Ryszard Kotarba

Niemiecki obz
w Paszowie
19421945
przewodnik historyczny

Zawiera
map z tras
zwiedzania

Ryszard Kotarba

Niemiecki obz
w Paszowie
19421945
przewodnik historyczny

 Copyright by Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2016

Recenzent: dr Joanna Lubecka

Redakcja: Rafa Dyrcz
Opracowanie graficzne, skad i druk: Studio Actiff / www.actiff.pl

Zdjcia ze zbiorw Instytutu Pamici Narodowej (1-6, 10, 12-15, 17-27, 29, 31-37, 42-43, 45-46, 48, 52, 55-57, 59),
Archiwum Narodowego w Krakowie (7, 9, 11, 16) i Ryszarda Kotarby (8, 28, 30, 38-41, 44, 47, 49-51, 53-54, 58).
Zdjcie na okadce ze zbiorw Instytutu Pamici Narodowej

Wydanie II poprawione

ISBN 978-83-943749-1-4

Sowo wstpne
W 1939 roku Rzeczpospolita Polska zostaa zaatakowana przez Niemcy (wsparte przez
Sowacj) oraz przez ZSRR. Francja i Wielka Brytania wprawdzie wypowiedziay wojn Niemcom, ale nie podjy adnych dziaa na rzecz realnego wsparcia polskiego
sojusznika. Mimo dotkliwej klski i okupacji caego terytorium pastwowego, Polska
nie skapitulowaa. Przeniesione do Francji, a potem do Wielkiej Brytanii wadze RP
reprezentoway legalizm prawny i zachoway cigo pastwow. Polska jako pastwo
pozostaa podmiotem prawa midzynarodowego, w obozie alianckim bya prawnym
reprezentantem wszystkich obywateli RP niezalenie od ich narodowoci, wyznania
i przekona politycznych.
W odrnieniu od innych pastw zaatakowanych przez Niemcy, Rzeczpospolita
Polska nie podja adnej formy kolaboracji. Walczya przeciw narodowosocjalistycznej,
niemieckiej potdze III Rzeszy od pierwszych do ostatnich chwil wojny. Odtworzone
na okupowanych terytoriach struktury pastwowe, dziaajce w imieniu legalnych
wadz Rzeczypospolitej w skrajnie nienormalnych warunkach, konsekwentnie stawiay
na miar swoich moliwoci opr totalitarnym ideologiom i ich zbrodniczej praktyce.
Kada forma czynnej kolaboracji z Niemcami w realizacji ich zbrodniczych planw,
czy te dobrowolny udzia w popenianych bd inspirowanych przez nich zbrodniach
na obywatelach RP wszystkich narodowoci, bya aktem wrogim wobec walczcego
po drugiej stronie barykady pastwa polskiego. Jak na kadym okupowanym terytorium zdarzay si przypadki udziau poszczeglnych obywateli RP rnej narodowoci
w niemieckich dziaaniach eksterminacyjnych skierowanych przeciw cywilnej ludnoci
narodowoci ydowskiej i polskiej, tak jak zdarzay si przypadki ich udziau w akcjach
wymierzonych w konspiracj i partyzantk niepodlegociow. Kady akt donosiciel-

Wstp

stwa, kady indywidualny udzia obywatela RP w zbrodni lub pomoc w jej popenieniu
by zarazem aktem sprzeniewierzenia si pastwu polskiemu.
Byo pod tym wzgldem inaczej ni na przykad we Francji, gdzie wiele form udziau
funkcjonariuszy pastwowych w zbrodniczych praktykach Holocaustu, byo sankcjonowane przez legalne wadze pastwowe kolaborujce z Niemcami.
Prawdziw tragedi pastwa polskiego by brak moliwoci skutecznej ochrony
wasnych obywateli przed terrorem okupantw. Polska bya bezsilna wobec budowy
przez Niemcw sieci obozw koncentracyjnych na okupowanych terytoriach. Nie bya
w stanie uchroni obywateli RP w tym ydw i Polakw przed niewolnicz gehenn
w niemieckich fabrykach mierci oraz w sowieckich agrach.
Polska moga protestowa na arenie midzynarodowej, zapowiada rozliczenie
zbrodni i ukaranie sprawcw po wojnie, jednak nie miaa wystarczajcych si, aby uniemoliwi Niemcom i Sowietom realizacj ich zbrodniczych planw. Pastwo podziemne
wykonywao wyroki mierci na zdrajcach i kolaborantach. Kurierzy Polskiego Pastwa
Podziemnego w tym Jan Karski jako pierwsi alarmowali wolny wiat informacjami
o skali zbrodni dokonywanych na narodzie ydowskim, o represjach i terrorze, jaki
sta si dowiadczeniem milionw obywateli naszego pastwa. Na Zachodzie czsto
spotykali si z obojtnoci i powtpiewaniem w to, czy moliwe, eby niemieckie
pastwo stworzyo zbrodniczy system eksterminacji caych narodw.
Niemym protestem przeciw bezczynnoci wiata wobec niemieckich zbrodni na ydowskich obywatelach RP bya w maju 1943 r. samobjcza mier Szmula Zygielbojma,
czonka Rady Narodowej utworzonej przy wadzach RP na obczynie.
Pami o ludobjstwach dokonanych przez Niemcy w latach 1939-1945 jest obowizkiem dzisiejszej Polski. Dzieje obozu paszowskiego, o ktrym opowiada ten przewodnik, s tylko jedn z kart pamici o nieludzkim obliczu totalitaryzmw.
dr Maciej Korku
Naczelnik Oddziaowego Biura Edukacji Publicznej
Instytutu Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie

Niemiecki obz w Paszowie

19421945
Zamierzeniem tej publikacji jest przyblienie wiedzy o dawnym niemieckim
obozie pracy, a potem obozie koncentracyjnym w Paszowie. Cho powsta
on gwnie na gruntach dawnej gminy Wola Duchacka, to do historii przeszed pod nazw: Konzentrationslager Plaszow bei Krakau. Obz ten, lecy
tak blisko centrum Krakowa, miejsce mierci wielu tysicy ydw i Polakw,
w tym wielu krakowian, po wojnie zosta niestety szybko zapomniany. Poczynania komunistycznych wadz nie uwzgldniay szczeglnego charakteru
tego miejsca, teren obozu w znacznej czci zosta zajty pod budownictwo
mieszkaniowe i inwestycje miejskie. Dzi znacznie okrojony obszar pozostaje
nadal opuszczony, skpo oznakowany i do zaniedbany, mimo postpujcych
prac porzdkowych.
Teren obozu jest wielkim cmentarzyskiem, na ktrym rozsiano popioy
kilku tysicy ofiar. Tu w pewnym stopniu dopeniy si losy krakowskich ydw,
tu trafili w wikszoci po likwidacji getta, tu ginli w egzekucjach, w wyniku
chorb i przymusowej pracy. To rwnie cmentarz ponad 2 tysicy Polakw,
zarwno winiw obozu, jak i przywoonych przez Gestapo osb skazanych
na mier.
Obz paszowski by szczeglny, bo powsta na bazie jednego ydowskiego getta. Winiowie pochodzili gwnie z Krakowa i okolicy, a miejsce to
uwaano pocztkowo za przeduenie getta krakowskiego. Std przeniesiono nie tylko ludzi, ale take warsztaty pracy, maszyny, zapasy surowcw,
wyposaenie obiektw publicznych. W obozie dziaay, zachowujc znaczenie

Niemiecki obz w Paszowie 19421945

i hierarchi, ukady i struktury z getta, zarzd i policja ydowska. Na t odrbno zwraca uwag znany wizie Mieczysaw Pemper, ktry w swoich wspomnieniach pisa, i nie zna drugiego takiego przypadku. Okolicznoci te miay
swoje konsekwencje i stanowiy o odmiennoci i cechach, ktre odrniay
Paszw od typowych obozw koncentracyjnych. Niestety szczupo rde
historycznych, zwaszcza brak dokumentacji oryginalnej z lat 19421945, nie
pozwala na pen rekonstrukcj dziejw obozu. Oryginalne akta zachoway
si jedynie fragmentarycznie, poniewa u schyku 1944 r. Niemcy wikszo
z nich wywieli lub zniszczyli.
Niemcy rozbudowywali obz od koca 1942 r. do poowy 1944 r. Stopniowo zabudowywano rozlegy obszar na zachd od ul. Wielickiej, w tym
tereny obu zrujnowanych uprzednio cmentarzy ydowskich, stawiano
dziesitki barakw mieszkalnych i warsztatw. Pierwszy okres, od powstania do lata 1943 r., charakteryzowa si nierwnomiernym zagospodarowaniem, cho wykonano podstawowe roboty zwizane z infrastruktur,
przystosowano niektre obiekty do celw obozowych, inne zbudowano
lub zaplanowano (komendantura, koszary, znaczna cz warsztatw,
baraki mieszkalne dla winiw wraz z zapleczem). W drugim okresie,
od lata-jesieni 1943 r. do poowy 1944 r., obz ulega intensywnej rozbudowie. Realizowane byy wielkie budowy: nowoczesnej ani i odwszalni,
barakw dla winiw przejciowych i kwarantanny, bocznicy kolejowej,
nowej komendantury. W rejonie ul. Paskiej przystosowano dalsze wille
dla oficerw SS, powsta lazaret SS i nowy plac apelowy. Zniwelowano
dawne miejsca masowych egzekucji na starym cmentarzu i tzw. Grce,
czciowo je zabudowujc.
Zaledwie ptora roku mino od pierwszych prac, a powstaa dua infrastruktura zapewniajca przetrzymywanie ponad 20 tysicy ludzi. Przez
tak krtki czas teren uleg ogromnym przeksztaceniom. Przybyszom z zewntrz, zwaszcza z maych gett i obozw pracy, Paszw imponowa rozmachem, jawi si jako obz-miasto, duy teren z ulicami, zabudowaniami
i sporym ruchem. W fazie finalnej powsta obz koncentracyjny w peni
przystosowany do eksploatacji siy roboczej oraz eksterminacji winiw.

Gdy obz osign najwikszy rozwj, odmieniy si losy wojny i od poowy

1944 r. przystpiono do ewakuacji winiw, stopniowej likwidacji obozu i podobozw, do zacierania ladw zbrodni. Na szczcie wielu winiw Paszowa
ocalao i pami o obozie nie zostaa zatarta. yj jeszcze nieliczni wiadkowie,
pozostay relacje, wspomnienia, zapisy nie tylko o obozie, ale i o ydowskim Krakowie i jego mieszkacach, ktrzy przez pokolenia wzbogacali ycie
i kultur miasta.

Getto
U progu wojny w Krakowie mieszkao blisko 60 tysicy ydw. Stanowili
oni ponad jedn czwart ludnoci miasta. Spord nich ponad 90 procent
zgino podczas Holocaustu. Od pierwszych dni niemieckiej okupacji ydzi spotykali si z nienawici, przeladowaniami i grabie mienia, byli
wyrzucani poza nawias normalnego ycia. Hitlerowskie ustawodawstwo
pozbawiao ich stopniowo majtku, swobody poruszania si, izolowao
od reszty spoeczestwa, zmuszao do niewolniczej pracy. Poczwszy od
symbolicznego, jednego z pierwszych zarzdze o przymusie noszenia
opasek z gwiazd syjosk, od 1939 r. ukazay si kolejne nakazy, ktre
ograniczay ich swobody i podstawy egzystencji, a dotyczyy wielu dziedzin
ycia spoecznego i gospodarczego. Ju na tym przejciowym etapie zdarzay
si wypadki aresztowa, wyrzucania z mieszka, rabunkw, dewastacji
synagog, pojedynczych egzekucji i innych represji. Najbardziej znana bya
wielka akcja policyjna na Kazimierzu i potem w Podgrzu, kiedy to zablokowano ulice i domy, a w czasie masowych rewizji dokonano ogromnych
rabunkw mienia prywatnego i gminy ydowskiej.
Ju we wrzeniu 1939 r. Gestapo wyznaczyo nowy zarzd gminy (Judenrat) z Markiem Biebersteinem na czele (zgin w Paszowie w 1944 r.). W tak
duej gminie jak Krakw Judenrat skada si z 24 czonkw, a jego podstawo-

Getto

wym obowizkiem byo realizowanie wszelkich rozkazw wadz niemieckich

w penym zakresie. Cho przepisy mwiy, e tylko administracja cywilna
jest powoana do wydawania rozkazw Judenratom, policja bezpieczestwa
realizowaa tu wasn polityk. W urzdzie Komendanta Policji Bezpieczestwa
i SD na dystrykt krakowski (Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD)
przy ul. Pomorskiej 2, w wydziale Gestapo istnia referat do spraw ydowskich dziaajcy pod kierownictwem kolejno: Paula Sieberta, Oskara Branda,
Wilhelma Kundego i Hermanna Heinricha.

fot. 1
Wilhelm Kunde

Na pocztku wojny napyna do miasta dua fala uchodcw i liczba ydowskich mieszkacw przekroczya 70 tysicy. Niemieckie wadze okupacyjne nie chciay tolerowa takiego stanu w stolicy Generalnego Gubernatorstwa
(Generalgouvernement fr die besetzten polnischen Gebiete, GG) i zarzdziy wysiedlenia ydw z miasta. Od maja 1940 r. do pocztku 1941 r. Krakw opucio
dobrowolnie bd przymusowo ponad 50 tysicy ydw. Szef dystryktu zarzdzi,
e w miecie mog pozosta (z rodzinami) tylko ci, ktrzy uzyskaj zezwolenie ze wzgldu na swoj przydatno zawodow. Pozostali sami osiedlali si

w innych miejscowociach lub podlegali wysiedleniu. Wysiedlani przechodzili

przez obozy przejciowe w dawnym austriackim forcie mogilskim, a nastpnie
przy ul. Szlak 26. Std wysyano transporty krakowskich ydw do dystryktu
lubelskiego i warszawskiego i tam pniej podzielili oni los swoich wspbraci.

fot. 2
Krakw 1940/1941.
Kolumna wysiedlanych
ydw przed dworcem
kolejowym

Na zarzdzenie szefa dystryktu krakowskiego Otto Wchtera o utworzeniu dzielnicy ydowskiej w Krakowie (ze wzgldw zdrowotnych i policyjnych), do 20 III 1941 r. ydzi musieli przenie si do wydzielonej czci Podgrza. Zacza si popieszna, nerwowa przeprowadzka, dramat tysicy ludzi
opuszczajcych swoje mieszkania. Rada ydowska oficjalnie okrelia stan
ludnoci w getcie na 10.873, faktycznie liczba ta bya wysza i wzrastaa. W padzierniku 1941 r., po wczeniu do miasta okolicznych gmin, napyny do
getta kolejne tysice ludzi. Wiosn 1942 r., przed wielkimi akcjami wysiedleczymi, mieszkao tu co najmniej 17 tysicy ydw, a w przeddzie likwidacji getta oficjalnie 8.753 osoby.
Getto krakowskie byo stosunkowo niewielkie, nieprawdopodobnie zagszczone, a po kolejnych akcjach likwidacyjnych zmniejszano jego granice
i stan przeludnienia utrzymywa si stale. Mimo to byo dobrze zorganizowane,
a dziki subom Judenratu i zaradnoci mieszkacw zapewniao minimalne
warunki egzystencji. Przez pierwszy rok ycie toczyo si tu wzgldnie spokojnie,
liczne warsztaty i firmy daway szanse przeycia, a robotnicy z getta praco-

Getto

wali rwnie w licznych placwkach i firmach w miecie. Organizowano ycie

duchowe, odbyway si imprezy kulturalne, przedstawienia dla dzieci, akcje
charytatywne. Dziaaa suba zdrowia, szpitale, domy opieki nad starcami i sierocice, anie, kuchnie ludowe dla biednych. Nie byo tu epidemii, masowego
godu i umierania na ulicach miertelno w getcie bya stosunkowo niska.

fot. 3
Plan getta

10

 ydowska Suba Porzdkowa (Jdischer Ordnungsdienst, OD), utworzona przez niemieckiego starost miejskiego zarzdzeniem z 5 VII 1940 r., miaa spenia rol stray miejskiej w ydowskiej czci miasta, a potem w getcie.
Pocztkowo bya to typowa suba porzdkowa, ktr pojmowano jako misj
spoeczn i obywatelsk. W marcu 1941 r. OD przeniosa si do getta (ul. Jzefiska 37). Przy OD rozbudowano areszt policyjny, gdzie umieszczano zarwno osoby ujte w getcie, jak i ydw zapanych w miecie na tzw. aryjskich
papierach, czyli dokumentach podrobionych, dziki ktrym mogli chroni si
uchodzc za Polakw. Liczne wiadectwa mwi o stopniowej zmianie zachowa funkcjonariuszy OD, czyli tzw.odemanw. W czasie wysiedle byli
oni zmuszeni doprowadza ludzi do transportw i cho sami byli zagroeni,
poczuli smak wadzy i pyncych std korzyci. Z czasem ich gos stawa si
decydujcy w sprawach getta, a wadze gminy podporzdkoway si temu
ukadowi. OD pod komend Symche Spiry uformowaa si jako grupa cakowicie niezalena od Judenratu, podlegajca wadzom policyjnym, a w jej szeregach ujawnili si ludzie cyniczni, przekupni i gorliwi wykonawcy zarzdze
niemieckich. Ponadto w getcie grasowaa niemaa grupa niebezpiecznych
konfidentw. Niektrzy mieli prawo przebywania poza dzielnic ydowsk,
kontaktowali si stale z Sicherheitspolizei, brali udzia w aresztowaniach,
zarwno ydw, jak i Polakw.
Od maja 1942 r. wszelkie kompetencje w sprawach ydw w Generalnym
Gubernatorstwie przekazano z rk niemieckiej administracji cywilnej na rzecz
wyszego dowdcy SS i policji w GG, co byo zapowiedzi tzw. rozwizywania
kwestii ydowskiej (Endlsung der Judenfrage) w okupowanej Polsce. W Krakowie
do wymordowania ydw parli zarwno gubernator dystryktu Richard
Wendler, jak i dowdca SS i policji SS-Oberfhrer Julian Scherner. Wysiedlenia
w czerwcu 1942 r. byy pocztkiem zagady ydw krakowskich. Kocem ich
drogi miaa by stacja Beec koo Tomaszowa Lubelskiego. Ju w padzierniku
1941 r. Reichsfhrer SS Heinrich Himmler zleci dowdcy SS i policji w dystrykcie
lubelskim SS-Brigadefhrerowi Odilo Globocnikowi zadanie budowy pierwszego
orodka masowej zagady. Prace zaczto wanie w Becu, gdzie zaprojektowano
stae urzdzenia zagady zabijano w komorach gazowych tlenkiem wgla
zawartym w spalinach silnikowych.

Getto

11

Akcja czerwcowa w getcie krakowskim trwaa 10 dni. ydzi mieli zosta

wysiedleni. Pozosta mogy jedynie osoby pracujce lub zdolne do pracy,
ktrym stawiano odpowiednie piecztki w dokumentach, a pniej wydawano
do nich tzw. niebieskie kartki. Ludzi bez piecztek i kartek odemani apali
na ulicach i wyganiali z domw na plac Zgody. Std, w trzech turach, przepdzano kolejne grupy do wagonw towarowych czekajcych na stacji kolejowej
w Paszowie. Poniewa przewodniczcy Judenratu dr Artur Rosenzweig, wedug
gestapowcw nie dooy stara, by spdzi wiksz ilo ydw na plac, zosta
z rodzin doczony do transportu. Zastpi go nowo mianowany komisarz,
kolaborant Dawid Gutter (rok pniej zastrzelony z rodzin w Paszowie).
cznie, w tych dniach wywieziono na zagad do Beca od 5 do 7 tysicy
ludzi, a na miejscu zastrzelono ponad 100 osb. Zgin wtedy artysta malarz
Abraham Neumann oraz Mordechaj Gebirtig, stolarz, a jednoczenie poeta
i pieniarz, cae ycie zwizany z krakowskim Kazimierzem. W nastpnych
tygodniach Niemcy przeprowadzali likwidacje skupisk ydowskich w pobliu Krakowa. Wywieziono i zamordowano tysice ludzi z gett w Wieliczce,
Skawinie, Dobczycach, Niepoomicach, Proszowicach, Somnikach i innych.

fot. 4
Plac Zgody w czasie
akcji wysiedleczej
w czerwcu 1942

Druga, tym razem jednodniowa akcja miaa miejsce 28 X 1942 r. i bya

rwnie brutalna. Niemcy zaczli j od segregacji przeprowadzanej na ul. Jzefiskiej. Strzelano do ludzi na ulicach i w domach. Wymordowano pacjentw szpitala dla nieuleczalnie chorych (tzw. domu starcw) i cz chorych

12

w szpitalu oglnym. Na mier zabrano take dzieci z sierocica. Przeznaczonych do transportu gromadzono na placu Zgody i std ruszali do stacji
Paszw. Tego dnia wywieziono do Beca prawdopodobnie okoo 7 tysicy
ludzi. Zaraz po tym wyczono z getta cz ulic na pnoc od ul. Lwowskiej
(tzw. Ukrain), a 6 XII 1942 r. getto podzielono na cz A dla pracujcych
i cz B dla reszty. Zapowiadao to blisk likwidacj caej dzielnicy. Wedug
wiadkw, w czasie wielkich wysiedle w czerwcu i padzierniku 1942 r. zgino od 12 do 15 tysicy ludzi.
W lipcu 1942 r., gdy gigantyczna akcja deportacyjna setek tysicy polskich ydw bya w penym toku, Himmler w czasie swojego pobytu w GG
nakaza wyszemu dowdcy SS i policji, aby akcj zrealizowa do koca
roku. SS-Obergruppenfhrer Friedrich Wilhelm Krger, wyda 10 XI 1942 r.
rozporzdzenie policyjne o funkcjonowaniu gett w GG. W dystrykcie krakowskim na razie pozostay getta w piciu miastach: Krakowie, Bochni, Tarnowie,
Rzeszowie i Przemylu. Poza nimi ydzi mogli przebywa tylko w obozach.
Do koca 1942 r. w czterech niemieckich orodkach zagady, jakie okupanci
utworzyli na ziemiach polskich, zamordowano blisko 1,3 miliona ludzi, z tego
prawie jedna czwarta zgina w Becu.

Pocztki obozu i likwidacja getta

Po wielkich akcjach wysiedleczych w dystrykcie krakowskim w lecie i jesieni 1942 r., pozostali jeszcze przy yciu ludzie egzystowali w okrojonych
gettach i obozach. Tajny rozkaz Himmlera z 9 X 1942 r. nakazywa skoszarowanie ydw pracujcych dla potrzeb armii w obozach pracy podlegych SS.
Ich zatrudnianie przez firmy i placwki wojskowe wymagao specjalnego
zezwolenia, zamwienia miay by kierowane do zarzdu obozw SS w Berlinie (Oranienburgu), a opaty za prac wpywa na rachunki miejscowych
dowdcw SS i policji.

Pocztki obozu i likwidacja getta

13

Prawdopodobnie te w padzierniku 1942 r. zapada decyzja o budowie obozu w Paszowie. Rozkaz w tej sprawie wyda dowdca SS i policji SS-Oberfhrer
Julian Scherner. Oficjalna niemiecka nazwa brzmiaa: Zwangsarbeitslager
Plaszow des SS- und Polizeifhrers im Distrikt Krakau (ZAL Plaszow). 27 XI
1942 r. Scherner rozkaza skoncentrowanie w Paszowie ydw zatrudnionych
w zakadach zbrojeniowych, w placwkach wojskowych i firmach wykonujcych
zamwienia dla wojska. Na czas budowy obozu mieli zamieszka w wydzielonej
czci getta A (Arbeitsghetto) std doszo do wspomnianego wyej podziau
getta. Robotnikw oznaczono wedug charakteru ich pracy znaczkami z liter
rozpoznawcz: R (Rstung praca w przemyle zbrojeniowym), W (Wehrmacht
dla potrzeb wojska) i Z (Zivil praca cywilna).
Prace planistyczne nad projektem obozu prowadzia firma Deutsche Wohnund Siedlungsgenossenschaft G.m.b.H. pod kierownictwem in. Rudolfa Lukasa. Plan zakada zagospodarowanie ledwie 15 hektarw obszaru. Wybudowano kilkadziesit barakw, kuchni, umywalnie, latryny, pralni oraz grup
barakw przemysowych naprzeciw czci mieszkalnej. Obz przewidywano
na 4-5 tysicy ludzi, ale okazao si to niewystarczajce. Dalsze prace przeja
grupa 5 inynierw z getta pod kierownictwem in. Zygmunta Grnberga. Bya
zacztkiem pniejszego kierownictwa budowy obozu (Bauleitung), w ktrym
pracowao ponad 40 architektw, inynierw i personel techniczny. W rozbudowie uczestniczyy firmy prywatne, polskie i niemieckie, ale obz wznosili
przede wszystkim robotnicy ydowscy.
Budow rozpoczto od grupy pierwszych 10 barakw na przedueniu
ul. Jerozolimskiej. Ju w grudniu 1942 r. pierwsze grupy robotnikw koszarowano w niedokoczonych barakach. Pocztkowe wraenia byy straszne;
cmentarz, nagrobki, dom przedpogrzebowy, kilka barakw, surowe warunki
ycia. Ludzie byli skrajnie przygnbieni, powtarzali: z cmentarza si nie
wraca. Pierwsz placwk robocz bya grupa Barackenbau utworzona
jeszcze w getcie, ktr wykorzystywano do najciszych prac w terenie,
w warunkach srogiej zimy. W obozie wznosili baraki, niwelowali teren, kopali
rowy pod wodocigi i kanalizacj, rozbijali nagrobki ydowskie na dawnych
cmentarzach.

14

Dowdca SS i policji ustanowi szefem tworzcego si obozu Horsta Pilarzika (Pilaik), znanego z licznych zbrodni w gettach, a w styczniu
1943 r. komend na kilka tygodni obj Franz Josef Mller, ktry rwnoczenie zarzdza trzema obozami dla ydw, czyli tzw. Julagami (Judenlager). 11 II 1943 r. nominacj na komendanta otrzyma przybyy ze sztabu Globocnika w Lublinie SS-Untersturmfhrer Amon Leopold Gth.
Dosta on rozkaz przypieszenia prac, aby w najkrtszym czasie pomieci w obozie wszystkich ydw z getta. Od tej chwili zacza si jego kariera, mwiono, e po trupach ydowskich szybko pi si ku grze.

fot. 5
Komendant obozu
Amon Gth na koniu

Obz rozciga si pomidzy dwoma rozlegymi wzniesieniami Krzemionek.

Do tej lokalizacji przyczyniy si: ustronno miejsca, blisko getta, stacji kolejowej i zakadw przemysowych, moliwo uruchomienia kamienioomw.
Przy wytyczaniu granic obozu zajto grunty dawnej gminy Wola Duchacka,
ydowskiej gminy wyznaniowej, skarbu pastwa, miejskie i prywatne. Centrum
stanowiy dwa cmentarze ydowskie: nowy cmentarz gminy krakowskiej przy
ul. Abrahama 3 oraz stary, gminy podgrskiej przy ul. Jerozolimskiej 25. Baraki budowano wprost na grobach i jak wtedy powtarzano: ludziom ywym
kazano mieszka na cmentarzu. Obz stale rozbudowywano i w kocu rozciga si na obszarze o powierzchni 80 hektarw. Na pnocy siga terenw

Pocztki obozu i likwidacja getta

15

Miejskich Wapiennikw i Kamienioomw, na poudniu do ul. Paskiej wraz

z zabudow, od zachodu do ul. Swoszowickiej i od wschodu do Wielickiej.
W lecie 1944 r. znajdowao si tam ponad 200 obiektw. Cay teren przedzielono wewntrznymi ogrodzeniami na poszczeglne pola i 3 czci: mieszkaln
i administracyjno-wojskow dla Niemcw, cz przeznaczon na warsztaty
produkcyjne, obiekty gospodarcze i magazyny oraz obz waciwy, mieszkalny, dla winiw. Obz mia dogodne pooenie obronne, wyej mieszkali
winiowie, niej byy obiekty dla SS, biura administracji, garae, magazyny.
Ze wzgldw bezpieczestwa oczyszczono przedpola, a z najbliszych budynkw prywatnych Niemcy wysiedlili przymusowo mieszkacw, cz obiektw
wyburzono.

fot. 6
KL Plaszow 1944.
Panorama obozu z wiey
straniczej. Na pierwszym
planie baraki stolarni, warsztatw papierniczych i lusarsko-blacharskich. Wyej
baraki mieszkalne winiw
wok placu apelowego

Obz paszowski, pod wieloma wzgldami specyficzny, mia zastpi likwidowane w Krakowie getto i by w pewnym sensie jego kontynuacj. Winiowie nie stanowili mozaiki narodowociowej, nie pochodzili te z rnych
stron Polski, umieszczono tu gwnie mieszkacw Krakowa. W znacznej
czci bya to elita, ludzie wyksztaceni i fachowcy z rnych dziedzin, ktrzy
potem dziki zdolnociom organizacyjnym i cikiej pracy, doprowadzili
do rozbudowy i wzgldnej funkcjonalnoci obozu. Jakub Stendig, znany wizie, architekt i jeden z budowniczych obozu, tu po wojnie zapisa prorocze sowa: Pionierstwo ydowskie wystawione tu [tj. w Paszowie] zostao na
cik prb, wyszo jednak z egzaminu ze stopniem celujcym. Uniwersalizm
ydowskiego robotnika to utajona umiejtno przystosowania si do kadej
sytuacji, tak w dziedzinie produkcji rk, jak i umysu. Gdyby si udao ten strach

16

o utrat tego gupiego kawaka ycia przetopi w energi odbudowawcz naszej

duej osady, ktrej na imi EREC [Erec Izrael hebr. Ziemia Izraela], a pync
z pobudek ideowych, z palcej koniecznoci chwili obecnej, dokonalibymy cudu
pionierskiego nierwnego sobie w historii kolonizacji.

fot. 7
In. Jakub Stendig

Likwidacja getta rozpocza si w sobot 13 III 1943 r., gdy dzielnic

otoczyy oddziay SS, policji, Sonderdienstu i policji granatowej. ydzi z getta A mieli przej do Paszowa, ci z getta B byli przeznaczeni na mier,
cho obiecano im przeniesienie do Julagu I. Powtrzyy si sceny znane
z wysiedle sprzed roku. W dwudniowej akcji na ulicach, w mieszkaniach
i kryjwkach, w szpitalach i sierocicach, esesmani zamordowali kilkaset
osb. Ich zwoki przywieziono na wozach do Paszowa, a tu nadal rozstrzeliwano osoby uznane za nieprzydatne. Podawana zwykle czna liczba
2 tysicy ofiar zabitych wwczas w getcie i w Paszowie, nie wydaje si
przesadzona. Do obozu przybyo 8 tysicy ludzi i jego stan powikszy si
do ponad 10 tysicy winiw. Poniewa zabroniono wprowadzania dzieci
poniej 14 roku ycia (tym samym byy skazane na mier), rodzice starali
si je przeszmuglowa rnymi sposobami. Te, ktre si tam dostay byy
ukrywane, a wadze obozowe pogodziy si z ich obecnoci. Przy likwidacji
getta B, nastpnego dnia, wikszo ludzi wywieziono do KL Auschwitz.
Z tego transportu 2 tysicy ydw, po selekcji umieszczono w obozie okoo
500 osb, pozostaych natychmiast zgadzono w komorze gazowej. Prby

Pocztki obozu i likwidacja getta

17

ucieczek z getta uday si tylko nielicznym. mia ucieczk kanaami podj

z on i synem dr Julian Aleksandrowicz, pniej ukrywany przez przyjaci
Polakw, oficer AK, po wojnie znany hematolog.
wiadkiem wydarze w getcie by Polak, waciciel Apteki pod Orem
przy placu Zgody 18, Tadeusz Pankiewicz (19081993). Niemcy wyrazili
zgod na prowadzenie przez niego apteki w obrbie getta. Odtd staa si
ona punktem kontaktowym ludzi podziemia, orodkiem pomocy dla ydw
i spotka polsko-ydowskich. Pankiewicz obserwowa std rozgrywajce si
na pl. Zgody dramatyczne wydarzenia, a jego wspomnienia s do dzi cenione
jako autentyczne i szlachetne wiadectwo prawdy. Udziela take pomocy
w lekach dla winiw Paszowa. Aleksander Bieberstein w 1948 r. nazwa
go naszym staym dobroczyc.

fot. 8
Tadeusz Pankiewicz

W opustoszaym getcie odemani przeszukiwali domy, piwnice, trudno

dostpne miejsca, tropili bunkry i schowki. Wyapanych ludzi przywoono
do obozu i rozstrzeliwano. W getcie winiowie zbierali zwoki i znosili
na podwrze domu przy Jzefiskiej 28. Std na ciarwkach, pod pachtami, byy zwoone do obozu i skadane w masowym grobie. Inna grupa,
ktra bya zacztkiem tzw. Suberungskolonne, kolumny oczyszczania,

18

miaa za zadanie porzdkowanie terenu i przywrcenie mu funkcji dzielnicy mieszkaniowej. Prace trway tam jeszcze przez kilka miesicy. Cennym
mieniem ydowskim zapeniay si magazyny i skadnice podlegajce dowdcy SS i policji.
Tymczasowo w dawnym getcie mogli pozosta: prezes ydowskiej
Samopomocy Spoecznej Micha Weichert z rodzin, czonkowie rady
ydowskiej, cz odemanw, konfidenci i grupka ydw posiadajcych
zagraniczne papiery (obce obywatelstwo). Cz odemanw przeniesiono
do obozu, gdzie nadal wystpowali jako umundurowana suba porzdkowa, inni grasowali w miecie i stanowili zagroenie przede wszystkim
dla ukrywajcych si ydw. Mimo swej gorliwoci, w wikszoci zostali
wysani na mier. 14 XII 1943 r. niespodziewanie przewieziono ich z rodzinami do Paszowa, gdzie tego samego wieczora zostali rozstrzelani,
a ich zwoki spalono. Zginli wtedy midzy innymi Symche Spira i jego
zastpca Micha Pacanower.
Po likwidacji getta krakowskiego i innych gett w regionie, wci duo
ydw ukrywao si w rnych miejscach, w cigym zagroeniu ze strony
Gestapo, andarmerii, policji granatowej i konfidentw. Polacy bali si ich
przechowywa, bo grozia za to kara mierci. Mimo tego znalazy si setki osb,
ktre z naraeniem ycia udzielay ydom czynnej pomocy i dziki ktrym
uratowanych zostao wiele istnie ludzkich.
Niestety wiele zachowanych relacji i zezna wiadczy o obojtnoci wobec
cierpienia ydw, niechtnej postawie wobec nich, a take o udziale obywateli
polskich w denuncjacjach i zbrodniach. Niektrzy Polacy okazali si podatni
na hasa antysemityzmu, na rozwijan przez Niemcw perfidn propagand
antyydowsk i stosowane zachty do denuncjowania ydw. Niebagateln
rol odgrywaa ch atwego wzbogacenia si i zawadnicia majtkiem ofiar.
Jest to cigle bolesny temat, przedmiot bada i dyskusji o stosunkach polsko-ydowskch w latach okupacji niemieckiej.

Pocztki obozu i likwidacja getta

19

Winiowie
Pocztkowo w obozie byo okoo 10 tysicy winiw, ale ich liczba zmieniaa
si ustawicznie. Przecitny stan wynosi kilkanacie tysicy, najwicej zanotowano w czerwcu 1944 r. 24 tysice ludzi, liczc w tym winiw przejciowych i w podobozach. Na podstawie powojennych szacunkw, oblicza si, e
przez obz przeszo kilkadziesit tysicy ludzi, blisza wydaje si liczba 30-40
tysicy, w tym okoo 25 tysicy winiw numerowanych. Wspln numeracj ydw i Polakw wprowadzono po powstaniu obozu koncentracyjnego,
zaczynaa si od numeru 101, ktry nosi starszy obozu Wilhelm Chilowicz.
Winiw oznaczano w sposb oglnie przyjty w niemieckich obozach, ale
nie fotografowano ich i nie tatuowano numerw (nosili je naszyte na ubraniu).
Nie numerowano winiw przejciowych i zakadnikw polskich zatrzymanych przez Niemcw 6 VIII 1944 r. w Krakowie.
W Paszowie znaleli si ydzi z wielu likwidowanych gett, poza krakowskim
take z Bochni, Tarnowa, Przemyla i wielu mniejszych (Dziaoszyce, Somniki,
Skaa, Wolbrom, Wieliczka), a ponadto ze zlikwidowanych lub ewakuowanych
obozw pracy (Kaj, Rabka, Czarny Dunajec, Nowy Targ, Zakopane, Szebnie,
Mielec, Iwonicz, Pustkw, Rzeszw, Stalowa Wola, Drohobycz, Borysaw, Budzy, Majdanek). Od wiosny 1944 r. Paszw spenia okresowo rol obozu
przejciowego, przez ktry przechodziy transporty ydw z Wgier i z obozw
pooonych na wschodzie. Aby to umoliwi centrala w Berlinie upowania Gtha do rozrzedzenia obozu. W zwizku z tym skierowano transporty
do obozu w Skarysku i KL Gross-Rosen oraz przeprowadzono wielk selekcj,
po ktrej 14 V 1944 r. wysano na mier do Auschwitz 1,5 tysica winiw,
w tym mae dzieci.
Z pocztku obz przeznaczony by tylko dla winiw ydowskich, ale
sytuacja zmienia si w lipcu 1943 r., gdy dowdca SS i policji na dystrykt
krakowski utworzy w Paszowie tzw. obz pracy wychowawczej dla Polakw
(Arbeitserziehungslager). Trafiali tu za wykroczenia administracyjne i przestpstwa pospolite, pniej take jako podejrzani o przynaleno do ruchu

20

oporu. Winiowie mieli odbywa okrelone kary, przewanie 3-6 miesicy

pobytu, ale byway one wyduane. Pierwsz grup Polakw skierowano
do obozu prawdopodobnie 9 VII 1943 r., w tym samym miesicu przywieziono ludzi z pacyfikowanych wsi podkrakowskich, midzy innymi z Rybnej,
Piekar, Woli Justowskiej, Sukowic, ktrych podejrzewano o przynaleno
do konspiracji i partyzantki. Kilkadziesit osb przywieziono z Waksmundu na Podhalu, wsi wyjtkowo ciko dowiadczonej pacyfikacjami i egzekucjami. We wrzeniu 1943 r. obz dla Polakw powikszono, winiw
przeniesiono do wybudowanych dla nich obok nowego placu apelowego,
5 barakw mskich i 3 eskich. Byy strzeone i ogrodzone podwjnymi
drutami kolczastymi na wysoko 2,5 metra. Baraki byy prymitywne, bez
wodocigw i kanalizacji, warunki higieniczne fatalne, brakowao ubra,
rodkw czystoci, naczy, spano na goych pryczach. Uwaano, e Polacy byli wtedy gorzej traktowani ni ydzi. Wedug relacji dr. Biebersteina,
Polacy byli kierowani do najciszych robt, a izolowani, nie mogli liczy
na dodatkowe wyywienie. Warunki ycia byy gorzej ni straszne, przy
braku pomocy z zewntrz podupadali szybko na zdrowiu i umierali. Polacy
nie penili te adnych funkcji i nie mieli wpywu na bieg spraw obozowych,
byli grup zdominowan przez starych winiw.
Przekazw o wzajemnych relacjach Polakw i ydw w obozie paszowskim
jest niewiele. Sama rzeczywisto obozowa bya nieludzka, ale zdarzay si
ludzkie odruchy pomocy z obu stron. Niektrzy ydzi, mimo ostrych zakazw, pomagali winiom polskim, pocztkowo zagubionym i odseparowanym. Uwaano ich za wspuczestnikw niedoli. Gdy Polacy zaczli pracowa
na placwkach poza obozem wsppraca oywia si. Przenoszono ywno
i korespondencj, wzajemny handel by zjawiskiem powszechnym. Tragiczny
fina przybraa sprawa kontaktw z miastem za porednictwem Polakw z firmy
budowlanej P. liwy. Przemycanie ywnoci, pienidzy i grypsw zakoczyo
si wsyp i represjami. W czasie ledztwa ujawniono nazwisko dr. Wadysawa
Sztencela, ydowskiego lekarza pracujcego w rewirze polskim, aktywnego
w akcji przerzutowej, przy tym gorcego polskiego patrioty. Sztencel poddany
torturom zachowa si bohatersko, skazany na mier zosta rozstrzelany
w zbiorowej egzekucji 2 XI 1943 r.

Winiowie

21

fot. 9
Dr Wadysaw Sztencel

Stan winiw polskich utrzymywa si w granicach od kilkuset w lipcu

1943 r., do okoo 3 tysicy wiosn 1944 r. (na okoo 20 tysicy winiw ydowskich). Wzrs znacznie po tzw. czarnej niedzieli (6 VIII 1944), gdy w czasie prewencyjnej akcji po wybuchu Powstania Warszawskiego aresztowano
w Krakowie w obawach ponad 6 tysicy modych mczyzn. Jako zakadnicy nie zostali ujci w ewidencji i nie byli zatrudniani, a po interwencjach
pracodawcw i krtkim ledztwie, przewanie zwalniano ich w najbliszych
tygodniach.
W tej czci obozu wiziono te okresowo kilkadziesit rodzin cygaskich,
w tym dzieci. Ich los nie jest do koca ustalony. Nie otrzymywali pomocy
z zewntrz, izolowali si zarwno od Polakw jak i od ydw, a miertelno
wrd nich bya dua.
Kierownikiem obozu dla Polakw zosta SS-Hauptscharfhrer Lorenz
Landstorfer, Niemiec wczeniej sucy w KL Sachsenhausen i w obozach w Szebniach i Mielcu. By sadyst i postrachem winiw, lubi zaskakiwa ofiary nagym
zjawianiem si, std nazywany przez Polakw Jastrzbiem, a u ydw mia
przydomek Meszulach (zjawa, zwiastun mierci). Jego zastpc by Georg
Michalski (Szef), zniemczony lzak, czonek NSDAP i SS, pijak i sadysta.
Gdy zosta usunity ze stanowiska w listopadzie 1943 r., Polacy odetchnli.

22

W Paszowie, podobnie jak w innych niemieckich obozach, dla sprawnego

sprawowania wadzy powstaa caa struktura stanowisk funkcyjnych, ktr
opanowali prominentni winiowie ydowscy, gwnie czonkowie dawnej
suby porzdkowej w getcie. Wadza odemanw w obozie bya bardzo widoczna, sprawowali nadzr nad kadym barakiem i grup robocz, zajmowali
kluczowe stanowiska (gwni urzdnicy w biurach obozowych, naczelny lekarz,
kierownicy Bauleitungu, biura pracy, Abladekolonne, magazynw, kuchni, ani,
stajni, itd.). Gth mianowa szefem Ordnungsdienstu Wilhelma Chilowicza,
ktremu podlegali kierownicy nazywani w obozie oficerami. Byli wrd nich
zarwno gorliwi i bezwzgldni pomocnicy SS, jak i ludzie przyzwoici, ktrzy
nie zhabili si dziaaniem na szkod swoich wspbraci. Gdy powsta obz
koncentracyjny formalnie zlikwidowano OD, ale ci sami ludzie tworzyli teraz
stra ogniowo-porzdkow i faktycznie niewiele si tu zmienio. Komendant
Chilowicz zosta starszym obozu mskiego (Lagerlteste), jego zastpca Finkelstein bezporednio dowodzi policjantami. Dawni odemani nadal mogli
peni kierownicze funkcje jako blokowi i kapo w warsztatach. Co prawda taka
organizacja ycia obozowego i rozwizywanie spraw winiarskich we wasnym zakresie zmniejszay zakres ingerencji Niemcw, ale wadza obozowych
prominentw czya si z naduyciami i korupcj o nieprawdopodobnych
rozmiarach. Winiowie sabsi, bez wpyww i pienidzy, mieli mniejsze szanse przeycia, gdy tymczasem uprzywilejowanie obozowych prominentw
obejmowao rwnie ich rodziny, ktre automatycznie byy chronione i yy
w lepszych warunkach. Wrd przecitnych winiw odemani nie cieszyli si

fot. 10
Odeman penicy wart przy
bramie wewntrznej oddzielajcej warsztaty od czci
mieszkalnej

Winiowie

23

sympati, przeciwnie, byli oglnie znienawidzeni i oskarani o wszelkie nieprawoci i wykorzystywanie funkcji dla korzyci osobistych. Widziano ich
sualczo i bezwzgldno, korupcj, ycie ponad stan, bogacenie si kosztem sabszych i wiele innych niegodziwoci. Na temat Chilowicza, szefa tego
swoistego gangu i jego haniebnej roli w obozie pozostao mnstwo relacji
wiadkw. Wedug Stendiga by marn kreatur ludzk z nieodstpn reitpejcz, a swoim wspbraciom wyrzdzi taki ogrom krzywd, e nikt go nie
aowa, gdy zgin wraz z on i kompanami zastrzelony z rozkazu komendanta obozu.
Do czoowych prominentw w obozie nalea dr Leon Gross, jako naczelny lekarz kierujcy szpitalem i ca sub zdrowia. Cho jej funkcjonowanie
uwaano za sukces w warunkach obozowych, to sam Gross po wojnie stan
przed sdem, a liczni ydowscy wiadkowie zarzucili mu brutalny stosunek
do winiw, udzia w selekcjach chorych i stosowanie zastrzykw benzynowych. Ciar oskare by ogromny i zosta skazany na mier. Podobnie
skoczy Majer Kerner, zastpca kierownika OD w Paszowie, czowiek brutalny,
dopuszczajcy si wielu przestpstw i wystpkw. Specjalnie bi po gowie
i oczach, zarwno mczyzn jak i kobiety. Jako odeman w getcie bra udzia
w aresztowaniach, midzy innymi konspiratorw ydowskich w styczniu 1943 r.
Uciek natomiast i unikn odpowiedzialnoci przed wspwiniami i wymiarem sprawiedliwoci Marcel Goldberg, kierownik biura zatrudnienia. By powszechnie znienawidzony, y wystawnie, a ludzi lekceway i maltretowa,
syn z wymuszania pienidzy i kosztownoci w zamian za przydzia do lepszej
pracy, czy transportu, choby do synnej fabryki Schindlera w Brnnlitz. Jak
wtedy uwaano, przez swoje machinacje by faktycznym wsptwrc tzw.
listy Schindlera.
Wielu prominentw zostao jak najgorzej zapamitanych przez wspwiniw, ale by jeden powszechnie znany wizie o szczeglnej pozycji w obozie: Mieczysaw Pemper, osobisty sekretarz, stenograf i tumacz komendanta
obozu. Z racji swojej funkcji mia dostp do informacji tajnych i wykorzystywa
go dla dobra oglnego. Niektre z nich docieray poza obz do podziemia.

24

W 1944 r. przybyo do obozu okoo 50 niemieckich winiw z Auschwitz

i Dachau. Objli oni funkcje w poszczeglnych blokach i placwkach, mieszkali
w osobnym baraku. Byli wrd nich winiowe polityczni, ktrzy zachowywali
si przyzwoicie, ale i pospolici przestpcy. Objli oni midzy innymi zorganizowan kompani karn, ktra pochona wiele ofiar na skutek bicia, braku
jedzenia i wyniszczajcej roboty w kamienioomie. Bardzo niebezpieczny by
kapo karnej kompanii Anton Fehringer (Toni), Austriak, kryminalista, ktry
katowa winiw i urzdza tzw. sport. Kierownictwo Steinbruchu spoczywao
w rkach innego przestpcy, kapo Simleinera zwanego powszechnie Iwanem.

ycie w obozie
Jedn z kluczowych kwestii byo utrzymanie w obozie elementarnego stanu
higieny i funkcjonowanie suby zdrowia. Opiek lekarsk nad winiami sprawowali lekarze ydowscy, gwnie krakowscy specjalici z bogatym dowiadczeniem. Z getta przeniesiono szpital oglny z oddziaami: wewntrznym,
epidemicznym, chirurgicznym i ambulatorium. Na czele stan dr Leon Gross,
majc do dyspozycji okoo dwudziestu lekarzy. Gross przed wojn mieszka
w Katowicach, po ucieczce do Krakowa w lutym 1940 r. otrzyma stanowisko w szpitalu Gminy ydowskiej przy ul. Skawiskiej. Z getta zosta bardzo
wczenie przeniesiony do Paszowa i dlatego Gth wyznaczy go na stanowisko lekarza naczelnego. Oglny nadzr nad szpitalem sprawowa lekarz SS
(Lagerarzt) SS-Obersturmfhrer dr Wilhelm Jger, stomatolog. Jego nastpc
by SS-Hauptsturmfhrer dr Max Blancke przybyy z Majdanka. Ten wsawi
si przeprowadzeniem apelu zdrowotnego w obozie 7 V 1944 r. i wprowadzi
proceder stosowania wobec chorych miertelnych zastrzykw.
Jak na warunki niemieckiego obozu, sprawy sanitarne i opieka zdrowotna
nie stay najgorzej, cho nie byo warunkw, aby w peni ratowa ludzkie ycie i zdrowie. Pracowali tu dobrzy fachowcy, udzielano pomocy i wyleczono

ycie w obozie

25

wielu winiw, a obz uchroniono przed epidemiami. Jedynie w lecie 1943 r.

w Julagu I panowaa epidemia tyfusu plamistego, setki winiw byo pozbawionych lekarstw i waciwej opieki. Nim epidemi opanowano, obja
wikszo stanu obozu i ponad czterystu winiw zmaro. Lekarze podali
wadzom faszywy raport, co uchronio chorych i reszt winiw przed rozstrzelaniem, a przekupiony kierownik obozu Mller zatai to przed wadzami
SS, z obawy, e straci swoje intratne stanowisko.
Polscy winiowie w obozie nie dysponowali izb szpitaln, czy ambulatorium, lekarz dochodzi z obozu ydowskiego. Szpital zaczto organizowa
w kocu 1943 r., a w lutym 1944 r. przybya polska ekipa sanitarna z KL Neuengamme. Na czele dziesicioosobowego personelu stan dr Stanisaw Jagielski.
Przyjmowa chorych we wsplnej sali przyj szpitala ydowskiego, gdzie
potem urzdzono trzy pokoje dla Polakw. Wydzielono pomieszczenia dla
chorych zakanie i osobne sale dla kobiet i mczyzn, a do oglnej poprawy
przyczynia si pomoc w lekach Rady Gwnej Opiekuczej (RGO), oficjalnej
polskiej organizacji pomocowej w Generalnym Gubernatorstwie.
Przydziay ywnoci przychodziy z magazynw ywnociowych SS. Byy
zbyt mae, np. wizie otrzymywa jeden chleb 1,4 kg na tydzie. Dodatkowo kuchnia winiarska ponosia dalsze ciary i musiaa wydawa artykuy
na potrzeby esesmanw i samego Gtha, w tym miso dla jego psw. Sytuacja ywnociowa pogorszya si, gdy od wrzenia 1943 r. ydowskie komanda
nie wychodziy do pracy w miecie i odcito rdo dodatkowych dostaw, zlikwidowano te osobne kuchnie, jakie prowadziy firmy Madritsch i Optima.
Ceny ywnoci w obozie wzrosy i wida byo oznaki godu. Po przeksztaceniu
Paszowa w obz koncentracyjny przemyt ywnoci rozszerzy si i usprawni,
ju nie grozia za to kara mierci, a najwyej konfiskata towaru i drobniejsze kary.
Przeksztacenie obozu pracy w koncentracyjny byo momentem przeomowym. Losy Paszowa w jakim stopniu zaleay od wyniku sporu pomidzy
ministerstwem uzbrojenia Rzeszy a SS, co do wykorzystania ydowskich robotnikw w przemyle zbrojeniowym. Wiosn 1943 r. po ogoszeniu wojny
totalnej i mobilizacji gospodarczej, w Generalnym Gubernatorstwie powstaa

26

pod egid SS grupa przemysowa Ost-Industrie G.m.b.H. (Osti), ktra miaa

tworzy nowe fabryki zbrojeniowe i eksploatowa ydowsk si robocz.
W drugiej poowie roku podporzdkowano wszystkie obozy ydowskie
Gwnemu Urzdowi Gospodarczo-Administracyjnemu SS (SS-Wirtschafts-Verwaltungshauptamt, SS-WVHA), na czele ktrego sta SS-Obergruppenfhrer
Oswald Pohl. To oznaczao przeksztacenie ich w obozy koncentracyjne lub filie.
Jesieni 1943 r. Pohl zarzdzi przekazanie podlegemu mu wydziaowi obozw
koncentracyjnych (Amtsgruppe D Konzentrationslager), kilku obozw w GG,
w tym i obozu paszowskiego zosta on formalnie przeksztacony w Konzentrationslager Plaszow bei Krakau (KL Plaszow) 10 I 1944 r. Wprowadzono
przepisy i regulamin obozowy, ktre obowizyway we wszystkich obozach
koncentracyjnych. Wyroki i kary dyscyplinarne naleay do kompetencji Berlina,
ustay egzekucje, a komendant by zobowizany do uzyskania kadorazowej
zgody na ich wykonywanie. Koczy si okres samowoli i w zgodnej opinii
winiw warunki ycia ulegy poprawie, daway nadziej na przetrwanie.
Nowe przepisy zmieniay porzdek obozowy, zlikwidowano odrbno
obozu dla Polakw, zmieniono numery blokw, wprowadzono wspln numeracj winiw i wydano im jednakowe pasiaki, nakazano zgoli gowy,
zwikszono przydziay ywnoci. Wszystkie te istotne i czciowo korzystne dla
winiw zmiany, nie zmieniy cakowicie rzeczywistoci obozowej. Los winiw, szczeglnie ydowskich, nadal by niepewny, trwa terror i stosowano
surowe kary regulaminowe.
Ratunkiem i pokrzepieniem bya ograniczona pomoc z zewntrz. Z takiej pomocy ju od 1942 r. korzystali winiowie Julagu I, a nastpnie obozu
paszowskiego. Do lata 1944 r. otrzymywali leki, odywki, zupy i przydziay
wielu produktw ywnociowych. Rozdzielaa je Centrala Pomocy dla ydw
(Jdische Untersttzungstelle, JUS). Powstaa w maju 1940 r. pocztkowo jako
ydowska Samopomoc Spoeczna (Jdische Soziale Selbsthilfe, JSS) i dziaaa
pod kierownictwem dr Michaa Weicherta na obszarze caego Generalnego
Gubernatorstwa. JUS zajmowaa si gwnie obozami dla ydw, zaopatrujc
je w leki, rodki opatrunkowe, dezynfekcyjne, odywki i artykuy ywnociowe,
utrzymywaa kuchnie dietetyczne, rozdzielaa poywne zupy (jusowe), odzie

ycie w obozie

27

i obuwie. Poredniczya w kontaktach ze wiatem zewntrznym i wymianie korespondencji. Rozprowadzajc dary zagraniczne w gettach i obozach, Weichert
spotyka si z wieloma dygnitarzami niemieckimi i komendantami obozw,
mg obserwowa co dziao si z ydami w GG. Jako wiadek niemieckich
zbrodni, obawia si o swoje ycie. 28 VII 1944 r. uciek z dawnego getta w Krakowie i ukrywa si z rodzin bdc na utrzymaniu polskiej konspiracyjnej Rady
Pomocy ydom. Pomoc wykorzystywanej przez niemieck propagand organizacji Weicherta, mimo krytyk i potpienia ze strony podziemnych czynnikw
ydowskich i polskich, przyniosa jednak wymierne korzyci i przeduya ycie
niejednemu winiowi, o czym mwi zachowane relacje i sowa wdzicznoci.
Po wojnie Weichert stan przed sdem i zosta uniewinniony, ale spory o t
kontrowersyjn posta i ocen jego dziaa nie zostay zakoczone.
Do Paszowa docieraa rwnie, cho w nikych rozmiarach, pomoc wspomnianej Rady Pomocy ydom. Bya to organizacja podziemna o kryptonimie
egota, powoana do ycia w kocu 1942 r. w ramach Delegatury Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, z zadaniem organizowania pomocy dla ydw.
Korzystano tu z rnych kanaw cznoci, z porednictwa Weicherta, firmy
Madritsch, wreszcie samych winiw wychodzcych do pracy w miecie.
Do obozu od grudnia 1943 r. pyna dla Polakw staa pomoc ze strony
Rady Gwnej Opiekuczej. Dostarczaa ona niemae iloci produktw ywnociowych, dodatki do zup czy specjalne odywki dla chorych, przysyaa te
lekarstwa i opatrunki, odzie, buty, koce, kodry, sienniki. Niezwykle wyczekiwana przez winiw ekipa RGO na czele z ofiarn kierowniczk Sekcji Pomocy
Winiom (Patronat) Mari Zazulow, zwan ciotk z RGO, przyjedaa
co tydzie z darami i wiadomociami.
Wrd winiw ydowskich dojrzewaa myl o koniecznoci organizowania
si, znaleli si ludzie odwani, ktrzy nie zaamywali si i myleli o oporze.
Pierwsze zebranie konspiracyjne w Paszowie odbyo si w listopadzie 1943 r.
po zamkniciu julagw, kiedy obawiano si o dalszy los obozu i winiw.
Zastanawiano si nad postpowaniem w razie likwidacji obozu i planem samoobrony. Postanowiono tworzy w niektrych warsztatach grupy zaufanych

28

osb, zdolnych do aktywnego dziaania i oporu. Niektre plany zaczto realizowa dorabiano klucze do wybranych obiektw, aby w razie potrzeby mc
wyczy prd i telefony, zbierano sprzt do cicia ogrodze, rozpracowywano funkcjonariuszy obozowych i zagroenia z ich strony. Przede wszystkim
zdobyto kilka sztuk broni, gromadzono materiay wybuchowe wykradane
z kamienioomu, prbowano wytwarza granaty. Pod blacharni powsta tajny
bunkier, gdzie w razie zagroenia mona byo si schowa i ukry zdobyte rodki obrony. Dyskutowano nawet o planach ewentualnego powstania w obozie,
wysadzeniu w powietrze budowli obozowych i opracowaniu wsplnego planu
dziaania rnych grup politycznych. W podziemnym kierownictwie obozu byli
ludzie zwizani gwnie z ydowsk Organizacj Bojow i PPR. Na czele grupy
konspiracyjnej sta Wiktor Traubmann, robotnik z warsztatu blacharskiego.
Konspiratorzy podejmowali kroki, ktre byy w zasigu ich moliwoci,
niestety nie mogli liczy na pomoc z zewntrz i nie widzieli szans na wywoanie
powstania. Zaskoczeni nag ewakuacj w lecie 1944 r. nie zrobili adnego
uytku ze zgromadzonych rodkw i broni. wietnie poinformowany wizie
Mieczysaw Pemper uwaa, e w obozie nie byo warunkw dla dziaalnoci
podziemnej, gdy przebyway tu cae rodziny i groba masowych represji
powstrzymywaa winiw od organizowania szerszych akcji.

fot. 11
Wiktor Traubmann

Brak rwnie rde, ktre potwierdzayby istnienie w obozie organizacji

polskiej. Zapewne niektrzy winiowie mieli jakie kontakty konspiracyjne,
ktre pozwalay lepiej znie pobyt w obozie lub planowa ucieczk. Docieraa tu

ycie w obozie

29

prasa konspiracyjna, w ktrej pojawiay si czasem informacje na temat obozu,

a 1 XII 1943 r. Armia Krajowa wydaa faszywy numer Goca Krakowskiego,
gadzinwki drukowanej przez Niemcw w jzyku polskim, w ktrym opublikowano synny anons dotyczcy Amona Gtha: Biuteri ydowsk oczyszczon
z krwi sprzedam Goeth, komendant obozu ydowskiego w Woli Duchackiej.

Praca przymusowa
Winiowie pracowali na terenie obozu, w komandach roboczych na terenie
Krakowa i w kilku podobozach. Zabiegali o placwki pozwalajce na lejsz
prac, pod dachem i dajce moliwo doywiania si, na przykad w kuchni,
piekarni, kartoflarni, przy hodowli zwierzt, w biurach i przy obsudze esesmanw, a take w firmach przeniesionych do obozu i placwkach zewntrznych.
Do najciszych naleay prace wykonywane na wolnym powietrzu: rozbirka
cmentarzy, budowy barakw, koszar, warsztatw, wydobywanie i kruszenie
kamieni, budowa drg, kanalizacji, staww przeciwpoarowych. Uzyskanie
odpowiedniej pracy decydowao o yciu lub mierci. Przydziay zaleay wpierw
od Ordnungsdienstu, potem dziaao biuro rozdziau pracy (Arbeitseinsatz)
pod kierownictwem SS-Hauptscharfhrera Franza Josefa Mllera, przybyego
z getta w Bochni. Jego praw rk by osawiony Marcel Goldberg, zarzdzajcy
kancelari. Tu decydowano o przydziale do poszczeglnych komand i warsztatw. Od Goldberga zaleao, czy wizie cieszy si lejsz prac pod dachem,
czy rujnujc zdrowie i siy tzw. czarn robot. Dzie roboczy rozpoczyna si
pobudk o 4.00 rano, po apelu o 6.00 nastpoway wymarsze do caodziennej pracy z godzinn przerw na obiad. W lecie 1944 r., w zwizku z sytuacj
na froncie i zaciemnieniami, zmienia si organizacja, niedzielne popoudnia byy
wolne, winiowie przeznaczali je na wasne zajcia, spotkania i odpoczynek.
Rozbudowa i funkcjonowanie obozu wymagay ogromnych nakadw pracy. Jego rozlegy i grzysty obszar wymaga przeksztace i by najwikszym

30

placem robt. Realizowao je kierownictwo budowy, a podporzdkowana mu

grupa Barackenbau liczya pocztkowo kilkaset osb, a w 1944 r. rozrosa si
do 7 tysicy. Oprcz fachowcw (ciele, murarze, stolarze, lusarze, elektrycy,
hydraulicy), pracowali take w Barackenbau robotnicy niewykwalifikowani,
wykonujcy roboty zlecone przez kierownikw budw. W pierwszej kolejnoci
zrwnano z ziemi dwa cmentarze ydowskie. Burzono mury, pomniki, a pyt
nagrobnych uyto na rozmaite cele. Niwelowano pagrki, budowano drogi,
sie kanalizacji, studnie i wodocigi oraz liczne obiekty murowane, drewniane,
a nawet drone w skale. Dziaay dwa kamienioomy, gdzie wydobywano
materia skalny do budowy drg. Charakterystycznym elementem obozu bya
kolejka wskotorowa do przewozu kamieni i ziemi (Mannschaftszug). Skad
wagonikw cigno na linach kilkadziesit winiarek. Bya to praca katornicza. Rwnie cika bya praca przy kopaniu zbiornikw przeciwpoarowych,
ktr rozpoczto w kocu 1943 r. Pracowali zarwno mczyni jak i kobiety
i to po godzinach normalnej pracy. Setki winiw pracoway nad utrzymaniem
porzdku w obozie, konserwacj i napraw urzdze. Grupa Abladekolonne
zajmowaa si wyadunkiem i przywozem produktw spoywczych i towarw
ze stacji kolejowej Paszw i rnych firm w miecie.

fot. 12
Winiarki cignce
wagoniki z kamieniami
na Industrie Strasse

W samym obozie urzdzono liczne warsztaty: blacharskie, lusarskie,

elektryczne, krawieckie, kunierskie, trykotarskie, szewskie, rymarskie, tapicerskie, koszykarskie, szczotkarskie, zegarmistrzowskie, naprawy sprztu

Praca przymusowa

31

radiowego, wyrobu materacw, papiernicze, drukarni i inne. W obozowej

drukarni produkowano koperty, bloki, listy, teczki, formularze i druki na potrzeby wewntrzne oraz dla niemieckiej policji i urzdw, a w baraku nr 92
tajnie drukowano dla Gestapo osawione obwieszczenia (Bekanntmachung)
o wyrokach mierci na Polakw. Ju wiosn 1943 r. zaoono warsztaty rzemielnicze, ktre miay obsugiwa SS. Pracownie odziey, obuwia, futer, mebli
i innych przedmiotw uytkowych wykonyway zamwienia dla komendanta,
SS-manw, ich rodzin, a take dla osobistoci SS z miasta. Maszyny i surowce
cigano z firm i warsztatw w getcie krakowskim i z innych miejscowoci.
Przeniesiono do Paszowa warsztaty Zentrale fr Handwerkslieferung (ZfH),
a w lecie 1943 r. umieszczono tu mniejsze firmy krawieckie z getta tarnowskiego oraz znan firm odzieow Julius Madritsch. Winiowie szyli ubrania
robocze i mundury oraz naprawiali stare, nadsyane z frontu. Dla blisko tysica robotnikw firma zapewniaa dodatkowe przydziay ywnoci. Madritsch
by lubiany przez pracownikw ydowskich i jego zakady uchodziy za oaz
spokoju. Po przeksztaceniu obozu w Konzentrationslager, dziaajce tu firmy
i warsztaty, poza grup rozbudowy obozu i firm Madritsch, podlegay koncernowi zbrojeniowemu D.A.W. (Deutsche Ausrstungswerke).
W ramach akcji wykorzystywania naukowcw ydowskich deportowanych
do obozw koncentracyjnych, take w Paszowie planowano podjcie bada
wanych dla nauki i przemysu zbrojeniowego. Wiosn 1944 r. utworzono Chemikerkommando i projektowano laboratorium chemiczne. Zesp chemikw
i farmaceutw mia pracowa dla Instytutu Niemieckiej Pracy Wschodniej
w Krakowie (Institut fr Deutsche Ostarbeit), jednak jego rola i zadania w obozie pozostaj nierozpoznane. Na rzecz instytutu pracowali te winiowie-bibliotekarze, ktrzy porzdkowali i tumaczyli ksiki pochodzce ze zbiorw
zniszczonych bibliotek ydowskich.
Winiowie paszowscy pracowali take w miecie, w dziesitkach firm
i placwek, na przykad: Progress, Leinfabrik, fabryka gwodzi Bauminger,
dawna cementownia Bonarka, myn Podgrze przy ul. Kalwaryjskiej, magazyny
czci samochodowych przy ul. Okopy (tzw. Pancerka), fabryka E. Wachsa.
Pracowali przy wiadukcie kolejowym na ul. Wielickiej i torach kolejowych

32

w kierunku Skawiny. Z ich pracy korzystay jednostki policyjne i magazyny

gospodarcze: Grzegrzki (TWL), Bonarka, szkoa jazdy SS (ul. Gramatyka),
szpital przy ul. w. Stanisawa, skady odzieowe i sprztu medycznego, garae. Urzd dowdcy SS i policji na dystrykt krakowski zatrudnia winiw
w swojej siedzibie przy Oleandrach, a przy ul. Limanowskiego 60 (potem przy
Oleandrach) funkcjonowaa podlega mu tajna placwka, gdzie gromadzono,
sortowano i opisywano zrabowane ydom zoto, biuteri i waluty zwoone
z caego GG. O tej istniejcej do wrzenia 1944 r. placwce wiedzieli tylko
najbardziej zaufani funkcjonariusze. W 1943 r., po zdarzajcych si buntach
ydw w gettach i obozach, starano si zacienia izolacj ich skupisk. Oklnik SS-Oberfhrera Juliana Schernera do przedsibiorstw zatrudniajcych
winiw ydowskich z Paszowa nakazywa zatrudnianie ich tylko w obrbie
obozu i podobozw. Od 2 IX 1943 r. zakazano wysyania ydw do prac poza
obz, odcinajc ich od miasta i moliwoci uzyskiwania pomocy. Odtd na
placwki zewntrzne mogli wychodzi tylko winiowie polscy.

fot. 13
Winiowie przy pracach
przymusowych, z prawej
magazyn murowany,
nad nim widoczny
fragment miejsca strace
na Grce

Jeszcze w 1942 r. Niemcy utworzyli w Krakowie pierwsze obozy pracy

przymusowej dla ydw (Judenlager) Julagi I, II, III w Paszowie, Prokocimiu
i Bieanowie. Podlegay one dowdcy SS i policji na dystrykt krakowski,
a w 1943 r. zostay przyczone do obozu paszowskiego jako filie. Zakadano
je w zwizku z wielkimi inwestycjami kolejowymi i drogowymi, ktre miay

Praca przymusowa

33

dostosowa trasy komunikacyjne dla potrzeb wojskowych. Prace prowadziy firmy niemieckie pod nadzorem dyrekcji kolei. Trafiali tu wyznaczeni
przez Arbeitsamt robotnicy ydowscy z Krakowa, powiatu krakowskiego
i miechowskiego, ktrzy pracowali przy rozbudowie krakowskiego wza
kolejowego. Budowali pnocno-wschodni lini obwodow (obzw-Olsza-Paszw), stacj rozrzdow w Prokocimiu, most kolejowy na Wile, wiadukty, nasypy, drogi. Do marca 1943 r. otrzymywali oni sta pomoc z getta
krakowskiego w postaci ywnoci, pienidzy i odziey. Zwierzchnictwo nad
nimi z ramienia SS sprawowa Lagerfhrer Julagu I, SS-Oberscharfhrer
Franz Josef Mller.
Julag I powsta wiosn 1942 r. w barakach kolejowych w Paszowie, po przeciwnej stronie miejskich wapiennikw i pniejszego obozu paszowskiego.
Ponad tysic winiw, zatrudniano w firmach budowlanych i kolejowych.
Niedaleko, w Prokocimiu przy ul. Cmentarnej, w lecie 1942 r. utworzono Julag II, gdzie wiziono okoo 2500 ydw. Najpniej, jesieni 1942 r. powsta
Julag III w Bieanowie, gdzie w kilku barakach umieszczono ponad 600 ludzi,
przeniesionych z Prokocimia. W 1943 r. rzdzi tu osawiony SS-Rottenfhrer
Wiktor Ritschek. Stosunki w Julagach ulegy zaostrzeniu po przejciu ich pod
komend Paszowa we wrzeniu 1943 r. W kocu 1943 r., gdy stopniowo likwidowano ydowskie obozy pracy w GG, winiw Julagw sprowadzono
do Paszowa, gdzie po selekcji wielu rozstrzelano, innych trzymano w niepewnoci, by po krtkim pobycie ponad 4 tysice ludzi wysa do obozw dystryktu
radomskiego (Skarysko-Kamienna, Starachowice, Ostrowiec, Pionki, Kielce,
Czstochowa) do pracy w przemyle zbrojeniowym.
Prcz Julagw istniay inne placwki robocze przy niemieckich firmach
i obiektach wojskowych, ktre w roku 1943 przeksztaciy si w podobozy
Paszowa. Naleay do nich obozy pracy: na lotnisku Rakowice (Fliegerhorstkommandantur), przy skadzie sprztu lotniczego i cznoci na Zabociu (Nachrichtengertelager der Luftwaffe), przy fabryce kabli (Kabelwerk-Betriebs G.m.b.H.,
ul. Prokocimska 75), wreszcie znany obz przy fabryce Rekord przejtej przez
Oskara Schindlera (ul. Lipowa 4). W jego synnej Emalii (Deutsche Emailwarenfabrik) pracowano ciko, ale nie byo tu codziennego terroru, selekcji,

34

czy dodatkowych cikich robt, jak w Paszowie. W poowie 1944 r. Schindler

rozpocz starania u wadz SS o przeniesienia firmy do Niemiec i mg utworzy
obz w Brnnlitz (Sudety), gdzie sprowadzi tysic winiw, ktrzy dziki
jego staraniom prawie wszyscy ocaleli.
Od kwietnia 1944 r. tworzono podobz w Wieliczce. W podziemiach kopalni
soli planowano uruchomienie produkcji lotniczej (Abraumbetrieb Wilhelmsburg Arbeitslager Wieliczka). cznie w wymienionych tu obozach pracowao okoo 10 tysicy winiw, nadto okresowo obozowi paszowskiemu
podlegay niemieckie obozy dla ydw w Mielcu, Rzeszowie, Zakopanem.
Wszystkie one do lata 1944 r. zostay zlikwidowane, a winiowie wywiezieni
w wielkich transportach ewakuacyjnych do Rzeszy.

Zaoga
Obz w Paszowie podlega dowdcy SS i policji. Od sierpnia 1941 do lutego
1944 r. by nim Julian Scherner (1895-1945), SS-Oberfhrer, byy dowdca puku
SS-Totenkopf-Standarte 8. Scherner mianowa komendanta i funkcjonariuszy
obozowych, a jego biura przy Oleandrach zaatwiay waniejsze sprawy obozu,
z finansowaniem na czele. Jemu skadane byy sprawozdania, osobicie interesowa si sprawami obozowymi i odwiedza obz. Schernerowi w Paszowie
skadali wizyty wysocy dostojnicy SS na czele z SS-Obergruppenfhrerem
Krgerem, przedstawiciele administracji GG, szef dystryktu krakowskiego
Wendler i Stadthauptmann Krakowa Krmer.
Pierwszymi komendantami byli wspomniani SS-Unterscharfhrer Horst
Pilarzik i SS-Oberscharfhrer Franz Josef Mller, ale Paszw by kojarzony
przede wszystkim z osob Amona Gtha (1908-1946) sprawujcego komend
od 11 II 1943 r. do 13 IX 1944 r. Gth urodzi si w Wiedniu, tam zacz studia rolnicze, zwiza si z austriackimi nazistami i od 1932 r. by czonkiem

Zaoga

35

SS. Do Waffen-SS zosta powoany w 1940 r. i w okupowanej Polsce suy

w Volksdeutsche Mittelstelle w Cieszynie i Katowicach, instytucji zajmujcej si
sprowadzaniem do Rzeszy i pomoc dla folksdojczw z zagranicy i terenw
okupowanych. W lecie 1942 r. zosta skierowany do dyspozycji dowdcy SS
i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnika. Jako oficer do zada specjalnych pracowa przy rozbudowie tamtejszych orodkw zagady i do Krakowa
przyby ju jako ekspert od obozw dla ydw. Po sukcesach w organizowaniu obozu, w lecie 1943 r. uzyska awans do stopnia SS-Hauptsturmfhrera.
Po objciu wadzy Gth powiedzia do zebranych winiw: Nazywam si Gth,
dla was jestem Bogiem, ycie i mier wasza jest w moich rkach. Zgadzenie
piciuset osb to dla mnie fraszka. Pamitajcie o tym!
Jako komendant y bardzo wystawnie. Mieszka z kochank w eleganckiej,
wyremontowanej willi, gdzie urzdza gone hulanki i pijastwa w licznym
towarzystwie i z udziaem orkiestry. Hodowa konie i psy, posiada dwa wasne
samochody osobowe. W jego gospodarstwie pracowao wielu winiw:
kucharki, cukiernik, sucy, masaysta, stajenni. W obozie wzbudza powszechny strach, stale wypatrywa nowych ofiar; zabicie winia, katowanie,
czy szczucie psami, byo dla niego bahostk. Ta samowola i psychopatyczne
skonnoci budziy przeraenie, nikt nie mg by pewny swego losu i skutkw
nieobliczalnoci komendanta. Styl ycia Gtha, przyjcia, apwki i prezenty, nielegalne interesy, budziy zawi innych funkcjonariuszy. Oskarony
o naduycia wadzy i nagromadzenie osobistego majtku, zosta aresztowany
13 IX 1944 r. i pozbawiony funkcji, ale do koca wojny nie ukoczono ledztwa
przeciwko niemu.
Kolejnym komendantem obozu zosta SS-Hauptsturmfhrer Arnold
Bscher, ktry mia za sob sub w obozach: Flossenbrg, Sachsenhausen,
Buchenwald, Neuengamme. W Paszowie od kwietnia 1944 r. by dowdc
batalionu wartowniczego i zastpc komendanta. Wedug opinii winiw,
warunki ycia w obozie w tym czasie znacznie si poprawiy. Ostatni komendant, SS-Hauptscharfhrer Kurt Schupke by wczeniej kierownikiem obozw
w Sanoku, Rzeszowie i Zasawiu, to on likwidowa obz i wyprowadzi ostatni
grup kilkuset winiw do KL Auschwitz.

36

Stra w obozie penili najpierw wachmani z pomocniczych oddziaw

wartowniczych SS (SS-Wachmannschaften), specjalnie szkoleni w orodku
w Trawnikach koo Lublina. Ci, przewanie dawni jecy sowieccy rnych narodowoci, kierowani byli do suby wartowniczej w obozach pracy dla ydw
i w orodkach zagady, gdzie odegrali najgorsz rol. W marcu 1943 r. ponad
dwustu wartownikw z Trawnik przydzielono dowdcy SS i policji w Krakowie
do penienia suby w obozie paszowskim. Tu popularnie okrelani byli jako:
Ukraicy, albo czarni, od koloru przefarbowanych mundurw. Do obowizkw stray naleay obsada wie i posterunkw, odbir transportw,
konwojowanie winiw, a take asysta przy egzekucjach. Bya to suba
zewntrzna i stranicy nie mieli prawa wstpu do czci winiarskiej obozu.

fot. 14
Wachmani na
tle ruin domu
przedpogrzebowego

Po utworzeniu obozu koncentracyjnego zwikszya si liczba niemieckich

stranikw, przybyy te nadzorczynie z SS, Niemki i Holenderki, gorliwie
pilnujce obozowej dyscypliny wrd kobiet. W 1944 r. w szczytowym okresie
stan zaogi wynosi blisko 700 esesmanw i wachmanw obcego pochodzenia.
Dowiadczeni staem obozowym czonkowie SS zastpili odemanw i objli kierownictwo wszystkich placwek i obiektw, blokw, kuchni, piekarni,
ani, magazynw, warsztatw D.A.W. i inne funkcje. Utworzono oddzia

Zaoga

37

polityczny, ktry mia na celu kontrol oglnego stanu bezpieczestwa obozu, prowadzenie kartotek i ewidencji winiw. Zaoono ksigi zgonw,
a wypadki mierci odnotowywano na kartotekach.
Struktura obozu w 1944 r. upodobnia si do innych obozw koncentracyjnych, na czele sta komendant, ktremu podlegay dwa zasadnicze piony:
Komendantura (Kommandantur des Konzentrationslager) i batalion wartowniczy (SS-Totenkopfsturmbann). Komendantura skadaa si z kilku oddziaw
(Abteilung): Abt. I administracja i kadry, Abt. II oddzia polityczny (bezpieczestwo i kartoteki), Abt. III winiowie (Hftlingslager), Abt. IV zarzd
obozu (Verwaltung) i Abt. V suba medyczna.
Postawy i uczynki wielu oficerw i podoficerw SS szczeglnie wryy
si w pami winiw. Czoowym zbrodniarzem by SS-Untersturmfhrer
Leonhard John, Alzatczyk, stary czonek SA i SS. Od kwietnia 1943 r. by inspektorem ydowskich obozw pracy przymusowej w dystrykcie krakowskim.
Gdy w sierpniu znalaz si w Paszowie sta si inicjatorem i uczestnikiem licznych
rozstrzeliwa winiw. SS-Hauptscharfhrer Edmund Zdrojewski, stranik
obozw koncentracyjnych od 1936 r., zapisa si krwawo ju przy likwidacji
getta w Krakowie. W Paszowie peni sub do padziernika 1944 r. i by jednym z gwnych wykonawcw egzekucji, mia mie na sumieniu kilkaset ofiar.
Podobnie SS-Oberscharfhrer Albert Hujer, masowy morderca, od ktrego
nazwiska przyjto nazywa miejsce strace na Grce Hujow Grk,
a take Ferdynand Glaser, oberwachmeister policji, byy czonek ochrony
gubernatora Franka, pierwszy niemiecki dowdca stray obozowej, take
czsto widywany na miejscach strace.
Do najbrutalniejszych zbrodniarzy naleeli rwnie wyszkoleni w Trawnikach
dwaj otysze: Arwid Janetz i Andreas Kanepajs, a take SS-Oberscharfhrer
Franz Grn nazywany Strzelcem, kierownik obozu dla Polakw SS-Haupt
scharfhrer Lorenz Landstorfer, dowdca kompanii stranikw SS-Haupt
scharfhrer Josef Grzimek, Raportfhrer Willi Eckert, czy SS-Rottenfhrer
Wilhelm Staib nazywany Willy Oczko, znany z bicia pejczem po oczach.

38

Z saw cieszyli si lekarze SS Willi Jger i Max Blancke, kierownik warsztatw Karl Heinz Bigell, ktry zastrzeli byego komisarza getta Guttera
z rodzin, SS-Untersturmfhrer Anton Scheidt (przedtem komendant obozu
pracy w Szebniach), ktremu podlegay kamienioomy, czy wreszcie dowdca stray SS-Hauptsturmfhrer Paul Rbel, byy komendant obozw pracy
dla ydw w dystrykcie Galicja. W obozie byo trzech stranikw grali
z zacigu Goralenvolku, midzy innymi Jzef Sowiski, stranik z 1 kompanii
Wachbatalionu.
Gorliwych zbrodniarzy preferowa komendant obozu. Niektrzy esesmani
opierali si zarzdzeniom Gtha, za co byli przenoszeni, szykanowani lub pomijani w awansach. Na przykad SS-Rottenfhrer Bruno Dworschak, Niemiec
sudecki, odmwi wykonania rozkazu zastrzelenia winia i sprzeciwia si
maltretowaniu. Wyjtkow postaw wykaza si esesman Heinz Sold, pochodzcy z pogranicza francusko-niemieckiego, ktry da si pozna z najlepszej
strony, jako czowiek wspczujcy winiom, bezinteresowny i spieszcy
z pomoc. Nadzorujc warsztaty kunierskie, wrcz zaprzyjani si z grup
pracujcych tam ydw.

Zbrodnie
Traktowanie winiw w obozie byo bezwzgldne: cige bicie, kary chosty,
przesuchania poczone z torturami, strzelanie do ludzi w czasie pracy, apelu lub odpoczynku, a wreszcie zbiorowe egzekucje. Wpyway na to zasady
wpajane przez narodowosocjalistyczn ideologi. Byway te bezporednie
powody, czy raczej preteksty do zbrodni. Drakoskie kary spotykay winiw
za prby ucieczki, uchybienia w penieniu funkcji lub w pracy, podejrzenia
o sabota, posiadanie przedmiotw wartociowych, podrobionych papierw
aryjskich lub zagranicznych, przemyt ywnoci i grypsw, a take uprawianie praktyk religijnych. Mordowano winiw take dla ukrycia machinacji

Zbrodnie

39

finansowych, bd tajemnic, ktrych byli wiadkami. Nie uniknli egzekucji

rwnie gorliwie wysugujcy si Niemcom czonkowie OD, Judenratu, czy
konfidenci Gestapo. Powody mogy by bahe, bo chodzio o budzenie grozy
i cakowite sterroryzowanie winiw, ktrzy bez wzgldu na swoj pozycj
w obozie, nie mogli by pewni swego ycia. Gdy obz podlega dowdcy SS
i policji, los winiw zalea faktycznie od Gtha i esesmanw. Nie kontrolowano liczby winiw, a ich zabijanie nie czyo si z adnymi procedurami,
czy wyjanieniami subowymi.
Zbrodnicze praktyki eliminowano w okresie funkcjonowania obozu koncentracyjnego, gdy obowizujce przepisy nie pozwalay na dowolne rozporzdzanie yciem winiw. Stosowano kary regulaminowe, jak odebranie
lub zmniejszenie racji ywnoci, chost, areszt w bunkrze, czy przydzia do
kompanii karnej. Zaprzestano samowolnych rozstrzeliwa, kompetencje
w tym zakresie naleay do Wydziau D SS-WVHA, ktry rozpatrywa wnioski
komendantury.
Nadal jednak, wrd winiw ydowskich doprowadzanych z wizienia
na Montelupich, bd np. ujtych na Sowacji, przeprowadzano selekcje i przypadek lub dobry humor oficera SS decydowa o yciu lub mierci. Zbrodnie
na winiach byy codziennoci ycia obozowego, najpierw pojedyncze, potem
systematyczne, podobnie organizowane i przeprowadzane. Gwnym zbrodniarzem w obozie by sam komendant, obok niego wymieniano najczciej
biorcych udzia w egzekucjach: Zdrojewskiego, Hujera, Glasera, Janetza,
Johna, Scheidta, Grossa, Grimma, Grzimka, Grna, Neuschela, Eckerta.
Pierwszym miejscem masowych mordw w Paszowie byy dwa wielkie doy przy starym cmentarzu ydowskim wykopane w marcu 1943 r.
Pracowaa tam koparka, std w gwarze obozowej zrodzio si okrelenie
i pod bagier, czyli na mier. Podczas likwidacji getta i w nastpnych
tygodniach przywoono tam zabitych ale i na miejscu mordowano ludzi
uznanych za niezdolnych do pracy i nieprzydatnych w obozie. Codziennie
rozstrzeliwano nawet po kilkadziesit i wicej osb, zmuszajc je do rozebrania i uoenia si twarz do ziemi. W wieych mogiach zasypano

40

tysice zwok mczyzn, kobiet i dzieci zastrzelonych w getcie i obozie.

Jak to uj Jakub Stendig, po zlikwidowaniu getta oba cmentarze przyjy
8000 ywych i 3000 zmarych.
W lecie 1943 r. przeniesiono egzekucje i grzebanie zwok na tzw. Grk,
dawny szaniec artyleryjski, w gwarze winiarskiej okrelany Hujow Grk.
Zabijano winiw obozu i z wizienia Montelupich oraz ydw przywiezionych z istniejcego jeszcze aresztu OD w getcie. Pierwsza egzekucja w tym
miejscu odbya si prawdopodobnie 3 IX 1943 r., kiedy to rozstrzelano 20 ydw z Bochni za przygotowywanie ucieczki na Wgry. Egzekucje przebiegay
do podobnie, ofiary zmuszano do rozebrania si i wchodzenia do roww,
pniej grabarze ukadali zwoki i przysypywali cienk warstw ziemi i kamieni.
Na Grce odbyo si te w grudniu 1943 r. pierwsze palenie zwok na stosie,
co pniej stao si ju powszechne. Wtedy to rozstrzelano pozostaych odemanw z getta, na czele z Simche Spir oraz czonkw ich rodzin.
Po wypenieniu Grki teren zosta wyrwnany, a pniej postawiono
na nim baraki obozu przejciowego, za miejsce strace przeniesiono 15 II
1944 r. na drugi podobny szaniec, tzw. Doek, zwany w gwarze obozowej
Cipowym Dokiem. Egzekucje odbyway si najmniej raz w tygodniu, rozstrzeliwano wiksze grupy lub pojedyncze osoby, a ciaa byy palone od razu
na miejscu. Zwoki sprawdzali obozowi dentyci i wyrywali zote zby, dopiero
po tym podpalano stosy.

fot. 15
Panorama z wiey
straniczej. Na pierwszym planie fragmenty
dawnego szaca
(Doek) i baraki
grupy przemysowej
(dwa due baraki stolarni). Powyej cz
placu apelowego

Zbrodnie

41

W obozie przeprowadzano selekcje, ktre obejmoway wszystkich przybyych do obozu. Izolowano ludzi chorych, starych i oglnie nieprzydatnych.
Akcje takie koczyy si rozstrzeliwaniem na starym cmentarzu i na Grce.
Egzekucje odbyway si rwnie w dniach wit ydowskich, np. w Sdny
Dzie, 9 X 1943 r., wybrano z cel aresztu i rozstrzelano 50 ludzi. Tego samego dnia wymordowano te kilkadziesit osb z placwki Ostbahn koo stacji
Krakw-Grzegrzki.
Stosowano odpowiedzialno zbiorow za zaniedbania w pracy lub niedotrzymanie wyznaczanych przez komendanta terminw robt, a ten dowolnie
ustala liczb przeznaczonych do rozstrzelania. Gth by wci niezadowolony
z postpu prac i drczy ludzi z nadzoru technicznego, a gwnie kierownika
Bauleitungu in. Zygmunta Grnberga, cigle przeladowanego i katowanego.
Znane s przypadki zastrzelenia kapo odpowiedzialnych za prace grupy NKF,
Bonarka i Oleandry, z warsztatw krawieckich i szczotkarskich. Gdy runa ciana budowanych koszar, priorytetowego wtedy obiektu, na polecenie
Gtha zastrzelona zostaa in. arch. Diana Reiter. W marcu 1943 r., za rzekome
zaniedbania, Gth nakaza rozstrzelanie caego komanda odpowiedzialnego
za porzdek w obozie.

fot. 16
In. Zygmunt Grnberg

Prby ucieczek naleay do przestpstw szczeglnie karanych i niewielu

winiom udao si uciec z obozu, czy podobozu. Od wiosny 1943 r. stosowano za nie drakoskie represje, rozstrzeliwania czonkw rodziny uciekiniera
lub winiw z tego samego komanda. Gth wyda rozkaz rozstrzeliwania

42

za kadego uciekiniera 10 winiw. Mimo tego ucieczki byy ponawiane

i dziesitkowano niewinnych, a do czasu powstania obozu koncentracyjnego. Spektakularnym wydarzeniem w obozie byo zastrzelenie Wilhelma
Chilowicza i jego najbliszych przy prbie ucieczki 13 VIII 1944 r. Gth chcia
pozby si wiadkw swoich machinacji i zorganizowa prowokacj. Chilowiczowi podsunito pomys ucieczki i zakupu pistoletu. Gdy spisek wykryto,
natychmiast zlikwidowano niewygodnych winiw, ich zwoki wystawiono
na widok publiczny z informacj, e zostali zastrzeleni w czasie prby ucieczki oraz za posiadanie broni i kosztownoci. Tego dnia zastrzelono 10 osb,
oprcz maestwa Chilowiczw, take ich krewnych i zaufanych odemanw
z osawionym Finkelsteinem na czele.
W zwizku z planowanym przyjciem do obozu transportu ydw wgierskich, 7 V 1944 r. przeprowadzono za zgod wadz w Berlinie tzw. apel
zdrowotny. Przed komisj SS przemaszerowali nago wszyscy winiowie,
a naczelny lekarz dr Blancke ocenia ich dalsz przydatno do pracy i prawo
do ycia. W tydzie pniej odtransportowano do KL Auschwitz 1,5 tysica
ludzi, gdzie zostali natychmiast zamordowani. Na mier wysano przy tym
prawie wszystkie mae dzieci.
Pocztkowo Niemcy tolerowali obecno dzieci w obozie. Mieszkay one
z rodzicami, a od pocztku 1944 r. w specjalnie wydzielonym baraku (Kinderheim). Starsze wiekiem pracoway jak doroli w przydzielonych warsztatach.
Gth zezwoli na dalszy pobyt tylko niewielkiej grupce dzieci niektrych prominentw, garstce starszych udao si uciec i ukry w latrynach, lecz blisko
300 dzieci wysano do komr gazowych.
Rankiem 14 V 1944 r. SS-mani wycigali dzieci z bloku i adowali na auta
ciarowe. Wystraszone i zapakane woay rozpaczliwie matki o pomoc,
nie pozwolono jednak nikomu podej, bici pakami rodzice musieli siedzie
na placu apelowym. Dzieci egnajc swoich najbliszych wymachiway rczkami, a goniki gray: Mutti kauf mir ein Pferdchen (Mamusiu, kup mi konika).
Dzie ten, rozpacz skazanych na mier i rozdzierajce sceny odrywania dzieci
od rodzicw, wspominano po latach jako najbardziej tragiczne chwile w obozie.

Zbrodnie

43

fot. 17
Niemiecki tzw. afisz mierci, Krakw 6 IV 1944

44

Paszw to rwnie miejsce staych egzekucji na ydach i Polakach przywoonych przewanie z wizienia przy ul. Montelupich. Tak postpowano z ydami zapanymi w miecie, ktrzy dotd egzystowali na aryjskich papierach
i ukrywali si przy pomocy Polakw. Przechodzili oni cikie ledztwo, a w Paszowie nie byli wcigani do ewidencji, lecz zwykle szybko zabijani. Od koca
lata 1944 r. przywoono na egzekucje grupy sowackich ydw, ktrych prawdopodobnie ujto w czasie i po stumieniu powstania na Sowacji. W obozie
rozstrzeliwano rwnie Polakw przywoonych tu z wyrokami mierci wydanymi przez sdy dorane.
Nasilenie egzekucji przypado na okres od jesieni 1943 r. do poowy 1944 r.
i wizao si z ogoszonym 2 X 1943 r. rozporzdzeniem gubernatora Franka o zwalczaniu zamachw na niemieckie dzieo odbudowy w Generalnym
Gubernatorstwie. Wymienione tam przestpstwa podlegay kompetencji policyjnych sdw doranych (Standgericht) dziaajcych przy urzdzie
Komendanta Policji Bezpieczestwa i SD na dystrykt krakowski. Orzekano
tylko kar mierci, co obwieszczay niemieckie afisze mierci rozlepiane
na murach Krakowa.

fot. 18
Dziedziniec
wizienia
policyjnego przy
ul. Montelupich

Zbrodnie

45

 Do poowy 1944 r. stale przywoono z wizienia przy ul. Montelupich polskich winiw skazanych na mier albo do spalenia w obozie zwoki ofiar
egzekucji publicznych w miecie. Ocenia si, e przywieziono i poza ewidencj rozstrzelano ponad 2 tys. Polakw. Przykadowo, dnia 2 II 1944 r. rozstrzelano okoo 200 winiw z Montelupich, co prawdopodobnie miao zwizek
z niedawnym zamachem bombowym AK na pocig gubernatora Franka.
W pamici winiw zachowaa si te egzekucja ponad stuosobowej grupy
winiw z Montelupich 7 IV 1944 r. (Wielki Pitek). Skutych kajdankami skazacw na miejsce strace prowadzono pieszo lub podwoono na krytych
ciarwkach. Esesmani rozstrzeliwali ofiary w fosach Doka seriami karabinu maszynowego. wiadkowie nie raz syszeli okrzyki: Niech yje Polska
lub sowa hymnu narodowego.
W tym czasie egzekucje na winiach ydowskich byy rzadkoci, ostatnie
zanotowano jesieni 1944 r. w padzierniku i listopadzie zastrzelono grupy
ujtych ydw przywiezionych z Montelupich. W 1944 r. widziano pojedyncze
rozstrzeliwania niemieckich onierzy w mundurach bez pasw, prawdopodobnie dezerterw.
W lecie 1944 r. wyszy dowdca SS i policji Wilhelm Koppe zarzdzi ekshumacje i palenie zwok w celu zatarcia ladw masowych zbrodni. W cigu
szeciu tygodni 150 winiw pod kierownictwem niemieckich kapo, wykopywao na starym cmentarzu i na Grce tysice zwok. Nocami ukadano
stosy z drewna, kadziono zwoki warstwami, oblewano benzyn i nad ranem
podpalano. Jak mwi wiadkowie, siedemnacie wozw wypeniono popioami
ludzkimi, a nastpnie rozsypano na miejscach mogi i rozsiano po doach.
Wczeniej zbezczeszczono cmentarze ydowskie, teraz dodatkowo teren
obozu zosta usiany szcztkami tysicy pomordowanych ofiar.
Wedle powojennych ustale, akt procesowych i licznych zezna wiadkw,
przyjmuje si, e w samym obozie paszowskim zgino kilka tysicy ludzi.
W procesie Amona Gtha, sd uwzgldniajc rne szacunki przyj, e oskarony jest winny mierci 8 tys. ludzi w obozie. Jeden z najlepiej poinformowanych
ludzi w obozie, byy sekretarz komendanta Mieczysaw Pemper, w powojennych

46

zeznaniach szacowa ofiary w Paszowie na ponad 5 tysicy ydw i Polakw.

Analizujc wszystkie dostpne dokumenty i bardzo rozbiene w tym wzgldzie
zeznania, mona przyj, e na terenie obozu pozostay szcztki nawet 8-10
tysicy ofiar, w tym okoo poowa zamordowanych w samym obozie.

Likwidacja
W pierwszej poowie 1944 r. wci trwaa rozbudowa obozu i niektre inwestycje byy bardzo zaawansowane. Sytuacja frontowa w poowie roku
zmusia jednak Niemcw do stopniowej ewakuacji winiw i rozpoczcia
przygotowa do likwidacji obozu. W Krakowie trwaa ewakuacja rodzin niemieckich pracownikw i funkcjonariuszy, likwidowano urzdy i firmy, a 5 VIII
1944 r. ogoszony zosta w miecie stan wyjtkowy z wadz komendanta
wojennego. Winiowie Paszowa mogli zaobserwowa objawy tej paniki,
dostrzegli te zmiany w zachowaniu funkcjonariuszy obozowych, ktrzy tracili
tupet i pewno siebie.
W takiej atmosferze rozpocza si stopniowa, rozoona na tygodnie,
ewakuacja obozu. Kilkanacie tysicy winiw wysano do rnych obozw
koncentracyjnych w Rzeszy. 6 VIII 1944 r. do Auschwitz wysano 7500 ydwek wgierskich i polskich. Tu po selekcjach pozostawiono ponad poow
winiarek, pozostae posano do komr gazowych. Nastpnego dnia, odszed transport 6000 mczyzn do KL Mauthausen. 15 X 1944 r. obz opuci
znany transport 1600 mczyzn do KL Gross-Rosen, w tym grupa okoo 700
osb przeznaczonych do podobozu Brnnlitz, gdzie ruszaa fabryka Oskara
Schindlera. W lad za nimi 21 X 1944 r. wysano kolejny transport do Auschwitz,
Gross-Rosen i Buchenwaldu. W Birkenau selekcj ydw z Paszowa przeprowadza osawiony dr Mengele. Wikszo winiw zamordowano w komorach
gazowych. Wrd ocalonych byo 300 ydwek z fabryki Schindlera, ktre po
trzech tygodniach pobytu, w listopadzie przeniesiono do Brnnlitz.

Likwidacja

47

Winiw polskich po porannym apelu 27 VII 1944 r. zabrano na dworzec

towarowy w Krakowie przy ul. Kamiennej. Tam poczono ich z ewakuowanymi winiami Montelupich i wsplny transport odjecha do Gross-Rosen.
Do Ravensbrck wysano okoo 200 polskich kobiet. Reszt Polakw w cigu
wrzenia rozsyano do budowy umocnie i na roboty do III Rzeszy, nielicznych
zwalniano do domw.
Od wrzenia 1944 r. winiowie pod nadzorem niemieckich kapo rozbierali
baraki mieszkalne i warsztatowe, demontowali urzdzenia i maszyny z gemeinschaftw, pakowali surowce. Z obozowej bocznicy kolejowej wszystko, co
wartociowe odsyano do Rzeszy. Po ostatnich transportach w obozie pozostaa
kilkusetosobowa grupa likwidacyjna, skadajca si gwnie z winiw ydowskich i przeznaczona do porzdkowania terenu. Reszt zaogi przeniesiono
do koszar, niektre obiekty zajto dla potrzeb wojskowych, zlikwidowano
szpital obozowy. Ostatecznie Niemcy opucili obz 14 I 1945 r. Pod komend SS-Hauptscharfhrera Kurta Schupkego, ponad szesetosobow grup
winiw, w tym ponad 150 kobiet, poprowadzono w kierunku Owicimia.
Piesza ewakuacja trwaa 3 dni, kilku osobom udao si uciec w oglnym chaosie, bez konsekwencji dla innych winiw.
W 1945 r. Armia Czerwona zaja opustoszay teren i reszt obozowego
majtku. Wojskowe wadze sowieckie zastane obiekty traktoway jak zdobycz
wojenn. Stacjonujca jednostka ochraniaa umieszczone tam magazyny amunicyjne. W dokumentacji Gwnej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich zapisano
w padzierniku 1945 r., e wobec obecnoci oddziaw sowieckich, lustracja terenu
jest niemoliwa, ale stwierdzono, e sta Szary Dom, koszary zaogi okolone
drutem kolczastym i kilka barakw. W sprawozdaniu Zarzdu Miejskiego Krakowa
donoszono, e obz jest pod stra onierzy ZSRR, ktrzy przy pomocy jecw niemieckich burz budynki stranicze i usuwaj zasieki z drutu kolczastego.
Niestety brakuje dokumentw i dokladniejszych relacji, ktre mwiyby o stanie
i przeobraeniach dawnego obozu w pocztkach 1945 r., poniewa jego teren
by wtedy cakowicie niedostpny dla osb postronnych. Naley przyj, e poza
obiektami rozebranymi za czasw niemieckich, wikszo zostaa zdewastowana
przez wojsko sowieckie oraz rozebrana przez ludno cywiln.

48

fot. 19
Teren dawnego obozu,
4 X 1945. Pierwsza
wizja lokalna czonkw
Okrgowej Komisji
Badania Zbrodni
Niemieckich i Wojewdzkiej ydowskiej
Komisji Historycznej
w Krakowie
(na tle ruin domu
przedpogrzebowego)

Pierwsza wizja lokalna przeprowadzona przez czonkw Okrgowej Komisji
Badania Zbrodni Niemieckich i Wojewdzkiej ydowskiej Komisji Historycznej
w Krakowie dosza do skutku dopiero 4 X 1945 r., po uzyskaniu zgody sowieckiej
komendantury miasta. Na pocztku 1946 r. dokonano pierwszych urzdowych
ogldzin terenu i wykonano zdjcia pokazujce poszczeglne fragmenty byego
obozu i podobozw, ulice, zachowane obiekty i ruiny. W dawnych podobozach
stay jeszcze liczne baraki po winiach i resztki budowli, fundamenty, ogrodzenia, schrony przeciwlotnicze itd. Na terenie byego obozu zachoway si
dwa znane obiekty, a mianowicie wspominany Szary Dom oraz willa Gtha,
ktre do dzi nie zmieniy swojego ksztatu. Uwag zwracay dawne austriackie
szace oraz zachowane fragmenty i ruiny domu przedpogrzebowego, sta niedokoczony budynek nowej komendantury i wielki tzw. magazyn murowany.
Istniay liczne podmurwki barakw i zbrojone stal fundamenty obiektw
przemysowych, pozostaoci po zbiornikach przeciwpoarowych, rowach
odwadniajcych, urzdzeniach kanalizacyjnych i wodocigach. Zachowa si
potny wykop po budowanym zbiorniku wodnym nad will Gtha, dawny
kamienioom i wykute w skale schrony przeciwlotnicze.
Cmentarze ydowskie na rozkaz Niemcw zostay zdewastowane i zrwnane z ziemi, koo grnego kamienioomu istnia fragment drogi wyoonej
macewami. Macewy byy niszczone zarwno w obozie, jak i w okresie powojennym. W tym czasie nikt nie pilnowa dawnych cmentarzy ydowskich,
a sprawcy profanacji pozostali bezkarni.

Likwidacja

49

fot. 20
Droga wyoona
macewami,
stan z 1946 r.

Mimo to, zaraz po wojnie starano si spontanicznie uczci pami zamordowanych. W czci speniy si sowa Jakuba Stendiga, ktry w swojej
relacji z 1946 r. zapisa: Na te miejsca stracenia dugo potem jeli warunki
na to pozwol pielgrzymowa bd przynaleni i krewni rodzin, by w cichej
zadumie odda hod pamici Najlepszych i Najdroszych, straconych niewinnie
przez zwyrodnia dzicz hitlerowsk. Godzioby si, by wsplnym wysikiem
ydw i Polakw miejsca te uporzdkowano, zatrawiono, ogrodzono i nadano [im] charakter miejsca wiecznego spoczynku przez postawienie tablicy
lub pomnika.

Epilog
Dziaajca zaraz po wojnie Okrgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich
w Krakowie rozpocza ledztwa i badania nad zbrodniami niemieckimi popenionymi na ziemi krakowskiej. Gwnym zagadnieniem by obz Auschwitz-Birkenau, inne obozy, getta, placwki policji bezpieczestwa, andarmerii, wizienia, wreszcie poszczeglni przestpcy wojenni. W sierpniu 1945 r.
wszczto ledztwo w sprawie komendanta i zaogi KL Plaszow. Zaczto zbie-

50

ranie dowodw zbrodni, przesuchania wiadkw i opracowywanie materiau

dla sdu, zwaszcza, i wiadomo ju byo, e Gth zosta ujty przez Amerykanw i oczekuje na ekstradycj do Polski. Rzeczywicie zosta on rozpoznany
w obozie jecw i amerykaskie wadze prokuratorskie wszczy dochodzenie,
po ktrym kata Paszowa wydano Polsce w maju 1946 r.
Przewieziony do Krakowa, stan przed Najwyszym Trybunaem Narodowym sdem specjalnie utworzonym w celu rozpoznawania spraw o najcisze zbrodnie niemieckie. Proces, jaki rozpocz si 27 VIII 1946 r. by gonym
wydarzeniem, ktre obserwowali byli winiowie, dziennikarze, prawnicy,
czonkowie wadz, a setki osb mogo wysucha rozprawy przez megafony.
Wyrok mierci dla oskaronego nie by zaskoczeniem, wykonano go 13 IX
1946 r. przez powieszenie w wizieniu przy ul. Montelupich.

fot. 21
Bilet wstpu na proces
Amona Gtha

Ogromna dokumentacja ze sprawy Gtha poszerzya wiedz i otwara

drog innym procesom zbrodniarzy paszowskich. Najwaniejszy by proces
18 czonkw zaogi przed Sdem Okrgowym w Krakowie. Wyrok zapad
23 I 1948 r., na kar mierci zostali skazani: Lorenz Landstorfer, Ferdinand
Glaser, Edmund Zdrojewski, a take Arnold Bscher (pocztkowo skazany na
doywocie, po rewizji na kar mierci w 1949 r.), a dwunastu byych esesmanw
otrzymao wyroki dugoletniego wizienia. Krakowski sd rozpatrywa jeszcze
kilkanacie innych spraw, miedzy innymi wyroki mierci otrzymali: Jzef Sowiski (1947) Kurt Schupke (1948) i Wilhelm Staib (1948). Tak samo zostali
skazani w Lublinie Josef Leipold (1947) i w Warszawie Josef Grzimek (1949).

Epilog

51

fot. 22
Krakw, stycze
1948. Na awie
oskaronych, od
lewej: A. Bscher,
E. Zdrojewski,
L. Landstorfer,
F. Glaser, F. Korthals,
A. Dreer.

fot. 23
Arnold Bscher

fot. 24
Ferdinand Glaser

fot. 25
Edmund Zdrojewski

fot. 26
Lorenz Landstorfer

fot. 27
Wizienny obiad.
A. Bscher
i E. Zdrojewski

Sdzeni byli rwnie inni wysi funkcjonariusze SS, ktrych zbrodnicze

dziaania dotyczyy getta krakowskiego czy obozu w Paszowie. Willi Haase ekstradowany do Polski w 1950 r., stan przed Sdem Wojewdzkim w Krakowie.
Za kierowniczy udzia w likwidacji gett w Krakowie, Bochni, Tarnowie, obozu

52

w Szebni i inne zbrodnie, w tym w obozie paszowskim, zosta skazany na kar

mierci i powieszony w wizieniu przy ul. Montelupich (1952). Podobny los
spotka SS-Standartenfhrera Gerharda Maurera, zastpc szefa Amtsgruppe D
(1951). Przeoony Maurera, szef SS-WVHA, SS-Obergruppenfhrer Oswald
Pohl zosta skazany na kar mierci przez Amerykaski Trybuna Wojskowy
w Norymberdze (1947).
Franz Grn zosta skazany w Austrii na 9 lat cikiego wizienia (1966),
Philipp Grimm otrzyma kar mierci od amerykaskiego sdu wojskowego za
zbrodnie w KL Buchenwald (1947), zamieniono j na doywocie i niedugo po
tym zwolniono go z wizienia. Franz Josef Mller, szef julagw krakowskich,
zosta skazany na doywotnie cikie wizienie przez Sd Krajowy w Mosbach
(1961), podobnie Karl Heinz Bigell (Berlin, 1973) i Herman Blache (Bochum,
1969). Drugi Franz J. Mller, za zbrodnie w Bochni i Paszowie, skazany zosta
przez sd w Kilonii na kar 12 lat wizienia (1970). Niestety wikszo esesmanw z Paszowa nigdy nie osdzono. Kary uniknli midzy innymi: Eckert,
Janetz, Hujer, Ritschek.
Przed sdami w Polsce stany rwnie osoby oskarane o kolaboracj,
czonkowie Ordnungsdienst, kapo, blokowi i inni prominenci obozowi. Kilku
skazano na kary mierci, m.in. naczelnego lekarza dr. Leona Grossa i odemana
Majera Kernera. Wielu innych skazano na kary pozbawienia wolnoci, szereg
osb uniewinniono.
Tu po wojnie, kiedy sdzono zbrodniarzy, w Polsce mieszkay jeszcze
dziesitki tysicy ydw ocalaych z zawieruchy wojennej. Ci, ktrzy przeyli
okupacj w kraju, skadali relacje i zgaszali si jako wiadkowie w prokuraturach i sdach. Krakowscy ydzi skupiali si wok Wojewdzkiego Komitetu
ydw i ydowskiej Komisji Historycznej w Krakowie przy ul. Dugiej 38.
Ich wsppraca z Komisj Badania Zbrodni Niemieckich miaa istotne znaczenie dla procesu cigania i karania zbrodniarzy. Po tych dziaaniach i procesach pozostaa ogromna dokumentacja, ktra przechowywana jest przede
wszystkim w archiwach Instytutu Pamici Narodowej i ydowskiego Instytutu
Historycznego.

Epilog

53

Proponowana
trasa zwiedzania
Dobrym punktem wyjcia do zwiedzania terenu byego obozu jest rejon Szarego
Domu przy ul. Abrahama 3. Z centrum Krakowa mona dosta si tam dziki dogodnym poczeniom komunikacji miejskiej, tramwajom i autobusom kursujcym
w kierunku Bieanowa, Kurdwanowa, Wieliczki, a take licznym busom jadcym
ul. Wielick w stron Wieliczki i Bochni. Wysi naley na przystanku przy skrzyowaniu Wielickiej z Dworcow, koo stacji PKP Paszw. Stamtd kierujemy si
w prawo osiedlow ulic nieco pod gr, mijamy supermarket i osiedle mieszkaniowe,
powyej urzdzony jest niewielki parking, za nim na skrzyowaniu ulic Abrahama
i Jerozolimskiej stoi Szary Dom.

m
ru a
nt w
Ce rako
K

PKP
Paszw

su

Jerozoli
mska

a
Wo
dn

n
nia

ew
Dr

ck

eli
Wi

et
ark

rm

pe
przystanek autobusowy
i tramwajowy

a
ow
orc
Dw

ah

am
a

SZARY
DOM

stacja
benzynowa

W
ik t
or
aH

icz
ka

na
ma
elt

WILLA
AMONA GTHA

Fragment planu miasta

el
Wi

br

55

Trudno uwierzy, e miejsce w ktrym si znajdujemy, 70 lat temu byo

centralnym punktem niemieckiego obozu koncentracyjnego, a w najbliszej
odlegoci znajdoway si gwne obiekty administracyjno-koszarowe SS
i pierwsze baraki mieszkalne winiw, tu te zbiegay si najwaniejsze drogi
obozowe. Przebiegay one wedug przedwojennych ulic i drg dojazdowych,
przewanie byy ulepszone i poszerzone, otrzymay te niemieckie nazwy.
Dawna ul. Jerozolimska w obozie zostaa nazwana Hauptstrasse. Przy nowym cmentarzu ydowskim zaczynaa si ul. Abrahama, przemianowana
na SS-Strasse, ktra biega na poudnie (dzisiaj ul. Heltmana) i dochodzia
do Herrengasse (ul. Paskiej). Przeduenie ul. Wodnej, od Szarego Domu
na zachd, w kierunku ul. Swoszowickiej, nazwano Bergstrasse, za pomidzy
zabudow przemysow prowadzia Industriestrasse, dawna droga dojazdowa
do obiektw wojskowych.
Obz podzielony by na 3 czci. Na pnoc od obozowej Bergstrasse znajdowaa si cz mieszkalna dla winiw, wraz z placem apelowym i obiektami towarzyszcymi (szpital, kuchnie, anie itp.). Dzi, to uporzdkowane
pustkowie, z odsonitymi fragmentami cmentarza. Na poudniu, prawie do
ul. Paskiej, usytuowano warsztaty i magazyny, tam te ostay si dawne
szace artyleryjskie miejsca masowych strace.
Cz przeznaczona dla biur, komendy obozu i zaogi, a take dla reszty
zabudowa gospodarczych i magazynw miecia si na wschd od ul. Abrahama dochodzc do ul. Wielickiej. Ten obszar zosta po wojnie prawie w caoci
zabudowany.
Kada z czci obozu oddzielona bya drutami kolczastymi i wewntrznymi
bramami, a cay teren otoczony by czterokilometrow lini podwjnych drutw kolczastych (ogrodzenie wewntrzne pod prdem wysokiego napicia)
i 12 wieami straniczymi rnej wielkoci.

56

Szary Dom

By to budynek administracyjno-mieszkalny nalecy do cmentarza ydowskiej Gminy w Krakowie, wybudowany w latach dwudziestych XX w. Autorem
projektu by architekt Adolf Sidmak (1879-1944), znany z wielu projektw
realizowanych przed wojn. W roku 1940 zosta on wysiedlony z Krakowa
i zgin pod koniec wojny w KL Gross-Rosen.
Szary Dom, pooony w centrum czci administracyjno-wojskowej,
przy skrzyowaniu Hauptstrasse, Bergstrasse i SS-Strasse, suy jako budynek administracyjny SS. Tu znajdowao si biuro Amona Gtha, std strzela
on do winiw zatrudnionych w pobliu. Od sierpnia 1943 r. w piwnicach
budynku urzdzono pi cel oglnych, ciemnic i specjalne mae cele-bunkry
do odbywania kar na stojco (Stehbunker). Bunkry przeznaczone byy dla
winiw odbywajcych kary za przewinienia regulaminowe, za w celach
umieszczano przywoonych z zewntrz winiw policji bezpieczestwa
i winiw obozowego oddziau politycznego, przewanie ludzi oczekujcych
na egzekucje. Obiekt ten zachowa si w niezmienionym ksztacie od czasw
przedwojennych.

fot. 28
Szary Dom
wspczenie

Szary Dom

57

W pobliu Szarego Domu znajdowao si kilka wanych obiektw obozowych.

Prawie naprzeciwko zbudowano wielkie koszary, dalej bya centrala telefoniczna,
budynek komendantury, nad nim szpital SS i inne. W odlegoci niecaych 200 metrw od Szarego Domu, ulic Jerozolimsk przegradzaa gwna brama obozowa
z posterunkiem wartowniczym, tdy wkraczay do obozu w marcu 1943 r. kolumny
ludzi pdzone z getta i wszystkie dalsze transporty nowych winiw. Bliej, zaraz za ruinami domu przedpogrzebowego, po lewej stronie dostrzegamy nowo
wytyczon drog, tak przed wojn biega ul. Jerozolimska. Obecnie moemy tdy
obej dawny obz od strony pnocnej. Zaraz obok jeli zechcemy tam podej
zobaczymy jeden z zachowanych dawnych obiektw.

Centrala telefoniczna
Obok dawnej bramy obozowej, obecnie przy ul. Jerozolimskiej 10 i 8, stoj
zczone budynki, ktre po niedawnych remontach waciwie zatraciy swj
pierwotny wygld jednopitrowego i parterowego domu z czerwonej cegy.
Te przedwojenne obiekty, z ktrych wyrzucono poprzednich mieszkacw,
w obozie suyy jako wartownia gwna, centrala telefoniczna, radiowze
i siedziba oficera dyurnego. Okresowo mieszka tu Amon Gth, a potem
urzdzono kasyno oficerskie.

fot. 29
Budynek dawnej
centrali telefonicznej
i kasyna w 1944

58

fot. 30
Budynek dawnej
centrali telefonicznej i kasyna widok
wspczesny
Inne wane obiekty obozowe w tym rejonie nie zachoway si. Moemy je przywoa przez wyobrani i przez signicie do starych fotografii.

Komendantura

Naprzeciwko centrali telefonicznej i koszar mieci si obszerny barak Komendantury obozu, obiekt w ksztacie podkowy z dziedzicem w rodku, gdzie
odbyway si odprawy i apele zaogi. Kiedy przeduano bocznic kolejow,
rozebrane zostay czciowo oba skrzyda budynku. Nad komendantur,
na wysokiej skalnej skarpie sta barak szpitala dla zaogi obozu.
W roku 1944, blisko ul. Wielickiej, Niemcy rozpoczli budow nowej komendantury, monumentalnej budowli o wymiarach 65 x 50 m, w ksztacie
litery C. Budynek zaprojektowa in. Weinberger. Przedsiwzicia tego
nie zrealizowano.

Komendantura

59

fot. 31 i 32
Apel zaogi przed
budynkiem
komendantury

Koszary SS
W lecie 1943 r. naprzeciw Szarego Domu Niemcy wybudowali koszary dla
wachmanw (Wachkaserne) dzi dokadnie w tym miejscu stoi dugi blok
mieszkalny. Wtedy bya to parterowa budowla w ksztacie prostokta o wymiarach 105 x 55 m, z dwupitrow wie stranicz w naroniku pnocnym,
wie widokow nad bram gwn i dziedzicem w rodku.

60

fot. 33
Powz konny przed
budynkiem koszar,
tory kolejki na
Hauptstrasse

By to najwikszy obiekt w obozie, budowany przez setki robotnikw, w dzie

i w nocy przez szereg tygodni, a budowa pochona wiele istnie ludzkich. Midzy
innymi w sierpniu 1943 r., kiedy zdarzy si wypadek budowlany, zostaa zastrzelona na rozkaz Gtha sprawujca nadzr nad budow moda architekt
Diana Reiter (1902-1943), wietnie zapowiadajca si ju przed wojn i znana
w Krakowie z udanych projektw.

Magazyny Balba

Kompleks ogrodzonych barakw po wschodniej stronie koo ul. Wielickiej,

to magazyny tzw. grupy Balba. Niemcy przechowywali tu mienie zrabowane
ydom w czasie akcji wysiedleczych: meble, dywany, cenne szko i porcelan,
naczynia, materace, pociel, garderob, obuwie, a take przedmioty drogocenne. Zgromadzone rzeczy segregowano, czyszczono i naprawiano przed
wywiezieniem do Rzeszy. Szef magazynw SS-Untersturmfhrer Heinrich
Balb nie podlega komendantowi obozu, ale bezporednio dowdcy SS i policji
na dystrykt krakowski.

Magazyny Balba

61

fot. 34
Wschodnie obrzea
obozu. Z lewej skrzydo
koszar i baraki zaogi.
Za ulic warsztaty
pracujce dla zaogi
i barak podoficerw,
za nimi po prawej
zabudowania grupy
Balb

W tyle i obok Wachkaserne stay dalsze baraki dla wachmanw, mieszkalne dla podoficerw SS, oraz baraki warsztatw rzemielniczych pracujcych
wycznie na potrzeby SS. Zamwienia winiowie wykonywali dla komendanta obozu, SS-manw, ich rodzin i dla osobistoci z miasta.
Opuszczamy ten rejon, za Szarym Domem rozciga si rozlegy obszar obozu,
obecnie porzdkowany. Cay teren jest oczyszczany ze zbdnych krzeww i drzew,
a rozsypywany i walcowany tucze kamienny zaznacza dawne drogi i zarys placu
apelowego. Kierujemy si w prawo, idc po wybrukowanym chodniku zaraz natrafiamy na wspczesny, odtworzony w 2000 r. nagrobek Sary Schenirer (18831935), zasuonej nauczycielki, twrczyni sieci szk Bejs Jakow dla dziewczt
ydowskich z rodzin ortodoksyjnych, zwanej Matk Izraela. Std idziemy w tym
samym kierunku zwyk ciek, widzc odlege o kilkadziesit metrw okazae
ruiny z widocznymi fragmentami ornamentyki.

Dom przedpogrzebowy
Ruiny s pozostaoci domu przedpogrzebowego (hali przedpogrzebowej)
cmentarza gminy krakowskiej. Hale budowane na cmentarzach ydowskich
posiaday kostnice, pomieszczenia do mycia zwok, sale modlitw i suyy

62

przygotowaniom i samym ceremoniom pogrzebowym. Tutaj powstaa monumentalna budowla nawizujca do stylu bizantyjskiego, ktr zaprojektowa
Adolf Sidmak wygrywajc konkurs rozpisany przez gmin ydowsk. Obiekt,
budowany z wielkim rozmachem na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych
XX w., otwarto w 1932 r., cho do wybuchu wojny budowy nie zakoczono
w zaplanowanym ksztacie. Gwna kopua miaa wysoko 25 metrw, boczne
byy mniejsze o poow.
Pocztkowo Niemcy urzdzili tu wozowni i stajnie, do zdewastowanych
wntrz wprowadzono konie, bydo, winie itd. Wiosn 1944 r. rozpoczto budow bocznicy kolejowej prowadzcej do centrum obozu, mniej wicej do
domu przedpogrzebowego, ktry w zwizku z tym przeznaczono do rozbirki.
Zburzenie obiektu rozoono na dwa etapy, najpierw wysadzono w powietrze
cz wschodni, a po pewnym czasie gwn hal. Ta dewastacja dodatkowo
pognbia winiw ydowskich, a jeszcze Gth zaplanowa j jako swoiste
widowisko, na ktre zaproszono funkcjonariuszy SS i dostojnikw z miasta.
Zachowaa si seria fotografii przedstawiajcych kolejne fazy tego zdarzenia.

fot. 35 i 36
Wysadzenie
w powietrze domu
przedpogrzebowego

Dom przedpogrzebowy

63

fot. 37
Wysadzenie w powietrze domu przedpogrzebowego

Z wysadzonej budowli zachowano skrzydo zachodnie z kopu (stao

jeszcze zaraz po wojnie), a to dlatego, i urzdzono tam stacj hydroforow
pompujc wod z wodocigu miejskiego do wyszych partii obozu.

fot. 38
Ruiny domu przedpogrzebowego

Wzdu wspomnianej bocznicy wybudowano wielkie magazyny odzieowe

i towarowe, tam te miay stan pralnia i komora gazowa do dezynfekowania
ubra i bielizny. Urzdze tych nie zdono zamontowa.
Z tego miejsca najlepiej wrci do punku poprzedniego i skrcajc w prawo, szersz
ciek, idziemy w kierunku pnocno-zachodnim. Nieco powyej przecinamy now,
kamienist drog wspomnian wyej przedwojenn ul. Jerozolimsk, ktra na tym
odcinku oddzielaa oba cmentarze ydowskie. Naley pamita, e poruszamy si
po terenie dawnych cmentarzy, ktre zostay zdewastowane, gdy powstawa obz
paszowski. Po lewej stronie mamy szerok przestrze dawnego placu apelowego.
Po ponad 100 metrach natykamy si na coraz wicej odsonitych, betonowych
podstaw grobowych.

64

Cmentarze ydowskie

Przed wojn istniay tu dwa cmentarze ydowskie: stary cmentarz Gminy

ydowskiej w Podgrzu utworzony w 1887 r. (Podgrze wwczas, a do lat
I wojny wiatowej, byo osobnym miastem), oraz nowy cmentarz ydowskiej
Gminy krakowskiej otwarty w 1932 r., gdy zaczo brakowa miejsc na dawnym
cmentarzu przy ul. Miodowej. Wrd poamanych i zwalonych pyt nagrobnych w zachodniej czci starego cmentarza podgrskiego, wyrnia si do
dobrze zachowany nagrobek Chaima Jakuba Abrahamera zmarego w roku
1932. Cho na tym terenie trwaj prace porzdkowe, nie udao si odnale
innych ocalaych nagrobkw.

fot. 39
Pozostaoci dawnego cmentarza
ydowskiego Gminy
Podgrskiej,
stan obecny

W dniach likwidacji getta krakowskiego w marcu 1943 r., przy ogrodzeniu pnocnym starego cmentarza ydowskiego, wykopano dwie ogromne
mogiy, w ktrych pochowano ydw zastrzelonych na ulicach dzielnicy
ydowskiej. Nad tymi mogiami rozstrzeliwano potem rwnie dalsze osoby
przywiezione z getta, a egzekucje trway do lata 1943 r. Wedug rnych
przekazw, w tym miejscu pochowano prawdopodobnie okoo 2000 ofiar,
a by moe wicej. Potem teren ten zniwelowano, a na masowym grobie

Cmentarze ydowskie

65

urzdzono pierwszy plac apelowy i umieszczono latryn. Groby te istniay

do lata 1944 r., kiedy to zarzdzono wykopanie i spalenie zwok
Nie jest wykluczone, e na terenie dawnego obozu mog wystpowa
inne, nierozpoznane dotd mogiy.
Dla wytrwaych proponuje si dalsze przejcie ciek od cmentarza ku wierzchokowi wzgrza. Mijamy rejon pierwszych masowych egzekucji w Paszowie i po stromej ciece dochodzimy na grzbiet wzniesienia, ktre byo fragmentem pnocnej
granicy obozu, w tym rejonie staa wysoka wiea stranicza. Z tego miejsca rozcigaj si rozlege widoki na centrum i poudniowe czci byego obozu (cmentarze,
plac apelowy, kamienioom, przeciwlege pasmo z miejscami masowych strace
i widocznym w dali po prawej pomnikiem ofiar), za patrzc na pnoc widzimy
szerok panoram czci miasta, a po lewej fragment Krzemionek i wierzchoek
Kopca Krakusa. Naley tu zachowa szczegln ostrono, gdy na pnocnych

fot. 40
Widok na dawny obz
ze wzgrza w kierunku
poudniowym
stokach s ogromne spadki terenu. Wracamy t sam ciek na d, albo bardziej
po prawej przez rozlegy teren dawnego placu apelowego, tak, aby doj do wytyczonej drogi z kruszywa kamiennego, dawnej Bergstrasse, a nastpnie uda si
w kierunku zachodnim. Na samym pocztku, obok drogi przy starej ciece stajemy
przed pomnikiem ofiar zbrodni niemieckich.

66

Pomnik ofiar z 10 IX 1939 r.

10 wrzenia 1939 r. pod murem wczesnego nowego cmentarza, Niemcy rozstrzelali 13 miejscowych Polakw. Ta pierwsza zbiorowa egzekucja w Krakowie
przeprowadzona przez funkcjonariuszy grup operacyjnych policji bezpieczestwa, miaa charakter odstraszajcej represji za incydenty na stacji kolejowej
w Paszowie, gdzie nieznani sprawcy ukradli cukier z wagonu. Aresztowano
przypadkowych mieszkacw pobliskich domw, a po egzekucji natychmiast pochowano. Rodziny przypadkowo odkryy pytko zakopane zwoki
dopiero na wiosn 1940 r. Obelisk z tablic upamitniajc ofiary zbrodni
odsonito w 1984 r.

fot. 41
Pomnik ofiar zbrodni z 10 IX 1939

Niedaleko tego miejsca, pod kamienioomem, przy Bergstrasse, w kocu

1943 r. w ogrodzonym baraku utworzono dom publiczny dla wachmanw i esesmanw, Wesoy Domek. Umieszczono tu przymusowo kilka Polek z obozu
i prostytutek aresztowanych w miecie. W 1944 r. barak cakowicie zmieni
swoje przeznaczenie zajty przez oddzia polityczny, obozowe gestapo.
Przy ssiednim baraku zarzdu obozu bya wewntrzna brama, gdzie kontrolowano wchodzcych do czci winiarskiej (Blockfhrerstube), tu urzdowa
Rapportfhrer i dyurni odemani.

Pomnik ofiar z 10 IX 1939 r.

67

Tak wic przechodzimy w miejscu, gdzie biego ogrodzenie wewntrzne oddzielajce

cz administracyjno-wojskow od czci mieszkalnej. Zaraz za tym ogrodzeniem,
ale przed placem apelowym, po prawej stronie na wyrwnanym terenie rozciga
si ku grze obz przeznaczony dla winiw polskich.

Obz dla Polakw

W lipcu 1943 r. utworzono w Paszowie obz pracy wychowawczej dla Polakw. Umieszczano ich tam za wykroczenia administracyjne, przestpstwa
pospolite, ale rwnie jako podejrzanych o przynaleno do podziemia. Jako

fot. 42
Widok z wiey przeciwlotniczej na plac apelowy i baraki
mieszkalne dla Polakw, nad
nimi Entlausung i baraki Auffangslager. Powyej z lewej
kamienioom II, po prawej
linia ogrodzenia wewntrznego

pierwsi trafili tu ludzie z pacyfikowanych wsi podkrakowskich, podejrzani

o przynaleno do konspiracji i partyzantki. We wrzeniu 1943 r. Polakw
przeniesiono do wybudowanych specjalnie piciu barakw mskich i trzech
eskich, pooonych po prawej stronie nowego placu apelowego. Tu rwnie
osadzono przejciowo kilka tysicy Polakw aresztowanych w akcji prewencyjnej 6 VIII 1944 r. (Czarna Niedziela w Krakowie). Powyej placu mieszkay winiarki Polki. Odrbno tego obozu w obozie zniesiono z chwil
przeksztacenia obozu pracy w koncentracyjny.

68

Baraki dla Polakw stay na dawnym cmentarzu, powyej wybudowano

baraki dla grup przejciowych odbywajcych kwarantann (Auffangslager).
Obok midzy innymi sta nowy zakad dezynfekcyjno-kpielowy posiadajcy
160 natryskw i budynek Effektenkammer, gdzie skadano przedmioty wartociowe, kosztownoci i dokumenty winiw Polakw, Niemcw i winiw
ydowskich, zarwno pozostajcych przy yciu, jak i straconych. Tutaj te
znoszono zote zby wyrywane ofiarom egzekucji.
Idziemy dalej nie schodzc z drogi, po prawej stronie rozcigaj si due przestrzenie
wyrwnanego pola to dawny plac apelowy. Przed placem widzimy zaronite
sitowiem pozostaoci dwch staww przeciwpoarowych.

Plac apelowy

10

Pocztkowo plac apelowy Niemcy urzdzili na masowym grobie za starym

cmentarzem. Nowy plac, znacznie wikszy, by czworobokiem o bokach dugoci
ponad sto metrw, pooonym w rodku pomidzy barakami mieszkalnymi
ydw i Polakw. Tu odbyway si apele i zbirki komand roboczych, byo to
miejsce wykonywania egzekucji pokazowych, kar i selekcji winiw nie nadajcych si do pracy. Tu te odby si pamitny apel zdrowotny 7 V 1944 r., po
ktrym wysano na mier do Auschwitz ptora tysica winiw, w tym dzieci.
Na placu zarwno esesmani jak i komendant obozu zastrzelili szereg osb.
W dole, midzy placem apelowym a Bergstrasse, byy dwa stawy przeciwpoarowe, ale cznie powstao ich 14 w rnych rejonach obozu: koo
barakw winiw, przy piekarni, midzy warsztatami po obu stronach Industriestrasse i przy obiektach SS, w pobliu ul. Wielickiej. Stawy budowano
pn jesieni i zim 1943 r. po kilku poarach w obozie, kiedy towarzystwo
ubezpieczeniowe zadao zwikszenia ochrony przeciwpoarowej. Praca
przy stawach uwaana za najgorsz w obozie, wykonywana bya w bardzo
cikich warunkach, nocami, po normalnych godzinach pracy.

Plac apelowy

69

fot. 43
Widok na plac apelowy.
Na pierwszym planie barak
warsztatu szewskiego i zegarmistrzowskiego oraz staw
przeciwpoarowy. Powyej
m.in. obiekty ani i odwszalni

fot. 44
Dawny plac apelowy,
widok wspczesny
Z rejonu staww poprowadzono now drog ku grze, ktr mona doj do miejsca strace na Grce. Idc dalej drog w kierunku zachodnim, niestety nadal
musimy si posikowa wyobrani, bo adne dawne obiekty obozowe w tym rejonie nie zachoway si. Due obszary po obu stronach drogi dzi tereny bogatej
i dzikiej rolinnoci zajmoway liczne baraki czci mieszkalnej (po prawej) i warsztatowej (po lewej).

11

Baraki winiw ydowskich

Liczne baraki mieszkalne w czci ydowskiej stanowiy centrum mieszkalne
obozu. W okoo dwudziestu barakach mskich i kobiecych mieszkay tysice
ludzi. Baraki byy drewniane rnej wielkoci, atwo stawiane i rozbieralne,

70

fot. 45
Widok z wiey przeciwlotniczej na cz placu apelowego i baraki mieszkalne
winiw ydowskich. Za
ulic wida wyranie dwa
stawy przeciwpoarowe

mogy pomieci nawet kilkuset winiw, ktrzy zajmowali pitrowe prycze.

Specyfik obozu paszowskiego byo to, e przebyway tu cae rodziny, niekiedy z dziemi. Mczyni i kobiety zajmowali osobne baraki, ale mona byo
si spotyka. W czci kobiecej, przy pnocnej granicy obozu, w wydzielonym
i ogrodzonym baraku nr 5 mieci si wspominany dom dziecka (Kinderheim).
Pooone w tym rejonie baraki nr 13 i 14 byy pocztkowo przeznaczone dla
potrzeb ydowskiej suby porzdkowej, tu byo biuro starszego obozu Chilowicza. Barak nr 14, osobno ogrodzony, przeznaczono na areszt wewntrzny
OD z okoo 20 celami. Popularnie nazywano go Kranzwka, od nazwiska
profosa aresztu odemana Wilhelma Kranza, ktry pomaga winiom. W sierpniu 1943 r. areszt przeniesiono do piwnic Szarego Domu.
Z ydowskimi barakami mskimi ssiadoway obiekty gospodarcze i magazynowe
niezbdne w infrastrukturze obozowej i suce wszystkim winiom.

Obiekty gospodarcze

12

Na obszarze pomidzy szpitalem a barakami mieszkalnymi znajdowaa si

grupa barakw gospodarczo-obsugowych, kuchnia, piekarnia, przetwrnia misa, magazyn ywnociowy, lodownia, pralnia. Wewntrz czciowo

Obiekty gospodarcze

71

ogrodzonego terenu znajdoway si rwnie barak mieszkalny dla lekarzy

i grabarzy, latryny, stacja transformatorowa i staw przeciwpoarowy koo
piekarni.

fot. 46
Fragment obozu w rejonie
szpitala i obiektw gospodarczych. Na pierwszym
planie szczotkarnia, magazyn i obieralnia ziemniakw. Wyej skad wglowy
i baraki szpitalne,
po prawej: kuchnia,
lodownia, baraki wyrobw
misnych i magazynowe

Na pocztku jedynym murowanym obiektem nadajcym si do zamieszkania bya tu przedwojenna siedziba ydowskiego Towarzystwa Ochrony
Zdrowia dla dzieci zagroonych grulic. Po przybyciu do Paszowa Amon
Gth zaj budynek na swoje mieszkanie, chodnik i wejcie kaza wybrukowa nagrobkami ydowskimi, cao ogrodzono, a wart penili wachmani
ukraiscy. Ten charakterystyczny obiekt zosta nazwany przez winiw
Czerwonym Domkiem (Roteshaus).
Po wyprowadzeniu si Gtha, urzdzono tam piekarni. Z czasem, po modernizacji i sprowadzeniu tu nowoczesnych urzdze, ogromnie zwikszono
wypiek chleba, nawet do 9 tysicy bochenkw dziennie, co doprowadzio do
znacznego spadku jego ceny na wolnym rynku w obozie.
Idziemy dalej drog, teraz ju asfaltow, po prawej stronie kolejna nowa droga. Idc
ni w kierunku pnocnym, dojdziemy do wytyczonej trasy odtwarzajcej przedwojenn ul. Jerozolimsk. Dochodzimy do skrzyowania, gdzie drog przegradza
szlaban, kiedy koczya si tu obozowa Bergstrasse, a powyej tego miejsca rozciga si odgrodzony teren obozowego szpitala. W prawo prowadzi wspczesna
droga do obiektw krakowskich Wodocigw.

72

Szpital

13

Szpital obozowy (Krankenrevier) skada si z trzech oddziaw: zakanego,

wewntrznego i chirurgii. Wyposaenie przeniesiono ze szpitali w getcie,
teren by ogrodzony, a wstp na oddziay tylko za przepustkami naczelnego lekarza. Potrzebujcy pomocy lekarskiej zgaszali si do wstpnego
badania i w razie potrzeby byli umieszczani w szpitalu. Sprawy sanitarne
i opieka zdrowotna byo do dobrze zorganizowane, mimo cikich warunkw obozowych. Naley jednak podkreli, e i tu dokonywano selekcji
ciko chorych, kierowano ich na mier, a take stosowano miercionone
zastrzyki benzynowe.

fot. 47
Widok wspczesny
dawnego rejonu szpitala

Ze szpitalem ssiadowa plac przeznaczony na skad wgla, a dalej ze wzgldw bezpieczestwa pozostawiono puste pole sigajce do zewntrznego
ogrodzenia po stronie zachodniej. Tu znajdowaa si boczna brama dla placwek wychodzcych do pracy w kierunku Bonarki oraz budynek wartowni.
Obok planowano postawienie maego krematorium, jednak nie doszo do zamierzonej budowy.

Szpital

73

Od wspomnianego skrzyowania podamy asfaltow, szerok drog w lewo ku

wzniesieniu i dochodzimy do dawnego wojskowego szaca, gdzie dokonywano
rozstrzeliwa. Tutaj po wojnie postawiono pomniki upamitniajce ofiary obozu.

14

Miejsce masowych strace

Szaniec polowy (Feldschanze) FS-22 by fragmentem Twierdzy Krakw, czyli dawnych fortyfikacji, jakie zaborcy austriaccy budowali wok Krakowa
w 2. poowie XIX wieku. Jako obiekty wojskowe suyy jeszcze do lat trzydziestych XX w., kiedy to zdjto wiee artyleryjskie. Opuszczony szaniec sta
si w obozie trzecim z kolei miejscem masowych strace. Rozstrzeliwano tu
w okresie od 15 II 1944 r. do jesieni 1944 r. Do poowy roku egzekucje odbyway si co najmniej raz w tygodniu. Ginli tu winiowie, ale w tym czasie
przede wszystkim osoby przywoone z siedziby Gestapo i z wizienia przy
ul. Montelupich. W tym miejscu masowo rozstrzeliwano Polakw skazanych
na mier przez sdy dorane policji bezpieczestwa. Ciaa rozstrzelanych
byy palone zaraz na miejscu przez winiw ydowskich, a drewno na stosy
przynoszono z ssiedniej stolarni. Palono rwnie zwoki osb przywoonych
z miejsc egzekucji ulicznych w Krakowie.
Na szczycie szaca staa dwupoziomowa wiea wartownicza nr 9 i wanie
z tego miejsca wykonano szereg fotografii przedstawiajcych panoram obozu.

fot. 48
Widok z wiey. Warsztaty
przemysowe, nad nimi od
lewej m.in. kuchnia, piekarnia
i baraki winiarskie czci
ydowskiej, plac apelowy

74

fot. 49
Wspczesny widok
z Doka w kierunku
pnocno-wschodnim

Obok szaca znajdoway si baraki warsztatowe i wielki magazyn ziemniakw

(Kartoffelkeller). Bya to czciowo drona w skale, ziemna budowla o wymiarach 60 x 20 m, projektu architekta Radkowskiego z Bauleitungu. Do tej
pracy w najciszych warunkach zmuszono gwnie winiw polskich, ledwo przybyych do obozu.
Po wojnie ydowska Gmina Wyznaniowa w Krakowie wzniosa pomnik,
z tablic w jzyku hebrajskim i polskim, powicony ydowskim ofiarom obozu. W 1964 r. powsta wielki pomnik zaprojektowany przez architekta prof.
Witolda Cckiewicza. Dzieo to, w formie ekspresyjnej rzeby ludzi z wyrwanymi sercami i napisem: W hodzie mczennikom zamordowanym przez
hitlerowskich ludobjcw w latach 1943-1945, jest powicone wszystkim
ofiarom Paszowa. Obok tych pomnikw ustawiono tablic przypominajc
ydwki wgierskie umieszczone przejciowo w Paszowie w poowie 1944 r.,
za w 2012 r. postawiono niewielki obelisk powiecony policjantom granatowym, czonkom AK, ktrzy mieli zgin na terenie obozu.

fot. 50
Pomnik ofiar
zamordowanych
w KL Plaszow,
projektu prof. Witolda
Cckiewicza (1964)

Miejsce masowych strace

75

fot. 51
Powojenny pomnik ofiar
postawiony przez Gmin
ydowsk w Krakowie
Od upamitnionego miejsca masowych strace udajemy si dalej w kierunku wschodnim szerok drog, ktra kiedy biega prawie przez rodek obszaru przemysowego obozu. Z lewej strony drogi stay baraki warsztatw metalowych i papierniczych,
z prawej, wyodrbniona grupa gospodarcza Bauhof der Bauleitung, mieszczca
magazyny i warsztaty pracujce na rzecz obozu. Gdyby kto chcia zboczy z drogi,
odnalazby betonowe, zbrojone bloki fundamentw warsztatw i maszyn.

15

Rejon przemysowy
Pierwszymi obiektami warsztatowymi, jakie powstay na obszarze pooonym
na poudnie od Bergstrasse byy: stolarnia, warsztat szewski, elektryczny, warsztaty zegarmistrzowski i naprawy radia, lusarnia i blacharnia, szczotkarnia,
warsztaty metalowe, papiernicze, drukarnia, magazyn centralny. Rozbudow kontynuowano na tzw. nowym obszarze przemysowym (Neue Gelnde).
Od maja 1943 r. budowano tu baraki dla firm i warsztatw stopniowo przenoszonych z likwidowanych gett i obozw. Byy to midzy innymi: tapicernia,
baraki kunierskie i trykotarskie, warsztaty firm krawieckich, w tym znanej

76

firmy Madritsch. Wszystkie firmy i warsztaty, poza grupami rozbudowy obozu

i firm Madritsch, podlegay koncernowi zbrojeniowemu D.A.W.

fot. 52
Rejon przemysowy
na obozowej Industrie
Strasse. Od lewej
baraki firmy Madritsch,
tapicerw i kunierzy
Po mniej wicej dwustu metrach dochodzimy do skrzyowania z now drog (wspominan ju, tu biegnca w d do Bergstrasse, w rejon staww), a po prawej widzimy
nastpne miejsce masowych strace.

Grka miejsce strace

16

To rwnie dawny szaniec artyleryjski (FS-21) Twierdzy Krakw, podobny do

poprzedniego, w gwarze obozowej zwany Hujow Grk. By to wielki, szecioboczny wykop o obwodzie okoo 50 metrw, gbokoci i szerokoci 5-6 metrw. W fosach Niemcy rozstrzeliwali ofiary od lata 1943 r. do pocztku 1944 r.
Egzekucje odbyway si prawie kadego dnia, pojedyncze i zbiorowe, zarwno
na winiach obozu, jak i osobach przywoonych z miasta. Tu miay miejsce
zbiorowe egzekucje ludzi z placwek roboczych Bonarka i Ostbahn z Grzegrzek,
odemanw z rodzinami, ktrzy dotd mieszkali w getcie, ydw przywoonych
z wizienia OD w getcie i ukrywajcych si na aryjskich papierach, a wreszcie

Grka miejsce strace

77

licznych grup winiw oskaronych o ucieczki, przemyt ywnoci, czy chorych

ze szpitala obozowego. Zwoki ofiar przysypywano wapnem i cienk warstw
kamieni. Po wypenieniu roww zasypano je, teren splantowano i szaniec zatraci
swj pierwotny ksztat.
Wiosn 1944 r. zaczto tu stawia baraki obozu przejciowego dla winiw ewakuowanych z obozw pooonych na Wschodzie (Bekleidungslager).
Od sierpnia 1944 r. zwoki odkopano i palono na stosach, a popioy rozrzucono
po terenie obozu. Zaraz po wojnie ustawiono w tym miejscu pamitkowy krzy
powicony Polakom zamordowanym w obozie.

fot. 53
Miejsce masowych rozstrzeliwa. Pomnik-krzy
postawiony po wojnie
dla uczczenia ofiar obozu
Kontynuujemy spacer t sam drog. W miejscu jej ostrego skrtu w prawo w d,
kierujemy si przeciwnie, w lewo, na trawiast ciek i wychodzimy na paskowzgrze pooone nad kamienioomem i nad will A. Gtha. Tutaj po prawej stronie
znajdziemy zachowany ogromny, prostoktny wykop.

17

Zbiornik wodny
Jest to wykopany przez winiw w 1944 r. wielki basen o wymiarach
60 x 10 m, ktry mia by rezerwuarem wody dla potrzeb obozu, a przy okazji
basenem pywackim dla komendanta. Woda miaa by pompowana z dolnej,

78

wywierconej na blisko 40 m studni, tak, aby stanowi zapas i poprawia cinienie w sieci wodocigowej. Woda jednak okazaa si zasiarczona i zupenie niezdatna do uytku, robt nie ukoczono i ogromny wysiek winiw
poszed na marne.

fot. 54
Zbiornik wodny
(basen) nad will
komendanta,
stan obecny

Koo zbiornika wodnego wybudowano specjalne pomieszczenia z placem

wybiegowym dla psw komendanta. W 1944 r. na tym wzgrzu stana wielka
wiea przeciwlotnicza ze stanowiskiem cikiego karabinu maszynowego.
Z niej rwnie wykonywane byy liczne fotografie obrazujce stan obozu
w tym czasie.

fot. 55
Centralna cz
obozu, widok z wiey
przeciwlotniczej
na rejon Szarego
Domu. W dole barak
172, dalej ruiny domu
przedpogrzebowego
i SS-Lazaret. Na prawo
komendantura
i koszary za Szarym
Domem

Zbiornik wodny

79

Idziemy dalej w kierunku zbocza, a znajdziemy si nad samym kamienioomem.

Std mamy szeroki widok na pnocn stron, a dziki prowadzonym pracom porzdkowym, dobrze i czytelnie pokazuj si obszerne fragmenty obozu: wyrwnany
plac apelowy i resztki staww przeciwpoarowych, po obu stronach pola gdzie
stay baraki mieszkalne czci ydowskiej i polskiej, dalej odkryt cz cmentarza,
po prawej wida dobrze Szary Dom i ruiny domu przedpogrzebowego. Schodzimy
widoczn ciek w d pod dawny kamienioom.

18

Kamienioom
Kamienioom pooony u zbiegu SS-Strasse i Bergstrasse, oddzielony sporym
placem od Szarego Domu, Niemcy uruchomili w 1943 r. w zwizku z potrzeb
pozyskiwania kamienia i kruszywa do budowy drg i obiektw obozowych.
Drugi kamienioom by pooony wyej, koo ydowskich kobiecych barakw
mieszkalnych. W kamienioomie w 1944 r., w warunkach prawdziwie wyniszczajcych, pracowaa karna kompania. Zbrodnie na winiach popeniali kapo
rekrutujcy si spord niemieckich kryminalistw. Dzi skalne wyrobiska
czciowo zarosy, a widoczne wielkie otwory w skale, to wykute przez winiw schrony przeciwlotnicze.

fot. 56
Gwny kamienioom w obozie, nad nim wiea przeciwlotnicza

80

Z dziaalnoci kamienioomu czy si tzw. Mannschaftszug, kolejka wskotorowa do transportu kamieni i kruszyw w skadzie trzech wagonikw,
ktre cigno kilkadziesit winiarek.
W ten sposb, po przejciu wok czci terenu obozu, znalelimy si znowu obok
Szarego Domu. Na zakoczenie proponowanej trasy, naley z tego miejsca koniecznie przej niecae 200 metrw w gr ulicy Heltmana, aby po prawej stronie
obejrze zachowan will, w ktrej mieszka komendant obozu.

Willa komendanta

19

Przy ul. Heltmana 22 (obozowa SS-Strasse) stoi zachowana prawie w niezmienionym ksztacie willa, ostatnia siedziba komendanta obozu, zajta przez niego
we wrzeniu 1943 r. Z rozkazu Gtha wyrzucono std wacicieli i dokonano
gruntownego remontu. Wntrza projektowa wizie, in. Reif, uwzgldniajc
dania Gtha, aby nada jej wiedeski smak. Urzdzona z przepychem,
posiadaa du kuchni, salon, gabinet, pokj myliwski, pokj sportowy, sypialnie, obszerny taras, schron. Wntrza, elazne ogrodzenia i dwie bramy
wykonano z elementami artystycznymi (nie zachoway si).

fot. 57
Willa komendanta obozu
w 1944

Willa komendanta

81

fot. 58
Willa komendanta obozu
stan obecny

W najbliszym otoczeniu sta szereg odremontowanych domw dla oficerw SS i nadzoru technicznego, a nad will, na wapiennym wzgrzu powstawa wspomniany zbiornik wodny (basen) oraz psiarnia. Tak wic i otoczenie willi Gtha byo urzdzane z myl o jego przyjemnociach, rodzajem
strefy prywatnej.
Koczc wdrwk po ciekach dawnego obozu, warto te odwiedzi niedaleko
pooone obiekty muzealne zwizane zhistori imartyrologi krakowskich ydw.
S to miejsca zbogatymi zbiorami inowoczesn ekspozycj. Przy ul. Lipowej 4 otwarto w2010 r. oddzia Muzeum Historycznego Miasta Krakowa Fabryka Schindlera.
Wbudynku przedwojennej fabryki Rekord, przejtej wczasie okupacji przez Oskara
Schindlera idziaajcej jako Deutsche Emailwarenfabrik, urzdzono sta wystaw
pt. Krakw czas okupacji 1939-1945. Wystawa ukazuje to miejsce wszerokim
kontekcie lat wojny iokupacji, opisuje polityk wadz niemieckich, ycie codzienne mieszkacw okupowanego miasta, konspiracj iwalk podziemn, aprzede
wszystkim wojenne dzieje ludnoci ydowskiej ze szczeglnym uwzgldnieniem
fabryki, zatrudnionych tu ydw iich dalszych losw. Wczci obiektu znajduje si
rwnie Muzeum Sztuki Wspczesnej.
Niedaleko, przy placu Zgody 18, otwarto w marcu 2013 r. now wystaw w Aptece
pod Orem. Pokazuje ona niezwyko tego miejsca na mapie getta i osob jej
waciciela, Tadeusza Pankiewicza, jedynego Polaka mieszkajcego pord ydw,
udzielajcego im pomocy, a niekiedy ratunku.

82

fot. 59
Paszw. Karabin maszynowy na wiey przeciwlotniczej (wzgrze nad kamienioomem I). Po lewej plac apelowy, na wprost wyrana linia ogrodzenia wewntrznego
oddzielajca cz winiarsk od czci niemieckiej

Wybrane publikacje

Bau J., Czas zbezczeszczenia. Wspomnienia z czasw drugiej wojny wiatowej, Tel-Aviv 1990
Bieberstein A., Zagada ydw w Krakowie, Krakw 1985
Dbrowa-Kostka S., Hitlerowskie afisze mierci, Krakw 1983
Dokumenty i materiay z czasw okupacji niemieckiej w Polsce, tom I, Obozy,
opr. Blumental N., d 1946
Grdzka M., Przerwane dziecistwo. Losy dzieci ydowskiego Domu Sierot przy ul. Dietla 64
w Krakowie podczas okupacji niemieckiej. A Broken Childhood. The Fate of the Children
from the Jewish Orphanage at 64 Dietla Street in Cracow during the German Occupation,
Krakw 2012
Hein W., Jakubiec C., Montelupich, Krakw 1985
Jagielski S., Sclavus saltans. Wspomnienia lekarza obozowego, Warszawa 1946
Kiekowski R., Zlikwidowa na miejscu! Z dziejw okupacji hitlerowskiej w Krakowie,
Krakw 1981
Kotarba R., Niemiecki obz w Paszowie 1942-1945, Krakw-Warszawa 2009
Mariascy M., M., Wrd przyjaci i wrogw. Poza gettem w okupowanym Krakowie,
Krakw 1988
Nelken H., Pamitnik z getta w Krakowie, Toronto 1987
Pankiewicz T., Apteka w getcie krakowskim, Krakw 1982
Pemper M., Prawdziwa historia listy Schindlera, Warszawa 2006
Piro A., Magister Tadeusz Pankiewicz. Biografia, Krakw 2013
Pordes A.D., Grin I., Ich miasto. Wspomnienia Izraelczykw przedwojennych mieszkacw
Krakowa, Warszawa 2004
Proces ludobjcy Amona Leopolda Goetha przed Najwyszym Trybunaem Narodowym,
Warszawa-d-Krakw 1947
Sachslehner J., Kat z listy Schindlera. Zbrodnie Amona Leopolda Gtha, Krakw 2010
Skotnicki A. B., Oskar Schindler w oczach uratowanych przez siebie krakowskich ydw, Krakw
2007
Wroski T., Kronika okupowanego Krakowa, Krakw 1974
W 3-ci rocznic zagady ghetta w Krakowie (13 III 1943 13 III 1946), Krakw 1946
Zimmerer K., Zamordowany wiat. Losy ydw w Krakowie 1939-1945, Krakw 2004

Wybrane publikacje

85

Wykaz poj i skrtw

Abt. (Abteilung), oddzia
AK Armia Krajowa
AL (Arbeitslager), obz pracy
Bauleitung kierownictwo budowy obozu
D.A.W. (Deutsche Ausrstungswerke der SS), niemieckie zakady wyposaenia SS
(zbrojeniowe)
GG (Generalgouvernement), Generalne Gubernatorstwo
Gestapo (Geheime Staatspolizei), Tajna Policja Pastwowa
Judenrat Rada ydowska
Julag (Jdische Arbeitslager), obz pracy dla ydw
JUS (Jdische Untersttzungstelle), Centrala Pomocy dla ydw
KL (Konzentrationslager), obz koncentracyjny
N.K.F. (Neue Khler -und Flugzeugteilefabrik), fabryka chodnic i czci samolotowych
NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbiterpartei), Narodowosocjalistyczna Niemiecka
Partia Pracy
OD (Ordnungsdienst), ydowska suba porzdkowa
Ostbahn niemiecka kolej wschodnia
Osti (Ostindustrie GmbH),
Ostinstitut (Institut fr Deutsche Ostarbeit) Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej
w Krakowie
Patronat Towarzystwo Opieki nad Winiami (sekcja pomocy winiom RGO)
PPR Polska Partia Robotnicza
RGO Rada Gwna Opiekucza
SA (Sturmabteilungen), Oddziay Szturmowe
SD (Sicherheitsdienst), Suba Bezpieczestwa
SS (Schutzstaffel der NSDAP), Sztafety Ochronne NSDAP
SS-WVHA (SS-Wirtschafts-Verwaltungshauptamt), Gwny Urzd GospodarczoAdministracyjny SS
Stadthauptmann Starosta Miejski
TWL (SS Truppenwirtschaftslager der Waffen SS), magazyny gospodarcze SS
ZAL (Zwangsarbeitslager), obz pracy przymusowej

Wykaz poj i skrtw

87

Zamierzeniem tej publikacji jest przyblienie wiedzy odawnym niemieckim obozie pracy, apotem
obozie koncentracyjnym w Paszowie. Cho powsta on gwnie na gruntach dawnej gminy Wola
Duchacka, to do historii przeszed pod nazw:
Konzentrationslager Plaszow bei Krakau. Obz ten,
lecy tak blisko centrum Krakowa, miejsce mierci tysicy ydw iPolakw, wtym wielu krakowian,
po wojnie zosta niestety szybko zapomniany. Poczynania komunistycznych wadz nie uwzgldniay szczeglnego charakteru tego miejsca, teren
obozu wznacznej czci zosta zajty pod budownictwo mieszkaniowe i inwestycje miejskie. Dzi
znacznie okrojony obszar pozostaje nadal opuszczony, skpo oznakowany ido zaniedbany, mimo
postpujcych prac porzdkowych.
Teren obozu jest wielkim cmentarzyskiem, na ktrym rozsiano popioy kilku tysicy ofiar. Tu wpewnym stopniu dopeniy si losy krakowskich ydw,
tu trafili wwikszoci po likwidacji getta, tu ginli
w egzekucjach, w wyniku chorb i przymusowej
pracy. To rwnie cmentarz ponad 2 tysicy Polakw, zarwno winiw obozu, jak iprzywoonych
przez Gestapo osb skazanych na mier.

Brama wjazdowa

MAGAZYNY BALBA

DOM PRZEDPOGRZEBOWY

CMENTARZE YDOWSKIE

POMNIK OFIAR Z 10 IX 1939

OBZ DLA POLAKW

10

PLAC APELOWY

11

BARAKI WINIW YDOWSKICH

12

OBIEKTY GOSPODARCZE

13

SZPITAL

14

MIEJSCE MASOWYCH STRACE

15

REJON PRZEMYSOWY

16

GRKA MIEJSCE STRACE

17

ZBIORNIK WODNY

18

KAMIENIOOM

19

WILLA KOMENDANTA

na
W
od
1

11

a
ow
orc
Dw

START
5

9
18

10

m
ha

ra
Ab

19

17
11

10
12

4
13

15
16

cka

KOSZARY SS

eli
Wi

ka

KOMENDANTURA

elic
Wi

W. Heltmana

CENTRALA TELEFONICZNA

12

Wiea stranicza

ka
Swoszowic

Obecny ukad ulic

SZARY DOM

Proponowana trasa zwiedzania

Wodna

Jeroz
olims
k

Niemiecki obz w Paszowie

5
14

wa

Kam

ies

ie
ign
Sto

owa

Gips

kieg

o
8

sk
Pa