanya gmenlik testi de muhtemelen hzl yaylmak
amacyla yksek skorlar vermektedir.)
1950lerde sosyal psikolog Leon Festingerin ne srd bir hipotez ise, eer ortada nesnel
aralar yoksa, insanlarn kendi fikir ve yeteneklerini, kendilerini bakalaryla kyaslayarak
tarttklarn belirtmitir.[11] Bu yazda bahsettiimiz testler de, kendimizi bakalaryla
kyaslamamza olanak salar. Ayrca bu kyaslamalar hem iinde bulunduumuz toplumun
bir paras olduumuz hissini kuvvetlendirirler, hem de ait olduumuzu dndmz
kltrel

alt

gruplara

aidiyet

duygumuzu

arttrarak

hayatmza

anlam

katmamz

kolaylatrrlar.[12] Ben kimim? sorusu her insann iinde alevi srekli yanan bir sorudur.
Bu noktada, ayna benliinin nternet ortamndaki etkisinin, gerek hayattakinden daha farkl
olabileceini de belirtelim. rnein, Kuzey Kbrsta yaplan bir aratrmada, fiziksel
zelliklerimizi ve kltrel arka planmz nispeten daha rahat gizleyebildiimiz Facebookta,
ayna benliinin gerek hayattaki kadar kuvvetli olmad sonucuna ulalmtr.[13]
Tabi irketlerin nihai amac, satmak istedikleri hizmet ya da rnle test arasnda bir ba
kurmaktr. rnein, eer ev rnler satan bir nternet sitesinin sahibi iseniz, insanlarn
beendikleri renkler hakknda bir test hazrlayp, test srasnda o renkteki rnlerin reklamn
yapmak, satlarnz arttrabilir.
Aslnda bu tarz testler yeni icat edilmi deiller. Mesela Cosmopolitan gibi dergilerde benzer
testler uzun sreden beri yaynlanmaktadr. Ancak Facebook bir ok konuda olduu gibi
burda da bir katalizr ilevi grm ve bu testleri adeta bir salgna evirmitir. Bu testlerin
yakn gelecekte etkilerini yitirme ihtimali yksek olmakla birlikte, yaylmalarnn altnda yatan
insani ihtiyaclar ve pazarlama uzmanlarnn kar amal abalar srdke, benzer salgnlarn
elence ve oyun kisvesi altnda ama farkl ekillerde srekli olarak karmza kacaklarn
tahmin etmek zor deil.

204 Yazlar

Peki bir yandan elenirken, bir yandan da kendimizi ve zel bilgilerimizi nasl koruyabiliriz?
ncelikle nternette girdiimiz her sitenin, yaptmz her tklamann, verdiimiz her bilginin
bir yerlerde kaydediliyor olduu ihtimalini hi akldan kartmamak lazm. ifre girerek bir
yelik oluturmanz isteyen sitelere kar her zaman tedbirli olun. Kiisel bilgilerinizi isteyen
sitelerin, bu bilgileri sizin izniniz olmakszn paylaabileceini unutmayn. Banka veya kredi
kart hesap bilgilerinizi isteyen testleri kullanmayn. Eer herhangi bir
gvenilirliinden

emin

deilseniz, u

sitede sralanm

aralar

nternet sitenin

kullanarak

kontrol

edebilirsiniz.
Kaynaka
1

http://www.statista.com/statistics/264810/number-of-monthly-active-facebook-

users-worldwide/
2 http://www.businessinsider.com/how-quizzes-affected-buzzfeeds-facebook-traffic-in2014-2014-6
3

http://nypost.com/2014/02/24/why-online-quizzes-are-taking-over-your-facebook-

feed/
4

http://www.sharecare.com/static/realage-sharecare

http://www.businessweek.com/articles/2014-10-09/the-startup-that-outbuzzed-

buzzfeed
6

https://www.quantcast.com/playbuzz.com

http://www.marketplace.org/topics/business/quizzes-are-free-data-mining-tools-

brands
8

http://www.pcworld.com/article/164527/online_quizzes.html

http://en.wikipedia.org/wiki/Looking_glass_self

10

http://www.jeffbullas.com/2014/12/05/6-great-examples-of-facebook-quiz-

marketing/
11

http://en.wikipedia.org/wiki/Social_comparison_theory#Initial_framework

12

http://www.nbcnews.com/science/weird-science/why-do-you-love-personality-

quizzes-experts-break-it-down-n169896
13
http://www.academia.edu/1772061/_LOOKING_GLASS_SELF_AND_DISEMBODIMENT_IN_VIRT
UAL_ENVIRONMENT_EXPLORATORY_STUDY_OF_THE_TURKISH_CYPRIOT_FACEBOOK_USERS_

Yazlar 205
NN UZUN SA UZATMALI ? VRL RAHBELER

ALINTI

Yerli Kltrnde, erkek ve kadn, salarnn uzunluu ve grkemlilii ile tanmlanrlar.

Zalimler

tarafndan

salarnn

kesilmesi,

aalanma

yoluyla

boyun

eme

yani

topluluunun yenilgisini temsil eder. Bu grubun salarn taramas; dnce uyumu, rg;
dnce BRliini, ba; dnceyi salama alma ve renk; dncedeki inac simgeler. Salar
byk neme sahiptir. Her bir sa farkl bir ruhsal durumu temsil eder.
Yerliler iin sa, ounlukla dncenizin uzantsdr. Sa biimleri, betimleme ve eitli
olaylardaki katlmn ilan iin zellikle nemlidir. Sa stiliniz sizin belirli bir zamandaki
sevincinizi ya da mateminizi, evil mi yoksa evlenmeye msait olup olmadnz, yanz ve
kabiledeki statnz gsterir.
Farkl sa stili, hangi kabileye ait olduunuza ve bar ya da sava zamanlarn iaret eder.
Sa, estetik geliim iin bir moda aksesuar deildir. Sa, gerek anlamda onlarn ruhsal
ifadelerinin zirvesi, glerinin, sezgilerinin ve kuvvetlerinin bir kaynadr.
Biz genellikle san sadece kiisel bir tercih olduunu dnrz. Ancak gerekte bundan
ok fazlasdr. Vcudunuzda bulunan her kln bir sebebi var: Bacaklardaki kl, glandlar
sistemi dzenler ve kiinin elektromanyetik alann dengeler. Koltuk altlarndaki kl,
parasempatik ve sempatik sistemin biraraya geldii hassas alan korur; bu enerji seviyenizi
ve beyninizi etkiler.
Kalar, gneten ve terden korur. Erkeklerdeki yz kllar enedeki ay noktasn kaplar ve
ayn fazla enerjisinden korur. Kafadaki salar ok uzun olurken, bedendeki kllar ksadr.
Uzun sa sadece scak tutmak iin olsa, o zaman vcuddakiler de uzun olurdu. Biz bu ekilde
dizayn edilmi tek varlklarz. Bazlar kln, sbtl dnyay alglamada (rnein; insanlarn ne
zaman yalan syledii ya da olacak eylerin olmadan nce hissetmek) antenimiz olduunu
sylemektedir.
Bedenin doal zekas kllar bakmn salamaktr. Kafanzdaki salarn bozulmadan
uzamasna izin verirseniz, bedeniniz tarafndan istenilen belirli bir boya kadar uzar ve ondan

206 Yazlar
sonra durur. Salarn kesmeyen ve her bir kii de sa boyunu uzun olduu Sihleri belki de
fark etmiisinizdir. Her kiinin kendisine gre gerek duyulan bir sa boyu vardr. Sa ayrca
kiinin saln da yanstr.

Bilimsel olarak kantlanmtr ki; uzun sallar daha az yorulup, daha ok enerjik ve daha az
depresif olmaktalar. Ayrca uzun sallar, enerjiyi muhafaza edip, ksa sallara gre kn
daha az mekteler. Ksa sal bir kii beden enerjisinden kaybeder. Yaam boyunca srekli
san-kln kesen bir kii, bedenini bu kestikleri yerine 22 metre kl rettirmek zorunda
brakr. Salarn kestirmeyen bir kiinin sa yaam boyunca sadece 1.5 metre uzar.
ncildeki Samson ve Deliah hikayesini dnn. Deliah Samsonun uzun san kesince,
Samson tm gcn kaybeder! San gc temsil etmesini gsteren bir baka rnek de; ini
fethettiinde, Cengiz Han oradaki insanlar aalamak iin onlarn salarn kestirtmi ve
alnlarn kapatan kahkl yaptrtmt! (kahkl, 3. Gz kapatyor, sezgiyi ve sbtl bilgiyi
engelliyor)
Kl bedenin elektromanyetik enerji iletkenidir. Hi AM radyodaki anten telinin bobine nasl
sarl olduunu grdnz m? Bununu sebebi indksiyondur. ndksiyon, herhangi bir
elektromanyetik enerji iletkenin, bitiik iletkenlerdeki bir akm tetiklemesine neden olur. Bu
u demektir; iletkeni, bobin gibi sararsanz, sinyal ok daha gl hale gelir. Kafann
tepesindeki salar anten gibi davranr. Onlar bedene enerji iletirler.
Bunun yannda bilgiyi emerler, kln evredeki enerji kalplarn ve frekanslarn yayma
becerisi de vardr.

Yazlar 207
Ayrca, salar tepede toplamak, size gneten ve gne

nlarndan korurken, gne

enerjisine de kanal olur ve D vitamin almn gelitirir. Vcudun kl ve sa retmesinin bir

sebebi var.
Bence, Amerikan yerlilerinin salarn sipiritel yaamlarn gerekli bir paras olarak
dnmelerinde bir doruluk pay varm. Kiisel olarak ben de salarm yllardr uzatyorum
ve bir daha ksa sa kullanacam hi dnmyorum. Salarm uzunken, kendimi daha
doal ve kendimle daha uyumlu hissediyorum. lahi olan bir eyin grntsnde
yaratlmsak, o zaman neden doal halimizi kabullenmeyelim ki?
eviren: AylinER
Kaynak:
http://www.spiritscienceandmetaphysics.com/the-truth-about-long-hair-spiritual-powerand-why-natives-wore-their-hair-long/

HTLERN KARANLIK PRENSES KMD?

Eva DEMR
Dnyaya zulmeden Nazileri aslnda bir uzayl tarikat m ynetiyordu? Okuduum bir kitap,
esrarengiz bir atoya yaptm yolculuu aklma drd.
Kimisi zm balarna merakldr, kimi sahil kasabalarna. Ben atolar severim. Hafiften
rpertici, oka gizemli, tercihen bir ormann iinde, en yakn kasabaya kilometrelerce uzak
bu yaplarda insann hayal gc son viteste alr. Bir yabanc ehre (hele de Avrupada)
gideceksem

civarnda

byle

bir

yer

var

diye

nden

sorutururum.

Hem bu atolarn bazlarnda konaklayabiliyorsunuz. En gzel ksm da bu zaten. Geceleri o

yksek tavanlara, kocaman pencerelere bakp, gizemli hayallere dalarak uyumann tad az
eyde bulunur. Yalnz itiraf edeyim, bu biraz pahal bir merak. ok grkemli, ok gizemli
diye diye insann czdann fena boaltyorlar.

208 Yazlar
Neyse

ki

birka

istisna

var.

Mesela

Almanyadaki

Wewelsburg

atosu...

Bielefeld

yaknlarndaki atonun bir ksm uzun sredir genler iin hostel olarak hizmet veriyor. Tabii
bir de efsane makinesi olarak... Birka yl nce orada kalrken Wewelsburgun merkezinde
durduu sylentilerden elbette haberdardm. Nazi dneminde SSlerin bandaki Heinrich
Himmlerin gzlerden uzak karargh orasyd mesela. Ezoterik tarikatlara merakl olduu
bilinen

Himmlerin

atoda

gizli

ayinler

dzenledii

anlatlr.

Nazilerin belki de en korkuncu olan bu adam, 17. yzyldan kalma yapnn gizli kelerine
mistik sembollerle, svastikalarla dolu odalar yaptrm. Ayrca ne amala kullanld
kestirilemeyen blmler var ki kannz donar. yle tarif edeyim: Bir mahzendeki 12 stunlu,
korkutucu bir blmenin ortasnda durup konutuunuzda sesiniz yle ykseliyor ki, kendi
sesinize

yabanclayor,

neredeyse

bir

yaratk

konuuyor

sanyorsunuz.

Ya

da

bir

uzayl... Bouna uzayl demedim, bu ato iin Oras uzayllarn dnyadaki merkezi diyen de
var. Yani Nazilerle ibirlii yapan uzayllarn...

Wewelsburgdaki gnlerimi neden mi hatrladm? Aratrmac yazar Ata Nirunun yeni kan,
Hitlerin ezoterik inanlarn da anlatt kitab Adolfun Kavgasn okurken o atoya
rastladm da ondan. Hem de mthi bir sylencenin yan banda. Nirun Gnmzdeki tm
UFO ve dnya d yaamla iliki fanatiklerinin tesinde diye niteledii sylenceyi yle
zetliyor: Bir Vril rahibesi yani Maria Orsitsch isimli medyum, Naziler zerinde benzersiz bir
etkiye sahipti; dnya d yaamla balantlarn o kurdu.

Yazlar 209

Uzay arac planladlar

Ben bu Vril sembollerini nerede grmtm? Tabii ki, dnya d yaratklarn balantda
olduu kabul edilen o esrarengiz Wewelsburg atosunda. Paralar birletirirken o atoda bir
gece bana Nazilerin medyumu Mariay anlatan yakkl (ama bir o kadar da rktc)
Fransz genci hatrladm. Naziler orman evlerinde, atolarda, belki tam da bu bulunduumuz
yerde toplanyor; gizli bir dilde kutsal metinler okuyorlard. Efsane gzellikteki Maria bu
ayinlerin tartmasz lideriydi. Bir de skandinav tanrlarnn kz olduuna inanlan Sigrun
vard ve dierleri. Yani Vril rahibeleri... Salar uzundu. O salar anten ilevi gryor,
yldzlarla telepatik iletiime geiyorlard. Aldebarana gidecek bir uzay arac yapmakla
urayorlard. Bunlar byle kendinden emin anlatan ocua E belli ki yapamamlar
deyince karanlk karanlk gldn anmsyorum: Neden bu kadar eminsin? Savatan sonra
medyum Mariay gren olmad. Kendi yldzna gitti belki de.
Nirun da kitabnda bunlar anlatyor. Bir de Medyum Mariann
Hitleri bir uzay aracyla Antarktikaya kard sylentisini...
Aslnda bunu o yakkl Fransz ocuk da anlatmt da ben o
srada baka hayaller kurduumdan atlamm.
Medyum

Maria

Orsitschin

srlar

O bir Vril rahibesi. Ata Nirun, Vril inancn Hitleri neredeyse

sfrdan var ettiine inanlan Thule grubu diye bir paralel
oluuma

balyor:

Thulenin

gerek amac ancak 1919da Vril Grubu ve kendilerine DHvSS

diyen grupla birletikten sonra anlalmtr; DHvSS Grubu Kara
Gne veya Kara Ta adl bir gce tapyordu, Isias adl bir
tanralar vard. Tm bu oluumun ardnda ise Maria Orsitsch adl bir medyum kadn vard.
Yine Nirunun satrlarna gre bu medyum, Hitler dahil Nazilerin en rtbeli isimlerinin yer
ald

bir

gruba

ayinler

dzenliyor,

onlarn

saf

rk

olarak

kabul

ettii, dnya kkenli olmayan ve baka bir gne sistemindeki Aldebaran isimli gezegenden
bilgiler (ve komutlar) iletiyordu. Kaynak: http://www.hurriyet.com.tr/pazar/26258318.asp

210 Yazlar

DEM SANCISI-Eric HOFFER

KKL DEM
Yenilii gerek anlamda hi kimsenin istemedii izlenimini tayorum. Bizler yenilikten
korkuyoruz. Dostoyevskinin yeni bir adm atmak, yeni bir kelime telffuz etmek, halkn en

ok korktuu eydir derken kastettii eyle snrl bir durum deildir bu. Yeninin en
nemsiz eylerde tecrbe edilmesi bile, kolay kolay, kt eyler beklentisine yol amadan
gereklemiyor.
1936 ylnn byk bir blmn bezelye toplayarak geirmitim. mperial Valleyde Ocak
balarnda ie koyulmu, olgunlam bezelyeleri toplaya toplaya kuzeye doru yol alm ve
Haziran aynda Tracy civarnda mevsimin son bezelyesini toplamtm. Daha sonra, ilk kez
al fasulyesi toplayacam yer olan Lake Countyye doru yola koyuldum. Kendimi al
fasulyelerine takdim ettiim ilk gn ne kadar mtereddit olduumu hala hatrlyorum. Acaba
al fasulyesi toplayabilir miydim? Bezelyeden al fasulyesi toplamaya gei eklindeki bir
deiiklik bile insann korkmasna yol aabiliyor.
Kkl bir deiim sz konusu olduunda duyulan rahatszln daha derin ve daha uzun
sreli olacana phe yoktur. Btnyle yeni olan bir eye gerekten hazr olmamz asla
mmkn deildir. Kendimize eki dzen vermek zorunda kalrz ki, her kkl eki dzen
verme bir zsayg bunalm getirir; bir snavdan geer ve kendimizi kantlamak zorunda
kalrz. Bir i titremesine tutulmadan kkl bir deiimi karlayabilmek iin ar bir kendine
gvene ihtiya vardr.
Btnyle yeni bir eye asla hazr ve elverili olamayacamz basit gereinin kendine has
baz sonular vardr. Bu gerek, kkl deiiklie maruz kalan bir topluluun, uyumsuz
insanlardan oluan bir topluluk olaca anlamna gelir ki, uyumsuzlar bir tutku atmosferinde
soluk alr ve yaarlar. Gven duygusundan yoksunlukla akln tutkulu hali arasnda yakn bir
iliki vardr ve ileride greceimiz gibi, iddetli tutku kendine gvenin yerini alabilir. Bu
ilikiyi hayatn tm alanlarnda gzlemlemek mmkndr. Ustalndan emin bir ii, iine
gnl rahatlyla gider ve oyun oynar gibi alsa bile ok ey baarr. Kendine gveni
olmayan acemi ii ise, iine, dnyay kurtaryormucasna saldrr. Bir ey yapabilmek iin de
byle davranmak zorundadr. Ayn ey askerler iin de geerlidir. yi donanml ve iyi eitimli
bir asker, gl bir vatanseverlik duygusu tamasa bile iyi savar. Ald eksiksiz eitim
dolaysyla kendine gven duyduundan morali yerindedir. Eitimsiz bir asker ise, ancak
coku ve evk ile ahland zaman baarl olabilir. Cromwell, sradan halkn, asker

valyelere ayak uydurabilmeleri iin nlerinde Tanr korkusunun bulunmasna ihtiya

duyduklarn sylerdi. man, coku ve iddetli tutku, genelde ustalk ve deneyimin bir
sonucu olan kendine gvenin yerine ikame eylerdir. Dalar yerinden oynatmaya yeterli
teknik gcn bulunduu yerde, dalar yerinden oynatan inanlara ihtiya yoktur.
Belirttiim gibi, kkl deiime maruz kalan bir toplum, bir uyumsuz dengesiz, patlamaya
hazr ve eyleme a-insanlar topluluudur. Eylem, gven kazanmamzn ve deerimizi
kantlamamzn en kolay yolu olduu gibi, ayn zamanda, dengeyi yitirmeye kar dengeyi
yeniden elde etmek ve ayakta kalmay baarabilmek iin kollar oynatp havay dvmeye
benzer bir tepkidir de. Dolaysyla, kkl deiim, insann enerjilerini boaltma vastalarndan

Yazlar 211
biridir. Fakat, deiim okunun halk etkili eylem adamlarna dntrebilmesi iin belli
koullarn, frsat zenginliiyle bir kendine gven geleneinin var olmas gerekir. Bu koullara
sahip olup kkl deiime maruz kalan bir topluluk, bir dizi eylemde boy gsterecektir.
Savatan sonra soluu Amerika sahillerinde alan milyonlarca gmen mthi bir deiim
geirdi. Hayli fkelendirici ve hayli can yakc bir deneyimdi bu. Neredeyse bir gece ierisinde
btnyle yeni bir dnyaya aktarlmakla kalmam, fakat ayn zamanda, Avrupann bir
yerlerindeki kk bir kasaba veya kyn scak toplu yaamndan koparlp bireysel yaamn
souk ve kasvetli yalnzlna itilmilerdi. Kelimenin her anlamyla uyumsuz olan bu insanlar,
bir devrim infilak iin ideal malzeme durumundaydlar. Bununla birlikte, emirlerine amade
geni bir ktaya, terakki iin esiz frsatlara, bireysel giriime ve kendine gvene byk nem
veren bir evreye sahiptiler. Bu yzden, Avrupann duraan kk kasaba ve kylerinden
gelen bu gmenler, lgnca eylem peinde komaya baladlar. nanlmayacak kadar ksa bir
srede bir ktay terbiye edip hkimiyetleri altna almay baardlar. Biz Amerikallar bu eylem
cinnetinin eseriyiz.
Kkl deiime uram insanlar sadece kt bir eylem imknyla yzyze kalr veya bireysel
giriimler yoluyla kendine gven ve zsayg edinemez ya da edinmelerine izin verilmezse her
ey deiir. Bu durumda, denge, deerlilik ve kendine gven iin duyulan alk, bunlarn
yerine baka eyler ikame etmeye ynelir. Kendine gvenin yerini iman, zsaygnn yerini
gurur, bireysel dengenin yerini ise yeleri birbirine sk skya bal bir grup alr.
Bu ikame eyleri elde etmenin sknt anlamna geldiini belirtmeye gerek yoktur. Ruhun
kimyasnda, bir ikame hemen her zaman patlamaya hazr bir eydir. Salt onu yeterli lde
asla elde edemeyecek olmamz bile bunun iin yeterli bir sebeptir. Gerekten istemediimiz
bir eyi asla yeterince benimseyemeyiz. stediimiz ey, meruluu sabit bir kendine gven
ve zsaygdr. Asllarna sahip olamadmz eylerin yeterli miktarda ikamesini elde etmemiz
asla mmkn deildir. Kendimizi makul lde iyi bulmak ve vasat bir kendine gvene sahip
olmak bize yetebilirse de, kutsal bir davaya olan inancn ar ve uzlamaz olmas gerekir. Bir
ulus, bir rk, bir lider veya bir partiyle zdelemekten doan gurur, ar ve kstahadr.
kame bir eyin asla organik bir paramz olamayaca gerei, o eye ballmz tutkulu
ve hogrsz klar.
zetlemek gerekirse: Kkl bir deiim geirmekte olan bir topluluk bireysel faaliyet ve
terakki iin geni imknlardan yoksunsa, iman, gurur ve birlik iin gl bir temayl doar.
Sz konusu toplum, her tr arya kulak kesilmeye hazr ve dnyann ka bucak olduunu
gsterme amal toplu teebbslere can atar hle gelir. Dier bir deyile, kkl deiim,
belli koullar altnda, bir devrim atmosferi yaratarak fanatik tutumlarn, toplu eylemlerin,
meydan okuyucu ve aalayc gsterilerin zuhuruna neden olur. Devrimlerin kkten
deiiklikler gerekletirmek iin yapldklar sylenir sk sk. Oysa, devrime zemini
hazrlayan ey kkl deiimdir. Devrimci ruh hlini, kkl deiimin oluturduu d
krklklar, alklar, zorluklar ve kzgnlklar ekillendirir.
Hibir deiikliin olmad yerde devrime yer yoktur.
Sh: 5-8

NSAN TABATININ GAYRTABL

I

212 Yazlar
Modern bilimin ilk gnlerinde, nde gelen bilimadamlar, tabiatn muazzam eitliliinin
basit birka yasaya dayal olmasnn kendilerinde oluturduu hayreti ve dourduu hazz
dile getirmekteydiler. Galileo, amalarna sradan, basit ve kolay vastalarla ulamann
tabiatn bir deti ve alkanl olduunu dnyordu. Kepler, tabiat basitlii sever diye
inanyordu. Newton ise yle diyordu: Tabiat basitlikten holanr, grkemli ve gereksiz
eylerden ise holanmaz.
Ayn dnemde, insan tabiatn inceleyen kiiler ise basitlikten deil inanlmaz derecede bir
karmakln mevcudiyetinden sz ediyorlard. Montaigne, insan davranlarnn nceden
kestirilemezliini, deikenliini, eitliliini ve kararszln uzun uzun anlatm durmutur.
Ona gre, bizdeki her para her an kendi oyununu oynamaktadr ve kendimizle
benliklerimiz arasnda kendimizle bakalar arasndaki fark kadar fark vardr. Hem tabiatn
hem de insan tabiatnn rencisi olan Pascal ise, eylerin basitliini insann ifte ve karmak
tabiatyla karlatrmtr. Pascala gre, insan bir ztlklar yndr: Bir melek ve bir gaddar,
bir canavar ve bir olaanst yetenek, mahlkatn tac ve curufu, evrenin iftihar ve
yzkaras, iimizde var olan her trl uyum dsel, deiken ve muhteliftir. Pascal u
yargya varmtr: nsanlar zorunlu olarak ylesine delidirler ki, deta, deli olmamak deliliin
bir baka biimidir. Ona gre, Eflatun ve Aristo, politikayla ilgili yazlarn bir tmarhanenin
kurallarn belirlercesine yazsalard daha doru bir ey yapm olurlard.
Tabiat incelemelerinde, bir izahatn, olaylarla uyumlu olmann yannda mmkn olduunca
basit ve dolaysz olmas da gerekir. Ortada birok izahat varsa, en basit olann doruya en
yakn olan olduu kuralna gre davranlr. Bilimin doas zerine kalem oynatan bir yazara
gre, daha karmak olan izah semek, bat ynnde hemen komumuz olan kiinin evine
ulamamz iin douya doru ynelerek dnyann etrafn dnmek ne kadar akla yaknsa o
kadar akla yakndr.
nsanla ilgili meselelerde ise, dolaysz ve basit yaklam, hibir surette akla yakn bir sonu
vermez. nsanla ilgili eyler sz konusu olduunda, en basit gerekliklere ancak en dolayl
yoldan ve en abartl vastalarla ulalr. ngrlebilir eyler bile insanda ngrlemez
ekilde tezahr ederler. nsann dsel bir yaratk olduunu unutmak demek, onun en can
alc zelliini gzden karmak demektir. nsann tabiat zerine tefekkrde bulunurken,
ncelik, en olmadk tahminlere ve sezgilere verilmelidir.
II
nsan tabiatnn dsellii, ksmen, insann tamamlanmamlndan kaynaklanmaktadr.
Mtehasss organlardan yoksun bir varlk olarak insan, bir anlamda, bir yarhayvandr.
Kendisini teknolojiyle tamamlamak zorunda olan insan, bunu gerekletirirken deta bir
yaratcdrbir anlamda bir yar-tanrdr. Ayrca, belli bir evreye organik adaptasyondan
mahrum olduu iin de, evresini kendisine adapte etmek ve dnyay yeniden yaratmak
zorundadr. Kendini tamamlamak, fiziksel varlnn snrlarn amak iin srekli alma,
insann yaratclnn enerji santrali ve gayritabiliinin kaynadr. Zira, insann tabiatn
snrsz uysallndan ve sabitliinden kurtulmas, kendini tamamlama sreci ierisinde
gerekleir.
nsan tabiatnn gayritabilii, insann binlerce yldr sren ykseliinin temel anlamna k
tutmaktadr: Bu trman, tabiattan yakay kurtarmaya almann ve ona hkim olan demir
gibi sert yasalarn boyunduruundan kurtulmaya can atmann bir sonucuydu. Bilinli bir ey

Yazlar 213
olmayan bu can at, kendini gl hissetmekten kaynaklanmyordu. nsann ykseliinin
motoru olan tefekkr kendi kendinin farkna var sreci, bir aresizlik bilinciyle ortaya kt:
Yar-hayvan olan insan, tamamlanmamln ve eksikliini tm yakclyla farketti. Daha
ltuf kr davranlm varlklara, bu varlklarn mtehasss organlarna, yeteneklerine ve
glerine tapnd. Hayvanlar ldrmeye, etlerini yemeye ve derilerini giyinmeye balamalar,
muhtemelen, karn doyurmak ve souktan korunmak iin deil de onlarn glerini, hzlarn
yeteneklerini elde etmek ve onlara benzemek iindi. plak, silahsz ve savunmasz olan
insan, ilgisiz anne olan yeryzne umutsuzca sarld ve onun daha ltufkr davrand
ocuklaryla tutkulu bir ekilde akrabalk iddiasna kalkt. Fakat, doutan kusurlarn ve
yetersiz organlarn yerine baka eyler yerletirebileceini kefedince, tapnmay ve taklidi
brakp rekabete tabiata yetimek, onu alt etmek ve amak iin var gcn ortaya koymaya
balad. Kendini tamamlamak ve imal etmek suretiyle, insan, ayn zamanda dnyay da
yeniden imal etmi oldu. nsan tarafndan imal edilmi bu dnya, artk tabiata sarlmyor
fakat ona hkmediyordu. Artk dier canllarla akrabalk iddiasn terketmi olan insan ayr
bir varlk ve tr olduunu ileri sryor ve kendisini dier tm canllardan ayran bir
benzersizlie ve asalete sahip olduunu gryordu.
Byle bakldnda, bir arzunun veya baarnn beer esizliini, beer ilerle gayriinsan
tabiatn ileri arasndaki fark ne kadar vurguladna bakarak tespit etmek herhlde
mmkndr. zgrle duyulan arzunun tm beer tezahrlerin en esasls olduu da ak
olsa gerektir. Baskdan, yoksunluktan, korkudan, lmden kurtulu, insan tabiatyla tabiat
birbirinden ayran uurumu daraltacak ve insan pasiflie ve tabiat yasalarnn cenderesine
itecek etkilerden ve koullardan kurtulutur. Dolaysyla, beer esizlie kar en dmanca
tezahr, mutlak gcn tezahrdr. Mutlak gte mevcut olan ykc zellik, bylesi bir
gcn insan bir nesneye evirmeye kalkmaktan asla geri durmamasndan ve onu
kurtulmu olduu tabiatn rahmine geri dnmeye zorlamasndan kaynaklanmaktadr. Zira,
g, her deikeni sabit klmaya ve emirlere tabiat yasalarnn acmaszln ve insafszln
yklemeye alr. Bu yzden, mutlak g, nsan amalar iin harekete geirildii zaman bile
tahripkrln korur. Kendini halkn oban olarak gren iyiliksever despot bile, insanlardan
koyun uysall beklemekten kendini alkoyamaz. Mutlak gn kt yan insanlk-d oluu
deil, insanlk-kart oluudur.
III
Beer hususiyetleri tutarl, net ve nceden kestirilebilir bir btn hline koymak iin insann
tabiatn grmezden gelmek veya bask altna almak ve tabiatn bir cephesinden ibaret
grmek gerekir. Kuramclar, insann kaderini tayin eden gleri, beer olmayan etkenlerle,
takdiri lh, kozmik ruh, corafya, iklim, ekonomik ve fiziksel-kimyasal etkenlerle snrlamak
suretiyle bunu yapmaktalar. ktidar ellerinde tutan pratik insanlar, demir gibi sert bir
disiplini ve kr krne iman benimsetmeye alyor, ne yapaca nceden kestirilemez
bireyi yok edip birbirine kenetlenmi bir yn oluturmaya abalyor, bireyin muhakemesini
ve iradesini aralksz bir propagandann saldrsna ve baskya maruz brakyorlar. Dier
insanlarn kendileriyle eitliklerini ortadan kaldrmak suretiyle, tarih yapclar, gelecei
nceden kestirebilir ve tarih yazarlar gemii ekillendirebilirler. Tm deterministlerde
insana dman bir unsur mevcuttur. Doal hliyle insan bir hi olarak gren bu kiiler, insan
tabiat gibi bir eyin var olmadn kantlamak iin ellerinden geleni artlarna koymazlar.

214 Yazlar
En zgr toplumda bile, iktidar, insanlar ne yapacaklar belli olan otomatlara dntrmek
ister. G sahiplerinin faaliyetlerini gzlerken, onlarn bilinli olarak veya bilinsiz olarak
amaladklar temel eyin bamsz bireyi bamsz oy kullancy, tketiciyi, iiyi, mlk
sahibini, dnr bertaraf etmek veya etkisiz hle getirmek olduunu ve insan, Aristonun
kleyle ilgili tarifinde olduu gibi, istenilen ekle sokulabilen canl bir alet hline
getirebilmek iin her trl vastay kullandklarn hatrda tutmak gerekir. te yandan,
bireysel zgrl glendirmek iin kullanlan her aracn da gcn mutlakln ortadan
kaldrmay temel ama edinmesi gerekir. Gcn mutlaklna zarar vermenin yolu, bireyin
glenerek g sahiplerinin karsna kmasn salamak deil, gc yaygnlatrp
eitlendirerek her g birimini veya kategorisini dierleriyle kar karya getirmektir. G
tek elde olduunda, yenilgiye uram birey, ne kadar gl ve maharetli olursa olsun,
kendine snak ve dayanak temin edemez.
Tm siyas sistemler arasnda, zgr toplumun, en gayritabi toplum olduuna phe
yoktur. Bergsonun ifadesiyle, zgr toplum, iinde tabiatnkiyle ters istikamette gl bir
abay barndrr. Totaliterlik, bir teknik modernlemeyle kol kola gittii zaman bile ilkel
olana doru bir yneli ve tabiata bir geri dn oluturur. Rousseaudan gnmze kadar
gelen tabiata geri dn hareketlerinin, asil ve yce bir temele dayal olmalarna ramen,
kanlmaz olan mutlakiyetilikle ve kaba gce tapnmayla sonulanmalar anlalr bir eydir.
nsann davranlarnn kestirilemezliini ve karmakln gz nne getirdiimiz takdirde,
etkili toplumsal ynetimin insan doasyla ilgili uzmanlk bilgisine dayandrlabilecei
phelidir.

Toplumlarn,

insan

tabiatn

hesaba

katmaya

ihtiya

duymayan

mutlak

diktatrlklerin ynetimi altndaki devletin mdahalesinin asgari lde olmas durumunda

da olduka iyi ilemeleri mmkndr. Mutlak devlet de, itibar devlet de, insan doasyla
ilgilenme ihtiyacndan saknmann yollardrlar.
IV
G, ister maddeye isterse insana hkmetsin, basitlie dkndr. Basit sorunlar, basit
zmler ve basit tanmlar ister. Karmakl zayfln bir sonucu, kanlmaz olarak tavize
gtren dolambal bir yol olarak grr.
Madde leminde byk basitletiriciler byk bilimadamlarndan ve byk teknisyenlerden
oluurken, beer meselelerde byk basitletiricilik byk zorbalara Hitlerlere, Stalinlere
mahsutur. Hitler ve Stalin, bir dereceye kadar, fiziki ve kimyaclarn maddenin bilimadamlar
olmalar gibi, insann bilimadamlardrlar. Onlar, politikalarn uygulamaya, cinayetlerini
ilemeye, kuramsal ilkeler veya salt kt niyet kadar bilimadamlarna has basitlii,
kestirilebilirlii ve deneyi tercih etme temayln tamalar da sevk etmektedir. Hatta
ayrlklara kar acmasz muamelelerinde bile bilimsel bir zellik vardr: Bir istisnai durum
formle edilmi bilimsel bir kuraln geerlilii iin ne ifade ediyorsa, bir ayrlk da mutlak
g iin ayn eyi ifade ederikisinin de ele alnmas ve bir ekilde bertaraf edilmesi gerekir.
Sovyet Rusyadaki mutlak g sahibi insanlarn, Pavlovun kpekler zerinde gerekletirdii
deneylerden bu kadar ok toplumsal sonu karmalar, Almanyadaki ve komnist
lkelerdeki toplama kamplarnnsa, insanlar hayvan yerine koyan ve tpk bilimadamlarnn
fareler ve kpekler zerinde yaptklar deneylere benzer deneylere tabi tutan, insanlar
insanlklarndan soyundurma fabrikalarna dnmeleri bir tesadf deildir. Mutlak iktidar

Yazlar 215
bir toplum deil bir hayvanat bahesi ortaya karrbu hayvanat bahesinin, DArgensonun
deyimiyle, bir mutlu insanlar koleksiyonu olmas mmkn olsa da.
Yirminci yzyln ikinci eyreinde gzlemlediimiz en cretkrca davran rnei, insanlar
mmkn olduunca aa grme cretkrlyd. Hitler de Stalin de bu dehete drc
cretkrl emsali grlmemi derecede sergilediler ve dnyay gafil avlayp neredeyse istil
ettiler.
Gcn ktl tabiata hkmetmesinden deil insana hkmetmesinden kaynaklanr. Dalar
yerinden oynatabilen ve nehirleri diledii yere aktabilen insann kalabalklara hkmedebilen
ve insanlar canl robotlara dntrebilen kii kadar keskin bir gllk duygusuna sahip
olduu kukuludur. nsann tabiat stndeki hkimiyetinin olaanst artn insan zerinde
hkimiyet tesis etme gayretinin izlemesi, yani, tabiata kar zafer kazanmakla elde edilen
gcn insan kleletinme amal olarak devreye sokulmas bu yzden kuvvetle muhtemeldir.
Bylesi bir gelimeyle, ilk olarak, ge neolitik adan antik nehir-vadi medeniyetlerinin
totaliterizmine geite karlalmaktadr. Daha nce de iaret ettiimiz gibi, yakn-douda,
neolitik ada, sanayi devrimine benzer bir ey yaand. Bunu izleyen medeniyet dneminde,
temel ura, insanlar zorbalkla ve byyle terbiye etmek oldu.
Modern zamanlarn bilimsel ve endstriyel devrimi, tabiat zerinde hkimiyet kurmada ikinci
dev adm temsil etmektedir; burada da, insann tabiat zerindeki hkimiyetinin muazzam
lde artmasn, insana boyun edirme ve insan tabiatn tabiatn durumuna indirgeme
korkun eilimi izlemektedir. Kleletirmenin byk bir gayretle tabiat terbiye iin
kullanld

durumlarda

bile,

insan,

gsterilen

gayretin

toplu

boyun

edirmeyi

merulatrmak iin sergilenen bir taktikten ibaret olduu izlenimine kaplyor. Bu yzden,
bilim ve teknolojide elde ettii olaanst baarlara ramen, yirminci yzyl, gelecekte,
muhtemelen, temelde insanlar hkimiyet altna alma ve ynlendirmeyle itigal etmi bir
yzyl olarak anlacaktr. Milliyetilik, sosyalizm, komnizm, faizm, militarizm, kartelleme,
sendikalama, propaganda ve reklam, insanlar ynlendirme ve insan tabiatnn ele avuca
smazln giderme insafsz drtsnn deiik cepheleridir. Burada da, atmosfer, zorlama
ve byyle ykldr.
V
nsan ile tabiat arasnda ilk bariz ayrm yapm olmalar, antik branlerin esizliklerinin
nemli gstergelerinden biridir. Tm antik medeniyetlerde, tabiatta meydana gelen eylerle
beer meselelerin seyri arasnda kkl bir ilikinin var olduuna inanlyordu. By, insan
tabiat ile tabiat arasnda bir benzerliin var olduu inanc zerine kuruluydu. nsan ile dier
canllar arasnda yakn bir ilikinin veya akrabaln var olduunu ilk olarak branler reddetti.
Onlarn gnleri, gneleri, yldzlar, gkleri, yerleri, denizleri, nehirleri, bitkileri ve hayvanlar
o tarihten itibaren hi bir defa gizemli glerin ve insann kaderine hkmeden kiilerin
koltuu olmadlar. braniler, hem tabiat hem de insan yaratm olan, fakat insan kendi
suretinde yaratm olan bir ve yegane Tanrnn hemcinsleri olan bir yaratcnn el emei bir
toplumdan oluuyorlard. branilerden beri, evrenin anlaml piyesini kozmik fonomenler deil
de tarih olutura gelmitir.
Dier canllar iin geerli olan, en uygun zelliklere sahip olann hayatta kalabilecei kuralna
insann meydan okuyabileceini ve boa karabileceini ilk ortaya koyanlar da yine antik
branler oldu. Zayfln unsurlarn gcn tm vasflarnn kudretli ikameleri hline getiren

216 Yazlar
bir ruh kimyasn faaliyete soktular. Banazl, uzak umudu ve snrsz kendini adamay icat
ettiler; bu ikamelerle donatlm gszler sadece hayatta kalmay baarmakla kalmayp sk
sk glleri akna da evirdiler.
nsan tabiatnn gayritabilii, genelde, gl insanlardan ok zayf insanlarda en arpc
ekilde tezahr etmitir. Gller, bir kural olarak, daha basit, daha dolaysz ve daha
kavranlr, dier bir deyile, daha doaldrlar. Tabiattan yakay kurtarma srecinde ilk
admlar atanlarn zayflar olmas bunun bir gstergesidir. Gller tarafndan ormandan
karlm olan zayflar, ilk olarak dik yrmeyi denediler, bir ruh younluu ierisinde ilk
kelimeleri telffuz ettiler, bir silh ve alet olarak kullanmak iin sopaya ilk onlar sarldlar.
Zayflarn,

yoksun

olduklar

eylerin

ikamelerini

gelitirme

hususundaki

fevkalde

yetenekleri, onlarn, teknolojinin evriminde barol oynadklarn dnmemize neden

oluyor.
nsan, en beer hasletleri bir k yolu bulamad zaman sergiliyor. nsann elde ettii
muazzam baarlar, nadiren nnn kendiliinden almasyla gereklemi, daha ok da,
ok arzulad bir hedefe insann ulamasn engelleyen almaz grnml bir engelin
oluturduu ruhsal younlama sonucu ortaya kmlardr. Kudretli kelimeler ve tahrip
gcne sahip ikameler byle domu, ruhun yeri ve g iine alacak lde genilemesi ve
sonsuz bir aray ierisine girii bu sayede gereklemitir.
nsann esiz servenine balamasn insann uyumsuzluu bu gezegene frlatlm bir
yabanc olmas salad iin, beer mcadelenin n safnda ounlukla uyumsuzlarn ve
yabanclarn yer almasnda ve bilinmeyeni ilk zmeye alanlar olmalarnda bir anormallik
yoktur.

Bir

savunmaszlk

durumundan

kurtulma

drts,

ounlukla,

insan

geri

ekilmekten ok ileri atlmaya sevk eder. Dahas, bu durum, uyumsuzlarn kendilerini

deitirmek suretiyle uyumlu hle gelmeleri kuraln, kendini dnyaya deil de dnyay
kendine uydurma kural hline getiren beer rnein benzersizliiyle de uyum iindedir.
nsanlar reforma, yenilie, aratrmaya ve atlma sevk eden ey sahip olduklar bu zelliktir.
Yeni topraklarda yerleim hususunda, ekonomide, siyasette, kltrel alanlarda ve yeni
tarzlarn gelitirilmesinde nclk edenlerin uyumsuzlar olmas bu zellikten dolaydr.
n kesilmi insanlarn kaybolup gitmek yerine yeni olann yap talarn oluturmalar ve
kendilerini imdiye uydurmay baaramayanlarn gelecei ekillendiren kiiler hline
gelmeleri insan trnn esiz zaferidir. Nietzsche ve D. H. Lawrance gibi kiiler, zayflarn
bozulmaya ve rmeye yol aabileceklerini dnrken hata ediyorlar. nsan trnn

esizliini salayan ey zayflarn oynadklar zel roldr. Zayflarn insanolunun

kaderini belirlemede oynad baat rol, doal yetenekleri ve hayat itepileri bozma
ynnde deil, insann tabiattan yakasn syrp daha sonra ona hkim olmasn salayan
sapmann balang noktas olma mahlukatn dzenini bozma deil, yeni bir dzen
oluturma ynndedir.
Zayflarda asalet yoktur. Onlarn iman, cretkrlk ve kendini feda etme gibi yce davranlar
su gtrr nedenlere dayaldr. Zayflar, ktlkten deil, zayflktan nefret ederler; onlarn
kendilerine kar duyduklar nefret, zayfla duyduklar nefretin bir gstergesidir. Zayflarn
tm tutkulu araylar, bir dereceye kadar, istenmeyen bir benlikten kamak, onu gizlemek
veya bulanklatrmak iin birer can attr. Bu can atlar garaz, kskanlk, kendini aldatma
ve bir dizi aalk itepinin eseridir. Buna ramen ounlukla muazzam baarlarn elde
edilmesini salarlar. Sradan ilerde baarsz olan insanlarn imknsz olana ulama eilimi

Yazlar 217
sergilediklerini grrz. Muhteem planlar gerekletirmeye heves eder ve daha stn
insanlar zor durumda brakacak ileri ifa hususunda benzersiz bir sebatkrllk ve
grlmemi bir hareketlilik sergilerler. Mmkn olan halletme hususunda baarszla
uramann insanlar imknsz yapmaya yneltmesi bir paradoks gibi gzkebilir, fakat
zayflarn kafa yapsna aina olan kii, bu cretkrca davrann bir kolaya ka olduunu
bilir: Zayflarn bu kadar heveskr bir ekilde muazzam teebbslerde bulunmas,
baarszlktan sorumlu olmamak iindir. Zira, mmkn olan elde etme hususundaki
baarszlmzn sorumluluu sadece bize aitken, imknsz olan elde etmede baarsz
kaldmzda baarszl teebbsn byklne atfederek kendimizi temize karrz.

Yeteneksizler ve uyumsuzlar, tm alanlardaki yenilikleri tevik ve kucaklama hususunda da

yksek lde bir maceraperestlik sergilerler. Kkl toplumsal reformlar destekleyenler, i
hayatnda ve sanayide yeni atlmlar gerekletirenler, lleri terbiye etmeye kalkanlar
veya edebiyat, sanat, mzik gibi alanlarda yeni ifade tarzlar bulmaya alanlar
genellikle baarl insanlar deildir. Baarl insanlar genellikle olduklar yerde kalr ve
nasl yaplacan bildikleri eyi daha ok ve daha iyi yapmaya devam ederler. Yeni olana
atl, ounlukla, savunmasz konumdan bir ka ve yeteneksizlii gizlemek iin bir
manevradr. Bir nc rol stlenmek, kiinin, kendisini, yeteneksizliin ve beceriksizliin
kabul edilebilir ve hatta kanlmaz olduu bir konuma sokmas demektir. nk,
deneyim ve teknik bilgi yeni olann stesinden gelmede fazla etkili deildir ve btnyle
yeni olann kt biimli ve irkin olmas beklenir.
Kukulu saiklerle etkileyici baarlar arasndaki uyumsuzlua iaret etmek insanl yermek
deil vmektir. Zira, insan yaratclnn dikkat ekici zellii, nemsiz ve sradan itepileri
muazzam sonulara dntrme yeteneidir. Simyacnn metalleri altna dntrme
dncesi tabiata aykr olduu hlde insan tabiatnn gereklikleriyle uyum iindedir. nsan
ruhunda, iyi ile kt, asil ile baya, yce ile gln, gzel ile irkin, muteber ile deersiz
arasnda ak hlinde bir denge mevcuttur. Bir baarnn nitelii ile saikin mahiyeti arasnda
yakn bir iliki aramak, insann esizliinin en arpc zelliini gzden karmaya neden
olur. nsann bykl, nemsiz skntlar ve hazlarla, sradan fizyolojik ihtiya ve alklarla
muazzam sonular elde edebilmesindedir. Kk bir skntya kaplmsam, diye yazmtr
Keats, bu sknt, be dakika iinde Sofoklese uygun bir tema hline gelir. Yaratc birey iin
tm tecrbeler tohum gibidirler. Tm olaylar, yeni fikirlere ve olaylara eit uzaklktadr.
Yaratc bireyin an insanlii ise, kendini, temelde nemsiz ve sradan olan muazzam
sonulara dntrme yeteneiyle da vurur.
VI
nsann esizliini oluturan zelliklerin ayn zamanda yaratc enerjilerin ortaya kmasn
salayan ana etkenler de olmalar nemlidir. Daha nce grdmz gibi, insan esiz
servenine ynelten ey tamamlanmam eksik bir hayvanoluu idi. nsan sadece mtehasss
organlardan ve evreye doal uyumdan yoksun olmakla kalmyor, ayn zamanda, igdler
asndan yetersiz, byme ve olgunlama hususunda da kabiliyetsiz bulunuyordu.
Mtehasss organlardan yoksun olu, insan, aletler ve silhlar icat etmeye yneltmi,
igdsel otomatizmden yoksunluksa insann yapacaklarn lp bimeye gemesine yol
amtr. Hayvanlar, alglamann ardndan neredeyse kimyasal bir hz ve kesinlikle, hemen
harekete geerler. nsanlar ise bir tereddt ve muhakeme faslasndan sonra harekete
geerler. Bu fasla, yaratc sreci ekillendiren imajlarn, fikirlerin, hayallerin, arzularn,

218 Yazlar
gerilimlerin, isteklerin ve sezgilerin fideliidir. Nihayet, genliin karakteristik zelliklerini
yetikinlik ana tamak, insan, son derece verimli igrler ve aydnlanmalar salayan
ebed bir neelilikle donatr.
Tamamlanmamlk zelliini en ok sergileyecek kii zerk bireydir. Yerde ve gkte var olan
hibir ey, bir bana kalm birey kadar youn ve mzmin bir ekilde eksiklik sergilemez.
Birbirine kenetlenmi bir grupla tam olarak btnlemi bir bireyde, beer esizlik, hatr
saylr lde bulanklar. Bakalaryla btnlemilik, tamamlanmaya, istikrarl bir hl
almaya ve etkisizlemeye yol aar. Birbiriyle kenetlenmi bir topluluk, gayribeer tabiat
hatrlatan bir uysallk, bir nceden kestirilebilirlik ve bir otomatizm sergilemeye balar.
Dolaysyla, bana buyruk bireyin ortaya k, beer esizlii elde etmede son derece
belirleyici bir adm ifade etmektedir. Bununla birlikte, yle grnyor ki, yava bir toplumsal
gelime ve olgunlama srecinin bir neticesi olmaktan ok bir ykm ve bir felket sonucu
atlmtr bu adm. lk birey, hayatta kalmaya alan bir yalnz, bir avare, toplum dna
atlm bir serseri, bir kaak idi. Bireysellik, balangta candan arzulanan bir ey deil, bir
felket olarak yaanyor, toplum dna atlmakla bireyselleiyordu. Tarihteki tm yaratc
evrelerin ncesinde toplumsal yaplarda bir zayflama veya kme gereklemi ve yaratc
eyleme ilk kalkanlar birey hline gelen insanlar olmutur. Kaaklar, yeni olan her eyin
doumunda bulunmu gzkyorlar. lk zgr insanlar, ehirlerin ve medeniyetlerin ilk
kuruculardr. lk maceraperestler ve kaifler olan bu insanlar, srail, Yunanistan, Roma ve
Amerika kkenliydiler.
Birbirine kenetlenmi bir gruptan koparlmak, etkilerinden tam anlamyla kurtulunmas
mmkn olmayan bir operasyondur. Bir bana olan birey, mzmin bir ekilde eksik ve
dengesiz bir varlk olarak kalr. Onun yaratc uralar ve tutkulu araylar, temelde,
tamamlan ve denge iin kr krne atllardan ibarettir. Edebiyatta, sanatta, mzikte,
bilimde ve teknolojide byk olan tm eyleri, kendilerini gerekletirmek ve deerlerini
kantlamak iin can atan bireyler ortaya karmtr. Birey, kendini gerekletirmeyi ve kendi
gayretleriyle varln merulatrmay baaramad takdirde, bir toplumu temelinden sarsan
alkantlarn ve gerilimlerin kayna hline de gelebilir. z itibariyle bireysel varolmann
yknden kurtulma abalar olan bu alkantlar, ounlukla, mutlak g tarafndan ynetilen
totaliter topluluklarn zuhuruna yol aarlar.
Beeri esizliin yknden bezmi olan bireyin omuzlarndaki yk deitirmesi ve nihayet
drmesi tuhaftr. Zira, geriye dner dnmez, kendisini, bayraklar dalgalandrarak, davullar
dverek sonsuz bir boyun eie ve kesinlie yeniden alarn kayalnda bir krnt ve
yekpare bir btnn isimsiz bir paras olmaya uygun adm gitmekte olan kalabalk bir
ordunun iinde bulur.
Bununla birlikte, bu tutkulu ricatn ounlukla ileriye atl iin bir n hazrlk eklinde
tezahr etmesi ise insan tabiatnn dsel niteliinin bir parasdr. Modern batda, birey ile
birey kart eilimler arasnda srekli bir sava hli var olagelmitir. Yirminci yzyln ar
milliyeti

ve

sosyalist

kollektivizminin

ondokuzuncu

yzyln

bireyciliine

nisbeti,

Jakobenizmin Aydnlanma ana ve Reform hareketinin Rnesansa nisbeti gibidir. Buna

ramen, batnn becerikli bireyi, bugne kadar bir ekilde kendini ne srmeyi ve ste
kmay her seferinde baarmtr. Birey kart hareketlerin aa kard okunluu kendi
yaratc kabiliyetlerini harekete geiren bir saike ve kendini gerekletirmesine ve
gelitirmesine yardmc bir unsura dntrmeyi bilmitir. Son drt yzyl ierisinde her

Yazlar 219
birey kart hareketin ardndan edebiyat ve sanatta bir bireysel yaratclk patlamasnn
yaanmas ve bireysel maceraperestlik ve giriimcilikte bir trman gzlenmesi bunun bir
gstergesidir. ada birey kart hareketler tarafndan sergilenen emsali grlmemi
insafszln, insan, bireyin bu badireyi de atlatabileceinden kuku duymaya sevk ettii
dorudur. Sahip olduklar korkun bask ve denetim aralaryla ada kitle hareketinin batl
bireyleri nihayet kollektif boyun eie icbar edip edemeyeceklerini insan merak ediyor.
nsan tabiatna bilimsel yaklam, beer meselelerde kelimelerin oynad hayat rol kadar
akna eviren ey yoktur. Tepkileri genellikle anlamsz olanbir kelimenin oluturduu etki
veya imaj tarafndan balatlan, kontrol edilen, hzlandrlan veya yavalatlan bir fizyokimyev kompleksi kim inceleyebilir?
Tabiata ynelik gerekletirilen bycln tabiat kelimeler yoluyla kontrol altna alma
teebbsnn

tabiatn

insan

tabiatndan

farksz

olduu,

beer

meselelerde

etkisi

kantlanm yntemlerin gayri-beer tabiata uygulandnda da eit derecede etkili olaca

varsaymna dayal olmas ilgintir. Bylesi bir varsaymn, insan tabiatn tabiatn bir
cephesinden ibaret gren bilimsel yaklamla ayn ey olduunu ve hi de daha gln
olmadn syleyebiliriz.
Kelimelerin, dalar yerinden oynatamasalar da kalabalklar harekete geirebilme gcne
sahip olduklarn biliyoruz. nsanlar, bir kelime urunda savamaya ve lmeye, baka eyler
iin hazr olduklarndan daha ok hazrdrlar. Kelimeler, dnceyi ekillendirir, duyguyu
harekete geirir ve eyleme yol aarlar; ldrr ve diriltir, hasta eder ve iyiletirirler. Sz
adamlar rahipler, peygamberler, entellekteller tarih ierisinde asker liderlerden, devlet
adamlarndan ve i adamlarndan daha belirleyici bir rol oynamtr.
Kelimeler ve by, zellikle de mevcut yaam biimlerinin zlmekte olduu ve insann
bilinmeyenle

boumak

zorunda

kald

bunalm

zamanlarnda

belirleyicidir.

Byle

zamanlarda normal saikler etkilerini yitirirler. nsan, sradan ve nemsiz eyler iin
bilinmeyene atlmaz. Bilinmeyene atlmas iin ise efsanev ve emsalsiz bir eye ulama
arzusuyla ruhunun gerilmesi gerekir. Bylesi bir giriime kalkabilmesi ve ilk mtereddit
admlarda metanetini koruyabilmesi iin bynn ve nefes kesici peri masallarnn yardmna
ihtiya vardr. Modern bilim ve teknoloji bile balangta olgular ve bilgi peinde arbal bir
aray zellii arz etmiyordu. Burada da ncl yapanlar bycler simyagerler,
astronomlar, hayalciler oldu. lk kimyaclar alelade asitleri ve tuzlar deil, madenleri

altna evirecek olan tlsml ta ve hayat iksirini aryorlard. lk astronomlar ve kaifleri

de mitler ve peri masallar harekete geirmiti. Kolomb, sadece altnn ve efsanev
imparatorluklarn deil, fakat ayn zamanda Aden Cennetinin de peindeydi. Orinocoyu
grdnde onun Adenin drt nehrinden biri olduuna emindi. spanyaya, Cennet
buralarda bir yerde yargsna varmasna neden olan almetler, iaretler ve matematiksel
hesaplamalara yer veren bir mektup gndermitir.
Gerekten de, tarihteki kritik dnemleri, bu dnemlerde kelimelerin ve bynn oynad
roln bilincinde olmadan anlayabileceimiz kukuludur. Bu, bir yandan bilimsel itiyak ve
mkemmel bir pratik duygu tarafndan, dier yandan ise ovenizmin, rkln, faizmin ve
komnizmin kara bys tarafndan hkimiyet altna alnm bir yzyl olan iinde
yaadmz yzyl iin zellikle dorudur. Neolitik adan yirminci yzyla bir sray
zellii arz eden milyonlarca iftinin hzla kentli sanayi iilerine dntrlmesi, gelmek

220 Yazlar
zere olan bir mill, rk veya toplumsal mutluluk devrine dair mitler ve gz boyamalar
olmadan gerekletirilemezdi.
nsanln mukadderatnn belirleyici bir dnm noktasna gelmi bulunduuna dair yaygn
bir his mevcuttur. Bu duygu, ksmen bir nkleer soykrm tehdidinden, ksmen de, komnist
glerle

uzun

sre

mcadele

ettikten

sonra

kanlmaz

olarak

onlara

benzeyerek

totaliterleme eilimi gstereceimiz ve urunda savatmz umudumuzu kendi kendimize

katledeceimiz korkusundan domaktadr. Herhlde daha tehlikeli olan ey ise, gelecein iz
srcleri ve ekillendiricileri olarak zayflarn rollerinin ellerinden alnacan gsteren
iaretlerdir. Bilim ve teknolojide gerekleen ve insann tabiat zerindeki hkimiyetini
muazzam lde artran devrim, ayn zamanda, ortalama bireyin nemini de muazzam
lde azaltmtr. Otomasyon ve atom enerjisi sayesinde, yakn gelecekte, grece kk bir
insan topluluunun, kitlelerin yardm olmakszn bir lkenin tm ihtiyalarn karlayabilir
ve savunmasn salayabilir hle gelmesi mmkndr. nsann kaderi, artk, sper insanlarn
istihdam

edildikleri

son

derece

karmak

ve

pahal

laboratuvarlar

tarafndan

ekillendirilmektedir ve yeni dnyada toplum dna itilmiler ve uyumsuzlar iin yer yoktur.
Zayflar, tarihin mayas ve insanolunun gelimesini salayan ana etken olmak yerine, bir
atk rn olarak muhtemelen bir kenara atlacaktr. nsan, ekillendirici etkenler olarak
zayflarn

bertaraf

edilmelerinin

tarihin

sonunu

getireceinden

tarihin

hayvanbilime

dnmesine yol aacandan korkmakta hakldr.

Bununla birlikte, mevcut bunalmn bizde oluturduu bkknlk ve meyusluun grmz
bulandryor ve gelecei kestirme yeteneimizi etkiliyor olmas da olasdr. Zira, biz, zayflar
karanla atacak gleri sayp dkerken bile, dnyann her yerinde, duraksamamz,
meraklanmamz ve umutlanmamz gerektiren eyler olup bitmektedir. Tam da u sralarda,
dnyev nimetler, bilgi ve beceri asndan tahayyl edilemeyecek lde yoksul olan geri
lkeler yzyllardr sren bir uykudan uyanmakta ve en arkadakinin en ne gemesi
unutulmaz piyesini canlandrmak iin sahnedeki yerlerini almaktalar. Son derece nemli
olduu kukusuz olan bu temsilin anlamn tam olarak kavradmz takdimde, temsilde rol
alanlarn kabalklar, kibirleri, hasmane tavrlar, vahilikleri ve lgnlklar bizi rahatsz
etmeyecektir. En yrekten beklentimiz, bu temsilin son temsil olmamasdr.
nsan tabiatnn gayri tabiliini kavramadan dnyann geri kalm lkelerinde olup bitmekte
olan eyleri anlamlandrmak zordur. Geri bir lkenin, ciddi ve pratik bir mesele olan
modernleme ura iin bir tmarhane temsiline ihtiya duymasnn nedeni nedir? Burada,
kukusuz, beer meselelerde sk sk karlalan amalar ve aralar arasndaki fantastik
tezadn bir rneiyle kar karyayz. Zayflarn, yollarnn zerindeki engellerin

zerinden atlamalarn veya bu engelleri ortadan kaldrmalarn salayacak enerjilerin

aa kmas iin byl szlere, mitlere ve gz boyamalara ihtiyac vardr. Geri lkelerin
eitimsiz ve donanmsz kitleleri, kiisel kar ve mantksal ikna yoluyla glerini zorlamaya
sevk edilemezler. Onlar adm adm renmeye ve gelimeye yneltmek de mmkn deildir.
Zira, renim, onlar iin yetersizliklerinin bir dier kantdr; tedric bir gelime ise gnmz
bataklnda batmamak iin rpnp durmak anlamna gelecektir. Onlar, ileriye dnk sradan
bir adm atmak deil, baya durumdaki imdiden grkemli bir gelecee mucizev bir sray
yapmak istiyorlar. Dier insanlarn dn ulam olduklar yere ulaabilmek iin, kendilerinin
nde

kotuklarna

ve

insanln

geri

kalan

ksmna

yol

gsterdiklerine

kendilerini

inandrmalar gerekir. Pratik bir i olan modernleme, kutsal bir davaya hizmet eden son

Yazlar 221
derece nemli bir teebbs grnm kazanmaldr. Kudretli kelimeler, inananlarla

birliktelik ve gsterili meydan okuyu; teknik eitim, yeterli donanm, ihtiyac

karlayacak yiyecek ve mesken kadar nemlidir. Geri kalm kitleler, tarihin dik yokuunu
trmanabilmek iin, kendilerini, insanln ncleri, tek ve yegne gerein temsilcileri ve
insann kaderini ekillendirecek seilmi varlklar olarak grmek zorundadrlar. Geri
kalmlarn ileri atacaklar admlar, fatihlerin attklar admlara benzemek zorundadr.
Sh: 101-116

TAKLTLK VE BANAZLIK
Gnmzde, geri kalm bir lkenin modernletirilmesi hl byk lde bir batllatrma
Bat Avrupa ve Amerikaya zg uygulamalarn, yntemlerin ve tavrlarn aktarm srecidir.
Bu, hzl modernlemenin her eyden ok bir taklit sreci olduu anlamna gelir ki, taklidin
yapsnda hzl modernlemeyi bylesine sarsc ve allak bullak edici bir eyin var olup
olmadn merak etmek iin geerli bir neden var demektir.
Umulann aksine, ileri olann geri olan taklit etmesi, tersinin gerekletirilmesinden daha
kolaydr. Geri ve zayf olan, taklidi bir boyun ei ve kendi yetersizliinin bir kant olarak
grr. Kafalarn ve kalplerini dnyann kendilerine retecei tm eylere ak hle
getirebilmek iin, tadklar aalk duygusundan kendilerini kurtarmalar, kahramanlklarn
sergilemeleri gerekir. Tarih ierisinde kar taraftan gnll olarak bir eyler renmeye
yeltenenler ounlukla yenilen deil yenen taraf olmutur. De Tocqueville yle der: Geri

olanlar bilgi elde etmek iin lkelerini terkederler, fakat bilgi ayaklarna geldiinde onu
geri teperler. Geri bir lkenin, ksmen zayflarn, hzla ve kolayca taklit iin iddetle bir
gllk ve stnlk kuruntusuna ihtiya duymalarndan kaynaklanan bir acelecilikle
modernlemeye kalkmas durumunda duygularmz rencide eden tuhaf kabaday pozlarna
brnmeleri, kaslmalar, kurumlan, arszlklar ve meydan okumalar bundan dolaydr.
Sovyet Rusya'nn kendi gayretleriyle geri lke olmaktan kurtulmay baarm bir rnek lke
tekil etmesi, komnizmin modernlemeye can atan geri lkelerdeki tartma kabul etmez
cazibesinin ancak ksm bir nedeni olabilir. Daha belirleyici olan ey, komnistlerin geri bir
toplumu sava alannda zafer kazanmaya hazrlama hususundaki kantlanm yeteneidir.
Komnist bir rejimin, ynlar uzun sreli almaya raz etme yeteneinin olup olmad
pheliyse de, geri bir topluluu etkili bir orduya dntrp banazca savamaya hazr hle
nasl getireceini iyi bildiine phe yoktur. batl demokrasiler, ne kadar urarlarsa
urasnlar, geri ve aa oluunu gl bir ekilde hisseden bir toplulukta gurur, coku ve
bir fedakarlk ruhu oluturamazlar. Hristiyanlk ve demokrasi, zayflar fatihlere dntrme
aletleri olarak ortaya kmadklar iin Asya ve Afrikada kk salamadlar.* batnn kolayca
kabul grm dier iki hediyesini oluturan milliyetilik ve sanayileme, byle bir amaca
hizmet edebilir. Ruhlar kurtarmak iin ine gelen Cizvitlerden in imparatorunun top
dkmelerini isteyip onlar ar top ustalar yapm olmas hatrlamaya deer bir olgudur.
*

Bu tr bir vasta olarak gelen slmn hem Asya hem de Afrikadaki yayl olaand bir hzla

gerekleti. slm, bugn bile Afrikann kalbinde yeni mhtediler kazanmaya devam ediyor. nsan, slm
teblicilerinin

dini

davetlerini

teknik

donanmla

ikmal

etmeleri

slmlatrmay

sanayileme

ile

birletirmeleri durumunda slmn yaylnn tekrar olaand bir hz kazanabileceini dnmekten

kendini alamyor.

222 Yazlar
Bir taklit sreci olarak grld takdirde, geri bir lkenin batllatrlmasnn batya kar
bylesine iddetli bir husumet dourmas anlalr bir hl almaktadr. Bize benzemeye alan
insanlarn bizi kanlmaz olarak sevmeleri beklenemez. Taklidin oluturduu aalk
duygusu, ierlemeye yol aar. Taklitiler, taklit ettikleri modelin stesinden gelmeyi onu
amay, geride brakmay ve daha da iyisi btnyle ortadan kaldrmay arzularlar. En son
zikrettiimiz ey tarih ierisinde bazen ilk tercih edilen olmutur: Taklitiler ie modeli tahrip
etmekle balam, daha sonra taklit etmeye koyulmulardr. Yenilgiye uram veya lm bir
modeli taklit etmenin ok daha kolay olaca aktr.
Taklitilerin taklit ettikleri modelle itenlikle zdelemeleri durumunda, taklidin fazla
ierlemeye yol amamas tabi ki umulan bir eydir. Mevcut batllama dalgasnda, uyan
hlindeki lkelerin taklit etmekte olduklar batyla kendilerini zdeletirmelerini engelleyen
bu kadar ok faktrn bir arada bulunmas yaadmz dnemin byk bir talihsizliidir.
Koloniciliin canl hatras, rklar arasnda deri rengi farkll, tarih tecrbe fark, yaam
standartlar arasndaki muazzam uurum, geri lkelerdeki eitim grm aznln,
kendilerinin doutan haklar olan ynlendirme, planlama ve denetleme haklarn ellerinden
alacak demokrasi ve serbest teebbsten korkmalartm bunlar, batya kar pheci ve
hasmane bir tutumun domasn birlikte salyorlar.
Daha az belirgin olan ey ise, taklit eyleminin gerekte taklit etmekte olduumuz eyin
kart olmaya almak demek olduunu hissettiimizde, taklidin nndeki engellerin en aza
inecei gereidir. Bir din veya medeniyetin yabanc bir lkeye en kolay yoldan aktarm, bir
itiraz ve bir meydan okuma olarak ortaya kan sapkn bir kolu vastasyla gerekleir. Sapkn
hareketler, sk sk, fikirlerin, tutumlarn ve yaam tarzlarnn aktarlmasnda ara vazifesi
grmtr.
Hindistan, Uzakdouyu reddettii sapkn bir hareket (Budizm) vastasyla, Yahudilik, dnyay
reddetmi olduu sapkn bir hareket (Hristiyanlk) yoluyla etkilemitir. Hristiyanln bizzat
kendisi, Roma mparatorluunun resmi dini olduktan sonra, Greko-Romen dnyann zn
temelde kendi sapkn kollar vastasyla d dnyaya yaymtr. Nasturler Sm, Yakubler
Msrl, Donatistlerse Berber idiler. Komnizmin de batnn kazanmlarnn batl olmayan
lkelere aktarmnda bir ara

olmas

mmkn gzkyorsa, bunun ksm nedeni,

komnizmin, batnn reddettii bir batl sapknlk, zellikle de kapitalist bir sapknlk
olmasdr.
Komnizmi bir kapitalist sapknlk olarak isimlendirdiim iin, sapkn hareketlerin doasn
ve ortaya kn ksaca gzden geirmek herhalde yersiz dmeyecektir. Bir sapkn

hareket, ancak gcnn doruunda olan bir sistemden doar. k srecindeki bir
sistemin bir sapkn hareket dourmas ve bu hareket tarafndan yerinden edilmesi pek
mmkn deildir. Hristiyanlk ortaya ktnda, Yahudiliin sava ruhu doruktayd ve
Hristiyanlk, Yahudiliin birka sapkn kolundan biriydi. Byme sreci ierisinde ve daha
sonralar batda asker hkimiyeti ele geirdiinde, Hristiyanln bizzat kendisinden de bir
ok sapkn kol tredi. Din cokunun yksek olduu bir dnem, sadece azizlerin ve ehitlerin
oalmas iin deil, hiziplerin ve sapkn kollarn zuhuru iin de en elverili dnemdir.
Duraan bir ortodoksluun veya tam bir kaytszln var olduu yerde tutkulu sapknlklarn
ve farkllamalarn ortaya kma ihtimali son derece dktr. Bylesine zorlu bir sapknlk
retmesi, kapitalizmin gcnn bir iaretidir. Komnizmi Toynbeenin ve dierlerinin

Yazlar 223
yaptklar gibi Hristiyan bir sapknlk olarak deerlendirmek, Hristiyanln mevcut hlini
grmezden gelmek ve komnizmin gerek mahiyetini skalamak demektir.
Sylediim gibi, bir sapknlk, cokunluun ve taknln bir yan rndr. Bir sapkn
hareket, abart, ar uygulama ve ifrata meyletme yoluyla ana gvdeden ayrlr. yle
grnyor ki, bir eyi aksine dntrme hususunda abartdan daha emin bir yol yoktur.
Profesr

Joseph

Klausner, sann,

Yahudilii

haddinden

fazla

ifa

etmek

suretiyle

havarilerinin Yahudilii Yahudilik olmaktan karmalarna neden olduunu sylemektedir;

komnizm de, ar uygulama yoluyla kapitalizmi kapitalizm olmayan hline getirmitir.
Kapitalizmin bir baar ortaya koymasndan beri, kapitalistler mutlak kudret hayaline
kapldlar. Bu, devlet iindeki bir irketten ok bir irket devletten mutlak bir hareket
serbestisi elde etme hayaliydi. Baz kapitalistler, anayurtlarndaki rflerin ve geleneklerin
snrlamalarna maruz olmadklar uzak kolonilerde bu. hayali gerekletirmeye altlar.
Fakat, anayurtta en vahi kapitalist hayali gerekletirmeyi sadece komnizm baarr.
Yekvcut bir irket komnist partisi bir lkenin tamamn mlkiyetine geirir. Sadece her
toprak parasn, her binay, evi vesaireyi mal edinmekle kalmaz, her erkek, kadn ve
ocuun ruhlar ve bedenleri zerinde mutlak bir hkimiyet de kurar. Bu sperkapitalist
irketin amac, tutsak edilmi topluluu usta tamircilere dntrmek, ruhlarna ise, gnein
douundan batna kadar almay kabullenip hayatta olduklar iin

ve kendilerini

smrenlerin verdikleri nimetler iin kran duyacak bir biim vermektir. Bylesi bir irket
devletin tm gezegeni elinde tutan bir holding olmay arzulamas son derece doaldr.
Stalinist soysuzluktan btnyle uzak bir komnist rejim bile, kapitalizmi ifrata gtrmek
iin gerekletirilen bir giriim olarak grlebilir. Kapitalist bir sistemde, i sahibinin yanl
gdlemesi, iinin dikball ve tketicinin ayran gnlll retim srecini sekteye
uratabilir. Bu faktrlerin zararl etkilerini gidermek iin muazzam bir enerji ve servet
harcamak gerekir. Komnizm ise, bir dokunula, kapitalizmi iverenin, iinin ve tketicinin
bana buyrukluundan kurtarr. retimi, hibir taraftan mdahaleye tahamml olmayan bir
ilh hline getirir.
Nihayet, komnizm, kapitalizmi kapitalistlerden ayrmaya can atmas asndan da dier
sapknlklarn yapsyla uyum hlindedir. Hristiyan sapknlk Yahudilii Yahudilerden,
Protestan

sapknlk

ise

Katoliklii

Katolik

hiyerariden

ayrmtr.

Kronstadt
Ayaklanmasndaki sava ln hatrlayacak olursak, komnist sapknln mstakbel
slogann da imdiden syleyebiliriz: Komnistisiz komnizm.
Hzl modernlemenin esasnda bir taklit sreci olduunun farkna var, sadece geri kalm
lkelerdeki kargaay anlamamza deil, bu lkelerin mevcut edinimlerinin kalc olup
olmadn kestirmemize de yardmc olacaktr. Azgelimi lkelerdeki toplumsal ve siyas
koullarn makine ann balarndaki Avrupa ve Amerikadaki koullardan btnyle farkl
olduklarn grdmzde ise, doal olarak, batl kazanmalarn bu lkelere aktarmnn
mmkn olup olmadn merak edeceiz. Bununla birlikte, gzlemlemekte olduumuz eyin
mutabk kalnm bir taklit eylemi olduunu dndmz takdirde manzara btnyle
deimektedir. Bir eyin ortaya kmasna zemin hazrlayan koullarn taklit iin de elverili
olmalar bir zorunluluk deildir. Orijinal treyi, bireyin rahat hareket etmesine, kendi
igdlerine gre davranmasna ve kendi bana riske girmesine izin veren gevek bir
toplumsal dzeni gerektirir. Hzl taklidi kolaylatran eyler ise toplumsal ballk, sistemlilik
ve ortak harekettir. Toplumla btnlemi bireyler, ayr bir benlie sahip deildirler. Akllar,

224 Yazlar
tpk ocuklarda olduu gibi, d etkilerin saldrsna kar savunmaszdr. Buradaki paradoks,
hzl modernlemenin ilkel bir toplumsal yapy gerektirmesinde yatmaktadr. Bu yzden, geri
lkelerdeki toplu davran eiliminin baty yakalama yarnda bir engel olmaktan ok
batllamay salayc yardmc bir unsur olmas daha muhtemeldir.
Sh: 21-26

YEHOVA VE MAKNA AI
Bir keresinde, gen ve yetkin bir siyaset bilimi profesrnn, gazlarn yaylm kanununun
dncenin yaylmna uygulanmas durumunda neler olacana dair speklasyonuna kulak
vermitim. Sz konusu profsr, bu fikri zorlama bir fikir olarak grd hlde kafa yormaya
deer buluyordu.
Dinlerken, Galileo ve Kepler olsayd bu fikri hi de tuhaf bulmazlard diye geti iimden.
nk Galileo da Kepler de tm kinat planlayp dzenlemi olan bir Tanrya stat bir
matematiki ve teknisyen olan bir Tanrya can gnlden inanyorlard. Matematik, Tanrnn
tarzyd; gerek yldzlarn hareketi, kularn uuu, gazlarn yaylm, gerekse fikirlerin
yaylm hepsi de Tanrnn damgasn tayordu.
Modern bilimin doumunu gerekletiren insanlar harekete geiren ve onlara klavuzluk
eden eyin zel bir Tanr olduu modern kulaklara garip gelir. Szn ettiimiz insanlar,
gerekletirdikleri her keifte Tanryla temas hlinde olduklarn hissederlerdi. Tabiatn
matematiksel yasalarn bulmak iin gsterdikleri gayret bir dereceye kadar din bir arayn
ifadesiydi. Tabiat, Tanrnn kitab, matematiksel iaretler ise Onun alfabesiydi.
Galileo, tabiat kitabnn harflerinin bizim harflerimizden farkl olduunu syler: Bu harfler,
genlerden, drtgenlerden, dairelerden, konilerden, piramitlerden ve dier matematiksel
figrlerden oluur. Kepler, gkcisimlerinin hareketlerine hkmeden yasalar aramak
suretiyle Tanrnn kitabn zmeye almakta olduundan o kadar emindi ki, sonralar,
kinatn mellifi olan Tanrnn ilk okuyucusu iin altbin yl beklemek zorunda kaldn
bbrlenerek syleyebildi. Leonardo da Vinci, kadavralar terihe bir duay kaleme almak iin
ara vermiti: Keke insann grnn tasvir ederken bile insann mahiyetini ve itiyatlarn
ifa edebilmem Yaratcy memnun edecek olsayd. Anatomiye ilgi duymasna bir sanat
olarak yapt iin neden olmas mmknse de, Leonardo, giderek, daha ok bir bilimadam
ve bir teknisyen merakyla hareket etmeye balamtr. Canl yaratklar stat bir teknisyenin
ekillendirdii fevkalde makinalard. Leonardo da, nasl ina edildiklerini ve nasl
altklarn kefetmek iin bu canllar terih ediyordu. Bu canllar gzlemlemek ve onlarla
megul olmak suretiyle insann kendisi de makinalar imal eden bir varlk hline gelebilirdi.
Zamanla grme ve iitme yeteneine sahip bir mekanizma, uan bir makina vs. yapma
imknna kavuabilirdi. Makinalar imal etmek ikinci bir yarat, insann maddeye irade ve
dnce flemesi olurdu.
Bir stat matematiki ve sanatkr olarak Tanr kavram, onyedinci ve onsekizinci yzyllarda
bilimin yeniden canlan ile renimin yeniden canlan arasndaki arpc fark muhtemelen
aklayabilir. renimin yeniden canlanna antikitenin fikirleri ve rnekleri tam anlamyla
hkim olduu hlde, bilimin yeniden canlan, Yunan bilimsel yaznndan yararlanmasna
karn, bandan itibaren belirgin bir bamszlk arz etmitir. Gzlerinin nne serilmi olan

Yazlar 225
ifresi zlmemi Tanr metninin tam bilincinde olan yeni bilimadamlan, enerjilerini antik
metinleri erh ve taklide yneltmekten saknmtr. Bu durumda, Tanrya samimi bir ekilde
inann, entellektel bamszln ortaya knda etkili olduu aktr.
Tabi ki modern bilim ve teknoloji belli bir Tanr kavram olmadan da ayn gelimeyi
salayabilirdi diye dnlebilir. Fakat, insan, bu ilintinin ehemmiyeti zerine speklasyonda
bulunmaktan kendini alamyor. Bilim ve teknolojinin hkimiyeti altnda bulunan bir
medeniyet yaratabilmek iin batnn deta bir bilimci ve teknisyen olarak Tanr kavramna
ulamas gerekiyordu. Sk sk sylenmesine karn, insann Tanrsn kendi suretinde
yaratt btnyle doru olmasa gerektir. nsan, Onu, daha ok zlemlerinin ve hayallerinin
sureti ierisinde olmak istedii eyin suretinde yaratr. Tanr imalinin, bir toplumun
emellerini gerekletirme srecinin bir paras olmas mmkndr: Toplum, nce emellerini
belli bir Tanr kavram iinde bir btn hline getirir, daha sonra da bu Tanry taklit eder.
Emsali grlmemii yapmaya kalkmak iin gerekli olan kendine gveni oluturmann en
etkili yolu, yeni olan gereklie kavutururken retiyor olmaktan ok taklit ediyor
olduumuz kurmacasna yaslanmaktr. Gkle megul oluumuzun, emsalsiz olana emsaller
bulma gayretimizin bir paras olmas mmkndr.
Bildiimiz kadaryla, tm yaratclk glerine ve becerilerine ramen dier medeniyetlerin bir
makina a gelitirememi olmalarnn nedenlerinden biri, bu medeniyetlerin, kolayca her
eye kadir bir mhendise dntrebilecekleri bir Tanrdan yoksun olulardr. Kudretli
Yehova, makina amzn bugn bile elde etmeyi arzulad olaanst baarlar zamann
balangcndan beri sergileyip durmuyor mu? Yehova, denize kaplarn kapatp yle demiti:
Buraya kadar geldin ama daha teye izin yok; marur dalgalarn burada kalacaklar. Sahrada
su havuzlar yapp l bir baheye evirmiti. Yldzlan saym ve onlara isimleriyle
seslenmiti. Bulutlara hkmediyor ve nehirlere nereye akacaklarn sylyordu. Avucunun
iiyle sular lm, karyla semalar kat kat etmi, tozu belli bir l ierisinde brakm ve
dalar terazide tartmtr.
Ortaan ardndan, Avrupada meydana gelen dnm, bir dereceye kadar, say taklitten
Tanry taklide geiti de ayn zamanda. Yeni bilimadamlar, dnyay yaratp dzene koyan
Tanrya kendilerini yakn hissediyorlard. Ona kar hayet duygusu iinde olmalarna
ramen, kendilerini deta Onun okulu gibi de hissediyorlard. Tanr nn dncelerini
dnyor ve bilerek ya da bilmeyerek Onun gibi olmay arzuluyorlard.
Tanry taklidin, modern batnn douuyla ortaya kan ve onu dier medeniyetlerden ayran
enerji boalmasnn etkenlerinden biri olduu phesizdir. Sadece yeni bilimadamlar deil,
sanatlar, kifler, mucitler, tacirler ve i adamlar da, insanlar diledikleri her eyi
yapabilirler diyen Albertiyle ayn gr paylayorlard. Kolomb, II mondo e poco! diye
haykrdnda umutsuzluk deil zafer l atyordu. Muazzam keif ve baarlar, Tanrnn

neminin azalmas demeye geliyordu. nk taklitte rekabet gizlidir; taklit ettiimiz modeli
amay ve alt etmeyi arzularz. Eyaya giderek daha ok hkmeder hle gelen bat, Tanrya
yetimekte olduunu, Tanrnn evrenini terbiye ederek insan yapm bir dnyaya boyun eer
hle getirmekte olduunu hisediyordu. Bat, semaya sava aan tufan neslini hatrlyor ve
unu hissediyordu: Yapmay hayal ettikleri hibir ey onlardan esirgenmeyecek.

Sh: 67-70

226 Yazlar

Kaynak: Deiim Sancs, Eric HOFFER, trc: hsan DURDU, ay kitaplar, Mays
2003, stanbul

Yazlar 227

SUYU ARAYAN TOPRAK- Mehmet FARA

GAPIN MMARI ATATRK
Asur Kral Nemrudtan yzlerce yl sonra-Harranla Frat evlendirme plann bir vali ele ald.
Gnmzde GAP gibi devasa projenin akl babas olduunu iddia eden politikaclar ve devlet
yneticilerinin aksine bu vali almalarn sessizce yrtt. O, Fratla Harran kavuturma
dnn Cumhuriyet tarihindeki ilk mimar oldu. Urfada 1924-1928 yllar arasnda valilik
yapan Fuat Baturay, dnd tand ve blgenin kaderini deitirebilecek bir projeye henz
kurulmu cumhuriyetin ilk yllarnda el atmak istedi. Baturay, Urfa Valiliinin 1927 ylnda
yaymlad Salnamede (yllk) bu konuda yapt almay u satrlarla aktard:
Harran Ovasn ska (sulama) iin Frat Nehrinden kanal atrmak zere tetkikat
yaptrlmtr...
Bu satrlar GAPn mimar kim? sorusuna aklk getirirken, Yukar Mezopotamyay yeniden
tarih ve uygarlk sahnesine karmak isteme abasnn bir valiye ait olduunu da kantlad.
lke sularndan yararlanma abalar ise Vali Fuat Baturayn bu aratrmasndan sonra
1930lu yllarda hareket kazand. Cumhuriyetin kuruluunun 10. Ylnda, deiim abalar
srasnda zellikle elektrik enerjisi gereksinimi ortaya knca, lkenin boa akan su
servetinden enerji elde edilmesi dnld.
Sular rasyonel ekilde deerlendirme karar alan Byk Atatrkn emri ile 1936da Elektrik
Etd daresi kuruldu.
Eski Kocaeli milletvekillerinden Yrd. Do. Dr. A. Sreyya Souolu, Atatrkn bu dnemdeki
bir giriimini 13 Haziran 2000de Urfa DS 15. Blge Mdrlnde yapt konumada yle
aktard:
Milli Mcadelenin devam olan ekonomimizin GAP, M. Kemal Atatrkn hayali ve
arzusunun tahakkuku, Trkiyemizin ebediyete akp giden refah zaferi olacaktr. 1937
ylnda Dinyeper Nehrinde Ruslarn yapmakta olduu baraj almalarnda bulunun
iki Rus mhendisinin Ankarada misafir olarak bulunduunu istihbar eden Atatrk,
Sovyet Rusya Bykkelisi ile iki mhendisi ankayaya davet ederek baraj almalar
hakknda bilgi almtr. Daha sonra bavekile dnerek, (ocuk, biz de Urfann oraya
bir medeniyet gl yapalm) demitir. Bugnk eserin fikir ve isim babas olan
peygamberlerden sonra gelen en byk ve zel yaradl Atatrkn byle bir
isteinin yaanmasndan hem mutlu hem de heyecanlym...
Benzer bir yky, Kltr Bakanlnn Urfa adl kitabnda Prof. Dr. Kenan Mortan yle
anlatr:
Sorun Atatrkn (Muasr medeniyet seviyesine ulama) konusudur. Trkiye buna
nasl ulaacaktr. Ortaya kan envantere gre 1 milyon kilowata varmayan elektriin
yan sra 100 bin ton demirelik, 400 bin ton imento, 100 bin ton eker
retilmektedir. Elektrik potansiyeli ise 2 milyar kw/saattir.
Suyu deerlendirme rgleri kurulunca gndeme keif konusu gelmitir. Karar yine
Atatrkndr. Anlatlan anya gre, Sovyet sefiri Atatrk ziyaretinde, Dinyeper
Nehri zerindeki gelimeleri anlatm. Nehrin yaratt byk gl ballandra

228 Yazlar
ballandra anlatm. Olay sessizce dinleyen Atatrk, Celal Bayara, Senden elektrik
istiyorum talimatn vermitir. Frat Nehri zerinde keif yapma bu talimatla
balamtr. Keban bu karardan domutur. Bu kararla, Trkiye suya bakmay
brakarak (bu nehirden ne kadar su akyor, burada ne yaplabilir) sorusunda
younlamaya balamtr. Elektriin potansiyeli bu kararla ortaya kmtr. Yaplan i
rasattr.
9. Cumhurbakan Sleyman Demirel de GAPn asl babasnn Atatrk olduunu eitli
dnemlerde dile getirdi. 10 Ocak 1995teki bir konumasnda da unlar syledi:

Aslnda GAP dediimiz olay, byk Atatrkn ada uygarlk seviyesine ulamak
iin gsterdii hedefe varma kavgamzn paralarndan biridir.
Atatrkn emriyle kurulan Elektrik Etd daresi, 1938de Keban Boaznda etdlere balad,
Frat Nehrinin her adan tetkiki ve sonularnn tespiti iin rasat istasyonlar kuruldu.
Ancak Atatrkn lmnden sonra devletin abalarn artrdn sylemek g. Urfal air M.
Hulisi Klaslan henz, leylein mr laklak, bizimki ise cek cek.. Ferhat da delecek,
Urfaya su gelecek iirini yazmamt. Ama susuzluun en byk ilesini eken Urfallar
seslerini ykseltmeye balamlard.
Sh:77-79

YAHUDLER GER GELD!..

Urfann eski belediye bakanlarndan Cemil Hackamilolu da Fratn Harrana aktlmas iin
abalayanlardan. Vali Fuat Baturayn giriimini gzard ederek GAPa akl babal yaptn
ne sren Hackamilolu,

Urfann Kurtuluu ve GAP adl kitabnda Frat Harrana

aktmak iin ilk giriimini anlatmadan nce 1930larda Urfadaki Yahudi topluluuyla
kavgasna yer verir.
Frat Harrana aktmak iin aba harcayan Hackamilolu, 1947de Yahudilerle alveri
yapmamalar iin esnaf ayaklandrr. Yahudiler arasndaki bir cinayetin Trkler zerine
yklmak istendiine sinirlendiini anlatan Hackamilolu olay yle anlatr:
Yahudiler beni Vali Kamuran ukrua ikayet ettiler. Vali beni ard, (eleba esnaflara
emir vermisin Yahudi vatandalarla kimse alveri etmiyor) dedi. Evet etmiyorlar dedim.
Vali dedi ki, (Alveri derhal balamaldr. Aksi halde ben adam kuruna dizerim.) Yanma
yaklat (Sen Urfa kahramannn) olusun, Yahudilerin arkasnda Amerika, ngiltere var,
Ruslar ve Franszlar var, senden rica ediyorum) dedi. Ben de esnafn bilecei i dedim. Valinin
yanndan ayrldm. Esnaflar yine alveri yapmadlar. Yahudiler Diyarbakrda mfettii
umumi Avni Doana mracaat ettiler. Doan Urfaya geldi. Yahudiler toplanp ona ikayet
ettiler beni. Beni tutukladlar.
Hacikamilolu o gnlerde Yahudilerin ikayeti zerine tutuklanm, mahkemede yarglanm
ve ancak 3. celsede yakasn adaletten kurtarabilmi. O gnn sonrasn kitabnda yle
yazar:
Neticede Yahudiler memleketi terk ettiler. Bir tek Yahudi Urfada kalmad.
Yahudilerin ticaretine Trkler hkim oldular...
Olay ileride kaderin bir cilvesi olarak anlatlacakt. Hacikamilolu, bu olaydan 53 yl sonra

Yazlar 229
srail Babakan Ehud Barakn Harran Ovasndaki sulama projelerine talip olduunu grseydi
acaba ne yapard? Fratn Harrana aktlmas iin verdii abalara lanet mi ederdi. Onun
Urfadan kovdurduu Yahudiler, onun da abalaryla oluan GAP nedeniyle yarm asr sonra
Urfada at koturmaya balamlard.
srail Dilerine bal bir tarm kuruluu olan HASHAVdan bir heyet 28 Mart 2000de GAPta
incelemelerde bulunmak iin anlurfaya geldi. Haim Divon bakanlndaki heyet, Atatrk
Barajn gezdi, DS 16. Blge Mdrlnde brifing ald. srail heyeti daha sonra Harran
Ovasnda sulamaya alan alanlar inceledi. 30 Mart gn kentten ayrlan srailliler gitmeden
nce Hacikamilolunun 53 yl nce Yahudilerle alverii yasaklad Urfa esnafndan isot
(ac Urfa biberi), Mrra (ac kahve) takm ve eitli hediyelik eyalar ald. Urfa esnaf, 53 yl
nceki Hacikamilolu gibi dnmyordu. Nitekim GAP turizmi nedeniyle her ay kente gelen
binlerce yerli ve yabanc turist onlarn ekmek kaps olmutu.
Yahudi heyetinin bu giriiminin ardndan 31 Mart 2000 gn DS 15. Blge Mdr Erdoan
Bac, Atatrk Barajndan alnacak suyla, Yaslca beldesi yaknlarndaki tneller araclyla
sulamaya

alacak

olan

Yaylak

ve

anlurfa-Bozova

pompaj

sulamas

1.2.3.

ksm

inaatlarnn, Trk, srail ve spanyol firmalarndan oluturulan konsorsiyum tarafndan

gerekletirileceini
yamurlama

aklad.

sistemlerinin

Bac,

kurulacan

srail
ve

firmalarnca,
drenaj

yap-ilet-devret

ilerinin

modeliyle

gerekletirilecei

Yaylak

Ovasnda, 20 bin 12 hektarlk alann sulamaya alacan belirti. srail Sanayi ve Ticaret
Bakanl ksa sre sonra, GAP kapsamndaki sraile verilmesi ngrlen yaklak 7 milyon

Trkiye, bu projeler iin

30 irketin bavurmas zerine, irketlerin seimini srailin yapmasn istemiti.
ekilen kura sonucu Atrom, Merhav, Solel Boneh ve Tahal irketleri belirlendi.
dolarlk 6 sulama projesini stlenmeye aday irketleri belirledi.

GAPn nclerinden Cemil Hackamilolunun 53 yl nce Urfadan gitmelerine neden olduu

Yahudilerin torunlar biraz da onun sayesinde Harranda ekmek peindeydi...
20 Eyll 2000 tarihinde Urfada TBTAK tarafndan dzenlenen bir sempozyumda konuan
Prof. Dr. Neet Klner, srail Tarmsal Aratrma Organizasyonundan (ARO) bilim
adamlarnn katlmyla, Urfada, tarmsal aratrmalarda Trk-srail ibirliinin olanaklaryla
ilgili bir panel dzenleneceini aklad.
Grld gibi GAP bir taraftan da srailliler GAPyordu.
Alarko Holding Ynetim Kurulu Bakan zeyir Garih 21 Temmuz 2000 gn Ankarada
dzenledii bir tantm toplantsnda, GAP Blgesinde, tarmsal potansiyeli artrmak amacyla
4.5 milyon dolarlk yatrm yaparak GAPOPARK adnda bir TEKNOKENT kuracaklarn aklad.
Projeyle hem blge insann hem de ekonominin gelitirilmesini planladklarn anlatan Garih,
proje ile birlikte Gneydouda 10 ylda 4.5 milyar dolarlk yatrm yaplabileceini, bir ok
yabanc firmann da blgede yatrm sz verdiini syledi. Biz iftlik kurup retim
yapmayacaz. Bilgi verip retimi alma garantisi salayacaz diyen Garih, bir endiesini de
u szlerle dile getirdi:
Yre halkndan ve kamuoyundan gl bir muhalefet olursa projeden vazgeeriz.
Garihin endiesi yersizdi. nk eriat basn dnda, isizliin diz boyu olduu blgeye
kimse ne sraillilerin ne de Garihin yreye yatrm yapmasna kar deildi. Hem 53 yl nce
Yahudileri kentten kovan onlarn ticaretine engel olan Cemil Hackamilolu da artk

230 Yazlar
muhalefet edemezdi.
Garih Biz iftlik kurmayacaz diyordu ama, blgede iftlik kuran bakalar vard. Hem de
bu iftlii srailli mhendisler oluturuyordu. Her ivisinde onlarn ekici vard. 11 Ekim 2000
gn hizmete alan bu iftlik Ko ve Atatrk Barajnn yapmn gerekletiren Ata naat
firmasnca ortaklaa kuruldu. Proje iin Harranda 2 bin 500 dnm arazi kiraland. Ko
Holding Tketim Grubu Bakan Cengiz Solakolu, Salt blgede arazi alyorlar eletirilerini
yersiz karmak iin kiralama yoluna gittiklerini aklad. ki dev kurulu iftlikte bin 200 ba
inekten ylda 9 milyon litre st almay, 5 bin danadan 3 bin ton et retmeyi planladlar. 17
milyon dolarlk bu iftlik projesine gre ilk be yl iinde anlamal iftlik modeli ile yerel
sr saysnn 12 bine karlmas, yre iftisine 5 milyon dolarlk ek gelir salanmas
hedeflendi. Bir rnek tesis olan iftlik, Harran reticisinin bilinlenmesi iin bilgi, teknoloji ve
eitim merkezi olarak da dnld. Vehbi Koun idealini gerekletirdiklerini anlatan
Cengiz Solakolu, Bu bereketli topraklar iin gelitirilecek benzer projeler hi kukusuz
tarma dayal sanayimizi Avrupa birinci liginde hak ettii yere tayacaktr. Mezopotamyadan
beri

varolan

corafyadaki

hayvancln

yeniden

ileri

lke

standartlarnda

olmasn

salayacaktr diye konutu.

1958de kente ilk kez geldiinde, akrep korkusuyla banda bir nbeti olduu halde geceyi
bir Urfa evinin damnda geiren Rahmi Ko ise tesisleri hizmete sokarken, Bu tesis baka
gruplara da rnek olacak diyordu.
Yahudileri Urfadan kovduunu vnerek anlatan Urfann ilgin simas Cemil Hackamilolu,
75 yandayken 1986da yazd kitabnda Frat Harrana aktmak iin verdii kavgay da
anlatr. Hackamilolu bunu yapmadan nce blgenin tarihiyle ilgili daarcndakileri aktarr:
Dnyann en verimli arazisine malikiz.
Tahminen 5 bin sene evvel Frat ve Diclede rmcek a gibi su kanallarnn Mezopotamya
arazisinde mevcut olup, bu arazinin sulandn, 70 milyon insan rahatlkla beslediini tarih
kitaplar yazmaktadr. Mezopotamya ktas Diyarbakrdan Basra Krfezine kadar Dicle ile
Frat nehirleri arasndaki arazidir. Harran Ovas da bu arazinin parasdr. Halen kazlarda su
yollar grlmektedir. Dnyann zahire ambar diye hret bulan Harran Ovas bugn
anlurfa halkn beslemekten acizdir. Harran Ovas Frat Nehri ile sulanrsa, ekilecek pamuk,
pirin, eker pancar, susam, soya fasulyesi ile her eit sebze, meyve aalar, buday, arpa
haslatlar bir ok fabrikann kurulmasn, 9-10 milyon insann anlurfaya gelmesini,
anlurfann Trkiyede deil, dnyada sayl bir ehir olmasn, Trkiyede isiz kimsenin
kalmamasn, Trkiyenin Amerikaya ve ecnebilere , Avrupaya avu amamasn salar. Hal
byle iken hkmetimiz bu ii ihmal etmitir. Demokrat Parti zamannda birka defa
bakanlar Urfaya geldiler. steklerimizi sordular. Bir defasnda Ziraat Bakan geldi.
Memleketimizin derdini sordu. Konumak isteyenleri sralad. lk srada olduumdan ben
konutum. (Frat Nehrinden Harran Ovasna su verilmesini istedim. Bakaca hi bir ey
istemiyoruz) dedim. Bakan konuacaklara baka bir ey istemez misiniz diye sordu.
Urfallarda birlik ne gezer. Hep bardlar... Kimi bez, kimi eker fabrikasnn kurulmasn
istedi. Bakan dedi ki, bu istekleriniz Hackamilolunun isteklerinin iersindedir. Ama siz
kabul etmiyorsunuz. Peki eker fabrikasn kuralm, eker pancar nerede, bez fabrikasn
kuralm pamuk nerede... Pancar olmazsa eker, pamuk olmazsa bez fabrikas kurulamaz...
Cemil Hackamilolu Fratn Harrana aktlmas iin ikinci giriimini de yle anlatr:

Yazlar 231
1944 senelerinde ticaret odasnda yeydim. Birka arkadala valiye gittik. Harrann
Frattan sulanmas ile vaktiyle 40 milyon insann rahat yaadn syledim. Vali, (ne
40 milyonu, 70 milyon adam rahat beslenmitir, teklifinize ok memnun oldum) dedi.
Vali o zaman Cumhurbakan smet nnye yazd. Gelen cevapta, Birecikten geen
Frat Nehrinin Harran Ovas seviyesinden 200 metre aada olduu, istein imkansz
olduu bildirildi.

BAYARIN AKLI YATTI

Cemil Hacikamilolu, 1957 ylnda Demokrat Partiden belediye bakan seildi. O dnemde
kentin elektrii jeneratrlerden karlanyordu. Ancak jeneratrlerin yetersiz kalmas zerine
harekete getiini anlatan Hacikamilolu, anlarnda, Adanada elektrik artk barajdan
karland iin kullanlmayan 1600 beygir gcndeki dizel motorlu jenaratrleri 1 milyon
700 bin liraya satn alarak Urfaya getirdiini, ancak bu paray bulmak iin de Ankaraya
gitmek zorunda kaldn belirtiyor. Hacikamilolu, Ankarada Frat Harrana aktmak iin
giriimlerini srdrdn anlatr:
Cumhurbakan Celal Bayarn yanma gittim. Beni kabul etti. Bir uta oturmak istedim,(yok
orada uzakta oturma byle yanma yakn otur, memleketin isteklerini dinleyelim)dedi. Bunu
frsat bilerek Harran Ovasnn vaktiyle Frat ve Dicle nehirlerinden istifade ettiini, halen
kazlarda su kanallarna rastlandn, Frattan su alnacak olursa 910 milyon insann Urfada
barnacan, Trkiyede isiz kalmayacan etraflca anlattm.( Bu i aklma yatt. Yaver gel
dedi, Harran Ovasnn sulanmas iin not et etd yaptralm) dedi. te o zaman Celal Bayar
etd yaptrd, mmkn, uygun grld. Celal Bayar tarafndan balatlan Harran Ovasnn
sulama ii halen devam etmektedir.

DEMREL GAPA KARI IKTI!..

Hackamilolunun anlarnda, barajlar kral olarak lanse edilen ve GAP GAPtrmamak iin
tm siyasi rakipleriyle 40 yl mcadele eden Sleyman Demirelle Harran Ovasnn Frat
Nehriyle sulanmas iin bir grmesi de yer alr:
Daha evvel o zaman su ileri umum mdr (DS Genel Mdr) Sleyman Demirele
syledim; Bu erefi sen kazan... Demirel (imkanmz yoktur) dedi. Dere dolu altn akyor.
Ecnebi irketlerine bir pay verseniz olmaz m... Demirel. (istekli kmaz) dedi. Petrol iin bu
kadar masraf ediyorlar, bu i iin hay hay yaparlar dedim kabul etmedi. Ama Celal Bayar
aklma yatt dedi...
Demirel bu grmeyi anmsar m bilinmez ama, o dnemdeki ilgisizliinin nedenine kant
olabilecek bir konumay 14 Temuz 1986de TMMOBun dzenledii GAP konumasnda
yapt: Planlama safhasnda fizibilite meselesini syledim. Fizibilitede tek tek mnferit
tesisler iin fizibilite yaplabilecei gibi, bir kaynan tmn kavrayan, kapsayan fizibilite
yaplr. Yaplmas lazmdr. ok maksatl projeler dnemine 1950li yllarda girdik. nk
araya harp girdi. Harp girince kimsenin bu eit ileri dnecek vakti yoktu. Harp
sonrasnda ise dnyada bir kalknma harekat balad. Bu dnem nehir havzalarnn
amenajan dnemidir....

232 Yazlar
Turgut zal hayran olan Cemil Hackamilolunun Frat Harrana aktmak iin verdii
abann altnda biraz da kendi topraklarnn kurakl vardr. 27 Austos 1988 tarihli Hrriyet
gazetesi, stanbul Maltepede rportaj yapt Hackamilolu ile ilgili u saptamay yapar:
...75lik delikanl topraklarn ocuklarna datm... 2000 dnm ise kendine brakm!...
te Demokrat Partili bir toprak aasnn su kavgas.

FKRET OTYAMIN ILII!...

1950T yllar, isizlik ve ekonomik skntlar iinde bocalayan, bir tek fabrikann olmad,
ekonomisinin kk esnaf tarafndan ynlendirildii Urfada skntlar artrd... Bu yllar Urfa
erafndan insanlarn stanbula g ettii yllar. Toplumun rgtszl yznden kentte
sanayi tesisleri kurulamazken. Susuzluk yznden binlerce dnm arazisi olan aalar bile
ekmee muhta kalr. Umutlar yamur dualarna balanr.
Urfallar, ileyemedikleri topraklarn kurakln barna terk edip stanbula g ederken,
kent stanbuldan gelen bir konukla tanyordu. Bu konuk sonraki yllarda Harrann
yalnzln tm Trkiyeye duyuracak olan gazeteci yazar Fikret Otyamdan bakas deildi.
Sleyman Demirelle birlikte kadim dostu Fikret Otyamn da gazetecilikte parlad yllardr
1950ler.. Otyam, Urfaya ilk gezisini 1953 ylnn temmuz aynda yapar. Urfa kk bir
ehirdir, susuzluk gene sorun... shal alm ban gitmitir.. nsanlarn umudu Balklgldeki
su... Onunla ifa aryorlar. Otyam, belediye salk memuruna sormu, ocuk doum ve lm
izelgesini. 1952de 427 doum olmu. 466 ocuk ise lm. yle aktarm durumu:
Bu ilin rakamlar. Ya kylerin?.. Urfa, Urfa olal ocuk doktoru grmedi uzman olarak.
Bu satr Urfann her eyini anlatyor. Otyam asl hedefi Harrana uzanr sonra. Temmuzun
yakc scanda, 1953 senesinde Harran:
Yollarda topraksz adamlar var. Sa, sakal birbirine karm. Yank yzl, yank bahtl
insanlar. Bitkin, isteksiz, yorgun, belki dermanlarn tarlalarna brakmlar...
...Yaamasz, soluk... Terkedilmi gibi. Otomobilin tekerlerine koan kpek bile yok. Yer
yarlm gitmiler dibine....
Fikret Otyam Harranla ilgili gzlemlerini aktard ,Harran, Hoyrat Mayn ve Irp (1960),
Gide Gide Doudan Gezi notlar(1960) gibi kitaplarnda blgeyi anlatrken objektifine hep
ayn grnt yansr:
Kuraklk, atlam topraklar ve kurtlu su...
Otyam anlatmtr en iyi Harran... Yaayarak, konuarak, atlam topraklarda yryerek
anlamtr Harrann dramn. Susuzluktan dudaklar atlamtr ama endiesi de vardr:
...susuzluktan yandm...Dayanrm deyip su almalarna engel olmutum. Yiitlik var serde!...
Hasta olursun sonra demilerdi, iemezsin o sular. Nah byle kurtlar var, amur gibidir
sular, iemezsin... Eee neye yarar bunun tadn almadktan sonra?...Yrekten duymak gerek,
palavra yok... Suyunu ime , ekmeini yeme...Yok arkada tadn bilmek gerek...
Tadn bilmek gerekti... ileyi, kurakl, susuzluu anlamak iin. yle yapt.
1953 ylnn Temmuz aynda henz GAPn esamesinin okunmad bir dnemde konuk oldu
bir Harran evine. Dili dama kurumu vaziyette kerpi evin toprak zeminine oturdu.

Yazlar 233
Yaamnda ilk kez grd insanlar... Onun gibi giyinmeyen, onun gibi konumayan.
Bambaka bir kltrn yalnz insanlar. Tabi ki su ister:
...Sonra bir su istedim. Tercme ettiler. Bir telatr ald ortal... Anlamamazlktan geldim.
Biraz sonra eski bir bardak iinde koyu bir sv getirdiler...
Sh:77-87

***
Mezopotamyann en verimli topraklar, zellikle 1270lerdeki son Mool saldrlaryla birlikte
kurakla terkedilmiti. Yzlerce yl sren mcadeleye ramen blgeyi yeniden tarm merkezi
yapma abalar sonu vermemiti..
1920lerde balayan Fratla Harran kavuturma d 80 yl sonra tamamen olmasa da
nemli lde yaama gemiti... En azndan blgede tarmsal patlamay yaatacak olan
Frat, Harrana kavuabilmiti...Toprak arad suyu bulmutu... Urfa tnellerinin yalnzca biri,
10 yl akn gecikmeyle de olsa Fratn sularn Harrana aktmay baarabiliyordu... Blgede
2000 bin hektar akn toprak sulanmaya balamt. 20 yldr lke ekonomisini kemiren dev
projenin nemli ayaklar harekete gemiti. Urfa ve evresinde GAPn ayak sesleri artk iyice
duyuluyordu.
Frat Harrana aktmak iin ilk talimat veren Byk nder Mustafa Kemal Atatrk, yine bu
konuda ilk incelemeyi yaptran 1927nin Urfa Valisi Fuat Baturay, Harran ve Frat'n birlemesi
iin 50 yl mcadele eden bir avu insan ile tm Urfa halknn beklentisi gete olsa, gecikmeli
de olsa gerekleiyordu. Trk insannn istei, Trk iisi, mhendisi, mteahidinin abas,
Trk devletini ynetenlerin kararll, cumhuriyet tarihinin en byk projesi olan GAPn
meyvelerinin alnmasna yolayordu...
Bugn Harran ve dier ovalarn kuruyan topraklar artk atlamyorsa, verimli ovalarda
yzyllar sonra yeniden bereket fkryorsa, blgede artk hayvanlar l andran topraklarda
susuzluktan lmyorsa bunun tek nedeni GAP ve onun grkemli niteleridir...
GAP phesiz yalnzca Urfa deildir... Yalnzca Atatrk Baraj ya da Urfa tnelleri de
deildir... GAP yalnzca Harran ve Frat da deildir... GAP Frat ve Dicle nehirleri zerinde 22
baraj ve 19 hidroelektrik santrali ile sulama ebekeleri ve yan nitelerden oluuyor.
Ancak tm projenin uygulama alan olan blgede en ok Harran alamtr, en ok Frat
comutur... En ok Urfal, Harranl susuzlua kurakla isyan etmitir... En ok bu blge
insannn elleri yamur dualar iin gkyzne ykselirken bir l da bir sitemi de
haykrmtr... En ok bu topraklarda bebeler kurtlu su ierken lm, en ok bu blgede da
ceylanlar susuzluktan telef olmutur.
GAP bu nedenle Urfalnn kurtulu kavgasnn da addr. Bu nedenle GAPa smsk
sarlmtr... yiliiyle ktlyle, yanlyla dorusuyla, faydasyla zararyla GAPa bu
nedenle umudunu balamtr...
GAPn fotorafnn en grnen yerinde bu nedenle Urfa ve Harran vardr.
GAP devam etmektedir. Tarm, sanayi, salk, eitim, altyap, ve sosyal sektrleriyle
yaplanmaktadr. Toprakla birlikte su da insan da ynlendirilmektedir. Entegre bir Projenin
gbeinde topyekun bir kalknma seferberlii hzla srmektedir.

234 Yazlar
Blgede tarih batan yazlmaktadr... Blgeyi susuzlua, kurakla ve yoklua srkleyen
tarih tekzip edilmektedir. nsann yokettiini yine insan byk bir azimle ve gle geri
getirmektedir... Yzlerce yldr suyunu arayan toprak canlanmaya balamtr... Harran
insandan aldn insana vermektedir...
Ve insanlar, zellikle de Harrandaki insanlar GAPn getirdii deiiklie ayak uydurmaya
balamtr. Balgat ky muhtar brahim Ylmaz son model pikabnda tur atarken
rastlamtk birka yl nce.. Pamuunu artk GAP suyuyla retiyor. Olduka neeli. imdi
a atladk diyor. 13 ocuklu, iki hanml olan Ylmaz, GAPn ncesi ve sonrasn ok ksa
cmlelerle zetliyor:
nceleri ekip biemidi.... Bereket versin art faydaliniyi...
Tarihi bn- Cubairin 700 yl akn bir sre nce, Bal kayma yok oldudiye tanmlad
Harranda her eyin tersine dndn anlatyor bu cmleler. Toprak arad suya kavumu,
Harrann bal kayma geri gelmiti. Harran glgelik elbisesini yeniden giyinmiti.
GAP kim GAPt
GAPta ve onun uygulama merkezlerinin en nemlisinde, GAPn nimetlerinden en ok
yararlanan ehirde, GAPtan en ok etkilenen beldede gerekler yalnz bunlar deildi... Baka
gerekler de GAP'n nimetlerini kimlerin kucana ittiini irdeleyen sorularla doluydu...
Kim yiyordu, kimler yiyecekti Harrann 700 yl akn nce kaybettii bal kayma...

Devletin 32 milyar dolar harcayaca GAP kim GAPyordu?...

Dahas GAP kim GAPapacakt... Kimler acaba. Sorularn yant GAPn yksnde geen
isimlerde gizli:

-Asur Kral Nemrut: Frat Harrana aktmak iin 10 bin kle altrmt... almalarn ilk
gnnde ldrld ne srlmt.

-Emevi hkmdarlarndan II. Mervan: M.S. 732 de blgede sulama iin kanallar atrm,
Harrana can vermek istemiti. Mezopotamyadaki dirili kavgasnda onun da ad vard.

-Vali Fuat Baturay: 1927de GAPn ilk sondajn yapmt. Hazrlanan ylla, Harran
Ovasn ska(sulama) iin Frat Nehrinden kanal atrmak zere tetkikat yapld diye
yazmt. GAP gremedi.

-Byk nder Mustafa Kemal Atatrk: 1937de Rusya bykelisinin anlatmlarndan

etkilenerek, Celal Bayara, Bir medeniyet gl yapalm diye talimat vermiti. Onun verdii
talimatla GAP oluturuldu. GAPn en byk nitesi onun adyla anlyor.

-Celal Bayar: GAPa olumlu yaklat. Atatrkten enerji retimi iin ilk talimat o almt. ok
uzun yaamasna ramen GAPn sonularn gremedi.

-Cemil Hackamilolu: 1947de esnaf Yahudi tccarlara kar kkrtt iin yarglanmt.
GAPn nitelerini grd. Sulu tarma almas iin ok urat Harran Ovasnda srailliler
sulama projesi stlenmiti. Bu da onun iin kaderin bir cilvesiydi.

-Mustafa Bozcan: Fratla Harrann birletirilmesi kavgasn halkn yreine enjekte etmiti.
Urfa halk ona bir trl inanmad. Sefalet iinde, GAP gremeden ld.

Yazlar 235

-Fikret Otyam: Harrann dramn, Fratn gizemini 1950li yllarda lke kamuoyuna o
duyurmutu. Harranlnn dert orta, gz dili, kula olmutu. lenin en yalnz dneminde
insanlarn sorunlarn dinlemi, objektifini onlara yneltmiti. GAPn nemli nitelerinin
alna katld. Harrann dramn yazarken Sleyman Demireli tand, GAPtaki arpklklar
yznden de Demirele kst... Sert eletirilerini esirgemiyor. Ad Harrandaki ktphanenin
duvarnda lmszleti.

-Mehmet alayan: Frat Harrana aktmak iin dernek kurdu. O zaman da esnaft. imdi
emlakilik yapyor. ok mutlu...

Mustafa Dili: Urfann kaderinin deitirilmesi iin ok abalad. Souk diye lakap bile
taktlar ona. Fratn Harrana aktn gremedi. Yoksulluk iinde yaad, yoksulluk iinde
ld.

-Naci pek: Frat Harrana aktma mcadelesinde Frat adl gazetesini batrmt.. O zaman
gazetecilik yapyordu, halen yerel gazeteler de ke yazlar yazyor. Son yazlarndan birinde
Urfa valisine sordu: Harranda yabanclar arazi mi alyor?.. Halen Kitabevi iletiyor.

-Yaar zgrd: Urfa tnellerinin gecikeceini 197*7de bilmiti. Bu su 1984te akarsa

Adalet partisinin gnahlarn da ykar demiti. Yazdklar doru kt. Frat Harrana 11 yl
gecikmeyle akt. Ama o gremedi.

-Turgut Ozal: Bazen mteahite kzsa da GAP iin uramt. Atatrk Barajm hizmete
amak Sleyman Demirelle birlikte ona ksmet olmutu. Fratn Harrana aktlmasn
gremedi. GAP iin 10 yl boyunca Demirelle kavga etmiti.

-Sleyman Demirel: 40 yllk siyasi yaamnda kurakl, suzuzluu zellikle Harrann

feryadn iyi kulland. Susuzluk, politik mcadelesinin en nemli malzemesi oldu. ANAP
karsnda

GAP

GAPtrmamak

iin

yasakl

olduu

dnemlerde

bile

mcadeleyi

brakmamt. Frat Harrana aktmak iin 1965te verdii namus szn 11 Nisan 1995te
tuttu. Srtndaki haneri karmt.

Eybbiye: ocukluumun Eybbiyesi yok artk... Anlar mahalleyi saran gecekondularn

altnda kalm. Kaak atlar da yok artk. Kaaklar ithalat olmu, zengin mahallelerde
lks apartmanlara tanm. Eybbiyenin kaderi Frattan sonra da deimemi. Kadnlar
halen tenekelerle su tayor.

Harran: Yanl sulama teknikleri yznden giderek yok oluyor. imdilik sulanan alan 200
bin dnm. Bin yldr su bekleyen yre insan altn yumurtlayan tavuu onun zerinde
kesiyor. Kan tuza karyor, felaket byyor. Kurtarlmay bekliyor.

Frat: 155 trilyon harcanarak Urfa tnelinden Harrana aktld. Bereket iin yolunu arttlar.
Yanl sulama ve kanal teknii yznden suyunun yzde 25 i Harran scanda buharlayor.
Harrana bereketi de fekaleti de beraberinde gtrd.

Tarm etesi: GAPta iin henz banda hortumlamanm yolunu buldular. nce ahr kredileri
alp ahr yapmadlar. Hayvanclk geriye gitti. Sonra gbre kredisi alp geri demediler. Ve son
olarak trilyonlarca liralk pamuk destekleme primi alarak devleti hortumladlar. craatlarna
devam ediyorlar.

Su aalar: Su Birliklerinde suyu halen onlar datyor. Yzlerce dnm topraklar da olsa

236 Yazlar
sudan da para kazanyorlar.

Uyuturucu etesi: Kutsal kitaplarda geen Frat suyunu kirlettiler. Bereket getirmesi iin
155 trilyon harcanarak Harrana aktlan Frat sularyla Hint keneviri, yani esrar rettiler.
Mezopotamya zerindeki kara bulutlarn, kirli dumanlarn sebebi onlar. craatlarna devam
ediyorlar.

-nsan simsarlar: Frattan nce de Frattan sonra da rat olan topraksz kylleri
ukurova ve Karadenize pamuk ve fndk toplamalar iin tamay srdryorlar. Kimileri,
yollarda kamyon zerinde rgatlarla birlikte trafik kazalarnda ld. Faaliyetleri sryor.

-smail Yldz: 1958 Harrana bal Yediyol kynde dodu. Tarm iisi. Dedesi de,
dedesinin dedesi de toprakszd. Topraksz dodu, ocuklar da topraksz. Yzyllardr
rgat... Sudan nce de, sudan sonra da rgat kald. Yaamaya alyor.
-AA: Saylar olduka fazla... kimi gizli, kimi ak aaln srdryor. Kimi
aaln milletvekili rozetiyle sslyor. Topraklar onlara dedelerinden kalm!...
Bir ara reform planlamasyla ellerinden alndysa da ANAPtaki toprak aas
milletvekillerinin abalaryla geri verilmi. GAPtan nce de topraklydlar,
GAPtan sonra da.... Aal hi brakmadlar. Suyun banda gene onlar duruyor...

Sahi devlet 32 milyar dolar kime harcyor?...

Kaynak: Mehmet Fara, SUYU ARAYAN TOPRAK-Harran ve Fratn Bin Yllk
Dram, Ozan Yaynclk Mart/2001, stanbul

Yazlar 237

MLL KMLK- NATONAL IDENTITY

Hzl. Anthony D. SMITH
trc: Bahadr Sina ener

MLL VE DER KMLKLER

. 429 tarihi, Atinallar iin bir dnm noktas olmutu. O yl, Atinann nderi olarak
geirdii 30 yldan sonra Perikles, Atinallar krp geiren bir musibete yenik dt. O
tarihten itibaren de Atinallarn gc gzle grlr bir ekilde azalmaya balad. Ayn yl
Sofokles pek oklarnca en byk trajedisi olarak kabul edilen Oedipus Tyrannosu (Kral
Oedipus) sahneye koymutu.
Zaman zaman bir oyun yazarnn kibirin ve gcn yarataca tehlikeler hakknda lkesi
insanlarna ikaz olarak deerlendirilmekle birlikte aslnda oyunun ana tezini kimlik sorunu
oluturmaktayd.
Oyun, Atinallarn deil de bu kez Teblilerin bana musallat olan bir belayla balar. Bir sre
sonra bu belann, tanrlar tarafndan Teb kral Laiusun uzun zaman nce zlmemi bir
cinayete kurban gitmesi zerine gnderildiini reniriz. Kraln Delfi yolunda ldrlmesinin
akabinde Oedipus Tebe gelir ve sorduu bilmeceleri doru yantlayarak kenti Sfenksin
gazabndan kurtarr. Oedipus kral olur, dul kralie Jocasta ile evlenir ve ondan iki erkek iki
kz drt ocuu olur.
Oyunun banda Oedipus bu belaya sebep olan ve yokedilmesi gereken mphemlii ortaya
karacana sz verir. Kr bir kahin olan Teiresias artr; ama Teiresiasin cevab esrar
doludur; defedilmesi gereken mphemlik bizzat Oedipustan kaynaklanmaktadr. Bunun
zerine Oedipus Teiresiasin, Jocastann dalaverac kardei Creon ile bir olup byle bir
tertibe girdiinden phelenir. Ama Jocasta araya girerek Oedipus ile Creon arasndaki
ekimeyi yattrr ve eski kocas Laiusun bir yol aznda haydutlarca ldrldn
syler. Bu szler Oedipusa bir ka yabancy ldrd gn hatrlatr. Ancak yabanclardan
biri sa kalm ve Teblilerin yanna geri dnmek yeri he bu vahi krlara braklmas iin
yalvarm, Oedipus da ona yol vermitir. Laiusa ne olduunu mutlaka bulmaldr.
Korintden gelen bir haberci kentin kral ve Oedipusun babas Polybusun ld haberini
getirir. Bu haber zerine Oedipus, Delfili bir kahinin babasn ldrerek annesi ile
evleneceini sylemi olduu iin uzun zaman nce Korinti terkettiini ve bu yzden bir
daha oraya asla dnmediini anlatr. imdi bile annesi Merope ile evlenmek korkusu
yznden Korinte geri dnememektedir.
Ama Korintten gelen habercinin Oedipus iin bir mjdesi vardr. Oedipus Korintin kral ve
kraliesinin olu deildir; ortalkta bulunmu ve ocuklar olmad iin kraliyet iftine
verilmitir; hatt Cithaeron Danda uzun zaman nce obanlk yaparken Oedipusu bularak
onlara veren habercinin bizzat kendisinden bakas da deildir. ayet kendisi gibi oban olan
bir Tebli onu evine almam olsa, yrtk prtk ayakkablarndan frlam imi kk
ayaklaryla Oedipusun lmesi iten bile deildir; ad da oradan gelmektedir zaten (i-ayak).
Kimdi bu Tebli oban ve ayaklar souktan donmu bu ocuu ne yapmt? Jocasta korkun

238 Yazlar
hakikati anlar ve Oedipusa bu iten vazgemesi iin yalvarr. Ama Oedipus reddeder; kim
olduunu renmelidir. Jocasta dar kar ve kendini asar. Oedupis haykrr;
ren de olsa brak her ey aa ksn!
Deersiz de olsa yaammn gizini zmeliyim.
Kadnlar arasnda en haysiyetlisi olan o dkn kkenimden utanyor.
Ksmeti datan Kaderin oluyum ben
utanmayacam. Doa benim annem;
Mevsimler kzkardelerimdir; onlarla doar, onlarla batarm
Kendimden bakas olmak istemiyorum, nasl domusam yle Kim olduumu bulacam. 86
Bu kez Tebli oban huzura getirtilir ve Laius ldrld srada srra kadem basan adamla
ayn kii olduu, uzun zaman nce lme terketmek yerine bebei Cithaeron Danda
Korintli haberciye verenin de ayn kii olduu ortaya kar. Balarda gnlsz davranan Tebli
oban bana gelecei anlaynca hakikati anlatr; Kendisi Laius ile Jocastanm gvenilir bir
hizmetkryd. Bir kehanet yznden bebeklerini Cithaeron Dana brakmak zere ona
yermilerdi; bebek Laius ilejocastannd...
Oedipus dar frlar, havada asl sallanan Jocastay grr ve kendini kr eder. Yaamnn
geri kalan Atinann dndaki Colonusda Eumenidesin koruluunda, tkeninceye ve bu
ahdla Atinallar sonsuza dek kutsayncaya kadar nce Tebde sonra Antigoneda srgnde,
bu tuhaf kaderin anlam zerine uzun bir aray halinde geer. Bu da, uzun sren yaamnn
sonunda, l.. 406da, airin son sz olur.87

OKLU KMLKLER
Sophoklesin oyunu tek bir kattan ibaret deildir ve pek ok motif ierir. Ama oyunun btn
zerinde, bireysel olduu kadar kollektif bir kimlik sorunu asl durur. Oyunun motoru ve
eylemin deruni anlam kendinin kefidir:
meydana kard her

Kim olduumu bilmeliyim. Fakat Oedipusun

kendi, Oedipus iin doru olmad anlaldnda bile ayn

zamanda toplumsal bir kendi, bir kategori ve bir roldr. O ykc srrn ifasndan sonradr ki
Oedipus kaderinin anlamn kavramaya balar. Ne baarl bir ynetici, normal bir koca ve
baba, ne de kentinin kurtarcsdr. Varl srasyla bir katil, alt tabakadan bir kle, bir
yabanc ve kaderin oyunca olmakla lekelenmitir. Grlebilir olsa da kendisinin
grmekten aciz olduu, sadece kr kahin Teirsiasin grebildii eyi, i iten getikten
sonra grr. ektii azaptan ve ei menendi olmayan kaderinden szlerek saalm ve
kurtulmu olmann kudretiyle baka bir Teiresias, baka bir kr khin olacaktr.88
Sofoklesin dramnda Oedipus bir dizi kategori ve rol iine girer kar. Bu rol ve kategoriler
ayn zamanda 5. yzyl Yunanllarnn ok iyi bildikleri kollektif kimlikleri olutururlar.

86

Sophocles (1947, 55)

87

Sophocles (1947, 71-124)

88

Sophocles (1947, 66, 74, 79, 117-121)

Yazlar 239
Balarndan cinayet ve krallk gememi bile olsa eski Yunanllar bu tr konularn sembolik
ve mitik anlamlarna olduka ainaydlar. Oedipusun birbiri peisra giyip kard aina ve
kolaylkla anlalabilir grnen rolleri oturmam klan ite tam da Oedipusun nihai
kaderindeki bu yabanclktr.
Servenleri Atinal tragedya yazarlarnca oyunlatrlm olan teki kahramanlar gibi Oedipus
da kendini allmadk durumlar iinde bulan, dierlerinden esiz bir kaderle ayrlm normal
birini temsil eder; kkenindeki giz ortaya kmadan nce igal ettii rollerin, kollektif kimlik
ve yerlemleri temsil ediyor olmalar bakmndan normaldir Oedipus. tekiler gibi onun da baba, koca, kral, hatt kahraman gibibir dizi rol/kimlii vardr. Bireysel kimlii byk
lde bu toplumsal rol ve kltrel kategorilerden oluur, ya da hakikatin ortaya kaca
ana kadar yle grnecektir. Daha sonra dnyas tepetaklak dner ve eski kimliklerinin
boald grlr.
Kendinin nasl oklu -ailevi, lkesel, snfsal, etnik ve cinsel- kimlik ve rollerden olutuunu
gsteren Oedipusun yks, kimlik sorununu btn keskinlii ile ortaya koyduu gibi, bu
kimliklerden her birinin deitirilebilir veya hatt ilga edilebilir toplumsal snflamalara nasl
dayandm da ortaya sermektedir. Oedipusun doumundaki gizin ifas bize, baka,
grlmeyen

bir

dnyann

madd

dnyamz

nasl

etkisi

altna

aldn,

toplumsal

kategorilerini tepetaklak ettiini ve btn ailevi kimlikleri tahrip ettiini retmektedir.

Normal olarak her bir bireysel Kendiyi oluturan bu kategori ve roller nelerdir?
En kesin ve temel olan cinsiyet kategorisidir. Cinsiyete dair snflamalar, deimez
olmamakla birlikte, evrensel ve btne amildir. Ayn zamanda teki farkllk ve tabiyetlerin
kkeninde

de

bu

tr

cinsel

snflamalar

bulunmaktadr.

Yaamdaki

frsat

ve

dllendirmelerden pek ounda olduu gibi gizli ya da ak pek ok biimlerde

cinsiyetimizle

tanmlanrz.

Cinsiyet

farkllamasn,

kollektif

ayniyet

ve

hareketlilik

bakmndan dk tutunumlu ve nispeten zayf klan tam da bu evrensellii ve btne amil

doasdr. Belli baz lkelerde feminizmin ykseliine ramen modern dnyada cinsel kimlik
yeryznn her kesinde dier kollektif kimlik trleri karsnda kanlmaz olarak daha
zayf kalmakta ve zaten olaan bir durum olarak kabul grmektedir. Coraf olarak ayrlm,
snflara blnm ve etnik olarak blk prk edilmi cinsel ayrmlamalar, ayet kollektif
bilin ve eylemlilie ilham kayna olacaklarsa yksek tutunumlu daha baka kimliklerle
ittifak yapmak zorundadrlar.89
kincisi, mekn ya da lke/toprak kategorisidir. Yerel ve blgesel kimlik de zellikle modern
ncesi devirlerde ayn lde yaygnlk gsterir. Yine yerelcilik ve blgecilik genelde cinsel
farkllamann yoksun olduu tutunum salama niteliine sahip gibi grnr. Ama grnt
ok zaman yanltcdr. Blgeler kolaylkla yerel birimler halinde paralanabilir, yerel birimler
de farkl yerleimlere ayrabilir. Fransz Devrimi dneminin Vendeesinde olduu gibi gl
ve asabiyesi yksek bir blgesel hareketle karlalmas nadir grlen bir durumdur; bu
olayda bile hareketin birliini, ideolojiden ziyade ekolojiden temin etmi olmas daha
mmkndr. Baka pek ok olayda da blgecilik, kendi sorun ve dertleri yznden, halkn
hareketliliini tamaktan acizdir. Ayrca blgeleri coraf olarak tanmlamak da gtr; ou
89

Bunlar da allageldii zere, feminist hareketlerin sosyalist ve/ya da milliyeti hareketlerle ittifak

ettii snf veya millet kimlikleri olmaktadr.

240 Yazlar
durumda tek bir merkezden ve dzenli snrlardan yoksundurlar. 90
nc kollektif kimlik tr, sosyo-ekonomik toplumsal snf kategorisidir. Oedipusun kle
domu olduunu anlayaca korkusu, eski Yunanllarn klelik ve yoksullua kar
duyduklar -hatt kleliin yerini serflik aldktan sonra bile ou zaman siyas eylemin
motorunu oluturmu olan-korkunun bir yansmasdr. Markn sosyolojisinde snf yce, ya
da aslnda yegane nemli kollektif kimlik ve tarihin tek motorudur. Belli toplumsal snf
trleri

-muhtelif

aristokrasiler,

burjuvaziler,

prolateryalar-

zaman

zaman

belirleyici

mahiyette siyas ve asker bir hareketin temelini oluturmulardr; ama her zaman deil,
hatt sk sk da deil, olsa olsa zaman zaman. Aristokrasinin tek bir aristokrasi halinde
harekete gemesi, aristokrasi iindeki hizip atmalarndan daha az rastlanr bir durumdur.
Brakalm farkl milletlerin burjuvazileri arasndaki atmay, bizzat Fransz Devriminden
balayarak bir mill burjuvazinin kesim ve hizipleri arasnda atmalarn varl da srad
bir durum deildir. i snfna gelince, proletaryann uluslararas kardelii miti yaygn bir
kabul grrken, iiler farkl sanayi dallarna ve beceri dzeylerine gre blnm olduu
iin belli bir lkede iilerin birlii de ayn oranda geerli ve nemli bir mittir. i devrimleri
neredeyse kyl devrimleri kadar nadirdir; her iki halde de devrimlerin mnferit ve yerel
olmalar ise kuraldandr.91
Toplumsal snf salam bir kollektif kimliin dayana olarak ele almann gl, arsnn
duygusal

bakmdan

snrl

ekiciliinden

ve

kltrel

derinlikten

yoksun

oluundan

kaynaklanmaktadr. Snf ister Marx gibi retim aralaryla ilikisine gre, ister Weber gibi
pazarda zde yaam anslarna sahip insanlar topluluu olarak tanmlayalm, snf dayanak
olarak kullanmaya ynelik her abann, kimliin ve topluluun anlam bakmndan belli
snrlar vardr. Cinsel farklar gibi snflar da blgesel olarak dalmtr. Bu arada byk
lde ekonomik karla ilgili kategorilerdir, o yzden gelir ve beceri dzeylerindeki
farkllklara gre de alt blmlere ayrlrlar. stelik ekonomik etkenler zaman iinde hzl ve
kararsz deiimlere maruz kalrlar; o nedenle farkl ekonomik gruplar snfa dayal bir
topluluk iinde tutma ans pek fazla olmayacaktr. stikrarl kollektif kimliklerin hamurunda
genellikle ekonomik z-kar bulunmaz.
Snf kimliinin, istikrarl bir topluluun oluumunu hem lehte hem de aleyhte etkileyen
baka bir vehesi daha vardr. Snf bir toplumsal ilikiye iaret eder. Verili bir toplumsal
formasyonda her zaman, ngilteredeki ii snf kltr hakknda yaplan almalarn
gsterdii gibi, snf farkllklarnn, dolaysyla kimlik farklarnn keskinlemesine hizmet
eden, atma halinde iki ya da daha fazla sayda snf bulunur. Ayn anda, tanm gerei belli
bir toprak parasyla snrlanm bir halkn yalnzca bir ksm bu snf kimliklerince
ierilecektir. Eer o lkedeki btn halk kuatacak kadar kapsaml bir kollektif kimlik ortaya
kacaksa bunun snf ve ekonomik kara dayal bir kimlikten tamamen farkl trden olmas
gerekir. Hatt byle geni kollektif kimlikler daha snrl snf kimliklerine meydan bile
okuyabilir, tamamen farkl bir kategorizasyon ltne bavurarak snfsal kimliklerin te90

Vendeedeki ayaklanma iin baknz, Tilly (1963); modern Batdaki etno-din hareketler hakknda

baknz; Hechter ve Lcvi (1979).

91

Tiers Etaty (nc Zmre) oluturan kesimler Cobbanda (1965) ele alnmaktadr; milliyeti

olmayan sosyalist ii devrimlerinin seyreklii konusu Kautsky'de (1962, giri yazs) ncelenmektedir;
ama daha ayrntl bir bak iin Breuilly (1982, blm 15) ile karlatrn.

Yazlar 241
melini oyabilir ya da blebilirler.
En sk olan da bu durumdur. Hem dinsel hem de etnik kimlikler, bu temeller zerinde
kurulmu olan topluluklara birden fazla snf dahil etmeye gayret etmilerdir. Kilise olmay
arzulayan dinsel cemaatler belli bir halkn btn kesimlerine, hatt etnik snrlar da aacak
ekilde seslenmilerdir. Mesajlar ya milldir ya da evrensel.

Din asla, hatt pratikte belli bir snfa tahsis edilmi veya esas olarak belli bir snf
amalam olduunda bile zel bir snfa seslenmez. 5. yzylda Sasani ranndaki
Mazdekilik hi phe yok ki alt snflar iin toplumsal adalet isteyen bir hareketti, ama
mesaj ilke olarak evrenseldi. Ayn ekilde 18. yzyl ngilteresindeki Anglikanizm, byk
oranda st ve orta snfa mahsusdu ama yine de ilke olarak her ngilize akt. Weberin
belirttii gibi snf dininin pek ok farkl biiminin olmas snfsal ve dinsel kimlikler
arasnda yakn balar bulunduunu ve birinden tekine srekli bir kaymann olduunu
dndrtmektedir.92
Buna ramen dinsel kimlik, toplumsal snf kimliklerinden olduka farkl bir lte dayanr
ve son derece farkl beeri ihtiya ve eylem alanlarndan doar. Snf kimlikleri retim ve
mbadele alanlarndan doarken dinsel kimlikler iletiim ve toplumsallama alanlarndan
doar, kltr ile kltr oluturan unsurlar -gelenek ve riteller iinde kodlanm deerler,
semboller, mitler ve grenekler- arasnda bir hizalana dayanrlar. Bu nedenle, gayriahsi
olmann yannda ampirik olann daha stndeki bir gereklie ve seyrek olsa bile zellemi
kurumlarn nianlarna atflar da yaparak, belli sembolik kodlar, deer sistemlerini, inan
geleneklerini

ve

ritelleri

mtereken

paylatklarn dnenleri, tek

bir inananlar

topluluuna katma eiliminde olmulardr.93

Dinsel topluluklar etnik kimliklerle de ou zaman yakndan ilgilidir. Dnya dinleri, etnik
snrlar amaya ve kaldrmaya alrken, belli etnik gruplar en dindar cemaatler haline
gelirler. Ermeniler, Yahudiler ve Monofiziz94 Habeliler, tpk Msrn Araplar tarafndan
fethinden nce Kptilerde olduu gibi, bu (etnik-din) akmann klasik rneklerindendir.
Hatt bu iliki daha da yakn olabilir. Tmyle din! bir cemaat olarak yola km olan bir
topluluk sonunda mnhasran etnik bir cemaate varabilir. Msrda ii Mslman bir mezhep
olarak ortaya kan ama burada eziyet ve zulmle karlaan Drziler, kale gibi korunakl
Lbnan Dana gittiler ve burada 11. yzyln ilk onyllarnda Araplar kadar Krt ve ranllar
da aralarna aldlar. Ama son byk hocalar Bahaal Dinin lm (.S. 1031) zerine
mhtedilii braktlar. Cemaate yelik, daha ok dardaki din hasmlann korkusundan, sabit
bir hal ald. nananlar cemaatine giri klara artk izin verilmiyordu. ok gemeden
Drziler soyu sopu olan, seceresi belli, toprak sahibi bir cemaat haline geldiler. O nedenle

92

Devrimci Mazdek mezhep hareketi iin Fryeye (1966, 249-50) bakn. Weberin tabaka ve

snflar ile farkl din deneyim/yaant trleri arasndaki ilikiye dair zmlemesi iin baknz Weber
(1965, blm 8).
93

Baknz M.Spiro: Din: tanm ve aklama sorunlar", Banton'da (1966).

94

Monofiziz: sada tanr ile insann birliini gren bir Hristiyan tarikat, -.n.

242 Yazlar
bugn Drzi olmak etno-dinsel bir toplulua mensup olmak demektir.95
Hatt bugn bile pek ok etnik aznlk gl dini ba ve simgelerini muhafaza etmektedir.
Kuzey rlandadaki Katolik ve Protestanlar, Lehler, Srplar ve Hrvatlar, Maruniler, Sihler, Sri
Lankallar, Karenler ve Iranl iiler, kimlikleri dinsel farkllk ltne dayanan saysz etnik
topluluktan birkadr. John Armstrongun da iaret ettii gibi burada da kolayca bir kimlik
tarzndan dierine kaymalar, sk sk da akmalar olur. nsanlk tarihinin byk blmnde
bu din ve etnik ifte kimlik dairesi, zde olmasa bile birbirlerine son derece yakn
durmulardr. Antikitede her halkn kendi tanrlar, kutsal metinleri, ayinleri, ruhbanlar ve
mabedleri vard; aznlklar ya da kyller bile yneticilerinin egemen din kltrlerini
paylaabilirlerdi. Hatt erken Ortaa Avrupasnda ve Orta Douda slm ve Hristiyan
dnya dinleri, Ermeniler, Kiptiler ve daha sonra da ranl iilerde olduu gibi, zaman zaman
etnik bakmdan snrlanm Kilise veya mezhepler halinde alt blmlere ayrlmlardr. Her ne
kadar nihai bir etnik nedensellik savnda bulunmak mmkn olmasa da dnya dinlerinde bile
din kimlik biimleri ile etnik ayrmalar ve cemaatler arasnda gl balarn mevcut
olduunu dndrtecek yeterince somut rnek bulunmaktadr.96
Buna ramen bu iki kollektif kltrel kimlik tarznn analitik olarak ak bir biimde
ayrdedilmeleri gerekir. ncelikle din topluluk, sve veya Almanlar arasnda ve Msrda
olduu gibi etno-linguistik bir nfusa ayrlmaldr. Din ayrlklar uzunca bir zaman milliyetilik a topluluu yeni, siyas bir temel zerinde biraraya getirmeyi baarncaya
kadar bu halklar arasnda gl ve kalc bir etnik bilincin domasn nlemitir. Ayn
biimde, Budizm ve Hristiyanlk gibi dnya dinleri Sri Lanka ve Burmada olduu gibi
sonradan kendilerini glendirecek mevcut etnik cemaatlere uyarlanm da olabilir ama ayn
lde, Hristiyanla geip komu halklarla kaynatklarnda saysz barbar halkn, rnein
ngilterede Juteler, Anglelar ve Saksonlarn* bana geldii gibi bu dinler etnik farkllklarn
anmasna da hizmet edebilirler.97
Sonraki blmde etnik kimliin, onu din olan da dahil teki kimliklerden ayrdeden zgl
zelliklerini aklayacam. imdilik din ve etnik kimlik arasndaki benzerliklerin ne
kartlmas gerekmektedir. Her ikisi de benzer bir kltrel snflama ltnden gelirler;
ou zaman akr ve birbirlerini glendirirler; tek tek ya da birlikte gl cemaatleri
harekete geirebilir ve besleyebilirler.

95

Drziler hakknda baknz Hitti (1928, zellikle 12) ve H.Z. (JW.) Hirschberg: Drziler,

Arberryde (1969).
96

Bu savla ilgili olarak Armstrongun (1982) ufuk ac almasna bakn (zellikle 3. ve

7.blmler).
(*) Jte, Angle, akson 5. yzylda ngiltere'yi istila eden Cermen kavimleri. Bu kavime birden
Anglosaksonlar denmektedir, -.n.
97

Dinin etniklii tahkim ettii en bariz rnek Burma Budizmidir. Bunun iin Sarkisyanza (1964)

bakn ve ayn zamanda Sinhali rneiyle ilgili olarak Silva ile (1981) karlatrn. Anglo-Sakson
kaynamas iin P.Wormaldn, L. Smith (1984) iinde yeralan Anglo-Sakson Krallklarnn Douu
yazsnda ilgiye deer savlar bulunmaktadr.

Yazlar 243

MLL KMLN UNSURLARI

Sophoklesin Tebliler hakkndaki oyunlarnda gnmzde son derece yaygn grlen ve
byk nem tayan bir kollektif kimlik trnden hemen hi sz edilmez. Bu oyunlar kentler
arasndaki atma ekseninde dnp dururlar ama asla mill kimlik meselesini ortaya
atmazlar. Oedipusun pek ok kimlii vardr fakat aralarnda yabanclk (yani Yunan
olmamak) yoktur. Kollektif atmalar eni konu Yunan kent-devletleri ve onlarn yneticileri
arasndaki savalardr. Aslnda bu durum 5. yzylda eski Yunanistann durumunu
yanstmyor muydu? 1908de Friedrich Meinecke, genelde edilgen kltrel topluluk
anlamnda Kultumation (kltrel millet) ile etkin, iradesini kendi belirleyen siyas milleti ifade
eden Staatsnationu (devletsel millet) birbirinden ayrmt. Meineckenin bu kavramlar
kullan tarzna, belki de bizzat bu kavramlarn kendilerine itirazmz olabilir, ama ayrmn
kendisi geerli ve anlamldr. Eski Yunanda siyas anlamda millet deil, her biri kendi
egemenliine tutkuyla bal kent-devletlerinden oluma bir topluluk vard. Oysa, rnein
Periklesin

siyaset

alannda

-genellikle

Atinann

amalarna

bal

olarak-mracaat

edebilecei kltrel anlamda bir eski Yunan cemaati, Hellas (Elen lkesi) szkonusuydu.
Baka bir deyile eski bir Yunan milletinden deil ama bir Yunan etnik ve kltrel
cemaatinden szedebiliriz.98
Bu, her ey bir yana, mill kimlikle kastettiimiz eyin, zayf da olsa belli anlamda bir siyas
topluluu gerektirdiini gsterir. Siyas bir topluluk da, topluluun btn fertleri iin en
azndan belli ortak kurumlarn, hak ve grevlere dair tek bir yasann varln ima eder. Yine
topluluk mensuplarnn kendilerini zdeleyecekleri, aidiyet hissi duyacaklar belli bir
toplumsal mekn, az ok hatlar kesin ve snrlanm bir toprak parasn da akla
getirmektedir. Milleti, belli bir lkede ayn yasalara ve kurumlara boyun een bir halk
topluluu olarak tanmlarken Filozoflarn da (Fransz Aydmlanmaclar) akllarnda olan tam
da buydu.99
Elbette bu, milletin Batl tarzda kavramsallatrlmasdr. Ama bu Batl deneyimin sonradan
millet dediimiz birlie ilikin dncemiz zerinde gl, hatt ynlendirici bir etkisi
olmutur. Birbiriyle balantl yeni bir tr siyasa -rasyonel devlet- ve yeni bir topluluk tr teritoryal millet-ilk kez Batda ortaya kt. Bunlar, mteakip Batl olmayan dnceler
zerinde de, hatt bu dnceler (Batl) normlarn dna ktklarnda bile, iz brakmlardr.
Millete dair bu Batl ya da sivil model ayrntlaryla ele alnmay haketmektedir. Burada
hkim olan dnce meknsal ya da territoryaldr. Bu manta gre milletlerin iyi
tanmlanm lkelere/topraklara sahip olmalar gerekir. yle ki, rnein ellerindeki topra
bir demirci rsndeymi gibi ileyerek temellk eden, kendilerini yksek denizlerin harcndan gren eski Flamanlar gibi, halk ile toprak adeta birbirlerine ait olmaldrlar. Ama
szkonusu toprak parasnn herhangi bir yer olmas mmkn deildir; o herhangi bir toprak
paras deil, tarih bir toprak, yurt, halkn beii olmaldr. Trklerde olduu gibi, o
toprak soyun kklerini tamasa bile bu byledir. Tarih toprak, terrain (toprak) ile halkn,

98

Finleyin (1986, blm 7) Meineckenin grlerinden hareketle oluturduu sava bakn;

Fondation Hardtla (1962) karlatrn.

99

Milletin ilk Batl tanmlar iin Kemilainene (1964) bakn.

244 Yazlar
nesiller boyu birbirleri zerinde mterek ve yararl etkilerde bulunduu bir topraktr. Tarih
bellek ve armlarn mekn haline gelir yurt; bizim bilgelerimizin, azizlerimizin ve
kahramanlarmzn yaadklar, altklar, dua edip savatklar yerdir. Btn bunlar yurdu
yeryznde biricik klar. Nehirleri, denizleri, glleri, dalar ve kentleriyle kutsal hale gelir
yurt -derin ve deruni anlamlar sadece srra matuf olanlar, yani milletin z-bilinli
evlatlarnca kavranabilecek mbarek ve yce yerlerdir buralar. Topraktaki doal kaynaklar da
sadece o halka aittir, yabanclarn kullanmna ve smrsne kapaldr. Mill lke kendine
yeterli olmak zorundadr. Otari, ekonomik karlarn olduu kadar kutsal yurt topraklarnn
da savunulmas anlamna gelir.14
Mill kimliin ikinci bir unsuru patria (vatan) fikridir; yasalar ve kurumlaryla tek siyas
iradeye sahip bir topluluk. Bu durum, ortak siyas hissiyat ve maksatlarn ifadesi olan en
azndan baz ortak dzenleyici kurumlar gerektirir. Hatt eitli blgelerin 20. yzyln
balarna kadar yerel kimliklerini koruduklar Devrim sonras Fransasnda bile patria byk
lde merkezilemi ve niter kurumlar eliyle ifade edilir. teki uta, ortak bir irade ve
ortak siyas duyarllklarn bir ifadesi olmann yannda yerel ya da blgesel zgrlkleri de
korumak zere tasarlanm federal kurum ve yasalara sahip ayr smrgeler, eyaletler ve
kent-devletlerinden oluan birlikler grmekteyiz. Gerek Amerika Birleik Devletleri gerekse
Hollanda Birleik Krall, berat, senet, bildirgeleriyle bu tr mill birliklerin en iyi rneklerini
olutururlar. 1579daki Utrecht Birliinin100 ve Hollanda Genel Meclisinin esas amac pek
ok bakmdan, V. Charles ile II. Felipe dneminde Habsburglarn merkezletirme siyasetinin
kaba tecavzlerine kar birleik eyaletlerin eski zgrlk ve ayrcalklarm korumakt. Oysa
spanyaya kar srdrlen uzun ve amansz sava, ok gemeden eksik de olsa ifadesini
ykselen Flaman mill siyas topluluunda bulan (Kalvinist etkiden tamamen uzak) ortak bir
ama ve kimlik duygusu yaratt.101
Bu topluluun fertleri arasnda yasal ve siyas topluluk fikrinin douuyla ayn zamana denk
gelen bir yasal eitlik fikrinin izlerini de grmek mmkn. Sivil ve yasal haklar, siyas haklar
ve grevler ve sosyo-ekonomik haklar da dahil sosyologlarn sayp dktkleri muhtelif
yurttalk trleri bunun tam ifadesidir. Bat dncesi ite bu yasal ve siyasal haklar kendi
millet modelinin tamamlaycs olarak grr. Bu, topluluun yeleri arasnda karlkl asgari
hak ve ykmllklere paralel olarak dardakilerin bu hak ve grevlerden hari
tutulduklarn da ima ettii gibi, tatbikatlarn salayan aygtlar, yksek mahkemeler vs. ile
birlikte, yerel yasalarn dnda ve tesinde ortak bir yasa kodunu ifade eder. nk ilke
olarak milletin btn fertlerinin yasal bakmdan eit olduklarnn, zengin ile glnn
100

Utrecht Birlii: spanya Kral 11. Felipeye ve Ispanyann otoritesini kabul eden Hollanda'nn

Katolik gney eyaletlerinin oluturduu Arras Birliine kar, kuzeydeki 7 Protestan (Kalvinci) eyaletin
(Hollanda, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijobel, Friesland ve Groningen) kurduu ve Hollanda
Birleik Krallnn ekirdeini oluturan birlik. Utrecht Birlii dnemin tek anayasal metniydi. Buna
gre

Flollanda

Genel

Meclisi,

beled/idar/yargsal

zgrlklerini

muhafaza

eden

blnm

eyaletlerden gelen yedier temsilcinin oluturduu ve kararlar yine eyalet meclislerince onaylanmas
gereken, Laheyde toplanan bir yksek organd.
101

Schama (1987, blm 2); ve 19. yzyl Fransa'snda blgeciliin srmekte oluu hakknda

E.Webere (1979) bakm.

Yazlar 245
patriann yasalaryla mkellef klndklarnn kabul nemlidir.
Son olarak snrlar belli bir yurttaki bir siyas topluluun fertleri arasndaki yasal eitliin,
halk arasnda belli ortak deer ve gelenekleri ya da bir ekilde ekirdek bir topluluu
varsayd dnlyordu. Baka bir deyile milletler, yurt iindeki halk bir arada tutan ortak
bir anlay, emel, hissiyat ve fikirlere, ortak bir sivil ideoloji ve kltrel boyuta sahip
olmalydlar. Ortak bir kamuyu ve kitle kltrn temin ii, popler toplumsallatrma
vastalarna, kamusal bir eitim sistemi ve kitle iletiim aralarna havale edilmiti. Batl mill
kimlik modelinde milletler, mensuplar ortak tarih anlar, mitler, simge ve geleneklerle
balanm, ama trde klnmam kltr topluluklar olarak grlmekteydi. Devletin, kendi
tarih kltrleriyle ykl yeni gmen topluluklarn buyur ettii yerlerde bile onlarn
ahvadnn, mill kitlesel toplumsallatrma vastalar araclyla millete ve onun tarih
kltrel evresine kabulleri (o da olduu kadaryla) nesiller almtr. 102
Tarih lke, yasal-siyas topluluk, topluluk fertlerinin yasal-siyas eitlii ve ortak sivil kltr
ile ideoloji-btn bunlar milletin Standard, Batl modelinin oluturuculardr ve Batnn
modern dnyadaki etkisi nedeniyle bir miktar biimi deimekle birlikte, Batl olmayan mill
kimlik tasavvurlarnda da canl unsurlar olarak kalmlardr. Ayn anda Bat dndan, Dou
Avrupa ile Asyadan tarih olarak Bat modelinin stnlne meydan okuyan ve Batl
olmayan topluluklarn yrngelerine onlarn, son derece farkl koullarna daha uygun,
anlaml yeni unsurlar ekleyen olduka farkl bir millet modeli u vermeye balamt.
Bu Batl olmayan modele etnik millet kavram diyebiliriz. Ayrdedici zellii doutan, ftri
bir topluluk fikrini ne kartmasdr. Batl millet kavram bireyin, kendi seebilecei belli bir
millete ait olmas gereini art koarken bu Batl olmayan ya da etnik kavramlatrma byle
bir msamaha gstermiyordu. Kendi topluluunda kalsa da, baka bir yere gse de birey
kanlmaz biimde, organik olarak iinde doduu topluluun mensubu olarak ve sonsuza
dek onunla damgalanm olarak kalmaktayd. Baka bir ifadeyle bir millet evvel emir ortak
soydan gelen bir topluluktu. Bu etnik modelin de saysz yz vardr. lki, kesin biimde,
lkeden ok soyu -ya da varsaylan soyu-ne kartmasdr. Millet, hayali bir st aile olarak
grlr ve zellikle Dou Avrupa ve Orta Dou lkelerindeki yerli entellektellerce etelesi
tutulan soy ve seceresinin kkeniyle gurur duyar. Buradaki mesele, bu dncede milletin
kklerinin isnat edilen ortak ecdada dek gtrlebilmesi ve bylece milletin fertlerinin
birbirlerinden ancak dardan gelen ailevi balarla farkllam kz ve erkek kardeler veya en
azndan kuzenler olmalardr.
Varsaymsal ailevi balara getirilen bu vurgu etnik millet kavramnda mevcut bulunan gl
popler veya demokratik unsurun da aklanmasna yardm eder. Elbette halk figr Batl
modelde de vardr. Ama orada halk, ortak yasa ve kurumlara tbi siyas bir topluluk olarak
grlr. Etnik modelde ise halk, hatt fiilen eylemli bir siyas seferberliin olmad yerlerde
bile, milliyeti emellerin nesnesini verir ve arnn nihai retorik merciini oluturur. nderler
ancak halkn iradesine bavurmak suretiyle eylemlerini hakllatrabilir ve ayr snf ve
gruplar biraraya getirebilirler. Entelijensiya kitleleri siyas arenaya toplamak gibi en ufak bir
niyet beslemediinde bile, etnik tasavvuru daha aikr biimde snflar aras ve poplist
klan budur. Bu nedenle halkn seferber edilmesi, etnik millet kavramnda fiilen deilse bile
102

Bu siyas kltrler hakkmla rnein Almod ile Pyeye (1965) bakn. 28

246 Yazlar
ahlk ve retorik bakmdan nemli bir rol oynar.103
Ayn ekilde Batl sivil modeldeki hukukun yerini etnik modelde yerli kltr, genellikle de dil
ve adet almtr. Lgatilerin, dilbilimcilerin ve halkbilimcilerin Dou Avrupa ile Asya
millyetiliklerinin ilk evrelerinde merkez bir rol oynamalarnn nedeni budur. Bu insanlarn
halkn (folk) gemi ve imdiki kltryle ilgili yapm olduklar linguistik ve etnografik
aratrmalar, dildeki canlanmalarn hsranla sonuland yerlerde bile, millet olmak
planna malzeme oluturdular. Topluluun mit, tarih ve dilsel geleneklerine dair yaygn bir
uyanklk yaratmak suretiyle, rlanda ve Norvede olduu gibi eski dillerin tavsad
zamanlarda bile, mensuplarnn ounluunun kafasnda etnik bir millet fikri yaratmay ve
bu fikri billurlatrmay baardlar.104
ecerecilik (jenealoji) ve varsaymsal soy balan, halkn seferber edilmesi, yerli dil, det ve
gelenekler -btn bunlar, Dou Avrupa ve Asyadaki saysz topluluun izledii son derece
farkl bir mill oluum rotasn yanstan ve dinamik bir siyas meydan okuma olan alternatif
bir etnik millet kavramnn unsurlardr. lerde greceimiz gibi bugn de dnyann pek ok
yresinde tekrarlanan bir meydan okumadr bu ve her milliyetiliin canevindeki derin ikilii
yanstr. Aslnda her milliyetilik deien derecelerde ve farkl biimlerde sivil ve etnik
unsurlar barndrr iinde. Kimi zaman sivil ve teritoryal unsurlar hakimdir, kimi zaman da
etnik ve yerli unsurlarn ne kt grlr. rnein Jakoben dnemdeki Fransz milliyetilii
temelde sivil ve teritoryald; siyas-yasal bir topluluk iindeki Fransz yurttalarnn
kardeliini ve cumhuriyeti vatanseverlerin (patrie) birliini vaazetmiti. Ama ayn sralarda
Barere ile Abbe Gregoirenin vaazettii hegemonik bir Fransz kltrnn saflndan
duyulan gurur ile uygarlatrma misyonunu yanstan dilsel bir milliyetilik de ortaya kmt.
19. yzyl balarnda Fransz kltrel milliyetilii, ister Frank ister Galci olsun millete dair
daha etnik nitelikli dnceler yanstmaya balamt; daha sonra bunlar, Fransa hakknda
(Jakoben dneminkinden) son derece farkl ideallere cevaz verir hale geldiler. Dincimonarist sa, zellikle Dreyfus Davas srasnda, cumhuriyeti teritoryal ve sivil modelin
aksine, jenealojik ve yerli organik millet kavramlaryla yataa girdi.105
Buna ramen zt millet modelleri arasnda son derece ciddi atmalar olduunda bile belli
temel varsaymlar savaan taraflar ortak bir mill sylem yoluyla bir araya getirmitir.
rnein Fransada yukarda zikredilen cumhuriyeti ve monaristlerin her ikisi de Fransann
doal ve (Alsacen da dahil olduu) tarih topraklar fikrini kabul etmilerdir. Ayn ekilde
kitlesel bir kamu eitim sistemiyle mill lklerin ve mill tarihn, belli bir ksm dnda (yani
Katolik boyutu) retilmesi gereine dair gerek bir ihtilaf szkonusu deildi. Yine Fransz
diline duyulan ballk da genel bir nitelik arzetmekteydi. Ayn ekilde, kimse Fransann ve
Franszlarn tekliini szkonusu etmedi; farkllklar yalnzca bu benzersizliin tarihsel ierii,
103

Nairn (1977, 2 ve 9. blmler) bu "snflar-araslk", poplist rol ne kartr. Ayn zamanda

Gellner ve onecu ile de (1970) karlatrn.

104

Bu dilsel uyanlar hakknda Fishmana (1968); aralarnda rlanda ve Novein de

bulunduu baz Kuzey lkelerindeki uyanlar konusunda Mitchisona (1980) bakn.

105

Devrini srasndaki Fransz dilsel milliyetilii konusunda Lartichauxa (1977); Fransz rakip soy

mitleri hakknda Poliakova (1974, blm 2) bakn.

Yazlar 247
dolaysyla bu deneyimden kartlacak dersler konusunda patlak verdi.
Bu durum, rakip millet modellerinin ardnda milleti, baka herhangi bir kollektif kltrel
kimlikle kar karya getiren niteliin ne olduuna dair belli baz ortak inanlar bulunduunu akla getirmektedir. Bu inanlar, milletlerin teritoryal olarak snrlanm nfus
birimleri olduklar ve kendi yurtlarnn sahipleri olmalar gerektii; mensuplarnn ortak bir
kitle kltrn, ortak tarih mitleri ve anlar paylatklar; mensuplarnn belli bir ortak yasal
sistem altnda karlkl hak ve grevleri bulunduu ve; milletlerin fertlerinin btn lkede
hareket imkn ile balantl ortak bir iblm ve retim sistemine sahip olduklar fikrini
ierir. Bunlar, btn milliyetilerin hatt milletlerin varlnn yolat mteakip kresel
blnme ve atmalardan srekli olarak szlanan eletirmenlerinin bile byk lde kabul
ettikleri varsaym ve gereklerdir.
Bu ortak varsaymlarn mevcudiyeti mill kimliin temel zelliklerine dair aadaki listeyi
yapmay mmkn klmaktadr;
1.Tarih bir toprak/lke, ya da yurt
2.Ortak mitler ve tarih bellek
3.Ortak bir kitlesel kamu kltr
4. topluluun btn fertleri iin geerli ortak yasal hak ve grevler
5. Topluluk fertlerinin lke zerinde serbest hareket imknna sahip olduklar ortak bir
ekonomi.
Demek ki bir millet, tarih bir topra/lkeyi, ortak mitleri ve tarih bellei, kitleyi bir kamu

kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun
ad olarak tanmlanabilir.106
Koullu ilevsel bir geerlilie sahip bu tanm, mill kimliin ne denli karmak ve soyut bir
doada olduunu gstermektedir. Aslnda, millet, kollektif kimliin teki trlerine ait
unsurlar bnyesinde toplar; mill kimliin sadece -snfsal, dinsel ya da etnik-baka kimlik
tipleriyle kurabilecei terkip biiminin deil, ideoloji olarak milliyetiliin de liberalizm,
faizm ve komnizm gibi dier ideolojilerle girdii bukalemun benzeri permtasyonlarn
(deiimlerin) izahat burada aranmaldr. Mill bir kimlik temelde ok boyutludur; u ya da
bu milliyeti hizip tarafndan bile asla tek bir unsura indirgenemeyecei gibi bir halkn
bnyesine yzeysel yollardan kolay ve hzl bir ekilde zerkedilebilmesi de mmkn deildir.
Byle

bir

tanmlamann

mill

kimlii

ayn

zamanda

devlete

ilikin

herhangi

bir

kavramlatrmadan da ayrd aktr. Devletle ilgili bir kavramsallatrmada, mnhasran

dier toplumsal kurumlardan farkllam ve onlardan zerk, belli bir toprak parasnda
bask ve zor tekeli uygulayan kamu kurumlan kastedilir. Oysa millet, bir tarih kltr ile belli
bir yurdu paylaan herkesi tek bir siyas topluluk iinde birletiren kltrel ve siyas bir ba
gsterir. Her ikisinin de tarih topraa/lkeye atfta bulunduu ve (demokratik devletlerde)
halk egemenliine bavurduu dnlrse, bu, iki kavram arasnda kimi akmalar
106

Millet ile milliyetiliin tanmlanyla ilgili sorunlar etrafnda meydana gelen pek ok

tartmadan birka iin Deutsch (1966, blm 1), Rustow (1967, blm 1), A.D.Smith (1971, blm 7)
ve Connora (1978) bakn.

248 Yazlar
bulunduunu inkr etmek anlamna gelmez phesiz. Ama, modern devletler kendilerini, u
ya da bu milletin devleti olarak mill ve popler tabirlerle merulatrmak zorunda
kaldklarnda bile, ierikleri ve odaklar son derece farkldr. 107
Bugn oul devletlerin varl, devlet ile millet arasndaki bu tekabliyet eksikliini
gstermektedir. Walker Connorn 1970lerin banda yapt deerlendirme, devlet snrlar
ile millet snrlarnn akmas ve devletin toplam nfusunun tek bir etnik kltr paylayor
olmas olgular gznne alndnda bugn mevcut devletlerin sadece yzde 10unun hakiki
anlamda mill-devlet olma iddiasnda bulunabileceklerini gstermitir. ou devlet,
tevelld eski Bat devletleri bile, bu anlamda birer mill devlet olmay arzularken meruiyet
iddialarn, kendi snrlan iinde kalan etnik topluluklarn bakaldr tehditlerine ak olan bir
siyas birlik ve halk egemenlii tesisi isteiyle snrlama eilimindedirler. Devlet ile millet
kavramlar arasnda, ksaca tartlan bu tarih malzemenin ortaya koyduu derin ayrl
ortaya serecek daha pek ok benzeri rnek bulmak mmkndr.108

Mill kimliin baz ilev ve sorunlar

zetleyelim. Mill kimlik ve millet, birbirleriyle ilikili etnik, kltrel, teritoryal, ekonomik ve
yasal-siyas pek ok unsurdan oluan karmak yaplardr. Kendi devletlerinde ifadesini
bulsun ya da bulmasn, mtereken paylalan anlar, mitler ve geleneklerin bir araya
getirdii topluluk fertleri arasndaki dayanma balarm gsteren bu kavramlar, devletin
tamamen yasal ve brokratik nitelikli balarndan tmyle farkldr. Kavramsal olarak millet,
her zgl durumda deiik oranlarda biri sivil ve teritoryal teki etnik ve jenealojik olan iki
boyutu birbirleriyle harmanlamtr. Mill kimlii modern yaam ve siyasada bylesine esnek
ve daimi bir g haline getiren ve kendi zelliini yitirmeksizin dier gl ideoloji ve hareketlerle etkili birleimlere girmesini salayan tam da bu ok boyutluluudur.
Mill kimliin bu ok yzl gcn, grup ve bireyler asndan yerine getirdii ilevlerden
bazlarn izleyerek grmek mmkndr.
Yukarda belirtilen boyutlara uygun olarak bu ilevleri dsal ve isel nesnel sonular
eklinde blmleyebiliriz.
Teritoryal, ekonomik ve siyas olanlar, dsal ilevlerdir. Milletler ncelikle mensuplarnn
iinde yaamak ve almak zorunda olduklar kesin bir toplumsal mekn tanmlar ve bir
topluluu zaman ve mekna konumlandran bir tarih topran/lkenin snrlarn izerler.
Yine bireyleri, milletin moral corafyasnm esizliini gsteren kutsal merkezlerle, ruhani
ve tarih hac yerleriyle tehiz ederler.
Milletler ekonomik bakmdan, insan gc de dahil teritoryal kaynaklar zerinde denetim
kurarlar. Ayrntl bir iblm oluturur, yurt iinde topluluk fertleri arasnda kaynak dalmnn yansra emek ve meta dolamn da tevik ederler. Mensubiyetin, snrlarn ve
kaynaklarn tanmlanmas suretiyle mill kimlik, mill otari idealine bir rasyonellik verir. 109

107

rnein Tiveye (1980) bakm.

108

Bu sonu hakknda Connora (1972) bakm; yine Wiberge (1983) bakn.

109

Milliyetiliin ekonomik veheleri hakknda Johnsona (1968) ve Mayalla (1984) bakn.

Yazlar 249
Mill kimlik siyaseten, devlet ve organlarna ya da devletleri olmayan milletlerde devletin
siyaset ncesi muadillerine payandalarn verir. Siyas personelin seimi, siyas davrann
dzenlenii ve hkmetlerin seimi, halka amil bir mill kimlik ve mill iradeyi yanstt
varsaylan mill kar ltne gre temellendirilir.
Ama mill kimliin siyaseten belki de en belirgin ilevi, millete zg kiilik ve deerleri
tanmlayan ve halkn kadim gelenek ve detlerini yanstan, ortak yasal haklarn ve yasal
kurumlarn grevlerinin merulatrcs olmasdr. Mill kimlik, bugn toplumsal dzen ve
dayanmann meruiyeti bakmndan temel mracaat noktas haline gelmitir. Mill kimlikler,
topluluk iindeki bireyler iin daha samimi, isel ilevler de yerine getirirler. En bariz olan
fertlerin uyruklar ve yurttalar olarak toplumsallatrlmalardr. Bugn bu ou rejimin
milliyeti kltrel sahicilik ve birlik ideallerinin etkisi altnda byk bir gayretkelikle
takipisi olduklar, bu sayede devlet otoritelerinin mill hars ile ayrdedici, trde bir kltr
alamay umduklar zorunlu, Standard kamu eitim sistemleriyle salanmaktadr.110
Mterek deer, sembol ve geleneklerden bir repertuvar oluturmak suretiyle bireylerle
snflar arasnda toplumsal bir ba kurmak iin de yine millete mracaat edilir. Bayrak, para,
mar, niforma, ant ve kutlama gibi sembollerle topluluk fertlerine ortak miraslar, kltrel
yaknlklar hatrlatlr, ortak kimlik ve aidiyet duygular glendirilir. Millet, engelleri amaya,
meakkatleri gslemeye muktedir iman-teknesi bir grup haline gelir.111
Son olarak mill kimlik duygusu, kollektif kiilik prizmas ile onun ayrdedici kltr iinden
tanmlad bireysel kendilere dnya zerinde bir yer veren gl bir aratr.
ada dnyada kim olduumuzu mtereken paylalan esiz bir kltr araclyla
bilebiliriz. Bu kltr kefederek kendimizi, otantik kendiyi kefederiz, ya da modern
dnyann devasa deiiklik ve belirsizlikleriyle cebellemek zorunda kalm, blnm ve
yolunu yitirmi pek ok kiiye yle gelir.
Szkonusu kendini tanma, dnya zerinde bir yer bulma, pek ok adan mill kimlik iin
anahtar olma vasf tamakla birlikte, ayn zamanda zerine en fazla kukuyu toplayan da bu
zelliidir. Zaten insani tutum ve alglarn byk eitlilii gznne alndnda,
milliyetilerin, onlar eletirenlerin ve geri kalanlarmzn mill z-tanmn ve dnyada yerini
bulmann lt konusunda fikir birliine varamamamz hi de artc deildir. Mill
ben/kendi ve bireyin bu benle ilikisinin ne olduu sorusu milliyeti projenin en esrarl yan
olmay srdrr.
Bu kukular hem felsef hem de siyasdir. Milletin ok yzl bir doaya sahip olmas
neticesinde kendim pratikte ortaya koyan ok sayda mill ben/kendi tr olduu iin,
milliyeti doktrin mantken tutarsz ve elikili olmakla sulanmtr. Milllik ltnn
belirlenemezlii ile milliyetilerin yazlarndaki bulanklk, deikenlik ve keyfi karakter,
kltrel farkllk fikri gibi tekil milliyeti nermelere saygyla yaklald yerlerde bile,
ideolojinin inanlrln andrmtr. Millet fikri en iyi halde kaypak ve stn kr, en kt

110

Gellnerin ne kard bir yan (1983).

111

Klausner (1960) bu sonucun ilgi ekici bir rneini vermektedir.

250 Yazlar
halde de sama ve elikili grlmtr.112
Bu entellektel kukuculua ahlk sulamalar da elik eder. Denilir ki halk, mill kimlik
adna kendi zgrlklerinden vazgemeyi ve bakalarnn zgrlklerini de ksmay istemektedir; yutamad etnik, rksal ve dinsel aznlklarn sivil ve dinsel haklarm inemeye
amadedir. Uluslararas, daha doru bir ifadeyle devletleraras ilikiler de ayn gadre uramlardr. Batdaki anayurdundan btn dnyaya yaylan millet ideali zellikle de etnik ve
din bakmdan karklar arzeden blgelere nifak, istikrarszlk, kavga ve terr getirmitir.
Milleti her siyas teebbsn nesnesi ve mill kimlii de her insani deerin lt yapan bir
doktrin olarak milliyetilik, Fransz Devriminden bu yana, tek bir insanlk, tek bir dnya
topluluu ve ahlk birlik fikrine btnyle kafa tutmutur. Milliyetiliin siyas toplulua
kazandrdnn aksine, kltr topluluklarn kanlmaz ekilde birbirlerine dren ve
sadece kltrel farkllklarn miktar ve eitlilii dnldnde olsa olsa insanl siyas bir
girdaba srkleyecek olan meruiyet, dair ve elikilerle ykl bir meruiyettir. 113
Bu tandk bir ithamdr ve bu ithamn sahas ile younluu, sulad idealin duygusal ve
siyas gcn ortaya koyar. Ama gerek kollektif gerekse bireysel bakmdan bunca ilevi
yerine getirebilen bir ideal ve bir kimlik, milliyetilerin faaliyet gsterdikleri koullarn
eitlilii gznne alndnda, son derece deiken toplumsal ve siyas neticeler yaratmaya
mahkmdur. Ayn ekilde milliyetiliin mlayim etkilerinden de szedebilirdik; aznlklarn
kltrlerini savunuyor oluu; kayp Trih ve edebiyatlarn kurtarcs olmas; kltrel
yenilenmelere ilham vermesi; kimlik krizine getirdii zm; topluluu ve toplumsal
dayanmay merulatrmas; tirana kar direniin ilham kayna olmas; halk egemenlii ve
kollektif seferberlik ideali; hatt kendi gcne dayal bir ekonomik gelimeye kaynaklk
etmesi gibi.
Eletirmenlerinin sayp dkt habis sonular kadar bu etkiler de ayn mantkilik
llerinde milliyeti ideolojilere isnat edilebilirler. Bugn artk

dnyann drt bir

kesindeki saysz halk iin, mill kimlik ile milliyetiliin veya bunlar arasndaki derin
ilginin kukulu niteliini gzler nne serecek ya da ifa edecek hibir beyanda
bulunulamaz, kant gsterilemez. imdi bunun neden byle olduu ve bugn mill
kimliklerin sergiledii gcn daha derindeki kkenlerinin neler olduu zerinde durmalyz.
Sh: 13-39

MLL KMLN TES M?

Bugn insanolunun paylat btn kollektif kimlikler arasnda milli kimlik, belki de en
temelli ve kapsaml olandr. deolojik bir hareket olarak milliyetilik adece yerkrenin her
kesine nfuz etmi olmakla kalmyor; dnya evvela mill-devletler (millet olduu
iddiasndaki devletler) halinde blnmtr ve mill kimlik her yerde, zaman zaman pek zel
bir tiranlk biimine sebep olmann yannda, halk egemenlii ve demokrasi ynndeki srekli
yinelenen gdye de payandalarn veriyor. Dier -snf, cins, rk, din gibi kollektif kimlik

112

Kedourienin (1960) malum eletirisine bakn. Modem Afrikada milli kendilerin ampirik

okluuna dair tantlama Neubergerde (1986, blm 3) yeralmaktadr.

113

Kedourie (1960) ve (1971, giri yazs).

Yazlar 251
trleri mill kimlikle rtebilir veya terkibe girebilirler ama ynn etkileyebilmi olsalar da,
altn oymakta nadiren baarl olmulardr.
Hkmetler ve devletler belli bir sre mill emellerin ifade edilmelerini nleyebilirler, ama
muhtemelen yksek maliyetli ve nihai bakmdan etkisiz bir tedbir olacaktr bu. Zira mill
ballk hislerini besleyen gler mukabil her eilimden ok daha gl olduunu
gstermilerdir ve byk bir olaslkla da gstermeye devam edeceklerdir.
Neden mill kimlik ve milliyetilik, modern dnyada bylesi temel bir konuma oturdu?
Birincisi, her yerde hazr ve nazr oluundan. Eer gerekten kresel bir grng varsa bu
millet ve milliyetilik olmal. Yeryznde, etnik ve mill atmalarn damgasn vurmad,
seilmi halk iin mill bamszlk isteyen hareketlerin douuna tank olunmad hemen
hibir yer yoktur. Gereklemekten ok uzak bile olsa her biri trde, birlemi ve zgr
olan milletlerden oluan bir dnyaya ilikin milliyeti hayal, dnyann drt bir yanndaki
halklarca devralnm ve halk direnilerine, abalara ve atmalara ilham kayna olmutur.
Milletin trdelii deilse bile milliyetiliin kresellemesi, kltrel manzaramz ve siyas
abalarmz koullayan gl bir gerekliktir.114
Ama bugn mill kimlik sadece kresel deil ayn zamanda kaplaycdr da. Daha nemli
olduu dnlen belli baz durumlar varsa da, faaliyetlerinin pek ok noktasnda bireylerin
ve topluluklarn yaamn kaplad sylenebilir. Dil, hukuk, kurumlar ve seremonilerde
olduu kadar, gurur verici olaylardan ve mitlerden deer ve anlara dek btn bir kltr
sahasnda boy gsterir mill kimlik. Toplumsal bakmdan mill ba en mullu topluluu,
toplumsal iletiimin normail olarak iinde getii genel olarak kabul grm snrlar ve
dardakni ayrdetmenin snrn oluturur. Ayn zamanda millet, gerek lke gerekse
kaynak ve beceriler itibariyle temel bir moral ekonomi birimi olarak da grlebilir.
Mill kimlik bugn siyaseten sadece rejimin personelinin bileimini belirlemekle kalmaz ayn
zamanda her yurttan gndelik yaamn dzenleyen siyas hedefleri ve dar uygulamalar
da etkiler. Son olarak millet ve mill kimlik, yurttalara temel bir siyas ballk buyurarak,
milletler-aras meruiyetin, her bir blge ve ktada, nihayetinde btn olarak dnyada, bir
devletler sisteminin geerliliinin yegne kabul grm kayna haline gelmitir. Devletler
topluluunda byle bir dzenin kurulabilmesi, millet normunun siyasal sadakat ve eylemin
biricik kaynan oluturmas halinde mmkndr.
ncs, millet ile mill kimlikin arzettii derin karmaklk ve eitliliktir. Birinci
blmde grdmz gibi mill kimlik, yaamn hemen her alanna temas eden ve saysz
bileim ve alverililik sergileyen, soyut ve ok boyutlu bir yapdr. Bugnk tarihiler, eski
nesil bilim adamlarnn kavram iirme eilimlerine tepki olarak milliyetilikin alann
daraltma temaylndedirler. Ama millet ve milliyetilik ne tembel tarihinin kavramsal
sna olarak grlmeli ne de biz bu kavramlarn bukalemunvari doalar ile baka mesele
ve ideolojilerle terkibe girme ve hatt ekseriyetle onlar kendine dahil etmedeki ustalklarn
hafife almalyz. in komnizmi ilk bakta Bat Marksizminin sahici bir eidi olarak

114

Sibirya, Papua Yeni Ginesi ve Malezya gibi grnte hi beklenmedik yerlerde bile mill

hareketler ortaya kmtr. rnein Sibirya ve Orta Asya iin Kolarza (1954) ve Papua Yeni Ginesi iin
Maye (1982) bakn.

252 Yazlar
grlmt, ta ki Maonun hareketinin in milliyetiliine gerek doktriner gerekse uygulama
bakmndan ne kadar ok ey borlu olduu anlalmcaya dek. Bugn ne kartlan,
Maoizmin milliyeti bileeni ile Maonun Marksizmini 1937deki Japon istilasna kar
direniinde in kyllnn mill grnmyle telif etme tarzdr. Ya da tersine, 1989da
Dou Avrupadaki anti-komnist hareketler balangta Batlvari siyas ve ekonomik
hareketler gibi grldler, ta ki halk seferberliindeki milliyeti boyutlarn ne denli gl
olduu anlalmcaya kadar.115
Sklkla gzden karlan mesele mill emellerin, teki gayr mill ekonomik, toplumsal veya
siyas meselelerle terkibe girme eiliminde olduklar ve szkonusu hareketin gcn
ounlukla bu terkipten devirdiidir. Bu, kimi zaman sanld gibi, milliyetiliin baka
rasyonel meseleleri ve karlar beslemedii anlamna gelmez. in dorusu udur; ihmale
uram, bask altna alnm ya da marjinalletirilmi etnik topluluk veya kategoriler mill
ikayet ve emellerini, dier mill olmayan emel ve ikayetlerle kaynatrrlar; yle ki ou
zaman, zaman iinde belli bir anda, belli bir nfusun takipisi olduu, bizim tahlili
amalarla, mill etkeni dierlerinden soyutlamak zere mill ve gayri mill diye
ayrdmz tek bir kar dizisi szkonusudur.116

st- mil li yet il ik : f eder al v e b lg esel ki mli kl er ?

Her yerde hazr ve nazr, kaplayc ve karmak bir yap arzeden mill kimlik ve milliyetilik,
nc bin yla yaklarken gl ve tahripkr kresel gleri iinde barndrmay
srdrmektedir. Ama giderek artan kresel karlkl bamllk eilimleriyle baedebilecek
durumda mdr?
19. yzyl balarndan gnmze dek liberaller ile sosyalistlerin umut ve beklentisi hi
kukusuz bu yndeydi. Comte ve Millden modernleme kuramclarna kadar evrimci bak,
kaynaklara doru ilerledike hem millet olma konumuna eriileceini hem de bu konumun
alacam vaat etmekteydi. Aileviliin, yerelliin ve dinin erozyona uramas devletin,
insanln kresel bir toplum ve kltre doru ilerlemekte olduunu grmesini salayacakt.
Ayn ekilde Marksistler de devletin sneceini ve milletler ile milliyetiliin alacan
dnyorlard; mill kltrler varlklarm srdrecek bile olsalar, prolateryann deerleriyle,
sadece mill biimin alkoyduu bir birleime gireceklerdi.117
Bu yndeki umutlarn desteklemek zere aralarnda pek ok bilimadamann da bulunduu
liberaller ile sosyalistler iki kant dizisine iaret etmekteydiler. Kantlardan ampirik olan,
muhtelif federasyon trlerinin yannda, okuluslu devletlerde yaanan eitli deneyimlerden
kartlmaktadr. Teorik dayanak ise, millet sonras (post-millet) bir dnyann tohumlarn
eken yeni ulusar glerin ve teknolojilerin dourgularmda aranmaktadr. imdi bu iki sav

115

Milliyetilik enflasyonuna dair bir eletiri iin Breuillye (1982, 8-11) bakn. Komnist in

rnei iin Johnsona (1969) bakn.

116

Daniel Bell de etnik seferberlikte hsmlk ile karn birlemesi konusuna iaret etmitir

(1975).
117

Liberal sosyolojideki bu evrimci perspektif iin Parsonsa (1966) ve Smelsere (1968);

Marksist siyaset ile Marksizmde ise Cumminse (1980) ve Connora (1984b) bakn.

Yazlar 253
ve kant trn srasyla ele alalm.
e, sklkla vurgulanan, ou devletin bugn etnik olarak heterojen ve oklu olduu
meselesinden balayabiliriz. Bazlarnn gznde bu, yeni bir millet trnn, okuluslu
milletin ina edilmekte olduu anlamna gelmektedir; bakalar iin ise milletin (baka bir
eyle) ikame edilmekte olduu anlamn tar. Taknlan tavrn, byk lde benimsenmi
olan millet tanmna ya da her halkrda milletin trdelii nclne bal olaca aktr.
Millet kavramnn mnhasran milliyetilerin bir imalat olduu varsaylsa bile (ben de
milliyetilerin parcal etno-tarihlerle kaytl olduklarn ileri srmtm), trde millet
talebinin btn milliyetiler iin ayn anlama sahip olaca kesin deildir. Btn milliyetiler,
zerklik, birlik ve kimlik talep etmilerdir; ama (toplumsal, teritoryal ve siyas birlik
anlamnda) ne birlik, ne de (farkllk ve tarihsel bireylik anlamnda) kimlik, tam bir kltrel
trdelik gerektirir. sve sadece siyas bir birlie ulamakla kalmad, ayn zamanda dilsel,
blgesel ve kantonal blnmelere ramen sarih bir tarihsel zatiyet duygusunu da muhafaza
etmeyi baard. (Ama) sve, silahl tarafszla varan gl bir mili! kimlik duygusuna
ramen kltrel trdelemeye direnmitir. sve bu konuda yegne rnek de deildir. Gerek
Almanya gerekse talyada ekseriyetle gl yerel kurumlarla blgeciliin serpilmesine imkn
tannmtr, ancak her iki durumda da mill kimlik duygusunda ve dnem dnem mill
hissiyatn kabarnda en ufak bir azalma vaki deildi.118
Bu, baz romantik milliyetilerin tam bir kltrel trdelik arsnda bulunurken baka pek
oklarnn da, ifadesini ortak bir yurdun yansra ortak detlerde ve kuramlarda bulan
ekirdek deerler, mitler, semboller ve gelenekler etrafnda birleme ve zdelemeyle
yetindikleri anlamna gelir. Daha nce de grdmz gibi, nc Dnyann mill sekinlerinin ok etnili nfuslardan teritoryal milletler ina etmeye girimelerini mmkn klan da
budur.
Ama eer milletin kltrel bakmdan trde olmas gerekmiyorsa, bir ok milleti iererek
bnyesine alan, millet gibisinden bir ey nasl mmkn olabilmektedir? Millet kavram,
bilhassa ortak kltr ve tarih gibi temel zelliklerini yitirmeksizin nasl bu kadar esnek
olabilmektedir? Burada akla Yugoslavya rnei geliyor. Yugoslavya iki kavram etrafnda ina
edilmitir; bir milletler federasyonu ile ortak bir kltrel-tarihsel deneyim. Bu kincisi zaman
zaman llliryaclk119 olarak adlandrlr; ama ideologlann bile kanaati odur ki Gney
Slavlarn birarada tutan siyas tarihten ok dillerinin ayn kkten olular ve coraf
yaknlktr, belki biraz da (farkl glerce de olsa) yabanc igal. te yandan dinsel
farkllklarn

yansra

bir

de

Slovenlerin,

Hrvatlarn,

Srplarn,

Makedonyallarn

ve

Karadallarn ayr tarihlere sahip olular dnldnde, bir milletler federasyonu

118

Bugn iin, talyan irredentizmine ve Almanyann yeniden birleme hayaline ramen talyan

blgelerinin ve Alman aender'inin (eyaletler) sahip olduu g bunun ak bir kantdr. svire hakknda
Steinberge bakn (1976).
119

llirya, Arnavutlarn atalar olduu ileri srlen eski bir Gney Avrupa rknn lkesidir. Coraf

hatlarn, Roma mparatorluunun Gney Balkanlara lllirya illeri adn vermesiyle kazand. Daha sonra
Napoleon bu blgeyi lllirya Krall adyla kurumsallatrmaya alt. Napoleondan sonra Habsburglar
da bu corafyay lllirya olarak kabul ettiler. 19. yzyln milliyeti kabar srasnda Hrvatlar llliryaya
(Hrvatistan ve Dalmayann nemli bir blm, Slovenya ve Bosnann bir ksm) Pan-Slav lksnn
ekirdek lkesi ve tarihsel kayna anlamn yklediler, -.n.

254 Yazlar
eklinde bir akn millet modeli oluturan Yugoslavyann, baka bir yerde ve daha geni bir
lekte de tekrarlanabilmesi akla yatkn geliyordu.120
Ne yazk ki bugne kadarki Yugoslavya tarihi, o ve baka federasyonlar iin beslenen
hayalleri boa karmtr. Komnist Partinin mill partilere blnmesi, anayasal dzenlemeler, ekonomik blmde milletlerin sahip olduu merkez konum ve zellikle II. Dnya
Sava srasndaki mill antogonizmalar tarihi, tm de, nce Tito sonra da halefleri
dneminde Yugoslav devletinin krlgan birliinin temelini oydu. Hrvat Bahar, Kosovadaki
atmalar ve Slovenya ile olan ihtilaf; millet-st kurumlar ya da Yugoslavlk hissiyatndan
ziyade,

federasyon

bilekesini

oluturan

mill

bileenlerin

har

grevi

grdn

dndrtmektedir.121
Daha geni bir erevede olmakla birlikte buna benzer bileim ve deneyimler Sovyetler Birlii
tarihine de damgasn vurmutur. Selefi olan ar imparatorluunun ykntlar zerine ama
neredeyse ayn snrlarla kurulan devrimci komnist devlet, gerek Parti rgtnde gerekse
Anayasada kendini milliyet ilkesine nemli tavizler vermek zorunda hissediyordu. Leninin
pratikte deilse bile hak olarak milletlerin kendi kaderini tayinini ve ayrlmay tanma
kararnn ardndan Sovyet nderlii, nfusun btn kategorilerini kabul edilebilir etniler
halinde rgtleyerek, uygun diller seerek, kaynatrarak hatt icat ederek ve onlar bir etnomill cesamet ve stratejik nem hiyerarisi iinde rtbelendirerek, Sovyet devletini her biri
kendi dil ve kltrne dayanan mill cumhuriyetlerden mteekkil bir federasyon olarak
kurmaya yneldi. Bylelikle Grc veya zbek gibi daha byk ve daha gelimi topluluklara
kendi hkmran teritoryal cumhuriyetlerine, idari aygtlarna, parti rgtlerine, dil ve
kltrlerine sahip milletler muamelesi yaplrken, Udmurt veya Evenki gibi daha kk
gruplar snflamaya halk olarak dahil edildiler. Bu yolla ekonomik karar alma siyas merkezin
yerine geerken, etnikliin de kltrel ve teritoryal temelleri alkonmu ve anayasal
gvenceye kavuturulmu oldu.122
Bu nedenle Sovyetler Birlii perestroika ana dek iki dzeyde iledi. Askeri, siyas ve
ekonomik dzeyde, Moskovadaki Parti nin cumhuriyetler ve Parti organlar zerinde g
manivelasn

elinde

bulundurduu,

son

derece

yksek

bir

merkezleme

derecesi

szkonusuydu. Ama tek tek cumhuriyetler kltr, eitim ve toplumsal refah alannda dikkate
deer bir zerklik sergiliyorlard. Her bir cumhuriyet iin, 1920lerde ortaya kan ama

perestroika ve glasnost anda ar bir ykma urayan egemen etnik topluluktan

(korenisatzia) idari yeler devirme politikas da bu durumu pekitirmekteydi. Sonu, mill ve
Sovyetik sadakati glendirmek iin, birbirleriyle ilgili olan hatt mterek alanlar ikiye
ayrmak suretiyle potansiyel atmalar mstakilletirmek oldu. Ancak sk Parti denetimini
kaldrmadan nce bile, zaman zaman patlak veren kargaalar ve izleyen baskc nlemlerle
kendini gsteren, her yere Ruslarn yerletirilmesi ve Rusann lingua franca mertebesine
ykseltilmesi gibi politikalara sebebiyet veren milliyetler sorununu zapturapt altna almak
120

llliyarclk ve Yugoslavyann bamszlk mcadelesi iin Stavrianosa (1961, zellikle 9.

blme) ve Singletona (1985, blm 5) bakm.

121

122

Schpfline (1980) ve Djilasa (1984) bakn.

Fedoseyeve (1977) ve Bennigsene (1979) bakn.

Yazlar 255
hemen

hi

mmkn

olamad.

Rus

olmayan

nfusun

art,

ki

gney

snrlarnda

Mslmanlarn potansiyel istikrarszlk kayna olmalar anlamna geliyordu, cumhuriyetler

ile merkez arasnda kaynak ve mevki dalm, ihtilafn milliyeti boyudan ile eitimin ikircikli
etnik entelijensiyay etkin hale getirmedeki etkileri, her eyden nce mill kaynama fikrinin
(sliyanie) [belirsiz bir zamana] ertelenii ve mevcut mill ibirlii ( sblizhenie) evresinin
sorunlu nitelii, btn bu gelimeler, Stalinin lmnden sonraki onyllarda mill sorunun
blc potansiyeli konusunda derin bir gerilim yaanmakta olduunu gstermekteydi.123
Gorbaov dnemindeki glasnost ve perestoika anda, derinde saklanan etnik blnmeler
gnyzne ktlar. Etno-milliyetilik Baltlk devletlerinde, Kafkasya ve Orta Asyada kitle
desteini seferber etti ve Rus yeni-milliyetilii de, ahlk ve estetik ilhamnn ounu ve
etno-tarihinin bir ksmn ondan kard ve ald Ortodoks din uyanyla daha yakndan
hiza almaya balad. Genel boyutuyla bu durum Sovyet devlet yaps ve Parti rgtnden ve
Leninin, onca mahkm ettii Byk Rus eitinin de dhil olduu Dou Avrupada ykselen
etno-milliyetilik dalgasyla girdii tarihsel uzlamadan ileri gelmektedir. Federal ilke, mill
hissiyat ve kltrleri kurumsallatrmakla birlikte, ayn zamanda bu hissiyat ve kltrlerin,
mensuplarna, komularnca veya merkezce tehdit ediliyormu gibi geldii hemen her yerde
etkin milliyetiliin canlanmasnn da temellerini atmt. Halkn sahici sesinin Parti
rgtnden ok uzun bir sre dlanm olduu veriliyken, gerek bir katlm ynndeki
emellerle ifade edilmemi, kstrlm ksknlklerin hasadnn millet veya etnik topluluk
tarafndan toplanmas son derece muhtemeldi.
Bunun sonucu olarak daha ak bir siyas katlm tevik etme giriimi beraberinde, insanlarn
kendilerini demokratik olduu kadar da mill de olan bir ierikle ifade etmelerini getirdi. Bu
bir kere daha, dier komnist devletlerde olduu gibi etnik ba ile milliyeti emellerin
Marksist ideoloji ve partilerden daha dayankl ve esnek olduunu ortaya koydu.124 Sovyet
deneyimi unu gstermektedir ki, devrimci bile olsalar icat edilmi gelenekler ayet halkn
derinde yatan kklerinden filiz bulacaksa, mill kltr ile siyas kimlii ie komak veya
oluturmak (ekseriyetle de her ikisini birden yapmak) zorundadr.
Bu adan Amerikan deneyimi ile bir karlatrma yapmak retici olacaktr. Bu ktada da
mill emeller varolmutur, ama bunlar ok etnili bir evrede i grmek durumundaydlar.
Ancak Birleik Devletlerde, pek de hayat olmamakla birlikte, ekseriyetle yeni-etniklik
denen ey sembolik ve rgtsel bir anlamda kaldi (ya da bu anlam ifade eder oldu). Sovyet
muadillerinden farkl olarak Amerikan etnik topluluk ve kategorileri herhangi bir teritoryal
boyuttan byk oranda kopmu ve onun yerine Amerikan siyas sisteminde yeralan en gl
bask gruplarndan bazlarna ve kitle seferberliinin en etkili aralarna dnmt.
Etnikemeller pek az bir istisnayla, olsa olsa kentlerde ve beldelerde etnilerin seslerinin
denetlenmesi ihtiyac anlamnda komnaldr. Siyahlar, Chicanolar125 ve Yerli Amerikallar
bir yana, mill ama ve semboller mnhasran tm-Amerikan siyas topluluu ve kltr

123
124

Bu sorularn tahlili Goldhagende (1968) ve G.E. Smithde (1985) bulunmaktadr.

Rus yeni-milliyetilii hakknda Dunlopa (1985) ve daha genel bir bilgi iin Rametdeki

(1989) szkonusu yazya bakn.

125

Chicano: ABDde Meksika kkenli kiilere verilen ad. -.n.

256 Yazlar
iin tahsis edilmitir.126
Bu topluluk ile bu kltr nedir ve Sovyet insan ile toplumunun soyunduu milleti ve
milliyetilii ama iinin altndan kalkabilmi midir? Tm-Amerikan kimlik ve kltrnn
ierii, ilk gmenlerin Anglo-Amerikan Protestan geleneklerinde yatan etnik kklerini ak
bir biimde ortaya koymaktadr. 18. yzyl sonlarnda smrgelerde egemen olan mit ve
kltr; baklarn geriye, erir Britanyal veyanaya kar Amerikanlam ilk atalara
evirmi ve bu Yeni Kudste yeni seilmi halk iin benzersiz bir kaderi ilan eden yerli bir
cedcilik olarak tanmlayabiliriz.12
Bu Anglo-Amerikan Priten seilmilik miti, Devrimi Romallatran laik mitler, Anayasa ve
Kurucu Babalarn 127 kahramanlk ayla tahkim edildi. Avrupal gmenlerin ktaya ak
ancak, yeni milletin kltrel kimliinin ierii evreler halinde olutuktan sonra balad ve bu
insanlar kendilerini btnletirme gereini hissedecekleri Anglo-Amerikan dil ve kltrnn
stnl zerine kurulmu olan bu temel ama esnek kltr kalbna dahil oldular. Ama bu
etniklik ikamesi milletin almasn gerektirmedi. Tam tersine: Birleik Devletler, siyas
topluluun teritoryal mill tipinin ve teritoryal milliyetiliin gcnn balca timsali haline
geldi. Bu bakmlardan, imdiye dek, teritoryal bir millet kurma abas tam da amay
arzulad Byk Rus milliyetiliini arka kapdan ieri alaca in extremis (u noktalara)
savrulmak durumunda kalm Sovyetler Birliinden daha baarl olmutur. Bundan da nce
Sava ve tek lkede sosyalizmi ina etme dneminde, milliyeti dil ve sembolizm Lenin
ve Stalin tarafndan yeni bir sosyalist ve millet-st toplum yaratmak iin zorunlu
fedakrlklarda bulunmak zere kitleleri seferber etmek amacyla kullanld. Bylelikle
Sovyet deneyiminin mili! kimlik ve milliyeti glerle tarihsel uzlamla malul olduu noktada
Birleik Devletler, biraz da mtereddit bir ekilde, Anglo-Amerikan bir kltr. lh Takdir
miti ve teritoryal siyas topluluk temelinde tam bir akltrasyona girimiti.128
Ne Sovyetler Birliinin ne de Birleik Devletlerin, farkl nedenlerle bile olsa milleti am
veya milliyetilii ikame etmi olduu sylenebilir. Bunun sonucu olarak kozmopolitenler
yakn zamanlarda umutlarn baka bir yne, daha blgesel bir noktaya, -skandinav
ibirlii deneyiminden, Afrika lkeleri arasndaki, Arap lkeleri arasndaki ve Latin
Amerikadaki blgesel bloklara dek-devletlerarasndaki gruplamalara kaydrdlar.
Bu blgesel ibirlii deneyimleri arasnda belki de en vaadkr olan, baarl ama daha snrl
kalan bir ibirlii deneyimi olan 1950 tarihli Avrupa Kmr ve elik Birliinden sonra ilk

126

Beyazlar arasndaki yeni etniklik iin Kilsona (1975) ve bunun daha geni sembolik doas

hakknda bilgi iin Gansa (1979) bakn.

127

Amerikann kurucular... 1607-1733 yllan arasnda Amerika ktasnda, sonralar krallk

smrgesine dnecek olan ama balangta irketleri temsilen valilerce ynetilen 13 ngiliz
smrgesinden biri de Plymouth irketinin kurduu Massachusetts idi. Blgeyi smrgeletiren ilk
kiiler de, Anglikan Kilisesinin basks sonucu Mayflover gemisiyle ngiltereden ayrlmak zorunda
kalan bir gurup din sapknd (Pilgrim Fathers Kurucu Babalar), -.n.
128

Amerikada Priten Takdir mitinin sahip olduu merkezi rol hakknda Tuvesona (1968) ve

OBriena (1988) bakn.

Yazlar 257
olarak 1956 ylnda 6 Bat Avrupal devletin imzalad Roma Antlamasna dayanan bir
Avrupa Topluluu oluturma ynndeki hareketti. Ska iaret edildii gibi bu kkenler, kar
atmalar zerine dnem dnem patlak veren bunalmlarn kesintiye uratt Avrupa
birliinin yava yava gelien kurumsal tarzn ve Avrupada devletleraras ibirliinin ilevsel
temellerini ortaya koymaktadr.
Topluluun temelini ekonomik ieriin oluturduu sk sk vurgulanm ve gmrk birlii
ile siyas topluluk arasna keskin bir izgi ekilmitir. Ancak mill birlie yolaan nceki

Zollvereinin 129 hatras bylesi snrlar konusunda phe yaratmaktadr; bu snrlar

gsterdiklerinden daha fazlasn gizliyor olabilirler mi? 130
Pek oklar iin Avrupa birliine ynelik ana saik iin banda, siyas hatt askerydi; devlet
politikasnn bir arac olarak savan reddi, ve yakn dnem Avrupa tarihinin, Nazizmin
soykrmnda

doruk

noktasna

varan

gem

vurulmam

milliyetiliin

kr

glerinin

dizginlerinden boaltt i savalara yol alan abes bir kym eklinde reddedilmesi. Bu
okumada Avrupa Topluluu mill tutkular ve bencil karlar zerinde siyas akln zaferini
temsil edecekti; iin

ekonomik

boyutu

ierik

ya

da amatan

ziyade ara

olarak

grlmekteydi. De Gaullen (Brtanya hari) Urallardan Atlantike Europe des Patries

(Anayurtlarn Avrupas) dncesinde ayak diremesi ve 1948de Laheyde kurulmu olan
Avrupa hareketinin, Avrupa Parlamentosunda, Avrupa Komisyonunda ve popler hissiyatta
tevik grmeye balamas tam da bu okumadan tryd.131
Dou Avrupann Sovyet perestroikasnn etkisiyle kaplarnn almasndan sonra da belki
de tam bu yzden bu iki siyas akm, Avrupa hakkmdaki tartmann canevini igal etmeyi
srdrmektedir. Avrupa Topluluu dncesini benzer dost mill-devletlerin gmrk birlii
olarak savunanlar asndan mill kimlik, modern siyas ve kltrel topluluun doal biimi;
mill-devlet, en yararl ve tutunumlu siyas birlik tipi; ve lml, salkl bir milliyetilik de,
dayanmann ve kollektif refahn yegne arac olmay srdrr. Avrupa patrielerinin
ekonomik ibirlii herbirine bu amalar gerekletirme imkann sunacaktr, aksi halde
hibir anlam yoktur. Avrupa devletleri arasnda siyas bir birlikten yana bastranlar iin ise
mill kollektif kimlik tipi, yaayabilir ve arzulanabilir olmaktan kmtr. Mill devlet hzla
devre d kalmaktadr ve insanl nihai bir felaketin eiine getirmi olan milliyetiliin
insann bilincinden sklp atlmas ya da hi olmazsa ebediyen zararsz bir hale sokulmas
gerekir, Doudaki istikrarszlk Avrupann siyas birliini olsa olsa daha zorunlu ve acil bir
hale getirmitir.
Ancak Avrupa projesinden gerekletirmesi beklenen topluluk biimi ve kltr tarz nedir?

129
130

Prusyann basksyla 1 Ocak 1834te yrrle giren Alman Devletleri Gmrk Birlii, -.n.
19,'yzylda Alman rnei iin Kahana (1968) bakn. Avrupa Topluluuna ilikin nispeten daha

eski bir ilevsel analiz iin Haasa (1964) bakn.

131

ngilterede yeniden duyulmaya balanan bu Avrupa tartmas iin Campsa (1965) bakn.

1960larda Avrupann her yannda mill hissiyat ve politikalarn gcn devam ettirmekte olduunun
en iyi kant, Benthen van den Berghenin (1966) gsterdii gibi pekla De Gaulle olabilir. Bugnk yeni
kuak ncekilerden daha Avrupaldr. Peki ama, daha m az milliyetidir?

258 Yazlar
Topluluun sorunlaryla iie gemi olmakla birlikte Avrupa kltr sorusuna ileride geri
dneceim. Avrupa siyas topluluunu nasl tasavvur etmeliyiz? Bir sper-devlet olarak m?
Ya da tamamen farkl sui generis (nevi ahsna mnhasr) bir ey olarak m? imdi srasyla
bunlar ele alalm.
1. Her Avrupa devleti kendi asker gleri ve cephanelikleri zerindeki denetiminden ve
kendi topranda iddet tekeli uygulamaya hakk olduu iddiasndan feragat edinceye ve
nefsinden feragat popler olarak kabul grnceye kadar bir Avrupa sper-devletine pek
bel balanamaz. te yandan imdiye dek ktann iki yakasndaki meru g kullanmn
snrlayan NATO ile Varova Pakt oldu, Avrupa Topluluu deil. Bu kincisine ait kurumlar
her tr asker organ ve yarglama yetkisini bilhassa darda brakmaktadr. stelik,
varolusal bakmdan her Avrupa devletinin hkmranl nihai olarak ancak, d tedbirlere
kar kmak iin ya da hatt (Avrupa Topluluundan) siyas geri ekilme gibi bir tehdidi
dayandraca asker aralara sahip olduu srece varolusal bakmdan hkmranl nihai
olarak salam kaza bal demektir. Bu koullarda bir Avrupa sper-devleti siyseten
olanakszdr.
2. Ayn ekilde her Avrupal devletin nfusunun ounluu gerek anlamda bir Avrupal
bilinci ile kaynam hale gelinceye kadar da Avrupal bir per-devlet beklentisi pek
mitvar deildir. (Bu, sregelmekte olan mill duygularla ve bilinle de badaabilir ama
mevcut mill balara baka, daha geni bir ballk ve aidiyet halkasnn eklenmesi gerekir.)
Ama zaten ikilem de burada yatmaktadr. Sakn bu yoldan Avrupada yeni bir sperdevletin ortaya kma ahit olmayalm? Ve tabi, kimilerinin beklentisi kimilerinin de
korkusu olan, yeni ve daha gl bir milliyetiliin de. .132
imdiye dek milliyetiliin ve tek tek Avrupa milletlerinin mill kimliklerinin zevaline dair ya
da yelerinin daha etkili bir Avrupa parlamentosu zlemlerine ramen gerek anlamda
Avrupal bir siyas milliyetiliin douuna dair en ufak bir emare yoktur. Ama kltrel
dzeyde daha geni bir pan-Avrupa hissiyatnn iaretleri alnmaktadr; daha sonra bu
konuya geleceim.
3. Eer ne bir sper-devlet ne de bir sper-millet Avrupa projesinden murat edilen kalp
deilse, sui generis bir yeni siyas birlik biimi midir szkonusu olan? Belki de glerin
kondominyomundan (ortak ynetiminden), belirli glerin, yarg yetkileri rtecek ekilde,
dikkatle belirlenmi alanlar dahilinde kalan herkes iin balayc kararlar alma yetkisi
tannm bir dizi merkez kuruma braklmas yolunda gnll bir anlamadan szedebiliriz.
Bu sorulara belli bir gvenle yantlar vermek gtr. Bu tarz bir kondominyum, yeni
domakta olan bir Avrupann siyas kalbm tarif ediyorsa, Avrupadaki tekil mill kimliklerle

132

zellikle Galtungun Norvelilere, geniletilmi Topluluk# katlmamalar konusundaki ars

(1973). Aa Avrupann bir sper devlet haline gelmesinden yana veya kar olan savlar, onu bir
sper millet olarak tarif edenlerin savlaryla kartrlmamaldr. Bu, hkmranlk kaybyla kimlik
kaybn birbirine kartrmak demektir. [Siyas 1 hkmranlktan yoksunken de etnik bekann mmkn
olduunu gsteren tarih, bunlar arasnda zorunlu bir iliki bulunmadnn kantdr; A.D. Smithe
(1988b) bakn. Tamamen siyas bir Avrupa milliyetilii, imdiye dek derin popler dayanaktan yoksun,
sadece her Avrupal lkenin siyas, ekonomik ve kltrel sekin kesimleri ile snrl kalmtr.

Yazlar 259
birarada yayabiliyor olacaktr. Hatt bunlarn glenmelerine de yardm edebilir, zira bir
kondominyumun zmesi gereken ama muhtemelen hi bir zaman ortadan kaldramayaca
atmalar, byk bir olaslkla mevcut mill emelleri ve bilinci vurgulayacaktr -tpk kltrel
apraz dllemenin, mill kltr ile mill kimlii din bir yenilenmeye itmesinde olduu gibi.
te yandan kondominyumdaki nderlik trne bal olarak, ok merkezli blgesel kurulular
ve g bloklar dnyasna yeni Avrupaya sadakat duygusu ve zlemi halkasnn eklendiini
grebiliriz. Ama bu da belli bir Avrupa miras duygusunun domasna ve kabul grm bir
Avrupa mitolojisinin ortaya kma bal olacaktr. Baka bir sorun daha var. Avrupa
deneyimi baka blgeler ve birlemeler iin bir rnek oluturabilir mi? Yeni Avrupaya ilikin
zel kurumsal

ayarlamalarn, talihsiz Westminster modeli tarznda baka ktalara

alanmasnn mmkn olamayaca kesindir. Ancak Avrupa Topluluu pekla, baka

yerlerdeki koullar olgunlarsa veya olgunlatnda trsel bir rnek olarak ilev grebilir; ve
ileride ileri sreceim gibi bu olgunluk da, paradoksal olarak, belli kltrel koullarn,
zellikle de belli milliyetilik trlerinin ilerlemesine bal olabilir.

YEN ULUSAIRI GLER

Eer imdiye dek Avrupa projesine ilikin kestirimler ile daha geni apl ok etnili devletler
ile blgesel gruplamalarn nasl kk salacaklar hakknda belirsizlikler sryorsa, mill
snrlar aacak kozmopolit bir kltre dayanak tekil edebilecek kresel karlkl bamllk
iin baka nereye bakabiliriz? Bu noktada, II. Dnya Savandan itibaren son derece belirgin
hale gelmi olan yeni ulusar gleri anmak dettendir; bunlar, blgesel g bloklar,
ulusar ekonomik irketler ve kresel telekomnikasyon sistemleridir. imdi bunlara
srasyla bakalm.
II.

Dnya Savanda, daha nce emsali grlmemi boyutta asker ztlamalarn yaratt

devasa g bloklarna tank olunmutu, ilk etapta, yrngelerine eitli mvekkil devletler ile
blgeleri de katan komnist ve kapitalist iki byk blok Avrupada ve baka yerlerde kar
karya geldiler. Bu ztlamaya bal olarak Latin Amerika, Afrika ve Gneydou Asyada da
daha gevek ve zayf yapl blgesel bloklar mantar gibi bitmeye balad, ama bunlar asker
ve ekonomik bakmdan bu iki asl sanayilemi g blokuna bamllklarn srdrdler.
1970ler ve 80lerde bu kutupluluk, nce iki blok mensuplarnn (Bat Almanya, Japonya ve
in) ekonomik ve siyas skletlerinden, daha sonra da Avrupa ekonomik birlii ynndeki
admlarn sklamas ile perestroika nn gerek Sovyetler Birlii gerekse Dou Avrupa
zerindeki etkisinden tr gevemeye balad. Bu g bloklar hl devam etmektedir ama
tu Umumlarn salayan balayc ideolojileri, mill bakmdan eitlilik arzeder hale gelmi ve
baz durumlarda da bir zamanlar sahip olduklar harekete geirici glerini yitirmilerdir.
Jeopolitik katmanlardaki yer deitirmelerle ve mill-devletlerin kendi kaderlerini tayin
haklarnn

bir

kere

daha

boy

kutupluluktan yzgeri ettiimiz

gsteriinden

doan

ok

merkezlilik

nedeniyle,

iki

kesindir.133

Ulusar irketlerin gc de ayn lde tandk ve yakn zamana ait bir olgu. Devasa
bteleri, teferruatl teknolojileri ve birka ktada uzun vadeli stratejiler planlama
yetenekleriyle bu irketler, olduka esnek
133

birikim ve denetim aygtlar olduklarm

II. Dnya Savann hasad ve dev g bloklarnn douu konusunda Barraclougha (1967) ve

Hinsleye (1973) bakn.

260 Yazlar
gstermilerdir. ou durumda, bteleri ve teknik dzeyleri karlarndaki irketlerden
ekseriyetle

daha

dk

olan

hkmetleri

sollayabilmekte

ya

da

zerlerinden

atlayabilmektedirler. Ayn zamanda ou nc Dnya lkesinde kendi vasfl personeline

ek olarak yerli iiler ve i ileyi mekanizmalar kullanabilmektedirler; bu mekanizmalar
kltrel farkllklar ihmal edebilmelerini ve altklar pazarlar salama almalarn mmkn
klmaktadr. Sonu olarak, ounlukla bu ulusar irketlerin ileyileri eliyle, farkl gelime
dzeylerindeki devletlerin kapsaml bir ekonomik hiyerari arzeden dnya kapitalist
ekonomisine sokulduklar uluslararas bir iblm ortaya kmaktadr.
Son olarak ve belki de en umull olan, kitle telekomnikasyon sistemlerinin glerinde ve
etkinlik sahalarnda hzl bir gelimenin ortaya kmas ve bilgisayarl haberleme
ebekelerinin genileyerek devasa boyutlara varm olmasdr. Bu sistemlerin nfuz alan ile
karmakl, haberleme alarnn en geni mill birimlerle bile snrlanabilmesini imknsz
klmaktadr; ayn zamanda bu sistemler mill kltrlerin blgesel kltrlere karmas ve
hatt kresel bir kltrn ortaya kma madd temel salamaktadrlar. imdi, daha yerel
haberleme alar ile bunlarn nerettii mill mesajlar bastrabilecek kresel bir haberleme
ve tahayyl imali ve paketlenmesi mmkn hale gelmitir. Devasa g bloklar ile ulusar
irketler, ellerindeki bu telekomnikasyon sistemleri ve bilgisayarl haberleme alar ile,
yeni bir kltr emperyalizminin gl aygtlar olarak ilev grebilirler.
Kitlesel nfus hareketleri, evre kirliliinin artan nemi ve blgesel veya kresel boyuttaki
marazlara eklenebilecek bu yeni ulusar gler, iki kout sav erevesinde tasvir edilirler.
Birinci sav, gelimi sanayi kapitalizminin, mill devleti devreden kartacak dev ekonomik
ve siyas birimler ortaya kard iddiasndadr. Mill-devleti skartaya kartann esas
olarak, esnek ama etkili bir tarzda uzmanlam bilgisayarl karmak ebekeler kurabileni
incelmi teknolojiler ve son derece eitlilik arzeden sermaye-youn ileyileri ile, devasa
ulusar irketler olduu ileri srlmektedir. kinci sav ise milletin ikame edilmesini postendstriyel (sanayi sonras) bir topluma doru gidiin bir paras olarak grmektedir.
Milletler, snai bir dnya iin ilevseldi, onun teknolojisi ve pazarna ihtiya duyulmaktayd,
oysa bilgisayarl bilgi ve iletiim sistemlerine dayanan hizmet toplumunun gelimesi mill
snrlarn zerinden atlar ve yerkrenin her kesine nfuz ederler. Post-endstriyel bir bilgi
toplumunun gereklerini sadece ktasal kltrler, nihai olarak da tek bir kresel kltr
karlayabilir.134
Bu iddialarn ve dayandrldklar gzlemlerin her biri iin standart bir karlk vardr. En gl
asker ve siyas bloklarn bile ani ve kesin bir ekilde un-ufak olduuna tank olmaktayz.
Hatt ideolojilerinin knden, gerileyiinden nce, gerek Batda gerekse Douda hzl
deiimler ve feminist, etnik ve ekolojik hareketlerinki gibi yeni talepler karsnda sesleri
ksld, kemikletiler ve deitiler. Ekolojik hareket, kapitalizm ve komnizmin sloganlarnn
artk bir anlam ifade etmedii ok sayda insann ruhsal ve siyas enerjilerini emen yeni
kollektif eylem ve rgtlenme trleri yaratmt. O nedenle bu bloklarn canllklar,
hayatiyetleri zaten iten ie tkenmiti.135
134

135

Bu "hizmet toplumu konusunda Bell (1973) ile Kumara (1978) bakn.

Feminizm, ekoloji, renci hareketleri ve etno-mill hareketler gibi yeni hareketlere ilikin bir

tahlil iin Melucciye (1989, 3-4. blmler) bakn.

Yazlar 261
Sadece yeni hareketler deil ayn zamanda ele aldmz yeni-milliyetiliklerde olduu gibi,
eski hareketlerin yeni formlasyonlar da ortaya kt. Bu canlan Richmondun; postendstriyel devirde kk lekli iletiim ebekelerinin younluu arttka dilsel ve etnik
milliyetiliklerin de remesinin kolaylaaca tezine son derece uygun dmektedir.
Aznlklarn veya evresel etnik milliyetiliklerin bu dirilii belli bir devlette egemen
durumda bulunan (aralarnda Srplar, ekler, Almanlar, Polonyallar ve Ruslarn da
bulunduu) etnilerin ounluk milliyetiliklerinin de ekseriyetle tepkisel ve serbestletirici bir
srele canlanmasn da pekala tahrik edebilir. Nihai sonu tam da modas getii dnlen
devletsel milletlerin glenerek, yeni ve daha gl bir solukla yola devam etmeleri olabilir.136
Ayn durum uluslararas ekonomik ilikiler alannda da pekala geerlidir. nc Dnyadaki
devletsel milletler ile, eer byle bir eyden szedilebilirse, onlar ve Batl devletsel milletler
arasndaki ekonomik rekabet tamamen bir yana, gerek demografik gerekse ekonomik
gelimeler mill arzular ve blnmeleri artrmtr. Nfus patlamalar ve gler nedeniyle
savalarn kitle kymlarna veya mlteci aknlarna yolamas yznden, gmen politikalar,
yurttalk yasalar ve nfus patlamas konusunda alan felaket anlar, milletlerin arasna
yeni engeller koymaktadr. Ayn ekilde ulusar irketlerin yaratt etki de elikili
olmutur. Ticaret, yatrmlar ve faaliyetleriyle dnyay sarp sarmalam olabilirler ama
hkmetlerin pazarlk edecek veya artlar ileri srecek kadar gl olduu yerlerde mill
muhalefeti (veya mill irket ortaklarn) harekete geirmektedirler. Warrenin, siyas
bamszln nc Dnya lkelerine byk kapitalist irketler karsnda gerek bir siyas
manivela verdii yolundaki kanaatine tmyle katlmasak da, siyas bamszlk daha uyank
ve becerikli nc Dnya nderliklerine sper gleri ve ulusar irketleri birbirlerine
drme ve bylelikle ans ibresini kendilerinden yana dndrme ihtimallerini ykseltme
imkn vermektedir. Ama, bizim amalarmz bakmndan daha da nemlisi, siyas
bamszlk d basklar karsnda mill kimlik ve hedef duygusunun glenmesine ve benzer
bir uluslararas siyas imal halindeki topluluklar hiyerarisi iinde yeni bir devletsel
milletin yer bulmasna yardmc olmaktadr. O nedenle, paradoksal olarak, bu ulusar
ekonomik gler, yerlerini almas beklenen milletler ile milliyetiliklerin tahkim edilmesine
yolaabilecektir.137

KOZMOPOLTANZM VE KRESEL BR KLTR M?

Ne var ki gelimi kapitalizm veya post-endstriyelizm kuramclarnn iddialarnn en sorunlu
olduu yer kltrel alandr. Karmakl ve kitlesellii kuku gtrmeyen telekomnikasyon
ve bilgisayarl haberleme sistemleri, mill kltrlerle karmakta veya en azndan bunlar
yeni bir kozmopoliten kltrle rtmekte midir? Ve bu kresel kltr ierii bakmndan tam
olarak nasl bir ey olacaktr?
Bu sorulara verilecek yantlar byk lde speklatif olacaktr ama Batl post-modern
kltr deneyimleri bize nemli ipular salayabilir. Genel konuursak Batdaki son kltrel
gelimeler, mecrasnda akan modernizmin cilasn, post-modern motif, konu ve sluplardan

136

Richmonda (1984) bakn ve Melucci (1989, 89-92) ile karlatrn. 240

137

Warrene (1980, blm 7) bakn ve Enloe (1989) ile de karlatrn.

262 Yazlar
oluma bir pastile terkibe sokmaktadr. Bu znde eklektik bir kltrdr. Bir yandan,
kitlesel tketim iin e biimli olarak ambalajlanm bir rnek kitle mallarnn yamur gibi
hcumuna uramaktayz; te yandan -mobilyadan ve meskenden TV filmlerine ve reklamlara
dek bu mallar ieriklerini, zgn balamlarndan kopartlarak, narkozlanarak veya acayip ya
da hicivci bir tarzda ilenerek yeniden canlandrlm eski folklorik veya mili! motif ve
sluplardan almaktadrlar. 1920lerin Stravinsky ve Poulencinden gnmzn Hockney ve
Kitajna dek, bu parodik slup ve temalar pastii, post-modern, hatt gya klasik bir kitle
kltr imknn ifade etmeye balad.138
Bu nedenle kresel bir kltr, hepsi de yeni iletiim ve telekomnikasyon sistemleri ile
bunlarn bilgisayarl teknolojilerinden destek bulan, analitik olarak farkl saysz unsurdan
oluturulacaktr; youn reklama tabi kitle mallar, balamlarndan soyulmu folklorik veya
etnik slup ve motiflerden oluma bir yamal boha, insan hak ve deerleri hakknda kimi
genel ideolojik sylemler ve standartlam nicel ve bilimsel iletiim ve takdir dili.
Bu post-modern kresel kltr sadece dnya apndaki yaygnlndan tr deil, ayn
zamanda z-bilinci ve kendinin-parodisi olma derecesi bakmndan da imdiye kadarki
btn kltrlerden farkl olacaktr. Aslnda kendi iin hibir insanolunun ksesinden
kaamad bu zgl sylem ve dil teamlleri dnda bir yerin olmad, bu teamllerin
tesinde

atf

yaplacak

stn

noktalarn,

merkezin

bulunmadna

inanan

yeni

kozmopolitanizm kanlmaz olarak eklektiktir ve devinim halindedir. Kalb aralksz olarak

deimektedir. O nedenle sadece ok genel terimlerle tarif edilebilir.
Kklerini etnik bir zamandan ve kk yerinden alan imdiye kadarki kltr emperyalizminden
farkl olarak bu yeni kresel kltr, evrensel ve zamanszdr. Eklektik olmakla zamana ve
yere kar kaytszdr. Akkandr ve kalptan yoksundur. Bugn her yerden daha fazla Batda
gelime gstermi olmakla birlikte, kitle iletiim aralar ve telekomnikasyon sistemleri
eliyle post-modern bir kozmopolitan kltr dnyann her kesine tanmaktadr. Burada,
imdide ve her yerdedir. Tarihi ya da tarihleri olmamakla vnr; kulland folklorik
motifler, imdi ve gelecek ynelimli bilimsel ve teknik bir kltrn yzey dekorasyonu iin
kuyudan ekip kartlmtr.
Ayn zamanda temelleri bakmdan yapay bir kltrdr. Pastii kaprisli ve ironiktir; etkileri
zenle hesaplanmtr ve delalet ettii ey hakknda herhangi bir duygusal balanmadan
yoksundur. Zanaatkrca ve s olan bu yeni kozmopolitanizm, daha ok aralar ve deer
ikilemlerini, zmleri saf teknolojik olan teknolojik sorunlar halinde yeniden formle
etmekle ilgilidir. Bu noktada bu teknolojinin karekterinin, kesien iletiim ve haberleme
sistemlerinin; ifadesini evrensel niceliksel ve bilimsel bir sylemde bulan karlkl baml
ebekeler yaratt, ve teknik sylem kltrleriyle, eskinin hmanist entellektellerinin
safiyane eletirel sylemlerinin yerini alan teknik bir entelijensiya tarafndan iletildii

138

Modernist Amerikan medya mamullerine verilen popler karlklarn oluumunda

etnikliin ve snfn roln ele alan medya eletirileriyle (Mattelaart, Morley, Hail) ilgili bir
deerlendirme iin Schlesingere (1987) bakn.

Yazlar 263
dorudur.139
Bugn gezegenin her kesine epeyce eitsiz bir ekilde yaylm olmakla birlikte bu teknik
kresel kltrn ayrdedici hatlar farkedilmeyecek gibi deildir. Ama bylebir kozmopolitan
kltrn yaama ve serpilme ans nedir? Dnya halklar arasnda kk salabilir mi?
Bu kez de gemite bize yol gsterebilecek hemen hibir ey bulmak mmkn deildir.
Gemite asla kltr yoktu; canl ve tarihsel bakmdan zgl, tekil kltrler vard. Hatt en
emperyal ve yaylma eilimi gsterenleri bile -Roma olsun, Bizans olsun, Mekke olsunktklar yer ve zamanla kaytlydlar; bu kltrlerin tahayylleri ve kimlik duygular, Roma ve
Rusyada Sezar ile arn tahayyl gibi, ok uzun zaman popler bir titreim yaratm
somut tarihsel geleneklere dayanmaktayd. Gelenekler imal etmek ve tahayyl paketlemek
belki de mmkndr ama imgeler ve gelenekler eer belli bir popler titreimleri varsa
kalml olacaklardr ve titreime de, ayet idrak edilmi kollektif bir gemile ahenk kurabilir
ve bunu srdrebilirlerse sahip olacaklardr. Yklm ama imdiki biimiyle yeni bir ekilde
yaratlm btn bu antlar -yad seremonileri, kahramanlarn bstleri ve yldnm
kutlamalar-, anlamlarn ve duygusal glerini varsaylm ve hissedilen kollektif bir
gemiten alrlar.140
Bugn, modern dnyada, bu hissedilen ve alglanan kollektif gemi hl etnik ve milldir.
Kimlikler, imgeler ve kltrler de ayn ekilde ve inatla okludurlar ve etnik ya da mill vasflarn srdrmektedirler. Kimlik ve kltr oluturmada bellein tuttuu merkez yer
ortadayken, post-modern kozmopolitanizmin temel motif, fikir ve sluplarnn kken
bakmndan folklorik veya mill olmalar beklenilebilir bir durumdur. Bugne dek bundan
baka, (seyrek de olsa antik atalara dek uzanan) sentetik bir yeni-klasisizm haricinde bir ey
grlmedi. Kresel bir ina halindeki kimlik szkonusu deildir; kresel bir kltr sadece
bellek-siz bir yap olabilirdi ya da kendisini oluturan mill unsurlara blnerek ufalanabilir,
dalabilirdi. Ama bellek-siz bir kltr bir elikidir; byle bir kresel kltr yaratmaya
dnk her teebbs, bu dev bricolage

141atmak

iin olsa olsa talan edilmi folklorik anlarn

ve kimliklerin oulluunu ne karabilir ancak.

Kresel bir kltr projesinin ardnda, metinini okumak ve varsaymlarnn yap skmn
gerekletirmek durumunda olduumuz insan tahayylnn bir yaps (construct) ve bir
sanat olarak kltr ncl yatt iin, sonunda insanln yapmas (construction) ile
skmesinin (deconstruction) snrlarnda tkezler hale gelmekteyiz. Nasl bizzat milletin,
egemenler ile entelijensiyann ortaya kard bir yap olan muhayyel bir topluluk olarak
kabul szkonusuysa; payandalarn bilim ile telekomnikasyon sistemlerinden alan
gemiin bir pastii olarak kresel bir kltr de insanln en cretkr, her eyi kavrayan bir
tahayyl eylemidir. Ne var ki ancak bu kozmopolitanizmi oluturan, bu yamal bohann
hicivletirilmi bileenleri olan metinler, tek tek ve her milletin ve etnik topluluun kltr ves

139 Hmanist entellekteller ile onlarn teknik elikilerinin eletirel sylem kltrlerine dair
Gouldnera (1979) bakn.
140

Bu ant ve seremoniler iin Hobsbawm ve Rangera (1983, zellikle Hobsbawmn yazsna) ve

Hornea (1984) bakn. Eskinin emperyal tahayyl konusunda Armstrong'a (1982, blm 5) bakn.
141

Tertip, hile anlamnda dzen; veya beklenmedik bir hamle -.n.

264 Yazlar
ylemlerinden alnma mitler, anlar, deerler, semboller ve geleneklerdir. Sylemlerimize
tarihsel snrlar koyan, bu milletler ve etnilerdir. Onlarn etno-mill biimlerine nfuz etmek
ve varsaymlarna meydan okumak, kendi bana, milletlerin/etnilerin gcn andrr veya
mill sylemlerin tutamaklarn tahrip eder. Olduklar ekliyle, devlet gc ve kltrel iletiim
gereklikleri ile kaytl olan etnik ve mill sylemler ve bunlarn metinleri, nsan muhayyilenin
yapsna (construction) snrlar koyar; zira kollektif ve bireysel kendiler ve onlarn
sylemleri insanlk hallerini birletirmek ve ayrmak iin oluturulduu dil ve kltrleri tehiz
eden, tam da etno-tarihlerin uzun sreliliidir (longue duree).
Kresel bir topluluu tahayyl etmek yetmez; nce yeni ve daha geni siyas birlik
(assosicaion) biimleri ve farkl kltrel topluluk trlerinin ortaya kmas gerekmektedir. Bu
da muhtemelen dzensiz ve byk lde planlanmam mevzi bir hareket olacaktr.

142

ETNO-TARHN KULANIMLARI
imdiye kadar milletler ile milliyetilii ortadan kaldrmadaki baarszla ve bunlarn
ikamesinin imknszlna ilikin; kresel bir kltrn, hatt post-modernizm gibi bize
yeni post-mill sluplar ve diller vaat eden son derece eklektik ve teknik bir kltr
oluturma, kurma projesinin bile, inanrlktan uzak bir tabiatta olduuna dair bir dizi neden
ileri srdm.
Ama bu baarszln ok daha etkili bir baka nedeni vardr; bizzat etnik slup ve mill
sylemlerin, gezegende yaayan insanlarn

ezici bir ounluu zerinde hkmn

srdrmekte oluu. Bunu bir temele oturtmak son derece kolaydr. Mill emeller ile bilincin
ifadesi olmadklar hallerde bile, siyas atmalarn, popler protestolarn ve devlet
projelerinin ounun gl bir milliyeti boyutu vardr. Hatt cins, snf, rk ve din gibi teki
meselelerle balantl olduunda bile, milliyetilik, bu tr atma ve protestolarn en ac/sert
ve denetlenemez olanlarnn hkim figrdr.
Soru udur; bu blmn banda da dediimiz gibi mill kimlik neden bylesine her yerde
hazr ve nazr, ok yzl ve yaygn olmaya devam edebilmektedir? Milletler ile milliyetiliin
nasl ortaya kt ve yerkrenin her kesine yayldn grdk. imdi soru udur; Dier
kimlik tiplerinin yerine getirmedii ya da daha ziyade uygunsuz kald, mill kimliin
devamna hizmet eden ilevler nelerdir?
Bu ilevlerden belki de en nemlisi ahsen unutulma sorununa tatminkr bir cevap vermekte
oluudur. Laik evrede milletle zdeleme lmle gelen sonlulua galebe almann ve
kiisel bir lmszlk boyutunu salama almann en emin yoludur. Parti bile bylesine sarih
bir vaadde bulunamaz; o bile nihayetinde millete geri ekilmek zorundadr. Zira Partinin
sadece kendi ksa, devrimci bir tarihi vardr; oysa millet, ou kez yeniden ina edilmi veya
imal edilmi bile olsa, uzak bir gemie sahip olmakla gurur duyar. Daha da nemlisi, heroik
gemiine benzer azamette bir gelecek sunabilir. Bu yolla halk, sonraki nesillerce
gerekletirilecek olan ortak bir kaderi izlemek zere harekete geirebilir. nk onlar
bizim ocuklarmzn neslidir; herhangi bir snf ya da Partinin vaat edebileceinden daha
142

Milletin, metinleri yap-zme tb tutulup yle okunmas gereken muhayyile rn bir

topluluk olduu fikri konusunda Andersona (1983); ngiliz rneinde yaplm bir uygulama iin
Samuele (1989, zellikle III. Cilt) bakn.

Yazlar 265
fazla bir eydir, ruhsal olduu kadar biyolojik olarak da bizimdir onlar. Bylelikle ebed
yaam vaadi kendi dlmzde genetik olarak korunmu olmaktadr. Zrriyetimizin
belleinde teselli bulamaz myz ve bunlar bizim, laik kukunun yo ketmi gibi grnd,
teki hayatmz garantilemez mi? yleyse mill kimliin asl ilevi, insanlar ahsen
unutulmaktan kurtarmak ve kollektif iman ihya etmek iin tarihi ve kaderi olan gl bir
topluluk duygusu oluturmaktr.143
Milletle zdelemek bir dava veya bir kollektifle zdelemekten daha fazlasn ifade eder.
Byle bir zdeleme mill yenilenme iinde ve onun araclyla ahsi bir yenilenme ve itibar
salayacaktr. Bu kendisini oluturan ama imdi gten yoksun ve horlanmakta olan ailelerin
her birine doutan gelen haklarn ve eski soylu statlerini teslim edecek siyas bir sperailenin bir paras haline gelmek demektir. Milliyetilik, ayan ba olaca ve dnyann
seilmi halk ve onun kutsal deerlerini tanyp kabul edecei statsel bir tersyz olu vaat
eder. Etno-tarihin son derece hayat olduu nokta burasdr. Millet sadece ebediyet vaadinin
dayandrlaca uzak bir gemile vnmekle kalmaz; restorasyon ve itibar vaadine anlam
vermek iin muhteem bir gemi, azizler ve kahramanlarla dolu altn bir a da
serimleyebilmek durumundadr. Bu etno-tarih ne denli dolu ve zengin olursa iddias da o
denli ikna edici olur; ve bast akor, milletin fertlerinin yreine bir o kadar derinden oturur.
Milliyetilerin uzunca bir zamandr anlam olduklar gibi, mill itibarn lt ve mill
restorasyon arlarn oturtmak zorunda olduklar izgi, ierdii hakikat ne olursa olsun,
topluluun etno-tarihinin antikliine dair hissiyattr. Lonnrt ve Snellman, Gallen-Kallela ve
Sibelius gibi Finli entellekteller, Karelyal kyllerin baladlarndan Finlandiyann kayp
gemiini, kahramanlar diyarndaki altn an, Kalevala y yeniden yaratmak ve btn
Finlandiyallarn, topluluklarnn yaayan gemiine yeniden girebilmeleri ve bylelikle
kollektif itibarlarn ihya edip kendilerini ebediyete intikal ettirebilecek yegne ey olan
nesiller zincirine katabilmeleri iin onu otantik bir tarih eklinde sunma gerei duyuyorlard.
Soyut Finlandiya yaps altnda kendilerini yenileyebilirlerdi ama bu yap anlamn ve
popler titreimini, ou Finlinin zdeleebilecei ve unutulmaktan kurtulma vaadi tar
gibi grnen ok daha uzun bir gemie sahip varsaylm bir etno-tarihle idrak olunan bir
yaknlktan almtr.144
Mill kimliin bir nc ilevi de kardelik idealini gerekletirmeye verdii nemdir. Bu
idealin kendisi, en azndan ideolojik planda, aile, etnik topluluk ve millet arasnda yakn bir
iliki olduunu ne srer. Etni ile millet basite byk aile ilamlar, birbirleriyle karlkl
ilikileri olan btn aileler, erkek ve kz kardelerin oluturduu bir toplam olarak grlr.
Ama milliyetiler ayn zamanda bu idealin talimini yapmak ve pekitirmek iin riteller ve
seremoniler hazrlarlar. Nmayiler, anma seremonileri, yldnm kutlamalar, ehit anlar,
andlar, zel gnlerde kartlan paralar, bayraklar, kahramanlara ilikin kasideler ve tarih!
olaylar hakkndaki yadirgrlarla kimlik ve birliin yeniden olumlanmas suretiyle yurttalara
aralarndaki kltrel ba ve siyas hsmlk hatrlatlr.

143

Buna paralel bir gr iin Andersona (1983, blm 1); bu bellek hakknda Rosenbluma

(1967, blm 2) bakm.

144

Fin mill tarihi iin Brancha (1985) ve Honkoya (1985) bakn. 248

266 Yazlar
Pek ok bakmdan mill kimliin baars ve kalmll asndan en belirleyici olan bu
seremonik ve sembolik vehedir -bireysel kimliin kollektif kimlikle en yakndan bal
olduu alan burasdr. Bu yaknln birden ok nedeni vardr. Estetik deerlerin -sanatlarn
milletin ayrdedici ruhunu kalkndrmasn salayan, biim, ktle, ses ve ritmin ustaca
dzenlenmesinden doan gzellik, varyete, itibar ve pathos (tarik) duygular nemini
kmsemememiz gerekir.
Bunun, onca air, besteci, ressam, heykeltra ve baka trden sanatnn, mill kimlik fikrini,
kendileri ve sanatlar iin neden bu denli tesirli ve davetkr bulduklarn aklamaya yardmc
olacana phe yok. Ama milliyetiliin sembolik ve ritel yanlarnn bugn bireysel kimlik
duygusuna bu kadar dolaysz bir ekilde hitap etmesinin balca nedeni, etnik balarn ve
etnik aidiyetin canlannda ve zellikle topluluun btn nesilleri boyunca ehit dm
olanlar ve atalar yad ediyor oluunda yatmaktadr.
Bu noktada milliyetilik intoizm gibi, cemaatin lme ve atalara tapnmaya ok byk nem
verdii dinsel inanlar andrmaktadr. Bu tr dinler gibi milletler ve onlarn anma
seremonileri de, savalarda ve baka mill felaketlerde yaknlarn yitirmi btn aileleri ve
ortak atalar anmsayanlar, ehitler rneinden yola karak onlarda benzer bir heroizmi
ilham edecek bir fedakrlk ruhu ile amaca kuvvet kazandrmak zere biraraya getirir. 145
Kaytszln, unutuun zrriyetle almas; altn bir aa bavurmak suretiyle kollektif
itibarn ihyas; yaamakta olan, lm olana, topluluun ehitlerine balayan semboller,
ayinler ve seremoniler eliyle kardeliin gereklemesi; btn bunlar modern dnyada mill
kimliin ve milliyetiliin temel ilevlerini oluturur ve milliyetiliin btn tarih gailesi
iinde nasl bu denli kalc, ok ynl ve esnek olabildiinin temel nedenlerini verir.
Baka tarihsel ve jeo-politik nedenler de vardr. Tarihsel adan mill-devlet, savata ve
barta Fransa ve ngilterenin hegemonyalarnn etkililiini gzler nne serdiinden beri,
deerini kantlamtr. Ekseriyetle ruhundan ziyade dsal yanlar taklit ediliyor olmasna
karn evrensel bir model haline gelmitir. Ayn ekilde Almanya ile Japonyann baarlan
etnik milliyetilik ile mill kimliin etnik tipinin ne denli gl ve etkili olabileceini
gstermitir. Herderci ve Fichteci kavramlarn yaygnl, Alman modelinin byk etkisine
kant tekil etmektedir. Pek ok etninin demotik doas malumken, bu etnik millet modelinin
ok daha baarl olduu grlmtr; dnyada, ekseriyetle iddete yatkn bir zellik
gsteren etnik milliyetiliklerden azade olan ancak bir iki blge vardr.
Birka nedeni bulunmakla birlikte, etnik iddet ayn zamanda etno-tarihin eitsiz dalm
olmasnn da bir ilevidir. Her topluluun tarihsel bellei; doas, derinlii ve zenginlii
bakmndan dikkate deer farkllklar gsterir. Baz topluluklar, uzun, az ok belgelenmi,
arc gc olan bir etno-tarihe sahip olduklan iddiasndadrlar; bazlar da ou yakn
zamana ait birka yazl toplumsal sergzet rnei bulabilmilerdir; ounlukla da etnik
kategoriler olan bakalar iin, kollektif kullanma sunulabilecek sadece yakn dneme ait bir
bask ve mcadele tarihi mevcuttur ve belki de bu arada o topraklarda daha nce yaam
eski kltrlerin anlarndan belli paralarn da bu tarihe katlm olmas mmkndr. rnein

145

Milliyetiliin ritelleri hakknda Mossee (1976) ve Hornea (1984); sanat ve milliyetilik

konusunda Rosenbluma (1967) bakn.

Yazlar 267
modern alarn balarnda Dou Avrupada, uzun ve zengin tarihleriyle gurur duyan, kendi
tarihsel devletleri olan Polonyal, Macar ve Hrvatlar gibi belirgin etniler; Ortaadaki
tarihleri yeniden kefedilmi ve Osmanl basks altnda olumu yakn dnem belleklerine
hizalanm Srp, Romanyal (Eflak ve Moldavyal) ve Bulgarlar gibi (kimlii) rtl etnik
topluluklar; ve belleklerinin byke bir blm epeyce yakn bir dneme ait, jenealojik bir
soy ve mphem kahraman atalar bulmak iin tarihi didik didik etmek zorunda kalm,
Slovaklarla birlikte Makedonyal ve Rutenyallar gibi etnik bakmdan kark blge ve
kategoriler grmemiz mmkndr.146
Bugn zengin bir etno-tarih, kltrel g iin nemli bir kaynak olabilir ve kltrel
siyasallamann oda durumuna gelebilir. Tarihleriyle vn duyabilecek topluluklarn, tarihleri kt veya phe gtrr olanlar zerinde rekabeti bir stnlkleri vardr. Bu ikinci
durumda entellektelleri ifte bir grev beklemektedir; mensuplarn anl anl bir gemie
sahip olduklar konusunda ikna etmek iin yeterince geni bir toplumsal tarih kefetmek ve
gemiin meziyetlerine kukuyla bakan haritekileri bu gemiin meziyetleri konusunda ikna
edebilmek iin (tarihi) yeterince belgelendirmek zorundadrlar. Milliyeti entellekteller, hakl
olarak, daha ok birinci grevle megul oldular. Kltrel ve siyas alardan bakldnda, gn
na karlm anlarn ierdii hakikat; bereketinden, eitliliinden ve dramasndan
(estetik vasflar) veya imrendiren ve imdiki nesili anl anl llere balayan sadakat,
soyluluk ve zveri (ahlk vasflar) rneklerinden daha az nem tar.
Genel konuursak, uzun, zengin, devamllk arzeden bir etno-tarihin eksikliini, filoloji,
arkeoloji, antropoloji ve dier bilimsel disiplinlerden, belirsiz ecerelerin ardna dmek,
nfusun doduu topraklardaki kklerini bulmak, ayrdedici hususiyet ve kltrlerini
belgelemek ve eskinin uygarlklarn ilhak etmek zere yararlanld kltr savalar yoluyla
dengelemek durumunda kalanlar, daha kk, (kimlii) rtl topluluk ve kategorilerdir. Bu
anlamda Irakllar, Mezopotamyada serpilip gelitikleri iin Smer ve Babil gibi ok eski
uygarlklar kendilerine maletmilerdir. Trkler de, l.. 2. bin ylda varolmu Hitit
mparatorluu zerinde hak iddiasnda bulunmulardr. Yunanllar ile Bulgarlar, antik
Makedonyann kral mezarlarnn mill menei konusunda ihtilaf halindedirler. Yahudi ve
Filistinliler Nablus ve Samiriye blgesi zerine, Macarlarla Romanyallar da Transilvanyann
kark topraklar zerinde sava halindedirler.147
Daha genel olarak, etno-tarihin eitsiz dalmndan beslenen kltrel rekabet, nceki
blmlerde ele alman geni bir alanda gzlenen yerliliin seferberlii ve kltrel
siyasallama srelerinde itici bir g olmutur. Baarl etno-milliyetilik rnekleri, kltrel
bakmdan daha gelimi komularn tahakkm altna girme korkusunun da yardmyla,
etnik hareketlere esin kayna olmay srdrmekte ve Fiji ve Sri Lankadan, Afrika Boynuzu
ve Karayiplere kadar yerkrenin her kesinde etnik atmalar tahrik etmektedir.
Ayrdedilmeleri mmkn olmayan etno-tarihlerin yeniden kefiyle seferber edilebilecek
saysz etnik topluluk ve kategori ortadayken, etniler ve milletler arasndaki kltrel
146

Slovak tarihi hakknda Brocka (1976); Dou Avrupa mozayii hakknda Pearsona (1983) bakn.

147

Irak ve Trkiyenin kkleri konusunda Zeinee (1958); eski Makedonyadaki kral

mezarlar iin Yalourise (1980); Transilvanya hakknda Giurescuya (1967) bakn.

268 Yazlar
savalara son verme ve milliyetilii ikame etme ihtimali uzak grnmektedir.

JEO-POLTK VE MLL KAPTALZM

Mill kimliin kaplayc ve her yerde hazr ve nazr doasyla ilgili bu kltrel ve psikolojik
nedenlere, birleik etkileriyle mevcut etnik ve mill farkllklar iddetlendiren ve tesirlerini
kreselletiren eit oranda kudretli ekonomik ve jeo-politik temeller eklenmelidir. Sk sk
gelimi kapitalizmin milliyetilii eskittii ve mill snrlarn zerinden atlamak suretiyle
karlkl bamlla dayal tek bir dnya yaratt yolunda baz iddialar duyarz. Buna zaman
zaman, milletlerin ve milliyetiliin erken dnem kapitalizmin rnleri (ve aralar) olduu
yolundaki Marksist iddia da eklenir. Ne var ki milletler ve milliyetilik, ulusar irketler
dnyasnda ve uluslararas iblmnde gelimesini srdrmektedir. Milletler ile milliyetilii, kapitalist retim tarzndaki deiikliklere bal bir grng olarak grmeye devam
etmenin zenli bir tahlile faydasnn olmayaca aktr.
zgl tarihsel durum ve rneklerde sk sk birbirlerinin yoluna ktklar vakiyse de, aslnda
sermayenin douu ile milletin ortaya k eklinde iki yrnge ayrdetmek daha uygundur.
Kuzey talya ve Flanderdeki (Flaman lkesi) ilk tefecilik evresinden sonra kapitalizm, 15.
yzyl sonlarndan itibaren Kuzeybat Avrupada birka ekirdek devletin rekabetinde
oynad rolle yava yava egemen bir konuma ykseldi ve ok gemeden ticaret sermayesi
haline geldi. Sanayi Devrimi 19. yzyl sonu ile 20. yzylda ona dnya hegemonyasn
kazandrmadan nce bile, 18. yzylda Asya, Afrika ve Latin Amerikann sahil blgeleri ile
ceplerin yannda, Bat ve Orta Avrupann nemli blgelerini de kendi periferisine katt. Bu
srada 14 ve 15. yzyllarda Kuzeybat Avrupann ayn blgesinde, daha nce grdmz
gibi, Fransa, ngiltere, spanya, Hollanda ve svein merkezlerinde nceden mevcut etnik
topluluklar temelinde (rasyonallemi, profesyonel brokratik) ilk modern devletler ortaya
kt. ok gemeden, 18. yzyl sonlarndan itibaren Avrupann deiik yerlerine ve
yerkreye yaylacak, 19. yzyl sonu 20. yzyl balarnda siyas bir biim haline gelecek olan
ilk modern milletler, bu blgelerde, (ancak asla trde olmayan) bu etnik devletler
temelinde ortaya ktlar.
Aslna baklrsa hem milletin hem de sermayenin dnya hegemonyasna ykselilerinin
dnemletirilmesinde, raslant olmayan, olduka yakn bir koutluk szkonusudur. Burjuva
kapitalizminin yeni glerinin, aralarndaki ilikiler sk sk sava ve rekabet durumu arzeden
etnik topluluklarn ve devletlerin oluturduu, nceden mevcut bir erevede faaliyet
gsterdikleri bir gerektir. nce ticaret daha sonra da sanayi kapitalizminin zuhuru bu
rekabeti iddetlendirdi ve geniletti. Sava da gerek devleti gerekse onun egemen etnik
nfusunu, tmleik, teritoryal ve yasal bakmdan birlemi bir millet halinde birbirine
kenetledi. Bylelikle sonralar kapitalizmin genilemesinin, Avrupada mevcut devletler
arasndaki sistemi glendirmek ve bu sistemdeki savalar ve rekabetler eliyle de mill
hissiyatn devletin egemen etnisinde billurlama srecine yardm etmek gibi bir etkisi
oldu.148
Aslnda zaman zaman sermayenin faaliyetleri ile zgl milletlerin ortaya klar arasnda
yakn balantlar olmutur. Ticaretteki rekabetin mill farkllk duygusunu keskinletirmesinin

148

Bu sreler hakknda Wallersteina (1974, blm 3) ve Tillye (1975) bakn. 254

Yazlar 269
yannda, ayn oranda, burjuvazinin ykselen mill hissiyat da denizar rekabeti gdlerine
yeni bir itah verdi.
Eer sermaye modern devletin ekonomik aygtlarm tehiz etmise, ayn ekilde etnik temelli
devletler ile bu devletlere duyulan ballk da tccarlar ve (daha sonra da) sanayiciler
arasndaki rekabetin ve ticaretin ynn dikte etmitir.
Sermayenin millete asl katks, devleti yeni snflarla, zellikle burjuvazi, ii snf ve
profesyoneller gibi nderlik yapabilecek ve rakip devletler ile milletler karsnda kendi
devletlerini ilerletebilecek snflarla tehiz etmek olmutur. Ancak bu da nceden mevcut
etnik topluluklar ile devlet sistemlerinin snrlar dahilinde olmutur.
Kapitalizm, ou kez, domakta olan milleti zorunlu meslek becerilerle ve ayrm
ekonomilerle tehiz eden, eski tarmsal yaplarn zerine gelen yeni bir snf yaps yaratr.
Ama millet yeni snflarn rn olarak grlmemelidir. Daha ziyade, farkl snflar, nceden
mevcut yatay veya dikey etnilerden ortaya kan milletlerin oluumunun amilleri haline
gelirler; ya da etnik kategoriler iinde entelijensiyann bulunmas durumunda, komu
etnilerin gznde yeni bir etnik topluluun tevikisi olurlar.
Eski etnik topluluun modern bir millet haline dnmesi srasnda ardarda gelen tarihsel
dnemler ierisinde farkl snflar ve tabakalar ba ekmilerdir. Batda modern an
balarnda monark ve aristokrasi, sonra da orta snf, alt snflarn ve snr boylarndaki
topluluklarn, Kiliseyle birlikte ortaya kna yardmc olduklar mill devlete brokratik
olarak dahil edilmelerinin asl amilleri oldular. Bu, ngiltere ve Fransada 12 ve 13. yzyldan
itibaren izlenebilecek uzun, yava ve kesintili bir sreti. Daha sonra -Katalanlar, Almanlar,
Ermeniler,

Yahudiler

gibidiaspora

etnik

topluluklarnn

balang

evrelerinde

ticar

kapitalizmin yaylmasna yardmc olmalar gibi, Fransa, spanya, ngiltere, Hollanda ve

sveteki yerli tccarlar ve ticaretle itigal eden snflar, ekseriyetle aristokrasinin ve
ruhbann karlaryla atma halinde, brokratik yoldan dhil edilme grevini srdrmesinde
Tahta yardmc oldular.
te yandan Dou Avrupada, Polonya ve Macaristan dnda, aristokrasi ve orta snfn
roln, zaman zaman Yunanistan ve Srbistanda bir tccar snf ile birlikte ama clz
durumdaki ticar tabakalardan genellikle pek az bir destek alarak, kk bir profesyonel ve
entellektel tabaka stlendi. ou durumda, cretlilerin halkn son derece ufak bir
blmn oluturduu bir srada, kapitalizmin nfuzundan szetmek acelecilik olacaktr.
Avrupa dnda Hindistan ve Gney Afrika gibi birka istisna dnda, ky ticareti ou zaman
bir katalizr gibi ilemi ve 19. yzyl sonlar ile 20. yzyl balarnda eitimli bir kentli
snfn douunu kolaylatrmsa da, gerek teritoryal gerekse etnik milliyetilikler kapitalist
retim

ilikilerinin

nfuzunu

ncelemilerdir.

Ama

burada

da

kapitalist

etkinin

parametrelerini, Avrupa smrgeciliinin siyas ve idari erevesi ile strateji ve saygnlk

gereklerinin tayin ettii teritoryal snrlar oluturmaktayd.149

Per se (bu sfatla) kapitalizme, milletler ile milliyetiliin douunda sadece gl bir katk
rol bimek mmknse de, brokratik devletlerin ve blgesel devletleraras sistemlerin

149

Balkan milliyetilii konusunda Stavrianosa (1957); Afrikada kapitalizm ve milliyetilik

konusunda Markovitze (1977) ve A.D. Smithe (1983, 3 ve 5. blmler) bakn.

270 Yazlar
stlendikleri rol iin ayn eyi sylemek olanakszdr. Brokratik devlet ile devletleraras
sistem, kapitalizmin douunda belirleyici olmann yannda, gerek yolat savalar ve
gerekse deiik etnik nfuslar ve snflar zerindeki tesiri araclyla mill kimlik ile
milliyetiliin yaylmasnda da ayn oranda hayat bir unsur oldular. Bu etki, merkezletirici
devletlerin protestolara, muhalefete, zaman zaman da devrimlere yolam olmalar
yznden ekseriyetle atmalarla doluydu. Yabanclam entellektellerin rol burada
hayat bir neme haizdi. Sekin despotizminin ve devletin mutlakiyetiliinin yerini
alabilecek sahici bir mill kimlie dair fikirleri sadece onlar formle edebilirlerdi. Ayn
zamanda, orta snflar arasnda bulunan eitimli kamudan, zellikle de devletin ihtiya
duyduu, devirdii ve kendi amalar iin eittii profesyonellerden destek toplayabilecek
olanlar da onlard.150
Sonu olarak hkmran brokratik devlet, giderek ekonomik ve asker glerin olduu kadar
teritoryal ve siyas birimlerin snrlarn da izmeye yneldi. 20. yzyl balarnda, milliyeti
ilkelerin kalkan altnda, dnyann ou blgesinde siyas birliin kabul grm kaidesi
haline geldi. Mill kimliin bekisi olarak devlet, meruiyetini, cisimletirmeye ve temsil
etmeye urat milletten tretti; bylece sadece kendi devletlerine sahip milletler, mill
devletlerden mteekkil bir dnyada kendilerini gvenlik ve zerklik iersinde hissedebilir
oldular. Bu yolla devlet ile millet birbirlerine kararak ayn yasta ba koydular.
Bu karma, pek ok yerde atmaya ve sefalete sebebiyet vermi olmakla birlikte, devletin
de milletin de glenmesine hizmet etmitir. Bu simbiyoz, feshedilemezliini kantlam;
mill kimliin dayanan ve milliyeti fikirleri, her milliyetinin isteyebilecei, her
kozmopolitann da yerinmesi gereken bir kararllkla tahkim etmitir. Ancak bu arada
devletin ve brokratik aygtlarnn meruiyetini de glendirmitir; milliyetilik (kartn) etkili
bir ekilde kullanmay becerebilen rejimler, poplariteleri azalsa bile, uzunca bir dnem
ayakta kalabilmektedirler. Devlet ile millet (hatal bir adlandrma ile mill-devlet namyla),
ayn lde hatal bir adlandrma olan milletler-aras topluluun kabul grm yegne
oluturucular

olarak,

muzafferane

yrylerini

omuz

omuza

kesintisiz

srdrmektedirler.151
Bugn dnya, blgesel devletler-aras sistemler halinde gevek biimde biraraya gelmi
mill-devletlere ayrlm durumdadr. Bu sistemler ile onlar oluturan devletler, yurttalar
arasnda dayanmaya ve siyas balla ve mill-devletin kendi snrlar iinde hkmran
yarglama

yetkisine rabet

Grenadada,

Panamada),

etmektedirler. hlaller olmakla

uluslararas

topluluk

genel

birlikte

olarak

(ekoslovakyada,

egemen

devletlerin

meselelerine dardan mdahaleleri, bu tr sorunlar yurttalarn selahiyetinde olup halkn

mill iradesine tb olduklar gerekesiyle, reddetmektedir. Bu bakmdan etatisme 'i (devletilik) millet ile onun ahlk snrlarn pekitirmektedir. eitli blgesel devletler-aras
sistemlerde de giderek olan budur. Bu sistemler asndan yegne kollektif aktrler,
meruiyetlerini mill irade ile mill kimliin ak ifadesinden alan mill devletlerdir. Bu
artlarda meru olacak bir mill-devletin, yurttalarnn yabanclardan keskin hatlarla
farkllk tadn ama ayn oranda da isel bakmdan birbirlerinden farkllk arzetmediklerini
150

Bu srele ilgili olarak A D. Smithe (1981a, 6. Blm) bakn.

151

Bu karklk hakknda Connora (1978) ve Tiveye (1980) bakn. 258

Yazlar 271
gstermesi

-mmkn

olduunca-zorunludur.

Baka

bir

deyile

mill

devletlerden

mteekkil bir dnyada meruiyet bir isel trdeleme boyutu gerektirir; jeo-politik
snrlamalar bu noktada teki farkllklarn nne geer.
Ancak, jeo-politik gereklerin etnik bakmdan grece trde devletleri takviye ederken, etnik
bakmdan oul devletlerin tutunumunu andrmalar son derece muhtemeldir. Devletleraras sistemin sergiledii dayanma, ballk ve trdelik gerekleri sk sk tam da,
sistemin istikran pahasna sindirilmi olan bu etnik direnii tahrik eder. Pek ok yerde
etnilerin ve etnik kategorilerin nceden mevcutluu veriliyken, hayatiyetlerini srdrmekte
olan etnik mozaiklerin ve yamal bohalarn zerine, tmleik, rasyonel, brokratik devletlerden oluan bir sistemin bindirilmesi; bu devletlerin nceden mevcut etnik haritaya
uymad her yerde, ciddi istikrarszlklara ve derin etnik atmalara sebep olmak durumundadr. Mdahaleci brokratik devlet, bir biimde sindirilmi snflar ile blgelerin,
ekseriyetle yabanclam entellektellerin nclk ettii protestolarna yol ama eilimi
gsterdii iin, bu sindirilmi etnik topluluklar ile kategorilerin yeni devlet tipinin ve
devletleraras-sistemin trdeletirme gereklerine nasl kar kacaklarn grmek zor
deildir. Ve merkezletirici teritoryal mill-devletler ile etnik topluluklar arasndaki atma
bir kere patlak verdiinde, modern devletin jeo-politii ancak iki (veya daha fazla)
milliyetiliin -bazen rtk de olsa-hak iddialarn, daha iinden klmaz ve kalc bir
atma konusu haline getirmeye yarar.152
O nedenle bugnk dncelerin ounun aksine, her yerde milletin gcn takviyeye ve
milliyetilik ateini alevlendirmeye yardmc olan, tam da devletlerin daha geni blgesel
sistemler halinde siyas gruplamalardr. O nedenle, milletlerin veya milliyetiliin ikamesi
iin bakmamz gereken yerler, yeni bir blgesel hizalan veya mill-devletlerden oluan
st-mill bloklar deildir; zira, birlikler, topluluklar veya rgtler eklindeki bu devletleraras gruplamalar, uluslararas kapitalizmin yeni snflarnn yapt gibi alevlendirmese bile,
sadece mill kimliklerin ve milliyeti emellerin dayanaklarn kabalatrmaya yarar.

MLLETLERN TESNDE BR MLLYETLK M?

Bugn kollektif ayniyetin asl biimi mill kimliktir. Bireylerin duygular ne olursa olsun,
kltr ve kimliin egemen ltn, hkmetin yegne ilkesini veren mill kimlik, toplumsal
ve ekonomik faaliyetin esas odan oluturur. Millet ile milliyetiliin ars evrenseldir;
etnik protestolar ve milliyeti bakaldrlardan azade hibir blge yoktur. ster vlsn ister
yerilsin, millet, almakta olduuna dair hibir emare gstermemektedir ve milliyetilik
popler tahrip gcnden ve neminden bir ey kaybedecek gibi grnmyor.
Meselelerin bu duruma gelii ne tesadfidir ne de yakn dneme ait bir olgu. Kkleri, modern
dnyamzn doumundan ok daha gerilere uzanan ama modern brokratik devlet
sistemlerinin, kapitalist snf yaplarnn ve laik ada tarih ve kader (ortaklna) dayanan bir
toplulukta ebediyet ve itibar araylarnn hi beklenmedik bir ekilde ve gte yeniden
canlandrd etnik ba ve hissiyatlann uzun tarihnde yatmaktadr. Etnik bir gemiin
yeniden kefi ile eskinin altn ann kollektif bir ekilde ihyasnn vaat edilmesi araclyla,
mill kimlik ve milliyetilik, etnik topluluklar ve btn snf, din, cins ve blgelerden
insanlar, zgr ve eit milletler dnyasnda millet olma, kltrel ve tarihsel olarak ayn

152

Devlet sistemi ve mdahalesizlik konusunda Beitze (1979, Ksm II) bakn.

272 Yazlar
kkten gelen yurttalardan mteekkil teritoryal topluluklar olma haklarn ykseltmelerini
salam ve onlara esin kayna olmay baarmtr. En gl devletlerin bile uyumak
zorunda kaldklar, dnyamza kalbn veren ve ngrlebilir bir gelecekte de muhtemelen
dnyamz biimlendirmeyi srdrecek bir kimlik ve bir kuvvet szkonusudur burada.
Pek oklar iin bu kasvetli bir sonutur. Milliyetilik dnyasndan hi bir k yolu, milleti
ama ve milliyetiliin domasna katkda bulunduu saysz sert atmadan kurtulma
olana brakmamaktadr. Mill-devletlerarasndaki ve devletlerle etnik bileenleri arasndaki
atmalar, muhtemelen bugn uyumakta olan etnik topluluk ve kategorileri yarn harekete
geirmeyi srdrecei gibi belki (yenilerini) de ortaya karacaktr. Kresel gvenlik ve
kresel bir kltr bak asndan bu sonu, marazi blnmeler, gvensizlik ve sava kr
dngsnden hi bir k yolu sunmamaktadr.
Ancak bylesine kesin bir hkmde bulunmakta hakl myz? Yeni kresel glerin (ulusar
irketler, telekomnikasyon sistemleri vs.) nemi hakkndaki nceki szlerimiz ok farkl bir
yne iaret etmiyor muydu? Baz devletlerde yakn gemite uygulanan federal sistemlere ve
Avrupa projesine ilikin deerlendirmelerimiz gerekten de bu denli olumsuz muydu?
Kozmopolitanlarn lgnca hayallerinin hesaptan dlmesi gerekiyorsa, hafza-sz bir
kresel kltr ikna edicilikten yoksunsa, o zaman geriye kollektif kimliklerimizi blgesel
dzeyde yava yava yeniden oluturmak adna da m hi makul, ll beklentiler kalmyor?
Sanyorum, siyasetten ziyade kltrel alanda ve biraz paradoksal yollarda, daha snrl
mier beslemek iin nedenler vardr.
Kitabn bandan itibaren ileri srdm savlarn anafikrini, sadece modern kollektif
kimlikleri, zellikle de etnik balar ve etno-tarihi deil ayn zamanda devletler ile snflar da
ekillendiren gler ile, insanlarn, genellikle de milliyeti entelijensiyann, miraslarm eskiyeni mill kimlikler halinde yeniden kurmaya ve yeniden kalba dkmeye alrkenki yollar
arasndaki karlkl etkileim oluturmaktadr. Bu ikilik, mill kimlikleri millet tesi bir ey
halinde yeniden tanzime ynelik, yakn zamanlardaki gr ve abalara da ekil vermeye
devam etmektedir.
Milletin ilkeleri, milliyetiliin de ilkeleridir. O nedenle milleti amak, paradoksal olarak,
ancak genellikle bu giriimlerin nesnesini oluturan tmleik milletten daha geni bir
milliyetilik biimiyle mmkn olabilir. Byklk ve saha olarak normal bir tmleik
milletten daha geni bir milliyetilik biimi de vardr. Pan-milliyetilikleri kastediyorum.
Bunlar, birka genellikle snrda devleti, paylalan kltrel zellikler veya bir kltrler
ailesi temelinde tek bir kltrel ve siyas topluluk iinde birletiren hareketler olarak tanmlanabilir. Yugoslavizm, en eski Pan-milliyetilik rneklerinden biriydi ve ok gemeden
onu, genellikle baka devletlere ait, etnik bakmdan benzerlik tayan blgeleri topraklarna
katmay gaye edinen eitli irredentist hareketler (Pan-Cermenizm, Pan-Bulgarizm, Panltalyanizm vs) ile; siyas birleme ynnde ciddi teebbslerden, ortak smrgesel deneyim
ve kltr temelinde daha gevek birliklere dek eitlilik arzeden Pan-Trkizm, Arabizm,
Afrikanizm, Latin Amerikanizm gibi daha geni lekli Pan hareketler izledi. Bu
hareketlerden

hibiri

(daha

kk

apl

irredentist

hareketlerin

eitli

derecelerde

gsterdikleri haricinde) siyaseten baarl olamadlar. Ama nemleri baka bir noktada yatmaktadr. Pan-Slavizm, brakn tek bir territoryal devlet kurmay, Slavlar tek bir siyas
topluluk halinde birletirmenin yanna bile yaklaamad. Ancak Slav dilleri konuanlar
arasnda kltrel bir rnesansn esin kaynan oluturarak, yazar ve sanatlarn biraraya

Yazlar 273
gelmelerini salamann yannda geni bir kltrel alanda eitli ortak dnce ve duygularn
ortaya kn tahrik etti.153
Pan-Arabizm, btn Araplar nezdinde siyas bir topluluk duygusunun ifadesi olmak bir yana,
Araplar arasndaki kyc savalar bile nleyecek gte olamad hi bir zaman. Ancak Araplar
arasnda daha geni kltr ve filantrofik balantlar kurmann yannda belli projelerin de
ilham kayna oldu. Ayn ekilde, feci bir asker sonla neticelenmi olmakla birlikte PanTrkizm de gerek Trkiyede gerekse dardaki Trkler arasnda bir kltrel rnesansn boy
atmasna, Trki dillere ve Trk tarihine yeniden bir ilginin domasna, Trke konuan
halklar arasnda eitli balar kurulmasna nayak oldu.154
Pan-milliyetiliklerin nemi, prolifer etnik milliyetiliklerin blnerek oalma eilimlerine
kar koyabilme veya en azndan ona bir seenek oluturabilme yeteneklerinde yatmaktadr.
Pan-Afrikanizm, aznlk etnik milliyetiliklerin birbiri ardna yeni smrge-sonras devletler
iinde hak iddialarnda bulunmalarn nleyemezken, onlara Afrikann gemi baarlar
karsnda yeni bir gurur duygusu ve btn Afrikallarn paylatklar daha geni bir topluluk
duygusu kazandrd. Pan-Afrikanizmin nemi, yaratlmasna yardmc olduu Afrika Birlii
rgtnden ok, smrgeci efendilerin her frsatta aaladklar Siyah Afrikallara
(salad) ortak bir Afrika gemii ve kltrler ailesinin yeniden kefiyle ufuklarn
geniletmesinde ve itibarlarn yeniden kazandrmasnda yatmaktadr.155
Kltrler ailesi kavram burada nemlidir. Bugn arzulanan ve oluturulan siyas ve
ekonomik bir birleme iken, birbirleriyle ilikili kltr ailelerini kapsayan kurumsal bir kltr
alan

genellikle

uzun

vadeli

srelerin

bir

rn

saylmakta

ve

ounlukla

da

ngrlmemekle, amalanmamakta, ynelenilecek bir hedef olarak grlmemektedir. Siyas

ve ekonomik birlikler planlanr ve rgtlenirken, kltr aileleri ve kltr alanlar henz
olgunlamam ve kurumsallamam bir grnt arzetmekle birlikte, onun yrngesine
girmi olanlar iin daha az gerek ve daha tesirsiz deildir. slm, Amerikan ve Sovyet Rusya
kimliklerinin ve kltrlerinin mensuplar asndan, bunlarn szcleri resm olan siyas ve
toplumsal kurumlarn fersah fersah tesinde bir ekicilie sahiptirler.
Bu

cazibenin

bir

nedeni

lingua

franca nn yeniden domakta olmasdr. Yksek

Ortaalarda Latince ve Arapa gerek bir lkeler-ar ve kltrler-ar bir nfuza

sahiptiler. Ama onlarda ancak bir lingua franca'nn hizmet edebilecei lkeler-ar bir
ileve sahip toplu bir kimlik -Ortaa ruhban ve ulemas-szkonusuydu. Bugn ise kitleler
iin edeb bir yksek kltre dnm olan ok sayda ifahi aa kltr ile bir rnek
kamu eitimi ve mill diller, bu eskinin lingua franca 'snn yerini almtr. Ama tamamen
deil saygnl olan belli dillerin geni blgelerde iletiimi ve mbadeleyi kolaylatracak
ekilde yaylmalar, zaman zaman kendi blgeleri dnda kalan kltral anlarnda bile
gevek bir kltrel yaknlk duygusunun ortaya kmasn tevik etmilerdir. ngilizcenin
Kuzey Amerikada, Ispanyolcann Latin Amerikada, Arapann Orta Douda ve Rusann
Sovyetler Birliinde tad nem; meydan okumalarla karlamyor veya hibir sorunluluk
153

Bu konuda Kohna (1981) bakn.

154

Bu konuyla ilgili yakn dnem tail iin Landauya (1981) bakn.

155

Bu konuda Geisse (1974) bakn.

274 Yazlar
arzetmiyor deilse de, eer baka koullar da uygun olursa ve olduunda, mevcut tmleik
mill

kimliklerden

daha

geni

lekte

kimlikler

oluturma

ynnde

yeni

aralar

sunmaktadr.156
Bir baka neden de, zellikle ekolojik sahada, ortak blgesel sorunlar hakknda yeni bir
idrakin domakta oluudur. Kitle iletiim aralarnn grnr hale getirdii jeo-politik
konum ve yaknlk, mill snrlarn tesinde olmakla birlikte o blgede ve kltr alannda yer
alan btn milletler iin ortak tehlikeler hakknda yeni bir uyann domasna yardmc
olmaktadr. ou kez ekolojik bir felaketin etkisi geni olmaktadr; bir ernobil, Sahradaki
ktlk veya Brezilya yamur ormanlarndaki katliam, insann bilinci zerinde, dolaysz tesir
alanlar iinde kalan kltr blgelerinin ok tesinde etkide bulunmaktadr. Blgesel
mahiyette baka sorunlar da vardr (Akdenizdeki kirlenme, Kaliforniyadaki depremler,
Bengladedeki su basknlar vs.) ve bunlar blgenin ortak ihtiyalar konusunda kltrel bir
bilincin uyanna yardmc olmaktadrlar.
Ancak kltr blgelerinin ve kltr ailelerinin cazibesinin artmasndaki nc nedenin,
sahip olduklar temel siyas deerler de dahil, toplumsal ve siyas rf ve kuramlarla ou
zaman bir yaknl vardr. Sivil haklar ve siyas zgrlkler konusunda dk bir seviyede
bulunan asker diktatrlkler belli yerlerde bir kural halini almtr ve bu durum, sadece
ekonomik gelime dzeyini deil ayn zamanda bir siyas deerler ailesine dayanan kkde
siyas kltr de yanstmaktadr. Yine baka bir takm blgelerde de (toplumsal seferberlik)
ve demokratikleme sreleri bir yana atlabilmektedir; bu noktada ekonomik bir takm
aklamalar yaplabilirse de tarihsel deneyimler ile siyas kltrlerin tadklar nem hafife
alnamaz.
Avrupann bat yakasnda, Avrupa projesine uygun balam ortaya kartan belirli tarihsel
sreler vardr. Her ne kadar Avrupa ibirlii ynndeki irade ierik bakmndan esas olarak
ekonomik biim olarak da siyas olsa da, hi kuku yok ki daha geni kltrel n varsaym ve
gelenekleri de ncl olarak tamaktadr. Tek bir lingua franca dan yoksun olunabilir
(Fransa ile Ingiltere bu ilevi pekl yerine getirebilecekse de), ama gerek ortak tehlikeler
konusundaki ekolojik bilin gerekse siyas rf ve kuramlarn hsml, ayrdedici bir kltrel
alanda birbirlerine yakn Avrupa kltrleri duygusunu takviye etmektedir. Bu blgenin
snrlarn belirlemenin gl dillere destandr; balangta Souk Savan yaratt
blnmelerle negatif bir ekilde tanmlanm olan bu snrlar, btn Dou Avrupay kasp
kavuran siyas deiikliklerden sonra daha akkan ve ak bir hale gelmitir. Birlik ynndeki
gd de, bir para, Pan-Avrupallarn yeledii bir siyas federasyona doru kaymtr.
Ancak sabit kalmay hep srdren ey, bir Avrupa rntsnn veya kltr rntlerinin
(varlna) dair kanaattir.
Ortak bir Avrupa kltr mirasn yaratan ve mill snrlarn ayan yere bastran; onlarn farkl
mill kltrlerini ortak motif ve gelenekler yoluyla birbirine balayan esiz bir kltr alan
oluturan Avrupa kltrnn -eitli zamanlarda ve ktann eitli yerlerinde ortaya km
Roma

hukuku

miras,

Yahudi-Hristiyan

etii,

Rnesans

ve

bireycilik,

Aydnlanma

rasyonalizmi ve bilim, sanatsal klasizm ve romantizm ve hepsinden ok sivil haklar ve

156

Ortaan kutsal dilleri iin Armstronga (1982, blm 2); bugnk dil ve milliyetilik zerine

Edwardsa (1985, 2. blm) bakn.

Yazlar 275
demokrasi gibirntleridir. Saysz krlma ve kopmalara ramen, rten bir kltrler ailesi
yzyllar iersinde yava yava bu yolla olumutur. Resm Avrupacln her eyden aziz
tuttuu planlanm bir farkllk iinde birlik deil ama kltrel varsaymlar, biimler ve
geleneklerden oluan zengin, tamamlanmam bir melange (karm) Avrupa halklar
arasnda yaknlk duygular yaratan bir kltr mirasdr. Paradoksal olarak bizi milletin
tesine tayabilecek olan bir kltrel Pan-Avrupa milliyetiliinin temelini aramamz
gereken yer, (bugnk kmenik teebbsler dorultusunda) Ortaa Hristiyanlnn
mitolojisinden veya (Strasbourg konumu dorultusunda) Ren kaynakl bir Kutsal Roma
imparatorluundan ziyade, buradadr.157
Zira aktr ki Avrupal bir Pan-milliyetilik neyin yaratmna yardmc olursa olsun bu asla bir
Avrupa sper-milleti, yani dier btn milletlere benzer ama geni ilaml bir millet olmayacaktr. Ne etnik topluluklar mstakil tarihsel yurtlardan yoksun bulunan Amerika
Birleik Devletlerine, ne mill cumhuriyetler ile topluluklarn yakn zamana ait ortak bir
Sovyet siyas deneyiminin tesinde birbirleriyle hemen hi bir kltrel yaknlk hissedemedii
bir Sovyetler Birliine benzeyecektir. Hatt bu yeni Avrupann, daha byk bir kltrel ve
tarih yaknlk szkonusu olsa bile, tek bir etni veya milletin tekilerine egemen olduu
ngiliz ya da Belika modelleriyle de en ufak bir yaknl olmayacaktr. ayet popler bir
titreime sahip bir Avrupa siyas topluluu yaratlacaksa, bunun, hl gl ve din mill
kltrlerle rekabete girmeksizin ortak bir Avrupa kltr miras temelinde, bu ortak mirastan
Avrupal ortak mitler, semboller, deerler ve anlar oluturmaya yetenekli bir Pan-Avrupa
milliyeti hareketi tarafndan kurulacana emin olabiliriz. Pan-milliyetilik, tek tek milletleri
aan ama onlar ilga etmeyen yeni tip bir kollektif kimlii yalnzca bu yoldan yaratabilir.

Sh: 221-267

157

Bu mitoloji hakknda rnein de Rougemonta (1965) bakn.

276 Yazlar

SONU
u ana dek (sylenenlerden) milletleri ama ve milliyetilii ikame etme ansnn pamuk
ipliine bal olduu, ak olmal. Ne bugn ibanda bulunan yeni ekonomik, siyas ve
kltrel glerin ulus-ar tesirlerine, ne de hi phesiz onlarn eseri olan muhtelif kresel
karlkl bamllk durumlarna da iaret etmek yeterlidir.
Kozmopolitanizmde grlen gelime kendi bana milliyetiliin gerilemesini gerektirmez;
blgesel kltrel anlarnn domas mill kimliklerin dayanaklarn ortadan kaldrmaz.
Balangta da sylediim gibi, insan, sahas ve younluu zamana ve yere gre deikenlik
arzeden oklu kollektif ayniyetlere sahiptir. Bireyleri, ayn anda Flanderle, Belikayla ve
Avrupayla

zdelemekten

ve

her

birine

sadakat

duygularn

kendine

mahsus,

balamlarnda sergilemekten alkoyacak hi bir ey yoktur; bu, ayn ekilde ortak merkezli
(iie) sadakat ve aidiyet halkalar iinde Yoruba, Nijeryal ve Afrikal olanlarn duygular iin
de geerlidir. Aslnda bu-son derece amiyane, sradan bir eydir; k kimlikli ve karmak bir
dnyada en fazla beklenecek ey de budur.
Bu, szkonusu ba ve kimliklerin tamamyla seime dayal ve durumsal olduklar anlamna
gelmedii gibi, aralarndan bazlarnn daha byk bir nfuza sahip olmad ve dierlerinden daha gl bir etki yaratmad anlamn da tamaz. Mill kimlik olarak
tanmladm eyin bugn aslnda dier kollektif kltrel kimliklerden daha tesirli ve kalc
bir etkiye sahip olduu; ve sraladm nedenlerden dolay -kollektif ebediyet ve itibar
ihtiyac, etno-tarihin gc, yeni snf yaplarnn rol ve modern dnyada devletler-aras
sistemin sahip olduu tahakkm-bu kollektif kimlik tipinin muhtemelen daha uzun bir sre;
hatt mill olannn yannda daha geni apl ama daha gevek baka kollektif kimlik
biimleri ortaya ktnda bile, insanla sadakat buyurmaya devam edecei (sav) bu kitabn
tezini oluturmaktadr. O yzden Avrupa rneinin gsterdii gibi, geni lekli ktasal
kimlikler ortaya kartacak kltrel bir Pan-milliyeti hareket; bir kltrler ailesinin bireysel
mensuplar hsmlk balarndan g alyorlarm gibi, fiilen snrlar belli bir kltrel alanda
yeralan etnilerin ve milletlerin zgl milliyetiliklerine yeniden zindelik katabilir. Hatt
eskiden daha trde olan kltrlerin g, konuk iiler ve mlteci dalgalar nedeniyle
karmas, yerli halk ve kltrlerin gl etnik tepkilerde bulunmalarna da yolaabilir.
nsanln milletler halinde blnmesinde ve dnyann her kesinde mill kimliin gcn
sebatla devam ettiriinde hem bir tehlike hem de bir umut vardr. Tehlikeler yeterince aktr;
etnik atmalarn her yere yaylmas ve kzmas, daha byk bir mill trdelik hamlesi
esnasnda sindirilemeyen aznlklara zulmn reva grlmesi, eski alar iin bile anlalmaz
boyutlara varan terrn, etnik krmn ve soykrmn hakl gsterilmesi.
inde bulunduumuz yzyln marazi istikrarszlndan, atmalarndan ve terrnden
milliyetilik tek bana sorumlu olmam olabilir, ama asl nedenler arasndaki yeri olduu
veya bunlara elik ettii de sk sk gzden karlmakta ya da mazur gsterilmektedir.
Ama milletler ile mill kimlikler dnyas umuttan da yoksun deildir. Milliyetilik, reform
olaylarnn oundan ve tiranlk rejimlerinin demokratikletirilmesinden de sorumlu olmayabilir, ama sk sk, aalanm halklar iin bir gurur kayna, eliki bir motif ve
demokrasi ile uygarlka katlmann ya da kavumann kabul edilmi tarz olmutur.
Milliyetilik ayn zamanda bugn popler rzaya sahip ve popler bir coku salayan siyas
dayanmann yegne tahayyln ve rasyonelini verir. Dier btn tahayyller, btn

Yazlar 277
rasyoneller onunla karlatrldnda soluk ve bulank kalr. Onlar bir seilmilik duygusu
vermezler, biricik (nitelikte) bir tarihleri ve zel kaderleri yoktur. Byk blmyle
milliyetiliin

yerine

getirdii

vaadlerdir

bunlar

ve

bunca

insann

kendin

milletle

zdeletirmeyi srdrmesinin gerek nedenleridir. Bu ihtiyalar baka ayniyet trlerince

karlanncaya dek, ister inkr edilmi ister tannm olsun, ister bask altnda ister zgr
olsun, kendine ait ayrdedici tarihine, altn alarna ve kutsal peysajlarna sahip milliyetilii
ile millet, pekla nmzdeki yzylda da insanla temel kltrel ve siyas kimliklerini
salamay srdrecektir.
Sh: 269-271

Kaynak: Anthony D. SMITH, Mill Kimlik; National Identity, trc: Bahadr Sina ener
lletiim Yaynclk1. BASKI, ubat 1994, stanbul

278 Yazlar

PORNOGRAFNN TARH H. Montgomery Hyde

Trkesi: Feride CEKOLU

PORNOGRAF NEDR?
Birine pornografik grnen, bir bakas iin dehann kahkahasdr.
H. Montgomery Hyden Tevrattan balayp 1960lara kadar getirdii yolculuun ana
temas, D.H. Lawrencen yukardaki sz. Belki, elinizdeki kitabn yirmi yl akn bir
sre nce, 1964de yazlmasna karn, gncelliini yitirmesini nleyen de ayn tema.
Kimileri, dehann kahkahasna pornografi damgasn vurup yasaklatmaya abalad
srece Lawrencen zl deyii tazeliini koruyacaa benzer. Tpk Madame Bovaryi,
Lady

Chatterleyin

yasaklayanlarn

unutulmasna

karn,

erotizmin

bayaptlarnn yaayp gitmesi gibi

Hyde bu aratrmasn, ngilterede 1959da Mstehcen Yaynlar Yasasna getirilen
yeni bir yorumun yol at demokratikleme ortamnda yaymlam. Burjuva
demokratik haklarn 1215den itibaren adm adm kazanlp kkletirildii bu lkede,
erotizme demokratik bir yaklam salanabilmesi iin daha ok yol katedilmesi
gerektiini vurgulayarak. Ve kitabm, gerek yaamda ulalamayan cinsel dler
olduu srece, pornografinin de daima var olaca szyle balayarak.
1960larn sonlarnda tm dnyada ykselen sorgulama ve bakaldrnn da pay olsa
gerek, 1970lerde Avrupa ve Kuzey Amerikada cinsel zgrlk ban alp gitti. Bu
nedenle, Montgomerynin almas o lkelerde bugn yalnzca tarihsel bir aratrma
olarak nem tayor. lkemizde ise, elinizdeki kitabn tarih iinde bir yolculuk
olmasnn tesinde anlam tad inanandayz.
1964de yazlm olmas ve esas olarak Anglo-Saxon kltrn ele almas, kitabn
gnmz ve lkemiz asndan ancak genel bir bak as kazandrabilmesini
salyor, ncil ve Tevrat dndaki din kitaplarna deinilmemesi, Dou Kltrlerine
ilikin yalnz Kama-Sutradan sz edilmesi (Bahnamelerin ad bile gemiyor),
1960lardan sonra giderek dnyay saran porno salgn konusunda zel bilgileri,
yazl tarihi nedeniyle iermemesi, bu evirinin dilimize kazandrlacak yeni
almalarla tamamlanmas gerektiini gsteriyor.
Anglo-Saxon lkelerini ilgilendiren zel dava dosyalarna ilikin baz ayrnt ve eklerin
Trke okuru asndan ilgi ekmeyeceini dndmzden eviriye almadk
(rnein, Fanny Hill dava dosyas).
Eski Yunan ve Romada yazlan kimi eserlerin, yazllarndan 2000 yl sonra A.B.D. ve
ngiltere

gibi

uygar

lkelerde

yasaklann,

ama

yine

de

yok

edilemeyip

yasaklardan daha uzun yaaylarn belgeleyen bu kitab, gnmz Trkiyesi

asndan ilgin olabilecei umuduyla dilimize kazandrmakta yarar grdk.
Feride iekolu
ubat 1986

PORNOGRAF NEDR?

Yazlar 279
Pornografi szc insanlarn ouna irkin gelir. Bilinli ya da bilinsiz bir utan duygusu
uyandrr. Kimileri bu szc kullanrken, ocuklar ya da dierleri duymasn diye,
huzursuzca etraf kollama eilimindedirler. Sululuk duygusu veren bir srdr sanki bu.
yisi mi tanm sorunuyla ie balayalm, yle bir sorun ki hi de kolay deil:
Szck, yunanca pornographos szcnden tretilmitir

Pornografi nedir?

ve fahielik edebiyat

anlamna gelir. Yani, asl anlamyla fahielerin ve mterilerinin yaamn, tavrlarn ve

alkanlklarn akla getirir. ngilizce Oxford szl u tanm vermektedir: edebiyatta,
sanatta mstehcenliin ya da iffetsizliin ifade veya ima edilmesi. Burada, ehvetin ve
uygunsuz davrann tevik edildii yolunda bir ipucu vardr. Derleyen, nceki Webster
szlnn rneini izleyerek, Pompeiideki nl duvar fresklerini pornografi rnekleri
olarak belirtmektedir. Bu freskler, Baks orcileri [Eski Yunan ve Romada tanrlar ve zellikle

Baks iin yaplan gizli dinsel trenlerde cinsellii uyarc arklar syleyip dans etme ve
ehvetli hareketlerde bulunma.] iin tasarlanm odalarda, cinsel birlemenin her trn
resmetmektedirler.
Genellikle, pornografinin asl zelliinin cinsellik olduu konusunda grbirlii vardr.
Dolaysyla, pornografi kapsamna girebilmek iin, edebiyat resim veya heykel cinsel arzuyu
uyandrmal ya da byle bir amaca ynelmelidir. Snrl bir tanmlamayla, bu da, insan
bedeninin genellikle kapal tutulan ve en azndan kuramsal olarak cinsel arzu uyandrabilen
blmlerinin yazyla ya da grsel olarak anlatmn ierir.
Bir sonraki soru, mstehcen ile ne kastedildiidir. Pornografiden farkl olarak, szcn
etimolojisini anlamak gtr. Cinselliin bilimsel incelenmesinde byk nc olan Havelock
Ellis, szcn, latince scenann bozulmu ya da deimi bir biimi olduunu ileri
srmtr. Asl anlam, sahne dnda olandr, yani normal olarak yaam sahnesinde
sergilenmeyen. Szlk tanm yeterince aktr: iffeti ve edebi bozan; ehvet dnceleri
belirten ya da neren. Ancak bu tanm bizi pek ileriye gtrmez, nk

edep nedir?

sorusunu zmeden brakr.

En zor som imdi ortaya kmaktadr: Bir eserin, pornografik, mstehcen ya da edebe aykr
olup olmadna nasl karar verilecektir? Zorluk, terimlerin tamamen greli ve znel
olmasndadr. Okuyucunun ya da izleyicinin karar ounlukla, yazarn ya da sanatnn ad ve
n ile bir dereceye kadar etkilenmektedir. Bu konularda bir gr birlii salamak
imknszdr. D.H. Lawrence, Pornografi ve Mstehcenlik adl denemesinde yle diyor:
Bunlarn anlam, her zamanki gibi, tamamen kiilerin onlar nasl algladklarna baldr. Ve
ekliyor:
Birine pornografik grnen, bir bakas iin dehann kahkahasdr.
ki dnya sava arasnda, Cenovada, Birlemi Milletler himayesinde, Mstehcen Yaynlarn
Dolam ve Ticaretinin Engellenmesi konulu uluslararas bir konferans dzenlenmitir Ancak
katlanlar, mstehcen szcnn anlam zerinde anlaamamlardr. zellikle ngiliz
delegesi konferansn hazrlk toplantsnda, szcn tanm ynnde herhangi bir giriime
iddetle kar km ve gerekten son bildirgede byle bir tanm yer almamtr. Konferans
sekreteri yle demitir: Gndemdeki szcn, her dilde farkl bir tanm olduunu
kavryorum. Daha da tesi, ne kadar lke, bak as, kavram ve huy varsa, bu szcn de

280 Yazlar
bir o kadar anlam vardr. Demek ki, evrensel destek grecek bir zm bulmak
imknszdr.
ngiliz mahkemelerinde kabul edilen ve Amerika Birleik Devletlerinde genellikle izlenen
mstehcenlik kstas, 1950lere kadar uydu: Mstehcen olduu ileri srlen resim veya yaz,
ortalama bir okullu kz batan karabilir veya yozlatrabilir mi?
Bayarg Cockburnun bu nl hukuki kural, dava konusu eserin ve yazarnn tm edebi ve
bilimsel deerlerini ya da eitsel amalarn dtalyordu. 1868de alan ve adn asl
yargcndan alan Hicklin davas, bu nl kurala da adn verecekti. A.BD.de de kat bir
biimde izlenen Hicklin kural, tek bir paragraf olay ya da bir iki mstehcen kelime iin btn
bir kitab lanetliyordu.
Radclyffe Hallun, Yalnzlk Kuyusu romannn bana gelenler, bu konuda arpc bir rnektir.
Romann ngiliz yaynclar hakknda 1928de soruturma ald. Yetkililer soruturmaya, bir
Pazar gazetesi yazarnn kitaba isterik bir biimde saldrmasyla baladlar. Gazete yazar
James Douglas, salkl bir kz ya da olann eline bu kitab vermektense, bir ie asit
vermeyi yeleyeceini ilan etti ve aym zamanda kitabn toplatlmas arsnda bulundu. Bu
aptalca kn acil etkisi, Kamu Savcl Yneticisini harekete geirmesinin yansra, kitabn
tamamen sahte bir mstehcenlik aray iinde soruturulmas ve bir de, ehvet merakls
okuyucular, yasak gelmeden nce telala kitaplara koturmas oldu.
Aslnda, bandan sonuna kadar, Yalnzlk Kuyusunda tek mstehcen szck ya da ifade
yoktu. Tersine, yaynclar Londrada mahkemede savunan Lord Birkettin a konumasnda
iaret ettii gibi, kitap tm eletirmenler tarafndan vgyle karlanmt. Yaklamnn
saygnl vlm ve daha tesi, brakalm engellenme gerektirmeyi, kamu yararna olduu
vurgulanmt. Savunma makam, savn kantlayabilmek iin, saylar krktan az olamayan
saygn kadn ve erkek toplamt. Bata gnn nde gelen ngiliz edebiyat eletirmeni
Desmond McCarthy olmak zere, bu kiiler roman mstehcen bulmadklarna ve onu byle
tanmlamakla yarg asndan szcklerin yanl kullanldna tanklk etmeye hazrdlar.
Buna karlk, yarg Sir Charles Biron, incelenmesi istenen kantlarn kabul edilebilir olup
olmad hakkndaki ciddi kukusunu dile getirdi. Birkett, eer kantlar getirmeme izin
verilmezse, bir yargcn gerekte bir edebiyat sansrcs olduu ortaya kar dedi. Yarg,
mahkemenin karar vermesi gereken bir konu zerinde fikir beyan etmeye kimsenin yetkisi
olmadn ileri srerken, amacnn tersine, Birkette katlm oluyordu!
Birkett, mstehcenlik kstasnn yargcn kiisel gryle snrlanmamas gereini dile
getirdiyse de bu bir yarar salamad. Yine de szn srdrd Birkett: Savunmann sav, bu
kitaptaki temann, deil yasay, hassas zevki dahi inemediidir. Konu, yaamn bir gerei
olarak ciddi bir biimde ve grev duygusuyla ele alnmtr. Kitabn temasnn anlalabilmesi
iin tartlmas gerektiini savunuyorum.
Tannm bir avukat tarafndan bu denli incelikle ileri srlen gr, yarg tarafndan yine de
paylalmad ve yarg kitabn imhas emrini verdi. Gereke olarak yle diyordu: Kitabn iyi
yazlm olduu ve dolaysyla bu tr uygulamalara tabi tutulmamas gerektii eklindeki
tavr, tamamen mantk ddr. Kitabn baz edebi faziletleri olduunu kabul ediyorum; iin bu
yn kitabn yasal uygulamaya kart getirilemez. nk aksi takdirde, en mstehcen
kitaplarn dahi yasaklanmamas gerektii eklinde akl almaz bir duruma deriz. Kafas

Yazlar 281
alan her kii unu grmelidir ki, mstehcen bir kitap ne kadar iyi yazlmsa, cazip
grnebilecei Kitle de o kadar geni olacaktr Elinizdeki rnekte, tasvir edilen dehet
verici eilimlere sahip hi kimsenin ufack bir biimde sulanabileceine dair tek bir szck
yoktur. Tm karakterler ekici insanlar olarak tantlmakta ve hayranlkla savunulmaktadrlar.
Daha da ciddi olan, baz davranlarn akl elici terimlerle tasviridir.
Bu srada ngiliz yaynclar kitab geri ektiler. Orijinal metnin Pariste, zellikle ngiliz pazar
iin yeniden yaynlanmas hazrlklarna baland. Ancak, yaynlanan kitaplarn ngiltereye
girerken yakalanan her nshasna Gmrkte el kondu.
mha kararna karlk yaplan yeni bir bavuru zerine, soruturmay Basavc Sir Thomas
Inskip stlendi. yle diyordu: Kitap yzde doksan dokuzuyla eletiriyi haketmeyebilir,
ancak tek bir cmle, kitab mstehcenlik nedeniyle imha edilmesi gereken bir eser halinde
getirebilir. (Aklnda, ecinselliin vgs olarak grd, Ve o gece onlar kopmamlard
cmlesi vard.) Sonuta, kitab son derece tehlikeli ve yozlatrcs bularak ilk karar
destekledi. Yaynclarn ngilterede yeniden basm yapmann gvenliine inanabilmeleri iin
yirmi yldan ok bir sre gemesi gerekti.
Ayn eserin A.B.D.deki serveni de ilgintir. 1929 balarnda, New York Aybn nlenmesi
Dernei sekreteri, kitab Macys maazasnda satan bir satc hakknda soruturma
almasn istedi. Yasaklanmadan nce alt bask yapan Amerikan basm, Havelock Elis
tarafndan yazlm bir de nsz ieriyordu. Ancak ne bu, ne de ngiltere ve Amerikadaki
edebiyat eletirmenlerinin destei, kitab kurtarmaya yetmedi.
New Yorkta

Yalnzlk Kuyusu nu lanetlerken, yargcn Londradaki meslektann mantn

ne kadar yakndan izlediini grmek arpcdr. New York mahkemesi u karara varyordu:
Kitabn ahlaki bir deeri olamaz nk bir sapn, topluluun normal bireylerini kendine
kurban seme hakkn savunmakta ve bunu onurlu ve saygn bir iliki olarak yceltmektedir.
Sapk zellik ve eilimlerle cezalandrlm lgnlar adna toplumun hogrs iin
yalvarmasna

karn,

sinsi

drtlerin

bastrlmas

ya

da

yumuatlmas

talebini

getirmektedir Romann konusu yalnzca topluma kar olmakla, kamu ahlakn ve saygnl
zedelemekle kalmyor, ynteminin, toplumun ahlak d etkilere ak yelerini yozlatrp
yoldan karmak iin zellikle planland anlalyor. stelik bu yntem, ar duygusall ile
ekicidir. Sapk dnceler ve doal olmayan kt davranlar zerinde younlamakta ve
onlar merulatrp idealize etmektedir.
Yalnzlk Kuyusunun, A.B.D.de ngiltereden on vl nce temize kmas, Hicklin kuralnn
Amerikada daha abuk ypranmasndan kaynakland. Bu srecin doruk noktas, James
Joyceun Ulyssesinin yargland tarihi davadr. Davaya, Birlemi Milletler Mahkemesinin
New

York

gney

blgesinde

1933de

bakld.

Konu

sonradan

baka

New

York

mahkemelerince de ele alnd.

Yarg Woolsey, cinsel konularda normal davranlar olduuna inand iki tandndan,
eseri batan sona okumalarm istedi. Okudular. Yarg unu belirtti: Her ikisinin de benim
grme katldklarn renmek ilgimi ekti. Ulyssesin tmn okumulard. Ancak, onlar
etkileyen yn, cinsel drtler veya ehvet dnceleri deil, yalnzca kitabn, kadnlarn ve
erkeklerin i dnyalar hakknda, biraz trajik, ancak ok gl bir yorumu oldu.

282 Yazlar
Yasann yeni yorumu, stmahkemede yarg Augustus Hand tarafndan akland: Her
duruma uyacak bir yasann inas zor olmakla birlikte, bir kitabn mstehcen olup olmad
snanrken, onun ar basan ynnn vurgulanmas gereine inanyoruz. Baka bir deyile,
kitabn asl etkisi ehvetin krklenmesi midir? Bu snamay yaparken, itiraz edilen ksmlarn
konuya ilikinlii, kitap yeni ise gzde eletirmenlerin deerlendirmesi, eski ise tarihin
hkm, ikna edici kantlardr. nk, sanat eserlerinin, mstehcen ierikleri dnda
dayanaklar olmakszn vg kazanmalar mmkn grnmyor.
Kimliklerine gre bu, sansre indirilen bir darbe idi. Ve A.B.D.de Hicklin kuralnn sonunu
ilan etti. Yine de baz federal mahkemeler bindokuzyzellilere kadar bu kural uygulamay
srdrdler. Yeni devrimci kavramn ngiliz yasasnn ayrlmaz bir paras haline gelebilmesi
iin ise, eyrek asr daha gemesi gerekti.
1954te, Stanley Kauffmannn

Kadn Avcs roman iin alan soruturma bir dnm

noktas oldu. Ayn roman daha nce Gergin p adyla baslm ve bir sorun kmamt. Kamu
Soruturmalar Yneticisinin ars ile karlaan basmclar, yarg ve jri nnde mcadele
etmeye karar verdiler. Soruturmay yrten Justice Stable da, jri yelerine, evlerine gidip
kitab batan sona okumalarn nerdi. Onlara yle diyordu: Yalnzca gze arpan paralar,
ahlak d eilimler tadna inandnz blmleri okumakla yetinmeyin. Kitab bir btn
olarak okuyun.
Jriye yapt daha sonraki bir arda Stable, Hicklin kuralnn o gnn artlarna gre
uygulanmas gerektiini syledi. Cinsellik konusunda birbirine taban tabana zt iki dnce
okulu olmasna karn, saygdeer ortalama insanlarn konumunun bu ikisinin ortalarnda bir
yerlere dtne iaret etti. Ve jri kararnn, zgrlk ile snrlama arasndaki izginin
nereden geecei konusunda byk nem tayacan vurgulad. Bir de uyanda bulundu:
Bu mahkemede, pornografinin, pislikten te birey olmayan ve mstehcen gbrenin,
yokedilip ezilmesi gerektiine tm yreiyle inanmayan tek bir kadn ya da erkek olacan
sanmyorum. Byle kitaplar edebiyat deildir, bir mesajlar yoktur, bir ilhamlar yoktur, bir
dnceleri yoktur, hibir eyleri yoktur. Bunlar yalnzca pisliktir ve ezilip yok edilmelidirler.
Ancak, salkl bir toplum isteimizde ceza yasasn ok zorlarsak, gitmesi gereken yerden
teye zorlarsak, bir isyan tehlikesi, yasada bir deiiklik talebi tehlikesi domaz m? Ve o
zaman, sarkacn dier ynde ok fazla hareket edip, u anda bizim dtalayabileceimiz ve
nleyebileceimiz eyleri szdrmas tehlikesi yok mudur?
Dokuz erkek ve kadndan oluan jri, savunmay hakl bularak kitab temize kard.
Yargcn gr ise, lkedeki aydn kamuoyu tarafndan, Hicklin kuralna byk bir ilerleme
addedildi. Oysa aslnda Stablen tm yapt, kuraln yasal uygulannda, Viktorya Dnemi
kstaslar yerine ada kstaslarn kullanlmas gereine iaret etmek olmutu.
Yasadaki asl deiiklik, be yl sonra 1959da, Mstehcen Yaynlar Yasas ile geldi. Bu,
Justice Stable n korktuu biimi almayan bir uzlamayd. Bir yandan, kaba ya da sapma
kadar pornografik malzeme ile uraan yasa uygulayclarnn gcn arttryordu. Dier
yandan ise mstehcenliin tamamen yeni bir kstasn gndeme getiriyordu. Tm olarak
alndnda, ieriini grme, duyma ve okuma olasl olan insanlar alaltp yozlatrma
etkisi olmad takdirde, hibir eser mstehcen addedilmeyecekti.

Yazlar 283
Daha da tesi, bundan byle, sz konusu eserin edebi yetkinlii ya da dier hasletleri
konusunda uzmanlarn gsterecei kantlar, bilim, edebiyat, sanat veya eitimin karlar
asndan kamu yararnn savunulmasnda kullanlabilecekti. Bu, tam da Birkettin, Yalnzlk
Kuyusu iin yapmaya urap da baaramadyd.
Yasadaki bu deiiklikler gelmezden nce, hem ngiltere hem de A.B.D.de, yazarlar,
basmclar ve yaynclar aleyhine baz ilgin soruturmalar yrtld. rnein, 1877de
Londrada, Parlamento yesi Charles Bradlatgh ve Annie Besant, yzer Sterlin para cezasna
ve ve ek olarak altar ay hapis cezasna arptrldlar: Bugn tamamen masum saylacak olan,
doum kontrol zerine bir kitapk yaynladklar iin. Onbir yl sonra, yine Londrada,
Henry Vizetelly yz ngiliz Sterlini para ve oniki ay hapis cezasna arptrld: Emile Zolann
Toprak adl romannn ngilizce evirisini yaynlad iin.
Soruturma Avam Kamarasnda, o zamana kadar insan kaleminden dklm daha eytan
hibir ey okumadn aklayan liberal bir parlamento yesi tarafndan kkrtlmt.
(Parlamento yesini zellikle tedirgin eden ve jrinin anssz yaymcy mahkum etmesine yol
aan, bir stkzn iftlikte boaya inek gtrnn tasviri idi.) Ksa bir sre sonra
Vizetelly kitab baz deiikliklerle yeniden bast: Bunlar yetkilileri tatmin etmedi ve bu kez
ay iin yeniden cezaevine yolland.
1898de Havelock Ellisin

Cinselliin Psikolojisi zerine ncelemeler adl nl eserinin

baslan ilk cildinden tek adet alan bir kitap satcs sulu bulundu ve mahkemeye gnderildi.
Kitap gerekte Avrupa tp ve bilim kamuoyuna hitab ediyordu ve bu evrelerde byk ilgiyle
karlanmt. Buna karlk Londra Gnl, yarglama srasnda kitaptan sz ederken,
pislik,

ikiyzllk

ve

sahtekarlk

demekteydi.

Kendisi

de

mahkum

olmaktan

ekindiinden, Ellis bir sre iin lkeyi terketmek ve eserinin kalan ciltlerini A.B.D.de
yaynlamak zorunda kald.
Cahil bir brokrasinin, pornografi avclna ktnda nasl sama sapan boyutlara
varabilecei, ngiliz Gmrnn Sahillerimizde Irza Geme adl esere el koyuunda
grlebilir. Eserinin bana geleni duyduunda, yazar, slubuna dikkat etmeye almakla
birlikte unlar sylemekten kendini alamyordu: Bu hayvan gibi insanlarn ne tr bir kafa
yapsna sahip olduklarn bilmiyorum ama umarm kitaptan holanmlardr. nk toprak
erozyonu hakkndayd.
Bir kez otorite olduklar kabullenildikten sonra, klasik saylan yazarlarn szleri ou zaman
tarihi olma gerekesiyle soruturmadan kurtulmutu. Ancak hem Eski hem de Yeni Ahitte,
(Tevrat ve ncil .n.) son yllarda yok edilmesi emredilen baz metinlerle kyaslanabilir
blmler vardr. 1895te, Clay Centerda yaayan Wise adl bir adam, A.B.D. postasyla
mstehcen bir pornografik malzeme yollamaktan sulu bulundu. Szkonusu malzeme,
ncilden yaplm alntlardan oluuyordu: soruturmay aanlar kaynak saptayamamlard.
(Incilde pornografi olmadn dnenler Ezeikel Peygamber Kitabnn 16. Ve 23.
blmlerini okusalar iyi ederler). Daha yakn bir zamanda, ngiliz kenti Swindon yarglar
yerel bir kitapda bulunan, Boccacionun Decameron ciltlerine el koyup imha ederek
kendilerini gln duruma drdler.
Basmn kefinden nce pornografi, yetkililer iin hemen hemen hibir sorun oluturmuyordu
nk pornografik malzemenin datm olanaklar ok snrlyd. Bu, yetkililerin, zellikle de
Hristiyan Kilisesinin, antik ada yasaklanmam davranlarn tasvirine veya anlatmna

284 Yazlar
gzyumduklar anlamna gelmez. ilk Hristiyan azizlerin, zellikle Aziz Paul ve mritlerinin
retileri, tensel haz veren herhangi bir davrann kt olduu ve bastrlmas gerektii
eklindeki yeni-Sofu [Puritan, ngilterede Kralie Elizabeth zamannda meydana kan ve
bilhassa ibadette sadelik taraftar olan mezhebin bir ferdi, Pritan Sofu : Puritanism
Sofuluk.] ruhun temelini oluturan dncenin tohumlarn att. Macaulayin belirttii gibi,
Sofular ay avn, aylara ac verdiinden deil, izleyicilere zevk verdiinden yasaklamlard.
Cinsel davran da zevk vermektedir ve biyolojik ilevi dnda hogrlmemelidir. Cinselliin
resim ya da yazyla anlatm da zevk vermektedir, dolaysyla gnahtr ve yazarlar izerleri
cezalandrlmaldrlar. Uygar dnya burjuvazisine egemen olan tabularn ou bu grten
kaynaklanr. Ancak giderek, cinsellik eitimin deki insani yaklamlar nedeniyle tabular
krlmaktadr.

Tabu anlay, zellikle eski Yunan ve Roma ile taban tabana zttr. Eski
Yunanllar, cinsel organlar da dhil olmak zere, plak insan bedenine en ufak bir
utanma duygusu olmadan bakarlard. Pompeiinin nl freskleri, her trl normal
cinsel iliki pozisyonunu iten bir tutumla sergilemektedirler. Ancak bugn bile
bunlar istek zerine ve yalnzca erkek turistlere gsterilmektedir, hem de bekiye
zel bir bahi verilirse Kadnlarn bunlar grmelerine ise hl izin
verilmemektedir.
Gzler nne serilen tablo hayli genitir. Yunanllar hi de rahatsz etmedii anlalan eski
Atinadaki Leda ve Kuu heykelinden tutun da, bir zamanlar pornografik olarak resmen
lanetlenen ama sonradan afileriyle Londra Metrosunun duvarlarn ssleyen Rodinin
pme adl eserine, tabaklar ve iki kupalarn ssleyen eski Yunan cinsel iliki
tasvirlerine, Cranach, Rembrant, Boucher, Fragonard, Goya, Manet ve Beardsleyin resimlerine
kadar

uzanr.

Kimi

sanatlarn,

eserlerine

belli

belirsiz

szdrdklar

ayrntlar

da

gzlenmektedir. Fragonardn nl tablosu Salncak bunun iin iyi belki de kimilerine

gre kt bir rnektir. Yalnzca tablonun sol alt kesinde yatan adam salncaktaki
kadnn eteklerini gzlemektedir; zaten kadn, tablo
metresidir.

Beardslevin,

Oscar

Wildem

Salomesi

iin sipari veren bu adamn

iin

yapt

desenler,

dikkatle

incelendiinde, srprizlerle doludur. Bu balamda, Viktorya dneminde yaayanlarn, st

rtl

pornografiyi

beceriyle

nasl

sansrden

karabildikleri

ilgintir.

1880lerde,

ngilteredeki Dilke boanma skandalnn en civcivli gnlerinde, ok okunan haftalk bir dergi
baucunda yastk olan bir yatak resmi yaynlad. Resmin altndaki yaz yleydi: Sloane
Sokandaki Sir Charles Dilkenin Yatak Odas. Buna itiraz eden olmad anlalyor.
Ve elbette bir de kitaplar var. Hibir zaman okumam olan ounluk da dahil pek ok kimse,
Marquis de Sade ve Leopold /von Sacher Mazochun eserlerine ainadrlar. Bunlar, adlarn
cinsel sapmann iki yaygn biimine vermilerdir ve eserleri tamamen pornografiktir. Ancak,
dier baz nl yazarlar da, tabiri caizse bir yan ura olarak, pornografik rnler ortaya
koymulardr. rnein, Fransada Voltaire, Mirabeau, Alfred de Musset ve Guy de
Maupassant;

Almanyada

Goethe

ve

Schopenhauer;

ngilterede

Swinburne.

Hatta

sonuncusunun son yllarda yaynlanan mektuplarndan ve yasaklanm roman Lesbia

Brandondan aka anlaldna gre, kendisi ancak dvlerek cinsel istek duyabiliyordu.
Mstehcen szck avclar, Shakespearein eserlerinde bile aradklarn bulmulardr. Basmc
Thomas Bowdler, soyadna uygun bir biimde ngiliz ulusal oyun yazarnn eserlerini slah

Yazlar 285
etmesine (!) gereke olarak, bu oyunlarda silinmesi gerekecek kadar uygunsuz birok sz
ve terim gemesini getiriyordu. [Bowdlerize: Bir eserden ahlka aykr olduu dnlen
ksmlar karmak veya deitirmek, islh etmek.] Bowdlerin Aile Shakespearei, ilk kez
1818de basld. nszde yle deniyordu: Aile iinde yksek sesle okunamayacak
nitelikteki sz ve terimler karlmtr. Kralie Viktorya dneminde, sansre uram bu
biimiyle sk sk yaynland Shakespeare.
ngiliz genel yasalarna gre, pornografik bir kitap ya da resim yaynlamann daima bir su
oluturup oluturmad biraz kukuludur. lk kez 1824de, parlamento tarafndan su ilan
edilene kadar, mstehcen yaynlar hakknda baz mahkmiyet kararlar verildii
bilinmektedir. rnein, John Wilkes, 1770de, Kadn zerine Denemesini yaynlad iin
cezalandrlmt. Ancak bu durumlarda, pornografinin daima dine kar yan ar basyordu
ve bu ilk yarglamalarn genellikle gl dini ve politik nedenleri vard. Bu dnemlerde hi
kimse, Defoe, Smolett, Fielding ve Sterne gibi yazarlar cinsel ierikli romanlarndan tr
yarglamay dnmemiti. (Sternein Duygusal Yolculuk adl eserinin yeni basmlarnda, son
szck genellikle nokta nokta braklmtr.)
Bu yazarlar, o gnlerde okuryazarlkla ilikisi olan st snflar iin yazyorlard. Daha nceki
iki yzyln edebi zgrlne kar gsterilen tepki, ngilterede Endstri Devriminin bir
paras olarak geni bir okuryazar orta snf domas nedeniyle ortaya kt. Her ne kadar
sofuluk zinay iddetle cezalandrmsa da, Havelock Ellisin de iaret ettii gibi,
mstehcenlii yasaklamakla haksz yere sulanmtr. Havelock Ellisin de ok doru olarak
sansre kar yaplm en zarif itham diye tanmlad Areopagiticann, edebiyat
dnyasnn en byk ngiliz Sofusu John Miltonun eseri olduunu unutmamak gerekir.
Sofuluk mstehcenlii yasaklayan yasalarn hibirinden sorumlu deildir. Hatta sofular
kendileri de, mstehcen diye adlandrabileceimiz sz ve tavrlara hazrdlar.
1857de, genelde Lord Campbell Yasas olarak bilinen Mstehcen Yaynlar Yasasnn
kesinlemesi, Viktorya dnemine damgasn vuracakt. Bu talihsiz yasa yeni bir su
tanmlamyordu. Btn yapt, sata sunulmu veya datlm herhangi bir mstehcen
yayn hakknda mahkemeye bilgi sunulduunda, lke apndaki tm yarglara, devlet adna
imha yetkisini tanmasyd. Bylece yargc, edebi ahlakn bir sansrcs durumuna
getiriyordu. Yine de Lord Campbella hakszlk etmemek gerekir: Yasa Parlamentoda
grlrken, amacnn sanatsal deeri olan eserleri yasaklamak olmadn, yalnzca kta
Avrupasndan

ngiltereye

srekli

ithal

edilen

ve

ngiliz

genliinin

ahlakn

rteceinden endie duyduu pis /kitap ve yaynlar hedef aldn aklyordu. Ancak
sonraki yarglamalar hi de Lora Campbellin beklentileri ynnde gelimedi. Yasaya kar
parlamentodaki muhalefetin ban eken Lord Lynd hurst un grmeler srasnda iaret
ettii gibi edebi ve sanatsal deeri hie sayan bir sansr uygulamas geliti.
D. H. Lawrencen

Lady Chatterleyin A adl roman 1928de talyada ilk kez

yaynlandnda, kitap ngilterede son derece pornografik bir yayn olarak sulanm ve
ngiltereye sokulacak her nshasnn imhas emredilmiti. Yazarnn o zamanlar iaret ettii
gibi, Ingiliz kamuoyunu zellikle akna eviren, kimi eski Anglo-Sakson szcklerin kat
zerindeki baslm grnmyd. Buna hi de alk deillerdi. ngilterede ayp saylan
harfli szckler zerindeki tabunun kalkmas, sonralar bu kitap sayesinde gerekleti.

286 Yazlar
D. H. Lawrencen 1929da Londrada at resim ve bask sergisinin bana da ayn eyler
geldi. Polis sergiyi bast ve sergilenen malzemenin ounu alp gtrd. Cinsel organlarn
gsterilmesi kesinlikle yasaklanmt ama Lawrencen o zaman iaret ettii gibi pul
byklnde bir incir yapra kamuoyunu yattrmaya yetiyordu. Davann srd srada
polis basknnn sorumlusu olan yetkili geride koca bir dosya braktn ileri sryordu.
Aslnda buna da dierleri gibi elkoymaya niyetlenmiti. Ancak, William Blakein resimlerinden
alnm reprodksiyonlar ierdiini grnce caymt!
Sonraki baz deiikliklerle yumuatlm olsa bile, Yasa bu konuda tutarszlklarla srp
gitmitir. rnein, Londrada bir sahnede, neredeyse anadan doma poz veren bir kadn,
eer

bir heykeli

temsil ediyorsa

buna

izin

verilmekteydi.

Ama

heykel canlanp

hareketlenirse pornografi saylmakta ve sorumlu kiiler aleyhine dava alabilmekteydi. Baka

bir rnek: Cinsel iliki sonucu zhrevi hastalklara yakalananlarn hastanelere bavurmalarna
izin verilmekte, hatta bu tevik edilmekteydi. Ancak, cinsel sorunlara kar zel tedavi
yntemlerinin reklamla tantlmas su saylyordu.
ngiliz yasalarna gre, sata sunulmad srece, pornografik bir esere yalnzca sahip
olmann hibir zaman su saylmamas ilgintir. ngiltere, 1923de Cenovada, Mstehcen
Yaynlarn Dolamnn Yasaklanmas Anlamas n imzalayan krk akn lkeden biriydi ve
bu anlamaya gre, ticaret amacyla mstehcen yaynlar bulundurmak da sutur.
Mstehcen yayn bulundurmann ngilterede su saylmamas, baz merakllarn geni
koleksiyonlar yapmalarna olanak salamtr. Bu koleksiyonculardan Ashbeenin, 1877-1885
yllar arasnda alarak ciltte derledii ve Pisanus Fraxi takma adyla yaynlad katalog,
ngilizcede trnn ilk rneiydi. Aradan geen zamana karn, pornografinin kimi
ynlerinin tarihsel bir bak asyla incelenmesi iin bu katalog vazgeilmez bir kaynaktr.
1936da Londrada, Register Librorum Eroticonm

(Erotik Eserler Dizini) adyla baslan

kaynak, ilk kataloun geniletilmi bir biimiydi ve ngilizce, Franszca, Almanca, talyanca
dillerinde bebinden fazla balk ieriyordu. Bu balklar, Viktorya dneminden itibaren ticari
pornografinin daarcn doluturan binlerce bror, izim, fotoraf, film, kartpostal ve
benzerlerini ieriyordu stelik.
Bu muazzam birikime karn, eitli lkelerde mstehcen yaynlarn dolamm engellemek
zere para cezas, hapis ve yaynlara elkonmas da dhil olmak zere farkl yasal nlemler
alnmtr. ngilterede Lord Campbellin adyla anlan 1857 Yasas, yarglar birer sansrc
yapmas gibi, 1873te de A.B.D.de sansr yetkisini Posta Denetimi Servisine tanyan bir yasa
karld. Adn, yasay neren ve Posta mfettii olarak ateli bir biimde uygulayan
Comstocktan alan bu yasa, mstehcen malzemeyi posta yoluyla bilerek yollayan ya da
alanlara, 5000 dolara kadar para cezas ve 5 yla kadar da hapis cezas ngryordu. Sun
tekrarlanmas durumunda, cezalar ikiye katlanyordu.
Comstockun mstehcenlik kstas, szkonusu yaynn bir ocua zarar verip vermeyeceiydi;
isterse ocuk onun ne olup olmadn anlayamasn! Yaamnn sonlarna doru, her biri
altm kiilik altm vagonlu bir treni dolduracak kadar ok insan mahkum etmi olmasyla
ve altmbirinci vagonu da doldurmak zere olmasyla vnyordu. Bu arada mstehcen
addettii 160 ton yayn da imha etmiti! Comstock, Bernard Shawun, fahielii konu alan
Bayan Warrenin Meslei oyununa da saldrmt. Shaw, buna yant olarak Comstockery

Yazlar 287
szcn ineli bir biimde kulland. Bu szck belli bir zihniyetin ifadesi olarak yaayp
gitmitir.
Farkl lkelerde, ticari pornografiye ngrlen cezalarn kyaslanmas da ilgintir. A.B.D. on
yla kadar kan en ar ceza ile ba ekmektedir. Onu, be yl ceza uygulamasyla ngiltere,
Sovyetler Birlii ve Gney Afrika izlemektedir. Daha sonra, yllk ceza ile svire gelir.
Avusturya, Kanada, Japonya, Yeni Zelanda, Norve ve svete en ar ceza iki yl iken,
Belika, Danimarka, Fransa ve Bat Almanyada bir yldr. En hafif ceza ise, daha ok dini
nedenlere dayanmak zere Seylan, Hindistan v Pakistanda uygulanmaktaydn ay.[ Bu
cezalarn, kitabn yazld 1964 ylna ait olduunu vurguamalyz. (.n.)]
Piyasadaki muazzam pornografik malzeme gzden geirildiinde, ilgin bir nokta ortaya
kyor. Kadnlar tarafndan retilen rnekler son derece azdr. Erotik yaynlarn hatr saylr
bir ksmnn, kadnlar tarafndan yazlm izlenimi vermeye alt dorudur. Bunlarn ou
da, kiisel deneyimleri aktarma havasndadr. Ancak, hemen hepsinin yazarlarnn erkekler
olduu bilinir ve zaten ieriklerinde, bunu ortaya koyan ipular vardr. rnein, cinsel
birlemenin ayrntl tasvirleri ve erkek stnlnn vgleri.
Elimizdeki verilere gre bunlar, kadnlarn genelde ilgisini eken eler deildir diyor.

Dr.

Alfred Kinsey, Dii nsann Cinsel Davran adl eserinde. Bu tip yaynlarda, kadn
kahramanlar, erkein cinsel uzvunu, cinsel stnln ver; kadnn buna verdii youn
karl ve doymak bilmez al vurgularlar. Bunlar, erkeklerin ounun arzulad dii tipini
yanstmaktadr. Ortalama bir kadnn, psikolojik drtlere verecei karln tipik erkeke
yorumudur bunlar. Bu eler, erkek yazarlar iin, hemen hemen tmyle erkek olan
tketiciler iin nemli olduundan ileri srlmektedir.
Kinsey, onbe yl boyunca srdrd aratrmalarda, amatrler tarafndan hazrlanm
binlerce belge inceledi.

Erkeklerin yazd trden erotik eler ieren ve kadnlarca yazlm

yalnzca belgeye rastlayabildi. Resim alannda ise, kadn sanatlar tarafndan yaplan
erotik resimler bir dzineyi bulmuyordu. Kinsey ve aratrma asistanlarnn vard sonu u
oldu: Kadnlarn ou, erkeklere hitap eden pornografi trnden etkilenmemektedirler.

Kadnlarn eilimi, genel duygusal ilikileri, romantizmi ve ak konu alan edebiyat ve sanat
eserlerinden yanadr. Genellikle, kadnlar saf pornografiye ilgi duymamaktadrlar. Cinsellik
konusuna byle bir yaklam, onlara gre kabadr.
Buradan, pornografi piyasasndaki ister daha kaliteli isterse kalitesiz malzemenin, hemen
hemen tmyle erkek mterilere hizmet ettii sonucuna varabiliriz. Ak sak resimler ya
da kitaplarla yaamnn hibir dneminde tanmam olan yetikin erkek says herhalde pek
azdr. Ama, bunlarn kendilerine zararl olabileceini itiraf etmek akllarnn ucundan
gemezken, kadnlara ya da ocuklara verebilecei zarar konusunda kyameti koparmaktan
geri durmazlar. Tpk, pornografi hakknda en sulayc szleri syleyenlerin genellikle
yasak kitap okumakta en hevesli kiiler olmalar gibi!
Gerek pornografinin toplumsal olarak zararl olduu ve yasal olarak yasaklanmas gerektii
konusunda genel bir grbirlii vardr. D. H. Lawrence bile, bu tr yaynlara sansr
uygulanmasndan yanayd. yle diyordu: Bu pek de zor olmasa gerek. Bir kere, gerek
pornografi ou zaman aka ortaya kmaz. Ayrca, cinsellie ve insan ruhuna kar
kltc, hakaret edici yaklamyla onu daima ayrd edebilirsiniz.

288 Yazlar
Buna karlk, Havelock Ellis ve Bertrand Russell gibi kimi dnr ve psikologlarsa,
mstehcenlie kar yasalarn, nlemeye altklar ktlkleri geride brakan toplumsal
zararlar olduunu savunmaktadrlar. Hatta, Havelock Ellise gre, gelenein basksn
aabilmek iin, her iki cinsten yetikinlerin, mstehcen kitaplarla rahatlamaya gereksinimleri
vardr: tpk ocuklarn peri masallarna gereksinmesi gibi. Bertrand Russell ise bu konuda
hibir yasaklayc yasa olmamas gerektiini savunmutur.

Hibir yasa ayn zamanda iyiyi de

yasaklamadan kty yasaklayamaz ve eer cinsel eitim aklc olsayd, gerek pornografinin
kimseye zarar olmazd. yle demitir Russell: Ak ve utanlmaz olsayd, gerek pornografi
bile, gizlilik yznden ilgin hale geldii zamankinden daha az zararl olurdu. Pornografi
talebinin onda dokuzu, ahlaklarn cinsellik konusunda genlerin kafasna soktuu sama
sapan fikirlerden kaynaklanr. Geri kalan onda bir ise fizyolojiktir ve yasa ne olursa olsun, u
ya da bu biimde ortaya kacaktr.

Ahlak ya da ahlaksz kitap diye bir ey yoktur.

Kitaplar ya iyi yazlmlardr ya da kt. Hepsi budur.
Oscar Wilde, 1890da yaynlanan tartmal roman

Dorian Grayin Portresinin nsznde

byle yazyordu. Be yl soma, Londradaki ilk yarglanmasnda, bu gr savunup

savunmad soruldu. Wilden Evet yantna kar, yarg yle diyordu:
O halde, sizin grnze gre, iyi yazlm bir kitap, ne denli ahlak d olursa olsun, iyi bir
kitaptr, yle mi?
Evet, bir gzellik duygusu uyandrabilecek kadar iyi yazlmsa yledir. nk bu duygu, bir
insann ulaabilecei en yksek duyarllktr. Kt yazlmsa, yalnzca tiksinti uyandrr.
Oscar Wilde ve bu Viktorya dnemi yargc, sanatla ahlak arasndaki iliki konusunda
genellikle kabul edilen iki zt gr yanstyorlard. Wilde sanatn, ait olduu dnemin cinsel
ahlak yarglaryla yarglanmamas gerektiini savunuyordu. Yarg ise, sanatn dneminin
ahlak ya da ahlakszln yansttn ileri sryor ve bu nedenle, Scott ve Dickens gibi
yazarlar Defoe ve Sterne gibi yazarlara yelediini aklyordu. Kendileri onurlu kiiler
olsalar da, Defoe Ve Sterne, onsekizinci yzyln rm ahlak anlayn eserlerinde
yanstmlard. Oysa Scott ve Dickensn eserlerinde, sradan bir insann okumaktan utan
duyabilecei tek bir satr yoktu.
Pornografiyi Wilde gibi bir yazarn bak asyla edebi ve sanatsal ynden deerlendirirken
kstas udur: Sz konusu eser, cinsel isteklerin uyarlmasnn yansra, genel bir estetik

doyum salamakta mdr? Fiziksel elerin ar bast ve cinsel ayrntlarn esas hatta tek
kaygy oluturduu durumlarda, gerek ama yalnzca ehvet uyandrmak olduundan, eserin
estetik ynden doyurucu olmas olanakszdr. Ancak, bu trden salt pornografik rnler de,
ehvet dknlerinin yan sra, doktorlar, antropologlar ve psikologlar iin, bilimsel inceleme
asndan ilgintirler.
Cassell Edebiyat Ansiklopedisinin (1953) Erotik Edebiyat maddesinde, ngiliz antropologu
Dr. Eric Dingwall yle yazyordu: Dini, yasal ve ou zaman tbbi grler nedeniyle,
erotik ve pornografik edebiyatn deeri ancak yeni yeni anlalyor Cinsel konular insanln
daima ilgisini ekmitir ve cinsel drtlerin gizemli sonular ok eski zamanlardan beri
edebi ve grsel biimlerde anlatlagelmitir ilgi alanlar deitike, vurgulanan biimler de
birinden dierine kaymtr. Eski Yunanda ak kapsamnda olan olanclk, edebiyatta da

Yazlar 289
ifade bulmutur; tpk kadnlara kar romantik ve valyece yaklamlarn erotik iirlerin
ieriini renklendirmesi gibi. Ancak, saf ak ve yalnzca ehvet arasndaki ayrm ve
birleim daima karkla ve anlamazla yol amtr.
Elinizdeki kitapta ele alnan konunun tarihsel incelemesi, pornografinin her iki trn de
kapsamaktadr. ncelik, u ya da bu dzeyde edebi ve sanatsal deeri olan eserlere
tannmakla birlikte, dierleri de dlanmamtr. Ne denli kaba ve geri ierikli olursa olsun,
pornografinin, ann toplumsal alkanlk ve geleneklerine k tuttuu dnlrse, byle
bir yaklamn gereklilii aktr.
Sh: 9-30

DEEN TOPLUMSAL TAVIR

1868de ngilterede uygulanmaya balanan kat Hicklin kural, onbir yl soma A.B.D.de de
benimsendi. Ancak burada, ksa bir sre iinde etkinliini yitirmeye yztuttu. 1913de, A.B.D.
gney New York Blge mahkemesi yargc, kural uygulamaktaki isteksizliini, hayli arpc
bir biimde dile getiriyordu:
Umarm unu sylemem yakksz kamaz: Viktorya dneminin ahlk kurallarna ne denli
uygun derse dsn, yle sanyorum ki bu biimiyle kural gnmzn anlayna yant
vermemektedir Masum dncelerin iten anlatm ileride mstehcen bulunacak m?
Toplumun tm asndan, gerek ve gzellik, bunlar kendi dzeysiz emellerine alet etmek
isteyenlerin karlarna gre krplmayacak kadar deerli deil mi? Bunlar soruyorum
kendime. Aslnda bugn bile, cinsellie yaklammz bir ocuun bilgi daarcyla
snrlayacak kadar s olduumuza, ya da utancn bizi daha uzun sre insan doasnn en
ciddi ve en gzel yanlarnn yeterli bir anlatmndan uzak tutabileceine inanmyorum.
Bundan sonraki adm, 1933de,

James Joyceun Ulysses roman zerindeki sansrn

kaldrlmas oldu. Ayn zamanda, bir kitap hakknda karar verilirken, yalnzca ondan alman
kimi pasajlarn esas kabul edilmemesi gerektii de ileri srld. Yarg Hand yle diyordu:
Kitap tmyle alndnda en gl etkisi cinsel istein uyarlmas mdr? nemli olan sorun
budur, James Joyceun eserine gelince, kitabn tm pornografik deildir. Hi de az olmayan
mstehcen, kaba ve ehvetli yerlerine karn, dncemize gre, ehvet uyandrma amacna
hizmet etmemektedir. Erotik blmler kitabn tmne yedirilmitir ve sonuta ar basan bir
etki uyandrmamaktadr.
ngilterede olduu gibi Amerikada da Hicklin kuralnn giderek gcn yitirmesinin
incelenmesi, pornografinin tarihesinden ok sansrn tarihesine girer. Yine de, nemli iki
yarglamaya daha deinebiliriz. lki, 1946da yaynlanan ve derhal sansre uratlan Edmund
Wilsonun Hecate Kontluunun Anlar kitabyla ilgilidir. Yaynclar, mstehcen bir kitap
yaynladklar gerekesiyle New Yorkta yargl bir heyet nnde yarglanarak mahkm
edildiler. Bunun zerine savunma makam, A.B.D. Anayasasnn basn zgrlne ilikin
birinci ve ondrdnc maddelerinin ihll edildii savyla st mahkemelere bavurdular. ki
st mahkeme, alt mahkemenin kitabn sansr edilmesine dair kararn benimsedi ancak,
anayasal noktay dikkate almad. Dava yargtaya ulatnda drt kii lehte, drt kii aleyhte
olmak zere mahkeme anayasal konuda eit bir biimde blnd.
Roth-Alberts davas olarak bilinen ikinci nemli yarglama, 1957de Yargtaydaki anayasal
sorunu da zd. ounluk gr, mstehcenliin, anayasada belirtilen sz veya basn

290 Yazlar
zgrl kapsamna girecek toplumsal nemi tamad ynndeydi. Ayn zamanda,
Amerikan mahkemelerinin benimseyecei yeni mstehcenlik kstas da ilan edildi. Buna gre
kstas, bir btn olarak ele alndnda, szkonusu eserdeki ana temann zamann artlarna
gre ortalama bir insanda ehvet duygulan uyandrmaya ynelik olup olmamasyd. ngilizAmerikan yasalarna gre mstehcen kavram ise yle tanmlanyordu:
Tmyle alndnda ar basan yan ehvet uyandran ey, mstehcendir. plakla
cinsellie veya dklamaya hayaszca ve marazi bir dknlk; ve bunlarn tasvirinde
veya yanstlmasnda allm edep snrlarnn tesine hatr saylr bir gei, ehvet
amalarna hizmet eder.
Mahkeme daha da ileri giderek, mstehcen malzemeyi, ehvet duygular uyandrma
eilimindeki malzeme olarak tanmlad. Ancak, Amerikan Yasa Kurumu, bu tanm
edebiyat, reklam ve sanatta hatr saylr bir erotizmi hogren bir toplum iin gereki
olmayan bir biimde geni bularak reddetti.
Roth-Alberts davas, sert pornografi kavramn gndeme getirmesi asndan nemliydi.
Anayasa kapsamna girmediine kant olmak zere, sz konusu malzemenin, toplumsal
deer tamayarak cinsellii yalnzca cinsellii asndan lanse ettii ileri srlmt. Bu
tanmn daha gelikin biimini ileri sren tannm antropolog Margaret Mead, sert
pornografinin belirleyici esinin gerekle deil, dler ya da hayalle ilgili olduunu ileri
srmtr. Meade gre, pornografik malzemeyi belirleyen, sevilen ve seilmi bir dier
insann varlndan bamsz olarak, olgun olmayan, sapk ve bunak, kendine dnk istekleri
yanstmasyd.
Sert pornografinin sanrya ve hayale dayand eklindeki kavray,

Pornografi ve Yasa adl

eserde olduu gibi, psikologlarn bulgularyla da desteklenmektedir. Bu eserde, sert

pornografinin, insan yaamnn temel gereklerinden ok, erotik dlerden olutuuna iaret
edilmektedir. Buradan yola karak, psikolog Kronhausens, pornografi ile edebiyat ve
sanattaki erotik gerekilik arasnda nemli bir bir ayrm yapmaktadr ve D.H. Lawrencein
Lady Chatterleyin A, Henry Millerin Yenge Dnencesi, Edmund Wilsonun Hecate

Kontluunun Anlar, ve hatta Frank Harrisin otobiyografik Yaamm ve Aklarm gibi bir
zamanlar tm de mstehcenlik gerekesiyle yasaklanm olan nice eseri erotik
gerekiliin rnekleri olarak grmektedir.
Dier yandan, Pornografi anlamndaki Mstehcen yaynlar, hi deilse esas olarak,
psikolojik uyarc ilevi iin tasarlanmaktadrlar. Kronhausensin bu konudaki tespitleri
yledir:
Mstehcen yaynlarn ounluunun, ou okurlar iin ncelikle erotik bir uyarc
grevi stlendii bizim amzdan tartma gtrmez. Balca birka dildeki yzlerce
mstehcen eseri gzden geiren yazarlarn izlenimi de bu yndedir. Mstehcen
kitaplarn uyarc etkisi, belirli bir doyum noktasna ulaldktan sonra, giderek
azalmaya yz tutmaktadr. Gr asna gre, bunun ansl ya da ansz bir geliim
olduu sylenebilir. Yine de, yazarln mstehcenlikle iyice ili dl olduu byle
bir almann sonunda bile, aratrma ekibinin ne kadnlar ne de erkekleri, bu tr
yaynlara kar tam bir baklk kazandklarn belirtemediler.

Yazlar 291
Ayn zamanda,

Lady Chyatterleyin A gibi erotik realizm rneklerinin de cinsel tasvir

blmlerinde psikolojik uyarc olabileceini kabul etmekle birlikte, yazarlar bu etkinin

parfm, belirli mzik trleri, giysi modelleri ve dikkat ekici kimi kozmetikler gibi gnmz
toplumunun yaygn elerinden pek de farkl olmadn savunmaktadrlar. Buradaki
ayrdedici zellik, erotik pasajlarn uzun srmemesi ve cinsel heyecan arttrmak iin giderek
artan bir tempoya gre tasarlanm olmamalardr. Mstehcen yayna damgasn vuran ve
Yargtayn

Roth-Alberts

davasnda

geerli

grerek

anayasann

ngrd

ifade

zgrlnn snrlar dnda tuttuu zellik de budur. Bu dava konusunda bayarg

unlar sylyordu: Sanklar mterilerin erotik ilgilerini uyandracak metin ve grafik
malzemeyi kullanarak bunu bir ticari smr arac haline getirmektedirler. ehvet
duygularn aalk ve utanmaz bir biimde kr amacna alet etmektedirler Eyalet ve
federal

hkmetlerin

byle

bir

davran

anayasal

olarak

cezalandrabileceklerine

inanyorum.
Roth-Alberts davasn izleyen dnemde, Yargtay alt-mahkemelerce verilen sansr
kararn bozdu. Szkonusu malzeme, Gne ve Salk ve Gne Dergisi adl bir plaklar
yayn, ecinseller iin karlan Tek adl bir dergi ve

Akoyunu adl bir Fransz filmiydi. Film,

gen bir olanla ayn yalarda bir kz ve daha yal bir kadn arasndaki cinsel ilikileri konu
alyordu. Sansr kararn veren mahkeme yle demiti: yknn erotik ak, hibir salkl
sonuca ynlendirilmeden, sahneler boyunca srp gitmektedir. Grsel malzemede aka
ima edilen cinsel birleme dnda hibir ey eksik deildir ama bunlar da yle anlaml bir
biimde

dlanmtr

ki

bizzat

dlanmalar

daha

da

vurgulanmalar

sonucunu

dourmaktadr. Mahkeme kararma kar karken, Yargtay mahkemenin mstehcenlii s

bir biimde yorumladna iaret etti ve Roth-Alberts davas rneini vurgulamakla yetindi.
Yarglayn Roth-Alberts davasnda konan kstaslara gre cinsellii ehvet duygularn
krklemek amacyla kullanmayan malzeme iin Anayasann ifade zgrl gvencesini
benimseme anlaynda olduu seziliyordu.
ki yl sonra, bir baka davada Yargtay bir adm daha ileri giderek ideolojik mstehcenliin
sansre uratlmamas gerektii kararma vard. Szkonusu dava, Lady Chatterleyin An
konu alan bir Fransz filmiyle ilgiliydi. New York eyalet yetkilileri, sahnenin ahlaka aykr
olmasn ve ayrca zinann, kabul edilebilir, arzu edilir ve uygun bir davran biimi gibi
gsterilmesini ileri srerek filmi sansr etmilerdi. New York yetkililerinin kar kt
sahneler, seyisin Lady Chatterleyin bluzunun dmelerini ve fermuarn amasna yardm
ederken bir yandan da eteinin altndan kalalarn okad ve kadnn i amarlar
olmakszn erkee yaklat, bir de ikisi birlikte yatakta yatarken grldkleri sahnelerdi.
Yine de, Yargtay mahkeme kararma kar kt ve Anayasann ilk maddesi gereince dnce
zgrl olduunu ileri srerek mahkeme kararn anayasaya aykr buldu. Baz yargtay
yeleri, filmde mstehcen olarak nitelendirilebilecek hibir yan bulmadklarn ve filmin
kamuoyunda zinay hogsteren bir anlam tamayacan vurguladlar. Yargtay, filmin
neden mstehcen bulunmad konusunda ayrntl bir aklamaya gerek grmeksizin, bu
g alanda her durumun zgl artlarn dikkate alma gereine deinmekle yetindi.
A.B.D. yargtaynn bu kararlan, zellikle ideolojik mstehcenliin anayasal korunmaya
alnmasn aforoz eden sansr yanllar arasnda byk bir tepkiyle karland. Michiganl bir
Kongre yesi, Yargtayn zinaya imza bastm ileri srd. Bir dergi (American ]Y1tercury)
yaynlad iki makaleyle, anayasal uygulamadaki bu geliimlerin muazzam bir Hristiyan

292 Yazlar
aleyhtar

komplonun

rn

olduunu

iddia

ederek

bu

komploda

Yahudilerin

ve

komnistlerin parma olduunu buyurdu. Bu iddia Kongrede de destek buldu. Bir Kongre
yesi yle diyordu : Komitemiz, pornografik yaynlarla, bu lkedeki kk darda blc ve
anarist mihraklar arasnda bir balant olduu savn hi de akla uzak bulmamaktadr. Bir
Georgia senatr ise, ar liberal eilimleriyle dillere destan olmu ve kendisini insanlarn
koyduu yasalarn zerinde grmeye alm Yargtay m, artk Tanrnn yasalarn da
ineyecek kadar ileri gittiini savunuyordu.
1958de yasaya yaplan bir eklemeyle, pornografik malzemeyi posta yoluyla gnderenlerin
yalnzca postaya verilen eyalette deil, alman eyalette de cezalandrlabileceklerine ilikin bir
madde kondu. Amerikan Kongresinin, yzyl kadar nce pornografik malzemenin posta
yoluyla gnderilmesini yasaklayan ilk kararlarndan bu yana bunun tesinde fazla bir nlem
ald sylenemez. Ancak, zaman zaman aratrma komisyonlar kurma dnda bu konuda
ne yapabilecei de pek ak deildir. Pornografik malzemenin datmn engelleme
konusundaki yetki esas olarak eyaletlerde ve onlarn araclyla yerel hkmetlerdedir.
Alaskadan Hawaiiye kadar tm eyaletlerde mstehcenlie kar yasalar konmu fakat
uygulamada bunlar toplum kstaslarna bal olarak byk eitlemeler gstermilerdir. Bu
konuda en byk hogrnn New York ve Los Angeleste grlmesi belki de raslant
deildir ve bu iki eyalet erotik yayn ve posta ilerinin btn lkede en youn olduu iki odak
oluturmaktadr.
Mstehcen yaynlara uygulanan ada kamu kstaslarna ksaca bir gz atmakta da yarar
vardr. Birliin kurulduu ilk dnemlerde, mstehcenlik konusunun ne kamu ne de tek tek
kiiler asndan pek de nemli olmad anlalmaktadr. 1786da, Londral bir kitapnn,
Massachusettsden Fanny Hilli isteyen bir mterisine yle yazdn gryoruz: Bir Zevk

Kadnnn Anlarn istiyorsanz, buraya gelen kaptanlardan birine bavurmanz rica

edeceim. Mmkn olduunca mterilerime gndermek istemediim bir yayndr.
1821de, Fanny Hillin yine Massachusettsteki tek bir kopyasnn sat nedeniyle dava alp
mstehcen kavramnn yasalamas dnda, Amerikan i Sava ncesinde pornografiyle
ilgili pek az soruturma almtr. Kukusuz bunun nedeni okumayazma orannn pek dk
olmasyd. 1842de Gmrk Yasasna bir ekleme yapan Kongrenin, gmrk yetkililerini
yalnzca bask ve resimlere el koymaya yetkili klm olmas ilgintir. Kitaplar onbe yl
sonrasna kadar bu listeye dahil edilmemitir. Yzyl ortalarnda okuryazarlarn says hatr
saylr derecede artmt ve gnll ahlak zabtalar mantar gibi bitmeye balad. Bunlar
zellikle kitap eletirmenleri arasndan kyor ve burunlarn saf pornografinin tesinde bir
sr eye sokuyorlard.
Kongrenin yasal nlemler almasna yol aan, Savan kamuoyunun ahlak kstaslarnda yol
at rahatlama oldu. Kongrenin giriimi, Anthony Comstockun krk yl boyunca Edebiyat
ve Sanat deil, Ahlak sloganyla srdrd kampanyann da ilham kayna oldu. 1865de,
A.B.D. Posta Genel Mdr orduya ok sayda mstehcen resim ve yayn gnderildiini ileri
srd ve bunun zerine Kongre posta yoluyla mstehcen malzeme gnderilmesini yasaklad.
Sekiz yl sonra ise, byk apta Comstock un abalar sonucu, kapsaml bir mstehcenlik
yasas karld. 1958de yaplan son eklemeyle birlikte, Comstockun damgasn tayan bu
yasa hl yrrlktedir. (1964te .n.)

Yazlar 293
Comstockun ilk rneini oluturduu Gnah Dernekleri ve Gzleme izleme Dernekleri,
pornografiye kar drtnala fakat her zaman pek de baarl olamayan bir sava verdiler.
Sorun, ifrata kamalar ve yan yannda kuruyu da yakarak kaliteli edebi eserleri
yasaklatmay baarabilmeleriydi. Tipik bir rnek, Comstockun, Bernard Shawun nsan ve
nsanst adl eserini, 1905te New York Ktphanesinden kaldrtmasdr. Shawun buna
yant u oldu: Comstockculuk u anda, Amerika aleyhine osla bile, btn dnyann nde
gelen espri kaynadr. Avrupa byle eyler duymaktan holanr. Amerikann bir tara lkesi
olduu, ikinci snf bir krkasaba uygarl olduu yolundaki eski Ktann kklemi inanc
bylece

pekimektedir.

1920lerde,

Boston

Gzleme

ve

zleme

Dernei

sekreteri,

Comstockun lm zerinden on yldan fazla gemiken, onun znel mstehcenlik kstasn

tipik bir biimde dile getiriyordu. Bir romancnn, John Mary ile yatt ve Marynin bir bebei
oldu demesi kabul edilebilir ama, Johnun, Marynin duygularn uyarmak iin giritii
herhangi bir hareketi tasvir etmeye giritii an, kitap mstehcendir ve ben onu yasaklarm.
Bundan sonraki on yl iinde, Gmrk sansrne kar tepkiler, neredeyse sansrn
kaldrlmasn salayacak aamaya ulat. New Mexico senatr Cutting, gmrk yasalarnn
yeniden gzden geirilmesi srecinde, mstehcen yaynlar hakkndaki gmrk yasann
kaldrlmas iin bir neri verdi. Ancak, Utah senatrnn ban ektii muhalefet muazzam
bir kampanya aarak nerinin kabuln nledi. Salanabilen tek dn, edebi veya bilimsel
deeri kantlanm klasiklerin veya kitaplarn, ticari amala olmamak zere snrl ithaline
izin verilmesi oldu. Bu da, yasal ve akademik evrelerin giderek artan basks sonucu
kanlmaz olmutu.
Ulysses rneinde yasal snrlarn yeniden belirlenmesi, daha geni zgrle, daha fazla
pornografiye ve sonu olarak sansr iin daha fazla baskya yol at. F.B.I.dan bir yetkili,

pornografinin seks sularna yol atn bar bar baryordu. Bu feryat, lkenin her yanndaki
saysz polis mdrlnde yanklar buluyordu. Pornografi o kadar ok sulu yaratyor ki
onlar tkmaya hapishane yetitiremiyoruz diye haykryordu polis yetkilileri. Mickey
Spillanein seks ve sadizm karm cep kitaplarn yirmidokuz milyondan fazla Amerikalnn
okuduu iddia ediliyordu. Bir sre sonra, Kongre duruma el koyarak bir aratrma komisyonu
kurdu. Bu komisyonun 1952de yaynlad raporda u grlere yer veriliyordu : Pornografi
mthi bir ticari giriime dnmtr. Kr drtsnn tm edep ve beeni kstaslarn silip
sprerek yerine dk ahlak anlaylarm geirmesi yle bir dzeye ulamtr ki, yalnzca
ulusal bir utan tablosuyla deil, ayn zamanda toplum saln tehdit eden bir felaketle
kar karyayz. Balangta bilinen eserlerin kopyalan olarak kan cep kitaplan furyas,
ehveti, ahlakszl, pislii, sapkl ve kokumuluu besleyen koskoca bir ortama
dnmtr. Komite pornografiyi gruba blyordu: cep kitaplan, dergiler ve
karikatrler. plaklk dergileriyle, gzel erkek vcudu sloganyla ecinsellik propagandas
yapan yaynlar da lanetleniyordu.
Daha sonraki yllarda da Kongre aratrma komiteleri kurulmaya devam edildi. 1960da, bu
komitelerden birinde Keating adl bir yasal danman gl bir kampanya balatt. Bir Kongre
yesi Keatingi, tm lkede yurttalarn saygn edebiyat iin rgtlenmeleri, pislik ve
rezalet tccarlarna kar gl bir mcadele vermeleri yolunda olaanst abalar harcam
biri olarak tanmlyordu.

294 Yazlar
Daha nceleri Amerikan yzme ampiyonu ve donanma pilotu olan Keating, cinsellik ve
pornografiyle ilgilenen bilim adamlarna kar da bir sava balatt. Psikologlarn ve
psikiyatristlerin, bu malzemenin zararl olmad ve hatta yararl olduu yolundaki
bulgularna iddetle atyordu. Kinsey gibilerinin, bir avu seilmi kii zerinde yaptklar
aratrmalarla kimi sonulara varp, bunlar bir de bilimsel alma adyla kamuoyuna
yutturmalarna

ate

pskryordu.

Eberhard

ve

Phyllis

Kronhausenlerin

de,

kirli

dncelerini ve sapk fikirlerini saygn kiiler arasnda yayabilmelerini aklalmaz buluyordu.

yle diyordu :
Kronhausenler ve rekalar, yle sanyorum ki, dnlebilecek en mstehcen pisliklerden
alntlar yaparak yazdklarnn geni kamuoyunda ilgi uyandrmasna alyorlar. Yaptklarna
kabataslak ylece bir bakmak bile, hibir bilimsel kayglar olmadn ak seik ortaya
serecektir. Amalar, ortalama bir gazete bayii tutkununun cinsel drtlerini uyarmak ve
kendi garip psikolojik sonularna yaygnlk kazandrmaya uramaktr.
Bana

yle

geliyor

ki

bu

insanlar

sululuk

duygularnn

toplumsal

kstlamalardan

kaynaklandn sanmakta ve areyi kstlamalar kaldrmakta bulmaktadrlar. rnein,

mastrbasyon yapma alkanln edinmi bir ocuu, belki de zor bir yol olan, bu
alkanln durdurarak veya yok ederek deil, fakat, eer mastrbasyon yapmas
gerekiyorsa, bunun bir su olduu eklindeki derin dini ya da dier duygulardan kurtararak
rahatlatma yolunu semektedirler.
Keating daha sonra, kendi eyaleti olan Ohioda, bu tr gazete bayilerine kar nasl bir sava
atklarn Ve Saygn Edebiyat iin Yurttalar rgtlenmesi sayesinde Ohio nun en byk
gazete ve dergi bayilerinden birini mstehcenlik suuyla tutuklattrdklarn anlatyordu. Bu
sayede tam 16,000 mstehcen dergi, resim ve kitaba da el konmutu.
Bunu izleyen yarglamada, sank 400 dolar para cezasna ve alt ay hapis cezasna arptrld.
Hapis cezas tecil edildi ve neyse ki, yarglamada, uzman tank olarak bir de psikolog
dinlendi: Elbette bu psikolog, Kinsey veya Kronhausenler gibi sansasyonalist (duyumcu)
birisi deil, Cincinatti niversitesi Psikoloji Blm bakan olan saygn (!) bir bilim adamyd.
yle diyordu :
Tm dergilerin, resimleriyle ve metinleriyle ayrntl bir incelemesini yaptm. ok geirdim.
niversitede, anormal davranlar zerine ders kitaplarmz var ancak biz bunlar kilit altnda
tutarz. Yalnzca st snflardan renciler snrl bir biimde kullanabilir bunlar. Ve ite bu
dergilerde, bizim ders kitaplarmzdaki rnekleri fersah fersah geride brakacak nice anormal
cinsel davrann resimleri ve yks vard ki stelik bunlar ortalk yerde, gazete bayilerinde
satlyordu ocuk byk herkesin ulaabilecei bir biimde :
Bu baarlarn, saygn bir edebiyat iin yurtta komitelerinin emekliye ayrlmas iin yeterli
olup olmad sorusunu ise Keating yle cevaplyordu: Elbette ki hayr! Bizim abamz
srekli olmak zorundadr. imdilik be ya da on yllk bir program ngryoruz. imdi
faaliyetlerimizi eyaletler leinde srdryoruz ve lke apnda yaygn bir rgtlenmeyi
hedefliyoruz. Tahmin edilecei zere, Keating alma sonular konusunda gayet iyimserdi.
Kedeki beyaz sal ufaktefek gazete bayii zgrln bir savunucusu olmayp en iren
ve kanserli bir pisliin yaycs olduunu kavrad an, iini kemiren bir kurtla babaa
kalacaktr.

Yazlar 295
Keating ve yandalarnn anl mcadelesine karn gazete bayii kurdu hi de ortalklarda
grnmedi. En azndan, Kinsey ve Kronhausenlerin eserleri, Ohioda bile, gazete bayilerinde
youn bir biimde satlmay srdrdler.
Amerikada bu gelimeler olurken, ngilterede de liberalleme ynnde eilimler gzleniyor
ve mstehcenliin yeni bir yasal kstas uygulamaya balyordu ancak bunun etkileri,
A.B.D.deki Roth-Alberts davasndaki kadar geni olmad. Daha nce de ksaca deinildii
gibi, 1959 Mstehcen Yaynlar Yasas, yeni bir kstas getiriyordu. Ancak, giri blmnde de
belirtildii gibi, bu yeni yasa pornografi yasasn glendirme amacyla karlmt. Eski
Hicklin kuralnn yerine geen bu yeni kstas, bir eserin mstehcen saylabilmesi iin, bir
btn olarak etkisinin, eseri grebilecek olan kiileri batan karc ve yozlatrc olmasn
art kouyordu.
Yasa ayn zamanda kitaplara masum sat yaptklar eklinde bir savunma olana ve
yaynclarla yazarlara ise edebi veya dier erdemlerin ileri srlebilmesi olana tanyordu.
Yaynclarla yazarlara, yarg nnde, kitabn imha emrine kar kma hakk da
tannyordu. nceden, kitabn mahkumiyetine dair ilk haber alabilecekleri kaynak, yalnzca
gazetelerdi. Mahkumiyet durumunda verilecek cezalara da snr getirildi. Ksa yarglamalarda,
para cezas 100 ngiliz Sterlini ve hapis cezas da alt ayla snrland. ddianame ile yaplan
yarglamalarda ise para cezas snrsz olmakla birlikte, hapis cezas yl geemeyecekti.
Soruturma ama srelerine de snr getirilerek, ilk dava tr iin on iki ay ve kincisi iin de
yl olarak belirlendi.
Dier yandan, polisin mstehcen yaymlar bulundurduundan kukulanlan yerleri arama
yetkileri glendirildi. 1857 yasasna gre, yargcn mahkumiyet karar verebilmesi iin,
polisin, szkonusu yaynn satnn yapldn kantlamas gerekiyordu. Bu madde, polisin,
elinde byk pornografik yayn stoklar bulunan toptanclardan al veri yapmann ok zor
hatta imknsz olduunu ileri srerek daha geni arama yetkileri talep etmesi nedeniyle
deitirildi. Bylece yeni yasa, erotik eser koleksiyoncularn bir dereceye kadar rahatlattysa
bile (kald ki, onlarn malzemesine de sk sk el konmas nlenemedi) sahaflarn ve antika
kitaplarn durumu bsbtn beter oldu. Bunlar, bilimsel alma ve aratrma iin kamu
kurumlarna veya ktphanelere erotik kitaplar salyor olsalar bile, polis aramalar
karsnda bsbtn aresizlie itildiler.
Bu tr uygulamalarn en talihsiz bir rnei, 1951de Dorset yresinde antika kitap iiyle
uraan birinin bana geldi. Polis, antikacnn evinde yirmidrt antika kitaba ve orijinal
suluboya resimler ieren bir dosyaya el koydu. Kitaplardan, Lady Chatterleyin A
romannn sansrsz iki ngilizce nshas dnda dierleri Franszcayd. Yine de onbe kitap
ve suluboya resimler iin imha karar verildi. mha karar verilen kitaplardan biri 1816dan
kalma tek nsha bir antikayd. Kitapnn talebi zerine bunun Mzeye yollanmasna karar
verildi. Ne yazk ki dierleri alevlere teslim edildi. Kitapnn, mterilerinin ounun bilim
adamlar olduunu ve Dr. Kinseyin Cinsel Aratrmalar Enstits iin kendisini erotik
eserlerin aratrlmasyla grevlendirdiini sylemesi hibir ie yaramad.
Yeni yasann yrrle girdii ilk aylardaki ilgin yarglamalardan birisi Lady Chattereyin
Ann Penguin yaynlarnca yaplan sansrsz basmyla ilgiliydi. Belki de ilk kez, kitabm
edebi deeri yarg nne karldndan, bu ayn zamanda yasann getirdii yeni hkmn
de bir snanmasyd Kitabn edebi deerleriyle ilgili saysz uzmann dinlenmesinden sonra,

296 Yazlar
jri beraat karan verdi. Kitabn yaynnn, Yasann deyimiyle kamu yararna olduuna, bilim,
edebiyat, sanat ve eitimin karlar dorultusunda olduuna karar verildi. Ancak susuz
tanmnn, eserin mstehcen olup da bunun hakl bulunduunu mu, yoksa eserin mstehcen
saylmamas gerektiini mi belirledii, asla akla kavuamayacaktr.
Papa IX. Piusun, bir zamanlar bir yazarn kitabnn satn desteklemesi istendiinde, aka
yollu, kitab Yasak Eserler Listesine koymaya sz verdii sylenir. Normal olarak izin verildii
zamankinden daha tatl olup olmad tartma gtrr ama, yasak meyva her zaman iin
ekicidir. Pornografiye gelince, cazibesinin nemli bir blmnn pek ok lkede konan
yasal kstlamalardan geldii, datmndaki gizemli yntemlerin ve ortalama bir mstehcen
yayn okurunun tatt serven duygusunun bunda pay olduu kukusuzdur. ngiliz

sosyolog Geoffrey Gorerin deyimiyle, pornografiden tad almak evlilik d cinsel faaliyetin
bir biimi olduuna gre, malzemeyi ele geirmek iin kurallarn inenmesi de olayn zevkli
yanlarndan biridir.
Din adamlar, politikaclar, polis ve dier saygdeer kiiler pornografiyi hain bir dille
sulamay srdrmekte ve zellikle pornografik yaynlarda yanstlan cinsel arlklarn ve
ahlak bozukluklarnn, yasal snrlamalarn dnda kalmakla birlikte ayn eilimleri besleyen
yan pornografik kitap, dergi, film ve reklamlarn su ilemeyi arttrdn ileri srmektedirler.
Bir ngiliz piskoposu, pornografik malzemenin satn engellemek iin harcanacak enerji ve
parann, hapishaneleri Islah etmek iin harcanacak olandan ok daha iyi bir yatrm olacan
ilan ederek i evrelerine arlar yapacak kadar ileri gitmekteydi. nlemek, tedavi
etmekten daha iyidir diyor ve ucuz romanlarn, aksak dergilerin, mstehcen kartlarn
yasaklanmas iin bir seferberlik talep ediyordu.
Piskoposun uzun tiradna alk tutan ngiliz ve Amerikal iadamlarndan kann kirli
akalar yapmad ve hatta pis kartlardan biriktirmedii ayr bir sorun. Ancak, Piskoposun
giriimi, yanl varsaymlardan yola kan nice kiinin davranna da bir rnek oluturuyor.
Bu varsaymlarn temeli, haram cinsel ilikiye girmek iin bitmez tkenmez bir eilim olduu
ve pornografi okumann bu eilimi hemen hayata geirmekle sonulanaca sansdr.
Bu gr kantlamak iin veriler olduu sylenemez. New York Belediye Bakan Jimmy
Walkern bir zamanlar dedii gibi, bir kitabn bir kadnn rzna getii ne zaman
duyulmutur? Casanovann arasra kadnlarndan birisine Aretinonun Sonelerinden resimler
gsterdii doru olabilir ama bu erotik bir yant almaktan ok bilgilendirme iindir.
Pornografiyle su arasndaki iliki konusunda pek ok ey sylenmitir ama bunlar
temellendirilmi olmaktan uzaktr. Bir ngiliz yasaklanm kitaplar otoritesinin belirttii gibi,
bu ilikinin nedensel bir iliki olduu eklinde bir sonu karlamaz. Onbeinci yzyldan
sadist bir ocuk katilinin, kendi rmln Suetoniusu okumasna balad biliniyor.
Ancak, Roma tarihinin milyonlarca rencisi ayn eyleri okumu ve hi de ayn davrana
girmemilerdir.

ou pornografik malzeme kt yazlm, kt retilmitir ve itiraf etmek gerekirse,

antropolojik ya da sosyolojik adan deerli olmakla birlikte, edebi bir deeri de yoktur. Uzun
vadede, bu konuyu eitim dzeyinin ilerici bir biimde ykselmesine ve kamuoyunun damak
tadna brakmak; ocuklarn ve genlerin karma olmak zere asgari bir denetimin dnda,
hibir genel yasal snrlama koymamak belki de en iyisidir. Pornografi, gizlilik ve tezgh
gerisi yntemleriyle yeerir. Viktorya dnemi gibi basknn ve cinsel yasaklamalarn

Yazlar 297
doruunda bir dnemde, pornografinin zararlar da en u noktadayd. Giderek daha geni
kabul gren aklc bir cinsel eitim sayesinde, yalnzca tiksinti ve bulant uyandrabilecek
olan deersiz ve irkin pornografik malzemenin, talep yetersizlii nedeniyle giderek ortadan
kalkaca ve yerini iyi yazlm, estetik eserlere brakaca beklenmelidir. Bu yaznn
gstermeye alt gibi, kt pornografinin yansra, iyi, hi deilse iyi yazlm pornografi
de vardr ve deien toplumsal tavrla giderek daha genel bir kabul grmektedir.
ngiliz edebiyat eletirmeni Walter Allenin deyimiyle,

pornografinin hangi anlamda, ya da ne

zaman yozlamaya yol atn ya da ap amadn bilmiyoruz. Tm syleyebileceimiz,
kadnlarn ve erkeklerin, u ya da bu nedenle gerek hayatta ulaamadklar cinsel dleri
olduu srece, pornografi daima var olmutur ve var olacaktr.
Sh:131-137

Kaynak: H. Montgomery Hyde, Pornografinin Tarihi, Trkesi: FERDE CEKOLU, Kalem,

ubat 1986, Ankara

298 Yazlar

KABBALLAH YAHUD GZEM

KABBALLAHA GR
Kabballah szc literatr ierisinde karnza Kabbala, Cabala, Qaballah, Kabalal gibi
deiik biimlerde kabilir. nsz harflerle yazlan ve okunurken nlendirilen bir dil olan
branicede KBLH harfleriyle yazlr. brani alfabesindeki sesler Latin harflerine evrilirken, bir
harfin bazen birden fazla harfe, yani sese denk dt olur. Bundan dolay kblh szcnn
de Latin harfleriyle yazldnda birden ok yazl biimi karmza kmaktadr. Biz bu
almada szc gelenee en uygun seslendirili biimi olan Kabballah olarak yazmay
uygun grdk.

Gelenee bakacak olduumuzda, Kabballah adnda bir kitap yoktur. Kabballah, Torah n
(Tevrat, Torah, Tre, Yasa, e deyile Pertatek, SeptaquintaEski Ahitin ilk be kitab)
herkes tarafndan anlalan dz anlamndan baka, bir de irek anlamnn bulunduu, bu
anlamn semboller ve alegorilerde gizlendii ve bua gizlerin inisiyasyonla girilen bir eitim
sonunda renileceinden hareket eden bir gelenektir. Kitabn bu sakl anlatmn anlayp
yorumlamak olan Kabballah, branice KBLH harflerinden oluur; vahiy olarak almak, kabul

etmek anlamlarn tar. Ayn zamanda gelenek, szel gelenek anlamnda da kullanlan bu
szck, Tanrsal szleri iletmek, ulatrmak olarak da aklanabilir. Baka bir yorumu ise,
mistik kiinin Tanr katnda kabuln ieren kabul ya da raz olma'dr.
Gelenee gre, Hz. Musa Tanrdan yazl yasay, yani Torah (Treyi) aldnda, yazl
olmayan ancak nesilden nesile ayn ekilde aktarlacak olan szl yasay da almtr. Torahn
Tanrsal olduuna ve ayn ekilde iinde szel bir gelenein sakl bulunduuna inanlr.
Bylelikle gizli anlam ve Tanrsal gc kendi iinde sakl bulunan Torah' n, bu herkese ak
olmayan anlamn bildiini iddia eden gizli bir szel gelenek bymtr. Kabballah, Yahudi
alimleri tarafndan tm halka alamayacak ve yalnzca inisiye olmu (retiye girmi)
olanlara verilerek devam edecek olan szel mistik retiyi imlemek zere kullanlmtr.
Torahn Tanrsallna olan inanla, bu metni alan birine yaradln srlarnn alacana
duyulan inan kabballistik gelenein kkn oluturur. Zaman ierisinde bu szel yasa,
Kabballah, szel gelenek olarak kabul grmtr. Literatre gre Kabballah terimini mistik
retiye ilk uygulayan kii, 11. yzyl Ispanyasnda en byk Yahudi filozofu olarak kabul
edilen bn Gabriol olmutur; o gnden bu yana bu terim tm Yahudi mistik uygulamalar iin
kullanlmtr.
Baz Kabballistlere gre Abrahama (brahim Peygamber), bazlarna gre ise Adama (Adem
Peygamber) dek uzanr. Gelenee gre, Adam, Kutsal Kitabn (Bible) dz okunmasyla kimilerince anlald gibi fiziksel bir cennet bahesinde yaayan sradan bir insan deildir.
Aksine bizim fiziksel evrenimizin tesinde bir boyuttaki bir varlktr. z, bu dnyaya gelmi
ve gelecek olan ruhlarn toplamndan oluur. Kabballahn ilk kitab Adama Raziel varl
tarafndan verilir. Bu metin yle derin yle gizlidir ki, gnmz koullarnda bile szcklerle
sylenemeyecek denli yksek boyutta tinsel enerji barndrr. Gelenee gre, konuulmas
halinde muazzam enerji kuvvetlerini ateleyecek bir g aa kmaktadr. Adam kitabndan
szckleri rastgele kullanmak, kk bir ocuun yksek voltaj tayan kablolarla oynamas
gibidir. Gelenee gre, Kitap yaradln karbon kopyasdr ve evrenin DNA kodlarndan sz
eder.

Yazlar 299
Efsaneye gre ise, Tanr Kabballah baz meleklerine retmitir, onlar da yeryzne
dnden sonra srasyla Adama retmilerdir. Daha sonra Nuha, Abrahama ve Musaya
gemitir. Musa, Yetmileri (kadnlardan ve erkeklerden oluan adrdaki 70 kii), Yetmiler
de gelenee uygun olarak bakalarn retiye almlardr. David (Davud) ve Solomonun da
(Sleyman) bunlarn arasnda olduu dnlmektedir. Sonunda szel gelenek sonlanm ve
hikmet yazya dklmtr.
Bir dier gre gre ise, Kabballah herhangi bir zamansal noktaya dayanmaz, Yaratc
tarafndan insanla verilmitir. Kabballist retilere gre, evren belirli, deimez (yce ve
gl) ilkelere baldr. Bu ilkeleri anlamay ve onlara uygun yaamay renerek, bugnk
yaantmz ok byk lde gelitirebilir ve hem kendimiz hem de btn insanlk iin gerek bir baar salayabiliriz. Yerekimi ve manyetizma gibi fiziksel yasalarn nasl bizim
istencimiz ve farkndalmz dnda varl bulunuyorsa, evrenin yasalar da gnlk
yaammz ve her anmz etkiler. Kabballah bize bu yasalar anlamak ve onlarla uyum iinde
yaamak, onlar kendimizin ve dnyann yararna kullanmak iin olanak (g, kudret) verir.
branice Kabballah szc almak anlamn tar. Kabul etmek anlamnda; kabul eden alr
anlamndadr. Ancak bu kabul, asla entelektel bir kabul deildir. Her ne kadar Kabballah,
Torahn iinde, Yahudi kutsal yaztlarnda ve dier kutsal yazlarda bulunsa da, entelektel
bir disiplin deildir. Mistik onu uygularken inzivaya ekilmemeli, aksine onu insanln
aydnlanmasn salamak iin kullanmaldr. Kabballistin arad, znde Tanr ile birlemek
ve bunun yansra yaamn paradoksal sorularnn yantn vermektir.
Kabballah insann akln zorlayan felsefi bir sistem olmann tesindedir. Tinsel ve fiziksel
gerekliin iie geen doasnn ak bir ifadesidir; Tanrnn In yaamnza getirmek iin
gerekli aralar salayan gl ve pratik yntemler btndr. Sizi varlnzn tam kalbinde
gereksindiiniz sevince ve huzura gtren yoldur.
Kabballah etkileyen Yahudi dininin bir baka gr ise, onun peygamberliin biblik
grn olduunu syler. Peygamber, onun azndan konumak zere Tanrnn bireysel
seimidir ve dolaysyla Onun uzantsdr. Tanr burada akn, soyut bir varlk olmaktan ok
uzak, aksine tm risklerine ve zorluklarna karn kiinin yaklaabilecei bir varlktr. Baz
Kabballistler, biblik, yani Kutsal Kitaptaki peygamberlerin pratik tekniklerinin zaman iinde
el verme yntemiyle kendilerine aktarldn ve kendilerinin Tanrnn setii bu insanlarn
miraslar olduklarna inanyorlard.
znde, biri Torah iselletirmekten ve Talmud'un ierii olan Torahn rabbanik
yorumlarn almaktan geen, dieri ise kkleri kabballistik gelenein biimlendirdii
gelenekte olan pratikleri yapmaya uzanan her iki yol da Tanrya yaklamay amalar.
Kabballah binlerce yldr onu bilenler tarafndan sakl tutulmutur. Kadim Kabballist bilgeler
bile hikmetlerini gizlemeyi semilerdir. Bu byk Kabballistler bu hikmeti insanln geneline ama zamannn henz gelmediinin bilincindeydiler. Bu arada hogrszlk ve
bilinmeyene kar duyulan korku, Kabballah zerine alanlar sulamaya ve onlara
zulmetmeye kadar ii vardryordu. Ama bu uzun bask devirleri sresince bile Kabballistler
dnyann Kabballah almaya hazr olaca farkl bir zamann geleceini biliyorlard.
Unutulmamas gereken bir nokta ise, kabballistik literatrn bnyesinde bulunan biim ve
deyimlerin eitliliidir. Bunlarn farkllklar Kabballahn zaman zaman belli kltrlerin ve

300 Yazlar
corafyalarn gereksinimlerine gre elbise deitirerek yeniden formle edildiini gsterir.
Bugn elimizde Kabballah hikmeti olarak yazya geirilmi eski ana metin bulunmaktadr:

Sefer ha Yezirah, Sefer ha Zohar ve Sefer ha Bahir. Bunlarn dnda Kabballah ad altnda
yazl bir metin yoktur. Bugn Kabballah adyla yaymlanan tm kitaplar, ya bu metinleri ve
bu metinler zerine yaplm yorumlar ierir, ya da yine Kutsal Kitaptaki Kabballah retisi
ile ilintili olarak dikkat ekilen blmler zerine yaplan yorumlardan ve isel keiflerden sz
eder. Bunlarn iinde Yahudiliin erken dnemine ait mistik yazlar ieren Hekalot da
bulunmaktadr. Gksel yerler anlamna gelen Hekalot, Talmud zamanna ait midraimleri,
yani rabbanik yazlar ierir. Bunlar
Kutsal Kitap pasajlarnn mistik yorumlardr ve gksel (cennetsel) keflerin sahnelerinden
olumutur. rnein, Hezekiel'de (1:4) betimlenen tekerlekli arabay, mail ben Elijah, kendi
mistik deneyimindeki gksel (cennetsel) yerlere esrik ykselii srasnda grd Tanrsal
taht-arabas olarak Tanrsal varln (buradaln) bireysel deneyimi biiminde anlatr.
Kesin bir bilgi olmamakla birlikte kabballistik olduu kabul edilen en eski metinler .S. 1.
yzyldan

kalmadr.

Ayn

zamanda,

Kutsal

Kitaptaki

peygamberlik

sisteminin

de,

Kabballahn tannabilen en eski biimi olduu dnlen eski bir szel gelenekten
temellendiine ilikin baz tahminler vardr. Salam kaynaklar, yazya geirilmi Yahudi
mistisizmini .S. 1001000 tarihlerine dayandrr. Bu zaman dilimi her ne kadar modern
anlamda kabballistik bir devir saylmasa da, Ortaa Kabballistlerine malzeme ynnden
byk lde kaynaklk etmitir.
Kabballistler

ve

din

alimleri

Kabballahn

kkeni

konusunda

farkl

grler

ileri

srmektedirler. ou Kabballist, gelenei 1. yzyl Filistinine kadar geri gtrrken, din

limleri ise 12. yzyl Fransa Provencenda yaam ve daha sonra Kabballahn babas
olarak anlacak Rabbi Kr Isaacle ortaya kan belirli dnceleri Kabballah olarak
nitelendirme eilimindedirler. Gayet ak olan o ki, ok eski zamanlardan beri sregelen bir
Yahudi mistisizmi vard ve bu akmlar Kabballah ile o kadar iie gemiti ki, hangisinin
nerede bittiini ve hangisinin nerede baladn bilmek ok zordu. rnein Sefer Yezirah,
Ortaa Kabballistleri tarafndan en nemli Kabballah metinlerinden biri olarak kabul edilir,
oysa bu metin 1. yzyln balarnda yazya geirilmitir.
Kabballah ile ilgili en eski belgeler 1. yzyl ve 10. yzyl arasndan kalmadr ve Tanrnn

Merkabah na (taht-arabasna) erimek amacyla yaradln yedi gksel (cennetsel) salonuna

(Hekalot) girmek isteyen Merkabah mistiklerinin yntemlerinden sz eder. Grne gre bu
mistikler bugn kkensel olarak amanizmin yntemleri olarak bilinen oru, srekli yinelenen arklar (zikr), dualar ve belirli birtakm durularla onlar kendilerinden geiren trans
hallerine giriyorlard. Gelenein en eski ve etkili metni olan Sefer Yezirah ya da Oluumun
Kitab (ekillenmenin, Biimlenmenin Kitab) ite bu devrin erken dnemine aittir. Bu
kanonik yaz, daha sonra kabballistik hareketin evrenin kkeni zerine aratrmalarna temel
olmutur. Sefer Yezirah, Sefirotu ya da Tanrnn belirii anlamna gelen on (10) alm
aklar.
Ortaan balarnda daha baka teosofik gelimeler olmu, ncelikle iinde Tanrnn
bulunduu srelerin tanm yaplmtr. Yaradla ezoterik bir bak olan ve Tanrnn bir
seri yaylma (Sefirot) olarak dlat sreler tanmlanmtr. Bu Sefirot doktrini temel
olarak Sefer Yezirahta bulunur, 12. yzylda yaymlanan Bahir kitabnda ise bugnknden

Yazlar 301
ok da farkl olmayan biimine kavumutur.
Yaylm doktrininin gelimesinin arkasndaki neden u sorularda bulunabilir:
Eer dnyay Tanr yarattysa, yani bir tarafta Tanr dier tarafta yaratt dnya varsa, Tanr
olmazsa dnya ne olur?
Eer dnya Tanrnn bizzat kendisiyse, o zaman neden mkemmel deil?
Saf ve mkemmel varlkla, Tanrsal Imann bir dizi admda baarl bir ekilde seyreldii
dlam, saf ve mkemmel olmayan dnya arasnda bir iliki kurmak gerekliydi. Sonu
daha ok Tanrnn mkemmelliiyle dnyadaki gnlk yaamn apak mkemmelsizlii
arasndaki balanty kuran varlk zincirini kabul etmede ayn zorluklar zmeye alan
Yeni-Platonculukta (Neo-Platonizm) olduu gibiydi. Bilindii gibi Yeni-Platonculuk, Grek
dncesinin ge evresidir ve Platon dncesi ile dounun inan sistemlerini birletirir.
Platon, fiziksel bedenin varoluta kalc bir ncelik tamadna inanyor, yksek bir dnyaya iaret ediyordu, ki orada gerek formlar vard. Bizim dnyamz, ona gre, yukardaki
gerek

dnyann

yalnzca

bir

yansmasyd.

Bu

dnceler

Kabballah

ile

aynen

rtmektedir.
Ortaan ilk dnemlerinin en ilgin karakterlerinden biri, Tanrnn her gn kullanlan
sembollerle

canlandrlabileceine

veya

tanmlanabileceine

inanmayan

Abraham

Abulafiayd (1240-1295). Birok Kabballist gibi o da brani alfabesinin Tanrsal doasna

inanyordu ve esrime durumuna ulamak iin saatlerce soyut harf kombinasyonlarndan ve
permtasyonlarndan (tzeruf) oluan youn meditasyonlar yapyordu. Abulafia srad
biriydi, nk pratik yapma tekniklerini ayrntl olarak yazl metinlerle aklayan az sayda
Kabballistten biriydi.
Bir baka sz geen kabballistik metin Sefer ha Zohar1 dr (htiam/Nur Kitab). Rabbi
imon bar Yohainin rencileri tarafndan .S. 170de srailde yazya geirilmi olan metin,
13- yzyl sonlarna doru bir spanyol Yahudisi olan Moses de Leon tarafndan (12381305)

yaymlanmtr.

Zohar,

Torahdaki

(Pentatek)

cmlelerin

birebir

ezoterik

yorumlarndan ve Tanrsal srelerin yksek teosofik anlatmlar olan ve ok geni bir

yelpazedeki konular ieren bir dizi farkl metnin toplamndan oluur. Zohar, Yahudiliin ana
gr ve birok ortodoks tarikat tarafndan bugn de kabul grmektedir. Baz cemaatlerde
Torahn bir yorumu olan Talmud kadar etkin bir ekilde benimsenmitir.
Kabballahdaki nemli bir baka gelime de ba mistik Moses Cordovero (1522-1570) olan

Safed okuludur. Ardl olan Ari (aslan) lakapl Isaac Luria (1534-1572) olduka karizmatik
bir liderdi. rencilerinin yaam zerinde neredeyse btn denetimi elinde bulunduran
Luria tarihe bir eit aziz olarak geti. Luria, Tanr Bilincini bu dnyada henz yaarken
uygulanacak

pratikler

yoluyla

edinmek

gerektiini

zellikle

vurguluyordu.

Pratikler

ounlukla ibadet eklindeydi.

17. ve 18. yzyllar boyunca ortodoks Yahudilik btnsel olarak Kabballahdan etkilendi,
ama bir gre gre iki etken sapmaya neden oldu. lk olay sapkn ve sahte mesih olarak
kabul edilen Sabbatay Zvi (1626-1676) nedeniyle Yahudilerin kitle halinde dinden
ayrlmasyd. Bu olay Yahudi tarihinde, Bar Kohba syan ve tapnan yklmasndan sonra
gelen en byk mesihi hareket olarak kabul edildi. Sabbatayistler arasnda nemli Rabbiler
ve Kabballistler de vard. Bu noktadan hareketle Kabballah kanlmaz olarak sapknlk

302 Yazlar
phesine bulat.
kinci bir etken ise Hasidizm biiminde bir eit poplist Kabballizmin Dou Avrupaya
gitmesiydi. Bu, batl inanca son sapmayd ve bu tarihten itibaren Yahudi yazarlar Kabballah
tarihsel bir merak olarak grp gzard etmeye baladlar.
Yahudi Kabballahnn anahtar metinlerinin evrilmesi ve yaynlanmasyla neredeyse
ezamanl bir baka gelime, birok Hristiyan mistii, bycs ve felsefecisinin de onu
benimsemesi oldu. Baz Hristiyanlar Kabballah kutsal metinlerdeki gizleri onlara aacak bir
anahtar olarak grdler, bazlar ise Kabballahda Yahudileri Hristiyanla dndrmeye
yarayabilecek doktrinler bulmaya altlar. Hermetik ve Yeni-Platoncu yaznla daha nceden
tank olanlar ise ayn konular Kabballah retisinin iinde de buldular.
Her kurumsallam dinin iki yz vardr der, gnmz Kabballistlerinden Zev Ben Shimon
Halevi (Warren Kenton). D yz, szckleri ve genel ritelleri kapsar. Dier yz ise
ezoteriktir. Kabballah da Yahudi ezoterizmidir. Evrenin doas ve insann kaderi olan
Tanrsal isimlerin szel retisidir. retmenden renciye yz yze, hatta gz gze
(gzden gze) verilir. Burada Halevinin renci anlamnda kulland pupil szc ift
anlamldr. Bir anlam renci, dier anlam ise gzbebeidir. Birebir yaanan bu ilikide
usta, neyi ne zaman syleyeceinin iradesiyle, rencisinin geliimini tamamlar. renci
usta olduunda ise, kendi hikmet ve anlayn gelecek nesile aktarma sras ondadr. te bu
gelenek kesintisiz olarak binlerce yldr srmektedir. Ve bu halen byledir.
Burada bir eyi dikkate almamz gerekir: Kabballahda retinin devam etmesi demek,
rencinin artk her eyi renmi olmas demek deildir; ondaki Daat Sefirasnn almas
demektir ki (aslnda bilindii gibi balangta Daat bir Sefira deildir) bylece vahiy yolu
almtr, yani Tanrsalla dorudan ilikidedir ve bilgi akmaktadr. nk Kabballaha gre,
evrenin en kk kopyas olarak insan, iinde sadece yaradln imlerini deil, ayn zamanda
yaratcnn zelliklerini de tar. erdii zden dolay her birey kozmik glere geit
konumundadr ve eer dilerse, iindeki Tanrsalla dnya yiizndeyken iletiim kurma olana
vardr. Ruhun Tanrsal olan aslna geri dnmesi, sonsuz bir lezzete geri dnmesi demektir
ki, bu sadece lmle olanakl olan bir durum deildir. Bu bir bilin durumudur. Yaradl
yasasnn dzeyindeki bu bilin durumu, ona Tanrsal tanmak ve onun tarafndan tannmak
iin olanak salar.
Altnc yzyl Babilonyasnda, Rabbi mael der ki:

Tm dostlar onu, evinin ortasnda, kimse onu engellemeden kp inebilecei bir merdiveni
olan bir adama benzetirler. Efendi Tanr, sen kutsanm olansn, sen tm srlan bilen, gizlenmi eylerin Tannssn.
zetle, Kabballah Yahudiliin isel ve gizemli yandr; mistik bir gelenektir ve en az 2000 yl
ncesine dayanr. Bu sre ierisinde srekli pratik edilmitir, pratik yaantya geirilmitir.
Baz Kabballah pratikleri yzlerce yldr Yahudi olmayanlar tarafndan da uygulanmaktadr.
Gnmzde Kabballah renmek isteyenlere belirli bir kimseyi veya bir organizasyonu salk
vermek doru olmaz, zira herhangi bir kii iin doru olan bir dieri iin doru olmayabilir.
Ancak unutulmamas gereken bir nokta var ki, bu da Kabballah retisinin asla para ya da
herhangi bir menfaat karl retilemeyecei gereidir. Yine Gelenein sylemine gre,
eer renci almaya gerekten hazrsa, retmeni mutlaka karsna kacaktr.

Yazlar 303
Sh: 11-19

ABRAHAM ABULAFA ESRK KABBALLAH ve HARF LM

Abraham Abulafia ve Esrik Kabballah
Gelenee gre brani alfabesindeki harflerin kendiliklerinden bir titreim yaymadklar bilinir,
bundan dolay Tanr doaya harfleri seslendirme kuvvetini vermitir. Aklla uyumlu olarak
doaya (bir baka deyile insana) yerletirilen bu kuvvet, tm aza (dudaklar, dil, diler,
grtlak,

vb.)

kazandrmtr.

harfleri
Tanr

varolutaki
sesli

biimlerine

harfleri

ise

uygun

harflerin

ekilde

iine

seslendirme

kitaptan

aza

yeteneini
evrilirkenki

seslendiriliin titreimini gstermek iin koymutur. Bylece titreimler zsel olarak azn
harfleri, tesadfen ise kitabn harfleridir. Gerektii iin titreimlerin mekan olmulardr, zira
zaman ve mekan olmadan hibir ey titreemez. Uzayn (boluun) eleri boyutlardr,
zamann eleri ise yllar, aylar, gnler gibi blmlere ayrlarak llen, alglanan devirlerdir
(dalgalanmalardr). Kii boyutlar yoluyla her bir harfin seslendirilmesinin nasl olacan,
seslerin ne kadar uzatlacan bilir. Bunun yannda Gelenekte her harfin saysal bir deeri
vardr.
Tanrsal adlar seslendirmek iin kendinizi hazrlayn ve sesinizi sizden baka hi kimsenin
duyamayaca bir mekanda oturarak, kalbinizi ve ruhunuzu bu dnyann dncelerinden
arndrn. Daha sonra bu anda ruhunuzun bedeninizden ayrldn hayal edin; bu dnyay
ortadan kaldrn; yaayan her eyde bulunan ve var olan yaamn kayna olan dnyada yaayn. Bu tm hikmetin kayna ve Krallarn Kralnn anlay ve bilgisi olan Akldr. Karsnda
duyulan korku Tanrnn sevgisinden ve ykseliten dolay duyulan korkudur. Dnceniz

(Daat) Tanrsal Dnceye (Daat) yaprsa, rfan (Daat) iinize akar. Zihniniz kendinden
vazgeip Tanrnn dehetli ve onurlandrlm Adna karmaldr. te bundan dolay onun
seslendirilme biimini bilmeniz gerekir, bu da onun biimidir, e.d. grndr.

Adlar Kabalas ya da Vecit Kabalas [Esrik Kabballah], Tora [Torah] metninin gizledii
Tann adlan zikredilerek, brani alfabesinin harflerinin eitli kombinezonlan zerinde
oynanarak uygulanr. Teosofik Kabala, akrosti ya da anagram yoluyla nmerolojik
okuma uygulamalarna kalkmakla birlikte, sonuta kutsal metne gene de sayglyd.
Oysa Adlar Kabalas, srekli bir dilsel yeniden yaratma sreci iinde, metnin yzeyini,
metnin kendine zg dizimsel yapsn deitirir, paralar, onu alfabenin tek tek
harfleri olan dilsel atomlarna dek bileenlerine ayrr, bunlar yeniden birletirir.
Teosofik Kabalada Tanr ile yorumcu arasnda henz metin var iken, Vecit Kabalasnda
yorumcu Tanr ile metnin arasnda durur.
Bunun olanakl olmasnn nedeni, Abulafia iin metnin atomsal elerinin, harflerin
ortaya ktklar dizimlerden bamsz olarak kendi ilerinde anlamlarnn
bulunmasdr. Her harf, Tanrsal bir isimdir zaten: "Adn harflerinde, her harf kendi
bana bir Ad olduundan, unu bil ki, Yod bir ad olduu gibi YH de bir addr" (Rabbi
Akiba).
Deitiri yoluyla okuma uygulamas vecit etkileri uyandrmaya uygundur:
Ve bu ad, YHVH'yi, nce tek bana kattrmaya bala, onun olas btn
kombinezonlarn incele, onu hareket ettir ve bir ark gibi dndr, ileriye ve geriye, bir

304 Yazlar

rulo gibi, durmasna izin verme; ancak onun maddesinin, byk hareket sayesinde,
hayal gcnn karaca korkusuyla ve dncelerinin i ie gemesi nedeniyle g
kazandn grdnde ve durmasna izin verdiinde, ona dn ve ondan bir bilgelik
sz elde edinceye dek onu brakma. Sonra ikinci ada (Adonai) ge ve ona onun
temelinin ne olduunu sor ve o sana gizini aklayacaktr i...J. Sonra her iki ad kattr,
onlar incele, sorgula; sana bilginin gizlerini aklayacaklardr [...] ve sonra Elohim'i
kattr, o da sana kesin olarak bilgiyi salayacaktr (Hayye ha Ne/e).
Sonra, adlarn hecelenmesine elik etmesi gereken soluk alp verme teknikleri eklendiinde,
hecelemeden vecde ve oradan byl gler elde edilmesine geildii anlalr, nk mistiin kattrd harfler, Tanr'nn dnyay yaratt seslerin aynsdr...
Vecit Kabalasnda dil kendi iinde bir evrendir, dilin yaps da asl olann yapsn temsil eder.
Daha skenderiyeli Philon'un yazlarnda, Tora'mn derin z Logos ile fikirler dnyas karlatrlmaya allm ve Platoncu kavramlar, Toray Tanr nm dnyay yaratrken
kullanm olduu ema olarak gren Haggadah-Midra literatrne de girmiti. Dolaysyla,
ebedi Tora bilgelikle ve ou zaman bir biimler dnyasyla zdeletiriliyordu...
... Bat felsefe gelenei (Aristoteles'ten Stoiklere ve Ortaa dncesine) ile Arap ve Yahudi
felsefesindekinden farkl olarak Kabalada dil gsterenin anlam ya da gndergeyi temsil
ettii anlamda dnyay temsil etmez. Tanr dnyay dilsel seslerin ya da alfabe harflerinin
araclyla yarattysa, bu gstergesel eler daha nce var olan bir eyin temsilleri deil
dnyay oluturan elerin rnek ald biimlerdir...
Bununla birlikte, btn dillerin kayna olan bu anadil (zorunlu olarak yazl Torayla zde
olmamakla birlikte, ebedi Torayla zdetir) henz braniceye edeer deildir. yle
grnyor ki, Abulafia kken anadil olarak yirmi iki harf (ve ebedi Tora) ile insan soyunun
anadili olarak branice arasnda bir aynm yapmaktadr. brani alfabesinin yirmi iki harfi,
varolan teki yetmi dilin her birinin yaratlna yn vermesi gereken ideal sesleri temsil
etmektedir...
Abulafia iin 22 harf, ses organlarnn doal olarak rettii btn sesleri gstermektedir:
Farkl dillere hayat veren ey, harfleri kattrma tarzdr. Zenf (kombinezon) szc ile
laon (dil) szcnn saysal deeri ayndr (386): Kombinezon sanatnn yasalarn bilmek,
her dilin oluumunun anahtarn bilmek demektir. Abulafia, bu sesleri belli grafik gstergeler
araclyla gsterme seiminin, bir uzlamdan kaynaklandn kabul eder, ancak Tanr ile
peygamberler arasnda belirlenen bir uzlamdr bu. Baz eyler ya da kavramlar iin seslerin
uzlamsal olduunu ne sren o dnemin dil kuramlarn ok iyi bilmektedir (Abulafia bu
Aristotelesi-Stoik fikri, Maimonides gibi yazarlarda buluyordu), ancak bu g durumu son
derece modern bir zmle, rtk olarak uzlamsallk ile nedensizlii birbirinden ayrarak
zm grnmektedir. branice btn diller gibi uzlamdan domutur (Abulafia, Hristiyan
evreden bazlarnn da savunduu, doduktan sonra kendi bana braklan bir ocuun
otomatik olarak branice konuaca eklindeki fikri kabul etmez), ancak kutsaldr ve
anadildir, nk dem'in verdii adla doayla uyum iinde olup nedensiz olarak seilmemitir. Bu anlamda branice protodil olmu ve bu niteliiyle teki btn dillerin yaratlmas
iin gerekli olmutur, nk "bu ilk dil olmasa bir nesneye daha nce sahip olduu anlamdan farkl bir anlam vermek iin ortak bir uzlama olmazd, nk ikinci kii zgn ad
bilmese ikinci ad anlamaz, bylece deiiklik zerinde anlama salanamazd (Sefer or

Yazlar 305

hatsekhel, kr. Idel 1989: 13-14).

Abulafia, halknn srgn srasnda, kendi zgn dilini unuttuundan yaknr ve doal
olarak Kabalistin, yetmi dilin gerek kaynann yeniden bulunmas iin alan kimse
olduunu ne srer. Kabalann gizlerini kesin olarak aa karacak olan Mesih'tir ve
zamanlarn sonunda, var olan her dil yeniden kutsal dilin iinde eridiinde, diller
arasndaki farkllk sona erecektir. " [Umberto Eco, Avrupada Kusursuz Dit Aray, Afa
Yaynlar, stanbul 1995.]

HARF LM
Kabballah, Torah, yani Kutsal Kitabn ilk be kitabnn yorum geleneiyle Talmudun temsil
ettii hahamlk yorum geleneinin iinden kar ve kendisini ncelikle kutsal metnin okunmas ve yorumlanmasyla ilgili bir teknik olarak sunar. Ancak Kabballistin zerinde alt
yazl Torah tomar yalnzca bir k noktasn temsil eder: Yazl Torah' n okunmas altnda
sz konusu olansa, yaradltan nce var olan ve Tanrlar (Elohim) tarafndan meleklere
emanet edilen ebedi Torah' yeniden bulmaktr.
Baz Kabbalistlere gre, balangta ak ate zerine kara ate biiminde yazlm olan Torah,
yaradl annda, Tanrnn huzurunda, henz szckler halinde birletirilmemi bir dizi harf
olarak bulunuyordu. Adem'in gnah olmasa, belki de harfler bir baka ykye biim vermek
zere birleeceklerdi. Bu yzden Torah tomar hibir sesli harf, hibir noktalama ve vurgu
iareti iermez, nk Torah balangta sraya konmam bir dizi harften oluur. Gelenee
gre, Mesih'in geliinden sonra, Tanr halihazrdaki harf bileimini ortadan kaldracak ya da
bize halihazrdaki metni bir baka sralamaya gre okumay retecektir.
Kabballah'da harfler saylarla eletirilmi ve Tanr isimlerinin harflerinin yerleri belli
matematiksel kurallara gre deitirilerek yeni anlam tretmelerine gidilmitir.
Kabballah'da temel kavram vardr: 1- Sefar, 2- Sipur, 3- Sefer.
1- Sefar: Say (Nicelik) demektir. Var olanlarn birbirleriyle ilikisinde, birinci durumda sefar

(nicelik) rol oynar, bu da sayyla belirtilir. Ondan sonra var olann hareketi gelir ki, bunlar da
sayyla belirtilir.
2- Sipur: Sz (Kelam; Logos) anlamndadr. Her harf bir kuvveti iaret eder ve varlklar

harflerden oluan szckler gibidirler. Dolaysyla, tm var olanlar Tanrnn szleri

niteliindedir. yleyse, Tanr kelam olan Torah (Tevrat) var olanlarn simgesel bilgisidir.
3- Sefer-. Yaz demektir. Tanrnn yazsndan evrendeki var olanlarn tmn anlamak

gerekir. Tanrnn dncesi bu var olanlarn anlamdr.

Kabballah'da varln en genel ve btnsel biimleri olan Sefiralarn says 10'dur ve ilk
niceliklere temel saylan 10 saysna uygun olarak toplam Sefirot (On Sefira) diye
adlandrlr. Yaradl kitab da denen Oluumun Kitab Sefer Yezirahda: Sefirot on dur,

dokuz deil; on dur on bir deil; Akl ve Hikmetini onlar anlamakta younlatr; inceleme
ve aratrmalarn, irfan ve vicdann onlara ada; var olan her eyde Sefirot'u temel bil;
Tanry onlarla kavramaya al, denir.
Zobar (Nur) Kitabnda ise yle yazar: Tanr hibir biimde betimlenemez ve tanmlanamaz
olandr. Bunun iin Onu iaret edecek herhangi bir ey ya da sz olamaz. Her ey ondan
kar, ama O, hibir eyle nitelendirilemez. Tanr, szleriyle evreni yapt ve Adam Kadmon ile

306 Yazlar

szn tamamlad. Bu nedenle, insan kendini bilmekle nura kavuur.

Zohar'-d gre, Melekler (Moleke) doa kuvvetlerinden baka bir ey deildir. nsana
gelince; O, yaratklarn hem zeti, hem de en yetkin olandr. Kendini arnma ve bilgilenme
ile yetkinlie ulatrmak ve gerein bilgisine erimek insann kendi elindedir ve insan btn
edimlerinde zgrdr, ancak bu zgrlk aklanamaz bir gizdir.
Kabballist akmlarda, Torah okuma temel teknikThemuria, Gematria ve Notaria
araclyla yaplr. Ayn anlatmn deiik boyutlardaki farkl anlamlar irdelenir, tefekkr
edilir.
Themuria
Kutsal saylan szcklerin dizililerindeki (sentaks) harflerin yerlerinin deitirilerek yeni
szckler elde etme yntemi, yani anagramdr.
rnein; nk benim meleim senin nnden gidecek... (k 23:23) ayetindeki Melek
szc, bu yntemle Mikail olarak hesaplanmtr.
nllerin yazlmad bir dilde anagram, teki dillere oranla daha ok deitirim
(permtasyon) olana sunar. rnein; Moses Cordovero, Tesniye'de neden yn-keten
karm giysiler giymenin yasaklandm sorar ve bundan u sonucu karr: zgn metinde,
ayn harfler bir baka anlama gelecek ekilde dizildiinde, Adam, balangtaki nurdan
giysisini, eytann gcn temsil eden ylann deriden giysisiyle deitirmemesi iin uyaran
bir ifade ortaya kar.
Abulafia da, drt harfin olas her biimde nllemesi sayesinde, YHVH tetragramnn her
harfi iin 50 kombinezonlu drt izelge retmitir.
Kabballist, Tbemuriann sonsuz kaynaklarndan yararlanabilir, nk Temuria yalnzca bir
okuma teknii deil, Tanrnn dnyay yaratma srecinin kendisidir. Bu ilke, Sefer Yezirah ya
da Oluum Kitabnda aka ortaya konmutur. Bu kitapta sz edilen malzemeler ya da bir
baka deyile Yehovd nn dnyay yaratmasnn otuz iki bilge yolu, on Sefirot ile alfabenin
yirmi iki harfidir.

Sefer Yezirahta yle der:

Temel yirmi iki harfi kesti, biimlendirdi, lp biti, yerlerini deitirdi, onlarla tm
yaratlanlara ve gelecekte oluturulacak her eye biim verdi. [...] Yirmi iki temel harfi
sanki bir surmu gibi bir arka koydu. [...] Onlar nasl kattrp harflerin yerini nasl
deitirdi? Alef i btn Aleflerle, Beti btn
Betlerle [...] sonuta, her yaratk ve her sz tek bir simden tredi. ki ta iki ev ina
eder, ta alt ev ina eder, be ta yz yirmi ev ina eder, alt ta yedi yz yirmi ev
ina eder, yedi ta be bin krk ev ina eder. Buradan yola k ve azn syleyemediini, kulan iitemediini dn.
Gematria
Szckleri oluturan harflerin saysal deerlerinin toplamnn hesaplanmasdr. Gematria
olanakldr, nk branicede her harf bir say deerine sahiptir. Gematria, harflerin,
szcklerin veya deyimlerin saysal edeerliliinin hesaplanmasdr ve bunun temelinde
farkl kavramlarn karlkl ilikisi iinde bir anlaya gelme ve szcklerle dnceler

Yazlar 307
arasndaki karlkl ilikiyi kefetme vardr. Bu saysal deerlere sahip olan harfler,
szckler, tak ve edatlar, ve giderek kavramlar ve idealar arasndaki karlkl ilikinin aa
kmas; farkl kavramlar arasndaki isel ilikinin igrye dayal olarak alglanmas ve anlalmas temelinde bir hesaplama ilemidir.
branicede saylar alfabe harfleriyle gsterilir. u halde, her szcn, tek tek harflerin
gsterdii toplamdan kaynaklanan bir saysal deeri vardr. Ayn saysal deere sahip farkl
anlaml szckleri bulmak, bylece nesnelerle gsterilen fikirler arasnda analojiler kurmak
sz konusudur.
rnein, YHVH'nin deeri toplandnda 72 elde edilir ve Kabballist almalarda Tanrnn 72
isminin tefekkr ve bu 72 ismin aray nemli yer tutar.
Musa'nn ylan da, bir anlamda Mesih'in nceden bildirilmesidir; nk her iki szcn
deeri de 358'dir. Adam ylana inanmas nedeniyle cennetten kovulmutur, yani bu dnyaya
bedenlenmitir, kurtuluu ise Mesih araclyla olacaktr, onun araclyla Tanrya geri
dnecektir. Bu iki szck arasndaki iliki ikisinin de say deerinin ayn olmasyla
tanmlanr.
En temel tanmlamasna girersek, Gematria kendi iinde farkl dizgeler ierir. Bu farkl
dizgeler her bireysel harfin saysal elemede tanmlanmas ve bu harflerin isimlerinin kavram
deerinde nasl hesaplandklar zerinedir.
Bu tekniin arkasnda saysal elemelerin aynlk gstermedii Kelam vardr. Kelamda her
ey birlik iindedir. Kelam, ismi sylenemez Tanr (YHVH) tarafndan yaratlmtr; Onun
szdr ve ondaki her harf deiik bir yaratc gc, ilkeyi temsil eder. Bu balamda iki
kavramn saysal deerleri gz nne alndnda, her birinin yartc potansiyellikleri ikisi
arasnda isel bir ba olarak ortaya kar.
Harfleri hesaplamada drt ilem vardr: 1- Mutlak deer, 2- Sradan deer, 3- Azaltlm
deer, 4- Entegral deer.
Buna gre, tanrnn ismini oluturan drt harf (YHVH), her harfin ilikide olduu drt
dnyadr. Bu drtl dzey Gemat- ria'nn drt hesaplama dizgesi ile iliki iindedir.
Harfler

lemler

Dnyalar

Yod:Y

Mutlak Deer

Azilut

He: H

Sradan Deer

Beriyah

Vav: V

Azaltlm Deer

Yezirah

He: H

Entegral Deer

Asiyah

Notaria

308 Yazlar
Notaria bir metnin ifrelenmesinde ve kod zmnde kullanlan akrosti tekniidir.
rnein; bir dizi szcn ilk harfleri bir baka szc oluturur. Bunun yansra, Notaria
tm ge Antika ve Ortaa edebiyatnda bir iir teknii olarak da yaygnd; Ortaadan
balayarak Ar s Notaria (Notaria Sanat) ad altnda by pratikleri de yaygnlk kazanmt.
Kabballistler iin ise akrosti, Kutsal Kitaptaki gizemli akrabalklar aa vurmalyd.
rnein; Leon'lu Moe (Moses de Leon), kutsal metnin drt anlamnn ba harflerini alp

(Peat, Remez, Dera ve Sod) bundan PRDS'yi, yani (brani alfabesinde nller olmadndan)
Pardes ya da Cennet'i karr. Torah' okurken, Musa'nn Kim bizim iin gklere kacak?
sorusunu (Tesniye 30:12) oluturan szcklerin ba harflerinin MYLH'yi, yani Moleb, Snnet
szcn verdii bulunur; buna karlk son harfler YHVH'yi vermektedir: u halde yant,
Snnetli kimse Tanrya ulaacaktr olur.
Kabballistler, harflerin dnyasna girmeyi ve onlardan Hakikatin izlerini bulmay isteyenlerin,
eer ellerinde Ariadnenin pi olmazsa, kendilerini karmak ve sonu gelmez bir labirentin
iinde bulacaklarn ve gl frtnalara yenileceklerini sylerler. Ariadnenin pi, Yunan
mitolojisinin en gizemli sembolizmasn oluturan ve bat Simyacl ile Kabballah iindeki
eitimin ayrlmaz bir esi olmutur. Ariadne, Kral Minosun (Tanrsal bellek) kzdr. Kutsal
ta (simyaclarn felsefe tan) bulmak iin bir maaraya girer; orada Labirentus canavarn
ve zorlu snavlar gemesi ve ta bulduktan sonra yeniden oradan kmas gerekmektedir.
Bunun iin yanma bir yumak ip alr ve maaraya girdikten sonra ipi getii yerlerde aarak
ilerler. Sonunda ayn ipi gerisin geriye toplayarak kar. Mistik Kabballistlere gre bu ip her
eyin znde bulunan ve Yaam Aacndan oluan sarmal zdr. Bu sarmal harfler ve
onlara denk den saylarn elemelerinden oluan evrendir. brani Rabbilerine gre harfler
ayn zamanda gk krede bulunan yldzlar ve onlarn oluturduu takmadalar sembolize
ederler, ve her harf ayn zamanda bir say deerine sahip olduundan, evren adeta
yldzlardan oluan bir kitap gibidir. Kabballistler bu say deerlerini ve harfleri Yaam Aac
modeli temelinde zmlerler. Zohat1 a gre, Kutsal Mhr budur. Her eyin zne baslan
bu isel yazdr.
Hassidut Dncesine gre brani Alfabesindeki harflerin anlamlandrld on temel kategori
aadaki gibidir:

Yazlar 309

Her harf bu on ilkede tanmlanr ve her ilke birbiriyle zorunlu bir iliki iindedir.

310 Yazlar
Kavram
Anlam
Biim
Say deeri
Uzaysal deer

Zamansal deer
Dirimsellik ilikisi
Belirlenim / Nitelik
Arketip
Kanal / Yol

Tanmlar:
Kavram: branicede her harfin ilikili olduu kavramsal bir ilke vardr.
Anlam: Her harfin yaznsal gelenek iinde bir anlam vardr; nk branice her harf ayn
zamanda bir szcktr ve baka harflerin yan yana gelmesiyle yazlr ve okunur.
Biim: Her harfin yazlrken zgn bir biimi vardr. Bu biim baka harflerle olan ilikisine
gre belirlenir.
Say deeri: Her harfe karlk gelen saysal deerdir. Uzaysal deer: Fiziksel eler, kozmik
bedenler ve astral iaretlerdir.
Zamansal deer: Mevsimler, haftann gnleri ve aylardr. Dirimsellik ilikisi: Kendinin
deneyimlenmesine araclk etmekten sorumlu insan bedeninin paralar ve organlardr.
Belirlenim (Nitelik): Yaanan deneyimin doutan ya da sonradan elde edilen ifadeleridir,
yukarda ad geen beden paralar ve organlar tarafndan kontrol edilir.
Arketip: Tevratta yazl olan srail tarihi arketipal figrlerden olumutur. Harfler bu arketipal
figrlerle karlkl iliki iindedir.
Yol (Kanal): On Sefira arasnda onlar yatay, dikey ve apraz olarak birbirlerine balayan
kanallar (yollar) vardr.
imdi srasyla btn harflerin bu kategoriler balamnda tanmlarna geelim.
Sh: 175-186

Kaynak: Kabballah, Yahudi Gizemi, Arzu CENGL, Ayna Yaynevi, 3. Basm, 2004, stanbul

Yazlar 311

ALEVLN KKEN TARTIMASI 'ALEVLN GZL TARH'

`Aleviliin Gizli tarihi` yazar, Erdoan nar`n Aleviliin kkeni hakkndaki aratrmalar
byk tartma yaratt. Aaya aktardmz bir tartmay yorumsuz olarak aktaryoruz. Yaz
iki blmden oluuyor:

1) Hamza Akst`n, nar`n aratrmalar hakkndaki eletirisi.

2) Erdoan nar`dan yant.
********
1) Hamza Akst`n, nar`n aratrmalar hakkndaki eletirisi:

ERDOAN INAR SKANDALI

CONSTANTNE-SLVANUS'U HAMLEDE
PR SULTAN'A EVRME TEKN
Hamza Akst
Son yllarda Trkiye'de Alevilii her yere, her toplulua ve her inanca balama furyas
balad. Birka yldr Hititler ve Luviler revata. Hitit tezinin savunucusu Kemal Soyer. Erdoan
nar, Kemal Soyer'den daha yiit kt, Alevileri bir anda Hititlerden nceki Luvilere balad.
Ama bir gerek var ki, Soyer'in ve nar'n, "Krt Aleviler Ermeni kkenlidir" diyen Trk Tarih
Kurumunun eski bakan Yusuf Halaolu'nu sollam olmalar.
Soyer ve Halaolu'nu baka yazlara brakarak bu yazda nar'n tezlerini ele alacam.
Pardon, tezleriyle birlikte evirilerini de ele alacam. nar'n bilim ahlak ynnden hangi
derecede olduunu okurlar takdir edecek.
BLM I

RETMEN PR OLDU,
KLSE, ALEV OCAI
PRLER OLDU St PAUL HAYRANI
Konuyu bilmeyenler iin Erdoan nar'n tezlerini birka cmleyle zetleyelim:

312 Yazlar

* Alevilerin kkeni, Hititlerden nce Anadolu'da yaam olan Luvilere dayanr.

* Bizans dneminde Paulikienler denen dinsel grup Alevidir.
* Paulikienler alt dede oca kurmutur.
* Pir Sultan diye bilinen kii aslnda bir Paulikien nder olan Silvanus'tur.
* Silvanus'a, Pir Silvanus demekte bir saknca yoktur. Byle olunca Pir Silvanus'a Pir
Sultan demekte de bir saknca yoktur. Silvanus'un bana gelenler Pir Sultan'n da
bana gelmitir.
* Paulikienler, Hristiyan deil, Alevidir.
Her eyden nce Erdoan nar, Alevilii Anadolu'ya zg bir yap sanmakta, Suriye, ran,
Irak gibi lkelerde dede ocaklaryla birlikte milyonlarca Alevinin yaadn bilmemektedir.
Ayrca, Alevilerin Trk, Krt, Arap ve Rom gibi etnik kkenlerini dikkate almamaktadr. Geri
bu, yalnzca Erdoan nar'n dt bir hata deildir. Trkiye'deki birok aratrmac ayn
durumdadr. Bu nedenle nar'n bu yanlgs mazur grlebilir.
Biz gelelim asl konuya. Erdoan nar, kaynaklar nasl kullanmaktadr? Yabanc dilde
yazlm kaynaklar Trkeye evirirken tahrifat yapmakta mdr? Bir baka deyile, bata
Alevi aydnlar olmak zere okurlar kandrmakta mdr? Eer kandryorsa, yllardr bu kadar
dnce reten aydn ve aratrmac, nar'n yazdklarna nasl inanabilmekte ve yer yer ona
vgler dizebilmektedir?
Paulikienleri Alevi olarak sunmak istediinde, "Bizans ve Ortodoks Kilisesi ariv kaytlar"n
kullandn syleyen Erdoan nar, hemen hemen tm kaynak notlarnda u iki kayna
gsteriyor ve zaman zaman bunlardan bire bir eviri yaptn sylyor:
a-

Pecis,

ed.

C.

Astruc,

W.

Conus-Wolska,

J.

Goillard,

P.

Lemerle,

D.

Lemerle,

D.

Papachyryssanthou and J. Paramelle, Peter of Sicily, T And M 4 (1970).

b-

Pecis,

ed.

C.

Astruc,

W.

Conus-Wolska,

J.

Goillard,

P.

Papachyryssanthou and J. Paramelle, Peter the Higoumenos, T And M 4 (1970).

(Not: Hemen belirtelim, nar sayfa numaras da vermiyor. Bazen de s. 69-97 gibi "28
sayfalk bir aralk" gsteriyor, ya da age. diyerek kitabn tmn gsteriyor.)
Bizans grevlisi Peter of Sicily'nin ve teki Bizansllarn Greke yazd metinleri, Janet
Hamilton ve Bernard Hamilton ngilizceye evirerek, Christian Dualist Heresies in the
Byzantine World adl kitapta yaymlamlardr. eviri iin eski Slovence uzman Yuri Stoyanoy
yardmda bulunmu. Peter'in kulland dil Greke. ngilizceye eviri yapan yazarlar, terimleri
zgn haliyle de vermi.
Her iki kaynak da dokuzuncu yzylda Bizans devleti grevlisi olarak Paulikienler zerine
gnderilen Peter of Sicily'nin tuttuu notlardan oluuyor.

Yazlar 313
(Not: Kaynak notlarna baklrsa, Erdoan nar, Greke metni kullanm ve zaman zaman
bire bir eviri yapmtr. Ancak, bu durum kukuludur. Sayn nar hangi dilden eviri
yaptn belirtirse kendi tezleri asndan da iyi olacaktr. nk nar'n evirisiyle, yukarda
ad geen yazarlarn evirisi arasnda dalar kadar fark vardr. 'Greke uzman nar'
metinleri doru evirmise, bu yazar byk zan altnda kalacaktr.)

te Size Erdoan nar Usul evirilerden rnekler

1- Erdoan nar'n evirisi:
(Bizans grevlisinin Paulikienler hakknda tuttuu notlardan bir blm)
"Papazlarmz ve hiyerarinin dier zellerini reddediyorlar. Kendi papazlarna 'pir' ve
'rehber' diyorlar ve papazlar kyafet ve diyetleriyle veya yaam biimleriyle dierlerinden
ayrt edilemiyor." (Erdoan nar, Kayp Bir Alevi Efsanesi, s. 145)
Ne gzel deil mi, insann buldum buldum, diye baras geliyor. Bizans dneminde,
Anadolu'da dinsel nderlerine pir ve rehber diyen bir inan grubu var! Tam da bizim Aleviler!
Peki, kim yazm bunu? Paulikienlerin zerine gnderilen Bizansl bir grevli: Peter of Sicily.
Greke Metnin ngilizceye evirisi
"They reject our priests and other members of our hierarchy. They call their own priests
synekdemoi and notaries; they are not distinguished from the others by dress or diet or the
rest of their manner of life."
Metinde ne pir var, ne de rehber.
Metnin Doru evirisi
"Onlar, papazlarmz ve hiyerarimizin dier yelerini reddediyor. Papazlarna synekdemoi
ve notaries diyorlar; giyim, diyet ya da yaam biimiyle dierlerinden ayrt edilemiyorlar."
Grld gibi, ne pir var ne de rehber. Pir ve rehber, nar'n uydurmas. Sz edilen
insanlar, din adamlarna synekdemoi ve notary diyor. eviri ile ilgili bilim ahlak ynnden
takdir okurlarn.
Peki, synekdemoi ne? Yeni Ahit'te, St Paul'n yardmcs olan Hristiyan papazlara verilen ad.
Szck, "yol/gezi arkadalar" (travelling companions) anlamnda. (Janet Hamilton, ayn
yapt, s. 10)
Erdoan nar neden pir szcn kullanyor? Gayet ak: Silvanus'u, daha sonraki
sayfalarda Pir Silvanus olarak sunacak, sayfalar ilerledike Pir Silvanus'u, Pir Sultan'a
evirecek de ondan. (Peter of Sicily'e gre Paulikienler, Silvanus ve teki din adamlarna
didaskalos da diyorlar. Greke bir szck olan didaskalos, retmen anlamnda (didakt,
retme).

314 Yazlar

2- Erdoan nar'n evirisi:

Konu: mparatorluk grevlisi Symeon, Constantine/Silvanus'u (Erdoan nar'n Pir Sultan')
talatp ldryor. Daha sonra bakent stanbul'a dnyor. Yaptna piman oluyor ve
Cibossa'ya dnp Silvanus'un yerine geiyor.
" yl boyunca stanbul'da kald. eytan tarafndan btnyle ele geirilmi olarak yalnz bir
yaam srd. Ardndan her eyi terk edip gizlice kat. Sivas'a geri dnd." (Aleviliin
Kkleri, s. 78)
Greke Metnin ngilizceye evirisi:
"He was recalled to the emperor and stayed for three years in Constantinople, living
privately, and was compeletely taken over by the devil. He abandoned everything and ran
away secretly, and came to the aforesaid Cibossa."
eviri bir ey dnda doru. nar, Cibossa'y Sivas olarak eviriyor. Bizans dneminde
Sivas'n ad Sebastia. Pir Sultan Sivasl olduu iin nar, Cibossa'y Sivas olarak sunuyor.

3- Erdoan nar'n evirisi:

"Kendisine Titus diyen, mparator'un emriyle Silvanus'u talatan ve onun ardndan Sivas'taki
ikinci 'Pir' olan ve Justus tarafndan ebinkarahisar piskoposuna ihbar edilen ve mparatorun
emriyle Silvanus'a atlan talarn oluturduu kmenin hemen yannda yaklan Symeon'a
lanet olsun." (Aleviliin Kkleri, s. 143)
Greke Metnin ngilizceye evirisi:
"Anathema to Symeon who called himself Titus, who, after he had stoned Constantine on the
emperor's orders, became the second teacher at Cibossa, was denounced by Joseph his
disciple to the bishop of Colonea, and was by the emperor's order brunt near the heap of
stones where Constantine had been stoned."
Metnin Doru evirisi
"Kendisine Titus diyen, imparatorun emriyle Constantine'i talatan, daha sonra Cibossa'da
ikinci retmen olan, Justus tarafndan Colonea piskoposuna ihbar edilen ve imparatorun
emriyle Constantine'e atlan ta ynnn yannda yaklan Symeon'a lanet olsun."
Metinde "pir" yok, "teacher" (retmen) var. ngilizceye evirenler bunu didaskalos yerine
kullanmlar ki, gayet doru. yleyse Symenon nasl ikinci pir oluyor? Metinde Sivas da yok,
Cibossa var. Bizans dneminde Sivas'n ad Cibossa deil, Sebastia. (Metini yorumlayan
uzmanlar, Cibossa'nn neresi olduunun bilinmediini belirtiyor: "Cibossa is not otherwise
known.") Erdoan nar buna neden gerek duymu? nk Pir Sultan Sivasl, yleyse
Cibossa'y, Sivas olarak sunmak gerek! Erdoan nar hzn alamayp o kadar ileri gidiyor ki,

Yazlar 315
yer yer Cibossa'yla kastedilen yeri Yldz dalarnn etei (yani Pir Sultan'n yaad yer)
olarak sunuyor.
Metinde talanan kiinin ad Constantine. nar bunu Silvanus olarak eviriyor. Neden? nk
aada da deineceimiz gibi Silvanus'un asl ad Constantine. nar Constantine adn
okurlardan gizliyor.

4- Erdoan nar'n evirisi:

Konu: Silvanus'un talanarak ldrlmesi. Constantine/Silvanus'u talatan mparatorluk
grevlisinin ad Symeon.
"Symeon geldi, yerli yneticilerden Typhon adnda birini klavuz olarak yanna ald.Sivas'ta
herkesi toparlad ve ebinkarahisar kalesinin gneyine gtrd ve onlara nlerinde
balanm halde bulunan biareyi talamalarn emretti. Herkes eline bir ta ald ama
kendilerine Hakk'tan yollandn dndkleri pirlerine atmamak iin, ellerindeki ta
arkalarna frlattlar.
imdi evlatlna

verdii eitimin

ve rettiklerinin dln alyordu. mparatorluk

grevlisinin verdii emir zerine Justus eline bir ta ald ve ikinci bir Goliath gibi ta ona
frlatp onu ldrd." (Kayp Bir Alevi Efsanesi, s. 158; Aleviliin Kkleri, s. 142)
Greke Metnin ngilizceye evirisi:
"Symeon arrived, took as his companion one of the local archons, named Typhon, and going
to the place, gathered them all together and took them to the south of kastron of Colonea.
There he made the wretch stand with his disciples facing him, and ordered them to stone
him. They picked up the stones, and dropping their hands as if to their girdles, they threw
the stones behind them, so as not to hit their teacher, whom they belived had been sent to
them by God. Now this Salo-anus had sometime previously adopted a certain Justus and
taught him the Manichaean heresy. He now recieved from him a fitting reward for this
education and teaching. On orders from the imperial official, Justus picked up a stone, hit
him like a second Goliath, and killed him."
Metnin Doru evirisi:
"Symeon ulat. Yanna yerel yneticilerden Typhon adnda birini ald, onlar toplad ve
Colonea kalesinin gneyine gtrd. Onlara, nlerinde duran biareyi (ya da kt adam)
talamalarn emretti. Talar aldlar, ama Tanrnn (God) kendilerine gnderdiine inandklar
retmenlerine vurmamak iin arkalarna attlar. Salo-anus, Justus adnda birini evlatlk
edinmi ve ona Maniheist sapkln retmiti. imdi, bu eitimin ve retimin dln
alyordu. mparatorluk grevlisinin verdii emir zerine Justus, eline bir ta ald ve ikinci bir
Goliath gibi ta frlatp onu ldrd."

316 Yazlar
Metinde 'Hakk' szc yok, 'God' var. Hristiyanlarn tanr anlamnda kulland szck.
nar neden 'God', 'Hakk' olarak sunuyor? Gayet ak: Alevilikte Hakk terimi var ya.
Metne gre Silvanus tala ldrlm. Erdoan nar bunu yeterli grmyor, metinde
olmad halde, tala ldrlen bu kiiyi bir de "astrarak idam" ettiriyor. Neden bunu
yapyor? Gayet ak, Pir Sultan asld ya!
"Pir Silvanus Yldz Da'nn eteklerinde nce Symenon'un emri ile kendisine 'yol olu' olarak
ald, en sevdii mridi tarafndan balatlan ta yamurunun altnda kald. Sonra da
aslarak idam edildi." (Aleviliin Kkleri, s. 142)
Metinde "yol olu" terimi yok. nar bunu neden uyduruyor? Justus'u, Hzr Paa yapacak ya
ondan! Yldz Da da nereden kt? Hibir metinde yok. Hatta metinlerde Sivas'n ad bile
gemiyor. Sivas'n Bizans dnemindeki ad Sebastia.
Colenea, ebinkarahisar. Metinde "Colenea'nn gneyi" deniyor. nar, Yldz dann
ebinkarahisar'n gneyinde olduunu sylyor. "Yldz Da, ebinkarahisar ile 'Cibosso
Kastronu'nun

(Sivas

Kalesi)

arasnda

ebinkarahisar'n

gneyinde

Sivas

Kalesi'nin

kuzeyindedir." (Kayp Bir Alevi Efsanesi, s. 170-171)

Acaba Erdoan nar hi haritaya bakt m? Yldz Da, ebinkarahisar'n bir hayli
batsndadr.
Ayrca, metinde Maniheizm'den sz edildii halde nar bu blm neden almam? Aslnda
alabilirdi. Maniheist terimini Alevi olarak evirebilirdi!
Erdoan nar devam ediyor: "En sevdii mridinin att ta ile Hakk'a yryen Mananalisli
Pir Silvanus, Alevilerin nl mridi ve Alevi szl geleneinin kurucusu ve byk ustas Pir
Sultan Abdal'dr." (Aleviliin Kkleri, s. 142-143)
nar'n, Silvanus'un asl ad olan Constantine'i okurlardan nasl gizlediini aada
greceiz.
Paulikienlerin "Cem Evi"
"n an allegory, when adressing us they refer to their own assemblies as the Catholic Church,
but among themselves they refer to them as oratories. (proseuchai) (Janet Hamilton, ayn
yapt, s. 95)
Burada sylenen ne: Paulikienler, Katolik kilisesine gittiklerini syleseler de bu bir
kandrmacadr. Aslnda proseuchai dedikleri kk mabetlere gitmektedirler. Sayn nar, bu
terimi "cem evi" olarak tercme etmekte bir saknca grmemektedir. (Baknz, Aleviliin
Kkleri, s. 137; Kayp Bir Alevi Efsanesi, s. 144)

Yazlar 317
Paulikienlerin Katolik kilisesine gitmemesi gayet doaldr, nk onlar Paulikiendir.

KLSELER BR HAMLEDE ALEV OCAKLARINA NASIL EVRLR?

"Anathema to those who say that there are six Paulician Churches, Macedon, which is a
kastron of Colonea called Cibossa, which Constantine/Silvanus taught and Symeon/Titus;
Achea, which is Mananalis, a village is Samosata, which Genesius/Timothy taught; the church
of the Philippians, taught by Joseph/Epaphroditus; the churc of the Laodiceans, that is the
people of Mopsuestia; the church of the Ephesians, who are the Cynochoritae; these there
Churchs were, they say, seduced by Sergius/Tychicus."
Baka bir metin:
"They say that there are six Churches in their confession; the Church of Macedonia, Which is
kastron

of

Colonea;

Cibossa,

which

was

instructed

by

Constantine/Silvanus

and

Symenon/Titus; Achea, which is a village of Samosata; Mananalis, Which was instructed by

Gegnesius/Timothy; the Church of the Philippians, by which they mean the disciples of
Joseph/Epaphroditus and Zacharias whom they call the hireling shephered; the Church of
Laodiceans, by which they mean the people of Argaoun, and that of the Colossians, meaning
the Cynochorites. These three Churches were, they say, instructed by Sergius/Tychius."
(s.94)
Bu paragraflarda dile getirilenler unlar:
Alt kilise var.
1- Makedon Kilisesi: Constantine/ Silvanus ve Symeon/Titus tarafndan kurulmu.
2- Achea Kilisesi: Samaosata'da Gegnesius/Timothy tarafndan kurulmu.
3- Phlippians Kilisesi: Joseph/Epaphroditus tarafndan kurulmu.
4-Laodiceans Kilisesi: Mopsuestia ya da Argaoun halknn kilisesi ve Sergius/Tychius
tarafndan kurulmu.
5- Efes Kilisesi: Ayn kii tarafndan kurulmu.
6- Colossians Kilisesi: Ayn kii tarafndan kurulmu.
Erdoan nar Bu Metinlerden u Alevi Ocaklarn karyor:
"Bizans ve Ortodoks Kilisesi ariv kaytlarnda alts Anadolu'da bir tanesi de Balkanlar'da
olmak zere yedi Alevi ocandan bahis olunmaktadr... Tahtac Sergius'un Hakk'a
yrmesinden sonra, sekiz yz krkl yllarda Anadolu'da alt byk Alevi ocann varln
tespit edebiliyoruz..."

318 Yazlar

1- Mananakian Oca:
nar'a gre bu ocan kurucusu, yedinci yzylda Mananalis'ten Sivas'a giderek Banaz'a
yerleen Pir Silvanus. Ocan iki kolu var. Biri Banaz'da biri de Plmr'n Haculiye kynde.
u bizim Hacl ky, Haculiye olmu. Erdoan nar'n Hac szc alerjisinden mi acaba?
(Aada bu alerjiden sz edilecektir.) Ocan ad neden Mananakian? Ocan bulunduu
corafyann ad Mananalis de ondan. Mananalis neresi? Kaynak olarak kulland Bilge
Umar'n kitabna gre "Tercan ile Ki arasnda, Tuzla Suyu gney yannda uzanan blgenin
Bizans anda kullanlan ad. Kkenini, z biimini, anlamn saptayamadm." (Bilge Umar,
Trkiye'deki Tarihsel Adlar, s. 541). Sayn Umar, szcn anlamn saptayamam ama Sayn
nar saptam: "Mananakian Oca adndan da kolayca anlalaca zere 'Ma/Kadn Ana'ya
atfedilmiti." (Aleviliin Kkleri, s. 150). Oysa "Ma" szcnn anlamn saptayan Bilge
Umar. Ne diyelim, rak ustay geer derler! Bizim Malatya'nn "ma"s da Kadn Ana'yla m ilgili
acaba? Yok canm, Malatya'nn eski ad Melitene.
nar'a gre bu ocak mensuplar Ortodoks kilisesinin ve Bizansllarn basks nedeniyle
Mananakian deil, Makedonian adn kullanyordu. Bylece kk bir deiiklikle tm
basklardan kurtulmu oluyorlard. "Bu sebeple Pir Silvanus'un Yldz Da'nda kurduu ocak
Bizans kaytlarna ve Ortodoks metinlerine 'Makedonya Oca' olarak geti." (Aleviliin
Kkleri, s. 140-141)
Baskdan kurtulan Paulikienler mi yoksa kaynaklarn basksndan kurtulmak isteyen bir
Erdoan nar m sz konusu?
2- Achean Oca:
"Ortodoks kaynaklarnda bu Alevi ocann Timothy tarafndan Mananalis'te Samosata'nn
(imatkale-Palu) bir kynde kurulduu ifade edilmitir... Auen Oca'nn dedeleri Ocan
merkezinin Elaz-Palu arasndaki Sn Ky olduunu sylemektedirler ki verdikleri bu
corafi aidiyet bilgisi Bizans kaytlarndaki Achean Oca'nn

merkezi ile bire bir

rtmektedir. Achean ocann bugne ulaabilen bir baka kolu da Kurachean (Kureyan)
ocadr. Palu'nun Seydili kyndeki Seyit Sabu oca, Acean ocann bugne ulam bir
baka koludur. Ayn ekilde Acheanlardan koparak zaman iinde ayr ocaklar halinde
rgtlenen Dervi Cemal, Baba Mansur, ah brahimli ve ah Ahmetli Alevi ocaklar da bu
ocan ardllardr. Achean-Auan oca ve bu ocaktan kopan ocak mensuplar Palu, Elaz,
Tunceli ve Mazgirt kylerinde, kendi ana yurtlarnda, halen yaamaya devam ediyorlar."
(Aleviliin Kkleri, s. 151)
Achea'daki kilise oldu Auen oca! Achea'nn sonuna "n" harfi birdenbire ekleniverdi.
Kilisenin (pardon ocan) kurucusu Genesius. Bu kurucu Timothy adn alyor. Neden alyor

Yazlar 319
bu ad? Timothy, Hristiyanln byk kurucusu ve yaycs St Paul'n mridi de onun iin.
Avuan ocann kurucusu, St Paul'e ne kadar hayran! Avuan ocann hangi kurucusu
acaba? Kse Seyyid mi, Mir Seyyid mi, Seyyid Menek mi, Koca Seyyid mi?
(Not: nar, bir rpda bir sr ocak ad sayyor, Dervi Cemal, Baba Mansur, ah brahimli,
ah Ahmetli ocaklarn bir uvala dolduruyor. Aada, birinci kitabnda dile getirdii dede
ocaklarna da deineceim. Ayrca, Sn ky Elaz ile Palu arasnda deil. Corafyay
deitirmeye gcmz yetmez.)
3- Epaphroditus Oca:
nar'a gre bu kiliseyi (pardon, oca) Epaphroditus kurmu.
"Pek ok defa gvenlik nedeniyle yer deitiren bu kurucunun son dura Orta Toroslarda,
bugnk Abdal Musa ocann yaknlarnda, Antalya'nn kuzeyinde, Burdur'un Bucak ilesi
rktl beldesindeki Komama antik kenti oldu. Bu ocak gnmzde Abdal Musa oca olarak
biliniyor." (Aleviliin Kkleri, s. 151-152)
Erdoan

nar'n

kaynak

olarak

kullandn

syledii

Bizans

ve

Ortodoks

Kilisesi

kaytlarndaki Epaphroditus kim acaba? Asl ad Joseph olan bu kii, kendisine Epaphroditus
adn seiyor. Neden bu ad seiyor: St. Paul'n Colessanlara yazd mektuplarda "kardeim"
dedii kii Epaphroditus. Bizim Epaphroditus, yani Joseph, Pisidia'daki Antioch'a gidiyor ve
Philippi kilisesini kuruyor. (Peter Of Sicily'nin notlarndan:... but Joseph escape and run off as
a fugitive towards Phrygia, and leaving there, he settled in Antioch in Pisidia. (Janet
Hamilton, s.82, Kilise kurmasyla ilgili bilgi iin bak, ayn yapt, s.18: Epaphroditus escaped
arrest and went to Antioch in Pisidia in Central Anatolia, which had been evangelized by St
Paul. There he founded the Paulicien Church of Philippi.)
Kiliseye bu ad vermesinin nedeni, St Paul'n Epaphroditus'unun da ayn adl kilisenin yesi
olmas. Yani, hem Joseph'in ald ad, hem de kurduu kiliseye verdii ad, St Paul ekolnn
ad vurma geleneinden. nar, kilisenin (pardon, ocan) adn neden Philippi deil de
Epaphroditus olarak sunuyor, anlamak g.
Bir dakika, Pisidia'daki Antioch neresi? nar'n kaynak olarak kulland (ama kaynak olarak
gstermedii) Bilge Umar'n tespitine gre bugnk Yalva'n atas. (Bilge Umar, ayn yapt, s.
78) Erdoan nar, kilisenin (pardon, ocan) yerini Burdur'un rktl beldesindeki Komama
olarak sunuyor. nar bunu neden yapyor? nk ona 'ma' hecesi ieren yer adlar gerek.
Komama, 'Kutlu Anann Halk' demek. (Bilge Umar, ayn yapt, s. 458)
Erdoan nar'n kaygs belki de Yalva'n St Paul' hatrlatmasn nlemek. nk, St Paul'n
ilk yolculuunda urad yerlerden biri Yalva. Hristiyanlk tarihinde en nemli yerlerden
biri.

320 Yazlar
4- Laodikian Oca:
nar'a gre kurucusu Tahtac Sergius. Bu kii taliplerini Arguvan'a arm, arya uyanlar
Laodikianlar olduu iin ocak bu ad alm. Ocan merkezi de ok ilgin: Arguvan. "Achean
ocandan Sergius'un daveti zerine yurtlarn terk ederek Arguvan'a yerleen Acheanlarn
merkezi Arguvan'n Merzirme kydr. Acheanlarn bu kolu gnmzde ah brahimliler
olarak bilinmektedir." (Aleviliin Kkleri, s. 152)
Ne diyelim! Bizim Dede Garknl eyh brahim Veli ve talipleri meer Avuanlym. eyh
brahim de herhalde Tahtac Sergius'un halifelerinden birisidir! Zaten sylemlerinde ve
glbanklarnda Sergius ad bolca geiyor! eyh brahim'in musahibi Ali Seydi kim acaba? Ona
da Greke bir ad bulmak gerek! (Merzirme, Arguvan'a deil, Hekimhan'a bal. Samimiyetimle
sylyorum, nar'n bu hatas mazur grlebilir. Sadece bilgi olsun diye belirtiyorum.)
Ocan kurucusu Sergius, kendisine Tychicus adn seiyor. Tychicus, St Paul'n risalesinde
"Lord'un sadk mridi" olarak anlan kii.
Sergius, Galatia'da (Ankara yresi) domu bir Grek. Bu blgedeki almalarndan sonra
Niksar yaknndaki Cynochorion'a gidiyor ve burada Laodicea kilisesini kuruyor. Burada kan
olaylar sonunda Sergius ve mritleri Arguvan'a giderek Astatoilere katlyor.
5- Efes Oca:
nar'a gre Kurucusu Sergius. Bizim Tahtac Sergius! Ocan merkezi zmir'in Narldere
kasabas. Bu ocan bir baka kolu Emirbeyli olarak biliniyor. nar'n daha nceki kitabnda
Timurbeyli olan ocak, son kitabnda bu kez Emirbeyli olmu. Hac Emirli ocan kastediyor
herhalde. Ocan kurucusu brahim Sani. Ne yapsn sayn nar, Hac adn kullansa olmuyor,
brahim ve Sani adlarn da kullanamyor. En iyisi, Arapay artrmayan Timurbeyli ve
Emirbeyli adlarn kullanmak. Gerekten de zor bir durum. nar'n yerinde olmak
istemezdim. (Sayn nar da "asimile olmu" Alevi yazarlar ve yneticiler gibi "hac" terimini
Kbe'yi ziyaret etmi kii olarak m anlyor acaba? ngilizce szlkle Trke metni aklamak
gibi bir ey bu.)
Efes, St Paul'n yaamnda nemli bir yere sahip.
6- Niksar Oca:
nar'a gre kurucusu Sergius. Bizim Tahtac Sergius! Mridi ise Baba lyas. Danimendliler
on birinci yzylda burada bir devlet-dergh kurmu. (Aleviliin Kkleri, s. 153-154)
yi de, bir kii nasl ocak kuruyor? Kilise kursa anlayacaz. Alevilikte bir eren yalnzca bir
dede oca kurar ve o ocak, kurucusunun adyla anlr. Sayn nar, dede ocan bir bina ya
da tekke mi sanyor yoksa? Dede oca, bir dede grubuyla, o dede grubunun taliplerinin
toplam olan sosyal yapya verilen addr.

Yazlar 321
7- Dimetoka Oca:
nar'a gre zorunlu g nedeniyle Anadolu'dan Balkanlara tanan Alevi topluluklarn mrit
oca olarak on birinci yzylda ortaya km. Ocan merkezi Dimetoka. nar'n kastettii,
Hac Bekta ocana bal olan Kzldeli oca herhalde. Yalnz, sayn nar, bu ocak
kurucusunun adn vermeyi unutmu. St Paul'n hangi adam kurdu acaba Kzldeli ocan?

Peki, nar'n Alevi Oca Kurdurduu Bu Kiiler Kendilerine Hangi Adlar Seiyorlar?
Ya da "Ocak Kurucular"nn Tm St Paul Hayran!
Symeon/ Titus: mparatorluk grevlisi Peter of Sicily, Symeon'un kendisine iyi bir ad seerek
Titus adn aldn belirtiyor ve yle diyor: "Ona Titus demeyeceim, Ketos diyeceim.
nk Titus, St. Paul'n Crete'ye atad piskopos." Ketos ne, balina. Denizlerde hrsz gibi
pusuya yatan balina.
Erdoan nar, Peter of Sicily'nin bu notunu kitabna alm, ancak, St Paul blmn ... ile
geitirerek paragraf yle tercme etmi:
"Ben ona Titus deil Kelos (Balina) diyeceim. Ne de olsa kendisi denizin derinliklerinde
saklanan balina gibiydi... Bazen denizciler ne olduunun farkna varamaz ve (ada
byklndeki) balinann zerine kanca atp gemilerini balarlar." (Kayp Bir Alevi Efsanesi,
s. 163)
nar'n evirdii paragraf aynen verelim:
"I will not call him Titus, for he was not the imitator of Titus whom Paul ordained a bishop in
Crete, but Ketos ('whale'). He was like the whale of the sea which lurks in the water.." (Janet
Hamilton, ayn yapt, s. 79)
Grld gibi nar, Titus'un St Paul'n atad bir piskopos olduunu ifade eden blm
saklyor, okura sunmuyor, okurlar kandryor.
Genesius/Timothy:

Timothy,

St

Paul'n

Book

of

Act'ine

gre

St

Paul'n

mridi.

("Timotheus/Timothy, was a disciple of St Paul, see Acts 16.1" (Janet Hamilton, ayn yapt,
s. 80 dipnot)
Joseph/Epaphroditus: Joseph bu ad niye alm? Hristiyan mitolojisine gre Epaphroditus, St.
Paul'n "kardeim, yoldam ve askerim dedii kii." Erdoan nar'n Alevi Epaphroditus'u,
St. Paul'n misyonerlik yapt Pisidya'ya gidiyor ve kilise kuruyor.
Sergius/Tychicus: Sergius bir Grek ve Galatia'daki (Ankara yresi) Tavium'un bir kynde
domu. Adn niye Tyhchicus diye deitirmi? Tyhchicus, St. Paul'n, Ephistel'de
tanmlad gibi, "Lord'un aziz ve sadk kardei" (a beloved brother and faithful minister in
the Lord" EPH. 6.21)

322 Yazlar
Sergius'un takipilerine Astatoi deniyor. Bu ad, St. Paul'n "bizler evsiz, barksz gezenleriz"
ifadesi ile aklanyor.
Sergius, St. Paul gibi pastoral mektuplar yazm.
Constantine/Silvanus (Erdoan nar'n Pir Sultan'): Peter of Sicily'nin yazdna gre
Constantine, Mananalis'ten ayrlarak Cibossa'ya gidiyor. Kendisinin, Paul'n mektubunda
Makedonya'ya gnderildiinden sz edilen sadk mridi olan havari olduunu sylyor. "Siz
Macedonian'snz. Ben Paul'n size gnderdii Silvanus'um" (Janet Hamilton, ayn yapt, s.
78).
Constantine, (nar'n Pir Sultan') kendisine Silvanus adn seiyor ama Bizansl grevliler ona
bu ad layk grmyorlar, sahte Silvanus diyorlar. "Also called pseuda-Silvanus" (Janet
Hamilton, ayn yapt, s. 101).
Onlar sahte Silvanus diyorlar ama nar, Silvanus'un asl ad olan Constantine'i okurlardan
saklyor, yazlarnda hep Silvanus'u kullanyor. Neden acaba?
"Bu isim, 680 ylnda Sivas'ta aslan "Pir"in asl ad deildi. Pir Silvanus bu ismi Alevi szl
geleneinin balatld ve kurumlatrld Cibossa (Sivas) Alevi ocan kurduktan sonra
ald..." (Kayp Bir Alevi Efsanesi, s. 159)
Ksacas: Constantine ve ardllar, St Paul'n mritlerinin adlarn alyorlar. Kurduklar
kiliselere de hep St Paul'n ziyaret ettii yerlerin adn veriyorlar. (Later didaskaloi followed
Constantine's example and took the names of Paul's disciples, and also called their churches
after places visited by Paul. J. Hamilton..., ayn yapt, s.12) Yaadklar olaylar da Paul
zamanndaki olaylara benziyor. Eer nar'n Pir Sultan olay bunlardan biriyse Pir Sultan'
Hristiyanln ilk ehidi Stephan olarak ele alabiliriz. Ne diyelim.
Constantine Silvanus'un ki Kitab
Erdoan nar Draconus adnda birinin Suriye'de bir sre tutuklu kaldktan sonra bir yolunu
bularak katn, kyne dnerken yol stnde Palu'ya uradn belirttikten sonra
Silvanus'u, Draconus'un huzuruna karyor ve niyaz aldryor. Yaza kadar bu iki "pir" uzun
uzun sohbet edip yolun erknn derince konuuyorlar. Draconus giderken Constantine
Silvanus'a iki kitap veriyor. Silvanus bu iki kitab nce kalbinin zerine, sonra dudaklarna
gtryor, ardndan ikisini de heybesine koyuyor. Ve "mridi"ni yol ayrmna kadar
uurluyor. (Kayp Bir Alevi Efsanesi, s. 150-152)
nar'a gre bu kitaplardan birisi "Kudret (Dynasis)." nar teki kitabn adn vermiyor.
Peki, Peter of Sicily bu konuda ne diyor: Suriye'den dnen bir mahkum Constantine'e iki kitap
veriyor. Bunlardan birisi Gospel, br de Apostle. Sicily'nin yazdn aynen alalm: "This
man entertained in his house for some time a certain deacon, a prisoner who was returning

Yazlar 323
to his own country from Syria and came first to Mananalis. All this we found by careful
enquriy. The prisoner was bringing back from Syria two boks one of the holy Gospel and the
other of the Apostle, which he presented to Constantine in return for his hospitalty." (Janet
Hamilton, ayn yapt., s. 76)
Gospel ncil demek. Apostle ise St Paul'n yazdklar.
Buna gre Suriye'den gelen iki kitap tamamen Hristiyanlkla ilgili. stelik Hristiyanln
temel metinleri. Bunlar Alevi kitaplar diye yutturmaya almaya ne demeli?
nar'n szn ettii kitap "Dynamis" Bizans Kilisesi'nin onuncu yzyla ait lanetleme
metinlerinde geiyor. Bu blmde kilise yetkilisi kendisine aykr grlere sahip olan tm
mezhepleri, "eytana tapanlar" vb. ile birlikte Paulikienleri de lanetliyor. O kadar ki, Katolik
Kilisesine aykr dnenleri lanetliyor:
"Anathema to those who dont think as the Holy Catholic Apostolic Church thinks." (J.
Hamilton, s, 109)
Peki, Dynamis nedir?
Dynamis, bir gnostik almadr. Hristiyanln da gnostizmi vardr. Bizans metinlerini
inceleyen ve yaymlayan aratrmaclara gre Paulikienlerin geleneinde herhangi bir gnostik
(ya da maniheist) etkinin izleri yoktur. Gnostik nitelemesine erken anti-heretik Ortodoks
kaynaklarda rastlanmaktadr. (Janet Hamilton, ayn yapt, s. 8, 109 dipnot)
Peki, Erdoan nar okuduu orijinal metindeki Apostle ve Gospel'i grmemi mi? Bunlarn
Hristiyanln temel metinleri olduunu bilmiyor mu? Bildii iin mi iki kitap diye ad
vermeden geiyor? Okuyucudan saklyor.

BLM II
PAULKENLER NCELERKEN SREKL GNDEME GELEN ST PAUL KMDR?
ERDOAN INAR ST PAUL'DEN NEDEN SZ ETMEMEKTEDR?
Tarsus'ta bir Yahudi ailesinin ocuu olarak doan (lm MS. 67) Paul, Hristiyanla
inananlara zulmeden bir kii idi. zellikle, ilk Hristiyan ehit Stephan'n talanarak
ldrlmesinde gsterdii sevin, Hristiyan oluundan sonra da unutulmad. Kiliselere
baskn dzenleyip Hristiyanlar tutuklayan grevliler arasnda yer ald. Paul, am'a kaan
Hristiyanlarn peinden giderken sa'y ryasnda grd ve Hristiyan oldu. Hizmetleriyle
sa'dan sonra St. Piyer ile birlikte Hristiyanln iki nemli kurucusundan biri oldu. Dinini
yaymak iin kez uzun yolculua kt. Antakya, Pisidya (Yalva), Efes, Galatia, Makedonya,
Korint gibi yerlere urayarak buralarn meclislerine mektuplar sundu ve bazlarnda kiliseler
kurdu. talya ve Fransa'ya kadar gitti. Sonunda Roma'da idam edildi. Book of Acts ve Ephistles
gibi mektuplar yazd.

324 Yazlar
Szn Ksas:
nar'n Alevi oca kurdurduu bu kiiler, Hristiyanln en nemli azizlerinden olan St
Paul'n adamlarnn adlarn alyorlar. Ayrca, bu kiiler hakknda kaytlara geen olaylar,
Hristiyanln erken dnemiyle bire bir rtmekte.
Silvanus'un tala ldrlmesi: St Paul'n gznn nnde Stephan adnda bir Hristiyan tala
ldrlyor. Stephan, Hristiyanln ilk ehidi. St Paul de talanma srasnda orada grevli,
Symeon gibi. St Paul piman oluyor ve Hristiyanla geiyor, yola hizmet ediyor. Symeon da
piman oluyor ve Paulikien oluyor, yola hizmet ediyor.
nar'n kaynak olarak gsterdii metinleri ngilizceye evirerek yorumlayanlarn bu olaylar
ve ad almalar konusundaki tespitleri yle:
Peter Of Sicily'e anlatlan Paulikienlerin "resmi tarihi" St Paul'n Book of Acts'inde anlatt
Hristiyanln ilk dnemindeki ykler. (Janet Hamilton, ayn yapt, s. 14) Ayn yazarlar,
Constantine/Silvanus'un (nar'n Pir Sultan'nn) talanarak deil, geleneksel yntemle
(conventional

way)

ldrlm

olduunu

varsaymak

gerektiini

sylyorlar.

Bizans

yasalarnda byle bir hkmn olmadn, talanarak ldrme efsanesinin Hristiyanln

(talanarak ldrlen) ilk ehidi Stephan ve talatan St Paul ilikisine dayandn belirtiyorlar.
(J. Hamilton..., ayn yapt, s. 12-13)
Ayn yazarlar tespite devam ediyor:
Constantine/Silvanus (nar'n Pir Sultan' HA), kendisini bir Hristiyan olarak niteledi.
retisini ncil zerine kurdu. Bunlar (Paulikienler), Eski Ahit'i reddediyor, Yeni Ahit'i kabul
ediyorlard. Yeni Ahit'teki St. Peter'in blmlerini de reddedip, St Paul'n yazdklarn kabul
ediyorlard. "Peter of Sicily'e gre Paulikienler, didaskaloslarn sa'nn havarisi olarak
gryorlard."

BLM III
ALEV SZC
Erdoan nar, Alevi szcnn Ali ile ilgisinin olmadn iddia ediyor. ekini, Trke
sanyor. Szc dilbilim ve Trke dil kurallar asndan ele almak istediini belirtiyor ve
yle diyor:
"Alevi deyiminin gerek anlamna ulaabilmek iin, nce bu szc dil bilimi ve Trke dil
kurallar erevesi iinde, nyargsz ve n kabulsz incelemek gerekecektir.
" eki Trke'de sonuna geldii kelimeye aidiyet kazandrr (rnek; tarih-tarihi, mimarmimari, insan-insani, davut-davudi gibi). Alevi szc, alev kknden retilmi byle bir
kelimedir. Trk Dili kurallarna gre Ali kknden Alevi szcnn tretilmesi imknszdr."
(Aleviliin Gizli Tarihi, s. 29-30)

Yazlar 325
Gerekten de perian bir yorum ve durum. nar, "" ekini Trke sanyor. Hi tartmaya
gerek yok, "" eki Arapadr ve sonuna geldii szce aidiyet nitelii ykler. En basit bir
Arapa ya da Osmanlca szle baksayd bu perian duruma dmezdi. Neyse, nar'a
yardm edeyim. Mustafa Nihat zon'un Osmanlca-Trke szlndeki ilgili blm buraya
alyorum:
" Arapa kelimelerin sonuna katlarak ism-i mensup ad verilen sfatlar yaplrd. Byle
kelimeler, ilgi, iliik gsterirler; bir yerli olma, birinin olma, biriyle ilgisi bulunma anlatrd.
Nispet (eki).
Sonlar sesli bir harfle biten kelimelerde "" ekli "v" olurdu." (s. XLI-XLII)
Szlkte, nar'n rnek verdii tretmelere de bir rnek verelim. Tarih, Arapa bir
szcktr. Tarih, "tarihle ilgili" anlamndadr.
Sayn nar'n bu perianlyla, tandm birok Trke retmenini ikna etmi olmas,
lkemizdeki eitim ve renim kalitesi asndan son derece znt vericidir.
Sayn nar'a ve onun yazdklarna inanan Trke retmenlerine u rnekleri vererek Alevi
szcnn treyiini aklamak istiyorum:
Adi-Adev (Ezidiliin kurucusunun eyh Adi olduu sylenir ve Ezidilere bu nedenle Adev
denir.)
Dnya-Dnyev
Musa-Musev
sa-sev
Ali-Alev
Bu szcklerdeki durum u: Szcklerin sonu sesli harfle bitiyor. ki sesli harfin yan yana
gelmesini nlemek iin v harfi araya giriyor. Szcklerin sonundaki nl harfler, ister a, ister
i olsun e'ye dnyor. Durum bu kadar ak!
nar, bu yorumlar niye yaptn da aka belirtiyor: Alevi deyimi zerindeki Ali ipoteini
kaldrmak iin. "Alevilii doru anlayabilmek iin, bu deyimin Ali'den ve Ehl-i Beyt'ten yana
olanlara verilmi bir isim olmadnn kabul, olmazsa olmaz bir kouldur." (Aleviliin Gizli
Tarihi, s. 34)

BLM IV
ERDOAN INAR'IN OCAKLARI!
Sayn nar, Aleviliin Gizli Tarihi kitabnn Ocaklar blmnn ilk paragrafnda yle diyor:

326 Yazlar
"Alevi rgtlenmesi ve yayl, ocaklar yolu iledir. Her gerek Alevi bir ocaa baldr. Orta
Toroslar'n btn Alevileri Abdal Musa ocana, Tunceli ve Adyaman yresindeki Aleviler
Baba Mansur ocana, Arapkir yresindeki Aleviler Yryen Hzr ocana, zmir ve Aydn
blgesi Alevileri Yanyatroullar ve Timur Beylikleri ocaklarna, Mara Pazarck Alevileri
Hubyar Sultan ocana, Trakya Alevi-Bektaileri Gzkzl ocana baldrlar." (s. 43)
Perianlk ve ciddiyetsizlik burada da devam ediyor. "Yryen Hzr" adnda bir ocak yok.
Sayn nar acaba "ryan Hzr" m kastediyor. yle olsa bile Arapkir yresinde ryan Hzr
oca yesi ve talibi yok. ryan Hzrllar, Adyaman, Darende (Engzek kasabas), Erzincan,
Tunceli ve Erzurum (Akale) gibi yrelerdeler. Ayrca, Suriye'nin Afrin yresindeler. Sayn
nar, ryan Hzr ocandan olup da Arapkir'e atanan bir devlet grevlisinden sz etmi olsa
gerek diye dnelim. Baka aremiz yok.
Ayn ekilde Pazarck'taki Hubyar Sultanllardan kast da atanan devlet grevlileri (retmen
vb) olmal. nk Pazarck'ta, Hubyar Sultan dedesi ve talibi yok.
Trakya'daki Gz Kzl ocandan kast da hakeza yle. rnein, Trakya'daki bir ilde grevli
Yldzelili bir retmen ya da nfus memuru olmal!
"Timur Beylikleri oca" da ne acaba? nar, Hac Emirli ocan kastediyor olmal. Ocan ad
da ok zgn: "Timur Beylikleri Oca!" Ne diyelim, biz de ciddiyetten uzaklayoruz
herhalde.
Orta Toroslarn btn Alevileri, Abdal Musa ocana balym. Kim kime bal ben de
anlayamadm. Abdal Musa diye bir ocak yok. Abdal Musa, Hac Bekta ocann bir halifesi.
Yani, Hac Bekta ocann yesi. Sayn nar, tekkeyi ocak m sanyor yoksa. Olabilir!
Tekkede nasl olsa yemek piirmek ve snmak iin bir ocak vardr. Sayn nar'n, Abdal
Musa'y Aleviliin kurucusu gibi tanmlamas da son derece yanltr. nar' bu tuzaa Ahmet
Yaar Ocak gibi akademisyen aratrmaclar drmtr. Oysa Alevi corafyalarnn
ounda Abdal Musa bilinmez bile. ran, Irak ve Suriye'deki Alevileri bir kenara brakalm,
Diyarbakr'daki Aleviler bile Abdal Musa'y bilmezler. Abdal Musa kurban, lokmas ya da cemi
gibi herhangi bir ritelden de haberleri yoktur.
Btn bunlar bir yana, Orta Toroslarda bir kii kp da "Ben Abdal Musa ocandanm" demi
midir, ya da der mi acaba?

BLM V
YNE BABA BAKALDIRISI, YNE RUMLAR
"Bu bakaldr bir Trkmen hareketi olarak gsterilse de bu bakaldrnn 'yandalarnn ou
Rum ve Ermeni' idi." ( Aleviliin Gizli Tarihi, s. 215)

Yazlar 327
Baba Resul olaynda Rumlar ve Ermeniler, Alevilerin safnda deil, Alevilerin sava at
Konya sultanlnn (Anadolu Seluklu) safndadr. Sryani ve Ermeni kaynaklarda, devlet
ktiplerinin yazd kroniklerde ve ayaklanmann nderlerinden Baba lyas'n torununun
yazd menakpnamede bu durum aka belirtilmitir. Yant gelirse ayrntl bilgi verebilirim.
(Okurlar bu konuda Alevi Erenlerin lk Sava, Yurt Kitap-Yayn, 2006 Ankara, kitabma
bakabilirler.)
Sayn nar'n bu konudaki kayna, 20. yzylda yaam olan ve Amasya Tarihi adnda bir
kitap yazan Hseyin Hsameddin. Ortadou lkelerinde "ilim tahsil eden" bu yazar, olayn
askeri nderi Baba shak'n Rum olduunu ve bir Rum devleti kurmak istediini iddia ediyor.
Hibir kaynak gsterme gerei de duymuyor. Baba Resul olayna katlanlar iin syledikleri
ise Aleviler asndan yenir yutulur eyler deil. Ne salam kaynak! Denize den ylana
sarlr!

SONU:
Erdoan nar'n yazdklar okurlar kandrmaya, aldatmaya yneliktir. Kaynak olarak
gsterdii metinlerdeki bilgiler nar'n yazdklaryla rtmemektedir. nar bunu bilinli
olarak yapmaktadr. Silvanus'un asl ad olan Constantine'i, ocak kurucusu olarak sunduu
kiilerin St Paul hayran olmasn okurlardan gizlemektedir. evirdii metinler ile asl metinler
uyumamaktadr. evirirken birok metni tahrif etmitir.
Erdoan nar Hristiyan dalizminin bir kolu olan Paulikienizmi Alevilik, Paulikien kiliselerini
Alevi oca, St Paul hayranlarn Alevi pir ve mritleri olarak yutturmaya almaktadr.
Bunlar yaparken hibir etik kurala uymamaktadr.
Erdoan nar'n yazdklarnn Trkiye'de eletiri almamas, hatta ona yer yer vgler
dizilmesi son derece dndrcdr. Bu alanda aratrma yapanlarn imdiye kadar nar
skandaln fark etmemesi vahim bir durumdur. Dolaysyla lkemizdeki aratrma-inceleme
alannn da ok perian bir durumda olduu grlmektedir.

-------------------------------------------------------2) ERDOAN INAR`DAN YANIT:

"SON ALEV ESNAFI"
Alevilik son be ylda zerine yaptrlan hurafelerden syrlp kendi zne doru kararl bir
yolculua kt.Bu yry nce kk bir evrede balad daha sonra Alevi Entelektel
evresi ve Alevi genliini bnyesine katarak hzla byd..
Alevi esnaflar,kendilerini Alevilii bir baka bnyenin iinde eritip ortadan kaldrmak zere
programlam tccarlar, nceleri bu balangcn iinde bulunan o mthi potansiyeli fark
edemediler.Bu evreler suskunluu seerek Alevilik iindeki bu silkimeyi sessiz ounlua

328 Yazlar
duyurmadan

sessizce

geitirmeyi

denediler.Ancak

iler

onlarn

dnd

gibi

gitmedi.Aleviliin kendisine dn yolculuuna katlanlarn says arttka artt.

Hal byle olunca Alevi tccarlarnn elindeki yllanm yalanlarn alcs kalmad.Telaa
dtler.Onlar iin hrn olma zaman balad.Hrnlklarn nce Alevi sanal ortamda
isimsiz

tetikiler

zerinden

sergilediler.Bunda

da

baarl

olamadlar

nk

bu

donanmsz,ezbere bulanm sanal tetikilere gen Aleviler internet ortamnda gerekli

cevaplar fazlas ile verdiler.
Sanal tetikiler de baarsz olunca aabeylerinin meydana kp hamle yapacaklarn biliyor
ve bekliyorduk: yle de oldu.
Hazma Akst bir makale kaleme alm ve benim kitaplarmda yabanc kaynaklardan yaptm
eviriler zerinden szm ona 'imla avcl' yaparak ne srdm tezlerimin 'eviri
tahrifatlarna' dayandn iddia etmi .
Detay zerinde tartma yaratarak esas gzden karmak ok bilinen ucuz bir demogoji
yntemidir.Detay tuzana dp esastan ayrlmak istemiyorum ama esasa girmeden nce
bu 'dil bilmez' imla avcsnn eviri tahrifat isnadn -temel birka rnek zerindencevaplamadan edemeyeceim.
Hamza Akst'n kastl olarak yanl tercme ettiimi ne srd kelimeler ilki; '
synekdemoi ' Ben bu szc 'rehber' olarak tercme etmitim.Hamza Akst bu kelimenin
yol arkada anlamna geldiini benim yanl eviri yaptm sylyor.Ancak onun bilmedii
bir ey var 'rehber' szcnn asl 'rayber'dir.Ray yol demektir (tren ray tren yolu gibi)
Rayber yada rehber zaten yol arkada anlamna gelir.
Alevi erkan iinde rehber talibi yola hazrlayan yola gtren kiidir.Burada kastl ve yanl
tercme nerede?
kinci kelimemiz 'didaskolos' Hazma Akst bu kelimenin 'retmen' anlamnda olduunu bu
kelimeye karlk olarak kullandm 'pir' szcn kastl olarak yanl setiimi ne
sryor.Alevi erkan iinde 'pir' reten kii, retmen anlamndadr.Alevi erkannda rehber
yola girite elik eder 'pir' de yolun esaslarn retir.Pir retendir.
Bir dilden dierine eviri yapabilmek iin her iki dili de iyi bilmek gerekir.Hamza Akst
Trke'yi ve Alevi terminolojisini mi bilmiyor Yoksa kr kalabalklar avlamak iin yaplan son
hamlede zerine deni mi yapyor?
Bana sorarsanz ikincisi.
Hazma Akst ebinkarhisar ehrinin gneyinde bulunan ve eski metinlerde Cibossa (Sibosa)
ad ile anlan ehrin bugnk Sivas olmasna pek akl erdirememi grnyor.ddias u
Sivas'n Bizans dnemindeki ad Sebestia idi, Cibossa'nn neresi olduunu eski kaynaklar

Yazlar 329
yazmyor. .Hamza Akst harita zerinde ebinkarahisar'n gneyine yle bir gz atsa ve
Sivas

ve

Sibosa

szckleri

arasndaki

ses

benzerliini

fark

edebilse

gerei

grebilecektir.Cibossa .Sivas'n Bizans dneminde ad Sebestia'ya dntrlmeden nce

kullanlan Luvi kkenli addr.
Hamza Akst'n bir nemli itiraz da 'church' szcn Trke'ye ve Alevi terminolojisine
'ocak' olarak evirmem zerine.
Church szc Grek'e 'ah ' anlamna gelen 'Kurius' szcnden tretilmitir.Bu Greke
szcn bir deiik formu 'Kuriakon' szcnn Trke'deki tam karl 'ahkulu' dur
(.Bir hatrlatma yapaym burada 'ah' szc hkmdar anlamnda deil,Alevi erkannda
kullanld gibi. Hakk anlamndadr).
imdi bu kelimenin szlkteki karlklarndan birine bakalm
Church: A religious organization devoted to the worship of one or more deities
(Bir veya daha fazla ilahn ibadetine adanm dini organizasyon).
Bu szck karl olarak szlklerde karmza yle bir tanm daha kyor..
Church:The visible covenant community in a particular locale or region Under the authority
of elders.
(Belli bir yreye yada evreye zg dedelerin otoritesi altnda ikrar vermi meri topluluk).
Bu aklamadan sonra Alevi erkann azck bilen biri ngilizce 'church'szcnn -baka
anlamlar olmakla beaber- Alevi erkanndaki 'ocak' teriminin tam karl olduunu da
anlayacaktr.
Popler ngilizce'de churchkelimesinin Hristiyanlarn ibadet ettikleri yap ve/veya Hristiyan
cemaati anlamna geldii hepimizin malumudur ancak eski metinlerde bu szck ok farkl
anlamlarda kullanlmtr.
Popler ngilizce kitap okumak,turist rehberlii yapmak gibi gnlk kullanmlar iin yeterli
olsa da eski metinlerin Trkeletirilmesinde ihtiyalarmz karlamaktan uzak kalr.
Ksr dil bilgileri ile byle bir ie kalkanlar,kilise'ye gitmeyi reddettikleri iin Hristiyan
kilisesinin bitmek bilmeyen zulmne maruz kalan,soykrma urayan,diyardan diyara srlen
bu insanlarn kilise mensuplar olduunu ne srmek gibi bir gafletin iine debiliyorlar.
Elimizdeki

bulunan

Alevi

ocaklarna

ait

bilgiler

Alevilerin

yaad

corafyada

yaayan,Hristiyanln ortaya k ile birlikte Hristiyanla kar amansz bir muhalefet

balatan.ancak zorda kalnca 'Asl Hristiyanlar bizleriz ' diyerek kendilerini gizleyen bir
halkn rgtl yapsnn dmanlarnn dilinden anlatmdr .Bu metin iinde yazlanlar kendi

330 Yazlar
srlarn dar vermeyen bu topluluun bir dman elisine anlattklar kadardr.Aleviliin
Kkleri adl kitapta alt izilerek vurguland gibi yeterli deildir.
''Ortodoks kaytlarnda sapkn Hristiyan cemaatleri olarak saylan bu ocaklar hakknda
verilen bilgilerin yetersiz ve salksz olduklar kolayca tahmin edilebilir. Aada dkmn
yapacamz Alevi ocaklarn dnda Hristiyanlar tarafndan hi tespit edilememi ocaklar
olabilecei gibi, anlan Alevi ocaklar hakknda onlara kar amansz dmanlk beslemi
kaynaklardan derlenmi bu bilgilerin bazlarnn gerek olmayp, srekli gizlenen bu
ocaklarn darya verdikleri yanl bilgiler olmas ihtimali de vardr.'' ( Aleviliin Kkleri
sayfa.149)
Sicilya'l Peter'den gnmze ulaan metinler halkn konutuu dilde deil, Greke yazlm
ve bin iki yz yl sonra ngilizce'ye evrilmitir.imdi Hazma Akst blge halknn hala
yaattklar terminolojiyi yok sayarak,Metnin, Greke asllarn hi grmeden 'turist rehberi'
rahatl ile ve suyunun suyu zerinden (ngilizce'den) yaplm tercmelerle ahkam kesmeye
kalkyor.
Kimdir bu halk nerede yayorlar ve hangi dili konuuyorlar?
Bizansllar onlarn yaadklar blgeye Mananalis adn veriyorlar onlar da Mananalis'liler
olarak tanmlyorlar.
Mananalis ad blgenin yerel dildeki adnn Greke sylenie uyarlanm hali. Bu ismin
Greke'de bir anlam yok.Blge halk yaadklar blgeyi binlerce yldan bu yana 'Mameki' ad
ile tanmlyor.Kendilerine 'Millete Ma' konutuklar dili de 'Zone Ma' diyorlar.Yani 'Ma
lkesi'.'Ma halk' ve 'Ma dili'.
Tunceli'nin kylerinde yallar kendilerini yaadklar blgeyi ve konutuklar dili hala bu
szcklerle tanmlyorlar.Bu insanlar hala bu blgede yayorlar.Hepsi soykrma uramad
,hepsi

srgne

gnderilmedi

.Geride

kalanlar

varlklarn

devam

ettirenler,

yolunu

srdrenler var.
Bu metinler Eskimolar yada Kzlderililer'den bahsetmiyor. Anlan metinlerde anlatlan bizim
hikayemizdir. Bu sebepten .bu yazlar Trke'ye kazandrrken Alevi terminolojisini
kullanmamz elzemdir. Trke'yi iyi bilmeden,Alevi terminolojisine vakf olmadan 'Kapalar
ngilizce'si' ile yollara dmek kendini ve haddini bilmemektir..
Hamza Akst 'Mameki' halkn 'kapalar tercmesi' ile ve Kahpe Bizans azyla St. Paul
hayranlar olarak niteliyor.
Bunun aklamas kitapta var, ama nedense ilgisini ekmiyor.

Yazlar 331
'Srekli takiyye yapan ve kendilerini 'asl Hristayanlar bizleriz' diye tantan, hile ile
kendilerini gizleyen Paluniler darya kar sylemlerinde kendilerinin 'Paulikan' olduklarn
ve Hz. sa'nn 12 havarisinden biri olan St Paul'n takipileri olduklarn ifade ettiler.
Paluniler (Palu'lular ve/ veya Balabanlar) Ortodoks Kilisesi ve Bizans mparatorluk belgelerine
'Paulikanlar' olarak getiler. Ortodoks Kilisesi'nin kaytlarnda ve lanetli vaazlarnda
Hristiyanln heterodoks-sapkn bir kolu olarak tanmlandlar. Kaytlarda baka bir kimlik
ile anlm olmalar onlar iin trajik bir sonu dourdu.
Kimseler birdenbire ortaya kan ve hibir iz brakmadan kaybolup giden bu halkn kklerinin
nerede olduu, nereden geldiklerini ve nereye gittiklerini bilemediler. Bu corafyann tarihini
yazanlar karmak anlatmlar iinde onlar ncesiz, sonrasz ve nemsiz bir hareket olarak
kenara ittiler. Onlarn ocuklar daha gvenli bir yaam arzuladlar ve gemilerini yeni
kuaklara aktarmadlar. Yeni gelen kuaklar zaman iinde kendi tarihlerini unuttular.
Anadolu hafzasn yitirdi. Onlardan geriye kalan destan tadndaki, unutulmas mmkn
olmayan maceralar bakalar sahiplendiler. Byk kahramanlar kuann yeleri silinen ve
yenilenen belleklerde yer bulabilmek iin kimlik deitirdiler. Aradan bin yldan uzun bir
zaman geti. Carbeas, Aleviler arasnda Hseyin Gazi adyla yaamaya devam ediyor.
Chrysocheir'n kavgalar ve sevdalar Battal Gazi adyla Anadolu'nun her kesinde hl
kulaktan kulaa dolap durmaktadr.' (Aleviliin Kkleri sayfa.162)
imdi esasa gelelim.
Benim ortaya attm tezlerden biri u
-:Mameki oca yedi byk Alevi ocandan biridir.Bu ocan kurucusu yedinci yzylda
yaam Mameki'li Silvanus'tur.Silvanus Pir Sultan Abdal olarak bildiimiz nl Alevi
mridinin ta kendisidir.
imdiye kadar Pir Sultan Abdal zerine krktan fazla kitap yazld Tm aratrmaclar Pir
Sultan Abdal' ve onun ncln yapt ne srlen Alevi bakaldrsn On altnc yzyl
olarak tarihlediler..Osmanl arivlerinde ve on altnc yzylda ve sonraki yzyllarda yaam
Osmanl tarihilerinin eserlerinde byle bir kayt yok.Yabanc tarihiler de byle bir olaydan
bahsetmiyorlar.Halbuki On altnc yzyl ncesinde ve sonrasnda ortaya kan tm Alevi
bakaldrlar Osmanl kaytlarnda detayl bir ekilde yerini alm.Hatta be yzeli yl nce
ortaya km Babai ayaklanmas dahi pek ok yabanc kaynakta zikredilmi
Eer Hamza Akst benim bu tezimi rtmek istiyorsa ,ortaya Pir Silvanus'a ilk ta atann yol
olu mu yoksa evlatl m tartmas ile deil ,beni yalanlayan ve Pir Sultan'n on altnc
yzylda yaadn kantlayan bir Osmanl ariv belgesi ile kmalyd.
Ben Pir Sultan Abdal ile balantl olan ok nemli bir baka tez daha ne srdm. Dedim ki;

332 Yazlar
-Hseyin gazi ve Battal Gazi adlar ile tandmz Alevi mritleri ve halk kahramanlar Pir
Silvanus'un ardllardrlar ve gerek isimleri 'Carbeas' ve 'Chrysocheir'dir.Carbeas'n makam
Ankara'da Hseyingazi tepesinde,Chryscheir'in makam Eskiehir Seyit gazi ilesindedir.Hac
Bektai Veli Velayetnamesi'nde Hac Bektai Veli'nin Battal Gazi'nin (Chrysocheir'in) kabrini
ziyaret ettii ve onu 'suyun ba' yani 'sereme' olarak selamlad ifade edilir.
Trk-slam

sentezcilerinin

kann

donduran

bu

iddia

karsnda

Hamza

Akst

karmyor.t karmyor nk bu konu esastr.Onun grevi esas gzden karmak kr

kalabalklar detaylar iinde bomak.
Hac Bektai Veli'yi Asyal bir Nakibendi eyhi olan Ahmet Yesevi'ye balayarak bu ulu yolu
kendi mecrandan ve kendi tarihinden koparmay amalayan uydurma tarih tezini rtm
ve unlar yazmtm;
"Hac Bekt-i Veli, yaygn olarak iddia edildii gibi ne Nakibend Veli'si Hoca Ahmet
Yesevi'den ne de Yesevi'nin halifesi olduu iddia edilen Lokman Parende'den 'el' almad. Bir
Nakibend Veli'si olan Hoca Ahmet Yesevi ile hi tanmad. Hoca Ahmet Yesevi'nin ada
bile deildi. Hac Bekt-i Veli doduunda Hoca Ahmet Yesevi'nin lmnn zerinden krk
yla yakn bir zaman gemiti. Hac Bekt'n, Ahmet Yesevi'nin halifesi Lokman Parende'den
el alm olmas da imknsz grnyor. Zira Lokman Parende'nin lm Hac Bekt-i
Veli'nin ocukluk yllarna rastlyor. Yedi-sekiz yalarnda bir ocuun bir Veli'den feyiz
almas ve ona balanmas dnlemez. stelik Lokman Parende'nin Hac Bekt'n mridi
olduuna dair hibir kant olmad gibi, bu zatn Hoca Ahmet Yesevi'nin halifesi olduuna
dair de bir kant yoktur. Bu iddialar Bekti geleneini Nakibend Dergh'na balamak
isteyenlerin asrlardr srdrdkleri aslsz sylentilerdir.
Ahmet Yesevi dokuz asr nce Takent yaknlarnda Sayram ehri'nde doup, 1166-67
ylnda bugn Trkistan olarak anlan Yesi ehri'nde lmtr. Gerek kendisine mal edilen
'Divan- Hikmet', gerek yaad evrede kendisinden sonra kaleme alnm kaynaklar
incelendiinde, Ahmet Yesevi karmza yksek bir Sunni slam ahsiyeti olarak kar.''
Bu,

Hamzaa

Akst

ve

benzerlerinin

tezgahlarndaki

mallar

birdenbire

deersizletiren,onlarn hayat damarlarn kesen bir tespittir.Kendisini on iki Alevi ocagnn

on iki Ouz boyundan geldiini ispata adam Hamza Akst bu konuda da suskun nk bu
konu da 'esas'tr.
Benim ortaya koyduum tezlerin en nemlisi Alevilerin -bnyesindeki btn damarlarla
birlikte- Anadolu'nun yerli halklarndan olduklar ve slam'la ilintilerinin olmad.
Asl mevzuu bu. Biraz da bunu aalm.
Son yllarda saygn niversiteler (Stanford niversitesi,Bari niversitesi,stanbul niversitesi,
stanbul Teknik niversitesi) Anadolu'nun gen haritasn tespit ynnde, bilimsel almalar

Yazlar 333
yaptlar.eitli saha almalar ve laboratuar almalar sonunda elde edilen sonu
u.Asya'dan g bir efsanedir. On birinci yzylda Anadolu'ya gelen Asya'l unsurlarn
(Trk'lerin, inli'lerin Afgan'larn ve Mool'larn) Anadolu gen havuzu iindeki toplam paylar
sadece yzde buuktur.Bu laboratuar kl bir bilgidir.ve tartlacak yn de yoktur.
Anadolu halk otuz be bin yldan bu yana bu topraklarda yayor.Alevilerin yaadklar
corafya ve bu corafyann etnisitesi otuz be bin yldr deimedi.Onlar hep ayn
topraklarda yaadlar.Hristiyanla kar mcadele eden de onlard.Babai bakaldrsnda
canlarn verenler de onlar oldular.
nsann DNAs uan kara kutusu gibidir.Btn gemii orada yazldr.Alevi canlarn son
altm bin yllar DNA'larnda kaytldr.Genetik bilimi bu denli gelimeseydi, belki kamuoyunu
dilediiniz gibi ina edebilirdiniz.Ama artk bu mmkn deil .Sizlere gemi olsun.
Size bir dm ve esastan bir sitemim var;Bu sanal tarih yazma hevesinizden vazgein
artk.nk bilim sizleri yalanlyor.Bilime kar,aydnla kar bile ,bile yalan sylemeye
utanmyor musunuz? Utanmyor musunuz bir halkn gemiini yok etmeye, hafzasn
sfrlamaya ? Bu byk insanlk suunu ilerken hi mi vicdan muhasebesi yapmyorsunuz.?
Aleviler sizlerin iddia ettii gibi 'Tanr dalar kadar Trk' deiller.
stelik Aleviler 'Hira da kadar Mslman' da deiller
Aleviliin slamn z olduu yolundaki sylemleri ok tekrar edildikleri iin doru olarak
kabul etmek bilim midir? Yalanlar ok tekrar edilmekle doru olurlar m yada dorular inkar
edilmekle ortadan kalkarlar m?.
Alevi esnaflar Alevilik slam'n zdr yalann her gn her yerde tekrarlyorlar. Yukarda da
belirttiim gibi, onlarn hedefi kr kalabalklar.
Alevilik ortada
-Ayin-i Cem
-On iki hizmetli
-Krklar meclisi
-Varln birlii
-Semah
-Nefes,balama
-Drt kap krk makam

334 Yazlar
-Alevi ocak sistemi ve dedelik kurumu
-Dem alma
-Musahiplik
-Dknlk
Bu listeyi daha da uzatabiliriz bunlarn hangisi islamda var.Aleviliin temel talar slam'da
olmad gibi, slam'da olan da Alevilikte yoktur. Tanr inanndan balayalm. Alevi
erkannda inanlr ki;
Evrende bulunan her ey paralara ayrlm tek bir btndr. Yaratan, bu btnn tamam,
yaratlanlar da bu btnn paralardrlar. Yaratan, yaratlm olan varlklarn uyum iinde
birliidir. Bir ulu nurdan (ktan) koparak alemlere yaylm, evreni oluturmu her nesne o
yce varln paras,ayn zamanda kendisidir.
Yaratan yaratlmlarn dnda her eyi denetleyen, yarglayan, dllendiren ve cezalandran
bir stn irade deildir. Varlk birdir ve varln esas sevgidir. Varl yaratan ve yaratlanlar
olarak ikiye blmek ve bir paray dier paraya stn ve amir tutmak, yaratln esasn,
onu ayakta tutan sebebi anlamamaktr. Varlkta ikilik gtmektir ki, bu da o ulu hikmete kar
gelmektir.
Yine Alevilikte inanlr ki; lahi kudretin iinde byk ve kk yoktur. Yaratan, yaratlm
olann iinde tm nitelikleri ile, zaten vardr. Hakk insanda insan da Hakk'tadr. nsan da tm
dier yaam biimleri gibi kozmosun iinde kozmosun tm niteliklerini iinde barndran bir
mikro kozmostur. Ksaca ifade etmek gerekirse; En byk, en kkte gizlidir.
Alevi yolu iinde bu inan varln birlii -eski deyimi vahdet-i vcut ve/veya vahdet-i
mevcut- olarak adlandrlr. Bu inan Alevilii en bozulmam hali ile aktaran Yunus Emre'nin
nefeslerinde ska dile getirilmitir.
kilii terk et, birlik makamn tut
Canlar cann bulasn i bu dirlik iinde
Oru,namaz zekat,su ve cinayettir
Fakir bundan azattr geree erenler iinde

Yunus Emre
Nice bin yldan beri bu nimeti yer
kilikten geip demedi bir

Yazlar 335

Yunus Emre
Bunlarn birlie ikrar yoktur
Bunlarda her ne olsa gzeli yoktur.

Yunus Emre
slamiyet ise, yaradl aka yaratan ve yaratlanlar olarak ikiye bler. Alevilik bu ayrm en
byk gnah (mnkirlik) sayar. Alevilik ve slamiyet'in Allah'na inanmaz. O halde Alevilii
nasl slamiyet'in bir yorumu ya da slamiyet'in z sayacaz.
Sen saysan bile slamiyet bunu kabul eder mi? Bir sorun bakalm slamiyet'in bir temel inan
kalb da cennet ve cehennemdir. Alevilikte lm yoktur ki cennet ve cehennem olsun Alevi
inanna gre insann can sonsuz kudrettir, asla kaybolmaz. nsann teni lr, can (ruhu)
lmez. Aslolan candr. Can, kaynan balangc ve sonu olmayan ilahi kudretten ald ve
onun bir paras olduu iin doal olarak lmszdr. Yoktan var olmamtr bu nedenle yok
da olmaz.
lrse ten lr
Canlar lesi deil

Yunus Emre

Ko lmek endiesin
Ik lmez bakidir
lmek senin nen ola
nk cann ilahidir.

Yunus Emre
Can geldii kudret kaynana geri dnnceye kadar kesintisiz bir devinim iinde bin bir
deiik formda kendisine yeni yaam alanlar bulur ve yeniden dou dngs iinde, srekli
bir bedenden dier bir bedene transfer olur.(Alevi terminolojisinde bu 'Bin bir donda ba
gstermek' zdeyii ile zetlenir ve bu srece de devriye denir)
Bu biimden biime geilerin nihayetinde, 'her ey aslna rcu edecektir' ilahi yasas
ileyecek ve evrende bulunan tm varlklar ve yaam biimleri gibi insan da geldii asl
kaynaa dnerek kendisini sonlandracaktr.
Ksaca ifade etmek gerekirse; Alevilik slamiyet'in tanrsna da inanmaz ve br dnyasna
cennetine

cehennemine

de

inanmaz.

Bu

nedenle

Aleviliin

zn

slamiyet

ilikilendirmemiz mmkn deildir. Alevilik ve slamiyet birbirlerinden esasta ayrlrlar.

ile

336 Yazlar
Ayrca Aleviliin u ana kadar ulaabildiimiz en eski yazl kaynaklar Smer tabletleridir ki
bunlar be bin yllktr.Anadolu'da Boazky'de Luvi-Hitit andan kalma drt bin yllk Alevi
Ayin-i cemini tasfir eden kabartmalar da bulundu. slamiyet 1400 yllk bir inantr.
Tarih dizini asndan da Alevilii slamiyet'e monte etmek mmkn deildir. Nafile bir
abadr. Bir acemi kurgusudur.
Alevilik ve slam gece ve gndz kadar farkldrlar . Bu iki inann ayrlklarn saymakla
bitiremeyiz.
Aleviliin kurumsal yaps da ( Alevi Erkan) slamiyet ile uzaktan yakndan ilikili deildir.
Alevi erkan Alevi toplum yaamnn btn alanlarna mdahale eden, bireylerinin sosyal
yaamlarn sevgi ve bar temeli zerinde biimlendiren geni tabanl bir sosyal
rgtlenmedir.
Alevi erkan ayn zamanda bnyesinde kadim srlar saklayan ve bu srlar,kendi kurumsal
yaps iinde yetitirdii 'nsan- Kamil'ler aracl ile sonraki kuaklara aktaran bir gizem
okuludur.
Alevi erknnn iki byk amac vardr:
Alevi erknnn ilk amac, topluluk yesi 'can'larn sosyal yaamlarn 'sevgi'yi ve bar esas
alarak dzenlemektir Yemin vererek topluluk iine katlan herkes sevgi toplumu iinde
yaamann asgari gereklerini yerine getirmek zorundadrlar. Erdemli olmak, huzura ve
toplumsal bara zarar verebilecek davranlardan uzak durmak toplumun tm fertleri iin
olmazsa olmaz bir yasadr.
Topluluun geni taban, bir yemin treni (ikrar cemi) ile topluluun kurallarna ve
disiplinlerine uymaya sz verip, topluluun geni bahesine alnm eli, dili ve beli mhrl
olarak yaayan yeminli yurttalardr. Talipler ad verilen yeminli yurttalar kendi kylerinde,
ehirlerinde yaarlar, topluluun rutin ibadet trenlerine (Ayin-i Cem) katlrlar, srekli
olarak mridin, pirin, dedenin kutsal gcnn denetiminde bulunurlar.
Alevi erknnda topluluun tm fertlerinin nnde ve mrit huzurunda mhrn snrlarn
ihll etmemek zere sz verenler, topluluun nceden belirlenmi kurallarna uymak zere
toplumun dier fertleri ile kefilli ve ok ahitli, bir szl anlama yapm olurlar. Bu adan
bakldnda Alevi kimlii ruhani bir gcn kutsal otoritesine balanm sevgi ve bar iinde
yaamay taahht etmi yeminli yurttalar topluluu olarak nitelenebilir
Alevi erknnn dier misyonu ve asl varlk sebebi, insanln uzun gemiinde biriktirdii
(belki de baka bir kaynaktan insanla aktarlm olan) kadim bilgileri (insanln gizli
srlarn) semboller iine saklayarak, iyi yetimi, yetkin, donanml ve erdemli bireyler
aracl ile sonraki kuaklara aktarlmasn temin etmektir.

Yazlar 337
Bu rgtlenme iinde, herkese her bilgi verilmez, bilgi ancak yetkin olana, hak ettike ve hak
ettii kadar aktarlr ki deeri bilinebilsin. Kolay ulalan ve yetkin olmayan elde toplanan
bilginin deerini bulamayaca, amacndan uzaklap ya heba olur gidecei ya da zalimin
elinde ktye hizmet edecei dnlr.
Alevi toplumu iinde gizli srlar kuaktan kuaa olgun insanlar tarafndan aktarlr. Alevi
toplumunda 'olgun insan' (insan- kmil) olmak, bireylerinin nne ulalmas gereken stn
hedef olarak konulmutur. Olgun insan olmak, Alevi insan iin yaamn topyasdr. Bu
zellii nedeni ile Alevilik bir gizem okulu yada srlar retisi olarak tanmlanabilir.
Alevi erkn mensuplarnn mrlerini adayarak, gerektiinde canlarn vererek koruma altna
aldklar ve byk bir gizlilik iinde sonraki kuaklara aktardklar bilgiler, sradan basit
bilgiler ve batl dogmalar deil, evrenin ve yeryznn uzak gemii ve insanln, bu
gezegen zerindeki serveni ile ilgili ok nemli ve kaybolmalar durumunda bir daha
ulalmalar mmkn olmayan srlardr.
Alevi gizem okulu drt snfl ve krk dereceli bir kardelik rgtlenmesidir. Alevi
terminolojisi iinde bu okul 'Drt Kap Krk Makam' ad ile tanmlanr.
Bu kurumsal yap ve bu sosyal rgtlenme slamiyetin neresinde var?
Hazma Akst Alevi szcnn Hz. Ali'den geldiini ve Hz. Ali'nin bu yolun kurucusu
olduunu, iddia ediyorsa bunu sylentiler zerinden deil sarih tarihi belgelerle ispat
etmelidir.
Hz.Ali'nin tm yaam boyunca verdii hutbeleri, emirleri, mektuplar, hikmet ve vecizeleri
(Nec'l Belaga) ve kendi yazd divan ortada btn bunlarn arasndan Alevi geleneine,
Alevi ritellerine ,Aleviliin kurumsal yapsna ilikin, iinde Aleviliin 'A' s olan tek bir
kelime gstersin.
Hamza Akst Alevilikle ilikili tek bir kelimeyi Hz. Ali'nin yazdklarnda ve sylediklerinde
bulamyorsa dier on bir mamn eserlerine de baksn. Onlarda da bir ey bulamazsa sussun.
Yada pikinliin doruuna karak desin ki Yukarda yazdklarnn Alevilikle ilgisi yoktur sen
evirileri tahrif ettiin gibi Alevilii de tahrif ediyorsun.
Hamza Akst Aleviliin toplumsal belleini sfrlayp onlar 'Hira da kadar Mslman, Tanr
da kadar Trk 'olduklarna ikna etme misyonunun son temsilcilerinden biridir. Bu misyonun
yeleri duymaktan usandmz ,o ok bilindik yalanlarn byk bir itahla sylerken sust
yakalanmlardr. Alevileri bin yldan beri kandran bunlardr. Syledikleri tarihin en byk
yalandr ve kkleri ok derindedir.
Artk onlarn yazdklar kitaplar satmyor, sylediklerini kimseler ciddiye almyor. Giderek
yalnzlayorlar. Alevi aydnlarnn onlar teker teker terk etmeleri (hele hele benim

338 Yazlar
kitaplarma vgler dzmeleri) onlar umutsuzlua srklemi. Bu yzden ar saldrgan
olmular.. Zannediyorlar ki sert bit polemik yaratrlarsa tezgahlarndaki 'nitelikli alcs
kalmam mallara' mteri kar. Umut ite. Alevi esnaflarna, hamaset tccarlarna ak
davetimdir. Eer yreiniz yetiyorsa ve donanmnz elveriyorsa gelin bir kurultay yapalm ve
topu taca atmadan bu meseleyi 'esas'tan masaya yatralm.
Btn aabeylerinizi alp gelin. Bana gnn ve yerini syleyin yeter.
Kim kimi kandryor?. Kim tccardr, kim yalanc? Kim ak kim kara ? Belli olsun.
Hodri meydan.

Erdoan nar
.......................
Kaynak: Danimarka Alevi

Yazlar 339

ATESTLERDE M DNE ALIIYOR!!!

Geenlerde bir kitap okurken unu fark ettim. Ateistin biri dini hrpalamak iin aratrrken ve
yazarken aslnda farknda olmadan bir eye hizmet ediyordu. Dini tahrif etmek iin urap
noksanlar ararken, aratrdklar konular hi yaamad gibi, zevkte almad belliydi. ok
mhim olmasa da tatmin/oluyor/olduruyor/yanda topluyor zannediyordu. Bu arada
birilerinden lupledii dini bilgiyi de sermaye kapsamna alm yorumlar yapyordu. Kendimi
ispat ediyorum derken, aslnda karsndaki dine ne kadar verdiini gsterdiini iaret
ediyordu. Dmanm hayatmdr. O nu yok etmek yerine hrpalarsam ben hayatta kalacam
diyordu. Bu ie aslnda nasl baladn bize mistik ajanlar u ekilde aklyor yle ki;
Bir gn komite bakan kiiyi ve arkadan arm. Onlardan dini az bilene dedi ki dini
kuvvetlendiriyorum imaj ile alacaksn ok daha mkemmel bilene de sende dinin
kendince noksan grlebilecek yerleri tartmaya ap, yeni bulmu/bulunmu gibi msterik
ameliyesini gndeme getireceksin ve btn almalarda/fikirlerde itiraz edecein bir ey
bulacaksn dedi.
Onlar olur mu efendim dediler.
Sizin byle yapmanz lazm, nk atalet iine dm insanlarmz,

ancak bu ekilde

harekete geirebiliriz.
Grev balad. Grevli ateist elbiseli adam gzel bir dini eitim almt. Fakat bir anda dine
saldryordu. Saldrrken dili dar sarkm salyal kpek gibi. Saldrsn o kadar artrmt ki,
dozunu kendi bile kard. Freni patlam otomobil gibi uup gidiyordu. Duramaz,
durdurulamaz. Kendi de durduramyordu. Sonunda kendindeki bu deiim o da fark etti. Ne
yapsn, bu grevdi, almt ve o grevini yapacakt.
Onun karsndaki olan ise o kadar dindar olmad gibi birde dnmeydi. O da din iin
mcadele eden takkeli dindar olmutu. Dnmt ya itibarsz itibar para ediyordu. Ne yazk
ki o da eskiden tiksindii, bela dedii dine girmiti. lk zamanlar abdestsiz namaz klard.
Fakat kendini fark edecekler diye mecbur souk sularla abdest bile alyordu.

Ne yapsn

grevdi.
Olmayanlar, olmu, fakat bir ho olmutu. attk belaya diyorlard.
Sayl gn gibi bu grevlerinin bittiini sylediler. imdi ne olacakt. te sorun.
Bitti diyorsunuz fakat sizde bitti. Asl bizde bunu bitirmek nasl olur. Boya tutmu duvarlar
temizlemek iin boyay kazrlar. imdi bu boyay nasl kazrz diye dnyorlard.
Damgalydlar.
Bu iki kiiyi feda eden komite deiimi balatmt. Bu deiim onlarla balad, gelenlerle
devam edecekti. mer Seyfettinin bir hikyesi vardr. Pireler hikyedeki hayvancazn
durumunu okursanz dediimi anlarsnz.
Uyumu insan/milleti harekete geirmek iin onun deerlerini rahatsz edeceksin. O da
bana saldryorlar diye daha sahiplenme duygusu yaayacak. Eskiden Yeni imlenmi tarladan
hayvan srs geirilirdi. Ekin yok olacam korkusuyla daha fazla topraa balanr ve
kuvvetlenmesine sebep olurdu. Yok olma/yok edilme. Saldryorlar. Birileri saldryor, niye
saldryorlar?

340 Yazlar
nsanlar uyumutu. Canlandrmak gerekiyordu. Bu canlandrmay kendi de baaramyorsa
birileri canlandracakt. Ancak saldranlar m kaybedecek, urayan kimseler mi?
Tabii ki saldranlar, nk kazanmak hedef deildi ki. nk grevliydiler. Grevde bir gn
muhakkak biter, sonra grevlilere bir egzotik bir adada tatil imkan verilir. O tatilde hi
bitmez. Ta ki lene kadar. nk insan ftrat dman kazanmaktan her zaman ekinir.
Saldran durumuna gemise eer grevlidir. Kimin?
Bu bazen kltrn, bazen dinin, bazen eytann, vb.. parann, nefsin, kadnn, ocuun,
nn, makamn .
Grevli olmay brakalm, hayat sevmeye alalm. Sonunda hepimiz iin bir yok olu var.
Kurn- Kerimde Allah Tel buyurdu ki:
172.

Rabbinin,

gelecek

nesillerinin

din,

ahlk

ve

insan

eitimi

ile

ilgili,

sorumluluklarn da srtlarna ykleyerek demoullar'ndan, kendisini tanma, iman,

kulluk, ibadet ve mkellefiyet taahhd aldn ve onlar kendilerine, birbirlerine
ahit gstererek:
Ben sizin Rabbiniz deil miyim?" dediinde:
Elbette Rabbimizsin, seni Rab tandmza, iman ettiimize, szlememizdeki ortak
taahhdmze, Allah'a iman, kulluk, ibadet ve sorumluluk bilincimize biz de hidiz"
dediklerini insanlara hatrlat. Bunlar kyamet gn:
Biz bundan habersizdik" diyerek itiraz edememeniz iindir. *
173. Yahut:
Daha nce atalarmz ilahlnda, otoritesinde, mlknde, tasarruflarnda Allah'a
ortak kotu. Biz onlardan sonra gelen bir nesiliz, onlarn izinden gittik. imdi o btl
yoldan gidenlerin, btln hkimiyetini temin iin, hakk bask altna alan g ve
iktidar sahiplerinin yaptklar yznden bizi helk mi edeceksin?" diyerek itiraz
edememeniz iindir. *
174. Biz yetleri byle ayrntl aklyoruz ki, irkten, atalarnn taptklarndan
vazgeip Hakka dnmelerine, Allah'a iman etmelerine vesile olsun.
175. Kendisine yetlerimizi verdiimiz, ilm ve din bilgisi olan u alan yaptklarn
da onlara, Yahudilere oku. O menfaat karl yetlerimizden, kitabmzdan uzaklat,
ihmal etti. eytan ve eytan gler onu peine takt. Hain dnceler tayanlardan,
hak yoldan sapanlardan biri oldu.
176. Snnetimiz, dzenimizin yasalar iinde, irademizin tecellisine uygun olsayd,
elbette onu bu yetlerimiz sayesinde yksek mevkilere getirirdik. Fakat o, dnyada
ebedleeceini zannederek, mala ve zevke dknl saplant haline getirdi. ahs
arzu ve ihtiraslarnn peine dt. Onun ibret verici hali, tpk kpein haline benzer.
Sen onun stne varsan da havlayarak saldrr, kendi haline braksan da havlayarak
saldrr. yetlerimizi yalanlayan kavimler de aynen byledir. Bu tr kssalar iyice
anlat. Dnmelerine vesile olur.

Yazlar 341
177. yetlerimizi yalanlayan, doru yoldan, slm'dan uzak durarak isyan ile inkr ile
kendilerine yazk etmeyi, birbirlerine zulmetmeyi alkanlk haline getiren kavimler ne
kadar kt, irkin benzetmelere, anlatmlara konu oluyor.
178. Allah, kime hak yolu aydnlatc bilgiler verirse o doru yolu bulup tercih eder.
Kimlerin de, hak yoldan uzaklamasna, dalleti, bozuk dzeni, helki tercihine
zgrlk tanrsa, ite asl ziyana urayanlar onlardr.
179. Andolsun biz, zgrce seme hakkna sahip cin ve insan neslinin hak dine itibar
etmeyen ounu, sonuta cehennemi boylayacaklarn bile bile yaratp oalttk.
Onlarn akllar ve kalpleri var. Onlar, hakk ve hayr anlamakta kullanmyorlar.
Onlarn gzleri var. Onlar, Allah'n birliinin, kudretinin, dzeninin delillerini
grmekte kullanmyorlar. Onlarn kulaklar var. Onlar Allah'n kitabn, peygamberinin
tebliini, tlerini duymakta kullanmyorlar te onlar duyu organlarnda insanlara
mahsus mn ve anlay bulunmayan hayvanlar gibidir. Belki hayvanlardan daha
babo, daha akn, daha babozuk, daha ok helke maruzdurlar. Onlar, ite onlar
bsbtn gaflet iindedirler. *
180. Esm'l-hsna, en gzel isimler Allah'ndr. O'na, o gzel isimlerle zikir ve dua
edin, O'nun isimlerine, dil uzatan Allahszlar, mlhidleri terkedin. Onlar ilemekte
olduklar amellerin cezasna arptrlacaklar.
181. Yarattklarmz iinden hak kitap Kur'n ile toplumda haka bir dzen
gerekletirmek iin, hakk, hayr gzeterek doru yolu gsteren, hakk ayakta
tutarak adleti yerine getiren tekiltl, tutkun, eitimli, yetimi, uzman ynetici
kadrolar, cemaatler, messeseler (devlet) devaml bulunmaldr.
182. yetlerimizi, Kur'n'mz yalanlayanlar, hesap edemiyecekleri yerlerden yava
yava gerilemeye, helke srkleyeceiz. *
183. Onlara mhlet de vermi olabilirim. Unutmayn ki, benim, sizin tahmin
edemeyeceiniz helk etme planmdan kurtulu yoktur.
184. Onlar, ocukluundan beri tandklar hemehrileri, arkadalar Muhammed'de
bir delilik, cinlere mahkm olmuluk belirtisi olmadn hi dnemediler mi? O
sadece sorumluluk, hesap ve cezann varln aklayarak ikre uyarclk grevi
yapan birisidir. *
185. Gklerin yerin ileyi disiplini ve asl dzeni, Allah'n yaratm olduu herhangi
bir ey ve ecellerinin gerekten yaklam olabilecei konusunda hi dnerek
tahliller yapmadlar m, sonular karmadlar m? Artk bu Kur'n'dan sonra hangi
sze inanacaklar?
186. Allah kimin hak yoldan uzaklamasna, dalleti, bozuk dzeni, helki tercihine
zgrlk tanrsa, kimse onu doru yola iletemez. Onlar azgnlklar iinde bocalar
vaziyette brakr. *
187. Sana kyametin kopaca n soruyorlar:
Kinattaki hayatiyet ne zaman ebed lemin limanna demir atp duracak?" diyorlar.

342 Yazlar
Kyametin kopaca an ile ilgili bilgi Rabbimin katndadr. Kyameti vaktinde
gerekletirecek olan da yalnzca O'dur. Gklerde ve yerde onun arl dayanlacak
gibi deildir. O size anszn gelecektir." de. Sanki sen onu ok iyi biliyormusun gibi,
sana soruyorlar.
Onunla ilgili bilgi Allah katndadr. Fakat insanlarn ou bilemeyecekler" de. *
Ahmet Tekin Meali: Arf Suresi:172-187

AK PEYGAMBER

SEMHA CEMAL
(Milli Roman)

Kitabhane-i Sud
[kdam Matbaas],
1927 stanbul

344 Yazlar

07.01.2015
Osmanlcadan Latinize eden:
hramczde smail Hakk

SEMHA CEMAL
Kardeim Semiha Cemal'i tanyanlarn hemen hepsi benden tercme-i hlini (biyografi)
istiyorlar. Onun beeriyetin versnda geen temiz ve erefli hayatnn tarihesi, harflerin ve
kelimelerin zarfna smaz ki... o kadar ulv, o kadar byktr.
Naslsa tecessd etmi (vcut giymi) bir ruh latifesi olan bu ulv ocuun dnyada, insanlar
arasnda gemi bir hayat olduuna hal inanamyorum.
Semiha Cemal otuz bir yanda vefat etti. lk tahsilini elebi Mektebinde yapm, sonra
amlca Lisesinden ve 1926'da Darulfnn Felsefe ubesinden mezun olmutur.
Ksa bir zaman zmir Kz Lisesi Felsefe ve Ruhiyat (Psikoloji) retmenliinde bulunmu,
1929'dan 1935'e kadar da stanbul Kz Muallim Mektebinin Ruhiyat retmenliinde
baaryla almtr.
renci iken btn hocalar onu azim ve zeksna, muhakemesinin kuvvetine hayran
olduklarn iftiharla sylerlerdi.
Kendisini tanyanlarn hepsi ve niversite Profesrlerinden Sayn ekib, Yusuf Ziya, o
zamanlar Darulfnn Eminliinde bulunmu olan Prof. Dr. Nurettin Ali onun mstesna
kabiliyetini hararetle takdir edenlerdendir. Hatta o tarihlerde Prof. Yusuf Ziya, kendi nezareti
altnda kan bir risaleye (dergi) Semiha Cemal'in gnderdii bir yaz iin bana u satrlar
gndermiti:

Yazlar 345
Kzkardeinizin bu seferki yazs pek hayret verici! Davud'un Mezamir'ini okudunuz mu,
bilmem?.. Bir kere ltfen okuyunuz. kisinin de ayn menbadan ilham aldn vazlar (aka)
greceksiniz. Yazy okurken yle dedim: Eer bu kz kp ta Ben Allah'tan ilham alyorum,
ite delilim bu szlerdir. diyecek olsa, muhakkak ilk mmin ben olacam. Yazs benim
iimde bu derece azm bir tesir brakt.
Bundan baka Prof. Bay ekib'in hakknda ok takdir eden yazlar vardr.
Semiha Cemal... asrlarn sinesinden nz ile beliren tein (ateli, canl) istdad (kabiliyet)..
Semiha Cemal.. mtekmil (tekml etmi, olgunlam) ve mutlak fazilet rnei..
Semiha Cemal.. ahsnda insan hisleri olgun bir belgat ve btn vzuhile temsil eden
yksek kabiliyet..
Semiha Cemal.. Rabbn bir tuhfe (armaan), bir mcerred ruh; gaybdan beerilere armaan;
tecessd etmi ahlak numunesi..
Beer ller, insan havsalas, bu gen vcudun ksack hayatna sdrd takn kudreti
tartmakta ve anlayabilmekte akndr. Onun irfan dolu hayat, hayret yan bir mucizeye
benzer. Kudretin bezenerek vcuda getirdii, beeriyeti artan icazkr (az szle mny
anlatan) bir eser!
Sanki Allah onu yaratmakla, kendine has olan zellikleri bu vcuddan aleme ilan etmek,
gstermek istemi de, bu ahane bideyi vcuda getirmi...
Semiha Cemal.. Hi bir beer hrsla yorulmam, megul olmam, vakit kaybetmemi
musaffa (sflemi) ve tam insan!
Onun varlndaki enerji, asla sfl zaaflara, unsur ihtiraslara taksim olmam, btn kuvvet
ve iddeti ile bir tek yoldan, bir tek hedefe akp vsl olmutur. O, ilhi kudretten baka hi
bir eyin zebunu olmamtr. Onun temiz ve lekesiz varl, sefil bamllklardan hi birini
tanmaz.
Semiha Cemal herhangi bir varlkta, o varln ahs kymetini deil, bu vcuda vcud verenin
sun'unu (kudretini, tesirini) grr.
Semiha Cemal.. yi ve fena diye iki mefhum bilmez. Onun iin her eyde iyilik vardr. Fena
denen kimse, femal iyilik zann ile yapan merhamete ayan bir adan ibarettir. der idi.
O, her sulunun nokta-i nazarna (bak asna) nzul ederek (inerek) onu mazur grmesini
bilir; dnya sahnesini perdenin iinden seyreder. O oyuncularn mahiyetini de bilir.
Semiha Cemal.. meslek hayatnda ruh terbiyeyi tam bir muvaffakiyetle (baaryla)
retmitir.
nsan kardeini bu kadar metheder mi diyeceksiniz, fakat onu tanyanlar bu szleri az bile
grr. Ebed eserlerinin lirik kudretli tezahrn mahviyetle tadil etmeye uramtr.
Bir ressam, bir heykeltra, bir air ve her hangi bir sanatkr iin, bir d tesirin, tabiat
gzelliklerinin, bu sanat kabiliyetine inzimam (katlma, ilave olma), sanatkarn zevkinin
inbisatna (genilemesine)yardm etmesi lazmdr. Halbuki Semiha Cemal iin ilham kayna,
her nefes yeni ve gizli bir kesini kefettii ruhudur.

346 Yazlar
retmen olduu Kz retmen Okulunda ve gerek Yovakimion Rum Kz Lisesi ve talyan Kz
Lisesinde kendisini sevmeyen ve fuluna (kaybolma, batma) alamayan kimse kalmamatr.
Kendisinin Rahman'n Rahmetine tevd olunduu gn Kz retmen Okulu retmen ve
rencileri tarafndan sylenen szler arasnda Bayan Sabiha Orhan'n da gzyalaryla
deerli hocas hakknda syledii szleri teberrken (bereket sayarak) yazyorum:
Aziz retmenimiz, yaknda seni krsmzde greceiz diye sevinirken ne idi bu, ne idi
dn iittiimiz haber. ittik mi? Hayr, hayr biz onu duymadk, duyamazdk, duysak ta byle
bir eye inanmazdk. Nasl olur da grbz, ruhen hassas, maddeten elik gibi salam bir
vcut, bu kadar az zamanda yok olur?...
Bunu dimalarmz nasl kavrar?... Fakat dier retmenlerimizin saklayamadklar kederleri,
tutamadklar gzyalar, kafalarmza mthi bir darbe indirdi... nann, inann bu ac bir
hakikattir. Biz yine inanamyoruz, bunu da bize sen alamtn. ocuklar: Ruh ebed, madde
fndir. derdin.
te sayn retmenimiz, senin szlerini sana tekrar ediyoruz. Cismin aramzdan ayrld,
lm nihayet seni de penesi arasna ald. Etimizden, trnamzdan ayrr gibi seni de bizden
ayrd yle mi? Hayr, sen lmedin, bilakis kalplerimize bir kvlcm attn. Bu kvlcm
byyecek, byyecek, alevi kalplerimizi tututuracak, ite bu yangn hi bir ey, hi bir
maddi kuvvet sndremeyecek.
Ancak bize tesell verecek olan, kalplerimizin en derin kelerine kazdmz ruhun, benliin,
ahenkli adn, daima glen ve kzaran ehren, bize; Aldanyorsunuz ocuklar, ben lmedim,
diyen dudaklarn olacak. Sen kalplerimizde, dimalarmzda btn varlmzda biz yaadka
yaayacaksn. Eserlerin ise hi lmeyecektir.
Senden feyz alan ocuklarn bunu yapmak kudretini almlardr. Yalnz, yalnz sen, yatanda
rahat, msterih uyu.
Arkanda braktn talebelerinin hkrklarn hisset, senin iin akttklar gzyalarn
tutmalarn syleme. Brak, brak, kana kana alasnlar mukaddes l...
Prof. Dr. Ziya Cemal B. AKSOY

AK PEYGAMBER
Semiha Cemal

BR AK SAHNES
-Ey ak, seni kendime besmele ittihaz ettim!
Sevdiim, btn cihann miftah ve vcudu olan Bismillhil Ak dsturu ite sensin!
Gne batyor, imdi gece olur, yine o karanlk gece, seninle aramzda, hep benim
benim gnlmn yanmasyla, yine o karanlk gece, seninle aramzda, hep benim
gnlmn yanmasyla neticelenen ak oyunlarna balar. Beni senden ayrr, seni
karanlk iinde gremez olurum. Kalbimdeki hayalin ne kadar mnevver olsa, yine
ben seni grmeye muhtacm. Bu yle bir ey ki, canan iin, burada! Demiler. Lakin
gzlerim ebediyyen ona kar ama, grmyor, kulaklarm sadsn iitmiyor.
Batma gne, batma. Her ne kadar batn douundan daha latifse de, bu akam
senin gzden nihan olduunu istemiyorum. zerimde onun ryihasn ve kalbimde
yeniden akm yer yer ateledii bugnn,

mrmn ufkunda nihayetlendiini

grmek istemiyorum. Ey benim sevdiim atein (ateli, canl) gzel, aknda senin
gibi ate!
Sen olmaynca ben geceler iinde kalrdm. sterse mesut cennetler zerinde doan
parlak gne olsun. Ve isterse bana u, yldzn etrafnda devr ettikleri btn cihann
gnelerini getirsinler
Gurub cihetinden uan bu ku kafilesi nereye gidiyor? Bir vakitler byle bir kafile
iinde, bende bilinmez mehul ufuklara doru kanadm am gidiyordum. Benim
yolumu kesen sendin.
Karmda gne iinde yaslanm bir hayal, nazl bir gne grdm. Elleri seninkiler
gibi atein nnde, ehresi anasrdan mnezzehdi. Grdm ryaya hala
inanamyorum. Zaman zaman, gzlerimi ovuturuyorum. Ellerimle karmdaki tasviri
yokluyorum. Dudaklarmla, tenimle onun derce-i zuhurunu anlamaya alyorum.
Geceleri bazen gkte seyrettiim kamer iinde, bu, evvelce ak olduunu
bilmediim nazl, dilber hayali gryorum. O vakit kamer karanlk, yldzlar karanlk
geliyor. Cihan gzlerimden dm, alyorum. Bu dnya bir gl de olsa onun
rayihas senin.

Sahra zerinde yar ryan bir kadn, gurup vakti bir ta zerine oturmu, bu szleri bir
kada yazyordu. Biraz uzakta bir adrdan ta uzaklara kadar imtidt eden guruptan yanm

348 Yazlar
ufuklarda hibir ey grnmyordu. Bir mddet skn iinde olan etraf dinledikten sonra
devam etti.
Bir vakitler bana sormutun. Ben ak inkr etmitim. Diye cevap vermitim. Meer, o vakit
o gzel hayal bana gne iinden yayn germi, ok saplannca bam ona evirmiim. Ey
ate, ellerim yanmaynca senin ne olduunu anlayamadm.
Ey bu sahrada ak vahasndaki billur elleler ortasnda effaf sularla ihticab ederek raks
eden gzel! Yine sana mahzun kavrulmu kalbimle geldim. Suzn, Suzn! Diyorsun. Bu
yanm memlekette, bu yer yer al olan perian yerde hangi memleketi aryorsun? Syle
bana, yer yer gle tahvil eden bu atein bir demeye? Hangi memleketi aryorsun? Ayaa
kalkmt, kumlar zerinde bir takm ayak izleri grnyordu. Bu izleri eilerek ayr ayr
pt:
Gel gel sevgilim. Gzelliinle gda verdiin bu vcutta, senin daim gezerek tervic [Deerini
arttrmak] ettiin bir bahe var. Burasda tpk senin avularn gibi gl ve amber kokar. Oraya
gel.
nk ak. Ahh bilmezsin, sen, yemin ederim ki ak bilmezsin. Eer akn ne olduunu
bileydin, akamlar byle kapmn nnden gemez, bi-perv atein trklerinle yaram
tazelemezdin. Eer ak bileydin, evvela hanerin elinden derdi.!

Yine etrafn dinledi. Yere yatarak kulan kuma koydu, bir ayak sesi geliyordu. Bu vakit
buradan kim geebilirdi? Bu mutlaka o idi. Heyecanndan dizleri zerinde kald birka
dakika sonra, at zerinde, fevkalde gzel ehreli, beer grnmeyen ve insana yalnz ak
grd hissini veren latif tavrl bir svari geldi.
Gen kadn, atn dizginini tuttu. Onu indirdi. Sarldlar.
-Bak Suzn, bak ben geldim! Gzel bir sad ln yank havasna yayld. adra doru
sarlm olduklar halde yryorlard.
-Gya seni be yz senedir, grmedim. Hlbuki ancak birka saat oldu. Kalbimde, grdm
halde tkenmeyen bir hasret var. Ne yapalm bana syle: bunun tesi var m? te sana
sarlmm. Niin bu hasret atei byle artyor, eksilmiyor?
Onu bir mddet durup seyrettikten sonra, gzlerini elleriyle kapad:
-Bu kadar gzellie benim beeriyetim tahamml edemiyor, syle senin asl ismin ak deil
mi?
sen hava, su, toprak ve ateten hibirine mensup deilsin. Syle, bu eller, bu vcut
yaratlma benzemiyor. Sende yaratlmlarn acz ve fturunu grmyorum. Haa, sen
mahlk deilsin.
Sevgilim, bu ten zevl olur mu? Benim teabbud (kulluk) ettiim bu ilhi vcud bir an gzden
nihan olabilir mi? Ben henz tekellm-i ak bilmiyordum. Kalbim darbeni bilmiyordu. Onu
brudetten (soukluktan) uyumu olduu halde avularnda sen canlandrdn. Hem bak, bu
sarlan kollarm artk sende zemezsin deil mi?

Yazlar 349

SHNIN DEFTER
[Sh: Bir yldz ismi. Dbb- ekber (Byk Ay) yldz kmesinden gz kuvvetli olan
kimselerin grebilecei en kk yldz.hzl]
2 Mays () Lisesi
Ama hava ne kadar gzel canm hi ders almak istemiyor hele kr riyaziye hi
sevmiyorum yarn da yine o hain riyaziye hocas gelecek gelecek hi amadan insana on
numara koyar gibi sfr koyu veriyor.
stanbul tekmil yeillikler iinde mavi berrak semalara baktka iimden bir ses bana
kendimin de ifade edemediim fakat anladm birok szleri sylyor kalbim iyi tevik
ediyor.
Mektepte herkes en, rzgrlar serin ve tatl.

Herkes her eye glyor. Yalnz menhus

riyaziye (Hesap ilmi. Matematik bilgisi. ) hocasnn yzn glmyor. O da ne olur azck
burnunu krp da herkes herkese uysa ya! Hani dnyorum bu adam acaba evlimi, eer evli
ise vay o kadnn haline! Bu garip adama gre her hareket birtakm prensiplere tabiidir. ayet,
mesela zevcesini kanunen sevmesi falan lazm gelse, mutlaka bunun iin birtakm kaideler
vardr. Bu ameliye (i) mesela gn len saatinde den filan saatinden filan zamana kadar
devam edecektir. sonra bu zaman zarfnda alnmas lazm gelen birtakm evza- mahsusa
(hususi haller) vardr.. vb
Nbeti muallimi gelirse, mumu hemen sndrp yatmaktan, yorgan bama ekmekten
baka are yok. Hlbuki hi de uykum yok. Zorla uyku uyunamaz ya! Hemen gelmiyor ite
dolabn stndeki mum gittike eriyor. Muttasl sallanarak yorun yorgun titriyor.
Bilmem ki ne dense bunlarda bir gariplik hissediyorum. O en ocuklua artk galiba veda
ediyorum. ki sene sonra mektep bitecek.

Btn arkadalar hepimiz bir yere dalp

gideceiz. Fakat dorusu u koca Yavuza ok atm. Bugn edebiyat dersinde bir beytini
okuduk
irler penei kahrmdan olurken lerzan
Beni bir gzleri ahuya zebun etti felek
Ben byle zebun eden sevdadan pek bir ey alamyorum. nsan niin sever sevgilisiyle
krlarda ayrlarda koup gezmek, kular, iekler iinde bayram yapmak iin sever. Hele bir
u mektebi bitireyim, kanatlarm serbest havaya alm istediim gibi uacam.

Yazlar 351

K SENE SONRA
mtihanlar balad. Artk yksek duvarlardan, bu matru baheden kurtulacam. Fakat acaba
nereye ve kime gideceim.
Bazen derslerden usandm zaman, bende herkesle beraber, kurtulu gnnn gelmesini
bekliyorum. Fakat bir dakika gemeden gzlerin bulutlanyor.
Aydan aya, gnden gne deitiimi, pek kkken kalbimi saran hznn tekrar bana
yaklatn gryorum. Benim gibi anasz, babasz bir ocua glmek, mit etmek yarar
m?
Dadmla, Zeliha dan ara sra mektup alyorum. Yedi senedir grmediim iftlie artk
kavuacam.
Bu sene mektepte, eskisi gibi bizi skmyorlar. Hafta aralarnda istediimiz gibi dansa,
sinemaya gidiyoruz. btn ocuklar hafta tatilleri dnlerinde, ceplerinde deste deste
mektuplar geliyorlar, ok hayret ediyorum. ne kadar ok leylalar, ne kadar ok kalpleri var!
Hlbuki

bana

bir

mahzunluk

geliyor.

Bilhassa

yalnz

zamanlarmda

bir

yalnzlk

hissediyorum. Bazen kahkaha ile, ocuklarn grlts ile geen gecelerde, anszn
gzlerinde birikmi yalar buluyorum. Birdenbire bu yalar nereden hsl oluyor, bilmem.
Kendi kendime belki fazla glmmdr ondan diyorum. Takn kahkahalarla kalbimi
hislerimi rtmek iin, ben de onlarla beraber glyorum, sylyorum.
Zevk ve elence yerlerinde adeta sklyorum. Orada vefaszlktan sahtekrlktan baka bir ey
grmyorum.
Dediim gibi, bu sene her hususta serbestiz. Hatta hocalarla alay etmek hususunda bile. Pek
isiz kalpta, iimiz skld zaman, onlarla eleniyoruz. Evvelce it yapmaktan dmz
koptuu dershanede imdi mtalaa zamannda bir azdan vals sylyoruz.
15 Haziran
u Cell, beni ne kadar teshir etti. bir senedir,

dncellerim tamamyla

deiti. imdi

eskiden daha ziyade, kendimi ulviyete ve hsne kar meclb buluyorum. Celln daima iire
ve yksek bir aka mtemayil olan ruhu, beni de gnden gne cezbediyor
18 Haziran
Dn akam Cell ile beraber parka, gezmeye kmtk. Denize kar bir kanepeye oturduk.
kimizde sakindik. Havada bizim gibi durgundu. Ben yalnz biraz evvel seyyar satcdan aldm
taze leylaklar kokluyordum. Etrafta, ehri gizlenip dnceye dalm gibi gsteren hafif bir
sis tabakas vard. kimiz de konumuyorduk. Bir aralk karmzdan bo duran iskemleye
yine o gzel kz Arap lalasyla geldi, oturdu. Birka gndr, her akam tesadf ettiimiz
gzel kz seyrettikten byk bir haz duyuyordum. Gzlerimi onun ksa eteklerinden, atein
(ateli, canl) dudaklarndan ayrmak istemiyordum. Ne olur, byle gzel bir kz sevsem!
Diyordum.
Adeta, kendi kendime birok hayaller kuruyordum. Bunlar pek saft. Ona elimdeki iekleri
gtrp veriyordum. O, utanarak kabul ediyor, bu ilk nazarlardan sonra balayan muhabbet,
artyor. Hayalimi taa uzaklara kadar gtryordum. Gya uzaklarda kk bir yuvada onunla
yalnz bamza yayor, dnyadan bihaber, birbirimizden baka bir ey eyi grmyorduk.

352 Yazlar
Bu hayallere o kadar inanmtm ki, birden dnmeksizin karar verdim. Bu leylaklar
gtrp sahiden ona verecektim. Cretle yerimden kalktm. Celle de hibir ey
sylemedim. Onlara doru yaklatm. Arap uaa dedim ki:
-Affedersiniz, kk hanma leylak takdim edecektim, acaba kabul ederler mi?
Kekeliyordum. Gzlerimin, hala kendi hlyasna mstarak (dalm) k bekleyen nazarlarna
baktm.
Gzel kz, birdenbire istirab etti (ard). Beni barid (souk) ve istihffkar (kmseyen) bir
bakla bir bakla szd. imdi, glmemek iin karmda dudaklarn sryordu. Bir aralk
kendini biraz toplad. Souk ve nezaket icab tebessmle:
-Mersi! Dedi.
Fena halde bozulmutum batan aa souk sular boalm gibiydim. Buraya geldiime
pimandm. Fakat iekleri uzatmaya mecbur oldum. Cellin dnerken ayam bir taa
arptm, az kald, decektim.
Bu akam parka gitmedim.
Bu akam parka gitmedim,

bir daha gitmeyeceim.

Fakat Cell bu akam gitti.

Orada

kanepenin zerinde henz sprlmemi solgun leylak salkmlar grdn syledi.

imdi bahenin ocuklardan uzak tenha bir kesindeyim. Piyanoda Chopinin bir valsini
alyorlar. Bilmem ki niin, bu sesler kalbimi yakyor?
Topraklara kapanarak hkra hkra alyorum. ay ay bembeyaz. Yznde, bir zerre renk
yok. her eyden kalbim krld. Gzlerimdeki yalardan baka, elimde sermaye kalmad.
12 Temmuz
Zeliha ve dadm geldiler. Mahsus, srpriz olsun diye bana haber vermemiler. ben grmeyeli
Zeliha epey bym. Masum ehresi biraz solmu. Boyu iyiden iyiye uzanm. Gs
canlanmaya vcudu adeta bir gen kadn vcudu halini almaya balam.
Fakat eskiden omuzlarndan aa sarkan kumral iki rgy kesmiler. Grnce zldm.
Yazk deil mi, kadnln sihirli letafetini tayan uzun ipek salara, gnah deil mi? bana 12
ay ayrln verdii takn bir muhabbetle sarld. Dudaklarmn altnda titreyen temiz
gzlerini kalbim arparak pt. Dadmn salarn adeta bembeyaz olmu, ehresi izgiler
iinde kalm. Beni ocuk gibi kucaklad. ocuklar bahenin ortasnda etrafmza toplanm
bize bakyorlard. Benimde candan bir kimsem, kardeim var diye iftihar ediyordum.
Zeliha, iftlie gitti. ben de artk bir hafta sonra gideceim. orada eskisi gibi akam
safalarnn, gllerin arasnda yaz bceklerinin ninnisini dinleyerek uyuyacam.
13 Temmuz
Gece yarsn gemiti. biz hala Cell ile deniz kenarnda dolayorduk.

Orada balk

kulbelerinin nnde on yalarnda kk kavruk bir kz ocuuna rast geldik. Yerdeki hasr
parasnn zerine oturmutu. Kumsala ekilmi eski bir balk kay denizin hafif
cereyanyla belirsizce sallanyordu.

Yazlar 353
Kim bilir, bu ocuk bu vakite kadar uyankt? Yaklatmz zaman, bir gznn ama (kr)
olduunu grdm, iim acd. Merhametle dnp baktm. fakat henz iki adm gemitik.
onu ayakta yanmda grdm. Birden muzaffer bir sesle haykrd:
-Ohhh.amurlu elleri cekete srmek ne gzel oluyor!
Bir de bakaym ki stm amur iinde kalm.
Aman yarabbi, ben ona merhamet etmitim ve onu merhamete layk zannetmitim.
Anlyorum ki, tabiat;

herkese layk olduu imtiyaz veriyor.

Buna itiraz hibir suretle

hakkmz yok.
Fakat, acaba ben niin herkesten byle ihanet glyorum?
Cell, bana birka ay evvel, ismini hatrlayamadm bir kitap vermiti. Orada u szler
yazlyd.
Sen eer herkesten vefaszlk gryorsan, bunda mutlaka biraz da kendi hissesini
aramalsn belki de bu sz dorudur.
Ahh, u Cell ondan grdm ulviyete akm. Ondan nasl ayrlacam, bilemem. Bunu
dndke ruhumdan vcudumdan muharrem bir para koparlacakm gibi yreim
yanyor.
14 Temmuz
u ocukluk, ne garip! Geri,

bizim mdrn szne baklrsa, bizim azmz st

kokuyormu ama, bana kalrsa biz artk ocuk deiliz. Bundan drt sene evvelki halimi
dnyorum da, ne idi o gnler? nmde menur, bir tarafnda fizik kitab, bir hararet
tahlili ziy tecrbelerine kalkar (s ve k deneylerine kalkar) , kitabn sylediklerine
inanmazdm. Hele, o kendimden byk hevesler. fizik limimi olmazdm, dnyann en
byk kifi mi, neler, neler..
Bugn bir limin, bir kifin yahut bir dehnn tama (tamah) edeceim bir eyi
bulunmadna kinim. Onunda kendine mahsus nam kadar byk dertleri var. Bu lemde
neye ibadet etsem (kulluk etsem) bir gn onun yklp gittiini gryorum. En mstesna ama
mabutlarn, bir gn toprak olup hakaretle rdklerini, gryorum.

Nice can yakan

gzellerin gzlerine kurtlar yor. Bir tufan oluyor, ite koca ehirler mukaddesat ile
beraber harap olup gidiyor.

te, Pompei Daha onun gibi nice emeklerle asrlarca,

milyonlarla can feda edilerek meydana gelmi memleketler bir anda kller, ateler altnda
gitmedi mi?
15 Temmuz
Cell ile bugn uzun uzun, benim, o ilk babasz kaldm gn konutuk. Zaten kklkten
beri ana efkatinden mahrum olan ocuk ruhum, o gn bsbtn bir kanad krlm bir ku
gibi yalnz mitsiz kalmt.
O gn, iftlikte anszn kalpten len babam iiler kye getirmiler mermer sedirin zerine
henz yatrmlard. Eter kokular arasnda dadm beni kucana ald. Hayretten donan
vcudumu baheye srkledi. Zeliha o vakit yeni yryordu. Bizim komu Fatma Hanm da
orada idi. Herkesin sevdii hrmet ettii hayr duasn almak istedii bu hatunla, nedense

354 Yazlar
ben pek geinemezdim. Bana birok masallar anlatrd. Bu masallar zerimde byk tefsir
brakmakla beraber, ekseriya dinlemez yanndan kaardm.
Bugn beni oyalamak iin yeni bir masal anlatmaya balad. Fakat bu imdiye kadar
sylediklerinin hibirine benzemiyordu. Bana fevkalde tatl geliyordu masal.

Hatrmda

kald kaldna gre yle idi:

Mesut bir gen varm.

Gen bir kz uzun sal bir denizkzna gnl vermi.

Fakat

denizkz denizler padiahna nianlym. Gen, bir sabah denizkzn sahilde ykanrken
grm.

Hemen smbl kokan vcuduna sarlacakm,

fakat anszn orada ateten bir

ceylan peyda olmu acele hemen gelmi, gen ocuun gamsz alnna atein diliyle artk,
sen mihnet ve cef cefa greceksin diye yazm.
Masallar pek gariptir. Ekseriyetinde, hatta gayr makul gibi grnenler de bile, bazen pek
byk hakikatler ifade edilmitir.

Bu gayr makul grnen ahslar, ekseriyetle

ve pek

manidar bir temsilden baka bir ey deildir. Ak, uht, fazilet.. Ak fazilet. gibi birok
semboller canl veya cansz birer mevcudiyyet halinde ifade edilerek zerleri rtlmtr.
Ne diyorum, ite bu masal henz dinlememitim. o srada itlerin arasnda kuvvetli gzel
bir ocuk atlad. Bu benim komum Cell idi. onu grnce biraz daha alr gibi oldum. bu
kk Cellin gzel gzleri daima byle yar rtl durur, solgun ehresi insana yksek
heyecanlardan biraz rselenmi gibi gelirdi. Bununla beraber o ok faal alkan bir ocuktu.
Gzlerinde dz denizlerin tehlikeli safiyeti vard.

Ayn yata ayn yata olduumuz halde

benden daha boylu, daha geni gslyd. burada beraber bymtk, aramzda hep
ufak imekler akm, bazan bir yaprak, bir ty iin darlmtk. Bunlara sebep olan hep
bendim.

Cellin bir sr arkadalar vard. Btn ky ocuklar onun peykleriydi.

Refikalarn (arkada) bulunca Cell deiir, beni unuturdu. Canl, kahkahal bir kme iinde
yar evrilmi bayla en eski arkadan da davet eder.

Onun ses karmadn grnce

uyank zevkli halesiyle beraber uzaklar giderdi. te o zaman elimdeki denekle

yapraklarn dker yahut renkli iekleri yolar ve alardm. Sonra hain Celle ufak bir
sebeple birdenbire darlr, susar, susar, gnlerce konumazdm. Fakat Cell daima affeden
ltufkr gzleri vard. Beni okar yava yava aldatrd.
imdi bu, b-kes (kimsesi kalmayan) arkadann elini tutmutu.

Bir kelime sylemeden

yrdk. Bir manolya aacnn altna gittik. orada babam bize her gn akam dersi verirdi.
Yine madalyalarn latif kokular arasndan kziletli yapraklarn iinden ku sesleri geliyordu.
fakat artk hepsi uan zamana mersiye okuyorlard. Onca kahkahalarn terennm ettii bu
yer imdi bir makbere benziyordu. Keye Cell ile beraber talardan bir ocak yapmtk. O
da rzgrdan yklm gitmiti. Baygn bir yasemin kokusu Cellin ellerinden salarndan
geliyordu. Ona sabahleyin annesi (m) srmt. Annemin ipek salar yzme srnyor,
yumuak nazarlar, gzleri kalbimi styor sandm.
Shi, ninemin stanbuldaki mezarnda yaseminler vard.

Bir gn onlar diz kerek

koklamtm.
Sar glgeler karard. Kular titreyip sustu. Frtnann kanadnda, gurbetten gelen hicranl bir
kadn beni bahar rzgryla ykanm temiz gsne saklad.
Ksk bir mumun nda byk odann karanlk bir kesinde Zelihay geni yatan iine
aldk. Bu gece hi ses karmadan uslu uslu uyudu. Evde korku, sr ve sukun vard. Gk ve

Yazlar 355
toprak mazlum bir by ile ttslenmiti. Ben btn gn iittiim alamalar ve feryatlar
dnyor, fakat babamn ldne pek inanmyordum. Dadmn yz kpkrmz olmu
nefesi hafiflemiti.

Yatan iinde kmldamadan alyordu.

Btn gn uuan yeil

yldzlar, yorgun den nefesleri ile yava yava uykuya dalarken dadm bizi de yataklarmza
yatrd.
Ryamda: tutuan scak kumlarn stnde stne braklmtm. Gne cehennemi bir iek
gibi sahray kavuruyordu. Kervanlar geiyor, develerden biri omuzlarma basyor, baryor
yalvaryordum. Fakat ne lebiliyor nede kurtulabiliyordum.
Uyandm. Sabah gnei yzm stmt. Alnm terlemi gzlerim ziyadan hafife
kamamt. Evde yine telalar vard. Feryatlar uzak keye kadar geliyordu. Zeliha sk sk
babasn soruyordu. Dadm bile stlerimizi imeden bizi sokaa kard.
Topraklar serin sabah rzgrlaryla ykand zaman istasyona vardk. Scak, ok scakt.
Yapraklar yeil birer koruya dnm,

mavi gk pek ok derinlemiti. Akam vaktiydi,

Rumeli Hisarna teyzenin evine gittik. Hemen bir buuk senedir ilk defadr geldiim bu evi ne
kadarda greceim gelmiti.

Fakat iimdeki mahzunluk sevinmeme mani oluyordu. Her

vakitte ki gibi annem kadar sevdiim teyzemin boynuna srayarak atlamyordum. Teyzemin
kz kk Zehr dnyaya geldii vakit bir defa gelmitim. Ondan beri teyzemi de
grmemitim. Teyzem, herkesin alacak bir rabta ile sevdii gzel kadn. Onda ne vard?
Bilmem ki; herhalde beni de buraya ona olan muhabbetimi bildikleri iin getirmilerdi.
te, hi unutmam o gn bize byk bir misafir gelmiti.

Ben Yusuf Cemal beyi birok

defalar iftlikte de grmtm. Enitemin uzaktan akrabas olduu iin, bizde tanyorduk.
Babam adeta bir marur adamd.

byle olduu halde ona ok hrmet eder. Kendinden

kk olduu halde elini per, nnde yere dizlerinin dibine otururdu. Bana gelince onu ok
severdim. Sadsnn gzelliine baylrdm. Onu grdm zaman, bilmem nasl, bir ferahlk
fevkaldelik hissederdim. Ekseri gecelerde ryamda grrdm. Fakat imdi tabii byle deil.
hatta Cell ki, iftlikte o da gryordu. Fazla seviyor diye Celle bile darlyordum. Bir kere
teyzem ailesini onun yznden ykt.

ocuunu brakp ona gitti. Biare Zehr, imdi bir

akrabasnn yannda imi.

Neyse,

neredeydim? biz artk her gece, teyzem, Zehr limonlukta yatyorduk. Enitem

Antalyada idi. limonluk scak havada serin ve pek hotu. Mis gibi limon kokuyor, eflatun bir
kandil fanusu, etrafa baygn bir zya sayordu. Yatamza yattmzda zaman bamzn
zerinde mavi yldzlarn uutuunu gryorduk. Bazs daha sevdiine kavuamadan
tahamml edemeyerek yar yolda snyor eriyip, gidiyordu. Yataa girince bir mddet,
kk Zehr ile oynar sonra gzlerim kendiliinden kapanr, uyurdum.
***
Aradan iki sene gemiti. Bir yaz gecesi yine limonlukta srma sal yldzlar seyrederek
uyumutum. Fakat gece yars birdenbire uyandm. Yanmda kk Zehr uyuyordu. Birden
aklma Fatma Hanmn syledii masal gelmiti. Ahh, mutlaka bu kz benim sevdiim dilber,
denizkzyd. Kalktm, ona btn kuvvetimle sarlacaktm. Fakat Zehr uyand. Karanlkta
kk eliyle yzm aryordu. Bende armtm. Tekrar yerime yattm Zehr yzm
okaya okaya uyudu. Fakat ben uyuyamyordum. Hayalimde atein bir ceylan, atein diliyle

356 Yazlar
alnma sen mihnet ve cefa greceksin diye yazyor, denizler padiahnn gzdesine
verdiim gnlmn pek ok yanp yaklaca bana haber veriyordu.
Canm bir insan sevdikten sonra zaten rahat kalr m?
Ben muhabbetten korkuyorum.
17 Temmuz
Dn gece ki msamere artk bir veda birlemesi oldu. biz mezun olanlar yirmibir kii idik.
Hepimiz ayr bir kyafete girmitik. Kimimiz inli, kimimizi Arap, kimimiz Kafkasyal tarznda
giyinmitik. Hem de her birimizi temsil ettiimiz dinin veya milletin adetlerinden birini
gsteriyorduk. Ben Hindu (Budist) oldum. Mukaddes, toprak sars renginde aar kumalarla
belimi ve omuzlarm sardm. Elime ayr ve yass taneli bir tesbih aldm. ki kk ocukta
akirdim oldu. Biri hurma dalndan yaplm byk yelpazeyi banda gezdirdi. Cell (Burma)
l bir kadn kyafetinde bana ibadet etti. Cinsinin alametifarikas olarak iplikli petemaln
yannda dmlenmiti. stnde yakas ak iekli bir gmlek vard. Bana peruk takt.
Uzun salarn tepesinde toplad, bana sard, zerine bir ember geirdi. nmde eilerek
beni taziz etti. Byk koan sigaralarn yakt.

Kesif dumanlar iinde sknetle itik.

Seyircilerin en ok ben holarna gittim. Hocalar ibadeti tekrar tekrar yaptrdlar.

Cell ok neeliydi. Veda gecesin de bu kadar pervasz durmas bana hzn veriyordu.
Bundan bir sene evvelki geceyi hatrlyordum. Yamurlu souk bir terinievvel (Ekim)
gnyd. O mektebe yeni gelmiti. Yine burada mtalaa salonunda toplanmtk. Herkes
almak yahut konumak iin ufak manzumeler halinde bir keye ekilmiti. Ben
kitaplarmn tafsiliyle meguldm. Fakat Celli grdm. Karanlkta piyanoya ban dayam
yzn yere evirmiti. Kmldamyordu. Yanna gittim.
-Hasta msnz Cell? Dedim
Ban kaldrd gzleri krmz ve slakt. Bu yalarda beni cezbeden bir scaklk vard.
Tereddtle:
-Hayr, dedi
o vakit onu

ruhlarmzn

maverada

dolat zamandan

beri

tanyormuum gibi,

muhabbetler elini tuttum, buz gibi souktu. Onu muhabbetimin btn hararetiyle stmaya
altm.
imdi, Cell son gecemizde saadet ermi hasretine kavumu bir ku sruruyla yeil kanatlar
takarak umak istiyordu. Yine pek ocukken iftlikte yaptm gibi, sebepsiz kk bir
eyden darlp hkra hkra alamak istiyordum.
Ona yalvardm:
-Rica ederim Cell, kendini bana brak. Dedim. Glyordu ve biraz mtehayyirdi. Kolundan
ekerek piyanonun yanna gtrdm.

Ban kendi elimle oraya dayadm, gz kapaklarn

rttm.

18 Temmuz: Bebekler Gibi

Gne kim bilir kanc defa kzl tebessmle Blbldereyi terk ediyor.

Ahmet ile ben

bastonlarmz talara vurarak, sar topraklar datarak yryoruz. Yine ikimizde ayr birer

Yazlar 357
leme aitmiiz gibi konumuyoruz ve dnyoruz. Cellin biraz ba ard iin bizimle
beraber deil, keke olayd!
Ayaklarmn dibinde, alln yannda beyaz bir kuzu baryor. Gen bir oban ona yetimek
iin kouyor. K tutuyorum.

Sahibi yanma geliyor.

Beyaz cilal dilerini gstererek

glyor. Bu scak esmer yzl Anadolu ocuuna soruyorum.

-Bunu niin kovalyorsun?
-Rus kzlar istemilerdi de.
Bayla narn arkasn iaret ediyor. Sonra kk taze bir ses bana Rusa haykryor:
-Aferin gzel kahraman, buraya getir, abuk getir.
Ayaklarmn altnda hafif talar yuvarlanyor. Renkli bcekler uuuyor. Parlak sazlarn,
yabani dikenlerin arasndan geiyorum. Kollarmdaki yavru rpnyor durmadan baryor.
Kayalarn stnde eflatun entarili, sarn kz, da menekesi koparyor. Arkada yere yeil
otlarn iine oturmu beyaz eteklerindeki kr ieklerini iplie diziyor. te eflatun entarili
sarn kz avcundaki iekleri yere atyor. Kzararak kuzuyu veriyorum. O titrek kzl kla
glgelenen yanana beyaz hayvan sryor, kk taze bir ses Rusa
-smin nedir?
-Sh.
-Ne ahenktar! Benim ki de, Milica
Kvrml kk dudaklarna sanki kimyann kan ve ate kark suyundan sram. Bu krmz
canl eyleri grmemek iin gzlerimi kapyorum. Eflatun, aina bir ziya.
Mayi-ho bir rayiha btn dnyay saryor. Yapraklar gk zemin her eyi aryor.
Gece olmu. Ay Blbldereyi sihriyle mavi bir cennete benzetmi. Milica, berrak scak
kollarn boynuma dolam. Gsm dudaklarm yanyor. Blbl, seyyal ve ilah ternelerle
hsn aka ibadet ediyor.

Ahmed beyaz etekli Milicann arkadana sarlm bizden

ayrlyorlar. Cemali hasta.

Sesler iitiyorum. Bunlar bazen kl durgun korunun telaffuz edilmi, hisleri zannediyorum.
Bazen onlar hatrlyorum. Ne sylediklerini anlayamyorum. Sanki bu garip nefesleri, ok
uzaklardan serseri bir yel getiriyor.
yle geliyor ki, layed (saysz) dakikalar geiyor. Hesapsz mesafeler yryoruz.
te akarsuyun banda duruyoruz. Milica, kk pembe avucundan bana su iiriyor. Serin
ok serin bir ifa diyorum. Sanki cennetlerin gznden iiyorum. Bana yle geliyor, ayet
lrken bu beyaz suyu hatrlarsam, dirileceim.
Fakat bilmem niin kanamyorum. Gittike dudaklarm yanyor. Gittike avularm kavruluyor.
Mabudumu tuyan akmla sarmak iin ldryorum. Ona tapmak iin, ten bana kifayet
etmiyor. Denizdeyim. Etrafmda, gm sihirli glgeler uuuyor.
Yklm, mabuddan dner gibiyim, gnlmde derin, ackl bir boluk var. Bir gecede binlerce
fersah yrm, binlerce lem dolam gibiyim.

358 Yazlar
Cz- dayinimi aryorum, bulamyorum. Kolumda yabanc bir hafiflik var, Zelihann altn
salaryla rd, yakutla iledii, bileziimi aryorum, bulamyorum. Yanmda Milicay
aryorum, bulamyorum. Ya Rabb keke fakir bir oban olaydm da, alnacak pulum,
alnacak yakut bileziim bulunmayayd. Ben zannederdim ki, akn gzyandan, kanndan,
kk yreinden baka dklecek, feda edilecek bir ziyneti yoktur.
-Syle Milica, Allahn iin syle, kalbinde bir damla merhamet de uyanmad m?
Bana ebediyete varacak bir sz, bir ceriha braktn.

Bu azab biraz dindirmek iin gzel

avucundan tekrar bir yudum ieremez misin?

Ruhumun boluundan korkuyorum. Onu rtmek, onu stmak iin etrafm aryorum.
Snmak iin gsn bulamyorum. Souk dalgalarn vahi raks iindeyim. Arayarak
kaybolacam. Bulutlara, suya karacam gibi geliyor.

Bu esmer denizden, bu sessiz

enginlerden korkuyorum. Kk beyaz kanatl kulardan bile korkuyorum.

Beylerbeyi sahilinde beyaz bir yalnn kumsalna kyoruz. Ahmet sandalcnn cretini
veriyor. Iksz, bulank gzlerle bakarak;
-Benimki de benden on lira ald diyor.
Sararm yzyle btn kann, btn hayatn kayp etmi grnyor. Ve bir mevta
sessizlikle yryor. skelede Celli gryorum, seviniyorum. Ahmedten ayrlyoruz. Yeil
aalarla rlm bir yoldan geiyoruz.

Serin ve adeta teselli vermek isteyen mfik bir

deniz rzgr yapraklarn arasndan szarak akasya kokularyla kalbimi ykyor. Bahe, yeil
bir umman gibi derin ve byk duruyor. Nemli ve atein gllerinden yapraklar dklyor.
Etraf ieklerle sslenen temiz havuzun iinde renkli balklar yzyor.
Yolun stnde, bir aslanazndan fkran suyun nnde duruyoruz. Dokuz yalarnda bir
Arap ocuu ieklerin stne oturmu, uyukluyor. emenin azndaki desti, beyaz
kpklerle tayor. Topraklarda kk derecikler szlyor.

Cell bastonuyla ocuun

kvrck sal bana dokunarak sesleniyor:

-Bilal, Bilal! Yerler su iinde
O birden bire ayaa kalkyor, gzlerini ovuturarak yar uykuda bize bakyor. Celli grnce
sevincinden

srayarak

kke

doru

haber

vermee

kouyor.

Arkasndan

kk

pabularndan havalanan bir toz bulutu ykseliyor.

19 Temmuz. Beylerbeyi
Bu geceyi burada geirdikten sonra artk yarn iftlie gidiyorum. Evvelsi gn yanmda Cell
olayd, bunlar herhalde bama gelmezdi. O, beni gayri ihtiyari sevk eder. Dediklerini
yapmaktan kendimi alamazdm. Hala inanamyorum. Ben o kadn, beni sevdi zannetmitim.
Birbirimizden gzyalar iinde ayrldk. Sabaha kadar koru ierisinde geen bu geceyi bir
akn ilk sahifesi zannetmitim. Ah benim bu her eye inanan ocuk kalbim!
Ben bu kalple, bu insanlar iinde yaadka hsrandan kurtulmayacama hi phe yok.
Daha uslanmadn m Sh? hala bu zehirli iekler arasnda bal aryorsun.. Ka kere dilin
yand, ka kere zehirlenip gidiyordun. Hala m uslanmadn. Bak, u gzel gece iinde uzanan
sularn safi lahut sadsn dinle. Senin daldn elemin mevve [dzensiz, kark] lisanna
benziyor mu? Btn bir can ekimeden ibaret olan haraharalarn [Uykuda horlamak. *

Yazlar 359
Kedinin mrlday] yannda, iitiyor musun, bu tabii asde sad ne kadar balater [Pek
yksek, daha yksek].
Mumun yannda bir pervane tek kalan ince boynuzunu yava yava tahrik ediyor. Akakoruda geirdiim o mlevves frtnaya deil-aka kar tkenmez bir ihtiya var.
Vakit vakit, ak pencereden, uzaklardan esen rzgr bana mit getiriyor.
Canm elbette, Cellin iman ettii gibi, fevkalade insanlarda vardr. Cellde onlardan bir
para deil mi? Onlardan koku alm bir vcud deil mi? Benim hararetten yanm
dudaklarma Cell, atlayp yanmayacak, kadar yksekten damla damla akan bir su gibidir.
Beni kavrulmayacak kadar teskin eder. Btn dnya bu benim grdm bildiim
insanlardan m ibaret? Hayr, bu benim grdklerim insanda deil.
Elbet (insan) denilen hakiki bir vcut olmal. Bir su samuru bile yavrusu lnce insan gibi
alyor, inliyor. Hatta bazen tahamml edemeyerek hasretinden lyor. Bir kpek, sahibi iin
cann feda etmekten ekinmiyor. Hayvanlar ierisinde, bu benim tesadf ettiim birok
insanlardan daha lileri, yok mu?
Eer btn lem, benim bu grdm lemse, o halde, ruhlardaki gzellikle bykle kar
olan gizli ve ikar ibadet nedir?
ekil, beni ne kadar aldatt, bakmaya kyamadm bir vcut altnda ne mstekrih [renen,
tiksinen] manalar grdm. Bir kitabn kab (cildi) istedii kadar mkemmel ve gzel olsun.
ini apta okuduum zaman irendikten sonra.
Tekrar m, ben bu insanlarn iine dneceim? Bu yazn nihayetinde, l tahsil (yksek tahsil)i
bitirmek iin tekrar buraya gelmek icap edecek. Henz hangi meslei tutacam da
kararlatrmadm. Bir bakma, edebiyat okuyaym diyorum. Zaten kfi derece de servetim var
kem kazanmakszn da geinebiliyorum. Fakat toprakla oynamakta fena deil. Hergn
(yaratldm) aslmla hasbihal fena m?

Yazlar 361

BE SENE SONRA
1 Haziran, iftlik.
Defterim! Bir keye atlan kitaplarmn arasndan bugn elime geti. Hatralarmda, aka
ihtiyala biten son para beni mteessir etti.
Bu be senelik tahsil hayat bana birok ac dersler daha verdi. Mamafih hayatn tadn
tatmadan onun ne olduunu bilmeyecektim.
imdi kularla, ieklerle, beraber temyiz, scak dalarn gsnde teneffs ediyorum;
muattar (kokulu) topraklar krlanglarla beraber pyorum. iftlik daimi bir sukun, daimi
bir huzurun safveti ile dnyor gibi. her yer yeilin nuru iinde.

arkm muhabbet,

duygum muhabbet, itiim bile ile muhabbet

Burada ziyadan (ktan) iekler, nurdan teraneden melekler var. (ve..) deki evi bir kyl
bekliyor. iftlikte Zeliha, dadm, birka hizmeti, birde eski ihtiyar vekilhar ile yalnzz. Veli
aa hala kmedi, vcudu demir gibi kuvvetli. Zelihay bile kucanda gezdirebiliyor.
Zeliha bazen dadmla kye iniyor yahut stanbula gidiyor. Birka gece kalyor. Nadiren de
yannda biraz arkadala dnyor. O vakit iftlik biraz glyor. Taflanlarn (karayemi)
sazlarn iinde kahkahadan iekler ayor.
Ben ok neeli, ok cevval [Dim hareket hlinde olan ] bir adam oldum. Kzgn gnein
altnda gsm bam aarak kular gibi rzgrlar gibi ark syleyerek kouyorum.
Zelihay , dadm.. Hepsini biraz ihmal ediyorum. Benim isimsiz ieklerim, renkli parlak
dinginlerim, [sakin, durgun yerler] hasbihal edecek ak gklerim var.
Zeliha Veli Aann dizine oturuyor, ona Atann hatralarn anlatyor. Sahiden zavally hi
dnmyorum.
15 Haziran
Gl sahilinde kaval alyordum. gnein batmas yaknd. Gmsuyu yer yer kzarmaya
balamt. Susadm. Yolcu eme den su imeye gittim. yal kyl kadn gmn
dolduruyordu. Banda beyaz barts, stnde soluk bir yeldirme vard. Tatl derin bir
sesle:
-Gel bakalm gzel delikanl, nereden geliyorsun?
-Gl kenarndan geliyorum.
-Neden yalnz geziyorsun, senin yavuklun falan yok mu?
Kalbim arpyordu, szleri kapatmak istiyordum. Tekrar zehirlenmekten korkuyordum.
Kadn emenin kziletli, harap talarna dayand. Garip kudretli bir sesle:
-Hi bu genlik susuz geer mi? dedi.
O vakit susuzluumu hatrladm. emeden dolu gm ektim. avcumla kana kana itim.
Bam, yzm slattm. Gsmde iddetli bir hararet vard
-Nine, dedim. Burada gnelerin muharrik uleleriyle, alevlerle sarlm ateten bir yrek var.
Onu serinletmek iin Yolcu eme nin suyu tesir etmeyecek.

362 Yazlar
Kyl birdenbire sadef dilerini gstererek hi unutamayacam mnidar bir kahkaha ile
gld. Dalar bile onlarn hafif hafif bu sady tekrar etti.
Yzme o kadar kuvvetli bakyordu ki gzlerimi yerden kaldrdm. Nazarlar ruhuma iledi.
-Oul sakn sevdiinden korkma, gnlsz kalmaktan kork., dedi.
Gmn ald. uzaklarken sesini rzgar datt.:
-Hudaya emanet ol. Tanr dileini versin. Alnn ak etsin. Yavrum!
9 Temmuz
yle msterihim ki saadetinden alyorum. Bu parlak uleli gklere, bu sar kzgn topraklara
gzlerimden daha ok muhtacm. Martlarn kk baygn feryatlar iin, sanki iimde
asrlarn hasretini biriktirmiim. Tarla kularnn rpnan kanatlarndaki kk siyah
imekleri bile hsranla seyrediyorum.
18 Temmuz
Babamn mezarnn tana stndeyim. Her taraf diken, honut iinde, dizlerini topluyorum,
yle oturuyorum. bir yapraa bile dokunamyorum.

Pembe karanfilleri koklamaya

korkuyorum. Yllardan beri unutulan babam, gnahm affetmiyor zannediyorum.

Rzgr

estike yabani gller beyaz ve ho lhdin stne yapraklarn dkyorlar. Yine parlak
yeilliklerin szgn nazarlar arasndan bcek sesleri geliyor. Artk onlar da yorgun yorgun
tyorlar. Gnete temiz bulutlardan kurtulduka dizlerimi ve ellerimi yakyor. uzak glde
muhteriz (ekingen ) gml bir lerze [Titreme, titreyi. Sallant] uuyor. Sazl kayalklar
kayalar arasnda, kzarm iki yldz iei kmldanyor. Ki gllerin kokular kalbimi
uyuturuyor. Solgun benizli kr iekleri eilmiler, birbirlerine hikaye- mevti (lm
hikayesini) naklediyorlar. Onlarda bu huzuru ihlal etmekten ekinir gibi iitilmez nefeslerle
syleiyorlar.
Babamn kemiklerinin gubaryla (toz) beslenen bu bceklere, bu otlara elimi sremiyorum.
kendi nefsinden bile rkyorum. Gkten kaynar ziyayalar dklyor. Bu tun kl kadir
gne, ate kvlcml zemin.. Btn sevdiim, taptm eyler. yalnz beni yakacak, baka
szan bir mucizeye muhtacm. Aradma kavuamyorum.
Gm glgeler baka bir aleme doru eriyip gidiyor. Bcekler susuyor. Gne titreyerek
dumanlar iinde ar ar nihan oluyor.
Sevinen akam baharlarnn yerine garip bir serinlik kyor. Mezar talarnn barid (souk)
rutubeti iliklerime iliyor. Kendini unutarak kmldayamyorum. Etrafndaki byl iekler
rkm gibi birdenbire hareket ediyor. ekilsiz acayip glgeler kouuyor.
Servilerin arasndan kamak istiyorum. Ayaklarma bu korkun seyyal eyler iliyor.
Acayip kuytu derinliklerden, alev pskren bulutlar hcum ediyor. Kpkzl ateten, layet
(saysz) gzler fkryor. Topraklardan ak ekline girmi ate ruhlar sryor.
te bu halde kendimi kaybediyorum. Sabahleyin lp dirilmiim gibi, lemi ervahtan
dnmm gibi, yeni fevkalde hislerle uyanyorum. Akamdan beri kuduran cehennem
snm. Sabah rzgr vcudumu ykyor. ieklerin slak temiz yzleri parlyor. Mezar, eski
viran sessizliiyle iini ekiyor gibi.

Yazlar 363
Sendeliyorum. Sanki yrmeyi unutmuum. Etrafm onca ryada grmm gibi, mphem
hatrlyorum. te senelerden beri ilk defa kyn iinden geiyorum. htiyar kylleri tanr
gibi oluyorum. Fakat kkler, ok deimi olacaklar Hele beni herkes yabanc
zannediyor. Ne tuhaf! Bu ky bana ok byk gelirdi. inde saylamayacak kadar insan var
zannederdim. Halbuki ne zavall, ne bo yermi.
Ahh.. Syleyin kk yolcular, burada kumral temiz bir ocuk ba vard. Ksrann ayak
sesini kk kahkahasn duyamyorum.
Balk evlerinin nndeki nnde zayf bir kadn yrtlan an dikiyor. Krmz entarili bir
ocuk, matru yank bayla gneli topraa meliyor
Postanenin kapsna kiralk tr diye arpk siyah bir yaz asmlar. te bizim nce
oturduumuz demir parmakllar grnyor. Bunlarn merbut (bal) olduu setin stnde
Cell ile ne kadar ok komaca oynardk.
Eve derin derin geliyorum. Hi hareket yok. htiyar kyl bir yere gitmi olacak. Setin tulalar
stne oturuyorum. Yarabbi dnyada fni olmayan hibir ey yok mu?
Uzun uzun baheyi seyrediyorum. Havuzun yeil suyun iinde gzel renkli balklar yerine
rm yapraklar geziniyor. Aalar insan boyunda otlar brm. Sarmaklar ifte
fstklar a bile sarlm. Altnda ders yaptmz manolya nerede? u yediverenin arkasnda
olacakt. Yok, ne yazk yarabbi, demek ki kesilmi!
Kapnn nndeki ide aac da yerini deitirmi gibi. Ben bunun ince dallarn, beyazms
donuk yapraklarn pencerelerden tutardm. Halbuki imdi uzaklam, ban gm evin
saana dayam gsn oraya srm.
Cellin evinden bana yabanc Rumlar bakyor. Kafesleri sklm cumbalar kaldrlm,
tanrasna renkli amarlar aslm. Acaba neredeler?
mthi bir yorgunlukla zlyorum. lecek gibiyim. artk gzlerim grmyor, alyorum.
Yalarm yzm yakyor. Hakikatsiz, mabetsiz, putsuzum.
Btn yollar birbirine benziyor, kartryorum, ancak leden sonra iftlii bulabiliyorum.
Veli aa bahede beni grnce ocuk gibi alayarak boynuma sarlyor. Gzyalar
sakalndan szlyor. Zeliha yatanda, beyaz bahe nlyle soyunmadan uzanm
buluyorum. Sesimi duyunca birden bire sryor, kalkyor. Gece nerede olduumu kimseye
sylemiyorum. Fakat yaklamaktan korkar gibi dikkatle yzme bakyor.

Benim artk

insanlarla rahat rabtam kalmam.

Utanmyorum, acmyorum. Sade omuzlarm silkeliyorum. Veli aa, titrek ve damarl ellerini
semaya kaldryor, uzun uzun dua ediyor.
Sabahleyin biraz bam aryordu. Zeliha evde kal bir yere gitme! diye yalvard. Akam
safalar iine kendi eliyle bir sandalye koydu. Beni salarm okayarak oturttu. Kye dne
gitti. Byle yastkla ve minderle yumuatlm ihtimaml yerlerde oturmak, bana azap veriyor.
imenlerin stne yatmak istiyordum. Fakat onun kk hatrn kramayaca kadar
kuvvetsizim.

364 Yazlar
Akama kadar Veli aa ile konutuk. Zavall adamn ne kadar ok dertleri varm. zmit ten
memleketlisi gelmi, tek bir akraba ocuu sam. Fakat onun da hali ok fena imi. Biare
yavrucak ince hastala (verem) tutulmu.
- Git Veli aa, dedim. Bari vakit geirmeden hastay buraya getir. yalnz iftlie muvakkaten
(geici) birini bul da.
Sade yrekli ihtiyar, sevincinden ellerimi pt. gne batt halde Zeliha daha dnmemiti.
hem sigara iiyordum. Hem de hasr sandalyede yava yava sallanyordum.
Hava yle durgundu ki etrafma toplanan mavi dumanlar ellerinde datyordum. Veli aa,
uzakta msr tarlalarnn ortasnda, siyah bir ku gibi gzkyordu. Beki kulbesinin nnde
durmu, etraf iaret ederek ierideki hizmetiye talimat veriyordu.
Birdenbire gzlerimi iki kk yumuak el kapad. Zelihay temasndan tandm, bileklerini
tuttum. Serin yanaklarndan ptm.
-msn Zeliha, dedim. Dur seni pardsme saraym, dadm nerede?
-te geliyorlar.
Gittike siyahlaan dar yola baktm. ki karanlk glge sratle yaklayordu. Zeliha,

geni

pardsnn iinde bzlerek boynunu bkyordu.

-Darlma aabey, rahatn kamaz, ne olur! Sen bana byle kzmakta devam edersen
leceim. Zaten, bizim kanaryannkinden daha az canm kald! Darlma, olmaz m? Zehry
getirdim ok sesli glmeyiz.
-Zehr kim?
-Kyde Tambur Faik Bey yok mu? Onun arabasndanm. Bilmem nerde, bir yerde babas
lm. Baka hi kimsesi yokmu, kye gelmi.
Zavall Zeliha, beni ne kadar fena anlyormu.
-Niin darlaym, dedim. ben seni hi sevmez miyim? Hem zannettiin kadar hodkm bir
karde miyim? Sen gldke ben teselli duyarm.
Karanlkta mavi, tatl gzleri parlyordu. Bana daha ziyade sokuldu. Ban gsme koydu.
Kalbimle konuur gibi, derin derin:
-Aabey, dedi. Neden bu kadar deitin? Atinaya yazdn mektuplar ne gzeldi! o vakit
beni seviyordun. Sylesene ne gnahm var? Aabey, yazk bana!
Sesi ksld. enesinden tuttum. Yzn aya evirdim. Yanaklar yz ya iindeydi. Kirpikleri
titriyordu.
Syleyecek bir ey bulamyordum. Aabey yazk bana! yalnz bu ikayeti iitiyordum.
22 Temmuz
Zeliha arkadan ok seviyor, byle giderse aylarca brakmayacak, dn gece karanlkta pek
dikkat etmedimdi. Bu sabah bahede tesadf ettim. Beni grnce utand. incir fidanlarnn
arkasna

kat.

Zehr,

pek

ho

bir

ocuk.

Salar ok

sar, ok

parlak.

Hatta

Zelihannkilerinde daha ak ve parlak. bugn leye doru, Zeliha odama geldi. beni ieride

Yazlar 365
bulunca ard. Hakikaten iki gndr evde kalm, bana da garip geliyordu. maamafih
ksmen bamn arsn sebep buluyordum.
-Ne var dedim, misafirin nasl?
Onu sorduuma ok sevindi. kk saksnn iindeki iekleri okayarak gld.
-Grsen aabey, ne tatl, ne gzel kz! Bak dnrken bile kalbim arpyor. Gelse ki hep
beraber Ayazma'ya gidelim.
zmemek iin peki, dedim.
le yemeini ceviz aacnn altnda yedik. Bende onlarla beraber komaca oynadm. Da
ieklerinden elenk yaptk.
Badan zm topluyorduk. Hava ok scakt. gne kanmza geiyordu. ben bir oyun
buldum. Zeliha ile Zehr, en byk salkm aramak iin koacaklard. kiminki kkse tayin
edeceim cezaya raz olacakt. ikisi de ktklerin arasna kotular. ben kk kzn malup
olmas iin gizli gizli dua ediyordum. Zeliha ark sylyordu. Zehr ara sra salkmlardan
birisini gnee tutup bakyordu. Zeliha nnden kotu:
Benimki benim ki! diye haykrd. Zehr sknetle geldi. Kendinden emin deildi. Salkmn
avucunda skyordu. Beyaz ince elini tuttum. Parmaklarn amamak iin inat ediyordu. zorla
hatta gzel narin cildini biraz inciterek atm. Salkm, Zelihannkinin yannda ok kkt.
Zalim bir hkmdar gibi emrettim:
-Haydi, bakalm, kk hanm dedim. Btn zmleri birer birer dudaklarnla azma
vereceksin.
Yz bsbtn kzard.
Veremedi, o kadar srar ettim. Yalvardm. Mmkn deil veremedi. Dudaklarm muhayyel
[Hayl olarak dnlm] bir zevkin muhayyel ateiyle yand.

27 Temmuz
le vakti fndk aalarnn glgesinde yatyordum. Etrafndan yalnz bcek sesleri
geliyordu. Gkten munis telal bulutlar geiyordu.
Kendi kendime diyordum ki: canm dalarn, ieklerin, gzel rzgrlarn letfeti de insan
nihayet bir mddet megul diyor. u dalar, mis kokan topraklar, bu billur sular, gzeler.
fakat bu gzellik bana kfi gelmiyor. bunlarn lisanndan bir ey anlayamyorum. fevkalde
gzel sesli, fakat ecnebi bir kadn kendi lisanyla bir iir okusa, elbet ben bu latif saddaki
ahenge hayran olurum. Halbuki o iirin asl manasn anlamyorum ki! Kendi dncelerime
dalmtm. Kulama Zelihann sesi geldi:
-urada oturalm m?
nme taflanlar geliyordu. Beni grmyorlard. bana yakn bir aacn altna yanyana
oturdular.
-Zeliha, sana bir ey soracam; sen bu dnyay seviyor musun?
-Tabii seviyorum. sen sevmiyor musun?
-Hayr, hibir eyle elenemiyorum.

366 Yazlar
Acaba, Zehr birini mi seviyor? yle ya, artk ocuk deil ki Fakat neden bilmem bunu
dndke gayri ihtiyari mahzun oluyorum.
-Zeliha, u gvercinler bak. ki gvercin gkte uuyordu. Yamataki aaca kondular. Az
aza ak tebcil [Hrmetle] ettiler. Yanndaki kk mine (memba) titredi. Yal badem ii
ekerek yapran dkt. bir fidan zerinde gezen trtllar birdenbire yere dt

28 Temmuz
Ne kadar alacak ey! Zehr, bizim Zehrym. Teyzemin kz kk Zehr! Ayol biz acaba
uyuyor muyduk.?
Zehrya akrabalarmz sylediim zaman hayret etti. sonra o kadar sevindi ki.. Bu annesiz
babasz kalm ocua bir akraba bulmak byk byk bir teselli verdi. Fakat ayn zamanda
gzleri doldu. Kederli tazelemi, hayatnn safahat tekrar alm idi. zavall Zehr.. Zeliha
ile yeniden ilk defa gryorlarm gibi sarlmalar, beni de alatt.
iftlie bir az evvel geldim. beni bostanlarn iinde, seyyal bir fener karlad. sonra
birdenbire, Veli aann mtebessim ihtiyar ehresini grdm. fenerini nemli ve karanlk
topraklarda yatan kavun yapraklarnn stne brakt.
-Geldim evladm, kr lmeden kavutum, diye ellerimi skt. Yzmden pt.
Gzyalar sakalndan akyordu. Hastay sordum. Uyuyor dedi.
Sonra nme dt. odasn alkn bir tavrla ihtimamla at. etrafta ocuu aradm. Yatan
iinde, koyu renkli bir battaniyenin altndan ba kmt. Kk siyah bir iskelet gibiydi.
Gayri ihtiyari eilerek nefesini dinledim. bu n drt yanda bir gen ocua deil, on -on iki
yanda mumyalanm bir cesede benziyordu. halbuki on yedi yanda varm. htiyari
zmemek iin neeyle sordum:
-Aman Veli aa, dedim. Bu Arap myd?
Kuvvetli ban edi:
-Hayr beyim.. Gneten, hastalktan byle, dedi.
Byle hayat kudreti azalan membalar nnde ben duramyorum. bu ate ve ak diyarna,
zevalin bitap askerleri yanamyor, imdi. Korka korka geceyi dinliyorum. Zebun bir ses
mteki bir ksrk sesi bekliyorum. Saniyeler dakikalar geiyor.
Yeil ince bir ziy abajurun naklarn ellerime iliyor. Fenerin stne kk bir pervane
dm, rpnmaktan yaldzlar kda km.

Bil hareket (hareketsiz) yatyor.

Bu

pervaneden stanbul kllere topraklara karm bir gecenin sabah hatrlyorum. Uyumak
istiyorum, uyuyamyorum. Geceyi dinliyorum Birdenbire gne gibi, ruhumda bir ihtiya
parlyor. Zehrnn nefesini, Zehrnn gzlerini aryorum. sndremiyorum. Karanlk
iinde, onun kalbindeki hayalini gzlerimle grmeye alyorum.
13 Austos
Beyhude phelendim. Sleyman ksrmyor. Havay zehirleyecek, diye korkuyordum. ki
gece teneffs etmekten ekinerek uzaklara kamak iin seher vaktini bekledim.
Meer zararsz bir ocukmu. Hi kimseyi rahatsz etmiyor. Sevimli Habe ehresi, kk
siyah gzleri ile glge gibi geziyor, hem o kadar kk biare bir ey ki, on yedi yanda

Yazlar 367
olduuna insan inanamyor. Sabahlar dut aacnn glgesinde ki hasrn stne yatyor.
Bugn geerken sordum:
-Neden hep orada yatyorsun, Sleyman? ok mu houna gidiyor, dedim.
Semaya bakyordu. Yerinden kmldamad, szmle yar anlar gibi dudan bkt, gya onun
btn mazisi biliyormuum gibi:
-Kyde iken kahvede raktm ya. Kahvenin nndeki hasra byle uzanrdm, dedi.
14 austos
Geen gece Zeliha biraz tambur ald.

Zehr, hicaz perevini yle seviyormu ki.

zamandan beri hemen her gece hicaz alyor.

24 austos
Mehtapta gece yars iftlie dnyorum uzaktan tafralarn arasnda Zehrnn parlayan
ban gryorum.
Zeliha hasr koltuunun iinde uyuya kalm. rgs kk kk dizlerinin stnde
duruyor..
Yzn aya evirmi. Salarnn ucundan ince ince ziya damlyor gibi.
Dadmla Zehr yerde ba baa vermiler, derin ve yava nefeslerle konuuyorlar. O kadar
dalmlar ki, ayak sesimi iitmiyorlar bile.
Yanlarna gittim, dadm dedi ki:
-ocuklar

bari

kahkahamzdan

biraz

gezin.

geilmezdi.

Siz
Siz

nasl

eylersiniz?

dnyadan,

bu

Genliimizde

gzel

yerlerden

bizim

burada

istifade

etmeyi

bilmiyorsunuz.
Zeliha, uykusunu bahane ederek ieriye yatmaya gitti.
Bu ilk defa Zehr ile yalnz kaldmz gece. Hava yle scak, alev teneffs eder gibi bize. Ne
aalar, ne de semda hibir hareket yok. Yalnz bizim kalplerimiz arpyor.
Uzaktan, bize doru bir sr geliyor. Etraf o kadar ak ve gzel ki, insann gzn alyor.
Gzlerim bu kadar gzellii grdne inanamyor. Koyunlar, adeta su zerinde kayp
zerinde kayp dalgalanan ruhani, latif bir kafileyi andryor.
Bizde onlara doru yryoruz. Bu bsbtn gayri maddi grnen latif gecenin iinde, ne
olur Zehrnn gzel vcudu iindeki kalbini grebilsem! Bu ocuk da kendime o kadar yakn
ve aina bir nokta buluyorum ki, asl beni teshir edende bu. Gya o nokta benden farkszm
gibi, kendimden ayramyorum.
Fakat onda hibir eyle alakadar olamayan, sahibini bekler gibi mahzun bir hal var.
O kadar oyunlar icat ediyorum, onu elendirmeye alyorum hep ayn lakaytla, intizarda
gibi, bunlarla bir an hakiki surette megul olamyor.
Ben onu her eyiyle alakadarm. Shhat, uykusu, elencesi her eyiyle. Buna mukabil onda
da lakayttan baka bir ey gremiyorum. Bunun aksi de elimden gelmiyor. Geen gn! En
mesut gnn hangisidir, Zehr? diye sorduumda bana hi cevap vermedi. Kendinin de
sevilmekten ekindii bir konumu var acaba?

368 Yazlar
Sr etrafmz alm. lerinde biz. Onlar rktmeden yavaa ayra oturuyoruz. Koyunlarn
otlar yemesinden hsl olan tatl sady ve nefeslerini dinliyoruz. oban elinde deneini,
hazin bir slkla onlar davet ediyor. Bu slkta insan hakikaten mteessir eden, adeta taa
tesir edecek bir ifade-i ak var. Koyunlarn meclubane [kaplm, k, tutkun] itaatlar o
kadar ho ki
Zehr, bir kelime sylemiyor. Gayolmu [Baylma, kendinden geme. ] gibi.
Ya Rabbi, ciddi bir sevdaya ne kadar ihtiyacm var. ne yapaym, anladm ki, aktan baka bir
eyle oyalanamayacam. im durmuyor. imdiye kadar geirdii maceralar hep ocuka,
hayal gibi gayri hakiki eylerdi. yalnz onlardan elimde kalan hsran hakikiydi.
Birden bire bir hkrk sesi iitiyorum. Zehr ban dizine koymu hkra hkra alyor.
Hayret ve tesir iinde ne yapacan aryorum.

Niin alyor? filvaki manzara ok ilhi

mteessir olmamak kabil deil. fakat onu bu derece alatan nedir, ne istiyor? Zehrnn bu
tesiri btn gece devam etti. btn gece gzleri dolu, yine bekliyormu gibi duran hazin
haliyle intizar iinde geti. Zehr bu gece uzun uzun teyzemden bahsetti:
-Babam henz hayattayd.
Bir sonbahar akam, annem her vakit ki gibi yerde, krmz yastn stne ban koyarak,
yatyordu. Bu yast daha mektepte iken, ince gzel elleriyle kendi ilemiti; stnde mavi
bebekler, iekler vard. Ben onlara, bakmaya bile kyamazdm.
Bu akam, yine benimle konumuyordu. Fakat ok dalgnd, dnceli zamanlarda olduu
gibi,

alnndaki salarla oynuyordu.

Bende her zamanki gibi, uyusun diye bekliyordum.

Grlt etmemek iin oyuncaklarm brakyordum. Nefes almaya korkuyordum. Bir aralk
gzlerini kapad. Uyudu, zannettim. Pike rty stne rtmek istedim. Beni hi amadan
itti. Yere dtm keenin stnde onun gibi hkrmadan aladm.
Gece yars uyandm. Yatakta, o yoktu. Mum snkt. Duvarlarda hafif, kzl bir alev aksi
kmldyordu.

Korku iinde Allaha dua ederek yataktan atladm. Ocan nnde annem

ayakta duruyordu. Pembe entarisi kpkzl olmutu. Alayarak eteklerine sarldm ve yanacak
diye ekilmesi iin yalvardm. Annem zalim ve mtehakkim sesi ile ksaca: ekil git
yatana yat dedi. Artk scak yzme vuruyordu. Muambann stnde, birok yazl kt
kvranarak yanyordu. Bu zavalllarn hali bana yle dokundu ki, anne sndrelim yazk!
diye sylendim. Fakat sonra, garip bir mehtap seyreder gibi holanmaya baladm. plak
ayaklarm yerek, parlak renkli alevleri, sknetle seyre daldm.
Bunlar ne ya abuk yand, bitti, grseniz. Birdenbire sratli bir trt yayld. Annem bu
hatralarla beraber btn dnyay, btn vcudunu atee vermi, akndan baka hibir ey
brakmamt. Siyah rakik kmrlerin arasnda, altndan, ktan kk kurtlar gezinmeye
balad. Nihayet, annemin btn hatralar kl olup gitti.
Yataa beraber yattk. Ben ok kkken, avularma onun yanaklarn alarak uyurdum. Bu
gecede, iki senedir, ilk defa byle yatmama raz oldu. Sabahleyin pek erkenden, sabah ezan
okunmadan uyandm. Dadm Servet kapy amt. Krmz iri gll basma entarisiyle
dalgalanarak, yanma geldi. Beni karyoladan ittirdi. Ben her zaman ki gibi st ya kokuyor
diye isyan etmedim. Yalnzca annemi sordum. Gezmeye gitti, dedi. Kalbime ac bir zehir akt.

Yazlar 369
Sonra rendim; annem onun yanna kam te, tam be senedir grmyorum. itiyorum
ki hala onunla berabermi. Uzaklara t Arabistana gitmiler. Annem ile onun arasnda ki
srrn kimse bilmez.
Ben, ac ac Yusuf Cemal in muazzam vcudunu hkim baklarn dnyorum. Zavall
Szan [ateli] yzm Zehr nn bana yaklatryorum. O:
-Bende tpk anneme benziyorum. Onun ruhunda canlanp balayan bir vcuttan ibaretim,
diyor. Ben glerek aka ediyorum.
-Yoksa sende ona m gnl verdin?
Hi ses karmyor. Bana yksekte bir kitabe-i ak mestur gibi geliyor. Kalbim arpyor.
Semada hafif yldzlardan biri, ufkun karartl buharlar iinde eine kavumadan yar yolda
snp gidiyor.
imdi gln kenarna gidiyoruz. Ben Zehr'y temaa ediyorum
imdi gm gln berrak dalgalar stnde beyaz, rakik sehab [Bulut.] geziyor. Birden
tekasf ediyor ve mehul bir gnein ziys ile eriyip alyor. Beni srailin gzel
peygamberine benzeyen bir vcut zuhur ediyor. Bulutlar iinde, ay gibi duran berrak
ehresiyle yar uryan, tebessm ediyor. Zehry bizim kk Zehr'y da orada gryorum.
Bu berrak hayalin, Szann [yakan, yakc] tapt bu ilahi vcudun nnde secde ediyor.
Gzlerim ak grdm bu ryaya, bende hayret ediyorum. Zehr yanmda, bu ryadan bihaber. Elimde onu teshir edecek kuvvet yok. Bana:
-yorum! Diyor. Onu isminden istimdat ederek ate kayaya gtryorum.
Bu kck bir kaya. iftlikten ky yoluna kan yolun biraz ilerisinde zerinde de bir am
aac var. Her gn bir bana burada rzgrlara kar mahzun sallanr, durur.
-Bak Zehr! seni ate kayaya getirdim. Hala yor musun? Buraya niin ate kaya demiler
biliyor musun? Biraz da vahi ama, anlataym:
ki gen kyl; bir obanla bir srtma kz birbirlerini severler. Bunlar henz pek gen
olduklar iin babalar bunlara glmler. ocuklar her vakit buraya gelir, dalara srleri
salar, konuurlarm.
Bunlarn byle gizlice birletiklerini duyan kzn days, yaman bir eymi. Ahdetmi: kzn
leceini bilsem obana vermem demi.
te bir gece iki gen burada bycek bir ate yakarlar. Birbirlerine gzelce sarlr,
kendilerini bu atee atarlar. Onun iin kyller bu kayaya ate kaya demiler.
Zehrck adeta korkmutu. Sylediime piman oldum. Onu kayadan indirdim.
Gecenin rutubeti epey iddetli. mesin diye, ceketimi kararak onu sardm.
Ay ufukta dalgn dalgn, kzarmay unutmu. Yeryznden sram bir para su gibi
bembeyaz ehresiyle, hafif beyaz dumanlar iinde alalyor

28 Austos
Sleyman beni epey megul ediyor akamlar ona bir saat kadar ders vermeye baladm.
Fakat o kadar takn bir zeks var ki, byle giderse bir seneye kadar epey bir malmata

370 Yazlar
sahip olacak. imdiden hemen okuyup yazmaya balyor. Daha derse balayal pek az oldu.
Adeta haylaz ocukta bir air ruhu var. Pek az Rumeli ivesine kaan dili gnden gne
dzeliyor. Onunla konuan kibar bir stanbul ocuu zanneder.
Yalnz bazen biare ocuk derste yanl bir lgat syleyiveriyor. Bu tuhaf telaffuzla Zeliha
falan eleniyorlar. fevkalde faal muhayyilesi ekseriya kelimeleri deitiriveriyor. mlada
bazen kendiliinden birok mnasebeti olmayan cmleler ilave ediyor. Biraz dalgn! Fakat
baz azdan yaptm ilm mumareselerde, [uzmanlama] onu epey tahsil grm bir gen
gibi anlayl buluyorum.

29 Austos
Yusuf Cemal Beyin bestelerinden birkan Zeliha bulup karm. Bize kemanda ald.
Bunlar hakikaten birer aheser. Zehr dinlerken hkra hkra alad. Benden bam emi,
gzlerimi kapam, adeta uyuyordum. Fakat o namelerle gayolmu bir uyku. Tenle ruhun
imtizac gibi, mana ile ahenktar yle bir imtiza var ki, hayran olmamak kabil deil.

30 Austos, le vakti
Ne bir horoz tyor, ne bir ku sesi duyuluyor. Gne batm, gece olmu gibi her taraf
kapkaranlk. Hava birden bire ok fena bozdu. o gzel semalara bilmem ki ne oldu?
Darda mtemadiyen yamur yayor. nsana gk eriyerek akyor gibi geliyor. imekleri
grmemek iin, perdeleri ittirdim. Yamurun yasl ahengi yamurun yasl ahenginden baka
btn iftlikte hibir sad yok. Yollarda gsm aarak gezmek istiyorum. Hlbuki byk
bir arzusuzlua dyorum. imeklerden, frtnadan rkyorum. Ah o yeil iekli dnyada
byle kararm, snm m grecektim. Ben parlak asumn layezal (Semavi olan yok
olmaz) zannettiydim.
Bu sabah, afak skerken iftliin metruk harabelerini gezdim. Onunda izbe, hazin yerleri
varm. Ahrlarn arkasndaki kk ii odasnda, Cell ile oynadmz oyunlarn
kahkahasn duyar gibi idim. Viran duvarlarda, belki bizim ktmz pasl iviler duruyordu.
Dememenin kopuk tahtalar arasna, kck yamrulmu bir bahe kovas skmt. Kirli,
krk camlardan hala krmz macunlar akyordu. Bunlar birbirimizin stne srmek iin, ter
iinde ne kadar heyecanla kouurduk. O vakitler ninem daha lmemiti. buraya kyden
arabalarla binbir nee, binbir mit ve evk iinde gelirdik. Srrumuz krlar kaplar, gkleri
kaplar, sanki cihan kaplard. imdi gzmn nnden birok gen kadn ehresi, komu
kzlarn hatralar geliyor.

urada, ite u ktphanenin nnde zeki gzleriyle, gzel

ehresiyle, Celli ve etrafnda syleen, glen ocuk kafilesini gryorum. Kimi kumral,
kimi siyah Hepsi baka bir hayatla muhtez. Fakat dudaklarnda soluk muntazr birer
ikyetle birdenbire kelere ekiliyorlar. imdi hibir ey gremiyorum. Ktphane hafif
tozlanm camyla, koyu renkli kitaplaryla, hala babamn dnyor gibi. Bu byk ceviz
asma saatte durdu. Babam ldnden beri bir trl ilemiyor. Ondan korkuyorum. Zalim
sknetiyle bana teessf ve hakaret eder gibi geliyor. Fakat o da yarn paralanarak arzn
toprana, semasna, insanlarn gubarna (tozuna) karacak.
Ahh.. Demek ki Zehr da gitti. Onu kim bilir ne kadar zaman, belki de hibir hi
gremeyeceim. Halbuki ne kadar da almtm. Dnden beri hala gittiine inanamyorum.
Birdenbire kaplar aacak, yeil gzleriyle glmseyerek yanma gelecek, zannediyorum
bekliyorum.

Yazlar 371
ki gn evvel iftlie Faik Bey

gelmiti. Ne kadar deimi. Arkas kavislenerek boyu

ufalm. Gzleri o harikuladeliinden km, yz buruuklar iinde kalm.

Zehr onu grnce midimden ziyade sevindi ve boynuna sarlarak yanaklarndan pt.
Hlbuki ne tuhaf bir ocuk bana bir defa binen amcasndan bahsetmemiti.
Zavall Faik Bey ona baylyordu. Hep arkasndan gzleri yaararak muhabbetle bakyordu.
Kz olsa, bu kadar sevmeyeceine yemin etti.
Yalnz yengesi, Zehr'y nedense sevmiyormu. Faik Bey buna ok zlyor. Hatta bir mddet
bizde kaldnda memnun olmu.
Meer Zeliha Zehry o gn, Faik Bey yokken yengesinden izin alarak getirmi. O da uzun
zaman birbirimizden habersiz yaamamza hayret etti.
Gece kestane aalarnn altnda oturduk. Ben sanatkrlarla beraber kalmaktan, byk bir
zevk duyuyordum. Siyah elbisenin cedi rengi iinde nihayetsiz bir rikkatle titreyen sar kk
gzleri, cennet semalarnn ser azadu (Hr, serbest. Ba bo. Dertsiz, rahat ) saf sukununu
andryor.
Bembeyaz duran salaryla insana hrmet veriyordu. Derin ve hakiki bir genliini
anlatyordu.
-mrmde eyi sevdim: kadn, mey, tambur. Bunlar beni yllarca deruni bir ate gibi
yaktlar. Bende arzn btn hmal (yerin btn ykn ekerek) ocuklarnn akyla
terennm ettim. Sevdim, sevildim.
Fakat zaman geti, ne hararetim, ne rengim, ne kuvvetim kald. Artk tamburumu genlik
mezarnn dinginleri iinde aldm. Ah ihtiyarlk!
Durdu, dnd. Ben yerden dklm kestaneleri toplayarak, kabuklarn yoluyordum.
Zehr, salncakta etekleri uuarak yaprak kmelerinin yeilliine dalyor. Bu hazin felsefe
iinde, yalnz onun bu hayalt lemi arasnda solacan dnemiyordum.
te dnyann en byk sanatkrlarndan biri! Sevmi ok sevilmi, alklanm, hretin ve
takdirin en yksek derecelerine km bir adam. Bugn karmda kameti (boyu) topraa
doru eilmi, alayan bir sesle btn dnyaya, erefe, hrete ve takdire, o atein genlie
istemeyerek veda ediyorlard. Yannda ne o peresti [Pek ok sevmek. Bendelik etmek. bdet
etmek] eden, canlarn veren muhibleri (sevenler), ne kimse kalmt. Takdirkrlar da ona,
nihayet mezarnn bana kadar, refakat edebilecekler. Kimse onun bu sevgililerinden
ayrlmasna mani olamayacak.
Faik Bey iini ekti, aya bakt:
-Sen daha kktn. Zeliha dnyada yoktu bile. o vakit ben yine bu ayn ahadetkr
aydnlnda (v) kyne hicret ettim. o vakit yanaklarm seninkiler gibi pembe, salarm
parl parld. bu ay yine byle sehhard. [By gibi bir kuvvetle eken. By yapan. * ok
aldatc] bana neler vadetti, ne manzumeler dkt! imdi ben bittim, ykldm. Grmyor
musun? O ne kadar parlak ve fsunkr!
Ne diyordum? Sen pek kktn ancak ninenin sevdiini bilecek kadar kktn. Gzel bir
kzn peinde, (v) ky ne geldim. ki sene kaldm. Fakat sevdiim Msra gitti. Bende

372 Yazlar
tekrar kalabalk ehirlere aal muharrik yerlere dndm. Ne beldeler, ne kadnlar grdm.
Ne mzeyyen kadehlerden bade itim.
te zaman geti. Srtmda hayatn yorucu ykyle genlie arkam dndm. Gya yapayalnz
avdet ettim. Yanmda hi kimse yoktu. Gzlerim km, salarm dklmeye, aarmaya
balamt. Uzakta braktm hsranl gnlerin szan ve byk ihtiyac yerine gnlmde bir
yorgunluk kalmt.
Sokuldu. Bende merakla onlara yavaa yaklatm. Zehr, Zelihaya dedi ki:
Zehr, bak u ay semada bir ak peygamberi ne benzemiyor mu? Btn yldzlar onun
yannda kk ve solgun duruyor. Hepsi o'na ibadet ediyor.
Ay, bu gece bir yay gibiydi. Hafif,
effaf sinesine saplanmt.

Ben,

narin bulutlarn arasnda tpk bir haner gibi semann

Zehr'nn her eyini kskandm gibi,

bu gzel aya

ibadetini de ekemiyorum. Onlar kol kola ikisi de bu mnevver, nazl, semalar padiahna
hayran olmular, baka baka yryorlard.
1 Eyll
Dn Zehr'ya dedim ki:
-Demek artk gidiyorsun? Fakat Zelihay grecein gelmez mi?
-Tabii gelir ama belki de gelemem.
- Neden? Faik bey izin verir. Vermezse bile, ne kadarck yer ki...( akayla ) sen gizli geliver. O
biraz muber.
- Habersiz olmaz ki. aka sylediimi anlatacaktm. Birdenbire deiti. Gzel yeil gzleri
glmseyerek yzme bakt
Yava muhtez bir sesle:
- bir ey syleyeceim. Bana bu gece hibir ey vermeyecek misiniz, dedi.
-Nasl?

Bir ey mi,

(kendi kendime:

bundan sonra benim verilecek neyim var ki?)

Zehrcm gnlm versem ister misin?

Krmz dudan bkt. Tatl zmrtl gzlerini kapad. Ar ar ve dalgn:
-Ben sizin gsnze bir para ebboy takacaktm, dedi, durduk.

Ceketimin iliklerine

elindeki kk dal geirdi. Sonra salarndan iki tel kopard. Bende ocuk gibi onu taklit
ettim. Yoldan bir ebboy kopararak salarmla sardm, ona verdim.
Biraz akn, fakat yine memnundum. Glerek sordum.
- Bunu ne yapacaksn, Zehrcm?
Utand, sonra kuvvetsiz ve dalgn:
- Hi, saklayacam, dedi.
Sustu. Baka gizli bir dncesi vard:
- Ne olur Zelihacm, dedim. Doru syle, ne yapacaksn? Bir ebboy paras, gnlmden
daha muazzez mi?

Yazlar 373
Birdenbire bire kuvvetli rzgr kt. Gmi seher aydnl iinde bulutlarn toplandn
grdm.
Yava yava yamur dklmeye balad. iekler slanan kk balarn edi... Zehr:
- Bunu amcamn ocuuna Hikmet'e gstereceim...Beni sevmezde. Dedi.
Islanmamak iin salarndan tutarak komaya balad. Orada azap iinde yapayalnz kaldm.
Kendi kendime " ne kadar aldanmm. Zehr daha bir ocuk" diyorum.
Btn dnya soluyor; ne ieklerin benzinde bir damla kan, ne yapraklarn damarlarnda bir
zerre yeillik kalyordu. Avucumdaki iekleri datan rzgr imdi de salarm uurmaya
balyordu.
2 Eyll
Bu akam Veli aa alacakaranlkta nme kt. Elindeki ora kurumu bir glfidanna
vurarak dedi ki
-Kk bey koyunlar gidiyor. Bugn tane daha ld.
lm! Ah onu hatrlamak istemiyordum. Omuzlarm silkeledim yrdm.
Karanlkta ayama bir ey iliti. Kendi kendime mutlaka Sleymann ka gndr yapmaya
alt amur heykeldir, dedim. Bir kibrit kardm. avcumun iinde yaklatrdm.

hatlar

dzgn ve adeta bir kadn heykeli..

Kyl ocuuna ne kadar tabii istidatlar var. ayn zamanda clz vcudu iinde yksek bir
kalbi var. takdir etmekten kendimi alamyorum.
25 Eyll
Pek ayan hayret bir haber. Dn daymdan bir mektup aldm.
Yusuf Cemal Bey, teyzem, daym beraber, ilkbaharda geliyorlarm.
Mektubun stndeki damga silik, okunamyor.

Fakat herhalde yine Arabistan'dan olacak.

Mektubu okuduum zaman hayret iinde kaldm. artk dnyada olmayacak bir ey
bulunmadna iman ettim.
Bilhassa, buraya nasl, niin geliyorlar?

Sonra daym nasl oluyor da onlarla beraber

bulunuyor? Daym ki malmatl ciddi ve zeki bir adamd.

Uzun seneler Almanya'da kalm,

tahsilini orada yapm,

orada evlenmi byk bir

fabrikann direktr olmutu. Bundan baka birok ilmi iktisadi makalelerle hret bulmu ve
takdir edilmiti.
Onun Arabistan llerinde ne ii vard?
canlanm gryorum.
yavaa

szardk.

imdi hayalimde mektebin bahesindeki kumluk

Cumartesi akamlar birka arkada oraya, aalarn arasndan

Kimseye

duyurmadan

birleir

ceplerimizden

romanlar,

gazeteleri

karrdk. Bazen mtalaa zamannda bile bu gizli meclisleri kurardk. Sonra herkes cebinden
ya bir mektup, ya iinde meneke kokan bir zarf, bir bklm sa karr, hepsi maceralarn
anlatrd. Ah o, kum yn imdi dile gelse, ne gzyalar, ne kahkahalar, ne tahassrler
[Hasret ekmek. Elde edilmesi istenilen ve ele geirilemeyen eye zlmek ] dkerdi.
te o vakit bazen birka kii ayrlr, bir keye ekilirdik.
bulunurdu.

Bu partide bilhassa Cell

Bizim iin (Yusuf Cell) bir ideal olmutu. Fakat Cell onu bizden pek baka

374 Yazlar
dnr hatta herkes yannda ondan bahsetmez ve ettirmezdi. Derdi ki, onlarn galiz [kt,
kaba, irkin sz, kfr] hkmlerinden korkarm. Onun gzelliini bigane kimselerden hatta
sizden kskanyorum. bu szden pekte bir ey anlamazdk. Fakat o susar bizi de sustururdu.
yalnz baz zaman bana bahsederdi.
Onu hemen herkes tanyordu. musikiye ait kitaplar ve besteleri ile birok kimseler tanm
meftun olmutu. Bir vakitlerde msik dersleri vermiti. bu derslerde her tabakadan alim,
mmi kadn, erkek herkes bulunurdu. Cell de son zamanlarda yaz tatilinde birka kere
derslerine devam etmiti. Bundan sonra muhabbeti daha ziyadeleti. bana bilhassa onun
sadsnn gzelliinden bahsederdi.
Mektup bitti. Cell Cambridge gitti. oradan yazd mektuplarda ondan fevkalde muhabbete
bahsediyordu. Hatta bir aralk yle bir mektubunu aldm ki, bu mektb gzyalaryla
yazlmt. Onu grmek iin Arabistana kadar gidip aramak istediini sylyordu. Bir ka
kere ders ald mektubu ak mabudu diye yad ediyordu. Her kalbi gizli veya aikr
yoklayp yakt halde, dnyada her eyden ziyade mehul olan akn deil midir?
2 Terinievvel (Ekim)
iftlikte yeni hazrlklar balad. Veli Aa daima mtelai [Tela eden. Izdrab ile kark acele
eden. Telal ] iyi siyah akil rodingotu [ ceketimsi grnen ama ceketten fark aaya doru
uzanan bazen vcut hatlarn saran, bazen ise bol kesimli 1900l yllara kadar Rusyada arlkl olarak-

kullanlan bir erkek giyeceidir.] kuvvetli elleriyle hizmetkrlara emirler

veriyordu. aalarn bile kurumu dallar kesiliyor.

Veli Aa zmite gittii zaman onu grm, o kadar seviyor ki, morumsu kzllklar peyda
olmaya balayan yznde parlak bir visal ryas geziyor.
Dadm refik [arkda, ortak, e, yardmc, yolda.] zevkiyle Yusuf Cemal'in odasn yatan
hazrlyor, pencereler ar ve srma ilemeli perdeler, yere yllardan beri inenmeyen kark
renkli hallar konuyor. sonra karyolann ipekli rtleri stnde Zelihacn kk muhabbetli
elleri geziniyor. O da dolaptan ufak ufak yapma zm sepetleri, gl lale demetleri,
nariekleri getiriyor ve ninesinin bu kk yadigrlaryla paann kadife rtl masasn
sslemeye urayor. iftlikte btn mzeyyen eyay oraya hasr ettiler.
Ben btn bu tr bu deien, parlayan ve renklenen eylere kar, ac zehirli bir hzn
duyuyorum.

Sknumun

bozulacan,

yaknda

bir

harabe

hissediyorum. yahutta kim bilir belki hibirey bilmiyorum,

nnde

srmeyeceimi

bouna tevahhu [korkma,

rkme, vahete dme, kama, ekinmek] ediyorum.

Zeliha ieride tambur alyor. sesler teker teker ne gzel hafif akyor. Oh hicaz mesut bir
gne gibi gnlm yakyor.
Dallar bama srnen alak ardan stnde, kuru akasya yapraklarn arasnda iki kumru,
slak tylerini kapatarak geziniyor. dii erkee sokuluyor. Birleiyorlar; erkek onu bir
kanadnn altna alyor ban boynuyla gizliyor. Siyah gzlerini kapayarak semay ve beni
tarassut [ Gzleme, gzetleme, dikkatle bakma:] ediyor
Zehr y aryorum. Onun tatl yeil gzlerine ne kadar muhtacm.

Yazlar 375
27 Terinievvel (Ekim)
Dn Zeliha Zehry yine kye gtrmt.

O yalnz geceyi tevahhula [korkma, rkme,

vahete dme, kama, ekinmek] hatrlyorum.

hava souk, ok souktu.

Sanki darda kar yayordu.

Bir zaman pencerenin kuru

yapraklar arasnda yldzlar, sehabeli [Tek bulutlu ] g seyrettim. Sema o kadar bulutsuz,
o kadar akt ki, iftliin kesif aalar stne adeta vahi aydnlk dklmt. fakat ben ilk
defa bu gzel yerden nefret ediyordum
Evde Sleymandan, birka hizmetiden, bir de ihtiyar kpekten baka hi bir kimse yoktu.
Zeliha, Veli Aa, dadm hepsi gitmilerdi. Uan bir yarasa, baran bir kurbaa yreimi
titretiyordu. Yere den kuru yapraklar bile bana esrarl meum geliyordu. kk bir ocuk
gibi korkuyordum. Ayaz vcuduma iliyor, dudaklarm yanaklarm yakyordu. birdenbire ac
ac

bayku

tt.

Titremeyerek

btn

pencereleri

kapadm.

Ar

rtleri

ittirdim.

Aralklarndan tek bir yldz grmemek iin, hepsini iyice rttm. Oca yaktm. Onun trts
arasnda bu fena l iitmemek iin kulaklarm tkadm. Yeil kk keenin stne
yattm.
Mavi, krmz, yeil alevler heyecanl seri hamlelerle dalyor; gllerin arasnda altn korular
teehhb [Bulutlanma.] ederek gzlerimi alyordu.
Karanlkta, muambann cilal beyazl stnde, pembe akisler kayyordu. Yanan soba ile
uyanmay ne kadar severdi. imdi sanki orada alevler bklerek snen byk atelere, maa
ile vuruyordu. Ve ben tekrar darbelerin seslerini dinliyordum. Tekrar sakalnn kzardn
gryordum. Sanki ceviz kaplar alyor ve ieri bol uzun etekli, yemenili mahcup cariyeler
giriyordu. hepsi divan duruyor, sonra birer birer duvar kelerine ekilerek diz kyordu.
te yine kpekler uluyordu. Ben zerinden ka sene getii halde ben gya tekrar
hastalanyordum. Salarm anlm ince bir el, ninemin gzel eli okuyordu.
Yine uzun uzun kpekler havlyordu. Yine uultulu kulaklarmda, hasta beynimde bu sesler
derin ve kark akislerle byyor. Dnya bana yklm gibi geliyordu. yle zannediyorum ki,
yeryzndeki btn hayat kurmu ve bu feci, hzn veren ulumalardan ibaret kalm.
Eski ateli gnlerin harareti hala ruhumu yakyordu. Yatama girdim. Fakat uyuyamyordum.
Biraz dalar gibi oluyor. tekrar uyanyordum. Maziden imdiye kadar hayatmn btn safahat
birer birer gzlerimin nnden geiyor, bazlarna bunu da ben mi yaadm? diye kendimde
hayret ediyordum. Fakat kendime sorduum bir sual vard; ben imdiye kadar acaba bu
dnyada ne kazanmtm?

Hi bir ey! Gnler birer birer geip gidiyordu.

Gnden gne

ihtiyarla yaklayordum. Horozlar tyor. Bizim koyunlarn ngrak sesleri geliyordu.

Ortalk iyice aarmt. Nihayet koyunlar almaya gelen oban ayak sesi duyuldu.
Yataktan ktm. Elbiselerimi giydim, ykandm. Birden kap ald, ieri koarak Zeliha girdi.
-Aabey, aabey Zehry getirdim.

Faik Beyle, Remziye hanm,. Hikmet Bey gittiler.

Zehry bize braktlar haberin var m? Birden bire karar vermiler.

Az kald, Zehry da

gtryorlard Faik Bey sana mektup gnderdi.

te okuyaym da dinle:
Sevgili olum, Zehry ksa bir mddet iin sana brakyorum. Bunu onun istirahat iin
birazda Remziye nin honut olmas niyeti yznden yapyorum. Zehrya iyi bak. nk ok

376 Yazlar
muhtatr. Ona, kimsesiz bir yavruyu himaye eder gibi bak. Belki bir daha (V) dnemem.
Emlake bakmak hi Mersine gidiyoruz. Bu ihtiyarn ricasn unutma. Allaha smarladk.
Evladm. Seni ayrlmadan grmek istiyordum fakat hareketimiz, fakat hareketimiz, pek acele
oldu Tekrar Allaha smarladk.
28 Terinievvel (Ekim)
Dn eski komulardan bir arazi sahibi bizi kyn arkasndaki iftliine gtrd. Muhacir
arabasnn sarsntsna katlanamayan vcutlarmz, uzun yoldan bitap bir haldeydim.
Hepimizde susamtk. Fakat aksi gibi yolun stndeki akar emenin suyu kesilmi
iemedik.
Arazi sahibinin iki kk ocuu mtemadiyen alyordu. Anneleri onlar susturmak iin ter
iinde kalyordu. Zelihada kadncaza yardm ediyordu. Zehryla ikimiz topran stne
oturduk.
Bu srada yoldan mavi alvarl krmz yemenili, gemekte idi. Ben elence olsun diye kz
ardm. Beyaz dilerini gstererek, baygn baygn bize bakt. veli kk bir temenna etti.
Bayr kt. Yanmza geldi. Kolundaki heybesini yere brakarak nmze oturdu. kimizde
ayr ayr apkn ve memnun szyordu. Musamahakrane ve teklifsizce, siyah yaral eliyle
Zehrnn dizini skt:
-Niyetle bakalm gzel hanm, dedi. smin ne?
Zehr biraz ekildi. Kz aldrmad. Boynundaki sar dizileri krdatarak ayn neeyle
baklalarn, mavi boncuklarn, evrenin stne yayd. Gzlerini bayltarak ban sallayarak,
krta krta sylemeye balad.
-Yldzn parlak, gnl byk Bir hanmsn. Senin bir muradn var ama Bilmem bir kalp
ii, bilmem bir ho i Ondan hi meraklanma. Geceleri yediveren gln toprandan biraz
ba yastnn altna koy! Burada ikimizde kahkahalara kopardk. Sorduk:
-O, niin?!
ingene kz bir eliyle plak ayan tutuyor, bir eli baklalarn ta paralarnn, boncuklarn
stnde gezdiriyordu. Kalarn att, dedi ki:
-Ayo tlsmdr, ama istersen yapma!
Sonra, byle fallarda ekseriya sylenmesi adet olan cmleyi ilave etti:
-Senin de deniz ar bir yolcun gelecek!
Zehr ac ac glmsedi.
-Benim hi kimsem yok, nafile uyduramadn, dedi.
Kz yne gld. Elini ayandan ekerek parlak siyah gzlerini ovuturdu.
Topland heybesini omzuna vurdu. ingenelerin Elini o ingenelerin mehur tavryla beline
koydu. Gitti.
te o vakit Zehrnn kulana eildim dedim ki:
-Teyzem gelecek.
Rengi sapsar oldu.

Yazlar 377
Hala uzun seneler unutulmu, ihmal edilmi ruhunun yars tazelenmi gibi yar mteessir,
yar mesut
29 Terinievvel (Ekim)
Bu gece havuzun banda oturuyorduk artk iyice serinlemeye balayan havalar bu gece bize
byk bir frsat vermiti. o kadar tatl hafif bir hava ki. adeta bahar gibi. mzde
sandalyelerimizde yar uyuyorduk.
Bir aralk Zehr beni uyudu zannederek, Zelihann yanna sandalyesini ekti. Ben onun bu
zannndan istifade ederek hi kmldamyordum.
Zehr:
-Zeliha sana syleyeceklerim var. Kendimde yle bir fevkaldelik hissediyorum ki.bu
sabah adetim deilken, afak vakti uyandm. Havann durgunluundan, kyn minaresinden
hafif hafif bir ezan sesi geliyordu. Kalbimi byk bir ak iin, ilahi bir denizin banda
ykanyor gibiydim. bana btn uyanan asuman ak sylyordu. Semavi bir gitardan kalbimi
davet eden ezeli nameler dklyordu. Bilmem bu ak gitarn alan kimdir?
Ellerimde, gzlerimde bir fevkaladelik, bilhassa kalbimde yeni alev alm bir ate
buluyordum. bu atee kendimde secde ediyor alyordum..
Ah ne olur Zehr, sen benim olsan!.......
6 Knunusani (Ocak)
Btn iftlik kar altnda. Aalardan sarkan buzdan avizeler yle ho ki
Bu sabah bulutlar arasndaki grnen gne parl parl parlatyordu. Gz kamatrc bir ziya,
pamuk gibi bembeyaz manzaraya yeni bir gzellik veriyordu.
mz byk bir kartopu oyunuyla zavall Sleymanc yere yatrdk. Hemen bir buuk
aydr grmeyen gne bugn bize biraz daha nee vermiti. Akama yakn kazaklarmz
alarak amla doru ktk.

Ge vakte kadar darda eylendik.

Karlarn aydnlndan

istifade ederek eve epey ge dndk. ki aydr hayatmz yeknesak bir tarzda kh satran
oynayarak, kh kitap okuyarak geiyor.
Fakat ben bundan pek ikyet etmiyorum. Zehrnn kalbinde deilsem bile, hi olmazsa
yanndaym.
Her taraf bembeyaz her gn avu avu dklen kar grdke bir daha bahar gelmeyecek
zannediyorum
1 Nisan
Geldiler..
15 Nisan
Nisann biriydi. Hafif bir rahmet yamt. Btn iftlikte mis gibi bir koku vard.
Her yer tertemiz ykanmt. Dalardan kk sular akyor, her tarafta ince ince su sesleri
geliyordu.
Onu karmda grnce birden kendimi toplayamadm. Yeniden dnyaya gelmiim gibi,
imdiye kadar yeryznde hibir eser mevcudiyet grmemite ilk defa gzlerim alm gibi,
bir mddet sarho oldum. Neden sonra bu sarholuktan aylmaya, etraf grmeye baladm.

378 Yazlar
Nihayetsiz bir ihtiamla hkmeden ilahi gzleri ve herkesten yksek duran muhteem
vcuduyla Akn kblesi olmak iin yaratlm
18 Nisan
Zehry bu onsekiz gnn iinde gnden gne sararm solmu gryorum.
Kendimde itiraftan korktuum bir durum var. O Zehry alacak diye korkuyorum.
Teyzem ne kadar deimi. Onun adeta bir glgesi. mamafih ak ve bilhassa akn bu
derecesi insana tekrimle [Hrmet ve tazim gstermek ve grmek. Sayg gstermek, ltuf ve
kerem icrasnda bulunmak ] secde etmek hissi veriyor. onun muhabbetin de yle nezahet ve
uluhiyet var ki. imdiye kadar zihnimden geebilen btn ibadetlerimi geri almyorum.
Onlarn esrarna benim aklm ermiyor.
Onun bir glgesi gibi Dedim. Evet,

nk aknda zerre kadar hodbinlik ve beeriyet

grmyorum.
Btn mauktan ibaret. Onda taptnn isminden, evsafndan, hayalinden baka bir ey yok.
Dayma gelince; gzlerime inanamyorum. Bu azametli adamn gururuna ne olmu?
Maamafih asl imdi insanla yaklam. Ne idi o azimet! Onca, geri malumatl bir adamd.
lakin bu malmat bir ta zerine hakkedilmiti!
Zehr, o gn hi ortada grnmyordu. Bizde telae dmtk. Zeliha'yla beraber ortadan
kaybolan Zehr'y bir mddet hatrlayamadk. Teyzemde iftlie gelir gelmez evvela Yusuf
Cemalin istirahatini dnd.
Aradan eyrek saat getikten sonra, Zehr'y sordu. Odasna baktm. Yoktu. Evin btn
odalarn aradk. meydanlarda yok.
Nihayet bibi ye bir yere sormak aklma geldi. ihtiyar kpek nmze dt. Bahenin
fundalklar arasndaki bahvan kulbesinin nnde durdu.
Kuyruunu sallad ve tokma evirmek ister gibi, sabrszlanarak ahland.
Kapy atm, yerde, samanlklarn iinde ikisi de diz kmt. Zehr, ellerini yzne
kapam alyordu. Arkada banda, onu teselli iin urayordu.
Zeliha bizi grd. Srayarak teyzemin boynuna atld. Zehrda ayaa kalkmt.
Yznde hazin, ackl yznde bir sarlk vard. Narin yanaklar ya iindeydi. Onu bu kadar
harap, bu kadar mkedder hi grmemitim.
Hl yabanc gibi uzakta duruyordu. Teyzem onun yanna gitti, salarn okad.
Zehr gzleri kapal, yalnz alyordu. Teyzem yine tabii, taaccp edecek kadar tabiiydi.
Artk onun baka bir muhabbet kabul edecek tek bir zerresi kalmam, onunla mebu
olmutu.
O gn akamzeri, kyden ak peygamberinin (evet imdi Ona byle diyorlar. Bu ismi Zehr
ile Zeliha koymu. Teyzem dvm. imdi herkes byle sylyor. Benim de azmdan kat.
Yoksa yalnz ben, bu ismi sylemiyordum)
ziyarete gelmiti.

geldiini haber alan birka kii toplanm,

Bunlardan biri stanbulda kendisini tanyan belediye reisi idi. pek

eskiden mektepten beri tanyan stanbullu zabitlerdi. hepsi be kii idi. ilerinde birde

Yazlar 379
bahvan kadn vard ki bilhassa en ayan dikkat buydu. nk bu biare bahvan onu
yalnz bir kere, o da on be sene evvel, ocukluunda kyde grm. Bir gn geerken,
naslsn bahvan gzeli diye sormu. te bu kadar
On be senedir, bu kadn kalbinde onun muhabbetini tam.
On be sene evvel hatrn soran bir trl unutamadn, bahesinin nnden geerken ona
syledii sz bugn sylemi gibi hatrladn gnden beri iini yanarak nihayet
dayanamayp geldiini byk bir safiyet iinde sylyor.
plak ayaklarnda arklar, zerinde yrtk gmlei Fakat ak btn bunlara bir kutsiyet
veriyor.
Hey, byk ve muhyi ak; sen ne viranelerden ne kaneler icad eder. Ne kadar llere bir
anda hayat verirsin.
Ak peygamberini grnce, kendini unutarak koup boynuna sarld. Gzlerinden yalar
akyordu. yle gzel alyordu ki, bizi de alatt.
Ah, beni yine ondan bahsediyorum. Hlbuki ben ondan korkuyorum. Zehr'nn gnden gne
yanaklar soluyor. Geri ona kar Zehr vahi duruyor. Lakin bu vahet hem ilk gnlerdeki
kadar kuvvetli deil. Hem ben ilk manay inkyad [Boyun eme. Muti olma. Teslim olma.
taat etme. mtisal ] asl bu vahette okuyorum.

bir kere ak peygamberi ismini ona

vermesi kafi
Fakat u bahvan benim nazar- dikkatini celb etti. Bir kere naslsn? demekle kadar
minnettar merbut olmak.
Yusuf Cemal in bu kadar, alakasyla insan kendisine bend etmesinin sebeplerinden biri de;
bu alakasnn fevkalde hakiki ve derin olmas
Bahvann halini, bizde uyandrd hrmeti talyan air Danunicyu (smi evirirken hata yapm
olabilirim)

nun pek ulvi bir tebihiyle tasvir edeyim: Danunicyu irkindir, fakat kadnlar ona

taabbd edercesine seviyorlar.

Bu mnasebetiyle Danunicyu ak bir hkmdara

benzetiyor. Bu hkmdar memleketini gezerken fakir bir kulbede gecelemeye mecbur

oluyor. te birdenbire bu fakir kulbe bir ehemmiyet kesbediyor. Ve bir ziyaretgh halini
alyor. fakat oraya gelenler kulbeyi mi grmeye geliyor, yoksa orada misafir kalan
hkmdar iin geliyor.
Bizimde bu fakir bahvanczda takdis ettiimiz ne arklar, ne cepkeni deil, belki onda
misafir olan muhabbet hkmdar idi.
19 Nisan
Kavalm yerde ban imenlere dayam, bezgin ve bitap yatyor.

Bilmem ki neden byle

mteki. almak iin urayorum. Bir trl terennm etmek istemiyor.

ktphaneden aldm,

biraz evvel,

mer Hayyam Rubaiyyat Mecmuas da orada. Be senedir

usandm mtalaaya tekrar bavuruyorum. Kendimi oyalamak ihtiyacm var.

Lakin Hayyam bana ne kadar uzak eylerden bahsediyor.

Bunlar yle eyler ki, ortada

byk muazzam bir ate yaklm. bu atein aksi etrafa vuruyor. te Hayyam

bana bu

atein akislerinden bahsetmeye alyorBu glgelere elinizi koysanz avucunuz yanmaz.

Filvaki, renk evrenin ekl u ulvinin ekli ..fakat nerede o asl ateteki azametli hararet?

380 Yazlar
Nerede bu snk gkler?
arap, kadeh, ebediyet Bunlar gzel. fakat ben bunlar nerede, nasl bulaym? Ve bunlar,
benim yeni yeni anladma gre,
Ey Hayyam, senin bildiin gibi deil! ben neyim? bir hi! diyorsun
Sen bu hite deilsin. Bir varlk, nasl bir hi olur! Senin daha varln manasndan haberin
yok.
Kitab batanbaa iddetle bitiriyorum.
Tekrar kaval m alyorum. Yedi senedir bana dert yolda olan kaval, sen syle.
Fakat o da bana aradm terennm etmiyor. Bir iki nefesten sonra onu da, o kadar vakit
hemhal olan yoldam da otlarn arasna frlatp atyorum. Ayaklarmla ineyip kryorum.
Sonra aalarn arasnda yalnz asabi geziyorum.
2 Mays
Bana kavaln krdrp Hayyamn kitabn parampara ettiren, ondan grdm canl varlk
oldu. Sadsnda, nazarlarnda yle bir tesir var ki. Ta, insan ne bulsa yakyor.
Sonra dikkat ediyorum, hi kimseyi ihmal etmiyor. Herkesle o kadar alakadar ki, bir vcut bu
kadar kiiyle byle candan nasl alakadar oluyor, bunu aklm almyor.
Benimle bende daha ziyade megul oluyor. Sonra tede bir Sleymann ksrn
unutmuyor. onunla konumaktan zevk alyorum. Her mbahaseden sonra mutlaka yeni bir
ey rendiimi hissediyorum.
13 Mays
Dn fecirden evvel; Yusuf Cemal; Zehr, Zeliha ormana kadar gittik. Bahar aan aalarn
altndaydk.
Ak Peygamberi kendi paralarndan akn douu nu anlatan bir valsi kemanla almaya
balad.
Bazen kendi de teganni ediyordu. Hakikaten harikulde bir ses Eer devaml olarak sylese
hepimiz baylacaz. Gne henz domak zereydi. bulutlarn kavutuu yerde yava yava
grnmeye balad. akn douu da bitmiti. Fakat manzara ile bu beste o kadar hem
ahenk idi ki, hepimiz mest olmutuk.
Ben kendi kendime dalmtm. birden bire ani bir hkrk sesi ile uyandm. Yanmda ani bir
hareket oldu. Zehr hkrarak kendini Ak Peygamberinin ayaklar altna att. Zehr btn
vcuduyla artk akn ilan etmiti. Bam evirdim; gzlerimi kapadm. Kke doru yalnz
yalnz uzaklatm. Artk bu deftere bir kelime bile yazmayacam. Belki de yakarm.
fakat garib deil mi? imdi gnlmden gelen bir sad

bana diyor ki; sen Ak

Peygamberinde gzellikten baka ne grdn, syle?

Yoluna kucak kucak iek serip tervih [Kokusunu artrma. * Rahatlandrma ] eden yine o
olmad m? ondan kemli rendik. dnyada gzellik ve fazilet varm, dedik. Daha ne
istiyorsun?

Yazlar 381

3
arkta scak bir temmuz gecesiydi. aydnlk geni semnn altnda, byk havuzun banda,
drt be kiilik bir meclisi toplanmt.
Ak Peygamberi, yannda yeil gzl, kk ve gzel bir kzla ayn koltukta oturuyordu.
Elindeki mzehhep yeil kseden ara sra, bir yudum melisa erbeti iiyor, bazen onu ar
ar sar sal gen kzn dudaklarna gtryor, fsldayarak iiriyordu.
Etrafnda drt kii daha vard ki, hepsi de yerde idiler. Zeliha havuzu mermerlerine dirseini
dayam, ayn yuvarlak bir duru haline bakyordu.
beyaz kuular sessizce yzerek, bazen bu sar glgeyi datyorlard. o vakit alkalanan
suda kk altn imekler akyor, ay krlm erimi gibi bir zaman titriyordu.
Sh orada idi. asl rengi belli olmayan muhta ve hisli gzleri ile afak aryordu. Tarhn
stnde uyur gibi sessizce oturuyordu
Ak Peygamberi dalmt.

Kolunu Zehrnn ince beline dolamt, yava yava kulana

byle sylyordu:
-Gidecek misin, nereye gideceksin? Ben, senin iin geldim.
-Benim iin mi geldiniz? Bu muazzam gnein zemine inmesi kadar muhalif bir ey!...
Nefesi, kk kzn yzne yakyordu. Zehr ekilmek kamak istiyordu. fakat o belini
saryor, ellerini tutuyordu.
Ak Peygamberi bu gece ne kadar kuvvetliydi!
-Demek ki Ak Peygamberini brakmak istiyorsun? Sonra bana erbetimi kim getirecek?
-Evvelce annem getiriyordu. Bundan sonra Zeliha getirir.
-Yok Zehr yok. Ben senin bildiin gibi vefasz deilim
***
Ak Peygamberi

arknn daima iir syleyen latif topranda, Rumelinin bir kynde

dnyaya gelmiti, fakat onun l ocuklarna benzeyen ve atein bir mizac vard. o kadar
takn bir yaramazd ki kimse baa kamaz, srf tatl ve sevimli olduu iin ekilen
yaramazlklarna tahamml etmekten, boyun emekten baka are bulamazlard. Evin dar
hududuna smaz, ak havada gezer, bu vesile ile hemen kyn yarsnn bu mthi
yaramazn elinde ekmedii kalmazd.
Byle olduu halde, sabahlar o kaplarn nnde boynu bkk bekleyenlerde oktu.
gya balarna gelecek ihtiyalar varm gibi, yolunu beklerlerdi. kyn bycek kzlar ona
gnl verir, tenha yerlere gtrmek isterlerdi. Ak Peygamberi bu kyde dokuz yana
kadar kald. Esasen stanbullu olan pederi onu alarak stanbula mektebe getirdi. stanbulda
uzun mektep hayat geti. Ak Peygamberi mektep arkadalar tarafndan sevilirdi. Onun
birok eziyetlerine ikayetsiz katlananlar vard.

382 Yazlar
O, her yerde itiyakla karlanm, daima ak grmt. ak kendini temaa iin ondan
zuhura gelmi. ona hayran olmutu. Ak Peygamberinin meftun yreklerden rlm gzle
grlmez bir taht, ak ateinden bir tac vard.
***
Bir donanma gecesiydi. [Bayramlarda, sevinli gnlerde bayrak, k kullanlarak, havai fiek
atlarak yaplan enlik, donanma, donanma enlii] Hep iftlikte komular bir olmular, daha
ziyade muhterem bestekarn erefine iftlikte byk bir enlik tertip etmilerdi. bahede
rengarenk fiekler, arh felekler yanyor. Saz kh mill havalar, arklar, kh gzel valsler
alyordu. Aalarnn aralarnda yanan ekil ekil japon fenerleri iftlii hayal lemlerine
benzetiyordu. Glde birok ieklerle sslenmi sandallar yzyordu.
Zehr balkonda yalnz oturuyordu. hava ak bulutsuzdu. yine gkte sahabeler bile
grnyordu. btn bu klar, namelerle alakadar deildi. annesini dnyordu. Acaba
yine, niin bu kadar kederliydi.
te, orada minderin stnde yatyordu. Ve alnndaki salarla oynuyordu. yalnz banda o
mavi ilemeli, krmz yastk yoktu.
Birdenbire balkonun kaps ald.

Suzn gzlerinden ayrlmayan dnceli bakyla

balkona geldi.
-Orada iin oturuyorsun Ak Peygamberinin yanna gitsene, dedi.
-Anne, brak beni, buradan ne gzel etraf seyrediyorum.
-Olmaz, yukarda seyret, haydi!
Zehr ban edi. Salona gitti. Yukar kmay hi istemiyordu. sofada kk, pek hafif bir
kandil yanyordu. Ar perdelerde, duvarlarda glgeler bklyordu. Vcudu ok yorgundu.
Oraya sedirin stnde yatyordu.
Kulana fiek seslerini, btn gulguleyi istiab eden bir kemn sesi geliyordu:
Yoktur emeli akn o parlak seherinde
Var baka hayat arzn o solgun kamerinde
ebnemleri, blblleri hep eski yerinde
Kr salar sevdama gneler sayorken
Musiki demenin tahtalarndan szarak btn vcuduna sirayet ediyordu. yumuak hallarn
stnde tekrar ayak sesleri iitti. Annesi geliyordu. Biraz sonra Suzn ona sert ve kuvvetli
sert ve kuvvetli nazarla emrediyordu.
-Zehr, yukar abuk k.
Evde herkes pencereleri m yahut baheye, yol kenarna gitmiti. Ortada hi kimse
yoktu. Merdivenleri beraber, karanlkta ktlar.
Ak Peygamberi, byk geni bir ktlkte pencerenin nnde oturuyordu. Yannda Zeliha
vard. Zehr Zeliha y grnce, dnmek iin srar etti.
Fakat Ak Peygamberi nin en har (ateli) gecelerinden biriydi. Bazen elindeki tesbih ile
uyanyor, bazen Zehr'nn salarn okuyordu.

Yazlar 383
Mzika bir aralk durdu. Yine uzaktan sermest, tahammlsz bir tambur sesi geldi. Kadir,
hametli ak nereden, yksek banda muhrik [Yakan. Yakc. * ok actan. hrak eden ] bir
yldz, parlayan Saba gya kk bir kzn taze dudaklarndan pyor ve ona byle damla
damla, ak anlatyordu. Birdenbire Ak Peygamberi Zehrnn omuzunu skt.
-Bu perevi seviyor musun?

Dedi. Gya hala dedi ki:

-Ben onun nameleri arasnda yayordum. onun teranelerinden, onun aslndan ibaretim.
Kamere doru, gle kadar yrdler. Yolda fiekler, mehtablarn yorgun ziyalar arasnda
Ak Peygamberi kk kza:
-Sen gnlmn yldzsn! Dedi.
Hala

fskiyeden

rengrenk

sular

dklyordu.

Hala

saba

(yldz)

gklere

doru

ykseliyordu.
Ertesi sabah, souk bir sonbahar gnei Zehr ile Zelihann dank odasna utana utana
girdi giriyordu. nk ikiside yar plakt. Biri yatakta gzlerini ovarken, dieri aynann
nnde san taryordu.
Zeliha yataktan indi, gzlerini ovuturarak:
-Zehr Ak Peygamberini ryamda grdm, dedi. bana dn gece syledii cmleyi tekrar
etti. hem gsme ok kokulu hi tanmadm bir iek takt.
Zehr, dudaklarn bkt. Yuvarlak, pembe omuzundan kayan gmleinin kurdelesini
kaldrd:
-Dn gece ne syledi? Dedi.
-Hi bir ey deil!... Sen gnlmn yldzsn! demiti.
Zehr kzard, salarn biraz fazla rseledi. Mermerin stne birok sar tel dkld. o srada
Zeliha ark syleyerek panjurlar at. rzgar salarn etrafa datt. Pencerenin iinde ei
ile konuan sere, birdenbire uarak kat. Zeliha ark syleyerek menekelere su verdi.
Baheye ktlar. gne epey ykselmiti. Nemli topraklarn stnde ebnemler parlyor;
akam safalar yznde temiz berrak damlalar titriyordu.
Ak Peygamberinin pencereleri smsk kapalyd. perdeleri hala almamt. Hlbuki her
sabah pencerelerine ta atarak onlar Ak Peygamberi uykudan kaldrrd.
Birdenbire yeil perdelerden birinde ufak bir hareket oldu. Zehr'nn yrei ac ac arpt.
Zeliha'y orada yalnz brakarak koa koa taflanlarn arasna kart.
te bu vakadan beri Zehr Ak Peygamberinin yanna sokuluyordu. eskisinden daha vahi
duruyordu. hatta iftlikte herkes grnyordu
Bir akamd derede Ak Peygamberinin emrine amade olan sandalc Ahmed Aa
sabrszlanyordu.
Ay hayli ykseldii halde, daha hi kimse yoktu. acaba bu akam ne iin ge kalmlard?
Ahmed Aa sandaln koyu eflatun demelerinden, ayn renkteki elbisesiyle hemen
ayrlmyordu.

384 Yazlar
Bir zaman byle hareketsiz dudu. durgun sularda balklarnn dalp kararak at
yuvarlaklara dald ve bekledi. Hala gelen giden yoktu. Ahmed Aa apkasn, srmal ceketini
sandaln demelerine kard. kollarn svayarak derenin suyuyla sandaln ykad.

tekrar

yerine oturduu zaman etrafna birok rdek toplanmt. kk heybesinden bir ekmek
paras kard ufalayarak hayvanlara att. Kendi kendine derenin iinde krek ekerek
gezmeye balad.
Bu askerlik meselesi amma fenayd. o giderse kadn ocuklar ne yapacaklard?
Nihayet kardan kollarnda bir kucak iekle Behice grnd. Ahmed Aa sordu:
-Neredeler?
-Bu akam yalnz bir kii gelecek. Sandalc mahzun olmutu. hemen gnar gezdirdii bu
gzel ifte acaba ne olmutu? Destisini dikerek kana kana su iti. Behice kucandaki
iekleri uzatt:
-Sen unlar koyuver. Ahmed Aa demeti ald. ieklerle ssledi. Bu akam Ak Peygamberi
derede yalnz gezdi. Zehr'ya gelince bu bir saat zarfnda odasnda kalbi arparak gizli gizli
alad
Gller geiyordu. Zehr'nn vaziyetini gizliyemiyordu. btn dnya Ak Peygamberinin
muhabbetiyle yanyor, ondan baka herey mthi bir sratle eriyip gidiyor. Zehr onu
grmezse, artk yapamayacan biliyordu.
Yine bir geceydi. iftlikten yirmi dakika kadar uzakta, sahilde, deniz kumlara doru yava
yava kk dalgalarla arpyor. nce narin kamerin ziyasnda parlayan kumsal okuyordu.
Deruni bir sad, sular kumlara arptka, sknet huu iinde ak tekbir ediyordu.
Orada kk bir kz alna sarlm ayaklarn slatan dalgalar hissetmeyerek rkek rkek
dolayordu. Birini bekliyor gibiydi.
Be dakika sonra gzel mnevver ehreli, vcudu adeta dalara kadar, ziya veren latif bir
erkek, sratli admlarla yaklat.
Kk kz da ona doru yrd. O gen kzn ellerini tuttu. yzn yzne yaklatrd.
-Sevgilim, ben senin iin geldim! Dedi.
Gen kz kendine yaklaan bu gzel ehrenin gl kokan ve atein nefesiyle iki kere sarho
gibi salland.
Be on adm yrdler. Orada beyaz yelkenli kk bir kayk duruyordu. Mehtabn saf ziyasi
altnda, oda akla mest olmu gibi, ilahi bir skn iinde bekliyordu.
Ak Peygamberi Zehrnn elinden tuttu. Kaya bindiler. Yan yana oturdular. Ak
Peygamberi kolunu Zehr'nn omzuna koymutu. yava yava sahilden aldlar. Gittike
uzaklayorlar, kyn hafif klar birer birer dinleniyor, engine doru parlayan sakin
denizde gittike alyor, geniliyordu
-Zehrcm, o semavi gitar alp aka davet edenin kim olduunu anladn m?
Zehr hayret iinde:
-Siz, bunu nereden duydunuz?

Yazlar 385
O glerek:
-Senin kalbinle aramda o kadar rabta bulunmasn m? Senden duydum.
Ak Peygamberi yalnz akn verdii bir salahatiyle Zehrnn kalbine tasahub [Sahip kma,
benimseme. * Koruma. * Arkadalk etme ] ediyordu.
Zehr bu gece bsbtn sarhotu. esen bahar rzgarndan, o daha gzeldi. Her eyden;
suyun latif sadsndan, kamerden, denizden onun akn dinliyordu.
-Bu gece ne kadar solgun!
-Niin Zehrcm? Bilemiyorum ki!
Zehr bilmiyor deildi. Ak Peygamberi nin gzel ehresini grdnden beri kamer
solmu, tahtndan inmiti.
Fakat bunu ona syleyemiyordu
yle bir an geldi ki; ak bu beyaz yelkenli kay hibir noktasn bo brakmakszn ateiyle
istila etti. Ak Peygamberi dmeni elinden brakt. Kayk, bi-payan afaka doru, kendi
halinde dorudan doruya akn tasarrufunda akp gitmeye balad.

Yazlar 387

4
ZEHRNIN DEFTER
Niin, byle etrafmda dolayorsun?
Bu yakc sadnla burada ne aryorsun?
Gzlerindeki ilahi atele, sen buraya nereden geldin?
Bazen gzlerim senden baka hi bir ey grmeden uzaklara doru dalm, bazen kalbimi
halecan [Titreme. Kalb arpnts. Heyecan ] iinde buluyorum.
Kendimi avutmak iin gzlerime kameri, dalardan inen narin suyu, gkteki mavi yldzlar
gsteriyorum. Lakin gnlm sz anlamyor, kameri fersiz buluyor. baharda aan gle bin
kusur buluyor. alayan suya dnp bakmyor bile.
Kendime gelince senin hayalinle gnlm rahatsz buluyorum. btn aile sema bana ten
bir lisanla senden bahsediyor, seher vakti esen rzgar, senin akla mebu [doymu.] esiyor.
Seni grdmden beri cihan bana renksiz geliyor.
Doan gne, geceleri parlayan yldzlar bakamyorum. nk senin nefeslerinle, serapa ak
olan tenin hararetiyle teshir edilmi o ilahi havay teneffs ettim. baharda alan gl
koklayamyorum.
Her taraf yine bana atein geliyor. sen yanmdan gidince byle ellerim, gzlerim, btn
zerrt (zerrelerim) vcudum yanyor. Kendimi de adeta ate zannediyorum. Ah o atetir.
nanamayan bir kere temas etsin.
Senin muhabbetinin nuru iinde Zehr'y bulamyorum. Onun rayihas sensin. Teni ve cann
sensin. Ak olan rayihas sensin. baka ne kald gzelim?... Benim her eyimi al. Bana talik
(alakal) eden hibir eyi bende brakma. ah yalnz uraya, gnlme dokunma. nk orada
sen varsn!
oban m? oban severim. nk onun sevdiime bir cihetten eklen nispeti vardr! nce
ayn taze aydnlnda geceleri srsn otlatan oban grdke, iim titrer. ak srsnn
banda sevdiimi tahayyl (hayal) ederim. Aya benzeyen sevdiimi tahayyl ederim.
Demin o mukaddes geceyi, seninle ilk defa temas ettiimiz enlik gecesini okumak iin
defterimi atm.
Hrmetle diz ktm. yle okumaya baladm. ben o zamandan beri ne kadar deimiim. o
vakit ok kuvvetliymiim.
Dinle dinle, bana senden baka dnyada bir ey kalmad. Seninle bulutuumuz bu odada,
demin yine mumu yaktm. Yataa yaklayordum. Seni orada greceimden mitvardm.
Bir mddet oraya baktm, gremediim mumu fledim. bir zamanda karanlkta vastasz
grmeye altm. Niin gzlerime de kalbim gibi grnmedin.
bu gece aya ne olmu?

Yannda yalnz bir yldz var. her gece tahtnn etrafn dolduran

binlerce gzel iinde seyran eden muhteem aya ne olmu? bu gece yannda bir tek yldz
var.

388 Yazlar
Tekmil sema nurlar iinde. Derinlerde btn yldzlar snm. Yalnz ikisi etraf unutarak
sevdaya gark olmular.
***
Sh, bir sabah Zehryla Zelihann siparileri iin stanbula inmi.
Vasl olduunun ikinci gn, birok maazalara girdi kt. yorgun bir halde istasyona
giderken eski lise arkadalarndan Fahri ye tesadf etti: Bu o vakit, kansz, zayf bir eydi.
imdi Shnn karsnda grd bu dzgn kyafetli, iman vcutlu adamla, o elimsiz
ocuk arasnda ne kadar fark vard
O, Shy niye hi deimemi buldu. Filvaki Shnn gzlerindeki serazad [serazat, zgr,
hr bir eye bal olmayan] ocuk saffeti daha snmemiti
Beraber yrdler, hava karanlkt. iddetli bir rzgar esiyordu. caddeden toz tufanlar
kalkyor, sar rk yapraklar mtemadiyen dnyordu. Herkes yamura tutulmamak iin
frtnann sevkiyle kouyordu.
Fahri, ticaretle uratn syledi. Tavrlarna hakimiyet ve itimat gelmiti. Artk eski Fahri
gibi sakin ekingen durmuyordu. Para ve latif hayat onu gldrm olacakt. Maziden
bahsederlerken, Cellde ait olan ufak bir hatra geti; bir gn beraber corafya
dersinden kamlard. Fakat su flarnn arkasnda yakalanmlard. aldklar tevkifler
[Alkoyma, tutma. Hapis olarak bekletme.] o vakit ne kadar ac gelmiti.
Fakat Fahri Cellden biraz deiik, pheli bir sesle bahsediyordu. Sh, acaba hasta falan
m, diye merak etti, sordu. Fahrinin gzleri mantosunun etekleri uuan esmer bir kadnn
bacaklarnda tamamen onunla meguld. Dalgn dalgn cevap verdi.
Cell bir vapur seyahatinde bir hafta evvel kalbinden lvermiti. Sh hayretten isyana,
elemden tevahhe kederden kedere derek, bir zaman dald, dnd.
nanamyordu, ya rabbi, o kadar zaman beraber yaamlard. o kadar zaman kadar
kanlarnn harareti birbirine gemiti. Nasl, Cell ayn hayattan kopup giderilirdi? Sanki
ruhunun yars umutu. kendi sesi baka bir sesmi gibi, yabanc uzak geliyordu.
-Fahri bana tahsilat veremez misin?
Fahri onu imdi, bir ekerlemeci dkknna doru ekiyordu. Sh taaccp etti:
-Burada ne yapacaz? Dedi. Fahri cameknlardaki ekerlemeleri szyordu:
-Souu duymuyor musun? Rzgr bizi uuracak. urada oturalm! hem konuur, hem de
yeriz. bu szden bsbtn mteessir olan Shy kolundan ekti. Zorla ieri soktu. O,
Fahrinin gzlerinden, dudaklarndan, vcudundan ireniyordu.
Deniz, karda isyandan morarm, kpryordu. yamur gkten toplanarak, teessr
anlarnda gzlerde birikipte akmayan yalar gibi hala yaamyordu. Fahri hem ekerleme
yiyor, hem anlatyordu.
Medaniye ye beraber seyahat ediyorduk. Gece yars, scack yatamdan frladm. Zaten
frtnann grltsnden, sallantdan daha yeni dalmtm. biri kapy vuruyordu. Atm. Bir
amele Cellin hastalandn haber verdi. Kotum Cellin kamerasna girdim. kalbi durmak
zere idi. yarm saat yaad. Ertesi gn Medaniye ye yakn bir mezarla gmdk.

Yazlar 389
Fahri birden bire bir ey hatrlayarak durdu.
-Oh pek iyi oldu da, seni grdm. Cell bana sana sylenmek zere bir haber havale etmiti.
lm halinde bana dedi ki dur bakaym, evet dedi ki:
Shyi grrsen syle eer Yusuf Cemal Bey'e bir gn

rast gelirse, onu grmeden,

leceim iin, gzlerimin arkada kaldn sylesin, beni kalbinden karmasn! Kuzum Sh;
bu Yusuf Cemal Bey de kim? tuhaf ocuk.
Bu drt cmle ile ekerleme yiyerek anlatlan lm hikayesi Shnn kalbine bir ok gibi
yakt.
Sanki tekrar ocuk oluyor, mazide tekrar yayordu. Mektep, bahe, kumluk Hepsi gzlerini
yaka yaka tekrar gne geliyordu. Yalnz btn bu eski eylerin, uzak ve gemi gnlerin
hatrasna
imdi bsbtn tahamml edemiyordu. Artk hepsi yar yarya lmn gsne ekilmilerdi.
Bugn Sh'nn ok gaml, ok zayf bir gn oldu. iftlie dnd zaman, gzleri souk
ve yatan kzarm, kalbi atmaktan yorulmu gibi yavalamt
Akam yemeinden sonra, Ak Peygamberi Sh'y yanna artt. kameriyenin altnda
ayakta duruyordu. bu gece, boyu her zamandan daha uzun grnyor, vcudu byk bir
ihtiam iinde ykseliyordu. gzlerinde aaalarn, fusunlarn mabudu olan rabbani gne
vard. arkasna uzun siyah bir manto giymiti. ehresi baklamayacak kadar kuvvetliydi.
Hi kmldanmyor ve insan karsnda yok olmaktan korkarak klyor, klyordu.
Zaten bugn, zavall Sh'nn ok karanlk, ok hicranl bir gnyd. ekerleme yiyerek,
rzgardan ak kalm bir kadnn bacana bakarak tasavvur edilen lm hikayesi, ruhunu
yara iinde brakmt.
imdi Sh byk peygamberin kalbinden doan gzler nnde feda edilmeyecek
mukaddesat tasavvur edemiyordu.
Ak Peygamberi onun btn melalini btn zaafn biliyordu. efik ve rehkrd. zevk verici
yumuak eliyle Sh'nn salarn okad. daima byk hislere hitap eden serazad bir sesle:
Sh dedi. Sonra, gzel sesini biraz daha alaltt ve kalbini titreten bir ahenkle tekrar etti:
-Sh?
Sh sakindi, bilhassa Cellin lmnden ok mteessir olmutu. Ak Peygamberi beraber
gezmeyi teklif etti. Gk tamamyla bulutlara rtlyd. Sk sk imek akyor, gk grlyor
iinde aalar atrdyordu.
Tekmil Cell iinde olan etraf, btn bu iddeti ile beraber gzledi. Ak Peygamberinin
yksek bir mevzun vcudu bu frtnalar ortasnda bir kat daha gzelleiyordu. htiam daha
aikar grnyordu.
Shnn elinde elektrik feneri, beraber yanyana yryorlard. uradan buradan konua
konua habersizce Kr Irmaka kadar gelmilerdi. buras iftlikten epey uzakt. iki kk
dan arasnda kuru bir maara halini alan Kr Irmak vaktiyle akarm.
Kayalarn zerinde suyun oyup brakt yle naklar yle gzel ekiller vard ki, sanatkr
onu yllarca uraarak belki meydana getiremezdi.

390 Yazlar
Ak Peygamberinin buras pek houna gitmiti.
Ne gzel! ne gzel! Diyordu.
Ay bulutlardan kurtulmu, altn an zemine tekrar atmt
Frtnada biraz hafiflemiti. kaarlarnn bazlar o kadar incelmiti ki, adeta dalacak gibiydi.
insan bu oymalar, bu rakik naklar gzyle incitmekten korkuyordu.
-Buras nedir, Sh?
-Kyller Kr Irmak diyorlar. vaktiyle iinde bir rmak varm, kurumu.
Ak Peygamberi birdenbire onun szn kesti.
-Bak Sh, dinle!..... bir ses iitiyor musun?
Sahiden bir ses, tatl bir su sesi geliyordu. sadnn geldii cihete doru gittiler. Kayalarn
arasnda damla damla bir su akyordu.
Sh; bir suya, bir Ak Peygamberinin dalarn, eflak'n ak olduu yksek vcuduna
bakyordu. Ya Rabb, bu kr rmaa hayat getiren onun akna temasl olan bu har (canllkate) vcudu mudur?
Sh onun gibi tavsife gelmeyen gzel grmemiti. Bu letfet ve fsun onun vcuduna
mnhasr deildi, bu ate nereden geliyordu?
Bu yalnz tenin gzelliinden ibaret olamazd. onda yle bir harikulade bir tesir vard ki,
insan beeri hislerden uzaklatryor,

ilahi bir elalenin suyundan ehresini, gzlerini

ykyor, kefedilmemi rabbani bir vadinin atei afakna atyordu.

Prl prl ne gzel bir su!.... Bir mddet daha dinlediler kk ince sadsna doyulamyordu.
Ak Peygamberi:
-Su Ne gzel ey! bak deminden beri sadsn dinliyoruz. hi usandk m?
Maaradan ktlar. Lakin daha kestirme olsun diye, dan zerinden gemek istediler. yar
yolda bir uurum nlerine kt.
Ak Peygamberi bir anda uurumu geti. Shya elini uzatt. Fakat bu hal Shnn
gururuna dokundu, uzatlan eli tutamad. O da kendini att. aya bir al ynna takld.
Bir kayaya zor tutundu. az kald, bsbtn yuvarlanyordu.
Ak Peygamberi onu elinden tuttu, ekti. fakat Sh zor dorulabildi. nk bir dizi
yaralanmt.
***
Aradan birka hafta gemiti. Sh ate kayann zerinde oturuyordu. havada yamurla
kark souk bir rzgar esiyor, yava yava yolcu eme nin sesi geliyordu.
Ah askerlik mi? demek ki Sh askere gidiyordu. sonu mehul olan bu giditen adeta
rkyordu.
Onlar gideli artk gn oluyordu. etrafta ne derin bir sessizlik ve matem vard.

Yazlar 391
Zehr. Zehr, imdi onunla ruhani ainal olan fakat hviyetinin mtehakkim nfuzundan
byk bir ksmn da yava yava kaybetmi olan bir vcuttu.
Sh, yalnz dnyordu. Hayatnda sevdii deil de sevmeye zendii kadnlar kvlcm
ziyasi gibi kapanp kapanp gidiyormulard.
Kendine en fazla yakn bulduu Zehr da, ite haberi olmakszn kalbinin byk bir ksmn
bo brakmt. Ona adeta tarif edilmez bir yaknlk muhabbetle merbuttu (sevgiyle balyd).
Lakin bu aka pek benzemiyordu.
bu gece acaba iin bu kadar mahzundu. Kalbinde tahlili pek mkl bir ac, bir yara vard. Bu
yara nerede almt?
Bir aralk Kr Irmak a kadar gitmek iin bir arzu hissetti. Niin bundan da haberin yoktu.
Ne olur, Ak Peygamberi gitmeseydi. Onu etrafn yalnzl iinde sesle sylerken, kendi de
taaccp etti. fakat kalbinden mukavemet edilmez bir arzu geliyordu.
-Keke, o gitmeyeydi! Onun sesinde, szlerinde, ehresinde Shy teskin eden, ruhi ruhunu
ykayan bir hal vard.
imdi pek yalnzd. hi kimsesi yoktu. yava yava kalkt. biraz avunurum, midiyle yrd.
Zelihann odasna gitmeye karar verdi
Zelihay odasnn penceresinde bir iskemle zerinde buldu. rengi sapsaryd. hite
uyuyamad anlalyordu. Sh, Zelihacnda ona, o Ak Peygamberine gnln verdiini
biliyordu.
Nedir bu, herkes onu bu kadar niin seviyor? iittiine gre
Onu byle akla sevenler pek okmu. o srada gz Zehrnn yatana ilimiti. Kede
zeri rtl duruyordu.
Bu birok hatralar saklayan odadan bilhassa hatralarn en canlsn syleyen Zelihann
gzlerinden kat. arkasna bakmadan odadan kt
. Ertesi gn, Sh evrak cebinde stanbula gidiyordu. Yolcu emenin nnde
geerken admlarn yavalatt. o siyah yldrmal kyl kadn tekrar greceim, zannediyor
ve eski szlerini tekrar iitir gibi oluyordu.
Hava souk, ok souktu. bulutlar bazen aralanr gibi oluyor, bazen seyrek seyrek yamur
yayordu. omuzlarn yakasn kaldrmt. htiyar bir sokak kpei, kh arkasndan, kh
nnden mtemadiyen kouyordu. Tyleri srlsklam olmu, stndeki tozlar slanarak
tahvil etmiti. dili darda, gzleri bi-dermand. acaba byle nereye ve niin kouyordu?
Sh, alayan'n kprsnden geerken ellerini ceplerine soktu, fakat birdenbire souk bir
cisim parmaklarna temas etti. bu evrak zarfyd. kard. elinde muayene ederken rzgar
esti, zarf uurarak suyun iine frlatt.
Sh sahile kt. Kt, bir taa ilimi duruyordu. Bastonunu suya batrarak dayand ve zarf
ald. stndeki yazlar dalarak bozulmutu. Bir aacn kkndeki yosunlu tan stne
oturdu. Zarf kurutmak iin bir taa tutturdu. Dnyordu:
lm m?....

392 Yazlar
bunu hayatnda daha hi tahlil etmemiti. mmkn deil, Sh, lemezdi. Yaayan,
hisseden.. Seven bir adam lemezdi. Oh ne mmknd?..... te, kalbi atyordu. gzleri
suyun akn, yapraklarn titreyerek dkldn gryordu.
lm gayri kabil tahkik bir seraptan ibaretti.
Byle dnrken eliyle yerdeki amurlar kazmt. Ve bir cam paras parman kesmiti.
imdi yerler kan iindeydi. Elini suya soktu, ykad, sonra mendiliyle yarasn sard.
Dairenin nne geldii zaman, ihtiyar bir adam amur sellerini ve yaprak dkntlerini
spryordu. O geerken bekler gibi yapt. Sonra hemen ie devam ederek Sh'nn stn
bsbtn kirletti, amur iinde brakt.
Merdivenlerden dkn kyafetleri adamlar telala inip kyorlard. O, hala endiesizdi. kinci
katta kumandann oda kapsnn n, insanla dolu idi. karanlk koridoru zayf bir elektrik
lambas yar yarya aydnlatyordu. Sh kalabala yaklat. kapnn arkasnda hademe
oturmu, esneyerek saatini kuruyordu.
Bir mddet, hemen yarm saatten fazla orada nbet bekledi. nihayet ieri girdi. Yazhanede
oturan paaya zarf uzatt
Bu iri vcutlu, biraz laubali tavrl bir adamd. temiz sar gzleri Sh'ya dikkatle bakyordu.
Bu, herhalde iyi bir insand. halinde bir kumandan sertlii grlmyordu.
Bir mcevherci ihtimamyla gzlklerini dzeltti. zarf iman elleriyle yrtarak, yazy tetkik
etmeye balad. kulana musallat olan uyuuk bir sinei, kk bir tokatla ldrd.
Kalpan arkaya att. biraz dnd sonra kd masann yeil uhas stne koyarak,
Shnn yzne lakaydane, yle bir bakt. yukardan aaya szd. sonra bir sigara yakt.
Sh ayakta, demir sobann uyuklarna biriken tozlar datyordu. Bir hafta sonra Erzurum
cephesine sevk edilecekti. muhtez [Titreyen, ihtizaz eden ] mteheyyi kalabalk gittike
sabrszlanyor. artk kap vuruluyordu. o srada, iri iri kar yamaya balad. pencerenin
nne iki firari ku kondu.
Kumandann pek, yeni mhim bir mesele aklna gelmi gibi, kad ekmeceye att
gzlklerini dzelterek kapya doru:
-Gir dedi .... tabi bu, ayn zamanda: k demekti.
Sh, kendi sokakta bulduu zaman her yer bembeyazd. Hava, iyiden iyiye karmt. Kar
gzlerinin iine giriyordu. yle souktu ki, rzgar yzn ellerini yakyordu.
te artk herey bitmiti. yarn br gn, bsbtn asker olacakt. Belki daha hi
dnemeyecekti.
Eski neesi tamamen snmt. sanki bir harabenin altnda kmt. Uzun bir baygnlktan
sonra yaralar iinde zdraplar iinde hayata yeniden domutu. btn vcudu zdrab iinde,
ruhu melal iindeydi
Ah dnya pek ac zalim idi.
Kardan bembeyaz duran yollarn tesine berisine dkkanlarn vurarak yer yer garip
parltlar hasl oluyordu. Yz, bilekleri erimi souk kar paralaryla doluydu.

Yazlar 393
Byle bir zaman yrd. Habersizce Karakye kadar gelmiti. vakit geti, artk bir yere
gidip yatmak lazmd.
En yakn yer Beyolu ydu. Tnele (tramvaya) bindi. eride beyaz sal, matem kyafetli bir
madam apkasndaki karlar silkeliyordu.

Yannda sarn,

hrn bir olan ocuu

huysuzluk ediyordu. Mutlaka camlar atrmak istiyordu.

Tnelden ye ye kt. Byk maazalarn nnde, tenha insan cereyan iinde, o da
yrmeye balad
Kadnlarn iltifatn celbeden tatl ehresinden bi-haberdi. btn bu tanmad vcutlardan
sklyor ve onlara temas etmekten ekiniyordu
Yalnz cameknlarda hasta benizleriyle boyunlarn bken karizantemelere [Kasmpatlara]
karanfillere hasretle bakyordu. ara sra koan otomobillerin arabalarn iinde iki ssl
genba toylar gzler iinde birbirine yaklayor ve belki aradn bulmak iin nafile ile
yanyordu.
Bu gece Sh'nn ruhunda garip, vahi tahavvl [deime, deikenlik, dnme, dnm]
vard. O hibir vakit iddetle mecbur olmadka byle avare kalabalklar arasnda gezmezdi.
Halbuki imdi otelleri nnden getii halde ieri giremiyordu.

nk yalnz kalmaktan

korkuyor
Bir aralk dar, mazlum (karanlk-kt yer) sokaklardan birine sapt. Burada sra ile birok
meyhaneler vard. her taraf sarho az gibi iki kokuyordu. onun ayaklar dolayor,
layenkat [Kesintisiz, aralksz ] ukurlara batyordu. Kaldrmn stnde durdu.
meyhaneden kirli bir k tayordu. erisini bir zaman seyretti.

Kardaki

Birka apkal masalarn

birinde kumar oynuyordu. Dieri de, iki Trk delikanls bir rum kzyla akalayordu.
hibirisi krk ve isteksiz deildi.
Bir dakika sonra camn nne ehresi olduka muntazam tire [gkyeil (Farsa) terae]
fanilal, kabark salar boyal boyal bir kz geldi.
Shy grerek dudaklar ve elleriyle iaret etmeye balad. Sh titriyordu ve gnlmde
kendine yabanc, karanlk rzgrlar esiyordu. Yrd. Kapy anca yzne bir scaklk
vurdu. birka gzn kendisine tevecch ederek tekrar ekildiini hissetti. etrafna
bakmakdan ocan nndeki masann bana gitti. stndeki karl karlar silkeledi. Sonra
koltuundaki bezle masann tozunu alan tire fanilal sarho kza:
-arap dedi.
....................
Gzlerini at zaman sabah olmutu. kirli bir yatan iindeydi. haline inanamayarak,
actncaya kadar gzlerini

ovdu. Buras kk, beyaz badanal bir oda idi. yerler plakt.

Kedeki sandn stne birka para kadn amar ile tire renkli bir fanila atlmt.
Kalkt, oturdu. bu tire fanilann sahibi kimdi? Hayal mi, hakikat mi kendisinin de bilmedii
ac bir sahne, gzlerinin nne geliyordu.
Tekrar yatan iine bakt. yannda kimse yoktu. fakat yastn stnde kirli bir ba izi vard.
Bir iki gecelik ey olamazd. kim bilir ka haris batan levsle bu hale gelmiti .

394 Yazlar
Ya Rabbi, Sh'nn burada ii neydi? karyoladan indi. Elbisesine irenmekten, ellerini bile
sremiyordu. dardan kadn erkek kahkahalar, tabak atal sesleri geliyordu. btn
bunlardan baka ar sefil bir koku nefesini bouyordu. Sh, buraya iin geldiini
dnyordu. evet buraya nasl gelmiti? Fakat onu buraya fart furt [arlk, fazlalk] elem
mi onu buraya srklemiti.
Bereket ki arabn tesiriyle akamdan sarho olmu kz, onu yatana yatrmt. sabaha
kadar uyku ile geen bir gece ile siyanet [muhafaza-saklama] edilmiti.
Sh fevkalde mteessirdi. Bu srada karsnda Ak Peygamberini grd. Ona kalben
nfuz eden mnevver nazaryla bakyordu. Sh bsbtn kendini tutamad. yere kapand,
hkra hkra alad..[manevi yardm gelmiti. Yaptn zannettii eyi, yaptrmayan Ak
Peygamberi ydi.] ... neden sonra kendine geldi. Birden kalkt, sratle giyindi. Karanlkta
koridora kt. Lakin yolun ortasnda akn akn dura kald. Orta yerde yar plak iki kii
birbirine sarlm yatyordu. Kadn dn gece Sh'nn yatana giren kadnd. Sh nefret ve
istikrah ile olduu yerde dnd. Erkek iri yar bir Rumdu. Kadnn zerinde de yalnz gmlek
vard.
Kpekler gibi byle yol ortasnda, Aman Ya Rabbi, insaniyet nerede? Kadn Shya arsz
bir kahkaha atarak bakt. Ondan herhalde kendi lisannca bir kfr bekliyor gibiydi. Sh
iddetli arkas dnd. koa koa merdivenleri indi.
yola kt zaman her yer donmutu. Saaklardan iri buzlar sarkyor, bacalarnn dumanlar
bu azim (byk-muhteem) beyazlk iinde birdenbire yok oluveriyordu. henz pek erkendi.
Caddeden pek ndir yolcular geiyordu. Onlarn daha byklar ve sakallar buz tutmutu.
Sh, diyordu ki: Ah Cell bu geceyi sen grmeliydin ne kadar asabileir, bana darlrdn.
Cellin muazzez hatras gzlerini ya iinde brakmt. trenden indikten sonra iftlik
civarndaki dalarda iddetli bir tipiye yakaland.
Gzleri bir adm tesini bile seemiyordu. Yolu kaybetmekten korkuyordu, her saniye bir
tala,

bir uuruma yuvarlanmak tehlikesi vard.

ara sra kulaklarn dolduran uultu

arasnda akal sesleri iitiyordu.

O vakit cesareti bsbtn krlyor, karlarn iine yuvarlanmamak iin kendini zor zapt
ediyordu.
Geri bu havada bu yol arabasz geilemezdi. Hlbuki Sh'nn akl banda deildi.
On be, yirmi dakika sonra tipi balad. Biraz etraf almaya balad. Fakat imdi de gittike
hava kararyor, gece yava yava bastryordu. kar btn durdu. iftliin aalar beyaz birer
top halinde gzkmeye balad
iftlie gitti zaman kapdan, Sleyman karlad. Zeliha rahatszlanmt.

Sh slak

elbiselerini kard, Zeliha'nn yanna kotu. Gzleri atein iinde idi, yatyordu.
-Naslsn Zeliha, ne oldu?
-Hibir ey yok. Biraz bam aryordu.
Bu bir baars deildi. ah bu Ak Peygamberi! Zeliha kendi hastaln unuttu. nk Sh
titriyordu. Arkasna gsne fanilalar sokturdu. Ihlamur kaynattrd. Onun yanna, ocan

Yazlar 395
karsna ezlonga yatrd. [zerine uzanlabilecek biimde ayarlanan, deme yerine bez
gerilen bir tr tanabilir koltuk]
Zavall Behice skntdan terliyor, Sh'y stmak, Zeliha'ya bakmak iin oraya buraya
kouyordu. Sh ocakta titreen alevlere gzleri dalarak dnyordu. Zelihay burada bir
bana nasl brakacakt. Geri Behice ile Veli Aa vard. Fakat bunlar bir anaya babaya bir
kardee benzeyebilir mi? Zeliha adamakll hasta idi.
**
Bir hafta sonra idi. dehetli bir ayaz olmakla beraber, kar durmutu. iki karde smbl
tarlasna kadar gittiler. yerler yzden atrdyordu. Aa dallarndan aln damndan sarkan
buzlar, gne ziyas grmeyen tahtelarz [yeralt] tuz maaralarn hatrlatyordu. Aalar
iftliin binas, bulutlar bembeyazd.
-Zeliha, uraya bak! ben burasn mrmde bu kadar hazin bulmadm. fakat sen
meyesin. yle atky boynuna iyi sar!...
Buras iki dan kavutuu yerde, derenin kenarnda iftliin en gzel yeriydi. bilhassa Ak
Peygamberi burasn ok severdi
Zeliha dalgn dalgn etrafna bakyor, sanki burada birini aryordu. Dere donmutu. Smbl
tarlasnn yerinde yksek yer kar tabakas vard. Gya kar onu da kskanarak rtmt.
Zeliha bir aralk mutad hilafnda edit tesirle [adeti olmad bir ekilde sert bir ekilde] dedi
ki:
Ah keke Sh, Erzuruma senin yerine ben gideydim!
Sh, hi sormad. Derin bir skttan sonra yrdler. Derenin kprsnden getiler.
yamatan dan zirvesine doru ikisi de dalgn ilerliyorlard. Zeliha:
Sh sana bir ey syleyeceim. fakat evvelden syleyeyim, beyhude (bouna) itiraz etme.
nasl olsa, bence takrir etmi bir fikir. beni bu karardan vaz geirmeyecein iin beyhude
yorulma. sen on gne kadar gidiyorsun. Bende kendime gidecek bir yer buldum.
- Nasl gidecek bir yer?
-Hi uzak kylerden birine bir mektepte mderris olup gideceim. hem her ey hazr.
Senin uramana, yorulmana hacet yok. stiday (dilekeyi) ben geen gn gtrp kendim
verdim.
Birka gn iinde, bugn yarn tayin edileceinden eminim. nk neresi olursa olsun raz
olacam syledim. Hi hayret etme. Bunda alacak ne var? iftlii Veli Aa ile, dadma
brakrz.
Sh biraz kendini toparlayarak...
-Zeliha, kardeim ben seninle konumak istiyordum. birazda zerinde aabeylik hakkm yok
mu?
-Ne konuacaz? Bunda konuulacak bir ey yok ki. sen gidince yalnz kalmak
istemiyorum. hepsi bu kadar
Zeliha konumak istemiyor, hatta gzlerini bile Sh'nn gzlerinden karyordu

396 Yazlar
ki gn Sh kardeini bu kararndan vazgeirmek iin btn kuvvetiyle urat. bir kere
narin vcudu cefaya nasl tahamml edecekti. Elbette yalnzlk, gurbetin mit edilmez birok
mihnetleri olur. Zeliha bunlara kar gelebilecek miydi?
Fakat Zeliha hi sz dinlemiyordu. szleri tebessmle karlyor, ekserisi ne cevap
vermiyordu. ki gndr bsbtn sararm, erimiti.
Nihayet tayin emri geldi. Sh artk sz geirmeyeceini anlad. Ne u bir, iki senelik
askerlii bitince avdet ederek (dnnce)
Zehr'dan bahseder gibi yaparak, Ak

beraber geirecekleri gnlerin hayali vadi, ne

Peygamberi nin bir gn tekrar buraya gelmesi

ihtimali, hibir eyi onu fikrinden vazgeiremiyordu.

Veli Aa bir tarafta, Behice bir tarafta alyor, Sleyman ise: bende kk hanmla beraber
gideyim,diye yalvaryordu. Zeliha onu da almak istemedi. Bavulunu hazrlatt. Hep beraber
Sh, Sleyman, biare Veli Aa, Behice iki kardei selametlemeye stanbula indiler
Yoldan Zelihadan baka herkes alyordu. Sh'nnda daima gzleri, daima nemli
duruyordu. zaten onunda sevki yaknd.
Vapurun gvertesinde hareket zamann bekliyordu. Sh, Zeliha'ya dedi ki:
-Bak, Zelihacm. Yazk ediyorsun. beyhude kendini harab edeceksin. Sen, o yalnz hayat
kolay m zannediyorsun? Daha ocuksun, akln ermiyor. Ben elbette inallah gelirdim? Sonra,
teyzem, Zehr, Ak Peygamberi de gelecek yaza mutlaka gelirler. Bizi elbette brakmazlar. o
vakte kadar urada ne kadarck zaman kald? Ne olur, sabredeydik.
Zeliha dalgnd. ki gn hep glerek geirdii halde, imdi durgundu. bu szleri biraz
oyalanr gibi dinledi.
Sh, belki vazgeer de dneriz diye, hala mid ediyordu. Kendi kendine, Ya Rabbi, sen bu
ocuu muhafaza et, diyordu.
imdi, kendini de itham ediyordu. daha iddetle iin srar etmedim, onu ne yapp edip
vazgeirmeliydim, diyordu.
Vapur son ddn almt. iskeleleri almaya balyorlard. Zeliha dudaklarn, bembeyaz
olan dudaklarn sryordu. Gzlerinde fevkalade derin bir teessrle Sh'ya bakyordu. hepsi
ayaa kalktlar.
-Sh sakn bana mektup yazma. Yalnz ben bir iki kelimelik telgrafla iftlikten senin
shhatini renirim.
-Niin Zeliha? Bsbtn dnyadan ekilmek mi istiyorsun? Niin yazmayaym?

Hem ben

eminim ki, askerliim abuk bitecek, yine inallah ikimizde iftlie dneriz.
Zeliha son cmleyi mahvolmu, iade olunmak ihtimali kalmayan bir hlyadan bahsedilmi
gibi, mkedderne mitsiz bir sknetle karlad.
Kamarot geldi. Ayrlmalar lazm geldiini son iskelenin alnacan syledi.

maclar

baryorlard. Zeliha Sh'nn boynuna sarld.

Veli Aa, Behice sandalda bekliyorlard. Behice dizlerine ban koymutu.

Sh

merdivenden indi. sandala atlad. Kabaran denizkpklerini zerlerine atyordu. Zeliha

Yazlar 397
gvertenin demirlerine dayanmt. onlara bakyordu. Sh onun bu yalnz haline tahamml
edemiyor, yukar gzlerini kaldramyordu.
Kimi kpkler yksel pskrerek kmldad. yava yava alp, sratlenmeye, denizi yararak
uzaklamaya balad. Sandal dalgalardan iddetle salland. Sh ellerini gzlerine kapad.

398 Yazlar

5
ZELHA'DAN SLEYMANA TELGRAF
Sleyman,

iftlie

geldiini

haber

aldm.

Sh'y

ok

merak

ediyorum.

Kuzum

Sleymancm, bana, iyice olduu gibi yaz. Sh niin gelmedi. Senin avdeti (dnne) ne
kadar sevindiimi tasavvur edersin. bu kadar sevenlerin varken, bilhassa mukaddes bir
maksat iin kurban edilen eye mkedder olmaktan mmkn mertebe kanacan bilirim.
Zeliha

SLEYMANDAN ZELHA'YA MEKTUP

Sevgili Kk Hanmcm,
Hala gelmeyecek misiniz?
Size yazk deil mi?
Ne olur artk dnseniz!
Fakat kk hanmcm, sakn kk beyi merak etmeyin. Bir kere halinde acnacak, ok
zlecek hibir ey yok. hem keke onun yerinde ben olaydm. Ona gpta ediyorum.
Be sene evvel ordughta burumutuk. Onu ilk grdm zaman, epeyce hayret ettim.
ehresi adeta solmutu. Fakat bilmem ki nasl, evvelce derinden bakmaya lzum grmediim
gzlerinde, lakayt grnen etvarnda, imdi beni cezbeden bir tahavvl hissediyorum.
Sleyman deyiinde bile mahzun bir ikayet hissediyorum. Kkbey benimle bulumazdan
evvel, Nihal isminde bir erkez kzn sever. bu kadn yznden iki defa ordughtan kaar.
Bereket ki kumandan kkbeyi ok sevdii iin affeder. kadn hakikaten ok gzelmi. O da
kkbeye szde byk bir alaka gsteriyor.

Lakin biraz fazlaca paraya meftunmu.

Kkbey yzklerini, saatini satar. bir koyun tccar, zengin olduunu bildii iin, kkbey
bir mddet ikraz [dn vermek. Bor vermek. * Kesip ayrmak ] eder.
Lakin yollar kapannca korkar. oda paray keser. Sh bu halden bsbtn mteessir olur.
tam o srada, yosma erkez bir akam, Sh'nn gizlice girdii kapy yzne kapar. gn
sonra da bir fabrika amelesiyle mehul bir semte kaar.
te etraftan duyabildiim bir macera. buradan sonraki ksm da benden baka kimse
bilmiyor.
bir kere o kumandann iyiliini unutamayz. Sh'ya, bana, ok fevkalde msaadelerde
bulundu. Sh'ya byk bir efkat gsterir, onun rahatszlndan bahsederek, msaadelerini
etrafa mazur gsteriyordu.
bir gece Sh yine dar kmt. bir mddettir, adet etmiti. Geceleri ayazda ne beni, ne
kimseyi dinler, byle ordughn karsnda dalarda gezerdi. O gece bende kaputumu
arkama aldm. Arkasndan gittim, onu bir daha geidinde buldum. Yetimek iin komu
terlemitim. Beni grd, pek can sklmad.
-Sleyman sen misin? Dedi. Sonra;

Yazlar 399
-Gel urada oturalm! Diye, bana bir tan stn gsterdi. saat 11i gemiti. Bilhassa
iddetli bir souk yzm, ensemi yakyordu.
-Peki ama, bu vakit bu ayazda burada oturalm m? dedim.
-Kuzum Sh, haydi ordugha dnelim. istersen uyumayz, oturur konuuruz.
Kabil deil szm dinlemiyordu. yle srar etti ki, nihayet beni de oturttu. zaten bakada
are yoktu. Onu, da balarnda yalnz brakmaya gnlm raz olmuyordu. ikimizde
kaputlarmza sarlmtk. O
-Sleyman! Dedi. sende herkes gibi, niin byle dalarda yalnz gezdiimi, niin baz geceler
aladm bilmiyorsun. Deil mi? hi kimseye syleyemediim derdimden, bir zerre ikyet
edemem. nk senin saf bir kalbin var. Bilhassa o bir gn senin salarn okamt.
o salarm okamak Sh Ak Peygamberi nden bahsediyordu. hayretten dona kalmtm.
bende belki erkez gzelinden bahsedecek diye bekliyordum.
- Biliyorsun deil mi? bugn ismini bile anmak istemediim, o baya kadnla olan maceray,
sende duydun. fakat bu kadn, benim muhabbetim iyi rehberlik ettii cihetle, onu tevkir
[Tazim. Hrmetle anmak. htiram etmek. ] ederim. Acaba, felaket kadar byk ve messir
bir ders olur mu?
O meyus gnlerimdeydi. Nihal gideli on be gn kadar olmutu. Kumandan beni daha
serbest brakyor, bazen karsna alarak benimle uzun uzun konuuyor, teselli etmeye
alyordu. Bana on be gn izin verdiler. bir pansiyonda oturuyordum. bu yalnz
gnlerimde bsbtn kendimi dinliyor, daha ziyade meyus oluyordum. Nihalin ihanetiyle
kalbim btn dnyadan bsbtn boalmt.
Bir sabah, tren yolunda geziniyordum. Vagonlardan boanan yolcular, dalp bitmek
zereydi. elinde kk bir yol antasyla, bir yolcunun bana doru geldiini grdm. Yakasn
kalkkt. uzaktan ehresi pek de grnmyordu. Fakat yaklanca haykrdm
-Ak Peygamberi!
te Sleyman, tam bir haftay beraber geirdik. ah o geceler. Sabahlara kadar oturur,
onunla konuurduk. ben hayatm anlatrdm. o dinler, sonra o da bana ok gzel vakalar
syler, bazen tam gitar alard. kendi valslerinden bir iki para sylerdi: Zehr ile teyzemi
orada brakm, nerede olduklarn sylemedi. Yalnz beni bir gn iin grmeye geldiini
syledi. Halbuki bir hafta kald.
Beni o kadar iyi anlyordu ki, aramzda bu sratle hasl olan irtibata hayret etmeye bile vakit
bulamyordum. imdiye kadar hibir kadn vcudunda dinlenemeyen kalbim, byle srf ruhi
bir muhabbetle skn bulmutu. ona bir stadn, bir babann fart (srf) muhabbetine benzer
bir muhabbetle aktm. Yarm saat grmemeye tahamml edemiyordum. Ka yldr, hatta
daha dorusu ka asrdr, berabermiiz gibi, iddetli bir nsiyet hissediyordum. Btn mazi,
btn hayat kalbimden silinmiti. yalnz onunla meguldm. o btn lemi benim eski
telakkilerimden pek baka gryordu. benim sylediim gibi, mazi ile bir alakam kalmamt.
bende onunla beraber dnyor, beraber yayordum. ona gre, bu alemde aktan baka
hibir ey yoktu.

400 Yazlar
nihayet vakit geldi. Ayrlrken fevkalde mkedderdim.

ruhum vcudumdan uuyor

zannediyordum.
Aradan epeyce gemiti. Ak Peygamberinden hibir haber alamyordum. Kalbim ziyasz
kalm gibiydi. Aylar getike, kendimi daha ziyade meyus hissediyordum. hayatn bana
gsterdii alklarndan canm yanmt. btn insanlm da adeta mahvolmutu. kendimi
bir hayvandan farksz buluyordum. o srada cephe sevk edilmemiz ihtimali de azdan aza
dolayordu. lakin ben beklemeye vaktim yoktu. bir gn, frsat bulduka, kalabalktan
kaarak, dertletiim u dalarn arkasndaki derenin bana gittim. Bir ok defalar bu
kpren sulara bakarak, kendimi onlarn iinde bu muhayyel (hayal) etmitim. Her vakit
derdim ki: unlarn iine kendimi atsam, ne olur? Bir an o taan dalgacklar alr, biraz suyun
cereyan karr gibi olur, sonra yine o eski hal, hibir ey olmam gibi sularn daimi alts
devam eder giderdi. o gn, yine bana oturdum. henz yeni bahar aan aalarla, kalbim ne
kadar ztt. bende artk ne arzu, ne emel, ne de mit kalmt. hibir eyden zevk
almyordum. Hibir eyle oyalanamyordum. bama yedi cihann ikbal talar ne giydirseler,
bunlarn nice bir pten fark yoktu. byle hissiz ve mitsiz, kalpsiz bir insann
yaamasndan daha ne beklenebilirdi? ufuklara kadar uzanan, pembe ve beyaz grnen hayal
gibi aalar, yemyeil kokulu ayrlar, bir aralk beni sarsar gibi oldu. ruhumda bir hatra,
Ak Peygamberinin hatras uyand. kk bir odada, etrafn unutarak, fevkalde temiz bir
muhabbetle geen saf, ulvi geceler gzmn nne geldi.
Fakat bu safhalar kendi ellerimle rtmeye altm. Ka aydr iimdeki zehrin, son damlasna
gelmitim. Yava yava soyunuyordum. Ceketimi, gmleimi kardm. Bu nmde alayan
suya, ykanr gibi girecektim. Sonra yava yava, dalgacklarla oynaarak, kendimi suyun
yzne brakacaktm
Ayaklarm suya sokmak zereydim. arkamda bir el, kuvvetle bileimi tuttu:
-Nereye gidiyorsun?
Bam evirdim, baucumda kimi greyim biliyor musun, Sleyman?
Ben haykrdm:
-Ak Peygamberi!
Dalarda bu sady tekrar etti.
Ak Peygamberi!
-Kendimi biraz evvel grdm rya iinde zannederek, bunu baharn ilham ettiini bir
hayal zannettim. Gzlerimi ovdum. Ellerimi uzattm. fakat ellerim onun vcuduna temas
etti.
Ona bakarken cihan' unuttum. ite benim hakiki ainam!... diyor ve taabbdle onu
seyrediyordum.
Ak Peygamberi yalnz dediki:
-Sh bugn senin iin geldim!
bu sesten bsbtn sarho olmutum. Elini tutuyordum. fakat o:

Yazlar 401
-Beni trende Zehryla, Suzn bekliyorlar. allahasmarladk Sh! dedi ve hzl hzl uzaklat.
orada kendi kendime tekrarlyordum.
-Nereye gidiyorsun?
Birgn yine Shyla konuuyorduk. Ben dedim ki:
-Sh, senin Ak Peygamberini bu kadar sevdiini grenlerden bir ksm da hayret
edecektir, deil mi?
O szm keserek, heyecanla:
-Aman aktan anlamayanlar, belki byle zannedecektir. fakat ak, yalnz vcudun ihtiras
zannedenler. halbuki ben. onun ruhuna akm. Fazilet ve ulviyetine akm. Ben, daha
ziyade bir akirdin hocasna olan muhabbetine benzer, bir muhabbetle ona merbudum.
(balym) ben onu grmeyince, bu kinat halk (yaratan) izhar eden ak a iman etmedim.
Onu grpte hibir ey anlamayanlar da olabilir. Lakin ate yanma istidad olan her eyi
yakar, deil mi? Bundan onun ateliliine halel gelir mi?
aylar geiyordu. Sh gnden gne daha dalgn grnyordu. artk benimle de konuamyor,
yalnz bana uzaklara gidiyor, saatlerce grnmyordu.
Ordu cepheye gidecekti. Fakat o srada Sh'y muayeneye tabibliinden sonra askerlikten
ihra ettiler. nk gzlerine hafif bir perde gelmiti. yar grmyordu.
Ah kkhanm, nk geceler uyuyamyor, saatlerce alyordu.
Birka ayn iinde salar aarmt. herkes onun halinden mteessir oluyor, akna hrmet
ediyordu. kk ocuklara, yallara kadar hepsi onu tevkir ediyordu. Bir sabah gzlerinden
bahsediyorduk. Sh doktorun verdii banyolar ihmal ediyordu. Ben, canm sklm, ona
darlyordum. Sh, sz arasnda dedi ki:
-Sleyman bu gzyalar bana insanlm buldurdu. insanlma yol at. ben taptm iin
dklen bu gzn yalarndan hibir vechile ikayet etmiyorum.
Sh Ak Peygamberi ile bulutuklar pansiyonun etrafn, ekseriya gider, dolard.
Nihayet kk hanmcm, ite cepheye sevk edileceimiz gnd. afak henz skyordu.
ordughn nndeki meydanda, hayli ilerlemitik. onun halinde bir bearet gryordum.
Bana dedi ki:
-Sleyman, ben gidiyorum.
-Nereye?
-Arabistana artk dayanmayacam, aramaya gidiyorum.
ben akn akn:
-Katiyen olmaz. ben seni pansiyona brakacam. ki ay sonra, Ahmed avu'la stanbula
gideceksiniz. Ahmed avu iki ay sonra, gidecekmi. Seninle beraber dneceini bana vaat
etti.
Sh cevap bile vermedi.
-Byle elinde bir bastonla gzlerin yar grmeyerek ben seni nasl brakaym?

402 Yazlar
Evet elinde yalnz baston vard. bu halde nasl, nereye gidecekti. O tan yerine doru bakt:
-Kalbimdeki ak kafi deil mi? dedi.
te kk hanmcm o gn Sh'y yollarda braktm. dnn Erzurum nerede, Arabistan
nerede?.......
Sonra o gn dolabnda bulduum bir kttan baka hibir haber almadm. kat hala bende
duruyor. iinde ite byle yazl:
Ey akam rzgar, o ak Allahna benim selmm ve dinim olan akm gtr!
Ey dalarn asude, saf kokularn getiren rzgar, ne kadar latif olsan da seni istima
(koklama) kuvvetim kalmyor. Git, Onun bir daha dizlerine srn ve bana onunla mebu
olarak avdet eyle. (dn) nk baka bir rayiha duymak, velev (ayet) bir saniyede iinde olsa
beni tesmim [zehirlemek] eyler. Git ban onunla mebu olarak gel.
Ey, yardan uzak gemi gecelerde, etrafm alan renkler, rayihalar, sadlar ben yanyorum.
Gelin, bana sizde onun ateinden getirin. ve avularnz dolu olarak yanma yaklan.
Dereler denizlere, yldzlar yldzlara kavuuyor. benim itiyakmn, yoksa nihayeti yok mu?
Bir tane kk hanmcm, ne olur braksanz da ben gelsem. Bir haftack kalr, dnerim.
Hem daha mufassal (ayrntl) konuurduk. pek ok ellerinden, eteklerinden perim
Sleyman
****
Semiha Cemal
Eyll -1923

Yazlar 403

KANTEMROLU (DIMITRIE CANTEMIR)

(. 1723)
Bodan voyvodas, msikiinas ve Osmanl tarihisi.
Son aratrmalara gre 26 Ekim 1673 tarihinde Vaslui ilinin imdi kendi adyla anlan Siliteni
kynde dodu (Gorovei, s. 489 vd.). Bodan Voyvodas Constantin Kantemirin oludur.
Buradaki kyller arasnda ok rastlanan Timircan (Timirkan) ad zamanla Cantemire
(Kantemir) dnmtr. Bu lakabn atalarndan birine Tatarlar tarafndan verildii rivayet
edilir. Mtevazi bir kyl ailesinden gelen babas Constantin bir sre at yetitiricilii yapt,
daha sonra Lehistana geti ve on yedi yl burada cretli asker olarak alt. Kuzey savanda
gsterdii gayret sayesinde yzbala kadar ykseldi. Bir sre Eflak Voyvodas Grigore
Ghicann avuluk hizmetinde bulundu; 1685te Bodan boyarlar tarafndan Bodan
voyvodalna seildi. Kk olu Dimitrieyi ok iyi yetitiren Constantin, rahip Yeremiye
Kakavelas getirterek ondan Latince ve Yunanca renmesini salad, ayrca edebiyat ve
felsefe dersleri aldrd.
Dimitrie 1688 ylnda stanbula gitti ve 1691e kadar orada kald. ki yl sonra babasnn
lm zerine boyarlar tarafndan voyvoda seildi. Onun bu ilk voyvodal sadece hafta
srd (Mart-Nisan 1693). Zira byk servete ve etkiye sahip olan Eflak Voyvodas Constantin
Brancoveanu damad Constantin Dukay Bodann bana getirtmiti. Bu durum karsnda
Kantemir stanbula dnd ve 1710 ylna kadar burada yaad. Bu sre ierisinde tahsilini
srdren Dimitrie hem Rum Ortodoks Patrikhnesine hem de Enderuna devam etti.
Hocalarndan felsefeci ve corafyac Artal Meletius, mneccim ve Arapa retmeni Nefiolu,
matematiki ve Trke muallimi Sd Efendi (Yanyal Esad Efendi), msiki retmeni Keman
Ahmedin adlar bilinmektedir. Trkeden baka Arapa, Farsa, Franszca ve talyanca,
1711den sonra da eski Slavca ve Rusa rendi. Bu arada Batl elilerle ve zellikle Rus
sefiri P. A. Tolstoy ile dostluk ilikileri kurdu.
stanbulda Fenerde Fethiye Camii civarnda bulunan Bodan Sarayna, 1693ten itibaren
Ortakydeki yalsna ve nihayet 1700 ylndan sonra kendisinin yaptrd Sancaktar Yokuu
Sarayna (Eminn) birok dostu gelirdi. ok iyi tanbur alan, hatta bu algy daha iyi hale
getiren Dimitrie evinde ziyafetler verir ve sohbetler dzenlerdi. ada ve yakn Ion
Nekuleye gre Avrupa mziinden ziyade Trk msikisini seviyordu. Misafirleri arasnda
Krm hannn kap kethds Davul smil Efendi, bunun yardmcs olup Kantemirden mzik
dersleri alan Hazinedar Latif elebi, Kara Mustafa Paann sadrazaml zamannda
hazinedar olan brhim Paa, Defterdar Firr Hasan Paa, Rmi Mehmed Paa gibi devlet
ricli de vard. nl minyatrc Levn de dostlarndand. Dimitrie sanat eserleri toplar, resim
yapar ve mimarlkla da ilgilenirdi. 1711 ylndan sonra snd Rusyada yaplan baz
kiliselerin planlarn kendisi izmitir.

404 Yazlar
Kantemirolunun gelirleri, iki defa Bodan voyvodal yapan aabeyi Antioh Kantemirin
tahsisatndan, sekiz yl Bodan voyvodas olan babasndan kalan mirastan, ksa da olsa kendi
voyvodal zamannda edindii mal varlndan ve nihayet eski Eflak voyvodas erban
Kantakuzenonun kz Kasandra ile 1699da evlenmesinden gelen eyizden olumaktayd.
Bunlarn dnda voyvoda olu, voyvoda kardei ve eski bir voyvoda olarak Bbliden
mherehor sfatyla bir miktar para almas da sz konusuydu. 1697de Bodan
birlikleriyle Osmanl saflarnda Zenta savana katlan Kantemirolu, 1710da Ruslarla
balayan sava srasnda Krm Han Devlet Girayn telkiniyle Bodan voyvodalna getirildi
(25 Kasm 1710). Nekuleye gre bu tayinde Kantemirin samimi dostu olan hann kap
kethds ve hazinedarbas Davul smilin nemli rol olmutur. Tayin ncesinde
sadrazama bir miktar rvet de vermiti (Silhdar, II/2, s. 267).
Bodan voyvodal srasnda Osmanl Devletinin zayflayp kmekte olduu kanaatiyle
Rusya tarafna geen Kantemirin bu hareketi Bodan iin ok zararl 3. Kniga sistima ili
sostoyaniye muhammedanskiya relig. Rusa olarak 1722de Petersburgda yaymlanan eser
slm dini ve bu dinin hogrs hakknda olup Trk-slm hsn-i hatt, hristiyan keilere
nisbetle dervilerin stnl, zorla mslman olmann yasaklanm olmas ve Kurann
esiz dil gzellii gibi konular da iermektedir. Ancak eser yaymlanrken Rus Ortodoks
patrikliince sansre tbi tutulmutur. Kitap 1987de Romenceye evrilmitir. 4. Vita
Constantini Cantemyrii (Bucureti 1973). Babasnn hayatn konu alan bir eserdir. 5. Historia
Moldo-Vlachica. Berlin Akademisi tarafndan istenen bu eseri daha sonra genileterek
Romence Hronicul vechimii Romano-Moldo-Vlahilor (Romen-Moldova-Eflak halknn eski
tarihi) adyla yeniden kaleme almtr (Bucureti 1901, 1983). 1717-1723 yllar arasnda
yazlan kitabn sadece I. cildi tamamlanabilmitir. Burada Romen halknn ve dilinin oluumu,
Romenlerin dil ve detlerinin ortakl zerinde durulmu, bunlarn tamamen Romallara
dayand ileri srlmtr. Ancak eski yerli halk olan Dayallar ihmal eden bu Roma
teorisi daha sonra eletirilmitir. 6. Istoria eroglifica (Bucureti 1973). Bir roman
niteliindeki eserde kularn dnyasna uyarlanarak Bodan ve Eflak aristokrasisinin hikyesi
anlatlr, bunlarn Osmanl Devleti ile olan mnasebetleri tasvir edilir. 7. Descriptio Moldavia.
Yine Berlin Akademisi tarafndan istenen eser Bodann corafyas, tarihi, dili, messeseleri
ve halk detlerini ihtiva etmektedir. Ayrca Osmanl-Bodan ilikileri ilk defa olarak burada
etraflca tasvir edilmektedir (son basks, Bkre 1973). 8. Kitb lmil-msk al vechilhurft (a. bk.).
BBLYOGRAFYA:
I. Neculce, Letopisetul Tarii Moldovei (ed. G. Strempel), Bucureti 1982; Defterdar Sar
Mehmed Paa, Zbde-i Vekyit (nr. Abdlkadir zcan), Ankara 1995, s. 41, 444, 575;
Silhdar, Nusretnme, II/2, s. 267; Rid, Trih, III, 343; T. Burada, Scrierile muzicale ale lui
Dimitrie Cantemir, Bucureti 1911; G. Pascu, Viata i operele lui Dimitrie Cantemir, Bucureti
1924; . Ciobanu, Dimitrie Cantemir n Rusia, Bucureti 1925; Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi

Yazlar 405
ve Bar, Ankara 1951, I-II, tr.yer.; M. Gubolu, Dimitrie Cantemir i istoria mperiului
otoman, Studii i articole de istorie, Bucureti 1957, II, 179-208; a.mlf., Dimitrie Cantemir
orientaliste, SAO, III (1961), s. 129-160; P. P. Panaitescu, Dimitrie Cantemir Viata i opera,
Bucureti 1958; Halil Bedi Ynetken, Dimitrie Cantemir dans lhistoire de la musique
turque, Actes du colloque international des civilisations balkaniques, Sinaia 1962, s. 145149; Dan Badarau, Filosofia lui Dimitrie Cantemir, Bucureti 1964; C. Maciuca, Dimitrie
Cantemir, Bucureti 1972; P. Vaida, Dimitrie Cantemir i umanismul, Bucureti 1972; .
Giosu, Dimitrie Cantemir Studiu Lingvistic, Bucureti 1973; 300 de ani de la naterea lui
Dimitrie Cantemir, Bucureti 1974; . Baha Srelsan, Kantemirolu ve Trk Musikisi,
Dimitrie Cantemir (1673-1723), Ankara 1975, s. 73-108; Dimitrie Cantemir (1673-1723),
Ankara 1975 (UNESCO Trkiye Mill Komisyonu); A. I. Babiy, Dimitriy Kantemir, Moscova
1984; Cem Behar, Klasik Trk Musikisi zerine Denemeler, stanbul 1987, tr.yer.; E.
Taralunga, Dimitrie Cantemir, Bucureti 1989; O. Wright, Demetrius Cantemir: The Collection
of Notations, London 1992; Romen Kaynak ve Eserlerinde Trk Tarihi I: Kronikler (haz.
Mehmet Ali Ekrem), Ankara 1993, s. 90-91, 98-117; Dictionarul Scrtorilor romni,
Bucureti 1995, s. 443-448; N. Manolescu, storia critica a literaturii romne, Bucureti
1997, I, tr.yer.; D. Rapa, Cantemiriana. Breviar bibliologic, Galati 1998; E. Popescu-Judetz,
Prince Dimitrie Cantemir: Theorist and Composer of Turkish Music, stanbul 1999; a.mlf.,
Dimitrie Cantemir et la musique turque, SAO, VII (1968), s. 825-849; J. de Hammer, Sur
lhistoire ottomane du prince Cantemir, JA, IV (1824), s. 32-45; Rauf Yekta Bey, ark
Musikisi: Kantemirolu, ehbl, III/52, stanbul 1328, s. 72-73; . Minea, Despre Dimitrie
Cantemir, omul, scriitorul, domnitorul, Revista Arhivelor, I, Bucureti 1924-26, s. 1-3;
Ruen Ferit Kam, Bestekr Kantemirolu, Radyo, V/51, Ankara 1946, s. 3, 22; Mesut Cemil,
Dimitrios Kantemirou la musique turque vers le dbut du XVIIIe sicle, La Quinzaine
dAnkara, I/7 (15 Mai 1947), s. 4-5; E. Pop, Dimitrie Cantemir i Academia din Berlin, Studii
Revista de storie, XXII, Bucureti 1969, s. 825-847; I. Matei, Le matre de langue turque de
Dimitrie Cantemir: Esad Efendi, RESEE, X/2 (1972), s. 281-289; V. Candea, La diffusion de
lvre de Dimitrie Cantemir en Europe du sudest et au procheorient, a.e., X/2 (1972), s.
345-361; a.mlf., Life Story of a Manuscript: Dimitrie Cantemirs History of the Ottoman
Empire, a.e., XXIII/4 (1985), s. 297-312; Trkkaya Atav, Doumunun 300. Yldnmnde
Dimitrie Cantemir (1673-1723), SBFD, XXVIII/1-2 (1973), s. 205-208; M. M. AlexandrescuDersca, Dimitrie Cantemir, istoric al Imperiului otoman, Studii Revista de istorie, XXVI/5,
Bucureti 1973, s. 971-989; N. Ciachir, Cu privire la activitatea politica desfaurata de
Dimitrie Cantemir n Rusia, 1711-1723, Revista Arhivelor, XXXV/3 (1973), s. 453-463; E.
Lozovan, D. Cantemir et lexpansion russe au Caucase (1722-1724), Revue des tudes
roumaines, XIII-XIV, Paris 1974, s. 91-105; M. Maxim, Haraciul moldovenesc n opera lui D.
Cantemir, Analele Universitatii Bucureti. Filosofie Istorie Drept, XXII, Bucureti 1974, s. 6978; G. Cioranesco, La contribution de Dmtre Cantemir aux tudes orientales, Turcica, VII,
Paris 1975, s. 204-232; a.mlf., Contributions liconographie cantmirienne, SOF, XXXVI

406 Yazlar
(1977), s. 222-229; a.mlf., Une gravure rare reprsentant D. Cantemir cheval, a.e.,
XXXVIII (1979), s. 223-225; S. S. Gorovei, Miscellanea genealogica. 1. Note cantemiriene,
Anuarul Institutului de Istorie i Arheologie, XXI, Ya 1984, s. 489-496.

Mha Maxm
MSK. Dimitrie Kantemir, siyas faaliyetleri ve ok ynl almalar yannda bir Trk
msikisi nazariyecisi, bestecisi ve tanbur icracs olarak da hret kazanmtr. Msiki
bilgisini dnemin nl hoca ve mzisyenleriyle kendi deneyimlerinden elde ettiini ifade
eden ve Osmanl kaynaklarnda Kantemirolu diye tannan sanatkr, 1700 yl civarnda Trk
msikisi tarihinde daha ok Kantemirolu Edvr (Mecmuas) diye anlan Kitb lmil-msik
al vechil-hurft adyla Trke bir eser yazd. ki blmden oluan kitap, nazar bilgiler
yannda alfabetik olarak sralanm 350yi akn enstrmantal beste (perev ve semi)
notasn da iine almaktadr. Eser, msikinin amel taraf ile daha tartmal bir yn olan
nazar esaslarn, Trk msikisinin standart algs kabul edilen tanburun perdelerinden
yararlanarak ana dizi zerinde zetlemitir. Kitb lmil-msik, Trk msikisinin teorik
temellerine yeni nazar esaslar ilve etmesi bakmndan bir dnm noktas tekil eder.
Kantemirolunun kavl-i cedd ya da kavl-i hakr diye adlandrd deneyci metoda
dayanan bu yeni teori onun nota sistemiyle uygulamasna istinat etmekte ve kavl-i kadm
olarak da bilinen geleneksel nazariye ile atmaktadr. Bu yeni teori, Ortaa msiki
otoritelerince sistemletirilen soyut nitelikteki eski teoriye gl bir kar k zellii tar.
Kitaptaki konular genel ve zel olarak mantk snflamaya gre ele alnmakta, konularn
tartmasnda iki kyas kullanlmaktadr. Bunlardan lengistik kyas msiki unsurlaryla dil
unsurlarn karlatrmakta, dieri ise tpk tp bilimindeki gibi anatomik (kk) paralara
ayrarak mukayeseye dayanmaktadr.
Kantemirolunun kefettii ve balca ilkesi olarak uygulad yeni teorinin temeli alfabetik
nota yazmdr (notations, notalama). Harflerle saylar bir araya getirdii iin bizzat
Kantemirolu tarafndan ebced ve aded olarak adlandrlan tanmlayc (tasvir edici) ve
kural koyucu (belirleyici) iki boyuta sahip bu teorinin, msiki eserlerinin kaybolmasn
nleyerek onlar okuyucuya ve mzisyenlere sunmaya dayand aktr. slm msikisinde
Ortaadan beri devam eden alfabetik nota (yazm) sistemini ancak Kantemirolu kendi
andaki tanbur perdeleri iin kullanm, iki sekizliyi, yukardan bir tam ses aan yeghtan
tiz hseynye kadar uzanan bir ses alan iin otuz harf ile (perde) gstermitir. kiye
ayrlarak tasnif edilen perdelerin on alts sabit (tamam) ana perde, on yedisi ise yarm perde
diye de bilinen deiebilir, tamamlanmam perde olarak snflandrlmtr. Kantemirolu, bu
otuz iaretten baka, notada hibir zaman gsterilmediinden herhangi bir ilevi olmayan
henk telinin perdesine denk den nerm rgh (kaba rgh) iin de zel bir iaret icat
etmitir. Semboller nesih, rika ve sls olmak zere ayr hat slbundan esinlenilerek
retilmi tek, ift ve harfli yaz ekilleridir. Her sembol bal bana bir notay gsterir. 1,

Yazlar 407
2, 3, 4, 6 ve 8 rakamlar perde sembollerinin altnda notalarn srelerini gstermek iin
kullanlr. Her ne kadar ada eyh Ny Osman Dede, Kantemirolunun icat ettii ynteme
ok benzeyen alfabetik nota yazm metodunu kullanmsa da her iki mzisyenin birbirinden
ne kadar etkilendiini tesbit etmek imknszdr.
Kitb lmil-msik, makamlarn yeni bir tasnifi ve yeni bir tahlil ynteminin izah ile devam
etmektedir. nici ve kc makamlar hareketin ynne ve ngrd perde-alan derecesine
gre snflandrlmtr. Kantemirolunun tertibine gre makamlar eit ses lleri gz
nne alnarak yediye ayrlr. Bu balamda makam, bir bestenin tasarmn belli bir almla
ekillendiren melodik rglerin toplanmasndan oluan, perdealan zellikleri ieren bir
erevedir. Daha sonra gelen ses uygunluu (akort) ve akortsuzluk konusu tamamen yeniliki
bir yaklamdr. Ardndan geki (modlasyon) ynteminin de bir aheseri olan ve taksm-i
kll-i klliyyt denilen, btn makamlara gekili hseyn taksim anlatlr. Eser, klasik fasln
ayrntl bir tarifi ve ikinci blmde yazlan notalarla ilikili perev ve semilerin bir katalogu
ile sona erer.
Eserin bizzat mellif elinden kt anlalan bilinen tek nshas, stanbul niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstitsnde kaytldr (Hseyin Sadeddin Arel Armaan, nr. Y 2768).
Kitap ilk defa Hseyin Sadeddin tarafndan (Bed Mens imzasyla) sahibi bulunduu ehbl
dergisinin 66-85. saylarnda (70. say hari), metin ksm ve baz notalarnn kopyas
yaymlanmak suretiyle Bat notasna evrilmeden neredilmitir. Ayrca Eugenia PopescuJudetz, Kantemirolunun besteledii perev ve semilerin Bat notasna evrilmi ekillerine
ve kitabn aslnn kltlm fotoraflarna da yer vererek eseri Rumenceye tercme etmi
ve 1973te Bkrete yaymlamtr. Kitabn orijinal metninin Latin harfleriyle ve metnin
bugnk Trkeye evirisiyle notalarn gnmz Bat notasna evrimi 1976 ylnda Yaln
Tura tarafndan yaymlanmaya balanm, ancak bu alma yarda kalmtr. Eser daha sonra
ayn mellif tarafndan tamamlanarak yeniden neredilmitir (Kitbu lmil-msik al
vechil-hurft: Msikyi Harflerle Tesbt ve cr lminin Kitab, stanbul 2001, I-II). Bu arada
Owen Wright eserin nota blmn Bat notasna evirerek neretmi (1992), Walter Feldman
da Music of the Ottoman Court adl eserinde Kantemirolundan Bat notasna evirdii baz
notalara yer vermitir.
Kantemirolunun perev ve semi notalar koleksiyonu XVII. yzyl enstrmantal msiki
repertuvarnn nemli bir kaynan tekil eder. Ancak esas itibariyle sistem, perde ve sreyi
(duration) tek bir ekilde btnletirmeye uygun deildir. nk notalarn altnda saylarla
gsterilen ritmik deerler ou durumlarda okuma annda uyarlanmas gereken ritmik
modellerin yaklak gstergesidir. cracnn notalar sese uyarlamas gerekir. Notalar
okumay kolaylatrmak iin Kantemirolu belirli para ve dilimleri gsteren ilve iaretler
koymutur. Onun bu eseri Ali Ufk Bey tarafndan yazlan Mecma-i Sz Sz adl msiki
antolojisine benzetilebilir. Kantemirolunun melodi koleksiyonu, XVIII. yzyln ikinci
yarsnda onun sistemiyle kaydedilen Kevser Mecmuas ile de benzerlikler tamaktadr.

408 Yazlar
Kantemirolunun besteledii elliye yakn enstrmantal eserin (perev ve semi) bir ksm
nota koleksiyonlarndan, bir ksm Kevser Mecmuasndan ve byk blm de szl
gelenek ve Hamparsum notalar yoluyla gnmze aktarlm olup konserlerde de icra
edilmektedir.
BBLYOGRAFYA:
T. T. Burada, Scrierile muzicale ale lui Dimitrie Cantemir, Bucharest 1911; P. P. Panaitescu,
Dimitrie Cantemir-Viata si Opera, Bucharest 1968; C. Maciuca, Dimitrie Cantemir, Bucharest
1972; E. Popescu-Judetz, Dimitrie Cantemir-Cartea stiintei muzicii, Bucharest 1973; a.mlf.,
Trk Musiki Kltrnn Anlamlar (trc. Blent Aksoy), stanbul 1996; a.mlf., XVIII. Yzyl
Musiki Yazmalarndan Kevser Mecmuas stne Karlatrmal Bir nceleme (trc. Blent
Aksoy), stanbul 1998; a.mlf., Prince Dimitrie Cantemir: Theorist and Composer of Turkish
Music, stanbul 1999; a.mlf., Prens Dimitrie Cantemir: Trk Musikisi Bestekr ve
Nazariyats (trc. Seluk Alimdar), stanbul 2000; a.mlf., Kantemirolu, DBst.A, IV, 418419; Dimitrie Cantemir (1673-1723), Ankara 1975 (UNESCO Trkiye Mill Komisyonu); O.
Wright, Demetrius Cantemir-The Collection of Notations, London 1992; W. Feldman, Music
of the Ottoman Court, Berlin 1996.
Eugenia Popescu-Judetz

Kaynak: TDV slm Ansiklopedisi, cilt: 24; sayfa: 320-323

Yazlar 409

HARB NDE ALMANYA (1939-1942)

Yazan: T.C. Berlin Bykelisi R. Hsrev Gerede

1)

A -Nazizm'in Domas
B -Bu Mezhebin Peygamberi Denilen Hitler'in ahsiyeti

2) Hitler'in Sofra Sohbetleri

Byk devletimizi ve asil milletimizi sava iinde Berlin'de temsil ettiim yllarda,
almalarmn ve siyas tespitlerimin ne gibi artlar altnda ve nasl bir evre iinde
yapldn anlayabilmek iin, o zamanki Almanya'nn Hitler'in ahsnda ekillenmi bir
"Nasyonal Sosyalist" devlet olduuna zellikle dikkat etmek gerekir.
Sava iin Almanya'daki grevlerim srasnda, bir taraftan halkn musikiye balln ve
konserleri kadn-erkek huu iinde dinlemelerini hayranlkla, dier taraftan hava ordusunun
gklerde, kara ordusunun da yerlerde kahramanca dvmesini takdirle tespit ederken, ite
Nazileri kaba ve gaddarlklarn hayretle karlam, bu yksek kltrl, musik ve sanat
ak meden milletin gerek ruh haletini anlamaktan dorusu ciz kalmtm. Nazi idaresinin
hainliine, Fhrer'in byk kumandalar birer birer atarak bir takm ehliyetsiz dalkavuklar

410 Yazlar
kullanmasna ve ordu bakumandanln eline almasna, ordudan ve halktan bir tepki
gelmemesini de aklayamamtm. liklerine Prusya disiplini ilemi bu asker milletin,
"Postdamer Geist" dedikleri Byk Frederik'in alad ruhu tayan Alman ordusunun itaat
derecesinin en son snrn bulduunu da eskiden beri bilmeme ramen, Alman sosyal
ruhunu ve gelimesini kavramak iin bilgi edinmeme sava iinde imkn da yoktu.
nsanln selameti ve dnyann huzuru adna bir daha tekrarlanmamasn Tanrdan
dilediimiz kinci Dnya Sava denilen bu byk faciay asl aydnlatacak sosyal konulara,
yani Nazizmin domasn, Hitler'in ahsiyetini, ancak bu son yllarda kan eserlerden
yapabildiim incelemelerin iinde nemli grdm blmleri elverdii lde zetleyerek
ayr bir blm halinde okuyucularmn grlerine sunmay gerekli grmekteyim:
a- 28 Mart 1939'da baslm Edmond Vermeil'in "Doctrinaires de la revolution allemande"
adl kitabnda (19181938 aras):
"nce Panjermanizmin btn Almanlarn mill, rk duygusu olduunu, bunun filozofik ve din
esaslara dayandm ve Alman kltrnn yksekliine inan ile zetlenebilecek bu
duygunun sosyal gelime ve ekillerde esas rol olduunu gznne almak gerekir
"Deutschland ber alles: Almanya hereyin stndedir." mill arks, bu duygunun musik ile
tam ifadesidir. Alman siyas tarihi 1803'den beri bu devletin dima genilemeye altn
gsterir. Bismarck devri (kinci Wilhelm 'Guillaume' saltanat), Panjermanizmin ilk byk
merhalesi saylabilir. Bismarckn ayrlmasndan sonra, rklk kendini gstermeye balam,
1914 sava da bu byme ryasn gerekletirmek iin kmtr. Bu sava sadece anlay ve
din inan kavgas deil, daha ok eitli ekillerde hazrlanm, kltrleri ayr milletlerin
rekabet arpmas olmutur."
Zaten, hukuk ve milletlararas ilikiler zerindeki ayrln, 1918 mtakeresinden sonra
Cemiyeti Akvam'n geleceini tehlikeye soktuunu, biz Trkler bata olmak zere btn
dnya grmtr.
2)

Almanya'da Weimar Cumhuriyeti'nin tutunamamas, eski monarinin temelleri gibi

tutunacak bir dayanaa sahip olmamas ve beynelmilel eitli elemanlara yani Katoliklere,
liberallere, sosyalistlere, sosyal ve politik alanda birbirleriyle rekabet etmelerine izin vermek
zorunda kalmas yzndendir. Almanya'da Katolik merkezi hibir vakit bu devirde olduu
kadar ilere karmam, sosyal demokrasi ve komnizm iktidara bu kadar yaklamamt.
Demokratlar ve Halklar iin de ayn durum mevcuttu. Bu devirde, Autarchique' sisteminin
kmasna yol aan ekonomik ve politik facia, entelektel. yani fikr ve moral sahay da
sarsmt. Almanya'da bir 'Nihilizm' domasnn milliyet zerine dayanan otoriter bir sosyal
'Biolojizm'in canlanmasna yol aarken, bunun da toplumu hkmete balayan Hitlerizmin
zaferini hazrladn ok iyi izah eder. Zaten rkln da Panjermanizmin miras olarak bu
yeni rejimin umdelerinden biri olmas bu sebeplerdendir. Nazizmin nl teorisyei ve
rkln vaizi Rosen berg, yazlarnda, Luther ve Herderlerin Alman 'mistiin'deki
reformlarna dokunmakta, Panjermanist geleneini takip etmektedir. Tarih gelimeye
baklrsa

Postdam

Almanyas'nn

Prusya

faaliyetinin

ruhundan

kt

ve

Weimar

Almanyasnn da beynelmilel byk fikirlerden doan toplu mahiyette birlemi bir arzunun,
Avrupa zerinde tezahr olduu grlr."
"Fransa ve zellikle ngiltere'de gl olan bir orta burjuvazi snfna Almanya sahip deildi.
Rathenau. birlii salayamayan Weimar rejiminin Hitlerizmi getireceini grm ve yazmtr.

Yazlar 411
Nazizm Almanya'ya kaba, fakat gerek ve mill bir hayatiyet alamtr. Key serling, 'Kitle
bydke ve glendike, bunu koruyabilmek iin gl merkeziyet ve tekilatl bir disiplin
gerektiini ve eflerin yetkilerinin de idare ettikleri kitlelerin bykl ile uyumlu olacan'
yazmtr. Birok partilinin Weimar heyulasndan tek parti ktn, gerek ve ruh
Renaissance'a varncaya kadar milletin bu safhadan gemesi gerektiini, bu ihtilalin
kahramanlk 'Culte'n telkin ettiini, vadlerle dolu ilkel bir heyecan iinde yaayan bu
rejimin cesaret ve inan sahibi olduunu ve Nazizmin gerek bir mill sosyalizmi kurmakta,
sosyal sorunlar zmde baars olmas halinde ok genileyeceini bildirmitir. Naziler
1930 baarsn, uzun zaman uyumu olan bu ruh kuvvetin uyanmasna borludurlar. Alman
milleti

tarihin

bir

dnm

noktasna

geldiine

inanarak,

can

ekimekte

olan

'ntellectualisme'den, tabi hissin kucana atlmtr. Irk ve Musev aleyhtar olmayan filozof
Spengler, eski Katalokliin Cermen kltrnn gelimesinde zarar verdii fikrini aklamtr
ki, Alfred Rosenberg'in teorisine bu adeta bir balang saylabilir."
"Mller, Alman sosyalizminin Birinci Savata, zellikle atekesten sonra mill bir ekil aldn,
zellikle Ruhr'un igalinin gzlerini atn, bu mill sosyalizmin giderek komnizme doru
ilerlediini ve bunun sosyal, demokratik, parlamenter sistemi mahvedeceini yazmtr ki,
sonu da kendisini hakl karmtr. Nfusun artmas da bu ihtilalin sebeplerinden biri
saylabilir.

Btn

Avrupa'daki

yz

milyon

Alman'n

yarsndan

ou

Alman

devleti

topraklarndadr. Zaten 'Versailles' anlamasn ortadan kaldran da bu nfus durumu

olmutur."
3)

Hoover'in 1931'de Almanya'ya tazminat denmesindeki yardm, Moratorium: Genel

mhlet' iln suretiyle dnya ekonomisini kurtarmak amacyla yaplmtr. Fakat beynelmilel
Solidarite: Birleme' fayda vermemitir. O zaman milletleraras diktatrlk cereyan da, planl
ekonomi hedefine yneltilmiti. zellikle Almanya'da bir eit sosyalizmin (1932 ile 1933'e
doru) genilemesi, bu cereyann sonucudur. Bunun amac geici bir 'Moratoire' yerine tam
anlam ile dememek karar ile itimi sosyalizme ve isizlie engel olmak iin de otoriter bir
rejim kurmakt. 1933'de Hitler'i iktidara karan bu cereyandr."
Tannm yazarlardan Hans Zehrer, nc Reich'in politik kuruntunu en iyi trif
edenlerdendir. Bu yazar, 1930'den itibaren eski deerlerin ve prensiplerin km olduunu,
politikaya giren halk kitlesinin inancn kaybettiini, halkn gvenini kazanmak gerektiini,
Hitler'in 'Mein Kampf bile bu talebin halk arasnda yayldn, Weimar'n bir yenilik yapacak
yerde malup devletin kt mirasna sahip ktn, en salam demokrasileri sarsacak olan
enflasyonun da buna katldn belirtmektedir. Brning, Berlin'de orta snf ve kyl,
kapitalizm ve marksizmle birlemi, sosyalizme kar ayaklanm, genlik ve Nasyonal
Sosyalizm bundan yararlanarak, yalnz Preussentum und Sozialismus' esasnda bir devlet
deil, talya ile paralel bir sistemi kamuoyuna telkin etmitir. Halkn yzde doksan
proleterlemi veya proleter olmu, herkes bu lkede bir keramet bekler duruma girmitir.
Ne bakanlk binasnda duvarlar arasnda kalan Mareal Hindenburg'un ne de von Papen'in
snf, bu nemli sorunu zecek durumda olmadndan, Hitler'in iktidar ele ald dnemde
(1933 Ocak ay sonu), nasyonalizm ve sosyalizmin bir tarafa brakldna iaret etmi ve yeni
iktidarn, halkn kontrol etmeye muktedir olamayaca bir totaliter idareyi zorla kabul
ettirmeye altn da aklamtr,"
4)

Hitler ve Rosenberg:

412 Yazlar
deoloji olarak aydn kafalarda doan Nasyonal Sosyalizm ile Nazi doktrini arasndaki fark
byktr. Birincisi. Nietzsche filozofisi yanda sekin bir snfn olumasn arzu eder.
Dieri, halkn kulana sahip, icraat heyecan tayan orta snfn taraftar olduu, silahl asker
parti efleri ve bunlarn benzeri ahslarn idaresidir. Bu evrede mill taassup ve sertlik
hkim olmaktadr. Tam bir fikir edinebilmek iin, 1920'de nerilen ve 1928'de Fhrer'in
dzeltmelerinden geen 24 maddelik Nazi programnn umdelerine ksaca bir gz atmak
yeterlidir:
a- Reich'in gerek halk saf Alman olanlardr. Gmenlerle Mseviler, asl her trl
fedakrla hazr bu halkn laykyla besle nememesi halinde, lkeden atlacaktr.
b- Irkn saln salamak, katksz bir genlik yaratmak,
c- Gl merkez idare, tek meclis, bunun kanunlarn eksiksiz uygulayan korporatif
meclisler,
d- Roma hukukundan ayrlmak. Yeni kanunlar, yeni bir mill ordu, e Hak ve almada eitlik.
El ve kafa ile herkes genel menfaat iin alacak. Yani Gemeinnutz geht vor Eigennutz:
Kamu menfati ahs menfatten nce gelir.'
f- alma rn olmayan her eit gelir lavedilecek. Sava kazanc yasak. Savata servet
biriktirenden geri alnacak. Sanayi trstlerinin devletletirilmesi, sanayi kazancna katlma, g
ahs mlkiyetin tannmas,
h- Tann reformu. poteklerin kaldrlmas, speklasyonla mcadele,
i- Byk maazalarn kk tccarlara kiralanmas,
j- Ar kr ve faiz salayanlarn, speklatrlerin idama kadar ar cezalara arptrlmalar,
k- renimin toptan ve yeni bir ekle sokulmas.
l- Dinler, Cermen rknn moraline ve devletin varlna zarar olmadka, eit muameleye tabi
olacak. Din hayatn devlet hayatna tbi olduu, Museviliin maddiyatl (Materyalistlisi) ile
mcadele.
D politika olarak, 1 Byk Almanya, 2 Halkn kendi kaderini kendi tayin etmesi. (Bu son
umde, Saint Germain ve Versailles anlamalarnn lavedilmesine sebep olmu, dier
milletlerle tam eitlii salamtr."
5)

Smrgelerin idesi:

Btn bu maddeler Nazi rejiminin iskeletini ve temellerini tekil eder. Orta snflarn eitli
isteklerine cevap vermesi ve Weimar demokrasisinin temelleri olan merkez ve sosyal
demokrat partilerin prestijini ykmas bakmndan, bu programn ustaca hazrland anlalr.
Nazizmde, biyojik ve beden sembol, politika, ilke ve uygulamayla birletirilmitir. Hitler'le
teorisyeni Rosenberg, bunu 'Weltanschauung' kelimesiyle ifade ederler. Hitler, her ktln
sembol olan eytan ahsiyetinin Alman halk iinde Musevi vcudunda ekillendiini
sylerdi. Tabi buna kimse de hayret etmemitir.
Nazizm, Roma Katolikliine, kapitalist liberalizmine, komnist marksizmine ve bunlarn
kayna sayd 'Judaism'e dmandr. Nazizm, Almanlarn te birinin dini olan Katoliklii,
halk mill grevden uzaklatrmakla itham eder. Fhrer de, bunun dinin arlk merkezi
darda olduu iin, nasyonalizmin ve Byk Almanya fikrinin savunulmas ve yaylmasnda

Yazlar 413
zaf gstermekte olmasndan ikyetidir. Nazizm, bunlarn da parti politikasnda Musev
aleyhtarlnda birlik olmasn istemektedir. 3. Reich'in bir eit 'Irk aristokrasiden' doduu
anlalmaktadr. Halkn yeni bir ekle sokulmas, eitli toprak blgelerinden oluan devletin
bir toplum iinde ve bir kitle halinde, Avrupa ortasnda en geni alan kaplamas, amac tekil
etmektedir. Fhrerliin domas da, gerek bir demokrasi kurmaktan ciz halkn sosyal
sefalet ve siyas strap iinde d tehlike karsnda efine snrsz bir yetki vermesi
sonucudur. Plebist sonucu ile Almanya bir Fhrer, parti ve halk devleti ekline girmitir. Bu
devlet, totaliter teorinin bir leti idi. Buna asl anlam ile diktatrlk ve istibdat devleti
denemez. Ynetimin bir ksmna katlmak iddisnda olan siyas partileri iinden karan, tek
bir partinin totaliter hkmeti idi. "Mein Kampf kitabnda Fhrer, bu teekkl, rk son
derece iyi korumak, ansna ve Tanr'nn vadettii sonuca ulamak gcne mazhar bir
toplum 'Communaute' olarak tarif etmektedir.
Bir devletin gcnn, hibir zaman ekonomik refah ile eanlaml olmad malumdur.
Aksine, refahn gerilemeye sebep olduu, genel savatan nce grlmtr. Madd sefalet ve
strap iinde doan Fhrer devletinin, eski Yunanllarn Ispartallar gibi yoklua gs
geren, alkan ve asker bir Alman halkndan olutuu gznne alnrsa. Nazizmin nde
gelen ahsiyetlerinin, toplumun isteklerine uygun anlayta olmak art ile gven ve saygya
lyk grnd dnlrse, bu rejimi Alman halknn balangta seve seve kabul etmesi
kolayca anlalr. Hitler'in "Meit Kampf" adl kitabndaki "Der geistige Terror" yani "Ruh
tedhi"

deyiminin

amac,

btn

kafalar

"Synchronise"

etmektedir.

Fhrer'in

nl

nutuklarndaki "Vicdanmn, Tanrnn ve milletimin karsnda yalnz benim..." cmlesi,

Fhrer devleti reisliinin, mhiyeti hakknda ak bir fikir vermek iin yeter lidir. nc
Reich. fikir, politika, adalet, sosyal tekilat, alkanlk ve disiplini birletirmitir. Kapitalizm
yklmam, yalnz devlet hizmetine verilmitir.
D politikann ana hatlarna gelince:
a- Kuzeyde ngiltere'nin skandinav ve Baltk lkelerinin iyiliine olan tarafszl ile. arkasn
getirmek balca ilke idi. Bunun iin, Prusya militarizminin ngiliz diplomasisi kadar salam
ve srekli olduunu, Fransa'nn ise genel savatan sonra bunu engellediini ngiltere'ye
anlatmak gerekiyordu.
b- Gneyde ise, Cermen asl anlamn bulduu iin. Nazizm, Faizm yani talya ile emin bir
mttefik bulmutu.
c- Douda, merkez Avrupa lkeleri ile ve Balkanlarla tabi ve faydal ekonomik temaslar
yaplacakt.
d- Batya ve douya doru genileyerek, Karadeniz ve Akdeniz'e kadarki alanda, Almanya'nn
geleneksel kuvvet ideali, ie ve hammadde ihtiyac tatmin edilecekti. (Sonralar bu ideale
mstemleke istemek de girmitir.)
e- Bu siyas plann tatbiki iin, katoliklik, liberalizm, sosyalizm ve judaizm tarafndan mill
varl kemirilmi, eski askerlik zellikleri kalmam, Afrika zencilerine Avrupa kaplarn
am olan, tam "deje neresans" (soysuzluk) halindeki Fransa ezilecek, douda gnden gne
asker gcn artran komnizmin kayna Sovyet Rusya da imha edilecekti.
Bu esasa gredir ki, Roosevelt (1934-1937), Fransa sanayiinin Rusya'ya kar savamak iin
altn, Fransa-Rusya paktnn arkasndaki maksada iaret ederek, Almanya'y sarmak iin

414 Yazlar
Fransa'nn Avrupa'da kurduu gvenlik an protesto etmiti.
Nazi

efleri,

sava

iin

zellikle

genliin

ekonomik,

ahlak

ve

asker

bakmdan

yetitirilmesine almlar, rejimin glendirdii Almanya'nn siyas ihtiraslarna kar

gvensizlik besleyen Avrupa'y ve endie iinde bulunan Alman'lar yattrmak iin de,
bartan yana olduklarn srekli olarak iddia etmilerdir. talya ile ittifak yapan, Avusturya'y
ilhak ve ekoslovakya'y igal eden, endstri ve askerlik bakmndan srekli gelien
Almanya'nn durumu, Avrupa'y savatan nce, Wilhelm Almanyas'nn durumundan ok daha
fazla endieye sevk etmitir.
eflere gelince:
Benim de tandm Ley, Fhrer'i Hazreti sa mertebesine karan, bir kk subay zihniyet ve
apnda adamd. zellikle alanlar ve alma konusunda Nazizmin adeta kutsal bir kudret
yaratt grn tayordu. talyan halknn faist rejim iin henz olgunlua ulamam
bulunduunu da iddia edenlerdendi.
Joseph Goebbels, iyi konuan, zeki ve kltrl bir insand. 1933'de kurulan Propaganda
Bakanlnn bana geen bu (Philologie) Filoloji doktoru. Alman ruhunu ok iyi bildii iin,
alanlar cephesinin iilerinin elence ve gezmelerle sslenmi gnlk almalarn
zevkinden adet sarho olduklarn romantik bir gerek olarak aklamakta ve rejimi
mkemmelen anlatmakta idi. Zaten resmigeitler, fener alaylar gibi gsteriler Almanlar
eken eylerdi. Goebbels, srekli olarak Msev dmanln krklemitir. Halka hitap
etmesini

iyi

bilen

bu

politikacnn

konumalarnn

dikkate

deer

baz

blmlerini

aktaryorum:
"Hkmetle halk arasna giren parlamentarizmin halkn genel isteklerini aklamasna engel
olduunu" dima ileri srm, fakat bunun, halkn politik edkasyonunun, yni yetimesinin
yokluundan kaynaklandn asla azna almamtr.
"Malup Almanya'nn, anlamalar ve ekonomik planlarla, havlayan fakat sramayan bir
duruma drldn, onunla dii kalmayan bir kpek gibi alay edildiini" sylemitir.
"Biz Alman alma hayatnn serbestisi ve hrriyeti iin sosyalistiz. Halkn hrriyeti iin
nasyonalistiz. Yani, askeri g iin herkesin almasn istiyoruz" demitir.
nc Reich'in Prusya ruhunu. Berlin'in Naziler tarafndan zapt hakkndaki u szyle ok
gzel zetlemitir:
"SS, SA'nn merkez hkmeti (Berlin) zapt, bu tekilatn proleter evreden km
olmasndandr."
Bir konumasnda da. "Biz ne proleter, ne burjuva, ne Protestan ve ne Katolikiz, fakat
Almanz. Reich ve Nazizm bir eydir. Gerek, bu rejimin tamamen Alman olmasndandr.
Gemie, Alman psikolojisine ve tarihine baldr. Baka millette bunun uygulanmas
mmkn deildir. Darnn mal deildir. Hkmetler baarlaryla hkm olunur. Tarih,
ikmal edilmi icraat kaydeder" demitir.
Goebbels, bir konumasnda da unlar sylemitir:
"Tartmada, tecrbeden ok baaryla sonulanacak bir karar almak esastr. htilaller bir
milletin gcnn arttn gsterir. Nazizmde hkmet ii mahallelerini bombardman

Yazlar 415
etmez. Devlet gcne dayanarak, iddet gstermeden, halk ile birlikte alr. Halkn
insanl, yaplmas mmkn olan hereyi bilen ve yapan hkmetle mttefik olur. Alman
halkm idare edenler, dalarda Alpinistleri uurumlar arasnda, kar frtnalar iinde sevk
edenler gibidir. Nazi hkmetinin bugnk mirasa kar ald iddetli tedbirler, uurumun
kenarndan gemekte olan lkemizde dzenin devam iindir. Yarm yzyl sonra gelenler
bizi affedeceklerdir."
Goebbels, politika adamn bir maddeyi youran sanatya benzetir. Yourduu ey halk
kitlesidir. Bunu, sanat, bir millet haline sokar. Mussolini'yi talya'daki bu byk
sanatlardan biri olarak nitelendirir. Bu liderin marksizmi ezmek iin, Avrupa'da sosyalizmle
nasyonalizmi birlikte kullanan tek kii olduunu syler.
Goebbels, sosyal ihtilallerde halk sevmenin yeterli olmadn, onlarla birlikte olmak
gerektiini, bu sebeple, onlarn anlad ekilde konumann art olduunu iddia eder ki, bu
dorudur. (Dnyann drt ktasnda yzyllardan beri adn hutbelerde okutan byk siyas
dhi Hazreti Peygamber de, "Halka akllarnn erecei ekilde hitap edin" dememi midir?)
Goebbels, kadnlarn politikaya karmamalar, genel hayat iinde grevlerini yapmalar
gerektiine inanr. Ona gre, politika ve askerlikle erkekler uraacandan, erkekleri
kadnlatrmann, kadnlar da erkekletirmenin anlam yoktur.
Nazizm ve idarecileri konusunda yaptm aklamalardan anlalaca gibi, bu rejim, kendi
kendini idare etmek kabiliyetine sahip olmayan bir halk sevk ve idare etmek eklidir.
Gerekten de, Weimar cumhuriyetinin ac tecrbeleri, zihinlerde uyanmaya balam olan
gerek mill hkimiyet ve saltanat lksn ldrm, ayrca Versay anlamasnn ar
artlan, alk, yoksulluk ve idaresizlik Almanya'da komnist propagandasna ok elverili bir
ortam hazrlamt. Byle bir ortamda. Nazizmin sekin mcadeleci eflerden oluan
idarecileri, Hitler'in kumandas ile hareket ederek, halk canla bala kendilerine ekmeye
almlardr. Naziler. bu teekkl ve almay "Fhrertum und Gefolgschaft: Rehber Klavuz
ve Maiyeti" eklinde izh etmekte idiler.
Trk dostu talya Dileri Bakam Kont Sforza, "Synthese de I'Europe" adl nl eserinde, Nazi
Almanyasnn Bolevik dmanln, aryen rkn gklere karan vgsn, iddetli Msev
aleyhtarlnn sebebini; tabi snrlar olmayan bu milletin, kuatlmaya kar olan korkusuna
atfetmekte ve ayn zamanda bunu bir "Complexe d'inferiorite" haleti ruhiyesi, yani "Aalk
duygusu" olarak kabul etmektedir. Kitabnda, Hitler, Goebbels ve Gring'in dillerinden
drmedikleri halk, gerekte aaladklarn ifade etmektedir.
Savan balamasna kadar Berlin'de yllarca Fransa'nn bykeliliini yapm, Almancay ok
iyi bilen, filoloji doktoru ve tannm diplomatlardan Andre Franois Poncet'nin zeks, sosyal
yeri, girginlii ve nl davetlerini Berlin'de bulunduum zaman duymu, sefaretinin Estonyal
usta metrdotelini de bizim sefarete alarak, devrin nde gelen ahsiyetlerinin mizacn da
renmek frsatn elde etmitim.
Andre Franois Poncet'nin "Berlin'de bir bykelinin hatralar Eyll 1931 ile Ekim 1938"
adyla 1946'da yaynlad deerli eserinde, Dileri Bakan Ribbentrop'u anlatmas ile,
Nazizim ve Hitler'in kiilii hakkndaki blmlerden en nemlilerini aaya alyorum:
a- Ribbentrop sonradan 'Von' yaplm Henkel' kpkl arap tccarnn damad olan, haris,
kendini beenmi bir adam. Hitler'e vaktiyle sokulmu, Dahlem'deki gzel villasnda, Fhrer'i

416 Yazlar
Alman ve yabanc yksek zevtla grtrm. Fhrer'e tapnmakta, karsnda adet
cezbeye gelmekte! Onun meddah. Fikirlerini aynen kabul eden, zaman zaman bunlar kendi
gr gibi anlatan, Hitler'e asla itiraz etmeyen, aksine tevik eden ve cesaretlendiren bir tip.
ngilizceyi iyi konumas, Franszcay bilmesi, Fhrer'in ilgisini ekmi. Orta renimli, iine
hazrlanmam, siyas konularda chil. O kadar habersiz ki, Versailles anlamasn bile
okumam, Almanya'nn 1919dan beri yapt tahhtlerden de haberi yok. Londra sefirlii
tamamen baarszlkla gemi, ngilizlere gvenmesi, ngiltere'nin madd ve manev gc
konusunda yanl dncelere saplanmasna sebep olmu. Yabanc sefirlerle ilikilerinde
kaba, kstah. Sesini hemen ykselterek Almanya'nn asker gcn ver. Bu tehditkr adamla
bir konuma yapmak ok g. Hitler'in taklitisi olarak srekli konuur, muhatabnn ortaya
an sebep ve grleri kavrayamaz, yalnz kendi dndn syler. Hitler. bu kafas kof
adam, Bismarck'tan daha stn (!) saymakta olduu iin, ahs zerinde en zararl etkiyi
yapmakta. (Gariptir, Ribbentrop benimle bir grmesinde, kendisine "Hitler'in uursuz
maviri" dediklerini sylemiti."
b- 1934 yasas ile Bavyeralk, Prusyallk kaldrlyor, 'Reichs deutsche' oluyor. Yni Bismarck
Almanyas ortadan kalkyor. Almanya 32 Gau'ya, bir eit vilayetlere, regionslara, bunlar da
Kreis ve Ortlara ayrlyor. Bunlar da Zellerler ve Blocklara blnyor.
"Gauleiter" ve "Mfettilik"lerin stnde genelkurmay bulunmakta, bu da Merkez Siyas
Komisyon efi, S.A. efi, S.S. efi, adliye, d siyaset propaganda ve genlik eflerinden
teekkl etmekte. Bunlar Fhrer'in vekili Rudolf Hess'in idaresinde.
1933 Temmuz'unda "Sterilisation", yani rkn tasfiyesi yasas kyor. Salkl olanlarn
evlenmelerine yardmc olunuyor, mal sahibi olmalar kolaylatrlyor ve borlar olduka
hafifletiliyor.
"alma Kanunu" ile nl mhendis Todt, ilk olarak 200 bin ii ile "Autobahn: Oto yollar"
drt yllk bir programda yapmaya balyor. 1933'de iilerin "Kraft durch Freude" nee, zevk
ile kuvvet adl tekilat, drder yllk programlar halinde iilerin seyahat, spor ve
elencelerini dzenlemekte.
c- Alnan ordusu (Reichswehr) Nazilere kar, genlie askerlik sevgisi ve mill duygu
alad iin, herkesin iyiliine davrandklar iin bunlara yardm etmi, silah vermiti. Hitler,
balangta onun yaratt bir insan saylabilirse de, din aleyhtarl, Yahudi dmanl,
bamszlk

hareketi

iddialar,

evresindekilerin

aalk

ve

bayall

Reichswehr'i

gcendirmi, endieye drmt. Fakat ilikileri kesmemi, S.S. ve S.A.'larn askerlik

taklitiliklerinden nefret etmi, zellikle ayr bir ordu kurmak istemelerine tahamml
edememekle birlikte, bunlar bir g olarak grd iin yardm etmi ve kendi nfuzu altna
almaya alm, ii snf ile ordu arasnda dmanlk olmamasna nem vermiti.
d- Franois Pocet, Hitler'in ahsiyeti, siyaseti ve rejimi konusunda yle demektedir:
"Adi yzl, opak yan nfuz edilemeyen snk gzl, aln gln bir kaklle kapal bu
adama. Hindenburg ile hafif kafallar, farknda olmadan Almanya'nn kaderini teslim
etmilerdir. Bu adamn gerek duygu, gerekse hrs ve ahlak hakknda ok gemeden hayal
krklna uradlar."
"Hitler'in kanaatine gre, 'Metis' yani kanlar kark melez rklarn baya olduklar
eklindeydi. Canl yaratklar, tabiat kanunlarna tbi olduklarndan, en iyi kan tayan rklar

Yazlar 417
galip kacakt. nsanlarn merhametlisi ve barseveri. 'Dejenere' yani soysuz olanlaryd.
Hitler'e gre, sava bir milletin mihenk tayd. Gelimesi iin sava artt. Ancak savala
yksek rklar dierlerine hkim olabilirlerdi. Bu sebeple rk slah edilmeli, Yahudi ve
Zencilerle evlenmek men edilmeli. 'Tare' yani kark ve bozuk olanlar hadm edilerek ocuk
sahibi olmalar engellenmeliydi. Spor yaygnlatrlmal, 'Aryen' rk en yksek rk olarak
tannmalyd. Bu rkn zelliklerini en iyi koruyanlar Kuzey ve Germen rk, Hitler'e gre uzun
boylu, "Dolichocephale" bal, kumral ve mavi gzldr.
Yahudilik

ve

Farmasonluun

iddetle

karsnda

olan

Hitler,

bunlarn,

Demokrasi,

Parlamentarizm, Marksizm, Pasifizn ve beynelmilelciliin mcidi olduklarn ifde ediyor ve

Yahudiliin sadece Almanya'da deil dnyann her tarafnda yok edilmesi gerektiini
sylyordu. Ferdiyetiliin aleyhindeydi. Ona gre, fert, cemiyet iin vard. Totaliter
rejimlerde nemli meseleler plebist ile halkoyuna sunulurdu. Hkmetin emirlerini alacak bir
"Reichstag" meclisi olmalyd. Anayasaya gerek yoktu. "La fin justifie les moyens" yani "Sonu,
her vastay hakl klar"d. Hatta mill menfaatler gerektirirse hile, yalan, yolsuzluk, ifsat,
tahrik bile vazife olurdu!
III. Reich. Fhrer'in prensipleriyle ynetilecekti. Fhrer, yalnz vicdanna kar sorumluydu.
ocuk, ancak ilk yalara kadar ailesine tbi olacak, ondan sonra toplumun Jungvolk' ve
'Hitlerjugend' tekilatna girecek, iyi bir Nazi, iyi bir asker olarak yetiecekti. Devletin tek bir
genlii olacakt. Sanata ve tarma yer verilecek, okullarda dersler ksaltlacak, tarih, milliyeti
tarif edecek ekle sokulacak, niversite says azaltlacak, herkes alt ay kazma ve krekle
alacak, byk sanayi devletletirilecek, eski muhariplere arazi datlacakt.
Din konusunda Hitler, halkn karsnda tedbirli davranm, inanan ve ibadet edenlerden
olmad halde, "Kadiri mutlak" szn dilinden drmemiti. Himaye grdke Tanr'nn
varln kabul etmekte, kilisenin genlii terbiye etmesini istememekte, papazlarn siyasete
karmalarna kar kmakta, Roma'nn (Vatikan) ve etkili olduu Katoliklie hiddetlenmekte.
Dine karmyor, fakat Kara Gmleliklerle S.S.'lerde Neopaganizm'i aka uygulamakta.
Konumalarnda Hristiyanln genellikle Yahudilikten alnm halk tembellie sevk eden,
dejenere yani soysuzlam bir din olduunu iddia etmekte. Fiyat artlarna iddetle engel
olmak. Speculation' ve araclar ortadan kaldrmaktan yana. Balca amalar arasnda.
Douda bir hayat sahas kazanmak suretiyle ihtiyac salamak, Alman halkn yerletirmek ve
Ukrayna zerinden Karadeniz'de bir mahre sahibi olmak. Almanya bydkten sonra,
smrge Fransa'nn zayflamasndan kendisi gibi kar olan talya ve ngiltere ile anlamak,
Fransa'nn iini bitirdikten sonra Rusya'nn zerine yrmek, Avrupa'da bir 'Saint Empire
Romain Gernanique' kurmak ve ktay tanzim ederek Alman barna teslim etmek de var..."
Poncet, Hitler'i "Deli" olarak nitelemekte, inat, snrsz cretkr, ni karar verme zelliine
sahip, uzak grl, tehlikeleri sezen bur duyguya sahip olduunu anlatmaktadr. Bunlarn
birka suikastten kurtulmasn saladn belirtmekte ve Hitler'in, halkn duygu ve isteklerine
adet bir antenle bal olduunu iddi etmektedir. Falclara inanan Hitler'in 20 Temmuz
1944 suikastini zlimane ve vahiyne cezalandrmas zerine generallerin, savalarn son
blmn sabote ettiklerini yazmaktadr.
e- Henri Valloton'un 1945'te Paris'te baslan "Bismarck ve Hitler" adl kitabnda, yazar
Bismarck dhi bir satran oyuncusuna, Hitler'i ise blf ve hayasz bir pokerciye
benzetmektedir. Bismarck'n imkn ve frsatlarn pehlivan olarak Birinci Reich'in kurucusu

418 Yazlar
olduunu, Hitler'in ise nc Reich'i mahvettiini, fakat her iksinin de "Gcn hakka galebe
alaca" uursuz prensibiyle hareket ettiklerini yazmaktadr.
f- Konrad Heiden'in geni inceleme ve derin bilgi sonucu yazm olduu ve 1936'da baslan
"Adolf Hitler" adl kitabnn "Almanya'nn eytanki Hitler" balkl blmnde zetle yle
denilmektedir:
"Tarihin ender kaydettii halk srkleyici ve olaanst bir telkin gcne sahip olan bu
adam, kendisi gibi a, ac eken ve kskn halk szleriyle, tamamen krlm gururunun,
eref, g ve stnlk hrsnn bir modeli haline soktu. Hitler'i muayene etmi olan
Landsberg hapishane doktoru, rs bir hastal olmadn. Byk Almanya inanc ile
heyecanl ve 'Autosuggestif etkisi altnda bulunduu sylemiti. Tannm profesr Max von
Gruber de, kendine tamamen hkim olmadn, daha ok akla ve hayale gelmeyecek eyleri
yapabilecek, heyecanl ve cretli bir adam olduunu belirtmiti. eitli tbb tehisler, Hitler'i
Hysterique" (sterik) olarak tespit etmitir. Ta gibi duygusuz bir durumdan birden bire
hiddet ve feverana gemek, istedii zaman alamak ve glmek. rade gcnn bykl
onun iki ayr insan olmasn mmkn klmtr. Aslnda ekingen ve mtevazi bir insann,
birahanede tavana tabanca skarak 'Putsch' hareketi yapmas, 'Dnya korkaklar iin
yaratlmtr) demesi, kiiliini belirten noktalardr."
Kedisininin ve bakalarnn acsna dayankl olan Hitler, bazen Byk Frederik gibi (Cynique)
hayasz, Napolyon gibi kaba, mparator Joseph gibi babacan ve iyi adam da olabiliyordu.
Konuurken klksz, ufack, bykl ve elimsiz bu adamn, birdenbire bir melek haline
dnd, tezahrat ve alklar arasnda ter iinde, gzleri parlayan mtevazi Hitler'in
oturduu grlrd. V/agner'in politik fikirleri ve ilham kaynaklan (Cce Alberich, Siegfried,
Hagen ve Wotan) tamamen ruhuna nfuz etmi, kendi evrenini oluturmulard. 1933 politik
zaferinden sonra kendisiyle gren Oswald Spengler, 'Hitler'in iktidara gemesi, kuvvetle
zaafn

meydana

getirdii

bir

frtna

iinde

gerekletirmitir.

Hedefini

bilmeden

srklenmekte, hayalinde yanl bir ekil yaratt iin ounlukla yolunu armaktadr. Bu
kadar velvele ile mehur olmasndan endie ederim. Tarih hissiyat deildir. Hisle hareket
edene ne yazk' diye yazmtr.
Hitler, eski Avusturyal bir Katolik olmasna ramen, Rosenberg'in etkisiyle Neopaien
ilkelerini kabul etmiti. Heiden, Hitler'in gzel kadnlardan holandn, onlara kar sadk
ak rol oynadn, sadk metresi Eva efendisi fotoraf Hofnann'n gzel kz Hei'ye
tutulduunu anlatmaktadr. Henni. Hitler'e yz vermemi ve Baldur von Schirach'le
evlenmitir. Sava yllarnda Almanya'da Trkiye'yi temsil ettiim dnemde, yakkl ve
izmeleriyle marur bu von Schirach, Avusturya Genel Valisi idi.
Hitler'in ahsiyeti hakknda verdiim bu yeterli bilgilerden sonra, dnya tarihinin inceleyecei
bu maceraperestle ilgili olarak Mnich'te kan "Die Welt illustrierte Revue" dergisinde
"Hitler'in ilk Biograph ie"si balyla yaynlanan ayrntl makaleden nemli blmleri
zetleyerek, bu konuyu bitirmek istiyorum:
"Hitler, Avusturya vatanda sfatyla 27 yana kadar askerliini yapmamt. 1913'de
Mnich'e kaarak yoksul bir hayat srm, resim satarak geinmeye almt. Geceleri
mimar kitaplar okumutu. alkanl ve drstl yznden baz zenginler yemee davet
etmiler, opera bileti vermilerdi. Devlet Bakanl yapt srede, sahip olduu mimar
bilgileri resm inaatlarda tatbik ettirmitir. 'Volkshalle'nin 350 metre ykseklikte ve 100 bin

Yazlar 419
kiinin oturabilecei genilikte olmas bunun gzel bir rneidir."
Sava yllarnda Mnich'in ziyaretlerimden birinde, Nazi ihtilalinde lenlerin mezarlarna
elenk koymak zere gittiim bahede, eitli kaya paralarnn dikili olmas dikkatimi
ekmiti. Mezarlk Mdr, bu talarn Almanya'nn eitli blgelerinden Fhrer'in emriyle
getirildiini, Hitler'in Mnich'e gelilerinde bunlarn dayanma derecelerini incelediini
sylemiti. Eer sava kmasayd Fhrer'in Berlin'i bsbtn baka bir ekle sokmaya karar
vermi olduunu, o tarihlerde deerli mimarlarmzdan Prof. Hamit Kemal Sylemez
olu'nun asistanlk ettii Prof. Bonatz'n bu ile uratn renmi, bu planlarn kopyalarn
Diilerimize gndermitim.
Fiihrer, Habsburg hanedann, Avusturya Macaristan'da yaayan Almanlarn aleyhine slav
himayecilii yapmakla sulamaktadr. Avusturya niformasn giymemek iin Bavyera'ya
kam olmasn Mnich'liler mazur grmlerdi. Hitler, 1914 Austos'unda "List" ad verilen
Bavyera ihtiyat alayna gnll olarak girmitir. Ypres cephesine gnderilmi, onbalktan
daha yukar kamamtr. Topu ateiyle bacandan yaralanm, ngiliz topusunun gaz
mermisi etkisiyle bir sre gzleri grmemitir. 1919'da Mnich'e dnmtr. Eisner
katledilmi, asker diktatrlk cereyan balamt. Hitler, isyan tahkikat komisyonuna ye
yaplmtr.
Hitler, kta iinde cesur bir askerdi. Kutsal asker ocanda benliine ve ruh sknete
kavumutu. nl air ve morfinman, sarho Dietrich Eckart, Hitler'e, "Politikaclk yapan ve
yeni bir hareketin fhreri olmak isteyen adam, iyi bir hatip olmaldr. Ne kibar ve nazik bir
adam, ne de eski bir subay bile olmamaldr. Halktan gelmeli ve yoksul olmal, fakat
bunlardan daha nemlisi bekr kalmaldr" diye srekli telkinde bulunmutur.
Bu satrlar yazarken, Byk Atatrk'n yaknlar olan bizlere, "Mill Mcadele arkadalarm
evlenmemelidir dedii hatrma geldi. Gerekten de, tarihimizin bu lm kalm devrine
bakarsak, ilk safta ounlukla bekrlar grrz. stanbul'u igal eden ve son Osmanl Meclisi
Mebusan' basan ngilizlerin, milliyetileri tevkif ederek Malta'ya srmeleri, itilaf partisinin
dmana dayanarak ttihad ve Terakki mensuplarn tevkif etmesi karsnda Anadoluya
geenler arasnda evliler de vard. Bu hamiyetli ve fedakr insanlar. Milli Mcadele'ye canla
bala katlm. Birinci Byk Millet Meclisi'nde deerli kiilikleriyle davamza ok faydalar
olmutur. Mesela, stanbul Meclis'i baslmadan. Heyeti temsiliyede Atatrk'n miyetinde
benim yerime gitmi olan Recep Peker, basldktan sonra Halide Edip Advar ve Dr. Adnan
Advar, Hamdullah Suphi, Yakup Kadri, nn, Kzm Orbay, Saide Hanm, Saffet Arkan gibi
vatanseverler...
Hitler, siyas bir toplantdan karken, eline "Benim Politika Uyanm" (Mein Politisches
Envachen) adl bir bror sktrlmt.
Bunun, Anton Drexler'in kurduu ilk Alman ii partisinin tz olduu anlalyordu. Hitler,
bu partinin toplantlarna gitmeye balamt. Sonradan bu parti Nasyonal Sosyalist i Partisi
(N.S.D.A.P.) ekline sokulmutu. Hitler, bu partide nce en faal bir eleman ve en ekici bir
hatip olmu, hkimiyet ve g konusunda propaganda yapm. ubat 1920'de 25 maddelik
program ilan etmiti. Dostu olan irin araclyla zengin ailelerden yardm gryordu.
Partinin nce Bavyera'da, sonra da btn Almanya'da ilgi grmesini, genel ekonomik duruma
borluydu.

420 Yazlar
Mussolini'nin "Rona'ya doru hareket"i Hitler'i ok etkilemitir. 1923 ylnda Berlin zerine
bu ekilde bir harekete hazrlanmsa da, General Lossow'un ikaz ve ihtar ile bundan
vazgemiti. Fakat Bav yera hkmetine kar tecrbeye kalkt "Pu hareketi" 16 l ve
birok yaral ile kendisinin de be yl kalebentlik cezasyla suya dmt. Hitler'le birlikte
Landsberg hapishanesine tklanlar arasnda Dr. F. Weber, eski subaylardan Herman Kriebel
ve Rudolf Hess de vard. Nazi partisinin silahl S.A. tekilat, bu on yl sren mcadelelerde
224 yesini kaybetmiti. Bunlarn efi Rohm, Fhrer'in iktidara kmasna adet merdivenlik
etmi, Hitler'in yakn arkada olmann verdii cret ve hrsla Mill Savunma Bakan olmak ve
S.A. eflerini ordu generalleri yerine geirmek istemiti. Fakat Hitler. Nazi tekilatnn kendi
yerini tehlikeye sokacak derecede gelimesini istemediinden, buna raz olmamt. Rhn',
Emniyet Bakan yapm, o da S.A.'lar komnizme kar muavin polis haline sokmutur. Hitler,
Rhm'n kendi aleyhinde bir hkmet darbesi hazrladn duyunca, sabahn saat
06.00'snda Weissee'de yatt pansiyona girerek, Silizya S.A. efi ile ofrn ldrtm,
Rhm' esir alm, Mich'e trenle gelen S.A. eflerini de birer birer yakalatm ve hepsini,
Bavyera eski Devlet Bakan General Ritter von Kahr' da idam ettirmiti. Bu srada arkadalar
Gring ve Himmler de Berlin'de ayn temizlii yapmlar, cinayetler ilemilerdi. General Kurt
von Schleicher'in evini bastrarak general ve ei ile dier kabine arkadalar olan Dr. Jung, Dr.
Klausner ve von Bose'yi de katlettirmilerdi. Von Papen'in bu katliamdan kurtulmas,
Gring'in evinde hapsedilmi bulunmas sayesinde olmutu. Bu korkun cinayetlerin
mahiyetini kavrayamayacak derecede bunam olan ihtiyar Mareal Hindenburg nce
telgrafla.
sonra da lmnden gn nce kendisini hasta yatanda ziyaret eden Hitler'i bizzat,
"Alman milletini kurtardnz" diye tebrik etmiti. Bu, tarihe fecaatle gemi bir olaydr.
Kiisel politik ihtiraslarn ne korkun ve feci cinayetlere yol atn gsteren bu kanl olayda
General Schleicher ve Bredow gibi iki deerli yesinin hesabnn Reichswehr tarafndan
sorulmamas. Alman ordusunun Hitler'e kar ilk meydan savan kaybetmi olmas demekti.
Ordunun cesaretsizlii karsnda bu cinayetlerin seimlerde Naziler aleyhine beklenen etkiyi
yapmamasnn ve partinin 107 milletvekillii kazanmasnn sebebi, bankalarn arka arkaya
kapanmas, daha 1931'de drt milyona kan isiz saysnn ve honutsuzluun gittike
artmas ve yoksulluun btn halk sarm olmasdr.
Hitler, 1932 ylnn Ocak aynda kalabalk maiyeti ile birlikte Berlin'e gelerek, eskiden
kalmakta olduu Postdamer Caddesi civarndaki Sanssouci Oteli yerine, hkmet merkezine
100 metre yaknda, gsterilerin yasak olduu lks Kaiserhof Oteli'ne inerek kararghn
kurmakla siyas bir gsteri yapmt. Eyll 1939 banda Berlin'e sefir olarak geliimde bu
oteli tercih ediim. 24 Austos 1922'de dnmzn bu otelde yaplm olmasndand. Bu
hareketimiz Nazilerce ahsi sempati ve siyas jest olarak kabul edilmesi, hizmet bakmndan
hayrl bir etki yapmt.
Hindenburg, 1938'de Hitler'i Hkmet Bakan yapmtr. Von Pa pen hatralarnda
"Schrder'i kendisine telefon ettiini. Hitler'le grmek isteyip istemediini sorduunu ve
kabul ederek gittiini, kapda muhtemelen polis olan bir kiinin fotorafn ekmesine hayret
ettiini, Fhrer'le grmesine hibir nem vermediini" yazmaktadr. Goebbels de,
"Kaiserhoftan

Reichskanzlei'a"

(Von

Kaiserhof

zur

Re

ichskanzlei)

adl

kitabnda,

"Schleicher'in hkmetin bandan uzaklatrmas konusunda Papen ile Fhrer grmesi

gizliliini koruyamad. nce hkmetin sona ermesi konuuldu. Bu muvaffak olursa, biz artk

Yazlar 421
iktidara yaklam olacaz" demektedir.
Hitler, 30 Ocak 1933'te Babakan (Reichskanzler) oldu. Halk tarafndan alklanyordu.
Vaktiyle Fhrer'in mcadele arkadaln yapm olan deerli General Ludendorff, Mareal
Hindenburg'a yazd bir mektupta aynen yle diyordu:
"Siz aka syleyeyim ki, bu uursuz adam devletimizi uuruma srkleyecektir. Milletimize
tasavvur edilemeyecek bir sefalet getirecektir. Gelecek nesil bunu yaptnz iin sizi
mezarnzda lanetleyecektir."
Von Papen ise. Herren Kulb'ndeki arkadalarnn izahat istemeleri zerine, zaferinden
emin

bir

insan

edasyla

glerek,

"Eer

Hitler'in

iktidar

ele

aldn

sanyorsanz

yanlyorsunuz. Biz onu angaje ettik. Hindenburg. ite savaa engel olmak iin ve
parlamenter durumda baka are olmad iin yapt" demiti. Hitler de, ilk kabine
toplantsnda. Buna adet cevap verir ekilde, bakanlara, "Dnyada hibir g beni, sa
olduka buradan atamaz" demi ve "Anti Krist deilim. Fakat herhalde anti Leninistim.
Hindenburga sadakatle hizmet edeceim. Almanya'nn tesellisiz durumunu bilmeyenler
imdi sava olacandan sz ediyorlar. Biz imdi maalar nasl verebileceimizi dnelim"
diye szlerini bitirmiti.
Hitler'in ilk ii 6 ubat 1933'te muhalefeti ve basn susturacak bir kararname yaynlamak
olmutu. 21 gn sonra kan Reichstag yangnnn Hitler'in ekmeine ya srd
malmdur. Hitler. yangn yerinde hiddetinden titreyerek. "Bu Tanr'dan gelen bir iarettir.
Kimse komnistleri ezmemize artk engel olamayacaktr. Yolumuzun zerinde duranlar
ldreceiz" diye haykrmtr. Politikadaki ustalna bir rnek olarak. Byk Frederik'in
mezarn bulunduu Potsdam garnizon kilisesinde 21 Mart'ta yeni Reichstag'n al
treninin yaptrm. Mareal Hindenburg. Mackensen. veliaht ve davetlilerin huzurunda,
mkemmel hazrlanm nutku ile. devletin eref ve adaletinden. Avrupa barna taraftar
oluundan. Hindenburg'u mill kalknmann hmisi ilan ettiinden sz etmitir. Bu
konumann etkisiyle diktatoryal kanunu meclisten kararak, anayasaya aykr ve istediini
yapabilme yetkisini kazanmtr. Reichstag da. zamansz tatile girerek kendi idam kararn
imzalamtr.
Amerikan ordusu savatan sonra, Fhrer konusunda, bilhassa tp ve ruhiyat alannda
yaptrd incelemeye dair "Hitler as seen by his doctors" adn tayan gizli raporlar
yaynlattrmtr. Bunlarn nemli blmlerini, gerek demokrasiye kavumak amacn gden
her hr millet iin ibret alnmas gereken ders olduundan, zetle aktarmay tarih bir
konuyu tamamlamak iin gerekli grmekteyim:
Bu belgeler, Hitler'i 1935-1945 yllar arasnda tedvi etmi olan alt doktorun ihtisasa
dayanan raporlardr. Uzun yllar Hitler'in zel doktoru olan, ancak lmnden biraz nce
ifadesi alnabilin Dr. Theo Morell'in dedikleri de konuya esas tekil etmektedir. Dier
mtehassslar gerek grldke konsltasyona arlm, ksmen tedaviye katlm olan Prof.
Giesling,

Lhlei,

Weber,

Nissl

ve

Brinkmanndr.

Bunlar

rntgen

sonularm

ve

mahadelerini birer rapor halinde vermilerdir. Amerikallar. "Ash can" yani "Kl Kovas"
adn verdikleri cezaevinde. Nazilerin en nde gelenleri ile bu doktorlar da tutuklu olarak
sorguya ekmilerdir. Bu incelemeye sebep olarak da;
a- Reichskanzlei'de bulunan ene kemii ve protezinin Fhrer'in olup olmad,

422 Yazlar
b- Hitler'e ait efsanelerin ortadan kaldrlmas,
c- Sahtekrlarn kendilerini ileride Fhrer diye ortaya atmalarnn nne geilmesi.
d- Tarihilere, doktorlara, ilim adamlarna gvenilecek materyal hazrlamak olduunu ilan
etmilerdir. zetle, tbb inceleme sonunda, Hitler'in akl hastas olmad, sradan orta
yetenekte bir insan olduu meydana kmtr. Fakat alacak taraf, bu adamn pek ok
almasna, dzensiz hayatna, ounlukla geceleri megul olmasna, ok az uyumasna,
anlamsz ekilde gda almasna, hareket ve ak hava eksikliine ramen, saln yllarca
koruyabilmi olmasdr. Ancak lmnden bir yl nce shhatini kaybetmeye balam, gitgide
bedence ve zihince bir harabe haline gelmitir. nceden hibir hastala yakalanmam,
yalnz iktidara geliinin ilk ylnda, muhtemelen ok barmaktan ve teknik konuma
usullerini bilmediinden, boazndaki ses telleri dmlenmi, ok telaa den Hitler, Prof,
von Eyckenin ameliyat ile salna kavumutu. Profesre 25 bin mark gibi muazzam bir
ihsanda bulunmutur.
76 yandaki deerli ve tannm tarih ve corafya limlerinden General Haushofer'in ei ile
birlikte intihar etmesinden birka gn nce grmeye imkn bulmu olan Yves Delbars'n
Hitler'i kiiliini aydnlatan uzun yazsndan ksa bir zet yapmay gerekli grmekteyim:
Haushofer Delbars'a, "Bu klksz, chil ve yoksul adama acmtm. Olaanst bir dinamizm
sahibi olduunu, Almanya'nn ezel ve ebed temayllerini tadn hissettim. Bir eyler
retmeye altm.
Cezaevinde benden ald kitaplarla bilgisini geniletmitir. Hess'e ise 'Mein Kampfn dikte
ettirmitir" demitir. Haushofer'in zellikle talyanlarla pakt yaplmasna kar olmas, fiilen ve
teorik olarak muhalefette bulunmas sebebiyle, 1944'te Hitler bu hocasn da tevkif ettirerek
Dachau kampna gndermitir. Byk olu Albrecht'i de Berlin'de "Gestapo: Gizli Polis" eliyle
ldrtmtr. Mttefikler Almanya'y igal edince Haushofer'i serbest brakm ve tanklk
iin Nrenberg'e dave edince, karkoca intihar etmilerdir.
Haushofer. 1969'da Japonya'ya geri arlan, Ruslarla Almanya'nn anlamasndan dolay
hayal krklna urayan General Oima'ya, Hitler'in "Msterih ol, mterek dmanmz
Moskova'ya kar birlikte alacamz zaman uzak deildir" dediini. Hitler'in grgsz,
kendini

beenmi

Ribbentrop'la

Himmler

ve

Gring

tarafndan

kmaz

bir

yola

srklendiini. Rusya'ya saldrmas. Amerika'nn sanayi gc ve durumun tehlikesi

konularnda sylediklerini bir trl anlatamadn, artk kimseyi dinlemez bir insan haline
geldiini sylemiti.
Yukardaki blmlerde sras geldike, sava hareketi konusunda Hitler'in dengesizliklerini
anlatmtm. Kendinde byk kumandanlk kudreti olduuna inanan Hitler'in. ok gvendii
Gring'i dinleyerek. Bat cephesinde tanklar durdurmas ve sadece hava filosuyla ngilizlerin
kanalda esir edilebileceini sanmas byk hata idi. Hitler, Birinci Dnya Sava'nda
Richthofen filosunda gsterdii cesaret ve atlganlyla n yapm bu parti arkadana
gveni, ngiliz-Amerikan hava kuvvetlerinin Berlin bata olmak zere btn Alman ehirlerini
bombardman etmelerine engel olamadn grnceye kadar srmt. O tarihten sonra da
kararghna armam, Berchtesgaden'deki Obersalzberg'de oturmasna izin vermiti.
Gring'in, 1945'te Bat devletleriyle atekes yaplmas teklifi ve kendisinin devletin bana
getirilmesine izin istemesi, Berlin'de kuatma altndaki Hitler'i son derece kzdrm ve

Yazlar 423
Gring'i idama mahkm etmiti. S.S.'lerin bu amala tevkif enikleri Mareal, hava
ordusundaki arkadalar tarafndan kurtarlmt. Almanya sonunda silahlar braknca, Gring
kendiliinden teslim olmu ve cezaevinde aslmaya gtrlmeden aznda saklad zehir
kapsln krarak, canl bir asker olarak aslmak utancndan kurtulmutu. ok gvendii
siyas mviri Ribbentrop da, 1945'in Noeli'nde cezaevindeki hcresinde kendisini ziyarete
gelen Rus generalinin, elinde Sovyetlerle yaptklar paktn gizli ksm gibi Ruslar aleyhinde
nemli

bir

belge

varken,

"Bu

gizli

ksmlar

mahkemede

aklamazsa

cezasn

hafiflettirecekleri (!) vaadine inanm ve Rusya'nn iyzn dnyaya aklayabilecek byle bir
frsattan yararlanamam, saflnn bu son safhas da idamla sonulanmt. Bu idam karar
mttefik Ruslarn onay ile verilmi, Rus hakiminin de katld infaz treniyle. Ribbentrop
aslmt.
Hitler'in deyim yerindeyse gitgide gemiyi azya alarak, hi bilmedii askerlik tekniinde
kendini byk Moltke'den stn bir strateji dehas saymas karsnda generallerin zaaf
gstermeleri, onlara kar besledii ekememezlik ve nefreti aa vurmu, sonunda
subaylar, kendisine suikast yapmaya adet zorlamt. etecilikte pay bulunmayan bu
askerlerin planladklar bombal suikastten Hitler kurtulmu (20 Temmuz 1944). bu suikaste
karan Feldmareal intihar etmi, samim dostlarmzdan Berlin Kumandan General Haase
dahil 63 general, Moskova sefiri. Tahran dan meslektam Graf von Schulenburg idam
edilmiler, kahraman Rommel intihara mecbur edilmi ve tantanal cenaze treniyle bu
cinayet maskelenmiti.
Bu suikastten sonra Himmler'in durumu glenmi. Hitler. askerlikten anlamayan bu cni
adam General Fromm'un yerine ihtiyat ordusu bakumandanlna getirmiti. stelik,
gittike tehlikeli olmaya balayan Rus saldrsn durdurmak greviyle bu serseriyi Vistl
ordusunun bana geirmiti. Fakat, beceriksizce idaresi yznden bu ordu Elbe nehrine
ekilmeye mecbur olunca, Hitler, kzarak "Buna Elbe ordusu kumandan adn vermek
gerekirmi" demiti. Gznden den Himmler'in, sveli Comte Bemadotte'un araclyla,
mttefiklerle teslim artlarn tespit etmek zere bizzat temasa getiini duyunca idamn
emretmiti. Ancak, bu kararn infazndan nce, genel knt dalgalar Babakanlktaki
Fhrer'in snana arpmaya balamt. Zaten Himmler'in teebbs de suya dm,
birlii banda lmeyi tercih edebilecek karakterde olmayan bu adam, kk subay kyafetine
girerek ngilizlere teslim olmu, fakat ngilizlerin kim olduunu anlamalar zerine zehir
yutarak intihar etmiti.
Hitler'in, 1941 Mays'ndan habersizce ngiltere'ye uan Hess'in yerine grevlendirdii
Bormann da uursuz, karanlk, merhametsiz bir cani idi. eytan ve gizli faaliyetleri sonucu
birok kiiyi ldrtt. Polonya'daki kamplarn kurulmasn salad gibi, "Gauleiter: Kaz
ler" sfatyla da valileri, partiyi, dolaysyla devleti kontrol altna alm. kendi adamlaryla
Flrer'in evresini sarm ve kukla gibi oynatmt. Bu kurnaz adamn nerede ve nasl ld
tespit edilememitir.
Btn bu aklamalardan sonra. III. Reich'i bir Alman devleti olmaktan ok. milletin
ounluuna hakim olmu, bata Hitler olmak zere, kiiliklerini anlattm insanlarla, cni
Julius Streicher ve alkolik Robert Ley gibi bir sr baldr plan hkm altndaki bir Nazi
grubunun esiri olduu anlalacaktr. Alman halk, bu adamlarn dillerinden drmedikleri
ideal Alman tipinden ok uzak olduklarn, aadaki ho espri ile dile getirmilerdi:

424 Yazlar
"iman, gbekli Gring iin. 'Bir Alman onun gibi ince ve uzun olmal; siyah sal Hess iin
'Hess gibi sarn; kara gzl Borinan iin de, 'Onun gibi mavi gzl'; ufak tefek, elimsiz
Goebbels iin de 'Geni omuzlu, basit, mtevazi'. Ribbentrop iin, 'Onun gibi lim ve akll',
Hitler iin de zetle, (Avusturya asll oluunu im ederek 'Fhrer gibi gerek bir Alman!"
Milletleri felakete srkleyen diktatrlerin feci akbetlerini tarih sayfalarnda okumaktayz.
Hitler'in sonu, tyler rpertici ve ibret alnmas gereken bir sahne olmutur. Kendi siyas
ihtiras iin dnyay atee veren ve Almanya'nn yansnn Sovyet boyunduruuna girmesine
yol aan bu uursuz adam, nikhna ald metresi Eva ile birlikte zehir ierek intihar etmi,
muhafzlarna, "Ruslar cesedimi bulurlarsa Moskova'da tehir ederler, beni yakn, kllerimi
savurun" diye vasiyet etmitir. Propaganda Bakan Goebbesls de ayn ekilde, gnahsz ei ve
masum ocuklaryla birlikte intihar etmi, cesetleri yaklmtr.

II-HTLERN SOFRA SOHBETLER

Hitler'i elimden geldii kadar ve tarih gzyle tantmaya gayret ettim. Bu blmn sonu
olarak Hitler'in en kudretli ve parlak dnemi olan 1941-1942 yllar iinde, kararghna her
akam yemee davet ettii konuklarna sylediklerini nakletmek istiyorum. Bunlarn
Alnanlara has bir dzenle uzman bir stenografa not ettirilmi ve dzenli bir dosya halinde
tutulmu olmas sayesinde, Bat Almanyada Bonn ehrindeki "Nasyonal Sosyalist Devri Tarihi
Enstits" tarafndan "Hitler'in sofra sohbetleri" adyla 1951'de yaynlanan kitap ile, yl
sonra 1953'de "Hitler's Table Talk" adyla Londra'da yaynlanan ngilizce kitaptan, kinci
Dnya Sava'n ve Hitler'in kiiliini aydnlatmas bakmndan, nemli grdklerimi tercme
etmeyi yararl bulmaktaym:
a-Kendi hakknda:
1)

Genliinde

ok

geni

alanlarda

yaamak

hayalini

tadn

anlatyordu.

Bombardman snandan baka bir ey olmayan ve "Genel Karargh" adn tayan bu dar
yerlerde sava zoruyla adet kendisini hapsedilmi hissettiini, ok skldn sylyordu.
Berlin'i zlemle dndn, bu sebeple arada bir Berlin'e gitmeye mecbur kaldn
belirtiyordu. (Berlin'e gelilerinde yal madam von Dirk se'a uradndan haberimiz
oluyordu. Birka kez gittiim (Dou Prusya'da Rastenburg'daki karargh, bir orman iinde
gizli, evresi tel rgl. S.S.'lerle korunan, bukerlerden yaplm kk barakalardan
ibaretti. R.H.G.))
En beendii kararghn, Bad Nauheim civarndaki Felsennest karargh olduu syleniyordu.
Ateten yanmayan ahap ksmnn nerettii gazlardan ve rutubetli oluundan ikayet ettii,
daha mkemmel olmasna ramen kale eklinde ina edilmi olduu iin Wolfssch lucht'teki
kararghta da oturmad anlalmtr.
2)

Hitler'in u szleri, onun siyas ve asker grlerini ortaya koyuyordu:

"Karar verme zellii, ne pahasna olursa olsun uygulamaya gemek demek deildir. nsann
igds harekete gemeyi emrettii zaman asla tereddt etmemelidir. Savamak iin ans
sahibi olmak da gereklidir. Basknms ve ni hareket, savan yarsn kazanmaktr. nceden
baarl oldu diye ayn hareket tekrar edilmez. Bin kilometrelik geni evirme harektn
'Kessel'i biroklar tatbik edilemez grmlerdi. Bunun icrs iin btn yetkimi ortaya
koydum. unu da syleyeyim ki, baarlarmzn ou cesaret ettiimiz hatalarmzn
rndr. Dnya ve hkimiyet mcadelesi, Avrupa lehine Rus topraklarna sahip olmakla

Yazlar 425
kazanlacaktr. Bu ekilde Avrupa, deniz kuatmalarnn (Blocade) tehdidinden kurtulacak,
tasavvur edilemez bir kale haline gelecektir. Ekonomik yollan aan bu durum karsnda, en
liberal Bat devletlerinin bile 'Yeni Nizam'a meyledecekleri dnlebilir. Rusya sahas bizim
Hindistanmzdr. 1918'de Baltk lkelerini ve Ukrayna'y meydana getirdik. Fakat artk,
bamsz bir Ukrayna meydana geldiine gre, Baltk devletlerini muhafazada bir yararmz
olamaz. Btn Avrupa'nn muhta olduu hububat vermeliyiz. Krm, bize limon, portakal,
pamuk ve lastik verebilir. 160 bin dnm plantation ekim, istihlakimizi temine yeterlidir.
Asker meseleler konusunda fikir vermem, o anda, zamannda kimsenin benim kadar baarl
olamayacan anladmdandr. Benim bu durumum, tpk toprana saldrlan bir kylnn,
topran savunmak iin silaha sarlmasna benzer. Sava ben. ruh ve duygu ile yaparm.
stemediim halde bir sava lideriyim. Alman birliini salamak, geen yzylda Prusya'nn
grevi

idi.

Bugn

byk

Almanya'nn

kurulmas,

bunun

dnya

lsnde

gce

kavuturulmas grevi, yalnz bir gneyli Alnan'n ynetimi altnda baaryla yerine
getirilebilir. Berlin gnn birinde dnyann bakenti ve idare merkezi olacaktr."

Kendi tarifini birok kere yapm olan Hitler. yazlann dikte ettirdikten sonra
24 saat gemeden tashih etmezdi. Aleyhinde kullanlacak bir ey brakmaz, yazdan ok
3)

grmeyi tercih ederdi. Gnde on saati asker meseleleri dnerek geirir, geceleri
yatmadan nce bir sre mimar ile megul olarak zihnini dinlendirir ve uyurdu. Bu savata
kendisine olan ihtiyacn herhalde ok arttn dnyordu. Ona gre muhakkak olan,
kendisi olmasa, Almanlarn varlklarn borlu olduklar kararlarn alnmayacayd. Yap
olarak hunhar bir kii olmadn, partisi aleyhindeki mikroplan temizlemedii takdirde
tehlikeli bir duruma girilmi olacan, souk gerein icraatn sebebi olduunu, bu durumda
duygulara yer olmayacan, istisna kabul etmeyen bir demir irde uygulamak zorunda
kaldn, g durumlarda sinirlerine hkim olarak sadece kendisinin kaldn, nianlar
iinde parlayan yaknlarnda, bu nianlan tamamakla ayrldn sylyordu.

YABANCI DEVLET ADAMLARI VE DPLOMATLAR HARKINDAK GRLER

1)

Hitler'e gre Stalin, dnya tarihinin en olaanst, harikulade bir simas, papaz

okulunda yetimi bir anaristtir. Hitabet yetenei yoktu. Fakat her emre itaat eden bir
brokrasi sayesinde, kaplan karakterli kudretiyle lkesini idare ediyordu. Hi kimse Stalinin
Ural

dalarndan

Avrupa'y

istil

edebileceini

dnemezdi.

Ancak

Slovakya'ya

yerleebilirse, oradan Almanya'y fethetmesi imkn dahiline girer, fakat bu felaket Sovyet
mparatorluunun kaybolmasna sebep olurdu. Stalinin siyas ve sosyal dehasnn balca
rneini, Rusya'dan daha olgun ve gelimi lkeleri zapt edince, kendi ordusu ve idare
kadrosu mensuplarnn partiye inanlarnn sarslmamas iin, igal ettii bu lkeler halkn
sratle komnist yapmasnda gryordu. Hitler, Stalin'i kurnaz bir Kafkasl olarak grdn
aklamaktadr ki, gerekten da sava sonras tarihi, bu kurnaz Grc'nn kurnazln, eski
enerjisi ve zeks kalmam hasta Roosevelt'ten, bugn dnyay tehdit eden tavizleri
konferanslarda koparmaya muvaffak olmasyla gstermektedir.
2)

Hitler. Churchill'i havlayan bir akala benzetmektedir. Ona gre Churchill. ki ve

sigara mptelas yal bir salon Bolevii. suistimalci bir gazeteci, kt bir siyas fahiedir.
ngilizler bu adamda kendi karakterlerini grmekte ve onun mstesn bir siyas adam
olduunu kabul etmektedirler. Hitler. ngiltere'nin hibir ey kazanamayacan muhakkak
gryor, sava kazansalar bile bundan Amerika'nn faydalanacan. savan sonunu

426 Yazlar
beklemeden savamay brakacak bir lke varsa onun da ngiltere olacan sandn,
Singapur'un zaptnn sadece sermaye sahiplerini, fakat Msr'n Almanlar tarafndan
alnmasnn btn ngiliz milletini hiddetlendireceini Churchill'in aleyhine evireceini
sylyordu.
Hitler, 1942 yl Ocak ay balarnda, ngiltere ile gelecekte birlemek midinde olduunu
gsteren u szleri sylyor ve gereklerden ok kendi hayal tasavvurlarna balln
gsteriyordu.
"Gelecein emniyeti. Japonlarn Pasifik'te kazandklar stnl asla brakmamalarna
baldr. Hindistan' elden karmamak iin ngiltere'nin mnferit bir bar istemesi
mmkndr. Bu durumda, Amerika iin ne olacaktr? lkesi savatan uzak kalabilir. Fakat
ngiltere, bunun yerine Avrupa'ya yaklamak zorunda kalacak ve bir Alman ngiliz ordusunun
Amerikallar zlanda adasndan atmas gerekecektir. Amerika iin gelecek grmyorum. Bu
lke dejenere olmu, yani soysuzlamtr. Irk ve sosyal bir problem karsndadr, yar
yarya Yahudilemi ve zencilemitir."
Churchill'i tekrar ele alan Hitler, bu adamn tahakkm etmek isteyen, son derece ahlaksz ve
moralsiz, irenilecek bir yaratk olduunu, hereyde bir tuzak grdn, parlamentodan
gven aldka gvensizliinin arttn sylemektedir. Hitler'e gre Churchill, dtkten
sonra Robespierre gibi, Atlantik'in br yannda iltica edecei bir yer hazrlamt.
Churchill'in

Kanada'da

bir

"Sanctuary:

Mukaddes

melce"

aramayacan,

orda

yz

bulamayaca iin, dostlar "Yankee"lere yani Amerikallara gideceini sylyordu. Hitler.

Yahudilerin oyunca sarho Churchill'in ngiltere'nin savaa girmesinin sebebi olduunu, bu
sahtekr adamn Avrupa'nn dengesi konusunda devri gemi bir siyas ideale sahip
bulunduunu, bu idealin geree uymadn iddia ediyordu. Hitler Singapur'la Churchill'in
beraber deceine emin bulunduunu. Almanya'nn malubiyetinin Avrupa'nn Bolevizmin
hegemonyasna girmesine yol aacan, ngiltere'nin savaa bunun iin devam etmek
istediini ne sryor. ngiltere'nin Uzakdou'dan elini ekmesi konusunda srar ediyor ve
tavrn asla deitirmeyen Churchill'in satlm adam olduunu sylyordu.
Hitler'e gre, Londra'da hkmetin deimesi, ancak Avrupa'nn tasfiye karar sonucunda
mmkn olabilecek, bu savan her art altnda devam karar ngiltere halkn sarsmadka
Churchill'in iktidarda kalaca muhakkakt.
3)

Hitler Cripps'in gl ve deerli bir bakan olduunu, lkenin sosyal tekilatnda

giderek etkisinin grleceini, fakat Hindistan'n ve bilhassa Singapur'un dmesinden sonra

baarl olamayacan ne sryordu.
4)

Hitler. Roosevelt'i, "Hristiyanlktan sz eden bir Francmaon, Yahudi kan tadn

ilanla iftihar eden irenilecek bir adam" olarak gryordu. evresindeki siyas heyet ise,
saman kafal heriflerden oluuyordu. Hitler'e gre Roosevelt. "Mtefekkir bir kiiden ok.
siyaseti 'nfami', yani alaka yrten bir akl hastasyd. Churchill gibi sahtekr ve
yalancyd." Roosevelt iin "Gsterii seven bu adamn basn konferanslarndaki sesi sedas
tipik 'Hebraique', yani Msevidir. Dnyada Amerikallar kadar budala insan yoktur. Bu ne
utanlacak durumdur. Roosevelt gerek politika alannda, gerekse genel icraatnda bir cni ve
hilekr, bir Yahudi gibi hereket eder" diyordu.
5)

Hitler Antonescu iin unlar sylyordu:

Yazlar 427
"Antonescu, Romanya'nn en mkemmel devlet adamdr. Banda 18 yandaki Kral Michel
bulunduu iin durumu ikinci derecededir. Krallar, prensler devri gemitir. Aslnda bunlar
ender yetenekte insanlar olsa, 30 yandan nce devlet ynetimi ve kumandasn ele
alamazlar. Odessa'mn dmesi. Antonescu'nun durumunu kuvvetlendirmitir. liine kadar
rvet ve suistimale bulam bu lkede, drst kalm bir devlet adamdr."
6)

Hitler, Mussolini'yi byk bir ahsiyet olarak gryordu. Mussolini'nin eski Roma'nn

Sezarlarna benzediini ve onu esiz bir devlet adam olarak takdir ettiini, ken talya'nn
harabeleri zerinde yeni bir devlet kurduunu Bolevik tehlikesinin farknda olanlarn
banda geldiini, Almanya'nn Dou cephesine en deerli tmenlerini gndermi olduunu
sylyordu.
7)

Hitler'e gre Bulgar Kral Boris, "ok zeki, sarslmaz karakter ve g sahibi" idi.

Vaktiyle "Almanya tahtnda olsayd Birinci Dnya Sava kmazd" diye vd babas
Ferdinand'n, olu Boris'e askeri ve siyas ok iyi eitim yaptrdn, bu ihtiyar kurdun sopas
altnda Boris'in de gen bir kurt olduunu, kark Balkan ilerinin altndan kalktn. 1919'da
bir tmenin banda Sofya'ya yryerek tacn almasn lehte bir puan olarak grdn
anlatyordu. Hitler, bir baka akam yemeinde ise, Boris'in geni siyas ihtiras ile ihanet
arasnda kararsz bir kii olduunu, herhangi bir icraata geebilmesi iin Almanya'nn
kuvvetle mdahalesi gerektiini sylemiti.
8)

Hitler'in Atatrk hakkndaki grleri: Arkasnda ordusu olmayan bir komutann uzun

sre yerini koruyamayacan, Atatrk'n Halk Partisi sayesinde lkeyi ynettiini, iktidara
geer gemez yeni bir hkmet merkezi ilan ederek ok akllca davrandn, bu ekilde
lkesini kuvvetle kontrol edebildiini, din adamlarndan sratle ilgiyi kesmesinin tarihte en
dikkate deer bir konu olduunu, bunlarn 39'uu idam ettiini, dierlerini srdn
belirtiyor,

stanbul'daki

Ayasofya'nn

bugn

bir

mze

haline

getirilmi

olduunu

vurguluyordu. Hitler'e gre, gnn birinde Papa'nn Roma'y terketmesi beklenebilirdi.

nk, iki ef bir arada olamazd.

HTLER'N YABANCI BYKELLER HARKINDAK GRLER

1)

Fransa Bykelisi Franois Poncet:

"Sava yanls deildir. Berlin'deki son grev tarihini tayan raporu. bence deersiz ve
anlamszdr. Bunda ahsma isnat ettii biraz bayalk vasf olsa olsa vatandalarna kar,
kendisinin bize alanmadn. bize benzemediini ispat etmeye yneliktir. Raporlarnda
gerek dncesini yazsayd. oktan geri arlrd. Btn raporlarnda Almanya'daki
gelimelerin yakndan izlenmesi gerektiinde srar etmektedir. Tandm diplomatlar iinde
bizimkiler de dahil Poncet en zekilerindendir. Hereyli ilgili, hereyden haberi olan bir kiidir.
Veda ederken heyecanl ve zgnd. Bana, elinden ne geldiyse yaptn. fakat Paris'in
kendisini bizim menfaatimiz iin kazanlm bir aday saydn ve ek olarak da Franszlarn
zeki bir millet olduunu, hibir Franszn benim yerinde olsa daha iyisini yapabileceini
dnmediini syledi. Almancay mkemmel konuur. Bir keresinde Nrenberg'de verdii
nutukta szlerine yle balamt: 'imdi kendime Nasyonal Sosyalist Partisi'nin bir hatibi
erefini yaktryorum.'
Bana kar yapt btn iftiralar affederim. Fakat kendisine rastlarsam unu sylemekle
yetinirim: 'yice ve tamamen tannmayan bir halk iin, yaz ile fikir vermek tehlikelidir, bunu

428 Yazlar
szle yapmak daha iyidir.'
2)

Belika Bykelisi Vicomte Davignon:

"Holanmadm bir kii. Kurnaz, hilekr bir tilki. Tam anlamyla bir 'sclerat' yani hergele.
Buna sava esiri muamelesi yapmamakla hata ettik."
3)

ngiltere Bykelisi Sir Neville Henderson:

"Sanayi ile temas vardr. Kendi hesabna, savan kmas ile ilgilidir. Kendinden nce gelmi
olanlardan, zerimde en iyi intiba brakandr."
4)

Faist talya Bykelisi Kont Alfieri:

"Alman-talyan dostluuna byk hizmeti olmutur. Daha 1934'de, Avusturya'daki Nasyonal

Sosyalist darbe srasnda, Mussolini'yi Franszlarn tuzana dmekten kurtaran ve Almanya
yanls yapan balca diplomatlardandr."
5)

Hitler bu sofra sohbetlerinde, Stalin'in sa kolu Molotof la Molotofun sa kolu

Dekanozofdan nedense sz etmemektedir. Gerek Molotofun Berlin grmelerinden,

gerekse Dekanozof la ahsen yaptm birok grme konusunda verdiim bilgilerden, bu
deerli Sovyet diplomatlar hakknda okuyucularmn bilgi fikir sahibi olduklarn sanyorum.
Stalin'in ld (5 Mart 1953) sralarda, Dekanozof un Dahil ler Grcistan Bakan
olduunu, Ruslar M.V.D. harfleriyle yazdklar "Dahil ler Bakanl"nn banda bulunan
nl Beria'nn ve alt taraftarnn ortadan kaldrlmas srasnda, bu deerli diplomatn da
mahkm edilerek, ortadan kaldrlanlarla birlikte kuruna dizildiini. Temmuz 1945'de
Pravda gazetesinin, Ukrayna ve Grcistan'da grevli gvenlik bakanl mensubu olan idam
edilmi bakanlarn adlarn yaynlamasndan sonra renmitim.
Gariptir. 1939'da Berlin'e geliimde, Tokyo'da ok iyi grtm, Bolevik ihtilalinin
balarnda Trkistan Genel Valilii yapm ve B.M.M. hkmetiyle Sovyet Rusyann dostluk
balar kurduu devirlerin hatralarn unutmam. Tokyo kollegim olan Yurenef yolda
Almanyada bulacam ummutum. nk Japonya hatralarmda belirttiim gibi. Moskova,
Berlin'e nakledileceini syleyerek Yurenefu Tokyo'dan alnt. Berlin'de protokol gerei
olarak sefaretlere yaptm ilk ziyaretimde. Sovyet sefaretinde Yurenefun yerine Alexander
Schvartzev adnda baka bir komnisti karmda grnce hayret etmi, konuma arasnda.
Tokyo kollegim ve dostum Yurenef un nerede olduunu sormutum. Bu isimde hibir Sovyet
sefiri tanmadklar cevabn alnca, endie ve hayret etmitim. Sonralar rendiime gre,
zavall adam ei ve ocuklaryla birlikte ldrlmt. Bu tyler rpertici cinayetin sebebi de.
Yurenef un eski dostlarndan ve Tokyo'da kendisini ziyaret eden bir Sovyet Kzlha
memurunun Troki taraftar olmas imi! rnek olarak bu siyas cinayeti yazmaktaki amacm,
siyas cinayetler konusunda Nazizm ile Komnizmin metodlar arasnda bir fark olmadn
belirtmektir.
6)

Hitler'in Japon Bykelisi General Oima, Kuds Byk Mfts Hseyn ve ahsm

hakknda syledikleri:
I-

Hitler, benim Ankara'ya Dileri Bakanlyla grmek zere arldm belirttikten

sonra, Sivastopol'n dmesinin Ankara'da byk sevin gsterileriyle karlandn, Rus

dman olan biz
Trklerin hissiyatmz aka gsterdiimizi, dolaysyla Gerede'nin Dileri Bakan olmas

Yazlar 429
halinde, bundan ikayeti olmalar iin hibir sebepleri bulunmadn sylemiti. Benim
General Oima gibi mcadeleci bir diplomat olmadm, fakat Almanya ile Trkiye'nin elele
vererek ilerlemeleri gerektii konusunda, kesin kanaat sahibi bulunduumu anlatyordu.
Hitler'e gre. "Oima ile Gerede, phesiz bu sralarda Berlin'de bulunan en deerli iki
yabanc diplomat" idi. Hitler Oima'nn Japon silahl kuvvetleri iinde bir tekilata dayanmakta
olduu iin, lkesinin siyas durumunu en iyi ekilde kontrol edecek, bilgi ve gce sahip ve
daha emin bir durumda bulunduunu, bana gelince, byle gl dayanam olmadn, Trk
Silahl Kuvvetleri politikaya karmad iin, lkemin menfaatlerini kuvvet ve klla deil,
"Flre" incelii ve hafifliiyle korumak zorunda olduumu belirtiyordu. Hitler, "Eer Gerede
Dileri Bakan olursa, Yakndou meselesi Almanya'nn grne gre baka manzara arz
edecek" diyordu.
II-

Kuds Byk Mfts Hseyni'nin dnyann bu blgesinde, politika alannda

hayalperest olmaktan ok gereki bir adam olarak belirdiini syleyen Hitler. Mftnn ince
bedeni ve fare gibi haline ramen, sar sal ve mavi gzl oluunun, ecdad arasnda Aryen
bulunduunu gsterdiini, baklarnn kurnaz bir tilki etkisi yaptn ne sryordu.
NOT: Hitler'in benimle ilgili szlerini ancak on sekiz yl sonra okuyunca, ok iyi grtm
Genel Sekreter Weizscker'in (Nisan 1941) evinde geen bir konuma hatrma geldi. Atina
ataemiliterliim zamannda ve Balkan Savan mteakip Atina'da tantn ve iyi
grtm Alman sefareti ktiplerinden, bu savan knda Varova Bykelisi olan von
Moltke ile birlikte samim bir konumamz srasnda, Weizscker bana, "Gerede biliyor
musun, yldzn ne vakit parlad?" diye sormutu. "Ne vakit?" diye sormam zerine, Genel
Sekreter, "lk odiyans gnnde protokol gerei ben de Ribbentrop'la beraberdim. Siz veda
edip dar knca, Fhrer, 'Bu adam cidd bir asker, ben bununla anlarm' dedii gn..."
cevabn vermiti, ilk gnmden itibaren bu tehlikeli adamn gvenini kazanmakla, lkemizin
menfaatleri ve bu korkun savan dnda kalma mutluluuna ulamamz urundaki
almalarmn baarya ulamasnn bu nemli sebebini renmi ve ok sevinmitim.
c- Hitler'in eitli Milletlere Kar Duygular
1)

Japonlar: Rus-Japon sava (1909) dneminde Port Arthur'un dtn okulda iken

duyduunu, btn arkadalar ile birlikte sevindiklerini, o gnden itibaren Japonlara eilim
ve sevgisinin arttn sylyordu. Hitler'e gre, Almanya'da olduu gibi, Japonya'da da halk
iki ksmd. Kapitalist olanlar tabiatiyle ngiliz taraftar idiler. Dierleri ise, "Doan Gne",
yani "Samuray" Japonlar olup, denizci halktan oluuyorlard. Japon deniz kuvvetleri de bu
ikinci ksmdand. Bunlar kendilerine yakn gryorlard. Hitler, 1600 yl kendi topraklarnda
sava grmemi olan Japonlarla ittifakn nemini anlayan Ribben trop'un uzak grle ittifak
yapmasn takdir ettiini. Alman deniz kuvvetlerinin de ayn dncede olduunu, fakat
ordunun in ile ittifak yapmay tercih edeceini ileri sryordu,
2)

ekler, Macarlar, Romenler ve talyanlar

Hitler. ekler, Macarlar ve Rumenlerin Polonyallardan daha stn olduklarn ve ilerinde ok

alkan bir burjuvazi doduu, Macarlar ve talyanlar sosyal bakmdan, yeni Avrupa'nn
hasta toplumlar idi. Okulda, Port Arthur'un dmesini Almanlarn sevinle karlamalarna
karlk. eklerin kendi felketleri gibi grdklerini, Bolevizmin knden en ok znt
duyacak millet olduklarn, zaten gizli bir mit ile her zaman gzlerini ana Rusya'ya
diktiklerini sylyordu.

430 Yazlar
d- Hitler'in Stratejik Grleri
1)

Japonya ve Trkiye hakknda:

Hitler, Japonya'nn savaa girmesinin Almanya'nn stratejik durumunu deitirmeye yardmc

olacak bir olay olduu grndeydi. Bu suretle spanya veya Trkiye zerinden yakndouya alan kap kazanlacan dnyor. "Bunun iin Trkiye'ye Montreux anlamasn
tdil edeceimizi. Boazlar tahkim etmesine izin verdiimizi bildirmemiz kfidir" diyordu.
Hitler'e gre, bu ekilde Karadeniz'de gl bir filo bulundurmalarna gerek kalmayacak,
anakkale'de toplarn verecekleri salam ve gl bir muhafz bulunacakt. Trklerin
ngilizlere kar durumlarnda bir deiiklik olacan sanmadn, Trkiye'nin Finlandiya gibi
bir cenahlarn kapatmakta olduunu sylyordu.
2)

Finlandiya hakknda (1942):

Hitler, Trkiye gibi bir cenahlarn kapayan Finlandiya'nn, alt yz yllk tarihinde yzyl
savalarla

geirmi

olmasnn

saygya

deer

olduunu

bildiriyordu.

Ruslarla

ilk

anlamazlklarnda, Almanya'nn himayesini istemeleri yznden, bu halk ile mttefik olmay

daha lyk ve uygun gryordu. Esasen Ruslarn bile kolonize etmedikleri bu orak lkenin
iklimi de Almanlarn yaamasna uygun deildi. Gelecekte Neva nehrinin Finlandiya ile
aralarnda snr tekil etmesini gerektiini, yln yars buzlarla kapanan Leningrad liman ve
doklar harap oladursun, Finlilerin Baltk denizinin tek hakimi olmalar icap ettiini, Baltk
denizinin de Almanya'nn bir i denizi halinde kalmas gerektiini ne sryordu.
3)

1941 Austos Rusya harekt hakknda, ngiltere ve Amerika'nn durumu. Trkiye ile

ilikiler:
Hitler. Ruslarn ran ve Trkiye'ye 1812deki planlarn uygulamayacaklarn. yani geri
ekilmeyeceklerini, nk Petesburg ve Harkov gibi sanayi merkezlerini terk etmenin onlar
iin mahvolmak demek olacan, ne pahasna olursa olsun bu merkezleri elden karmamak
iin inatla savunma yapacaklarn dnyordu. Bu gr ve hesapla savaa baladklarn,
olaylarn da kendilerinin hakl kardn, Amerika btn kaynaklar ile drt yl alsa
Ruslarn imdiye kadar kaybettii malzemeyi ikmal edemeyeceini sylyordu. Hitler'e gre,
Amerika ngiltere'ye, bu lkenin mirasna konmak emelini gerekletirmek iin yardm
yapyordu. ngiltere bunu grmek istemiyordu. Fakat bir gn Alman ve ngilizlerin birlikte
Amerika'ya kar yrdklerini greceinden emindi. Hitler, Almanya ve ngiltere'nin
ortaklarndan ne isteyeceklerini bildiklerini, bu sebeple Almanya'nn muhta olduu mttefiki
bulacan, ngilizlerin ei benzeri grlmeyen yz pek insanlar olduklarn, bu durumlarnn
kendilerini takdir etmeye engel tekil etmediini, bu alanda onlardan alnacak ok ders
olduunu belirtiyordu. Ona gre. Alman ordusunun glibiyetine duc varsa, o da ran h
idi. Kendileri oraya gidince, ranllarn ngilizler den korkacak bir eyleri kalmayacakt.
4)

Hitler, yaplacak ilk iin. Trkiye ile bir dostluk anlamas yapmak ve anakkale'yi

Trkiye'nin muhafazasna terk etmek olduunu, dnyann bu blgesinde hibir yabanc

devletin ii bulunmadn sylyordu.

e- Hitler'in Dinler Hakkndaki Grleri

Hristiyanlk, Mslmanlk ve into:
Hitler, dinlerle Nasyonal Sosyalizmin uzun sre birlikte yryemeyeceine inanyordu. Ona

Yazlar 431
gre, en iyi zm yolu, hibir bask yapmadan, dinin kendi kendini imha etmesini
beklemekti. "Cermen halknn en belirgin zellii sabrdr. nsanla en byk darbe,
Hristiyanln kmas olmutur" diyordu. Bolevizm, Hitler'in nazarnda Hristiyanln gayri
meru ocuuydu. Her iki Yahudi icad idi. Bolevizmin hrriyet getirdiini iddia ettiini,
aksine insanlar esir ettiini, Hristiyanln ise dnyada ak adna hasmlarn mahveden ilk
din olduunu, parolalar arasnda msamahaszln da bulunduunu, Hristiyanlk olmasayd
slmiyetin kmayacan sylyordu. ahsen itikat ve inanca karmak istemediini
belirtiyor, yalnz kilisenin devlet ve hkmet ilerine karmasna izin vermeyeceini
bildiriyordu. Hitler'e gre, organize yalanclk ezilmeliydi. Devlet, yegne hakim ve mir
olacakt. Alt S.S. tmeni dinle hibir ilgisi olmayanlardan teekkl etmiti. Bu durum
S.S.'lerin lme sakin bir ruh ve rahat bir vicdanla gitmelerine engel deildi. Hitler, sa'nn bir
Aryen olduunu, St. Paul'un, yeralt cnilerini seferber etmek iin sa'nn mezhep ve
akidelerini kullandn iddi ediyordu. Bu tekilatn tam anlamyla "Proto Bolevizm" olduu
grndeydi. Hristiyanln dnyaya musallat olmasnn, uzun sre hkm sren "GrekoLatin" dehsnn snmesine sebep olduunu sylyor. "Hazreti Muhammed. Cennete girmek
isteyen mmetine tavassut edebilmiti. Fakat Hristiyanln anlamsz, budalaca cennetine
deil..." diyordu. Ve devam ediyordu: "Hayatnzda Richard Wagner'in mziini dinliyorsunuz.
ldkten sonra Tanrya vgler, hurma aalarnn dalgalanmas, emzikli ocuklar, kr sal
ihtiyarlar..."
Hristiyanlk konusunda, "Ada halk tabiatn gcne sayg duyar. Hristiyanlk hasta
dimalarn icddr. Tanr kavramn, fikrini alayc ve gln bir ekle sokmak gibi anlamsz,
haysz bir ey tasavvur edilemez" diyen Hitler, totemlere tapan bir zencinin, herhalde,
"Trans substantiation"a, yani kilisedeki ekmein ve arabn Hazreti sa'nn eti ve kan
olduuna inanan insandan daha yksek olduunu, baz bakan ve generallerin kiliseyi takdis
etmeden zafere ulalamayacana inandklarn dndke insanla kar saygsn
kaybettiini sylyordu.
Hitler'e gre, "Japonlarn olduka basit olan ve kendilerini tabiatla temasa getiren into
dinlerine insann gpta edecei geliyordu. "Almanya'da rahiplerin parti dnda tutulmalarnn
ne mesut bir ilham olduunu. Mart 1933'te "Kilise ile mi, kilisesiz mi?" sorusu ortaya atld
zaman kiliseye gidenlerin lnet okumalar karsnda, hkmeti ele aldn ve kraln
mezarna gittiini, eer o gn kilise ile anlama yapm olsayd, bugn Mussolini'nin talihini
paylam olacan anlatyordu. Hitler'e gre, hr dnceli Mussolini, taviz yolunu tercih
etmiti. Onun yerinde olsa ihtilal yolunu seer, Vatikan'a girerek hepsini dar atard.
Almanlar, Hristiyanla muf bir halk olarak kalmalyd. Nasyonal Sosyalizm ile Hristiyanl
badatrmak mmkn deildi. Buna bizzat Hristiyanlk engeldi. "Katakombe. Hristiyanln
akidelerini uygulamaya sokan mezheptir. nsanl ortadan kaldrmaya ynelik Metapsychie'
anlay ile rtl tam bir Bolevizmdir. Bizim iin felket, akl ve mantn faydaland eye
isyan eden bir dine balanm olmaktr. Bu bakmdan Protestanlk, Hypocrite' ikiyzl,
riyakr yani Katoliklikten daha berbattr. Bin yllk tecrbe geiren Katolik kilisesi, kendi
Musev aslndaki ilikiyi kesmemitir. Daha ustaca hareket etmektedir. Sonra da 'Ash wednes
day'de (Kutsal aramba gn'nde), gnahkrlar, sulular tekrar ele geireceinden, men
edecek gc olmadndan, 'Karnaval' ve 'Orgie' sefahatna izin vermektedir" diyen Hitler, bir
yandan da, 'Jesuit'leri akl ve mantkla hareket ettiklerinden dolay krana lyk gryor,
Luther'in yksek bir rahip snf yaratarak Mysticisme' yolunu izlemesini tenkit ediyor, fakat

432 Yazlar
Papaya kar koymasn vyor ve Incil'i Al mancaya tercme etmi olmasn kranla
kaydediyordu. Hitler, bir taraftan da, eski dnyann kitaplarn yakmakla eski kltr
sistematik bir ekilde mahveden Hristiyanln, zihniyete, ne kadar geri kaldna bir kant
olduu grn ileri sryordu.
Fhrer, papazlardan sz ederek, "Pfaffengeschmeis" deyimiyle onlar rezil etmektedir. Bu
kelimenin Franszca karl "Canaille", Trkesi ise "Hergele grhu"dur.
Hitler, hriciyelerin Vatikan'n notalarna cevap vermemesini istiyordu. Ruhban meseleler bile
olsa, cevap vermenin Vatikan'n iileri mdahalesini kabul demek olacan iddia ediyor,
Papa'nn ok pikin ve tecrbeli diplomatlara sahip olduunu, ok tedbirli olmak gerektiini
sylyordu. Papa'nn Berlindeki vekilini asla kabul etmediini ve bakan Lammers'e
gnderdiini, savatan sonra Katolik papazlarn ilerine son vereceini. Papa'nn vekilinin
usulen Doyen olduundan, ylba treninde yalnz elini skmak ve Papa'nn saln
sormakla yetindiini, savatan sonra "Concordat" ve bunun mal taahhtlerini reddetmek
suretiyle.

"Bishop"larn

(Piskopos) ister

istemez

valilerden

yardm

dilemek

zorunda

kalacaklarn, Papa vekili de Romaya dneceinden. Vatikan nezdindeki bir bykelinin

masraflarndan da kurtulacan ifde ediyordu.
Hitler. halkn slam dinindeki hurili, arap dereli, akan baheli bir cenneti kolayca
anlayacan, bu dinin iddet yerine saadet vadetme sinin, dnya dinlerinden Buda.
Konfius gibi geni bir din zihniyeti tamasnn ve Tanr'nn tarifine imkn olmadn
bildirmesinin mkul olduunu sylyordu. Ykanmak, mskiratn yasaklanmas, belli
zamanlarda perhiz, bir eit beden hareketi ve jimnastik olan namaz, gnein domasyla
birlikte kalkmay ven Fhrer'in, genellikle dinler konusundaki dnceleri yleydi:
"Komnistlikteki dinsizlik doru deildi. Fakat, btn evreni kapsayan ve hkim olan tabiat
kanunlar, lh gcn asl anlamyd. nsanlk, mutlak bir gcn varln hissetmekteydi.
Hitler'e gre, papazlar bu duyguyu istismar ederek, inan ve akidelerini kabul etmeyenleri
mnevi ceza ile korkutuyorlard. Bu etki altnda byyen ocuklarn btn hayatlar boyunca
bu korkunun etkisinden kurtulamayacaklarn, zek ve akl ile yetien insann ise bu
korkudan uzak kalacan, tekniin gelimesiyle anlamszln zirvesine kan Hristiyanln
zaten lme mahkm olduunu iddia eden Hitler, bununla birlikte, tabiat st gerekleri
duyma hassasn takviye bakmndan, insanlarda lhi gce inann baki kalmas gerektii
kanatinde olduunu sylyordu.
f- Hitler'in Yahudilik Hakkndaki eitli Konumalarndan
"On yl ncesine kadar aydnlarmz. Yahudilik hakknda hibir fikre sahip deillerdi. lerinde
Alman idealini savunanlar. Eisner'e kar yaz yazanlar grlmtr. Fakat bunlarn hedefi,
misliyle karla urayacaklar endiesinden baka bir ey deildi. Yahudi (ethique) bir
prensibi, ahs kar iin ortaya atar. Yalnz Yahudilerin ou, ykc bir kuvveti temsil
ettiklerinin farknda deillerdir. Hayat tahrip eden lm tehlikesine girerler. Yahudilerin
bana gelenlerin gizli noktas budur. Bu durum, kedinin kendisine hibir zarar dokunmayan
fareyi yemesine benzer. Dietrich Eckart. bir gn bana, bt hayat boyunca ancak iyi bir
Yahudi tanm olduunu. Otto Weining er adndaki bu Msevinin soydalarnn milletlerin
'decadence', zlmesi ve kmesi zerinde yaadklarn anlaynca intihar ettiini sylemiti.
kinci ve nc nesilden gelen yarm kalan Msevilerin, tam kan Msevilere mtemayil
olduu ayan dikkattir. Fakat yedinci nesilden yukar olanlarda Aryan kannn yerletii

Yazlar 433
grlmektedir. Hayvanlarda grlen glnn zayf yutmas, yani tabiatn zmleme kanunu
burada da hkmn icra etmektedir.
Sava hali. Yahudilerin Avrupadan yok olmalar konusunda nceden Reichstag krssndeki
kehaneti ispat etmitir. Bu cni rk. Birinci Dnya Sava'nn iki milyon lsnn, imdi de
yzlerce yahut binlerce fazlasnn gnahn vicdannda tamaktadr. Halkn, bizim Yahudileri
yok etmek iin bir planmz olduunu sanmas, fena bir fikir deil! Terr (tehdi) hayat
korumak iin iyi bir eydir!
Yahudi, hemcinsini, rkn korumak ve savunmak iin, haya ve namus kavramn bir tarafa
atar. Yahudi mikrobuna kar giritiimiz mcadele, geen yzylda da Pasteur ve Koch
tarafndan yaplmtr. Kayna bu mikrop olan ne kadar hastalk var! kinci Frederik. Bat
Prusya'ya Yahudilerin girmesini yasaklamt. Japonlar Yahudileri lkelerine soksaydlar, onlar
da hastala yakalanrlard. Hodbinliin temsilcisi olan bunlar, hayati karlarn bile
savunmaktan cizdirler. Edebiyat ve sanata ilgi gstermeleri, snobluk ve ticar speklatif
amatan gelmektedir. Yoksa sanat duygusuna, hassasiyete sahip deillerdir. Yahudiler
biraraya toplanrlarsa, yz yl sonra birbirlerini yemi ve yok etmi olacaklardr. Yegne
yetenekleri, dncelerini gizlemekteki ustalklardr. Yalanclk en byk kuvvetleridir.
lerinde bir mzisyen, musik ustas yetimez, bir fikir adam kmaz. Yalanc kalpazan,
hilekr ve dolandrclardr."
g- Mimri, nat ve Otoyollar Konusundaki Grleri:
1)

Hitler. mimar ve inaat konusunda 1941 yl Ekim aynda yapt bir konumasnda,

zel inaat da standarize yeknesak malzeme ile ve ayn i tertibatla, ayn stilde yaptrmaktan
yana olduunu, bu ekilde halkn daha kolay ve ucuz mesken edinebileceini, hatta elektrik
cereyan gcnn de btn Almanya'da birletirilmesi gerektiine inandn sylemiti.
2)

Hitler, 1942 Temmuzunda yle diyordu:

"Milletleri birbirine demiryollarndan ok, otoyollar balar. Bu sistem yeni Avrupa'nn

olumas iin ne byk bir gelime ve ilerleme olacaktr. Nasl ki bu otoyollar, Almanya'nn i
snrn ortadan kaldrd ise, Avrupa ktasndaki snrlar da ylece lavedecektir. Bana, bu
otoyollarn Ural dalarna kadar uzatlmasnn yeterli olup olmadn sordular. imdilik bu
dalara kadar yeterli olaca cevabn verdim. Mesele Bolevizmin yok edilmesidir. Gerek
grrsek,

yeni

mukavemet

merkezlerine

doru

ilerleyeceiz."

(1942

Temmuzunda

sylenmitir.)
"Ekonomik bakmdan her yl. 1000 kilometre otoyol in edilmesi gerektiine gre, merkez
hkmetin ylda bir milyar mark tahsis etmesi icap etmektedir. Gnn birinde ben, Lloyd
George'a bu paray nasl bulacam sylemitim. nce ne kadar isiz varsa hepsini seferber
etmek suretiyle, onlara verilecek tazminattan 600 milyon mark tasarruf edeceimi, petrol
vergilerini 400 milyon mark getirecek ekilde ykselteceimi, bu ekilde bu yollarn devlete
bedava malolacan anlatmtm. Bu grmelerimizde, ihtiyar kurt, bunun 'concrete' (Beton)
ksmnn ne kadar kalnlkta olacan sormutu. Amerika motr yollan 56 santimetre
olduundan, bizim yollarn da 2530 santim olacan sylememe pek de inanmamt. Bir
gn otomobilini durdura kak, in halindeki otoyolun bir ksmn lm olduunu
duymutum.
Sava ne kadar hakl olduumu gsterdi. Hava bombardmanlar bile, bu yollar ok az tahrip

434 Yazlar
edebilmiti. ok sevdiim bu beyaz yollan. dman uaklarna kar siyaha boyatmak
mecburiyetine ok zlmekteyim.

III RUDOLF HESS'N NGLTERE'YE UUU (10 Mays 1941)

Mttefiklerin Berlin ve Hamburg'u havadan iddetle bombardman ettikleri 10 Mays 1941'de.
Birinci Dnya Sava'nda cesaretiyle tannm bir pilot olan ve Nazi devletinin Fhrer'den
sonra gelen ahsiyeti olup onun vekili sfatn tayan Rudolf Hess'in, Hitler'in yasana
ramen. ngiltere'ye habersiz umasnn esrar, ancak be yl sonra yaverinin Sovyetler
tarafndan

Lubjanka'da.

kendisinin

de

Nrenberg

hapishanesinde

yaplan

sorgular

sonucunda anlalmtr. Bununlar ilgili olarak 1961 yl ortalarnda yaplan yaynlardan ksa
bir zet yapmak istiyorum:
"Hess, Augsburg'daki nl uak mhendisi ve ahs dostlarndan Messerschmitt'e istedii
ekilde bir uak in ettirmi, bununla 30 kere eitim ve tecrbe uuu yapmt. 10 Ocak
194l'de uua karken, arkadalarna uzun sre kalmak ihtimalinden sz etmi, hizmetisi
ile yaveri Pintsch'e, drt saat sonra dneceini bildiren bir pusula ile, be saate kadar
gelmedii taktirde, almak zere kapal bir zarf gndermiti. Yaveri, belli saatte
dnmediini grnce, tlimata uyarak zarf ap, iinden Hitler'e verilmek zere kapal bir
zarfla, kendisine de ngiltere'ye bir bar teklifi yapmaya gittiini bildiren yaz kmt. Yaver,
Messerchmitt'e derhal durumu anlatm. Fhrer'e ait olan zarf gtreceini sylerken, alana
Hess'in uann indii ve iinden kendisinin kt grlmt. kisi de ona doru
komular, Hess, uak arza yaptndan mecburen dndn sylemiti. Yaveriyle birlikte
Mnich'e dnen Hess, amac renilmi olduu iin, gvenini kazanm olan yaverinin
sorularna verdii cevapta, Lizbon ve Portekiz zerinden ngilizlerle temas tecrbeleri
sonusuz kaldndan ve Fhrer'in de ngilizlerle anlamak istediine emin olduu iin, bu
uuu onun haberi ve izni olmadan yaptm sylemiti. Hess, yaverine. 'Asl tehlikenin
Rusya'dan geldiini, Amerika'nn ngiltere ile birlemesinin. ngiltere'nin eski kuvvet ve
kudretini kaybederek bir ada devleti haline dnmesine yol atn. ngiltere ile bar
yaparsa Almanya'nn mahvolmaktan kurtulacan, Fhrer'in de bu grte olduuna emin
bulunduunu' anlatmt. Hess, Olimpiyatlarda tant nl ngiliz pilotu Dk Hamilton'la
temasa gemek istediini, tereddtsz kabul edilmek iin de, Hamilton'un ok iyi tand
Haushofer'in olu Albrecht'in kartn hizmetisine vereceini, kabul edileceinden emin
bulunduunu, ziyaret amacn anlatarak sorumlu hkmetin veya kraln yetki verecei
birisiyle kendisini grtrmesini rica edeceini de szlerine eklemiti.
Hess, bundan sonra bir uu tecrbesi daha yapm, havann elverisizlii yznden
Augsburg alanna dnmeye mecbur olmutu. 1941 ylnda havann uygun olduu 10 Mays
gn son uuunu yapmt. Yalnz Hess'in, Dk Hamilton'un atosunda bulunmad ve hava
kuvvetlerinde altndan haberi olmadn kaydetmek gerekir. Zaten ertesi gn. ngiltere
ile bar yaplacan uman yaver Pintsch Almanya'da. bu ama ve mitle uan Hess de
ngiltere'de tevkif edileceklerdi."
Hess'in dram ile ilgili son yaynlara gre, hedefine yaklamakta olan 48 yandaki Hess, son
model uann benzinin bittiini anlaynca, uan ngilizleri eline gemesini nlemek iin,
yere inmeyerek hayatnda ilk kez paratle atlamaya ve uan paralanmak zere
drmeye karar vermiti. iddetli rzgar sebebiyle bayld iin, parat ge alm.
skoya'daki Eagleshens adl kk bir iftliin yaknna inmiti. Uak da bu civarda derek

Yazlar 435
paralanm ve ksmen yanmt. Hess'in indii yere koan iftlikteki traktrn ofr David
McLean, kalas zedelenmi olan Hess'i evine gtnnt. Hess, adnn yzba Alfred Horn
olduunu ve Hamilton'la acele grmesi gerektiini sylemiti. iftlik sahipleri de,
evredeki polis ve askerlere haber vermiler, Hess tevkif edilerek, hastane haline getirilmi
Glasgow

yaknlarndaki

Buchanan

atosuna

gtrlmt.

Olay Hamilton'a

telefonla

bildirilmi, babakanla da bilgi verilmiti. Hess, ertesi gn hastaneye gelen Hamilton'a kim
olduunu aklayarak, iki lke arasnda bar salanmas midinden sz etmi, hkmetin
sorumlu bir yesi ile grmek istediini sylemiti. Hamilton, durumdan babakan
haberdar etmiti. Churchill. havaalanna otomobil gnderilerek Ditchley parkndaki karargha
getirilen Hamilton'u kabul ederek, olay hakknda bilgi alnt. Hess'in ngiltere'ye ulatna
dair Alman radyosunun yayn yapp yapmadn, bu adamn gerekten de Hess olup
olmadn renmek istemiti.
Almanya'daki yaver Pintch de. uuun ertesi gn Fhrer'e Berg hofda mektubu bizzat
takdim etmiti. Hess'in "Flrer'im, siz mektubu okuduunuz zaman, ben ounlukla
konutuumuz konuyu sonulandrmak iin ngiltere'de olacam" diye yazdn gren
Hitler. "Bu bir cinnettir, bu atl meydan sava kaybetmemden daha fenadr" demiti. Grig
ve Ribbentrop'u acele artm. Nasyonal Sosyalist Parti tarafndan yaynlanan bildiri
hazrlanmt. Bildiride, Hess'i brakt mektuptan, akl dengesinin bozulmu olduunun
anlald, bu yzden kazaya uram olaca ilan edilmiti. Hitleri ngilizlerin sessizlii ok
zmt.
Churchill, ertesi gn Hamilton'u da yanna alarak Londra'ya dnd ve Downing Steet'de
Dileri

Bakan

Anthony

Eden'i

ard.

Hamilton,

Hess'in

hastanede

anlattklarn

naklediyordu. Eden, hereyden nce bu adamn Hess olup olmadnn belirlenmesi

gerektiini sylyordu. Eden, 1933-1938 yllar arasnda nglitre'nin Berlin Bykeliliinin
mtesarln yapan Kirkpatrik'a. bu konuda en yetkili kii olduu iin. Hamilton'la birlikte
uakla derhal skoya'ya gitmesi iin emir vermiti. Ancak geceyars hastaneye varabilen bu
iki kiiden Kirkpatrik'i tanyan Hess, selam verdikten sonra, Churchill ile hkmetinin bu
sava kazanmalarna imkn olmadn anlatmak iin geldiini. bar grmelerine
balamann en aklc yol olduunu sylemiti. Hess. Fhrer'in ngiltere mparatorluuna sayg
duyduunu, ancak bar grmeleri iin Churchill'in yerine baka bir babakan getirilmesini
art kotuunu, Almanya'nn Avrupa ktasnda hkimiyetini kabul ve smrgelerini ide art
ile. ngiltere'nin denizar imparatorluk hakimiyetinin olduu gibi devamna Almanya
tarafndan garanti verileceini iddia ediyordu.
Churchill, bu bilgilerden sonra Dileri Bakanl'na. "Hess'in hereyden nce bir sava esiri
olarak muamele grmesinin en uygun ekil olacam" bildirmiti. Hess de, ngiltere'ye
inmesinin stnden bir hafta gemeden. Londra'ya getirilerek, nl cezaevi kulesi, Tower'e
hapsedilmiti. Durum Roosevelt'e de bildirilmiti.
11-12 Mays gecesi yaplan sorgulamada Hess'in verdii cevaplar, hastanede sylediklerinin
aynsyd. Savan uzamasnn insan kaybna ve ngiltere'nin harap olmasna sebep olacan
sylyordu. O sralarda, Alman uaklar ve denizaltlarnn, Amerika'dan gnderilen silah ve
iaeyi tayan gemileri batrmas ile ngilizlerin iine dtkleri g durum, insan kayb,
ehrin harap olmas, yeralt trenlerinin de snak arayan halkn maneviytn gittike
sarsmakta olmas, Churchill'i ok dndryordu. Hess'in srf kendi kararyla gelmi olduu
iddiasna da inanmamt. Durumun halk tarafndan duyulmasnn zararlarn gznne

436 Yazlar
alarak, Hess'i. Tower (Kule) cezaevinden kartarak. Farn borough yaknlarndaki Mytchett
Place'e naklettirmi, gazetelerle de Hess'in akl hastas olduunu iln ettirmiti. Hess'in
paralanan uann paralarn Trafalgar meydannda tehir ettiren Churchill, ayrca Hess'in
asabiye uzmanlarnn gzetimine vermiti. Nazi partisinin bildirisi de bu teebbs takviye
etmiti. Hess bu durumda. ngiltere'ye geliinin bir sonu vermeyeceini anladndan, iyi
karlanacan umduu Almanya'ya dnebilmek iin uak verilmesini rica etmi, tabi
kendisine cevap verilmemiti. Bu uuu Hitler'in bilgisi iinde mi yaptm soran Lord
Simon'a, Hitler'in uuundan kesinlikle haber olmadn sylemi, eline "Anlamann esas
artlan" balkl bir yaz tututurmu, bu yazdklarnn Hitler'in eitli grmelerde
bildirdikleri olduunu eklemiti.
Hess, BBC'den Almanya'da adnn deitirilmi olduu haberini duyunca, Hitler'in gznden
dtn anlamt. 13 ay kald Mytchett Place'de, muhafz subay ile birlikte yemek
yemesine ramen, gardiyann yemeine zehir koyduu phesinden kurtulamam, bir sinir
buhran geirerek intihara teebbs edebilecei ihtimaline kar sk gzetim altna alnmt.
Hess, Hitler'e hitaben bir mektup yazarak, leceinden sz etmi, bunun bara, ngiltere ile
barmaya sebep olaca midinde olduunu belirtmiti. Bir gece doktorun mtad ziyareti
srasnda, nbetinin bekledii d kapn ak olduunu gren Hess, lgnca kapya doru
atlrken derek bacan krmt.
Tedavi edilip sknet bulduktan sonra, savatan nce kendisini tanyan Dr. Beaverbrook'le
grtrlm, doktor, Hess'in akl dengesinin yerinde olduunu grm, kanaatini
Churchill'e de sylemiti.
Hess, 1942 Haziran'ndan sonra, Wales'in gneyindeki Abergavenny'ye nakledilmi ve savan
sonuna kadar tam drt yl, vakarn kaybetmeden ilesini burada doldurmutu. Dzenli
olarak ei ile mektuplamt. ubat 1945 balarnda "Toast" yapacam ne srerek muhafz
subaynn ekmek ban istemi ve yatak odasna girerek gsne saplamt. Yaras
tehlikeli olmad iin iyilemiti.
Hess, ngiltere'den braklmayacana, Almanya'nn artk sava kaybetmi olmas yzenden
komnistlerin lkesini ineyecekleri ve nihayet Fransa ve ngiltere'nin de ayn akbete
urayacaklar dncesiyle intihara tebbs ettiini iddia etmiti.
Hess. 10 Ekim 1945'te, ruh hastalklar doktoru Ellis Leon'un refakati ve bir subayn
korumasnda, uakla Nrenberg'e gtrld. Mahkemede beraat edecei midine kaplmt.
Amerikal

doktorlar,

Hess'in

akl

hastas

olmadn,

yalnz

"Histeri"den

muzdarip

bulunduunu bildirmiler, Rus doktorlar da bu tehisi dorulayarak, Hess'in muhakeme

edilebileceine dair rapor vermilerdi. Bylelikle Hess. 20 Kasm 1945'te dier 19 Nazi
by ile birlikte mahkemeye karld. Gemi faaliyetlerinin, imzalam olduu belgelerin
sorumluluunu tamamen kabul ettiini sylyordu. 7 ubat'taki durumada, teki Nazi
arkadalar gibi sava karmak, insanla ve bara kar cinayet ilemekle sulanan Hess'e,
ancak 31 Austos'ta savunmasn yapnas bildirildi. Hess, bir Alman, bir "Nationalsozialist"
ve Fhrer'in yolda sfatyla milletine hizmet etmi olmaktan mutluluk duyduunu, insanlarn
kararlarna nem vermediini, Tanr'nn huzurunda beraat edeceinden emin bulunduunu
sylyordu. Mahkeme Hess'i, yalnz bara kar hareket ve silahlanmaya yardm, Hitler'in
siysetine katlmaktan mr boyu hapse mahkm etti ve bar teklifi iin ngiltereye
uuundan on gn sonra, 22 Haziran'da Hitler'in Sovyet Rusya'ya kar taarruza getiine

Yazlar 437
iaret etti. Rus hkim ise idamn istiyordu.
Yarglamalar srasnda yaanan iki olay ok dikkat ekiciydi. Birincisi, yarglama devam
ederken. Almanca konuan bir Amerikal subay, Hess'in savunma avukat Seidl'e, koridorda
bir zarf vermiti.
Zarfn iinden, Ribbentrop'un Moskova'da Sovyetler'le yapt anlamann fotokopisi kmt.
Bu subayn, bir sre sonra, kendi otomobiline arpan dier bir otomobil yznden ld
sylentisi kmasna ramen, arpan otomobil bulunamamt. Dieri ise. Seidl'e mahkemede
bu gizli anlamaya iaret etmesi karsnda Rus Generali Rudenko'nun aalamas,
maiyetindeki Rus hkimi General Zorya'nn da bir sre sonra tabancasn temizlerken
esrarengiz bir ekilde lmesidir. nceden de sz ettiim gibi, Ribbentrop'un, bu gizli belgeyi
gstermedii taktirde cezasnn hafifleyecei eklindeki Rus vadine inanmas, onu Rus
hkiminin emriyle sehpaya ekilmekten kurtaramamt.
Hess. 1947'den beri Spandau cezaevi tidedir. Drt devlet, affedilmesi konusunda birlikte
karar vermedike de, eceli gelinceye kadar bu cezevinde kalacaktr. Yirmier yl hkm
giyen Tehizat Bakan Albert Speer'le, Hitler Genlii efi ve Viyana Valisi Baldur von Schirach
da ayn cezaevinde yllarn dordurmaktadrlar. Hess, ei ve oluna kendisini ziyaret
etmelerini yasaklamtr. Her hafta mektuplamakta ve akl dengesinin yerinde olduu
anlalmaktadr.
Not: (Hess birka yl nce Spandau Cezaevinde ld.) (R.S.G.)
Sh: 293-336

Kaynak: R. Hsrev Gerede, HARB NDE ALMANYA, (1939-1942) T.C. Berlin

Bykelisi, Yayna Hazrlayanlar: Hulsi Turgut- Srr Yksel Cebeci ABC Anlar
Dizisi No: 1 Birinci Bask: ubat 1994, stanbul

438 Yazlar

Yazlar 439

PEKLK (KABIZLIK) ve KURTULMANIN USLLER

Hzl: Doktor Hafz Cemal
Lokman Hekim 1945
KA TRL DIARI IKILIR?
nsan (3) tarzda byk abdest yapar.
1 Tabi abdest bozmak (24) saat zarfnda (1) nihayet (2) defa byk abdest bozmaktr. Ne
ok sulu, ne de ok sert olmaldr. Hi zorluk olmayacaktr. Hi olmazsa yarm daha iyisi bir
kilo miktarnda olmaldr.
2-shal, (24) saat zarfnda (1-2-3-5-6) defa su gibi byk abdest etmektir. Buna (amel) de
derler. Baz dafa arsz baz kerede sancl olur. Hatta baz hastalarda kanl, ve yakc olur.
Ve (10-20-30 50) defa bile su dker.
3 Kabzlk Buna (peklik) veyahut (tutkunkunluk) da derler. nsan (24) saat zarfnda her
defada pek zorlukla, sklmakla pek az birey yapar veyahut keiler gibi birka dmelik
abdest bozar. Bir mddet sonra (2) gnde bir, (3 4) gnde bir defa pek zahmetle su dker.
Bazlar da (5-7-8) hatt (15-16) gnde bir defa ok eziyetli olarak byk abdest bozar.

KABIZLII ANLAMAK N LK NCE (HAZM) IN NASIL OLDUUNU BLMEK LZIMDIR

Yediimiz yemeklerin yzde (80 -90) n serttir, kurudur. Yzde (10-20) si de suludur.
nsanlarn yedikleri gdalar, besinler balca eittir.
1 Unlu, niastal, ekerli 2 Azotlu, proteinli. 3 Yal.
1

Unlu, niastal ve ekerli yemeklerimizi eriten, sulandran, hazmettiren tkrktr,

salyadr. Lokmay inedike azmzn iine boanan (3) ift tkrk bezleri, salya yapan
(emecik) lerdir.
Bu trl yemekleri mutlaka azmzda ok inemek lzmdr.
2

Et, yumurta, balk ve st gibi azotlu besinler, midemizde bulunan trl

bezlerden, emelerden kan cevherli sularla hazmolurlar, sindirilirler, sulanrlar, erirler,

yumuarlar.
3

Zeytinya, sadeya gibi btn yalarda karacierimizin yapt ve (d keses)inde

toplayp

ince

barsaa

yollad

(safra)

ile

hazmolur,

erir.

Saydm

bezden,

emeciklerden baka Cenab Allah karnmzn iinde (pankreas) denilen byk bir (ihtiyat
deposu) bir (yedek haznesi) daha yapt.
Bu depodan kan trl cevher vardr: Bunlar da niastal, unlu, ekerli, azotlu, proteinli ve
btn yal maddeleri eritirler, hazmettirirler,
imdiye kadar saydmz bezlerden baka sekiz metre kadar uzun olan ince barsan
iindede saylamayacak derecede ok bezler, emecikler vardr. Bu sularda her eit
yemekleri hazmettirmee yararlar.

440 Yazlar
te meselenin ruhunu imdi anlayacaksnz. Eer bir insann yedii sert yemeler, azda bol
tkrkle mide, karacier, (pankreas) ve barsaktaki bezlerin kardklar bolca sularla
karrlarsa tabi surette abdest yaplr.
Eer bu emecikler, ispirtolu ikilerin, ttnlerin ve daha baka baka maddelerin ve
hastalklarn tesirlerile bozulurlarsa, ve yetmeyecek derecede eczal su yapamazlarsa yenilen
sert yemekler, yumuak sulu olamayacaklarndan kabzlk, peklik husule gelir ve daha bir ok
sebeplerden peklik olur.
Deneme: Bir kpein elleri, ayaklar balanr, sonra (kloroform) denilen bir il koklatarak
uyutulur. Karn yarlp alnca midesi ekercilerin badem ekeri yaparken kullandklar tava
gibi saa, sola, yukar ve aaya doru hareket ettii grlr.
Barsaklar yerde srnen solucanlar gibi kmldar, toplanr, dairev, deirmi tarznda
hareket eder, skr, sonra geniler. te bu hareket ve kimyasal (kimyev) tesirlerle
hazmolunan maddelerin bir ksm kana geer. Bazlar da kaln barsaa girer. Bu hareketleri
yapan sinirler, adaleler, kaslar, kimyev maddeler ve elektrik kuvvetidir.

Devaml, inat peklik yapan sebepler unlardr :

1

Zihni ok yormak, fikirle almak neticesinde beyin zarlarna fazla kan gitmesi.

Barsakta, (prostat) da (kanser) in bulunmas.

Barsakta eskimi ufunetlerin ve tkankln zuhur etmesi.

Karn zar (duvari)le barsak arasnda yapklk olmas.

iman, gbekli insann zayflamas sonucunda karn iinde bulunan baz

uzuvlarn, organlarn aaya doru 'dk olmalar.

6

Gdaszlktan, beslenememekten ve (suiistimal) den ileri gelen karn etlerinin

zayflda eit eit dklkler husule getirir.

7

spirtolu iki, kavruntu halinde ok yemek yenmesi, fazla baharl, sirkeli, fena yal

gdalardan ve kanserden ileri gelen karacier hastal, safra kesesinin ufuneti, safray (d)
azaltan ve yok eden birok sebeplerin varl.
8

Her yemekte (5- 6) bardak su imek, fazla miktarda pilv, makarna gibi hamurii

yemekleri, kuru fasulye, bakla, nuhot gibi ok gaz yapan gdalara ballk, btn ispirtolu
ikileri ve bahusus bira ienlerde (eskiler lym!)larn uzun torbalar gibi mide bymesi ve
dkl.
9

Bol bol et bbrek ve ekmek ii yemek

10

Bozulmu, ekimi, tahammr etmi,, bayat yemekler, kark, bozuk hileli yalar,

fena sirkeler, turular ve trl trl ikilerin kullanlmas neticesinde mide (pankreas) ve
barsakta olan hazim bezlerinin sindirim emeciklerinin rselenmeleri, harap olmalar
neticesinde sindirim sularnn yetecek derecede husule gelememesi.
11

Mide ve barsaklar idare eden sinirlerin zayflamas neticesi olarak bu uzuvlarn

hakkile hareket edememeleri.

12

Ayva, kzlck, pelit gibi kabzlk veren besinlerin yenmesi

Yazlar 441
14

Yaz masalarnn nlerine ivilenmi gibi daima oturarak alan, fikirlerini yoran

memurluk hayat!
15

Her sofrada inemeyerek midelerini tka, basa doldurduktan sonra hi hareket

etmeyerek kocam kediler gibi tembel tembel yatmak.

16

Her zaman bol bol ekmek ve kuru yemekler yiyerek hi su imemek.

17

Kireli sular her vakit ienlerde kabzlk ok olur. ngiltere ve Amerikada sularn

hemen kffesi kireli olduundan bu memleketlerin ahalisinde peklik ok vardr.

18

Olmam, iy meyvalar, sirke ve limon gibi ekili, mayho gdalarda baz insanlarda

ok kabzlk yaparlar.
19

Vcudumuzun baz yerlerine gizlenen ve sznt yapan baz bezler vardr. Bunlarn

szntlar ve (hormon) lar azalrsa kabzlk ba gsterir.

20

(C) ve (B) vitaminleri gdalarla alnmazsa kabz olmaa istidat verirler.

21

Domacadan ileri gelen barsak genilikleri ve mide ile beraber barsaklarn

dklkleri kk yatan itibaren ocuklarda inat kabzlk grlr.

22

(po-troid) (dereki bezi) yeter derecede (hormon) karmazsa inat peklik yapar.

23

Gebelikte dl yatanda bulunan ocuk bydke ve ayl oaldka barsaklar

sktrr. Ve lzumu kadar ilemelerini hareket etmelerini meneder. te bu sebepten

trdr ki btn gebelerde peklik ok grlr.
24

Erkeklerden fazla kzlarda ve kadnlarda kabzlk vardr. Birok sebepler mevcuttur.

Misafirlie gittikleri zaman saatlerce otururlar abdesthaneye gitmei ok ayp sayarlar.

25

Kadnlarda peklik fazla olmasna balca sebeplerden birka da unlardr. Ayba

detleri, gebelik ve tenasl uzuvlarnn ok ilemesidir. Bunlarn tesirile barsaklar idare

eden sinirlerin zayflamalardr. Vcudun darsndan ve ierisinden gelen rseleyici
sebeplerdir. Tenasl organlarndaki akntlar, iltihaplar, ufunetlerde sebep olmaktadr.
iftlemek gibi rahme, dl yatana kan hcumunu kolaylatran sebepler veyahut fazla kan
zayi etmeleri de sebep olur.
26

ki kullanan insana sabahleyin kalkt zaman dikkat ediniz, diline, yzne,

gzlerine ve btn tavrna, hareketine baknz. Bu zehirlenmi adamn ii (Hocapaa frn

gibi!) yanyor, tutuuyor gibi grnr. Bu yarm akllya bir testi su vz gelir. Scakl
sndrmek iin mmkn olsa bir f su iecek! nk dn akam midesine indirdii eit
eit, mezeler, yemekler, midede kokmu, ekimi, rm, dehetli gazlar yapm, ar,
sz, sanc ba gstermi, btn vcudu krm, ezmitir ve kabzlk balamtr.
27

Her akam etli, pirinli yemekleri tka, basa yiyen insan kabzlktan kurtulmaz.

28

Saf ikolata peklii getirir. Bu cihetle sabahlar stl ikolata imek caiz deildir.

29

Halis st iyi hazmolursa kabzlk verir. Kark st hazmolamyacandan baz

insanlara linet [Mlyimlik, yumuaklk. ] verir.

30

Krmz gln urubu da reeli de kabzlk verir.

442 Yazlar
31

Yenilen yemeklerin kabzlkta ok nemi vardr. Sebze ve birok meyveler erirler.

Barsakta (posa) o kadar brakmazlar. Bu cihetle bunlarn ou linet veya amel verir.
Et gibi maddeler barsaklarda ok posa braktklarndan kabzlk verirler.
32

Bol miktarda su ile her zaman tenkiye (ihtikan = lavman = Hokna) yapma det

edinenlerde zaman getike inat kabzlk husule gelir.

33

Yemei yeryemez yatp uyumak, sofradan kalkar kalkmaz iki bklm olup

almak, sigarann birini sndrp dierini yakmak ok defa inkbaz yapar.

34

K geceleri btn ailenin oluk ocuun hatt konu-komunun bir odaya toplanp

saatlerce o pis havada oturup konutuktan sonra odann havasn deitirmeyerek ayn yerde
yatanlar da kabzlk ok olur.
35

Ceviz yapra, krmz gl yapraklar, kzlck, ayva, kurtpenesi, ked hindi,

palamut, uvez, it zm, pamuk aacnn kabuklar, kna, kardakan, brtlen, be parmak
otu, avdar, mee kabuu, bunlar toz halinde, veyahut urup, reel tarznda kullanmaktan
da peklik zuhur eder.
36

Ekmek ii, kaz eti, kukonmaz, kuzukula, havu,, hyar, lahana, frenk zm,

kiraz, ceviz, fndk, badem, mantar, ok kuvvetli kahve ve ay, lop yumurta, omlet, yanm
yalar, tereyalar, btn pastalar, pandispanya, krem, badem kurabiyeleri arap, sirke, ira,
kabzlk verirler.
37

Pirin kabzlk yapan bir gdadr. te bundan trdr ki amel olanlara, limonlu

pirin orbas verirler. Pirin pilv da byledir.

38

Karacieri, safra kesesi iyi ilemediinden tr kabzlk eken insana yumurta

yedirmek fenadr. Daha fazla peklik ekmi olur.

39

Dl yatanda, yumurtalkta (tmr)ler, topaklar barsa bastracandan kabzlk

yapar.
40

Yumurtalklarn

herhangi

birinde

gerek

belsoukluundan

ve

gerek

sair

sebeplerden dolay iltihap ufunet olursa ok defa barsakta yapklk iltisak yapacandan
inat peklik hsl olur.
41

ok gebe kalan ok douran kadnlarda kabzlk ve basur memeleri fazla olur.

42

Ttn ienlerde devaml kabzlk vardr. Buna balca sebep ttnn en kuvvetli

zehiri olan (nikotin) azmzdaki tkrkte erir. Mide ve barsaa gidince sinirleri kuvvetten
dr, uyuturur.
43

spirtolu iki kullananlarda kabzlk devam eder. nk mide ve barsaklar idare

eden sinirleri uyuturur. Ktrmletir.

44

Her memlekette eit eit hazrlanm linet ve amel illarnn oaldna baklrsa

kabzln gittike arttn anlam oluruz.

45

Tabiatmz, detlerimiz, yeyip imek tarzmz, giyiniimiz, dzgn bir surette

hareket edemeyiimizden tr kabzlktan kurtulamayz.

Pekiyi bilmeliyiz ki peklik shhatimizin, salmzn en byk dmandr. eit eit fena
hastalklarn temelidir.

Yazlar 443
46

Tkabasa mideyi doldurma, sofrada unun lezzeti ok iyi, u yemek hepsinden

gzel, u pek nefis olmu, hele undan birka lokma daha alnz diyerek birbirimizi daha ok
yemek yemee tevik etmek, her yemekte (4-5) bardak su imek gibi tedbirsizlikler ya amel
yapar veyahut peklik!
47

stanbulda ve btn ehirlerde oturan insanlarn ou hekimlere kabzlktan mide

ve barsak cihetlerinden ikyetidirler. nk kabzln btn sebeplerini bilmezler.

48

Kabzlk eit eit sebeplerden, hem de akla, hayale gelmeyen ilerden, daha

dorusu akla, hayale geldii halde dikkatsizliimizden, bilgisizliimizden ileri gelmektedir.

49

(Lohsa) larn ounda kabzlk devam eder. Bu cihetle kendilerine bol bol sebze ve

meyva verilmelidir.
50

Kadnlarn

yumurtalklarnda,

dl

yataklarnda

husule

gelen

hastalklarn,

iltihaplarn bir takm, barsaklarda yapklk husule getireceklerinden kabzlk olur.

51

Dl yata arkaya doru meylederse, rahmin az arkaya giderse inat peklik

balar.
52

spirtolu ikiler, ttn, afyonlu ve arapl illar, bayat yemekler, konserveler

kabzlk ekenlere birer zehirdir.

53

Fazla baharl, biberli yemek yiyenlerin, iki kullananlarn karacierleri iyi almaz.

Yetecek derecede safra karmadndan bu gibilerde kabzlk ok olur.

54

Medeniyet ilerledike eit eit yiyecekler ve zehirli ikilerde oald cihetle

insanlarn mide ve barsaklar da tabi olan vazifelerini, devlerini bozmulardr, ve bunlarn

tesirlerile ekseriya kabzlk artmtr.
55

spirtolu iki kullananlar her zaman kabzla tutulurlar. nk ispirto (alkol) peklik

yapar. te bundan trdr ki hem sancy kesmek ve hem de kabzl gidermek iin rakya
anason korlar.
57

24 saatte bir kere oraya byk abdest iin gitmek zamanmza gre tabi normal

saylr. Fakat baz defa, bir gn hatt iki gn bile geerse tel etmemeli. nat kabzlk
saylmaz yenilen ve kabzlk veren besinlerden olur. O
58

gnlerde hi su iilmemekten olur.

Yaplan denemelerden anlalyor ki, ttn ispirtolu iki, ve hatt bira bayat

yemekler, konserveler, bozalar, ok kuvvetli sirke ile yaplan turular mide ve barsaklarn
sinirlerini uyutururlar. Tembel yaparlar, mide, karacier ( pankreas ) ve barsakta bulunan
haizim bezlerini bozarlar. Bundan dolay barsaklar, hazm bezleri lzm olduu kadar
hareket edemezler ve bundan dolay kabzlk balar.
59

Kabzlk bir hastalk deildir. Fakat saysz hastalklar douran bell bir fettir.

60

Peklik tedbirsizliin, tembelliinin, isizliin, zihin yorgunluun, hareketsizliin

husule getirdii fena bireydir.

61

alan kyllerde, obanlarda, sporcularda kabzlk olmaz. Meerki peklik veren

yemekler yesinler, ttn ve iki kullansnlar, suiistimal de bulunsunlar.

62

Pirimiz, stadmz Hipokrat (24) saatte (3) defa byk apdest bozulmasn taysiye

ederdi. yle anlalyor ki eski zamanlarda halk kabzlktan, ikyet etmezlerdi. nk

444 Yazlar
imdiki zaman gibi derin dnceli, ok ilek adamlar deildiler, imdiki medeniyetin
yaptrd birok kark gdalar ve usuller yoktu. Herkes pek rahat yaad cihetle bir nevi
keyif olan bu ie defa giderlerdi. Onlarn rahat edecek, keyiflenecek zamanlar ok idi. Bu
cihetle barsaklarn tenbel yapmazlard.
Halbuki bizim zamanmzda her i acele ile yapldndan herkes (3) defa helaya gitmee
vakit bulamyor. Ve bundan tr barsaklarn tembelletiriyorlar.
63 Eski zamanda herey ucuzdu. Bol bol yemek yerlerdi. imdi ok pahaldr. Herkes az
yemek yiyor. Nitekim birka gn hi yemeyenler dar kmazlar.
64

Eski zaman adamlar iki ve ttn bilmezlerdi bu zehirlerin tesirinden ileri gelen

mide, karacier, barsak ve sinir hastalklar yoktu. Bu cihetle kabzlk ekmezlerdi.

65

Byk abdest bozmak duygusu gelince derhal yapmak lzmdr. nat edip

sktranlarda kabzlk gnden gne kkleir. Bu cihetle ihtiya zamannda acele bu ii

yapmal.
66

Mekteplerde, nizam altnda olan askerlerde, memurlarda, fabrikalarda bulunan

insanlarn ounda kabzlk vardr. nk istedikleri dakikada ilerinden ayrlamazlar, ihtiya

zamannda derhal oraya gitmezlerse makat (bzk) n ierisinde toplanan necaset uzunca
mddet durursa, pisliin suyu damarlar barsaklar tarafndan emilir, ekilir. Ve kazurat
(bok) kupkuru olur. te bundan dolaydr ki, ok kabzlk eken insan, makatn azndaki
sert necaseti parmayla karrsa, ieriden yumuak sulu pislik gelmege balar.
67

Byk abdest bozmak istei olduu zaman, derhal abdesthaneye gitmiyerek sktran

insan bu fena dete devam ederse kaln barsaa gelen yemek posalarnn sular ve hatt
mikroplar bile damarlardaki kan vastasyla emilir. Ve makattan itibaren iki metre
uzunluunda olan kaln barsan ii kupkuru maddelerle dolar ve barsan iinde ok
sert bir tka tabakas hasl olur.
Yenilen yemeklerin posalar birlee, birlee, ska ska sert cisimler, (kozalaklar) toplanr.
Her yemekten sonra posalarn ve tkalarn nlerinde durur Gerek kozaklarn tkalarn ve
gerek yeni gelen yemek posalarn, tazyiki ile kaln barsak gerilir, ier nihayet otomobilde
d lstie gre olmayan i lstik patlayarak yapt balon gibi baloncuklar, ikinlikler zuhur
eder. Ve birok gazlarn, yellerin toplanmalarna sebep olur. Bazan da bu baloncuklarn dar
yerlerine kozalaklar girerler ve barsa tkarlar. Barsa dmletirler. Derhal ameliyat
yaplmazsa hasta lr. Kozalaklarn bazlar ok sert ve ince ulu olurlar. Ve barsan i
zarlarn tahri ederler, rselerler, kan getirirler. Buradan kana mikroplar girer.

NATI ve DEVAMLI PEKLK EKENLERDE NEKADAR FENALIKLAR, RAHATSIZLIKLAR ve

HASTALIKLAR ZUHUR EDYOR!
1

Barsan iinde toplanan gda artklar birbirilerine yaparak kozalak halini alr.

Barsan i zarlarn andrr, ufulentlendirir.[ ban veya yarann ryp fena kokmas. *
ltihab. * Her hangi bir maddenin rmesinden hasl olan pis koku, rk kokusu. * Sknt
veren manev arlk ]
2

Barsak zarlarnn yrtk, syrk olmasndan tr eit eit mikroplar kana

geerler.

Yazlar 445
3

Barsak zarlarnn zerinde birok bezler vardr ki hazm ilerini yaparlar. Zarn

zedelenmesinden dolay bu bezler de harap olurlar. Bundan tr hazmszlk balar.

4

Hazmszlk balaynca yenilen yemekler ekir, kokar. Ve birok mikroplar oalr.

Barsaklarda artan eit eit mikroplarn kustuklar zehirler (Toksin) ler kr

barsa saryor ve (apandisit) hastaln yapyor.

6

Kan saran mikrop zehirleri insan yava yava zehirliyor. Arasra 37 38 derece ate

yapyor.
7

Barsaklarda reyen mikroplar trl trl barsak iltihaplarna sebep oluyor.

Arasra (dizanteri) eklinde ishailer, ameller, arlar, szlar, sanclar yapyor. Kanl srgnler
zuhur ediyor.
8

Barsaklarn iinde husule gelen yaralara yerleen (koli basiller) ok fenalk

veriyor, (tifo) mikroplarn barndryor.

9

Barsaklarn iinde zuhur eden byk yaralardan mikroplar dorudan doruya

kana

karyor.

Karn

zarn

saran

mikroplar

bu

nemli

ve

istihkm

duvarn

iltihaplandryorlar ve (peritonit) yapyorlar. Vaktiyle tedavi edilmezse insan ldryor.

10

Karacieri saran mikroplar, safra (t) kesesinde, safra yollarnda, ufunetler, kumlar

yapyor. Karacierin nescini, dokusunu bozuyor. Karacierde banlar hasl ediyor. Ad ve

kara sarlk! yapyor.
11

Kaln barsakta toplanan sertlemi necasetler, (rahm) denilen kadnn (dl

yatan) ve yumurtalklarn bir kuak gibi saryorlar. Hcum eden mikroplar, yumurtalklarn
dl yatann ve tenasl aletlerinin ufunetlenmelerine sebep oluyorlar.
Pek iyi bilmeliyiz ki, bizim kadnlarmzn ou tembelliklerinden ve utanga olduklarndan
(6-7) ve hatt (1012) gnde bir defa pek zorlukla byk abdest bozarlar, te bu gibi
musibet bayanlardr ki gece gndz karn, rahm, yumurtalk ve barsak sanclarile kocalarn
hi rahat ettirmezler.
12

(Byk sempati) denilen (muhabbet ve ruh siniri) nin bir baca kalbte, dier baca

mide ve barsaklardadr. Devaml kabzlk ekenlerde kuvvetli arpntlar, kesik kesik kalb
dvnmeleri, intizamsz ileyen nabzlar, kalb hastal varm gibi ileyen yrek heyecanlar,
hekimlerin (ekstrasistol) dedikleri hallerin ou peklikten gelir.
13

ki kullana kullana sinirlerini, mide ve barsaklarn bozmu, suiistimalde buluna,

buluna zayflam, ine ile iplie dnm ne kadar genler, kzlar, vardr ki kalb hastalna
yakalanmlar gibi tela ederler. Aratrlnca bir haftadan beri kabzlk ektikleri anlalr.
14

Ne kadar kzlar, kadnlar grlyorki, gebelikten zanettikleri devaml kusmalar,

karn imeleri, on gnlk peklik defedilir edilmez sknet bulmulardr.

15

Uzun mddet kabzlk eken erkeklerde bbrek, mesane denilen idrar hzinesi ve

hylarda ufunetler, arlar yapmaktadr.

16

Her zaman (mide ekimesi) inden, karn arsndan ve gazdan bahsedenlerin

ounda, inat peklik vardr.

446 Yazlar
17

Kabzlkla iki ok defa midedeki tuz ruhunu (salg) artrr. Ve en nihayet midede

veyahut ince barsan balangcnda (lser) yaparlar. Azdan krmz kan ve makattan
kahve telvesi gibi donmu kan getirirler.
18

Kabzlk ekenlerin salar dklr. Derilerinin gzellii eksilir. Trnaklar bzlr.

tede beride deri hastalklar, iltihaplar grlr (mayasl) ekzema zuhur eder Piyodremit
denilen irinli ufunetler hasl olur. Hatt baz defa birok kan banlar ba gsterir.
19

Devaml peklik ekenlerin (makat) larnda bzklerinde ok defa (kanser) hsl

olur. Vcudn baka yerlerinde husule gelen (kanser)lerle kabzln ok mnasebeti ve
ilkisi bulunduu anlalmtr.
20

Yaplan incelemelerden anlald ki, uzun mddet kabzlk ekenlerin mr az olur.

Her (24) saatte (I -2 -3) defa byk abdest bozanlarn mr ok olur.

21

Kabzlk ekenin itah azalr. Hazmi zorlar. Kansz, zayf, sinirli olur.

22

Peklik ekenlerin hemen hepsisinde (basur memeleri) zuhur eder. Bu memeler, ya

bzkten dar sarkarlar. Veyahut sofrann i taraflda husule gelir. Sert necasetlerin siyah
kan damarlarn sktrarak bacaklarda husule gelen (varis) tarznda kan toplanmasdr.
Zaman getike meme damarlar incelir. Gen ihtiyarda ve yallarda baz defa ok
sklmaktan dolay veyahut damar sertliinden ve (tansiyon) yksekliinden tr memeler
patlar. Kan fkrr. Baz defada uyku esnasnda memelerin birou patlar. Ve o insan
sabahleyin kan havuzcuu iinde l bulunur.
23

Uzun mddet basur eken insanda memelerde syrklar, yaralar, banlar, iltihaplar

ba gsterir ve ne kadar zahmetler, bellar, (fistl) ler yapar. Defalarca ameliyat yaplr. (5-6)
sene sonra yine zuhur eder.
24

nat kabzlk ekenlerde nihayet makat dar kar. Her abdest bozduka (bzk)

olduu gibi dar frlar. Sonra nekadar zahmetle ieri girer. En nihayet ieri giremez,
ameliyat olur.
25

Kabzlk ekenlerde karacier, bbrek, barsak ve mide dklkleri fazla olur.

26

Peklik ekenlerin kanlarnda zehirler toplanaca cihetle karacierde, bbrekte, ve

sidik torbasnda ok defa kum, ta husule gelir eskimi romatizma hastal olur.
27

ok kabzlk eken genlerde, kzlarca (31) ekme bels ba gsterir.

28

(Prostat) bykl olan ihtiyarlarda bu bell hastal kabzlk abuk ileri gtrr.

29

Peklik eken erkeklerde (ademi iktidar) zuhur eder. Kadnlarn ehvet duygularn

azaltr.
30

ok kabzlk eken genler geceleyin ihtilm olurlar. Ryalanrlar. eytan tarafndan

uykuda aldanrlar.
31

drardan ve skldktan sonra lezzetsiz olarak meni akntlar zuhur eder. Ve o

insan zayflatr. Kansz, sinirli ve unutkan yapar.

32

Devaml kabzlk eken kzlar, kadnlar aybalarn ok sanc ile grrler. Ve

detten pek erken kesilirler.

Yazlar 447
33

Kabzlk ekenin dili pasldr. alma istei azdr. Sinir bozukluklar, buhranlar

hatt evhamllk zuhur eder. Vcut arlar hiseder. Karnnda bir yara varm gibi sanclar
duyar.
34

Barsaklarn baz yerlerinde toplanan maddeler, birer tka vazifesini grrler.

Barsak geniledike geniler. Karn zarn ufunetlendirerek ldrr.

35

Barsaklarda toplanan kozalaklar iine bazen balon gibi ien ksmlar

birbirlerinin iine girerek barsaklar dmletir ameliyat yaplmazsa telef eder.

36

Kabzlk yalnz saln deil, gzelliin de ba dmandr. Barsaklardan kana

giren zehirler, mikroplar derinin rengini bozar. Sarartr, gzelliin parlak projektr olan
yzn pembeliini giderir benzi soldurur. kn tlsm hzinesi olan gzlerin ferini karr.
Baygn, cazibeli bak kudretini eksiltir.
37

Vcudmzde toplanan zehirler (4) yol ile dar atlr: Kandaki zehirler,

bbreklerle, ter ile def olur. Mide ve barsaklara giren zehirlerde karacierle ve kazuratla
dar atlr.
Her inann karnnda (10) metre uzunluunda bir lm vardr. Evde olan abdesthane lm
tkanrsa evin ii allak bullak olur.
nsanda ki lmm az tkanrsa insann vcudu darmadan olur. En byk tehlikeler ba
gsterir. Bu cihetle her (24) saatte (1-2) defa abdest bozmak mutlaka lazmdr.
38

Kabzlk eken gen ihtiyarlar ve yallar byk abdest bozarken ok sklrlarsa

beynindeki damarlardan bir tanesi patlar. Ya nzul fel gelir ve yahut kalbi durarak anszn
lr.
39

Ne kadar hastalar gryorum ki kalb, sinir, bbrek, rahm ve cilt mtehasss

doktorlara kotular da nihayet inat kabzdan (8-10) gnlk devaml peklikden olduu
anlalmtr.
40

Devaml kabzlk bell hastalklar dourur. nsann vcudn felketlerle yourur

ne kan brakr, ne beniz, yz soldurur senelerce devan ederse anszn ldrr.

41

24 saatte bir defa o yere gitmek imdiki zamanda kfi gelir. Elverir ki bolca gelsin.

42

24 saat zarfnda arasra iki, defa oraya giden baz insanlar merak ederler. Acaba

ishal mi olduk derler. Arada srada vukubulan bu gibi aksakln ehemmiyeti yoktur.
43

Sinir zayflndan ve tedbirsizlikten ileri gelen kabzlk analarn, babalarn

dikkatsizliklerinden, evltlarna lzm gelen tleri kk yatan itibaren vermediklerinden

ileri gelir. ok tembel, uursuz, hoppa, kzlarda, erkek yavrularda husule gelen bell bir
haldir. Sinirleri zayf dm lenfatik, hasta mizal insanlarda ba gsterir. Evet, aile reisleri
kk yatan itibaren ocuklarna her 24 saat zarfnda 1-2 defa byk abdest bozmak lzm
geldiini retmekle beraber yaplp yaplmadn takip ederse bu bell hastal nlerler.
Byle yaplmazsa barsaklarn sinirleri, adaleleri, kaslar tembelleir. Nihayet barsaklarn
kuturlar darlar. Nihayet barsaklarn iinde toplanan necaset, pislik bir kurun kalemi
kalnlnda olur. Baz defa fndk byklnde, yuvarlak veyahut kei tersi gibi dme,
dme grlr.

448 Yazlar
Bunlar ok zahmet ve ar ile dar karlar Her kndka ar sz, sanc artar. Aryacak
korkusu ile bu gibi tenbeller abdesthaneye gitmezler. te bundan tr kabzlk arttka
artar.
gnde, drt gnde bir defa zorlukla, sanclarle defi tabi eder. Byk abdest bozar, bu
fena detin n alnmazsa barsaklarn sinir zayfl arttka artar. Haftada bir, hatt 10-15
gnde bir defa pek zorlukla helaya gider. Skla skla birka fndk kadar pislik kar. Bu
derece kabzlk ekenlerde mutlaka basur memeleri de husule gelir. Ve skldka oradan kan
fkrr, szar.
Byle bir duruma gelen insann karnna dardan baklrsa, be aylk gebe bir kadnn karn
i gibi grlr. Karn st parmaklarla bastrlarak muayene edilirse kaln barsak zm
suyundan yaplan sert bir sucuk gibi hisolunur. Bastrdka sanc zuhur eder.
Yukar kan kaln barsaktaki necasetler ar verir. Hatt kr barsaktaki pisliin szs
artar apandisit varm duygusu verir.
Uzatmayacam 8-10-15 gnde bir defa byk abdest bozan insann karnnda 10 metre
uzunluunda bir lm az aza dolmu bir kanalizasyon var demektir.
Bu vaziyete den insann artk rahat yok demektir. Mide bulanmas, kusma, karn ars,
ba dnmesi, gz kararmas, iddetli ba arlar, ba sersemlikleri, itahszlk, hazmszlk,
arpnt,, helecan zuhur eder. Benzi solar. Kalarn atar, gzlerini krpar.
En ufak bir eyden hiddeti artar. Kalabalk bir yere gidemez. ( Sosyete hayatndan ! ) nefret
eder. Tiyatroya, sinemaya gitmez. Buralara gtrlse kapya yakn bir yere oturur ki abucak
kaabilsin.
Lzumlu yerde glmezde, mnasebetsiz bir ite gler, kahkaha atar, her ite sebatszlk
yapar. Maymun itahl olur.
Baz defa konumak bile istemez. Baz defada bir kocakar gibi ene kavafl [Kundura ve
terlik gibi ayakkablar hazr olarak satan ] yapar.
44

Srekli ve inat peklik giderilmezse altndan ok byk byk felketler,

hastalklar meydana kar. nsan yava yava lme kadar srkler. Bu hallere balca sebep
barsaklarda toplanan muharri ezici, rseleyici ve zehirleyici maddelerin oalmas ve kana
karmasdr.
Barsaklarda toplanan zehirler, barsaklarda tembellik atalet yorgunluk, uyuukluk yapar*
Sonra barsaklarda deta bir eit fel yani nzul, ktrmlk, arpklk almetleri,
belirtileri zuhur eder kan zehirler, damar sertliine mahsus zel haller ba gsterir. Kalbi,
yrei bytr. Sinirlilii, titizlii, arpntlar arttrr. Hatt baz defa kan kalbe, baa hcum
ettirir re insan anszn ldrr.
45

Devaml kabzlk yle bir felkettir ki, insann ruhunu ve btn sinirlerini sarsar.

Beslenme ve yaama ilerine ok fenalk yapar. Vcudumuzda bulunan uzuvlarn, organlarn

organlan, cihazlarn, avadanlklarn hepsinde az ok bozukluklar yapar.
46

Kk kularda kaim barsak olmadndan kabzlk bels ekmezler. te bundan

trdr ki, memeli hayvanlara nisbeten daha ok yaarlar.

Yazlar 449
47

nat ve devaml kabzlk mide, barsak, kalb, karacier, damar ve hatt sinir ve

bbrek hastalklarnn husule gelmesinde byk bir rol oynar.

48

Kabzlk ekenin banda, dimanda, beyninde her zaman bir arlk husule gelir.
Beyin hakkile beslenemez ve alamaz. Ba ars hi eksik olmaz.
49

Can boazdan gelir! diyerek nefis, lezzetli yemekleri bol bol yemek kfi deil.

Yenilen yemekleri hazmetmek, kuvvetli maddelerini kana geirerek sindirmek lzmdr. Eer
bu gdalar devaml kabzlk ederse, uzun zaman boalmaz o vakit can boazdan gelmez. Can
boazdan kar.
50

Kabzlk eken insann tansiyonu ykselir, kan bozulur. Karacierleri berbat olur.

Sinirlii artar, damarlar sertleir, basur memesine yakalanr.

51

ok inkbaz eken insann huyu deiir. En nazik erkekler en kibar kadnlar

huysuz, patavatsz, saygsz olurlar.

52

Kabzlk eken asab, sinirli insann, sknts buhran bazen o kadar iddetli olur ki

canndan bezer. lmesini ister.

53

Kabzlk vcut iin devaml bir zehir kaynadr.

54

Yz yan am insanlara sorunuz! Kabzln ne olduunu bilmezler.

55

Mide ve barsaklarn muntazam dzgn ilemeleri, kabzlk olup olmamas

insanlarn vasat mrlerine ok tesir eder.

56

Her evde her ailede birka kiiyi olsun penesine dren kabzlk ilkin hi

ehemmiyet verilmez gayet tbi grlr. Fakat bu sinir canavar uzun mddet devam ederse
barsaklar karaciere ve sinir merkezlerine yapaca tesirlerden dolay insan mall, sakat,
sinirli ve evhaml yapar.
57

Kk yatanberi devam eden kabzlk, ihtiyarlk zamannda ok bell hastalklara

ok felaketli lm kazalarna sebep olurlar.

58

Daim peklik eken insann vcudu yava yava ypranr alma kudreti azalr.

Keyfini, neesini karr, bedenini gnden gne zehirler.

59

Barsakta toplanan necasetler, sularn kaybederler. Birok kokan gazlar husule

gelir. Kkrtl ve zehirli gazlar kana giderler. Bu zehirler hcrelere yerleirler. Ve beslenme
iini bozarlar.
60

nat kabzlk ekenler ne kadar temizlik yaparlarsa yapsnlar, az kokusundan ve

toprak benizliliinden kurtulamazlar.

61

nat kabzlk eken kadnn dl yata (rahm) i, anasi dk olur. ok

rahatszlk verir.
62

Kabzlk eken insanda uykusuzluk ba arlar, ba dnmeleri mide bulants,

karn ars eksik olmaz.

63

Peklik ekenlerin ounda hergn skla, skla ftk = erni olur.

64

Kabzln tehlikesinden korkunuz !

450 Yazlar
Barsaklarda 75 trl mikrop yaamaktadr. Her gn drt yz gram kadar olsun pislii,
necaseti, kazurat dar atarsak, 50,000,000,000 milyar mikroptan kurtuluruz.
Eer her gn amel olmazsa, bu kadar milyar mikrop karaciere, bbreklere, kalbe, bnyeye,
akcierlere, krmz kan atar damarlara, omurilie ve byk sempati sinirine hcum
edecekler ve size ok rahatszlk vereceklerdir.
65

Uyuz olmu gibi kanan birok insanlar vardr ki inat peklik sebep olmutur.

66

Baz sinirli insanlarn vcutlarnda anszn yanma, atelenme ve kanma ile

balayan, bakla, ceviz ve nohut byklnde krmz krmz lekeler, dkntler zuhur eder,
abuk kaybolur. Tekrar kar. Bunlara halk kurdeen derler, Hekimler de rtiker adn verirler.
Bunlara balca sebep, kan, bbrek ve mide barsak bozukluklar veyahut inat kabzlktr.
67

Ne kadar hastalar grlyor ki kalb, sinir, bbrek, rahm, deri ve ameliyat

mtahasss doktor beylere koarak imdat ve shhat aramlar, ve nihayet devaml kabzn
tedavisile hibir eyleri kalmamtr.
68

nat, devaml peklik ekenin yan taraflarmd, srtnda arlar zuhur eder, mide

sancilan eksik olmaz. Mide ve barsaklarda toplanan gazlar, karn davul gibi iirir. Gazlar,
yeller, barsaklarn iinde dolatka kurultular, ve hatt ylan varm gibi kuruntular hasl
olur. tah kesilir. Azda, boazda bir aclk hisolunur. Dili pasl olur.
69

Kabzlk eken insann ba dner. Gzleri kararr. 8 -12 gnlk peklik eken insan

ayakta duramayacak bir hale gelir. Adeta bir sar* hu gibi sallanr. Yrek arpnts eksik
olmaz. Yarm, btn ba ars, sersemlii ok iddetli olur. Kokmu yumurta gibi geirmek,
mide ekimesi, kursaa, boaza kadar sirkelenmi [ekimi] yemeklerin gelmesi gibi haller
kabzlk ekenlerde grlr.

KABIZLII NASIL Y ETMEL ?

Peklii kknden geirmek iin eit eit tedbirler, usuller, illar vardr. Fakat her eyden
nce, size bu kitapta yazdm kabzla mahsus (zel) btn sebepleri, detleri, huylar
kaldrnz, yaptnz fena hareketlerden vazgeiniz.
Byle yaparsanz hibir il almayarak bu beldan kurtulursunuz. Fakat baz peklikler vardr
ki fizik tedavi ister. Baz kabzlklar vardr ki kimyadan yardma muhtatr. Baz inkbazlar
vardr ki mutlaka ilca lzum vardr. Baz tutkunluklar vardr ki ameliyat yaplmak lzmdr.
Baz peklikler vardr ki shh tler! En kuvvetli bir il olur. Baz inkbazlar vardr ki idman,
spor, jimnastik icap eder.
Mide ve barsaklara ve vcuda ait bir takm hareketler vardr ki kabzl tamamyla giderir.
Ve hibir il almaa ihtiya kalmaz.

Kaynak: Doktor Hafz Cemal, Lokman Hekim Peklik (Kabzlk) Ve Kurtulmann UslleriMill Mecmua Basmevi-1945, stanbul

Yazlar 451

STMNA- MASTRBASYON (31 EKME) NN ZARARLARI

HAKKINDA
Hzl: DOKTOR HAFIZ CEMAL
Lokman Hekimin Sakn Ha Dedii 31 ekmenin Belalar, 1943
Memleketimizde ocuklarmz, genlerimizi ve hatt kzlarmzn ounu iin iin yiyip bitiren
bell bir det var: ehvet tiryakilii !
Milletimizin parlak istikbalini temin edecek ve en ar ykleri kafalarnda ve omuzlarnda
tayacak olan genlerimizi harap eden byk bir afet var: stimnayi bilyed
Devlet ve milletimizin salamln, kuvvetini, evketini, nfuzunu, itibarn, ticaretini,
ziraatini, sanayiini ve iktisadn en yksek noktalara ve medeniyetin en ulu katma karacak
olan genlerimizi, dolaysyla nfusumuzu kk yatan itibaren baltalayan, bombalayan,
kemiren dehetli bir felket var:

31 ekmek!
Genlerimizi (23-25 nihayet 30) yalarnda bedii tenasl hayatndan tamamyla kadro
harici! ve tl brakan byk bir musibet var: Ellerle meni getirmek!
Ulusumuzu manen ve maddeten ykseltmee ve her gencin ya beynine ulu bir meslek ve
yahut kollarna altn bir bilezik olan hner ve sanat verdirmee yarayan ( mnevver aile
ocaklarmz ) vaktinden nce darmadan eden, karkoca kavgalarna ve boanmalarna
balca sebep olmas lzm gelen geimsizlii, ademi iktidar (iktidarszlk) ve ocuksuzluu
hazrlayan byk bir bel var: Abaza ekmek!
ocuklarmzn, genlerimizin, kzlarmzn boazlarna sarlan yedi bal bir ejderha var:
Ellerle oynamak!
Genlerimizin, kzlarmzn tenasl aletlerine kar bayltc, boucu, yakc, kemirici,
kavurucu zehirli gzlerin hcum ve taarruzu var: Abazaya varmak!
Tifodan, veremden, lekeli hmma denilen tifs den daha bell, daha ldrc olan bu
cehennem atei,, nden evltlarmz kurtarmak iin analarla, babalarla, doktorlarla ve
muallimlerle fikir birlii yaparak mcadele etmek zaman geldi. Hatt geti bile!
Cenb- Allah hepimizin yardmcs olsun.

DOKTOR HAFIZ CEMAL Lokman Hekim

OCUKLARIMIZI, GENLERMZ HARAP EDP ABUK LDREN FENA DETLERDEN
(Ellerle Oynamak)
Tamam 43 senedenberidir ki bir takm byk ve kk mekteplerin doktoruyum. Resmi ve
husus birok okullarn hastanelerini, revirlerini idare ettim. Gerek kz ve gerek erkek
ocuklar batanbaa muayene ettim. Okullarda hl her gn bana mracaat edip muayene
olunan birok talebem vardr. Her sene (234) defa her ocuu esasl ve umumi muayeneden
geirmekteyim.

452 Yazlar
Hi phem yok! 43 sene zarfnda yz binlerce, belki bir milyondan ziyade mektepli
evltlarm muayenemden gemilerdir. Bu cihetle ocuklarmzn, genlerimizin birok
hastalklarn Allahn yardmyla tedavi ettim. Ahvali ruhiyelerini adamakll rendim
zannederim. ocuklarmzn, genlerimizin iyi huylarn, en fena detlerini, tavr ve
hareketlerini, ocukluk ve genlik mefkrelerini, lklerini iyi anladm sanyorum.
43 sene eit eit okullarda devaml bir surette bulunup saylamayacak derecede
mekteplileri hakkile muayene ve tedkik ettiimden tr bu hususta tecrbeli, grgl, sz
syleyebilecek mevkideyim zannederim.
Bu cihetle evltlarmn (shh terbiye) ce olan eksikliklerini gryorum. ocuu, genci esasl
bir muayeneden geirir geirmez en gizli detlerini anlam oluyorum.
Mekteplerden baka kabineme her gn mracaat eden ailelerin kzlarn, olanlarn da
muayene ediyorum. Birok ailelerin de husus doktorluklarn yaptm cihetle bu hususta
mahedelerim, grglerim, tecrbelerim, tetebblerim [derinlemesine aratrma, okuma,
dnme, renme] , etdlerim arttka artt.
Eski zeman mekteplilerile Merutiyet ve parlak Cumhuriyet devirlerinde okuyan ve yetien
hadsiz hesapsz ocuklarda ve genlerde mevcut olan iyi ve fena detleri ok iyi inceledim.
56 yabanc lisanda azok bildiim cihetle mlman olmayan birok familyalarn da (husus
aile hekimleri) bulunduumdan tr bunlarn kk ve byk ocuklar, genleri hakknda
da ok tedkikler, incelemeler yaptm, grdm, anladm.
Bu cihetle ocuklarmz, genlerimizi hastalandran harap ve berbat eden ileri, fena detleri
yazacam. ocuk babalarn ve analarn alkadar eden vazifeleri bildireceim. Ailelerin,
ocuklarna, evlerde verecekleri (shh terbiye) yi bildireceim. Gerek leyl (yatl) ve gerek
nehar (gndzl) ocuklarda eksik olan (salk terbiyesi) ve fena detleri kalemle
arzedeceim.
ocuklarmz, genlerimizi, iin iin yiyip bitiren, snfta brakan, okuldan vazgeiren fena
detleri bildireceim. ocukluk ve genlik yalarnda fena fena hastalklara yakalanmalarna
sebep olan pek zararl detlerini yazacam.
Dikkat ediyorum: ocuklarmz, genlerimizi mezara doru srkleyen ne kadar fena detler
vardr ki analar, babalar bu hususta ocuklarna hibir nasihat, t vermiyorlar. Mektep
muallimleri, mdrleri bu hususta hi bir ey sylemiyorlar. ocuklar, genler de
alabildiklerine, fena arkadalarndan rendiklerine uyarak neler yapmyorlar neler?
Bu cihetle (mektep doktoru) sfatyla sz sylemek, yazmak, galiba, bana byk bir vazife
oldu zannediyorum. Bundan dolay vatan evltlarna hayrl ve pek lzumlu bir i grebilir
miyim fikrile kaleme sarldm. nallah yazarm.

KEND MEZARLARINI ELLERLE KAZAN OCUKLAR ve GENLER

Elleriyle oynayan ocuklar, genler oktur. Yavrularmza musallat olan yani yapan, aslan
bu fena nete, eski zemanlarda ( istimnayi bilyed ) derlerdi. Bu sz arapa bir tabirdir,
terimdir. Deyimdir. Bunu tam terceme edersek, trkeye evirirsek (el ile meni getirmek)
demektir. ocuklar ve genler iin bundan daha tehlikeli bir i yok gibidir.

Yazlar 453
Elii ile uraanlarn vcutlarn sarsar, kasp kavurur, gzel yzlerini soldurur, kuvvetlerini
giderir. Akllarn karr, zihinlerini yorar. Kafalarn sersem eder.
En salam bedenleri mahveder, rtr.
Vatanmz iin sapasalam alarak yetimeleri lzm olan genlerin parlak istikballerini,
tilerini, gelecek senelerini berbat ve perian eder, sndrr. Cahil olan yani bu iin ne kadar
zararl olduunu bilmeyen ocuklar, genler bl denilen tehlikeli bir zamanda balarlar.
Bu zamana kadar dnyadan ve bu tatl ehvetten hi haberi olmayan ocuklar, bu ldrc
ie devam edip dururlar.
kil, bali olduunu, artk delikanllk ana girdiini anlayan cahil gen bu fena ii kendi
iin bir cicimama! ,, sayar. Nefsinin uyandn hisseden ocuk bu tehlikeli ie daldka
dalar.
Bu lezzetli iin (acaba nihayetini, sonunu bulabilir miyim!) dncesiyle uratka urar.
Zavall gafil, aymaz [farknda olmayan, habersiz; nemsemeyen], dalgn gen bilmez ki bu
fena iin, ucu buca yoktur. Bu iin sonu veremdir, mezardr. Ailelerin, istinat noktas,
dayanma yeri ve hakikaten en ok sevilecek olan ocuklar ve genler bu fena yollara derek
kendi kendilerini yok ederler. Ailelerinin balarna byk bir bel olurlar.
eit eit hastalklara urayarak, familyalarn, ailelerini perian ederler.
Teessfle sylemeliyim ki, blga eren, nefsi uyanan hemen her ocuk, bu ie, bir kere olsun
bavurur, dener. Eer bunun ok zararl ve lmcl olduunu renmi olursa bundan
vazgeer. Bir daha yapmaz. Eer iin ne kadar zararl ve tehlikeli olduunu bilmezse bu fena
dete kendisini kaptrr. Trl trl hastalklarn ( kumkuma ) s olan bu bell ie saldrr.
eit eit felketlerin (kumbara)s saylan bu lml tuzaa yakalanr.
Delikanllarn dnya cehennemi! olan bu fena dete kk yatan itibaren alanlar,
yalandka ne kadar byk zararlara, felketlere ve hastalklara urayacaklarn anlatacam.
leride, istikbalde devlet ve millete yarayacak olan vatan evltlarn bu beldan kurtarmak iin
ok esasl tedbirler bildireceim.
Delikanllarmz batanbaa saran bu zehirli detten vazgeirmee alacam. Analara,
babalara senelerce gzya dktren bu fena det mptellarn, Allahn yardmyla, geri
ekeceim. Snflarnda kalan ve nihayet mekteplerinden vazgeerek anaya, babaya byk bir
yk olan genleri bu beldan kurtarmaa uraacam.
Tahsillerinden geri kalan, istikballerini sndren, hamalla kadar den birok genler
vardr ki bu fena detin kurbanlardr. Bu alkanln esirleridir. Bu fena huyun dknleridir.
Bu zararl tabiatn veremleridir.

ELLERLE OYNIYAN OCUKLARIN FELKETLER

ocuklarmzn ve hatt genlerimizin birounu harap eden pek fena bir det var.
Vcutlarn gnden gne kemiren fena bir huy var.
Blga eren ocuklarn acaba hepsinde bu fena alkanlk var mdr?
Hi phe yok! Tabiatin sevkile bu fena ie, kendi kendine balayan terbiyesiz, grgsz,
cahil, bilgisiz ocuklar vardr.

454 Yazlar
Fakat ocuklarn pek ou grenek tesirile bu ie alrlar. Fena huylu arkadalarnn
teviklerine, kandrlarna, n-vermelerine kaplrlar.
Fena tabiatli, terbiyesiz yoldalarnn rehberliklerine, nayak olmalarna uyarlar. Bo kafal,
ahlksz delikanllarn cesaret vermelerine, yreklendirmelerine kurban giderler.
Anadan, babadan ok iyi terbiye alan binde bir ocuk bulabiliriz ki o haarat gibi bell olan
arkadalarn penelerinden kurtulmu olsun! Emin olunuz! Bilgili, asl ana ve babann, ocua
verecei cidd ve shh bir terbiye, bu ide, pek byk bir fayda verir. nannz! lim, bilgili,
tecrbeli bir muallimin bir retmenin kk yatan itibaren ocuklara verecekleri salk
tleri, shh terbiye bu fena detin husule gelmemesi hususunda byk bir tesir yapar.
Mektep talebelerini, rencilerini z evld gibi seven okul hekimlerinin, ocuklara
verecekleri konferanslar, sala ait nasihatler bu ldrc huyun yaylmamasnda byk bir
rol oynar.
Ben eminim! Btn insanlar, hele ocuklar, kulaklarndan alanrlar. Kk yatan itibaren
yuvalarmza vereceimiz shh terbiye yabana gitmiyor. Akl banda her ocuun kafasna
giriyor, dimana, beynine yerleiyor.
Elverir ki, ocuun anlayaca tarzda sylenmi olsun ! Hi unutmamalyz ki ocuklar abuk
ezberlerler, renirler! Ve abuk unuturlar. Bu cihetle frsat dtke tekrar anlatmal,
retmeli. Zerre kadar usanmamaldr.
Byle yaplrsa, ocuklarmz, bu dehetli bellardan kurtarlr Vcutlarn kemiren bu zehirli
ylandan uzaklatrlr. eit eit hastalklarn n alnr.
Yavrularmz, iin iin yiyip bitiren, bu canavardan kurtarmalyz ve salam, grbz akll,
zeki ocuklar yetitirmeliyiz.
Mekteplerde, evlerde ve kabinemde muayene ettiim ocuklardan anlyorum ki bu fena det
bazlarnda 7-8 yalarnda balyor ve seneden seneye artyor. Hele 12, 13, 15, 16, 17
yalarnda salgn bir hale geliyor.
Kk yatan itibaren bu korkun dete alan ocuklar, 17-18 yana gelinciye kadar devam
ederlerse bu alkanlk esaslanyor, kkleiyor. (18) yandan sonra deha berbat bir hal alyor.
( El ile meni getirmek ) le ehvetlenen genler, bu detin zararlarn, fenalklarn ve husule
getirecekleri mthi hastalklar renmezlerse kendi kendilerini harap etmekte devam
ederler. Genlik kuvvetlerine ve fena arkadan szlerine kanarak 20, 22 ve hatt 25 yana
kadar devam eden delikanllar vardr.
Kk yatan itibaren balayarak ( gece sekiz, gdz dokuz ) defa bu (elii) ni yapan
ocuklarn,

genlerin

ou

15-18

yalarnda

snp

giderler.

Kalplerini

mezarda

dinlendirirler. Fakat ok salam olanlar 20 25 yana kadar bu fena huya devam ederlerse
hisleri, duygular deiir, akllar, zihinleri bulanr. Tavrlar, hareketleri sarslr. eit eit
hastalklar oalr. Her erkek iin lzm olan evlilik seadeti uzaklar. Sinirlilik halleri
bereketlenir. Hakik nee ve etaret kaynaklar sndrlr. Yaamak zevki gmlr.

Yazlar 455

MASUM OCUKLARI, KIZLARI VE GENLER BYK FELKETLERE SRKLEYEN

MASTURBASYON TEMALI FLMLER
Analar, babalar, mrebbi denilen terbiyeciler ve muallimler pek iyi bilmelidirler ki ocuklarn
ve genlerin en heyecanl elenceleri (31 ekmek) dir. Sinemalara gitmektir. (Zamanmzda
bu i daha kolaylat) Can atmaktr. Hayat cevherini samaktr. Ben yle gryorum, byle
anlyorum.
imdiki zamanda bu fena ilerle uramayan ocuk bulmak mmkn deildir. Ellerile
oynamak detine kaplmam gence rast gelmemek kabil deildir. nk bu felketli ii
douran sebepler oktur. Tevik eden, evklendiren, yreklendiren haller fazladr.
plak resimler, parlak fotoraflar, beyaz perdede grlen artistler, yldzlar, en kk
yavrularmzn dimalarnda, beyinlerinde yerleiyor. Snmez bir volkan gibi ateliyor. Bir
yanarda gibi akyor. Sonra da kavuruyor.
bret dersi veren baz tiyatrolar ocuklar, genler o kadar sevmezler, devam etmezler. nk
aradklarn orada bulamazlar. Fakat sinemalara baylrlar. nk karanlk keler, kuytu
bucaklar, parlak yldzlar var. Her ocuun etrafnda, fena szler konuan klhanbeyler var.
Birbirlerine kfreden baz ahlksz, terbiyesiz genler var.
Masum, gz kapal mekteplinin evresini saran fena tabiatli baz ocuklar vardr ki yakas
almadk kfrbazlklar yaparlar.
Birbirlerile oynarlar, akalarlar. Hatt elleirler bile!
Ahlk bozan, bu gibi hareketler, kaba szler, o masum, susuz ocuun krpe dimanda,
beyninde, sinir merkezlerinde yerleir.
Fena huylu baz ocuklar, genler bu gibi kabahatsiz, saf yavrulara sanki tatbikat dersi! ,,
veriyorlarm gibi alarlar, retirler. Hatt yaptrrlar bile!
Ben bu yazlar, hlya ile yazmyorum. ocuklarmzn, genlerimizin seve seve git'
tikleri sinema lemlerini! ,, yakndan grmek ve yazmak iin gittim. Birka saatimi bu i iin
feda ettim.
Neler grdm neler !
ocuklarn, genlerin bayldklar sinemalarda grdklerimi, duyduklarm yazacak olsam ne
kt yetiir, ne mrekkep!!
Hastalandktan sonra bana gfilen ocuklardan, genlerden ve hatt kzlardan, kadnlardan
neler iitiyorum neler! Duyduka tylerim rperiyor! ittike sinirlerimiz boanyor.
Btn duyduklarm mmkn olsa da serbeste yazabilsem, ocuklarmzn, genlerimizin saf
ve mill ahlklar stne rtlen felket perdesini kaldrm olurdum. Ve ne kadar iren
manzaralar, ackl sahneleri meydana karrdm.
ocuklarmzn, genlerimizin asl ahlklarn, mill duygularn, temiz ve masum tabiatlerini
bozan fenalklar gizlemek iin kurulan baz localarn, tahtabolarn, paravanalarn iyzlerini
bir kalem darbesile ikre karabilsem ne kadar iyi olurdu!
Bu cihetle ocuklarmz, byklere mahsus, zel sinemalara gtrmemeli. Fena ahlkl
genlerle, ocuklarla yollamamal, kk yatan itibaren yavrularmzn krpe dimalarna,

456 Yazlar
saf beyinlerine ahlkszlk tohumlar ekmemelidir. ocuklara mahsus olan ve terbiye, gzel
ahlk, faydal elence, ilim, hner, teknik gsteren sinemalara, ana, baba koltuunda
gtrmelidir.
Bu tlerim k iindir ve souk haval gnlere mahsustur. Baharda, yazda ve sonbaharda
sinemalarn kapal, bozuk, pis havalarna ocuk gtrmek zararldr. Byle gzel havalarda
dalara, bayrlara, deniz kenarlarna gtrmeli, ak havada gezdirmelidir. Tabi ve bedi
hayata atlmal, yeillikler arasnda gezdirmeli, amlarn arasnda dolatrmal, pnar sularn
iirtmeli, derin derin soluk, nefes alarak teneffs idmanlar yaptrmaldr.

TESBTLERMZ
1

25 yana kadar hi abaza ekmemi, ttn ve ispirtolu ikinin hi birini, lnceye

kadar azna koymam, mkemmel yiyip beslenmi, keyif veren zehirlerin hi birini
kullanmam, belsoukluu ve frengi almam genlerdir ki evlendikleri zaman bile karlar ile
yaptklar (bedi i) de shh bir surette hareket ederek ar dereceye varmamlar ve 60- 70
hatt 80 -90 yalarna bastklar halde bu tatl hayattan neelenmiler ve ocuk
yapmlardr.
2

Baz ocuklarda ehvet duygusu erken uyanr. Buna balca sebep, kendilerine st

veren kadnn ve yahut hizmeti kzn koynunda yatrlmas ve ocuun tenasl aletini
okamalardr. ocuklarn birbirleriyle kucaklap oynamalardr.
Bunu da ilve etmeliyim ki ocuk bayramlarnda mektep ocuklarnn birbirlerile ve bahusus
kz ocuklarile erkeklerin dansetmeleri fena netice dourur. Kk yatan itibaren ehvet
hisleri kamlanm olur.
3

Kk yatan itibaren 31 eken ocuklar, genler 22-25 yalarnda sermayeyi

tketirler. Belgevekliine, ademi iktidara urarlar. Her tarafa bavururlar. Dertlerine derman
ararlar. Hekimlere, eczaclara, Msr arsndaki aktarlara ve tarada bulunan birok
arlatanlara etek dolusu para verirler. Fakat bu bell hastala are bulamazlar. nk
tenasl cihazlar berbat olmutur.
4

161820 yandaki gen, ehvet duygusunu temin etmek iin gerek ellerile ve gerek

sair ilerle vcudn, kafasn, sinirlerini ok yorarsa nihayet 30-35 yalarna varmadan
srtst yatmaa mecbur olur.(Ademi iktidar) a tutulur.
5

Zamparalk, hovardalk, haarlk, nefse ar derecede dknlk, insana, ok zarar

verir. Madd ve manev felketler dourur. Nihayet o adam eit eit hastalklara uratarak
candan eder.
6

30-40 yana bastnz zaman kadnn yannda mahcup olmamak, utanmamak,

hareminizin sizden ayrlmamasn isterseniz kk yatan itibaren abaza ekmeyiniz.

Suiistimalde bulunmaynz. spirtolu ikinin hi birini kullanmaynz. Keyif veren zehirlerden
temamile uzaklanz.
7

Analarnda, babalarnda ar derecede [ehvet duygusu] bulunursa, bu gibilerin

ocuklarnda, genlerinde de ehvet hissi fazla olur. Hatt baz defa deta hastalk eklini
alm ehvet almetleri belirir. Kk yatan itibaren 31 ekmee balarlar.
Hayatn en tatl, en lezzetli bir ilkbahar olan 18-22 yandaki genlerin yollar zerinde ok
tesirli zehirler, ok zararl detler, ok fena arkadalar vardr.

Yazlar 457
Bu srada analar, babalar, veller, vasiler, muallimler ve hatt aile ve mektep doktorlar ok
dikkat etmeli ve doru yol gstererek genci her fenalktan kurtarmaldrlar.
8

ocuklarn hepsi halis ve hell st emmezler. Bu cihetle her ocuun shhati,

sal, ahlk, huyu baka baka olur. Asl ailenin evld bakadr, soysuz ailenin ocuklar
bakadr. Her ocuk ayr ayr terbiye grr. Bu cihetle gencin iyisi de bulunur, fenas da!!
9

Fena, terbiyesiz, soysuz arkada, insan batan karr. Akll gence ne fenalk

gelirse soysuz, rezil arkadandan ve yoldandan gelir, emin olunuz! Birok masum
ocuklar abazaya altran edepsiz arkadalardr.
10

Ellerile oynyan kzlar ve geler bu fena dete devam ede ede tiryaki olurlarsa deil

yalnz genliklerinde, orta ada ve ihtiyarlklarnda bile rahat edemezler. nk bu yolda

vcutlarn ve sinirlerini harap ve berbat edenler, eer sa kalp ihtiyar olurlarsa, bedenlerini
bit, pire, kehle, tahtakurusu, sivrisinek sarm gibi, daima kanp dururlar. Uyuz olmu gibi
btn gece kanrlar. Ve uykusuzluktan tr vcutlarn harap ve perian ederler. Halkn
bazlar, ihtiyarla mahsus olan bu kantlara (ihtiyarlk illeti!) derler.
Halbuki vaktile bu fena detle kendi vcutlarn hrpalamayan insanlarda bu kant olmuyor.
Yaplan tedkiklerden, incelemelerden yle anlalyor ki ocukluk ve genlik zamanlarnda bu
ile az uraanlarda kant az olur. ok alanlarda daha fazla husule gelir.
11

ocuklar, genler! Ahlkn, huyunu, tabiatini ve ailesini iyice bilmediiniz pheli

arkadalardan uzaklanz. Kendi akrannzla, yatlarnzla namuslu iseler grnz. Kt

arkadalarla dp kalkmaynz! Byle fena fikirli, edepsiz, namussuz arkadalar sizi fena
yollara gtrrler. Ttne, irete, danslara ve umumhanelere altrrlar. Sonra banz trl
trl dertlere sokarlar.
12

ocuklarmz, genlerimizi 31 ekmekten ve fena yollara dmekten kurtarmak

iin en esasl are kk yatan itibaren kendilerine ok kuvvetli bir ahlk salbeti vermeli.
Husule gelecek hastalklar bildirmeli ve namusluluun deerini mkemmel surette
anlatmaldr.
13

Kk yatan itibaren ellerile oynayan ocuun (zeker) i eker kam gibi byr,

uzun olur. Ba geniler. Topuz gibi olur.

14

Dnyada her milletin yapt tedkikler, incelemeler ve neredilen istatistikler

gsteriyor ki, ocuklar en tehlikeli detlere 11-12- 13 yata alrlar. ocuklar iin ve hatt
analar, babalar iin, en byk dert olan (31 ekme) huyu ok defa bu yalarda balyor.
15

ocuk doktorlar ve ruh hastalklarile uraan hekimler, her ocuun 12-13

yalarnda, bir kere olsun, el ile oynadn ve bu halin fizyolojik* bir tesir altnda ve tabi
evkle yapldn iddia ederler.
Ben de bu fikirdeyim. Ve srarla yazyorum ki eer ocua, bu iin ok zararl ve tehlikeli
olduu, bu srada, beynine girecek derecede kendi anlayaca tarzda sylenir ve korkutulursa
kulanda kpe olur. Ve her zaman abazaya varaca esnada umacy gryormu gibi,
korkarak bu ii yapmaktan vazgeer.
16

Uzun mddet ellerile oynamaa devam eden genlerin, fena hastalklar ve lmleri

yalnz analar, babalar zararl etmez. Memleket de ok ziyan grr. nk salam gen

458 Yazlar
evlenecek, oluk ocuk sahibi olacak, torunlar yetitirecek ve ok muhta olduumuz salam
ve mnevver nfusumuzu artrm olacaktr.
17

bazann zararlar hakknda yazdm hakikatleri genler iyi okumal. Akllarn

balarna almal. Ve pek salam arslan gibi bir babayiit olmaldrlar. 22-23 yalarna kadar
hibir ey yapmamal. stikballerini, ilerdeki mrlerini, hakkile yaama kudretini temin
ettikten sonra meru ve makul bir surette evlenerek oluk ocuk sahibi olmal, millete ve
insanla hizmet etmelidirler.
18

(31 ekmek hastal), tifo denilen karahumma dan daha tehlikelidir,

Zatrreeden daha belalidir. nk tifo devam etse etse 1-1,5 ay devam eder. Zatrre srse
srse 12-20 gn srer (baka hastalklarla karmazsa).
Halbuki 31 iinin mddeti mr olduka srebilir. Ucu buca olmayan bir cehennem afetidir.
19

Ellerile oynayan ocuklar, kzlar en nihayet genliklerine doymadan eit eit

hastalklara yakalanrlar, lm deklerinde aylarca yatarlar. niminim inlerler. Ve nihayet

kara topraklarn altna gmlrler.
20

rk, mall, sakat, hi bir eye yaramayan ocuk yetitirmek aileye fayda vermez.

Millete kr etmez. Byk zararlardan baka hi bir ey temin etmez. Bu gibi bozuk faydasz
ocuklar kim yetitirir bilir misiniz? Kk yatan itibaren abaza eken -szm yabangenlerdir. 20-22 yandan evvel evlenen ehir ocuklardr. Suiistimal yapmayan, gzleri
ehirliler gibi fena ilere almayan salam ky ocuklarna bir diyeceim yoktur. (TV knca
bu hal onlara da sirayet etti)
21

22 yana kadar hi abaza ekmemi, suiistimalde bulunmam, ttn, rak arap,

bira, likr, afyon, esrar, kokain, eroin gibi, keyif veren zehirleri kullanmam, hi dans
etmemi gen, ne kadar bahtiyar ve mesuttur. Ne kadar kuvvetli ve kudretlidir. Gzel bir
kzla bu yata evlenirse pek salam, grbz, nur topu gibi evlt yetitirebilir. Kendine,
ailesine, devlet ve milletine pek byk hizmetler grebilir. Hayatn en tatl zevklerinden,
neelerinden istifade edebilir. Hi unutmamalyz ki salam fikir grbz vcutte bulunur.
Kuvvetli ve salam vcutlu insanlardr ki, vatan kuvvetlendirirler. Memleketimizin kuvvet ve
evketi pek salam ailelerden, genlerden teekkl edebilir.

22

Franszlar (31 ekmek detine masturbation = mastrbasyon) derler.

Franszlar abaza ekmek iine, (Onanism = Onanizm) de derler. Bu fena derde herkesten nce
Onan isminde bir yahudi genci tutulmutur. Yahudilerin mukaddes kitab olan (Tevrat) da bir
hikye vardr. lsrail peygamberin torunu Onan gzel bir gen idi. Bu delikanlnn babas Herman
kendi kardeinin dul kalan haremi ile evlenmesini Onana teklif etmi. Hatt zorla evlendirmee
ok uramt. Fakat bu musev genci bu teklifi iddetle reddetmi ve nefsini krlemek ve ocuk
yapmamak iin abazaya devam etmi ve en nihayet cezasn bularak lmt.
te bundan dolay, ilk defa 31 ekmei det edinen bu budala gence ilgili olmak zere abaza
detine Onanizm ad verilmitir.
23

31 ekmek detine ngilizler, (masturbation = mastrbeysin) derler.

Yazlar 459
24

Abaza ekmek* ayp,, danilen fena ilerin banda gelir. Zararl itiyad,, n det

edinmenin birincisidir. ocuklarn, kzlarn, genlerin bedenleri iin, bundan daha ziyanl
baka bir huy yoktur.
25

31,, ekenlerin vcutlarn saran, bedenlerini harap eden eit eit ldrc

hastalklardan baka, insana ademi iktidar,, getiren balca bir sebeptir.

26

31 ekmek, ehvet duygusunu cebrederek, zorlyarak sun yani tabi olmayan el ii

ile ehvet ateini kesmek, sndrmek demektir ki vcut iin bundan daha zararl hi bir i
yoktur.
27

31 ekmek ii zerinde doktorlar terbiyeciler eit eit fikirlerde bulunmulardr.

Mnakaa etmilerdir. Yani, en nihayet verilen karar udur: Abaza eken lerde erge
ademi iktidar,, husule gelecektir. Sinirlilik halleri zuhur edecektir.
28

Ellerile oynamak deti,, nekadar az yaplrsa yaplsn, en nihayet, sinir

merkezlerini sarsacaktr. Vcudut btn azasn, organlarn andracaktr. Ve erge, bata,

ademi iktidar,, olmak zere fena fena hastalklar ba gsterecektir.
29

Hekimliim esnasnda rastladm ademi iktidar vakalarn tedkik ettiim zaman,

bu bell hastaln balca sebeplerinden birini de vaktile ar derecede abaza ekmek

olduunu buldum.
30

Esasl, muntazam bir istatistik yaplrsa genlik anda ademi iktidara urayanlarn

yzde 90-95 inde 31 ekmenin byk bir rol oynad grlecektir.

El ile oynayan genler, hibir zaman bir kadnla cima,, etmi gibi lezzet bulamazlar.
ehvetlenemezler. Tabi ve bedi iftlemek gibi sinirlerini dinlendiremezler. nk kafasna
koyduu hayalin yardmile, zor zoruna menisini getiriyor.
31

Ellerile oynama det eden ocuklarn, kzlarn, genlerin zaman getike sinirlilik

halleri artar. Sinir buhranlar zuhur eder. Elleri titremee balar. Ellerine her ne alrlarsa
drp krarlar. Balar bile titrer. ok iki kullananlar gibi sallanba olurlar.
32

Msr, Suriye, Filistin, Mekke, Medine gibi yerlerde ok scak vardr. Bu dehetli

hararetin tesirile kk ocuklarn zekerleri, (tenasl aleti)

harekete geldiinden 3-4

yandaki yavrularn bazlar da ellerile oynamaa balarlar.

Blga ermemi ocuklar abaza ekerlerse meni gelmez. Fakat, organlarnn krmz banda
tatl bir zevk, ekerli bir lezzet husule gelir. Ve bu ehvetin tesirile ocuklar, bu ie haris
olurlar. ok merak ederler. Her ne kadar meni kararak daha abuk telef olmazlarsa da taze
beyinleri ve sinirleri sarslr. Zaman getike harap ve berbad olurlar. Ve eit eit
keyifsizliklere urarlar.
33

Ellerile oynayan ocuklarn (hfza kuvveti) gnden gne azalr. Bir ey okusa,

ezberlemek istese, mmkn deil, zihninde tutamaz. Gzleri kararr, dizleri titrer. Ba
dner. Ve gn getike fenalar. Aptallar.
34

(31) eken ocuklar grip hastalna urarlarsa abuk geiremezler. 3-4 ay kuru

kuru, kt kt, kel kel ksrrler. Bu srada, baz defa da, azlarndan kan gelir. Sonra
balgamlar balar. Drt nal sratle koan verem 4-5 ay zarfnda genci mezara gtrr.

460 Yazlar
35

Evde, ana baba koltuunda bulunan ocuun terbiyesine, hareketine, tavrna ok

dikkat edilirse fena yollara dmez. Zararl detlere kaplmaz. Tehlikeli oyunlara kurban
gitmez. Fakat husus mekteplere, geinme yerlerine devam eden 17 18-20 yalarndaki
genler byle olur mu ya!
Bu gibi delikanllarn yollar tehlikelerle doludur. Dikenlidir. Salam olarak geip gitmesi pek
zor olan uurumlarla evrilmitir. Kendilerini yalnz ve serbest brakmak, bilgi vermemek
hayatna kasdetmektir. lmne kap amak demektir. Bu cihetle ocuklar ve genleri drt
gzle takib etmek icab eder.
36

Blga ermi, kil, bali olmu, kendi kendini tanmaa balam her delikanlnn,

her kzn yryecei yolda drt katil, drt cellt vardr.

1 31 ekmek, 2 Belsoukluu, 3 Frengi, 4 Ak.

Kendilerini ilk genlik alarnda bu canavarlardan kurtaran genler, sapasalam olurlar. Pek
ok tehlikeli hastalklardan kurtulurlar. Ve istikballerini, gelecek yllarn pek parlak olarak
temin ederler. Mesleklerinde, tutacaklar ilerde gnden gne ykselirler. Zengin ve mesut
olurlar.
37

Ellerile oynamak iini, ok defa, arkada arkadana retir. Bu takm avanak

ocuklarn azlarna da tabiat baz defa bir parmak bal alar. Ve ocuk kendi kendine alr.
Bu cihetle ana, baba, aile doktoru ve muallimler bu hususta gzlerini drt amal. Ve bu
detin fenaln reterek yavruyu lmden kurtarmaldrlar.
38

31 eken genlerin, kzlarn ehrelerindeki pembeliider. Gzellik sner.

Solgunluk ker. Gzlerinin alt tarafnda yarm ay biiminde morumtrak bir ekil husule
gelir.
39

Ellerile oynayan baz ocuklar, 2-3 ay iinde birka kar uzarlar. Boy atarlar. Kiraz

p ve armut sap gibi incelirler. Analar, babalar, ocuun (boy atma!) sndan ok memnun
olurlar. Eer bu srada gen, abazaya devam ederse abuk verem olur. Ve lmden kendisini
hi kurtaramaz. (Verem vcudun zayf kalmasyla ba gsteren bir hastalktr. Zamanmzda
as bulunduundan sinmitir. Hzl)
40

Ellerile meni getirmei kendisine bir kere zevk edinen gen lm yoluna girmi

demektir. Yava yava intihar edecek yani kendi kendini ldrecek demektir.
41

Abazaya varmaa alan gen, ne kadar gzel beelenirse beslensin, ne kadar iyi

baklrsa baklsn, gnden gne zayf, kansz dmee mahkmdur. iddetli atein karsna
konmu bir kurun gibi erimee nmzettir. Adaydr.
42

ocuklarn, kzlarn ve olanlarn yaamak yolunda rastlayacaklar etin, zararl ve

lm sac ilerden birincisi ( 31 ) ekmektir. Her eyden nce bunlar, eit eit hastalklar
yapan bu fena detten kurtarmak lzmdr. Bu cihetle her ana, her baba, ocuunun
etrafnda, evresinde gece ve gndz pervane gibi dolamaldr.
43

Otuz bir eke eke pek fena hastalklara tutularak bana, alya alya gelen

genlerin sergzetlerini, maceralarn, neler yaptklarn bana anlattklar zaman cierim

pare pre ve kalbim ok mahzun olmutur.

Yazlar 461
44

ocukluk ve genlik zamanlarnda abaza ekmiyen, 20-22 yandan evvel her ne

suretle olursa olsun harama ukur zmeye edep bozgunluu yapmayan,, kzlar ve
erkekler okullarda olanca zekvet ve akllarile ok gzel tahsil ederler. Snflarnda birinci ve
ikinci karlar. En yksek derecede ehadetname (diploma) alrlar, istedikleri meslekte byk
iler grrler. Ve ihtiyarlklarn bile gen ve din olarak geirirler. Hatt erkeklik ve kadnlk
ilerini 70- 80- 90 yana kadar enikunu ifa ederler, becerirler, neelenirler.
45

Her hangi bir erkek ocuk, tabi olarak blg zamanna gelince, yani, kil, bali

olunca erkeklik aletinde, edep yerinde bir hareket bagsterir. Sesi biraz kalnlamaa
balar. te bu mevsime tenasl hayat,, nn balangc derler.
Bu zamana kadar hissiz, duygusuz olan tenasl cihaznda byme grlr. Yeni bir vazife
balar. iddetli bir heves ve arzu uyanr.
46

Her gencin tenasl cihaz 22-25 yanda ancak hakkiyle nevnema bulabilir,

byyebilir. Men fabrikas ite bu yatadr ki ok gzel iler. Mende bulunan spermler
mkemmel surette canlanr. te bundan dolaydr ki bu yatan evvel tenasl cihazlarn gerek
ellerile ve gerek zina ile altranlara ok zarar gelir. Hatt tenasl cihazlar tabi olan kuvvet
ve kudretini kazanamaz.
47

Kzlar, ocuklar ve genler, pek iyi bilmelidirler ki, ok abaza ekerek menlerini

bo yere sarfedenler ve yahut 22-25 yandan nce nikhl kzla (cima iftleme) yapanlar ve
yahut nikhsz olarak herhangi bir kadnla zina edenler abuk ihtiyarlarlar. skeletleri,
heykelleri, kaditleri (boy-bos) abuk kecektir. Vcutlarndaki uzuvlar, organlar sratle
zayf ve kuvvetsiz olacaklardr. El ve ayaklar titreyecektir. Yrrken, saa, sola yalpa
vuracaklardr. Sersem sersem hareket ederek ok zahmet ekeceklerdir. Bu cihetle hayat
cevheri,, ruh kuvveti,, nee kayna,, hakik abhayat,, olan menyi boyere sarfetmemeli.
Altndan, elmastan daha kymetli oan bu met, bu hayat sermayesi,, ni israf eylememeli ki
ihtiyarlkta bile arasra i grmeli, neelenmeli, cana can katmal.
48

Abazaya varan ocuklar, genler intihara doru yol alrlar. Yani kendi kendilerini

ldrmee hazrlanrlar. Ahrete doru misafirlie giderler.

49

Memleketimizde, bizim iklimimizde erkeklerin vcutlar ve tenasl cihazlar yavru

yapmak kudreti 22-25 yanda kemale gelir. Olgunlar. Bu yalardan evvel her ne tarzda
olursa olsun meni sarfetmek caiz deildir. Vcuda ok zarar verir.
50

Bu gzel yurdumuzda kzlarn bedenleri, bnyeleri, tenasl organlar, rahimleri dl

yataklar, yumurtalklar ve yumurtalar hatt kzlk zar ve bedi ieklikleri olan dudaklar ve
elmacklar, ancak 20- 22- 25 yalarnda tekml eder. Olgun olur. Bu yalardan nce her
hangi bir suretle olursa olsun bu kymetli hzineleri rselemek, kurcalamak, elle, parmaklarla
zedelemek, badana yaptrmak caiz deildir. ok tehlikelidir. Sinirlilik, kanszlk, zayflk,
halsizlik, kesiklik ve eit eit hastalk arttka artar. Gebe kalrsa doacak ocuk bir kedi
yavrusu, bir prematre gibi doar. Ve nihayet lr. Binde bir yaarsa bile hastalkl, bell
olur.
51

Ellerile oynayan genlerin ve kzlarn herhangi bir uzuvlarnda, ergenlerinde verem

balad m, tenasl cihazlarnda duygusuzluk, kuvvetsizlik, uyuukluk, durgunluk zuhur

eder. Genlie mahsus tabi his snmeye doru gider. Bu cihetle uyank bulunmal.

462 Yazlar
52

Memleketimizdeki ocuklarn pek ou hizmetilerin, dadlarn, stninelerin,

terbiyesizlikleri ve retmelerile 3-4 yandan itibaren elle oynamaa balarlar. Sinemalara,

mahalle kahvelerindeki karagzlere gtrlen ocuklar da erken balarlar. lkokul sralarnda
baz fena ocuklarn tesirile de balar. Binaenaleyh blga eren hemen her ocuk bu ile
meguldr, demek isterim.
Bu fena deti byle bilmeliyiz ve ona gre tedbirli olmalyz.
53

Dilimize karm arapa bir tabir daha vardr. Nikhsz olarak bir erkek bir kadn

becerirse, bu ie zina derler. Hatt, eskiden baz hekimler 31 ekmee,, (el ile zina yapmak)
da derlerdi.
Zina nn yeni trkesi galiba (metres hayat) dr.
Nikhsz bir kadnla bir erkein uyuarak karkoca gibi geinmeleridir. Ya sz ile ve yahut
kontratla birbirlerine balanmaktr. Erkekler ve kadnlar iin bundan daha bell daha zararl
hibir i yoktur.
Bu evlilik deildir. Rezilliktir. Karlk kocalk saylmaz. Bu iten hibir zaman hayr gelmez.
Doacak ocuklar eski tabirle pi,, dirler.
Metres hayat,, yayan kadndan da hayr gelmez. Erkekten de! Doacak ocuklarn hemen
hepsi serseri olur. nk bu yolda evlenenlerin hemen hepsi irete ve rakya dkndrler.
Birbirlerinden miras alamazlar. ocuklar nfus kd bile elde edemezler. nk kanunen
nikhl ve birbirlerine bal deildirler.
Hi unutmamalyz ki, nikhta keramet, bereket, seadet ve fazilet vardr.
54

Ellerile abaza eken mbtellar, tiryakiler zaman getike dehetli bir ejderha

karsnda bulunurlar. Bu ie devam ederlerse verem ve lm gibi neticelerle, sonularla o

ejderha tarafndan yutulurlar.
55

31 eken ocuklarn hemen pek ou imdiki zamanda ilkokullarda ve sinemalarda

alyorlar. Orta mekteplerde iddetleniyor. Adetleri artyor. Liselerin ilk snflarnda en

yksek dereceye kyor. Lisenin son snflarnda azalmaa balyor.
tiraf etmeliyim ki niversite,, ye devam eden genlerin bile bazlar belsoukluu ve frengi
almak korkusuyla arasra abazaya devam ediyorlar. Muayenehaneye gelen hasta genlerden
anladm.
56

Kk yatan itibaren, abazaya dadanan ve senelerce devam eden baz genler

vardr ki evlendikleri zaman bile arasra (eski yavuklusu!) olan 31 le kucaklayor. ekiyor.
nk bu fena detin esiri olmutur. Ve ei tarafndan anlatlnca kavga kyor, kovuluyor.
57

ocukluk zamannda abaza ekerek genliklerini bu zararl detle geirdikten

sonra tmarhaneye den insanlar vardr ki delilik saltanat srerken de 31 ekerler. Bu

zararl ie herkesin karsnda aikr olarak dknlk gsterirler.
58

Vcudu salam, bnyesi kuvvetli mizac kanl ve grbz olan ocuklar 7-8

yalarnda ellerile oynama det ederek her gn, her gece devam ederlerse vaktinden nce
kil, bali olurlar. Ve azok meni de gelmee balar.
Her abaza ektike men geleceinden daha ok lezzet duyar. ehveti artar. Bundan sonra,
31 ekmee daha fazla devam edeceinden o sapasalam olan yavru, ok srmez yataa

Yazlar 463
der. Lodos havaya uram halis tereya gibi erir. Nihayet hayat defterini ebediyen kapar.
nliye inliye lr.
59

(Fetiizm) denilen bir sinir hastal vardr. Sevdiini tapnrcasna sever.

Maukasmn gzlerine vurulur. Canndan ziyade sevdii kzn veya olann san, mendilini
ve hatt fotinlerini alar ve bunlara kar abaza ekerek keyiflenir. Sevdiinin vcudundan
kan her ey, o deli budala iin birer mabed dir. Tapnacak bir maddedir. Bunlar per,
sever ve bunlara bakarak 31 eker.
60

Pek iyi bilmeliyiz ki akl, bali olmadan evvel abaza eken zayf, kansz, lenfatik,

hasta mizal ocuklarn bir takim beyinlerini, sinir merkezlerini o kadar sarsarlar ki, kk
yatan itibaren, budala, aptal olurlar. Melankoli denilen vesveseli, evhaml, korkak bir
derde yakalanrlar. Ve baz defa da beyin hastalna urayarak lrler.
61

Ellerile kk yatan itibaren oynayan salam, beli ocuklar birdenbire telef

olmazlar. Fakat gnden gne zayflarlar. Kansz, halsiz, kuvvetsiz derler. Akllarn,
fikirlerini karrlar. Hislerini, duygularn bozarlar. Ve nihayet lrler.
62

Ellerile men getirmee devam eden genlerin, kzlarn mill duygular ve gzel

ahlklar gnden gne bozulur. Hayatmzn merkezi olan sinir merkezleri sarslr.
Damarlarda kanda bozukluk hasl olur.
63

(stimnayi bilyed) denilen abazaya ok dk olan kzlar, genler hev ve heves

yoluna kurban giderler. Bunlarn bazlar gen yalarda iki de kullanmaa balarlar.
Nihayet insanlk faziletlerinden temamile mahrum kalrlar.
64

Ellerile ok oynyan genlerin ocuklar da miras olarak 31 ekmee alrlar. Bu

cihetle, balarndan bu bell illeti, bu lml deti geiren babalar, yavrularna kk yatan
itibaren ok dikkat etmelidir. Bunlar evleninceye kadar iddetle takib etmelidirler.
Kovalamaldrlar. Gz nnde bulundurmaldrlar.
65

Abaza eken genler ve kzlar pekiyi bilmelidirler ki gerdanlerinde zuhur edecek

(saraca) denilen bez veremi nin mikroplar vcudun muhtelif uzuvlarna hcum edecektir.
Akcier veremi zatlcenb veremi grtlak veremi, kemik veremi deri veremi, lupus,, karn zar
veremi, murdar ilik veremi, barsak veremi, beyin veremi ve hatt haya veremi bile
yapacaktr.
66

Abaza eken kzlar ve erkekler, kanszln ileri derecesine vardklar zaman

istidatlarna gre akcier veremine urarlar. Ve genliin en tatl a olan 18-19 yanda
Azraille grrler. lrler.
Elii yapan kzlarn ve olanlarn ounda bez veremi balar. Alt enin altnda boyunda
saraca,, balar. Curadaki bezlerden biri veya birka yava yava byr. Ceviz, limon ve hatt
baz defa portakal kadar olur. Krmzlar. Cerahatlenir. rinleir. Nihayet patlar. Aylarca
srerek kapanmaz.
Ameliyat yaplrsa kzn ve olann gerdannda fena bir yark kalr. Bu ameliyat yerini kim
grse verem damgasn ! vurur. ok zorlukla kapansa bile ocuk zayf dtke tekrar
ier. rin toplar ve tekrar patlar. Aylarca devam eder. Kapanmaz. rini, cerahati de ne kadar
fena kokar. (yiki verem as kt)

464 Yazlar
67

Ellerile oynyan kzlarn ve olanlarn kanlar azalr. Kanszlk balar. Damarlarda

bulunan kann kuvveti azalr. Kalplerinde arpnt zuhur eder. Sanki kalb hastal varm gibi
intizamslk balar. Nabz kesik kesik atar. Hatta kalbi dinliyen hekim, yrein bir noktasnda,
kanszla mahsus zel bir (sufl) bir (nefha) bir ses iitir.
68

Gerek kzlarn ve gerek olanlarn tenasl cihazlar ile mide alkaldr. lgilidir. Bu

cihetle abaza ekildike tenasl cihazna fazla kan gider. Ve bundan dolay mide az kan sarf
ederek tembel olur. Ve hazmszlk ve eit eit hastalklar ba gsterir.
69

Genlerimizde bulunan bu gizli det kendilerini harab etmekle kalmyor. Mill

nfusumuzun da eksilmesini husule getiriyor. Bu cihetle atalar, analar, muharrirler, edbler

bu uurda ok almalyz ki, genlerimizi, bu felketli vartadan kurtaralm. Ve ok nfuslu
olalm.
70

Ellerile oynayarak [ suiistimal] de bulunan ocuklar, genler bu fena dete devam

ettike insanlk duygusundan uzaklarlar. Terbiyesiz ve ahlksz olurlar.

71

Abaza ekmee alan ocuklar, genler, kzlar bu tehlikeli ie dkn olurlarsa,

vcutlar salam teekkl edemez. Nevnem bulamazlar.

Tenasl cihazlarna srekli kan hcum eder. Vcudun abuk uyanmasna ve mennin
ehvetsiz olarak [kam] dan szp zayi olmasna sebep olur. Sonra bu gibi ocuklarda,
genlerde, kzlarda durgunluk, dalgnlk, unutkanlk, sersemlik, ekingenlik, sinirlilik balar.
72

31 eken erkeklerin ve kzlarn yzleri soluk olur. Benizleri kaar. Gzlerinin

etrafnda, evrelerinde morumsu bir zayflk hlesi gze arpar.

73

Abaza eken kzlar ve erkekler, arasra iddetli bir baarsna yakalanrlar.

Dimalar, beyinleri sanki byk bir tazyik, kuvvetli bir bask altnda imi gibi iddetli bir ar
hissederler.
74

Kk yata 31 ekmee alm, ne kadar ocuklar vardr ki anas, babas zerre

kadar ocukla alkadar olmam, ilgi gstermemi o cahil ocuk uzun mddet geceleri
uyumam, atein karsnda bulunan mum gibi yanp tutumu, erimi, eit eit
keyifsizliklere, ileri gitmi kanszlklara ve sinir hastalklarna uram, vcudunu fena halde
sarsm, bedeni tortop olarak mezarl boylamtr.
75

Ellerile oynyan kz ve erkek ocuklarda aptallk, avanaklk zuhur eder. Dima,

beyni ok besliyen fosfor gibi kuvvetli madenlerin ou men ile dar kacandan sinir
merkezleri beslenemez. Akl, zekvet, hafza, ezberleme merkezleri lzm olduu kadar gda
alamazlar. Beslenemezler. Bu cihetle bu gibi ocuklar, genler abazaya uzun mddet devam
ederlerse muvakkat delilie bile urarlar.
76

Trkiye ve Msrda, ngiltere ve Amerikada, Almanya ve Fransada, svire ve

Rusyada,

talya

ve

Japonyada

ve

daha

birok

milletlerin

tmarhanelerinde

yaplan

istatistiklerden anlalyor ki: ifahanelere giren delilerin gemi hayatlarnda neler

yaptklarn, ne gibi fena ilerle uratklarn ve ne tarzda suiistimal,, de bulunduklarn
sorduklar zaman yzde 80-85 inin ispirtolu iki ve frengi kurbanlar ve yzde 2-3-5 kiinin
de kk yatan itibaren balayarak mtemadiyen abaza eke eke deli, divane olduklar
belirmektedir.

Yazlar 465
Fakat hi phe yok ki, birtakm muvakkat deliler, ayk olduklar zaman soruya ekilirlerse
birtakm vardr ki 31 ektiklerini ikrar etmei utanrlar.
te bu sebepten trdr ki zrdeli, zrzr deli olarak, tmarhaneye mihman, misafir olan
abazaclarn tam says, hakkile belli olamaz.

SON SZ
Bu kk kitabm batan nihayetine kadar dikkatle okuyan genler, kzlar, analar, babalar,
muallimler, mdrler, veller, vasiler ve hatt yeni km doktor beyler, hi phe yok bu
(fena det) in ne kadar ackl hallere sebep olduunu anlamlardr.
Ben tamamyla inandm, iman ettim ki bu hususta ne kadar sz sylense, ne kadar yaz
yazlsa boa gitmez, faydadan hl olmaz zannederim.
31 eke eke, trl trl felketlere, dehetli hastalklara urayan ne kadar ocuklar, genler
ve kzlar grdm. Hatrladka tylerim rperiyor!
Kendilerini esir eden bu ejderhann tesirile ne kadar musibetlere dtklerini teessrle
dinledim. Onlar bu bellardan kurtarmak iin ne kadar altm. eit eit usulleri tatbik
ettim, uygulatdm. Zamana, ihtiyaca, vcude, bnyeye gre tedbirler aldm. Hastalklarn
tedavi iin uratm.
Artk uzatmayacam. Abaza ekmek hakknda ok tetebbularda (aratrma), tetkiklerde,
aratrmalarda bulundum. Bu bell huya kar tiryaki olanlar nasl kurtardm yazmay
dnyorum. Bu usulleri ve tesirli illar her gen, her aile reisi, her retmen bilmelidir.
Ona gre hareket etmelidir.
Rastladm, grdm birok genlerin maceralarn, sergzetlerini, servenlerini, batan
geen ackl hallerini inaallah yazacam.
Ben eminim, bu bahisler, bu meseleler, bu aytlar btn okuyucularm hem gldrecek, tatl
tatl elendirecek ve hem de gzel bir ibret dersi verecektir.
Pek yaknda Allahmn iznile bastracam dier bir kitapz, daha ok faydal olacaktr.
Son kelm: Ulu Tanrmn yardmn ve okurlarmzn himayelerini, korumalarn candan
dilerim.

Kaynak: Doktor Hafz Cemal Lokman Hekimin Sakn Ha Dedii 31 ekmenin Belalar,
Milli Mecmu Basmevi1943, stanbul

(Not: Masturbasyonun hakknda yazlan yazda gnah kavram hi gememitir. Bu fiilin sala
zararl olduundan bahsedilmitir. nk yasakl konusunda kesin bir hkm yoktur. Kyas vardr.
Neticede Salmz korumak zerimize farzdr. Bu nedenle zina fiiline decek olma korkusuyla
psikolojik travma geirenler, bu ve benzeri bilgilerle kalpleri kuvvet bularak, hem bu illetten hem de
gnahtan korunma gc bulurlar.
Allah Tel beer ve ruh hayatmz bize kolaylatrsn ve gzel geirmeyi nasip klsn. hramczade
smail Hakk)

466 Yazlar

SARAYDAK CASUS - Gizli Belgelerle Abdlhamid Devri ve ngiliz Ajan

Yahudi Vambery
Hzl. Mim Keml KE

http://tr.wikipedia.org/wiki/Arminius_Vambery
Arminius Vmbry veya rmin Vmbry (Macarca: rmin Vmbry, Almanca:
Hermann Vmbry) d. 12 veya 19 Mart 1832, Szerdahely/AvusturyaMacaristan

mparatorluu

(bugnk

Slovakya);

l.

15

Eyll

1913,

Budapete/Macaristan (esas ad: Hermann Wamberger, Bamberger ya da

Vamberger), Macar asll bir msterik ve trkolog, seyyah ve Byk Britanya
Krall emrinde bir casustu.
Profesr Arminius Vambery: Doumu 1831 ya da 1832 (tam olarak bilinmiyor); lm: 1913.
Musevi asll bu Trkoloun bir insan yaamna sdrd kimlikleri (seyyah, kif, dervi,
retim yesi, yazar, devletleraras arabulucu, casus) ve misyonlar (Orta Asya'da Trkoloji
aratrmalar yapmak, Osmanl Padiah nezdinde ngiltere hesabna ajanlk, ngiltere'de II.
Abdlhamit'in szcl, Taymis ile Boazii arasnda arabuluculuk, Siyonizm namna
Filistin'de Musevi Kolonizasyonunun propagandacl) bir araya getirilince ortaya en
hayalperest tarih macera filmini bile glgede brakacak bir senaryonun kacan ileriki
satrlarda okuyucu bizzat grecektir.
Biz Profesr Vambery ile ngiliz Devlet Arivi'nde (Public Record Office) aratrma yaparken
tanma imknn bulduk. Gz gezdirdiimiz dosyalar bu nl bilim adamnn bugne kadar
bilinmeyen bir yzn bize tantacakt. Yine ayn incelememizi Trk ve srail belgelerini
tarayarak srdrrken bu sefer elimize geen baz kaytlarn bize Profesr Vambery'nin
yaamndan baka renkli boyutlar kazandrdn grdk.
Bylece topladmz gnyz grmeyen materyalin ekicilii ile Profesr Vambery'yi ayn bir
alma konusu yapmaktan kendimizi alamadk

Yazlar 467
"Saraydaki Casus" isimli bu almamz, yaynland andan itibaren okuyucularmzdan
byk ilgi grd. Bilgim dnda saysz basklar yapld, takip edemedim.
Millet olarak galiba biz komplo teorileriyle rl casusluk yklerini seviyoruz. Ne var ki, bu
senaryolan, "speklatif tarih" diye kmsemek de doru deil. Daha sonralar hem benim
arkadalanmla yaptmz ve rfan Yaynclk tarafndan neredilen "Kutsal Topraklarda
Casuslar Sava" adl inceleme hem de yabanc dillerde giderek artan istihbarat/d politika
ilikisini ileyen eserler (Mesela Peter Hopkirk n yine Trkiye'de tutulan "Byk Oyun" u)
belki de resmi demeseniz de "yazlmayan tarih"in yansra bir de "derin tarih"in olduunu
hatrlatr gibiydi. Ve bu aysbergin alt da su stndeki buz parasnn eklini de mi
belirliyordu?
Histografde gelinen nokta, bu faktrn artk "evham" veya "kaytd" tarih olarak gzard
edilemeyeceine iarat etmektedir.
Eser, bu itibarla, kendi mazimiz asndan Ortadou'da olsun, Turan'da olsun casuslar
savann ne denli belirleyici olduuna dikkat eken bir belgesel olma zelliini herhalde
tamaktadr.
Mim Keml KE
stanbul 1997

PROF. ARMNUS VAMBERY VE GENL

XIX. yzyl Avusturya

Macaristan mparatorluunda Musev uyruklularn doumlarn

kaydetmeleri yasal olarak gerekmediinden Vambery ailesi, ikinci ocuklar kk Hayim

(veya Hermann) iin geleneklerin dnda bir ilem uygulamay dnmemiti. Bunun iin
Profesr Arminius (Hermann) Vambery doum yln bilmediini ilkini 1890 da, dierini ise
1904te yaynlad iki otobiyografisinde itiraf etmektedir (1). Annesinin ifadesine gre
Arminius, babasnn koleradan lmnden ksa bir sre sonra, bir Aziz Yahya gnnde
domutur. Katolik takviminin yardmyla bugn 19 Mart olarak tesbit eden Vambery.
doum yln bulmakta olduka glk ekmitir. Kolera salgn 1830'lardan itibaren biriki yl
stste Macaristan' kat ettii iin babasnn lm, kendisinin ise doum yl byk ihtimalle
1831 veya 1832 olmaldr. Aile isimleri olan "Vambery (asl Wamberger) Prof. Vambery'nin
bykbabasnn Macaristan'a g etmeden nce yaad bir Alman kenti olan Bamberg'den
gelmektedir ki, bu isim zamanla deierek tannm msterikin soyadn oluturmutur.
Hatratndan kardmz kadaryla Vambery bugn
ekoslovakya'nn Jurpri Bratislave kenti olan St. Georghen kasabasnda dindar bir Musev
ailesinin ocuu olarak domutur. Annesi ona erken lm dolaysyla gremedii
babasnn yalnzca banaz bir kii deil, fakat ayn zamanda ailesine kar olan
sorumluluklarn ihmal edecek ekilde din konulara kendini adayan bir aratrc olduunu
anlatacaktr. ekingen yaradll ve gz kitaplarndan baka hibir eyi grmeyen babas,
ailenin geimini salamak amacyla bilhassa annesinin zendirmesiyle srasyla haham
yardmcl, manavlk, esnaflk ve tccarlk yapmaya, hatta bir han bile iletmeye kalkarsa
da. bu uralarndan hibirinde baarl olamayacak, tutulduu kolera illeti onu nefret ettii
bu "baya" uralardan alnca, gen kars ve iki ocuundan oluan ailesini byk bir madd
sknt ierisinde terk edecektir. Bylece, aile reislii grevini yklenen zavall kadn ksa bir
sre sonra ilettii hann kr ile lldnde baarl bir ikadn olduunu kantlayacaktr.

468 Yazlar
Bir hayat arkadann eksikliini hisseden gen ve yalnz kadn, Vambery'nin "geimi kolay, iyi
kalpli" diye okuyucularna tantt Bay Fleischmann ile yaamn birletirecektir. Evin geimini
salama konusunda Vambery nin zbabasn hi de aratmayan Fleischmann, karsnn
zoruyla denedii mesleklerde herhangi bir madd gelir elde edemeyince tek kar yolun
ailesiyle akrabalarnn kendisine yardm edecei doum yeri olan Duna Szerdahely'ye
(bugnk

Dunjaska

Streda,

ekoslovakya)

yerlemek

olduunu

savunacaktr

(ocukluundaki "baba" figrnn gl bir kiilie sahip olan annesine kyasla daima ikinci
planda kalmas, Freud'un teorilerine uygun olarak, Vamberynin ileriki yaamnda da etkisini
gsterecek, otoriter bir baba olmaya zen gsterecek bu ailev kompleksi yenmeye
alacaktr).
Bir sabah sol bacann arsyla uyanan kk Arminius'un kala kemii kayrtr. Annesinin
onu frklere. krkkklara tamas kr etmemi ve tm yaam boyunca topal
kalmaya mahkm olmutur. Bu yzden Vambery. fizik sakatln zihn uralarda elde ettii
baarlarla telfi etmeye almtr. Daha sekiz yana basmadan Almanca ve Macarcann
yannda branice okuyup yazmay renmi. Eski Ahid'i ezberden okumay baarabilmitir.
Profesr olduu zaman on iki Bat ve Dou dilini bildiini iddia ederek, filolojik yeteneiyle
her zaman vnmlr. Ondaki bu yetenei fark eden annesi olunu iyi bir eitim grmesi
iin Yahudi gettosunun dnda bir Protestan okuluna kaydeder. Annesine gre. Arminius'un
fikri gelimesi St. Georghen'deki zel koleje gitmesine balad. Ne var ki. bu okulun
masraflarn karlayacak maddi gce sahip deildi. Bundan dolay, Vambery bir yl kadar
alp, renimi iin para biriktirmek zorunda kald. Duna Szerdahelyden iki saat uzaklkta
olan Nyek'de Musevi bir hancnn oluna okuma-yazma ve baz nemli din bilgileri retti.
Onbir yanda hoca olmutu; ama aslnda gnde saatlik ders seanslarnn dnda ev
sakinlerinin ayakkablarn boyamaktan elbiselerini fralamaya kadar evin her trl
angaryalar da onun zayf omuzlarna yklenmiti.
Dzensiz eitimi boyunca alk ve sefalet yakasn brakmaz. St. Georghen'deki Musev
cemaati nceleri ona yatacak bir yer ve arada srada scak bir kap yemek vermeyi kabullenir.
Fakat. Arminiusun Hristiyan okulunda laik bir renim grmesi banaz Musevilerce hi ho
karlanmaz ve renmek hrs ile yanp tutuan bu genci sokaa brakverirler. Bir sre
parkta yatp kalkan, daha sonra ise bunam karsn oyalasn diye kendisini kabul eden yal
bir apkacnn yanna snan Vambery'nin yetersiz beslenmeden renginin solmaya ve
bedeninin kmeye baladn fark eden arkadalar ona naslsa acr ve birer birer her n
onu evlerinde yemee alkoymaya balarlar. Fakat arkadalarnn bu iyi kalpliliine karlk
baz hocalar, Yahudi kkenli oluu nedeniyle, onu aalamaktan ekinmezler. Birka kez de
Hristiyan halk onu sokakta alaya alr, hatt talar. Orta Avrupada giderek glenmeye
balayan Yahudi aleyhtarl (Anti-Semitizm) akmna ramen, annesi kk Vamberyyi
eitim standard yksek olan Hristiyan okullarna gndermekte kararldr. Pressburg'da
Benediktin rahiplerinin kolejine de devam eden Arminius, dindar bir Musev aile yaamnn,
yine ayn ekilde din hviyeti gl olan Hristiyan eitim sistemi ile atmas sonucunda
tm manev duygularn kaybeder. leriki yllarda kendisine Mslman bir hac ss vererek
Orta Asya'y dolaacak olan bu sahte derviin metafizik tefekkr ve tahayylta girmeye,
kendi ifadesine gre, ne vakti ne de eilimi vardr. Materyalist dnya grne ramen,
ileride dinin eksikliini kavrayacak ve anlarnda, belki de biraz pimanlk duygusu ile kark

Yazlar 469
olarak. "Beni Cennet'e gtrecek merdivenin baz basamaklar krk, bazlar ise eksik" diye
yaknacaktr.
Yakasn bir trl brakmayan madd skntlar dolaysyla eitimi iin yeterli fonu
toparlayamayan kk Arminius, bu nedenle okula bir sre ara vererek zel derse gitmeyi
dener. Srtnda birka yamal elbise ve iri saman dolu uyku tulumundan oluan heybesi ile
Macaristan'da i aramaya balar. Bir sre byk ehirlerde zengin ailelerin ah. bahvan ve
dier hizmetkrlarnn ak mektuplarn kaleme alr, bakalarnn duygusal serenadlar iin
balkon altlarnda ark bile syler. Gnn modasna uyarak. Budapete kahvelerinde zaman
ldrp, ders verecek renci bekler. Birka baarsz abadan sonra zengin bir ailenin
yannda o gne kadarki yaamnda hi tanmad konforlu bir ortamda zel retmenlik
yapmaya balar. Ne var ki. Vambery artk on sekiz yanda bir delikanl olmutur.
rencisinin 'yazdn dzeltmek amacyla ailenin biricik gzbebei "Miss Emily"nin elini
biraz uzunca tutunca soluu kap dnda alr ve parmaklarnn ucundan kalbine doru
ykselen scakl gecenin ayaznda dindirmek zorunda kalr. Artk zel ders vermekten
sklm, macera aramaktadr. ark'n esrarl ve byleyici gzellii gen Vambery'yi
ekmektedir. Bu arada annesi lm, onu Macaristan'a balayan biricik neden de ortadan
kalkmtr. imdi. Viyana'da kendisi ile tantktan sonra Trkoloji'ye yneldii nl
doubilimci Baron Joseph von Hammer Purgstal'n tavsiyesine uyarak 1857 ylnn lk bir
Mays sabah stanbul'a doru gemi ile hareket eder. Tuna nehrini kal ederek Galatz'a, oradan
Karadeniz yoluyla Hali'e ulaacak olan bu zevkli ilk yurtd yolculuunda gemide en ilgisini
eken sahne gne batarken namazn klan Trk yolcular olmutur. Bunlardan yalca olan
seccadesini katladktan sonra, merakl gzlerini kendisine diken gen Macar gezginine
yaklar. Vambery'in Trke konutuunu fark edince gen adama ok makbule geen bir
yemek smarlayan ve yolculuk srasnda sohbetini esirgemeyen bu Trk asilzadesi ileride
tarihe pek ok tarih eserin yazar ve II. Abdlhamid'in adliye nazr olarak geecek olan
Cevdet Paann babasndan bakas deildir!
Cebinde hi paras olmad halde stanbul, Beyolu'nda bir aa, bir yukar gezinerek
karnn doyurmann yolunu arayan Vambery'yi, bandaki Macar ii tyl apkadan tanyan
bir gmen yurtta Bay Pspki macerac seyyaha yardmda bulunur ve onu evinde bir sre
iin misafir eder. bulabilmesi iin Pspki Vambery'ye 1848 htilli'nin baarszla
uramas ile Trkiye'ye snan Macarlarn urak yeri olan Cafe Flamm de Vienne e gitmesini
tler. Ne var ki. baarsz birka temastan sonra Vambery. "ta topra altn" olduu
inancnn yaygn olduu bu kentte madd kazan kaynann Avrupallarla youn keler
deil de, tersine Osmanl mahallelerinin tipik Trk kahveleri olduunu derhal kavramtr. Bir
tabureye tneyerek kahvelerde nargilesini fokurdatan Osmanllarn karsna meddah olarak
geen Vambery, onlara hikye masal trnden baz olaylar anlatacak, iirler okuyacak, hatt
taklit bile yapacaktr. Gsteriden memnun kalan Trklerin kendisine ikram ile de kamn
doyurmay baaracak, kendini geindirecek kadar para bile kazanacaktr.
Beyolu kitabevlerindeki ilnlandan Vambery'nin zel ders verdiini renen stanbul
beyefendileri, gnn modasna uygun olarak, Bat kltrnn temelini oluturan dil
renimine istekli olmaya baladklar iin macerac Macar seyyahnn talihi birden bire
parlar, bey, efendi, paa kklerinde o gne kadarki hayatnda grmedii konforun ve
rahatn iine der. lk beyefendilerinden olan Hseyin Daim Paa'nn konanda Osmanl
aristokrasisinin yaam tarzn, geleneklerini ve terifat kurallarn gzlemleme imknn bulan

470 Yazlar
Vambery yalnz, kendi ifadesiyle, "tipik bir Trk centilmeni" olmakla kalmaz, ayrca gelecein
Trkoloji

profesr

olarak

derslerinde

kullanaca

ilk

elden

bir

deney

birikimini

gerekletirir.
Hseyin Daim Paa'nn kendisine "Reid Efendi" ismini takmasyla 27 yandaki Macar elebisi
Trklerin ve Macarlarn ayn kkenden geldiklerine ilikin Ural-Altay rkbirlii teorisinin
yaayan bir delili olmutur artk! "Trkiye'de doutan aristokrasi (kan aristokrasisi)

yoktur; aa tabakadan bir kii de, yetenekleri sayesinde sosyal merdivende ykselebilir,
bir Mir veya Sadrazam olabilir" diye yazan Vambery. Trke ve Trk kltrne olan
hakimiyeti ile Osmanl Trk ynetici toplumundaki btn kaplarn kendisine aldn itiraf
ediyor, bylece Trk kurumlarna olan hayranln dile getiriyordu. 1876 Kanun Esassi'riin
mimarlarndan Mithat Paa'ya da Franszca dersi veren Vambery

bilmedii kelimeler iin

szle bakmayp, kendisine sormay tercih eden rencisinin zek, hayalperest ve enerjik
bir kii olduu grndedir.
Hseyin Daim Paa'nn konandan eski Hariciye Nazn Rfat Paann kkne, olu Rauf
Bey'e tarih, corafya ve Franszca dersleri vermek zere tanan Vambery, bo zamanlarnda
bir medreseye giderek klasik Osmanl bilimlerini renme frsatn da bulur. Daha sonra Bat
dillerine olan hkimiyeti sayesinde Osmanl Hariciye Nezareti'nde tercman olarak istihdam
edilir; ngiliz ve talyan bykelilerinin huzura alnd bir gn, grmelerden sonra
filolojik yeteneklerinden dolay Sultan Abdlmecid tarafndan iltifat hmaynla taltif olunur.
Bu arada Vambery'nin yeteneklerini fark eden, bu yabancnn istihbarat ve gzlemlerinden
yararlanmak isteyen bat basn onu stanbul muhabiri yapar, Reid Efendi'nin Avrupa'nn
yksek tirajl gazetelerinde yaynlanan yorumlar ilgi ile okunmaya balar.
te yandan filolojik alandaki almalar Vambery'ye, Macarlarn karanlk tarihinin ancak Orta
Asya'da yaplacak incelemeler sonucu aydnlanacana iaret ediyordu. Orta Asya'dan gelen
seyyah ve haclarla grtke Avrupa'da zerinde pek fazla birey bilinmeyen bu yreye
bizzat gitmek istei de o kadar artyordu. stanbul'daki rahat ne kadar iyi olursa olsun, bu
onun macera arayan eilimini kreltmeye yetmemiti. Osmanl payitahtn terk ederek, Orta
Asya'ya yapmay dnd bir gezinin tasavvurlaryla dolu olarak Macaristan'a dnd
(1861). Muhabiri bulunduu Budapete Bilimler Akademisi'nde Trkiye ile ilgili bir konferans
verdi. Akademi Bakan Kont Emil Dessewffy'ye Orta Asya'ya gidip, orada Macar dilinin
kkenleri zerine bir saha aratrmas yapmak istediini belirtti. Akademi ynetim kurulunun
muhalefetini de inandrc giriimiyle amay bilen Vambery. bu kurumun kendisine salad
1,000 florin ile bir kez daha ark'a doru hareket etti.
Reid Efendi, karayolu ile ran'a gelir (2). Tebriz-Tahran yolu ile lkenin baehrine giren
Macar seyyahn ilk dura Osmanl Sefareti olur. Burada Bykeli Haydar Efendi'nin misafiri
olan Vambery'ye her trl ikram ve itibar gsterilir. i ran'daki Osmanl Sefareti hem
mekke'de hac grevini tamamlam Snn Mslmanlarn Padiahn kendilerine ihsan olan
ianeyi aldklar, hem de eer ikayetleri varsa dile getirdikleri bir urak yeriydi. Vambery,
dikkatleri zerine ekmeden ancak onlarla birlikte tehlikesizce Orta Asya'ya yolculuk
edebileceine karar verdi. Kagarl mam Hac Bill, drt Trkistanl yolda ile Osmanl
Sefareti'ne nezket ziyaretinde bulunmak iin Tahrana geldiklerinde onlara evliyalarn
trbelerine yz srmek iin Orta Asya'ya gitmek istediini, kendisini aralarna alrlarsa ok
sevineceini, mteekkir kalacan belirtti. Sefir Haydar Efendi de Hac Bill' huzuruna kabul
ederek, Vambery'nin Padiah hazretlerinin emaneti olduunu syledi. Hac Bill'in olumlu

Yazlar 471
cevabndan sonra Vambery, salarn kestirmi, fakirane giysisi, banda klh ve elinde
delili ile tam bir dervi olmutu. Sahte dervie Haydar Efendi uygun bir Osmanl pasaportu da
hazrlamt. Padiahn turasnn Orta Asya'da bile ne kadar itibar grdn, onsuz
yolculua km olsa idi sa dnmesinin imknsz olduunu anlarnda itiraf eden Vambery.
Haydar Efendinin kendisinin gerek hviyetini bildii halde ona bu kadar alicenp
davranmas karsndaki takdirini belirtmekten de. ekinmeyecektin "Hristiyan Avrupa'nn bir
memuru hibir Mslmana bu kadar cmert davranmazd!"
Yine de Trkler onu bu yolculuktan caydrmaya almlar, fakat Vambery'nin kararll
karsnda bu tutumlarnda srar etmemilerdi. "Asil kalpli Trk dostlarndan ayrlmak bana
zor geldi" diyen Vambery'ye asl manevi destei Tahrandaki ngiliz temsilcilii salamtr.
Londrann ran Bykelisi Sir Charles Alison, lkesinin yaylma sahalarndan biri olan Orta
Asya'da neler olup bittii hakknda uzun zamandr herhangi bir haber alamamtr. Rusyann
Trkistan' btnyle kendi nfuz dairesine almasndan kukulanmaktadr. stihbarat
toplamak amacyla Intelligence Service'in Orta Asyaya gndermi olduu iki ngiliz subay,
Conolly ve Stoddart, Buharada ldrlmler, Yzba Wybum ise kaybolmutur. Bu nedenle
Alison, kendisine dervi ss veren Vambery'nin ne Trkmenlerin ne de Ruslarn phesini
ekmeden Asya'nn ilerine nfuz edebilme ansnn olduunu fark etmi ve macerac Macar
delikanlsna bu tehlikeli yolculuu baaryla tamamlayabildii takdirde ngiltere'de tm
kaplarn kendisine alabileceini belirtmiti (3).
28 Mart 1863'de sabah namazndan sonra besmele ile hac kervan yola dzlmt. lk
hedefleri, Hazar Denizi'nin kuzey dousundaki Mazendern eyaletine bal Sar ehri idi.
Yirmi bir kiilik hac kafilesinde her yolcuya yetecek kadar merkep olmad iin "Hac" Reid
zaman zaman binek hayvanndan iniyor, onlar bindiriyordu. Bizim Topal Marco Polo'nun bu
jesti, fakir haclarda derin kran duygular uyandryordu. San ehrine vardktan sonra
Karatepe'ye doru hareketlerine devam eden derviler, Karatepe'ye ulatklarn da Nurullah
adl bir Afganl'da misafir olmulard. Ne var ki, Nurullah ve adamlar Vambery'nin gerek
tavrndan, gerek ak renk yznden kukulanmlard. Tereddtlerini belirtince. Vambery
sknetle u cevab verir: "Bende dnya y fniye in'i vardr. lhm Rabbani ile makamat
mbarekeye yz srmeye giderim. Cenab- Hak myessir kla!"
Ertesi gn Gmtepe'ye gidecek olan bir Trkmen gemisi, haclar Allah rzas iin alp kar
sahile geirmeye raz olur. O akam Hazar Denizi'ndeki Aur adasnda geiren Vambery'yi
zorlu dakikalar beklemektedir. Aur adas, Rus arlnn Orta Asya'da ele geirdii
topraklarn gneydeki niha noktadr. Vamberyin ifadesine gre, bu yreye Rus'lar giderek
nfuz etmekte, fakat evredeki Trkmen oymaklar lkelerinin bu igaline kar kahramanca
direnmektedirler. Yer yer arpmalarn olduu bu yrede Vambery, iki dman arasnda
kalm olmann verdii kukularla geceyi uykusuz geirecektir. Hele ertesi gn kendilerini

bordalayan Rus sava gemisinin mrettebatndan bir subay yzne dikkatli bakp, byk
bir hayretle yanndaki arkadana "Bu ne biim dervi? Nasl Trk? Rengine baknz, hline
baknz. Baka haclara benzemiyor. Buna esir etmi olmasnlar?" dediini duyunca nerede
ise heyecandan ylp kalacaktr. Meyse ki, arkada hac kafilesinden birisinin elinde
grd tavlaya taklarak, onunla megul olmaya balayacak, bylece sahte dervi rahat bir
nefes alacaktr. "Dnyann rvete en dkn resmi memurlar Ruslardr" diye yazan
Vambery, kaptanlarnn subaylara uzatt kese ve paketleri aldktan sonra sava gemisinin
ayrlmasna en fazla sevinenler arasndadr.

472 Yazlar
Altn sars bir kumsalda, kyya kan haclar artk gebe Trkmenlerin lkesinde idiler.
Vamberynin Trkmenlerin yaamna ilikin gzlemlerini konumuzun kapsam ierisine
girmedii iin burada ayrca belirtmeyeceiz. Yalnz, Vambery'nin ilgin tehislerinden biri.
Mslman Trkmenlerin din yaamlarnda eski geleneklerinin izlerine de rastland
konusudur. Haclar bu blgede hkim g olan Han Cann konuu olacaklardr. Kendileri ne
gsterilen zen ve konukseverlikten ok utanan Vambery. Trklerin bu nemli mill zelliini
anlarnda syle takdirle anacaktr: "Dnya yznde Trkler kadar konuksever, misafir
zleyen ve varm younu ziyaretisine harcayan bir millet daha yoktur. Bilhassa Trkln
zvatan olan Orta Asyada bu misafirperverlik kalemle ve dille anlatlmaz hl alr. Bizi de
hangi obann misafir edecei kavgas ile nerede ise kan dklecekti. Gmtepede
Buharaya gidecek kervann hazrlanmasn beklerken birok hastalar bizim sahte dervie
bavurup iyi nefes istiyorlar, ila yapmasn rica ediyorlar, hatt muska bile yazdryorlard.
Vambery ise onlarn bu isteklerini geri evirmiyordu. evresindekileri kukulandracak
herhangi hatal davranta bulunmakszn gerek bir dervi olup kan Vambery. Allah'n ona
balad bu gizleme ve taklit melekeleri sayesinde ileride gizli ajanla admn att
gnlerde byk iler baaracakt. Orta Asyadaki maceralar ise onun iin ileride stad
olaca "casusluk" mesleinin etin bir staj devresini oluturacakt.
Hiyve Han'nn Trkmenlere bir i iin yollad bir manga muhafz dn yolculuunda hac
kafilesine elik etmeyi kabullenmiti. Hiyve yolculuunda Vambery'nin bindii deve bir yaban
domuzunu grp, rknce sahibini drm ve zavall sahte dervi kendini bir anda
domuzun keskin dileriyle kar karya bulmutu. Bir Trkmen yiidi yetiip yaban
domuzunu mzraklamam olsayd. Hac Reid in Orta Asya seyahati ackl bir olayla
noktalanacakt. lm tehlikesinin zerine bir de drt gnlk l yolculuu Vambery'yi
perian etmeye yetmiti. Bu skntl yolculuktan sonra zbek ovalarnda arlandlar. Hiyve'ye
vardklarnda bu muhteem beldenin btn kapsnn iki yanna dikilmi halk, haclar
alklarla karlamt. Hiyve'de aslen Osmanl olup, tarikat pirlerinin hayatlar zerinde dini
aratrmalar yapmak zere on yl nce buraya yerleen krullah Bey i ziyaret eden
Vambery'yi Hariciye Nazr AliPasa'nn konan da bir kere grd bu Trk bilgini 'hemen
tanm.
Gzpnarlarndan seller gibi yalar dklen sahte dervie kucak am ve Hiyve Han'n
grmesi iin araclk yapmay vaad etmiti. Acmasz bir despot olan Seyyid Mehmet Hann
Saray'na kabul olan Vambery, bu ziyaretiyle kendisi hakknda kabilecek kukular gidermi,
hatt hac arkadalarn a Han'n ihsanm da salamt. Hiyve'deki gzlemleri iinde
Vambery'nin tesbit edebildii en ilgin konu, kukusuz ki Orta Asya Trklerinin Bat Trk
Hakanl (Osmanl mparatorluu) hakknda bilgi edinmek istek ve hasletleridir. Vambery,
Dou Trklerinin bu meraklarn mmkn mertebe gidermeye almtr.
Hiyve Han, hac kafilesinin btn yolculuk eksiklerini tamamlatmt. Buhara yoluna den
Vambery ve arkadalar cennet kadar gzel bahelerden geerek, Orta Asya ilerine doru
ilerliyorlard. Yol zerinde ilehanelere rastlayan Vambery, bu tekkelerde Mslman Trk
ulemasnn afyon illetinin penesine dtklerini grnce zlmekten kendini alamamtr.
Bir yzyl sonra dini, kitlelerin afyonu olarak deerlendirecek Sovyet halefleri gibi Trk Orta
Asyas'na hkim olmak isteyen Rus arl'nn emperyalist siyasetlerinin bir yntemi de afyon
alkanln Trk ulemas arasnda yaygnlatrarak, Trklerin fikri geliimini nlemek, onlar
kitlev intihara tevik etmekti. Arkada Hac Bill ona afyon tutkusunun Hanlarn sarayna ve

Yazlar 473
ordu saflarna girdiini, afyonu tanmadan nce Hokand Hanl'nn atllar Ruslara gz
atrmazken, bu alkanlktan sonra Ruslarn stn geldiklerini sylemiti. Ruslarn
Balkanlar'da lkesi Macaristan ve Ortadou Orta Asya kuanda dostu Trkler hakknda
besledii emelleri bizzat grdkten sonra amansz bir Rus dman olan Vambery,
hatratnda i burukluu ile Ruslarn Trkistan'da bu kt adetleri yaymak iin giritikleri
propaganda ve gayretleri grnce insanlk namna ne kadar zldn kaydedecektir.
Ceyhun nehrini getikten sonra bu sefer geride braktklarndan daha uzun ve kuru bir le
girdiler. Skntl bir yolculuk sonunda Hac Oban'a oradan da Buhara'ya vardlar. Bu kentte
Hseyin Halife tekkesinde konakladlar. Vambery. Buhara'da onbe gn geirdikten sonra
Hokand arabalaryla Semerkand'a gitmeyi tercih etti. Bu tarih kentte de incelemelerde
bulunduktan sonra Vambery. Hac Bill ve dier arkadalar ile hellleerek Herat zerinden
Avrupa'ya dn yolculuuna balar. Tahranda onu dostlar sevinle karlarlar. Sir Charles
(Alison) Orta Asya'daki gzlemlerini bir an nce kada dkmesini nerir. Hazrlayaca
raporu, kendisine verecei tavsiye mektuplar ile birlikte ngiliz Babakan Parmerston'a
takdim etmesinin gelecekteki "kariyeri" asndan byk yararlar getireceini im eder.
Vambery'nin devrialemi ngiltere'nin Orta Asya'daki amansz rakibi Rusya'nn da dikkatini
ekmitir. Tahran'daki Rus Bykelisi von Giers, tecrbelerini Romanoflarn hizmetine
sunduu takdirde kendisini Rusya'da "ok parlak bir gelecek" beklediini vaad eder.
Anlarnda "arln tm hzinelerini cebime doldursanz, yine Rusya'ya duyduum
dmanl silemezsiniz" diye yazan zgrlk Vambery ise despotik Rusyann teklifini
tereddt etmeden reddeder.
ay Tahran'da kalarak yorgunluunu gidermeye alan Vambery, bir yandan da gezisi
srasnda gizlice Arap alfabesi ile fakat Macarca tuttuu notlarna ekidzen verir. 6 Nisan
1864'te Pete'ye varmadan stanbul'a urayan Vambery. Osmanl payitahtnda Sadrazam Ali
Paa'y da ziyaret etmeyi unutmaz. Onu scak bir ifade ile karlayan Ali Paa'ya, istei
zerine, Orta Asya'y bilinmeyen ynleri ile anlatr. Vambery'nin Orta Asya'dan lkesi
Macaristan'a getirdii en ilgin hediye Hiyve'de tand ve yakasn brakmayan Molla shak
adl bir Tatar'dr. Kendisine stanbul'a kadar yoldalk etmek isteyen bu garip Tatar yanma
alan Vambery yi Osmanl payitahtn da bir srpriz beklemektedir: Kendisine stanbul'dan
Mekke'ye gideceini syleyen Molla shak. olduka kaynat candan baland "sahibnden
ayrlmak istemez, kanl yalar dker. "Fakat, sevgili dostum, ben kfirlerin yaad
Frengistan'a gitmeliyim. Oras sana ok tuhaf gelir" diyen Vambery'ye Tatar, "iyi kalpliler kt
yerlere gitmezler" eklinde bir cevap vererek ondan aynim aya can anlatr. Bylece.
OrtaAsyadan edindii bilgi ve tecrbelerini aktarmak zere Pete Akademisi'ne girdiinde
Vambery'nin banda Mecid bir fes arkasnda ise garip bir Tatar vardr!
Akademi bakan Kont Emil Desewffy'nin iltifatlarna ramen Macar bilim adamlar cidd bir
akademik kariyerden gemeyen ve kendi kendini yetitiren Vambery'nin bulgularn kimi
zaman alay, kimi zaman kmsemeyle karlarlar. Aslnda Avusturya'nn basksn giderek
arttrd bir ortamda Trklerle Macarlarn rk yaknlklar ve Macarca'nn kkenleri gibi
konular aktel olmaktan pek uzaktr. Deerinin anlalmad kompleksinin benliine hkim
olduu Vambery ektii skntlarn ve atlatt tehlikelerin dln aramak zere bu sefer de
ngiltere'ye hareket eder. Bu arada, yeterli madd imknlara sahip olamad iin sadk dostu
Molla shak' Pete'de braktr. Dover ile Londra arasndaki demiryolu yolculuunda
karlat yolculardan Bay "Smith" ona Orta Asya izlenimlerini anlattrr, hatt Londra'da onu

474 Yazlar
parasn kendi vermek zere Victoria Hotel'inde mkemmel bir oda ayrtr, daha sonra ise
zel bir daire tutarak kirasn der. "Bu Bay Smith kimdi? Bunu hibir zaman renemedim"
diye yazan Vambery'nin bu "iyi kalpli" dostu aslnda Intelligence Service'in kendisini
karlamak iin grevlendirdii bir memurdan bakas deildi.
Aslnda ngiliz otoriteleri. Tahran'da Sir Alison'dan alm olduu referanslar birer birer
Kraliyet Corafya Dernei'ne (Royal Geographical Society) ve ngiliz Dileri Bakanl'na
takdim eden Vambery'den kukulanmaktaydlar. Vambery'in l gnei ile yanm, rzgrlar
ile kavrulmu teni ve Trkeyi kusursuz konumas nedeniyle onun bir Trk casusu
olduunu sanmlard. Neden sonra Vamberyyi Pete'den tanyan bir rkda. General Krnetty
araclk edince ona ngiliz sosyetesinin kaplarn amlard. Bylece Vambery konferanslar
vermeye, yalnzca asilzadelere mahsus av partileri, balolar ve toplantlara katlmaya balad,
ngilizlerin kendisi gibi bir kife gsterdii ilginin bu lkenin empeyalist eilimlerinin doal
bir sonucu olduunu dnyordu. ngilizler, endstri fazlalklarn satacaklar pazarlar ve
ucuz hammadde kaynaklar kazanmak abasndaydlar. Dikkatlerini ekonomik ve ticari
potansiyeli olan bir lkeye diken ngilizlerin, bu lkeyi smrgeletirme aamalarn da
Vambery yle sralyordu: "nce kifler, sonra misyonerler, daha sonra tccarlar ve nihayet
bayrak!''
Elimizdeki belgelerden Vambery'nin Taymis kylarnda scak bir ilgi ile karland halde,
kendisine herhangi bir resm grev verilmediini karyoruz. ngiliz Dileri'nin gizli
istihbarat blm. Vambery'nin Orta Asya'da toplad bilgileri, Royal Geographical Society
aracl ile edinmitir. Lord Palmerston onu gerek Carlton House'da. gerek 16 Belgrave
Square'de Arlamsa da gen adam Kralie'nin hizmetinde istihdam etmeyi dnmemitir.
Bu grev ileride Palmerston'un haleflerine decektir. Bu arada Vambery ngiliz sosyetesinin
kat ve yapmack kurallarndan sklmaya, bunalmaya balamtr. ngiltere'de nefret etlii
ikinci bir nokta da herkesin maddi kar beklenesi ile bir yerden dierine koumalardr.
Asya'daki manev duygularn basksndan ve ark insannn arlndan da holanmadn
itiraf eden Vambery. Dou'da Baty, Bat'da Douyu arayan, fakat aslnda her iki dnyaya da
yabanclam bir eksantrik tip olup kmtr "Galiba en iyisi bu iki dnyann kpr noktasn
oluturan lkeme dnmek olacak'" diyen Vambery

kitabnn satndan kazand paray

Londra'da jet sosyeteye ayak uydururken savurduu iin bir kere daha cepleri bo olarak
Macaristan'a dner.
XIX. yzyl Avusturya Macaristan mparatorluunda retim yesi adaylarnn atanabilmeleri
iin bizzat mparator'un yksek onaylarn almalar gerekiyordu Kaderini bu kez de niversite
erevesinde devam ettirmek isleyen
Vambery, "son derece iyi kalpli bir hkmdar" olarak tanmlad Francis Joseph tarafndan
huzura kabul edilir. "ok sknt ekmisiniz. Bu mevkii hakknzdr" diyen mparator, yine de
Macaristan'da ark dilleri renmeye talip olacak rencilerin bir elin parmaklarn
gemeyeceini ekler. Buna karlk Vambery'nin cevab da zaten gen profesr adaynn
tercihini yanstmaktadr. "Hi renci bulamazsam, o zaman sayn efendim, ben de kendim
renirim." Gerekten de Vambery, niversite hocaln aratrmalarn srdrebilmek iin en
uygun ortam olarak kabul ediyordu. leriki yllarda Trke renmeye hevesli yeni bir renci
gelince, ona bir Trke gramer kitab uzatm ve "Bunu al, al, rendikten sonra bana gel"
demiti! Macar niversitelerinin zerklii nedeniyle, bir akademik posta tayin edilebilmek
iin mparator'unkinden ok rektrn onay gerekliydi. Banaz Katoliklerin egemen olduu

Yazlar 475
Macar retim kurumlarna kkeni belirsiz bir kiinin, stelik bir Musevi'nin atanmas pek
olaan deildi. Rektr, "Senin gvenilmez karakterin olduunu bilmiyoruz mu sanyorsun?
ark dillerine olan bilginin eksik ve yanl olduunu, bu mevkiye hi de lyk olmadn da
biliyoruz. Ne var ki, Majestelerinin emirlerini de inemek istemiyoruz. Bu grevi onun yce
giriimine borlu olduunu unutma" diyerek karlamt onu. Yine de rektr, Francis
Joseph'in bu konudaki ak talimatna ramen, Vambery'yi bo olan profesrlk kadrosuna
deil de. okutmanlk mevkiine atamay uygun bulacaktr. Sosyal stat bilincinde olan bir
Vambery iin bu profesrl elde etmek hi de kolay olmayacaktr.
1865 ile 1885 yllar aras Vambery'nin akademik yaamndaki en verimli alardr
denilebilir. Bu dnem ierisinde Orta Asya ile ilgili birbiri ardna yaymlad incelemeler
Macaristan. Trkiye. ngiltere, Fransa ve Almanya'da yaynlanm, yazarna o devrin en byk
ark uzman olmak zelliini kazandrmtr. Bilimsel almalar yannda Avrupa'nn en
yksek tirajl dergi ve gazetelerine siyas makaleler de yazan Vambery. artk dnya
kamuoyunda aranlan bir isim olmutur. "alma odamda geirdiim saatler hayatmda
tattm biricik mutluluktu." diyen Vambery anlarnda zel yaamndan, einden, Rstem
adn koyduu olundan hi sz etmez. Fakat, biz Vambery'nin 1868'de. Profesr olduktan
bir yl sonra. Pete niversitesi patologlarndan Prof. Lajos Aranyi'nin kz Comelia ile
evlendiini biliyoruz. Mfik, basit, fakat evine dkn bir hanm olan Comeliann tannm
doubilimci tarafndan ihml edildiini tahmin etmek herhalde g olmayacaktr. Gnlk
yaants almalar evresinde geen bir yazar iin aile sorumluluunu yklenmek deil,
kabullenmek bile zor olmaldr. Vambery'nin ifadesinden ailesini Pete'nin en grkemli
caddelerinden birinde, nehre bakan bir dairede konfor iinde yaatt anlalyor. Kendi
genliinde babasndan ne madd, ne de manev bir yaknlk grmedii iin Vambery ailesine
geim sknts ekilmeyen bir yaam tarz vermesinin yeterli olaca dncesindedir, o
kadar! Sabahlar kalkar kalkmaz kalemini kuanan Vambery, gnlk alma programnda
nce bilimsel almalar gelir. leden sonra ciddi aratrmalarnn yorgunluunu ise siyasi
makale yazarak karr. Sekreterlerine deiik dilde ayn anda ayr makale dikte
ettirdiini savunan Vambery'nin tek eksiklii alakgnlllk olsa gerek! Avrupa'nn her
yresinden konferans vermek zere davet stne davet alan Vambery', yine kendi anlatm
ile. bir "sahne kahraman" olmutur. Gerek yazlarnda ve gerek konferanslarnda Rusya'nn
Ortadou ve Orta Asya'daki saldrgan emellerine dnya kamuoyunun dikkatini ekmeye
alan Vambery. zellikle ngiltere'de byk bir coku ve takdirle karlanr, onuruna
ziyafetler verilir. Hatt Kralie Victoriann daveti zerine 6 Mays 1889'da Windsor'da bile
arlanr. Kralie ona incelik gsterir, gne batmaz imparatorluun kurucusu hkmdar,
Vambery'in Orta Asya gzlemlerinden olduka yararlanr.
BRNC BLMN NOTLARI :
(1)

Vambery'nin yaam, yayn sras ile, esere konu olmutur: N. Tikhonov, Vamberi (Grcce),

(Tiflis, 1931); Mada Vamos, Reid Efendi (Macarca), (1966) ve Lory Alder/Richard Dalby, The Dervish of
Windsor Castle (ngilizce). (Bachman/Tumer: London, 1979). Yine de bu hususta en iyi kaynan
Vambery'nin iki ciltlik kendi otobiyografisi olduunu (The Story of My Struggles, (Fisher Umvin:
London/Leipzig, 1904) okuyucuyu grecektir.
(2)

Vamberynin bu gezisi iin, ayrca bkz. A. Vambery. His Life and Adventures, (Fisher Unwin:

London, 1890) ve Bir Sahte Dervi'in Asyay Vusta'da Seyahati, (Vakit Matbaas: stanbul. 1295). Bu iki eseri
Cemal Kutay, Sahte Dervi (stanbul, 1970) adl kitabnda zetlemitir.

476 Yazlar
(3)

Public Record Office (bundan sonra P.R.O.). Foreign Office belgeleri (bundan sonra F.O.) 800/33, 5

Temmuz 1907. ngilizlerin Vambery'den nce de dervi klnda adamlarn Afganistan'a zel misyonla
gnderdiklerini biliyoruz. Bkz.: Ahmed Hamdi, Alemi slm ve ngiliz Misyoneri: ngiliz Misyoneri Nasl
Yetitiriliyor? (Mdafaa Matbaas: stanbul 1334).

Sh:11-32

"RED EFEND"
Devletleraras Casusun Yldz Misyonu
ngiliz Avam Kamarasnn 20 Temmuz 1889'daki birleiminde Huddersfield temsilcisi
William Summers, Dileri mstear Sir James Ferguson'a Profesr Vambery'nin gnn
Dileri Bakan Lord Salisbury'nin ricas ile Padiah a zel bir misyon iin gittii yolundaki
sylentilerin doru olup olmadn, eer bu sylentilerde gerek pay varsa tannm
doubilimcinin bu grevinin neleri kapsadn sordu. Yerinden ar ar kalkan mstear,
duygusuz bir ifade ile ksaca, "Bu szlerin kesinlikle asl yoktur demekle yetinir. Oysa ki,
daha bir ay kadar nce Prof. Vambery, Lord Salisbury'nin emriyle stanbul'da bulunmu ve
Foreign Offlce'e Padiah II. Sultan Abdlhamid Han ve lkesine ilikin uzun ve gizli bir rapor
sunmutu (1).

I
Vambery'ye verilen bu grevin niteliini aklamadan nce II. Abdlhamid dnemine kadar
olan Trk-ngiliz ilikilerine zetle deinmek, konumuz asndan yararl olacaktr.
ngiltere'nin Osmanl devleti ile ilgisi Trklerin Avrupa'ya girmesiyle deil, Britanya
mparatorluunun Yakn Dou da nemli topraklar elde etmesiyle balamtr. Kralie I.
Elizabethin III. Murada William Harbome'u eli olarak gndermesi ile kurulan (2) fakat ticari
anlamalarla snrl ilikiler 1757de ngiltere'nin Hindistan ele geiriiyle siyas ve stratejik
bir nem kazanmtr. Bu tarihten sonra ngilterenin Yakn Dou politikasnn esas, Avrupa
iin hem doal kaynaklaryla ekonomik, hem de Dou'yla ulam balants ynnden
stratejik nem tayan Hindistan' gvenlik iinde tutmaktr (3). Osmanl mparatorluu ise
Hindistan'a uzanan hem kara hem de deniz yollarnn zerinde bulunduu iin Londra, bata
Rusya ve Fransa olmak zere bu blgeye herhangi bir baka devletin sarkmasn nlemi ve
giderek zayflamakta olan Osmanl Devletinin toprak btnln yabanc saldrlara kar
korumasna destek olmutur (4). 1798 ylnda Napolyon Bonapartn Msr' ele geirmek
istemesiyle balayan Trk-ngiliz ibirlii, 183941 'de Kavalal Mehmed Ali Paa'nn ve 1853
de Rusya'nn emellerine kar da baaryla srdrlmtr. Bylece, Palmerston ve Ponsonby
dnemlerinde, Trkiye'nin toprak btnlnn ve bamszlnn korunmas ngiliz d
politikasnn mihenk ta haline gelmitir.
Seleflerinin Trkiye'yi Rusya'ya kar gl bir baraj olarak grmesine ramen, 1877'de i
bana gelen Salisbury Kabinesi Osmanl mparatorluu nun son gnlerini yaadn
dnmeye balamt. 187778 Osmanl-Rus Sava'nda Ruslarn batda stanbul, douda ise
Erzurum kaplarna kadar ilerlediklerini tel ve panikle gzleyen Salisbury. Trkiyenin bir
daha herhangi bir Rus saldrsna kar dayanabilecei konusunda kukuluydu. Yeni bir acil
durumda ngiltere'nin Osmanl Devletinin yardmna komas da glemiti. zellikle Dou
Anadolu'dan balatlacak Rus kartmas karsnda ngilizlerin yardm etmesi mmkn
deildi. Salisbury "Biz balz; donanmamz Arya trmanamaz ya!" diyordu (5). Bugne

Yazlar 477
kadar ngiltere. Rus tehditlerine kar donanmasn stanbul'a gndereceini syleyerek
caydrc olmaya almt. Buna karlk Ruslar da ayn silah kullanmay dnmlerdi.
Daha ngiliz donanmas stanbul'a ulamadan kendi donanmalar ya Karadeniz Boazndan
geerek Osmanl payitahtn vuracak, ya da Trkiye'ye Kilyostan kartma yapacaklard (6).
Bu sylentiler Londra'da da duyulunca. ngilizler stanbul Boaz'nn iki yakasndaki
istihkmn Ruslara geit verip vermeyeceini merak etmeye baladlar. Eer istihkmlar
yetersizse, Osmanl mparatorluu'nun ii bitmi demekti ki o zaman izlenecek politika
Trkiyeyi bo yere desteklemek yerine Rusya'ya yaknlamaya almak olmalyd (7).
ngiltere'nin bir yzyl akn sredir devam ettirdii geleneksel Trkiye politikasn bir anda
tersyz etmesi mmkn deildi. Bylesine dramatik bir deiiklik yaplmadan nce, btn
haber-alma merkezlerinin zorlanarak Osmanl Devleti ne ilikin olumsuz deerlendirmelerin
dorulanmas gerekiyordu. Padiah la aralarndaki anlamazlklarn aslnda almas mmkn
olmayan bir uurum oluturup oluturmad, uzlama ve ibirlii alanlarnn var olup
olmad tesbit edilmeliydi. ngiltere 15 Eyll 1882de Msr' igal etmi, fakat bu fiil
durumu Padiah kabullenmemi; 1887'de bir antlama nerisi de stanbul'a gelen Sir Henry
Drummond Wolffu Abdlhamid huzuruna almak tenezzlnde bile bulunmamt (8). Eer
Msr konusunda Padiahn iyi niyeti salanabilirse, o zaman Trk-ngiliz ibirliinin devam
edebilmesi belki mmkn olabilir, hatta Bismarck'n da tavsiye ettii gibi Trkiye. ngiltere,
Avusturya-Macaristan ve talya arasnda Rus tehditlerine kar Akdeniz'de statkonun
korunmasn amalayan Akdeniz Antlamalarna katlmas tevik edilebilirdi (9).
ngiltere stanbul bykelileri bu bilgileri Londraya aktarmaktan ok uzaktlar. Yldz da
kapal kaplar ardna ekilmi mutlakiyet Trkiyesi'nin yegne karar vericisi Sultan Hamid,
yabanc devlet temsilcilerinin kolaylkla grebildikleri bir hkmdar deildi. Padiah,
elilerle grmeyi kabul ettii zaman bile onlara ancak klielemi cevaplar veriyor, asl
grlerini daima gizliyordu. Bu durumda Londra'nn bata Msr olmak zere Trkiye ile
olan sorunlarn zmlenebilmesinde arabuluculuk yapacak, Osmanl Devleti ile uzlama ve
anlama imknlar kalp kalmadn tesbit edecek ve gerek politikas hakknda istihbarat
toplayacak Padiah'n gvenini kazanm resm hviyeti olmayan birisine ihtiyac vard (10).
te, ancak bu ajann gayretlerinin sonucu ngiltere, Ortadou ve Akdeniz politikasnn
dnm noktasn yaad bu gnlerde Osmanl Devletinin kaderi ile ilgili bir seim yapmak
zorunda kalacakt.
Dnyada bu zor ve etrefilli grevi yklenecek cesaret ve yeteneklere sahip, Sultan Hamid'in
gvenini kazanm tek kii vard ve o kii de Vambery'den bakas deildi. Bundan nceki
blmde Vambery'nin filolojik yeteneklerinin onu bir dervi kimliinde Orta Asya'ya sa
olarak getirip, gtrdn grmtk. Ayrca, liberal Vambery zgrlk ampiyonu olarak
grd ngiltere'nin Orta Asya'daki "adalatrma" abalarnn kalemiyle ba savunucusu
kesilmemi miydi? Rus dmanl, ngilizlere ve Trklere olan dostluu ile tannan Prof.
Vambery. Taymis ile Boazii kylarn yeniden birletirecek bir kpr olabilirdi. En nemlisi.
Vambery II. Abdlhamid gibi vesveseli ve herkesten kukulanan, idaresi zor bir Padiahn
gvenini kazanm tek yabancyd.
II. Abdlhamid ile Prof. Vambery'nin ilk karlamalar tannm doubilimcinin o zamanlar
yalnzca "Reid Efendi" olarak Padiahn kzkardei Fatma Sultan'a bir perde arkasndan zel
Franszca dersi verdii 1858 ylna rastlar. Reid Efendi, Fatma Sultana Franszca kk
cmleler yaptrp, tekrar ettirirken zayf, ak renk yzl bir ehzade de gelmi, hocann

478 Yazlar
karsna ilimitir. Adnn Hamid Efendi olduunu sonradan rendiini itiraf eden Vambery
bu ehzadenin, azndan kan her Franszca kelimeyi annda kaptn, hatt bazen
kendisine anlamad yerleri nezketle sorduunu anlarnda yazacaktr. Yine Vambery'nin
yazdna baklrsa, bir gn ubuklu'da bir aacn altna uzanm g bir Farsa metni
incelerken omuzuna sert bir cisimle drtldn farkeder. Arkasna dnp baktnda
karsnda kendisini bastonuyla uyaran Veliahd Aziz Efendiyi grecektir. "Bylesine
sereserpe yatma terbiyesizliini nereden rendiniz?'' Vambery'yi utan verici bu durumdan
Aziz

Efendinin

yannda

bulunan

yeeni Hamid Efendi kurtarr. Veliahd

amcasna,

Vambery'nin kim olduunu anlatan Hamid Efendi, hocasnn adna zr dileyerek olay
hemen kapatr (11). Vambery, btn yaam boyunca II. Abdlhamidin kendisine gstermi
olduu bu yardm unutmayacaktr.
Vambery sahte bir dervi olarak Orta Asyay gezer, bu ktada ilkel bir yaam erevesi iine
skm,

gururlu,

iyiliksever

ve

misafirperver

Trklere

hayran

kalr.

Onlarn

Rus

emperyalizminin penesine dmelerine iin iin zlr. Hatt, Vambery'nin Trklere

hayranl o derece ileridir ki, rkdalar Macarlarn tarih kkenlerini Trklerin gemileriyle
birletirme gayretleri, baz yazarlara gre, ancak bu duyguyla aklanabilir (12). Gezisini
tamamlayp, lkesine yerleen Prof. Vambery hibir zaman Trklerden kopmaz ve gerek Orta
Asyadaki, gerekse Yakn Doudaki dostlarnn kaderi onun srekli ilgi alan iinde bulunur.
"Kendimi evimde hissettiim bu lkenin dert ve skntlara kaytsz kalamazdm" diye yazan
Vambery, her frsatta dnya kamuoyunda "ftiraya uram bu asil ulusu" kalemiyle
savunmaya alr (13).
Yabanc basnn kendi kiilii ve lkesi hakkndaki yorumlarn byk bir duyarllk ve ou
kez de kayg ile izleyen II. Abdlhamid. bu dostu tanmak ister. Nitekim, tarihini tam olarak
kartamamakla birlikte 1880 lerde Padiah, onun Trkiyeye arr. Bir zamanlar serseri gibi
dolat stanbul sokaklarnda byk bir ihtiamla karlanan Vambery, Padiahn zel
konuu olarak Yldzda arlanr. Vamberynin Saraya nfuz ettiini gren Salisbury 1888
ylnda kendisini Foreign Office'e arp. ona Padiah nezdinde yukarda ana hatlaryla
akladmz grevi verir. Trk-ngiliz dostluunun giderek tehlikeli boyutlara ulaan Rus
yaylmacl karsnda nemli bir baraj oluturacana inanan Vambery bu greve inanla ve
sevinle yaklar. Gelimelerin bundan sonraki safhalarn Vambery'nin kendi kaleminden
izlemek daha doru olacaktr:
Sh:35-40

(III)
SYONSTLER YILDIZDA
Dier yandan ise Herzl. 19 Mays 1901de Yldz Saray Selmlnda Padiahn huzuruna
alnd. Mabeyin terifats brahim Bey'in tercmanl ile II. Abdlhamid'e Bat lkelerinde
rkdalarnn urad hakszlklar ve ektikleri zulmleri anlatan Dr. Herzl. Musevi
uyruklarna gstermi olduu iyilik ve adaletten dolay Padiaha Dnya Yahudiliinin
kranlarn iletti. Bunun zerine Sultan Hamid. imparatorluunun kapsnn Musevi
gmenlere ak olduunu syler. Ziyaretinin ana gayesine gelince, Dr. Herzl Osmanl
lkesinin Mezopotamyada bulunan petrol yataklar, altn ve gm madenleri, verimli
topraklar ile ileri dzeyde ekonomik potansiyelinin olduunu hatrlatt. Fakat tm bu

Yazlar 479
zenginlikler

Avrupa

devletleri

tarafndan

smrlmekteydi.

"Avrupallar

buraya

srj

kendilerini ksa zamanda zengin etmek ve lkelerine dnmek iin gelmektedirler" diyen Dr.
Herzl. Berlin-Badat demiryolu projesini alan Alman sanayicilerin. Reji idaresini ellerine
geirmi olan Fransz bankerlerinin Trkiye'nin karlarn dnmedikleri, sadece kendi
ceplerini doldurduklarn belirtti. Herzl'e gre. Byk Gler Trkiyeyi boyunduruk altnda
tutabilmek iin lkenin ekonomik kalknmasn engellemekteydiler. Oysa bu lkenin ihtiyac
srailoullarnn bilgi, yetenek ve imknlaryd. Filistin'de yerlemeleri kabul edildii takdirde.
Yahudiler

Osmanl

mliyesini

Bat'nn

vesayetinden

kurtarabilir

ve

"devleti

liyye'yi

kalkndracak iktisad hamlelerin gerekletirilmesini salayabilirlerdi.

Herzl'i dikkatle dinleyen II. Abdlhamid. ona Osmanl borlarnn konsolide edilmesi iin bir
plan hazrlamasn syledi. stanbul'dan ayrlndan tam bir ay sonra Dr. Herzl, Sultan Hamid
e plann sundu. Dr. Herzl. II. Abdlhamid'e yazd bir mektupta biriki yl iinde Musev
bankerlerin Avrupa borsasndaki tm Osmanl borlanma tahvillerini toplayabileceklerini
yazd. Ayn mektupta. Trkiyede ziraat, endstri ve ticaret hayatn gelitirecek bir OsmanlMusev irketinin kurulmasn da nerdi. Bu almalara balamann tek koulu ise Padiah'n
Yahudilere Filistin'de yerleme ve zerk idare kurma hakkn tanmasyd. Fakat, II.
Abdlhamidin cevab yine red olacakt.
Padiahn kat tutumu Herzl'i karamsarlatrmtr. Vambery ise Herzle kukularnda haksz
olduunu tekrarlar. Zaten Padiah'la grmesinden sonra Herzl. Vambery ile Innsbruck
treninde dertleme imknn bulmutur. Vambery, Mhlback istasyonunda Herzl'e katlm.
beraberce Franzensfeste'ye (imdi Fortezza, talya) kadar birlikte yolculuk etmilerdir. Bu
yolculuk srasnda Herzl, stanbul izlenimlerini rapor etmi, Vambery de ona "Sen ok asil bir
misyon zerinde yryorsun. Endielenmem gereksiz." diyerek Siyonist lidere moral vermeye
almtr. (27) Vambery'nin dier mektuplar da ayn mesaj yanstmaktadr: "'Olaylar
olgunlayor, sevgili Dori, yaknda ideallerinin gerekletiini greceksin." (28)
Fakat, aradan uzun zaman gemeden Vambery de kukularn yenemeyecek ve stanbuldan
herhangi bir haber gelmemesini "durumun tehlikeye gittii" eklinde yorumlayacak: bunun
da nedeni olarak Byk Glerin ark Meselesini bir an nce zme ulatrmak zere
Osmanl Devleti ne mdahalelerini gsterecektir. (29) Bir sonraki mektubunda ise Vambery,
ngilterenin srail projelerini "hanerlemeye" altn savunacaktr.
ngilizlerin bu iddia ettii davran Vambery'yi olduka sinirlendirmitir. Herzl'e "srail
projesinin ilk adamn tekil eden Siyonizmi Yldza sokmay baardm; bu ilen siz isteseniz
bile ben vazgeemem" diyerek kesin tavrn ortaya koyar. (30) Bir sonraki mektubunda ise
stanbul'daki Alman ve Avusturya bykelilerinin Siyonizm davas aleyhine dolaplar
evirdiklerini yazar ve onlarn etkisinde kald iin Padiah'a kzgnln dile getirir: "Cohn
zayf bir insandr; ona kar onun silahlarn kullanarak savamamz gerek ve savaacaz...
Eyllde aaya indiimi duyarsanz, zaferin yakn olduunu anlaynz." (31) Bunu izleyen
mektubunda yine Vambery. Padiahn "evresindeki kt ruhlar bertaraf etmedike baarl
olamayz" demektedir ve bunun iin de stanbul'a bizzat gitmesinin nemli olduunu
vurgulamaktadr. Ancak, stanbul'a gitmesi iin Padiahn kendisini davet etmesini beklemek
lzmdr. (32)
Vambery, Herzl'den stanbul'a hareket etmeden Filistin'de Musev kolonizasyonuna izin
verileceine ilikin Padiah'n imzalamasn istedii beratn Franszcasn en ksa zamanda

480 Yazlar
kendisine ulatrmasn beklemektedir. (33) Bu arada Vambery, Herzl'i Filistine yerletikleri
takdirde siyonistlerin kendi para birimini basma fikrinden vazgemeleri bunun Padiah'n
hkmranl

ile

elieceini;

hele

ayr

bir

bayrak

konusunu

kesinlikle

gndeme

getirmemeleri iin uyarmtr. II. Abdlhamid'den mit kesipde ola ki, Avrupa'daki Jn Trk
hareketine yanamay hibir suretle dnmemesini tavsiye ediyor: nk, Vambery'ye gre,
"Jn Trk hareketi ackl bir karklk iindedir." (34)
Vambery, Jn Trklerin Ermenilerden sonra Siyonistlerle de ortak bir cephe oluturmaya
alacaklarn doru tahmin etmitir. Nitekim, nce Abdullah Cevdet, daha sonra ise Ali Nuri
Bey kendisini Viyanada'da ziyaret ederler. Herzl'in gnlne baklrsa. Ali Nuri Bey sve'te
domu, yirmiyi akn yl Trkiye'de yaam bir Jn Trk olarak kendini tantr. Herzl'i ortak
etmek istedii projesi mthitir: Bin silahl adam tayan iki muhrip Boazii'ne alacak,
Saray' topa tutmak tehdidiyle II. Abdlhamid'i devirecektir. Bu tasarnn mal portresi ki bunu
Ali Nuri Bey 5.000 sterlin olarak hesaplamtr. Siyonistlerce karlanacaktr. Herzl,
Vambery'in szn dinleyerek, Jn Trklerle ibirliini reddeder. (35)
Ancak, ayn Vambery, kendine zg bir kzgnlk annda Herzl'e yazd bir mektupta
sahtekrlkta ve ihtirasta on Yahudi, onbe Ermeni ve yirmi Rum'a bedel olan ve Siyonizm
davasn engellediini sand Arap asll zzet Holo Paa'y devirmeyi planladn yazacaktr.
(36) Herzl ise buna karlk, "lahi Vambery amca, genlik dinamizmi ve cesareti iinde
olmanz beni ok mutlu etli. Tanr sizi balasn!" diyerek muziplikle bu projeyi de
savuturmay bilecektir. (37)
Btn bu heyecanl bekleyiten sonra Yldz dan yeil k yand. II. Abdlhamid ile
grmesinin zerinden bir yl gemeden (5 ubat 1902) Yldz'dan bir telgraf alan Dr. Herzl
acele olarak stanbul'a arlmaktayd. (38) Hemen stanbul'a gelen Dr. Herzl'e Mabeyin ikinci
ktibi zzet (Holo) Paa. II. Abdlhamid'in imparatorluunun kaplarn Musev gmenlere
amaya hazr olduunu syledi.
Ancak, bu gelenler Osmanl uyruuna gemeyi daha balangta kabul ve beyan edeceklerdi.
Bu takdirde Musevilere Filistin dnda her yerde kolonizasyon izni tannacakt. Buna karlk
ise, Siyonistler bir sendika kurmak suretiyle Osmanl borlarn konsolide edecek ve halen
varolan ve bundan sonra da bulunacak olan tm madenlerin iletilmesini zerlerine
alacaklard. Filistinsiz bir imtiyaz derhal geri eviren Dr. Herzl. Sultan Hamidin bu
nerilerinin. Osmanl mparatorluunun tm borlarn tasfiye etmek iin. Musevileri harekete
geirmeye yeterli olmadn syleyerek, bir kez daha anlamaya varamadan stanbul'dan
ayrld.
Ayn yln Temmuz aynda Londra'da bulunan Dr. Herzl, Osmanl Bykeliliinden arandn
renince, nce arr, fakat daha sonra kendisini toparlayarak Kostaki Antopulos Paa ile
buluur. Bu kez, Herzl'e II. Abdlhamid'in ifah mesajn ileten Antopulos Paa, Siyonist
liderine Osmanl borlarnn tasfiyesi iin Franszlarla anlamak zere olduklarn, fakat
Museviler daha iyi koullar nerirlerse bu projeyi onlara havale edebileceklerini syler. Buna
karlk olarak ise, Padiah'n eski gelenei dorultusunda Yahudilerin adalet ve himayesini
esirgemeyeceini bildirir.
Bunun zerine zaman kaybetmeden stanbul'a varan Dr. Herzl, yeni bir konsolidasyon plann
ieren ayrntl bir muhtra hazrlad. Bu muhtrada Herzl, banker arkadalarnn, Osmanl
borlarnn birikmi faizlerinin denmesi iin bir buuk milyon sterlini temin etmeye sz

Yazlar 481
verdiklerini belirtti. Ayrca, Musevi bankerler birleip, konsorsiyum oluturacak, bylece 30
milyon sterlin tutarnda olan Osmanl borlanma tahvillerini borsadan toplayacaklard. Bu
Avrupal tahvil sahiplerinin paralarnn karln almalar demektir. Bylece. Osmanl
mparatorluu Batl alacakllarn mengenesinden kurtulacak, "dvel i

muazzama

nn

yasal bask arac olarak kulland ekonomik temellerin yklmasyla Osmanl Devleti "tam
bamszlna" kavuacakt.
Herzl, bu maddi yardmn karl olarak II. Abdlhamid'den. Hayfa da dhil olmak zere.
Akka sancann Siyonistlere verilmesi iin gerekli izni istiyordu. II. Abdlhamid'in Filistin'i
elden karmamak iin son derece duyarl olduunu gren Herzl,

bu kez Akka ile

yetineceini bildirmiti. Karatodori Paa tarafndan tercme edilen bu muhtra nce Padiah,
daha sonra da Sadrazam tarafndan incelendi. "yi kalpli, babacan, fakat olduka kurnaz"
dedii Said Paa ile de grtkten ksa bir sre sonra Dr. Herzl. Osmanl borlarnn
tasfiyesi iinin Fransz Maliye Bakan M. Rouvier'e brakldn rendi. Bu durum karsnda
Herzl. Sultan Hamid tarafndan aldatldn. Rouvier'den daha iyi koullar elde etmek isteyen
Padiah'n kendisini kullandn sand. Bu olay zikreden dier eserler de Herzl'in bu kansna
dayanarak,

II.

Abdlhamidin

Siyonistlerle

giritii

mal

mzakerelerde

samimi

davranmadn iddia etmilerdir.

Bu grlere karlk, II. Abdlhamidin mal konularda Siyonistlerle anlamak istediine dair
baz kantlar grmezlikten gelinmemelidir. yle ki. II. Abdlhamid Herzl'e Mezopotamya
petrol de dhil olmak zere tm Trkiye madenlerinin iletilmesini Musevi kurulularna
verebileceini sylemiti. Osmanllarn lkelerindeki zengin doal kaynaklar iletmek iin ne
paralar ne de teknolojileri vard. Bu kaynaklarn lkenin ekonomik kalknmas iin devreye
sokulmas ancak yabanc sermayesinin katksyla gerekleebilirdi. Ne var ki, Osmanllar
yabanc sermayeye gvenmiyorlar ve Avrupann bu olana Trkiyede baz siyasal karlar
elde etmek iin kullanacandan korkuyorlard. Bu yzden, II. Abdlhamid, lkedeki
madenlerin iletilmesi Musevi kurululara verilirse, onlarn sadece ticari amala hareket
edeceklerini dnm olabilir.
Daha da nemlisi, Herzlin Dyunu Umumiyenin Konsolide edilmesi projesi Sultan Hamidi
olduka cezbetmiti. Tahta kt zaman mparatorluun d borlarn deyemeyecek
duruma geldiini gren Padiah, "Muharrem Kanunnamesi ile Avrupal alacak sahiplerinin
temsilcilerinden oluan bir kurumun stanbul'da kurulmasn kabul etmi ve bu kararyla
Osmanl mliyesinin Berlin Kongresinde (1878) ngrld gibi uluslararas bir komisyonla
denetim altna alnmasn nlemiti. Bu karar alan Padiahn tm saltanat boyunca izledii
maliye

siyaseti

"makul"

ve

"tutumlu"

olarak

adlandrlabilir.

II.

Abdlhamid

devri

borlanmalarnn ncekilere nazaran daha mtevazi olduunu ve salanan kaynaklarn

borlarn

tasfiyesine,

bte

ann

kapatlmasna,

askeri

ihtiyalara

ve

demiryolu

yaplmasna ayrldn sylemek mmkndr. Padiahn baarl mal siyaseti ile Osmanl
borlarnn giderek erimesine kailin, II. Abdlhamid, Avrupa'nn Dyun Umumiye ynetimi
yoluyla Osmanl mparatorluu'nun ktisad kaynaklarn smrdn ayn zamanda lkenin
i ilerine karak devletin egemenliini zedelediini dnyordu. Gerekten de, Dyn
Umumiye lkenin vergilerini toplayan, tekeller ileten, demiryolu irketlerine parasal
gvenceler veren bir kurulu. Bat Emperyalizminin ileri karakoluydu. II. Abdlhamid'in en
fazla korktuu ise Osmanl Devleti'nin d borlarn deyemedii iin 15 Eyll 1882de
ngiltere tarafndan igal edilen Msr'n kaderini paylamasyd. Bunun iin. Padiah Herzl'in

482 Yazlar
planyla ilgilenmiti. II. Abdlhamid, Siyonistler iin, "Teklifleri devletin Dyn Umumiye'sini
kamilen deruhte etmek idi. Gzel bir ey, zira Dyn Umumiye, bir gn gelip de borlarmz
deyemez isek, devletin mliyesini murakabeye almak gibi bir tehlike mevcuttur" demiti.
Mal konularda Padiahn tm olumlu tutumuna karn, Osmanllar Herzl'in isteklerini yine
reddetti ve bylece Siyonist lider bir daha gelmemek zere Trkiye'den ayrld. Herzl'in
Osmanllarla anlaamamasnn nedeni " Konsol idasyon" ile "Kolonizasyon" projelerini birlikte
deerlendirmesi, birincisinde gsterecei abalara karlk olmak zere Padiah'tan kincisini
istemesi idi. Oysa, Osmanllar "Konsolidasyon" ile "Kolonizasyon" sorunlarn birbirinden ayn
iki sorun olarak gryorlard. Sultan Hamid Herzl'in Siyonistlerin lideri olarak deil Osmanl
borlarnn tasfiyesini zerine alacak Musevi banka ve bankerlerle gerekli temas salayacak
bir arabulucu kimliinde huzuruna kabul etmiti. Padiah. Osmanl borlarnn denip,
devletin mliyesini Dyn Umumiye'nin denetiminden kurtarabilmek iin Musevilerden
yararlanmay dnmt. Musevilere bu hizmetlerinin karl olarak yeni borlanma
tahvilleri verilecekti. Sultan Hamid. Musevilerin hibir hkmetin sultasnda olmadklarn
dnyor ve onlara borlanmann hi bir siyasal sakncas bulunmadn sanyordu.
Herzl ise siyasal baz istemlerde bulunmutu. II. Abdlhamid, Yahudi gmenlerin Babli
tarafndan saptanan yrelere yerletirilmesine kar deildi. Fakat, devlet kurmak amacyla
Siyonistlerin Filistin'de iskn edilmelerine izin veremezdi. Nitekim. Osmanl Devleti'nin
Washington elisi Ali Ferruh Bey, 24 Nisan 1899'da yresel bir gazeteye verdii demete
Osmanllarn bu konudaki dncesini aklam ve "Hkmetimiz, Arap memleketlerinin
hibir blmn satmak niyetinde deildir. Ceplerimizi milyonlarca altnla doldursalar bu
kararllmzdan geri dnemeyiz demiti. Ayn demete, Osmanl borlarnn her yl
azaldna da deinen Ali Ferruh Bey, bte gelirlerinin hzla arttn, bu nedenle artan talebi
karlayabilmek iin ktisad dzenlemeler yapldn sylemi ve "Binaenaleyh, Filistin'in
satn alnma hususu Maliye Nazrmz ilgilendirmez, o siyas bir meseledir" diye eklemiti. II.
Abdlhamid. Siyonizmi siyasal bir sorun olarak grm ve Musevilerin kitlesel olarak
Filistin'e yerletirilmelerinin mparatorluk iinde yeni bir milliyetilik akm ya da baka bir
deyile bir "Yahudi Sorunu dourmasndan kukulanmt. kinci olarak padiah, "dveli
muazzama"nn lkenin zerindeki nfuzunu arttrmasndan ekiniyordu.
Bir baka almamzda belirttiimiz gibi II. Abdlhamid; Siyonizme kar tespit edilecek
politikann ana hatlarn bizzat kendisi izmiti. 28 Haziran 1890 ve 7 Temmuz 1890 tarihli
iki iradesiyle Sultan. Siyonistlerin "memliki ahaneye ademi kabullerinin vacip, geldiklerini
memleketlere iade edilmelerini mnasip olduunu" bildirmi ve "teferruatn meclisi vkelca
mzakere edilip, ciddi ve kesin bir karar verilmesini" emretmiti. Nitekim, kabine toplanm,
konuyu tartm ve Siyonizme kar "istisna tedbirler" almt. Buna gre, drt ksmdan
oluan bu nlemler paketinin uygulanmas iin nezaretler arasnda iblm yaplmt.
Hariciye Nezareti yurt dnda tm diplomatik gayretini gstererek Siyonizmin dier devletler
tarafndan benimsenmesine engel olacak, "dveli muazzama nn Dr. Herzl ve taraftarlarn
Filistin dorultusunda zendirmemesine alacakt. Bu arada Dahiliye Nezareti ise,
Siyonistlerin Filistin'e giriini nlemek iin gerekli tedbirleri alacak, valileri haberdar edecek,
herhangi bir durum iin gvenlik kuvvetlerini hazr tutacakt. Dahiliye Nezaretinin abalarna
ramen Filistin'e szan Yahudileri kapitlasyonlardan muaf tutmak ve yabanc himayesinden
yoksun brakmak BabIli'ye dmt. Babli. Siyonistleri Osmanl uyruuna geirmek
suretiyle denetimine almak. hi olmazsa girilerinden meydana gelecek zarar asgariye

Yazlar 483
indirmek istiyordu. Son olarak da Defteri Hakni Nezareti, gmenlerin Filistin'de arazi satn
almamalar iin uyarlmt. Bu son iki yntemle stanbul Hkmeti. yabanc milliyeti elde
edemeyen ve toprak satn alamayan Siyonistlerin amalarndan vazgeerek Osmanl
mparatorluu nu terk edeceklerini sanyordu.
Herzl'in Osmanllar nezdindeki son baarsz giriimin den sonra Sivonistler. II. Abdlhamid
le anlaabilecekleri hakkndaki umutlarn yitirdiler. 1903 ylnda ise ngiltere hkmeti.

Siyonistler Dou Afrika'daki smrgelerinden biri olan Uganda'y teklif edince. Herzl
Altnc Kongre yi (23 Austos 1903. Basel) toplad. Kongre de ngiltere'nin nerisinin fikir
ayrlklarna neden olduu grlnce Herzl, "Bizim Erez srael [Filistin] hakkndaki
grlerimiz deiemez ve deimeyecektir; Uganda, Siyon deildir ve hibir zaman olamaz.
Bu neri straplarmz geici bir sre unutturacak bir imdat nlemidir" der. Youn
tartmalardan sonra Uganda nerisi oya sunulur; 98 ekimser, 178 red oyuna karn 295
oyla kabul edilir. Bunun zerine, oradaki yaam koullarn saptamak amacyla Dou
Afrikaya bir aratrma ekibi yollanr. Bu ekip almalarn tamamlamadan, Uganda projesine
cephe alan Siyonistler Freibufg'da toplanr ve Filistin'de kolonizasyona devam etmenin
gereini vurgularlar. Chaim Weizmannn liderliini yapt "red cephesi" Yedinci Kongreye
(27 Temmuzl905, Basel) hazrlkl gelir ve delegeleri ngiliz nerisinin reddedilmesine ikna
eder. Bylece, Siyonistlerin Filistin'e olan ballklar bir kez daha dorulanr. Bunun sonucu
Uganda nerisinin benimsenmesi gerektiini savunan srael Zangwill ve Nachman Syrkin,
Siyonist rgtnden ayrlrlar ve ona rakip 'Yahudi Toprak rgtn ( Jevish Territorial
Organisation) kurarlar.
Bu arada 3 Temmuz 1904'te Herzl 44 yanda lr. Gerek karizmatik kiilii ve gerek aklc
ynetimiyle tm Siyonist hareketi kiiliinde toplayan Herzl'in zamansz kayb rgt iindeki
sorunlarn bir anda su stne kmasna neden olur. Sekizinci Kongre (14 Austos 1907, La
Haye) Herzl'in yllarca izlemi olduu siyasetin eletirisiyle alr. Siyon Aklar, Herzl'in
diplomatik abalarnn hibir yarar getirmediine deinerek. Filistin'de "pratik" ya da
kolonizasyona ynelik almalara ncelik verilmesini vurgularlar. Onlara gre, nce
Filistin'de yerleim merkezleri kurulmal ve bu Musevi varlna dayanarak Osmanl
Devleti'nden.. zerklik istenmelidir. Btn bu gelimeler karsnda siyasal Siyonistler

iddialarndan vazgemezler. Bodenheimer. lkenin bo olmadn ve kolonizasyona devam

edildii takdirde yerli halkn dmanln kazanacaklarn aklar. Fakat, uras da bir
gerekti ki, "pratikler" diplomasiye kar deillerdir. rnein. Otto Warbburg"a gre,
Yahudiler Filistin'e yerlemeli, orada "millet" sistemine benzer bir zynetim uygulamasndan
sonra zerklik imtiyaz almak iin Osmanl Hkmeti'ne bavurmalydlar. Siyon Aklar ile
Herzl taraftarlar ya da baka bir deyile "Pratiklerle" "Politikler" arasndaki bu ekime Chaim
Weizmann'n "Sentetik" Siyonizm adn verdii bir uzlama formlyle tatlya balanr.
Weizmann, her iki yaklam tarznn aslnda birbirini tamamladn savunarak, kart iki
kampn grlerini birletirmeyi baarr. Weizmann, szkonusu sentezi aklarken, "mtiyaz
koparmaya almalyz, fakat bu dileimiz ancak srail'de pratik almalarmzn sonucu
olarak gerekleecektir" der.
lgin olan. Vamberynin salnda Herzl'e syledii gibi Siyonizm davasna onsuz devam
etmesidir. Dnya Siyonist rgt liderliine getirilen David Wolffsohna yazarak kendilerine
yardm edeceini bildirir. Vambery, Wolfisohn'a Osmanllarn fec bir ekonomik krizin
penesinde olduu haberini verecektir. Tannm Trkoloa gre. II. Abdlhamid'le pazarla

484 Yazlar
girimenin "tam zamanyd." Yalnz, Vambery. WoIfisohn'a bu ie "dveli muazzama'y
kartrmamasn aksi takdirde Padiah zerine ters tepki yaratacan tlyordu. (39)
Bilindii gibi, bir yl iinde Padiah Merutiyet i iln edecek, iki yl iinde de tahtn
kaybedecektir. 1908 htilli ile II. Abdlhamidden iktidar alan Jn Trklerin ttihad ve
Terakki kanad ise Padiahn Siyonistlere kar alm olduu tedbirleri aynen devam
ettireceklerdir.
ngilizlerin bu erevedeki rolne gelince; tarih Londra'nn Birinci Dnya Sava'nn arifesinde
Ermeni Sorunu'ndan sonra Siyonizm davasna da sahip ktn kaydetmektedir. Osmanl
mparatorluu'nu paralamak iin bir yandan Arap milliyetilerini, baka kanallardan da
Siyonizmi desteklemekten ekinmeyecektir (40).
Birinci Dnya Sava'nn patlak vermesinden sonra Sava Bakan olan Lord Kitchener, erif
Hseyin'e Osmanl mparatorluuna kar tavr alrsa onu destekleyeceini bildirdi. Bylece,
Araplarn bamszlklarn kazanmalar yolunda ngiltere'den yardm grecekleri aka
belirtilmekteydi. Nitekim, ngilizlerin Msr Valisi Sir Henry Mc Mahon, erif Hseyin ile 1915
Temmuzunda yazmaya balayacak ve erife Trklere kar isyan bayran amas halinde
ngiltere'nin Filistin de dahil olmak zere Osmanl mparatorluu'nun tm Arap vilayetlerinde
halifeliini tanyacan vaad edecekti. Bylece. erif Hseyin 10 Haziran 1916'da Osmanllara
kar ayaklanacakt.
McMahon'un Arap Milliyetileriyle anlamaya alt sralarda ngiliz Babakan Lloyd
George. Siyonistleri kendi saflarna kazanmak iin baz giriimlerde bulunmaktayd.
Weizmann ile gren Lloyd George, Musevilerin ngiltere'ye madd yardmlar ve basndaki
destekleri karlnda hkmetin savatan sonra Siyonistlere Filistin'de yardmc olacaklarn
syleyecekti. Nitekim, ngiltere Hkmeti, 2 Kasm 1917'de nl "Balfour Bildirisi' ni
yaynlad. ngiliz Dileri Bakannn Lord Rothschild'e hitaben yazd bu mektupta
"Majesteleri Hkmeti Filistin'de Museviler iin ulusal bir yurt kurulmas grn olumlu
karlamakta... ve bu amacn gerekletirilmesini kolaylatrmak iin elindeki tm olanaklar
kullanmaya hazr bulunmaktadr" deniliyordu. Hseyin McMahon Yazmalar ve Balfour
Bildirisi bir arada incelendii zaman bir devletin (ngiltere) baka bir devletin Osmanl
mparatorluu ynetiminde bulunan bir lkeyi [Filistin] iki ayr ulusa Araplar ve Yahudilere
birden vaadettii grlecektir.
Gerek udur ki. ngilizler Filistin'i ne Araplara ne de Musevilere kaptrmak istemekteydiler.
Savan balamasndan ksa bir sre sonra ngiltere, Rusya ve Fransa ile Osmanl
mparatorluu'nu nasl blecekleri konusunda bir andlama imzalamt. Tarihe "Sykes
Picot Andlamas" olarak geen bu Osmanl mparatorluu'nu paylama tasarsna gre,
ngiltere ve Fransa, Filistini aralarnda blyorlard. Beyrut, Sr ve Sayda (Sidon) kentlerini
ierecek ekilde Kuzey Filistin Fransaya braklrken, Osmanl Filistin'inin Yafa, Hayfa, Tel
Aviv sahil ehirleri de bata olmak zere tm gney Filistin'in ngilizlerin hkimiyetine
gemesi ngrlyordu. Nitekim 1918 Eyllnde General Allenby ynetimindeki mttefik
kuvvetlerinin Osmanllar Suriye ve Filistin'den karmalar zerine SykesPicot Andlamas
bilfiil uygulanmt.
Sh:225-239

Yazlar 485

BAARISIZ BR ARABULUCU
Vambery, misyonunun birinci unsuru olan Karadeniz Boaznn istihkm konusunda
Padiahtan bilgi alm, ngilterenin bu telan iilerine karmak olarak yorumlayan II.
Abdlhamid yine de Reid Efendi aracl ile Whitehall'a Boazlarn en modem silahlarla her
trl saldrdan korunacana dair gvence vermekten ekinmemiti (1). Buna ramen
Londra, Trklerin Boazlar savunabileceklerine inanmamt. Boazlarda belirecek bir Rus
tehlikesi karsnda stanbul'u savunamayaca Deniz Kuvvetlerindeki uzmanlar tarafndan
hatrlatlan ngiliz Dileri Bakanl, artk 1895 de Osmanl mparatorluunun zaman
gittike yaknlaan muhtemel taksiminde, Msr gven altnda bulundurduu srece,
Rusyann

stanbulu

almasna

izin

vereceini aklayacakt (2).

Fakat

ngilizler

bu

tespitlerinde ne kadar yanlm olduklarn. Boazlarn geit vermeyeceini 1915'de

anakkalede anlayacaklard.
Vamberynin

stanbula

gnderili

nedenlerinden

biri

de

Msr

przn

zme

kavuturabilmek iin ngiltere ile Trkiye arasnda bir diyalogu balatabilmek bu konuda
uzlama zemini oluturmak, gergin havay yumuatmakt. Bu konuda, Vamberyin II.
Abdlhamidi, ikna etmesi ok g olmutur. Osmanllarn asndan ngilterenin Msr
igali, bu devletle olan ilikilerini birinci derece zehirleyen bir etken olmutur. Vambery bu
konuyu anca Sultan Hamid, fkeyle yle der: "Onlarla (ngilizlerle) bir an nce yeniden
anlay ve dostluk ilikileri kurulmasna kesinlikle taraflarm. Yalnz ltfen bana syleyiniz,
bunu aramzda zc Msr hadisesi dururken ve bu iyi ilikilere girmek istediim hkmet
bu davran ile beni tm Mslman dnyasnda ve halkmn nnde gururumu krmken
nasl yaparm? Ben bu ekilde aalanmay kabul edemem etmeyeceim de! Bildiiniz gibi
bir anlamaya varabilmek iin altk, fakat ngilizlerin artlar ylesine lkemin gelecei iin
tehlikeli ve benim slm'n halifesi ve Osmanllarn mparatoru olarak prestijimi o derece
zedeliyici idi ki, bu artlar hibir ekilde onaylayamazdm" (3).
Yine de Vambery byk abalardan sonra Sultan Hamide baz tavizler vermeyi kabul ettirir.
Yalnz Abdlhamid, Msr'daki haklarndan feragat etmesine karlk ngiltere'den Osmanl
mparatorluumun toprak btnlnn ve siyas bamszlnn korunmasn taahht
etmesini bekliyordu. Bunu aslnda, II. Abdlhamid'in Whitehall'a Rusya'ya kar bir savunma
ittifak nerisi olarak kabul etmek gerekir. Padiah, "kesin tarafszlk" ilkesini terkederken.
ngiltere'nin de Trkiye'nin geleceine kendini angaje etmesini art kouyordu. Ne var ki,
ngilizler Padiah'n bu nerisini, belgelerden de aklkla okunduu gibi, cevapsz brakrlar.
ngilterenin bu kat tutumunun nedenini yukardaki paragrafta aklamaya almtk. Artk
Trkiyeyi gzden karan ngiltere iin Msr Meselesini sonulandrmak diplomatik deil,
askeri bir sorundur. Geliigzel bir nedenle 1906'da Msr snrnda bir hadise kartacaktr.
Tarihe "Akabe Meselesi" olarak geen bu olay. ngilizlerin Kzldeniz'in ucundaki bu kasabaya
asker gndermeleriyle balad. II. Abdlhamid ise buna karlk. ngilizlerin fiil hkimiyetinde
bulunan Tabeyi igal ettirdi. Bunun zerine patlak veren kriz sonunda Tbe'nin Msr'da.
Akabe'nin ise Osmanl topraklarnda kalmas kararlatrld. Aslnda ngilizlerin maksad
Msr'daki igallerini merulatrmakt ki, bunu da Msr Osmanl snrnn tespitiyle Padiah'a
zorla da olsa dikte ettirdiler (4).
Baz yazarlar Salisbury'nin Osmanl mparatorluunun taksim edilmesini nce kabul, daha
sonra ise tevik etmesini Trkiye ile ngilterenin aralarndaki anlamazlklarn en nemlisi

486 Yazlar
olan Msr Meselesinde bar yntemlerle herhangi bir anlamaya varamamalar gereine
balarlar (5). Anlamaya varlmamasnn nedeni olarak da II. Abdlhamidin inadn
gsterirler. Oysaki, biz Vambery belgelerinden aslnda Padiahn belli koullar altnda
yumuamaya hazr olduunu inceledik. Sultan Abdlhamid'in ileri srd koul. Osmanl
mparatorluu'nun korunmasnn ngiltere tarafndan gvence altna alnmasyd. ngiltere ise
Boazlarn yetersiz tahkimat varsaymndan hareketle stanbul'un bir Rus hcumu karsnda
dayanamayacana inand iin Padiah'a bu gvenceyi vermeyecektir. Bylece artk ngiltere
Osmanl mparatorluu'na kar geleneksel dostluk ve destek politikasndan vazgeecektir.
ngiltere'yi Rusya ile birleip. Trkiyeyi paylamak stratejisini benimsemesine iten bir dier
etken de bu iki lkenin II. Wilhelm Almanyasnn giderek glenmesinden duyduklar
korkudur. 1880'lerde Almanya ekonomide byk bir atlm yapm, ilk sanayilemi devlet
olan ngiltere ile kyasya bir rekabete girmitir. Smrgecilik yarna ge giren Almanya, bu
eksiklii kapatmak iin bir dnya politikas (Weltpolitik) izlemeye balamtr (6). Avrupada
XIX. yzyl boyunca sregelmi ngiliz stnl gnden gne Almanya tarafndan tehdit
edilmekteydi. O gne kadar yalnzclk" politikas izleyen bir ngiltere iin gvenliini tek
bana korumak. Alman rekabeti ile boy lmek mmkn deildir artk. Bu gerei
kavrayan Londra, nce Fransa (1902), daha sonra ise Rusya (1907) ile ittifak yapmak
zorunluluunu hisseder.
Rusya'nn ibirliine kar verilen taviz ise Osmanl mparatorluudur. Bylece, Krm
Sava'nn byk bir hata olduunu, 1853de Londra'nn "yanl ata oynadm" dnen
Salisbury. o tarihlerde ar'n Trkiyenin taksimi nerisinin ngiltere'nin kabul etmeyiine
hayflanr (7). Nitekim, 1895 ylndan itibaren ngilterenin Osmanl Devletine kar politikas,
Rusya ile elele vererek, imparatorluu oluturan unsurlar Padiah ve idaresine kar
kkrtmak, reform bahanesiyle Osmanl topraklarnda kendilerine bal devletler kurulmasn
tevik etmek olacaktr.
ngilizlerin Trkiye'deki Ermeni ayrlk hareketini desteklemesi, Sultan Hamid'in gznde
ngiltereyi Osmanl Devleti'nin bir numaral dman yapmaya yetmitir (8). Ek konuda
Vambery'ye aynen yle der: "Hele Ermeni Sorunun'nda ngilizlerin gzleri hibir eyi grmez
olmutur; emelleri "Bulgar Mezlimi" yaygaralarn bir kez de burada tekrarlayarak, tpk
Bulgaristan'n imparatorluktan ayrlnda olduu gibi. Dou Anadoluda bamsz bir
Ermenistan kurmaktr. Benden de sadece te biri Hristiyan ve gerisi Mslman olan bir
blgeyi elden kartmam bekliyorlar! Syleyiniz bana ltfen, onlar yaklamakta olan tehlikeyi
fark edebiliyorlar mu yoksa ortak dmanmzn amalarna hizmet ettiklerini gremeyecek
kadar ksa grl mdrler?' (9). Padiah, yine bu konuda da Vambery'den Ermenilerin Dou
Anadoluda iinde bulunduklar kt artlar dzeltmeye mde olduunu, fakat bamsz bir
Ermenistann kuruluuna izin vereceine lmeyi tercih edeceini Salisburyye iletmesini ister
(10).
Padiahn bu hakl szleri karsnda ne diyeceini ardn itiraf eden Vambery, gerek
Avrupa basnna gnderdii yazlan ve gerek Whitehalla yollad resm raporlarnda bu
konuyu aydnlatmaya alacaktr. Bunu yaparken de Dileri Bakanl'nn yanl siyasetini
olduka sert bir ifade ile tenkid ve protesto etmek cesaretini gsterecektir: "zlerek
belirtmeliyim ki, Ermeniler bugne kadar fazlasyla martlmalardr. Onlara gsterilen
sempati ve anlay mstebit bir otoriteye kar ayaklanan devrimcilere duyulan sempatiyi
oktan amtr... Bugnk ayaklanmalarn aslnda ngilterede rgtlenen ve ngiliz

Yazlar 487
liberallerinin
gerekletiini

fazlasyla

deer

unutmamamz

verdii

Ermeni

gerektiine

htill

Komitesinin

inanyorum...

Anadoluda

gizli

tahrikleriyle

Ermeniler,

Krt

komular gibi kaba, banaz ve kan dkcdrler; anarist ve sosyalist fikirlerle donanm
macerac ihtillcilerin kkrtmalaryla zulm ve katliamda onlardan aa kalmazlar. Bir kez
etnik ve din nefret atei Asya'da yanmaya grsn, bu alev btn blgeyi kapsayacak ve
patlak veren bu feci yangndan, ngiltere sorumlu tutulacaktr... Kendimize, bu politikann
hangi amaca hizmet ettiini, ngilterenin baar salamak iin bylesine kirli ve haksz
yollara bavurmasnn gerekli olup olmadn sormalyz" ( 11).
"ngilizlerle anlaabilmeyi ben de ok arzuluyorum; bu hususta her trl tavizlerden de
kanmayacam; yeter ki onlar da ayn ekilde istekli olsunlar" diyen, hatt Vambery aracl
ile Londra'ya bir ittifak nerisinde bulunan Padiah, ngilterenin Rusya'ya kar Trkiye'ye her
zaman muhta olduu inanc ile hep son ana kadar eski sevgilinin ona dnecei gn
beklemi, kendi deyimi ile "bekretini muhafaza etmi". devletleraras mnasebetlerde "kesin
tarafszlk" ilkesini uygulam, hibir Avrupa gcne yaknlama eilimi gstermemitir. Bu
dnemde Sultan Hamid, hibir devlet ile devaml anlama yoluna gitmemi, desteini bir
devletten dierine bir saat rakkas gibi oynatmtr. II. Abdlhamid, bata ngiltere olmak
zere Byk Glerin Osmanl desteine sahip olabilmek iin onu ho tutacaklarn ve
prensiplerine sayg gstereceklerini umuyordu (12). Bu tarafszlk stratejisini uygularken bile
ngiltere'yi dikkat nazarndan ayrmamt.
nk, Abdlhamid ngiltere'nin uluslararas dzenin ve barn korunmasnda nemli bir
rol olduunu ve szkonusu lkenin adet bir manivela gibi hareket ederek devletler
arasndaki dengeyi saladn biliyordu. ngiltere'nin ilgisini ekebilmek, adet onu
kskandrabilmek iin, nceleri Rusya'ya, daha sonralar Almanya'ya yaklamt. 1890
yllarndan itibaren Osmanl Devleti'nden midini kesen bir ngiltere'ye kar Pan slmizm
bayra ile kyor, bylece Londra'ya bir takm sorunlar kartyor, onu devleti aliyye'nin hal
ibirliine ihtiya

duyulan

hatr

saylr

bir

olduuna

inandrmaya

alyordu.

Vambery'nin yazmalarndan Sultan'n Rus dostluunun, Alman taraftarlnn ve Panslm

siyasetinin Londra'da nasl endie ile karlandn okumutuk (13).
Vambery, stanbul misyonu boyunca bir trl ngilterenin Osmanl Devleti ni gzden
karmamasnn ana nedenlerini kavrayamayacak, Trk-ngiliz ilikilerindeki gerginliin II.
Abdlhamid'in mstebit ynetiminden kaynaklandn sanacaktr ki zaten bu kan ngilizlerin
propagandasnn rndr. Onu bu eiliminden dolay eletirmekten ekinmedii halde
Vambery, yine de Sultan Hamid'in iyi ynlerini ve lkenin kalknmas iin gsterdii abalar
da vurgulayacaktr: "Eitim ve salk hizmetleri iin byk meblalar sarfetmekte, halknn
selmeti,

refh

ve

mutluluu

iin

yorulmak

bilmeden

almaktadr.

Padiahtan

korkabilirsiniz, hatt nefret bile edebilirsiniz, ama onun alkanl ve adaletini inkr
edemezsiniz. Savurganla son veren tutumu ile Trk mliyesini islh etmi ve lkeyi
batanbaa demiryolu ayla demitir. Nezketi, misafirperverlii ve sevimlilii Bat
hanedanlarnn ve devlet adamlarnn hrmet ve sevgisini kazanmaya yetmitir. Trkiye
canlanmasn Padiahn enerji, ustalk ve vatanperverliine borludur. Sultan Hamid'in bu
adan deeri hibir ekilde inkr edilemez. Dier yandan ise herkesten kukuland iin
ynetimin en kk ayrntsn dahi kimsenin sorumluluunda brakmayp tekeline almas
reformlarn salkl gelimesine ve lkenin kalknmasna engel tekil etmektedir" (14).
Vamberynin ngiliz Dileri Bakanl'na ilettii raporlarnda nl Trkoloun Padiah'la

488 Yazlar
aralarndaki

"ak-nefret"

ilikisini

ilgi

ile

okumak

mmkndr.

Hatralarnda

II.

Abdlhamid'in aslnda Bat'da tantld kadar kt olmadn, tersine iyi bir hreti
hakettiini savunur. Sultan Hamid'in seleflerinden ok daha yetenekli olduunu ve itenlikle
lkesinin esenliini istediini belirten, fakat onun bu hedefini gerekletirmek zere setii
yntemleri eletiren Vambery, ynetimi aydn Jn Trklerle paylaabilseydi, kt yazgsn
yenebileceini kaydeder (15).
Padiaha danmanlk yapan Vamberynin Pete'deki evi onu Sultan Hamid'le bu yakn
ilikisini bilen Avrupa'ya kam Jn Trklerin nl Trkoloun bilgi ve tecrbelerinden
yararlanmak zere sk sk ziyaret ettikleri bir urak yeridir. Vambery, gen ve tecrbesiz
grd bu idealist Trkleri karsna alr, slm ve Batllama konularnda dersler,
Trkiye'de parlamentarizmi yeniden meydana getirebilmeleri iin tler verir (16).
Vambery'nin Jn Trkler olan bu ilikisi II. Abdlhamid'in ajanlarnn da gznden kamaz ve
Budapete sefiri Saray'a bu gelimeleri dzenli olarak rapor eder (17). Bu durum
Abdlhamid'in hi houna gitmez, frsat bulduka Vamberyye "Sen de onlardansn!" diye
atar. Vambery ise birbirleriyle elikili gibi grlen bu sadakat merkezleri hakknda 28 Eyll
1899'da kendisini ziyarete gelmi Tunal Hilmi'ye yle aklar: "Ben Trklere tapnrm.
Zikrim, fikrim Trktr... Dnyada bulunmaz, ei yok bir millettir. Zek, iyi yaratla sahip,
fziletli, insaniyetli, mrvvetli." Trklere dknlnn nedenlerini ise yine kendine zg
anlatmla yle aklar: "Dn hi idim, bugn ilmim var, hretim var... Hep Trkler
sayesinde. Ben bu nimete mazhariyetten mtevvellit hatrat hi unutamam. Trkler iin
dnmekten, Trkler iin almaktan geri duramam... Benim yapabileceim, sras gelince
Trkler hakknda hsni ehdette bulunmaktan ibarettir. Ona (II. Abdlhamid'e) kar bile
hem de sizin hakknzda doruyu sylemekten ekinmedim" Vamberynin Trkiyenin
geleceine ilikin dileklerini de yine onun azndan dinlemek mmkndn "Bu millete iyi bir
hkmet Lzmdr, ite bu kadar! Bu hkmeti kim vcda getirecek? Bittabi millet!" (18).
Avrupa devletlerinin kendilerini byk bir kibirle Tanr tarafndan Asya uluslarn ynetmeye
yetkilendirildiklerine

inandklarn

kaydeden

Vambery,

onlara

Ortaan

karanlk

dnemlerindeki baskc feodalitenin Orta Asya'nn en ilkel toplumlarnn aratttrdn

hatrlatarak, aslnda Hz. Muhammed zamanndaki gerek Mslman ynetiminin Bat'daki en
ileri parlemantarizmden daha ileri bir demokratik dzen kurmay baardn savunur (19).
Batnn gerek krkrne bir Hristiyan banazl ve gerek bencil bir emperyalist siyaseti
nedenleriyle

bu

gerei

anlayamadn

belirtir.

Vamberyye

gre

Bat

uygarl

Hristiyanlk'tan "dolay" deil, Hristiyanla "ramen" yeermitir. Oysa ki. Mslmanlk

ark'da, Batda dinin olumsuz etkisine kyasla, toplumu adalatran bir motor gibidir.
Ayrca, halkn da yenileme hareketlerini benimsediini, zellikle Trkiye'de bu konuda
olduka nemli admlarn da atldm ifade eder. Osmanl Devletinde reformlarn
uygulanmasnda eer bir yavalk szkonusu ise. bunun nedeni olarak ilkin, imparatorluu
oluturan Mslman olmayan uluslarn uistimalleri ve ikinci olarak da Bat devletlerinin bu
konudaki gereksiz mdahale ve basklar olduunu aklar. Vambery. bilhassa ngiltere'nin
tm lke vatandalarna yararl olacak genel bir reform tasarsn Osmanl Devleti ne
benimsetmek yerine, imparatorluk iindeki nfuz alanlarn oluturan Hristiyan aznlklar
lehine ayrcalklar kopartmaya alarak Trkiye'nin canlanmasn deil de paralanmasn
arzuladn isbat etmitir (20). ngiltere'nin bu dncesini anlayan II. Abdlhamid ise,
aznlklara tannan bu ayrcalklarn aslnda "otonomi" deil de Osmanl mparatorluu'nun

Yazlar 489
"anatomisi" olduunu dnerek, Islahat evkini kaybetmi, lkeyi kara bir istibdada
bomutur.
Bu zc durumun sorumlusu, Vambery'ye gre, ngiltere'dir. Oysaki, bu aamada Londra'ya
den aznlklar deil, ittihad anasr prensibi ile tm Osmanl vatandalarn parlamenter bir
sistemin ats altnda toplamak isteyen reformcu Jn Trkleri desteklemek olmalyd (21). Bir
yandan Jn Trklere, ngiliz Dileri Bakanl'na bavurarak Kanun Esasi'nin yeniden
yrrle konabilmesi iin mdahalelerini rica etmelerini telkin eden Vambery, dier yandan
da Whitehall'u bu genlere de yardm elini uzatmaya davet eder. Vambery artk ngiltere'nin.
Rus tehdidine kar kmekte olan bir Osmanl Devleti'nin salam bir sed oluturamayacan
anlad iin bu grevi imparatorluun dalmasndan oluacak krpe, fakat zinde yeni
devletiklere brakacan dnmektedir. Mademki, imparatorluun dalmas ve bu
bnyedeki milletlerin kendi mill kaderlerini tayini sz konusudur, ngiltere'nin Bulgar, Rum,
Ermeni ve dier Mslman olmayan uluslara yardm ettii gibi Jn Trklere de, Abdlhamid
ynetimine olan mcadelelerinde, destek olmasn istemektedir (22). Burada Vambery'nin
yanld nokta ngiltere'nin Rusya'ya kar Trkler de dahil olmak zere imparatorluk
unsurlarndan bir konfederasyon oluturmay istediini sanmasdr. Halbuki. ngilterenin
artk Rusya ile ihtilf kalmamtr, tam tersine bu devletle elele vererek ve aznlklar
saflarna ekerek Osmanl mparatorluu'nu iten ykmaya almaktadr.
1905 Japon yenilgisinden sonra Orta Asya'da daha fazla genileyemeyeceini anlayan Rusya,
bu tarihten sonra dikkatini temel karlarnn olduu Balkanlar ve Osmanl mparatorluuna
evirdi. Bu blgede Panslavc stratejisini izleyebilmesi in Avusturya-Macaristan, Almanya ve
talya'dan oluan l ttifak'a kar bir blok meydana getirebilmeliydi. Bunun iin bir yandan
1902 de Franszlarla bir itttifak imzalayp, dier yandan da Orta Asya'da ngiltere'ye
yaknlamaya alt. ngilizlerle anlaabilmesi iin Orta Asya'da iki devlet arasndaki atma
konularnn zme balanmas gerekiyordu. Nihayet, 1906 ylnda balayan ngiliz-Rus
mzakereleri 31 Austos 1907'de bir anlama ile sonuland. Bu anlamaya gre, iki devlet
Tibet. Afganistan ve ran' aralarnda paylaacaklard. Yine 1907 antlamas ile ngilterenin
Hindistan' gvence altna alm olduu grlyor (23). Bu antlama Vambery'nin btn
abalarn boa karm oluyordu. ngilizler. Trklerle deil de Ruslarla anlaarak Profesrn
tm hayallerini ykmlard. Vambery. gayet souk ve krgn bir ifade ile kaleme ald
mektubunda "geici bir bar iin ok ykl, bir fatura deyeceksiniz" diye yazarak,
Londra'nn bu kararn nazik bir slpla protesto eder (24). Bu tarihten sonra, Foreign
Office'in btn srarlarna ramen, stanbul'a gitmeyi reddedecektir. Peteli Reid Efendi'ye
gre artk herey bitmitir. ngiltere'nin kesin bir ekilde Rusya'nn yanma gemesi, Londra'y
stanbul'a yaknlatrabilme mitlerini tamamiyle ortadan kaldrmtr. Bu koullar altnda
stanbul'a gitmesi anlamsz olacaktr.
Trkiye'de 1908 Devrimi ile Merutiyet iln edilince, Vambery gerek Whitehall'a gnderdii
raporunda ve gerek dnya basnna gnderdii makalelerde Jn Trklere destek olunmas
iin rpnp, durur:
Sh:247-258

490 Yazlar

VAMBERYN RAPORLARINDAN
TRKYE'DEK SON GELMELER
Belge No: 25 (20 Ekim 1907)
Sayn Baym,
Trkiye'deki son gelimeler hakknda size aadaki raporu sunuyorum:
'Trkiyedeki Merut Hareket Hakknda"
Elli yl akn bir sredir Trkiyedeki gerek siyasal, sosyal ve edebi akmlarla ve gerek ileri
gelen devlet adamlar ve hkmdarlar ile temas olan yegne Avrupal olarak size
Trkiyedeki son gelimelere ve bu olaylarn Avrupada yarataca etkilere ilikin grlerimi
sunmak istiyorum.
Her eyden nce, olaylarn bir anda patlak veriinin yaratt srpriz hakl grlmemelidir.
nk bu gelimeler Gen Trkiye partisinin bir sreden beri takip ettii gizli faaliyetlerin
doal bir sonucudur. Bu rgtn faaliyetine balamas geen yzyln ellili yllarna rastlar.
Avrupada egemen olan kanya gre bu partinin yelerinin ou aydn Trklerden
olumutur; milletin byk bir ounluu ise bu hareketin dnda kalmtr. Halbuki, bu
hatal bir deerlendirmedir. ada kltre aina her Trk sanldnn aksine bu aydn
Trklerin says hayli kalabalktr. Gen Trkiye partisinin gizli bir sempatizandr. Partideki
baz genlerin bu ismi maddi karlar iin kullanp Padiahtan para szdrdklarn ve
sonunda Abdlhamidle anlaarak harekete ihanet ettiklerini inkr etmiyorum. Fakat,
pekoklar yurtiinde ve dnda ideallerine bal kalarak gizlice yaynladklar brorler,
kitaplar ve gazetelerle Abdlhamid istibdadn eletirmi, bu baskc ynetimin slm
geleneklerle uyumadn, lkeyi uuruma srklediini savunmulardr. Ahmed Rza.
Ahmed Saib. smail Hakk. Abdullah Cevdet, Prens Sabahattin, Ali Haydar ve dierleri
Abdlhamid istibdadna kar edeb kampanyay yrtmler, hatt bazlar Halife mer ve
Ali'nin Kurann emirleri ve Peygamber'in meveret sisteminden ayrldklar ve ahs bir
ynetim uyguladklar iin hakiki Mslmanlar tarafndan katledilmelerinde olduu gibi
Padiahn ldrlmesinin sevap olduunu savunacak kadar ileri gitmilerdi.
te, u anda karmda duran bu kitap ve bildiriler gizlice Trkiye'ye sokularak, tm
eyaletlere datlyordu. Baz okuyucular onlar titizlikle saklyor, dierleri ise okuduktan
sonra derhal imha ediyorlard. Zamanla ihtillci hareretin ruhu ve eilimi Trk toplumunun
orta snf diyebileceimiz okuma yazma bilen ksm tarafndan paylalmaya balad. Yksek
snflara gelince, onlar arasnda zaten ok az samimiyetle Padiaha balyd. Bazlar her
zaman Saray'dan uzak durmu ve arada srada Avrupadaki ve Msr'daki mltecilere maddi
yardm gndermilerdi. te, bu yzden Padiah Trklere gvenemiyor, Krtleri. Bonaklar ve
Suriyelileri tercih ediyordu. Londra, Paris. Cenevre. Atina ve Kahire'den kaynaklanan ihtillci
ruhun, ynetimin durumunu olduka sarstn sylemek yeterli olur sanrm. Erzurum,
Kastamonu. Van ve Bitlis ayaklanmalar Gen Trklerin ilk baarl harekt olmu ve
Ordu'nun ihaneti Padiahn gzlerini bir anda geree amtr. Padiah'la srda olduum ve
grlerini bildiim iin onun yeni durum karsndaki teslimiyetini olduka yadrgadm.
Onun gzdesi olduum zamanlarda kendisiyle ynetim sistemi zerinde tartrken ona
Yenierileri imha eden Sultan I. Mahmud'un bile nazrlarna dantn belirterek lml bir

Yazlar 491
liberasyonun Trkiye'deki imdiki nesli tatmin edecek bir uygulama olacan ifade etmitim.
Cevap olarak Hristiyan teb'ann ihtillci ruhlarna deinerek, onlarn bu reformlar suistimal
edeceklerini savunmutu. Mslman uyruklarna gelince, bana bir gn aynen yle dedi:
"Avrupa'da hr kurumlarn zemini yzyllardr hazrlanmt. imdi siz benden burada
aldnz bir fdeyi Asya'nn yabanc, akll ve engebeli toprana ekmemi isliyorsunuz.
Ltfen, izin verin de nce topra ileyeyim, sulama sistemini hazrlayaym. Daha sonra bu
yeni bitkiyi topramza naklederiz ve inann, o zaman, buna benden fazla kimse
sevinmeyecektir."
Kimse zamann allar ve talar ayklayp Trk topraklarnn merut yaam fidesinin ekilme
gnnn geldiine inandn iddia edemez. Hayr, orduda ve eyaletlerde giderek artan
honutsuzluk yaklamakta olan tehlikeye gzlerini am ve geen Mays'tan beri bu
buhrandan k yollarn aramaya balamt. Tahsin Paa dan aldm bir mektuba gre
Padiah, tm yaam boyunca nefret ettii ve ekindii nlemleri almak iin kararldr. Onun
her liberal kuruma kar duyduu nefreti ve kmsemeyi hatrladka, Padiahn kendisini
ne kadar bask altnda hissettiini dnebiliyorum.
imdi Merut Trkiye ile kar karyayz. Bir Bat kurumunun Mslman cemiyetine
uyulanmasn greceiz. 1876 Merutiyeti deneyi bize yeterli izlenim verecek kadar uzun
mrl olmamt. Bu tecrbeden sadece arkllarn, iyi meclis hatibleri, akc konumaclar
olabileceklerini grmtk; bunu imdi de greceiz. Acilen cevap bekleyen baka sorunlar
da vardr. Mesel (a) Merut hayat Osmanl mparatorluu'nun ounluunu oluturan cahil
halka uygun gelecek midir? (b) Bu tecrbenin sonucu
Trkiyedeki koullar dzelecek midir, yoksa daha beter ini bozulacaktr? Hereyden nce,
geen otuz yl iinde lkedeki Avrupa tipi eitim kurumlarnn ve Bat teknolojisinin
gelimesini hatrlamalyz. Elli yl nce Rdiye okullarn slah etme fikri bile cahil halk ve
yobazlar arasnda ok byk bir muhalefetle karlarken bugn idadiyelerle kolejlerin
sonular takdirle anlmaktadr. Bugn her aydn Trk ada bilime vakf; ngilizce.
Franszca veya Almancay kusursuz konuan bir centilmendir. Asker ve sivil ynetim kadrosu
Avrupa okullarnda tahsil grmtr. ark tipi kyafet tarihe karm, yerine Avrupa
giysilerine

yakn

modeller

benimsenmitir.

Trkte

byk

deiiklikler

olmu,

modernlemitir; artk onun iin "konuulmaz" (unspeakable) Trk deyimi kullanlamaz.

imdi Trk toplumundaki bu snf dndmzde merut tecrbenin mutlu sonular
vereceine inanabiliriz. Aslnda, bu snf oktan beridir ark diktatrlnden zgrlklerine
kavumaya laykt. Bu snf reformu ciddiye alacaktr. Ne var ki, bu snf aznlkta olduu iin
eski hayat tarzn savunan banazlarn tepkisi karsnda Kanun Esasinin gvencesi olacak
kadar gl deillerdir. stanbul. zmir, Erzurum. Harput. Halep. Beyrut, am ve dier byk
ehirlerde merutiyetin kolaylkla kk salacan dnebilirsiniz. Fakat, Krtler, Bedeviler
Yrkler ve dier kanun dinlemez ilkel gebe topluluklarnn kendilerini deien koullara
uydurmalar kolay olacak mdr? nat banaz mollalardan kann aydn vatanperver
eyhlislm'n dncelerini paylaaca sylenebilir? Mslman unsurlarn deimesi
hakknda iyimser olmamalyz. Budist Japonyada olanlar Mslman Asyasnda uygulanamaz;
stelik Japonyada aa snflar Mslman dnyasnda rastlanmayan bir aristokrasinin elinde
oyuncaktan ibarettir.

492 Yazlar
Bir an Jn Trklerin Asya mutaasspln ve Mslman gelenekiliini bertaraf edebildiklerini
dnsek bile Osmanl mparatorluu'nun hem Asya hem de Avrupa topraklarndaki millet ve
mezhepler arasnda varolan dmanlklar unutmamalyz. Jn Trklerin standard "ttihat ve
Terkki",

sloganlar

ise

"Hrriyet,

Msavat

ve

Uhuvvet"

olabilir;

ama

bu

idealleri

gerekletirmek hem zaman alacak, hem de yetenekli liderlerin abalarna ihtiya

gsterecektir. Dinin tm gnlk yaam etkiledii ve ulusal duygularn yerini ald cemi
milletlerde bir mezhebin taraftarlarnn dier mezhebin taraftarlarna kar kkrtlmas o
kadar kolaydr ki! Kelimenin tam anlamyla eitlik uzun bir sre sadece temenni olarak
kalmaya mahkmdur. Jn Trkler din ayrm yapmayan aydn ve zgr dnceli kiiler
olduklar iin dindalarn olumlu ynde etkilemeye alacaklardr. Fakat, bir iekle bahar
olmaz. Merhum Reid, Fuad, Ali ve Kbrsl Paalar aydn ve hogrl insanlar olmalarna
ramen kitlenin mutaasspln aamamlard. ktidardaki seleflerinin pekok imknlarndan
yoksun olan Jn Trklerin onlardan daha baarl olabilecekleri dnlebilir mi?
Din dncelerin mill emellerle pekitii Avrupa Trkiyesi'nde eitliin salanmas daha da
umutsuzdur. Bir anlk heyecan patlamas tecrbesiz ve bilgisiz gzlemcileri aldatabilir, ama
bamszln ne demek olduunu tadan Bulgar. Srp ve Rumlarn Trklerin egemenliine
katlanmalar artk szkonusu deildir. Gen Trkiye en ekici vaadlerle aznlklarn karsna
kmakta, onlara

inanlmaz

bir zgrlk

ve

tolerans bahetmektedir. Fakat, onlar

imparatorluktaki deiik unsurlar hibir zaman ayn siyasal bnye iinde biraraya
getiremeyeceklerdir. Ayn aba, daha olumlu artlarn mevcut olduu Avusturya-Macaristan
mparatorluu'nda dahi sonu vermemitir. Asya Trkiyesi'nde ynetenle ynetilenler
arasndaki ilikiler Avrupa Trkiyesi'ne kyasla daha iyidir.
nk, burada deiik unsurlar arasndaki ayrmlar o kadar fazla deildir. Ayrca bu
yredeki Trk egemenlii Avrupa'daki gibi iddetli bir ekilde ahalinin zerine yklmamtr.
Mslman komular zerinde hibir zaman ve hibir yerde ounluu oluturamayan
Ermeniler Trkiye'den ok Rusya'dan ekinmektedirler. yi ve drst bir ynetim. Bedevileri
ve Krtleri yamac huylarndan vazgeirdii takdirde hibir patrd karmayacaklardr.
Suriyeli Araplara ve onlarn Hicaz ile Yemen deki kardelerine gelince, onlarn Trk
dmanlnn grmemezlikten gelmek mmkn deildir. Fakat, onlar da merut hayata
ayak uydurmak zorunda kalacaklardr. Hele Hicaz Demiryolu ile Trkiye'nin eline ok iyi bir
koz getii gnmzde Trk Arap ilikilerinde byk bir deiiklik beklemek yersiz
olacaktr.
Merut ynetimin slmn ruhuna aykr olmadn, fakat aslnda Peygamber tarafndan
emredildiini savunan ttihatlarn ynetimdeki yolsuzluklara ve kt alkanlklara son
vermeleri, drst ve alkan bir ynetici kadrosu yaratmalar beklenebilir. Yine de Osmanl
mparatorluunun birdenbire canlanvereceine inanmak iyimserlik olacaktr. Bu, hem
Ortadouda hem de dolaysyla Avrupa'da barn devamn salayacak en nemli
faktrlerden biri olaca halde dlerden saknmal ve yersiz hayal kurmamalyz. Gereklere
gz attmzda, niha baar midi iin u koullar gereklidir: Trkiye bu yolda yeni admlar
atabilmek iin yeterli fonlar bulabilecek midir? Gen Trkiye Partisi lke ynetiminde drst
ve vatansever kadrolar oluturabilecek midir? zlerek sylemeliyim ki, bu grev yeni nesil
iin ok zor bir ura olacaktr. nc olarak, d gler Jn Trklerin yeniletirme
abalarna mdahale edecekler midir? Eer Jn Trkler anayasalarn aldklar lkelerden
(Avrupa'dan) yardm isterlerse; ordunun slahnda olduu gibi bu sahadaki ibirliinin de

Yazlar 493
olumlu sonular vereceinden eminim. Tabii ki, burada en doru hareket, Trklerin
ngilizlemi Mslman Hindlilerin tecrbelerinden yararlanmak olacaktr.
Btnyle deerlendirdiimizde. Merutiyet Trkiyesi'nin kltrel gelime ans kesinlikle
mevcuttur. Eski rejimin kalnts olan suistimaller terk edilecek, Bat ile Dou arasndaki
ilikiler younlatrlacak ve Trkiyenin imknlarnn gelitirilmesine allacaktr. Bu nemli
yaran ise Saray'n kiisel ynetimini snrlandrmas olacaktr ki, bylece Avrupa kabinelerinin
Babli ile ibirliine girimeleri kolaylam olacaktr. Yllar nce Jn Trklerin yayn
organlarnda savunduklar gerekleirse, Trkiye zerinde tek bir Avrupa gcnn egemen
olmasna izin verilmeyecek, deien koullarda ngiltere'nin Boazii'ndeki eski durumuna
kavumas kolaylaacaktr. ngiltere'deki yaygn kanya gre. Mslmanlarn sempatilerini
kazanmak iin zel bir gayret gstermeye gerek yoktur. nk, Hind Mslmanlar,
ounlukta olan Hindulara kar durumlarn koruyabilmek iin ngiliz otoriteleriyle iyi
geinmek zorundadrlar. Bu adan, ngiltere Hkmeti Mslmanlar nemsememekte ve
onlarla bir ittifaka girmeyi uygun bulmamaktadrlar. Bu aslnda ok byk bir hatadr.
Trkiye'nin gelecei ne olursa olsun, Trkler hibir zaman yabanc saldrganlar karsnda
kolay yutulur lokma olmadklarn ispatlayacaklardr. Japonya'nn son baars Asyallarn
gururunu

okam

kendilerine

olan

gvenlerini

arttrmtr.

Hem,

ngiltere

niin

Ortadou'daki geleneksel siyasetini deitirsin? Trkiyeye verilecek manev destein bir

ittifaktan daha az masrafa ml olaca kukusuzdur. ngiltere Trkiyeye gstermi olduu
kaytszln faturasn ar bir ekilde demitir. Onun hatalarndan yararlanan rakibini
altetmek imkn ngiltere iin halen mevcuttur. Trkler ngiltere'yi Dou Anadolu'daki bu
davetsiz misafirlere tercih etmektedirler. Bu yzden, Lord Grey'in Trkiye'deki Merutiyet
ynetimine kar olumlu tavr ngilterenin her dostu tarafndan onaylanmaldr. Umudumuz
ngiltere'nin gstermi olduu bu anlay ve toleransn dier Byk Gler tarafndan da
paylalmasdr. (25)
Sh:259-266

Vambery'nin nl jn Trk Dr Abdullah Cevdet o mektubu.

Kaynak TC. D leri Bakanl Hazine i Evrak 324 numaral dosyadan
30 terinievvel 1900
Faziletli!
Beyefendi hazretleri.
Aferin hezar aferin Zt Aliyenize risalenizi mtalaa ederken kki sizin gibi gayyur ve
vatanperver Osmanllar oalrsa deyu temenna ettim acaba bu risalenIz. Trkceye tercme
olunmaz m dnrm kadir ve kymetiniz stanbulda ve bilhassa saray hmayundu
elbette malumdur ve liyakatiniza gre mstahdem olmadnza sahiben taaccb ederim
efendim Peteden ayyur liyeniz ttifak ederse bir sabk derviin hcresine terif
buyurmalarn rica eder
Dainiz
Vamber
Sh: 269

494 Yazlar

EMEKL CASUS
Aslnda Trkiye'nin yeni yneticileri altnda glenmesi yalnzca ngiltere iin deil, dostu ve
mttefii Rusya'nn karlar iin de hayat bir tehdit saylabilirdi. nk eer ttihatlar
baar kazanrlarsa, hilli Ayasofyann ebed ss yapacak ve Trkiye'yi de Kafkasya, Krm
ve Balkanlar gibi eski vilyetlerini istemeye kararl, kuvvetli ve saldrgan bir g haline
getireceklerdi (26). Gl ve zgr bir Trkiye, Rusya iin yutulmas g bir "demir leblebi"
olmasndan baka Asya uluslarna Bat emperyalizm zincirini koparan ilk rnek olarak tarihe
geecekti. ngiltere Dileri Bakan Lord Grey, bu konudaki kukularn dile getirirken
"Trkiye gerekten Merutiyet idaresini kurar ve bunu yaatp kuvvetlenirse, bu halin
sonular daha ileriye varr. Bunun Msr'da etkileri mthi olur; t Hindistan'da da kendini
hissettirir. imdiye kadar her nerede Mslman tebamz varsa onlara diyebildik ki. dinlerinin
bakan tarafndan idare edilen lkelerde acmasz bir istibdat vardr. Halbuki bizim
istibdadmz efkatlidir... Fakat Trkiye'de imdi parlamento hayat balarsa ve iler de
dzelirse Msrda Merutiyet istei ok glenecek, bizim buna kar koyma gcmz ok
azalacaktr" diyecekti (27). te, bu endielerle ngilizler Trkiye ile olan ilikilerini giderek
gerginletirecek ve sonunda iki millet Birinci Dnya Sava'nda kendilerini dman kamplarda
bulacaklard (28).
Btn abalarnn heb edildiini ve ngiltere'nin artk kendisine ihtiyac kalmadn gren
Vambrey, evine kapanacak ve kendini bilimsel almalarna adayacaktr. Ne var ki. Avusturya
Dileri Bakan Baron Alois von Aehrenthal onu bu terkedilmi durumdan kurtarmak amayla
tannm Trkolog'la 1908 Kasm' grecek ve kendisine dnya kamuoyunda Avusturya
lehine aklamalar yapmasn nerecektir. Bir Macar olarak Avusturyal efendilerinden hi
hazzetmeyen Vambery, bu neriyi mkfat ile birlikte reddedecektir. Bunun zerine
Aehrenthal kendisinden dostu olduklarn bildii Jn Trkleri yattrmasn rica eder. Bilindii
gibi. 1908 Devrimi'nin istikrarsz ortamn frsat bilen Avusturya-Macaristan, hukuken
Osmanl Devleli'nin fakat fiilen kendi ynetimi altnda bulunan Bosna-Hersek'i tamamen ilhak
etmitir. Buna karlk Trkler. Avusturya mallarn boykot kararn almlar ve bunu derhal
uygulamlard. Aehrenthal Trklerin bu tedbirinin Avusturya'ya yzlerce milyon zarara yol
atn belirterek. Vambery'nin Avusturya mallarna uygulanan boykotu kaldrmalar iin
Trk dostlarn ikn etmesini isteyecektir. Vambery'nin gzlemlerine gre. Baron Aehrenthal
byk bir panik iindedir; Trklerle silahl bir atmaya girmekten dehetle ekinmektedir.
Aehrenthaln bu tutumundan Vambery. Trkler biraz daha direnirlerse, Avusturya'nn teslim
olacan karacaktr (29). Ne var ki, geri adm atan Trkler olacaktr. Vambery'nin
Avusturya'nn bu telan ngiltere Dileri Bakanl'na bildirdii gibi, Trk dostlarna da
iletip iletmediini bilmiyoruz.
ttihatlara destek salamak amacyla birka kere kendiliinden ngiliz Dileri Bakanl'na
yazan Vambery'ye Londra artk cevap vermeye bile deer bulmaynca, nl casus Londra'dan
emekliliini istemeye karar verir. Lord Salisbury'den bakanl devralan Arthur Balfour'a
yllardan beridir ngiliz karlarna yapt hizmetlerin dkmn vererek, lnceye kadar
kendisine denmek zere yllk bir emeklilik sigortas balanmasn rica eder. Vambery'nin
talebini inceleyen Dileri Bakanl olumlu cevap verince gerekli ilemlere balanr. Mesele
Hazine'ye aktarlnca, ngilizler Vamber'den kendilerine doum ilmhaberini yollamasn
isterler. Ne var ki, yazmzn banda da belirtiimiz gibi, XIX. yzyl Macaristannda

Yazlar 495
Musevilerin nfus ktklerine yazlma zorunluluu olmad iin Vambery, kendisinden
istenen bu belgeyi salayamayacaktr.
Hazine ise bu belge dzenlenmeden, emekli sigortas balanmayacan Dileri Bakanl'na
bildirir. Dileri Bakanl ise Vambery'ye yazarak, bu brokratik engelin almasna yardmc
olacam, fakat buna karlk bir koul ileri srer: Vambery, Foreign Officein 1889 dan
itibaren kendisine yazm olduu tm mektup, yazma ve direktifleri iade edecektir. nk,
Londra olduka yalanm ola Majestelerinin sabk ajannn azn sk tutmadndan
kukulanmaktadr. Gerekten de. Vambery, yetmiini am, bunamaya balamtr. leden
sonraki alagelmi yrylerinde Tuna kylarndaki balklara ngilizlerin kendisine verdii
etin grevi. Sultan Hamid'le neler grtn anlatmaktadr. Londra'nn bu istediini
yerine getirmekten baka aresi olmayan Vambery. 1889 ile 1908 yllar arasnda
Whitehallda grev yapm Dileri genel sekreterlerinin 76 mektubunu iade edecek, yalnz
bir tanesini kendisine ayracaktr (30). Mektuplar aldktan sonra emekli maam keserler
endiesiyle Vambery, en nemli grd belgeyi alkoymay dnm olabilir.

Trajedi ve Son
1913 ylnn 14 Eyll'n 15'ine balayan gece rahat uykusunda dnyay terkeden Vambery,
geride gz yal bir e (Comelia Vambery), bir evld (Rstem), bir gelin (Olga) ve iki torun
(George ve Robert) brakacaktr. Evde olduka disiplinli bir baba olan Arminius, yaam
boyunca olu Rstemin Trkolojiye ynelmesi iin elinden geleni yapmtr. Babasnn
zoruyla girdii snavlarn hibirisini veremeyen Rstem; Budapete. Halle (Almanya) ve
Cenevre niversitelerinde parlak bir hukuk tahsili yapacak ve yirmibe yanda bir gen bir
hukuk doktoru olarak 1897'de baroya katlacaktr. Pederah aile geleneine inanm
Vambery'nin olunun evliliinde de sz sahibi olmas beklenirdi. Nitekim. Vambery allm
gezilerinden birinde Budapetenin tannm "piyasa" caddelerinden biri olan Korso'da
kendisine salkl .torunlar verebilecek gzel bir kz grecektir. Bastonunu gen kzn
admlarna uydurarak, mstakbel gelininin peine der ve ailesinin evini renir. leride
yaratlan frsat ile Olga. Rstem ile karlatrlnca, olu bu kez naslsa babasnn seimine
kar kmaz. Ne var ki. dn hazrlklar yaplrken baba Vambery fikrini deitirecektir.
Olunun mutluluunun bu evlilie bal olduunu yakarmas karsnda Vambery. "Mutluluk
dediin insan zihninin belirli bir kvrmndan baka nedir ki?' diyerek kat bir tutum sergiler.
9 Mays 1899'da yaplan nikh treninde byk Vambery yoktur. Anne Vambery'nin
abalarna ramen oluna maddi destek olmay, hatt grmeyi bile reddeden Arminius,
ngiltere Kral'nn hatrlatmas olmasa idi, belki bu kaprisini daha da srdrecekti. yle ki,
1904 de Kral Edward'n konuu olarak Windsor'da kalan Vambery'ye Majesteleri nlerinde
oynayan veliaht Prens George'un drt olunu iaret ederek, "Henz sizde torun yok galiba,
deil mi profesr? der. "Maalesef, majesteleri" diye cevaplayan Vambery nin burukluunu
Rstem de kavramaktan aciz deildi. Aile ilikilerini yeniden onaracak bir lorunun doumu
ile Vambery. derhl zamann ngiltere Kral Georgea yazarak, hametlnun torununa isim
babas olmasn kabul buyurmalarn rica eder. ngiliz hanednnn takdisini kazanan George.
1928 de 23 yann baharnda tifodan hayatn kaybedecektir. yi bir kriminolojist olarak
uluslararas bir hrete sahip olan Rstem; Trkoloji'de olmasa bile ngilizlere olan
yaknlndan tr babasnn yolunu izleyecek ve 19214 yllar arasnda ngiltere'nin
Macaristan delegasyonunun badanmanln yapacaktr. kinci Dnya Savanda Nazilerin
Macaristan'a girii ile ailesi nce ngiltere'ye kaacak, daha sonra ise Amerika'ya

496 Yazlar
yerleecektir. Bugn hayatta olan Vambery, Rstem'in ikinci olu Robert'tir ve A.B.D.nde
yaamaktadr (32).
Budapete'nin Kerepesi mezarlndaki hazin tren srasnda einin kara topraa indirildiini
yal gzlerle seyreden Comelia, belki de nl casusun uluslararas uralarnn yannda
daima ikinci plana itilmesini, Arminius'un hayatndaki yegne kadn olmasyla diilie zg
bir kskanlklakarlyor, bunda teselli buluyordu. Ne var ki, Vambery'yi son toprak pelerini
rttkten biraz sonra zel bir arabadan inerek, mezara doru yaklaan siyah matem
elbisesinin kapatamad zengin ve asil tavrl gzel bir kadn mezara bir buket iek
koyarak, evrenin merakl baklar arasnda hzla uzaklaacaktr. Kimdi bu hanmefendi?
Acaba Vambery'nin evden uzak kaldf gnlerde devletleraras sorunlarn endielerine ortak
ettii fedakr bir omuz mu? Bu konuda arivler suskundur.
Ailesinin dnda, arkasnda kendi kendini yetitirmi bir mcadele adam olarak byk bir
servet brakan
Vambery. bugn bile nn Orta Asya'da bizzat gzlemler yapabilmeyi ve bu tecrbelerini
bilimsel

bir

yntemle

birletirip,

kada

dkebilmeyi

baarm

dnyann

ender

doubilimcilerinden biri olarak srdrmektedir. Onun at yoldan ilerleyen yabanc

aratrmaclar, Vambery'nin Macarlarn kkenine ilikin teorilerini eletirseler bile, tannm
Trkoloun bu konudaki almalarnn r ac zelliini vurgulamaktan kendilerini
alamamaktadrlar. Bizim iin ise Vambery'nin ayn bir yeri vardr. O. aratrmalaryla
dikkatimizi Orta Asya'ya ekerek, tarihimizi milttan en az ikibin yl ncesine dein uzatm,
mill

kltrmzn

vazgeilmez

bir

boyutunun

kazandrlmasna

nemli

katklarda

bulunmutur. Aynca, bu balamda Vambery Oryantalizmindeki vurgulama farkn da

kaydetmek isteriz. Srf Bat normlarna uymuyor diye Trk almalarna kmseyici bir
gzlkle bakmay bir yntem alkanl haline getiren baz pein hkml yabanc
Doubilimcilere

kyasla

Vambery,

her

zaman

Avrupa

karsnda

Trk

uygarlnn

stnln savunmu gerek bir ilim adam ve Trk dostu olarak hatrlanmaldr.
Vambery'nin kalemi ve casusluu da dahil olmak zere dier ikna aralaryla savunduu
lkelerin dkm karlacak olursa, bu envanterde Trkiye'nin en arlkl konuma sahip
olduu grlecektir. Dier uralarnn yannda anavatan olan Macaristan' yeterince
kollamad izlenimine kaplan yurttalar bu nl ismi bir sre anmamay tercih etmilerse
bile, 1954te "Byk Macarlar" serisinden kan pullardan 50 filerini ona ayracaklard. ok
gemeden Macar Akademisi stn filolojik yeteneklere her yl bir "Vambery madalyas' nn
verilmesini ilke olarak kabul edecekti. 1970'de Eotvas Lorand niversitesi'nin Trkoloji
Blmnn alnda mezan banda bir anma gn dzenlenerek, trende kabrine u levha
yerletirilecektir: "Arminius Vambery: 1832-1913, Asya
kLif, niversite profesr, Macar Akademisi yesi" Yine bugn Birlemi Milletlerin
Macaristan misyonu olan evi Belgrad Rakpart 24 numaramn Vambery zamannda 19 Fren
Jozsef Rakpart idikapsndaki plaket bu nl Trkoloun ansn yaatmaktadr. ngiltere
bakentinin gneydousuna den 18. blmde ksa bir yry yapanlar, Vemham ile Plum
sokaklar

arasndaki

'Vambery

Caddesi

ni

greceklerdir.

Ayrca,

1930'larn

ngiliz

gazetelerine gz gezdirenler Vambery isminin ba sayfalarda yer aldna da ahit

olacaklardr. Vambery adnn verildii bir ngiliz balk gemisi zlanda sularnda yasak
avlanma yapt gerekesiyle bir sre iki lke arasnda siyas gerginlemeye neden olacaktr
ki, nl Trkoloun dier faaliyetlerini bilen bizler iin bu rastlant kaderin muzip bir oyunu

Yazlar 497
olarak nitelendirilmelidir. Trkiye'de Vambery'nin ansna ithf edilen kadir inslk
sembolleri ise bu satrlarn yazarnn gznden kamtr!
Yine de biz Vambery'nin akademik hretinin, yaamndaki abalarn hedefi deil, sonuca
olduuna inanyoruz. Yukardaki belgelerinde tanklk ettii gibi. Vambery nn niversite
krslerinde veya ktphanelerde deil. dileri bakanlklarnn ve saraylarn lobilerinde
aramtr. Benlik duygusunun tm karakterini kaplad bir Vambery. hi bir zaman ulusal
snrlar iindeki akvaryumda olaan uralara kendini vermekten tatmin olacak yaradlta bir
insan deildi. eitli sadakat balar ile ilikisi olduu odaklan, kendi kafasnda oluturduu
hedefe doru yneltmeyi uluslararas dzeydeki siyasal etkinliine olan inancnn bir gerei
olarak grmt. Ulusu olarak Macarlarn, rkda olarak grd Trklerin, mmeti olarak
ise Musevlerin ayr ayr sorunlarna ortak bir zm bulunabileceine ve bu ok deikenli
denklemi zecek anahtarn da fikr adan demokrasi ilkelerine sayg duyduu ngiltere
olduuna yrekten inanmt. te, bu nedenlerle ngilizlerin onu majestelerinin gizli servisine
alma nerisini sevinerek kabullenmi, dledii amacna ulaabilmek iin en uygun arac
olduuna yrekten inanmt.' te, bu nedenlerle ngilizlerin onu majestelerinin gizli
servisine alma nerisini sevinerek kabullenmi, dledii amacna ulaabilmek iin en uygun
arac bulduunu sanmt. Dtan ilk bakta Intelligence Service*den maa alan Vamberynin
ayn zamanda Sultan II. Abdlhamid'e de yardm elini uzatp, Britanik Majestelerinin
hkmeti nezdinde, Osmanl Devleti'nin szcln yapmas; ya da Padiahn adam iken
bir yandan ona Siyonistlerin tezini benimsetmeye almas ve btn bu ereve iinde her
zaman Macar milliyetisi hviyetini korumas elikili gibi gzkebilir. Ancak, Vambery'nin
uygulama program ierisinde bu unsurlar sklp taklan bir bilmecenin, yerlerine
oturtulduu takdirde, birbirini tamamlamak suretiyle btn bir ekil verecei paralaryd.
Vambery'nin zihnindeki bu bilmece XIX. ve XX. yzyln nl ark Meselesi'nden baka bir ey
deildi ve o bu sorunu bu konuda kimseye nasip olmayan bilgi, gzlem ve tecrbeleriyle
zmleyerek uluslararas ilikiler tarihine unutulmayacak bir isim olarak gemek istiyordu.
Evet. Vambery ngiliz stihbarat'nn gizli bir ajan, ngiltere'nin Sultan Hamid nezdindeki
casusudur. Buna ramen, kendisi aslnda kopma srecine girmi Trk-ngiliz ilikilerini
yeniden onarmak istediini yrekten duyarak bu hizmete talip olmu bir prensip adamdr.
ok sevdii ve Macar oluu nedeniyle ayn rksal kkenlere sahip olmakla vnd Trk
ulusunun. Rus tehdidi karsndaki yazgsnn ancak liberal kurumlarn takdir ettii ve
dnyada

zgrlk

ulaabileceine

ampiyonu

inanmaktadr.

olarak
II.

grd

Abdlhamid

ngiltere'nin
kendisine

yardm

ngiliz

ile

ajan

esenlie
olduunu

sorduunda,."Ben buraya kendi isteimle iki dostumu, ngilizler ve Trkleri bartrabilmek

amacyla geldim Baz anlamazlklar dolaysyla bu iki arkadamn birbirlerine yabanclam
olduklarn zlerek tesbit ettim. Aralarnda herhangi bir dostluk ittifaknn akid edilmesine
engel olan meselelerin zmlenebilmesi iin gnll olarak hizmet vermeye talip oldum''
diyecektir. Yine ayn Vambery, amacna uygun olarak ngiltere'yi, kendi grne gre, yanl
politikasndan dolay cesaretle uyarmay bilecek, Trkiye'ye ilikin stratejilerinde Whitehall'a
t vermekten ekinmeyecektir: "Asya'daki nfuzunu glendirmek isteyen bir ngiltere iin
Osmanl mparatorluu ne kadar uzun yaarsa, in'den Boaziine dein uzanan Rus
tehlikesini dengelemek o kadar kolay olur. Yazktr ki, ngiliz d politikas ifratla tefrit
arasnda bocalam; Krm Savandaki dostluktan Gladstone'un pl prtlarn toplayarak
Avrupa'dan atlmalarn savunmaya dek gelmitir... imdi, kaybedilmi yerimizi kazanmak

498 Yazlar
zamandr.

Trkiye'deki

siyasal

koullara

uygun

politikalar

tatbik

edilmek

suretiyle

ngiltere'nin Boazii'ndeki konumunu yeniden salamlatrlmas ok yararl olacaktr."

Vambery, eer Osmanl'y ngiltere ile bartramazsa, tek bana lkesinin toprak
btnln ve siyas bamszln koruyamayacan anlad bir kriz ortaya karsa,
Padiah'n kendisine mttefik olarak Almanya'y angaje edebileceinden korkuyordu. Zaten
Kayzer II. Wilhelm bu frsat uzun sredir kollamyor muydu? II. Reichn douya doru
almas, kukusuz ayn lkenin Balkanlar'da da arlk kazanmasna neden olacakt. Bu
dasrtn

gl

mttefikleri

Almanya'ya

dayam

Avusturyallarn

ikibal

Avusturya-

Macaristan mparatorluu'nda Macarlara kyasla daha stn bir konuma kavumalarn

salard ki. Bir Macar yurtta olarak devletinin komularnn tahakkmne girmesine
Vambery'nin tahamml yoktu. Macaristan'n mill karlan, Vambery'ye gre, dolayl da olsa.
Alman yaylmaclna sed ekecek ngiliz nfusunun Ortadou'da yeniden kazandrlmasna
balyd.
Vambery'yi

dndren

ise

ngilizlerin

Osmanllarla

anlamak

konusunda

isteksiz

davranmalar, Padiah'la bir ittifak oluturabilmeleri iin bu lkede liberal ilkeler nda
slahat yaplmasn art komalaryd. Vambery kii hak ve zgrlklerinin ampiyonu olarak
grd parlamentarizmin kalesi ngiltere'nin i politika kayglar ile otokrat bir Osmanl
Devleti ile uluslararas ilikilerde kaderini birletirmekten ekinebileceini takdir ediyordu.
Ancak,

ngiltere'nin

arzulad anlamda gayri

mslim

aznlklara

ademi

merkeziyet

kazandracak reformlarn, hele, bu aznlklar Ermeni ayrlklarise. Sultan Hamid tarafndan

hibir zaman kabul edilmeyeceini de gayet iyi biliyordu. Ne kadar liberalizmin savunucusu
olursa olsun, Vambery d politikada gereki olunmas, d gvenlik gereklerinin i politika
endieleriyle boa harcanmamas taraftaryd. ngiltere'nin reform fikrini ileri srd
gnlerde Siyonistlerin kendisine bavurusu, Vambery'ye belki de bekledii frsatn ayana
geldiini mjdelemiti. Ermenilere kyasla Osmanl mparatorluu'nda Museviler, her dnem
ynetime bal kalmlar, hibir zaman ayn bir siyasal nite kurmak gibi fikirlere nem
vermemilerdi. stelik, Siyonistlerin bile ngrd program, Osmanl snrlar iinde
Filistine yurt dndan Musev kolonizasyonunun salanabilmesi iin devletin hkmranlk
haklarn zedelemeyecek baz ktisad ve mlk dzenlemelerden ibaretti. Vamberyye gre,
Padiah Siyonistlere, gzboyama kabilinden dahi olsa, baz tavizler verirse, bu gelimeler
aznlk reformu bekleyen ngiltere'de memnuniyetle karlanacak ve II. Abdlhamid'in
yumuadn gren Londra artk Osmanl ittifak teklifini reddetmeye sebep bulamayacaktr.
Dahas, eer Siyonistler szlerinde samim iseler, madd imknlarn Osmanllarn emrine
sunmay tasarlamlardr. Musevilerin parasal gleri ile takviye edilen Osmanl Devleti gibi
askeri adan halen hretini yitirmeyen bir imparatorluk, ngiltere iin gerekten cazip bir
mttefik olacaktr. Vambery'ye gre, bu arada en uygar uluslar tarafndan bile eziyet ve
aalanmaya maruz kalan Musevler de Osmanl himyesi ve hogrs altnda Arz
Mevud'larna kavumu olacaklardr.

Vamberynin ilek zihni durak

tanmamaktadr:

Vamberyye kalrsa, kimbilir Siyonistler Padiah kukularnda hakl kartmaz ve lkeye

yararl bir unsur olarak kendilerini ispat edebilirlerse, belki Sultan Hamidin reformlar
konusundaki

direnci

krlabilir,

imparatorluk

yeni

dzenlemelerle

Kanun

salna

kavuabilir. Ayrca, Siyonistler bu davranlaryla Padiahn gnln kazanabilirlerse,

Osmanl organizmasn iten kemiren dier ayrlk unsurlar da uzlamay yeler ve mill
emellerini "Osmanllk ideolojisi ile uzlatrlabilecek bir kalpla savunmalar gerekleebilir.

Yazlar 499
Vambery master plannn son dilisi olarak bir casusun siyasal tercihlerine bir kez daha
deinmekte yarar vardr. Yukarda da belirtildii gibi Vambery, zgrlklerin gvence altna
alnd parlamenter rejim tutkunudur. Bu nedenle ngiltere'ye hayran ve Almanyaya souk
olduunu grmtk. Bata Macaristan ve Osmanl Devleti olmak zere bu ilkelerin btn
dnyaca benimsenmesini ister. Vambery. Trklerin tarih boyunca kurmu olduklar

devletlerde, zamann artlar erevesinde, ne kadar insan haklarna saygl hogrl

hukuk dzenler kurduklarn bilen bir aratrmacdr. stelik slm akidelerdeki cumhur ve
meveret kavramlarnn Bat Avrupadaki parlamenter sistemle ne kadar rahat bir ekilde
uzlatrlabileceini

de

bilmektedir.

Osmanllarn

da

bu

sistemi

uyum

iinde

yrtebileceklerine gveni vardr. ngiltere ile ittifak eden Osmanl zerinde liberal
mttefiin telkinlerinin yapc olacana da emindir. Hem zaten, Vambery ye gre. Orta
Asyada grd otokratik rejimlere oranla Osmanl Devleti bu adan en ileri ark devleti
deil midir? Bu ereve iinde deerlendirildiinde Vambery, ngiltere ile Osmanl Devleti'nin
elele vermesini ayn zamanda dnyada Almanya ve Rusya gibi reaksiyoner devletlere kar
zgr rejimlerin zaferi olarak deerlendirmek istemektedir.
Tekrar ksa izgilerle zetlenecek olursa, demek ki Vambery, ilikileri zedelenmeye balam
ngilizlerle, Filistin'de baz tavizler karlnda Siyonistlerce desteklenen Osmanllar
birletirecek, bylece bir yandan Ruslarn Orta Asya ve Ortadoudaki, dier yandan da
Almanya ve Avusturyann Dou Avrupa. Balkanlar ve Ortadoudaki yaylmaclna engel
olunacakt. Batnn ve Dounun en gl ve liberal rejimlerinin ittifak sonucunda da
yeryznde otokratik ve yaylmac glere kar caydrc nitelikte bir "devletleraras kollektif
gvenlik sistemi oluturulabilecekti.
Ksacas, belki de Vambery dnya iin ite parlamentarizmin egemen olduu ve d alanda
ise ngiltere ile Osmanl Devleti'nin polislik yapt "yeni bir uluslararas dzen kurmak d
ve abasndayd. Ne var ki bu dzenin ekseni zerinde kurulaca ngiltere'nin Ortadou
politikas Vambery programnn tam tersi dorultuda deimi, Londra Almanya'ya kar Rus
dostluunu kazanmakta medet ummutu. stelik. Whitehall arln isteklerinin ve
geleneksel politikalarnn dorultusunda Osmanl mparatorluunu i isyanlar yoluyla
paralamaya ynelmiti. Bu gelimeler Padiah' olduka tedirgin etmi. Siyonizm de dahil
olmak zere tm aznlk hareketlerine ve slahat nerilerine kar daha duyarl olmutu.
ngilterenin srt evirdii Padiah, XX. yzyln banda giderek gerginleen devletleraras
politikada devlet gemisini "kesin tarafszlk" rotasnda tutamayacan anlam ve azametli
Almanya limanna snmaya karar vermitir. Durum Dou da byle iken. Bat da ardnda
gl Almanya'nn destei ile Avusturya, Macaristan' tmyle bnyesinde eritmeye
hazrlanyordu. Bylece Vambery dominosunun talarnn tm birbiri ardsra dm
oluyordu.
Vamberynin asl trajedisi ise onun bu umutsuz rpnlarn braknz ailesinin sorunlarn
zmlemek iin bitkin duruma dt taraflarn bile paylamamasyd. ine kapank
Macaristan'da Vambery, dier lkelerle olan ilikilerinden dolay daima kukuyla karlanm;
hele Alman nfuzunun artt son demlerinde kendisine "vatan haini" olarak baklmt.

Siyonistlerin lideri Dr. Herzl ou zaman onun samimi olmadn kendisini oyalamaya
altn dnm; hatt II. Abdlhamid'in huzuruna alnmasn salayan Vambery'ye
bu hizmetinin madd karln gnderme grevini bile yerine getirmemiti. Ne var ki,
yukarda da grdmz gibi Vambery, 1911'de Herzl'in lmnn zerinden yedi sene

500 Yazlar
gemesine ramen, Siyonistleri BabIli'nin yeni kiraclarna kar kollamaktan kanmamt.
ngilizler ise eer onu ilk bata Osmanllarla aralarnda bir yumuama salanabilmesi iin
isteklerine

uygun

bir

arabulucu

olarak

grmlerse

bile,

daha

sonralar

Rusya'ya

yaknlatka, onu dman kampna nfuz etmi gizli ve nemli bir istihbarat kayna bir
"kstebek" olarak kullanacaklard. Osmanllar ise Vamberynin ngiltere ittifak projesinin
akntya krek ekmek trnden bir rnekle aklanabileceini anlamlard. II. Abdlhamid;
Trk dostu olan Vambery'yi ksa zamanda kendi safna ekmi, onun kanalyla baz
mesajlarn "sahibinin sesinden" Londra'ya iletilmesini salamt. Yine de II. Abdlhamid

Vambery'yi anlayan ve iyi niyetli abalarn takdir eden yegne patrondu. Ancak, Padiah.
"Dost ac syler" atasznden hareketle onu ngiltere'nin asl amacnn ne olduuna
inandrmak iin aba sarfetmi; Vambery ngilizleri ikna edebileceini tekrarladka onunla
ocuklar gibi kavga etmekten (ve sonunda barmaktan) ekinmemiti. Ne var ki, doru yol
olduuna inand ve adet kutsal bir misyon gibi kendini adad hedefine erimek iin
yaamnn sonuna kadar tek bana mcadele edecektir. yle ki, son nefesini verdii sabah,
Londra Times gazetesinde ngiliz d politikasn uyarc bir makalesi yaynlanmaktayd.
Mim Keml KE
stanbul 1997
Sh: 267-281

Kaynak: Mim Keml KE, SARAYDAK CASUS- Gizli Belgelerle Abdlhamid Devri ve ngiliz Ajan
Yahudi Vambery, irfan Yaymclk, kinci Bask 1998, stanbul

Yazlar 501

YEDLERN YER
Hzl: smet Zeki EYUBOLU
Saylarn kutsall Anadolunun evren anlay, hayat artlaryla sk skya balantldr.
Ancak, bu balantya dayanlarak btn kutsal saylar Anadolu kaynakldr da denemez. Yedi
saysyla ilgili rnekler okununca birounun Anadoluya dardan geldii grlecektir. Yedi
ile balantl inanlarn hepsinin deilse de birounun Anadolu kkenli olduu, birounun
da Anadoluda yaayan deiik inanlara bal topluluklarca benimsenip yaatld
kukusuzdur.
Yedinin kutsal bir nitelik tad inanc Anadolu ile onun, onun komularyla olan
ilikilerinde ortaya kyor. Msr, Smer, ran, Akad, Hind, Hitit, daha sonra Yunan, Roma
uluslarnn dncelerinde yedinin ayr bir nemi, bambaka bir yeri vardr. Bu saynn
tad kutsallk, olaylarla, trenlerle, szn ksas yaanan gereklerle kkensel bir iliki
iindedir. Bu ilikinin soyut inanlardan olutuu sylenemez. Olayn kaynanda doayla
insan arasndaki yaam balants vardr. Bunu, gncel olaylarn ak iinde, insan
davranlarn, eylemlerini etkileyen inanlardan anlyoruz. Olaya, duygusal deil de bilimsel
bir tutumla yaklalrsa, doada, yedinin, bu yedi saysyla ilgili inanlarn kurduu balant
ilkin Smer uygarlnda kyor ortaya. Bugn iin en eski olarak bu Smer inanlarn
biliyoruz, belgeler imdilik yle gsteriyor. Onlardan sonra Msr ile Hititler geliyor.
Yedi saysna dayanan inanlarn zaman zaman Anadoluda topland aka biliniyor. Bugn
ky yaamnda yedinin ayr bir yeri, ayr bir deeri vardr say olarak. Genellikle kutlu, uurlu
saylr yedi. Bunda yaamn da nemli bir etkisi olsa gerek. ocuk dilerinin yedi yanda
kmas, yedi yan ocuk yaamnda bir dnm izgisi olmas etkilidir bunda.
Szgelii; yedi kat gk inanc eski Babilde, Smerler de, Anadolu uluslarnda vard. Yedi kat
yerin alt inanc da yle. Smerler yerin yedi kat olduunu sylyorlard. Bu inan sonradan
Anadoluya geerek oradakilerle karp kaynat ortaya yeni bir btn kt.
Birtakm

kavramlarn,

onlarn

ierdii

inanlarn

douunda

uygarlklarn,

uygarlk

aamalarnn etkisi vardr kukusuz. Bir uygarlk dzeyinde bilinmeyen kavramla o uygarln
ilgisi, ilikisi yoktur. Szgelii; Grekler, uzun bir sre sfr deerini bilmiyorlard. Bu yzden
onlarn dncesinde sfr ile gsterilen ondalk say deerleri kavramlar yoktur. Durum
Ltinler iin de yledir. Ltin say dzeninde sfr, onunla ilgili deer izelgesi, deer dizisi
yoktur. Sfr nedir bilmez Ltin dncesi. Bu sfr deeri, Doudan Batya gemitir.
Bunun gibi yedi says ile ilgili inan dzeninde grlen birtakm kavramlarn Batda
bulunmay, bu say deerine balanan inanlarn baka bir yerden oraya gtn
gsteriyor. Peki, nereden gidebilir Batya bu yedi saysna balanan inanlar? O alarda
Doudan, Anadoludan, Smerlerden daha ileri uygarlk dzeyinde olan bir yer bilinmiyor
(burada Dou derken Anadolu ile komular gelir gz nne).
Bugn, Anadolu halknn dilinde yedi saysyla ilgili saysz inan vardr. Halkn trklerine
bile girmi, ilemi bu yedi saysnn tad inanlar. Halk yedi saysna dayanarak, birok
inanlar tretmi, deyimler yaratm, bilmeceler uydurmu. Yedi delikli tokmak (ba) gibi.

502 Yazlar
Halk inanlarnn ou belli bir dncenin zamanla anlam deitirmesinden domutur.
Yedi kat yerin dibine girmek9in znde gizlenen anlam byle deildi ok eskiden. Yalnz
yerin yedi kat olduu syleniyordu. Halk dncesi zamanla ondan bir karg tretmi, eski
anlam unutulmu artk. Yedi yerden yamal deyimi bir giysinin eskiliini, ypranmln
bildiriyor. Oysa, eskiden byle bir deyim de yoktu. Giysi yedi yerden yamal m gerekten?
Deil, sekiz, dokuz yamal da olabilir, belki yamal da. nemli olan yedinin bir dnceyi
anlatmak iin deyimletirilmesidir.
Halk yalnz yedi kat gk diyor. Bunun gkte bulunan yedi gk varln yansttn bilmiyor,
dnmyor bile. Yine halk yedi iklim diyor. Bu yedi iklim9i bilmiyor, adlarn sayamyor,
saymay da geirmiyor iinden. Oysa deerli bir ortaa bilgini olan bn Haldun (l. 1406)
Mukaddeme adl yaptnda birinci ciltte, bu yedi iklimi ann bilim verilerine gre uzun
uzun anlatr. Halk yalnz yedi iklim der, onunla belli bir dnceyi, kendine gre gerekli
yorumu yapar. Yedi deniz (derya) nerededir, nedir, gerek midir? Bunu da dnmez. Divan
ozan bile susuzluunu anlatmak iin halk diliyle konuur, ondan esinlenir. Yedi deryay
mekten szeder.
Yedi says, halk inanlarna birtakmlarnn ileri srdkleri gibi edebiyat yoluyla girmemitir.
Yaznda geen yedi says ile deyimler kavramlar, daha ok an anlayna gre bilimsel bir
nitelik tar. Halk yediyi bir anlatm arac olarak kullanyor. Bir gl anlatmak iin, yedi
dereden su getirmek, ya da yedi mahalleyi bana toplamak (yaygaray anlatmak iin)
deyimlerini tretiyor. Bu deyimlerin tretilmesinde yedi saysnn sonradan unutulmu
kutsallnn gizli bir etkisi vardr, halk bunu bilmiyor. Onun iin nemli olan dndn
anlatmak, iinden geeni sylemektir.
Bir insann ktln dile getirmek iin yedi bal ylan diyen halk adam bunun ok eski
inan varl olduunu, birer devi anlattn bilmez, dnmez bile. Halk yediye gider de
yedinin neden bu deyimde kullanldn aratrmaz.
te bu gibi dnce varlklar okumakla, yaznla deil, yaamdan salanan deneylerle
snamalarla, gelenekleri, grenekleri, inanlarn szsz yaamakla reniyor, grd gibi
uyguluyor.
Eskiler yedi bilge der dururlard. Felsefe kitaplarnda, tarihlerde boyuna sylenir durur bu
yedi bilge. Onun daha nce Smerlerde olduunu, yeralt yedi bilgenin bulunduunu,
bunlarn zaman zaman yeryz insanlarna doruluk, insanlk rettiklerini kim biliyordu
dersiniz? Eski Grek, Ltin bilgeleri, bilginleri biliyorlar myd? Bilseler yazarlard. Dururmuydu
ilkan nl Homerosu, Herodotosu onlar sylemeden, durmazd besbelli.
Tektanrc dinlerde grlen yedi says ile ilgili btn kavramlar oktanrc dinlerden
kalmadr. Cennet de, Cehennem de yediyi eski adan renen bir anlatmn zn tar
(yedi says ile ilgisi bakmndan). slm dininde geen, yedi ile balantl olan, btn
kavramlar daha nceki dinlerden gemi dnce varlklardr. Bunlarn (dinde yer alanlarn)
pek az halk dncesinde benimsenmitir.
Halk, yedi saysn birka anlamda kullanr. Biri bir olay, bir duyguyu abartmak iin. Yedi yllk
verem deyiminde olduu gibi. teki svme, yerme gibi bir tutumu aklamada. Yedi
ceddini..., yedi slleni... deyimlerinin ierdii anlamda. Bunlarn dnda, bakalarndan
zellikle az ok okumulardan, duyarak rendii yedi ile ilgili kavramlar vardr. Bunlar da

Yazlar 503
geliigzel kullanr, ancak gerek anlamn bilmez. Sesi yedi kat ge kt. Bu da bir olay
abartarak sylenmitir yedi kat gkn ne olduunu bilmeden, dnmeden.
Anadoluda, halk dilinde de okumular dilinde de geen yedi says ilgili inanlarn iki byk
kayna vardr. Biri gnlk deneylerle, yaamla edinilen, teki okumakla renilen.
Yaamakla edinilenler birer deyim niteliindedir, okumakla renilenlerin znde az da olsa
biraz bilgi, bilim kokusu duyulur. Okumularn dilinde geen yedili kavramlar daha ok
bilimseldir. zellikle Divan yaznnda tasavvufta geen yedi ile ilgili deyimler belli bir
retim, renim abasnn sonucudur.
Anadolu kaynakl olmayan yedi saysyla ilgili deyimlerin, kavramlarn iki ayr geli yolu
vardr. Biri uluslar arasndaki karlkl kaynamalar, inan zmlenmeleri sonucu, teki yazn
yoluyla, okuyup renmekle. Ortaada Anadoluya, halk diline girdii sanlan birok
deyimin geli yolu yazndr, bilimdir. Tasavvufla, dinle ilgili olanlar bu trdendir. Ancak,
tasavvuf deyimlerinin, eski astronomi (heyet), astroloji (yldzbilim) deyimlerinin ou
Anadolu kaynakldr. Yedi uyurlar, yedi gezegen, yedi kat gk deyimlerinde grld gibi.
Bunlarn ou Yeni Efltuncu felsefeyle iten balantldr. randan geldii sylenen bu tr
deyimlerin kayna ran deildir. rana ortaa balarnda gemi bu deyimler. Eski ran
dncesinde byle bir deyim bolluu bilmiyoruz. Firdevsinin iirlerinde geen yedi ile ilgili
deyimler birer ortaa deyimidir, dnce varldr, onlarn ranla ilgili bir yan yoktur.
Durum Arap uygarl iin de yledir. Eski Yunanda, Ltinlerde sfr deerinin bulunmay,
bilinmeyii gibi Arap dnce evreninde, bir Arap yaratmas olarak, yedi ile balantl
kavram, deyim bilinmiyor. slm dininde grlenlerin kayna ya brani dini, ya da Yeni
Eflatuncu dnce akmdr.
Asya Trklerinde, zellikle aman dininde grlen yedi ile ilgili kavramlar sonradan Douya
getii, aradaki benzerlikten anlalyor aka. aman dini Anadolu, Smer, Hind
dncesine, inanlarna gre ok yenidir. yle geni bir kavram dzeyi yaratabilecek
nitelikte deildir. Durum Uygur toplumunda da byledir. Uygur dininde, inanlarnda grlen
kavramlarn, deyimlerin ou sanskrite ya da incedir.

YED MUSALAR
Anadolu Yunan mitolojisinde yedi mzik perisi. Mzik sz Greke musa sznden
tremitir. Musa denen perilerle ilgili nesne anlamna gelir. Musalar trk rr, alg
alarlard. Bundan bildiimiz mzik (musiki) tremitir.

YED KAHRAMAN
lkada Tebai ilinde yaam, yurdun savunmasnda, dmanlara kar korunmasnda byk
yararlklar gstermi yedi komutan.

YED ENGEL
aman inanlarna gre Tanr lgen insanlara iyilik eden yce bir varlktr. Onun katna varan
yolda yedi engel (buudak) vardr. Bunlar aan kimse onun katna ular. Bu engelleri amak,
insann inan bakmndan deiik aamalardan gemesine, olgunlamasna baldr.

504 Yazlar

YED KULA
Asyada yaayan Beltir adl Trk topluluklarnn dzenledii bir din treninde yedi kula
uzunluunda bir ip kullanlr. Buna onlarn dilinde ilipa denir.

YED K
aman inanlarna gre Tanr lgen (Kuday) yeryznde ilkin yedi kii yaratm. Bunlarn
kemikleri kamtan, etleri topraktanm.
randa, .. VI. yy. sonlarnda Darius (Dr) alt arkada ile ayaklanarak kral Magusu devirip
ynetimi ele geirmi. Bu yedi kii de Darius, Otan, Gobryas, Megaby zos, Aspathines,
Hydarnes, Intaphrenes adlarn tar. Sonunda Darius kral olur. Herodotos tarihinde anlatlan
bu olay gereklere uygun dyor.

YED KAPI
Yenierilerde yedi kap vardr. Adet kaps, Et kaps, Aa bl kaps, Solaklar kaps,
Meydan kaps, ayr kaps, Karaky kaps. Bu yedi kapnn ayr ayr grevleri vardr.
slm inanlarna gre kalkm (kyamet) gn Medine ilinin yedi ayr kaps olacaktr.
stanbulda Topkap Saraynn yedi byk kaps vardr.
aman inanlarnda yaz yer denen kara topran yedi kaps vardr. Bu yedi kap bir lhide
sylenir, adlar aklanmaz, yalnz yedi kap olarak geer.

YED ZENBL
sa peygamberin takdisi ile oalan ekmek ile balk krntlarnn bulunduu yedi zenbil. Bir
inanca gre bunlar stanbulda emberlita denen antn altnda gmlym.

YED OBAN
Musa peygamberin, Firavundan kaarak, gittii Medyan lnde yardm ettii sylenen yedi
kz oban.

YED MNARE
Kabede Mescidi Haremin yedi minaresi vardr. Buras btn mslmanlarca kutsal saylr.

YED LKE
Selefiye tarikatnn yedi ana inanc vardr. Takdis, tasdik, skut, imsak, kef, marifet ehlinin
szlerini kabul, itiraz acz.

YED EV
Bir kutsuzun yedi eve ykm dokunur.

YEDYE GTMEK
Yeni evlenen bir kzn, koca evinde yedi gnlk durduktan sonra, anasn babasn grmek
iin baba evine dnmesi. Bu dn bir grme niteliindedir. Yeni evliler, kz evinde bir
gece kaldktan sonra kendi evlerine dnerler.

Yazlar 505

YEDSN GRMEK
Yeni evli bir kzn, koca evinde, yedi gn kaldktan sonra anasn, atasn grmek iin baba
evini grmeye gitmesi. Yedisini grmek, bir mutluluk dilei olduu gibi, karglama da
olabilir. Halk arasnda bir kza kznca yedini grmeyesin diye sylenir. Bu, tanr seni gelinlik
aa yetirmesin, lp gidesin anlamna gelir.

YED HARKA
lkada kimi Anadoluda, kimi komu lkelerde bulunan yedi byk yapt. Karya satrap
Mavsolosun mezar, Efesteki Artemis tapna, Rodosdaki bronz Apollon yontusu,
Phidiasn altn fildii Zeus yontusu, skenderiye feneri (Ptolemaiosun yaptrd), Gize
piramidi .. 2000. Babilin asma baheleri (.. VI. yy. da Babil kral Buhtunnasrn
yaptrd).

YED ARIN BEZ

Kefen anlamna gelir. slm inanlarlarna gre, lnn sarld kefen yedi arndan karm.

YED KOLLU AMDAN

smaili mezhebine gre, yedi says uurlu olduu iin, amdana yedi kol takma gerei
vardr. Yedi kolu olan bu amdan kutsal saylr.

YED OUL
Tevrata gre Yafesin yedi olu vardr. Bunlardan her biri bir ulusun atas saylr.
Trklerin Altay mitologisine gre evrenin batanrs Bay lgen 'in kars Hanm dan doma
yedi olu vardr. Yaan, Kart, Bahtagan, Kuhan, Kanm, Yayk, Bayk (?)...

YED DOLAMA (TAVAF)

Eskiden, Yahudiler, Kam Bayram dedikleri bayramda tapnaklarda toplanr mihrabn
evresinde yedi kez dnerlerdi.
ranllarda, Hindlilerde, Romallarda, Budistlerde byle bir din treni vardr. Kutsal saydklar
bir nesnenin evresinde yedi kez dolaarak tren dzenlerlerdi.
Mslmanlarda, hac gn Kbenin evresini yedi kez dolama gelenei vardr. Hacca giden
btn mslmanlarn bu treni yapmalar gereklidir.
Hac srasnda, mslmanlarn, Safa ile Merve ad verilen yer arasnda yedi kez gidip gelmeleri
gerekir. Bu insann gc yettiince yapmas gereken bir komadr.
aman inanlarna gre tufann olacan nceden bildiren demir boynuzlu Gk teke
dnyann evresini yedi kez dolamt. Sonra yedi gn deprem olmu, yedi gn dalar ate
pskrm, yedi gn yamur yam, yedi gn frtna olmu dolu dm, yedi gn de kar
yam.
Eski Anadolu Grek mitologisinde Styks denen bir rmak ahretin evresini yedi defa dolaarak
akarm. Bu suya girenler yaralanmazlarm.

506 Yazlar

YED LEM
Kirlenmi bir nesnenin yedi kez ykanmas gerekir.
Namazda secde gvdenin yedi esi stne olur (iki el, iki diz, iki ayak, bir aln)
Raslllh sallallh aleyhi ve sellem hastalannca zerine yedi tulum su dklm.
Gvdenin yaral ya da aryan bir yeri yedi kez dalanr.

YED SELAM (HEFT SELAM)

Mevlevilerde yedi selm vardr. Bu yedi selm sra ile Tanrya, Nuh, brahim, Musa, Harun,
lyas gibi yalvalara, gn doumuna verilir. Arapa olan bu selm yledir.
Selmn aleykm bim sabartum fenime ukbeddar.
Selmn kavlen min rabbir rahim.
Selmn al Nhin l lemin
Selmn al brahim.
Selmn al Ms ve Hrun
Selmn al lyasn
Selmn hiye hatt matlail fecr (Bunlar Kuran yetleridir.)
(Bu ayetlerle efsun yaplr. Akreb ylan dokunmaz. Hzl)

YED KULE
Kanuni Sleymann veziri Makbul brahim Paa Msr kalesine yedi kule yaptrmt..
stanbulda Yedi Kule yresinde yedi kulesi olan byk bir sur vardr. Sonralar hapishane
olarak kullanld.

YEDERLEME
Denizde ok dalgal, frtnal havaya denizcilerin verdikleri ad.

YED ASYA KLSES

Hristiyanln ilk dnemlerinde ou Anadoluda olmak zere Asyada yaptrlan yedi kilise.
Bunlar hristiyanln en kutsal yaplar olarak bilinirdi.

YEDNC GN
Yahudi inanlarna gre Tanrnn evreni yarattnn yedinci gn, Yevmssebt (cumartesi
gn) denen bu gn Yahudiler i yapmaz, dinlenir. almay bir su sayarlar. Bugn Tanrnn
dinlendiine inanrlar.

YED TA
Herodotos tarihinde anlatldna gre iki Arap bir konuda anlama yapmak istedii zaman
nc bir kimsenin yardm ile baparmaklarnn iini keskin bir tala kanattrr,
giysilerinden birer para koparr, akan kana bular. Sonra aralarnda duran yedi tan zerine
srerek Dionyzos ile Urania adna dua eder, andierler.

Yazlar 507
Mslman haclar kurban bayramnda Akabede eytan talarken yedier ta atarlar.

YED BASAMAK
Dou randa, tapnaklarda, kullanlan birtakm mihraplar yedi basamakl birer krs
biimindedir.

YEDNC AY
Arap takvimine gre yedinci ayn yirmiyedinci gn Mekkede anneler iin zel bir tren
dzenlenir. Bu trende anneler ocuklarn zemzem dolu bir kaba batrr, ykarlar.
Anadoluda bebekler yedi gn, krk gn ykanr.

YED ADA CUMHURYET

Cezairi seba da denir. 21 Mart 1800 ylnda Rusya ile Osmanllar arasnda yaplan bir
szleme gereince yedi Yunan adasndan kurulu bir cumhuriyet ynetimi benimsendi. Bu
adalar: Korfu, Zenta, Cerigo, Aya Mavri, Kefa lonya ile onlarn yaknndaki iki adadr.

YED ADA
Osmanl devletinde yedi Yunan adasna verilen genel ad.

YED TOPLUM KATI

Firavunlar anda Msr toplumu yedi kesime ayrlyordu. Rahipler, Askerler, Srtmalar,
Domuz obanlar, Tacirler, eviriciler (tercmanlar), Gemi klavuzlar.

YED KURBAN
.. 278 yllarnda Balkanlar zerinden Anadoluya geerek Ankara yrelerinde yerleen
Galatlar belli gnlerde trenler dzenler yedi hayvan kurban olarak keserlerdi. Bir inan
nitelii tayan bu olay bugn Anadolunun birok yerinde uygulanr. Kurban bayramnda
yedi ko kurban kesen varlkl kimseler vardr. Bir iin, bir dilein yerine gelmesi iin yedi
ko kurban etme gelenei de bundan kalmadr.
Yezidilerin kutsal kitab Mushaf Rete ad geen yedi yezidi imam, ya da peygamberi.
Bunlarn yaratld gnler ile adlar yledir: Melek Tavus (Pazar gn), Derdail (Pazartesi),
srafail (sal), Mikil (aramba), Cevrail (perembe), amnail (cuma), Turil (cumartesi).
Bu yedi gn, evrenin sra ile yaratln da gsterir.

YED MHR
Nietzschenin Also Spreach Zaratustra (Byle Dedi Zerdt) adl yaptnn 3. Blm.

YED DERECEL KTAP

Belgatsseba. Karmatilerde birlie girebilmek iin genel kurallar gsteren yedi dereceli
kitap.

YED CN
Hristiyan inanlarna gre kendini saya adayan Maria Magdalena nn iinde yedi cin km.

508 Yazlar

YED KIZ
ecerei Terakime (Trkmenlerin Soy kt) adl yaptnda Ebulgazi Bahadr Han, Ouz iline
yedi kzn beylik kldn syler. Bunlarn adlar yledir: Boyu Uzun Burla, Barn Salur,
abat, Knin Krkli, Knin Krkli (ikinci de bu adla anlr), Kerce Bulad, Kugadl...

YED SORU YED EVET

Ortaada, zellikle sfahanda, nianlanan bir kzn babas gvendii kimselerden yedi kii
seer olann ailesine gnderirdi. Bunlar, olann kz srekli olarak isteyip istemediini
olandan sorar renirdi. Bu yedi soruya, delikanl yedi kez evet der, olumlu karlk
verirse, yedi grevli bu sorular kza da sorar, onun kesin dncesini renirlerdi. Evlenme
bu karlkl onaydan sonra gerekleirdi..

YED KRAL
Eskiden byk Avrupa devletlerine Osmanllarn verdii ad.
Yedi kral idb iltizm bc harc
Niyzi sulh ile kapnda eyliye feryd
(Sabit)

YED FIKIHI
Fukahai seba diye anlan, yedi slm hukukusu, Medinede yetitiler, yaadklar dnem
VII, VIII, yy.lar dr. En nlleri Urve bin Zbeyr adlsyd.

YED KEZ YIKAMAK

Zahir mezhebine gre kpein su itii kabn temizlenmesi iin toprakla yedi kez ovulmas
gerekir.

YED TRL ERBET

Bedevi tarikatnda mritlere eyhin verdii bir erbet. Bu erbet yedi trl nesneden yaplr.
Sirke, st, kuru zm (kuru incir), hurma, zeytinya, su, kara zm. Bunlar mridin diledii
cokunluk aamasna balyd. ok cokunluk isteyene: Nefes, sirke, ya da st karm, orta
durumda cokunluk isteyene hurma, kara zm (ya da kuru incir, kuru zm), az cokunluk
isteyene: zeytinya, su karm erbet sunulurdu.

YED TECESSD (GVDELEME), YED OUL

Hz. Aliyi tanr tanyanlara gre, eyh snin Htun Beir adl kadndan yedi olu oldu.
Bunlara HELFTTAN denir. Tanrnn Hvendigr, Ali, Bb, Hoin, eria, Tarka ve Marife adl
yedi grn, her grnn de insan biiminde bir karl (tecessd) vardr.

YED KEZ KUAK SARIP ZME

Ftuvvet kurulularnda, petemal kuanacak olan kimse, eyhin katna karlr, yaplan zel
bir trenle eyh, petamal talibin (tarikata girmek isteyenin) beline yedi kez dolar zer,
yedincisinde ise balard. Bu trende bulunanlar kuak balanrken tekbir getirirlerdi.

Yazlar 509

YED VEZR
Hind yazar Beydebann Sinbadname adl yaptnda Hkmdarn yedi veziri vardr. Btn
ilerini onlarla yrtr. Gnn birinde hkmdar olunu bir sutan dolay idam ettirmek
ister. Yedi vezirden biri araya girer. Masallar anlatr, bylece hkmdar yedi gn oyalar.
Olan kurtarr.

YED YIL HZMET

Yakub peygamber amcasnn kz Rahelle evlenebilmek iin amcasna yedi yl hizmet etmi.
Sonunda amcas ona byk kz Leay vermi. Yakub sevdii Raheli alabilmek iin yedi yl
daha hizmet etmi, sonra Rahelle evlenmi.

YED HLAT
Abbasi halifesi Kaimbi-Emrillah, kendisini ranllarn elindeki Ane hapishanesinden kurtaran
Seluklu hkmdar Turul Beye Badata gelince (Turul Bey Badata gelip halifenin
sarayna gidince) stste yedi giysi (hilat) giydirdi.

YED KAPILI MAKAM

Kazdann tepesinde, kayalar arasnda, Sarkzn yedi kapl bir makam vardr. Kutsal
saylan bu makamn en aa yedi ylda bir ziyaret edilmesi gerekir.

YED YUMURTA
Musul yrelerinde yaayan arli, Bacor adl krt boylarnda smailin kurban edilii olayn
anmak iin dzenlenen trenlerde, herkes treni yneten eyhe Yedi taze yumurta getirir.
Yumurtalar smaile kurban olarak sunulur. Btn sularn, gnahlarn aklayan, ortaya
dkenler gelir bu yumurtalar yerler...

YED KLE
Seluk sultan Turul Bey, Abbasi halifesi Kaimbi- Emrillah grmek iin Badatta onun
sarayna gittii zaman halife ona yedi lkeyi imleyen yedi kle verdi.
Halife Osman radiyallh anh zamannda Kurann toplanmasnda ana kaynak olarak alnan
yedi nsha. Bugnk Kuran bunlara gre dzenlenmi, teki nshalar Hz. Osmann
buyruu zerine yaklmtr.

YED EL ALIMASI
V. Van Goghun zerinde yedi el bulunan bir tablosunun ad. Van Gogh, bu eserinde ayr ayr
durumda olan yedi eli bir arada gsterir. Bu tabloyu (1885-1886) yllar arasnda yapt
sylenir.

YED ORGAN
Namaz klarken aln (burun ile) iki el, iki diz, iki ayan baparmaklar olmak zere gvdenin
yedi esi yere deme gereindedir.

510 Yazlar

YED KAMI
Ormanlar perisi Pann sevgilisi Sirinksi kovalarken kz suya dnr. Pan bir avu kam
tutar. Bu kamlar yedi tanedir. Bu yedi kam en uzunundan en ksasna doru balmumu ile
birbirine yaptrr. Bylece yedi trl ses karan bir alg yapar.

YED KARDE
branilerde, Makkabaeos adl kitabn drdncsnde domuz eti yemedikleri iin annelerinin
gzleri nnde eziyetle ldrlen yedi karde. Sonra hepsi yakld.

YED MELEK
branilerde Hanokh adl kitapta gkten den yldzlarn, sulu olduklar iin Yedi melein
cezalandrlmas sonucu aa atlan melekler olduu yazldr...

YED GN YED GECE

Glgam destannda, insanlara, zellikle krlarda obanlara byk skntlar, aclar ektiren
Enkiduyu alt etmek iin, ona gzel bir kadn yolland. Enkidu bu kadnla yedi gn yedi gece
seviti. Sonra da kadnn ardndan Uruk iline indi.

YED BLME
Tufanda yaplan gemi yedi blmeydi.

YED GN BEKLEME
Bir Smer masalna gre Tufanda, yedi blmeli gemi Nissir dana varnca, orada sularn
ekilmesi iin yedi gn bekledi. Yedinci gn gemiden uurulan bir karga gagasnda toprak
kalntlaryla dnnce sularn ekilmeye balad anlalp gemidekiler karaya kt.

HEFT SN (YED SN HARF)

ranllarn kutsal gnlerinden biri olan Nevruz (Mart 22 ylba) dolay isiyle Nevruziye adn
verdikleri bir tatllar vardr. Yedi trl nesnenin karm ile yaplan bu tatlda kullanlan yedi
nesnenin yedisi de S (sin) harfi ile baladndan ona heft sin (yedi sin) denir. Bu nesneler
unlardr: Somak, sebze, semek, smbl, sirke, sir, senced.

YED EKMEK
Babillilerin Glgam Destannda geen bir olay. Glgam adl kahramann yedi gn
uyumadn, bir snavdan getiini, gstermek iin her gn yiyecei bir ekmei gizlice
yanna koyarlar. Glgam yorgunluu yznden yedi gn sren derin bir uykuya dalar.
Kendisine verilen yedi ekmei yiyemez. Uyandrlnca, yanma konan yedi ekmei grmeden,
uyumadm syler. Sonra yedi ekmei (yemesi gereken, uyuyunca yiyemedii ekmekleri)
grnce uyuduunu anlar. lml olur, lmszl elinden alnr.

YED KONSEY
325 ylnda znikte toplanan yedi konsey. Bu konseyde kiliseler arasnda anlamazla yol
aan birtakm sorunlar grld. zellikle hristiyanlktaki Tanr - Babazerinde duruldu...

Oul ls

Yazlar 511

YED FLZ (FLZTI SEBA)

Eski kimyada: altn, gm, bakr, kalay, kurun, demir, kalay bakr alam har- sini adl
yedi. maden. Kimyaclkta kullanlrd.

YED DVAN
Fatih Kanunnamesinde geen bir kasabann ad.

YED MADD GUFRAN

htiyac olanlara yiyecek, iecek vermek,

plaklara giyecek vermek,

Hastalara bakmak,

Tutsaklar satn almak,

Mahpuslar grmeye gitmek,

Yoksullarla yolcular barndrmak,

lleri gmmek.

YED MANEV GUFRAN

Cahilleri okutmak,

Gnahkrlar doru yola getirmek,

Kederlileri avutmak,

htiyac olana t vermek,

Dmanlar affetmek,

Bakalarnn hatalarna katlanmak,

ller ve yaayanlar iin dua etmek..

YED ULUS
Herodotosun Historia adl nl yaptnda bildirdiine gre, ilkada, Peleponezde yedi
ulus yaarm. Bunlar da Arkadia, Kynuria, Akha, Dor, Aitolia, Dryop, Lemnia ad verilen
yerlerdeki topluluklarm.

YED SARI KIZ

Beltir ile Sagay Trk topluluklarnda kamlarn davullarnda yedi sar kz resmi bulunur. Bunlar
koruyucu nitelik tadna inanlan varlklardr.

YED PINAR
amanlarda frkler, frk yaparken, yedi pnardan, yedi deirmenden su alrlar, sonra
yedi para demir kzdrlarak suya atarlar.

512 Yazlar

YED YNETC
Eskiden Sakz adasnn ileri gelenleri arasndan yedi kii seilir, bu seim Cenova
cumhuriyetince onaylanr. Bu yedi kii aday bir sre ynetirdi.

YED MEZMURLAR
Kutsal Kitabn bu ad alan bir blm.

BABLLLERDE YED
Babillilerde Uruk ilinin yedi srgl kaps vardr.
Adamlar yedi srgl kapsna vardlar
Uruk ilinin
Halk topland Uruk sokaklarna, sevinle doldu.
(Glgam Destan)

YED GN TREN
Bir sylentiye gre Seyid Battaln mezar, bata derviler olmak zere, ylda bir toplanr yedi
gn sren zel bir tren dzenler. XVI. yy. da, zellikle Kanunu Sleyman anda bu tren
dzenli bir nitelikte srdrlrm.

YED BLGE
Smerlerde yeralt tatl su okyanusunun tanrs Eann yedi rencisi vardr. Bunlar arada bir
yeryzne kp insanlara bilgelik, bilim retirmi. Bir sylentiye gre bunlar Smer
lkesinin yedi kiralym.
Anadolu Grek dncesinde de yedi bilge vardr. Kimi Anadolu, kimi Yunanistanl olan bu
bilgelerden ahlk, felsefe, bilim stne sylenmi tler, zl szler kalmtr. Bunlar:
Thales, Solon, Kleobulos, Bias, Pittakos, Periandr, Kilon adlarn tar.

YED TN
Kt cin lmden sonra gvdeye dnmek ister, gvdeyi arnm bulunca kendi gibi yedi cin
daha almaya gidermi.
(Matta ncili12/45)

Yedi aylk (yedi aylk bebek)

Yedisinde neyse yetmiinde de odur (insan yaratl deimez)

Yediden yetmie

Yedi ced (yedi ata)

Yedi slle

Yedi gbek

Yedi ya dii

Yazlar 513

Yedi canl (can g kar, kolay lmeyenler iin sylenir. Kpk yedi canl imi. Uzun

sre hasta yatp lmeyen kt insanlar iin de sylenir.)

Yedi bal ylan (biri kty, biri sularda yaadna inanlan bir devi anlatmak iin

sylenir.)

YED YILLIK VEREM

nsann ok ac ektiini, ok zldn bildirmek iin sylenir. Daha ok ak, gnl
ileriyle ilgili konular iindir yedi yllk verem.
Bu dedium trkler
Ceremedur cereme
Kodun beni e yavri
Yedi ylluk vereme

YED YERDEN BALI

ok sk, ok salam anlamna gelir. okluk kadnlar iin, onlarn giydikleri don, alvar gibi
giysiler iin sylenir.
Ey alvar karalisun
Yedi yerden balisun
Dardan iek atun
erden ne hallisun (naslsn)

YED GLLER
Bolu iline bal, yedi gln bulunduu yer. Gller ormann balang yerinden dan
doruuna doru sralanr. Dereye en yakn yerdeki en by, dorua en yakn olan yerdeki
en kdr.

YED DELKL TOKMAK

Halk bilmeceleri arasnda insan bam anlatan yedi delikli tokmak da vardr. ki gz, iki
kulak, iki burun delii, bir az yedi eder. Bundan dolay baa yedi delikli tokmak denir.
Yedi delikli tokmak
Bunu bilmeyen ahmak
Ya bunu bileceksin
Ya bu gece leceksin

YED DAIN E
Halk arasnda gzeli anlatmak iin yedi dan iei deyimi vardr. Birok halk trksne de
gemitir.
Nereye gideyisun
Yedi dan iei
Olmad gremedum
O yere girecei

514 Yazlar

YED YERDEN YARALI

ok ac, zntl olmay bildiren bir deyim de yedi yerden yaraldr. Halk trklerinde geni
bir yer kaplamtr.
Tabancamn kunda
Tur aldr tural
Kaybana (kimsesiz) yrecium
Yedi yerden yaral

YED ASKI (MUALLAKATUSSEBA)

slm dininin douundan nce Kbenin duvarna iirleri aslan yedi Arap ozannn yedi iiri.
Ozanlar unlardr: mreulkays, Tarafe, Zheyr, Lebid, Amr, Antere, Hris. Bunlar genellikle V.,
VI. yy.larda yaam, bir ikisi de VII. yy. balarnda lmtr. iirleri (Yedi Ask) Arap iirinin
ilk rnleri saylr.

Yedi gn

Yedi gece

Yedi kpr yapmak (Bir kedi ldrenin iledii suu balatmas iin yedi kpr

yapmas gerekirmi. Din bakmndan).

Yedi Derya (Ortaa corafya bilgisine gre yeryznde yedi byk deniz olduu

sylenir. Bunlar Hazar denizi, Akdeniz, Kadadeniz, Hind denizi ile teki komu denizlerdir).

Yedi kat yerin dibi

Yedi yerin gl

Yedi ayet (Sebalmesani. Kurann Ftiha adl sresi. Yedi ayetten olutuu iin bu ad

almtr).

Yedi kraat (Kraat seba. Kur'ann yedi makam zre okunmas).

Yedisinde yar erde ya yerde (kzlar iin sylenir).

Yedi cce

Yedili tabanca (yedi mermi alan negant tabanca)

Yedili koz

Yedi ceddime tvbe

Yedi ceddine rahmet. (Yedi ced, slm inanlarna gre kiinin soyluluunu gsterir.

Yedi saysnn kutsall ile ilikilidir).

YED NTELK
Bektailerde Peygamber Muhammed sallallh aleyhi ve sellemin halife Aliye yedi ayr nitelik
verdiine, Alinin bu yedi nitelii znde topladna, varlnda yansttna inanlr.

YED ERKN
Bektailikte yedi erkan vardr. Bunlar sra ile pir, rehber, mrid, iki msahib ile iki eleri
olarak bilinir. Bunlara ayr bir kutsallk, ayr bir zellik yklenir.

Yazlar 515

YED TAMU (CEHENNEM)

slm inanlarna gre yeraltnda sulularn gidecei yedi cehennem vardr. Bu yedi
cehennem (yedi tamu) eskia dinlerinden kalmadr. Eski Anadolu dinlerinde, Hi titlerde,
Smerlerde yeralt yedi tamunun bulunduu inanc vard.

YED TEPE
stanbul ile Roma illerinin yedi tepe stnde kurulduu bilinir. Bu yedi tepe yedi saysnn
kutsall ile balantl saylr.

YED UYURLAR
lka Anadolu inanlar arasnda yedi uyurlarm nemli bir yeri vardr. Bunlar sonradan slm
inanlar arasnda karm, eshab kef (maara arkadalar) diye anlmaya balamtr. Yedi
uyurlarn yattklar maara Efes yresindedir. Yedi uyurlarn unlar olduu sylenir: Yemliha,
Mislina, Mrselina, Mernu, Tebernu, Sazenu, Kefetatayu bir de ktmr adl kpekleri
varm.

YED EMRLER
Horasandan gelip, stanbulun alnmasndaki savaa katlm, yedisi de din yolunda ehid
olmutur. Mezarlar Fatihte, Malta yresinde bir sokak iindedir.

YEDLER, LER, KIRKLAR

Gerek slm tasavvufunda, gerekse halk inanlarnda ler, yediler, krklar kutsal saylan
birer topluluktur. Bunlarn ermiliine, tanr katnda yce birer yerleri olduuna inanlr.
Kaynak bakmndan bu topluluk (ler, yediler krklar) ilka Anadolu inanlarnn bir
kalntsdr. saysnn kutsall Hititlerde de vard, yedi ilkada kutsallk bakmndan en
yaygn olan saydr. Krklar, slm inanlarnda da vardr. Hz. Muhammed sallallh aleyhi ve
sellemin miratan dnerken Ali ile karlamas, balarnn Alinin bulunduu bir toplantda
krk kiinin olmas, biz krk kiiyiz birbirimizi biliriz sz bu dnemden kalmadr. Anadolu
inanlarnda yedi says, onun yanstt anlay le, krkla yan yana gider.
Erenler bu yolda bir sr dediler
Erenler dediim krklar, yediler
Gnlden gnle yol var dediler
yle midir deli gnl yledir.
Cafer Abdal

YED MAM
smailiye mezhebinde yedi imam vardr. Halife Aliden balayan bu yedi imam inanc
sonradan gelimi, smailiye mezhebinin yedi ana ilkesi durumuna gelmitir.

YED DERV
Huruf inanlarna gre; Fazlulah Hurufi, dinini, dncelerini yaymak iin yedi kiiyi
grevlendirmi. Bunlara yedi imam, ya da yedi dervi denir.

516 Yazlar

YED ULULAR
Bektai inanlarna gre ermi saylan yedi byk ozan. Bunlar da Nesimi, Hatay (ah smail),
Kul Himmet, Pir Sultan Abdal, Viran, Yemini, Fuzul. Bu yedi ozan, Alevi Bektailer arasnda
ulu olarak nitelenir, byk sayg, sevgi grr.

YED KUZU KURBANI

Museviler Hamursuz denen bayramlarndan yedi hafta sonra yaplan Gl Bayramnda gnah
ada olarak yedi kuzu kurban ederler.

YED ALE
Buddha dini yayclarndan kral Rai Pa an her keiin bakm ile ayr ayr yedi aileyi
grevlendirmiti.

YED PSKOPOS
Papa V. Clemens 307de Hristiyanl Asyada yaymak amac ile yedi minorita grevlendirip
Asyaya gndermiti.

YED RAHP
Almalk ilinde Franuscus rahipler kurulu yedi kiiden olumutu. Bunlar toplanr, dinlerine
gre birtakm konumalar yapar, buyruklar karrlard.

YED MAHALLEDEN KOVULMAK

Yabanc kpek yedi mahalleden kovulur. Anadolu halknn byle bir inanc vardr. Ancak bu
inan zamanla kaynandan uzaklam, kt insan niteleyen bir deyim olmutur.

YED TAI DELMEK

Yetim (ksz) hakk yedi ta deler geermi. ksz bir kimsenin hakkn yemenin ne denli
bir su olduunu anlatmak iin sylenir.

YED PEYGAMBER
smaili mezhebine gre yedi byk peygamber vardr. Bunlar sra ile: dem, it, Nuh,
brahim, smail, Muhammed, Ali adlarn tarlar. Halife Aliyi peygamber tanmak smaili
inanlar gereincedir.

YED TU
Eski Trklerde at ya da kz kuyruundan yaplan yedi tulu bir bayrak vard. Bu onlarca
kutsal saylrd.

YED AD, YED ART

Ahilikte kemer (ed) balamann yedi kural, bu kurala gre yedi ad, yedi de zmesi vardr.
Nakl kapsn balaya seha ve ltf kapsn aa, Kahr ve zecr kapsn balaya mlayemet ve
hilm kapsn aa, Hrs kapsn ba laya kanaat ve rza kapsn aa, Tokluk ve Kizb kapsn
balaya alk ve riyazet kapsn aa, Halktan yana kapsn balaya Haktan yan kapsn aa,
Herze ve Hezyan kapsn balaya sdk kapsn aa, Efali eytan kapsn balaya Rahm
kapsn aa.

Yazlar 517

YED MUM
Mevlnnn Mesnevi adl yaptnda anlatt bir yk. Deniz kysnda birdenbire yedi mum
grnr, bunun nedeni bilinmez. Halktan kimse bu mumlar gremez. Sonra yedi mum
dner bir mum olur. Bir sre sonra yedi mum yedi aa olur. Aalar da halkn gzne
grnmez. Bir sre sonra bu yedi aa da bir aa olur. Daha sonra yedi aa yedi adama
dnr. Bu olay yalnz ykde ad geen Dekuk grr. (Mesnevi c. 3/19852060).

YED T
Drzilerde, yedi trl t vardr, yedisi de din gerei kutsal saylr. Btn Drzilerin bunlara
gre davranmas gerekir.

Tevhidl hakim (hakimi, yneticiyi Tanr bilmek),

Sdkul lisan (doru sz, sze ballk),

Hfzl ihvan (din kardelerini koruma),

Terki ibadetl Adem vel bhtan (deme, yalana tapmay brakmak),

El rza bi hkm hkim ve filihi (yneticinin buyruuna, eylemlerine boyun emek,

bal kalmak),

Teberri min elebalis min et tagut (eytanlardan, azgnlklardan uzak kalmak),

Teslimn nefs (boyun eme)

Bu yedi t Drzi dininin temel inanlardr. Onlara aykr davranmak, uymamak bir sutur.

YED YERDEN YAMALI

Bir giysinin eskiliini, ypranmln gstermek iin sylenen bir halk deyimidir.
Alacal alvar
Yedi yerden yamal
Gzel sevdas olan
stemez dnya mal

YED GN
Buddha dininde ntamani denen mutluluk incisini bulmak, insanlar mutlulua kavuturmak
iin Buddha nn gizli bir lkede yedi gn, yedi gece yol gitmesi, incinin bulunduu ildeki
devin sarayna girmesi olayn anlatan bir inantr.

YED KONAKLIK YOL

Buna farsa hefthan denir. ran masallarnda Rstem in Mazenderan ilinde zindana atlan
Keykavusu kurtarmak iin ordularla savaa savaa ald sylenen yedi konaklk yol.
Sonunda padiah zindandan kurtarm.

YED YIL KITLIK

Peygamber Yusuf un yedi yl ktlk, yedi yl bolluk olacan bildirdiine inanlan d. Yahudi
dininde geen bu olay slm dinince de benimsenmitir. Bu d yedi beli kzn yedi clz
kz yiyecei biiminde yorumlanr.

518 Yazlar

YED ESMA
Araplarn Esmai Seba dedikleri. Kadiri tarikatnda eyhin istei zerine tanrnn yedi ad
okunarak zikr edilir. Bu yedi ad Kurnda geer.
Kelime-i tevhd, Allh, H, Hak, Hayy, Kayym, Kahhr.

YED KADIN ALMAK

Karadeniz kylarnda sylenen halk trklerinde geen bir olay. Gerekten yedi kadn alan
erkekler de vard.
Tonyalym Tonyal
Alrm yedi kar
Biri gider ahra
Biri saar srlar
Biri tutar
Biri sallar beii
Biri gider ormana
Biri gider suya
Biri oynar benimle

YED GEZEGEN
Ahilerde musiki yedi gezegen perinin birer ilhamdr.
Periler:
Pazar aramba, (tarit perisi),
aramba Cumartesi (Zuhal perisi),
Sal Cuma (Merih perisi),
Cuma Cumartesi (Zhre perisi),
Pazartesi Pazar (Ay perisi),
Perembe Perembe (Mteri perisi),
Gece Gn (Gne perisi).

Kaynak: smet Zeki EYUBOLU, Anadolu nanlar Anadolu Mitolojisi nanSylence Balants, Geit Kitabevi, 1987, stanbul