Professional Documents
Culture Documents
Một Số Bất Cập Khi Ứng Dụng Thống Kê Và Tin Học
Một Số Bất Cập Khi Ứng Dụng Thống Kê Và Tin Học
Một Số Bất Cập Khi Ứng Dụng Thống Kê Và Tin Học
TRONG NGHIN CU Y HC
Lu Ngc Hot
M U
Ngy nay vi s bng n ca khoa hc, k thut v cng ngh trong khm cha
bnh, ngi thy thuc trc khi ra quyt nh chn on hoc iu tr mt bnh no
cn phi tng hp v cn nhc cc thng tin lin quan t cc ngun khc nhau,
c bit l t cc xt nghim, kt qu chn on hnh nh, thm do chc nng, t cc
nghin cu, th nghim lm sng, ch khng ch n thun l cc triu chng lm
sng nh trc y, do vy khi nim y hc da vo kinh nghim lm sng ca
ngi thy thuc c thay th bi khi nim y hc da vo bng chng.
Vi cc nh qun l v hoch nh chnh th khi nim lp k hoch, qun l v
hoch nh chnh sch da vo bng chng cng tr nn rt ph bin v ngy nay
cc nc pht trin hu ht cc quyt nh, chnh sch u phi xy dng, trin
khai v nh gi da theo mt quy trnh nghim ngt, trong bng chng c
cung cp t nhiu ngun khc nhau nh trnh by trong s di y
So snh
Cc thng tin c sn
ti a phng
Thao tc ca cn b
lm nghin cu
Trch dn v sp xp
ti liu tham kho
S dng cc phn
mm thch hp (EPI
Info, EPI Table...)
Trch dn v sp xp
ti liu tham kho
S dng cc phn
mm nh Reference
Manager, Endnote...
QUN TH CH
Kt lun ngoi suy
La chn
Tham s
qun th
( , , P...)
QUN TH
NGHIN CU
Mu xc sut
- Ngu nhin n
- Ngu nhin h thng
- Mu phn tng
- Mu chm
- Mu nhiu bc
Mu khng xc sut
- Mu kinh nghim
- Mu thun tin
- Mu ch tiu
- Mu c mc ch.
Cc khi nim:
- Khung chn mu
- n v quan st
- n v mu
- Bin nghin cu
- Cc ch s
Chn loi
thit k v
chn mu
nghin cu
c lng
- im
- khong
Mu
Kim nh
gi thuyt
Tham s mu
Bin s
s, p...)
M t cc tham s mu
(trnh by kt qu nghin cu)
(Thng k m t)
Gi tr p
Cc test
thng k
S 2: Mi lin quan gia qun th, mu, thng k m t v thng k suy lun
trong nghin cu
R rng rng khi nghin cu theo mu, ngi nghin cu khng mun kt lun ca
mnh ch p dng vi mu nghin cu (thng k m t) m mun kt lun cho c
qun th nghin cu v qun th ch. lm c iu ny th h phi p dng
thng k suy lun vi 2 phng php c lng hoc kim nh vi cc test thng
k thch hp. Tuy nhin qu trnh ngoi suy ny ch c th c thc hin khi mu
c chn theo phng php xc sut (tc l chn ngu nhin c tnh i din cao)
vi c mu ln.
2. Mi lin quan gia tn ti, mc tiu chung v mc tiu c th ca nghin
cu nh th no?
Nhiu ngi nghin cu thng khng n mi lin quan ca 3 yu t ny nn
khi xut chng thng phm phi sai lm kh c th chp nhn c. Hai v d
di y th hin r s bt cp ny
6
V d 1:
Tn ti: Cao huyt p ca ngi cao tui ti huyn A nm 2010 v mt s yu
t nh hng
Mc tiu chung: Xc nh t l cao huyt p ca ngi cao tui ti huyn A nm
2010 v mt s yu t nh hng
Mc tiu c th:
1. Xc nh t l cao huyt p ca ngi cao tui ti huyn A.
2. Xc nh mt s yu t lin quan n tnh trng cao huyt p.
3. xut (v thm d) mt s gii php can thip cng ng lm gim t l
tng huyt p.
V d 2:
Tn ti: Huyt p ca ngi dn ti huyn A nm 2010 v mt s yu t nh
hng
Mc tiu chung: Xc nh t l cao huyt p ca ngi cao tui ti huyn A nm
2010 v mt s yu t nh hng
Mc tiu c th:
1. Xc nh t l cao huyt p ca ngi cao tui ti huyn A.
2. Xc nh mt s yu t lin quan n tnh trng cao huyt p.
3. nh gi hiu qu ca mt s gii php can thip cng ng lm gim t l
tng huyt p.
R rng l v d 1 th hin r tn ti bao trm mc tiu chung, cn mc tiu
chung li bao trm mc tiu c th v u tp trung vo cng mt vn nghin cu
l cao huyt p, cng mt i tng nghin cu l ngi cao tui, cng mt a d
(khng gian) l huyn A v trong cng mt thi im nghin cu l nm 2010.
Trong khi v d 2 th vn nghin cu (huyt p) v i tng nghin cu
(ngi dn) nu trong tn ti qu rng so vi mc tiu chung (cao huyt p v
ngi cao tui), v 1 trong 3 mc tiu c th (mc tiu 3) li khng h c cp
trong mc tiu chung v tn ti, do vy nu ta hnh tng ha tn ti nh mi
nh, mc tiu chung nh trn nh, cc mc tiu c th nh cc ct nh th vi v d
1 ta s c c hnh mt ngi nh hp l (hnh 1) cn vi v d 2 ta s c hnh mt
ngi nh c mi qu to, trn qu nh v c mt ct nh nm ngoi c trn ln mi
nh (hnh 2)
Tn ti
Mc tiu chung
Mc tiu 3
Mc tiu 2
Mc tiu 1
Tn ti
Mc tiu chung
Mc tiu 3
Mc tiu 2
Mc tiu 1
Nhng bin s no l cn phi thu thp khi phn tch ta c s liu kt lun
cho tng mc tiu c th?
20 nm v > 20 nm, nhng c nhiu ngi khng hiu r khi mt bin nh lng
chuyn sang dng nh tnh thu thp s liu, tnh gi tr ca chng b gim i
ng k. Hnh 3 v 4 di y minh ha cho nhn xt ny:
50 tr
A
B
450 tr
2500 gr
50 tr
450 tr
2500 gr
Hnh 3: Hai nhm tr c t l suy dinh dng bo thai nh nhau nhng cn
nng khi trung bnh li rt khc nhau
Nu nhng a tr c cn nng khi < 2.500 gram c coi l suy dinh dng bo
thai th nhm tr A v B u c t l tr suy dinh dng bo thai nh nhau v u l
10% (50 tr c cn nng < 2.500 gram trn tng s 500 tr c iu tra). Tuy nhin
nu nhn s phn b cn nng ca tng tr trn trc s th hai nhm tr ny c s
khc bit rt ng k v chc chn l cn nng trung bnh ca nhm tr A s ln hn
nhiu so vi nhm tr B.
Cng tng t nh vy, tnh trng cao huyt p ca i tng nghin cu thuc hai
nhm C v D biu th trong hnh di y cho thy hai nhm ny c t l i tng
b cao huyt p ti a l nh nhau (40%) v huyt p trung bnh ca hai nhm ny
c th khc bit khng ng k, nhng nu xt v mc phn tn huyt p ca
tng c th th nhm D c phn tn cao hn nhiu so vi nhm C v nh vy
lch chun ca huyt p ti a ca nhm D s cao hn nhm C.
300 ngi
200 ngi
C
140 mmHg
200 ngi
300 ngi
D
140 mmHg
2. Theo bn cht
nghin cu
NC nh
tnh
NC quan st
NC ng
dng
NC nh
lng
NC hnh ng
M
t
NC Bnh - Chng
Phn
tch
NC dc
NC can thip
Lm
sng
NC Thun tp
Cng
ng
Trong :
-
Nghin cu nh tnh
Cch tip
cn
nh
ngha
- Xc nh, thm d mt s yu s
gip ta hiu su sc v bn cht,
nguyn nhn, cc yu t nh
hng ca vn
Cu hi
- Ci g? Ti sao? Nh th no?
u im
- chnh xc c th cao hn do c
cc cng c o lng chun xc
- C cc phng php phn tch
chun, do c v thuyt phc hn
11
Nhc
im
Loi k
- o lng, thm khm, xt nghim,
thut thu
s liu c sn, dng b cu hi...
thp s liu
Cng c
cn thit
Ngi thu
thp s
liu
Loi nghin cu theo cch tip cn dch t hc: li c phn ra hai cch phn
loi, l cch phn loi da vo yu t thi gian (nghin cu ngang khi cc
i tng nghin cu ch c thu thp s liu mt ln v nghin cu dc khi
cc i tng c thu thp s liu nhiu ln ti cc khong thi gian khc
nhau) v phn loi theo bn cht tc ng ca ngi nghin cu n i tng
nghin cu (nghin cu quan st hay can thip) nh trong s di y:
Thit k nghin cu dch t hc
NC can thip
NC quan st
Phng
bnh
NC M t
Thng tin
qun th
Thng tin
c th
Bnh
him
NC
tng quan
Ca bnh
him
Lm
sng
NC
phn tch
Bnh
ph bin
Chm bnh
him
Th
nghim
Bnh
chng
Lot
bnh
NC
ct ngang
Thun
tp
Hi
cu
Cng
ng
Tng
lai
dnh cho nghin cu... Nhiu khi do tiu ch ny m cht lng nghin cu b
gim xung.
6.2. Mt s im cn lu trong tnh ton c mu:
Cn phi chn ng cng thc tnh c mu v cc thnh phn trong cng thc
tnh c mu. Trong trng hp kt qu ca nghin cu tng t trc khng
c sn tham kho th nn lm nghin cu th c s liu a vo tnh c
mu do s liu ca mu nghin cu th sau ny c th gp vo vi s liu ca
nghin cu tht tnh ton nu c 4 iu kin sau:
- a im ly mu th cng chnh l a im m nghin cu tht s din ra;
- Mu ca nghin cu th cng c chn theo ng phng php m nghin
cu tht s chn;
- Phng php thu thp s liu ca nghin cu th cng ging nh nghin cu
tht;
- Vi nhng vn nghin cu c thay i theo thi gian (nh bnh theo ma)
th thi im trin khai nghin cu th phi khng qu xa nghin cu tht
m bo yu t thi gian khng lm nh hng n c mu.
Khi dng cng thc n = Z 21 / 2
p(1 p)
tnh c mu cho mt t l m khng
2
Frequency
29
0
709
bwt
4990
Frequency
Frequency
34
0
14
45
1.83177
age
BC(age,-.2959)
2.28396
Ct ri (hoc
thanh) ng
hoc ngang
(bar chart)
Ct chng
nhau
Biu hnh trn ch thch hp khi biu th cho mt qun th. Khi mun
so snh bin gia hai hoc ba qun th khc nhau th biu ct chng
l thch hp nht.
Ct lin tc
(histogram)
a gic
(polygon)
ng thng
(line)
Biu chm
(scatter)
Bn (map)
- Kim nh tng, v tr
Wilcoxon
Kim nh t hai mu
c lp
Spearmans
bin
- Kim nh mt mu
Kolmogorov-Smirnov
- Kim nh hai mu
Kolmogorov-Smirnov
So snh phn b tn s
S liu nh
lng c
phn b
chun (test
tham s)
Phn tch
s khc
nhau
S liu th
hng hoc
nh lng
khng chun
(phi tham s)
Hai
mu
Hai
mu
Hai
mu
Hai
mu
Loi phn
tch
Phn tch
mi tng
quan
Bin danh
mc hoc
nh phn
c lp
Test t student
Ghp cp
Test t ghp cp
c lp
Ghp cp
ANOVA ghp cp
c lp
Mann-Whitney U test
Mc Nemar test
Ghp cp
c lp
Kruskal-Wallis test
Ghp cp
Friedman test
Hai mu c lp
Hai mu ghp cp
Friedman/Kendall
test
S liu nh lng c
phn b chun
H s tng quan ca
Spearman
H s tng quan
Phi/Cramer
10. Cha hiu ng khi nim sai s, nhiu v s cn thit phi khng ch sai
s v nhiu trong nghin cu
Khi nim qun l s liu (data management) v tng cng cht lng s liu (data
quality) v khng ch sai s, nhiu (bias and confounding control) trong nghin cu
hin cn cha c quan tm ng mc Vit Nam. Nhiu nh nghin cu cha
hiu c rng c b s liu c cht lng, khch quan phc v cho mc tiu
nghin cu th ngi nghin cu phi lm tt t khu thit k, chn mu, thu thp s
liu, x l, lm sch, phn tch s liu v vit bo co. Ngay c khi c b s liu
tt nhng khi phn tch khng ng th b s liu cng c th cho kt qu sai dn
n kt lun sai lm. Di y l mt s lu :
10.1. Cn phi phn bit r sai s ngu nhin, sai s h thng v bit cch loi tr
chng ngay t khi thit k nghin cu:
Nu mt ngi c o huyt p tm trng bng cch lun mt ng thng vo
ng mch v kt qu c c bng my th kt qu thng l rt chnh xc v t
c dao ng gia cc ln o cng nh ngi o. iu ny tng ng vi trng hp
A trong s di y. Tuy nhin trn thc t ta thng o huyt p mt cch gin
tip thng qua mt s cng c v do ngi o. chnh xc ca cch o ny ty
thuc vo cc yu t sau:
chnh xc ca cc cng c o lng;
Ngi o khc nhau c th cho kt qu khc nhau ngay c khi s dng cng
mt dng c o;
Din bin c im sinh hc ca ngi c o, t th lc o;
Do cc yu t khc khng th gii thch c.
iu c th pht sinh ra mt s loi sai s sau y:
a/ Sai s h thng
Khi s dng mt dng c o lng thiu chnh xc (v d lun cho kt qu cao hn
gi tr thc) th ta thng thu c kt qu cao hn mt cch c h thng so vi gi
tr thc (trng hp B s di). Trong mt s trng hp khc, mc d my o
huyt p chnh xc nhng do ngi o khc nhau cng c th cho kt qu khc
nhau, c ngi thng cho kt qu lun cao hn ngi khc (ty thuc thnh gic,
trnh v kinh nghim), iu cng c th dn n sai s h thng.
b/ Sai s ngu nhin
Cn gi l sai s do may ri, trong trng hp ny ngay c mt ngi o, s dng
cng mt dng c, trn cng mt bnh nhn v cng t th nhng vn c th cho
kt qu huyt p khc nhau, iu ny c th do may ri, do yu t thn kinh, tm l
ca ngi c o huyt p. Tuy nhin, nu s o lng c lp li nhiu ln th ta
thng thy kt qu mi ln o dao ng xung quanh mt gi tr no v nu tnh
gi tr trung bnh ta s c kt qu trung bnh gn vi gi th thc (nu khng c sai
s h thng kt hp). Trong s di y, do sai s h thng nn gi tr trung bnh
19
A (gi tr ng)
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
May ri
Sai s
h thng
oo
oooo
oooooooooo
oooooooooooooooooooooooo
oooooooooo
oooo
oo
80
mmHg
90
Hnh 5: Phn bit khi nim sai s ngu nhin v sai s h thng
10.2. Cn phi hiu nhiu c tc ng nh th no n kt qu nghin cu v lm
th no khng ch nhiu:
Di y l mt v d c in ca Simpson, Julious v Mullee nm 1944 trnh by
vai tr ca yu t nhiu (l yu t tui) trong mt nghin cu thun tp v t vong
do tiu ng lin quan n s l thuc vo insulin:
Bng 5: T vong do tiu ng lin quan n mc l thuc vo insulin
a/ Khi ch c bin Mc l thuc Insulin v Tnh trng sng st c xem xt
Mc l thuc insulin
Tnh trng sng st
Khng
Sng
326
253
Cht
218
105
Tng
544
358
T l cht
40%
29%
20
40
Mc l thuc
insulin
Khng
Tnh
trng
sng st
Sng
15
129
Cht
Tng
T l cht
Mc l thuc
insulin
Khng
Sng
311
124
Cht
218
104
15
130
Tng
529
228
0%
1%
T l cht
41%
46%
T 3 bng trn ta thy khi bin nhm Tui cha c a vo phn tch cng vi
bin Mc l thuc insulin v Tnh trng sng st, th t l cht trong s bnh
nhn tiu ng c l thuc vo insulin cao hn ng k so vi cc bnh nhn
khng l thuc vo insulin (40% so vi 29%). Tuy nhin khi yu t tui cn nhc
di dng phn tch tng kh nhiu (tng tui 40 v tng tui > 40), t l cht
trong nhm khng l thuc vo insulin li lun cao hn nhm nhm c l thuc vo
insulin. Nh vy, r rng khi yu t tui c a vo phn tch th kt lun v vai
tr ca s l thuc insulin trong t vong ca bnh tiu ng thay i hn. Trong
trng hp ny tui c th c coi l yu t nhiu v bng cch p dng phn tch
tng vi vic xc nh gi tr hiu chnh ca RR hoc OR s cho kt lun chnh xc
hn nh trong v d di y:
Phi nhim
C
Khng
Tng
Bnh
C
200
50
250
Khng
800
950
1,750
Tng
1000
1000
2,000
Bnh
Tng
C
Khng
C
194
21
Khng
706
79
900
100
Tng
215
785
1000
RR1 =
Phi
nhim
Bnh
Tng
C
Khng
C
6
29
Khng
94
871
100
900
Tng
35
965
1000
194 / 900
= 1.02
21 / 100
RR2 =
6 / 100
= 1.86
29 / 900
Ngoi ra, tc ng tng h gia cc tng trong phn tch tng kh nhiu cng l
vn cn phi cn nhc. Bng di y gip ta phn bit c khi nim v nhiu
v tc ng tng h:
Bng 6: Phn bit cc loi yu t nhiu v tc ng tng h
Loi nghin cu
Tng 2
Chung 2 tng
Nhn xt
1
2
3
Thun tp (RR)
Thun tp (RR)
Bnh chng (OR)
1,02
1,74
0,96
1,86
3,00
0,45
4,00
1,00
1,83
Nhiu v c tc
ng tng h
gia cc tng
4
5
6
Thun tp (RR)
Thun tp (RR)
Bnh chng (OR)
4,00
1,00
1,83
4,00
1,00
1,83
4,00
1,00
1,83
Khng nhiu v
khng c tc
ng tng h
7
8
9
Thun tp (RR)
Thun tp (RR)
Bnh chng (OR)
1,01
3,00
0,83
1,01
3,00
0,83
4,00
1,00
1,83
Nhiu v khng
c tc ng
tng h
10
11
12
Thun tp (RR)
Thun tp (RR)
Bnh chng (OR)
1,07
3,00
0,36
9,40
0,33
6,00
4,00
1,00
1,83
Tc ng tng
h rt ln
lm lu m nhiu
Bin php ghp cp: Ghp cp thng dng trong nghin cu bnh chng, th
nghim lm sng, i khi trong thun tp vi quy m nh. Ngoi ra nh gi
trc v sau can thip cng l 1 dng ghp cp, cn gi l t i chiu. Tiu thc
c la chn ghp cp chnh l bin nhiu chng ta mun loi b. V d nu
ta mun loi b yu t nhiu l tui, gii v ngh nghip, th khi c mt c th
bnh c chn, ta phi chn mt c th chng c cng gii, xp x tui v c
ngh nghip tng t vi c th bnh chn to ra mt cp nghin cu. Khi
vic phn tch s liu s i theo cp ch khng i theo cc c th nh trong
nghin cu khng ghp cp.
Kh nhiu bng phn tch a bin: y l gii php l tng nht kh nhiu
v c th kh nhiu bin nhiu cng mt lc v c th kh c cc yu t nhiu l
cc bin nh lng. Ty theo bn cht ca bin ph thuc m ngi ta chn
phng php phn tch a bin khc nhau. Nu bin ph thuc l bin nh lng
th ngi ta p dng phn tch hi quy a bin, cn nu bin ph thuc l bin
nh phn th ngi ta p dng phn tch hi quy logistics.
23
KT LUN:
Thng k l mt mn hc c lch s rt lu i nhng kh kh v tru tng,
nn nhiu nh nghin cu lun cm thy kh khn khi ng dng chng trong
nghin cu. Trong khi , tin hc li l mt lnh vc kh mi m v mc d n
thuc mt phm tr khc vi thng k nhng n li c mi lin quan mt thit
vi thng k v c th h tr rt nhiu cho vic ng dng thng k trong nghin
cu khoa hc. Trc y khi tin hc cha pht trin, nhng ngi lm nghin
cu khoa hc gp rt nhiu kh khn trong thit k cng c nghin cu, thu
thp, x l, phn tch s liu, tham kho v sp xp cc ti liu nghin cu.
Ngy nay vi s bng n ca cng ngh thng tin, ngi nghin cu c rt
nhiu cng c hu hiu thc hin cc cng vic trn, tuy nhin Vit Nam,
vic ging dy v thng k, tin hc trong y hc cha c i mi theo ng
tc pht trin ca hai mn hc ny.
Vi ti liu ny, chng ti mong mun nu ln tnh cn thit v cp bch trong
vic phi i mi ging dy thng k v tin hc y hc trong cc trng i hc
y v tng hp nhng sai st thng gp ca cn b y t khi p dng thng k
trong nghin cu khoa hc, cng nh tm tt nhng phn kin thc c lin quan
ngi c c th tham kho.
Ti liu tham kho:
1. Lu Ngc Hot, Phm Ngn Giang, L Vn Hi. Thng k c bn trong y sinh
hc, Nh xut bn Y hc, 2010.
2. Lu Ngc Hot v cng s: ng dng thng k y sinh hc trong cc bi bo
khoa hc y hc, Kha lun tt nghip c nhn YTCC H Y H Ni, nm 2009
3. Lu Ngc Hot. Thng k v tin hc ng dng trong Nghin cu y hc, Nh
xut bn Y hc, 2008.
4. Pamela Wright, Peter Mason, Lu Ngc Hot. Vit v xut bn bi bo khoa
hc Quc t (bn ting Vit & ting Anh). Nh xut bn Y hc, 2008.
5. Luu Ngc Hoat et al: A desk study on reviewing articles published in several
common Vietnamese medical journals in 2002, study supported by MCNV,
2003
24