SL

M HUKUKU ARA TIRMALARI

SL
DERG S
Say : 4 Y l: 2004

ORYANTAL ST SLAM HUKUKULARI

ZEL SAYISI

www.islamhukukuarastirmalari.com
www.islamhukukuarastirmalari.org

%SLAM HUKUKU ARA&TIRMALARI DERG%S%

islamhukukuarastirmalar .com
islamhukukuarastirmalari.org
Journal of Islamic Law Studies
' (
)* +
$,
Say / Number /
:4
Y l / Year / - : 2004
Nisan ve Ekim aylar nda y lda iki say kar. Hakemlidir
Sahibi / Publisher /
Mustafa ZDEM R
Mehir Vakf Genel Ba kan / General Director of Mehir Wakfi /
Editr / Editor-in-chief /
Prof.Dr. Saffet KSE
Say Editrleri/Guest Editors/
Y.Do.Dr. Murteza BED R- Dr. Muharrem K l
Editr Yard mc s / Associate editor /
Dr. Muharrem K l
Yay n Kurulu / Editorial Board /
Prof.Dr. Halil brahim ACAR - Dr. Ahmet AKMAN - Y.Do.Dr. Abdsselam ARI Do.Dr. Nasi ASLAN - Y.Do.Dr.Tevhit AYENG N - Dr. Tuncay BA O LU - Y.Do.Dr.
Murteza BED R - Y. Do.Dr. Recep C C - Dr.A. Hakan AVU O LU - Prof.Dr. amil
DA CI - Do.Dr. Nihat DALGIN - Do.Dr. Sabri ERTURHAN - Prof.Dr. H. Tekin
GKMENO LU - Y. Do.Dr. Menderes GRKAN - Dr. Hasan HACAK - Y.Do.Dr.
Abdurrahman HAKALI - Dr. Cengiz KALLEK - Y. Do.Dr. Ali KAYA - Dr. Hseyin
KAYAPINAR - Dr. Muharrem KILI - Prof.Dr. Ferhat KOCA - Do.Dr. smail KKSAL Do.Dr. kr ZEN - Dr. Ali hsan PALA - Dr. Ali PEKCAN Y.Do.Dr. zzet SARGIN
- Y.Do.Dr. Haluk SONGUR - Dr. Mustafa YAYLA - Y.Do.Dr. Kemal YILDIZ
Dan ma Bilim Kurulu / Advisory Scientific Board / #$ !
Prof.Dr. Hamza AKTAN - Prof.Dr. Vecdi AKYZ - Prof.Dr. H. Yunus APAYDIN Prof.Dr. Fahrettin ATAR - Do.Dr. . Hakk AYDIN - Prof.Dr. M. Akif AYDIN - Prof.Dr.
Ali BAKKAL - Prof.Dr. Mustafa BAKTIR - Prof.Dr. Ali BARDAKO LU - Prof.Dr. Abdlaziz BAYINDIR - Prof.Dr. Faruk BE ER - Prof.Dr. brahim ALI KAN -Prof.Dr. Orhan
EKER - Prof.Dr. Hamdi DNDREN - Prof.Dr. . Kfi DNMEZ - Prof.Dr. Celal
ERBAY - Prof.Dr. Mehmet ERDO AN - Prof.Dr. Mehmet ERKAL - Prof.Dr. Osman
ESK C O LU - Prof.Dr. Be ir GZBENL - Prof.Dr. Hasan GLE - Prof.Dr.
Hayreddin KARAMAN - Prof.Dr. Muhsin KOAK - Prof.Dr. Salim T - Do.Dr. Ahmet ZEL - Prof.Dr. Mehmet ENER - Prof.Dr. Salih TU - Prof.Dr. Mustafa
UZUNPOSTALCI - Prof.Dr. Davut YAYLALI - Prof.Dr. Y. Vehbi YAVUZ
e-mail: saffetkose@selcuk.edu.tr
ISSN 1304-1045
KAPAK:

Dr. Muhittin OKUMU LAR

BASKI - C LT
elale Matbaa ve Cilt
(0332) 342 08 36
Mart 2005 Konya

Yay n %lkeleri
1- Dergide yay mlanmas istenen yaz lar slam Hukuku ile ilgili olmal d r: slam hukuku ile
ilgili a%da bir problem, slam hukuk tarihi, edebiyat , son dnem, daha nce ya am ya da
a%da slam hukukular n n ve eserlerinin tan t m , nceki fukahan n yazm olduklar risalelerin ne ri ve tercmesi, sempozyum ve tez de%erlendirmeleri vb. konularda olmal d r.
2- Ara t rma ilm metotlara uygun olmal d r.
3- Ara t rmaya ngilizce veya Arapa zet eklenmelidir.
4- Ara t rmalar hakemlerin (en az iki hakem) olumlu gr nden sonra yay mlan r.
5- Dergide yay mlanan yaz lar n dil ve ierik bak m ndan sorumlulu%u yazarlar na aittir.
6- Yay mlanmayan yaz lar sahiplerine iade edilmez.

Principles and Regulations For Publication

1- Research submitted for publication, should be based on Islamic jurisprudence
2- Research should concentrate on issues,
-questions and contemporary problem,
-history of Islamic jurisprudence,
-its literature,
- past and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects, with their works,
-critical publications and translations of treatises (unpublished manuscripts) of the past
Islamic legists / jurists about various subjects,
-notes on symposiums, conferences, congresses or theises etc.
3- Research should be followed scentific methods.
4- A satisfied abstract shold be attached to the research to be translated into English or
Arabic.
5- Researches should be arbitrated by Islamic legists/jurists according to methods which
indicates principles and procedures of arbitration
6- The opinions expressed in the articles are solely those of the authors
7- Researches which not published, will not be returned.

./0 10

6789:+ ;<=-+ >?@ ABC07 D?E,-+ >F &'() *+',-+ ./0-+ 1234 15 -1
;G*5 H5 ;I4JAK H5 6789:+ ;<=-AG D<?LM,-+ N'OAL,-+ P83(,-+H QRAS,-+H A4AT<-+ >?@ ./0-+ UVC4 15 -2
ACRA^<F QRA9J `B</K H5 DB,?L-+ a^K+WAE)+ 1ABG X7 Y4'OAL,-+H YB7Z<M,-+H Y4'[\M,-+ ]A^<=-AG _4'LM-+
H5
.d-+ P:A9'-+ H5 P+',Kb,-+ aBB<K H5 A^M,c'KH >7+Z<-+
DB,?L-+ fgAC,-+ >?@ ./0-+ `F+24 15 -3
DBG'L-+ H5 D4hB?E)i+ Dj?-+ >-+ A^M,c'M- ;- DBF2MS7 DO8[ ./0-AG `F'4 15 -4
aB3/M-+ Z@+2<- A<FH YBVVIM,-+ Q0k Y7 aB3/M-+ aM4 15 ZLG l2/0-+'(CK -5
A^B=-b7 >?@ D?E,-+ >F NJ2(C,-+ l2/0?- DBRAT<-+H DB,?L-+ PAB-HbS,-+ XB,c -6
A^GA/Om *ALK :'(CK : 6M-+ l2/0-+ -7
Adres / Address / 2 - :
Melike Hatun ar s Kat: 2 No: 233 KONYA
Tel: 0.332. 352 13 45
Fax: 0.332. 353 72 32
www.mehir.net
Mehir Vakf Trkiye Gnll Te ekkller Vakf yesidir.

 NDEK LER

Editrden .........................................................................................................................7
Oryantalizm ve slam Hukuku .....................................................................................11
Y.Do.Dr. Murteza BEDMR

I. Klasik Figrler
Christiaan Snouck Hurgronje ve slam Hukuku le lgili Gr?leri ........................45
Dr. Hasan HACAK
Joseph Schacht ve slm Hukuku.................................................................................63
Do.Dr. Talip TRCAN
slam Hukukusu ve Hukuk Tarihisi Noel J. Coulson: HayatA, Eserleri Ve Gr?leri 75...............................................................................................................................
Prof.Dr. Ferhat KOCA
George Makdis ..............................................................................................................87
Dr. Tuncay BAOOPLU
Trk Hukuk ve Kltr Tarihisi UrAel Heyd: HayatA, Eserleri Ve Gr?leri .........117
Prof.Dr. Ferhat KOCA
John Wansbrough ve Ahkm Tefsiri ..........................................................................127
Y.Do.Dr. Msmail ALBAYRAK
Sir James Norman Dalrymple Anderson...................................................................141
M.E. Yapp (ev. Dr. Muharrem KILI)

II. aFda? Klasik Figrler

BatAda slam Hukuku Ara?tArmalarAnda FarklA Bir Ses: Wael B. Hallaq ..............149
Do.Dr. Bilal AYBAKAN
Klasik Oryantalist GeleneFe Ele?tirel Bir BakA?: David Stephan Powers rneFi..........175
Dr. Muharrem KILI
Norman Calder ............................................................................................................197
Mehmet TOPRAK
John Burton (1929- ) The Collection of the Qur'an AdlA Eseri zelinde- .........203
Y.Do.Dr. Haluk SONGUR
Marie Bernand (1923-1993) ve FAkAh Usl le lgili alA?malarA ..........................219
Dr. Ali Mhsan PALA
Baber Johansen: alA?malarAna Dair Tasvr Bir Sunu? .........................................231
Mrfan MNCE
Mukayeseli Hukuku Olarak John Makdisi .............................................................267
Y.Do.Dr. Haluk SONGUR
Harald Motzki: HayatA, lmi Qahsiyeti ve The Origins of Islamic Jurisprudence
AdlA Eseri ......................................................................................................................275
Y.Do.Dr. zcan HIDIR

III. Gen Ku?ak Oryantalistler

Christopher Melchert ve Mezheb: Geleneki Bir Oryantalistin slam Hukuk Tarihi

ve Ehl-i Snnet Yorumu ..............................................................................................287
Dr. Ali Hakan AVUOOPLU
A. Kevin Reinhart: Biyografi ve Genel Yakla?Amlar .................................................321
Dr. Muharrem KILI

Bernard Haykel ............................................................................................................331

Dr. Oevket TOPAL

IV. e?itli Konu ve Figrler

Roma Hukukunun slm Hukuku zerine Tesiri Konusunda QarkAyatAlarAn Gr?leri............................................................................................................................337
Y.Do.Dr. Okr Selim HAS
Islam and Human Rights AdlA KitabA zelinde Ann Elizabeth Mayerin slm ve
nsan HaklarA HakkAndaki Gr?leri ........................................................................353
Y.Do.Dr. Tevhit AYENGMN
Kar?Ala?tArmalA Din alA?masA BaFlamAnda Bir slam Hukuku OkumasA: Jacob
Neusner-Tamara Sonn ................................................................................................377
Y.Do.Dr. Fuat AYDIN
David Pearl ...................................................................................................................397
Do.Dr. H. Mehmet GNAY
Aleksandr Mirza KzAm-Bey (1802-1870) Azeri Kkenli QarkiyatA Trk Bilim AdamA ..................405
Do.Dr. Muhit MERT

V. lke DeFerlendirmeleri
Amerikan niversitelerinde slam Hukukunun Kurumsal VarlAFA ........................453
Dr. Eyyp Said KAYA
Son Dnem FransAzca Konu?an Bilim AdamlarAnAn rettikleri Literatrde Modern
Hukuk ve Arap ToplumlarA .........................................................................................437
Baudouin Dupret (ev. Dr. Muharrem KILI)
spanyada slam Hukuku Ara?tArmalarA ..................................................................449
Maribel Fierro (ev. Dr. Ali Hakan AVUOOPLU)
Almanyada slam Hukuku Ara?tArmalarA: slam Hukukuna Dair Son Zamanlarda
YayAnlanan KitaplarAn DeFerlendirilmesi .................................................................497
Hilmar Krger (ev. Y.Do.Dr. Murteza Bedir)

VI. Bibliyografya ve Ansiklopedi

Index IslamAcusa Gre BatAda slam Hukuku alA?malarA BibliyografyasA (19942004) 525.............................................................................................................................
Adem YIPIN
Klasik Oryantalizmin HlasasA: The Encyclopaedia of Islam (New Edition) (FAkAh
Maddeleri zerine Bir DeFerlendirme).....................................................................625
Oenol SAYLAN - mer Faruk OCAKOPLU
BatAta mamiyye FAkhA ile lgili alA?malar (Bibliyografya)....................................647
Mehmet TOPRAK

Sempozypum DeFerlendirmeleri

Zekat NisabA ve Fitre MiktarAnAn Gncel Parasal DeFerinin Belirlenmesi TartA?malA lmi ToplantA (2-3 Ekim 2004, Mudanya-Bursa) .........................................655
Prof. Dr. Ferhat KOCA
Tarihte ve Gnmzde Ehl-i Snnet Sempozyumu (3-5 AralAk 2004, Eresin TopkapA Hotel, stanbul)........................................................................................................667
AyRe Grdal

editrden
Oryantalizm, Modern Bat medeniyetinin kendi d R ndaki toplumlar tan ma, tan mlama ve nihayetinde hegemonyas alt na alma abalar n n bir uzant s olarak ortaya km R ve bu medeniyetin bilimsel kayg lar taraf ndan ynlendirilmiRtir. Bu ama ve kayg ile ortaya kan Oryantalist al Rmalar n, Mslman dnyay ilgilendiren ynnn lkemizde son zamanlarda hem felsefiteorik hem de diUer dzlemlerde konu edildiUini grmekteyiz. Bat l oryantalist
al Rmalar n ncelikli varl k nedenini oluRturan amalar n belirleyiciliUi doUrultusunda, ilk bat l Mslm araRt rmac lar n n tekileRtiren nyarg l bir bak R a s na sahip olduklar gzlenmektedir.
Ancak bugn bat l Mslm araRt rmac lar n n kendi nyarg lar n n belirli
oranda fark na varm R olmalar sevindirici bir durumdur. Bunun karR s nda
Mslman zihnin de korku ve nyarg lar ndan ar nabildiUi oranda daha saUl kl
bir iletiRim ortam n n doUmas mmkn olabilecektir. Bilginin nerede olursa
olsun al nmas n n gerekliliUini ngren bir medeniyete ait oluRumuz bizi bu
alanda daha cesur davranmaya mecbur k lmaktad r. Tabiat yla hakim medeniyetin hegemonik taleplerini gz ard etmeksizin, tart Rma ve bilgi retme alanlar nda etkin bir biimde var olmam z zorunludur. Ne kadar yanl ve hasmane
drtlerle hareket ederse etsin oryantalizm kendi medeniyetimize d Rardan
bakabilme imkan n bize sunmuRtur. Yaln zca bu imkan bile, onu hesaba katmam z iin yeterli bir gereke oluRturmaktad r. Ancak daha da nemlisi, oryantalizm egemen olan bu medeniyetin bir kompart man d r ve baRar s n arkas nda
kendisini destekleyen gl bir birikimden almaktad r. Buna karR n Mslman
dnyan n bilimsel abalar , maalesef bu gl desteUi son yzy llarda kaybetmenin verdiUi bir zgven eksikliUi nedeniyle, bilimsel bilginin teorisi ve yntemi a s ndan bir zaaf yaRamaktad r. Bu boRluUun Oryantalist al Rmalar taraf ndan doldurulduUunu gryoruz. Bu yzden Mslman dnyan n bir an nce
kendisini keRfetmesi ve bu keRfe uygun bir paradigma ve yntem geliRtirmesi
elzemdir. Ancak bunu gerekleRtirirken son iki yzy ld r yaRad klar m z yok
saymak mmkn deUildir. Bu noktada oryantalizmin metodolojik dzeyde bir
katk s ndan sz edebiliriz.
Oryantalist al Rmalar n, Mslm hukuku al Rmalar nda bize farkl bir a l m getirdiUi a kt r. Belki de en nemlisi, Mslm hukukunun doUas na dnk
olarak daha derinlemesine bir al Rma iine girmemizin gerekliliUinin ortaya
kmas d r. Nitekim bugn Mlahiyat fakltelerinde okutulan Mslm hukuku derslerinin byle bir araRt rma ve bunun getireceUi yeni bak R a lar yla zenginleRtirilmesi bu derslerin geleceUi a s ndan zorunlu grnmektedir. Her ne kadar
f k h tarihi, N. Calderin da gzlemlediUi gibi, fakihlerin f kha dair inceleme ve
Uretim faaliyetinde toplumsal pratiUi ya da pozitif hukuku dikkate almak zorunda olmayabileceklerini ve bu olgunun onlar f kh retim faaliyetinden hi

de geri b rakmad U n gsterse de, bugn f k h hi olmad U kadar teori-pratik

sorunuyla karR karR yad r. Bu sorunu f kh tamamen ya da k smen bir kenara
iterek bertaraf etmek kolayc bir tutumun ifadesidir. Kken olarak f kh n ortaya
k R n n, insan davran Rlar n n helal, haram, vacib gibi dini nitelikli kategorik
hkmlerle belirlenmesine dayan yor olmas nedeniyle, bu kolayc tutum ilgili
sorunu zmekten uzak grnmektedir. Kald ki f k h, Eb Hanifeye atfedilen
tan ma gre, kiRinin lehine ve aleyhine olan Reyleri bilmesidir ki, bu niteliUiyle
de Mslman kimliUin hayati bir paras olduUu a kt r.
Peki bununla Mslm hukukunun karR karR ya kald U sorunu ancak Oryantalistlerin yard m yla zebileceUimizi mi ima ediyoruz? Asla, nk Oryantalistlerin Mslma ve zelde Mslm Hukukuna ilgileri, btnyle tarihsel kayg lardan hareket etmektedir. BaRka bir ifadeyle, zellikle 19. yy. ve 20. yzy l n byk bir blmnde yaRam R olan Oryantalistler, Mslm medeniyetini vadesini
doldurmuR ve byk lde tarihte kalm R bir olgu olarak grmekteydiler. DoUal olarak onlar n bu alana ilgisi bir tarihinin konusuna olan ilgisinden ok da
farkl deUildir. MRte tam da bu nokta, Oryantalist al Rmalar n bir katk s n n olabileceUi yerdir. Zira gnmzde Mslmanlar n Mslm dRncesine dnk al Rmalar ndaki en temel noksanl klardan birisi ve belki de en nemlisi tarihsel
derinlik eksikliUidir. Mslm hakk nda ileri srlebilecek hi bir ciddi iddia, Mslmanlar n tarihsel tecrbelerini gz ard ederek baRar kazanma Rans na sahip
olamaz. Oryantalist al Rmalar, Mslm n sosyal, siyasal, kltrel ve entelektel
tarihine d Rardan yapt klar bak Rla, bu alanlar n anlaR lmas na son yzy lda
olduka deUerli katk lar da bulunmuRlard r. Son yzy llarda Mslman bak R
a s yer yer olduka ideolojik bir niteliUe brnmR ve Mslm tarihini herkes
kendi ortodoksisi perspektifinden grme eUilimine girmiRtir. Mesela, Mslm
hukukuna ynelik al Rmalara snni olmayan mezheplerin katk lar , ancak Oryantalistlerin bu ekollerin Mslm hukuk teorisinin oluRumunda oynad klar rol
gz nne sermelerinden sonrad r ki, Mslmanlar n ilgisine mazhar olabilmiRtir. Bundan da nemlisi, oUu Mslman araRt rmac iin zellikle son yz elli
y l iinde deUerini yitirmiR olan klasik Mslmi metinler, Oryantalistlerin bu metinler zerinde yapt klar titiz al Rmalar meyvesini verdike, Mslmanlar taraf ndan tabiri caizse yeniden keRfedilmiRtir. Yine bunun kadar nemli bir baRka
katk da geleneksel Mslman bak R a s n adeta bir huniyi tersine evirircesine
deUiRtiren bak R a s olmuRtur. Oryantalistler Mslmanlara, dRnce ve ilim
tarihlerinin baRlang , geliRme, olgunlaRma vb. aRamalardan getiUini, bu aRamalar n her birinin kendine zg hususiyetlerinin olduUunu ve belirli bir dRnce
ve alg lay R n son aRamadaki grnmnn ilk aRamada ayniyle mevcut olmayabileceUini hat rlatm Rt r.
Oryantalist al Rmalar, Mslman akademik evreye tarihsel bir bilin ve
derinlik kazand ran buna benzer bir ok katk lar saUlam Rt r. Bu nokta da sorulmas gereken soru Rudur: Bir felsefe ve bak R a s olarak Oryantalizmin kuramsal mahzurlar n gz ard etmeden, bu al Rmalar n hem maddi hem de me-

todik katk lar n ihmal etmemiz doUru olur mu? Bu yzden Oryantalist al Rmalar n akademisyenler taraf ndan ihmal edilmesi bir tarafa, k sa zamanda Urenilmesi ve bir an nce aR lmas gereklidir. Bu, bir yandan bize zaman kazand r rken diUer yandan da baz Mslman araRt rmac lar n gnmzde bilerek ya
da bilmeyerek Oryantalistlerin ulaRt klar sonular oUu zaman bu arka plan
vermeden kendi fikirleriymiResine ortaya koymalar n n nne geilmesine,
baRka bir ifadeyle daha bilinli bir bilimsel ortam n oluRturulmas na katk saUlayacakt r.
Bu ama doUrultusunda dergimizin Oryantalist Mslm Hukukular zel
say s nda Mslm hukuku alan nda Bat da yap lm R al Rmalar n bir panoramas n
beR ana blme ay rarak sunmaya al Rt k. Klasik oryantalist figrler baRl U n
taR yan birinci blmde, 19. yy.da Bat niversitelerinde Mslm hukuk al Rmalar n n ortaya k R ndan, 20. yzy l n ortalar na kadar uzanan geniR zaman diliminde yaRayan nemli Rahsiyetler yer almaktad r. aUdaR Klasik Figrler baRl U n taR yan ikinci blmde, halen yaRamakta olan ama Oryantalist dnyada
fikirleriyle ve yaz lar yla klasikleRmiR olan baz figrler konu edilmiRtir. Gen
KuRak Oryantalistler baRl U n taR yan nc blmde ise yeni kuRak bilim
adamlar ndan bir ka rneUe yer verilmiRtir. Drdnc blmde doUrudan oryantalist platformda yer almayan ancak bir Rekilde bu kapsamda deUerlendirilmesi gereken eRitli isimler ve konular yer almaktad r. lke deUerlendirmeleri
ad n taR yan beRinci blmde Amerika, Fransa, Almanya ve Mspanyadaki Mslm
hukuku al Rmalar na dair genel bir panorama sunulmuRtur. Son olarak, sunduUumuz Oryantalist panoraman n tamamlanmas ynnde, Oryantalist al Rmalar n nemli bir platformu olan Encylopaedia of Islam (ikinci edisyon) zerine
bir al Rma ve bir de iki bibliyografya al Rmas yer almaktad r. Bu noktada zellikle Index Islamicus temelli bibliyografya al Rmas n n nemli bir boRluUu dolduracaU kan s nday z. Olduka zengin ierikle bu zel say y okurlar m za sunmam za raUmen, say n n yine de eksik kald U n dRndUmz bir ok konu ve
figrn olduUunu belirtmek isteriz. Bu zel say n n bundan sonra yap lacak olan
al Rmalara nclk etmesi ve bu eksikliklerinin tamamlanmas temennisiyle
SayA Editrleri
Y. Do. Dr. Murteza BEDMR
Dr. Muharrem KILI

ORYANTAL ZM ve SLM HUKUKU

Y. Do. Dr. Murteza BED R

!"

# $% "
&
$ $$ $% '
( ) & * &
($&
& )$ + , " %
+ %$(
$& * &
# $.
" &
$% ) - && & ) " /
$&0
+
& #
'
$ "$) "$) " &
$% " 1 " + $(( + #
"
&# $% * &
.&
)$
& (" ( 2 $& "
%
$% )" (" $ & - ( $ & &
"( &
"
(
&
+
$&
# $& $ $
"
" & "
) & $# & &
&
!" $ " . ) )" (" " - &
#
&&
$ &#
# '
( )
) & " + $+
&
%
"
&
$. . ) "
"$ +
& " $)& ($&(
$&
#& "
# !"
($&# +
& $ " # $. " $ & $% '
(
) &( # & " # $. " $ & $% + $+" (
% &#
&
&#
&# & - "
* &
$% "
'
(
" $ ) +$ & # $ )" (" " # . &
+ #$
# $. "
" & (
'& " )"$ "
# #&
+ + ( . "
$ . ( # $ " * &
" " &% & & "
+ $% $
" 0 ( $&
* &
'
( ) % 3" " &
$% '
( )
) # $& $ $
$ & $% '
( ) 4$ & 5 ) && "

Oryantalizmle ilgili teorik deUerlendirmeleri bir tarafa b rakarak1 bu kavBu yaz n n erken bir versiyonu Oryantalizmi Yeniden Okumak: Bat da Mslm al Rmalar
konulu Sempozyumda tebliU olarak sunulmuRtur. Oryantalizmi Yeniden Okumak: Bat da
Mslm al Rmalar Sempozyumu, (12 May s 2002, Sakarya), s. 371-389, Ankara 2003.
Sakarya niversitesi, Mlahiyat Fakltesi.
11
Bu makale, Edward Saidin problemleRtirdiUi oryantalizm sylemine de yer yer at fta
bulunsa da esas olarak oryantalist edebiyatta devam eden Mslm hukuku alan ndaki bir tart Rmay tasviri/diskriptif bir biimde sunmay hedeflemektedir. Konunun Saidyen anlamda
tart Rmas iin bkz. Edward W. Said, Orientalism (New York: Random House, Inc., 1979);
Trke ev. arkiyat l k, ev. Berna lner (Mstanbul: Metis Yay nlar , 1999); Enid Hill
Orientalism and Liberal Legalism, Review of Middle East Studies 2 (London: Ithaca Press,
1976), 57-70; Wael B. Hallaq n pek ok yaz s yan nda zellikle Ru iki makale: The Use and
Abuse of Evidence: The Question of Provincial Influences on Early Islamic Law, Journal of

$7

2 9:

ram kabaca Bat l lar n Bat d R toplumlar ve kltrleri (Mslmanlar nki de

dahil) akademik al Rmaya ve araRt rmaya konu edinmeleri Reklinde tan mlayabiliriz.2 Oryantalist al Rmalar n, 19. yzy lda Bat l Glerin DoUu ve Afrika
topraklar nda giriRtikleri smrge faaliyetleriyle byk lde ayn dnemde
baRlamas , bu al Rmalar doUal olarak itham alt nda b rakm Rt r. zellikle geen
yzy l n ikinci yar s ndan sonra btn dnyada ilmi ve fikri evrelerde ykselen
smrge karR t edebiyat, bugn art k anti-Oryantalist bir literatrden sz etmemizi mmkn k lacak Rekilde Oryantalizm al Rmalar na da yans m R durumdad r. Bu tart Rman n teorik boyutunun, daha ok Bat akademi ve dRnce
evrelerinin zellikle sosyal bilimlerin varsay mlar na iliRkin yapt klar paradigma ii tart Rmalar n bir uzant s olduUu bilinmektedir.3 Bununla birlikte Oryantalizm zerindeki bu teorik tart Rmalar Mslm dnyas nda ve lkemizde bazen
saUl kl bir biimde yans m R olsa bile,4 genellikle bu teorik kkeninden kopart larak daha ok smrge karR t (ya da Bat karR t ) duygular n beslediUi nyarg l
bir tutumun tezahr olarak gndeme gelmiRtir. Bu nyarg lar n bir neticesinde
de lkemizde ve Mslm dnyas nda oryantalizm konulu yap lm R dini-ilmi al Rmalar n byk oUunluUu konuya savunmac reflekslerle yaklaRmakta ve genellikle de maddi verilere ve bu verilerin bilimsel bir tahliline dayanmaktan ok,
nceden belirlenmiR fikir ve kanaatleri okuyucuya sunmaktad r. Bu yaz da, zaten toplumumuzda ve akademik dnyada yayg n olan Oryantalizme dnk
nyarg lar aRmaya al Rarak Oryantalist edebiyattan olumlu anlamda yararlanman n mmkn olup olmad U sorusunun ynlendirdiUi bir bak R a s yla, Bat l lar n Mslm hukukunun mahiyetine ve kkenine dair gzlemlerinin k sa ve genel
bir tarihsel incelemesi yap lacakt r. nce Mslm hukukunun mahiyetine dair
tart Rmalar n bir anlat s n vereceUiz. Daha sonra da bu mahiyet meselesiyle
yak ndan iliRkili olduUunu dRndUmz Mslm hukukunun tarihsel ve teorik
arka plan na iliRkin oryantalist edebiyat n bir deUerlendirmesini sunacaU z. Her
blmn sonunda sz konusu iki konuyla ilgili baz gzlemler ve yorumlara da
the American Oriental Society, 110 (1989), 79-91; Usul al-Fiqh: Beyond Tadition, Journal of
Islamic Studies, 3 (1992), 172-202 (her iki makale de yazar n Law and Legal Theory in
Classical and Medieval Islam: [Variorum, 1995] isimli derlemesinde tekrar bas lm Rt r; ve
John Strawson Encountering Islamic Law, University of East London, Occasional Papers
Series in the Web (Internet adresi: http://www.uel.ac.uk/law/research/jsrps.html).
2
Bu tan m bir ynyle efrad n cami aUyar na mani olmay hedeflememekte te yandan da
Said sonras oryantalist edebiyatta ortaya kan yeni yaklaR mlar da kapsamas bak m ndan
byle bir ihtimali de tamamen devre d R b rakmamaktad r. Ayr ca Hilmi Yavuzun deUiRik
yaz lar nda zerinde durduUu (bkz. aRaU da not 4), zellikle Said ncesi oryantalizmin
kendisini Mslman olarak gren biri taraf ndan da yap labileceUi gz nnde bulundurulduUunda, bu yaz bilimsel-akademik doUu (Mslm) al Rmas anlam nda oryantalizm kavram n kullanmaktad r.
3
Mesela E. Saidin al Rmas nda Michel Foucaultnun etkisi bilinen bir gerektir, bkz. Said,
arkiyat l k, 13 vd.
4
Himi Yavuzun yapt U eleRtiriler buna gzel bir rnektir; rnek olarak bkz. Modernle+me,
Oryantalizm ve -slm (Mstanbul: Boyut Kitaplar , 1998).

&

<

yer verileceUiz.
Mlk f k h al Rmalar ndan gnmze kadar oryantalist sylemde srekli
tart R lan bir konu f kh n mahiyeti meselesidir; o bir hukuk sistemi mi yoksa
bir vazifeler bilimi (deontology) midir? Bir hukuk sistemi olarak grenler iin
Mslm hukuku, Mslman toplumun yaRayan (mevzu/pozitif) hukukuna iRaret
eder ve doUas gereUi hukuk toplumsal olan (sosyolojik) yans tt U iin de Mslm
hukukunun deUiRmezliUinden sz etmek kendi iinde eliRkili bir ifadedir. DiUer
yandan Mslm hukukunu vazifeler doktrini olarak gren yaklaR m, Allah n nfuz
edilemez iradesinin bir ifadesi olarak (teolojik) Mslm n kutsal hukukunu asl nda inananlar n hayat na hkmeden zaman ve mekan st kurallar btn olarak tan mlamaktad rlar. Bu ikinci yaklaR m, Mslm hukukunun realiteden kopuk
idealist niteliUine dikkat ekmekte ve onun asl nda modern hukuklar n bir zelliUi olan toplumdaki anlaRmazl klara pratik zmler retme iRlevinin olamayacaU n iddia etmektedirler. Birinci tavr n oryantalistler aras nda baRlang ta
yayg n kanaat olduUu anlaR lmaktad r. Gnmze doUru gelindiUinde ise ikinci
kanaatin de kendisine hi de az msanamayacak bir taraftar kitlesi bulduUunu
gryoruz. Birinci yaklaR mdan ikinci yaklaR ma geiR, asl nda genel oryantalist
sylemdeki bir deUiRime de iRaret etmektedir. 19. yzy l modernist-pozitivistmedenileRtirici ve bu nedenle de smrgeciliUi bat -d R toplumlar ayd nlatma
misyonu olarak tan mlayan zihin dnyas ndan bugn tek bir rasyonalite ve
moderniteden sz edilemeyeceUini, aksine farkl kltr ve medeniliklerden bahsedilmesi gerektiUini syleyen postmodernist zihin dnyas na geildiUi sylenmektedir. Bu okuma biiminde, doUru olsun olmas n, Mslm hukukunun mahiyetine ve dolays yla idealizm-realizm (teori-pratik) gerilimine iliRkin yap lan deUerlendirmelerde, sz edilen trden bir dnRm mRahede etmekteyiz.
Bat l lar n f k h sahas na ilgileri bilimsel anlamda 19. yzy lda baRlam Rt r.
Mngiliz ve Frans z smrge idareleri alt nda yaRayan Mslmanlar n hukuki
sorunlar n n zmlenmesi kapsam nda5 baRlayan bu ilgi daha sonra oryantalizmin doUuRuyla birlikte sadece hukuki bak R a s ndan deUil ayn zamanda
Mslman toplumun dini, sosyal, siyasi, vs. kltrn inceleme ynnde de
geliRmiRtir. Mlk izlenimler f kh , Bat l lar n Mslmla ilgili kliRe n-yarg lar yla
koRut bir biimde az geliRmiR toplumun yetersiz, kaba ve rasyonellikten uzak
kurallar olarak grme Reklinde olmuRtur. 19. yzy lda yaRayan Hollandal oryantalist Christian Snouck Hurgronje (1856-1936) genellikle ilk Bat l Mslm
hukuku uzman olarak grlr.6 Kendisi Hollanda smrgesi olan baz Mslm
5

Stephen R. Humphreys, Islamic History: A Framework for Inquiry, (London: I. B. Tauris &
Co Ltd, 1995, gzden geirilmiR bask , 1995), 209-210.
6
A.g.e., 209; Baber Johansen, Contincency in a Sacred Law: Legal and Ethical Norms in the
Muslim Fiqh (Leiden: Brill, 1998), 43. Ophesiz Bat l lar n Mslma ve onun kurumlar na ilgisinin tarihi ok daha eskilere gtrlebilir, ancak Bat l bilim adamlar , nceki al Rmalarda
kat Hristiyan bak R a s n n hakim olduUunu, tm diUer yabanc kltrlere olduUu gibi Ms-

$7

2 9:

lkelerindeki mahkemeler ve hukuk sistemleri zerine gzlemler yapmas na

raUmen, Hurgronje f kh bir hukuk sistemi olarak deUil de vazifeler ilmi (deontoloji) olarak tan mlam Rt r.7 F kh , modern hukuk dRncesindeki kiRi haklar n n korunmas anlam nda bir hukuk sistemi olarak grmeyen Hurgronje,
tersine f kh Mslman n Allaha karR vazifelerinin bir btn olarak nitelendirir.8 Bu nedenle o, f kh n aile, miras ve vak f alanlar d R nda s n rl bir uygulamaya sahip olduUunu iddia etmekteydi.9 Bugn Hurgronjeyi bu Rekilde dRnmeye iten sebepler aras nda 19.yy n sonu ve 20. yy n baR nda Bat da hakim
baz dRnce ve genel kabullerin olduUunu biliyoruz.10 Buna gre Bat medeniyeti zgn, benzeri olmayan bir medeniyettir ve Bat d R toplumlar n Bat l
kurumlara b rak n denk olmas n benzer kurumlar bile retmesinden sz edilemez. Ancak onun bu kanaate ulaRmas n n tek nedeninin, bu n yarg olduUunu
sylemek de meseleyi basite indirgemek olur.
F kha ynelik bu akademik ilgi Hurgronjeden sonra artarak devam etmiRtir. BaRlang c ndan bu yana bu akademik al Rmalar, genelde yntem olarak
Yunan ve Latin Klasiklerini al Rmak amac yla geliRtirilmiR olan filolojik yntemle tarihsel tenkit yntemini benimsemiRlerdir.11 Sami diller uzman olan
Musevi as ll Macar oryantalist Ignaz Goldziherle birlikte Mslm al Rmalar
daha geniR bir perspektife kavuRmuRtur. Mslmi klasik metinleri al Rarak
Goldziher genelde Mslm n, zelde ise Mslm hukukunun kaynaklar n n s hhati
(otantisitesi) meselesiyle ilgilenmiRtir. Onun hadis ve ilk dnem Mslm hukuk
tarihi zerine yapt U al Rmalar halefleri zerinde ok etkili olmuRtur. Her ne
kadar o, f kh n vazifeler bilimi (Pflichtenlehre) olarak tan mlanmas nda
Hurgronje ile ayn dRnceyi paylaR yor olsa da f kh n modern hukuk sistemine paralelliUini kabul etmektedir.12
lma da tarafs z-sekler-bilimsel bakma abas n n akademide baRlad U n kabul ederler ki,
ben de bu al Rmada onlar n bu kabuln hareket noktas olarak ald m. Gerekten de H ristiyan bak R a s diUer dinleri sap k inan Rlar olarak grdU iin tarafs z bakmay imkans z k lmaktayd ; buna karR l k sekler-akademik bak R a s teorik olarak btn dinlere uzak
durmay hedeflemektedir. Ancak bunu sylemekle akademik bak R a s n n tam anlam yla
tarafs z olduUunu iddia etmiyoruz, sadece H ristiyan bak R a s n n tarafs z olma kayg s n
en az ndan teoride taR mad U n sylemiR oluyoruz.
7
C. Snouck Hurgronje, De La Nature du droit Musulman, G.-H. Bousquet ve J. Schacht
taraf ndan haz rlanan Selected Works of C. Snouck Hurgronje (Leiden: Brill, 1957), 261;
Johansen, Contingency, 43-45; Humphreys, History, 209.
8
Johansen, Contingency, 43.
9
C. Hurgronje, Le Droit Musulman, G.-H. Bousquet ve J. Schacht, Selected Works of C.
Snouck Hurgronje, 231.
10
Johasen, Contingency, 43-44.
11
Edward Said, Orientalism, 22, 123-148; Baber Johansen, Politics, Paradigms and the
Progress of Oriental Studies: the German Oriental Studies (Deutsche Morgenlrdische
Gesselschaft) 1845-1989, MARS: Le Monde Arabe dans la Recherche Scientifique. The Arab
World in Scientific Research. Al-`Alam al-`Arabi fi 'l-Bahth al-`Ilmi, 4 (1994), 81-83.
12
Johansen, Contingency, 45.

&

F kh n modern anlamda hukuktan farkl bir Rey olduUu gzlemi, onun

sosyolojik olarak okunmas n imkans z m k lmaktad r? BaRka bir ifadeyle f k h
modern hukukun iRlevini yerine getirmemekte midir? Bu ve benzeri trden
sorular 20. yzy l n ilk yar s nda Bat da yap lan f k h araRt rmalar nda s ka
sorulmuRtur. Bir taraftan modern duruma uyum saUlama giriRimleri Mslm
f kh na yeni bir bak R Mslmanlar a s ndan gerekli k larken, diUer taraftan da
modern Bat bilgi geleneUi iinde farkl kltrlerin iRgal ettikleri yerin belirlenmesi abalar bu trden sorulara verilen cevaplar ynlendirmiRtir. Almanyadan
iki nemli ismin, nl sosyolog Max Weber ve nl oryantalist Joseph
Schacht n, Mslm hukukuna dair dRnceleri bu baUlamda sonraki araRt rmalar
Rekillendirmesi a s ndan zerinde durulmaya deUerdir.
Musevi as ll nl oryantalist Joseph Schacht, f kh n vazifeler ilmi olduUu
fikrini byk lde benimsiyor olsa da f k htan bir hukuk sistemi kar labileceUini iddia ederek haleflerinden devrald U miras bir ad m daha ileri gtrmRtr. Mesela, Schacht 1964 y l nda yay nlanan f k h bilimine giriR mahiyetinde yazd U esere: Mslm Hukukuna GiriR ad n vermiRtir.13 Burada o, f kh n her
ne kadar hukuktan te bir Rey olduUunu sylese de klasik f k h malzemesinde
hukuka ait olan bir alan n baR ndan beri varl U n koruduUunu iddia etmiRtir.
Ancak Schacht n f k htan bir hukuk sistemi kar labileceUi ynndeki bu cesur
dRncesi Max Weberin hukuk sosyolojisine dair geliRtirdiUi fikirlerle byk
lde s n rlanm Rt r; bu yzden, Schacht n daha iyi anlaR lmas iin nce Max
Weberin hukuk sistemleri tasnifine bir gz atmak gerekmektedir.
Weber ve Kutsal Hukuk. Max Webere gre hukuk sistemleri kutsal ve
rasyonel olarak ikiye ayr l r.14 Kutsal hukuk ad alt nda o Yahudi, OrtaaU Kilise
Hukuku, Mslm Hukuku ve Hindu Hukukunu, baRka bir ifadeyle k saca din
adamlar nca kontrol edilen ve uygulanan hukuk sistemlerine yer verir. Btn
Weber Rarihlerinin zerinde ittifak ettiUi gibi Weberin bat d R toplumlarla
ilgilenmesinin ard nda onun modern rasyonel bat medeniyetini a klama amac
yatmaktad r.15 BaRka bir ifadeyle o kutsal hukuk sistemlerine sahip olan medeniyetlerin neden modernleRemedikleri sorusunu sorarken onlar n Bat rasyonel-

13

Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law (London: Oxford University Press, 1964).
Weber bu grRlerini Ru eserinde dile getirmiRtir: Economy and Society: An Outline of
Interpretive Sociology (Almanca orj. ismi: Wirtschaft und Gesselschaft), Mngilizce evirisini
haz rlayanlar: Guenther Roth ve Claus Wittich, (Berkeley: University of California Press,
1978). Ayr ca bkz. Bryan Turner, Weber and Islam: A Critical Study (London: Routledge and
Kegan Paul, 1974), 7. Blm (Trke ev. Yasin Aktay, Max Weber ve -slm [Ankara Vadi
Yay nlar , 1992]; Johansen, Contingency, 46-51; Patricia Crone, Weber, Islamic Law, and the
Rise of Capitalism, Toby E. Huff and Wolfgang Schluchter, Max Weber and Islam (New
Jersey: Transaction Publishers, 1999), 247-272; Reinhard Bendix, Max Weber: An Intellecual
Portrait, 2. edisyon, (London: University of California Press, 1977), 12. Blm, 385-416.
15
Bendix, Max Weber, 388-389; Johansen, Contingency, 47-48, 51; Turner, Weber, 1. Blm ve
107-110.
14

$7

2 9:

leRmesiyle kkl bir tezat oluRturduklar n varsay yordu. Her Reyin tesinde
Weber zaten DoUu ile Bat aras nda temel farkl l klar olduUuna inan yordu.16
Weberin kutsal hukuk kategorisi bir anlamda bat d R dini hukuk
normlar n (f k h da dahil) teoloji ile sosyoloji aras nda bir ara kategori olarak
grerek modern-sekler hukuka geiRte ona bir basamak iRlevi yklemektedir.
Zaten Kutsal hukukun ay r c zellikleri aras nda Weberin zerinde durduUu
nemli bir nokta da bu hukuklarda hukukun vahye/ilhama baUlanmas d r. O
Ryle diyor:
Teorik a dan hukuk ve onun geliRme usul Ru aRamalardan gemiR kabul
edilebilir: birincisi, hukuk peygamberleri arac l U yla karizmatik hukuki vahiy;
ikincisi, hukuk adamlar vas tas yla hukukun tecrbi olarak yarat lmas ; ncs, hukukun teokratik veya sekler glerce uygulanmas ; ve nihayet drdnc
aRama, hukuk eUitimini bilgili ve biimsel olarak mant kl bir biimde elde etmiR
kiRiler taraf ndan hukukun sistematik olarak ele al nmas ve yarg sisteminin
profesyonel olarak ynetilmesi.17
Weber son aRamay her zaman olduUu gibi Bat n n geldiUi ideal aRama
olarak grmekte ve diUer geleneksel sistemlerin bu aRamalar gerektiUi Rekilde tamamlayamad klar n ima etmektedir. Hurgronjenin f kh n teolojik karakterine dair syledikleri, Weberin kutsal hukuk kavram ndaki kutsala karR l k gelmektedir. Buna gre f k h/kutsal hukuk donuktur (Mslmi literatrde
ictihat kap s kapanm Rt r18), gerek anlamda rasyonalite iermez ve sadece
aile, miras ve vak f gibi dinle baUlant l alanlarda uygulanma Rans na sahiptir.19
Onun en nemli, yani Kitab ve Snnetten de nce gelen, kaynaU icmad r20 (Burada Hurgronjenin de icmay Mslm hukukunun en nemli esas olarak grdUn hat rlatmakta yarar var21). BaRka bir ifadeyle Weberdeki hukukun kutsal
ynne yap lan vurgu, onun pratikten kopuk olmas anlam na gelmektedir.22

16

Bendix, Max Weber, s.68-69,369, 388; Turner, Weber, 14-16, 77-81,108, 112.
Max Weber, Economy and Society, II, 882 (quoted in Bendix, Max Weber, 391; and Turner,
Weber, 110).
18
Weber itihat kap s n n 7-8/13-14. yzy llardan dan itibaren kapand U n sylyor, bkz.
Economy and Society, 819.
19
A.g.e., 815.
20
Weber, Economy and Society, II, 820 ; Johansen, Contingency, 48.
21
C. Hurgronje, Islam, G.-H. Bousquet ve J. Schacht, Selected Works of C. Snouck
Hurgronje, 57; a.y. The Foundations of Islamic Law, a.g.e, 275-276; Turner, Weber, 114115.
22
Weber, Economy and Society, 819-820; Johansen, Contingency, 48-49.
17

&

Hukuki akliliUe (rasyonalite) gelince,23 burada Weberin iki aklilik aras ndaki ayr m nemlidir: maddi aklilik (substantive rationality) ve biimsel aklilik
(formal rationality). Weberin idealindeki akliliUi temsil etmesi a s ndan nce
biimsel akliliUin ne olduUunu ortaya koymam z onun z dd n oluRturan maddi
akliliUin de anlaR lmas na katk da bulunacakt r. Bunun tersi de doUrudur ki,
Weberin yapmak istediUi de asl nda budur; yani kutsal hukukun ay r c zelliUi
olan maddi akliliUin tan mlanmas yoluyla modern hukukun biimsel akliliUine
R k tutmak. Webere gre kutsal hukuk belirli oranda bir aklilik geliRtirebilir,
ama bu modern bat hukukunda ortaya kan biimsel aklilikten baRka bir Reydir.24 Modern sekler ve rasyonel bat l hukuk sistemlerinin bir zelliUi olan
biimsel aklilik, usul hukukunun nceden belirlenmiR teorik kurallara gre hareket etmesi ve ahlak, yarar vs. gibi mlahazalar yarg lama srecine katmamas
anlam na gelir.25 P. Croneun da iRaret ettiUi gibi Weber sanki mekanik bir hukuk iRleyiRi kurgulamaktad r; ona gre hakim hukuku uygularken adeta genel
prensipleri zel durumlara uygulayan salt bir arac durumundad r ve bu srece
kendisinden hi bir Rey katmamaktad r.26 Webere gre bu biimsel aklilik, bir
hukuk sisteminin kutsal geleneklerin bir zelliUi olan meseleci (kazuistik) hukuk aRamas ndan geerek genel kurallar ve kavramlar n hakim olduUu mant ki
aklileRme ad n verdiUi modern rasyonel hukuk aRamas na ulaRmas yla mmkn olmaktad r. Bat da hukukun teorik normlar ve ilkeler olarak formle edilebilmesi hukukun vahye dayal bulunmas /keRfedilmesi gereken bir olgu
olduUu Reklindeki nceki anlay R terk eden sekler hukuk eUitimi alm R bir hukukular s n f n n ortaya kmas yla mmkn olmuRtur.27 Bu hukukular hukuku, soyut kurallar btn olarak formle etmiR ve bu da neredeyse mmkn
olabilecek her trl hukuki olay n zmn ihtiva eden bir nevi boRluk
iermeyen bir sistem oluRturmuRtur.28
Bylece kutsal hukukun adalet anlay R nda hakimin her durum iin yeniden ictihat ettiUi (hukuku her durumda yeniden bulduUu) varsay l r. Bu zellik Weberin ictihat kap s n n kutsal hukuklarda zorunlu olarak kapand U iddias yla eliRiyor grnse de asl nda durum yle deUildir; nk bu ikinci nokta
Weberin kutsal hukukun devlet otoritesiyle olan iliRkisi zerinde yapt U diUer
bir deUerlendirmeden kaynaklanmaktad r. Buna gre patrimonial/ataerkil ya da
sultani ynetim modeli DoUuda hukukun keyfi olarak kullan lmas n gerekli
23

Weber, Economy and Society, 809-838 ve 880-900; Weberin hukuk sosyolojisinde ok

nemli bir yer iRgal eden aklilik meselesi asl nda olduka karmaR k bir konudur; deUiRik yorumlar iin bkz., Bendix, Max Weber, zllikle 398-400; Turner, Weber, zellikle 108-110;
Johansen, Contingency, 48-51; Crone, Weber and Islamic Law, 248-251.
24
Johansen, Contingency, 49-50;
25
Johansen, Contingency, 50; Weber hukuki biimselliUi teknik olarak iRleyen bir nevi akli
bir makine olarak adland r yor, bkz. Economy and Society, 811.
26
Patricia Crone, Weber and Islamic Law, 251-253.
27
Weber, Economy and Society, 784-808; Bendix, Max Weber, 407-416.
28
Crone, Weber and Islamic Law, 253.

$7

2 9:

k lmaktad r.29 Bunun anlam ise kutsal hukuk geleneUinde yarg lama srecinin
biimsel hukuk kurallar d R nda baRka mlahazalar gz nnde bulundurmas d r ki iRte kutsal hukukta farkl trden bir aklilik (maddi aklilik, ahlaki-dini adalet ve siyasi uygunluk aray R ) oluRmas na bu neden olmuRtur. BaRka bir ifadeyle
yneticilerin keyfi uygulamalar na dayanak oluRturmak amac yla biimselliUe
geit verilmeyerek hukukun d Rardan mdahaleye a k olmas temin edilmiRtir;
iRte hukukun her durum iin yeniden keRfinden Weberin anlad U budur; yoksa
kutsal hukuklarda itihat asla anlaml bir rol oynayamaz.30 Bu hukuk sistemlerinde ahlaki tavsiyelerle hukuki emirler i ie gemiR ve biimsel olmayan bir
hukuk sistemi ortaya km Rt r.31 Webere gre Bat d R geleneksel hukuk sistemlerinde adalet mekanizmas n n belirli bir keyfilik arz etmesi asl nda bu toplumlardaki siyasi yap n n zorunlu bir sonucudur. nk ona gre, DoUu toplumlar ndaki patrimonyal-despotik ynetim gerektiUinde hukuka mdahale
edebilmek iin belirli bir keyfiliUi zorunlu k lmaktayd .32 Weberin iRte bu keyfi
adalet sistemini tan mlamak iin bulduUu szck kad kelimesinden tremiR
olan khadi-justicetir.33 Ona gre khadi-justice (kad adaleti) kutsal hukuklar n
adalet anlay R n n genel ad d r. Weberin etkisiyle bu kavram yarg c n keyfi davranmas anlam nda bugn negatif bir aUr R m iermektedir. Sonu olarak,
Weber iin kutsal hukukun biimsel rasyonalite geliRtirememiR olmas onu deUiRmez/pratikten kopuk hale getirmiRtir.
Son olarak dikkat edilmesi gereken bir nokta, Weberin Mslm hukukuna/kutsal hukuka ilgisi, Johansenin de dediUi gibi, onun evrensel tarih modelinde nemli bir yer tutan modern sekler-rasyonel hukuku a klama baUlam ndad r. Yoksa o, Mslm hukukunda akliliUin ne Rekilde geliRtiUi vs. trnden sorularla ilgilenmemektedir. Weberyen kutsal hukuk kavram n Mslm hukukuna
uygulayan J. Schacht olmuRtur.
Schacht ve slm Hukukunun Evrimi: Sami dilleri ve Arapa uzman 34
Musevi as ll Alman Joseph Schacht n Mslm araRt rmalar sahas nda, t ptan
hukuka, teolojiden tarihe uzanan, ok geniR bir ilgi alan 35 vard . Ancak, en fazla
Mslm hukukuyla ilgilendi ve bu alandaki al Rmalar yla meRhur oldu. Hatta 20.
yzy lda Bat daki Mslm hukuku al Rmalar na damgas n vurduUunu ve fikirlerinin bugn bile oryantalist evrelerde etkili olduUunu sylemek hi de abart

29

Turner, Weber, 5. Blm (Patrimonialism and Charismatic Succession) ve 109-112.

Weber, Economy and Society, 821.
31
Weber, Economy and Society, 810.
32
Bendix, Max Weber, 400; Turner, Weber, 5. Blm (Patrimonialism and charismatic
Succession).
33
Weber, Economy and Society, 976-978; yine bkz., Turner, Weber, 109-112; Johansen,
Contingency, 49.
34
Aharon Layish, Notes on Joseph Schachts Contribution to the study of Islamic law,
British Society for Middle Eastern Studies Bulletin, 9 (2) (1982) 132.
35
A.g.e., 1342.
30

&

deUildir.36 Schacht, hukuk alan nda zellikle hukukun kkenleri ve erken dnem geliRimi, Mslm hukukunun mahiyeti ve Mslm dnyas ndaki modern hukuk
reformlar nda Mslm hukukunun etkisi zerinde al Rmalar yapm Rt r. Mslm
hukukunun mahiyeti ve erken dnem tarihine dair yapt klar onun en ok ilgi
uyand ran ve kendisinden sonra gelen araRt rmac lar etkileyen al Rmalar olmuRtur. Bu iki alandaki al Rmalar Bat da Mslm hukuku araRt rmalar n n abideleri aras nda say lan iki eser ortaya karm Rt r: Origins of Muhammadan
Jurisprudence37 (Muhammedi Hukuk Biliminin Kkenleri) ve An Introduction to
Islamic Law38 (-slm Hukukuna Giri+). Birinci eser Schacht n Mslm hukukunun
erken dnem geliRimini incelemekte ve geleneksel Mslman anlat s ndan radikal olarak farkl laRan bir resim ortaya koymaktad r. Yaz m z n ikinci blmnde ele alacaU m z Mslm hukukunun kkeni meselesi erevesinde bu konuya deUineceUimiz iin onun bu kitapta ortaya koyduUu fikirlere burada k saca
iRaret edelim. Schachta gre Mslm hukuku bir sistem olarak ancak hicri birinci
yzy l n sonu ve ikinci yzy l n baR nda39 ve Medinede deUil Kufede (Irakta)
ortaya km Rt r;40 Oafii klasik Mslm hukuk teorisinin mimar d r;41 hukuki/f khi
hadislerin byk blm sahih deUildir ve bunlar hadisiler taraf ndan ikinci
yzy l n yar s ndan itibaren dolaR ma sokulmuRtur.42 Goldziherin hadis alan ndaki al Rmalar ndan byk lde ilham alan J. Schacht bu iddias n bir
yandan isnadda mevcut olan delilleri diUer yandan da hukuki vecizelerin (klli
hukuk kurallar n n) bize sunduUu ipular n ortaya karan bir yntemle temellendirmiRtir. Buna gre mesela o, isnadda yer alan mRterek ravilerin
(common transmitters) varl U na dikkat ekerek bu ravilerin hadislerin uydurulmas ndan sorumlu kiRiler olduklar n ileri srmRtr.43 Hukuk vecizelerinin
de daha sonra Peygambere ve sahabilere hadis olarak nisbet edildiUini iddia
etmiRtir.44 Hadislerin sahih olup olmamas hususunda en gvendiUi kriter ise,
argumentio e silentio diye bilinen Ru yntemdir: EUer daha sonraki kaynaklarda
hadis olarak geen bir sz erken devirdeki belirli bir hukuki tart Rmada taraflar36

David Powers, Studies in Quran and Hadith: The Formation of the Islamic Law of
Inheritance (Berkeley: University of California Press, 1986), 1; Aharon Layish, Notes on
Joseph Schacht, 138.
37
Joseph Schacht, Origins of Muhammadan Jurisprudence (Oxford: Oxford University Press,
1950).
38
Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law (Oxford: University Press, 1964); Tr. ev.
Abdlkadir Oener ve Mehmet DaU, -slm Hukukuna Giri+ (Ankara: Mlahiyat Fakltesi Yay nlar , 1982).
39
Schacht, Pre-Islamic Bacground and Early Development of Jurisprudence, Majid
Khadduri ve Herbert J. Liebesny (eds.), Law in the Middle East, I (Origin and Development
of Islamic Law), 39.
40
Schacht, Introduction, 29; a.y., Origins, 223.
41
Schacht, Origins, 1.
42
A.g.e., 138-139 ve genel olarak II. K s m (Part II).
43
A.g.e., 171-175.
44
A.g.e., 6. Blm.

$7

2 9:

ca kullan lm yorsa o hadisin sonradan uydurma olduUuna hkmedilir.45 EUer

byle bir hadis mevcut olsayd taraflardan birinin mutlaka onu delil olarak ileri
srmesi beklenirdi.
Schacht n Mslm hukukunun baRlang c n belirtilen bu ge tarihe gtrmesinin alt nda yatan nedenlerden biri de f kh n mahiyetine dair gzlemleridir.
Bu konuda yazd klar n 1964 y l nda yay nlad U An Introduction to Islamic Law
isimli eserinde derli toplu bir Rekilde vermiRtir. Ona gre Mslm hukuku, ibadet
ve baz aile ve miras vs. gibi alanlarda Mslm n i geliRimine baUlansa bile asl nda bu hukuk, sistem olarak ne Kurana ne de ilk nesil Mslmanlar n Kuran
yorumlamalar na dayan r. Aksine bu hukuk, sistem olarak h. birinci yzy l baRlar nda ortaya kan Mbrahim an-Naha gibi dindar uzmanlar n46 dini kategorileri (ahkm ) fethedilmiR topraklardaki mevcut Mslm ncesi hukuki verilere
sistematik olarak uygulamas n n bir neticesidir (Islamization = MslmileRtirme).
BaRka bir ifadeyle Schacht, f kh n byk lde Irak evresindeki hukuk geleneklerini zmsediUini gstermeye al Rm Rt r.47 Bu yzden o, f kh n iinde bir
hukuki alan n alttan alta hep varl U n srdrdUn syler; daha a k bir ifadeyle dini-ahlaki olanla hukuki olan n birbirine kar Rt U bu sistemde bu ikisinin
birbirinden kolayca ayr Rt r labilmesinin nedeni onlar n farkl kkenlere sahip
olmas d r. Hukuki olan sekler Irak medeniyetlerinin miras na, dini-ahlaki olan
ise Mslmi mirasa (tabii ki H ristiyan ve byk lde Yahudi etkisindeki bir
miras) dayanmaktad r.48 Schacht dini olmayan hukuk hammaddesinin MslmileRtirme sonras nda bile hukuki niteliUini koruyabildiUini ve f k h iinden modern
anlamda bir hukuk sisteminin kar labileceUini kabul etmektedir:
Bu terim (Mslm hukuku), gerekten de Mslm hukukunun hukuki olmayan
unsurlarla kar Rm R bir dini vazifeler sisteminin bir paras olduUu unutulmamak
kayd yla kullan lmas uygundur. Ancak her ne kadar dini vecibeler sistemine
eklemlenmiR olsa da hukuk malzemesi tamam yla sindirilmiR, hukuki iliRkiler
btnyle dini ve ahlaki vecibeler terimlerine indirgenmiR ya da onlarla ifade
edilmiR deUildir; hukuk sahas kendi teknik karakterini korumuR ve hukuki ak l
yrtme kendi geliRme izgisini takip etmiRtir. Helal/haram ile sahih/bat l kavramlar n n byk lde ayn uzant da olmas bu ikinci iftin kendileriyle yak ndan iliRkili hukuki sonu kavram yla birlikte sistemle uyumlu hale gelmesi
saUlanm Rt r. Bylece saf dini alanla saf hukuki alan aras nda ayr m ortaya km Rt r ki bu da bizim hukuki malzeme iin Mslm hukuku terimini kullanmam z
hakl k lmaktad r. Bu hukuki malzeme Mslm dini vecibeler sistemine eklemlendiUi iin ya maddi ya da biimsel olarak ama her halkarda olduka derin bir
deUiRime uUram Rt r. Bu hukuki malzemenin Mslm hukuku olmas sadece ken45

A.g.e., 141 vd.

Introduction, 26-27.
47
J. Schacht, Islamic Religious Law, Joseph Schacht ve C. E. Bosworth (eds.), The Legacy
of Islam (London: Oxford University Press, 1974), 393.
48
Schacht, Introduction, 15, 20-21,
46

&

disine dahil edilen dini veya ahlaki trden mlahazalar nedeniyle deUil, belki de
onlar n Mslmanlar n dini vecibelerinin bir paras olarak daha karmaR k bir
srele dzenlenmiR ve sistematikleRtirilmiR olmalar ndan kaynaklanmaktad r.
Hukuki malzemeyle onun biimsel dzenlenmesi ilkesi aras nda bir tezat bu
yzden kalm Rt r.49
Mslm hukukunun ham maddesini oluRturduUunu sylediUi hukuki veri
Yahudi, Roma ve H ristiyan kadim hukuk gelenekleriyle bunlar n Emevi ve
Abbasi uyarlamalar ndan oluRmaktad r.50 Bu kadim geleneklerin mevcut bilgisi
sonradan Kuran ve hadislerin szgecinden geirilerek dini bir karaktere brnmRtr. Hadislerin sonradan uydurulduUunu iddia etmesinin nedeni de onlar n bu MslmileRtirme srecinde kullan lm R olduUuna inanmas d r. Bu grRler
genel hatlar yla oryantalistler taraf ndan uzun sre benimsenmiR ve Bat da Mslm hukuku al Rmalar n n temellerini teRkil etmiRtir. ARaU da bunlar n ayr nt lar na deUineceUimiz iin Rimdi mahiyet meselesine tekrar dnebiliriz.
GrldU gibi Schacht, Hurgronje ve Weberden daha ileri dzeydeki Mslmi metinlere olan hakimiyeti sayesinde iki selefinin ortaya koyduUu fikirleri
daha sistematik ve ilmi bir temele oturtmaya al Rm Rt r. Ancak onu ynlendiren
ana fikir Weberin hukuk sosyolojisi sahas nda ortaya koyduUu teorilerdir.51
ncelikle Schacht f kh n bir vecibeler sistemi olduUunun alt n izer ki, bu f kh n dini karakterinin bir sonucudur. Kuran ve Peygamber bir hukuk sistemi
ortaya koymaktan ok inananlar n davran Rlar n n uhrevi sonular yla ilgilenmiRlerdir.52 Bu yzden f k hta deontolojik ya da teolojik zellikler gze arpmaktad r. Mkinci aRamada o, f kh n Weberin kutsal hukuk dediUi kategoriye
dahil olduUunu vurgular. Weberde kutsal hukuk din adamlar nca ynlendirilen
hukuk olarak tan mland U hat rland U nda Schacht n tezi daha iyi anlaR l r. Ona
gre f k h, tipik bir kutsal hukuk karakteri taR maktad r.53 O, tam manas yla bir
hukukular hukukudur54 ve s n rl bir uygulama alan na sahiptir. En etkin uyguland U alan aile, miras, vak f hukukudur. En zay f kald U veya hi etkili olmad U alanlar ise ceza, vergi, anayasa ve savaR hukukudur, buna karR l k akit ve y49

A.g.e. 200-201.
Schacht n Introduction n n ilk ana blm (Historical Section) hukukun tarihsel arka
plan ve geliRimini ortaya koymaya al Rmaktad r; ayr ca bkz., a.y., Pre-Islamic Bacground
and Early Development of Jurisprudence, Majid Khadduri ve Herbert J. Liebesny (eds.),
Law in the Middle East, I (Origin and Development of Islamic Law), 28-56.
51
Hatta onun hukuk sosyolojisine yapt U at flar asl nda Weberin hukuk sosyolojisinedir; bu
at flar iin bkz., Introduction, 26. Blm (The Nature of Islamic Law).
52
Schacht, Introduction, 10-14.
53
Schacht Ryle diyor: Mslm n kutsal hukuku her Reyi kuRatan bir dini vazifeler btndr
ve btn ynleriyle Mslman n gnlk hayat n dzenlemeyi amalayan Allah n emirleridir; bu ayn zamanda hem ibadetle ilgili emirler hem de (dar anlamda) siyasi ve hukuki kurallar ierir, bkz., J. Schacht, Introduction, 1; Islamic Religious Law, Joseph Schacht ve C. E.
Bosworth (eds.), The Legacy of Islam (London: Oxford University Press, 1974), 392.
54
Introduction, 209; a. y., Religious Law, 400-401.
50

$7

2 9:

kmllkler hukuku k smi uygulama Rans bulmuRtur;55 kamu-zel hukuk ayr m , ya da ahlak-hukuk ayr Rmas gibi hukuk sosyolojisinin modernlik lt
olarak ald U geliRmiR ayr mlara sahip deUildir;56 en nemli kaynaU icmd r;57
itihat kap s drdnc yzy ldan itibaren kapanm R ve hukuk kat deUiRmez
kurallar btnne dnRmRtr; yer yer deUiRim sz konusu olmuRsa da bu
sadece hukukun sunumunu iyileRtirmeye ynelik kalm Rt r. Yoksa pozitif hukukta bir dnRme yol aacak bir sistem oluRmam Rt r;58 sekler-politik iktidarla kutsal hukuku kaynaRt ramad U iin de giderek toplumsal gereklikten
kopmuR ve Mslman n bedeninden ok beynine hakim olmuRtur;59 son olarak da farkl kaynaklardan (dini, sekler, vs.) beslenmiR olmas ve bu nedenle de
belirli bir aklilik geliRtirmiR olsa da modern anlamda akli nitelemesini hak etmekten uzakl U onun kutsal hukuk kapsam nda deUerlendirilmesini hakl k lmaktad r.60
Bylece Weberin maddi aklilik/gayr-i aklilik ile biimsel aklilik/gayr-i aklilik ay r m na geliyoruz. Schacht genellikle bu ayr m basitleRtirerek benimsemiR ve Mslm hukukuna uyarlanmas nda daha somut verilere dayanm Rt r.61 Ona
gre mevcut Mslm ncesi hammaddenin MslmleRtirilmesi ile sistematik hale
getirilmesi ayn anda olmuR ve bu da maddi akliliUi sisteme hakim k lm Rt r.
Hukukun sistematik hale getirilmesinde kullan lan ara da analojik bir yntem
olan k yast r.62 Bununla birlikte Mslm hukukunda akli olmayan unsurlar da
mevcuttur; onun vahiy kkenli olmas ve usul hukukunda kasme ve yemin gibi
gayr-i akli usulleri kullanmas gibi.63 Ancak buna raUmen Mslm hukukular
ak lc sistematiUi korumas n bilmiRlerdir. Ama unutulmamas gereken nokta,
bunun Weberin dediUi gibi maddi bir aklilik olduUudur. Modern hukukun zelliUi olan biimsel akliliUe gelince Schachta gre, ok ileri dzeyde kazuistik
zellik arz etmesinden de anlaR lacaU gibi Mslm hukuku modern Avrupa hukuklar nda (zellikle medeni hukuk geleneUinde) grdUmz anlamda (genel
ilkelerin zel hukuki olgulara uygulanmas Reklinde) bir biimsel aklilik geliRtirememiRtir.64
zetlemek gerekirse Schacht, Mslm hukukunun bir hukuk sistemi olarak
belirli bir aklilik ve uygulanabilirlik dzeyi kazand U n kabul etmektedir. Hatta,
55

Introduction, 76.
A.g.e., 113, 206-208; a.y., Religious Law, 398-399.
57
Schacht, Introduction, 114; a.y., Religious Law, 401.
58
Schacht, Introduction, 204-205; a.y., Religious Law, 394-395. Schacht Mslm hukukunda
deUiRim aralar olarak grlen istihsan ve st slah n marjinal bir nem arz ettiUini hakl olarak iddia ediyor.
59
Schacht, Introduction, 394.
60
A.g.e., 202-204.
61
Johansen, Contingency, 55.
62
Schacht, Introduction, 201, 208.
63
A.g.e., 202-203.
64
A.g.e., 205.
56

&

<

f kh n ibadetler blmn ihmal etmek pahas na, f kh n iinden dar anlamda

bir hukuk sistemi kar labileceUini bile iddia etmiRtir. Mslm hukuku diye bir
alan n f kh n iinden kar labileceUini iddia ederken hukukun teolojik deUil de
sosyolojik karakterini teslim ediyordu. Ancak onun Weberin hukuk sosyolojisine ve zellikle kutsal hukuk kavram na baUl kalmas Mslm hukukunun mahiyetine ynelik bak R a s n olduka s n rlam Rt r. Bunda oryantalist Avrupamerkezli ileri-geri kltrler syleminin de pay byktr. Schacht n bin y l
aRk n bir sreci tek tip dRnme biiminin bir tezahr olarak ele al yor olmas
ve yaz lar nda s k s k gemiRi bugnle k yaslayarak bir nevi anakronizm yapmas
da oryantalist zihniyetinin bir yans mas d r.65 Bununla birlikte o, Weberi kr
krne takip etmemiRtir. Onun khadi-justice ifadesine hi yer vermemesi bunun bir rneUidir.
Schacht sonras dnemde, onun iki takipisi Noel Coulson66 ve Norman
Anderson,67 20. yy. n ikinci yar s nda Mngilizce konuRulan dnyada Mslm hukuku al Rmalar nda olduka etkili olmuRlard r. Seleflerinin zellikle Mslm hukukunun mahiyetine ve deUiRmezliUine dair fikirlerine s k s k ya baUl olan meslekten hukuku bu iki Mngiliz oryantalist,68 Orta DoUu ve Afrika'daki Mslman
lkelerde uzun sre al Rm Rlar ve bu lkelerin baU ms zl klar n kazanma srecinde yaRam R olduklar modernleRme sorunlar na eUilmiRlerdir. Bu baUlamda
al Rmalar n daha ok baU ms zl U n yeni elde eden Mslman lkelerdeki
hukuk reformlar na ve bu reformlar zerindeki modern ve Mslmi etkilere teksif
etmiRlerdir. Enid Hillin dediUi gibi onlar hep bu reformlar n iinde Mslmi
olan aram Rlard r. Hocalar Schacht' n izdiUi genel resme paralel olarak Mslm
hukukunun mahiyetine dair de gzlemler de bulunmuRlard r. Mesela, Noel
Coulson bugn art k olduka eskimiR olan ama bat da hala nemsenen A
History of Islamic Law isimli eserin de yazar d r. Bu eser baRlang c ndan gnmze Mslm hukuk tarihini yazmaya al Rmaktad r. Klasik Mslm hukuku tarihi65

Strawson, Encountering Islamic Law, 4-7.

Coulson A History of Islamic Law (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1964) yan nda
Succession in the Muslim Family (Cambridge: Cambridge University Press, 1971), Conflicts
and Tensions in Islamic Jurisprudence (Chicago: Chicago University Press, 1969), Commercial
Law in the Gulf States: The Islamic Legal Tradition (London: Graham & Troatman, 1984) adl
kitaplar n ve say s z makalenin yazar d r, bkz. Obituary: Professor Noel J.Coulson, Arab
Law Quarterly, 1 (1986) 473-474; I. Edge, Obituary: Noel Coulson, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, University of London, 50 (1987) 532-534. Writings of
N.J.Coulson, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 50
(1987) 534-535.
67
J. N. Anderson n pek ok makale yan nda Ru kitab n yazar d r: Islamic Law in the Modern World (New York: New York University Press, 1959), Islamic Law in Africa (London:
Frank Cass., 1970) ve Law Reform in the Islamic World (London: Athlone Press, 1976).
Anderson iin bkz., M. E. Yapp Professor Sir James Norman Dalrymple Anderson (19081994), Middle Eastern Studies, 32i (1996) 218-219.
68
Anderson, Islamic law in the Modern World, 2-3; Anderson f kh n vecibeler doktrini
olarak tan mlanmas n doUru buluyor, bkz., a.g.e., 5; Coulson, History, 75, 80-85.
66

$7

2 9:

nin daha ok h. 3-4. yy.a kadar kaydettiUi geliRimini genel hatlar yla Schacht n
Originste ortaya koyduUu grRlerden hareketle zetlemekte ve bundan sonra
modern dneme atlamaktad r. 3.-4. yzy ldan modern dneme kadar olan zaman dilimini yok sayarak modern dneme atlamas nda, Mslmanlar n itihat
kap s n kapatt klar na ve 4. yzy ldan sonra hukuk doktrininde kayda deUer bir
geliRmenin olmad U na olan geleneksel oryantalist inanc n etkili olduUu grlmektedir.69
Anderson ve Coulson Mslm lkelerinde giriRilen kanunlaRt rma faaliyetinde reformcular n Mslm hukukuyla modern hukuk fikrini uzlaRt rmaya al Rt klar n iddia etmektedirler. Burada Mslm hukuku evrim geirerek geliRmemektedir;70 nk Mslm hukukunun evrim geirmesi onun ilahi karakterine
ayk r d r;71 reformcular n bugn yapt U ise modern Rartlar n elverdiUi lde
Mslm hukuku malzemesi kullanmak ve bu Rartlara uymayan ynleri ise ihmal
etmekten ibarettir.72 Burada hocalar J. Schacht n Mslm hukukunun ortaya
k R n a klamak iin kurgulad U modeli -Mslm hukukunun ilk ortaya k R
s ras nda (hicri 2. yzy l) dindar fakihlerin mevcut hukuki malzemeyi MslmileRtirmek yoluyla Mslm hukukunu bir sistem olarak oluRturduklar iddias n - modern dneme uyarlamas n n etkisi olmuRtur. Buna gre yeni Rartlar n bask s
alt ndaki Mslman hukukular teRekkl dnemi fakihlerinin yapt U gibi nlerine gelen malzemeyi (ki bu kez modern durumu) MslmileRtirme yolunu tutmuRlard r.73 Asl nda, Mslm hukukunun bat l anlamda zgn bir hukuk retemeyeceUi Reklindeki klasik oryantalist sylemin bir kez daha tezahr ile karR
karR ya olduUumuz a kt r. Nas l ki gemiRte kurucu fakihler, hukuku baRka
kltrlerden (tabii ki zellikle sekler hukuklardan) alarak ona dini bir kisve
giydirmiRler ve bugn biz o hukuku f kh n iinden kararak yeniden inRa edebilme imkan na sahipsek, modern-sekler hukuk da gnmz Mslman hukukular n n hukuk alan ndaki faaliyetleri iin benzer olanaU sunmaktad r.
Sonu olarak Schacht ve onu takip eden Coulson ve Andersona gre f k h modern anlamda bir hukuk deUildir; olsa olsa o sekler olan ile dini olan birbirine
kar Rt rmas nedeniyle Weberin dediUi gibi deUiRime direnen bir kutsal hukuk
tur.74
aFda? Oryantalizm Dnemi: Bat da sosyal bilimler ve tarih alan ndaki
pozitivist-medenileRtirici-modernist fikirlerin deUiRime uUramas ge de olsa
Mkinci dnya savaR ndan sonra ve zellikle 70li y llarda oryantalist araRt rmalar69

Coulson, History, 75-85.

Hill, Enid, Orientalism and Liberal Legalism, Review of Middle East Studies 2 (1976), 57
vd.
71
Anderson, Islamic law in the Modern World, 3; Coulson, History, 85.
72
Anderson, Islamic Law and Modern Life: Reconciliation in the Middle East, Anderson,
Islamic Law in the Modern World, 17-37; Coulson, History, 153.
73
Aharon Layish, Notes on Joseph Schacht, 134-135.
74
Anderson, Conceptions of Law: Islamic and Western, a.ge., 1-16; Coulson, History, 85.
70

&

da etkili olmaya baRlam Rt r.75 E. Saidin Oryantalism isimli eserinden sonra ise
art k "oryantalist" ve "oryantalizm" kelimeleri neredeyse baz evrelerde aRaU lay c bir anlam kazanm Rt r. Kabaca sylemek gerekirse Said, oryantalizm kavram n yukar dan bakan bat l insan n bat l olmayan diUer insan ve onun dnyas n g elde etmek iin tan mlayarak okumas anlam nda bir zihin dnyas olarak gryordu. Asl nda Said, oryantalist al Rmalar n arka plan na iRaret ederken kendisiyle yap lan bir rportajda da sylediUi gibi, bat l lar n Mslm araRt rmalar n bir kalemde silmek gibi bir niyet taR m yordu; yaln zca bu zihin dnyas n n zmlemesini yapmak istiyordu.76
Bu entelektel geliRmelerin Mslm hukuku araRt rmalar na yans mas yeni
araRt rma alanlar n n ortaya kmas Reklinde oldu. S. Humphreysin de dikkat
ektiUi gibi Mslm hukukunu daha nceleri salt bir entellektel faaliyet olarak
gren ve tarihsel pratik ve gereklikle bir ilgisinin olmad U n iddia eden grR,
mesela hukuk metinlerini Mslm tarihinin bir kaynaU olarak okumaya msaade
etmiyordu.77 Mslm hukukunun teorisi ya da doktrini usul-i f k h ve furu- f k h
eserlerinde iRlenmekteydi. Bunlar ise bize, Mslm hukukunun uygulamas na
ynelik malzeme saUlamamaktayd lar. Fetva koleksiyonlar ve mahkeme kay tlar n n bilimsel keRfi bu alanda yeni a l mlara yol at . Art k Mslm hukuku
Mslman toplumun tarihsel uygulamas olarak okunabilirdi. 1995 y l nda
Harvard niversitesi Hukuk fakltesinde yap lan fetva konulu konferans dzenleyenler gerekelerini Ru Rekilde a klamaktayd lar: Hukuki faaliyetin
nemli bir blm Reriat n (ya da Mslm hukukunun) somut insan iliRkileri dnyas yla iliRkilendirilmesine yneliktir. Zaman iinde ve deUiRik mekanlarda iki
farkl hukuk yorumcular kategorisi hukukla olgunun buluRtuUu noktada durmuRlard r. Hasmane davalar, ispat kurallar , baUlay c yarg kararlar ve bunlar n
icras da dahil hukuk usul sahas kad ya aittir; Mster bir dava sreciyle ilgili
olsun isterse olmas n, ferdi baRvurular karR s nda baUlay c olmayan tavsiyelerde
bulunmak (fetva) ise mftnn yetkisindedir.78 Daha sonra kitap olarak da
yay nlanan bu sempozyumda tebliU sunanlar n genellikle zerinde anlaRt klar
bir nokta, fetva eserlerinden hareketle Mslm hukukunun deUiRen zaman ve Rartlar dikkate ald U n ve onlarla birlikte deUiRtiUinin kabul edilmesiydi. Art k
Weberin s n rlay c kutsal hukuk vurgusunun aksine hukukun pratik deUeri n
plana kmaya baRlam Rt .
slm Hukuku ve deFi?im: B. Johansen. aUdaR bat l Mslm hukuku araRt rmalar n n nemli bir ismi Baber Johansenin al Rmalar bu baUlamda zellikle dikkat ekicidir. Osmanl devri alimlerinden Mbn Nceymin (v. 970/1563)
75

Johansen, Politics, Paradigms and the Progress, 88-91.

Said, arkiyat l k, bkz. 1995 Bask s na Sonsz, 344-368.
77
Stephen Humphreys, Islamic History: A Framework for Inquiry (Princeton University Press,
1991), 209 (Eserin Trke ev. -slm Tarih Metodolojisi, Litera Yay nc l k, Mstanbul 2004).
78
Muhammad Khalid Masud, Brinkley Messick, David Powers, Islamic Legal Interpretation:
Muftis and Their Fatwas (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1996), 3.
76

$7

2 9:

fetvalar ndan hareketle Hanefi arazi vergi hukukunun deUiRen Rartlara nas l
uyum saUlad U n gstermeye al Rt U bir al Rmas nda79 Johansen, itihat kap s n n kapal olduUu ya da f k hta deUiRim ve yeni geliRmelerin olmad U Reklindeki deUerlendirmelerin sadece yersiz deUil ayn zamanda temelsiz iddialar
olduUunu savunmuRtur.80 Ayr ca Johansen yazd U bir dizi makale ve kitapta
Mslm hukukunda deUiRim, ihtilaf ve kavramsal ayr mlar zerine eUilmiR ve
Hurgronjeden gnmze oryantalist edebiyatta hakim kliReleri sorgulam Rt r.81
Buna gre, rneUin, oryantalistlerin Hurgronjeden beri baz istisnalar hari
genellikle benimsedikleri bir grR olan f k hta ihtilaf n asl nda detay ve basit
konular ilgilendirdiUi meselesinde Johansen bu anlay R n gerek fikir ayr l U ve
muhalefet geleneUinin bat ya zg medeni bir olgu olduUu varsay m n n bir
yans mas olduUuna dikkat ekmiRtir. Johansen bu anlay R yazd U bir ka makalede sorgulam R ve Mslm hukukunda ihtilaf n yle san ld U gibi sadece detayda
deUil pek ok temel alanda var olduUunu gstermiRtir. Bir rnek olarak ehl-i
kitba mensup olmayanlar n Mslm devletinin vatandaR olup olamayacaU na
dair fakihler aras ndaki grR ayr l U n n bir detay tart Rmas olamayacaU na
dikkat eker.82 Johansenin zerinde durduUu bir nc konu ise, Mslm hukukunda ahlak-hukuk, kamu-zel gibi ayr mlar n geliRmemiR olduUu iddias d r.
Hukukun eRitli alanlar nda bu trden ayr mlar n geliRtirilmesinin Webere gre
modern, rasyonel, sekler bat l hukuklar n bir zelliUi olduUuna daha nce
deyinmiRtik. Johansen, Mslm hukukunda hukukla ahlak aras nda ve daha pek
ok alanda eRitli ayr mlar n geliRtirildiUine inanmaktad r; rneUin Hanefi f kh nda ispat ve usul hukuku a s ndan ceza davalar yla diUer davalar aras nda
ayr m yap lmaktad r.83
Mahkeme KayAtlarA ve DiFer Geli?meler: Mahkeme kay tlar yla ilgili de
son y llarda olduka ilgin al Rmalar yap lm Rt r. Asl nda U. Heid ve R.
Jenningsin daha 1970lerin baR nda nclk ettikleri bu al Rmalar gnmzde
popler bir alan olarak bat l ilmi evrelerde son derece ilgi ekmektedir.84 Bu
alanda zellikle ne kan aUdaR bir isim Msrailli hukuk tarihi araRt rmac s
Haim Gerberdir. Haim Gerberin 17. yy. Bursa ve daha sonra Mstanbul Reriye

79

Johansen, The Islamic Law of Land Tax and Rent: The Peasants Loss of Property Rights as
Interpreted in the Hanafite Legal Literature of Mamluk and Ottoman Periods (London: Croom
Helm, 1988).
80
Johansen, Land Law, 1-4.
81
Johansen bu makalelerin bir blmn yukarda 7 numaral dipnotta at fta bulunulan kitab nda toplayarak yeniden basm Rt r.
82
Johansen, Contingency, 65-71.
83
A.g.e., 63.
84
1999 y l nda Harvard Law Schoolda Reriye sicilleri konulu bir konferans yap ld . Bu
arada mezhep kavram n n da Mslm hukuk uygulamalar n n anlaR lmas a s ndan son zamanlarda bat l araRt rmalar n ilgi odaU olduUundan sz etmekte yarar var. Yine Harvard Law
Schoolda 2000 y l nda mezhep konulu bir sempozyum dzenlenmiRtir.

&

sicillerine dair yapt U al Rmalar85 Mslm hukukunun mahiyetine dair Weberyen

tezleri ciddi anlamda sorgulamakta ve Mslm hukukunun uygulanan sosyolojik
bir olgu olarak ele al nmas gereUini vurgulamaktad r.
Mslm araRt rmalar nda ortaya kan bu geliRmelerin bir istisna teRkil etmediUini son y llarda yap lan al Rmalarda genellikle bu deUiRik bak R a s n n
hakim olduUunu burada vurgulamak gerekmektedir. Ancak bu noktada Ru hat rlatmay yapmakta da yarar var: klasik oryantalizmin gemiRteki tutumunun
salt bir nyarg sonucunda ortaya kt U bugn ise bat l bilim adamlar n n bu
nyarg dan kurtulduklar Reklindeki bir deUerlendirme olay basite indirgemek
olacakt r. Bunun yerine bu geliRmeleri ilmi ve siyasi alanlarda bat da ortaya
kan deUiRimlerin bir neticesi olarak grmek daha isabetli olur san r m.
Hugronjeden gnmze oryantalist Mslm hukuku araRt rmalar n n teoriden pratiUe doUru bir deUiRim geirdiUi grlmektedir. BaRlang ta usul-i f k h
ve furu- f k h eserlerine baUl kal nmas bu eserlerin niteliUi gereUi f kh idealist
ve pratikten uzak Allah n inanlar iin gndermiR olduUu deUiRmez vazifeler
btn olarak okumay kolaylaRt rm R grnyor. Burada Mslm hukukundan
sz edilse bile o, en fazla Weberin dediUi gibi kutsal bir hukuktur. Ancak deUiRen entelektel ve siyasi atmosferin de etkisiyle f k h sisteminin rettiUi diUer
edebi trlere olan ilgi artm R ve zellikle fetva koleksiyonlar ndan hareketle
Mslm hukukunun deUiRime uyum saUlayan karakteri n plana kmaya baRlam Rt r. Fakat, f kh bir hukuk sistemi olarak grme onun baz temel hususiyetlerinin de gz ard edilmesi sonucunu doUurmuRtur. Daha nce Schacht, 20. yzy l n ortas nda f k hta hukuk alan denilen bir Reyin varl U n n, belirli kay tlarla
gsterilebileceUini sylemiRti. Ayn s ralarda baz oryantalistlerin ve zellikle
Frans z hukukunun etkisindeki Arap hukukular n n Mslm hukukunu tam bir
Bat l hukuk sistemi gibi okuma abalar da olduka parlak rnekler vermiRti.
Linnat de Bellefont, J. Schacht, Coulson, Oehhata ve Senhurinin eserleri bu tr
al Rmalara rnek gsterilebilir.86
F kh , vecibeler sistemi olarak gren ve onda bat l anlamda bir hukuk
kavram ve sistematiUi aramay gereksiz bulan Hurgronje, Goldziher ve
Weberin tavr ndan Johansen ve Gerber gibi f kh btnyle bir hukuk sistemi
olarak gren anlay R aras nda olduka derin bir fikir uyuRmazl U olduUu a kt r.
Bu noktada Ru soruyu tekrar sormam z ka n lmaz olmaktad r: f k h bir teoloji
midir yoksa toplumsal olan gUslemek isteyen pratik bir sistem midir? Son
85

Haim Gerber Reriye sicilleri ve fetva koleksiyonlar na dayanan ok deUerli al Rmalar ortaya koymuRtur ki bunlar n ana fikri Mslm hukukunun pratik bir sistem olarak Osmanl Devletinde uyguland U d r. Gerberin konuyla ilgili kitaplar Runlard r: Economy and Society in an
Ottoman City: 1600-1700 (Jerusalem: The Hebrew University, 1988); State, Society, and Law
in Islam: Ottoman Law in Comparative Perspective (Albany: State University of New York
Press, 1994); Islamic Law and Culture: 1600-1840 (Leiden: F. J. Brill, 1999).
86
zellikle iki M s rl hukuku, Abdrrezzak Ahmed es-Senhuri ve Oefik Oehhatan n al Rmalar bu alanda ok etkili olmuRtur.

$7

2 9:

y llarda onun bat l anlamda bir hukuk sistemi olarak okunmas ynnde olduka yoUun bir aba sarf edilmiR olmas bu soruyu adeta anlams z k lmaktad r.
Ancak f kh n hareket noktas n n insan iin en iyi olan n Allah taraf ndan bildirilmesi olduUu hat rda tutulduUunda onu bir hukuk olarak okuman n baz s k nt lar doUuracaU da a kt r. Bu noktada aUdaR oryantalizmin nemli bir temsilcisi Norman Calder n grRlerine bakal m.
Gelenek ve slm Hukuku: N. Calder. Yak n zaman oryantalistlerinin
nemli bir temsilcisi Norman Calder k smen Schacht geleneUinde yetiRmiR olsa
da asl nda Kitab- Mukaddes tenkidi (biblical criticism) yntemini Mslma uyarlamakla meRhur olan John Wansbrough geleneUinde bir oryantalisttir.87 Calder,
Hurgronjenin deontoloji nitelemesinin tamamen temelsiz olmad U n sylemiR
ve f kh n hukuktan farkl bir Rey olduUunun alt n tekrar izmiRtir. Fukahan n
uygulamay ikincil derecede nemsediUini belirten ve bu nedenle f kh , hukuk
sistemi olarak okuman n f kha haks zl k anlam na geleceUini syleyen Calder
edebi tenkit yntemini f k h metinlerine uygulayarak bu metinlerin sat r aralar nda sylenenleri ortaya karmaya al Rm Rt r. Johansen gibi Calder da Mslm
f kh n n zgnlUnn san ld U gibi ilk 3/9. veya 4/10. yzy lla s n rl olmad U n
aksine 13/19. yzy la kadar bu zgn yarat c l U n devam ettiUinin alt n izer.88
rneUin ona gre Serahsinin Ebu Hanifeden daha baRar s z olduUunu sylemek mmkn deUildir. Bu noktaya kadar Johansenle ayn fikirde olan Calder
bundan sonra tamamen ayr bir yol izliyor. F k h metinlerinin yzy llar boyu
ayn grRleri neredeyse hi deUiRtirmeden aktarmalar olgusu, ad na f k h denilen faaliyetin niteliUini anlama noktas nda bize bir f rsat sunduUuna dikkat eken Calder, f k h edebiyat ndaki farkl edebi trlerin analiziyle iRe baRl yor. F k h genel olarak usul-i f k h ve furu- f k h olarak iki farkl edebi trden oluRmaktad r. Usul-i f k h eserleri, hukukun kaynaklar olan vahiy ve gelenek ile
realite aras nda iliRki kurman n hermentiUini yapmaktad r. Konumuz a s ndan daha nemli olan ikincisi furu- f k h da iki ana trden oluRmaktad r: muhtasar ve mebsut. Muhtasarlar bir mezhebin f kh n eUitsel amal olarak zetleyen eserlerdir. Bunlar ilk olarak h. 3. yzy lda ortaya km R ama en baRar l
rneklerini beRinci, alt nc ve sonraki yzy llarda vermiRtir. Bunlar n temel zelliUi mezhep kurallar n genellikle temizlikle baRlay p mirasla biten bab baRl klar
alt nda detay ve tart Rmalara girmeden vermeleridir. Ayn geleneUe mensup biri
4. yzy la, diUeri 10. yzy la ait iki f k h metni aras nda bir meseledeki hkmn
(kural n) ne olduUu konusunda farkl l k yoktur; farkl l k sadece o hkmn nas l
formle edildiUindedir.
Mebsut ya da Rerhlerde de durum asl nda farkl deUildir. Her ne kadar
gerek hayattan olaylar mebsut yazar n n gndemine zaman zaman girse de
87

Wansbrough ve ekol iin, bkz. Msmail Albayrak, John Wansbroughnun Kuran Tarihi
Teorisi ve Bat da DoUurduUu Tart Rmalar, -slmiyt, 4 (2001), 163-180; ayr ca bu say da
bkz. Albayrak, Wansbrough..
88
N. Calder, Sharia, Encyclopedia of Islam, 2nd edition (Leiden: Brill, 1997), IX, 321.

&

hukukun byk blm ayn kalmaktad r. nk Caldera gre f kh n ilgisi

uygulamaya dnk deUildir.89 Fakih yapt U iRin deUerini uygulanabilir olup olmamas nda aramamaktad r, tersine hukuku a klamak baRl baR na bir dini deUer taR r. Bu anlay Rta hukuk, Allah n kendi kendini belirli bir toplumda d Ra
vurmas d r ve bu yzden nemlidir, yoksa toplumsal gerekliUi kontrol edip onu
nas l daha etkin ve iRe yarar hale getirmesi ncelikle hedeflenmemektedir. Bu
ynde baz al Rmalar (Maverdi, Ebu Yusuf) yap lm R olsa da bunlar marjinal
kalm Rt r. yleyse f k h eUer vahyi yorumlama ameliyesi ise neden fakih her
seferinde Kitb ve snnete baRvurarak bu sorunu zmek yerine bir grRler
manzumesi aras nda boUulmaktad r? BaRka bir ifadeyle, Mslm hukukunda
ictihat kap s n n kapal olup olmad U yla ilgili tart Rmaya kap aralayan f kh n
statik grnmn nas l a klayacaU z? Calder n bu soruya cevab basit olarak Rudur: gelenek.90 Ona gre, Mslm dRncesinde vahye doUrudan ulaRma
yoktur; tersine fakih gelenek arac l U yla vahyi anlamland rmaktad r. Gelenek o
kadar etkindir ki geleneUe at fta bulunmadan grR a klamak 19. yzy la kadar
Mslman alimlerin nadiren yapt klar bir Reydir. F k h, deUiRim olgusunu da
geleneUin szgecinden geirerek anlamland rmaktad r. Daha doUru bir ifadeyle
f k hta deUiRim olgusu sarahaten deUil de z mnen tan nm Rt r ki, bu farkl edebi
trlerin (Rerh, ihtisar, haRiye vs.) geliRtirilmesine yol am Rt r.91 Calder Mslmda
geleneUin, bir kimsenin ortodoks veya heretik olarak deUerlendirilmesinin lsn oluRturduUunu iddia etmektedir; mesela Mbn Teymiye veya Mbn Hazm gibi
geleneUi yeterince nemsemeyen ve kendi grRlerini ne karan figrler tam
da bu zellikleri sebebiyle Mslm tarihinin Rphelileri s n f na dahil olmuRlard r.92 Fakihler genellikle geleneUin kendilerine sunduUu kavramlarla dRnmRler, yenilerini yapma yoluna gitmemiRlerdir. Bu yzden de Calder f k hta hukuk
sistemi veya bir ekonomi sistemi araman n anlams z olduUunu sylyor. Bu
bat l bir kavram n veya kurumun f k hta aranmas anlam na gelecektir ve o da
f kh n kendi mahiyetini anlamam z gleRtirecektir.93
Mahiyet tartA?masAna dnk bazA mlahazalar. F k h ister deontoloji ya
da teoloji (ahlak/din kurallar ) olarak grlsn, ister hukuk veya sosyolojiye
mukabil kabul edilsin sonuta zgn bir aland r ve kendi hususiyetlerinin olmas
ka n lmazd r. F kh n Ru veya bu bat l kurum ve kavramlarla karR lanmas , her
ne kadar bugnn zihinleri iin bir anlama kolayl U getirecek olsa da, onun
zgn niteliklerinin ihmal edilmesi sonucunu da doUuracakt r. Her Reyden nce
f kh n Mslm tarihinde Mslmanlar n Mslmi idealleri hayata geirmek iin oluR89

Calder, Law, Seyyed Hossein Nasr ve Oliver Leaman (eds.), History of Islamic
Philosophy, 2. Parts. (London and New York: Routledge, 1996), Part II, 979-980.
90
Calder, Law, 992 vd.; Gelenek kavram n n daha geniR bir incelemesi iin bkz., a.y.,
History and Nostalgia: Reflections on John Wansbroughs The Secterian Milieu, Method
and Theory in the Study of Religion, 9-1 (1997), 47-73.
91
N. Calder, Sharia, EI, IX, 321.
92
Calder, Law, 993.
93
Calder, Law, 979-980.

<

$7

2 9:

turduklar kurumsal bir ara olduUunu hat rda tutmam z gerekir. Ancak bu nevi Rahs na mnhas r zelliUi ortaya konulduktan sonra belki modern karR laRt rmalar n bir anlam olur. Aksi takdirde anakronizm ka n lmaz olacakt r.
Asl nda yukar daki deUerlendirmeleri Mslm n Bat l bilgi ve kurumlar yla
karR laRmas neticesinde ortaya km R bir patolojik sorun olarak grmek de
mmkndr. Oryantalist sylemin hakim yaklaR m tekini nesnelleRtirme
eUiliminin bir neticesi olarak Reriat ve onun bilgisi demek olan f k h, Mslm
hukuku Reklinde Bat dillerine evrildiUinde hem hukuk, hem de teoloji, deontoloji vb. Bat l bilgi tasnifleri iinde ona bir yer bulma gayreti araRt rmac lara
hakim oldu.
Bat hukuk tarihinde H ristiyan Canon law ve Yahudi Khalakahdan farkl
olarak hukuk, sekler bir bilgi olarak geliRtirilmiRtir. Ophesiz Roma hukuku ve
antik Yunan hukuk felsefesinin bu yeni hukukun temellerini oluRturmada katk s olmuRtur. Ama esas olarak bu sre, ulus-devletin oluRumu ve devletlerin
geleneksel sekler devlet ayg t n n stnde (genellikle dini) meRruiyet kaynaU na at f yapmadan var olabilmesi, baRka bir ifadeyle ulus-devletin meRruiyetini
dine deUil de millete referansla kazanmas n n byk bir katk s olmuRtur. Bu
sre, kanunlaRt rma ile olgunluUunu yakalad ve bylece hukuk da Bat l yeni
bilgi iindeki yerini ald .94 Bu a dan bak ld U nda asl nda Bat Medeniyetiyle
insanl U n ok daha antroposentrik (insan-merkezli) ve halihaz rda iinde yaRad U dnyay nceleyen (sekler) bir dnya grRne yneldiUini ve sosyal bilimlerin de bu yeni ortamda yeRermiR olduUunu hat rlamak gerekir. Nitekim Bat
hukuk felsefesinde pozitivist hukuk okulu daha ne km R ve hukuk neredeyse
devletin emir ve ferman na indirgenmiRtir. BaRka bir ifadeyle hukukun ideal
ynnden ok toplumsal ynn esas alan bir bak R a s hukuk dRncesinin
merkezine oturmuRtur.
Hukuk alan nda, Mslm dnyas n n modern Bat bilgi ve kurumlar yla ilk
s cak temas , Mngilizlerin Hindistan ve Frans zlar n Cezayiri iRgaliyle baRlam Rt . Yerel halklar n hukuki iRlerini nas l yrttklerini Urenmek isteyen smrgeci gler Reriatla ilgilenmek zorunda kalm Rlard r. Bu ilginin daha sonra
Anglo-Muhammedan law ve Droit Musulman Algeir Reklinde iki meyve verdiUini
biliyoruz.95 Mslmanlar n kendiliklerinden Bat l bilgi ve kurumlara alaka
duymalar ise Tanzimatla birlikte baRlam Rt r. Hukuk sahas nda Mecelle, her ne
kadar Hanef mezhebi temelinde oluRturulmuR bir metin olsa da, esas olarak
Code Civil rnek al narak oluRturulmuR bir kanun kitab d r. KuRkusuz kanun
yapma geleneUi Osmanl hukuk tarihinde bilinen bir olguydu; ancak Mecellenin
94

Hukukun bilim statsne ykselmesi Avrupa niversitelerinde her zaman kolayca kabul
edilmemiRtir. Roma hukuku 11. yzy ldan itibaren Mtalya ve diUer kara Avrupa lkelerinde
okutulurken, Mngiltere niversitelerinde common law ancak 19. yzy lda akademinin kap s ndan girebilmiRtir.
95
J. Schacht, An Introduction to Islamic Law, 94 vd.

&

<

ilgi alan n medeni kanun olarak s n rlamas gereUi, onun arkas ndaki itici gcn K ta-Avrupa hukuk konsepti olduUunu gstermektedir. Ayr ca Mecelle,
Nizamiye mahkemeleri ile eR zamanl olarak dRnldU iin devletin deUiRen
Rartlara uyum abas n n bir rndr.
Sonuta f kh n zamanla Bat l hukuk kavram yla eRitlendiUi ve bunun f kh n hem formunu hem de muhtevas n belirlemeye baRlad U bir srece girilmiRtir. Bundan sonra f k h araRt rmalar genellikle hukuk araRt rmas Reklinde yrmektedir.96 20. yzy ldaki Mslm kurumlara bak R ynlendiren genel Oryantalist/nesnelleRtirici bak R a s n n doUurduUu temel bir yanl Rl Ua iRaret ederek
Mslm hukukunun mahiyeti ile ilgili tart Rmay bitirmek istiyorum. F k h
Calder n dediUi gibi nasslar n okunmas na dnk bir faaliyettir ancak o ayn
zamanda Mslm n hayata bakan yzdr. F kh n bu iki vehesi ayn anda ve
birlikte vard r. Modern toplumlarda ise hukuk salt hayata ve gnlk yaRama
bakan ynyle tan mlanmaktad r. 20. yzy l alg lamas nda f k h hukukun bu tek
ynl bak R yla anlaR lmak istenmektedir. Ama eUer f kh n hayata bakan ynn anlamak ise bunun iin tabii ki standart f k h kitaplar yerine f kh n bir hukuk olarak uyguland U spesifik tarihsel ve toplumsal Rartlar n anlaR lmas ve
araRt r lmas gerekecektir. Bu kavramsal hatadan kendimizi kurtard U m zda (ki
baz oryantalistlerin bu ynde bir aba iinde olduklar na yukar da iRaret edildi)
o zaman biz Mslm hukuku yerine Mslm veya Mslman hukuklar ndan,
daha doUrusu tarihteki Mslman devletlerin hukuklar ndan sz etmiR olacaU z.
F kh n bu tarihsel ve gerek yaRama dnk ynyle naslar n yorumlanmas yn
yeterince vurgulu bir Rekilde belirtilmedike f kh n mahiyetini anlamaya dnk
abalar sonusuz kalacakt r.
Mslm hukukunun kkeni meselesi iin bunun nemli imalar olmuRtur.
Oryantalist edebiyatta f kh n nev-i Rahs na mnhas r zelliUi gz ard edildiUi
iin Hz. Peygamber dneminde kapsaml bir hukuk sistemi aranm R ve bulunamay nca Mslmda hukukun yabanc kklerden beslenen ve Kuran ve snnetten
baU ms z geliRen bir olgu olduUu iddia edilmiRtir.
!

" #

Oryantalist al Rmalarda Mslm hukukunun kkenine iliRkin deUerlendirmeler, genel olarak Mslm n kkeni meselesiyle yak ndan alakal iken, daha zel
olarak bu mesele snnet-hadis malzemesinin s hhati sorunu ile iliRkilidir. Oryantalist sylemin hakim yaklaR m tekini nesnelleRtirme eUiliminin bir neticesi olarak Reriat ve onun bilgisi demek olan f k h, Mslm hukuku Reklinde
tan mlan r ve bu tan mlamaya paralel olarak bazen hukuk, bazen de teoloji ve
filoloji araRt rmalar iin kullan lan yntemler birbirlerinden ayr Rt r lmadan
kullan l r. AraRt rma yntemleri, tabii ki bir dnya grR yans t rlar ve Mslm
96

Bu konuda bkz. M. Bedir, Secularization through Curriculum, Islamic Law and Society,
11: 3 (2004), 378-401.

<

$7

2 9:

bilgi ve dnya grRnn Bat l bilgi ve dnya grRlerinden farkl olduUunda

da kuRku yoktur. zellikle sosyal bilimlerin bak R a s , geleneksel Mslman
bilgi anlay R ndan farkl bir yntem nermektedir.
Mslm dnyas n n modern Bat l bilgi ve kurumlarla karR laRmas neticesinde bu iki bilgi alan n yak nlaRt rma, karR laRt rarak okuma, yahut eRitli unsurlar birebir eRleRtirme abalar olmuRtur. Ama bizim a m zdan en nemlisi
Bat l lar n Mslm okumalar yla geleneksel Mslman okumadan ok farkl ve bir
birine alternatif sonu ve yorumlar n ortaya km R olmas d r. Bat l bilgi anlay R n n Rnesans, Reformasyon, Bilimsel keRifler, Ayd nlanma ve Pozitivizm
aRamalar ndan geerek modernizmi rettiUi bilinmektedir. Modernizm, geleneksel olan her trl bilgi anlay R na tepeden bakarak kmsemiR, onlar n
insanoUlunun evrimci geliRim izgisinde geri bir aRamay temsil ettiUini belirtmiR
ve geleneksel olan n ka n lmaz olarak moderne yenileceUi ve yok olacaU ngrsnde bulunmuRtur. Tabiat yla ortaaUlar n en temel ve belirleyici kurumu
olan dinin ve onun rettiUi bilgi kuram n n bu bak R a s n n en byk kurban
olarak tarihteki yerini alacaU , modernizmin en baRat iddialar ndan biriydi. Yeni bilgi bilincini reten modernizm, geleneksel bilgilerin geersizliUi ve kendisinin mutlak hakikati temsil ettiUine olan sars lmaz inanc yla insanl k serveninin
byk anlat s n kurmaya giriRmiRtir.
Geleneksel byk anlat n n sahibi Kilisenin rettiUi bilgi kurumlar na ynelik olarak baRlayan din-karR t sylem zamanla dinin kendisine ynelmiR ve
onun kendini tan mlad U nclleri sorgulamaya baRlam Rt r. Bu sorgulamalar
Biblical Criticism ad verilen Kitb- Mukaddes ve diUer dinin kutsal kabul ettiUi
metinler ve bunlar n etraf nda oluRmuR kabullere ynelmiRtir. Bu al Rmalar o
kadar etkili olmuRtur ki, bugn H ristiyan ve Yahudilerin byk blm, geleneksel din alg lamalar n neredeyse temelden deUiRtirme yoluna gitmiRlerdir.
rneUin, Mncillerin otantisitesine ynelik eleRtiriler sonucu H ristiyanlar n byk blm art k drt Mncile Allah n vahy edilmiR sz olarak bakmak yerine,
onlar Msa hakk ndaki bir nevi biyografik bilgiler ieren metinler olarak okumaktad rlar. Kilisenin yzy llard r kabul ettiUi grRler, modern bilgi anlay R n n eleRtirisi karR s nda deUiRime uUram Rt r. Modern bilgi ynteminin sekler
karakteri neredeyse tm geleneksel bilgileri dnRtrerek byk lde Kiliseyi modernleRtirmiRtir (Protestanl k).
Mslm bilginin bu modern bilgiyle karR laRmas , Bat l geleneksel bilginin yaRad U gerilim srecinden ok daha h zl ve radikal bir biimde gerekleRmiRtir. Zira bu karR laRman n zaman geldiUinde Bat l bilgi Ayd nlanma aRamas n gemiR, Pozitivizm aRamas na girmiRtir. Bat l geleneksel bilginin yzy llard r tedric olarak adapte olduUu geliRmeler, Mslm bilgiyi ok k sa bir zamanda
deUiRim ve dnRme zorlam Rt r. Mlk gerilimin Yeni Osmanl larca gUslenmesi
rneUinde olduUu gibi, Mslmanlar bu iki bilgi alan n n baRlang ta mezc

&

<<

edilebileceUini dRndler.97 Ancak Bat l bilginin araks ndaki muazzam siyasi

ve iktisad g ve bunun rettiUi entelektel kapasite sebebiyle k sa zamanda
bunun mmkn olmad U grlmRtr. Bat l bilgi, felsef varsay mlar yla ve
kurumlar yla geleneksel Mslm bilgiyi dnRtrmeye baRlam Rt r. Bu karR laRmada Mslman entelektellerin modernizmin aralar na sanki nesnel gereklermiResine s ms k sar larak kendi geleneklerine karR kmseyici bir tavra girdikleri bilinmektedir.98 Din kurumlar ve onlar n bilgi kuram bu h zl ve
radikal oluRuma ayak uydurmalar imkans z olduUu iin gittike zemin kaybetmiR ve neticede tamamen yok olmasalar da bilgi anlay R n n belirleyicisi olmaktan km Rlard r.
MRte bu aRamada Bat l lar Bat l muzaffer bilginin ara ve imkanlar n
alarak Mslmanlara ait kavramlar , sosyal bilimlerin yntemlerine gre yeniden tan mlamaya baRlad lar. Geleneksel Mslman yntemlerin Mslm n ortaya
k R , Mslm bilginin oluRumu, Mslman ekol ve okullar n ortaya k R na dair
tm kabullerinin sorguland U bu aRamada geleneksel Mslman bak R a s
Riddetle eleRtirildi. Asl nda Oryantalist yntem Bat daki bilgi anlay R ve zellikle sosyal bilimler alan nda geliRtirilen teori ve yntemleri kullan yordu. 20. yzy l n ortalar na kadar sosyal bilimlerde Avrupa-merkezci bak R a s n n hakim
olduUu bilinmektedir. zellikle II. Dnya savaR ndan sonra sosyal bilimlerde
grlen 19. yzy l ve 20. yzy l n ilk yar s ndaki Avrupa-merkezci bak R a s n n
terki abalar , Oryantalist syleme biraz daha ge yans m Rt r (1970lerin sonunda).99 Oryantalist diskurun Bat treninin son kompart manlar ndan birinde
yer ald U dRnlrse bu geriliUin anlaR l r bir taraf olduUu bile sylenebilir.
Mslm hukukunun kkeni sorununun, iki ayr konu etraf nda RekillendiUini
gryoruz. Bunlardan ilki, Mslm hukukunun, fetihler sonucu Mslmanlar n
Bizanstan ald klar topraklarda ve zellikle Suriye ve Irakta uygulamada olan
Roma hukukundan etkilenerek RekillendiUi iddias d r. Bu iddia Oryantalist
edebiyatta ilk zamanlar hararetle savunulmuR, ancak bir sre sonra bu iddian n
salt bir varsay m olduUu, yani somut kan tlar n n olmad U anlaR l nca terkedilmiRtir. Ancak yak n zaman oryantalist al Rmalarda bu iddian n tekrar gndeme
getirildiUini gryoruz. Mslm hukukunun kkeni sorununu ilgilendiren diUer
konu ise, Mslm hukukunun kendi geliRim tarihine dair varsay mlar n n, yani
onun Kuran, Hz. Peygamberin sz ve uygulamalar (snnet) ve sonraki Mslmanlar n bu iki kaynak zerine yapt klar yorumlardan doUduUu kabuln
97

Oerif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of
Turkish Political Ideas (Princeton: Princeton University Press, 1962).
98
Msmail Kara (ed.), Trkiyede -slmc l k D+ncesi: Metinler / Ki+iler (Mstanbul: Risale, 1986),
I, lx-lxi.
99
Baber Johansen, Politics, Paradigms and the Progress of Oriental Studies: The German
Oriental Society (Deutsche Morgenlrdische Gesellschaft) 1845-1989, MARS: Le Monde
Arabe dans la Recherche Scientifique. The Arab World in Scientific Research. Al-'Alam al-'Arabi
fi 'l-Bahth al-'Ilmi, 4 (1994), 79-94.

<

$7

2 9:

geersiz sayma eUilimidir. Bu iki konunun birbiriyle iliRkili olduUu a kt r. Hukuk sistemlerinin yaRad klar topraklar n kltrlerinin bir rn olmas gereUinden hareketle Mslm hukukunun teRekkl dneminde hala canl olan Roma
hukukunun etkisine iRaret edilmiR olmas tabii iken, Roma hukuku etkisi, Mslmanlar n kendi baRlar na bir hukuk sistemi geliRtirebileceklerine ihtimal vermeyen bir bak R a s ndan da doUmuR grnyor. Bu birinci varsay m bir baRka
varsay m daha tetiklemiRtir. Mslm hukuku Mslman anlat s ndaki gibi bir
geliRmeye sahip deUilse o zaman o anlat n n kurgusal karakteri deRifre edilmek
durumundad r. Bylece f kh n deliller hiyerarRisini bir kurgudan ibaret gren bu
bak R a s f kh n zn teRkil eden hadislerin esas nda uydurma olduUunu, f kh n ham maddesinin yerel uygulamalar olduUunu iddia etmiRlerdir. Oryantalistlerin byk blmnn H ristiyan ve Yahudi kutsal metinlerine ynelik modern
eleRtirilerin etkisiyle Mslm n da Yahudilik ve H ristiyanl kla ayn kaderi paylaRt U n-kabulnn bu iddiada byk bir pay olmal d r. Oimdi bu iki konuyu ayr
ayr ele alal m.
slm Hukuku ve Roma Hukuku: Bat l araRt rmac lar n Mslm hukuku ile
Roma hukuku aras nda bir iliRki olabileceUine dair ilk gzlemleri 18. yzy l n
baR na kadar gitmektedir. Ancak bu ilk ilginin, salt hukuki bir nitelik taR d U ve
sz konusu iki sistemi karR laRt rma Reklinde geliRtiUi grlyor.100 Roma hukukunun Mslm hukukunu etkilemiR olabileceUi iddias ise 19. yzy l n ortalar nda
ilk kez dile getirilmiRtir. Ancak bu iddialar dile getirenler her hangi bir DoUu
dilini bilen kiRiler deUildir. Oryantalistler aras nda konuyu geniR bir Rekilde ilk
ele alan von Kremerdir. Onun temel iddias Roma hukukunun unsurlar n n
Mslm hukukuna Yahudiler arac l U yla girmiR olabileceUidir. Ondan sonra,
Goldziher Roma hukukunun Mslm hukukunu etkilediUini srarla vurgulam R,
ama bunun somut kan tlar n gsterememiRtir. Ayn Rekilde J. Schacht da Roma
hukuku etkisinden sz eder, ama o, bunun sistematik bir Rekilde olmad U kanaatindedir. Schacht, bu etkilerin Sryanicedeki Helen kltrnn Rhetoriki
arac l U yla olduUu iddias ndad r. Ama o, Mslm hukukunun ham maddesi olarak
Emevi popler uygulamalar n ve k smen Yahudi metinlerini gsterir. Sonuta
Roma hukukunun Mslm hukukunu sistematik olarak etkilediUi iddias , P.
Croneun da dediUi gibi, Oryantalist edebiyatta hep bir varsay m olarak kalm Rt r; bunun yle olmuR olabileceUine dair bir tahmin, yahut hatta bir istek. Mslm
hukukunun Roma hukukundan doUrudan ya da dolayl olarak (Yahudi hukuku
arac l U yla) etkilendiUi iddias n n nihayetinde ii doldurulamam Rt r.
Yak n zamanlarda Patricia Crone,101 bu konuda yap lan al Rmalar deUerlendirdikten sonra konunun olduka karmaR k bir yap arz ettiUini ve Roma
hukukunun Mslm hukukunu etkilediUi Reklinde bir iddian n ispatlanabilmesi
iin daha somut kan tlar n gerekliliUinden sz etmiRtir. nk Mslm hukuku
100

Patricia Crone, Roman Provincial and Islamic Law: The Origins of Islamic Patronate (Cambridge: University Pres, 1987, s. 1-2.
101
Patricia Crone, Roman Provincial and Islamic Law.

&

<

metinleri eUer varsa byle bir etkileRim- bunun hibir izini b rakmam Rt r. Ona
gre Roma hukuku etkisini ispat etmek, Yahudi hukuku etkisini ispattan daha
zordur. nk Mslm hukukunun teRekkl ettiUi dneme ait Roma hukukunun
yerel uygulamalar na ait tarihsel delillerden yoksunuz. Btn bu zorluklar na
raUmen Crone, Roma hukukunun doUrudan deUil de, onun etkin olduUu bir
evrede ortaya km R yerel bir hukuk sisteminin etkisinden sz eder. Provincial
law (vilayet hukuku) ad n verdiUi bu sistem Mslm fetihleri s ras nda Suriye ve
Irak coUrafyas nda uygulanan hukuktur. Bu hukuk sistemi, Mslm hukukunun
oluRumunu etkileyen ve hatta belirleyen sebepler ierisinde en muhtemel ve en
yak n adayd r. Ancak Crone da eleRtirdiUi kendisinden nceki Oryantalistlerin
hatas na dRmR grnyor. nk von Kremer, Goldziher, Scahcht ve diUer
Roma hukuku etkisini savunanlar, bu kanaate elde mevcut delilleri inceleyerek
ulaRmam Rlard r. Bunun yerine, aRaU da ele alacaU m z zere, Mslm kltr ve
bilimlerinin ve tabii ki hukukun Arap kkenli olmad U varsay m n n onlar iin
bir n-kabul olduUu anlaR l yor. Yani Mslm hukuku Hz. Peygamberin snnetine dayanm yorsa (ki onun uydurma olduUuna baRtan kanaat getirilmiRtir) o
zaman acaba onun muhtemel kaynaU nedir? sorusunun onlar ynlendirdiUi
anlaR l yor. Yahut tersi bir varsay m da daha nce belirttiUimiz iin burada rol
oynam R gibidir. Yani Mslm hukuku denilen fenomeni yabanc kkenle a klad U m zda Mslmanlar n Reriat n kkenine iliRkin deUerlendirmelerinin bir
Rekilde devre d R b rak lmas gerekmektedir.
Ancak daha da nemlisi Oryantalistlerin bir nceki blmde belirttiUimiz
f k h-hukuk ayr m n yeterince vurgulu ve anlaml bir biimde yapmam R olmalar onlar bu Rekilde bir iz srmeye itmiR grnyor. Oimdilik f k h cephesini
ilgilendirdiUi kadar yla tart Rmay sonraya b rakarak, tart Rman n hukuk cephesine iliRkin baz deUerlendirmelerde bulunal m. Hukuk bilimi bilindiUi gibi 19.
yzy l n pozitivist hukuk felsefesinden beri bir devletin meri ve cari kanun ve
kurallar n daha ok konu edinmektedir. Bentham-Austin ve Hart n command
theory of lawundan Kelsenin saf hukuk teorisine kadar aUdaR hukuk teorisinde hakim olan anlay R, ahlak n, dinin ve diUer icbar meyyide fikri taR mayan
toplumsal kurallar n tamamen hukuktan ayr Rt r lmas d r. Byle bir hukuk fikri
aUdaR akademiyada evrensel kabul grmese de olduka etkindir. Modern bilim
adam n n (rneUin Oryantalistlerin) Mslm kltr ve medeniyetine dair yapt klar al Rmalarda da bu aUdaR n-yarg n n etkisi alt nda olmas byk bir olas l kt r. F k h bu tan ma gre zaten Max Weberin dediUi gibi Bat l rasyonelbiimsel hukuk fikrine yabanc d r. F kh n iinde bu modern hukuku arama
giriRimlerinin bir neticesi olduUunu dRndUmz kken tart Rmalar n n temelinde, hukukun bu sekler alg lamas n n byk bir pay vard r. Zaten modern
bat dRncesi hukukun beReri bir inRa olduUunu ve bunun Antik Yunandan
felsefi temelini ald U n ama esas olarak Roma imparatorluUunda bugn anlad U m z anlamda bir hukuk sisteminin ortaya kt U n genellikle kabul etmekte-

<

$7

2 9:

dir.102 Zaten Modern hukuk da 11 ve 12. yzy llarda Roma hukukunun yeniden
keRfinden sonra Bat da geliRmeye baRlam R ve nihayet kanunlaRt rma hareketleriyle olgunlaRm Rt r. Bu tarihsel inRan n temel yaklaR m hukukun sekler bir
olgu olduUudur. Mslm hukukunun baR ndaki Mslm teriminin bu a dan bir
nemi yoktur; hukuk burada da din-d R bir geliRme kaydetmiR olmal d r. Mslmanlar n yaRad klar evre itibariyle devrald klar antik miras Roma hukukunu Mslm hukukunun en muhtemel kaynaU yapmaktad r.
KuRkusuz bu tr bir deUerlendirmeye bir ynden hak verilebilir. F kh
Ebu Hanifenin tan mlad U gibi kiRinin leh ve aleyhine olan bilmesidir Reklinde anlamak yerine, hukuk olarak tan mlarsak f kh n geliRtiUi evrede mevcut
ve yrrlkte olan hukuk ve rfleri kendi ierisinde erittiUini syleyebiliriz. Bu
manas yla hukuk, muhtemelen Tanzimat dnemine kadar Mslm dnyas nda bir
bilim olarak kabul edilmemiRtir. Ama Tanzimatla birlikte hem Tanzimat yneticileri hem de oryantalistler (rn. Schacht ve pek ok kimse) f kh n iinden
hukuki olanla hukuki olmayan ay rt ederek bir hukuk sistemi bile retmeye
giriRmiRlerdir.103 Ancak bu ne lde klasik f kh n tabiat yla uyuRabilir? BaRka
bir ifadeyle Mslm hukuku olarak tan mlad U m z bu yeni olgu f kh n tm vehelerini yans t yor mu? F kh n iinde Roma hukuku veya baRka bir hukuk sisteminin birebir unsurlar na dikkat ekmek f kh n Roma hukukundan etkilendiUini ispata yeter mi? Olsa olsa f k hta Roma hukukunun kurallar na paralel
kurallar n varl U ndan sz edilebilir. Ya da f kh n sekler anlamdaki hukukla
paylaRt klar baz ynler olduUunu gstermeden te bir anlam taR yamaz. Ama
bu, f kh n nevi Rahs na mnhas r mahiyeti ve bunun teRekkl hakk nda bize bir
Rey syleyememektedir. Bu yzden de f kh n kkenine iliRkin byle bir tart Rma
byk lde anlam n yitirecektir.
Oryantalistler ve FAkhAn Kkeni Olarak Peygamber ve Snneti. F kh n
dayand U snnet malzemesinin gvenilirliUi konusunda Bat l ilmi evrelerde iki
yaklaR m n plana kmaktad r.104 Birincisi Goldziher, Scahcht, Wansbrough ve
benzerlerinin baR n ektiUi Rphecilik (ya da aR r Rphecilik). Bunlar erken
dnem Mslm kaynaklar n n neredeyse tamam n n uydurma olduUu kanaatindedirler. Wansbrough buna Kuran da katmaktad r. Ancak diUerleri Rphelerini
hadis malzemesiyle s n rl tutmaktad r. Onlar n duruRunu ok iyi zetleyen
102
Ancak 20. yzy l n ikinci yar s ndan itibaren dinin etkisindeki karanl k ortaaU alg lay R bir
deUiRim geirmeye baRlam Rt r. Modern Avrupa hukuk kurumlar n n ve teorilerinin oluRumunda dinin ve din kurumlar n etkili olduUu zellikle Amerikada daha s k dile getirilmeye
baRlanm Rt r. rnek olarak bkz. Harold J. Berman, Law and Revolution: The Formation of teh
Western Legal Tradition (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1983).
103
Schacht, Introduction, 200-201.
104
Bu iki yaklaR m n genel bir zeti iin bkz. Stephen Humphreys, Islamic History: A Framework for Inquiry (Princeton: Univeristy Pres, 1991), 3. Blm; Herbert Berg, The Development of Exegesis in Early Islam: The Authenticity of Muslim Literature from Early Periods, Surrey: Curzon Pres, 2000), 2. Blm; Herald Motzki, The Beginnings of Islamic Jurisprudence,
Almancadan ev. Marion H. Katz (Leiden: Brill, 2002), 1. Blm.

&

<=

Schacht n Ru ifadesi Rphecilerin slogan haline gelmiRtir: Peygamberden gelen her bir hukuki hadis aksi ispatlanana kadar sahih olarak kabul edilemez105
Genellikle Oryantalistlerin yazd klar na bir tepki olarak ortaya kan ve
Mslm n geliRim resmini Mslman anlat s na uygun bir biimde alg layan diUer
yaklaR m, kaynaklar n esas olarak yaz l bir biimde aktar ld U , hadislerin erken
dnemde yaz ya geirildiUini iddia etmektedir. N. Abbot, F. Sezgin ve Azaminin baR n ektiUi bu yaklaR m asl nda geleneksel Mslman anlat s n n tesine geerek neredeyse tm kaynaklar n yaz yla aktar ld U n iddia etmiRlerdir.
Mlk yaklaR ma dnersek, Wansbroughnun argman , ayr bir platformda
ele al nmay gerektirdiUi iin, burada zerinde durulmayacakt r.106 Goldziher ve
zellikle Schacht n Bat l Mslm araRt rmalar nda ok etkili figrler olmalar
nedeniyle grRlerini k saca zetlemek gerekir. Yahudi as ll Macar I.
Goldziherle birlikte, Kitb- Mukaddes eleRtirilerine benzer biimde Mslm n
kurucu metinlerinin kaynak eleRtirisi geleneUi baRlam Rt r. O, geleneksel Mslman anlat s na gvenmez ve Mslm hukukunun Kitab ve snnete dayand U
fikrine karR kar. Asl nda f kh n hadisten nce ortaya kt U n ve dayand U
temellerin bu yzden hadisler deUil de rey olduUunu belirtir. Ard ndan da rey
kavram n n Roma hukukundan al nd U n syleyerek Mslm hukukunu bilinen
kklerinden baRka kklere baUlamaya al R r.107
Bugn Goldziherin argmanlar n n temel noktalar byk lde sars ld U iin ayr nt lar na girmenin bir faydas yoktur.108 Ancak Goldziherin baRlatt U kaynaklara Rpheyle yaklaRma eUiliminin Alman Yahudisi J. Schachtla olgunlaRt U n belirtmek gerekir. Schacht selefi gibi Mslm hukukunun Kuran ve
snnetten doUmad U n , aksine Emevi idaresinin son y llar nda (H. 100ler) yerel
rfler, idari uygulamalar ve kad lar n reyi ile ortaya kt U n , hadislerin ise sonradan buna eklendiUini dRnmektedir. Hatta o da hocas gibi rey ve onun
rettiUi hukuki doktrinlerin hadise dnRtUnden ok emindir.109 Schacht n
Mslm hukukunun geliRim tarihine iliRkin yapt U gzlemler ve deUerlendirmelerin merkezinde Oafii yer al r. Ona gre Mslm hukuk teorisinin sonraki kabullerini ilk ortaya atan Oafiidir. Oafii ncesi kadim hukuk mektepleri snnet, hadis,
k yas, vs. konusunda net fikirlere sahip deUillerdi. Peygamberin otoritesini ilk
defa ve tutarl bir biimde hukuk kaynaU olarak vazeden Oafiidir. Ondan sonra
hadis ve snnet ayn anlamda kabul edilmiRtir. Halbuki kadim mekteplerde
105

Berg, Development, 14.

Bu say da Wansbrough ile ilgili ayr bir yaz mevcuttur, bkz. Msmail Albayrak, John Wansbrough ve Ahkam Ayetleri.
107
Motzki, Origins, 10-11.
108
Goldziher iin bkz. bu say da Mbrahim HatipoUlu, Ignaz Goldziher.
109
Schacht bu grRlerini esas olarak 1950de yay nlad U Origins of Muhammadan Jurisprudence adl al Rmas nda dile getirmiRtir (Oxford: Clarendon Pres). Goldziher-Schacht izgisinin nemli bir eleRtirisi iin bkz. Herald Motzki, Origins, 10-29.
106

<

$7

2 9:

snnet Peygamberin otoritesinden baU ms zd ve esas olarak toplumda yaRayan

rf ve adetler anlam na geliyordu. Oafii ile birlikte bu yaRayan rfler hadis kapsam na al nmaya baRland ve bylece esas nda uydurma olan hadis mecmualar
ortaya kt . Hukukun esas olarak Irakta doUduUunu savunarak Schacht,
Goldziher gibi, onun Mslmi olmayan bir kke sahip olduUunu adeta temin etmeye al Rmaktad r. Mslm hukuku esas nda Medinede deUil Irakta ortaya kt ysa, onun Mslmanlar n belirttiUi gibi Kuran ve snnetin yorumundan kmad U n , aksine yerel rflerden, Emevi idari tasarruflar ndan, Yahudi ve diUer
dini etkilerden ve bir de zellikle Roma hukukunun fetihler ncesinde mer
kanun olduUu Irak blgesinin hukuki uygulamalar ndan doUduUunu iddia etmek
kolay olacakt r. Hadis denilen Peygamber szleri iRte bu f k h olgunlaRt ktan
sonra dolaR ma sokulmuR ve her bir hukuki hkmn bir hadise dayand r lmas
ihtiyac ndan doUmuRtur. Oafiiden sonra hadis uydurma faaliyeti yoUun bir biimde yaRand ve 150-250 y llar aras nda bugn bilinen koleksiyonlarda bu uydurma rivayetler derlendi.110
Asl nda hem Mslm hukukunun kkenine dair yap lan eski al Rmalar hem
de modern araRt rmalar n malul olduUu temel kavramsal bir yanl Rl k sz konusudur. GiriRte de belirtimiz gibi, Mslm ilimleri iinde hukuka en yak n bilim
olan f k h modern dnemde hukukla eRitlenerek okunmaya baRland . Mslm
hukuku teriminin f kh n diUer bir ad olarak yayg n kullan m o kadar kan ksand ki, f kh n hukuktan mahiyet olarak farkl olabileceUi varsay m dRnlmez
oldu. Oryantalist dnyada Mslm hukuku araRt rmalar n n tart Rmas z duayeni
kabul eden Schacht n Trkeye de evrilen kitab n n ismi An Introduction to
Islamic Law (-slm Hukukuna Giri+) ad n taR maktad r. Schacht Mslm hukukunun mahiyetine dair yapt U gzlemde f kh n hukuktan farkl niteliUine dikkat
ekmesine raUmen yine de onun iinden bir hukuk kar labileceUini iddia etmiR
ve kitab n bu Rekilde tasarlam Rt r.
Konumuz olan kken sorununa dnecek olursak, Schacht n Mslm hukukunun kkenini ararken f kh n kkeninden baRka bir Reyle meRgul olduUu gayet
a kt r. O bir Mslman n yaRam pratiUini ynlendiren dini kurallar anlam na
gelen f kh n kkenini arasayd kuRkusuz Kuran n ve Hz. Peygamberin bunlar n teRekklndeki roln inkara ynelemezdi. Aksine o f kh n iinde hukuk
sistemi aramaktad r. Mslm hukukunun Hicri 100lerde Irakta geliRtirildiUini
sylerken kastettiUi Rey geliRmiR bir sistem olarak bir hukuk sistemidir. rneUin,
f k hta ikin olan mlkiyet sisteminin bir hukuki zemin farz ettiUi a kt r. MRte bu
geliRmiR hukuki zeminin Hz. Peygamber dneminde olmamas ndan hareketle o,
f kh n Kuran ve snnete dayanmad U n sylemektedir. Zaten Mslmanlar da
f kh n geliRmiR olgun yap s n n Asr- Saadette aynen var olduUunu sylememektedirler.

110

Scahcht n grRleri iin bkz. bu say da. Goldziher-Schacht izgisinin nemli bir eleRtirisi
iin bkz. Herald Motzki, Origins, 10-29.

&

<

Schacht n snnet malzemesine dair al Rmalar uzun sre Oryantalist

edebiyatta etkili oldu; ancak hem doUrudan ona ynelik eleRtiriler, hem de yeni
yaklaR mlar n ortaya kmas yla onun tezlerinin de byk lde zaafa uUrad U
ve bir oUunun neredeyse tamamen terk edildiUi grlmektedir. rneUin, W.
Hallaq, Motzki, Muranyi ve daha pek ok isim111 Schacht ya doUrudan veya
dolayl olarak eleRtiren al Rmalar retmiRlerdir. Hallaq onu Oafiinin roln
abartt U iin, itihat kap s n n kapand U n iddia ettiUi iin ve hukukun deUiRmezliUine aR r vurgu yapt U iin eleRtirdi.112 Motzki, onun hadislerin sahih olmad U genel varsay m n eleRtirmiR; Junboyll, temelde Schachta karR kmasa
da, isnad sisteminin baRlang c n n h. 60 y l na kadar geri gittiUini kabul etmiRtir.113 Ancak, oryantalistlerin Schachta ynelik eleRtirilerini Mslman bak R
a s n kabul ettikleri Reklinde anlamamak gerekir; tam tersine onlar Schacht n
tezlerindeki baz zaaflar gidermeye al Rmaktad rlar. Hadislerin byk blmnn uydurma olduUu iddias onlarda hep bir varsay m olarak kalm Rt r.
Sonu ve DeFerlendirme. Oryantalizmin Mslm n kkenini teRkil eden Hz.
Peygambere ve onun b rakt U mirasa kuRkulu yaklaRmalar n n temelinde, yukar da da iRaret edildiUi gibi, 19 ve 20. yzy llarda popler olan Kitb- Mukaddes
eleRtirilerinin etkisi vard r. Bat l yeni bilgi, sekler karakteri gereUi hibir Reyin boRlukta doUmad U , dinlerin de rasyonel olarak a klanabilecek bir kkene
sahip olmalar gerektiUi dRncesinden hareket etmektedir. Ancak Mslmi tarih
yaz m n n da iinde olduUu geleneksel anlat lar, bu Bat l sekler bilginin R U nda inRa edilmiR anlat lar sunmazlar bize. Bat l yeni bilginin (Goldziherle birlikte) Mslm n kendi kendisinin tarihini alg lama biimini sorgulamas na kadar,
byle bir kuRku asla yoktu. Mslm bilgi anlay R n inRa eden kelam ve f k h usul,
Hz. Peygamberin Uretisinin (Kuran ve snnetin) bize iki yolla geldiUini kabul
etmektedir: Mtevatir ve ahad. Mtevatir yol toplumun haf zas nda ve uygulamas nda olan bilgiler olup bunlar n kuRkuya yer b rakmayacak Rekilde bize geldiUi varsay l r. DiUer yntem, hd ise Hz. Peygamberden gelen birey rivayetlerini ve mtevatir derecesinde olmayan grup rivayetlerini kapsar. Bu iki kategori
rasyonel bilgi elde etme kategorileri olup, modern Bat l yeni bilgi anlay R na
tamamen yabanc deUildir. Bunun yan nda hadis usulnn isnad-temelli hadislerin s hhatini garanti eden yntemi mevcuttur. Oryantalist edebiyat n daha ok
bu ikinci ynteme yoUunlaR p, Mslmanlar n epistemolojik yaklaR mlar na esas
olarak ald klar birinci yntemi ihmal ettikleri grlmektedir. Hadis usul temelde epistemolojik bir yaklaR m sunmaz; zaten Mslm bilgi ve dRnce tarihinde hadis usul, zaman zaman kelam ve f k h usulnn alternatifi gibi sunulmaya
al R lsa da, onlar n epistemolojik temellerini asl nda kabul etmiRtir. BaRka bir
ifadeyle hadis usul tek baR na s hhat ve doUruluk ls olarak al nmam R,

111

Bunlarla ilgili genel bir deUerlendirme iin bkz. Motzki, Origins, 27-49.
Hallaq iin bkz. bu say da Bilal Aybakan, Wael b. Hallaq.
113
G:H:A: Juynboll, Muslim Tradition (Cambridge: University Pres, 1983), 1. Blm..
112

$7

2 9:

aksine f k h ve kelam kendi ilgi alanlar na giren hadis malzemelerinin doUruluk

deUerini tespit iin daha temel bir yntemi varsaym Rt r.
Oryantalistler, hadislerden kuRku duyarken onlar n daha ok lafz formlar n n Hz. Peygambere aidiyetini sorun yapmaktad rlar ki, bu a dan f k h ve
kelam usul de zaten Mslm n temel esaslar n n mtevatir yolla geldiUini, diUer
haber ynteminin, ahad n, zaten kuRku ihtiva ettiUini ve her mctehide bu kuRkulu haberlerin s hhatini ve ne anlama geldiUini, ayr ca kendi bilgi sistemi iinde tutarl olup olmad U n test etme hakk verildiUini sylemektedir. Hadislerin
s hhati sorununa yaklaR rken bu yzden sadece hadisilerin derledikleri malzemeye yoUunlaR p onlar n iinde yer ald U ve anlam kazand U daha genel Mslman ortam ve ereveyi grmezden gelmek, Oryantalist araRt rmac y resmin
sadece bir kResine tak l p genel resmi gremeyen bir resim eleRtirmeninin durumuna dRrmektedir. Bu baUlamda zerinde durulmas gereken en nemli
nokta, mezheplerin bilgi birikimlerinin Mslm tarihi boyunca her zaman hadislerle birlikte Mslman bireyin bilgi ve pratiUini ynlendirdiUini gereUidir.
Bunu daha genel bir ereveye taR rsak, asl nda Mslmi bilginin her bir branR
(tefsir, f k h, kelam, tasavvuf ve hatta felsefe) kendi ilgi alan na giren hadis
malzemesini salt hadisilerin s hhat kriterleri ve yarg lar temelinde ele almam R, mutlaka kendi disiplinin genel erevesi iinde onu anlamland rm Rt r.
Geriye tarihsel olan Hz. Muhammedin ve onun yaRad klar n n, beRer olarak hayat n geirdiUi eRitli safhalar vs. gibi haberlerin doUruluUu meselesi kalmaktad r; bu noktada tarihsel Muhammed ile bir din tebliUcisi olarak Hz. Peygamber ayr m n yapmam z faydal olabilir. Bir din tebliUcisi olarak Peygamber
kendisine tevdi edilen mesaj sonraki nesillere hakk yla ulaRt rman n yollar n
temin etmiRtir. Bunlar genel olarak yukar da szn ettiUimiz f k h-kelam epistemolojisinde ortaya konulan bilgilerdir. Bir beRer olarak Muhammede gelince,
bizim onun yaRad klar n birebir tarihsel olarak inRa etmemiz beklenmemektedir. F k h-kelam epistemolojisinin ve hadis usul kriterlerinin, Hz. Peygamberin hayat safhalar yla ilgilenmesinin temel saik bir Peygamber olarak onun
tebliU ettiUi mesaj doUru anlamakt r. Modern tarihi ise gerekte ne olmuRtu
sorusuyla ilgilenirken tarihsel olaylar ayn yla inRa etmek istemektedir ki,
bunun dini bir anlam olmad U a kt r. Modern tarihinin beklentileri a s ndan
Hz. Muhammed ve ilk Mslmanlar n yaRad klar olaylar n tarihsel inRas n
temin edecek belge olmayabilir yahut onlar sorunlu olabilir. Ama din toplumda yaRayan bir olgu olduUu iin Mslman epistemoloji, hakl olarak dini
bilginin (Kuran n ve Hz. Peygamberin snnetinin) bu karakterine uygun bir
yntem geliRtirmiRtir. EUer sorun hadislerin tarihsel bilgi ve belge olarak okunup okunamayacaU sorusu olsayd , belki Oryantalistlerin kuRkular n n bir anlam olabilirdi. Ancak hadis malzemesi, asla modern tarih araRt rmac lar n n
belge beklentilerine benzer bir bilinle derlenmemiRtir.
Oryantalist edebiyatta Mslmanlar n f k h ad n verdikleri disiplinin geliRimine dair grRlerin k sa bir deUerlendirilmesinin yap ld U bu yaz da modern

&

dnemlerde bir bilgi paradigmas n n baRka bir bilgi paradigmas yla karR laRmas
sonucu ortaya kan baz kavram kargaRalar na ve anlam kaymalar na iRaret
edilmeye al R lm Rt r. Bir ok yeterince temeli olmayan mega iddian n bu paradigma farkl l U n yeterince dikkate almadan yap lan deUerlendirmeler neticesinde ortaya kt U anlaR lmaktad r. Ancak bu kar R kl U n sadece Oryantalistlerde olduUunu dRnmek bizi basit bir kolayc l Ua gtrebilir. Aksine bunun
modernizmin etkisiyle kt U n ve Mslmanlar n kendi kendilerini alg lama
biimini byk lde deUiRtirdiUini unutmamak gerekir. Oryantalist edebiyata
ynelik bu tr gzlemlerin salt bir karalama veya bir art niyet belirtisi olmad U ,
aksine bunlar n modernitenin zihinlerde yaratt U dehRet verici zihin dnRmlerinin birer neticeleri olarak ortaya kt U gereUi, 19. yzy l n ikinci yar s ndan
itibaren retilen Mslman edebiyata ynelik yap lan ve yap lmakta olan revizyonist baz al Rmalar taraf ndan da desteklenmekte ve Oryantalist edebiyatta
grlen kavramsal hatalar n Oryantalistlere has olmad U anlaR lmaktad r. Bugn bizler 19. ve 20. yzy l n hatalar n nas l tekrarlamamak iin aba sarf ediyorsak Oryantalizmin de seleflerinin hatalar na karR daha duyarl olduklar n
gz ard etmememiz gerekir.

$7

2 9:

I.
Klasik Figrler

$7

2 9:

CHRISTIAAN SNOUCK HURGRONJE

VE SLAM HUKUKU LE LG L GR LER
Dr. Hasan Hacak

/
$&0 ) " ' & 2 >$ #2 "
- ($& # #
"
%$ &# $% $# & )
&
#
$& '
&# " :
%$ &
# $% " # ( + & "
+ (
+$ & & " % # $% '
(
5 ) '& ## $& $ " ( #
( ( .
"
$& $% "
%
& " +& " ? "
&# @ ($ $& +$ ( $& " ? "
&# @ '&
# !$#
" # (
$& $& "
% &# " + ( & " " $ $%
$ &
$$
+$ & " & " . ) $& $ &
!" + + %
)
.
"
% ) " % &( $ " $++$ &
$ ( !" & "
$% " )$
&+ (
)$
$& '
( )
) - +
& # A&
"
& . ) $& # %% &
-0 ( $% '
( )) - # (
#
B )$ # '
(5 ) *
/$ $&
'&#$&

&

/"

& &$ (

$&0

! "
Christiaan Snouck Hurgronje (1857-1936), Ignaz Goldziher ile birlikte
modern islamoloji-oryantalizm al Rmalar n n kurucusu kabul edilir.1 Bat da
Hurgronjenin makalelerinden derlenen Selected Works of Snouck Hurgronje adl eserdeki
baz Frans zca blmleri szl olarak tercme eden ArR. Gr. Dr. Msmail TaRp nar ve bu
yaz y yay n ncesinde okuyarak fikirleriyle ona katk da bulunan Yrd. Do Dr. Said Polata
burada teRekkr ederim.
Marmara niversitesi Mlahiyat Fakltesi.
1
Bkz. Mark Batunsky, Carl Heinrich Becker: From Old to Modern Islamology.
Commemorating the 70th Anniversary of Der Islam als Problem, s. 295, International
Journal of Middle East Studies, Vol.13, No. 3 (Aug. 1981, s. 287-310); Schacht, onu Goldziher
ile birlikte teknik anlamda Mslami ilimlerle ilgili al Rmalar n n baRlat c s olarak grr. Bkz.
J. Schacht, C. S. Hurgronje, s. 192, Der Islam, 23. Band, 1936, Berlin und Leipzig; G.-H.
Bousquet and J. Schacht, Selected Works C. Snouck Hurgronje, s. VII, Leiden, E. J. Brill,
1957; A. de Groot da modern Mslam araRt rmalar n baRlatan oryantalistler olarak bu ikisi ile

&

/ B

Mslam hukuku al Rmalar n baRlatan ana sima olmas n n yan nda siyaset adam
kimliUi ve zellikle Hollandan n Endonezya2 smrge politikalar n n belirlenmesi zerindeki byk tesiri ile smrge oryantalizminin3 de en tipik temsilcisi grnmndedir. Hurgronjenin oryantalizm tarihindeki yeri ve hayat ile
ilgili olarak gnmzde yap lan tart Rma ve araRt rmalar, oryantalizm alan nda
ortaya koyduUu grRlerinden daha fazla dikkat ekmektedir. yle ki bu konu
zerindeki tart Rmalar oryantalizm tarihinin baz noktalarda yeniden deUerlendirilmesini gerektirecek boyutlarda grlmektedir.4
#
8 Oubat 1857 tarihinde, Hollandan n Brabant blgesinde bulunan Breda
ilinin kuzey doUusundaki Oosterhout kasabas nda doUdu.5 Babas burada papaz
idi ve genliUinde onun da papaz olmas kararlaRt r lm Rt 6. EUitimine doUduUu
kasabada baRlad , lise tahsilini ise Bredada yapt . niversiteye girebilmek iin
zel hocalardan Latince ve Yunanca dersi ald . 1874 y l nda niversiteden kabul
alarak ayn y l Hollanda Leiden niversitesinde Teoloji eUitimine baRlad .7
niversitede Mbranicenin yan nda semeli ders olarak Arapa ve smi filolojisi
okudu. Son derece baRar l bir eUitim hayat geirerek8 1878 y l nda ilahiyat/teoloji eUitimini tamamlad ve sonras nda al Rmalar n tamamen oryantalizm ile s n rlad .9
Het Mekkaanche Feest: Mekkede Hac ad yla haz rlad U doktora tezini
24 kas m 1880de stn baRar ile savunarak doktor unvan kazand . Bu tezde
hacc n tarihini, Mslamdaki nemini, hacdaki tren ve adetleri inceleyip hacc n
Arap putperestliUinden kalma bir adet olduUu sonucuna varm Rt .
1880-81 eUitim y l nda Strasburg niversitesinde eUitimine devam ederek
burada zellikle Theodor Nldekenin derslerine devam etti. 1881 y l nda
Strasburgdan dndUnde Hollandan n en byk smrgesi durumundaki,
halk n n byk oUunluUu Mslman olan Endonezya iin memur yetiRtirmek
birlikte Theodor Nldeke ve Julius Wellhauseni de sayar. Bkz. D-A, Hollanda, XVIII,
230.
2
Bu dnemde kaynaklarda Endonezya iin, Hollanda Hindistan (Netherlands India),
Hollanda DoUu Hindistan (Dutch East Indies), DoUu Hint Adalar vb. isimler kullan lmaktad r.
3
Edward Said, Oryantalizm, s. 528 (trc. Selahattin Ayaz), P nar Yay nlar , Mst., 1989.
4
Bkz. P. SJ van Koningsveld, C. Snouck Hurgronje badul-mulhazt havle neRttih elilmiyye ves-siysiyye f Hollanda, s. 433 (trc. Kas m Smerra, Alam el-Ktb, VII/4, Riyd
1986, s. 433-441).
5
Abdurrahman Bedev, Mevsatul-mste+rikn, s. 245, Beyrut 1984.
6
Angelo Pesce, Mekke mnz mieti mm ev mecmati C. S. Hurgronje er-ria, s. 9, London,
1986, Immel Publishing.
7
A. Bedev, 245.
8
G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI.
9
G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI, M. Hakk Kad , Hollandda Oarkiyat AraRt rmalar , s.
104. DoUu Bat , s. 20, Ankara, 2002, (s. 83-110).

/"

& &$ (

$&

>C D

zere kurulan ve Leiden niversitesine baUl bulunan bir enstitde Mslamla ilgili
dersler okutmak zere hoca olarak tayin edildi.10 Burada Mslami ilimler ve Mslam
hukuku dersleri verdi.
1884 y l nda Arap yar madas na olan meRhur ziyaretini yapt . M s rda k sa bir sre kald ktan sonra Ciddeye geti ve orada Hollanda konsolosluUunda
AUustos 1884den, Oubat 1885e kadar (alt ay) kald . Bu esnada bir yandan de
gezisinin esas amac olan Mekkeyi ziyarete haz rland .11 Mslman olup Abdulgaffr ad n alarak12 21 Oubat 1885 y l nda Mekkeye ulaRt . Alt ay da burada kald . Burada ulemadan Mslam hukuku ve usul-i f k h vb. dersler ald . Ancak
AUustos ay nda hac gnleri baRlamadan ad n n kar Rt U bir skandal sebebiyle
Osmanl ynetimi ondan Mekkeyi terk etmesini istedi.13 O da nce Ciddeye
geldi ve sonras nda Arap yar madas n terk ederek Hollandaya dnd. Bu s rada hacc ibadetine sadece gnler kalm Rt .
Hollandaya dndkten sonra Arap yar madas nda geirdiUi dnem ve
haz rlad U malzemeyle ilgili Mekka kitab n yazarak bunu 1888 ve 1889 y llar nda yay nlad . Bu kitap en nemli eserlerinden biri olarak onu sekin oryantalistler aras na yerleRtirdi.
Hollandaya gelince, 1886y l nda Leiden de tedris hayat na baRlad ve ayr ca Delft Rehrinde Endonezyada al Ranlar n eUitiminin yap ld U zel bir enstitde ders verdi. W.T. Juynbollun vefat ndan sonra 1887 y l nda Delftde onun
yerine gemesi teklif edildi ancak o Leidende kalmay tercih etti ve orada Mslam
hukuku hocas olarak tayin edildi.
Snouck Hurgronjenin Leidene profesr olarak tayin edilmesiyle birlikte
niversitedeki Mslamoloji alan ndaki al Rmalar n rengi deUiRerek bu al Rmalar
modern oryantalizmin doUmas na zemin haz rlayacak bir Rekilde Mslam n sosyal
baUlam ierisinde araRt r lmas na yneldi. Snouck Hurgronjenin bu tarz al Rmalar n n nemli rneklerinden biri Mekka baRl kl kitab yd .14
1889 y l nda, 1906 y l na kadar kalacaU Endonezyaya gnderildi. Batavia
Rehrinde DoUu Hindistan Adalar nda (Endonezya) yeni a lm R bir ofis olan
Arap ve Yerel Halk MRlerini AraRt rma Brosuna dan Rman olarak atand .15
Grevi Endonezyadaki Mslmanlarla ilgili hassas problemlerin zmnde

10

Angelo Pesce, s. 9.
G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV.
12
Angelo Pesce, 11.
13
Angelo Pesce, 16.
14
Bkz. M. Hakk Kad ,104
15
Bkz. Harry Benda, C.S. Hurgronje and the Foundation of Dutch Islamic Policy in Indonesia, s. 340, The Journal of Modern History, Vol. 30, No: 4 (Dec., 1958, s.338-347),
11

&

/ B

Hollanda hkmetine dan Rmanl k yapmakt .16

Hurgronje Endonezyadada iki ayr kimliUe sahipti: Bunlar n ilki bir bat l
olarak Hollanda smrge idaresinde al Ran bir yetkili, ikincisi ise halk aras nda
sosyal anlamda Mslman17 olarak yaRayan bir mhtedi idi.
1891 y l nda Hollanda smrge idaresinin DoUu Dilleri ve Mslam Hukuku
Dan Rman oldu. Hollanda smrge glerine karR direniRin en yoUun olduUu
ve Hollandan n tam hakimiyeti alt na girmemiR olan Aede 1891-1892 y llar
aras nda kald . Mkinci byk kitab olan De Atjehersi (Aeliler) yazmak iin
burada ok geniR malzeme toplad . Sonraki y llarda Endonezyadaki diller, etnik
yap ve Rehirler ile ilgili araRt rmalar yapt . Sumatraya seyahat etti. Bu blgenin
dilini Urendi ve kltrel ve etnografik zelliklerini inceledi.
Endonezyada kald U y llar boyunca Hollandan n smrge idaresinin Mslami politikalar n etkiledi ve hatta gerek anlamda bu politikan n oUu noktada
kurucusu oldu.18
1906 y l nda, 1889dan beri, on alt y ld r yaRamakta olduUu Endonezyadan Hollandaya geri dnd. Hollandaya dndUnden itibaren Hollanda
hkmetinde Araplarla ilgili ve Mslami MRler msteRarl U grevini devam ettirdi. Bylece lmne kadar ki sre boyunca ilmi hayat n n yan nda siyasi hayat
kesintiye uUramad .19 Bu durum onu salt ilmi araRt rma yapmaktan al koyduUundan 1906 y l ndan 1936 y l na kadar ilmi a dan nceki al Rmalar kadar
nemli eserler vermediUi sylenebilir.
Leiden niversitesinin en nemli Arap filologlar ndan olan De Goeje
1906 y l nda emekli olunca Hurgronje onun yerine Arapa ve Mslam Profesr
olarak tayin edildi.20 Bu Rekilde Leidendeki oryantalist araRt rmalarda merkezi
rol De Goejeden sonra Van Vollenhoven ile birlikte Snouck Hurgronje stlendi. Leiden niversitesinde say s kabar k olan Urencilerine Mslami ilimler
ve Ae dili ile ilgili dersler vermekle birlikte ayr ca niversite bnyesinde Hollanda smrgelerinde grev almak zere memur yetiRtirmek amac yla kurulan
Hindoloji blmnde Mslam dini ile alakal giriR mahiyetinde dersler okuttu.
1914 y l nda seri konferanslar vermek zere Amerikaya davet edildi ve
burada verdiUi konferanslar kitap halinde neRredildi. Hurgronje, Mlki 1873 y l nda Pariste yap lan Uluslararas Oryantalist Kongrelerinin 1931de Leidende
yap lan 18. toplant s na baRkanl k etmiRtir. Leiden niversitesindeki kariyeri
16

Angelo Pesce, 10. Ayr ca bkz., Robert Van Niel, Christiaan Snouck Hurgronje: In
Memory of The Centennial of His Birth, s. 592, The Journal of Asian Studies, Vol. 16, No.4,
Aug., 1957, (s. 591-594).
17
G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV.
18
Robert Van Niel, 592.
19
Robert Van Niel, 592; Koningsveld, 433; M. Hakk Kad , 104.
20
Jacques Waardenburg, Islamic Studies in Dutch Scholarship Mapping Islamic Studies, s.
73, Ed. Azim Nanji, 1997, New York, (s. 68-94)

/"

& &$ (

$&

>C D

esnas nda Berlin, Kahire ve Cambridge niversitelerinden kendisine krs teklif edilmiRtir.
Hurgronje 1906 y l nda Leiden niversitesinde iRgal ettiUi krsdeki
Arapa ve Mslam profesrlUnden 1927 y l nda emekli olarak ayr ld .21
Emekli olduktan sonra da derslere devam etti ve lmne bir ay kalana kadar
zellikle Ae dili dersi veriyordu.22 Hurgronje 1936 y l nda k sa bir rahats zl ktan sonra yetmiR dokuz yaR nda vefat etti ve Leiden kadim mezarl U nda topraUa
verildi.
Hurngronje birok oryantaliste hocal k yapm Rt r. Bunlar n baz lar Arent
Jan Wensinck (1882-1939), J. Schacht, Theodorous W. Juynboll, Johannes
Heindrik Kramerstir23
$

% &# ' "

"#

Yukar da k saca temas edildi%i gibi Hurgronje zellikle lkesinin smrge politikalar ndaki aktif konumuna kar n smrge halk taraf ndan Mslman
bir alim olarak alg lanmas , kendisinin de zel hayat ndan hibir ekilde bahsetmemesi ve hayat yla ilgili bilgilerin s n rl olmas sebebiyle hakk nda baz
tart malar yap lmakta olan bir oryantalisttir. Son y llarda zellikle ahsi evraklar n n ve baz resmi ar iv belgelerinin incelenmesiyle onun hayat ndaki karanl k noktalar daha fazla bilinir hale gelmeye ba lam t r.24 Burada oryantalizm
tarihi a s ndan nem ta d % iin onun hayat n n baz kapal ynlerine k saca
de%inilecektir.
)

&

"##

Onunla ilgili ilk gndeme gelen tart Rma Mekke gidiRi ve Mekkeden s n r d R edilmesidir. Hurgronjenin Mekkeye geliRi byk lde siyasi bir arka
plana sahip olup bu seyahatin Hollanda hkmeti taraf ndan finanse edildiUi ve
siyasi hedefleri olduUu konusunda onun hakk nda en iyimser dRnen yazarlar
dahi sessiz bir kabul tavr n tercih etmiRlerdir.25 Bu ziyaretin nedenlerinden biri
Mekkeye gelen Endonezyal hac lar n, Osmanl PadiRah II. Abdlhamitin
21

J.Waardenburg, 73.
G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XIX.
23
Wensinck Leidendeki krssnde onun halefi olmuRtur. DiUer Urencisi olan Schacht n
ise, Gotthelf Bergstrsser ile birlikte baRl ca hocas Hurgronjedir.
24
zellikle Leiden niversitesi Uretim yesi ve oryantalizm tarihisi Van Koningsveld,
kendisinden nce konuyla ilgili yap lan tart Rmalar inceleyerek, Hurgronje zerinde Rahsi
evraklar na ve yaz Rmalar na var ncaya kadar geniR apl araRt rmalar yapm Rt r. Koningsveld,
1985 y l ndaki bir al Rmas nda Hurgronjenin kimliUi zerinde yap lan tart Rmalarla ilgili
Hollandaca, Arapa ve Endonezya dilinde yaz lan makale say s n n yz aRt U n ve bu say n n
her geen gn artt U n ifade eder. s. 433.
25
Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XV.
22

&

/ B

Panislamizm propagandalar ndan ne kadar etkilendiUini incelemektir.

Koningsveld zellikle Lahey devlet arRivlerini inceleyerek bu seyahatin Ciddede Hollanda aleyhine faaliyet gsteren Endonezyal hac lar n tespiti ve ilim
ad na yap lmas n n Hollanda hkmeti taraf ndan kararlaRt r ld U n tespit etmiRtir.26
Hurgronjenin Mekkeden Osmanl makamlar taraf ndan kar lmas da
birden ok bat l n n ilgilendiUi, Teyma taR diye bilinen, zerinde Aramice
dini metin ieren ve yredeki en eski tarihi kal nt olduUu sylenen bir tarihi
eserin ka r lmas skandal na ad n n kar Rmas sebebiyledir.
Frans z gezgin Charles Huber, 1879 y l nda bu taR bulmuR ancak epigrafi
uzman olmad U iin taR tan mlayamam Rt . Hber, 1883 y l nda yan na Alman
epigrafi ve Sami dilleri uzman Julius Eutingu da alarak blgeye dnd.
Hurgronje arkadaR olan Euting taR ile ilgili bilgileri ve yaz lar n kopyas n kaydetti. Bu iki araRt rmac Osmanl dan izin almaks z n yrttkleri bu al Rma
esnas nda taR sat n ald lar ve ykleriyle birlikte Haile gnderdiler. Buradan
Euting, Kudse; Huber de Haile dnd. Ancak Huber yolda k lavuzlar taraf ndan ldrld. Dnemin oryantalistlerinin pek oUunun ilgilendiUi taR ile
ilgili olarak Euting ulaRt U bilgileri Huberden ayr ld ktan sonra Nldekeye
ulaRt rd ve o Eutinga at fla taR ile ilgili neRriyat n yaparak onu ilim dnyas na
tan tt . Ernest Renan ise Frans z Huberin gayretleriyle ortaya kar lan bu taR
ile ilgili neRriyat n bu Rekilde Almanlar taraf ndan yap lmas n ve Huberin katk s na yer verilmemesini Riddetle eleRtirdi.27 Bu arada Frans z Temps gazetesi,
Ciddedeki Frans z konsolosu Lostalottan ald U bilgilerle, Huberin baR na
gelenleri yazd ve Hurgronjenin Almanlar ad na taR ele geirmeye al Rt U n
bildirdi. Sz konusu yaz Arapa ve Trkeye de tercme edildi. Hurgronjenin
gerekte Mslam benimsemediUini, kendisini Mslami ilimlere vakfeden bir
Mslmandan ok btn amac eser kaak l U olan bir H ristiyan olduUu sylentisi yay ld . Hkmet yetkilileri bunlar zerine Hurgronjeye derhal Mekkeyi
terk etmesiyle ilgili emri okudular ve Ciddeye kadar iki polis ona eRlik etti.
Hurgronje Mekkeyi ve Arap yar madas n terk ederek Hollandaya hareket
etti.28
% '

&

+,

Hollandan n askeri ve ekonomik a dan Endonezyada zirvede olduUu bir

dnemde Cavan n bat s ndaki blgede bir ayaklanma patlak vermiRti ve Hollanda gleri Sumatra adas n n kuzeyindeki Ae idaresiyle Riddetli bir savaRa
girmiRti. Aelilerin Mslam ad na yapt U ve Mekke ulemas n n verdiUi fetvadan
26

Koningsveld, 434.
Angelo Pesce, 15.
28
Angelo Pesce, 15.
27

/"

& &$ (

$&

>C D

sonra Riddetlenen savaR Hollandan n Endonezyada giriRtiUi en kanl arp Rmalara sahne oldu. Snouck Hurgronjenin Mekkedeki tecrbesinin ve iliRkilerinin
devreye sokulmas ve Endonezyada Hollanda ad na al Rmas bu esnada gndeme geldi. Zira o Aeli baz liderleri Mslam ve din kardeRi olarak Mekkede
tan m R onlar n inan ve davalar n anlam Rt . MRte Hurgronjenin Endonezya
seyahatinin ilk ve esas hedefi Ae blgesi idi. Bir Mngiliz gemisiyle ok gizli bir
Rekilde, Mslman Endonezyal tan d klar n n da yard m yla Ae sultan ile
grRmek iin yola karak Sumatra sahillerine gelmiR ve Ae s n r n n iine
s zmay planlam Rt . Hurgronje hibir yaz s nda bahsetmediUi bu giriRimle devletine bilgi aktarmay planlamaktayd . Ancak Aedeki yerel Hollanda komutan
buna izin vermediUi iin Ae seyahati yar m kalm R, Hurgronje, Aedeki misyonunu birka sene sonra (1891-1892) gerekleRtirebilmiRtir.29
)- -

# . )- -

Hurgronjenin Mslmanl % sei inin Mekkeye ve Kbeye girebilmek,

Mekke ulemas yla yak n ili ki kurmak ve bu blgede ya ayan Endonezyal halk
tan mak gayesiyle oldu%u onun hakk nda en a k bilgileri sunmaya al an
Koningsveld d nda da o%u yazar n kabul etti%i bir husustur. O Mslmanl %
semi ve bunu a ka ifade etmi tir.30 Mekke ve Endonezyada kald % srelerde de sosyal olarak Mslmand r. Hurgronjenin Hicaz Mslman toplumuna
ve Endonezya halk na olan adaptasyonu incelenmesi gereken nemli bir fenomen olarak de%erlendirilir. G.-H. Bousquetnin syledi%i gibi, Hurgronje birinci
s n f bir oryantalist olmakla birlikte ara t rd % toplumda ya amak istemesi ve
bunu byk bir ustal kla ba armas yla da Oryantalizm tarihinde biricik rnektir.
Onun d ndaki hibir oryantalist Kbenin glgesinde dini tahsil yapmam t r.
O bu blgelerdeki hayat n n her a amas nda tam bir Mslman gibi davranabilmi tir.31
Snouck Hurgronje Endonezyada iken Mslmanlar a s ndan Mekkede
ders grp oran n ulemas yla geniR iliRkileri olan bir Mslmand r ve Mslman k yafeti giymektedir. Hatta ona hitaben yaz lan baz mektuplarda Cava
29

Hurgronje Ae savaR nda zellikle yerel ulemaya karR ac mas z bir mcadele yrtlmesi
gerektiUini savunmuR ve savaR n geliRimi de onun ikna edici olduUunu gstermiRtir. Ae savaR
ve Hurgronjenin bu savaRtaki rol hakk ndaki kitab nda K. van der Maaten, Hurgronjeyi,
Ae savaR n yrten General Van Heutszun k l c olarak niteler. Bkz. M. Hakk Kad , 106107.
30
S Azz b. Haddad el-Cezirnin yazd U bu mektupta Ryle bir ifade vard r: Sen Mslman olduUunu art k herkese duyurdun ve Mekke ulemas da senin Mslman olduUuna
Rahitlik ediyor. Hurgronje Goldzihere yazd U bir mektupta ise Ryle der: Mslman olmayan n insan say lmad U bir toplumda bir kiRinin Mslmanlarla Mslman olmas n engelleyecek bir Rey olmad U kanaatindeyim. KiRi bu Rekilde davranarak zorunlu olarak Rahsiyetini
kaybetmez. Bu benim Rahsi tecrbemle sylediUim bir Reydir. Koningsveld, 435.
31
G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XIV, XVI.

&

/ B

diyar n n +eyhlislam ya da Cava mfts eyh Allame Abdulgaffar32 ifadeleriyle hitap edilmesi ve ondan fetva istenmesi insanlarda onun Mslmanl U ile
ilgili bir kuRku olmad U n ortaya koymaktad r. Koningsveld Endonezyal lar n
onun ifte kimliUini bildiklerini gsteren bir belgeye rastlamad U n belirtir.
yle ki Hurgronje misyonu doUrultusunda Endonezyada Mslman toplumun
33

iine iyice girerek iki kez evlilik yapm R ve bu evliliklerden ocuklar olmuRtur.
'

Kitaplar n n d nda iki yz civar nda makalesi olan Hurgronjenin bu

eserleri, idari ve siyasi ili kiler, etnografya ve do%rudan slami ilimler eklinde
alana ayr labilir. Ancak bu alanda da merkezi kavram slam ve slam halklar ve kltrleridir.
Hurgronje eserlerinin ok byk bir k sm n Hollanda diliyle, baz eserleri
ise Almanca ve Frans zca yaz lm t r.
Hurgronjenin temel eserlerini u ekilde sayabiliriz:
1. Het Mekkaansche Feest, Leiden,1880 (Hollandaca)
Yukar da k saca bahsedilen bu eser o dnemde halen hayatta olan
Dozynin slam ncesi Mekkedeki bayram ve panay rlarla ilgili kitab n n bir
devam niteli%indedir.34 Hurgronje, Dozynin tezine itiraz etmektedir. Buna
gre Dozy, Hac ibadeti ve iindeki ritellerin Mekkede bulunan bir Yahudi
kabilesinden kopyalanmak yoluyla slama girdi%ini ileri srerken Hurgronje,
Hac ibadetinin kayna% n n Mekkedeki putperest yerli adetleri oldu%unu ve
bunun Peygamber taraf ndan brahim Peygamber arac yap larak slama mal
edildi%ini ileri srer.35
2. Mekka, Mit Bilderatlas, Den Haag (Lahey), 1888-1889 (Almanca)
Bas ld U ndan itibaren bir klasik haline gelen bu eser iki ciltten oluRmaktad r: I. Ciltin alt baRl U , Oehir ve Halk (1888, 228 s.); II. ciltin alt baRl U ise,
aUdaR YaRamdand r (1889, 397 s.) Bu ikinci cilt Mngilterenin Cidde eski
konsolosu J. H. Monahan, taraf ndan Mngilizceye tercme edilmiRtir: Mekka, in
the Latter Part of the 19th Century: (Daily Life, Customs and Learning, The
Muslim of the East Indian-Archipelago), Leiden, (Late E.J. Brill Ltd), London
(Luzac&Co.) 1931.36
32

Koningsveld, 436.
Bu evliliklerden doUan ocuklar n n nesebi Hollanda hukukuna gre tan nm yordu.
Koningsveld 1982 y l nda Snouck Hurgronjenin oUlu Yusuf ile Endonezyada grRtUn
bildirmektedir. Bkz. Koningsveld, 437.
34
M. Hakk Kad , 104.
35
G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XI- XII.
36
J. H. Monahan, Mngilterenin Cidde eski konsolosu olup, kitab n ikinci cildini yer yer k saltarak tercme etmiR ve tercmeyi Snouck Hurgronje bizzat gzden geirmiRtir. Tercmenin
33

/"

& &$ (

$&

>C D

<

Oehir ve Halk baRl U n taR yan ilk cilt Mekke Rehrinin zet bir topografyas n ve Peygamber zaman ndan itibaren 1885e kadar tam bir tarihini sunar. Snouck Hurgronje Hicaz tarihiyle ilgili oUunluUu Alman olan bat l yazarlar n yazd klar zerindeki geniR bilgisinin de katk s yla bu alanda zaman m za
kadar temel kaynak olma zelliUinin koruyan bir kitap oluRturmuRtur.
Bu ciltle birlikte bas lan resim albm Rudur: Bilder-Atlas zu Mekka, Haag, Martinus Nijhoff, 1888.
Gnlk Hayattan baRl U n taR yan Mkinci cilt ise ilk ciltten daha nemlidir. Bu cilt Mekke toplumunun hayat n n deUiRik ynlerini tasvir etmekte olup
etnografik ve sosyal antropolojik bir eserdir.37 Drt blmden oluRur. 1- Gnlk
Hayat, 2- Aile Hayat , 3- EUitim, 4- Javal lar. Kitap, dini sosyal baUlam iinde
ele alm R olmas n n da etkisiyle oryantalist al Rmalar iin yeni bir tarz ve metot
ortaya koyarak bir dnm noktas oluRturuyordu.38
Kitap iki cilt halinde yay nland ktan sonra kitaba yeni bir resim albm
eklenmiRtir:39 Bilder Aus mekka, Mit Kurzem Erlauterndem Texte, Leiden, E.J.
Brill, 1889.40
3. De Atjhers, Batavia-Leiden, 1893-1894, c.I-II (Hollandaca)
Ae Halk ad n taR yan bu eser,41 Bousquetnin tabiriyle42 meslekten etnograf edas yla yaz lm R olup genel olarak yredeki Mslam messeseleri ve Mslman halk ile ilgili gzlem ve incelemeleri ierir. Ayr ca eser modern dilbilimi
a s ndan da nemli grlmektedir.43 Snouck Hurgronje bu kitab n Hollanda
Hindistan genel valisinin talebi zerine Mslam n Aelilerin siyasal, sosyal ve
1970 ve 1997 (Leiden, Brill) y llar nda yeni bask lar yap lm Rt r. Eserin Arapa tercmesi de
mevcuttur: Birinci cilt: Safaht min trihi Mekketil-Mkerreme (trc., Ali Avde eR-Ouyuh,
Muhammed Mahmud Seryani, Marac Nevvab Mirza) Mekke, Dretl-Melik Abdlaziz,
1999/1419, (307 s.). Mkinci cilt: Mekket'l-mkerreme: fi nihayeti'l-karni's-slis a+er el-hicri, (trc.
Mi'rac b. Nevvab Mirza, Muhammed b. Mahmu Sryani)[y.y.], Nadi Mekke es-Sekafi ElEdebi, 1990. (580 s.)
37
Koningsveld, bu kitab n Mekkedeki dini eUitim Uretim ve adetlerle ilgili olan nemli ve
uzun baz paralar n n Radn Ebu Bekir ad nda Mekkedeki Caval bir kiRi taraf ndan onun
iin oluRturduUu raporlardan al nd U n ne srmektedir. s. 435.
38
Bkz. M. Hakk Kad , s. 104.
39
Eser Angelo Pescenin sunuRuyla Arapa olarak da neRredilmiRtir: Mekketl-mkerreme
mnz mieti mm ev mecmt Snouck Hurgronje, Angelo Pesce (ed.), Immel Publishing Ltd,
London, 1986.
40
Bu eserdeki resimler Hurgronje Mekkeden ayr ld ktan sonra fotoUraf ekmesini UrettiUi
ve Mekke tabibi dediUi bir Rah s taraf ndan ona gnderilen fotoUraflardan oluRmaktad r.
Snouck sz konusu resimlerin bir baRkas taraf ndan ekilerek kendisine gnderildiUini sylemekle birlikte bu kiRinin ismini vermemektedir. Angelo Pesce, s. 19.
41
Eser, Osullivan taraf ndan Mngilizceye tercme edilmiRtir: The Achenese, Leiden, 1906 ve
AMS Press 1984.
42
G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. XVIII.
43
J. Schacht, 193.

&

/ B

dini yaRamlar na etkisini ortaya koymak iin haz rland U n belirtir.

5. Verspreide Geschriften Van C. Snouck Hurgronje44, A. J. Wensinck (yay na haz.) Bonn-Leipzig, 1923-1927. (c.I-V., Bonn-Leipzig, 1923-25, c.VI.,
Leiden, 1927).
Bu eser onun en nemli makale ve diUer yaz lar n n, kendisi hayattayken
Urencisi A.J. Wensinck taraf ndan alt cilt halinde bir araya getirilerek neRredilmesinden oluRur. Bunlar n drdnc cildi iki cz halinde neRredildiUi iin
baz kaynaklarda toplam yedi cilt olduUu ifade edilir. Her bir cildin baRl U Ryledir: 1. Mslam ve tarihi ile ilgili yaz lar, 2. Mslam hukuku ile ilgili yaz lar , 3. Arap
yar madas ve Trkiye ile ilgili yaz lar, 4. Hollanda-Hint adalar nda (Endonezya) Mslam ile ilgili yaz lar, 5. Dil ve edebiyatla ilgili yaz lar, 6. Kitap tenkitleri,
deUiRik yaz lar fihristler ve Hurgronjenin yaz lar n n bibliyografyas .
6- Selected Works Of c. Snouck Hurgronje, Edited -in English and Frenchby G.-H. Bousquet and J. Schacht, Leiden, E.J.Brill, 1957.
Hurgronjenin doUumunun yznc y l mnasebetiyle haz rlanm R bir kitap olup Hurgronjenin Mngilizce ve Frans zcaya tercme edilmiR olan ve bir
k sm ise bu kitap iin tercme edilen baz makalelerinden derlenmiRtir. Eserin
editrleri, Hurgronjenin eserlerinin oUunun bask s n n tkenmiR olmas sebebiyle bu eseri onun baRka yerde kolayl kla bulunamayacak al Rmalar na mtevaz bir giriR olarak nitelerler. Eserdeki baz makaleler Runlard r: Islam, Le
Droit Musulman, On the Nature of Islamic Law, The Foundation of
Islamic Law.
7- Nederland en de Islam, Brill, Leiden 1915 (138 sayfa).
Hollanda ve Mslam ad n taR yan ve konferans metinlerinden oluRan bu
eserinde dneminin Mslam ile baUlant l gncel meselelerini ele al r.45
8- Mohammedanism, Lectures on Its Origin, Its Religious and Political
Growth, and Its Present State, New York: G.P. Putnam's Sons, 1916, (184+12
sayfa). Kitap Amerika, Dinler Tarihi Seminerleri ad yla Dinler Tarihi Seminerleri Amerikan Komitesinin desteUiyle Amerika ve Avrupan n en sekin
bilim adamlar taraf ndan verilen bir konferans zincirinde 1914 y l nda
Hurgronje taraf ndan verilen drt konferans metninden oluRur.
Kitapta drt blm vard r ki bunlar drt ayr konferanst r: I- Some Points
Concerning The Origin of Islam. II- The Religious Development of Islam. III.
The Political Development of Islam. IV-Islam and Modern Thought. Buradaki
konferanslar, Columbia, Yale, Pennsylvania, ve diUer baz niversitelerde verilmiRtir. Kitab n e-book Reklinde bir versiyonu Gutenberg projesine dahil edilmiRtir.
44
45

Christiaan Snouck Hurgronjeun Farkl Kitaplar .

M. Hakk , Kad , 107.

/"

& &$ (

$&

>C D

9- Ambtelijke Adviezen van C. Snouck Hurgronje, 1889-1936. (Ed.) E.

Gobee - C. Adriaanse, (s- Gravenhage, 1957-1965), 3 cilt.
Hkmetine sunduUu Mslamla ilgili resmi tavsiyelerini ierir.46
10- Het Gajo land en Zijne Bewoners, Batavia, 1903.
Gayo blgesi ve halklar yla ilgili bir kitapt r.
$

Hurgronje Bat daki modern oryantalizm al malar n n ve zellikle de %slam hukuku ara t rmalar n n nclerindendir.47 Onun f kh n mahiyeti ve karakteristik zellikleri ile ilgili geli tirdi3i d nceler ve kulland 3 terminoloji
bat l lar n konuyu anlay zerinde uzun sren tesirler b rakm t r.48 Ondan
sonra yap lan daha detayl al malarla baz gr leri tabii olarak eski gcn
ve geerli3ini yitirmi olsa da bu etki kendini gstermeye devam etmektedir.
Hurgronje farkl yaz lar nda f kh n tarihi baUlam iindeki geliRimi, f kh n
tabiat , ana karakteristik zellikleri, hkm kaynaklar ve f kh n hkm kaynaklar n n temeli olarak grdU icma konusuyla yak ndan ilgilenmiRtir.
Hurgronje ncelikle %slam n kelimenin tam anlam yla bir hukuk dini oldu3u gr ndedir.49 Genel olarak %slam kltr iinde f kh n yerini byle
tespit etmesine ra3men f kh n karakteristik zellikleri ile ilgili genel yarg lar
nispeten olumsuzdur. Hurgronjenin genel yarg lardan en etkili grneni f kh n bir hukuk sistemi olmad 3 d ncesidir. Ona gre f k h bir hukuk sistemi
olmay p deontologydir.50 Hurgronjenin deontoloji teriminden kastetti3i ey
f kh n esas nda dini grevler sistemi ya da ba ka bir deyi le ferdin (sbjek46

Bu eser INIS (Hollanda-Endonezya Mslami AraRt rmalar MRbirliUi Enstits) taraf ndan
Endonezya diline tercme edilmiRtir: Nasihat-nasihat C. Snouck Hurgronje, Semasa
Kepegawaiannya Kepada Pemerintah Hindia Belanda, 1889-1936, Jakarta., 1990-1992, c. IVI.
47
Avrupa bilim dnyas n n f kha olan ilgisinin Hurgronje taraf ndan baRlat ld U genel kabul
grmektedir. Bu husus, sz konusu ilginin smrgecilik pratik baUlam nda ortaya kt U
iddias zerinde nemli bir etkendir. Bkz. Baber Johansen, Contingency in a Sacred Law,
Legal and Ethical Norms in the Muslim Fiqh, Brill, Leiden, 1999, (Studies in Islamic Law
and Society, Edited by Ruud Peters and Bernard Weiss, Volume: 7), s. 42-43; G.-H.
Bousquet ve J. Schacht da oryantalist al Rmalarda Mslam hukukunun temellerini Hurgronje
ve Goldziherin att U n belirtirler. Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, s. VIII.
48
Hurgronjenin Mslam hukuku ile ilgili grRlerine ulaR labilecek ve bizim de bu al Rmada
yararland U m z temel kaynak yukar da bahsettiUimiz Selected Works of C.S. Hurgronje adl
eserdir. UlaR lmas daha kolay olsa da Mohammedanism kitab n n zellikle hukuk dRncesi
a s ndan pek fazla farkl bir zellik taR mad U sylenebilir. Bunun d R nda ikinci el kaynaklar
ve onun fikirlerini aktaran aUdaR al Rmalar da bu konuda faydal olmaktad r.
49
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 48.
50
Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, 256, 259, 262; Baber Johansen, 43. Ayr ca Bkz. Murtaza
Bedir, Oryantalistlerin Mslam Hukukunun Mahiyetine Dair Tart Rmalar , s. 371-374, Oryantalizmi Yeniden Okumak: Bat da Mslam al Rmalar Sempozyumu, Ankara, 2003, (s. 371-389)

&

/ B

tif) haklar ndan ziyade grevlerinin sistemi oldu3udur. F k h din, etik, hukuk ve siyaseti ideal bir toplum imaj olu turma gayesiyle sistemsiz bir ekilde
bir ekilde birbirine kat p, birbiri iinde eritmi tir. Hurgronje, bu yarg s na
temel baz sonular ba3lamaktad r. Kar m zda duran ey bir hukuk sistemi
olmad 3 iin hukuki prensipler ve rasyonel bir teori zerine kurulmam t r.
Dolay s yla onun rasyonel bir analizi ba ar s zl kla sonulanacakt r. Onun
temeli rasyonellik olmay p tanr n n esrarl ve kolay anla lmaz iradesidir.51
Ana maddesi grevlerden olu ur ve sz konusu grevlerin her biri iinde
dini, ahlaki ya da hukuki ynlerin ayr maz bir ekilde kar m sz konusu
oldu3u iin ona hukuki terimler ve analiz yntemleriyle yakla lamaz. F k h, bu
zelli3inden dolay Roma Hukuku ve Modern Hukuktan farkl d r.
Hurgronje yukar daki gr leriyle bir taraftan, Avrupal olmayan bir sisteme, hukuk normlar ta yan bir sistem olma rtbesinin verilmesiyle ilgili
Avrupa da yayg n olan tereddd dile getirmektedir.52 Di3er yandan ise f kh
mukayeseli hukuk al mas yla anlaman n mmkn olmad 3 n , bunun iin
%slami Ara t rmalar ya da Antropoloji alan yla ilgili, farkl boyutlar olan bir
bilimsel al ma gerekti3ini belirlemi olmaktad r. O f kha %slam hukuku/Islamic Law demenin do3ru olmad 3 n ve Avrupal hukukular n de3i ik
f k h doktrinlerinin sistematik ba3lam n ve tarihini ara t rmak iin yeterli
donan ma sahip bulunmad 3 n belirtir.53
Hurgronjenin slam hukukunun genel karakteristikleri ile ilgili di%er bir
temel iddias ise f kh n, ibadetler, evlilik, aile ili kileri ve sadaka konular d ndaki alanda pratikle uyum ve uygulanma kabiliyeti ta mad % d r.54 Ona gre
f k h sadece ideal normlar ta r55 ve hukuki pratik hayat ile ilgisi azd r. F k h,
kurallar n n formle edildi%i zamandaki toplumunun ihtiyalar n ifade eden
te ri kurallar olmay p, etraflar ndaki toplumun bereketli ortam ndan kendilerini soyutlam bir grup bilginin al mas n n rndr.56
Hurgronjenin f k h ile ilgili genel yarg lar ndan biri de hukuk ekolleri
aras ndaki fikir farkl l klar n n nemsiz oldu3u ve ihtilaflar n prensiplere ve
temel ilkelere ili kin olmad 3 d r.57 Dolay s yla f kh n de3i ik doktrinleri, her
51

G.-H. Bousquet, J. Schacht, 256; Baber Johansen, 43.

Baber Johansen, 43.
53
Goldziher, Hurgronjenin Deontology (Goldziher bunu Almancaya Pflichtenlehre Reklinde tercme eder) olduUu tezini kabul etmekle beraber terminolojisinde daha rahat
davran r ve f kh hukuki teoloji, dini hukuk, ve bir jurisprudence olarak niteler. Ancak
Goldziher, Hurgronjenin kulland U bu kavramdan kard U sonularla kendini baUl grmese de bu alanda farkl bir metodolojik yaklaR m da getirmemiRtir. Byle yeni bir konsept
ilk olarak sosyoloji alan nda geliRtirilmiR olup Max Webere aittir. O f kh bir Kutsal Hukuk
(Sacred Law) olarak niteler. Bkz. Baber Johansen, 46; Murtaza Bedir, 374-375.
54
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 260, 262; Baber Johansen, 43.
55
Baber Johansen, 43; G.-H. Bousquet, J. Schacht, 259, 263-265.
56
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 73-74.
57
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 279; Baber Johansen, 43, 53.
52

/"

& &$ (

$&

>C D

birinin ye erdi3i de3i ik lkelerin de3i ik ihtiyalar olmas na, her doktrinin
e3itim tarz , eserleri, hocalar ve co3rafyalar farkl olmas na ra3men birlik ve
btnlk sergilemeleridir. Farkl ekollerdeki ana prensipler hep ayn d r ve
fikir ayr l klar detaylardad r. Hurgronje bu sonucu f kh n sosyal hayattan
kopuk olmas yla ili kilendirir ve farkl co3rafyalarda ya ayan doktrinlerin
sosyal hayattaki farkl l klar bu hayattan kopukluklar nedeniyle doktrindeki
gr lerine yans tamad klar n ifade eder. Ona gre f k h mezheplerinin co3rafyalar ve kurucular farkl olmakla birlikte kendi ay r c karakterleri yoktur.58 Belirtilen olumsuz yarg lar n yan nda Hurgronje bir yandan da f kh n
gsterdi3i ortak zelliklerin abartmas z hibir modern ilim dal nda olmayan
bir birlik sergiledi3ini syleyerek sz konusu yarg s n n baz a lardan olumlu
taraflar oldu3unu da gstermektedir.59
Hurgronje %slam hukukundaki messeselerin ve doktrinlerin kayna3 ile
ilgili olarak farkl tonlarda d nceler ileri srm tr. %badetler alan nda O
hac ibadetinin kkeninin cahiliye Araplar oldu3unu ve bunun hukukular
taraf ndan %slama sokuldu3unu iddia etti3i gibi ibadetlerle ilgili kazuistik ve
detayl dzenlemelerin Yahudilik, H ristiyanl k ve Zerd tlkten al nd 3 n
iddia eder.60 nemli hukuk ilkelerinde zaman zaman Kilise Hukuku ve Roma
tesirli oldu3unu belirtse de61 %slam hukukundaki somut bir genel hukuk prensibinin veya hkmn Talmut ya da Roma tesirinde mi ortaya kt 3 n n yoksa
ayn kltrel durumun Mslmanlar ncekilerle benzer sonulara m ula t rd 3 n n her zaman belirlenebilecek bir durum olmad 3 n belirtir. O f kh n bu
zelli3ini bir ba ar olarak de3erlendirerek, onu Arap medeniyetinin fethedilen
blgelere adaptasyon ba ar s sayesinde Arapan n byk bir medeniyet dili
olmay ba armas na benzetir ve dn trc zmseme olarak niteler.62
Ayn nokta ba3lam nda f kh Talmut ile mukayese etti3inde f kh n Talmut
ara t rmalar nda olmayan bir evrensellik ta d 3 n belirtir.63
Hurgronjenin f k hta en ok ilgilendi%i alanlar n ba nda slam hukukunun hkm kaynaklar ve zellikle icma hakk ndaki d nceleri gelir.
Hurgronjenin icma ile ilgili d nceleri snnet hakk ndaki fikirleriyle irtibatl
ynler ierir.
Ona gre slam n getirdi%i hukukun ilk kayna% Kuran iken peygamberin
otoritesi de Kuran ile ayn seviyeye ula m t r. nsan otoritesinin vahiyle ayn
seviyeye konmas na kar yap lan ilk itirazlar peygamberin tasviri idealize edildike tedricen ortadan kakm ve Snnetin kanun koyucu gc her a dan

58

Baber Johansen, 65; G.-H. Bousquet, J. Schacht, 262.

Bkz. G.-H. Bousquet, J. Schacht, 279.
60
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 49.
61
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 49.
62
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 51.
63
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 74.
59

&

/ B

Kuran ile ayn seviyeye gelmi tir.64 Kuran sadece s n rl meselelere cevap verdi%i iin tasavvur edilebilen her durum iin peygamberin davran ile ilgili bilgiye ihtiya duyulmu ve peygamberden yakla k yz elli y l sonra, tedavle binlerce hadis kar lm t r. Bu ekilde hadise olan srekli talep, uydurma hadis
arz yla kar lanm t r. Sonras nda olu turulan alt me hur hadis mecmuas zellikle kanun kitab seviyesinde otorite kazanm t r.
Fethedilen lkelerdeki her trl entelektel birikim kutsal hadis niformas yla peygamberin snnetine dn trlm ve slam hukuku faaliyetinde
egemen olan czi olaylar zerine yo%unla ma e%ilimi ve fikir ayr l klar nda peygamberin sznden kan t bulma iste%i hadis malzemesinin srekli artmas na yol
am t r.65
Hurgronjeye gre peygamberin yan labilirli%i yani hata yapabilece%i dncesi ile ilgili sorular bir sre sonra zihinleri me gul etmeye ba lam t r. Yan labilir bir ki inin davran lar n n pratikte yan lmaz olarak de%erlendirilmesi, ilk
dnem toplumunda ba lang ta bir tutars zl k olarak de%erlendirilmemi tir. lk
y llarda iman ve dini gayretin yksek olmas na ra%men mant ki tutarl l k ve
felsefi d nce olmad % ndan bu bir problem te kil etmiyordu. Ancak daha
sonralar vahyin de yan labilir bir ki i arac l % ile gelmi olmas slam n sa%lam
grnen temellerinin sars labilece%ini gndeme getirmi tir. Mslmanlar bunu
anlad klar nda peygamberin yan lmazl % bir iman esas seviyesine ykseltilmi tir. Ancak kelam a dan s n rs z bir yan lmazl k sz konusu de%ildi. slam n ana
dahili unsurlar n n yan labilir bir insan zerinde kurulamayaca% d ncesi ikinci bir deste%e ihtiya hissettirdi. Bu yzden nispeten erken dnemde mmetin
yan lmazl d ncesi formle edildi ve de%i ik formlarda peygambere syletildi. Bylece Kuran ve Snnet yorumu da dahil olmak zere mmetin btn
uygulamas yine mmetin yan lmazl % d ncesi zerine temellendirildi.66
Hurgronjeye gre mmetin yan lmazl % d ncesinin ortaya kmas na
etki eden di%er faktrler ise Mslmanlar n metinleri yorumlamada ve sahih
nakillerle di%erlerini birbirinden ay rmada zorluk ya amalar d r. Ayr ca f k h
doktrinleri mezhepler eklinde te ekkl etti%i dnemde, yerle ik mezhep sistemine kar ve mezheplerde keyfi hkmler bulundu%u eklinde itirazlar ykseldike fakihler bu itirazlara kar icman n yan lmazl % doktrinine dayanm lard r. Sonu olarak icma d ncesi art k hi de kmsenemeyecek bir nem
kazanm t r.67
Hurgronjeye gre icman n kaynak oldu%una dair deliller ncelikle
Kuran ve Snnette arand . Ancak burada fasit daire oldu%unu gizlemek imkans zd . Sadece yan lmaz bir toplum Kuran ve Snneti sa%lam temellere
64

G.-H. Bousquet, J. Schacht, 48.

G.-H. Bousquet, J. Schacht, 270.
66
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 276.
67
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 54-56.
65

/"

& &$ (

$&

>C D

oturtabilir ve gvenilir bir ekilde izah edebilirdi. O halde mmetin yan lmazl %
d ncesini de tekrar Kuran ve Snnetin otoritesi ile temellendirmek tmyle
anlams z olmaktad r.68 Konuyla ilgili Hurgronjenin vard % sonu icman n sav n
kan t olarak kullan lmas (msadere alel-matlb) niteli%inde oldu%udur.69
Hurgronje slam toplumunun (mmet) yan lmazl % ve icma d ncesi ile
H ristiyan Kilise yap s aras nda ili ki kurmaktad r. Buna gre mmetim hata
zerinde birle mez sz peygambere syletilerek toplumun tan nm bilginlerinden yan lmaz bir kilise olu turulmu gibi grnmektedir. Ancak ona gre
slam bir kilise ve ruhban s n f organizasyonundan tmyle yoksundur. Zira
icma d ncesi her yerde ve her zaman tek tip olarak bulunmam ve uygulanmam t r. Ayr ca icman n ekli, hangi dnemde gerekle ece%i vb. sorulanlar
zerinde bir uzla ma de olmam t r.70 Nitekim icma pratikte glge gibi yakalanamaz ele geirilemez bir ekilde kalm ve hakk nda geni tart malar yap lm t r. Hurgronje belirtilen sebeplerle icma d ncesinin slam toplumunda kilise
gibi yan lmaz bir kurum ekline dn memesinin sebeplerini izah etti%i gibi, o
ayr ca icma d ncesinin de a ka H ristiyanl ktaki kilise yap s n n etkisiyle
geli tirildi%ini syleme noktas nda da temkinlidir.71
Hurgronje slam n demokratik e%ilimlerin taraf nda olmad % n ve slam
kltrndeki anayasa hukuku ile ilgili literatrn daha ok aristokratik ilkelere
ba%l kald % n belirtir. Fakihlerin ortaya k yla da yan lmazl k fakihler grubuna mal edilmi , icma Mslman fakihlerin icmas olarak grlm tr.72 En st
tabakadaki mtehitler bu ekilde inananlar iin toplumun en sekin szcleri
ve yan lmaz kararlar n olmad % durumda hkmlerine uyulmas gereken en iyi
otorite olmu lard r.73
Hurgronjeye gre icma pratikte tm hukuk iin yeterli bir kaynak olmu
ve Kuran ve Snnet d ndaki di%er hkm kaynaklar n gereksiz hale getirmi tir. Sadece Kuran ve Snnetin eksik b rakt % konular tamamlamakla kalmayarak bu kaynaklardan kar lan her trl prensip de mmete cman n arac l % yla
sunulmu tur. Ona gre icma, Kuran ve Snnetin temellendirilmesi ve yorumlanmas hususunda nihai otorite sahibi oldu%u gibi, k yas rey, rf-adet ve di%er
68

Wael B. Hallaq, On the Authoritativeness of Sunni Consensus, International Journal of

Middle East Studies, Vol. 18, No.4 (Nov., 1986, 427-454), s. 429.
69
Hallaq, 429; G.-H. Bousquet, J. Schacht, 226. Burada Hurgronje icma ile Kuran ve Snnet
aras ndaki iliRkinin bu Rekilde ortaya konulmas n n bir tr fasit daire oluRturacaU na dair
Gazzalinin grRlerini tekrarlar grnmektedir ki Gazzli kendi grRne ynelik yap lan
farazi bir itiraz olarak bu hususu dile getirmekte ve sorunu baRka bir yolla zme kavuRturmaya al Rmaktad r. Bkz. Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzal. el-Mustasf min
ilmil-usl, Bulak, el-Matbaatul-Emriyye, 1322, I, 177.
70
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 56.
71
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 275.
72
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 281.
73
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 283.

&

/ B

deliller zerine temellenen her nerme de, f kha icman n arac l % ile kabul
edilmektedir. Bu noktadan hareketle o icmn n, gerekte btn hukukun temeli74 ve slam hukukundaki kaynaklar n kayna 75 oldu%unu belirtmi tir. Ona
gre icma slam hukukundaki hareket kabiliyeti olan yegane parad r.76
Hurgronjeye gre insan d ncesinin sreklili%i anlay n n uyumlu/tutarl bir
uygulamas ndan ba ka bir ey olmayan bu doktrin sadece hukuk alan yla s n rl
de%ildir. Dogmatik inanlarda ve belirli derecelerde bilginin di%er kaynaklar nda da icma d ncesinden faydalan lm t r. 77
Baber Johansen, Hurgronjenin slam hukukunun karakteristik zellikleri
ve icma ile ilgili genel yakla mlar n de%erlendirerek Hurgronjenin f kh n ilk
ba ndan beri taraftarlar nca mkemmel ve btn olarak ilahi bir doktrin olarak
de%erlendirildi%ini savundu%unu belirler. Mslmanlar, slam n dahili elemanlar n n yan labilir bir ki i zerine temellendirilmesi fikrini kabul etmediklerinden icma d ncesine ula m lard r. Johansene gre Hurgronje basite
kafas nda kutsal bir hukukta, imkan/zorunsuzluk (contingency) bulunabilece%ini kabul etmemektedir. Johansene gre ise fukaha bilimsel ak l yrtmenin her
trl sonucu zerinde kesinli%in olmay n kabullenmektedir. nsan fiillerinin
tmyle ilgili bu zorunsuzluk (kesinli%in olmay ) d ncesi f kh n bir disiplin
olarak temelidir.78
Hurgronje slam hukuku hakk ndaki bat da ilk olarak ortaya kan gr leriyle bu alandaki akademik tart malar belirlemi ve onun ortaya att % birok
gr ve genel bak a lar geni bir erevede oryantalizm al malar zerinde
etkili olmu tur. Onun slam hukukunu tan mlad % model ve vard % genel yarg lar bat l ara t rmalar n ortak mal haline gelmi tir ki, f kh n bir deontoloji, bir
grevler sistemi oldu%u slam Ara t rmalarda genel olarak kabul edilmektedir.
Yine f k h doktrinleri aras ndaki ayr l % n ok ince detaylarda oldu%u fikri,
Goldziher bunun tam tersini sylese de bat l ara t rmalarda genel geer bir
yere sahiptir. Ancak onunu modeli f kh n tek sunum tarz olmad % gibi tarihi
ara t rmalar n da etkisiyle yeni yorumlar onun gr lerinin yerini almaya ba lam t r.79
Hurgronjenin slam hukuku ile ilgili etki alan oryantalistlerin d nda
Sosyolojinin kurucular ndan ve bat kurumlar yla mukayese ba%lam nda slam
hukuku ile de ilgilenen Max Webere kadar uzanm t r. Baber Johansen, izini

74

G.-H. Bousquet, J. Schacht, 56. Hurgronjenin bu grR Mcma hakk nda Gazzlnin
dRncesi ile byk paralellik gsterir. Gazzl icman n dini kaynaklar n en byW
olduWunu belirtmektedir. Bkz. Gazzl, I, 176.
75
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 289.
76
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 289.
77
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 56.
78
G.-H. Bousquet, J. Schacht, 65.
79
Baber Johansen, 46.

/"

& &$ (

$&

>C D

srd% birok yerde bu etkinin a ikr oldu%unu d nr.80 Hurgronje ayr ca

Goldziher, Schacht, Bousquet ba ta olmak zere birok mste riki belirgin bir
ekilde etkilemi tir.

80

Bu etkinin deUiRik rnekleri iin bkz. Baber Johansen, 47-48, 53, 66.

&

/ B

<=

JOSEPH SCHACHT VE SLM HUKUKU

HUKUKU
TR
RCAN
Do. Dr. Talip T

2 /
E$ +" (" (" @
#
+
& "
%$
$% " (
(
$ &
++ $ (" $ '
( ) &# 0
+ # &( !"
& "
- " # - (" (" -$
" # . $+ & + $(
$% '
(0
+ # &( )
#$+ # &# ($& # #
&
"$
. &# &
% - $+ & $& - " ($&
+$
&# "
F
&$ &
("$
(" (" @ "
($& &
$# ( " # (
$& $&
"
&# $
+
+$ & '& "
( ) $& & &# #
$ .
"$
&
# ( + $& $% (" (" @ $+ & $& !" %$
"
( " # ($& & & ( (
$% "
3

E$ +"

(" ("

'

( 5 ) $

& $% '

&&

Oryantalizmin Mslm hukukuna iliRkin klasik yaklaR m Joseph Schacht

(.1969)la birlikte nihai formuna kavuRmuRtur. Schacht n al Rmalar , klasik
oryantalizmin Mslm hukukuna iliRkin tespitlerinin yaln zca bir hulasas n vermekle kalmaz; ayn zamanda yeni katk larla birlikte, nceden ileri srlmR
fikirlerin gl temellere kavuRturulmas gayretini de ierir. Schacht, Mslm hukuku araRt rmalar bak m ndan geldiUi noktada, kendisinden ncekilerin
(Hurgronje, Goldziher, Margoliouth, Lammens) katk lar n n nemini a ka
vurgular. Hatta o, bat l al Rmalar anlam nda, Mslm hukukunun
(Muhammadan law) tabiat n kavramam z Snouck Hurgronjea borluyuz, der.1
Bununla birlikte Schacht, tbi olduUu bilimsel geleneUe Mslm hukuku alan nda
yeni katk larda bulunduUunun da fark ndad r. Nitekim o, ortaya koyduUu al Rmalar n eskilerin yaln zca farkl bir uslupla ifadesinden ibaret olmay p, y llar
sren araRt rmalar na dayal ve ncekilerin yerine geecek dzeyde yeni tespitler ierdiUini de belirtir.2 Schacht n al Rmalar , kendisinden sonraki klasik orS. D. . Mlahiyat Fakltesi Mslam Hukuku Anabilim Dal
Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, The Clarendon Press, Oxford
1950, v-vi. Schacht n, benimsediUi yaklaR m n ilk ortaya koyucusu olarak Ignaz Goldziheri
gsterdiUi hususunda ayr ca bkz. Coulson, N. J., A History of Islamic Law, The University
Press, Edinburgh 1964 (Reprinted 2001), 4.
2
Schacht, An Introduction to Islamic Law, The Clarendon Press, Oxford 1964 (Reprinted
1971), vi.
1

$7

+ !G4/ ?

yantalist geleneUe baUl Mslm hukuku araRt rmalar bak m ndan otorite niteliUi
kazanm Rt r. Mesela Coulson bu hususu, Schacht n Mslm hukukunun kkenlerine (origins of Shara law) iliRkin genel esaslar bak m ndan rtlemez bir
tez geliRtirdiUi biiminde ifade etmiRtir.3 Schacht n geliRtirdiUi tez, yaln zca onu
benimseyenler bak m ndan deUil, ayn zamanda muhalif grRlere sahip olanlar
zerinde de etkili olmuR, bilhassa Mslm hukukunun kaynaklar ve klasik teorinin teRekkl meseleleri ekseninde gerekleRen tart Rmalar ynlendirmiRtir. Bu
baUlamda, Schacht n tezine ynelik hem Bat hem de Mslm dnyas nda eRitli
eleRtiriler kaleme al nm Rt r.4
Schacht n Mslm hukuku meselelerine ilgisi, kendi ifadesine gre, ne bir
hukuku ne bir karR laRt rmal hukuk bilgini ne de bir sosyolog s fat ylad r. O,
An Introduction to Islamic Law baRl kl eserinin nsznde, eseri kaleme al R
biimini ifade ederken, kendisini, Mslm ve Mslm n bir a klamas olan Mslm
hukuku araRt rmac s olarak nitelemektedir.5 Gerekten de Schachta gre Mslm anlamak, ancak Mslm hukukunu kavramakla mmkndr. Zira Mslm
hukuku, Mslm dRncesinin mkemmel bir rneUi, Mslm yaRam tarz n n en
tipik bir tezhr ve bizzat Mslm n zdr.6 GrleceUi zere, Schacht n Mslm
hukukuna ynelik ilgisi, salt hukuk bilimine ve tarihine dnk kayg larla deUil,
onun kavranmas n n Mslm araRt rmalar bak m ndan bir zorunluluk arz etmesinden trdr.
Schacht n Mslm hukukunun kkeni ve teRekkl biimi hakk ndaki temel
tezi, Hz. Peygamberin rislet grevine iliRkin tan mlay c yaklaR m yla doUrudan
ilgilidir. Zira, ona gre, Hz. Peygamber yasama faaliyeti yoluyla hkim rf hukuku deUiRtirmek iin ok az nedene sahipti. Onun amac bir peygamber olarak
yeni bir hukuk sistemi baUl lar n n tm yaRam n dzenlemeyi ngren bir sis3

Coulson, 4.
Bu hususta rnek olarak bkz. Azami, M. M., Studies in Early Hadith Literature, Beirut 1968
(Trke evirisi: -lk Devir Hads Edebiyt ve Peygamberimizin Hadslerinin Tedvn Tarihi,
ev. Hulsi Yavuz, Mstanbul 1993); a.mlf., On Schachts Origins of Muhammadan Jurisprudence, New York 1985 (Trke evirisi: -slm F kh ve Snnet Oryantalist J. Schachta
Ele+tiri-, ev. Mustafa Ertrk, Mstanbul 1996); Ahmad Hasan, The Early Development of Islamic Jurisprudence, Islamabad 1970/Reprinted 1988 (Trke evirisi: -lk Dnem -slm Hukuk Biliminin Geli+imi, ev. Haluk Songur, Mstanbul 1999); Hallaq, Wael B., From Regional
to Personal Schools of Law? A Reevaluation, Islamic Law and Society, Vol. 8, No. 1, (February 2001), 1-26; a.mlf., Was al-Shafii the Master Architect of Islamic Jurisprudence?, International Journal of Middle East Studies, 4 (November 1993), 587-605 (Trke evirisi: Ofi
Hukuk Mlminin BaRmimar m yd ?, ev. M. Hakk nal, Snni Paradigman n Olu+umunda
finin Rol (Haz rlayan: M. Hayri K rbaRoUlu), Ankara 2000, 49-72) ve ayn mellifin diUer
al Rmalar (genel olarak).
5
Schacht, An Introduction to Islamic Law, v.
6
Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, Law in The
Middle East (Vol. I: Origin and Develeopment Of Islamic Law), Edited by Majid Khadduri
and Herbert J. Liebesny, The Middle East Institute, Washington, D. C. 1955, 28; a.mlf., An
Introduction to Islamic Law, 1.
4

E$ +" (" (" .

tem-7 kurmak deUil, bir kimsenin nas l davranmas , neleri yap p nelerden ka nmas gerektiUini Uretmekti ki, bylece o kimse hirette hesab geip cennete
girebilsin. Bundan tr, genelde Mslm ve zel olarak da Mslm hukuku ibadetlere, hukuka ve ahlka iliRkin ykmllkleri ayn Rekilde dzenleyen ve her
birini ayn din iradenin/emrin otoritesine baUlayan bir devler sistemi niteliUindedir.8 DiUer bir ifadeyle, Mslm hukuku ok byk lde zel ve bireysel nitelikli bir yap ya sahip olup, kiRilerin hak ve devlerinin toplam ndan ibarettir.9
Schacht Mslm hukukunun, teknik anlamda, hicr ilk yzy l n byk blmnde mevcut olmad U ve hukukun, t pk Peygamber dneminde olduUu gibi,
din sahan n d R nda kald U kanaatindedir.10 yle ki, genel olarak eski Arap rf
hukuku11 ve bilhassa eski hakemlik usl Medine halifelerinin ynetimi alt ndaki Mslm toplumunda varl U n srdrmRtr. Mlk halifeler kd tayin etmedikleri gibi zira kdlik, Mslm n, Emev devrine ait ve hukukun MslmleRtirilmesinde en nemli rol oynayan bir kurumudur-,12 Mslm adliye teRkilat n n temellerini de atm R deUillerdi. Yine k ss ve diyete iliRkin hkmlerin uygulanmas
da maktln yak nlar n n yetkisinde kalmaya devam etti. Bununla birlikte, ona
gre, Mslm hukukunun ay rt edici nitelikleri, kan t niteliUinde yeterli tarih verinin yokluUu bak m ndan Mslm hukuk tarihinin en kapal dnemini temsil etmesine raUmen, Peygamberden sonraki ilk nesilde ortaya km Rt .13
Schachta gre Mslm hukuku, Mslma dayal olarak oluRturulmakla birlikte, hammaddesi bak m ndan byk lde gayr-i Mslmi (non-Islamic) unsurlar
7

Schacht, Islamic Law, Encyclopaedia of the Social Science, I-XV, New York 1957, VIII,
345. Schacht n, bir sayfa ncesinde, Mslm n baRlang tan itibaren bir din olmas n n yan s ra,
ayn zamanda politik bir yap (political entity) ve onun hukukunun da, teorik olarak,
inananlar n yaln zca btn din ve ailev yaRamlar n deUil, fakat ayn Rekilde sosyal ve politik
faaliyetlerini de hibir s n rlama olmaks z n kapsayan bir ahlki ykmllkler doktrini
olduUunu syledikten sonra (bkz. VIII, 344), yukar da belirtilen kanaati nas l savunduUunu
anlaman n glUne, bu yaz n n amalar aras nda olmamakla birlikte, iRaret etmeden
geemeyeceUiz.
8
Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, 31. Ayr ca
bkz. Schacht, An Introduction to Islamic Law, 1. Mslmda din, ahlk ve hukuk kurallar iliRkisi
ve ay r m hakk nda bir deUerlendirme iin bkz. Trcan, Talip, -slm Hukuk Biliminde Hukuk
Normu Kavramsal Analiz ve Geerlilik Sorunu-, Ankara Okulu Yay nlar , Ankara 2003, 145170.
9
Schacht, An Introduction to Islamic Law, 4. Mslam hukukunun bat l anlamda belli baRl genel
prensipler zerine kurulu bir sistem olmaktan ziyade, bir hkmler koleksiyonu (a collection
of precepts) niteli taR d U hususunda ayr ca bkz. Schacht, Islamic Law, VIII, 344-345.
10
Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, 35; a.mlf.,
An Introduction to Islamic Law, 19.
11
Schachta gre, Mslm ncesi Araplar n rf hukukuna iliRkin teknik terminoloji, nemli
lde Mslm hukukunun teknik terminolojisinde varl U n devam ettirmiRtir. Ancak bunun
tersi geerli deUildir. Yani Mslm hukukunun terimlerinin msbet bir kan t olmad ka, Mslm
ncesi dneme kadar gideceUi farz edilmemelidir. Bkz. An Introduction to Islamic Law, 8.
12
Schacht, An Introduction to Islamic Law, 26.
13
Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, 33.

$7

+ !G4/ ?

iermektedir. Farkl kkenlere sahip olan sz konusu unsurlar, din ve ahlk

ltlere vurulmuR ve hukukun teRekkl sreci iinde yeknesak bir karakter
kazanm Rt r. Ou kadar ki, gerekleRetirilen MslmleRtirme faaliyeti hukukun tm
alanlar nda ayn dzeyde olmam R; kimi kurumlar bir k s m ay rt edici niteliklerini korumuRtur.14 Hukuk doktrinin MslmileRtirilmesi sreci, Ofinin Peygamberden nakledilen hadislere ve sistematik ak l yrtme yntemine dayal teorisini geliRtirip kaleme almas yla byk lde tamamlanm Rt r.15 Mslm hukukunun oluRumunda belirleyici olduUu Schacht taraf ndan ileri srlen mevcut uygulaman n MslmleRtirilmesi (ya da dinleRtirilmesi16) faaliyeti ile Coulson n
Mslm hukuk biliminin nas l teRekkl etmeye baRlad U na iliRkin mevcut yarg sal
pratiUe muhalif tutuma sahip ilk ulemn n, bireysel davran Rlar din etik temelli
standardlara gre tasnif etme abas n n bir neticesi olarak gren yaklaR m 17
aras nda bir mukayese yap labilir. Esasen Schacht n da Mslm hukukunun teRekklnde eski hukuk ekollerinin son Emevler ynetimindeki halk n ve idarenin uygulamalar na (popular and administrative practice) ynelik muhalefetini
nemli bir etken olarak grdU anlaR lmaktad r. Nitekim o, bahse konu muhalefetin, muhalif grubun hadisiler hareketine evrilmesinden sonra, daha da glendiUi kanaatindedir.18 Ou halde, bu tespitlere baUl olarak, Schacht n, Mslm
hukukunun oluRumuna yol at U n ileri srdU muhalefet olgusu temelinde
eski hukuk ekolleri ile hadisiler hareketi aras nda bir benzerlik kurduUu sylenebilir.
Schacht, gayr-i Mslm kkenli hukuk kurum ve uygulamalar n Mslm hukukunda muhafaza edilmesi (retention) faaliyetinin, hukuk biliminin oluRum
srecinde bir k s m hukuk kavram ve ilkelerin ve hatta hukuk bilimine iliRkin
kimi temel fikirlerin de iktibas na (reception) yol at U kanaatindedir. Szgelimi, Roma hukukunun opinio prudentium kavram , eski hukuk ekollerince formle edilen ve yksek dzeyde kurumsallaRm R olan ulemn n icm kavram
iin bir model teRkil etmiR grnmektedir. Yine beRer davran Rlar n nitelenmesinde baRvurulan ahkm- hamse kavram Stoa felsefesinden; k ys n yan s ra,
ist shab ve ist slah gibi diUer hukuk ak l yrtme yntemleri Yahudi hukukundan al nm Rt r. Schacht n iddias na gre, Roma ve Bizans hukuku, Kilise hukuku (DoUu Kiliseleri), Yahudi hukuku (Talmudik ve Rabbn hukuk) ve Ssn
hukuku kuluka dneminde -hicr ikinci yzy l n doktrinlerinde a Ua kmak
zere- teRekkl etmekte olan Mslm hukukuna s zm Rt r.19
14

Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, 28.

Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, 53; a.mlf.,
An Introduction to Islamic Law, 46.
16
Oeriat n meydana gelmesinde temel fikrin yaRama iliRkin btn tezhrlerin din bak mdan
deUerlendirilmesi olduUu hususunda bkz. Schacht, Oerat, Milli EWitim Bakanl W -slm
Ansiklopedisi, I-XIII, EskiRehir 1997, XI, 431.
17
Coulson, 36-37.
18
Schacht, An Introduction to Islamic Law, 34.
19
Schacht, An Introduction to Islamic Law, 20-21.
15

E$ +" (" (" .

Bununla birlikte Schacht, Mslm hukuk biliminin mevcut bir hukuk dzeninden doUmad U n ; kendi kendisini yaratt U n da a ka ifade etmektedir.
Belirtilen hususu o, Mslm hukuk biliminin hicr birinci yzy l n sonu ile ikinci
yzy l n baR nda teRekkl ediR biimine iliRkin hkim durum ile modernist Mslm
hukukular n n kendilerinin iinde bulduklar durum aras nda bir benzerlik
kurarak a klamakta ve modern dnemde hukuk bilginlerinin bir kez daha yeni
bir yasama faaliyetini haz rlay p harekete geirdiklerini belirtmektedir.20
Schacht, Mslm hukuk biliminin, eski doktrinin mRterek yap s ve bu yap n n
eski ekollerde sonradan yayg n hale gelmesi sebebiyle tek bir merkezden doUduUunu kabul etmektedir. Bu, Mslm hukuk biliminin tek bir yerde oluRturulduUu anlam nda deUil, ilk teorileRtirme ve sistemleRtirme faaliyetlerinin tek bir
fikr merkezden baRlad U anlam ndad r ki, o sz konusu merkezin Irak olduUu
hususunda Goldziherin kanaatine kat ld U n belirtmektedir.21
Aktard U m z yaklaR m n doUal bir sonucu olarak Schacht, klasik Mslm
hukuk biliminin kaynak teorisine kat lmamaktad r. Ona gre, Mslm hukuku,
klasik teoride ngrlenin aksine, direkt olarak Kurndan kar lmam Rt r.
Mslm hukuku Emev ynetimi alt ndaki halk n ve idarenin uygulamalar na tbi
olarak geliRmiRtir. stelik sz konusu uygulamalar Kurn n ruhundan
(maks d/intentions) ve hatta a k sznden s kl kla ayr lm Rt r. Schacht, bilhassa ibadetlere, aile ve miras hukukuna ait olan birok hukuk kural n n baRlang tan itibaren Kurna dayand U n ; fakat en temel kurallar bir yana b rak l rsa,
Kurndan al nan normlar n Mslm hukukuna hemen neredeyse istisnas z Rekilde doktrinin geliRmesine iliRkin srecin ikincil aRamas nda dahil olduUunu ifade
etmektedir ki, bu geliRmenin en ileri boyutta gerekleRtiUi dnem eski hukuk
ekollerinin ortaya kt U hicr ikinci yzy l n baRlang c na denk dRmektedir.
Kurndan elde edilen normlar n Mslm hukukuna dahil edilmesi, zellikle,
formal hukuk sonular n, Kurn n esas itibariyle din ve ahlk nitelikli olan
kurallar ndan kar l p, Kuran yasamada detayl olarak yer almayan szleRmeler ve haks z fiiller gibi hukuk alanlar na uygulanmas Reklinde olmuRtur.22 Bununla birlikte sz konusu tespit, Schachta gre, yaln zca Kurnda detayl olarak ele al nmayan hukuk alanlar hakk nda deUil, olduka ayr nt l olarak yer
alan ibadetler, aile ve miras hukuku alanlar bak m ndan dahi geerlidir.23
Schacht n ilk dnem Mslm hukuk biliminin teRekkln a klamak zere
geliRtirdiUi tezin en nemli dayanaU ya+ayan gelenek/snnet (living
20

Schacht, An Introduction to Islamic Law, 110.

Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 222-223. Ayr ca bkz. a.mlf., An Introduction to Islamic Law, 28-29.
22
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 224-225, 226, 227; a.mlf., Pre-Islamic
Background and Early Development of Jurisprudence, 41-42; a.mlf., An Introduction to
Islamic Law, 29.
23
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 224-225; a.mlf., An Introduction to
Islamic Law, 29.
21

$7

+ !G4/ ?

tradition/sunnah) kavram d r. Ona gre eski Araplarda teml ya da kidev

rf (precedent or normative custom) anlam taR yan snnet telakkisi, Mslm hukuk biliminin temel kavramlar ndan birini teRkil etmiRtir.24 Eski hukuk ekolleri
doktrinlerini oluRtururken snnet kavram n merkeze alm Rlard r ki, bu ierik
bak m ndan daha sonra Peygambere nisbet edilen hadislerle ayn Rey deUildir.
Schacht n yaRayan gelenek ya da snnet dediUi sz konusu kavram, eski hukuk
ekollerinin yaklaR m na gre, her bir ekoln kabul edilmiR doktrininde ifadesini
bulan toplumun ideal pratiUi anlam ndad r. YaRayan snnet, her ne kadar Irakl lar, otoritesinden istifade etmek zere ilk defa (Ofiden daha nce) Peygamberin snneti terimini kullanm R olsalar bile, eski hukuk ekollerinde henz
mnhas ran Peygambere nisbet edilen hadislerde a klanandan ibaret deUildi.25
Irakl lar n aksine, Medine ekol Peygamberin snneti kavram ndan haberdar
deUildi.26 Medine ekol yaRayan gelenek kavram n ifade etmek zere amel terimini kullanm Rt r. Onlara gre Medinelilerin ameli, ekoln yaRayan geleneUinin nihai kriteri konumundad r. Sz konusu amel kavram , yaln zca fiil rf
yans tmaktan ibaret deUildir; iinde teorik ya da ideal bir unsur da bar nd r r.27
Buna karR l k Irakl lar, doktrinleri fiilen yaRanan idar prosedr onaylamas na
raUmen, amel terimini neredeyse hi kullanmam Rlard r. Fakat bu tespit, eski iki
hukuk ekolnn yaRayan gelenek kavram na iliRkin telakkileri aras nda esasta
bir farkl l U n bulunduUu anlam na gelmemektedir.28
Eski hukuk ekollerinin doktrinlerinde ifadesini bulan yaRayan geleneklerine karR , hicr ikinci yzy lda, asl nda son Emeviler dnemine ait tatbikata
karR hukuk ekollerince geliRtirilen muhalif tavr n, bu kez kendilerine dnmesinden baRka bir Rey olmayan hadisiler hareketi ortaya km Rt r. Hadisiler
hareketi din ve ahlk temelli bir muhalefeti temsil etmektedir. Hadisilerin
temel tezi, Peygamberin snnetini, eski ekollerin yaRayan geleneklerinin deUil,
Ondan nakledilen ve bir isnd sistemine sahip olan rivyetlerin temsil ettiUini
ileri srmeleridir. Schachta gre, hadisilerce din ve ahlk endiRelerle hicr
ikinci yzy l n birinci yar s ndan itibaren tedavle sokulan rivyetler ierik bak m ndan din hukukla ilgili olduklar lde hemen hibirinin sahih kabul
edilmesi mmkn deUildir.29

24
Schacht, An Introduction to Islamic Law, 17. Schacht n yaRayan gelenek/snnet kavram n
oluRtururken Goldziherin kken itibariyle paganist olan snnet teriminin Mslm taraf ndan
al n p benimsendiUi ve Margoliouthun snnetin bir hukuk prensibi olarak, esasen, toplumun ideal ya da kidev uygulamas (normative usage/rf) demek olup, sonradan Peygamberce yerleRtirilen teamller biimindeki s n rl anlam n kazand U yolundaki grRlerine
dayand U hususunda bkz. The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 58.
25
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 73, 76, 80.
26
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 76.
27
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 68.
28
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 76.
29
Schacht, An Introduction to Islamic Law, 34.

E$ +" (" (" .

Peygamberin otoritesiyle desteklenen hadisler karR s nda eski hukuk

ekollerinin yapabildikleri en iyi savunma, Schachta gre, yorum yoluyla
hadislerin nemini azaltmak ve kendi doktrinlerini, Peygambere nisbet edilen
baRka hadisler yoluyla ifade etmekten ibaretti. Bu tav r, hadisiler hareketinin
baRar l olduUunun bir gstergesidir. Bununla birlikte, eski hukuk ekolleri Peygamberden nakledilen hadsileri, ancak kendi doktrinleri ile baUdaRt U lde
benimsemiRlerdir.30 Sz gelimi Medine ekol, hadislerle amel at Rt U nda, ameli
stn tutup hadisleri b rakm Rt r.31 Ayr ca eski hukuk ekollerinin doktrinlerini
ifade ederken Peygamberden daha ok sahbeden gelen rivyetlere dayand klar grlr. Onlar bahse konu tav rlar n , sahblerin Peygamberin snnetinden habersiz olamayacaklar ve onu daha iyi bilebilecekleri gerekesiyle izah
ederler ki, bu ayn zamanda Peygambere nisbet edilen hadislere karR bir savunma biimidir.32 Nitekim eski hukuk ekolleri sahblerin tek tek Peygamberden rivyet ettikleri hadisleri, bizzat onlar n grRlerine ynelik gvenlerini
gerekelendirmek iin kullanm Rlard r. Bu, Ofi taraf ndan, Peygamberden
nakledilen mcerret rivyetlerin eski ekollerce z mnen benimsendiUi biiminde
yorumlansa da, gerekte sz konusu rivyetlere karR tutumun bir gstergesidir.33
Ofi, snnet konusunda hadisilerin esas tezini benimsemiR ve Mslm hukukunda hkim telakki konumuna ykseltmiRtir. Snnet, Ofiye gre, Peygamberden nakledilen hadislerin ieriUinden ibaret olup -ki sika bir rv taraf ndan
rivyet edilen haber-i vhid bile Peygamberin snnetini tesis etme hususunda
yeterlidir-34 eski hukuk ekollerince tan mlanan toplumun idealleRtirilmiR tatbikt biimindeki snnet kavram yla bir ilgisi yoktur.35 Belirtilen yaklaR m yla
Ofi, kendisini hibir zaman hadisi hareketinin iinde grmemesine raUmen, ki
o kendisini Medine ekolnn bir temsilcisi olarak nitelemektedir,36 nceki doktrinin devam eden geliRiminden ayr lm R oldu.37
Schacht n, Peygambere nisbet edilen hadisler konusundaki esas yaklaR m , hadsilerin Kurnla birlikte Mslm hukukunun orijinal temelini teRkil
etmediUi; onlar n bir kaynak olarak tan nmaya baRland U dnemde Mslm hukukunun bir k s m temel prensiplerinin zaten mevcut olduUu biimindedir.38

30

Schacht, An Introduction to Islamic Law, 35-36.

Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 64.
32
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 49-50.
33
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 44.
34
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 52.
35
Schacht, An Introduction to Islamic Law, 47, 58, 77.
36
Schacht, An Introduction to Islamic Law, 58.
37
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 67, 80.
38
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 40. Coulson, Schacht n geliRtirdiUi
tezin genel esaslar bak m ndan rtlemez nitelikte olduUunu; zira Peygambere nisbet
edilen hukuk prensiplerin byk oUunluUunun apokrif mahiyet taR d U n ve geriye dnk
31

$7

+ !G4/ ?

Schacht, eski ekollerinin geliRtirdikleri hukuk teorisinde icm fikrinin belirleyici bir unsur teRkil ettiUini; ekollerin tm mslmanlar n icm ile ulemn n
icm n biribirinden ay rd klar n ve esas prensiplerde mslmanlar n icm n ,
uzmanl k gerektiren hususlarda ise uleman n icm n nihai ve yan lmaz bir delil
olarak kabul ettiklerini ifade etmektedir. Ofinin eski ekollerin takipilerinden
birisi ile icm zerinde yapt U tart Rmadan hareketle Schacht, icm n oluRumuna kat lacak hukukular n grRlerinin geerliliUi bak m ndan, bulunduklar
blgenin halk nca fakh olarak tan n yor olmalar n n ve icm n gerekleRmesi
bak m ndan da, ulemn n oUunluUuna ait ittifak n mevcut olmas n n eski
ekollerce yeterli grldU sonucuna varmaktad r. Ona gre, belirtilen icm
kavram hem Irak hem de Medine ekol bak m ndan ortak bir yaklaR m yans tmaktad r.39 Ou kadar ki, Medine ekolnn icm telakkisi, bir hususta Irak
ekolnn anlay R ndan ayr lmaktad r. Medine ekol, yerel/blgesel bir icm
fikrini benimsemiRtir. Onlar n yaklaR m nda icm, yaln zca Medinede yaRayan
otoriteleri kapsar.40 Buna karR l k, Irakl lar n icm fikri yerel/blgesel deUildir.
Ancak Irak ekolnn icm telakkisi, Schachta gre, her ne kadar teorik olarak
tm blgeleri iine alacak geniRlikte olsa da, pratikte Medine ekolnn icm
kavram gibi ayn yerel karakteri taR maktad r. O, sz gelimi Eb Ysufun tm
ashb m z n icm biimindeki ifadesi ile Mlikin bizim icm edilmiR uygulamam z biimindeki refarans tarz aras nda, yerellik a s ndan, pratikte bir
fark olmad U n dRnmektedir.41 Ayr ca her iki ekol de, sahbe iinden kendi
otoriteleri olarak grdkleri kimselere nisbet ettikleri doktrinleri hakk nda
sahbenin icm n n gerekleRtiUini ileri srerler, ki bu, doktrinin kkenleri bak m ndan nihai kriter niteliUindedir.42 Schacht n tezinde ya+ayan gelenek ve
ulemn n icm kavramlar aras nda s k bir baU bulunmaktad r. Ona gre, eski
ekollerde hukuk doktrinin gerek temeli, Peygambere ve hatta sahbeye nisbet
edilen hadisler deUil, ekoln, ulemn n icm nda ifadesini bulan yaRayan geleneUidir.43
Schachta gre Ofinin icm telakkisi, eserlerini kaleme ald U sre
boyunca srekli bir geliRim gstermiRtir. Ofi baRlang ta eski icm kavram n
inR (back-projection) srecinin bir sonucu olarak ortaya kt U n benimsemektedir. Bununla
birlikte, ona gre, bizzat Kurn mslman toplumun cil sorunlar na ynelik bir tav r alm R
ve yine Peygamber de Medinedeki yksek politik ve hukuk rol gereUi sorunlarla doUrudan
ilgilenmek zorunda kalm Rt r. O nedenle Coulson, Schacht n hukuk ierikli hadislerin kan t
deUerinin ancak yaklaR k hicr yznc y la kadar geri gtrlebileceUini ve Peygambere
atfedilen her bir kural n s hhatinin inkr n ngren yaklaR m n n benimsenmesi halinde, Mlk
dnem mslman toplumun hukuk geliRim tablosunda bir boRluUun farz edilmesinin gerekeceUini; halbuki pratik a dan ve tarih koRullar dikkate al nd U nda byle bir boRluk fikrinin
kabulnn zor olduUunu sylemektedir. Bkz. A History of Islamic Law, 64-65.
39
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 82.
40
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 83.
41
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 85.
42
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 82.
43
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 88.

E$ +" (" (" .

benimsemekte ve kullanmaktad r. Mcm kavram na iliRkin deUerlendirmeleri

neticesinde, bir dnem onun baUlay c l U n ve hatta varl U n inkar etse bile,
srecin nihayetinde icm tbi (subsidiary) ve nyarg ya dayal /duygusal (ad
hominem) bir delil olarak kabul etmiRtir.44 Zira Ofiye gre icm, hem eski
ekollerin doktrinlerince hem de klasik teoride ngrlenin aksine, deliller hiyerarRisinde snnetin alt nda yer al r. Eski ekollerin doktrinlerinde ve klasik
teoride icm hukuk sisteminin tmn garanti ettiUi halde, Ofinin yaklaR m nda yaln zca k ysa dayal sonucu garanti eder.45
Klasik teori, Ofiden sonra eski ekollerin icm kavram na (eski icm
kavram ) tekrar dnmRtr. nk Ofinin, ulemn n icm n reddeden ve
icm yaln zca bir btn olarak46 mslman toplumun zerinde uzlaRt U doktrine hasreden yaklaR m baRar l olmam Rt r. Bununla birlikte klasik teori, eski
icm kavram n olduUu gibi almam R, Ofinin Peygamberden nakledilen
hadislerin ieriUinden ibaret grdU snnet kavram n da benimsemiR ve onu
ulem icm n n otoritesine dayanarak mdafaa etmiRtir. Bu, Ofinin hukukta
en yksek otorite olarak Peygamberden gelen hadisleri yaRayan gelenek ve
icm n yerine ikme etme gayretinin k sa mrl olduUunu gstermektedir.47
Schachta gre, ak l yrtme faaliyeti baR ndan beri Mslm hukukunun
karakterinde mevcut olup, eski ekollerin MslmleRtirme hareketi ile birlikte
tamamlay c bir eUilim olarak ortaya km Rt r. Dolay s yla, doUru karar n ne
olmas gerektiUine iliRkin ulemn n grR, sistematik olarak ve ayn zamanda
tarih bak mdan onlar n hadis biiminde48 ifade edilmesinden ncedir. Sz
konusu faaliyet, ilk mtehass slar n ve kdlerin, Emev dneminin sonlar na
doUru, gerek halk n gerekse idarenin uygulamalar na iliRkin malzeme zerinde
kiRisel grR ve yarg larda bulunmalar suretiyle baRlam Rt r. Kesin olan husus,
kiRisel ak l yrtmenin, ister tmyle ind ve kiRisel isterse tutarl l U temin etme
abas ndan doUmuR olsun, hakk nda yeterli bilginin bulunmad U bir zamanda
yn ve metodu olmaks z n baRlam R ve gittike artan biimde (Ofiye kadar)
disipline edilmiR olmas d r. Genel olarak rey biiminde nitelenen kiRisel ak l
yrtme, sistematik tutarl l k kazan p, mevcut bir kurum ya da hkm ile arasndaki benzerliUe dayand r ld U nda k ys (analogy) diye isimlendirilmiRtir.
Oayet rey hukukunun salt uygun bulma fikrine baUl kiRisel tercihini yans t y44

Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 88-89.

Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 135.
46
Bir baRka yerde Schacht, icm n Ofi taraf ndan, tm mslmanlar n oUunluUunun
grR (the opinion of majority of all Moslems) biiminde a kland U n belirtmektedir. Bkz.
Islamic Law, VIII, 346.
47
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 94-95. nk Schachtta gre,
Ofinin Kurn snnetin stnde bir delil olarak grmesi grnRtedir. O, pratikte bu
prensibe riayet etmez. Bkz. The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 135.
48
Schacht, hadisilerin ana tezlerinin baRar ya ulaRmas sebebiyle, gerekte rey kkenli olan
karar ve zmlerin Peygamberin aUz ndan syletildiUini ileri srmektedir. Bkz. An Introduction to Islamic Law, 40.
45

$7

+ !G4/ ?

orsa, istihsn ya da istihbb biiminde nitelenmiRtir. KiRisel ak l yrtmeye baRvurma faaliyetine ictihd (ictihdur-rey), sz konusu faaliyeti yerine getiren
nitelikli kimseye de mctehid denilir. Bu terimler eski dnemde byk lde
ayn anlamdad r ve hatta Ofiden sonra bile yle kalm Rt r.49
Schachta gre, eski hukuk ekollerinde ind ve kiRisel grR ya da kaba ve
basit k ys biiminde olan rey, Ofiye kadar sistematik tutarl l k kazanm R ve
onun taraf ndan tamamen sistematik k ysa indirgenmiRtir. Ofinin hukuk
teorisinde ictihd etmek, k ys yapmakla ayn anlamdad r.50 Buna gre, Ofi
genel rey ile kat (tan mlanm R, sistematik) k ys aras nda prensip olarak ayr ma giden ilk kimsedir.51 Ofi, bu yolla, ind grRlerin ve kiRisel kararlar n
(rey ve istihsn, ki o iksini de ayn anlamda kullan r) nne gemeyi hedeflemiRtir. Nitekim onun hukuk teorisi, eski ekollerin teorilerine gre ok daha mant k ve biimsel tutarl l Ua sahiptir. Bu nedenle o, eski ekollere mensup hukukular srekli tutars zl kla itham etmiRtir.52 Ofinin teorisinde, eski ekollerin
yapt U n n aksine, sistematik ak l yrtme yoluyla hadislerin tenkit edilmesi de
mmkn deUildir. nk ona gre, ancak bir mesele hakk nda Kurn, snnet
ya da icmda bir hkm yoksa k ysa baRvurulabilir. K ys ise, say lan bu
kaynaUa baUl olarak yap labilir. Bu itibarla, Ofinin nazar nda rey ve istihsn
ayn hkme tbidir. Bir kimsenin istihsn yoluyla hkm ya da fetv vermesi,
hibir dayanaU olmaks z n keyfi biimde hareket etmesi demektir.53 Ayr ca
burada belirtilmesi gerekir ki, Schachta gre, Ofinin kiRisel grRe (discretionary decision/rey) dayal olarak hkm vermeyi reddedip, kat k yas ve sistematik ak l yrtme zerinde srar etmesinde, Kfe doktrininin sistemleRtirilmesinde en byk katk n n sahibi Oeybn etkili olmuRtur. Zira Oeybn, reyi
eski hukuk ekollerindeki kadar geniR biimde kullanm R olsa bile, onun kar mlar ndan byk oUunluUu gerekte kat k yas ve sistematik ak l yrtme
biimindedir.54 Netice itibariyle sylemek gerekirse, Schachta gre klasik Mslm
hukuk biliminin kurucusu, usuln belirli kesin ilkeler zerine oturtan
Ofidir.55
Schacht, tarih sre boyunca Mslm hukuk dogmatiUinin (positive law)
pek fazla deUiRmediUini ve bir btn olarak bak ld U nda ilk Abbas dneminin

49
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 98-99; a.mlf., Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, 48-49, 50; a.mlf., An Introduction to
Islamic Law, 37.
50
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 127.
51
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 109.
52
Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, 54; a.mlf.,
An Introduction to Islamic Law, 46.
53
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 121, 122.
54
Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, 53; a.mlf.,
An Introduction to Islamic Law, 45.
55
Schacht, Islamic Law, 346.

E$ +" (" (" .

=<

sosyal ve ekonomik koRullar n yans tt U n ileri srmektedir. Ona gre deUiRim

daha ok hukuk teorisi ve sistematik st yap da gerekleRmiRtir.56
GrRlerini zet halinde tan tmay ama edindiUimiz bu yaz dan da
anlaR lacaU zere, Schacht, gerek Mslm hukukunun (Islamic law) gerekse Mslm
hukuk biliminin (Islamic jurisprudence-legal theory) teRekkl biimine ve srecine iliRkin ok nemli tespitlerde bulunmaktad r. Bu tespitlerin byk blm,
mslman f k h geleneUinin meseleyi izah biimine gre olduka farkl l klar
iermektedir. Ortaya konulan tespitlerin ciddi ve arp c olduUunu teslim etmekle ve bu al Rmada onlar n kritiUini yapma imkan n n bulunmad U n sylemekle birlikte, Schacht n takip ettiUi bilimsel yntemin, sz konusu tespitleri
temellendirme hususunda, dikkatli bir okuyucu taraf ndan bile hemen fark
edilebilecek nemli yetersizlikler bar nd rd U n belirtmek isteriz. Yazar herReyden nce tezini tarihe iliRkin bir nyarg zerine bina etmektedir. Ona gre,
asl nda Mslm hukukunun teRekkl bak m ndan en belirleyici sre olan ilk
nesil, kan t niteliUinde tarih verinin yetersizliUi sebebiyle karanl kt r. DiUer bir
husus, kurgusu itibariyle mellifin taraftar ya da muhalif oluRuna bak lmaks z n
ve gerekli ihtiyat pay b rak lmaks z n elde mevcut olan metinlerin ortaya koyduUu yaklaR mlardan hareketle neredeyse yeni bir tarih inR intiba n verecek
genellemelere gidilmesidir. Halbuki gnmzde de gerekte tek bir kimseye ya
da az say da taraftar bulunan bir gruba ait olan fikirler de bilimsel al RmaRlara
konu edilmekte; ilgili konuda bir tasnif unsuru olarak ele al n p tart R labilmektedir.
Sonu olarak, bilhassa hadis rivyeti olgusuna iliRkin tarihe dnk al Rmalar yap lmaya baRlanm R olmakla ve k smen Mslm hukukunun ve hukuk
biliminin teRekkl sreci ile de ilgili bulunmakla birlikte, henz aUdaR Mslm
hukuk tarih al Rmalar n n ilk dneme yeterince yneldiUi sylenemez. Belirtmek gerekir ki, klasik teori ve doktrinlerin bizim iin ne anlam ifade edeceUi,
tmyle teRekkl srecinin anlaR l p ayd nlat lmas na baUl d r.

56

Schacht, An Introduction to Islamic Law, 75.

$7

+ !G4/ ?

SLAM HUKUKUSU
HUKUKUSU ve HUKUK TAR H S NOEL
COULSON: HAYATI, ESERLER ve GR LER
Prof. Dr. Ferhat Koca1

6 5 ' 26
6

5*85

56 26

( 0

4 7

' ' '9 '9$

( 0

Noel James Coulson 18 AUustos 1928 tarihinde Mngilterenin Lancashire

blgesindeki Blackrodda doUdu. Wigan Grammar Schooldaki eUitiminden
sonra Oxforddaki Keble Collegee girdi. K br s ve SveyR blgesinde istihbarat
subay olarak askerlik yapt . AskerliUi mteakip, 1952 y l nda Oxford niversitesine girdi. Burada meRhur msteRriklerden Joseph Schacht n tavsiyesi zerine, Fas ktphanelerinde bulunan f k hla ilgili el yazmalar zerine yksek lisans ve doktora yapt . 1954 y l nda Sir Norman Anderson taraf ndan Londra
niversitesindeki School of Oriental and African Studiese (SOAS) davet edildi ve burada Mslm hukuku dersleri okutman olarak greve baRlad .
19651966 y llar aras nda, Nijeryadaki Ahmed Bello niversitesi hukuk fakltesinde dekanl k yapt .
Noel J. Coulson 1967 y l nda Londra niversitesi DoUu lkeleri hukuku
blm (Department of Oriental Laws) baRkanl U na getirildi ve bu grevi mrnn sonuna kadar srdrd. Bu arada Chicago, Harvard, Pennsylvania,
UCLA, Utah ve mezun olduUu Keble College gibi eRitli niversitelerde misafir
profesr olarak dersler verdi. Ayr ca, Mslm hukukunun, zellikle ticaret ve mirasla ilgili hkmlerinin uygulamas konusunda araRt rma ve gzlemlerde bulunmak amac yla eRitli defalar OrtadoUu lkelerini ziyaret etti.
Arab Law Quarterly dergisinin yay n kurulu ve Grays Inn Barosu yesi
olan Coulson, The Times (3 Eyll 1986) gazetesi taraf ndan kendi neslinin
nde gelen Mngiliz Mslm hukukusu olarak nitelendirilmiRtir.
1

Gazi niversitesi orum Mlahiyat Fakltesi. E-mail: ferhatkoca@yahoo.com

H $%

A "

B*/

Mki k z ocuUu babas olan Noel J. Coulson, 30 AUustos 1986 tarihinde, 58

yaR nda Haslemerede (Surrey) ld2.
%6 ' '9 '9$
#6

1. A History of Islamic Law (Edinburgh University Press, Edinburgh 1964,

1971, 1978, 1990). Mslm hukuk tarihine dair klasik ve modern pek ok kaynaktan faydalan larak yaz lm R muhtasar bir kitapt r. Bu eser F Trhit-te+ril-slm (trc. Muhammed Ahmed Sirc, Kuveyt 1402/1982) ad yla Arapaya tercme edilmiRtir.
2. Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence (the Centre for Middle
Eastern Studies, University of Chicago, London, Chicago 1969). Coulsonun
Chicago niversitesi hukuk fakltesi OrtadoUu araRt rmalar merkezinde misafir hoca olarak verdiUi derslerin notlar ndan oluRan bu eser, Mslm hukuk sistemindeki ak l-vahiy3, birlik-eRitlilik, otoriteryanizm-liberalizm, idealizm-realizm,
hukuk-ahlk, duraUanl k-deUiRkenlik kavramlar n ve bu kavramlar n birbiriyle
iliRkilerini incelemektedir.
3. Succession in the Muslim Family (Cambridge 1971). Mslm miras hukukuyla ilgili bir eserdir.
4. Commercial Law in the Gulf States - The Islamic Legal Tradition,
(London 1984, Graham-Trotman). Coulsonun School of Oriental and African
Studiesin hukuk fakltesinde verdiUi, OrtadoUu lkelerinin karR laRt rmal ticaret hukuku adl dersin notlar ndan oluRan bir kitapt r.

Noel James Coulsonun hayat , eserleri ve grRleri hk.bk. Joseph Scahct, Modernism and
Traditionalism in a History of Islamic Law, Middle Eastern Studies, I (1964), s. 388-400; Noel
James Coulson, Correspondence, Middle Eastern Studies, III (1966), s. 195-203; Obituary:
Professor Noel J. Coulson, Arab Law Quarterly, I/5 (November 1986), s. 473-474; I. Edge,
Obituary: Noel Coulson, Bulletin of School of Oriental and African Studies, L/3 (1987), s.
532-535; Muhammed Selim El-Awa, Approaches to Sharia: A Response to N. J. Coulsons
A History of Islamic Law, Journal of Islamic Studies, II/2 (1991), s. 143-179; Kamil Uslu,
Noel J. Coulsonun -slm Hukuku Hakk ndaki -ddialar , Konya 1997 (Seluk nv., Sosyal
Bilimler Enst., Yay mlanmam R Yksek Lisans Tezi); M. Kmil YaRaroUlu, Coulsonun
Mslam Hukukuna Bak R , Oryantalistlerin Gzyle -slm (ed. Ahmet Ycel), Mstanbul 2003,
RaUbet Yay nlar , s. 187-201; Muharrem K l , Mslam Hukukunun DoUas na Klasik Oryantalist Bir Bak R: N. J. Coulson rneUi, Marife, y l. 2, sy. 3 (Konya 2002), s. 123-134; Cengiz
Kallek, Coulson, Noel James, D-A, VIII, 71-72.
3
Bu eserin ak l-vahiyle ilgili blmnn Trke tercmesi iin bk. Noel J. Coulson, Mslam
Hukukunun at Rma ve Gerilim Alanlar ndan Biri Olarak Vahiy ve Ak l (trc. Ferhat Koca),
Marife, III/3 (Konya 2003), s. 343-351.

"7

?$

/$

$& ==

##6 )
1. Doctrine and Practice in Islamic Law: One Aspect of the Problem,
Bulletin of School of Oriental and African Studies, XVIII/2 (1956), s. 211-226.
2. The State and the Individual in Islamic Law, International and
Comparative Law Quarterly, VI (1957), s. 49-60. (The Traditional Near East J.
Stewart - Robinson (ed. Englewood Cliffs, N. J. Prentice Hall), 1966, s. 122-135.
3. Reform of Family Law in Pakistan, Studia Islamica, VII (1957), s.
133-155.
4. The Moslem Ruler and Contractual Obligations (J.N.D. Anderson
ile birlikte), New York University Law Review, XXXIII (1958), s. 917-33.
24.

5. Muslim Custom and Case Law, Die Welt des Islams, VI (1959), s. 13-

6. The Significance of Islamic Law in the World Community, Los

Angeles Bar Bulletin, XXXVII (1961), s. 43-46.
7. Islamic Family Law: Progress in Pakistan, Changing Law in
Developing Countries (ed. Norman Anderson), Allen and Unwin, London 1963,
s. 240-257.
8. The Concept of Progress and Islamic Law, Quest (Calcuta), 40
(1964), s. 16-25.
9. Legal Education and Islamic Law, Journal of the Centre of Islamic Legal Studies (Zaria), I (1966), s. 3-11.
10. Islamic Law in Contemporary Cultural Change (J. N. D. Anderson
ile birlikte), Saeculum, XVIII (1967), s. 13-92; ayr ca bk. Lahore ts., Lahors Law
Times Publications (ed. M. Farani), ayr bas m.
11. Islamic Law, An Introduction to Legal Systems (ed. J. Duncan M.
Derret), Sweet and Maxwell, London 1968, s. 54 -79.
12. Representational Succession in Contemporary Islamic Law, Studia
Islamica (Voluminis Memoriae J. Schacht Dedicata, pars altera), XXXII
(1970), s. 101-108.
13. Modernization: Islamic Law (J. N. D. Anderson ile birlikte), (ed.
Michael Brett), Northern Africa: Islam and Modernization, Frank Cass, London
1973, s. 73-85.
14. A Comparison of the Law of Succession in the Islamic and British
Legal Systems, American Journal of Comparative Law, XXVI (1978), s. 227232.

H $%

A "

B*/

15. Law and Religon in Contemporary Islam, Hastings Law Journal

(UCLA), XXIX (1978), s. 1447-57. Bu makalenin Trke tercmesi iin bk.
aUdaR Mslm Dnyas nda Hukuk ve Din (trc. M. Kamil YaRaroUlu), Oryantalistlerin Gzyle -slm (ed. Ahmet Ycel), Mstanbul 2003, RaUbet Yay nlar , s.
202-214.
16. Women and Law Reform in Contemporary Islam (Doreen
Hinchcliffe ile birlikte), Women in the Muslim World (ed. Lois Beck - Nikki R.
Keddie), Cambridge Mass., Harvard University Press 1978, s. 35-51.
17. Regulation of Sexual Behaviour Under Traditional Islamic Law,
Society and the Sexes in Medieval Islam (ed. A.L. al-Sayyid Marsot), Undena
Publications, Malibu 1979, s. 63-68.
18. The Islamic Legal System: Its Role in Contemporary Muslim
Society, Studien zum Islamichen Recht. Hrsg. Von Fritz Schwind (ed. Noel J.
Coulson -Abdelwadoud Yehia), Verlag der sterreichisschen Akademie der
Wissenschaften, Wien 1983, s. 7-19.
19. The Family in Islamic Law: Yesterday and Today, Studien zum
Islamichen Recht. Hrsg. Von Fritz Schwind (ed. Noel J. Coulson - Abdelwadoud
Yehia), Verlag der sterreichisschen Akademie der Wissenschaften, Wien
1983, s. 20-30.
20. European Criticism of Hadith Literature, The Cambridge History of
Arabic Literature: Arabic Literature to the End of Umayyad Period, Cambridge
University Press, Cambridge 1983, s. 317-321.
Ayr ca Coulson, The New Encyclopaedia Britannican n Islamic Law
(Macropaedia, Chicago 1974, s. 938-943), Encyclopaedia of Islam n (second
edition, I, E.J. Brill Leiden 1960) ise Bayt al-mal maddesini yazm Rt r.4
6$

8 8 8 '

8 8 0 9$ $ :;'9$5' !<9:= '9$

Bat dnyas nda Mslam ilimler sahas nda yetiRen en meRhur araRt rmac lardan biri olan Mngiliz Rarkiyat Noel James Coulson, geleneksel oryantalizmin
ncleri konumundaki I. Goldziher ve J. Schacht gibi bilginlerden zaman zaman farkl bir izgi takip etmiR5 ve deUerlendirmelerinde onlardan daha yumu4

Ayr ca bu eserlerin bir listesi iin bk. M. Kmil YaRaroUlu, Coulsonun Mslam Hukukuna
Bak R , Oryantalistlerin Gzyle -slm (ed. Ahmet Ycel), s. 191-194.
5
Bizzat J. Schacht, Noel J. Coulsonun kendisinden farkl baz yaklaR mlar bulunduUunu
belirterek, onun A History of Islamic Law adl kitab n eRitli a lardan tenkit etmiR ve bu
konu hakk nda iki oryantalist aras nda eRitli tart Rmalar yap lm Rt r. Bk. Joseph Scahct,
Modernism and Traditionalism in a History of Islamic Law, Middle Eastern Studies, I
(1964), s. 388-400; Noel James Coulson, Correspondence, Middle Eastern Studies, III
(1966), s. 195-203.

"7

?$

/$

$& =

Rak ve l ml bir slup kullanm Rt r.6 Coulsonun Mslam hukukunun kaynaklar ,

doktrini ve tarihsel sreci hakk ndaki grRleri k saca Ru Rekilde zetlenebilir:
6$

Noel J. Coulson Mslam hukukunun kaynaklar n deUerlendirirken, kaynaklar hiyerarRisinde, Allah n yegane kanun koyucu olduUu ve onun emirlerinin
hayat n btn ynleri zerinde en st derecede kontrole sahip olduUu ilkesine
vurgu yapar. Bununla birlikte o, Mslm hukukunun ana kaynaU olan KuranKerimde yer alan hukuk ieriUe sahip ayetlerin esas itibariyle Mslm ahlak n n
yal n bir ifadesi olduUu kanaatindedir. Ona gre, Kuran- Kerim basit ve sade
bir kanun metni vermemiRtir. Dolay s yla, Kuranda yer alan hukuk hkmler
hukuk olmaktan ziyade ahlak bir nitelik arz ederler. Nitekim Kuran n
ncelikli amac da insanlar aras ndaki iliRkileri deUil, insanla yarat c aras ndaki
iliRkileri dzenlemektir.7
Coulson Mslm hukukunun ikinci kaynaU olan Snnetin kavram olarak
ilk defa hicr II. yzy lda belirli bir hukuk ekolnn kendi iinde kurulan ve
daha sonra bu ekoln temsilcileri taraf ndan geliRtirilmiR olan grR ifade
ettiUini, ancak ekol iindeki bu dRncenin glendirilmesi iin gemiR nesillerle
aras nda baUlant kurulduUunu ve son olarak da bu srecin Hz. Peygamberde
son bulduUunu ileri srer8. Coulson, Snnetin bir hukuk kaynaU olarak Mslm
hukuk dRncesine dahil edilmesinde Mmam Oafiinin rolne dikkat ekerek,
6

Coulsonun dan Rmanl U nda doktora tezi haz rlayan Muhammed Selim el-Avv, onun
drst kiRiliUine iRaret ederek, Coulsonun kendi grRlerine ayk r olsa bile baRka fikirlere
karR dRmanca tav r tak nmad U n , onun DoUu lkelerinin tarihi, kltr ve gelenekleri
zerine al Rmalar yapan klasik bir oryantalist olmaktan ziyade, farkl hukuk sistemleri arasnda karR laRt rma yapmay amalayan bir medeni hukuk uzman olduUunu ve onun karR laRt rmal hukuk al Rmalar n n bir ok oryantalistin al Rmalar na hakim olan maniplatif
ieriUe sahip bulunmad U n sylemiRtir. Bk. M. Selim el-Avv, Approaches to Sharia: A
Response to N. J. Coulsons A History of Islamic Law, Journal of Islamic Studies, II/2
(1991), s. 143, 167, dipnot 60. Muharrem K l ise, M. Selim el-Avvn n bu deUerlendirmelerinin bir yan lg dan ibaret olduUunu belirterek, klasik oryantalist sylemin, Mslam
hukukunun temel karakteristiUi olarak belirlediUi idealist ve deUiRmeyen hukuk
nitelendirmesinin Coulsonun al Rmalar nda da grldUn ileri srmR ve Coulsonu da
klasik oryantalist geleneUe baUl kiRilerden biri olarak saym Rt r. Bk. Muharrem K l , Mslam
Hukukunun DoUas na Klasik Oryantalist Bir Bak R: N. J. Coulson rneUi, Marife, y l. 2, sy. 3
(Konya 2002), s. 124, 127-134. Noel J. Coulsonun Mslam hukukuna dair grRleri hakk nda
yksek lisans tezi haz rlayan Kamil Uslu ise, Coulsonun baz grR ve yaklaR mlar n , Coulsonun kulland U slubun tam tersine, bilimsel disiplin, tutarl l k ve nezaketten uzak, savunmac ve kaba bir slupla eleRtirmiRtir. rnek olarak bk. Kamil Uslu, Noel J. Coulsonun -slm
Hukuku Hakk ndaki -ddialar , Konya 1997 (Seluk nv., Sosyal Bilimler Enst., Yay mlanmam R Yksek Lisans Tezi), s. 8-17, 149-152.
7
Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, Edinburgh University Press, Edinburgh 1978, s.
11-13; Noel J. Coulson- J. N. D. Anderson, Islamic Law in Contemporary Cultural Change,
Saeculum, XVIII (1967), s. 14-15.
8
Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, s. 39-41.

H $%

A "

B*/

onu Mslm hukuk biliminin babas 9 Reklinde nitelendirmiRtir. Ona gre, Mmam
Ofi farkl baRlang noktalar na sahip olan bu Snnet kavram yerine, tek bir
kaynaktan yani Hz. Peygamberin fiillerinden kan bir Snnet kavram n
koyarak, farkl merkezler aras ndaki eRitliliUin ana sebeplerini ortadan kald rmay ve Ureti ierisine yavaR yavaR birliUi yerleRtirmeyi amalam Rt r10.
Coulson, Mslam hukukunun nc kaynaU olan icmadan bahsederken,
icma doktrininin Mslam ad na meRru otoritenin en nemli kriterini temsil ettiUini ve hukuk teorinin tm yap s n desteklediUini sylemektedir. Bu durumda,
genel prensip, ehliyetli hukukular n belirli bir mana zerinde ittifak ettikleri
grRn, baUlay c ve mutlak bir otoriteye sahip olduUudur. Hukukun kaynaklar n tan mlamaktan doUruluUu kan tlanabilir (substantive) kurallar n menReine
kadar, Mslam hukukunun btn srecinin insan akl n n speklatif bir abas sonucunda olduUunu belirten Coulson, bu srece baUlay c otorite niteliUini kazand ran etkenin ise icma olduUunu sylemektedir.11
Coulson, Mmam Ofinin bir taraftan hadis ad yla kaydedilmiR olan, ilahi
vahiyle ilham edilmiR Peygamberin snneti prensibinin ard nda samimimi olarak dururken, diUer taraftan da ilah vahiy ile a ka veya husus olarak dzenlenmemiR durumlar hakk nda hukuk kurallar koymak iin beRer akl n n gerekliliUini kabul ettiUini, ancak bu akl n rey formunda olmamas gerektiUini ileri
srdUn anlatmaktad r. Coulson bu konuda Ryle der: Ak l, amalad U veya
hedeflediUi Reyde baRar ya ulaRmak iin, ferd bir hukukunun hoRa giden dRncesini, ilah iradeden baU ms z bir hukuk kaynaU olarak al Rt rmamal d r.
BeRer davran R n n nih amalar ve gayeleri, Allah taraf ndan ortaya konulmuRtur ve onlar, beRer akl byle olmalar gerektiUini tespit ettiUi iin deUil,
fakat sadece Allah byle emrettiUi iin istenilir ve hakt rlar. Bu nedenle, ilah
vahiyle kurulmuR prensipler karR s nda, beRer akl n n rol btnyle ikinci derecede olmal d r. Onun fonksiyonu sadece ilah vahyin dzenlemiR olduUu benzer veya paralel durumlardan kar lan prensiplere mracaat ederek yeni durumlar dzenlemektir. Bu sre, analojiyle ak l yrtme veya k yas olarak bilinmektedir. Srecin hareket noktas n , ilah iradenin kabul edilmiR bir bildirisinin (vahiy) oluRturmas gerektiUinden beri, beRer akl ilah hukukun gerekleRtirilmesi ve geliRtirilmesinde koRum tak m olmuR ve ilah vahiyden baU ms z olarak iRletilmemiRtir.12
Ofinin bu tezinin Mslm hukuk teorisinin klasik a klamas n n temeli haline geldiUine iRaret eden Coulson, onuncu yzy ldan itibaren ise, bir hukuk
kural n n Kurn veya snnetten veya onlardan k yas tmdengelim (dedksi9

Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence (the Centre for Middle
Eastern Studies, University of Chicago, London, Chicago 1969, s. 6.
10
Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, 56.
11
Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence, s. 23.
12
Noel J. Coulson, a.g.e. s. 6.

"7

?$

/$

$&

yon) metoduyla kar lmas gerektiUine dair hukuk konsenss (icma) meydana
geldiUini, ayr ca baz durumlarda kat k yas ak l yrtmenin adaletsizliUe yol
aabileceUini ve bu sebeple de ak l yrtmenin daha serbest bir formunu kullanmaya izin verilmesi gerektiUini, bu durumun ise klasik hukuk teorisinde
istihsan (en dil zm aramak) veya istislh (kamu yarar iin en iyi zm aramak) metotlar yla zmlendiUini belirtmektedir.13
%6 $

. 0

- >

Noel J. Coulson, Mslam hukukunu, hem bir hukuk doktrini hem de fur-i
f k h kurallar olarak idealist bilginlerin eseri olarak kabul etmiRtir. Ona gre,
Rer hukuk doktrini, Mslm n din etiUinin aktel davran R kurallar na doUru
tercme edilmesini sunmak zere dzenlenmiR alternatif bir plan niteliUindedir.
Bu sebeple de Rer hukuk doktrininin temel ilkeleri, esasen ilahi vahyin en az
k sm zerine yap lan itihat sonucu ve icma ile ulaR lan sonular n kabul edilmesi olarak ortaya km Rlard r. Dolay s yla, Coulsona gre, Mslam hukuk doktrini, ortaya kt U dnemde, hukukun sadece bir paras n oluRturmaktayd ve
diUer paray ise gncel uygulamada mahkemeler taraf ndan tatbik edilen hukuk meydana getirmekteydi. Bu ikili ayr m n Mslm hukuk sistemlerinin merkez
zelliUi olarak yzy llar boyu devam ettiUini ileri sren Coulson, Reriat n, hukuk
bilginleri taraf ndan iddia edildiUi gibi, hibir zaman tek bir Mslm hukuk sistemi
niteliUinde olmad U n ileri srmRtr.14 Mslam hukuk doktrininin doUas yla ilgili
orta yol denebilecek bu yaklaR m na raUmen Coulson, bazen Mslam hukukunu
tamam yla idealist normlar ieren ve sadece din dRncenin speklatif bir sistemi olma zelliUi taR yan bir hukuk olarak da niteler. Bu erevede o, Mslam
hukukunu, Mslam n ilk yzy l nda Tanr n n iradesini belirlemeye al Ran
hukuk bilginlerinin speklatif abalar n n bir neticesi ve rn olarak grr ve
hukuk bilginlerinin birtak m pratik sosyal ihtiya ve Rartlardan zde ve hukuk
uygulamaya ters dRen, din ideali yans tan bir normlar sistemi rettiklerini ileri
srer.15 Hatta Coulson, sz konusu hukuk bilginlerinin, Reriat , uygulanan bir
hukuk sistemi olmaktan ziyade, kendisi uUruna al R lan dinsel bir ideal olarak
alg lad klar n iddia eder.16
Geleneksel Mslam hukuku teorisine gre, hukukun her bir ayr nt s n n ilahi iradeyi a klad U n ve bu teorinin, yaln zca hukukun doUrudan ilah vahyin
metnine dayal olmas ya da bu tr bir metne k yas edilerek kar lmas durumunda geerli olabileceUini belirten Coulson, muhtemelen bu geleneksel ideo13

Noel J. Coulson, a.g.e., s. 7.

Noel J. Coulson, aUdaR Mslm Dnyas nda Hukuk ve Din (trc. M. Kamil YaRaroUlu),
Oryantalistlerin Gzyle -slm (ed. Ahmet Ycel), Mstanbul 2003, RaUbet Yay nlar , s. 204205.
15
Noel J. Coulson, The State and the Individual in Islamic Law, International and Comparative Law Quarterly, VI (1957), s. 57.
16
Noel J. Coulson, Doctrine and Practice in Islamic Law: One Aspect of the Problem,
Bulletin of School of Oriental and African Studies, XVIII/2 (1956), s. 220.
14

H $%

A "

B*/

loji sebebiyle, eRitli Mslam lkelerinde XIX ve XX. yzy llarda aile hukuku alan nda giriRilen reformlar n ilk aRamalar nda, yap lan deUiRiklikleri ilahi vahyin
deUiRik yorumlar olarak meRrulaRt ran baz giriRimlerin varl U na iRaret etmiRtir.
Ona gre, bu srete tedrici olarak reformlar n geleneksel saf Reriat hukuku
teorisiyle uzlaRt r lmas endiResi daha az nem arz etmeye baRlam R ve bizzat
sosyal talepler, yap lan reformlar iin gerek ve yeterli sebep olarak kabul grmRtr. Coulson, her halkarda aUdaR ve geleneksel hukuk teorileri aras nda
byk farkl l klar bulunduUunu; gemiRte din hukuk, ilah vahyin a k ifadeleriyle tan mlanm Rken, gnmzde Allah n iradesini neyin meydana getireceUi
dRncesinin ok daha esnek hale geldiUini ifade etmektedir. Bugn Mslm hukukunun art k ebediyen geerli ve bu nedenle de deUiRmez davran R kurallar
olarak grlmediUine iRaret eden Coulson, gnmz Mslm hukuk ilminin Mslm toplumu iRlerini ynetim vas tas yla eninde sonunda ilah iradeye uygun
olarak dzenleyecektir Reklindeki nosyona dayal olmak zorunda olduUunu,
dolay s yla ilah olarak dzenlenmiR hukuk nosyonu yerini art k ilah olarak
ynlendirilmiR toplum nosyonuna b rakt U n ve bu durumun Bat l hukuk teorisi araRt rmac lar taraf ndan byk bir eliRki olarak grlmesine raUmen,
aUdaR Mslam hukuk ilminin doUal din hukuk teorisine doUru ilerlediUini sylemektedir.17 Bu durumda, Coulsona gre, art k Mslm hukuku, her davran R detay n n ilah irade taraf ndan a ka dzenlendiUi Reklindeki geleneksel Reriat
anlam nda din deUildir; ancak Mslam ynetim ve toplum, Kuran n Allaha,
peygambere ve ull-emre itaat edin emrine dayal olmaya devam edecektir.
Bylece de mevcut her Mslam hukuk sistemi tan m bak m ndan dine dayal bir
hukuk sistemi niteliUinde olacakt r.18
Mslam hukukunu vahiy-ak l, birlik-okluk, otoriteyanizm-liberalizm, idealizm-realizm, hukuk-ahlk ve duraUanl k-deUiRkenlik dikotomileriyle karakterize eden Coulson, bugn ise Mslam hukukunda as l gerilim alan n duraUanl kdeUiRkenlik ikileminin oluRturduUunu ifade etmektedir. Hukuk-ahlk alan d R ndaki diUer gerilim alanlar n n tamamlay c s ve hatta sonucu niteliUindeki bu
gerilim alan n n, aUdaR Mslman hukukular n karR laRt klar en nemli sorunlardan biri olduUunu belirten Coulson, ilah vahiy dRncesi, evrensel icma
anlay R ndan kaynaklanan birlik doktrini, taklit doktrini formunda ortaya kan
otoriteryanizm ile Mslam hukukunu ebed olarak geerli bir yaRam tarz biiminde alg layan idealizm anlay Rlar n n tmnn kat /duraUan bir hukuka yol at U n ileri srer.19
Bununla birlikte Coulson, Mslam hukukunu kaU t zerinde kalan bir hukuk Reklinde deUerlendirmeyip, srekli bir biimde onun eRitli Mslam lkelerindeki uygulama srelerini takip etmiRtir. Mslam hukukunun geleneksel olarak
yaln zca f k h kitaplar n n doktrinini uygulamakla ykml bulunan kad mah17

Noel J. Coulson, aUdaR Mslm Dnyas nda Hukuk ve Din, s. 210-211.

Noel J. Coulson, a.g.m., s. 214.
19
Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence s. 96.
18

"7

?$

/$

$&

<

kemelerinde uyguland U n ileri sren Coulson, bununla birlikte kad mahkemelerinin Mslm toplumlar n n yegane hukuk mahkemeleri olmad U na, ancak Reriat d R mahkemelerin yarg lama faaliyetlerinin de hangi lde olduUu konusunda deUerlendirmelerde bulunabilmek iin tarafs z aUdaR belgelerin henz
eksik olduUuna iRaret etmiRtir. Oeriat d R bu mahkemelerin belirli baz zaman ve
mekanlardaki uygulamalar istisna edilirse, zorunlu olarak tamamen Reriat
doktrinine yabanc bir fur-i f k h uygulamad klar n belirten Coulson, baz
Mslam mahkemelerin, bulunduklar blgelerin geleneksel hukuklar na dayal
olan davalarda radikal bir Rekilde Reriat doktrininden sapm R olsalar bile, aile
hukuku alan nda det hukukunu uygulad klar n , ayr ca ticar mahkemelerin de
OrtaaUdan itibaren sermaye borlar zerindeki her trl faiz Rekilleri ve speklatif iRlemler (riba) karR s ndaki Reriat yasaklar n n etkisinden ticar faaliyetleri korumak amac yla bir hukuk hile sistemi geliRtirip uygulad klar n ileri srer. Kald ki, f k h bilginleri, halk n yarar na (maslahat) olan durumlarda gerektiUinde Reriat mahkemelerine alternatif yarg lama sistemi dzenlemek suretiyle devlet baRkan na etkili hukuk uygulamas n saUlama hak ve grevini veren
geniR ereveli siyaset doktrini sayesinde Reriat d R mahkemelerin meRruiyetini
de tan m Rlard r.20
Mslam hukuk doktrininin modern zamanlardaki uygulanma rneklerinin
eRitliliUine ve bu konudaki karmaRaya iRaret eden Coulson, aUdaR Mslm toplumunu dzenleyen kanunlar n son derece karmaR k oluRlar n n sebebinin sadece coUrafyan n geniRliUi ve Mslm lkeleri ile toplumlar n n ok say da olmas ndan deUil, ayn zamanda zellikle Mslm hukuk sistemlerinin Rekillendirici unsurlar olan farkl l ve ideolojiler aras ndaki radikal at Rmalar ve gerilimlerden kaynakland U n belirtmektedir. Ayr ca, Mslm hukukuyla ilgili deUerlendirmelerde bulunanlar iki temel tehlikeye karR uyaran Coulsona gre, bu tehlikelerden birincisi, Mslm hukukunun farkl paralar n n heterojen yap s zerine
yap lan aR r vurgunun sistemin temel birliUini rtebileceUi hususudur. Zira,
at Ran iki unsur aras ndaki ay r m siyah ve beyaz renklerden ibaret olmay p, bu
iki z t u aras nda kalan orta alanda grinin farkl tonlar da bulunmaktad r. Mkinci tehlike ise, kutuplaRmalar n her birinin, din ve laik hukuk yaklaR mlar aras ndaki at Rman n bir ynnn ifadesi olarak kabul edilmesidir. Halbuki, geleneksel ya da Snn doktrin tamamen din olmad U gibi, modern ya da Bat l
hukuk pratiUi de mutlaka sekler deUildir.21 Bununla birlikte Coulson, saf Reriat
doktrininin gnmzde Mslam hukuk sistemi iinde nceki dnemlere gre daha
az rol oynad U n ve art k Reriat n, ortaaU dnemi alimleri taraf ndan tan mlanm R kapsaml , zel ve yan lmaz bir sistem sunduUu Reklinde gereki bir iddiada bulunamayacaU n ifade etmektedir.22

20

Noel J. Coulson, aUdaR Mslm Dnyas nda Hukuk ve Din, s. 205-206.

Noel J. Coulson, a.g.m., s. 202-203.
22
Noel J. Coulson, a.g.m., s. 207.
21

H $%

A "

B*/

Gnmzde, ortaaU dnemindeki hukuk kitaplar n n ieriklerinin tamamen d R nda ortaya kan Rartlar n varl U na dikkat eken Coulson, ayr ca
modern Bat medeniyeti ile meRgul olman n tek pratik yolunun Bat l modellere
dayal kural ve dzenlemeleri uyarlamaktan getiUi anlay R n n ortaya kt U n ,
bu nedenle de son y llarda pek ok Mslm lkesinde iRi dzenlemeleri ve trafik
kanunlar dahil olmak zere, Bat l modellere dayal yasama faaliyetlerinin artt U n , bu tr geliRmelerin ise, Mslm toplumlar nda kat ks z Reriat doktrininin tek
baR na uyguland U Reklindeki iddialar y kt U n sylemiRtir.23 Coulson, Mslam
lkelerinde grlen yasama alan ndaki bu Bat l laRma faaliyetlerinden hareketle, modern dnem Mslm hukuk dRncesini, geleneksel hukuku toplumun Rartlar na uyarlayacak bir sistem geliRtirme konusunda baRar s z bulur.24. Ona gre,
Mslm hukuk dRncesinin karR karR ya kald U , bizzat kendi yap s ndan kaynaklanan bir problemle yani dini inan taraf ndan ortaya konan ller ile topluma
canl l k kazand ran gler aras ndaki iliRkiyi belirleme problemini zmenin
yolu, klasik hukuk dRncesi ile seklarizm aras ndan gemektedir. Coulsona
gre, canl bir g olarak hukuk, toplumun ruhunu yans tmak zorundad r ve
gnmz Mslm toplumunun ruhu tek baR na ne seklarizm ne de klasik dnem
hukuk metinlerinde yer alan doktrinde yans t labilmektedir.25
Mslam hukukunun ilah ve insan ynlerine ve bu iki yn aras ndaki iliRki
ve gerginliklere iRaret eden Coulson, Mslam hukukundaki hukuk ak l yrtmeyi,
hukukun tamamen el yap m kumaR ierisinde, ilah vahiy ve beRer akl n n ipliklerinin, hemen hemen birbirinden ayr lmayacak derecede, birbiriyle ok s k bir
Rekilde dokunduUunu gsteren bir delil olarak niteler. Buna raUmen, ona gre,
ne tr form oluRturursa oluRtursun, klasik dnemlerde hukuksal speklasyon,
ilah buyruklar n yan baR nda, beRer yap m bir hukuk alan yaratan baU ms z bir
sre olarak deUerlendirilmemiRtir. O, ilah irade karR s nda tamam yla ikinci
derecede idi. Bunun anlam ise, onun iRlevinin, Allah n Mslam toplumu hakk ndaki amalar n anlamaya ve onlar gerekleRtirmeye al Rmak olduUudur. Geleneksel hukuk ilminde yer ald U gibi, belirli bir bilgi alan ve akl n rol hakk ndaki bu tr at Rmalar, sadece bu sonucun ulaRabileceUi bir tak m manalarla
ilgilidir. Bu doUru yorumda, Mslam hukuku hem bir ilah hukuk ve hem de bir
hukukular n hukukudur. Mslam hukukunun bu iki tan mla mtala edilmesi,
birbirini tamamlay c d r ve birbirinin z dd deUildir.26

23

Noel J. Coulson, a.g.m., s. 207-208.

Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, s. 221.
25
Noel J. Coulson, a.g.e., s. 223-225.
2626
Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence s. 19.
24

"7

?$

/$

$&

H $%

A "

B*/

GEORGE MAKD S
(1920-2002)
Dr.Tuncay BA O=LU

!"
(
$ +
&
&
$ $$ %$ "
#
&#
. ) $% > $
8 #
'
# " . ) & %$ +
&
"
. ) $& " " $ $% # ( $& & '
( )$ # &# " F
$ &
(
$.
& I # $&
&#
$&
J &
'
( " $ % 3" &#
#"" - &#
&-

> $
#

&

!$9$=

( 0

'?

8 #

=)

&-

#"" -

% 3"

Lbnandan ABDye geden Arap as ll H ristiyan bir aileden gelen

George A. Makdis (1920-2002), Detroitte (Michigan) do%du. lk ve orta %renimini ABD ve Lbnanda tamamlad . 1947de Michigan niversitesi Tarih ve
Siyaset Bilimleri blmnden mezun oldu. 1950de George Town niversitesinde A Study of the Constitutional Development of Lebanon under the French
Mandate adl yksek lisans tezini haz rlad . Doktoras n Fransada Sorbonne
niversitesinde yapt . Ibn Aqil et La Rsurgence de LIslam Traditionaliste au
XIe Siecle (Ve sicle de lHgire) ad n ta yan doktora tezi yay mlanm t r. Bu
al malar s ras nda pek ok ilim adam ndan yararlanm olsa da kendilerini
stadlar olarak niteledi%i Louis Massignon ve Henri Laoustun zel bir yerinin bulundu%una i aret etmektedir. Doktora tezi devam ederken 1953-59 y llar
aras nda Michigan niversitesinde dersler verdi. 1959-73 aras nda Harvard
niversitesinde, 1973 y l ndan itibaren de Pennsylvania niversitesinde hocal k yapt ve burada 1990da emekli oluncaya kadar Arapa ve slam ilimler
alanlar nda dersler verdi. 1993 y l nda Giorgio Della Vida dln ald . %rencileri aras nda zellikle William Granara, Sherman Jackson, Gary Laiser,
Joseph Lowry, Christopher Melchert, Devin Stewart ve Shawkat Mahmood

Mslam Hukuku.

! &(

9 K*L5M

Toorawa gibi Pennsylvania niversitesindeki %retim yeleri ve ara t rmac lar

yer al r.1
Makdis klasik dnem slam tarihi alan nda al malar yapm , zellikle
de slam e%itim tarihi, d nce hareketlerinin ve mezheplerin ortaya k ve
Hanbellik gibi konulara yo%unla m t r. Bu konulardaki gr lerini geli tirirken k noktas ve ara t rma sahas olarak daima V./XI. yzy l Ba%dad ve
Irak n esas alm ve buradan elde etti%i bulgular tm al malar na temel te kil
etmi tir.
Makdisinin bir ba ka zelli%i de, ara t rmalar nda daima slam ve Bat
medeniyetleri aras ndaki sreklili%i ve benzerli%i izlemi olmas ya da mukayeselerde bulunmu olmas d r. Ara t rmalar n genellikle kkenleri slam medeniyetinde bulunan ve Bat ya intikal eden e itli uygulamalar, messeseler ve hareketler zerinde yo%unla t rm t r. Bu durum, onun eserlerine zgnlk katan
ve bugne kadar onlara yo%un bir ilgi duyulmas na yol aan bir niteliktir. ki
medeniyet aras ndaki sreklili%i izledi%i ara t rmalar zellikle e%itim tarihiyle
ilgili al malar d r ve onu en ok tan tan ba eserleri de bu alanda yaz lm t r.
A a% da bu konu daha ayr nt l olarak ele al nacakt r.
Makdisinin al malar nda yukar da anlat lanlar n yan s ra iki yn daha
dikkat eker. Birincisi tarih hadiseleri ve messeseleri yorumlama ve anlatmada ba vurdu%u aktelleme (iinde ya ad % evrede -yani Bat da- kavranmas n
kolayla t r c ifade ve benzetmelerle anlatma) abas ve metodudur. Bu sebeple
ilk bak ta tan d k gelen terimlerin Makdisi taraf ndan neyi ifade etmek zere
kullan ld % na dikkat edilmesi gerekir. Malum oldu%u zere tarih hadiselerin
aktellenmesinin onlar anlama ve anlamland rmada msbet ve menf ynleri
bulunmaktad r. Onun al malar ndaki metodunun di%er bir yn, belge esasl
ara t rmac l % ve metin okuma tekni%idir. Birok arkiyat n n benimsedi%i
sosyolojik/tarih bir konuda ileri srlecek herhangi bir gr n madd ve mahhas bir belgeye dayal olmas gerekti%i yakla m , G. Makdisi ve Vil b.
Hallk gibi H ristiyan Arap kkenli slamiyat larda da grlr. Bu yakla m n
bir neticesi olarak szkonusu ara t rmac lardan Makdisi, bilinen (ya da ismi
gnmze gelen) ilk tabakt eserinin bir Hanbelye ait olmas ndan yola karak
geli mi haliyle (lonca eklinde) te ekkl etmi olan ilk f k h mezhebinin Hanbel mezhebi oldu%u neticesine var rken; Hallk, fi ve ondan sonraki yzy l
boyunca yaz l metinlerde f k h usl ilminden bahsedilmemesi sebebiyle
f k h usl ilminin ortaya k n drdnc as r ba lar olarak belirler. Bu yakla m di%er baz metodik unsurlarla dengelenip desteklenmedi%inde tek ba na
sama neticelere gtrebilecek bir yakla md r. Bir literatr trnn, bir dnemin ay rdedici vasf na ve o dnemdeki fikr tart malar n mahiyetine dair bir
emre olarak grlmesi kabul edilebilir bir eydir; ancak bir ilmin veya messe1

Hayat hakk nda ayr nt l bilgi iin bk. Cengiz Tomar, Makdisi, George M., D-A, Ankara,
2003, c. XXVII, s. 430-1.

> $

8 # N

senin ortaya k n bir belgenin varl % na dayand rmak ve aksi bir belgenin
yoklu%unu (daha do%rusu bize ula mam olu unu) bir delil olarak kullanmak,
ana-baban n ve ailenin varl % n ocu%un do%um tarihiyle ba latmak gibi paradoksal bir yakla m olacakt r.
Benzer bir durum Makdisinin metin okumalar nda da geerlidir.
Makdisi, arkiyt lar aras nda yayg n kabul gren baz tezleri, zellikle de
Goldziher taraf ndan ileri srlen bir k s m gr leri tenkid etmek zere kar
okumalar yapar ve metinlerin ve yazarlar n szkonusu metinleri yazmadaki
siklerinin ve riayet ettikleri hedeflerin tenkid bir tahlili yoluyla ilgin neticelere var r.2 Szkonusu metin okumalar ve genel olarak slam tarihine ili kin yorumlar , ba ka trl gzard edilebilecek nemli hususlar ortaya karmas
bak m ndan verimli olmas na ra%men nemli oranda maniplatif bir karakter
de ta r. Bu durum, zellikle onun slam d nce tarihi ile ilgili yorumlar nda ve
Hanbellik merkezli gelenekili%in (ehl-i hadis d ncesinin) slam d ncesinin ana ak m olarak tavsifinde grlr. Makdisi, metin okumalar n yrtrken
gsterdi%i mahareti, bu konuda kendi bak a s n rtc belge ve ihtimalleri
grmede gstermez. Netice olarak onun ortaya koydu%u eserlerin zgnlk ve
zaaflar da genellikle yukar da zikretti%imiz hususlardan kaynaklan r. A a% da
bu hususlar n ayr nt lar na de%inilecektir.

) '@$0$) 0 9$ $ ' +:=:5 '

9' '0 '9$

Makdisinin en nemli al Rmalar klasik dnem Mslam eUitim tarihi, zelde de Mslam eUitim messeseleri ile ilgili kitap ve makaleleridir. Makdisi bu
alandaki araRt rma ve grRlerini olgunlaRm R Rekliyle The Rise of Colleges ve
The Rise of Humanism adl iki eserinde ortaya koymuRtur. Makdisi bu eserlerde
Mslam leminde ortaya k p daha sonra Bat ya aktar ld U n sylediUi iki ayr
dRnce hareketini, iki ayr eUitim srecini ve messesesini incelemektedir.
Makdisi, Mslam n klasik dneminde dRnce tarihine szkonusu iki hareketin
hakim olduUu grRndedir ve bunlar hmanizm ve skolastisizm olarak adland r r.3 O her iki eserde de ayn yaklaR m benimseyerek, bu hareketleri reten kuvvetler, onlar n fikr rnleri, eUitimin hedefleri ve metodu, yaz lan eserler ve bilginin aktar m gibi hususlar eRitli ynleriyle inceler. Her iki hareketin
de ortak bir kaynaktan, yani Kurn- Kermden kaynakland U n , ancak onlar
2

Bunun bir misali, Gazlnin bir ERar olarak grlemeyeceUi yahut bunu gsterecek yeterli
delilin bulunmad U yolundaki yorumudur. O, bir yandan eRitli metinlerden tezini ispatlayacak delilleri toplarken, diUer yandan da Gazlnin ERarliUini ispatlayabilecek delilleri tevil
eder. Bk. G. Makdisi, Al-Ghazl, Disciple de Shfi en Droit et en Thologie, Ghazl, la
Raison et le Miracle iinde, Table Ronde UNESCO, 9-10 Decembre 1985, Paris, 1985; (ayr ca
bk. G. Makdisi, Religion, Law and Learning in Classical Islam, Londra, 1991 iinde).
3
Makdisi, The Rise of Humanism in Classical Islam and The Christian West, Edinburgh, 1990,
nsz, ix.

! &(

9 K*L5M

etkileyen hric kuvvetlerin de bulunduUunu syler. Her iki hareket de Mslam

leminin doUusundan baRlayarak bat s na doUru yay lm R, ayr ca H ristiyan Bat
da bunlar iktibas ederek kendi evresine uyarlam Rt r.4 Burada onun kulland U
terminolojiyle ilgili dikkat ekilmesi gereken bir husus, lkemizde genellikle
menf aUr R mlar bulunan szkonusu iki terimin, tarihin belli bir dneminde
madd anlam yla en stn medeniyet durumunda olan ve eUitim alan nda da
byk katk lar bulunan5 Mslamda eUitim alan ndaki eUilimleri ifade etmek zere kullan lm R olmas d r. Makdisi muhtemelen, bu terimleri, kitab nda diUer
terimlerde de s ka yapt U zere, her iki eUilimin ya da hareketin Bat daki geliRmelerin kaynaU olduUunu vurgulamak amac yla semiRtir.
Makdisinin The Rise of Colleges adl al Rmas , sadece Mslam eUitim tarihi
a s ndan deUil, Bat eUitim tarihi a s ndan da ok nemli bir al Rmad r. Eser,
ele ald U konular n kapsaml l U ve birinci el kaynaklar kullanmas n n yan s ra
zellikle erken dnem Mslam eUitim sistemine dair zengin bilgiler ve yorumlar
sunmaktad r. Eser, her ne kadar kapsad U tarih dnemin geniRliUinden (ve
monografi dzeyinde szkonusu geniR dnem ve blgelerle ilgili al Rma eksikliUinden) dolay belirli bir oranda daU n kl k arzetse de Rimdilik kendi alan ndaki en nemli al Rmalardan biri olmay srdrmektedir.
Makdisi, bu al Rmas nda, k saca ifade etmek gerekirse, Mslam leminde
yksek Uretim sisteminin Kurn kaynakl olarak ortaya kt U n ve bilginin
aktar m , eUitimin hedefi ve toplumdaki rol, eUitim metotlar , eUitimin mfredt , messeseleri ve ml kaynaklar yla birlikte bir btn olarak Mslman
toplumun kendi dininden, ihtiyalar ndan ve i dinamiklerinden kaynakland U n ; eUitimin nce mescid, ard ndan mescid-han ve en son olarak da medrese erevesinde messeseleRtiUini; bu eUitim sisteminin, BaUdad merkezli olmak zere
Mslam leminin doUusunda ortaya k p geliRtikten sonra bat ya doUru yay ld U n ; ayn sistemin H ristiyan Bat taraf ndan zellikle XI. ve XII. yzy llarda gerekli uyarlamalarla birlikte bir btn olarak Bat ya aktar ld U n ; Bat da
skolastisizm denilen Reyin as l itibar yla bu aktar mdan kaynakland U n ve hukuk mahiyetleri bak m ndan niversite ile medrese aras nda bulunan baz
nemli farkl l klar d R nda- Bat daki yksek Uretim sisteminin tm temel zelliklerini Mslam leminden aktar lan eUitim sisteminden tevrs ettiUini ileri srer. Bunlar n yan s ra Makdisi ayr nt da da birok grR ortaya koymaktad r.
Makdisiye gre mescidler ve medreseler, mmetin ihtiya duyduUu fakhmftyi yetiRtirmek iin kurulmuRlard . Ona gre mfredat, Uretim metotlar ,
eUitimin idaresi ve eUitim messeselerinin tm birden sistemde f kh n ve f k h
hocas n n ncelikli mevkiini gstermektedir. Sz konusu sistem zel, ferdiyeti
ve Rahsiyeti idi. zeldi, yani merkez iktidar n nfz alan d R ndayd . Biztihi
4

Makdisi, a.g.e., nsz, ix-x; ayr ca bk. s. 348 vd.

Bk. Ayd n Say l , Higher Education in Medieval Islam The Madrasa, Ankara niversitesi
Y ll W , 1947/8, s. 30-69; zellikle bk. a.g.m., Trke zet k sm , s. 69-71.

> $

8 # N

merkez iktidar n ne eUitim messeselerinin kuruluRuyla, ne mfredtla, ne

Uretim metotlar yla ne de tedris iczeti vermekle bir alakas vard . EUitim messeseleri, kkenlerini din hukuka borlu olan din messeselerdi. Din hukuk
ve ona yard mc ilimlerin Uretimi, sz konusu hukukun kaidelerine gre rgtlenmiRti ve onlara gre idare edilirdi. Yine nih rn din bir gayeye matuftu.
Merkez iktidar, tamamen sistemin d R nda kal yordu.
Dolay s yla hukuk okulunun [college of law] bir kurucusu vard , tek bir
mezhep esas al narak rgtlenmiRti ve orada o mezhebe mensup olan tek bir
f k h hocas ders vermekteydi. Bu ferdiyetilik, tedris ve fetv iczetinin Rahsiyeti mahiyeti taraf ndan da desteklenmekteydi. Bu Rahs iczet, bir tezin veya
tezlerin uslne uygun (formal) bir mnzara dahilinde tatminkr bir Rekilde
savunulmas n n ard ndan ilgili f k h hocas taraf ndan adaya verilirdi. Hoca, bu
iczeti verirken tamamen kendi Rahs yetkisine dayal olarak hareket ederdi. O,
ister merkez iktidar isterse din bir heyet olsun herhangi bir baRka yetki sahibi
taraf ndan iczet vermeye zorlanamazd .
College n nih rn, bilgisini iki Rekilde ortaya koyan yeni hocayd .
Onun asl vazifesi, mminler taraf ndan kendisine sorulduUunda, fetv denilen
hukuk grRlerini a klamakt . Mkinci Rekil ise, lisans talebelerine temel f k h
dersini; lisansst talebelerine de f kh bir grRe ulaRma ve onlar muhaliflerin
itirazlar na karR savunma metodunu Uretmekti. Bu vazifeyi icr etmesi bak m ndan ona mderris ve vazifesine ya da kadrosuna da tedrs denilirdi.
Makdisi, kendi grRlerini ortaya koyarken Hanebergin 1850 tarihli al Rmas ndan beri Bat dillerinde Mslam eUitim tarihi zerine yap lan al Rmalar n
tespitlerini birleRtirir, szgeten geirir ve bunlara Arapa olarak yap lan al Rmalar n tespitlerini ekler. GrRlerini ilk olarak uzun bir makalede ortaya koyan6 Makdisi, aradan geen uzun sre iinde yneltilen tenkitleri de dikkate
alarak baz tashihlerle birlikte grRlerini geliRtirmiR ve bunlar bir kitap haline
getirmiRtir. Sz konusu makalesine karR tenkitler ynelten Abdllatif Tibv,7
esas olarak, Makdisinin yeterince delillendirilmemiR iddialarda ve genellemelerde bulunduUunu syler. Tibv, Makdisinin Bat l terimleri kullanarak
szkonusu eUitimi olduUundan daha sistemli, kat ve hiyerarRik olarak tasvir
ettiUini, medresenin sadece f kha tahsis edilmesinin szkonusu olmad U n , hele
geniR ilgi alanlar bulunan beRinci yzy ldaki limler szkonusu olduUunda (ki
burada zellikle Gazl rneUini vermektedir) byle bir ihtisaslaRmadan bahsedilemeyeceUini ileri srer.

Makdisi, Muslim Institutions of Learning in Eleventh-Century Baghdad, Bulletin of the

School of Oriental and African Studies (BSOAS), c. 24, 1961, s. 1-56..
7
A. L. Tibawi, Origin and character of al-madrasah, BSOAS, c. 25, 1962, s. 225-238 (bu
makale daha sonra Ru eser iinde de yay nlanm Rt r: A. L. Tibawi, Arabic and Islamic Themes
Historical Educational and Literary Studies, Londra, 1976).

! &(

9 K*L5M

Sz konusu uzun makalesindeki grRlerini geliRtirerek yirmi y l kadar

sonra kitaplaRt ran Makdisinin al Rmas n n yine de bir tak m eksiklikler taR d U na iRaret etmek gerekir. ncelikle, al Rmas n n aU rl kl olarak BveyhSeluklu devrine yoUunlaRmas ndan ve daha ok BaUdad merkezli olmas ndan
kaynaklanan bir s n rl l k sz konusudur. Her ne kadar erken dnemde kltrel
merkez olarak BaUdad n yeri ve genel olarak Mslam leminin DoUusunun stnlU tart R lmaz ise de, BaUdadda var olan eUitim sisteminin ve messeselerin
zelliklerinin tm Mslam eUitim tarihine teRmil edilmesi gibi bir sorun bulunmaktad r. Nitekim Mottahedeh, daha erken dnemlerde BaUdad n doUusunda,
Horasan ve Mvernnehirde medrese sisteminin varl U na ve en az ndan
BaUdad merkezliliUin tashih edilmesi gerektiUine iRaret etmiRtir.8
Mottahedehnin bir baRka tenkidi mfredatla alakal d r. Makdisi, daha ok erken dnemdeki ve aU rl kl olarak Arap lkelerindeki medreseleri incelemiRtir.
Misal olarak, medrese mfredat nda t p, Hindistan ve Trkiyedeki (Seluklu ve
Osmanl dnemlerini kastediyoruz) medreselerde mevcutken, Arap lkelerinde
yer almam Rt r. Gerekten de Makdisinin mfredatla ilgili olarak medreselerin
f k h aU rl kl olduUu ve kelm n d Rland U Reklindeki ifadesi Hanbel eksenli bir
yneliR a s ndan ve bir dereceye kadar Eyyb-Memlk dnemi iin doUruluk
pay taR yabilir. Oysa genel olarak doUu (Mran ve Hind) ile Osmanl medreselerinde kelm, mant k, klasik anlamda nazar felsefenin (riyziyyt, tabiiyyt ve
ilhiyyt) eRitli k s mlar , lke ve dnemlere gre deUiRebilen baz farkl l klarla
birlikte mfredt n bir paras olagelmiRtir; hatta Osmanl dneminde bir kelam
eserinin ad yla an lan bir medrese tr dahi mevcuttur.
Makdisinin bu eserindeki nemli bir iddias da H ristiyan Bat da
skolastisizm olarak adland r lan eUitim sisteminin bir btn olarak ve zellikle
collegelar n Mslamdan al nd U yolundad r. Makdisinin kendisinin de sorduUu
zere,9 byle bir etkinin ve bunu incelemenin ne nemi var? denilebilir.
Makdisi byle bir araRt rman n gerekesini, tarihi daha iyi anlamak, tarih bir
fenomeni, ondan daha da nemlisi H ristiyan Bat medeniyetini daha iyi anlamak olarak ifade eder. Dolay s yla onun Rarkiyt l U n benzeri bir garbiyt l k
yapmak, onlar n metotlar n tersine evirerek eRitli etki rneklerini gstermek
ve ilgili medeniyeti baRka medeniyetlere indirgeyerek zgnlUn reddetmek
gibi bir niyeti yoktur. Her medeniyet diUer medeniyetlerin birikiminden istifade
eder; bu ka n lmaz bir insan vak ad r. Tamam yla iine kapal bir medeniyet
szkonusu olamaz. Dolay s yla etkileRimin varl U bir medeniyetin zgnlUn
ortadan kald rmaz. Bir medeniyet hakk nda mhim olan Rey, onun kendine has,
zgn bir varl k tasavvuruna ve hayat anlay R na yani bir dine sahip olmas ve
8

Roy Mottahedeh, The Transmission of Learning: The Role of the Islamic Northeast,
Madrasa, La Transmission du Savoir dans le Monde Musulman iinde, nRr. Nicole Grandin ve
Marc Gaborieau, Paris, 1997, s. 63-72. Mottahedeh, hadis eksenli bir yneliR neticesi, doUuda
medreselerin s rad R bir geliRim gsterdiUini syler. Ayr ca Makdisinin baz yorumlar na da
itirazlarda bulunur.
9
Makdisi, The Rise of Humanism, s. 349.

> $

8 # N

<

rettiUi veya iktibas ettiUi her Reyi kendi rengiyle boyamas d r. Ancak burada
Makdisinin a k olarak ifade etmediUi daha nemli bir husus, son iki yzy ll k
smrgecilik tarihinde Mslam medeniyetini -ve diUer medeniyetleri- yok saymaya
ynelik bir kltrel sald r y gerekleRtiren Bat n n ben merkezciliUinden kaynaklanan karartmalar n ve hatalar n ortadan kald r lmas d r. Nitekim Makdisinin byk ihtimalle yorumlar ndan faydalanm R olduUu- H. G. Farmer
bunu ifade eder. O, Draperin Avrupal yazarlar n Araplara ilim alan ndaki
borlar n sistematik bir tarzda gizlemeye yneldikleri Reklindeki ifadesini aktard ktan sonra, kendi eserini yazmas na sebep olan tart Rmay ve Mslmanlar n Bat medeniyetine olan etkilerini ele al r.10 Makdisinin tarihi ve H ristiyan
medeniyetini daha iyi anlamak Reklinde ifade ettiUi Rey belki de, Bat n n Mslam
karR s nda kendi kimliUini oluRtururken bilinli bir Rekilde kklerini antik Yunan ve Romada aramas ndan, dolay s yla tarihin faraz bir devaml l k zerine
kurgulanmas ndan kaynaklanan hatalar zincirinin tashihidir. Nitekim Makdisi,
college ve niversitelerin kkeninin eski Yunan ve Romada yahut ortaaU kilise okullar nda aranmas n eRitli deliller getirerek tenkit eder.
Eser, zelde f k h eUitim tarihine R k tutmas ve kaynaklarda geen bilgileri anlamland rmas bak m ndan da nem arzeder. nk Makdisi, mescid-han
ile medresenin zellikle f k h eUitimi iin kurulmuR messeseler olduUu kanaatindedir ve en az ndan hicr IV. ve V. as rda yaz lan kaynaklar bu a dan yorumlayarak eUitim kadrolar ve nvanlar , eUitim metotlar , messeselerin gelirleri ve idaresi ile ilgili bilgileri inceler. Makdisinin bu konudaki araRt rmas nda
kulland U metot iki a dan dikkat ekicidir. Birincisi tarih hadiseleri ve kaynaklarda geen st lahlar gnmze taR mak zere muhayyilemizi tahrik edecek
mukayeselere gitmesi ve bu st lahlar n Bat dillerine aktar m nda mescidcollege gibi yeni terimler icad etmesidir. Mkincisi, bu tr benzetmelerin anakronizme yol aabilecek gevRek yorumlar beraberinde getirme tehlikesi taR mas d r. Ancak genel itibar yla eUitim messeseleriyle ilgili incelemesi, Mslam ve Bat
eUitim tarihleri bak m ndan ufuk a c d r.
Makdisi, The Rise of Collegesda Mslam eUitim sisteminin tamam n deUil,
kendisinin skolastisizm dediUi k sm n ele alm Rt r. Bunu bir diUer eseri olan
The Rise of Humanism in Classical Islam and the Christian West ile tamamlar.
Mlkinden on y l kadar sonra yay nlanan bu eser, gerek konular aras nda doUrudan yukar daki kitab n kapsam na dahil mstakil blmlere yer vermesi ve konular n tasnifi bak m ndan, gerekse eRitli yerlerdeki yorumlar itibar yla bir
nceki eserin devam ve tamamlay c s durumundad r. Makdisi bu eserde en
genel Rekliyle edeb olarak adland r lan ve dil ilimleri, tarih, edebiyat, ahlk
gibi alanlar kapsayan eUitimi, ilk eserindekine benzer bir tertp ierisinde ele
10

Bk. Henry George Farmer, Historical Facts for the Arabian Musical Influence, Hildesheim/NY, 1970 (ilk bask Londra, 1930), zellikle bk. nsz, v-ix ve 1-38. Burada Farmer n
baz yorumlar n n ve bir al nt s n n Makdisinin eserinde de yer alm R olmas sebebiyle bir
etkilenme ihtimalinden bahsediyoruz.

! &(

9 K*L5M

al r ve Bat ya olan etkisinden bahseder. Makdisye gre, skolastisizmde olduUu

gibi hmanizm hareketinin de ortaya k R hicr III. yzy ldaki Mihne hadisesine
dayan r ve amac dilde ortodoksiyi temin etmektir (dilde bozulmaya ve yabanc
lehelerin tesirine karR Arapay korumak); bu hareketin de kkeni dindir.
Nas l tedris iczeti (Bat da doktora) skolastisizmin ay rdedici zelliUi ise hmanizmin ay rt edici zelliUi de iml/inR tekniUidir (Bat da ars dictaminis).
Eser yedi k s mdan oluRmaktad r; bunun yan s ra bir netice ve ek bulunmaktad r. Eserin ilk k sm skolastisizme ayr lm Rt r. Bu blm, nceki makalelerinde11 ve yukar daki kitab nda ele ald U konular n bir tekrar mahiyetinde ise de
skolastik hareket ve mezhep konular ndaki grRlerini daha net bir Rekilde ortaya koymas a s ndan nemlidir. Eserin ikinci k sm edeb eUitiminin verildiUi
messeseleri, nc k s m ilimler tasnifini ve edeb ilimlerin diUerleriyle iliRkisini, drdnc k s m edeb baRl U alt nda toplanan belli baRl ilimleri (nahiv, Riir,
belUat, hitbet, iml s nat , tarih, ahlk felsefesi), beRinci k s m eUitim metodolojisini, alt nc k s m deb cmias n (humanist community), yedinci k s m
ise H ristiyan Bat daki humanist hareketi -Mslam n klasik dnemindeki hareket
ile karR laRt rmal olarak- inceler. Bu son k s mda ilgi ekici olan husus, yine
skolastisizmde olduUu zere szkonusu eUitimin ve ilgili st lahlar n kkenlerinin Mslam tarihinde aranmas d r. Makdisi, zellikle Mtalyada edebiyat alan ndaki
geliRmelerde Mslam n etkisini vurgularken, Mslamdan yap lan iktibaslarda Mtalya
ile Mngiltere aras ndaki farkl l Ua da deUinir. Bu fark, Mngilterede hukuk alan ndaki messeseleRmenin Mslam lemindeki mezhep messesesine olan benzerliUidir. Makdisi bylece bir kez daha yukar daki kitab n n konusuna dnmR olur.
Makdisi, daha nce bir makalesinde incelediUi12 bu konuyla ilgili grRlerini
burada da tekrarlar ve f k h ile Mngiliz hukuku aras ndaki paralelliklere deUinir.

11

zellikle bk. Makdisi, -Scholasticism and Humanism in Classical Islam and the Christian
West Journal of the American Oriental Society, CIX, New Haven, Ct., 1954, s. 175-182.
12
Bk. Makdisi, The Guilds of Law in Medieval Legal History- An Inquiry into the Origins of
the Inns of Court Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, c. I,
Frankfurt am Main, 1984, s. 233-252.

> $

) +:=:5 ' 0 9$ $5+' !' '5' ?$ $

8 # N

'

Makdisi, slam d nce tarihi ve buna ba%l olarak da ba ta mezhep ve

e%itim messeseleri olmak zere di%er konularla ilgili gr lerini, zelde hicr
V. yzy l Ba%dad ve genelde Hanbellik konusundaki al malar ndan yola
karak geli tirmi tir. Onun bak a s na bir dereceye kadar Frans z arkiyat lar n (zellikle Louis Massignon ve Henri Laoustun) Hanbellikle ilgili al malar na duydu%u yak nl k ile Goldziherin yorumlar na yneltti%i tenkitleri yn
vermi tir. Fakat belki de en az bunlar kadar nemli bir ba ka messir, yazar n
rnlerini verdi%i dnemde Arap milliyetili%inin ve Arap nahda tart malar n n yol at % tarih okumalar d r. Gnmze kadar uzanan bu tart malar, arkiyat l % n da etkisiyle daha ok klasik dneme (kabaca Mo%ollar n Ba%dad
tahribine kadarki dnem) yo%unla r ve ayr ca nahda iin d nce plan nda
Gazl mi bn R d m temel al nmal -ki bunun bir ba ka versiyonu bn
Teymiyye mi Gazl mi eklindedir- sorusu sorulur. Makdisi al malar nda
szkonusu tart malar n ilk versiyonuna de%inmezken ikincisi sz konusu oldu%unda deta Selefli%i savunma ve onu slam d nce tarihinin merkezine
oturtma u%ra ierisinde olmu tur. Ancak o, a ka bu tabiri kullanmay p onun
yerine ehl-i hadis ve zellikle Hanbel bak a s n ifade etmek zere gelenekilik (traditionalism) terimini kullan r.
Makdisi, slam d nce tarihini gelenekilik ve ak lc l k diyalekti%i iinde
okur. Onun anlatt % hikayeye gre, ba ta Yunan felsefesi olmak zere yabanc
kltrlerin tesirine kar koymak zere geli en felsef teoloji (kelm) ve ak lc l % n ortaya koydu%u din anlay , geleneki fakihler aras nda tepki grm ve
finin Risalesi ile ilk ifadesini bulan f kh teoloji ortaya konulmu tu; giderek iddetlenen mcadele Engizisyon (Mihne) hareketine yol am , bu Engizisyona ba ar yla mukavemet eden gelenekilik zaman iinde kuvvetlenerek
f k h mezhepleri eklinde te kilatlanm t . Art k slam leminde cumhru, anayolu ve sahih dini (ortodoksiyi) bu mezhepler temsil eder duruma gelmi lerdi.
Daha sonra ak lc l k hareketi iinde Snn bir bak a s geli tiren E arler
yzy llar boyu ba ta filik olmak zere f k h mezheplerine s zmaya ve bylece
cumhru temsil eder hale gelmeye al m lar, ama geleneki fakihlerin muhalefeti sebebiyle bunda ba ar l olamam lar ve hep marjinal bir hareket olarak
kalm lard .13
Makdisiye gre Risle, finin Mutezilenin Allah hakk ndaki speklasyonlar na verdi%i cevapt r ve fi, Rislesinin Mutezile kelm n n panzehiri
13

Makdisi bu hikayeyi eRitli makalelerinde ve eserlerinde tekrarlar. Misal olarak bk. Makdisi, Ashari and the Asharites in Islamic Religious History (I, II), Studia Islamica, c.
XVII, XVIII, 1962, 1963, s. 37-80, 19-39. 2-The Juridical Theology of Shfi: Origins and
Significance of Usl al-Fiqh, Studia Islamica, LIX, 1984, s. 5-47; Muslim Institutions of
Learning, s. 1-56.

! &(

9 K*L5M

olmas n amalam t r. fi bu kelm anlay na yani Mutezilenin felsef teolojisine kar benzer bir ereveye sahip incelikli bir ilim dal vazetmek istemi tir.
Bunu sadece mslman ilim evrelerinde ak lc d ncenin giderek byyen
etkisiyle mcadele etmek iin de%il ayn zamanda kelam n yolunu slam d ncesinin ana ak m ndan uzakla t rmak zere yapm t r. finin mesaj , slam n
meselesinin Allah n emir ve nehiylerine riayet zerine yo%unla mak oldu%u
yolundayd . finin panzehir ilmi, onun uslddin olarak -burada dn Allaha
itaat anlam ndad r- anlad % eydi. O, bizzat Allaha dair bir teolojiye kar Allah n insanlar n yerine getirmeleri iin indirdi%i ve onlar kurtulu a gtren
ykmllkler teolojisiyle; Mutezilenin felsef teolojisine kar kendi hukuk
teolojisiyle (juridical theology) kar koydu; gerekte bu bir praksis teolojisi, bir
ahlk teolojisiydi. finin Rislesinde ne hukuk felsefesi ne de felsef teoloji
yer al r.14
Makdisi, hikayesinin esas n ilk dnemdeki Mihne hadisesi etraf nda rmekle birlikte al malar nda Mutezileye ok az yer verir; ara t rmalar n n byk k sm n Hanbellik ve E arlikle ilgili tabakt ve tarih okumalar na ay r r.
E arlikle ilgili gr lerini, ncelikle Goldziherin hicr V. yzy lda (Seluklular
dneminde) E arli%in zaferi konusundaki gr lerini tenkidle geli tirir.15
Ba%dad Nizmiye Medresesinin vakfiyesine ve dnemin teknik terminolojisine
dayanarak, Nizmiyede resm bir kelm krss bulunmad % n dolay s yla
E ar kelm n n orada resm olarak %retildi%inin sylenemeyece%ini ileri
sren Makdisi, Nizmlmlkn deste%ini alan vizlerin gayr resm olarak yapt klar propagandayla E arli%i Ba%dadda kabul ettirmeye al t klar n syler.
Makdisiye gre, E arli%in XI. yzy lda, hatta XII. yzy lda dahi Ba%dadda
muzaffer oldu%u ve Gazlnin E arli%i orada yayd % sylenemez.
Makdisi, gelenekilik olarak adland rd % ehl-i hadis d ncesinin slam
tarihinde ana d nce ak m n temsil etti%i kanaatindedir. Ona gre bu durum
sadece Mutezileye kar mcadelede, erken dnemde byle de%ildir; aksine
Mutezile zay flay p ortadan kalkt ktan sonra, ba ta E arler olmak zere di%er
kelam mezheplerinin tm te ebbslerine ra%men ak lc l k kar s nda gelenekilik ana ak m olmay srdrm tr. Nitekim o, bir ba ka makalesinde E arli%in
Ba%daddaki ba ar s zl % n n ard ndan mteakip tarihlerdeki te ebbslerini de
ele al r.16 Her ikisi de E ar olan bn Askir ve Sbknin eserlerine tenkid
metin okuma metodunu uygulayan Makdisi, bu kaynaklar n bir zaferi de%il
a ka bir mcadelenin varl % n ve devam n gsterdi%ini syler. Yine ona gre,
ayn kaynaklar iki yz bulunan bir E ar imaj yaymakta ve bununla geleneki14

Bu konuda bk. Makdisi, The Juridical Theology of Shfi, s. 5-47; Ethics in Islamic
traditionalist doctrine, Ethics in Islam iinde, nRr. Richard G. Hovannasian, Malibu, California, 1985, s. 49.
15
Makdisi, Muslim Institutions of Learning, s. 1-4. Bu makalenin baRl ca hedefi Goldziherin szkonusu grRn rtmektir.
16
Makdisi, Ashari and the Asharites in Islamic Religious History (I, II), s. 37-80, 19-39.

> $

8 # N

ler kat nda E arli%i kabul edilebilir bir hale getirmeyi amalamaktayd lar.
Makdisi, E arnin asl nda geleneki bir lim oldu%unu ve daha sonraki
E arlikle alkas n n bulunmad % n ileri srecek kadar ileri gider. Bunu yaparken de bir yandan E arnin bir k s m eserlerinin ( stihsnul-havz) ona aidiyetini sorgular; Maklt n bir ve ikinci ciltlerinin ona idiyetinden phelenmemekle birlikte bunlar n E arnin farkl dnemlerine ait eserler oldu%unu ileri
srer; bir yandan da E arnin kendi %rencilerinin varl % n ve onlar n silsilesini gzard eder. Makdisiye gre bir kelm sistemi, me ruiyetinin kabuln
sa%lamak, %retisini yaymak ve srekli varolabilmek iin bir f k h sistemi taraf ndan benimsenmek zorundayd . Bu sebeple yukar da ad geen E ar limler
(zellikle de Sbk), eserlerini fi mezhebine s zma amac yla yazm lard .
zetle, Makdisiye gre, Mslman teolojisinin17 geli imi ve slam d nce
tarihinde E arli%in yerine mbla%al bir nem verilmi ve gelenekili%in yeri
kltlm , nemi gzard edilmi tir. Bu hatal hkm, hem E arler hem de
ehl-i hadis ailesi hakk ndaki cehaletten kaynaklanmaktad r. Hanbeller,
E arlerle mttefik olduklar na inand % m z, say ca ok daha fazla ve daha ilerici olan filere kar mcadele eden kk bir grup de%ildir. Sesleri Hanbeller
kadar kmasa da bizzat ok say da fi de E arlere muhalefet etmi tir. Hanbellerin gelenekiler aras nda sesi en gr kan grup olmalar , mntesiplerinin,
homojen bir grup olu turmalar ve tamamen geleneki ve kabul grm bir
Snn f k h mezhebinin yeleri olmalar sebebiyleydi. Bildi%imiz E arlik yani
ak lc E arlik (E arnin kat ks z olarak geleneki olan bnesinin E arli%i
de%il), Mslman teoloji d ncesindeki ana ak m de%ildi. O, di%er birok
ak m aras nda yer alan bir ak md ve imdi de durum byledir. Ana ak m farkl
bir ynde, yani gelenekilik ynnde aranmal d r.18
Makdisi, bu gr leri ileri srmekle birlikte ara t rma eksikli ine de de inerek deta bir ihtiyat pay b rak r: ncelikle E arli in incelenmesi g ve henz
zlmemi sorunlarla dolu bir hareket oldu unu ve bu hareketle ilgili yeterli al ma bulunmad n syler. Ona gre, nemli dnemler, -belki de f k h ve teoloji
sahas ndaki slam messeselerinin geli iminde en nemli dnem olan- V./XI. yzy l
civar nda kmelenen dnemlerdir. E arden (v. 324/935 civar ) sonra gelen anahtar ahsiyetler unlard r: Bk lln (v. 403/1012), Cveyn (v. 478/1085), Gazl (v.
505/1111), ehristn (v. 548/1153) ve Rz (v. 606/1209). kinci olarak, geleneki
17

Makdisi bu ifadeyi bir cins terim olarak kullan r, nk ona gre Mslam dRnce tarihinde
iki tr teoloji bulunmaktad r: Ak lc l U n yaklaR m n temsil eden felsef teoloji (kelm) ile
gelenekiliUin yaklaR m n temsil eden f kh teoloji. Makdisi, ikincisini temsil eden ilim dal n
usluddin olarak ifade eder; yine ona gre f k h usl k R siki itibar yla geleneki teoloji
anlay R n n rndr ve szkonusu bak R a s n temsil etmeyi srdrmRtr. Makdisi son
eserlerinden birinde ise Mslam n klasik dneminde tr teoloji (kelm, f k h usl teolojisi,
uslud-dn) bulunduUunu ileri srmR ancak, zellikle son ikisinin birbirinden fark n yeterince a klamam Rt r, bk. Makdisi, Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, Edinburgh, 1997, s. 73-5.
18
zellikle bk. Makdisi, Ashari and Asharites (I), s. 37-9.

! &(

9 K*L5M

hareketin ncs durumundaki Hanbellikle ilgili benzer al malar n yoklu u da

bir engel te kil etmektedir. nc olarak, slam messeselerinin geli imindeki bu
ok nemli dnemde f k h ve kelm birlikte ele almak yerinde olacakt r. nk
slam teolojisi f k hla ili kisine dikkat edilmeksizin incelenirse slam nomokrasisi
anla lamaz.
Makdisi, yukar da k saca de%inilen E ar ve E arlikle ilgili gr lerinin
devam mahiyetinde olmak zere bir ba ka makalesinde19 Gazlnin E arli%i
konusunu ele al r ve onun f k hta ve usluddinde finin talebesi oldu%unu,
onun E arli%ini gsteren cidd hi bir syleminin bulunmad % n ileri srer. Bu
incelemesinde Makdisinin metin okumalar n n maniplatif yn daha fazla
ne kar. Bir yandan Gazlnin stad ve talebeleriyle iinde yer ald % hareketi, siyas ba%lant lar n ve mcadelesini, di%er yandan ilm al malar n toptan
gzard eden bir yakla m sergileyen Makdisi, hyn n Kitbul-ilm blmnde
sadece mezhep imamlar n n isimlerinin zikredilmesi, te yandan E arnin ve
E ar mtekellimlerin isimlerinin orada da ktisdda da gememesinden yola
karak E arli%ine delil bulunmad % n ileri srer. Ayr ca Gazlnin ktisdda
ortaya koydu%u gr lerin E arlerin gr lerinin bir sunumu oldu%unu, yoksa
kendisinin bu gr leri benimsedi%inin ileri srlemeyece%ini de ilave eder.
Ona gre Bat l ara t rmac lar aras nda Gazlnin kelamda E ar oldu%u eklindeki hatal anlay zellikle A. von Mehren ve Goldzihere dayanmaktad r.
Makdisi, bir yandan da geleneki d ncenin fi ile bn Teymiyye aras ndaki be as r boyunca yerinde durmad % n itiraf eder. Aksine bu d nce
geli mi ve yle bir noktaya varm t r ki, hareketin ilk nderleri grm olsalard kendi manev vrislerinin benimsedi%i mevk flardan (tav r/duru noktas )
baz lar n kabullenmekte zorlan rlard . bn Akl pek de haks z olmayarak
Mutezillikle sulanm t r. Genellikle a r muhafazakr e%ilimli, uzla maz bir
geleneki olarak grlen, hatta a r bir tecsim gr n benimsemekle sulanan bn Teymiyye de bir geleneki iin en hafif ifadesiyle arp c olan %retileri
dile getirmi tir. Onun tl illetler anlay , genellikle d illiyet [occasionalism]
felsefesinin hkim oldu%u d nlen bir slam anlay iinde olduka a rt c
bir durumdur.20 Makdisinin burada grd% de%i ime ra%men sreklilik ve
ba%lant y E ar ile E arlik aras nda grmemesi ilgin bir eli kidir.
Makdisiye gre ba ta Mihne dnemi olmak zere Abbsler devrinde ortaya kan fikr at malar ve f k h mezheplerinin olu umu, ak lc l k
(rationalism) olarak tavsif etti%i kelam hareketlerle gelenekilik aras ndaki
at ma ve diyalektikten kaynaklan r. Fakat Makdisi bu fikr grupla may sadece
o dneme tahsis etmeyip mteakip tm slam tarihine te mil eder ve bunun
izlerini srmeye al r. Bu bak a s ndan hareketle bir tak m ilgin ara t rmalar yapmas na ve nemli say labilecek bulgulara ula mas na ra%men, mteakip
19
20

Makdisi, Al-Ghazl, Disciple de Shfi, s. 45-55.

Makdisi, Ethics in Islamic Traditionalist Doctrine, s. 48.

> $

8 # N

devirlerdeki -o devirler a s ndan- daha nemli at ma ve yo%unla ma alanlar n gzard etmesi, slam d nce tarihinin tek bir devr mcadele erevesinde
a klanamayacak olan geli me srecini yorumlamada nemli bir zaaf te kil
eder. Gerekte szkonusu geli im sreci, uzun dnemli farkl mcadele katmanlar halinde geli ip zenginle en ve her yeni fetret dnemiyle birlikte yeni bir
mcadele katman yla kendini izhr eden bir karakter arzeder.
Bir misal vermek gerekirse, bizzat Makdisinin yo%un olarak ara t rd %
hicr be inci as rdaki slam dnyas n n fikr at malar n , neredeyse as r nceki at ma taraflar ile izah etmeye al mak son derece k s r bir bak a s d r.
Makdisi eskinin devam mahiyetinde olarak ehl-i hadisin ba ta Mutezile olmak
zere tm kelm hareketlere muhalefetini ve bu muhalefetin zellikle Ba%dad
merkezli tezhrlerini izlerken, o dnemde bir yandan Bt nlere di%er yandan
filozoflara kar geli en ortak kelmle me (ve -Makdisinin tabirine bir benzetme yaparsak- aklle me) e%ilimini gzard eder ve kendisinin klasik ve modern dnem tarihi ve ara t rmac lar na yneltti%i tenkitlere sebep olan benzer
tav rlar ortaya koyar. Makdisi nedense, bu dnemdeki ehl-i hadis mensuplar n n
(Ferr ve bn Hazm ba ta olmak zere) kelm, cedel ve f k h usl eserleri
ortaya koyduklar n , Zhir, Hanbel ve sn-a erlerin ilk kez -kelimenin tam
anlam yla- kelam eserleri yazd klar n , son ikisinin ilk f k h usl eserlerinin bu
dnemde yaz ld % n , Mturd kelm n n bu dnemde mezheple ti%ini grmezden gelir. Bylece Hanbelli%in Ba%daddaki siyas etkisinden yola karak V.
yzy ldaki Snnli%in zaferinin E arli%e (ve di%er kelamc lara) mal edilemeyece%i gibi bir sonuca var r.
Makdisinin bak a s ndaki nemli hatalardan biri de, her bir d nce
hareketi iin farkl bir ilim dal ve literatr aram olmas d r. Bu nedenle o, f k h
usln gelenekilerin kelm ilminin mudili olmak zere geli tirdi%i bir ilim
dal olarak grmek istemi tir. Oysa f k h uslnde yaz lan her eserin temelinde
akdev/kelm bir mevk f ve bu mevk ftan kaynaklanan mukaddemeler bulunur.
Bu mukaddemelerin varl % na bakarak o ilmin kendisine has mevzuunu gzard
etmemek gerekir. Makdisi ak lc l k-gelenekilik at mas n a klamaya ve buna
ynelik yorumlar geli tirmeye al rken tam da byle bir kar kl %a d m tr.
Bu durum onun slam n klasik dneminde, zellikle de V./XI. yzy lda tr
teoloji bulundu%unu ileri srd% son eserlerinden birinde de devam etmi tir.21
Burada o, kelm, uslul-f kh ve uslud-dni ayr teoloji olarak grr. Buna
gre kelm nce Mutezilenin, ard ndan da onlarla birlikte E arlerin teolojisini
temsil eder. Uslul-f kh ise buna panzehir olmak zere fi taraf ndan kurulan
ve geleneki fakihler taraf ndan devam ettirilen f kh teolojiyi temsil eder.
Uslud-din ise hem ak lc lar, hem de gelenekiler taraf ndan kullan lan ve ilgili
yazara gre konular n n a% rl % de%i en bir teoloji trdr. Mesela bn Akl,
Mutezile ve E arlerden farkl olarak kendi uslud-dinini kapsam bak m ndan
21

Makdisi, Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. 73-5.

! &(

9 K*L5M

s k bir ekilde s n rlam t r. Bir ba ka yerdeki ifadesinden, Makdisinin bu ayr m bn Aklin el-Vz h nda szkonusu terimi birbirinden ay ran bir ifadeye
dayand rd % anla lmaktad r.22 Hakikatte ortada byle farkl teolojilere tahsis
edilmi ve birbirine rakip ilim dallar bulunmamaktad r, aksine ayn alanda
(yani kelm alan nda) farkl yakla mlar szkonusudur ve isimlendirmedeki
farkl l klar, ilgili gr sahiplerinin kendi hassasiyetlerini veya st lhlar kullanmadaki tercihlerini yans tmaktad r.
1

' )'; 'A

Makdisi zellikle f kha ynelik bir al Rma yapmam Rt r; onun f k hla ilgili
grRleri yukar da bahsedilen Mslam tarihi okumas yla iliRkilidir ve o erevede
geliRtirilmiRtir. Yine ayn sebeple f k h konusunda kapsaml ve ayr nt l bir deUerlendirme yapmam R, belli baz konular hakk nda grRler belirtmiRtir. Bu
alandaki yorumlar zellikle f kh n ve fakihlerin hric evreyle iliRkileri ve Mslam medeniyeti iindeki mevkileri noktas na yoUunlaR r. Ele ald U meseleler
aras nda Ofinin Rislesi, f k h uslnn ortaya k R siki, mezhep, mnzara,
hilf ve icmn n fonksiyonu, f k h eUitimi (metot, mfredt ve messeseler),
mftlerin ve f kh n Mslam toplumundaki yeri ve ictihad konular yer al r.
Makdisi, bir dRnce sistemi olarak f kh n din ilimler iinde iki u aras nda orta bir mevkide yer ald U n ve Mslamda meRruiyetin f k h alan nda tesis
edildiUini ileri srer. Ona gre, bir uta kelm olarak adland r lan, Mutezil
biimi iindeki felsef teoloji, akl n nceliUini savunmuR ve Hadis verilerinin
ancak ak lla desteklendikleri srece kabul edilebilir olduUunu ileri srmRtr.
teki uta ise abart l bir fideizme dayanan aR r gelenekilik, akla yer b rakmaks z n Kurna ve [Hz.] Peygamberin Snnetine s U nm Rt r. F k h ise orta
yolu tutmuR ve vahyin nceliUini onun hizmetisi olarak grdU ak lla yumuRatm Rt r. F kh hareket, aR r olduUunu dRndU bu iki hareket aras nda ilerici bir gelenekiliUi benimseyerek l ml bir ak lc l k Reklindeki bir orta yolu
tutmuRtur.23
Makdisi, f k h usl ilminin kkenlerini ve tarihi geliRimini incelediUi makalesinde24 f k h uslyle ilgili drt soruna (kkeni, ad , ana unsurlar ve gayesine) k saca deUinir. Makaledeki ana gayesini Oafinin Risaleyi yazmadaki ana
sikini incelemek olarak; temel tezini ise Oafinin hedefi, gelenekilik iin
kelama karR panzehir olarak kullan labilecek bir ilim ortaya koymakt Reklinde
ortaya koyar.25 Ofinin Rislesinin sonra gelen usl eserlerinden, zellikle de
mtekellimlerin eserlerinden farkl olarak hibir kelam veya hukuk felsefesi
22

Bk. Makdisi, a.g.e., s. 85.

Bk. Makdisi, The Guilds of Law in Medieval Legal History, s. 237-8.
24
Makdisi, The Juridical Theology of Shfi, s. 5-47.
25
Makdisi, a.g.m., s. 12.
23

> $

8 # N

sorununu (hsn-kubh, ak l-vahiy iliRkisi, hazr-ibaha, teklfu m l yutk, vb.) ele

almad U na deUinir. Ona gre f k h usl baRlang ta mahza gelenekiydi.26 Ard ndan usldeki deUiRimi ele al r ve as rl k geliRimin hric sebeplerine deUinir. Ak lc l U n zaman ierisinde, asl nda gelenekiliUin mdafaas iin kurulmuR
olan f k h uslne s zd U n ileri srer. Makdisi, Ofinin kurduUu usl ilminin
hukuk ve teolojik olmak zere iki boyutu olduUunu, kendisinden nce ilk boyutun ele al nd U n , kendisinin ise ikinci boyut zerinde durduUunu syler.27 Bu
ikinci boyutun gzard edilmesi sebebiyle f k h usl yaz m nda mtekellim
metodu ve Hanef metodu Reklinde bir ayr m yap lm R ve ilkini Ofiye nisbet
etme hatas iRlenmiRtir; oysa -ona gre- f k h usl, Ofinin gelenekiliUin hizmetine koyduUu bir silaht ve Ofinin ak lc l k saf na yerleRtirilmesi uygunsuzdu.28
Rislenin bu teolojik boyutuyla ilgili alt tesbit iinde29 zellikle kelam ve
hukuk felsefesi sorunlar n n bulunmamas tesbitini Ofinin kelam aleyhtarl U
ile a klamaktan ziyade henz f k h uslnn teRekkln tamamlam R oluRuyla
a klamak daha isabetli ve tarih vak aya daha uygun olurdu. Nitekim
Makdisinin kendisi de bir baRka yerde Ofi ile Mbn Teymiyye aras nda geen
uzun dnemde geleneki dRncenin de byk bir deUiRim geirdiUini ifade
etmiRtir.30 Mslam hukuk sisteminin ilah iradeci bir sistem olduUu ve onda tabi
hukuka yer bulunmad U iin sonraki dnemlerde ortaya kan hukuk felsefesiyle ilgili eRitli konular n ak lc l U n f k h uslne s zmas olarak nitelenmesi de
tashihe muhtat r. Bu konuda ERarler -Makdisinin ifadesini kullan rsak- tam
anlam yla geleneki davran rken, gerek V. as rdaki Hanbellerin bir k sm , gerekse Mbn Teymiyye Muteziller gibi ak lc l k saf nda yer al r. A kas , ak lc l kgelenekilik ikilisi mteahhir dnemler bir yana V. as rdaki geliRmeleri anlamada bile yetersiz kalmaktad r. Makdisinin f k h uslyle ilgili yorumlar ndaki
belki de en nemli hatas kelm ile f k h usln karR karR ya getirmesi ve onlar ayn rol oynamada birbirlerine rakip ve alternatif ilimler gibi gstermesindedir. Ayr ca Ofinin eserinden sonra ilk kapsaml ve baU ms z eserin EbulHseyin el-Basrnin Mutemedi olduUunu sylemesi nemli bir hatad r. nk
ondan nce IV. as rda baRta Cesss n Fusl olmak zere ok say da f k h
usl eseri yaz lm Rt r ve bunlar n bir k sm gnmze ulaRm Rt r.
Makdisi son eserlerinden birinde yine f k h usl konusundaki bu grRlerini tekrarlam R ve onun Mslam n klasik dneminde en stn din ilim dal
olduUunu ileri srmRtr. Ona gre, Ofi ile baRlayan ve geleneki teolojinin
ifadesi olan f k h usl Mbn Aklin elinde geliRiminin zirvesine ulaRm R, daha
sonra Mbn Teymiyye ailesinin eliyle XIV. yzy lda da canl l U n srdrmR, fakat
26

Makdisi, a.g.m., s. 17.

Makdisi, a.g.m., s. 40.
28
Makdisi, a.g.m., s. 42.
29
Bk. Makdisi, a.g.m., s. 41-2.
30
Bk. Makdisi, Ethics in Islamic Traditionalist Doctrine, s. 48.
27

! &(

9 K*L5M

zamanla iktidar n mft-fakhlerin baU ms zl U n k s tlayan uygulamalar yla

giderek donuklaRm R ve XVI. yzy lda Oarn dnemine gelindiUinde art k vazifesini yerine getiremez hale gelmiRtir. Art k klasik dnemde icmya giden srete tart Rma ve grR ayr l klar n n (hilf) oynad U rol bir kenara b rak larak
ittifaka vurgu yap lm Rt r.31 Makdisiye gre, Mbn Akl, Ofinin at U yoldan
devam etmiRtir ve el-Vz h da -Ofinin tavr na benzer Rekilde- kendi dneminin kelamc lar na (Mutezile ve ERarler) karR bir panzehir olarak yazm Rt r.32
Makdisi, kuRat c bir tarih yorumu getirmedeki yetersizliUine karR n daha
alt dzeyde mezhep33 ve f k h eUitim messeseleri ile ilgili daha nemli ve dikkate deUer grRler ortaya koymuRtur. Onun mezheple ilgili k R noktas , Bat l
araRt rmac lar aras nda Mslam n klasik aU nda (kabaca XIII. yzy l ncesinde)
-Bat 'da lonca denilen trden- korporasyonlar n var olup olmad U tart Rmas d r.34 Makdisi, baRta Claude Cahen olmak zere bir k s m araRt rmac lar n eUer
klasik dnemde korporasyon mevcut olsayd , onun varl U n ispatlayan delil ve
belgelerin Rimdiye kadar ortaya konulmuR olmas gerekirdi Reklindeki itiraz na
mezhep erevesinde bir delil getirdiUi kanaatindedir. OrtaaUda Mslamdaki
meslek birlikler ile H ristiyan Bat dakileri birbirinden farkl k lan husus, Mslamda daim hukuk Rekil olarak vak ftan baRka bir Rekil bulunmazken, Bat da
buna ilaveten tzel kiRilik temeline dayal korporasyonun bulunmas yd . Byle
olmakla birlikte OrtaaUdaki Bat l korporatiflerin hukuk +ekil bak m ndan
Mslama bir Rey borlu olmamalar , sosyal ierikleri yani diUer kurucu unsurlar
szkonusu olduUunda da durumun byle olduUu ve dolay s yla korporasyonun
klasik aUda bulunmad U anlam na gelmemektedir. Mesela klasik aUda medresedeki meslek personel yap s , OrtaaU Mngilteresindeki collegeda ve Mngiltere
ve Fransadaki diUer korporasyonlarda (zanaat teRkilatlar nda) da grlmektedir.35
Makdisi, mezhebin ortaya k R ve rol konusundaki grRlerini de gelenekilik ak lc l k diyalektiUinden yola karak yorumlar. O, f kh ve f k h mezheplerini gelenekiliUin kalesi olarak grr. Ona gre f k h mezhepleri, gelenekiliUin ak lc l Ua (zelde Mutezileye) karR geliRtirdiUi bir messesedir ve
mezhep say s n n azalmas da yine dRmana karR saflar s klaRt rma ihtiyac ndan
kaynaklanm Rt r. limlerin rgtl gruplar halinde biraraya gelmelerinin sebe31

Makdisi, Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. 260.

Makdisi, -bn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. 69.
33
Bu konuda bk. Makdisi, La Corporation lpoque Classique de lIslam, Presence de
Louis Massignon: Hommages et Temoignages. Textes Reunis par D. Massignon lOccasion du
Centenaire de L. Massignon iinde, nRr. G. Makdisi, D. Sourdel ve J. Sourdel-Thomine, Paris,
1987, s. 35-49; OrtaaWda Yksek Wretim, s. 37-47; The Guilds of Law in Medieval Legal
History, s. 233-252; The Rise of Humanism, s. 1-45.
34
OrtaaU sonlar ndan modern dnemlere kadar ise Mslam leminde korporasyonlar n var
olduklar genel bir kabul grmektedir.
35
Makdisi, La Corporation lpoque Classique de lIslam, s. 35-49; The Guilds of Law
in Medieval Legal History, s. 233-252.
32

> $

8 # N

<

bi, yaRayan drt mezhepten son ikisinde a ka grlebilir. Szkonusu iki mezhep -Ofi ve Hanbel mezhepleri- birbiri ard nca ak lc harekete yani Mutezileye karR km Rt . Merkez iktidar n desteUini almay baRaran Mutezile, Halife
Memn dneminde engizisyona -Mihne- baRvurmuR, fakat bu at Rma geleneki
fakihlerin zaferiyle neticelenmiRti. Bu dnemden -IX. yzy l ortalar ndan- itibaren de mezhebler meslek organizasyonlar Reklinde tekml etmiRlerdir. Mezheplerin geliRtirip olgunlaRt rmay amalad klar ihtiss, kelm denilen felsef
teoloji hareketine karR f k h mesleUiydi. Onlar n din mevk f n n mant U a kt :
Hz. Peygamberin getirdiUi Mslam bir hukuk sistemi, pozitif bir ilh hukuk sistemidir, bir nomokrasidir; onun teolojisi felsef deUil, hukukdir. Ofinin Rislesinin temelinde yatan baRl ca mesaj budur.36
Makdisi, nceleri f k h mezhebini school of law olarak tercme ederken37 daha sonralar (1980lerde) guild olarak tercme etmeyi tercih etmiRtir.
Makdisi, 1990larda yazd U bir makalesinde ise mezheplerin geliRimini mahall
ya da coUrf mektep (regional school / geographical school), Rahs mektep
(personal school) ve hukuk loncalar (guilds of law) olmak zere safhaya
ay r r.38 Bylece o, f k h mezheplerinin geliRim tarihini safhalara ay rmakta ve
mezheb kelimesini evirirken de her bir safhay farkl bir terimle ifade etmektedir. Mezheplerin sadece birer Ureti ve nazariye olarak varolduUu erken aRamada (hicr II. yzy lda coUraf adland rmayla ortaya k R ndan nc yzy l sonlar na kadar) hukuk mektebi (school of law) terimini; bunun yan s ra her mezhebin kendisine ait eUitim messeselerini geliRtirip (husus eUitim mekanlar ,
kadrolar , Makdisinin skolastik eUitim metodu olarak adland rd U metodun
uygulanmas ve tedris iczetinin (doktora) verilmesi de dahil olmak zere) messeseleRtiUi dnemi ifade etmek iin de hukuk loncas (guild of law) terimini
kullan r. Mesela meRhur drt mezhep her iki aRamay da geerek iki anlamda da
mezhep olurken Cerriye mezhebi ilk aRamada kalm R ve ikinci anlamda mezhep olamam Rt r. Makdisiye gre lonca anlam nda mezhepler hicr III. yzy l
sonlar ile IV. yzy l baRlar civar nda ortaya kmaya baRlam Rt r.
Geleneki hareketin hukuk loncas yap s nda hadis f k hla imtiz etmiRti.
Bundan byle ak lc l Ua karR f k h nclk edecekti. Geleneki fakihlerin kont36

Daha geniR bilgi iin bk. Makdisi, La Corporation lpoque Classique de lIslam, s. 3549; The Guilds of Law in Medieval Legal History, s. 233-252; ve The Juridical Theology of
Shfi, s. 5-47.
37
Makdisi -daha sonra yay nlanan- bir konuRmas nda daha iyi bir terimin yokluUu sebebiyle
mezhep iin en fazla kabul edilebilir karR l U n school olduUunu syler, bk. The Significance of the Sunni Schools of Law in Islamic Religious History, International Journal of
Middle Eastern Studies, c. 10, 1979, s. 1.
38
Makdisi, Tabakt-Biography: Law and Orthodoxy in Classical Islam, Islamic Studies
(Mslambd), c. 32, 1993, s. 390-1. Makdisi ayn ayr m daha sonra yay nlanan bir eserinde de
tekrarlam Rt r, bk. Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. 60. Bu konuda ayr ca
bk. C. Melchert, The Formation of the Sunni Schools of Law, 9th-10th Centuries C. E., Leiden,
1997, nsz (muhtelif yerler).

! &(

9 K*L5M

rol ettiUi vak f hukuku, szkonusu hareketin ml temelini; hukuk loncas da

hareketin ihtiya duyduUu otonomiyi saUlamaktayd . Mnhisrc /d Rlay c doktora
belgesi de din ortodoksinin belirlenmesi iin gerekli tekeli saUlamaktayd . Hukukular loncas iktidar n ihdas ettiUi bir Rey deUildi, gnll zerk bir birlikti.
Fakihlerin biraraya gelmek, kendi collegelar n kurmak veya doktora belgesi
vermek iin iktidardan bir ruhsat almaya ihtiyalar yoktu. Vak f hukukuna gre
biztihi hkmet deUil, yaln z baR na mslman bir fert bir college kurabilirdi.
Mlk dnem collegelar n oUu bizzat fakihlerce, diUerleri de onlar n hmileri
taraf ndan kurulmuRtu. Vak f hukuku, Mslam n temel kidelerine z t grlebilecek herhangi bir Reye msamaha gstermemekteydi ve neyin bu kaidelere ayk r
olduUunu da sadece, f kh n yorumlay c lar olan lonca fakihleri belirlemekteydi.
Doktora belgesi, yani f k h Uretme belgesi [tedrs iczeti], loncan n mutlak
denetimi alt ndayd ve ona mensup bilginler lonca iinde, ferd olarak vermekteydiler. Bu yeni belge, otorite bak m ndan, hadis rivayeti iin verilen ve daha
nce ortaya km R olan hadis iczetini aRm Rt . Bu iczet, din ortodoksiyi belirleme otoritesini diUer tm limleri d Rar da b rakarak sadece fakihlere vermekteydi. Fakihler, lonca otonomisi ve tekelci doktora belgesi sayesinde messesev
a dan iktidardan baU ms z idiler.
Makdisi, bir mezhebin ne zaman ortaya kt U konusunda da ilgin bir
yaklaR m ortaya koyar. Ona gre lonca safhas na ulaRmas n n, yukar da ifade
edilen messeseleRmenin yan s ra bir emresi de tabakt literatrdr. Bir
mezheple ilgili tabakt literatrnn ortaya k R , o mezhebin mezhepleRmesinin gstergesidir. Makdisiye gre en erken tabakt literatr Hanbellere ait
olduUu iin, bu durum ilk mezhepleRen (lonca anlam nda) grubun Hanbeller
olduUunu gsterir. Onlar Mlikler takip etmiRtir. Makdisiye gre, fukah
tabakt literatrnn yaz l R siki, din ortodoksinin tesbitine kat lmak zere
meRru otoriteye sahip limleri belirlemekti.39
Makdisinin Mslam eUitim tarihi konusundaki syledikleri -ve yukar da eUitimle ilgili baRl kta bahsedilenler- ncelikle f k h eUitimi erevesinde yer al r.
nk o, mescid ve medresenin f k h eUitimine tahsis edildiUini, bu messeselerin niha rnlerinin fakh-mft olduUunu ileri srmektedir. Makdisiye gre
mescid-college ve medreselerde uygulanan skolastik metot, Mslam n zel ihtiyalar ndan doUmuRtu. H ristiyanl kta olduUu gibi herhangi bir sinodu veya papas bulunmayan Mslamda sahh dinin (ortodoksi) belirlenmesi, bir tart Rma ve
eRitli grRlerin ortaya konulmas srecinin ard ndan geriye dnk bir icm
yoluyla oluyordu. Bu ihtiya, szkonusu eUitim messeselerinde skolastik metodun ortaya k R na yol at . Lisansst dzeyindeki bir Urenci savunduUu grR/tezi bir mnzarada baRar l bir Rekilde ispatlamak zorundayd . Bunun iin
de farkl grRleri (hilf) bilmesi gerekiyordu. Tezini, baRar l bir Rekilde savu-

39

Bu konuda daha geniR bilgi iin bk. Makdisi, Tabakt-Biography, s. 371-396.

> $

8 # N

nan ve talka Reklinde bir eserle ortaya koyan bir Urenci doktora belgesi
(iczetut-tedrs) almaya hak kazan yordu.
Makdisiye gre, zerk loncas , d +lay c [exclusivist] collegelar , tekelci
doktora belgesiyle bir btn olarak bu yeni meslek sistem, Mslam leminde yksek Urenimde gerek bir ink lbt . Ortodoksiyi belirleyen fukah icm n n
hammaddeleri durumunda olan hukuk grRler, sadece szkonusu loncan n uslne uygun Rekilde mezun olmuR- hukuk bilginleri taraf ndan ortaya konulurlard . nk sadece onlar hukuk grRlerini savunmak zere mnzara
konusunda eUitim grmRlerdi. Doktora belgesi almak isteyen hevesli
mslman genler, szkonusu loncan n hukuk eUitim sistemine tabi olmak
zorundayd lar. Onlar, onbeR yaR ndayken yard mc humanist ilimlerle birlikte
drt y ll k temel hukuk eUitimine baRlarlard ; bu lisans eUitiminden sonra, baRar l olmalar halinde, normal olarak otuz yaR ortalar nda doktora belgesi al rlard.
Makdisi, Bat da akademik zgrlk konusunu iRlerken bu zgrlUn
kkenlerini f k hla iliRkilendirir ve yine tarih hadiseleri aktelleRtirme metodunu uygular. Ona gre, mftnin (fakh, mctehd) sahip olduUu zgrlk tam
anlam yla akademik bir zgrlkt ve gnmzde akademik zgrlU savunanlar n teminat alt na almaya al Rt klar hususlar n oUu Mslamda -fakih
szkonusu olduUunda- teminat alt na al nm R durumdayd . Ancak bu zgrlk,
doktora tez savunmas Reklinde gnmze gelmiR olan ve skolastik metot olarak
adland r lan bir tart Rma metoduna dayal Uretim yeliUi belgesinden (tedris
iczeti) kaynaklanan bir yetkiye dayan yordu ve bu yetki olmaks z n akademik
zgrlk de szkonusu olamazd . Mft, mderris ve kd olarak grev yapanlarda olduUu gibi istendiUinde yetkileri elinden al nabilecek bir kiRi deUildi.
Makdisiye gre mft ile msteft aras nda tamamen ferdiyeti ve zel (devlet
ayg t ndan baU ms z) bir iliRki bulunmaktayd ; her ikisinin de tam bir zgrlU
vard ve mft geimini, beyan ettiUi hukuk grR (fetv) karR l U ald U cretle
saUl yordu. Ancak belli bir dnemden (hicr yedinci yzy l civar ndan) itibaren
iktidar n maaRl mft tayin etmeye baRlamas ve avm n fetv masraf ndan ka nmak iin bu atanm R mftye baRvurmaya baRlamas bu zgrlUn ortadan
kalkmas na yol at . Sonunda zgrce grR al RveriRine dayal olan ve icmya
gtren sre tesirsiz hale getirildi ve mnzara/tart Rma mahza bir okul al Rt rmas seviyesine dRt. Sre iinde Mslam toplumu tedricen dinamizmini kaybetti ve statik hale geldi.40

40

Bu konuda ayr nt l bilgi iin bk. Makdisi, Freedom in Islamic Jurisprudence: Ijtihad,
Taqlid, and Academic Freedom, La Notion de Libert au Moyen Age: Islam, Byzance, Occident, Paris, 1985, s. 79-88.

! &(

9 K*L5M

5%' B $
Makdisi, Hanbelli%i slam n klasik dnemindeki geleneki hareketin
merkezine yerle tirir. Dolay s yla yukar da gelenekilikle ilgili anlat lanlar Hanbellik iin de geerlidir. Burada Makdisinin yine Hanbellik erevesinde mtlaa edilebilecek olan iki cz alanla ilgili al malar na de%inilecektir. Bu
alanlardan biri V./XI. yzy lda ya am ndegelen Hanbel fakihlerinden bn
Aklin hayat ve d ncesi, di%eri ise Hanbellik ve tasavvuf ili kisidir.
Makdisi, ilk konuda yakla k 35 y l arayla iki al ma yay mlam t r. Bunlardan Ibn Aqil et La Resurgence de LIslam Traditionaliste au XIe Siecle (Ve
siecle de lHegire) (D ma k, 1963, xxxiv+602 sayfa) ad n ta yan ilk al ma
onun doktora tezidir. Eser, bn Aklin hayat n , ya ad % dnemi ve o dnemin
Ba%dad n tan tan bir biyografi al mas d r. al ma yedi blmden olu maktad r. lk blmde bn Akl ve ya ad % dnemle ilgili birincil kaynaklar tan t lm , ikinci blmde V./XI. yzy ldaki siys durum incelenmi tir. nc blmde dnemin Ba%dad nda bulunan e itli snn ve i mezhepler ele al nm
ve ndegelen temsilcileri teker teker tan t lm t r. Drdnc blmde V./XI.
yzy lda Hanbel hareketinin durumu ile Snnli%in canlan konusu i lenmi tir. Be inci blmde bn Aklin hayat ve d ncesi ele al nm ; hayat anlat l rken her ilim dal ndaki statlar , yeti tirdi%i %renciler ayr nt l olarak tan t lm t r. te yandan onun d ncesi hakk nda ayr nt ya gidilmemi ve baz konulardaki gr lerinin anlat lmas yla yetinilmi tir. Alt nc blmde bn Aklin eserlerinin bir bibliyografyas verilmi , yedinci ve son blmde ise bn Aklin
uslul-f kh ve uslud-dn dallar ndaki gr leri anahatlar yla incelenmi tir.
Makdisi, Ibn Akil: Religion and Culture in Classical Islam (Edinburgh,
1997, xvi+292 sy.) ad yla yay mlad % ikinci al mas nda, ilk eserinde ok k sa
olarak i ledi%i bn Aklin d ncesini ele almay amalam t r. Eser ana
blmden olu maktad r. Birinci ana blm bn Aklin hayat na ve ya ad %
dneme ayr lm t r ve kendisinin de ifade etti%i zere41 bir tak m de%i ikliklerle
birlikte yukar daki eserinden al nm t r. bn Akl ve Skolastisizm ba l % n
ta yan ikinci ana blm hukuk loncas n n (guild of law) ortaya k n , skolastik hareketi ve bn Aklin d ncesindeki ana e%ilimleri ele al r. Makdisinin bu
blmde hukuk loncas , tabakt literatrnn mezheple me olgusuna delleti
ve skolastik hareket hakk nda syledikleri yukar daki blmlerde zikredilen
gr lerinin tekrar mahiyetindedir. Burada yeni olan bn Aklin d ncesiyle
ilgili yapt % incelemedir. Makdisi, bn Aklin el-Vz h n esas alarak onun
uslul-f kh konusundaki gr lerini k saca tan t p szkonusu eserin dnemin
yksek %retim mfredt yla ili kisini incelerken, uslud-din ile ilgili gr lerini bilginin temelleri, ak l, hakikat, ilh s fatlar, hsn-kubh, nbvvet, med ve
41

Makdisi, Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, s. xv (nsz).

> $

8 # N

geleneki akde eklinde alt ba l klar aarak daha ayr nt l bir ekilde ele al r.
bn Akl ve Hmanizm ba l % n ta yan nc ana blmde ise edeb al malar n n ynetimle olan ba%lant s n ve bn Aklin edeb ba l % alt nda yer alan
ilim dallar ve konularla ilgili gr lerini inceler. Makdisi, ikinci ve nc blmlerde bn Aklin d ncesini anlat rken esas olarak onun el-Vz h ile
Kitbul-Funnunu kullanm t r.42 Genel olarak de%erlendirmek gerekirse bu
eser, Makdisinin The Rise of Colleges ve The Rise of Humanism adl eserlerinde
geli tirdi%i gr lerin etkisini ta r ve onlar n bn Akl zelinde i lenmesinden
olu ur. Makdisi, bn Aklin d ncesinin onun ak l ile vahyi uzla t rma te ebbsnn rn oldu%u kanaatindedir. Yine, el-Vz h fiden beri gelen geleneki teolojinin geli iminin zirvesi, bn Aklin d nce alan ndaki en byk
katk s ve hatta skolastik hareketi temsil eden en temel eser olarak grr.43
Makdisinin bn Akl ile ilgili yap lmas n ok arzulad % bir al ma da onunla
Thomas Aquinas n gr leri ve al malar aras nda mukayeseli bir ara t rma
yap lmas d r. nk o, skolastisizm ba%lam nda bu iki d nrn d nceleri
aras nda byk bir yak nl k bulmaktad r.44
kinci konuyla ilgili olarak Makdisi, Bat l ara t rmac lar aras nda Hanbellerin tasavvufa ve tarikatlara husmet duyduklar yolunda XIX. yzy ldan
itibaren ortaya kan kanaatin tashihiyle ilgilenmi ve bu yolda e itli makaleler
yazm t r. Onun bu konudaki al mas ve yorumlar yukar da bahsedilen gelenekili%in (ehl-i hadis d ncesinin) slam tarihindeki ana ak m oldu%u yolundaki tezinin mtemmimi ve devam mahiyetindedir. Tasavvufun, -H. Laoust gibi
bir ka hari Bat l ara t rmac lar taraf ndan kendi dnemine kadar ileri srld% gibi- yabanc kaynakl , slama d ar dan ithal edilen ve dolay s yla Hanbel
mezhebinde oldu%u gibi kat Snnli%in saflar nda muhalefete yol aan bir geli me olarak grlemeyece%i, aksine slam n kendi zengin rh menbalar ndan
kaynakland % gr nde olan Makdisi, Hanbellerin bu alandaki tenkidlerinin
bizzat tasavvufa de%il daha ok vahdet-i vcd ekolne ynelik oldu%unu syler.45
Makdisi bu meyanda ba ta The Hanbali School and Sfism [Hanbel
mezhebi ve tasavvuf] ba l kl tebli%inde olmak zere Hanbelli%in tasavvufa
d man oldu%u tezinin art k savunulamaz oldu%unu gstermeyi amalam ve
e itli makalelerinde Hanbellerin yzy llar boyu tarikat mensubu olduklar n
ortaya koyup onlar n tarikat silsilelerini incelemi , kaynaklarda yer alan aleyhteki yorumlar n Hanbellerin muhaliflerinden kaynakland % n , kendi tav rlar 42

Nitekim o, kitab n n nsznde de bunu ifade etmiRtir, bk. Makdisi, a.g.e., s. xiii.
Makdisi, a.g.e., s. xv, 69, 260.
44
Makdisi, a.g.e., s. xv-xvi.
45
Ayr nt l bilgi iin bk. Makdisi, The Hanbali School and Sufism, Boletin de la Asociacion
Espanola de Orientalistas XV., Madrid, 1979, s. 115-126; Ibn Taimya: a Sfi of the Qdiriya
Order, American Journal of Arabic Studies I, Leiden, 1974, s.118-129; Hanbalite Islam,
Studies on Islam iinde, trc. ve nRr. Merlin L. Swartz, Oxford ve New York, 1981, s. 216-274.
43

! &(

9 K*L5M

n n ve beyanlar n n byle bir d manl % n varl % n gstermek bir yana tam aksini ispatlad % n ileri srm tr. Ona gre, art k Hanbellerin tasavvufa d man olduklar tezi bir kenara b rak lmal d r. Bu erevede bn Kudme ve bn
Teymiyyenin tasavvuf ve tarikatlarla olan ba%lant s n da incelemi tir. bn
Teymiyyenin tasavvufla ili kisi hakk nda yazd % makaledeki esas amac n , bn
Teymiyyenin szde tasavvuf d manl % n n do%ruluk de%erini test etmek ve
onun da kendi tarz iinde sflikte Gazlden geri kal r yan n n olmad % n ileri
srmek olarak a klar. Ona gre bn Teymiyye henz Gazl hakk nda bile
elde bulunmayan, tasavvufa mensubiyetini gsteren ekl belgelere sahiptir.46
Bir ba ka makalesinde de bn Kudmenin tarikat silsilesini incelemi tir.47
+'@'9 '5+$9)'
Yukar da Makdisinin eRitli konulardaki grRleri genel hatlar yla sunulmaya al R lm R ve bunlara dair eRitli deUerlendirmeler yap lm Rt r. Burada
onun genel olarak tarihiliUi hakk nda k sa bir deUerlendirmede bulunacaU z.
Makdisinin en gl olduUu alan messese tarihiliUi ve belge tarihiliUidir. En
nemli iki eseri eUitim tarihiyle ilgilidir; bunlarda yksek Uretim messeselerinin ortaya k R ve geliRimini ele alm Rt r. Bunun yan s ra bir messese olmas
itibar yla mezhebi incelemiRtir. Makdisi eRitli tahkik al Rmalar yapt U gibi,
diUer al Rmalar nda da oUu kere yazmalar zerinde al Rm Rt r. Makdisinin bu
iki alandaki al Rmalar yeni ve daha kapsaml al Rmalar iin nemli a l mlar
getirmiRtir.
te yandan Mslam dRncesi tarihi konusunda onun araRt rmalar n n Mslam n klasik dnemiyle ve daha ok ehl-i hadis dRncesi erevesinde yoUunlaRt U n ve buradaki grRlerinin ok da isabetli olmad U n gryoruz.
Makdisinin ehl-i hadis dRncesini Mslam dRnce tarihinin merkezine alarak
yapt U okuma, Henri Corbinin RiliUi merkeze alan okumas nda grlen kusurlara benzer hatalar bar nd rmaktad r. Her iki mellifin yapt U Rey, nihayette bir
dRnce ekolnn tarih boyunca srekliliUini ortaya koymaktan teye gemez.
Ama onlar bu srekliliUi merkezlik olarak sunmak suretiyle bir yan lg ya yol
aarlar. Makdisinin Mslam dRnce tarihi alan ndaki grRlerinin bir uzant s
olarak ortaya koyduUu f k h uslyle ilgili grRler de nemli tashihlere muhtat r. Makdisi f k h usln kendi zt meseleleri bak m ndan incelememiR,
daha ziyade mevcut fikr ve sosyal at Rmalar ierisindeki rolne iliRkin grRler
geliRtirmiRtir, yani bir anlamda bilgi sosyolojisi yapmaya al Rm Rt r. Bununla
birlikte ileri srdU grRler, birer tesbitten ziyade birer neri olarak nitelendirilebilir. F k h usln -grdU fonksiyonu itibar yla dahi olsa- kelm ilmine
46

Bu konuda daha ayr nt l bilgi iin bk. Makdisi, Ibn Taimya: a Sfi of the Qdiriya Order, s. 118-129.
47
Bk. Makdisi, Lisnad initiatique soufi de Muwaffaq ad-Dn Ibn Qudma, Louis Massignon iinde, Paris, 1970, s. 88-96.

> $

8 # N

alternatif bir ilim dal olarak vazetmek, ne tarih vak aya, ne de mevzular birbirinden farkl olan bu ilimlerin mahiyetlerine uyar. Hele Mbn Aklin f k h usl
eseri gibi -V./XI. yzy ldaki diUer eserlere nisbeten ge bir dnemde yaz lm R
olmas na raUmen- tertip ve muhteva bak m ndan dzensiz ve yeterince iRlenmemiR bir eserin zirve bir eser olarak nitelendirilmesi sadece Makdisinin konuya yabanc l U n ortaya koyar. Mbn Aklin eserinin Hanbel mezhebinin usl
tarihi iinde nemli bir yeri olmas , ilk Hanbel usl eserlerinden olmas yla ilgilidir.
Mctim-iktisad tarihilik a s ndan ele al nd U nda Makdisinin bu bak mdan ok fazla katk da bulunduUu sylenemez. ARaU da eserleri aras nda grleceUi zere, o yaln zca BaUdad ve Hille gibi Iraktaki Rehirlerle ilgili birka makale ile V./XI. yzy l Irak siyas tarihine ynelik eRitli yaz lar yazm Rt r.
' '9 '9$
Makdis yar m asr bulan kariyerinde, bir yandan tahkk al Rmalar yapm R bir yandan da eRitli alanlarda nce makale daha sonra kitap dzeyinde
eserler vermiRtir. Makalelerinin nemli bir k sm iki kitap halinde yay nlanm Rt r. ARaU da onun eserleri hakk nda mmkn olduUu kadar kapsay c bir liste
sunulmaktad r:48
0

-Ibn Aqil et La Resurgence de LIslam Traditionaliste au XIe Siecle (Ve

siecle de lHegire), D ma+k, 1963. Onun doktora tezidir.
-The Rise of Colleges, Edinburgh, 1981. Bu eser Ne+etul-Kulliyyt
Mehidul--lm indel-Muslimn ve fil-`arb ad yla Arapaya (trc. Mahmud Seyyid
Muhammed, gzden geirenler: Muhammed b. Ali HabeR ve Abdulvehhb b.
Mbrahim Ebu Sleyman, Cidde, 1994), OrtaaWda Yksek Wretim -slam Dnyas ve H ristiyan Bat ad yla Trkeye (trc. Ali Hakan avuRoUlu - Tuncay
BaRoUlu, Mstanbul, 2004) tercme edilmiRtir.
-The Rise of Humanism in Classical Islam and The Christian West with
Special Reference to Scholasticism, Edinburgh, 1990.
-Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, Edinburgh, 1997.

48

Ayr ca bk. Shawkat M. Toorawa, Nomoi kai Paideia: A Bibliography of George Makdisis
Publications, Law and Education in Medieval Islam: Studies in Memory of George Makdisi,
nRr. Joseph Lowry, Devin Stewart, Shawkat M. Toorawa (Gibb Memorial Trust, yay nlanmak
zere).

! &(

9 K*L5M

0
-Mbn Kudme, Kitbut-Tevvbn, D maRk, 1961.
-Mbn Kudme, Tahrmun-Nazar f Kutubi Ehlil-Kalam Ibn Qudamas
Censure of Speculative Theology, (tahkik ve Mngilizceye tercme), Londra, 1962.
-Ebul-Vef Ali b. Akl (Mbn Akl), Kitbul-Cedel al Tarkatil-Fukah,
D maRk, 1967 (Daha nce Le Livre de la dialectique dIbn Aql ad yla, Bulletin
dEtudes Orientale (BEO), XX, 1967, s. 119-206 iinde yay mlanm Rt r).
-Mbn Akl, Kitabul-Fnn, Beyrut, 1970-1. Makdisi, asl nda ikiyz cilt kadar olduUunu sylediUi (II. cilt, nsz) bu eserin gnmze ulaRan iki cildini
tahkik etmiRtir.
-Mbn Akl, Quatre Opuscules dIbn Aqil sur le Quran, (Makdisi, bu baRl kla yay nlad U risaleler iin iki ayr Arapa baRl k zikreder: 1-Resil fil-Kurn
ve -sbtul-Harf ves-Savt Redden alel-E+ariyye ve 2-er-Red alel-E+iretil-Uzzl
ve -sbtul-Harf ves-Savt f Kelmil-Kebril-Mutel), Bulletin dEtudes
Orientales (BEO), c. XXIV, 1971, s. 55-96.
-Mbnul-Benn el-BaUdd, et-Trh (Mzekkire), neRir ve Mngilizceye tercme: Autograph Diary of an Eleventh-Century Historian of Baghdad,
BSOAS, c. XVII, no. 1-2, 1956, s. 9-31, 239-260; c. XIX, no. 1-2, 1957, s. 13-48,
281-303, 426-443 (Bu makaleler, aRaU da zikredilecek olan History and Politics
in Eleventh-Century (Londra, 1991) iinde tekrar yay nlanm Rt r).
-Mbn Akl, Kitbul-Vz h f Uslil-F kh, sadece I. cilt -Kitbu'l-mezheb
k sm -, Beyrut, 1996. Eserin farkl adlar taR yan diUer blmlerinin OrientInstitut der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft taraf ndan yay mlanmas
ngrlmektedir. [Ayn eserin tamam Abdullah b. Abdilmuhsin et-Trk taraf ndan beR cilt halinde neRredilmiRtir (Beyrut, 1420/1999)].

> $

8 # N

+
-Arabic and Islamic Studies in Honor of Hamilton A. R. Gibb, Leiden, 1965.
-LEnseignement en Islam et en Occident au Moyen ge, Paris, 1977.
-La Notion dAutorit au Moyen ge: Islam, Byzance, Occident, Paris, 1982.
-Prdication et Propagande au Moyen ge: Islam, Byzance, Occident, Paris,
1983.
-La Notion de Libert au Moyen ge: Islam, Byzance, Occident, Paris, 1985
(Bu derlemelerinden son drdn D. Sourdel ve Janine Sourdel-Thomine ile
birlikte yapm Rt r).
)
Makalelerinin nemli bir k sm Ru iki eserde toplanm Rt r:
I-Religion, Law and Learning in Classical Islam, Londra, 1991. Bu eser,
yazar n on makalesinin derlemesinden oluRmaktad r. Bu makaleler Traditionalism and Rationalism (Gelenekilik ve Ak lc l k), Sufism and Hanbalism (Tasavvuf ve Hanbellik) ve Structure of Learning (EUitimin Yap s ) adl
genel blme ayr lm Rt r. Bu blm asl nda Makdisinin genel ilgi
alanlar n yans tmaktad r. Eserdeki makalelerden biri (The Juridical Theology
of Shafii) Sami Erdem taraf ndan, diUer makaleler ise taraf m zdan tercme
edilmiRtir ve yay na haz rlanmaktad r. Bu makaleler Runlard r:
1-Ashari and the Asharites in Islamic Religious History (I, II), Studia
Islamica, c. XVII, XVIII, 1962, 1963, s. 37-80, 19-39.
2-The Juridical Theology of Shfi: Origins and Significance of Usl alFiqh, Studia Islamica, LIX, 1984, s. 5-47. Bu makale Sami Erdem taraf ndan
Ofinin Hukuk Teoloji Anlay R : Usl-i F kh n Kkenleri ve nemi ad yla
Trkeye evrilmiRtir, bk. Marmara niversitesi -lahiyat Fakltesi Dergisi
(M-FD), say 13-14-15, 1995-96-97, s. 263-294.
3-Al-Ghazl Disciple de Shfi en Droit et en Thologie, Ghazl, la
Raison et le Miracle iinde, Table Ronde UNESCO, 9-10 Decembre 1985, Paris,
1985, s. 45-55.
4-Ethics in Islamic traditionalist doctrine, Ethics in Islam iinde, nRr.
Richard G. Hovannasian, Malibu, California, 1985, s. 47-63.
5-The Hanbali School and Sufism, Boletin de la Asociacion Espanola de
Orientalistas XV., Madrid, 1979, s. 115-126.
6-Lisnad initiatique soufi de Muwaffaq ad-Dn Ibn Qudma, Louis
Massignon iinde, Paris, 1970, s. 88-96.

! &(

9 K*L5M

7-Ibn Taimya: a Sfi of the Qdiriya Order, American Journal of Arabic

Studies I, Leiden, 1974, s.118-129.
8-Muslim Institutions of Learning in Eleventh-Century Baghdad, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), c. 24, 1961, s. 1-56.
9-Institutionalized Learning as a Self-image of Islam, Islams Understanding of Itself iinde, nRr. Speros Vryonis, Jr., Eighth Giorgio Levi Della Vida
Biennial Conference, Los Angeles, 1983, s. 73-85.
10-La Corporation lpoque Classique de lIslam, Presence de Louis
Massignon: Hommages et Temoignages. Textes Reunis par D. Massignon
lOccasion du Centenaire de L. Massignon iinde, nRr. G. Makdisi, D. Sourdel ve
J. Sourdel-Thomine, Paris, 1987, s. 35-49. (Ayr ca bk. ayn baRl kla, The Islamic
World from Classical to Modern Times: Essays in Honor of Bernard Lewis iinde,
nRr. A. L., Princeton, 1989, yeni nRr. 1991, s. 193-209).
11-The Guilds of Law in Medieval Legal History- An Inquiry into the
Origins of the Inns of Court Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften, c. I, Frankfurt am Main, 1984, s. 233-252.
12-Freedom in Islamic Jurisprudence: Ijtihad, Taqlid, and Academic
Freedom, La Notion de Libert au Moyen Age: Islam, Byzance, Occident, Paris,
1985, s. 79-88.
13-Scholasticism and Humanism in Classical Islam and the Christian
West Journal of the American Oriental Society, CIX, New Haven, Ct., 1954, s.
175-182.
II-History and Politics in Eleventh Century Baghdad, Londra, 1991. Bu
eser de yazar n zelllikle hicr be+inci as r Irak ndaki bir k s m +ehirler, siyas hadiseler ve diWer baz konularla ilgili dokuz makalesinden olu+maktad r. Bu makaleler
+unlard r:
1-The Diary in Islamic Historiography, History and Theory, c. 25, no. 2,
Middletown, Ct., 1986, s. 173-185.
2-Ibn al-Banna Autograph Diary of an Eleventh-Century Historian of
Baghdad (tahkik ve tercme), BSOAS, c. XVII, no. 1-2, 1956, s. 9-31, 239-260;
c. XIX, no. 1-2, 1957, s. 13-48, 281-303, 426-443.
3-Nouveaux Dtails sur lAffaire dIbn Aql, Mlanges Louis Massignon, III, Paris-D maRk, 1957, s. 91-126.
4-The Topography of Eleventh-Century Baghdad: Materials and Notes,
Arabica, c. VI, no. 2, 1959, s. 178-197; c. VI, no. 3, 1959, s. 281-309.
5-Notes on Hilla and the Mazyadids in Medieval Islam, Journal of the
American Oriental Society, c. 74, 1954, s. 249-262.

> $

8 # N

<

6-The Sunni Revival, Islamic Civilization 950-1150 iinde, nRr. D. H.

Richards, Oxford, 1973, s. 155-168.
7-Les Rapports entre Calife et Sultn lpoque Saljqide, International Journal of Middle East Studies, c. 6, 1975, s. 228-236.
8-Authority in the Islamic Community, La Notion dautorite au Moyen
Age: Islam, Byzance, Occident iinde, nRr. G. Makdisi ve diUerleri, Paris, 1982, s.
117-126. (Bu makale, Msmet KayaoUlu taraf ndan Mslam Toplumunda Otorite
ad yla tercme edilmiR ve yay nlanm Rt r, bk. Seluk niversitesi -lahiyat
Fakltesi Dergisi, Konya, 1997, say : 7, sy. 109 vd.)
9-The Marriage of Tughril Beg, International Journal of Middle Eastern
Studies (IJMES), c. I, no. 3, 1970, s. 259-275.
+C
-Encyclopedia of Islamdaki (new edition) makaleleri: Ibn Akil (Ebulvef); Ibn al-Bann, III, 730-1; Madrasa, 1123-1134 (J. Pedersen ile birlikte);
al-Dmaghn (Eb Abdullah Muhammed b. Ali), Supplement (-ng.), s. 191-4.
-New Catholic Encyclopediadaki maddeleri: Arabic Language and
Literature, Caliph, Dhimm, Imm, Law (Islamic), Rhazes (Razes,
al-Rz), Sultan.
-Biographical Notice (of H.A.R. Gibb), Arabic and Islamic Studies in
Honor of H. A. B. Gibb, 1965, s. xv-xvii.
-Ibn Taimiyas Autograph Manuscript on Istihsan: Materials for the
Study of Islamic Legal Thought, Arabic and Islamic Studies in Honor of
Hamilton A. R. Gibb iinde, nRr. G. Makdisi, Leiden, 1965, s. 446-479.
-The Madrasa as a Charitable Trust and the University as a Corporation
in the Middle Ages, Correspondence dOrient, no. 11, Actes du Ve Congres
International dArabisants et dIslamisants, Brksel, 1970, s. 329-337.
-Madrasa and University in the Middle Ages, Studia Islamica,
(Memoriae J. Schacht Dedicato), c. XXXII, 1970, s. 255-264.
-Law and Traditionalism in the Institutions of Learning of Medieval
Islam Theology and Law in Islam iinde, nRr. O. Harrasowitz, Wiesbaden, 1971,
s. 75-88.
-The Tanbih of Ibn Taimiya on Dialectic: the Pseudo-'Aqilian Kitab alFarq, Medieval and Middle Eastern Studies, (A. S. Atiya), 1972, s. 285-294.
-Sir Hamilton Alexander Roskeen Gibb, January 2, 1895 - October 22,
1971, Journal of the American Oriental Society, c. 93, 1973, s. 429-431.

! &(

9 K*L5M

-The Madrasa in Spain: Some Remarks, Revue de lOccident Musulman

et de la Mditerrane, no. 15-16, Extrait des Mlanges le Tourneau, Aix-enProvence, 1973, s. 153-8.
-Two More Manuscripts of the Book of Penitents, Orientalia Hispanica
I, 1974, s. 526-530.
-The Scholastic Method in Medieval Education: An Inquiry into its
Origins in Law and Theology, Speculum, c. 49, no. 4, Ekim 1974, s. 640-661.
-The Hanbali School and Sufism, Actas IV Congresso de Estudos Arabes
e -slamicos, 1968, (1971), s. 71-84; Humaniora Islamica, II, 1974, s. 61-72 (ayr ca
bk. Boletin de la Asociacion Espanola de Orientalistas, no. 15, 1979, s. 115-126).
-Interaction between Islam and the West, Lenseignement en Islam et en
occident au moyen ge iinde, nRr. G. Makdisi, D. Sourdel ve Janine SourdelThomine, Paris, 1977, s. 287-309.
-Suhba et Riysa dans lEnseignement Mdival, Recherches
dIslamologie: Recueil dArticles Offert Georges C. Anawati et Louis Gardet
par Leurs Collegues et Amis, Louvain-Louvain-La Neuve, 1978, s. 207-221.
-The Significance of The Sunni Schools of Law in Islamic Religious
History, International Journal of Middle Eastern Studies, c. 10, 1979, s. 1-8.
-An Islamic Element in the Early Spanish University, Islam: Past
Influence and Present Challenge iinde, nRr. A. T. Welch, P. Cachia, Edinburgh,
1979, s. 126-137.
-On the Origins and Development of the College in Islam and the
West, Islam and the Medieval West: Aspects of Intercultural Relations iinde, nRr.
K. I. Semaan, Albany, 1980, s. 26-49. (Ayr ca bk. Studies in Arab History: the
Antonius Lectures, 1978-87, Londra: Macmillan, in association with St Antony's
College, Oxford and World of Islam Festival Trust, 1990, s. 1-19).
-Hanbalite Islam, Studies on Islam iinde, trc. ve nRr. Merlin L. Swartz,
Oxford ve New York, 1981, s. 216-274.
-Meditations and Sermons of Ibn Aqil in Eleventh- and Early TwelfthCentury Baghdad, Prdication et Propagande au Moyen ge: Islam, Byzance,
Occident iinde, nRr. G. Makdisi, D. Sourdel, Janine Sourdel-Thomine, Paris,
1983, s. 149-164.
-The non-Ash`arite Shafi`ism of Abu Hamid al-Ghazzali, Revue des
Etudes Islamiques, no. 54, 1986, s. 239-257.
-Henri Laoust (1905-1983), Journal Asiatique, no. 272, 1984, s. 219-222.
-The College in Medieval Islam, Logos Islamikos: Studia Islamica in
Honorem Georgii Michaelis Wickens. Papers in Medieval Studies iinde, nRr. R.

> $

8 # N

M. ve D. A., Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1984, s. 241257.

-Soufisme et Hanbalisme dans l'Oeuvre de Massignon, Centenaire de
Louis Massignon / ez-Zikrl-Mi'eviyye li-Mldil-Muste+r k Louis Massignon,
Kahire, 1984, s. 79-85.
-The Diary in Islamic Historiography: Some Notes, History and Theory,
c. XXV, 1986, s. 173-185.
-Magisterium and Academic Freedom in Classical Islam and Medieval
Christianity, Islamic Law and Jurisprudence (Studies in Honor of Farhat J.
Ziadeh) iinde, nRr. N. Heer, Seattle, 1990, s. 117-133.
-Ars Dictaminis in Classical Islam and the Christian Latin West, Revue
des Etudes Islamiques, 55-57 i / 1987-1989, 1992, s. 293-309.
-Unconventional Education of a Syro-Lebanese American, Paths to the
Middle East: Ten Scholars Look Back iinde, nRr. T. Naff, Albany: State
University of New York Press, 1993, s. 199-230.
-Fathers and doctors in Christianity and Islam, Journal of Turkish
Studies, 18, 1994, s. 179-183.
-Tabaqt-Biography: Law and Orthodoxy in Classical Islam, Islamic
Studies (Mslamabad), c. 32, no. 4, 1993, s. 371-396. (Taraf m zdan tercme edilmiRtir, yukar da ad geen makale derlemesiyle birlikte yay nlanacakt r). Bu
makaleyle ilgili bir deUerlendirme iin bk. C. Melchert, Arabica, c. XLIV, no. 2,
Nisan 1997, s. 308-316.
-Baghdad, Bologna, and Scholasticism, Centres of Learning: Learning
and Location in Pre-modern Europe and the Near East iinde, nRr. J. W. Drijvers,
A. A. MacDonald, Leiden, 1995, s. 141-157.
-Inquiry into the Origins of Humanism, Humanism, Culture and
Language in the Near East iinde, Indiana, 1997.
-Religion and Culture in Classical Islam and the Christian West,
Religion and Culture in Medieval Islam iinde, nRr. R. Hovannasian, G. Sabbagh,
Cambridge, 2000, s. 3-23.

0:9

8 8 .

'(+

: 0:9 0 9$ ?$ $ 89 '

( 0 7 ' '9 '9$ ' !<9:= '9$

40

4 73
H $%

A "

B$(

I. URIEL HEYD N HAYATI VE ESERLER

A. HAYATI
Uriel Heyd (Heydt), 26 Temmuz 1913 tarihinde Almanyan n Kln Rehrinde Yahudi bir ailenin ocuUu olarak dnyaya geldi. Mlk ve orta Uretiminin
ard ndan Kln, Mnih, Heidelberg ve Berlin niversitelerinde beR y l hukuk ve
ekonomi tahsili yapt . Daha ilk genlik y llar nda Yak n-DoUu araRt rmalar na
ilgi duymaya baRlayan Heyd, ortaUretim dneminde iken Mbrniceyi Urendi
ve Filistine g etmeye karar verdi. Bu durum, Uriel Heydin gen bir Yahudi
olarak, kuvvetli bir din ve mill duyguya sahip olduUunu gstermektedir. Heyd,
ayr ca niversitedeki Urencilik y llar nda, Arapa Urenmeye baRlad .
Heyd, 1934 y l nda Kudse gt ve orada Mbrn niversitesinin DoUu
AraRt rmalar Enstitsnde, Almanyada iken baRlad U Rarkiyat tahsiline devam etti. Bu niversitede kendilerinden ders ald U kiRiler aras nda G. Weil, L.
A. Mayer ve S. D. Goitein gibi meRhur hocalar bulunmaktad r. Bu hocalardan
Prof. Weil ve Mayerin teRvikleriyle, 1939-1940 Urenim y l nda Trkiyeye geldi
ve Mstanbul niversitesinde Trk tarihi ve edebiyat hakk nda araRt rmalarda
bulundu.
Heyd, 1940 y l nda Kuds Radyosunun Trk haberleri yay nlar yla ilgili
bltenlerinin nce tercmanl U na, daha sonra da editrlUne atand . 1943
y l nda Kudsde Jewish Agencynin OrtadoUu siyasi Rubesine, 1946 y l nda ise
ayn kurumun Londra Rubesine tayin edildi. Londradaki bu grevi s ras nda,
daha nceden baRlad U Ziya Gkalp ile ilgili al Rmas n tamamlad . Londra
niversitesinin The School of Oriental and African Studies (SOAS) blmnde, Eski ve Orta Farsa, Eski Trke ve Urduca dilleri zerinde araRt rmalar
1

Gazi nv. orum Mlahiyat Fakltesi. E-mail: ferhatkoca@yahoo.com

!D

. BD D !

"7

yapt . SOAS n teklifi zerine, burada Urencilere, XIX. Yzy lda Osmanl
MmparatorluUu ad yla bir ders verdi.
1948 y l nda Msrail Devletinin kurulmas zerine diplomatik grev alan
Heyd, nce Washington bykeliliUinde birinci sekreterlik, daha sonra da Ankara bykeliliUinde msteRarl k yapt .
1951 y l nda diplomatik grevini b rakarak, Kuds Mbrn niversitesinde
ders vermeye baRlayan Heyd, 1959 y l nda Mslm tarihi profesr oldu. 1956-63
y llar nda Kuds Mbrn niversitesinin Asya ve Afrika AraRt rmalar Enstitsnn mdrlUn yapan Heyd, lmnden k sa bir sre nce de ayn niversitenin Mslman Halklar ve OrtadoUu Tarihi Blmnn baRkanl U na getirildi.
Heyd, hocal U s ras nda niversitedeki Mslm, DoUu ve Afrika araRt rmalar n n geliRmesine nemli katk larda bulunarak, pek ok yerli ve yabanc ilim
adam n n dikkatlerini buraya ekti. OrtadoUu, Asya ve Afrika araRt rmalar
yapan Msrail MsteRrikler Cemiyetinin de aktif bir yesi olan Heyd, ayr ca
Hamizrah Hehadash, Asian and African Studies ve Oriental Notes and Studies
adl dergilerin editrleri aras nda yer ald .
Heyd, 13 May s 1968 tarihinde, mesleUinde ok verimli bir aUda ve henz
55 yaR nda iken, Kudste kalp krizinden ld.2
B. ESERLER
Uriel Heydin Mngilizce, Mbranice ve Trke gibi eRitli dillerde yaz lm R
pek ok kitap, makale ve ansiklopedi maddesi bulunmaktad r.
A. KitaplarA
1. Dhir al-Umar, the Ruler of Galilee in the l8th Century (Jerusalem:
Rubin Mass, 1942), (Mbranice). Bu kitapta, XVIII. As rda Saydadaki Osmanl
ynetimine isyan ederek, Kuzey Filistinin Celle blgesinde zerk bir ynetim
kuran, bedev emri Zhir el-mer ve onun mcadelesi anlat lmaktad r.
2

Uriel Heydin hayat ve eserleri hk.bk. Halil Mnalc k, Prof. Dr. Uriel Heyd, TTK Belleten,
XXXIII/129 (Ankara 1969), s. 115-16; The works of Professor Uriel Heyd, Asian and African Studies, V (Jerusalem 1969), s. 203-7; Aharon Layish, Uriel Heyds Contribution to the
study of the legal, religious, cultural, and political history of the Ottoman Empire and Modern Turkey, British Society for Middle Eastern Studies Bulletin, IX/1 (Oxford 1982), s. 35-54;
N. Itzkowitz, Heyd, Uriel, Encyclopaedia Judaica, Jarusalem 1972-78, VIII, 448; Jacob M.
Landau, Heyd, Uriel, Diyanet Vakf -slm Ansiklopedisi (D-A), Mstanbul 1998, XVII, 28586; Uriel Heyd, Trk Hukuk ve Kltr Tarihi zerine Makaleler (trc. ve derleme. Ferhat
Koca), Ankara 2002 (Ankara Okulu Yay nlar ), s. 11-44 (neRredenin giriRi); Ferhat Koca
Osmanl ve Trk Tarihisi Uriel Heyd ve Osmanl Hukuk Tarihi zerine GrRleri, Oryantalizmi Yeniden Okumak: Bat da -slam al +malar Sempozyumu, Ankara 2003, Diyanet MRleri
BaRkanl U Yay nlar , s. 401-421.

H $%

A "

B*/

2. Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya

Gkalp (London, Luzac & Harvill Press, 1950). Heyd, doktora tezini temel
alarak haz rlad U bu eserde, modern Trk milliyetiliUinin merkez Rahsiyetlerinden Ziya Gkalp ve onun Mslm ve laiklik konular ndaki grRlerini incelemektedir. Heydin bu kitab , Kadir Gnay taraf ndan Trk UlusuluWunun Temelleri (Mstanbul 1979, 2002), Cemil Meri taraf ndan Trk MilliyetiliWinin Temelleri (Mstanbul 1980) ve Adem Yal n taraf ndan da Trk MilliyetiliWinin Kkleri (Mstanbul 2001) ad yla olmak zere ayr tercmeye konu olmuRtur.
3. Mahmut Makal, Ha-K fr Rellan (Bizim Ky = Our Village), Trkeden Mbraniceye tercme (Tel Aviv; Hakibutz Hameuchad Publishing House,
1951). (Mbranice). Bu eser ile Heyd, Trkiyedeki ky ve k rsal hayat n , Msrail ve
dnyan n diUer blgelerinde Mbrnice okuyan insanlara tan tmay amalam Rt r.
4. The Modern Middle East as a Subject of Research and Academic
Teaching, (An Inaugural Lecture Delivered at the Hebrew University),
(Jerusalem, 1953), 18 s. (Mbranice). Modern OrtadoUu konusunda araRt rma
yapman n Rartlar ve zorluklar n n anlat ld U bir a l R dersinin metnidir.
5. Language Reform in Modern Turkey, (Oriental Notes and Studies, 5),
(Jerusalem: The Israel Oriental Society, 1954, 116 s.). Trk dil reformuyla ilgili
tart Rmalar anlatan bir eserdir.
6. Ottoman Documents on Palestine 1552-1615: A Study of the Firman
According to the Mhimme Defteri (Oxford: The Clarendon Press, 1960). 15521615 tarihleri aras ndaki Filistinle ilgili Osmanl belgelerini ieren bu eserde,
Filistinin tarihi ile dnemin sosyal, ekonomik, din, kltrel, asker Rartlar ve
Osmanl diplomasisi, Mhimme Defterlerindeki belgeler R U nda incelenmektedir.
7. Studies in Islamic History and Civilization (editor), (Scripto
Hierosolymitana IX), (Jerusalem: Magnes Press, Hebrew University,
Jerusalem, 1961). Mslm tarihi ve medeniyeti hakk nda dokuz ayr yazar n makalelerinden meydana gelen bir derlemedir. Bu eser ierisinde, Heydin nemli
makalelerinden biri olan, The Ottoman Ulem and Westernization in the
Time of Selim III and Mahmud II adl al Rmas bulunmaktad r (s. 63-96). Bu
makale Sami Erdem taraf ndan, III. Selim ve II. Mahmud Dnemlerinde Bat l laRma ve Osmanl Ulems I-IV ad yla Trkeye tercme edilmiRtir (bk. Dergah, VII/80, Mstanbul 1996, s. 18-20; VII/81, 15-16; VII/82, 17-19; VII/83, Mstanbul 1997, s. 17-19).
8. Revival of Islam in Modern Turkey (Jerusalem: Magnes Press, Hebrew
University, 1968). 28 Mart 1968 tarihinde the Eliahu Elath Chair of History of
the Muslim Peoples (Turkish and Persian Studies) adl krsnn a l R nda
verilen bir konferans metnidir. Bu metnin tercmesi iin bk. Uriel Heyd, Trk

!D

. BD D !

"7

Hukuk ve Kltr Tarihi zerine Makaleler (trc. Ferhat Koca), Ankara 2002 (Ankara Okulu Yay nlar ), s. 202-220.
9. Studies in Old Ottoman Criminal Law (ed. V. L. Mnage) (Oxford: The
Clarendon Press, 1973). Heyd bu eserinde, Osmanl devletinin zellikle Ftih
Sultan Mehmed, II. Bayezid, Kanuni Sultan Sleyman dnemlerinde ve XVII.
Yzy l n ikinci eyreUinde tatbik edilen ceza kanunlar n incelemiR, ayr ca genel
olarak Osmanl hukuk sistemi, mahkemeler, davalar ve kanunnmeler hakk nda
genel bilgiler vermiRtir.
AA. Makaleleri
1. Islam in Modern Turkey, Journal of the Royal Central Asian Society,
34 (July-October 1947), s. 299-308. Bu makalenin tercmesi iin bk. Uriel
Heyd, Trk Hukuk ve Kltr Tarihi zerine Makaleler (trc. Ferhat Koca), s. 189202.
2. Zia Gkalp, the Ideologist of Turkish Nationalism, Hamizrah
Hehadash (Jerusalem), 2 (1950/51), No. 2, s. 108-17 (Mbranice).
3. The Jews of Palestine at the End of the Seventeenth Century,
according to Turkish Registers of the Poll-Tax, Yerushalayim, 4 (1951/52), s.
173-84 (Mbranice).
4. The Jewish Communities of Istanbul in the Seventeenth Century,
Oriens (Leiden), 6 (1953), No. 2, s. 299-314. Bu makalenin tercmesi iin bk.
Uriel Heyd, Trk Hukuk ve Kltr Tarihi zerine Makaleler (trc. Ferhat Koca),
s. 171-188.
5. Language Reform in Modern Turkey, Middle Eastern Affairs, 4,
(1953), No. 12, s. 402-9. Bu makalenin tercmesi iin bk. Uriel Heyd, Trk Hukuk ve Kltr Tarihi zerine Makaleler (trc. Ferhat Koca), s. 235-242.
6. Turkish Documents on the Jews of Safed in the Seventeenth
Century, Yerushalayim, 1954/55, s. 128-35 (Mbranice).
7. Observations on the Religious-Cultural Situation in Iran, Hamizrah
Hehadash (Jerusale n), 6 (1954/55), No. 1, s. 7-l5 (Mbranice).
8. Common Problems of the Revival of the Turkish and Hebrew
Languages Leshonenu Laam, 6 (1955), No. 6, s. 9-15; No. 8-9, s. 14-19 (Mbranice).
9. A Turkish Description of the Coast of Palestine in the Early Sixteenth
Century, Israel Exploration Journal (Jerusalem), 6 (1956), No. 4, s. 20l-l6,
Plates 29-30.
10. A Turkish Document on Shabetay Tzvi, Tarbitz, 25 (1956), No.3, s.
337-9. Bu makalenin tercmesi iin bk. Sebetay Sevi Mle Mlgili Bir Osmanl Bel-

H $%

A "

B*/

gesi (trc. Cengiz OiRman), Tarih ve Toplum, c. XXXVIII, sy. 223, Temmuz
2002, s. 7-10.
11. The Mhimme Defteri (Register of Decrees): a Major Source for the
Study of Ottoman Administration, Aktendes 24 Internationalen OrientalistenKongresses, Mnchen, 1957 (Wiesbaden, 1959), s. 389-91. Bu tebliUin tercmesi
iin bk. Uriel Heyd, Trk Hukuk ve Kltr Tarihi zerine Makaleler (trc. Ferhat
Koca), s. 167-169.
12. Cultural Problems in Contemporary Turkey, Hemizrah Hehadash
(Jerusalem), c. 10 (1960), No. 1-2, s. 7-15 (Mbranice).
13. Cultural Problems of Modern Turkey, New Outlook (Tel-Aviv), 3
(1960), No. 8, s. 13-23. Bu makalenin tercmesi iin bk. Uriel Heyd, Trk Hukuk ve Kltr Tarihi zerine Makaleler (trc. Ferhat Koca), s. 221-234.
14. Ritual Murder Accusations in Fifteenth-and Sixteenth-century
Turkey, Sefunoth, 5 (1960/61), s. l37-49 (Mbranice).
15. Oriental Studies at the Hebrew University, Hamizrah Hehadash
(Jerusalem), 11 (1961), No. 1-2, s. 1-6 (Mbranice).
16. The Gulf of Aqaba Crisis in the Year 1906, Elath (Israel
Exploration Society, Jerusalem), 1962/63, s. 194-206 (Mbranice).
17. An Unknown Turkish Treatise by a Jewish Physician under Sleyman the Magnificent, Eretz-Israel, Israel Exploration Society (Jerusalem), 7
(1963) (L. A. Mayer Memorial Volume), s. 48-53.
18. Moses Hamon, Chief Jewish Physician to Sultan Suleyman the
Magnificent, Oriens (Leiden), 16 (1963), s. l52-70.
19. Turkish Documents on the Rebuilding of Tiberias in the Sixteenth
Century, Sefunoth, 10 (1965/66), s. 195-210 (Mbranice).
20. Knn and Sharia in Old Ottoman Criminal Justice, Proceedings of
the Israel Academy of Science and Humanities (Jerusalem), 3 (1967), No. 1, s. 1l8. Ayn makalenin Mbrnicesi iin bk. Ayn eser, 3 (1968), No. 2, s. 14-26. Bu
makalenin Trke tercmesi iin bk. Eski Osmanl Hukukunda Kanun ve Oeriat (Selhaddin EroUlu), Ankara niversitesi -lhiyat Fakltesi Dergisi, XVII,
633-52.
21. Osmanl tarihi iin Mbranice kaynaklar (Hebrew Sources for
Ottoman History), VI Trk Tarih Kongresi, (Trk Tarih Kurumu Yay nlar ndan
IX seri, no. 6) (Ankara, 1967), s. 295-303.
22. Jerusalem under the Mamluks and the Turks, Jerusalem Through the
Ages (Twenty-Fifth Annual Meeting of the Israel Exploration Society)
(Jerusalem, 1968), s. 193-202 (Mbranice).

!D

. BD D !

"7

23. Historical Consciousness of the Turks - A Modern Muslim Peoples

Search for its Identity, Awareness of the Past in the Consciousness of the Nations
and of the Jewish People (Lectures Delivered at the Thirteenth Convention of
the Historical Society of Israel, December 1967), (Jerusalem, 1969), s. 110-23
(Mbranice).
24. Some Aspects of the Ottoman fetva, Bulletin of the School of
Orieatal and African Studies, 32/1 (1969), s. 35-56. Bu makalenin Trke tercmesi iin bk. Osmanl da Fetva Messesesinin Baz Tezhrleri (Fethi Gedikli), Hukuk Ara+t rmalar , IX/1-3, Mstanbul 1995, s. 287-317.
25. The Later Ottoman Empire in Rumelia and Anatolia, The
Cambridge History of -slam (ed. P. M. Holt), Cambridge: Cambridge University
Press, 1970, s. 354-73. Bu makale Kamil YaRaroUlu taraf ndan Rumeli ve Anadoluda Son Osmanl Hakimiyeti ad yla tercme edilmiRtir. Bk. Uriel Heyd,
Trk Hukuk ve Kltr Tarihi zerine Makaleler, s. 137-156.
26. The Ottoman Fetva, Proceedings of the Twenty-Seventh International
Congress of Orientalists, Ann Arbor, Michigan, 1967 (Wiesbaden, 1971), s. 2l7-18.
Ayr ca, Heydin The Encyclopaedia of Islamda (New Edition) Bb-i
Humyn (I, 836-7), Buyuruldu (I, 1357), Djza, II. -Ottoman Penal Law
(II, 318-19), Djurm (II, 604), Farman, II.- Ottoman Empire (II, 804-5),
Hamon (III, 147), Ilmiyye (E. Kuran ile birlikte), (III, 1152-4); The Hebrew
Encyclopaediada ise Ankara (IV, 662), Bayazd I, II (VII, 51l-13), Bq
(VII, 515), Bayar, Celal (VIII, 512), Gazi (X, l88), Jm (X, 201) ve
Dhir al-Umar (XI, 765) adl maddeleri bulunmaktad r.
II. TRK HUKUK VE KLTR TAR H ZER NE GRQLER
Uriel Heyd, yukar da belirtilen eserlerinin isimlerinden de anlaR lacaU
zere, Osmanl ve Trk tarihi, Osmanl hukuk kurumlar , kanun ve Rerat, Osmanl ceza hukuku ve tatbikat , Osmanl diplomasisi, Osmanl lar dnemi Filistin ve Yahudilerin tarihi, Mslm dnyas n n ve zellikle Osmanl MmparatorluUu
ve modern Trkiyenin Bat l laRma ve modernizasyon sreci ve ulemn n bu
srece iliRkin tav r ve yaklaR mlar , Trk dil reformu ve bu reforma karR tepkiler... gibi, haklar nda deUerlendirme yapabilmek iin geniR ve uzun al Rmalar
yapmay gerektiren pek ok konuyla ilgilenmiRtir.
Heydin Osmanl hukuk sistemi hakk ndaki araRt rmalar nda ulaRt U fikirlerin genel erevesi, onun Knn and Sharia in Old Ottoman Criminal
Justice adl makalesinde izilmektedir. O, bu makalesinde Oer Ceza Hukukunun, Mslm lkelerinde ok fazla tatbik neme sahip olmad U n ileri srerek
bunun sebeplerini; Reriat n madd hukukunun olduka yetersiz bulunmas , belirlenmiR cezalar n s n rl birtak m sular iin vazedilmiR olmas ve pek ok sutan
bahsedilmemiR olmas Reklinde sayar. Ayr ca o, Rer hukukta delil ve ispat ku-

H $%

A "

B*/

rallar n n da son derece s n rl olduUunu, bu sebeple de birok suun yeterince

cezaland r lmad U n ileri srer.3
Osmanl Ceza Hukukunun kaynaU meselesinin henz btnyle ayd nl Ua kavuRturulamad U n iddia eden Heyd, Bizans hukuku ile XIV. Yzy l ortalar nda S rp Kral Stephan Dusan n Knunnmesinin baz Osmanl ml ve feodal kanunlar na aksettirilmiR olabileceUini, ancak, eRitli sebeplerle, para cezalar d R nda, bu iktibaslar n Osmanl ceza hukukuna hat r say l r lde tesir
etmediUini belirtir. Buna karR l k Heyd, Osmanl ceza kanunu kaynaklar n n,
nceki Trk geleneklerine kadar gitmesini, yaz l lik hukukun genel kavramlar n n ise, MoUol MmparatorluUu hukuku ile onu takip eden Gney Mran, Irak ve
DoUu Anadoludaki lkelerin hukukuna uzanmas n daha ok ihtimal dahilinde
grr.4
Osmanl Hkmetinin, ehl-i rf ad verilen icra organlar n n, tabi hukuk
ve hakkniyete fazla gvenmiR grnmediklerine iRaret eden Heyd, bu sebeple
de kad lar n mahkemelerde laik hukuk kurallar n tatbik etmelerinin istendiUini
ileri srer.5
Osmanl sultanlar n n, zellikle hakk nda gemiR devir fukahs n n ihtilaf
ettiUi konularda, kad lar n hangi din hukuku tatbik etmeleri gerektiUine karar
verecek kadar yasama alan na mdahelede ileri gittiklerini belirten Uriel Heyd,
bu a dan, Ebssud Efendi gibi en kudretli bir Reyhlislm n bile, kendi hukuk grRlerinin mahkemelerde tatbik edilmesini istediUinde, bunlar sultana
takdim ederek, ondan kad lar na ve ilgili devlet erkan na uygun emirler karmas n talep etmek zorunda kald U n syler ve bu durumu da Reyhlislmlar n
otoritesinin, bazen zannedildiUinden daha da s n rl olduUu, hatta genel kanaatin aksine, kanunlar n yrrlUe girmesi iin Reyhlislm n tasvibine ihtiya
duyulmad U , esasen kanunlar n tek hukuk dayanaU n n da saray fermanlar nda
ifade edilen sultan n iradesi olduUu konular ndaki grRlerine delil olarak gsterir ve sonu olarak Osmanl larda kanun ya da knunnmelerin nceden tasvipleri al nmak zere Reyhlislma takdim edildikleri hususunda herhangi bir
delil bulunmad U n ileri srer. Ou kadar var ki, baz kanunlar n kar l R n mteakip ve hatta birok durumlarda, uzun bir mddet sonra, Reyhlislm veya
diUer bir mft bunlar n meRruiyetini bir fetva ile teyid ediyordu.6
Heyde gre, Osmanl larda kanun ve Reriat iliRkisi konusunda en ok hata
yap lan nokta, kanunun ilk bak Rta, Reriata nazaran daha mRfik ve daha yumuRak grlmesidir. Halbuki bu, byk bir yan lg d r. Osmanl ceza kanunnmelerinin, Mslm hukukunda emredilen recim ve el kesme gibi baz hudud cezalar 3

Uriel Heyd, Eski Osmanl Ceza Hukukunda Kanun ve Oeriat (trc. Selhaddin EroUlu),
Ankara niversitesi -lhiyat Fakltesi Dergisi, XXVI, s. 633.
4
Uriel Heyd, a.g.m., s. 639.
5
Uriel Heyd, a.g.m., s. 640.
6
Uriel Heyd, a.g.m., s. 641-642.

!D

. BD D !

"7

<

n n tatbikini s n rland rma temayl ierisinde bulunmas n n, bu yan lg ya sebep

olduUuna iRaret eden Heyd, gerekte ise, Osmanl kanun ve kanunnmelerinin
san klar cezaya arpt rmaya daha meyyl olduUunu, bu kanunlarda, hadler
d R ndaki pek ok su iin ve deUiRik durumlarda, Reriatta belirlenmiR cezalardan daha Riddetli cezalar verildiUini syler. Ona gre, Osmanl kanunlar n n su
ve cezaya karR tak nd U asl tav r, din hukukun tavr ndan ok farkl d r. Sular n dar bir erevede tan mlanmas , k sa sreli zamanaR mlar , kesin ispat halleri, sulunun ikrah alt nda hareket etmiR olabileceUi ve aktif piRmanl U n n dikkate al nmas , Rahitlikten rc hakk n n kabul ve benzeri birok durumlarda,
Reriat, zor karar verme temayl ierisindedir. Halbuki kanun, tam bunun aksi
bir tutum sergiler. Maznun hakk nda hkme var p, onu cezaland rmak iin her
Reyi yapar. Hatta, nceki devirlerdeki mezlim ve Rurta mahkemelerinde olduUu
gibi kanun, Reriat n kabul etmediUi veya yetersiz grdU delilleri bile kabul
eder.7
Heyd, Osmanl larda ancak 1839 Glhne Hatt- Oerfinin kar lmas yla
Sultanlar n her vatandaR n hayat n , mlkiyetini ve Rerefini resmen tan d klar n ,
1851 ve zellikle 1958 tarihli ceza kanunnmelerinin ise, byk lde Bat l
ceza hukuku kavramlar n yans tt U n syler. Ne var ki, btn bu kanunnmeler, hatta Tanzimat devrinin btn modern yasama faaliyetleri bile, esas olarak,
uzun zamand r sregelen laik Devlet Kanunu karma geleneUinin bir devam d r ve kanun ad verilen bu hukuk sistemi, Osmanl sultanlar n n byk baRar lar ndan birini teRkil eder.8
Uriel Heyd, Knn and Sharia in Old Ottoman Criminal Justice adl
meRhur makalesinden sonra, Osmanl hukuk sistemi ve zellikle ceza hukukuyla
ilgili araRt rmalar na devam etmiR ve geniR kaynaklara, Osmanl ferman, sicil ve
arRiv malzemeleri gibi pek ok tarihi belgeye dayanan Studies in Old Ottoman
Criminal Law adl kitab n kaleme alm Rt r.
Bu eserin sonu k sm nda Uriel Heydin ileri srdU Ru grRler, onun
Osmanl ceza hukuku hakk ndaki dRncelerini zetler niteliktedir:
Trke meRhur bir sze gre, +eratin kesdiWi parmak ac maz, +erat taraf ndan kesilen bir parmak ac hissetmez, yani salt cezaya k z lmaz. Bu duygu
Osmanl yetkilileri taraf ndan +eratla uyum ierisinde verilen ceza ile s n rland r lm R olmamal d r. On dokuzuncu asr n birinci yar s n n Avrupal gzlemcileri
Osmanl lar aras nda eRitli cezalar n haysiyet k r c olarak kabul edilmediUini ve
cezen sulunun bilerek kanunlara karR gelmekten daha ziyade merhamete
konu olduUunu ileri srerler. Bir cinayetin cezas n n denmesinden sonra, hibir zaman sulunun veya onun ailesinin Rerefine yap Rm R kalan ahlk kusur
yoktur; hatta sylendiUine gre, cezen idam edilmiR birinin oUlu, babas ndan
dolay mahcubiyet duymaz. Gerekten H ristiyan mezarl klar ndaki baz mezar
7
8

Uriel Heyd, a.g.m., s. 644.

Uriel Heyd, a.g.m., s. 651-52.

H $%

A "

B*/

taRlar , orada gml Rahs n kaderini, as larak idam edilmiR veya baR kesilmiR
bir adam n taRa kaz nm R figr ile gstermiRtir. Bu davran R susuz olan suludan ay rmaks z n, halk n Allah n iradesine teslimiyeti, takdr- ilh hakk ndaki
kaderci inanlar , ve eski karanl k bir aU n rastgele kk salan despotizmine
itaatlar ile a klanm Rt r. Oayet bu yorum doUru ise, galiba o, olduka erken
dnemler iin geerli olur.
On alt nc , on yedinci ve on sekizinci yzy llarda Avrupal gzlemciler
Osmanl ceza adaleti idaresinin h z , etkisi ve hatta dil oluRu ile etkilenmiRler
idi. Onlar n grRne Ure, Osmanl ceza adaleti idaresi lehde bir Rekilde, Avrupadaki uzun-samimi bir Rekilde konuRturulan ve ok pahal olan davalar ve
mahkemelerle k yaslanm Rt r. Onlar Osmanl mahkemelerinde bir olay n genellikle tek bir celsede grlmesini RaRk nl kla not etmiRlerdir; orada gereksiz yere
prosedr uzatan avukatlar yok ve temyizler nisbeten ndirdir. Srat ve yeterli
polis metotlar ve btn ky veya mahalle halk n n orada iRlenmiR herhangi bir
cinayet hakk ndaki kolektif sorumluluUuyla birlikte, s kl kla verilen Riddetli ceza, Avrupal gzlemcilerin gznde, RaR lacak derecede cinayet oran n n zellikle Rehirlerde dRk olmas n n ana sebepleridir.
Ne olursa olsun, Osmanl ceza adaletinin olumsuz ynleri, gzden ka r lmam Rt r. Onda hayata, kol-bacaUa, mal-mlke ve ferd Reref ve haysiyete
cz bir deUer verilmiRtir. Ceza s kl kla acele, keyf ve haddinden fazla zlimne
olmuRtur. Ophe delil olarak s ka ihmal edilmiRtir.9
te yandan Uriel Heyd, III. Selim ve II. Mahmud Dnemlerinde Bat l laRma ve Osmanl Ulems adl makalesinde ise, ulemn n yaln zca Sultanlar
ve onlar n dan Rmanlar nca giriRilen yenilikleri desteklemekle yetinmediklerini,
baz limlerin Avrupa izgideki reformlar n haz rlanmas , teklif edilmesi ve
benimsenmesi srecinde bizzat yer ald klar n anlat r ve bu faaliyetlere kat lan
limlere rnek olarak Tatarc k Abdullah, Molla Keecizde Mehmed Mzzet ve
Mehmed Esad Efendi gibi yeniliki bilginlerin adlar n sayar. Ne var ki, III.
Selim ve II. Mahmudun Bat l laRmac reformlar n destekleyen ulemn n tavr n n tabi olarak btn bilginlerin tipik tavr olmad U na iRaret eden Uriel Heyd,
alt tabakadaki birok ulemn n ise, Avrupa yeniliklere karR mfrit dRmanl klar n srdrdklerini ileri srer.
Heyde gre, ulemn n III. Selim ve II. Mahmudun Bat l laRmac reformlar na verdiUi destek, onlar n ynetici s n fla btnleRmiR olmalar ve gl Mslm karakterini hl muhafaza eden Osmanl MmparatorluUu ynetimindeki
aktif kat l mlar R U nda anlaR labilir. Ancak, btn bunlara raUmen, sz konusu
dnemde, ulemn n, bizzat kendileri taraf ndan desteklenen Bat l laRmac reformlar n, sonuta Osmanl devlet ve toplumunun Mslm karakterini yok edece-

Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminal Law (ed. V. L. Mnage), Oxford: The Clarendon Press, 1973, s. 312-313.

!D

. BD D !

"7

Uini kavramakta yeteri kadar uzakgrRl olamamalar ise RaR lacak bir durumdur.10
Uriel Heyd, Islam in Modern Turkey adl makalesinde ise, Trkiye
Cumhuriyetinin kuruluRundan makalenin yaz ld U 1947 y l na kadar geen
srede, Mslm n modern Trkiyedeki servenini, kay p ve kazan mlar n anlat r.
Mslm n bugnk Trkiyede resm bir din olarak konumunu kaybettiUini
ve gl kurumlar n n kapat ld U n ; dinin, eUitim gibi, bir Devlet fonksiyonu
haline getirildiUini syleyen Uriel Heyd, Trkiyede dinin son dnemlerdeki
yeniden canlan R nda, d R faktrler yan nda i faktrlerin de etkin olduUunu
belirterek, madd ve manev alanlarda yaRanan h zl bat l laRman n, Trkiyede
derin bir sosyal ve ahlk krize sebep olduUunu ve bugn dnyan n pek ok lkesinde olduUu gibi Trkiyede de milliyetiliUin, karR karR ya bulunulan btn
i problemleri yaln z baR na zme gcne sahip bulunmad U na iRaret eder. Bu
geliRmeler erevesinde Heyd, Trkiyede daha byk bir demokratik hrriyet
dneminin baRlamas yla, Mslm n, bu eski iktidar merkezinde, kaybettiUi baz
mevzileri yeniden elde edebileceUi ngrsnde bulunur.11

10

Heydin modernleRmeye karR Osmanl ulems n n tavr yla ilgili burada verilen grRleri
iin bk. Uriel Heyd, III. Selim ve II. Mahmud Dnemlerinde Bat l laRma ve Osmanl
Ulems I (trc. Sami Erdem), Dergah, VII/80, Mstanbul 1996, s. 18-20; VII/81, s. 15-16;
VII/83, Mstanbul 1997, s. 17-19.
11
Uriel Heyd, Islam in Modern Turkey, Journal of the Royal Central Asian Society, vol.
XXXIV/3-4, July-October, 1947, s. 299-308.

H $%

A "

B*/

= <

JOHN WANSBROUGH VE AHKM TEFS R

Y. Do. Dr. smail Albayrak1

!"

'D
(
I

#
) " E$"& F & - $ "@
&
++ $ (" $
O " ; J P
9 %
(" (" " #$ &$
(( + " '
(E
+ # &( # .
& %$ Q @ &(#
$(
"
&
%$
" $& " $% 8
@
+$
(
& E # /"
&
# $& '& ## $& " " &
"
&$ $&
$
"$#$ $
& %$
"
# $& F & - $ " #
$" P
( + (
&
. # &(
&# $ ( " $++$ $ " ($&( $&

Bu makalede genelde Mslm, zelde ise Kurn araRt rmalar konusunda

radikal yaklaR mlar yla tan nan John Wansbroughn n ahkm tefsiriyle ilgili
grRleri zerinde durulacakt r. Sz konusu alan hakk ndaki dRncelerinden
nce Wansbroughn n hayat , ilmi kiRiliUi, temel eserleri ile birlikte genel olarak
tefsir kitbiyt hakk ndaki yaklaR mlar zetlenecektir.
2

John Wansbrough 19 Oubat 1928 y l nda Illinois/ABD da doUdu. Harvard

da Sm dilleri zerinde tahsilini grd. Askerlik sonras Ekim 1957 de doktora
Urencisi olarak Londra niversitesi Tarih blmne intisap etti. 1960da akademisyen olarak ayn blmde grev yapmaya baRlad . Doktora eUitiminin bir
paras olan tarih derslerini Avusturyal Prof. Paul Wittekten alm Rt r.
Wansbroughn n erken dnemde baRlayan OrtadoUu tarihiyle ilgili al Rmalar
blmde uzun sredir yoUunlaRt U Arap dili Urenimiyle daha da kuvvetlenmiRtir. Osmanl ve Memlk tarihi al Ran Wansbrough 1967 y l nda Tarih blmn b rakarak Yak ndoUu AraRt rmalar blmne Arapa Uretim yesi olarak
atanm R, uzun sredir ilgi duyduUu I. Goldziher ve J. Schacht gibi yazarlar n
etkisiyle o da ilk dnem Mslm araRt rmalar zerinde yoUunlaRmaya baRlam Rt r.
1

Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi albayrak@sakarya.edu.tr

$7

59 64 B

1975de doent, 1984de profesr olan Wansbrough Sm Dilleri blmnde

baRkanl k ve dekanl k da yapm Rt r. 1994 y l nda emekliye ayr lan Wansrough
erken dnem Mslm tarihiyle ilgili radikal yaklaR m nedeniyle tehdit edildiUi
gerekesiyle Fransaya yerleRmiR ve 74 yaR nda yakaland U kanser sonucu 10
Haziran 2002 de lmRtr.
2

* # ( & #"

/. )

/
1. John Wansbrough, Quranic Studies: sources and methods of scriptural
interpretation, Oxford: Oxford University Press 1977
2. John Wansbrough, Sectarian Milieu: content and composition of Islamic
salvation history, Oxford: Oxford University Press 1978
3. John Wansbrough, Lingua Franca in the Mediterranean, London: Curzon
Press 1996
)

. % #

#" %

1. A Mamluk Letter of 877/1473, BSOAS, 24 (1961), 200-213.

2. A Moroccan Amrs Commercial Treaty with Venice of the Year 913/1508,
BSOAS, 25 (1962), 449-471.
3. A Mamluk Ambassador to Venice in 913/1507, BSOAS, 26 (1963), 503530.
4. Venice and Florance in the Mamluk Commercial Priviliges, BSOAS, 28
(1965), 483-523.
5. A Mamluk Commercial Treaty Concluded with the Republic of Florance,
894/1489, (ed) S.M. Stern, Documents from Islamic Chanceries, Oxford:
Oxford University Pres, 1965, 217-222.
6. A Judaeo-Arabic Document from Sicily, BSOAS, 31 (1967), 305-313.
7. Arabic Rhetoric and Quranic Exegesis, BSOAS, 31 (1968), 469-485
8. The Decolonization of North African History, Journal of African History, 9
(1968), 643-650.
9. Theme, Convention and Prosody in the Vernacular Poetry of North
Africa, BSOAS, 32 (1969), 477-495.
10. On Recomposing the Islamic History of North Africa, Journal of the Royal
Asiatic Society, 1969, 161-170.

E$"& F & - $

".

" ;

! %

11. Majaz al-Quran: Periphrastic Exegesis, BSOAS, 33 (1970), 247-266.

12. The Safe Conduct in Muslim Chancery Practice, BSOAS, 34 (1971), 20-25.
13. A Note on Arabic Rehtoric, Lebende Antike: Symposion fr Rudolf Shnel,
Berlin: Erich Schmidt Verlag, 1967, 55-63.
14. Let Not the Lord Speak, Encounter, 54 (1980), 3-7.
15. Hebrew Verse: Scansion and Parallax, BSOAS, 45 (1982), 5-13.
16. Hebrew Verse: Apostraphe and Epanalepsis, BSOAS, 45 (1982), 425-433.
17. Metra Ugaritica: Pro et Contra, BSOAS, 46 (1983), 221-234.
18. Rhetorica Semitica, BSOAS, 46 (1983), 46 (1983), 531-533.
19. Diplomatica Siciliana, BSOAS, 47 (1984), 10-21.
20. Gentilies and Appellatives: Notes on Ahabis Quraysh, BSOAS, 49 (1986)
203-210.
21. Scrolls and Scribes, (ed) G.R. Hawting, Sacred Writings in Oriental and
African Religions, London: SOAS External Services Division, 1986, 5-6.
22. Ugaritic in Chancery Practice, (ed.) Klaas R. Veenhof, Cuneiform
Archives and Libraries: Papers Read at the 30th Recontre Assyriologique
Internationale, Leiden, 4-8 July 1983, Mstanbul: Nederlands HistorischArchaeologisch Institut, 1986, 205-9.
23. Res ipsa Loquitur: History and Mimesis, Jerusalem: The Israel Academy of
Sciences and Humanities, 1987 sayfa numaralar
24. Paul Wittek and Richard Hakluyt: a Tale of Two Empires, The Journal of
Otoman Studies, 7-8 (1988), 55-70.
25. Sie enim Est Traditum, BSOAS, 51 (1988), 203-213.
26. Ugarit: a Bronze Age Hansa? (ed) K.R. Haellquist, Asian Trade Routes,
Continental and Maritime, London: Curzon Pres 1991, 21-26.
27. Africa and the Arab Geographers, (ed) D. Dalby, Language and History in
Africa, London: Frank Cass 1970, 89-101.
Ayr ca bat l lar taraf ndan haz rlanan Mslm Ansiklopedisinin ikinci bask s iin deUiRik maddeler ve say lar yz elliye varan da kitap tan t m ya da eleRtirel tan t m kaleme alm Rt r.
3
(

"# #

* # '

+,

$ F

*F *# )

"

Wansbrough, elimizdeki Kurn n son Reklini ald U tarihin en erken hicr

ikinci asr n sonu olduUunu kabul etmekte ve Mslmanlar n Hz. Osman dne-

< 6

$7

59 64 B

minde Kurn n toplanmas ve oUalt lmas ile ilgili verdikleri bilgileri sonraki
dnemlerin bir kurgusu olarak grmektedir. Wansbrough, Mushaf n ieriUinin
daha nce de deUiRik Rekillerde varolduUunu kabul etmekle birlikte btn Mslmanlar n fikir birliUine vard klar resmi Mushaf n toplanmas n n hicri ikinci
asr n
sonlar ndan
nce
mmkn
olamayacaU n
sylemektedir.2
Wansbroughn n dnm noktas olarak kabul ettiUi 200H./800M. y llar , hicr
ikinci asr n sonu ayn zamanda Mslmanlar n deUiRik konularda fikir birliUine
(konsensse) vard klar dnemin baR na tekabl etmektedir.3 Bu da
Wansbroughya gre, Mslmanlar n siyas gc ellerine geirdikleri hicr ikinci
asr n sonlar na rastlamaktad r.
Wansbrough, sadece Kurn Hz. Peygamberden ay rmakla kalm yor,
ayn zamanda Mslmanlar n istisnas z Kurn n indiUi blge olarak kabul ettiUi m nt kay da Kurndan ay rmaktad r. K saca, Wansbroughya gre Kurn,
7. yzy l Hicaz blgesinin deUil; hem sosyal hem kltrel hem de dn ynden
bereketli topraklara sahip olan Mezapotamya blgesinin bir rndr.4
Wansbrough bu blgeyi the sectarian milieu olarak adland rmaktad r. Verilen
ismin de aUr Rt rd U gibi sectarian milieu Mslmanlar n hem din hem kltrel
hem de polemik konularda ak l almaz yar Rlara girdiUi karR t (Yahudi ve H ristiyan) kltrlerin yaRad U blgeleri anlatmaktad r. Wansbroughya gre, Mslmanlar n ayr cal kl kimliklerini ortaya koyduklar bu blge, ok az say da Yahudi ve H ristiyan n yaRad U Mekke veya Medine olamaz. Buras zellikle Yahudi geleneUini srdrmeye al Ran aktif Yahudi alimlerinin (elitlerinin) yaRad U Abbsilerin kontrolndeki Irak ve Suriyedir.5
2

* # )

Wansbrough geleneksel Mslm kaynaklar na gvenmemektedir.6 Ona gre

bu kaynaklar edeb literatrdr, bu nedenle bunlar n incelenmesi tarih eleRtiriden ziyade edeb (literary) yaklaR m zorunlu k lmaktad r. zellikle Alman ilim
adamlar n n Eski ve Yeni Ahit al Rmalar nda geliRtirdikleri bu metotlar, k saca,
btn oluRturan pasajlar n nas l yap land U n ve btnle olan iliRkilerini incelemektedir. Szgelimi, form kritik metodu, ne sylendiUini (ierik), nas l sylendiUini (biim) ve hangi durumda sylendiUini (sitz im leben) araRt r rken,
ayn zamanda bu l aras ndaki iliRkiyi ortaya karmaya al Rmaktad r. Re2

Wansbrough, Quranic Studies: sources and methods of scriptural interpretation, Oxford:

Oxford University Press 1977, 44
3
Wansbrough, a.g.e., 1977, 52: Charles J. Adam, Reflections on the Work of John Wansbrough, in Herbert Berg (ed.), Islamic Origins Reconsidered: John Wansbrough and the Study
of Early Islam, Berlin-New York: Mouton de Gruyter 1997, 82
4
Wansbrough, a.g.e., 1977, 47-50
55
GeniR bilgi iin bkz. ii. Msmail Albayrak, John Wansbroughnun Kurn Tarihi Teorisi ve
Bat da DoUurduUu Tart Rmalar. -slmiyt, 4 (2001) 163-180.
6
Adam, a.g.e., 79

E$"& F & - $

".

" ;

! %

<

daksiyon eleRtiri ise, yaz l metnin ne gibi safhalardan getiUini ve son Reklini
nas l ald U n , baRka bir ifadeyle, editrlk aRamas n incelemektedir. Bu metotlar n geerliliUini kabul eden Wansbrough, araRt rmalar na geleneksel Mslm
kaynaklar n n verdiUi bilgileri gz ard ederek Kurn n bizzat kendisinden
baRlamaktad r.
0 4

C " .

# #4

##

Wansbrough yaz l tefsirlerin ortaya k R n beR ana kategoride incelemektedir: haggadic (anlat m), Halakhic (f kh), masoretic (dilsel), rhetorical
(icz) ve allegorical (iRr). Bu s n fland rma bir yandan yaz lan tefsirler aras ndaki farklar gsterirken te yandan da tefsir literatrnn tarihi (kronolojik)
geliRimini zetlemektedir. Wansbroughn n bu kategorisi, incelemiR olduUu
Taber ncesi tefsirlerde grmR olduUu fonksiyon ve onlar n ierdiUi tarza dayanmaktad r. Wansbroughya gre haggadic tefsirlerin genel zellikleri s k s k
Hz. Peygamberden rivyette bulunmalar , Kurnda mphem b rak lm R bir
Rahs n ya da yerin tayini ve k sa k sa anekdotlarla yetlerin a l m n n saUlanmas d r. Wansbrough, bu tr tefsirlerin ortaya kt U ortam (sitz im leben) ise genel vaazlar, k ssalar, ya da insanlar hem bilgilendirmek hem de merak gidermek tarz ndaki syleRiler olarak belirlemektedir
Mkinci kategoriyi biraz sonra geniR bir Rekilde ele alacaU m z hukk yetlerin aU rl kla iRlendiUi Halakhic tefsirler oluRturmaktad r. nc kategoride
ise Kurn n diliyle ilgili yaz lan tefsirler vard r. Kurnda geen kelimelerin
anlam , gramer, k ratler ve Arap Riirinden yararlan larak yap lan a klamalard r. Ferrn n Menil-Kurn , Eb Ubeydin Fedil-Kurn ve Muktilin
Vjh ve Neziri bu kategorinin tefsir rneklerindendir. Bu eserlerde Kurn n
tedrici oluRumunu gsteren nemli ipular n n varl U na inanan Wansbrough,
Kurn n iki kapak aras nda toplan p otoritesinin kabul edilmesinden nce hi
kimsenin Kurn geniR apl bir linguistik analize tabi tutmayacaU n sylemektedir. Ayn Rekilde Arap dili grameri geliRmeden de hi kimsenin Kurn dil
ynnden incelemeyeceUini belirtmektedir.7 zellikle ok say daki kapal kelimelerin a klanmas nda rivyetlerine baRvurulan Mbn Abbs Kurn n diliyle
Arap dilini ayn izgiye getirmek iin otoritesine s U n lan bir figr olarak grmektedir. Mbn Abbs n Riirle istiRhd n ise, Kurnn n varolduUuna inan lan
Hicz gemiRini vurgulamak iin yap ld U n savunmaktad r.8 Dolay s yla, Mbn
Abbsa atfedilen eserler Wansbroughn n teorisine gre ok daha sonraki dnemlere aittir. Wansbrough, Halakhic ve masoretic dnemlerinde Tevrat n

A. Rippin, Quranic Studies, Part IV: Some Methodological Notes, in Herbert Berg (ed.),
Islamic Origins Reconsidered: John Wansbrough and the Study of Early Islam, Berlin-New
York: Mouton de Gruyter 1997, 44-45
8
Wansbrough, a.g.e., 1977, 214-217

< 6

$7

59 64 B

tefsirlerinin (midrR) ok nemli rol oynad U n da s k s k gndeme getirmektedir.

Wansbrough, greceli de olsa yukar da anlat lan tefsir kategorisinin
birbirlerini takip ederek ortaya kt U n ve bunlar da icz (rhetoric) ve iRr
(allegorical) tefsir eRitlerinin takip ettiUine inanmaktad r. Kurn n edeb stnlUnn gsterildiUi Eb Ubeydenin Meczil-Kurn ile yetlerin hem
zhir hem de bt n manalar n ortaya koyan Sehl el-Tsternin tefsirleri son
iki kategorinin en belirgin rnekleridir.
3

* #

$H 0 4

#"#

Wansbrough ahkm tefsiriyle ilgili en detayl bilgiyi Quranic Studies adl

al Rmas n n Tefsir prensiplerini iRlediUi 4. blmde ele almaktad r. Otuz iki
sayfal k bu analizini Halakhic alt baRl U nda deUerlendirmektedir. Halakhic,
Yahudi hukuk geleneUini tan mlayan bir tabirdir. Bu bilinli seimle
Wansbrough ahkm tefsiriyle ilgili pek ok hususta daha baRtan sahip olduUu
dRnceleri bize im etmektedir. Wansbroughya gre Kurn, baz hukuki yetleri ierisinde bar nd rsa bile kesinlikle hukukun kaynaU deUildir. Halakhic
teriminin de aUr Rt rd U gibi Mslm, Yahudi-H ristiyan hukukunu aUr Rt ran
farkl bir otorite arz etmektedir. Wansbrough bu otoriteyi Kurndan ziyade
Peygamber uygulamalarda bulmaktad r.9 Kurn n bir hukuk kaynaU olarak
gz ard edilip Peygamberin mutlak Rekilde rnek al nmas n n Wansbrough
a s ndan en kayda deUer yans mas Mslm hukuk geleneUinin Yahudi Rabbn
(Rabinik) gelenekteki formlasyonunda ortaya kmaktad r: yaz l ve szl gelenek karR tl U . Her ne kadar bu iliRkinin karmaR k olduUunu10 belirtse de
Wansbrough konuyla ilgili srar n al Rmalar nda s kl kla gndeme getirmektedir. Biraz sonra sz konusu metodik etkileRimle ilgili Wansbroughn n sylemek
istediUi konuya dneceUiz fakat burada zellikle vurgulanmas gereken daha
nemli bir husus vard r. Sz konusu mesele Wansbroughn n zelde tefsir genelde tm Mslm disiplinleri tek bir gaye iin kullan ld klar n sylemesidir:
Btn Mslmi disiplinler Kurn n Hicz (Arap yar madas na) aidiyetini ispatlamak iin kurgulanm Rt r.11 Wansbrough ise tm tefsir geleneUini aksini ispatlamak iin kullanmaktad r.

John Wansbrough, Sectarian Milieu: content and composition of Islamic salvation history,
Oxford: Oxford University Press 1978, 78
10
Wansbrough, a.g.e., 1977, 149
11
Wansbrough, a.g.e., 1977, 179

E$"& F & - $

".

" ;

! %

<<

Hukk konularda Mlh Kitb n otoritesine baRvurman n daha sonraki

dnemlerde gerekleRtiUini belirten Wansbrough halakhic tefsirlerin12 Kurn n
tedrici kitap haline geliRini gsteren en nemli delili teRkil ettiUine inanmaktad r. BaRka bir ifadeyle, halakhic tefsir aktivitelerinin Kurn n oluRumunda
kayda deUer katk lar olmuRtur, fakat Kurn son Reklini bir sonraki dnemde
(masoretic) alm Rt r. Wansbroughya gre ahkm yetlerinin kullan ld U ilk
dnem eserler Kurna bir kitap olarak sahip deUillerdi. Bu son derece iddial
ve mesnetsiz ifadeyi temellendirmek iin Wansbrough Muktil b. Sleymn n
Tefsr-u hamse mieh yeh minel-Kurn ile Mmm Mlikin Muvatta n kendisine
rnek almaktad r. Wansbrough, bu iki eserin hukuki yetleri nas l kulland U n
edebi eleRtiri metoduyla a klamaya al Rmaktad r. Muktilin eserindeki Allah
uUrunda dRmana karR savaRma/cihd blmn inceleyen Wansbrough yirmi
dokuz yetin zikredildiUini ve genel olarak konular n alt baRl k alt nda toplanacaU n sylemektedir:
i.

K tl

ii. Allah r zas iin savaRanlara mkafat

iii. Allaha verilen szn (ahd) yerine getirilmesi
iv. Oehitlik ve mkafat
v. DRmana karR ilhi yard m
vi. Ganimetlerin daU t m 13
Mmm Mlikin Muvatta nda yer alan Cihd blmnde ise yirmi bir alt
baRl k ve drt ana konu olduUunu syleyen Wansbrough onlar Ru Rekilde zetlemektedir:
vii. Allah yolunda savaRa teRvik
viii. SavaR adab
ix. Ganimetlerin paylaR m
x.

Oehitlik ve sevab 14

Ayn dnemde yaRam R alimlerimizin? Kurn n hukuk yetlerini eserlerinde nas l deUerlendirdikleri ile ilgili Wansbroughn n mlahazalar n tahmin
etmek g olmasa gerektir. Ona gre, Muktil Kurn yetlerini kullanmakta
fakat bu kullan m sistematik deUildir. Hukukla ilgili gelenek Kurn delillere
gre daha ncelikli gzkmektedir. Wansbroughn n en ilgin yaklaR m ise
Muktilin ahkmla ilgili eserinin halakhic (hukk) olmaktan ziyade haggadic
12

Bu konudaki en gzel rneUin, Muktil b. Sleymn n Tefsr hamse mieh yeh min elKurn olduUunu belirtmektedir. (Wansbrough, a.g.e., 1977, 170-173)
13
Wansbrough, a.g.e., 1977, 170
14
Wansbrough, a.g.e., 1977, 171

< 6

$7

59 64 B

(anlat sal) zellikler taR d U hipotezidir. Ona gre ortada mevcut bir Kurn
yok bu nedenle Muktil baz mevzular Peygamber ya da sahabe hayat ndan
al nan rivyetlerle (k ssalarla) anlat m format nda sunmaktad r.15 Byle bir sunumda Wansbrough tematik btnlUn saUlanmas n n mmkn olmad U n
iddia etmektedir. Kanaatimce bu nokta ok ciddi irdelenmeye ihtiyac olan bir
konudur. Wansbrough, ganimetlerin daU t m konusunu izah ederken
Muktilin Hz. Peygamberin vefat ndan sonra Hz. AiRe ve Ali (r.a.) aras ndaki
diyalogu sz konusu anlat m iin rnek verdiUini sylemektedir. Wansbrough,
bu rivyetlerle tarih ile hukuk aras nda bir geiRin yap ld U na iRaret etmeye
al Rmaktad r. O Muktilin sunumunu mitsel zellikler taR yan anlat lar n normatif ieriUe dnRm olarak deUerlendirmektedir. Bu nedenle Wansbrough
k ssa ve hukuk aras ndaki geiRin bu dnemlerde hep fllaRt U kanaatini taR maktad r. Asl nda Wansbroughn n bu gayretleri takip ettiUi metodoloji a s ndan ok abart lmamal d r, nk o mevcut malzemeyi devaml zihninde kurgulad U erken dnem Mslm erevesine oturtma abas ndad r. Bu nedenle ona
gre hicr 150 y l nda vefat eden Muktil, Kurn bir Kitap olarak hi grmemelidir. Bununla birlikte ahkm ile ilgili eserinde Kurn yetlerini kullanmaktad r. Bunun bir izah olmal d r. Sz konusu izah ise Muktilin slbundan
yetleri sistematik olarak kullanmad U ve dolay s yla onun Kurna bir btn
olarak sahip olmad U iddias d r. Muktilin Kurn tefsirini ise Wansbrough,
otantik kabul etmeyerek o dnemde Kurn n varl U ile ilgili delilleri top yekn
ortadan kald rmaktad r.
Wansbroughn n Mmm Mlikin Muvatta n deUerlendirmesi ise daha ilgi
ekicidir. Ona gre Mmm Mlikin kulland U yetlerin ok az doUrudan hukukla iliRkilidir. Mmm Mlikin iki yerde zikrettiUi yetin ahkmla iliRkili ama
ok da merkezi zellik taR mad U n syleyen Wansbrough, Mmam Mlikin hukukun kaynaU olarak Kurn yetlerini ciddiye almad U n ileri srmektedir.
Baz hkmler iin laz m gayri mfr k olan yetlerin Mmm Mlik taraf ndan
zikredilmemesini de Wansbrough Kurn n tam manas yla bir hukuk kaynaU
olmad U n n gstergesi olarak deUerlendirmektedir. Mesela o, Mmam Mlikin
emn ile ilgili Tevbe sresinin 9:6 yetini zikretmemesini ya da Huneyn
Uazvesinden bahsetmesine raUmen konuyla ilgili Tevbe sresinin 9:25. yetine
referansta bile bulunmamas n bunun en nemli delili kabul etmektedir.16 Fakat
sz konusu yetlerin zikrini malumu ilm kabilinden olacaU n hi dRnmemektedir. Ayr ca bu yeti zikreden Muktil b. Sleymn n referans n
15

Wansbrough, a.g.e., 1977, 171; Benzer bir yaklaR m Casss n k tal ile ilgili yeti seiminde
de dile getiren Wansbrough konuyla ilgili Runlar sylemektedir: Casss k tl ahkm yla ilgili
Muktil b. Sleyman n kulland U Bakara sresinin 2:216 (HoRlanmasan z da savaR size farz
k l nd . Olur ki hoRlanmad U n z bir Rey sizin iin hay rl olur. Olur ki sevip arzu ettiUiniz bir
Rey sizin iin Rerli olur. GereUi Allah bilir, siz bilmezsiniz.) yeti yerine ayn srenin 2:190.
(Sizinle savaRanlarla siz de onlar kar n. Fakat haks z yere sald rmay n.) yetini kullanmaktad r.
16
Wansbrough, a.g.e., 1977, 172

E$"& F & - $

".

" ;

! %

<

Wansbrough baUlam d R grmektedir. Btn bunlar Wansbrough iin Kurn

kullan m n minimum olduUunun a k bir gstergesidir. Sz konusu kullan m n
azl U hem Kurn n bir kitap olarak yokluUunu hem de hukukun kaynaU olmad U n gstermektedir.17
Wansbroughya gre nsih-mensh, k ys ve esbb- nzl, halakhic tefsirlerin en ok kulland klar metotlard r. Wansbrough esbb- nzln haggadic
tefsirlerde basit bir Rekilde kullan ld U n , fakat as l fonksiyonu yetlerin kronolojisini belirlemek olduUu iin halakhic dairesinde mtalaa edilmesi gerektiUini
belirtir.18 Wansbrough'n n buradaki srar esbb- nzl' ieren hadislere ncelik vererek Kurn' ikinci plana atma gayesine matuftur. Bu Rekilde
Wansbrough, Mmm Mlik'in Muvatta' nda, ve Mmm Ofi'nin Risle'sinde
Kurn'dan getirdiUi delilleri dRnlmeden, rastgele yap lm R referanslar olarak kabul etmektedir. Hukuk konularda Mlh Kitab n otoritesine baRvurman n
daha sonraki dnemlerde gerekleRtiUini belirten Wansbrough halakhic tefsirlerin19 Kurn n tedrici bir Rekilde kitaplaRt U n n da nemli delili olduUuna
inanmaktad r. BaRka bir ifadeyle, halakhic tefsir faaliyetlerinin Kurn n oluRumunda kayda deUer katk lar vard r, fakat Kurn son Reklini bir sonraki dnemde (masoretic) alm Rt r. Mlham n Wansbroughdan alan Norman Calder,20
otorite nosyonunu daha da ileri gtrerek ilk dnem f k h kaynaklar n incelediUi kitab nda genel kabul grmR kronolojik yap y temelden deUiRtirmektedir.
En az stad kadar faraz olan bu teori, zetle, ilk tedvin edilen eserin, rneUin
Mlik mezhebinde, Mdevvene (nk bu eserdeki ana kaynak Mmm Mlikin
Muvatta d r), daha sonra Muvatta (Muvattan n zerinde yoUunlaRt U konu ise

17

Wansbrough benzer bir yaklaR m yine Mmm Mlikin Muvattas nda iRlediUi drt blmde
sergilemektedir. Sz konusu blmler kitbud-dahy, zebih, sayd, akkad r. Bu blmlerde toplu olarak Hz. Peygamberden on alt rivyet varken kitabud-dahy ve el-akkada
Kurn yetleri hi kullan lmamakta, kitabuz-zebihte bir, kitbus-saydda ise kez kullan lm Rt r. (Wansbrough, a.g.e., 1978, 72-74). Buradan Wansbroughn n vard U sonu Kurn
yetlerinin kullan m n n azl U na raUmen Kurn d R kaynaklara (Hz. Peygamber, ehl-i ilm,
selef ve kendi grRleri) referanslar n s kl U d r. Bu da, ona gre, erken dnem ahkm n
Kurndan kaynaklanmad U n , hatta Kurn n bu dnemde mevcut olmad U n ima etmektedir. Bir baRka yerde Mslm geleneUinde otoritenin kaynaU n n Kurn olmad U n belirten
Wansbroughya gre exemplum of its founder/Mslm geleneUinin kurucusunun snneti)
ahkm n menReidir. (Wansbrough, a.g.e., 1978, 78)
18
Wansbrough, a.g.e., 1977, 141; Wansbrough'n n szclUn yapan gnmz oryantalistlerin A. Rippin, bu tespiti ok uygun bulmamaktad r. Rippin'e gre esbb- nzl temel anlat m erevesinde yet iin yorum imkan doUurmaktad r. Bu nedenle Rippin esbb- nzl'
haggadic tefsir eRitlerinin ana metodu olarak kabul etmektedir. (A. Rippin, 'The Function of
Asbab al-Nuzl in Qur'anic Exegesis', Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 51
(1988) 1-3, 19-20)
19
Wansbrough, a.g.e., 170-173)
20
Norman Calder Msko as ll , Wansbroughn n yan nda doktora yapm R bir akademisyendir.
1997 y l nda tutulduUu kanser sonucu lmRtr. Genel olarak yazm R olduUu az fakat kaliteli
eserleriyle tan nmaktad r.

< 6

$7

59 64 B

Hz. Peygamberin otoritesidir) ve bunlardan sonra da Kurn n telif edildiUini

bildirmektedir.21
Wansbroughn n ahkmla ilgili bir baRka deUerlendirmesi ise Kurn ve
snnetin dini otorite a s ndan eRit derecede baUlay c kabul edilmesi hususudur. O, zellikle Yahudi geleneUindeki yaz l ve szl gelenek ayr m anlay R ndan hareketle snnetin de Kurn gibi vahiy (fakat Wayr-i metlv) derecesine
kart ld U n ve art k sadece vahiy gibi bir kaynaU n bulunduUunu ki sz konusu
vahiy de hem Kurn hem de Peygamber snnete iRaret ettiUini belirtmektedir.22 Mlk bak Rta dikkatleri ekmeyen bu nanslar n Wansbroughn n sisteminde
ayr bir yeri vard r. O buradan hareketle hkmlerin Kurnla olan metinsel
iliRkisi ile hkmlerin Kurnla ya da Kurn n hkmleriyle olan tarihsel iliRkilerini yap land rmaya al Rmaktad r. Konuyu biraz daha amak gerekirse
Wansbrough Yahudi geleneUinde pek ok hkmn Kutsal Kitab ncelediUini
belirtmektedir. Benzer bir uygulaman n Mslm gelenekte de varl U na dikkat
eken Wansbrough meseleyi Suytnin zetlediUi iki nemli prensiple izaha
al Rmaktad r:
i.

m teahhara nuzluh an hukmih (hkmn vahiyden nce iRlevsel

olmas )

ii.

m teahhara hukmuh an nuzluh (hkmn vahiyden sonra iRlevsel olmas )

Mkinci prensip Wansbroughya gre ikincil dereceden nemlidir nk bu

prensibin hukukla iliRkisi sadece yetlerin kronolojisini (Mekk ya da Meden)
karmakta iRe yaramaktad r.23 Wansbroughn n ikinci prensiple ilgili bu aceleci
indirgemeciliUi yad rganmamal d r. Oyet o vahyi hkmden nce kabul etseydi
kendi kendisi ile eliRmesi gerekecekti bu nedenle ilk elden bu prensibin nemini minimize etmeye al Rmaktad r. Mkinci prensip ise pek ok a dan
Wansbroughya hareket alan tan maktad r. ncelikle belirtelim ki hkmn
nceliUi vahyin sonral U n ima etmektedir ki Wansbrough da zaten Kurn n
ge bir dneme ait olduUunu s k s k vurgulamaktad r. Suytnin zekat ve abdest
rneklerini kullanan Wansbrough bu ikisinin Kurnda a k bir Rekilde farz
k l n Rlar ndan daha erken dnemde bilinmekte olduklar n sylemektedir.
Hkmn Kurnda ifade edilmeden nce var olmas Wansbroughya gre, yukar da da belirtildiUi gibi, Kurn ve snnetin ilh vahyin rn olduUuna, tilavetin ise sadece Kurn n statsyle ilgili bir referans kabul edilmesi gerektiUine iRaret etmektedir.24
21

John Burton, Review Article of Rewriting the Timetable of Early Islam (Norman Calders
Studies in Early Muslim Jurisprudence), Journal of the American Oriental Society, 115 (1995)
443-462
22
Wansbrough, a.g.e., 1977, 174
23
Wansbrough, a.g.e., 1977, 176
24
Wansbrough, a.g.e., 1977, 176.

E$"& F & - $

".

" ;

! %

<=

Wansbroughn n zerinde durduUu bir diUer rnek ise recm cezas ve cezayla ilgili rivyetlerde zikredilen recm yetidir. Wansbroughn n deUerlendirmelerine gre recm cezas vahiy stats alm Rt r fakat bu stat Kurndan
deUil bilakis Snnetten kaynaklanmaktad r. Wansbrough recm cezas n n recm
yetine nakledilmesini (cezan n yetle desteklenmesini ki bu yet de Kurnda
yer almamaktad r) Kurn metninin art k kanonik bir statye getiUinin gstergesi olarak kabul etmektedir. Bu sonu ise ona gre Kurn n art k hukukun
kaynaU olarak kullan lmas anlam na gelmektedir.25 Bylece Wansbrough
recm yetini sadece Yahudi-Mslman polemiUinin26 bir paras olarak deUil
bilakis nc asr n baRlar ndan itibaren ortaya kan hukk konularda
Kurna baRvurma anlay R n n tezahr olarak da grmektedir. Bununla
Wansbrough pek ok Mslm kaynaU deUerlendirirken sylediUi gibi recm cezas
ve yetiyle ilgili btn detaylar hukk (halakhic) a dan deUil anlat m
(haggadic) a s ndan ele almaktad r. Wansbroughn n ok gvendiUi ve olduka
da izafi kriterlere sahip edeb yaklaR m n n verileri recm cezas n n kkeniyle
ilgili rivyetleri anlat m (haggadic) erevesinde ele almas n gerektirmiRtir. Bu
rivyetlerin de k ssa olarak deUerlendirilmesindeki en temel hedefinin Hz. Peygamberin PeygamberliUinin s hhatini garanti alt na almak iin uydurulduUunu
sylemektedir.27 Sonu olarak Wansbrough recm cezas ve recm yetinin
tarihsel a dan Kurn vahyinin kitaplaRmas na hizmet ettiUine inanmaktad r.
Asl nda Wansbrough daha nce de ifade edildiUi gibi hukuki yetlerin Kurn n
(kendi verdiUi tarihe gre) kitap haline gelmesinden sonra da hkmlere kaynak olmad U n sylemektedir. Mesela Buhrnin tefsir metodolojisinin tamamen haggadic (anlat m) tarz nda olduUunu syleyen Wansbrough istisna zelliUi
taR yan yet ve kar lan hkmleri ise tamamen Rans eseri bu eserlerde yer
alm R ahkm tefsirleri olarak deUerlendirmektedir.28 Buhrde (ve diUer hadis
kaynaklar nda) ahkmla ilgili hadislerdeki isnd zincirlerini ise edeb eleRtiri
a s ndan anlams z bulan Wansbrough sz konusu eserlerin (Buhr, Mslim,
Tirmiz vb.) as l kayaklar n da Muktil, Mbn Mshk, Kelb vb. kimselerin oluRturduklar n belirtmektedir.29 Wansbroughn n genellemeci yaklaR m nda bunun
anlam zaten anlat m (haggadic) zelliUi taR yan bu kaynaklar n ahkm tefsirini
oluRturmayacaklar ndan baRka bir Rey deUildir.

25

Wansbrough, a.g.e., 1977, 194.

Wansbrough n, Kurn- Kermi Hicz deUil de ok say da Yahudi ve H ristiyan n yaRad U Mezopotamyada ortaya kt U iddias dolay s yla hemen hemen pek ok hukk uygulaman n arkas nda da bu polemiUin tezahrlerini grdU mRahede edilmektedir. Tipik bir
rneUi ARure Orucu oluRturmuRtur. Ona ve baz bat l yazarlara gre ARure orucunun bir
Yahudi adetinden yavaR yavaR eski bir Arap adetine nakli bu polemiUin nemli bir paras d r
(Wansbrough, a.g.e., 1977, 183).
27
Wansbrough, a.g.e., 1977, 198.
28
Wansbrough, a.g.e., 1977, 181.
29
Wansbrough, a.g.e., 1977, 183.
26

< 6

$7

59 64 B

Wansbroughn n konumuzla ilgili bazen a k bazen kapal bir Rekilde zerinde durduUu nemli bir konu da Mslmi kitbiyt n ahkmla ilgili geliRtirdiUi
terminolojinin kkleriyle ilgili dRnceleridir. Ona gre Mslman fakihler
Kurn metninde yer alan baz pasajlar aras ndaki uyuRmazl U (!) tahsis, tefsir ve
nesh gibi hermentik aralarla zmeye al Rmaktad r. Fakih ve mfessirler
taraf ndan kullan lan bu aralar ve diUer pek ok teknik tabir (zhir, nass,
ezhar, rcih, merch, mrecceh, terch, hs, mm, muhkem, mteRbih vb.)
Wansbroughya gre daha nce bu tr kavramlar kullanan toplumlar n tarz n
aUr Rt rmaktad r. Her ne kadar Mslman tefsir geleneUiyle Helen ve Yahudi
gelenekleri aras ndaki iliRkinin ok daha karmaR k olduUunu sylese de konuyla
ilgili imalar yla ok s k karR laRmak mmkndr. zetle Muktil gibi pek ok
erken dnem alim artan bir oranda Yahudi (bazen de H ristiyan Helen-) tefsir
usl prensiplerini kullanm Rlard r. Muktil, Rabbi Eliezerin sistemleRtirdiUi
32 kural n d R nda Yahudi tefsir yntemlerine de pek ok referansta bulunmuRtur. Wansbrough, Mslman mfessirlerin metodik yaklaR mlar n bazen ok
ge dnemde yaRam R baz Yahudi ilim adamlar n n (Maimonides) yntemleriyle de zdeRleRtirmeye al Rmaktad r. Bylece zaman zaman anokranizme de
girse kurgusunu destekleyebilmek iin btn verileri metodolojisine kurban
etmektedir. Ayr ca sadece ierik deUil, erken dnem Mslm kitbiyt n ahkm
yetlerini deUerlendirmelerini de eski kltrlerin tesiriyle a klamaya al Rm Rt r.
>
Y llar nce Wansbroughn n Quranic Studies adl eserine bir deUerlendirme yazan ve kanaatimizce en az onun kadar skeptik bir oryantalist hviyeti
arzeden Juynboll, szlerini Ryle bitirmektedir: Wansbroughn n -fikirlerini
kabul edecek- kiRi bulacaU ndan endiRem vard r.30 Takipilerinin say sal azl U na raUmen, ok yazmalar ndan dolay art k bir ekol olarak karR m za kan
Wansbroughn n teorileri say s z tutars zl k bar nd rmas na raUmen Mslman
mnevverler taraf ndan ciddi bir eleRtiriye tabi tutulmam Rt r. Ahkmla ilgili
grRlerini zetle serdetmeye al Rt U m z Wansbroughn n konuyla ilgili en
temel dRncelerini Rekillendiren kiRinin Schacht olduUunu sylemekte fayda
vard r. K saca Mslm f kh Kurn yetlerinden deUil bizzat sonradan ortaya kan fakat Hz. Peygambere atfedilen uygulamalardan kaynaklanmaktad r. Buradan Wansbrough hem Kurn n iki kapak aras nda toplanmad U karsamas nda bulunurken diUer taraftan da Mslmanlar n Kurn yetlerini sistemsiz
kullanmalar ndan dolay da Kurn n ieriUinin en az ndan bir k sm n n daU n k
bir Rekilde halk n aras nda bilindiUini sylemektedir. Ayr ca O ahkm yetlerinin tefsir ve diUer kitbiytta kullan m n genel ereveleriyle izdiUi tefsirin
30

G.H.A. Juynboll, John Wansbrough, Quranic Studies: Sources and Methods of Scriptural
Interpretation, London Oriental Series, xxxi, Oxford Un. Pres, 1977, JSS, 24 (1979), 296

E$"& F & - $

".

" ;

! %

<

geliRim seyrine oturtmaya da gayret etmekte, bundan dolay da halakhic tefsiri

(ahkm) Kurn n kitaplaRmas n n bir n aRamas olarak deUerlendirmektedir.
Hem f kh n ieriUi hem de kullan lan metodun Yahudi-H ristiyan kaynaklar n
etkisiyle ortaya kt U iddias yla da Kurn n ve tefsirin Hicz deUil Mezopotamya kkenli olduUunu vurgulamaktad r. Bu sonuca ulaR rken kulland U kaynaklarda olduka seici davranan Wansbrough iRine yaramayan verileri ise ya
sonradan dahil edilmiR ya da Rans eseri bulunan deliller olarak deUerlendirmiRtir. Bu tr bir sunumdan da ne doUulu ne de bat l n n kabul edeceUi bir sonuca
varabilmiRtir.

$7

59 64 B

SIR JAMES NORMAN DALRYMPLE ANDERSON

(1908(1908-1994)
M.E. Yapp
ev. Dr. Muharrem KILI

OrtadoWu Ara+t rmalar Dergisinin (Middle Eastern Studies) yay n kurulunda uzun zaman al Ran Norman Anderson, kamuya iki ynl bir hizmet sunmuRtur. O, daha ok Mslm hukuku uzman rolyle, Orta DoUu AraRt rmalar alan nda al Ranlar n aRina olduUu bir isimdi. Ancak onun sad k bir Anglikan kilisesi H ristiyan misyoneri yesi olarak ve Mngiliz Kilisesinin nde gelen bir hizmetkr olarak oynad U diUer bir rol daha bulunmaktad r. Bu kimliUiyle
Anderson, bir ok kitap kaleme alm R ve 1970-1979 y llar aras nda Rahip Olmayanlar Genel Sinodunun (House of Laity of the General Synod) baRkan
olarak nemli bir rol oynam Rt r. Anderson Cambridge Trinity Collegede baRar l
bir hukuk UrenciliUinin ard ndan Baroda onu bekleyen bol kazanl bir kariyeri terk edip, misyoner olarak al Rmak zere M s ra gitmiRtir. 1939 y l nda patlak veren savaR ile birlikte Anderson n hayat deUiRmiRtir. Arapa bilgisi, onun
Arap sorunu konusunda ajan olarak grevlendirilmesine ve buna baUl olarak
da Libyan n siyasal olarak yeniden yap lanmas nda rol oynamas na yol am Rt r.
Anderson 1946da Mngiltereye geri dndkten sonra, nce Cambridgee yerleRmiR ve daha sonra da DoUu ve Afrika AraRt rmalar Okulunda (School of
Oriental and African Studies) Mslm hukuku alan nda Uretim yesi (lecturer)
olarak greve baRlam Rt r. H zl bir biimde araRt rmac (reader) konumuna
terfi eden Anderson, 1953te niversitenin DoUu Hukuklar krssne
(University Chair of Oriental Laws), hukuk blmnn (Department of Law)
ynetimi iin seilmiRtir. Hukuk blmn Anderson, Afrika ve Asya hukuklar
zerine araRt rmalara yoUunlaRan lisansst al Rmalar n yap ld U bir blm
olarak geliRtirmiRtir. Londra niversitesi Mleri Hukuk AraRt rmalar Enstits
direktr olarak (London University Institute of Advanced Legal Studies),
zellikle karR laRt rmal hukuk al Rmalar n geliRtirmek iin aba sarf etmiRtir.
Bu amala farkl hukuk alanlar ndan ve bir ok blge hukuku hakk nda bilgisi
Middle Eastern Studies, London 1996, c. 32, sy. 1, s. 218.
Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi.

8 "

B'5'R

olan avukat ve hukuk uzman n (legal experts) seminerlerde bir araya getirerek,
akademik dzeyde hukuk al Rmalar na nemli bir katk da bulunmuRtur. zellikle uzmanl k alan Mslm hukuku olan, akademisyen avukat (lawyer) birisi iin
olduka mstesna bir baRar olarak Anderson gecikmiR olarak Baroya aUr lm Rt r. Oimdi Anderson n araRt rma al Rmas geliRmiR ve kendine zg bir yn
kazanm Rt r. Onun baRl ca ilgi alan n Mslam hukukuna modern yaklaR mlar,
zellikle Mslami modernizm olarak bilinen hareketin etkisi oluRturmuRtur. Ayr ca o, farkl Mslman lkelerdeki hukuk reformu hareketleri zerine yoUunlaRm Rt r. Anderson, kolay anlaR l r bir Uretim yesi (lecturer) ve geliRtirilen
yeni hukuk kodlar konusunda retken bir yazar olmuRtur. al Rma ve ilgi alan
olduka geniR olmakla birlikte, onun merkezi ilgisini evlilik, boRanma ve miras
hukuklar n da ieren, Mslam hukukunun modernist reformcular n al Rmalar ile
modifiye edilebilecek olan son ve en ok mahrem alan olan zel hukuk
(personal law) oluRturur. Baz Afrika lkelerindeki yarg sal pratikleri konu edinen Afrikada -slm Hukuku (Islamic Law in Africa, 1954), akademik bir ziyaret
amac yla BirleRik Devletlerde bulunduUu dnemde vermiR olduUu derslere dayal olarak kaleme ald U incelemesi olan Mslman Dnyada -slm Hukuku
(Islamic Law in the Muslim World, 1959), Asya ve Afrikada Aile Hukuku (Family
Law in Asia and Africa, 1963) ve Mslman Dnyada Hukuk Reformu (Law
Reform in the Muslim World, 1976), gibi bir ka temel eser kaleme alm Rt r.
Anderson n bu son al Rmas -Mslman Dnyada Hukuk Reformu- konunun zet bir incelemesi mahiyetinde olup, szde Mslam fundamentalistlerinin,
Anderson n ykseliRte olduUunu dRndU ak ll ca biimlendirilmiR yorumlay c bir sistem olarak modern mahkeme yerine, geleneksel Oeriat mahkemeleri
talepleri karR nda kendisinin vdU modernist hareketin zorland U bir s rada
yay mlanm Rt r. Mevlana Mevdudinin eserleri zerinde onun al R lm R kavray R
ve berrakl U yla yapm R olduUu yorumunu ieren, Pakistan n kendisini bir Mslam
devleti olarak nitelemesine raUmen, ne byle olduUu ve ne de eriat hukukunu
benimsediUi olgusuna dikkat ektiUi 1950li y llarda vermiR olduUu bir konferans hat rl yorum. Ancak dnemin koRullar doUrultusunda ana eUilimin onun
ilgilerinin uzaU nda olmas , bir ok Mslam hukuk bilgininin Rimdi ve gelecekte
al Rmalar nda onlar ayd nlatacak olan onun akademik al Rmalar n n deUerini
azalt c nitelikte deUildir. Anderson mstesna bir ilim adam d r.
O ayn zamanda sevecen, ekingen ve kendisine ynelen iltifatlardan ve
onurland rmalardan mutlu olan birisiydi. KiRisel yaRam nda ocuUunun olduka kt bir biimde erken lmleriyle yaRad U ok zc ve trajik kay plara
metanetle katlanmak durumunda kalm Rt r. Onun otobiyografisini okuyanlar,
(An Adopted Son, 1958), onun derin H ristiyan inanc n n yaRam boyunca ona
nas l g verdiUini greceklerdir.

?$

&

&#

$&

<

Ek-Bibliyografya
Dr. Muharrem KILI
Yukar da evirisini sunduUumuz Norman Anderson n biyografisinde yazar n bilimsel yay nlar ndan yaln zca kitap isimlerine yer verildiUi iin
Andersona iliRkin bu biyografik sunumun tamamlanmas amac yla onun makalelerini ieren yay n listesini Index Islamicustan yararlanarak aRaU da sunacaU z.
1. Decision by majority in Islamic law, iinde: W. Wengler (ed.),
Multitudo legumius unum; Fest. W. Wengler, Berlin. 1973, c. II s. 53-65.
2. N. J. Coulson ile birlikte, Modernization: Islamic law, iinde: M.
Brett (ed.), Northern Africa: Islam and modernization, 1973 s. 73-83.
3. Islamic law of testate and intestate succession and the administration
of deceased persons assets, Islamic law in modern India, iinde: Tahir
Mahmood (ed.), 1972 s. 202-206.
4. Law reform in Egypt, 1850-1950, iindee: P. J. Vatikiotis(ed.),
Revolution in the Middle East, 1972 s. 146-172.
5. Muslim personal law in India, iinde: Tahir Mahmood(ed.), Islamic
law in modern India, 1972, s. 34-49.
6. Modern trends in Islam: legal reform and modernisation in the Middle
East, International and Comparative Law Quarterly, 20 (1971) s. 1-21.
7. Reforms in Islamic law in Iran, Iqbal Review, 12 iii (1971) s. 16-27.
8. The role of personal statutes in social development in Islamic
countries, Comparative Studies in Society and History, 13 (1971) s. 1631.
9. Reforms in the law of divorce in the Muslim world, Studia Islamica,
31 (1970) s. 41-52.
10. Law reform in Egypt: 1850-1950, iinde: Holt, P. M (ed.), Political
and social change in modern Egypt, 1968 s. 209-230.
11. The eclipse of the patriarchal family in contemporary Islamic law,
iinde: J.N.D. Anderson (ed.), Family law in Asia and Africa, 1968 s.
221-234.
12. Coulson, N. J. Mle birlikte, Islamic law in contemporary cultural
change, Saeculum, 18 (1967) s. 13-92.
13. Is the Shari's doomed to immutability? Dr. J.N.D. Anderson replies to
Dr. Nasr, Muslim World, 56 (1966) s. 10-13.

8 "

B'5'R

14. A recent decision of the Judicial Committee of the Privy Council:

Riziki binti Abdulla and Another v. Sharifa binti Mohamed bin Hemed
and Others, Arabic and Islamic studies in honor of H. A. R. Gibb, 1965
s. 53-63.
15. Recent reforms in the Islamic law of inheritance, International and
Comparative Law Quarterly, 4. ser 14 (1965) s. 349-365.
16. The adaptation of Muslim law in sub-Saharan Africa, iinde: H.
Kuper and L. Kuper (ed.), African law: adaptation and development,
1965 s. 149-164.
17. The Isma'ili Khojas of East Africa. A new constitution and personal
law for the community, Middle Eastern Studies, 1 (1964) s. 21-39.
18. Islamic law in Africa: problems of today and tomorrow, iinde: J. N.
D. Anderson, Changing law in developing countries, 1963 s. 164-183.
19. Recent reforms in family law in the Arab world Zeitsc
20. hrift fur Vergleichende Rechtswissenschaft, 65 (1963) s. 1-17.
21. Return visit to Nigeria: judicial and legal developments in the
Northern
22. region, International and Comparative Law Quarterly, 4. ser. 12 (1963)
s. 282-294.
23. A law of personal status for Iraq, International and Comparative Law
Quarterly, 9 (1960) s. 542-563.
24. Colonial law in tropical Africa: the conflict between English, Islamic
and customary law, Indiana Law Journal, 35 (1960) s. 433-442.
25. Relationship between Islamic and customary law in Africa, Journal of
African Administration, 12 (1960) s. 228-234.
26. The modernisation of Islamic law in the Sudan, Sudan Law Journal,
1960 s. 292-312.
27. The significance of Islamic law in the world today, American Journal
of Comparative Law, 9 (1960) s. 187-198.
28. Le droit comme force sociale dans la culture et dans l'histoire de
l'islam, IBLA, 2 (1959) s. 157-177.
29. Le droit comme force sociale dans la culture et dans l'histoire de
l'islam, IBLA, 22 (1959) s. 29-54.
30. Waqfs in East Africa, Journal of African Law, 3 (1959) s.152-164.

?$

&

&#

$&

31. Reforms in family law in Morocco, Journal of African Law, 2 (1958)

s.146-159.
32. The family law of Turkish Cypriots, Welt des Islams, 5 (1958) s. 161187.
33. N. J. Coulson ile beraber, The Moslem ruler and contractual
obligations, New York Univ. Law Rev., 33 (1958) s. 917-933.
34. N. J. Coulson ile beraber, The movement towards codification in
Turkey, Cyprus and the Arab world, Indian Yearbook of International
Affairs, 1958 s. 125-142.
35. Conflict of laws in Northern Nigeria, Journal of African Law, 1 (1957)
s. 87-98. Ayr ca International and comparative law quarterly, 4. ser. 8
(1959). s. 442-456.
36. Law and custom in Muslim areas in Africa. Recent developments in
Nigeria, Civilisations, 7 (1957) s. 17-31.
37. Law as a social force in Islamic culture and history, Bulletin of the
School of Oriental and African Studies, 20 (1957) s. 13-40.
38. Muslim marriages and the Courts in East Africa, Journal of African
Law, 1 (1957) s. 14-22.
39. N. J. Coulson ile beraber, The Moslem ruler and contractual
obligations, New York Univ. Law Rev., 33 (1957) s. 917-933.
40. Law reform in the Middle East, International Affairs (London), 32
(1956) s. 43-51.
41. Customary law and Islamic law in British African territories, iinde:
Anderson, J. N. D. (ed.), The future of customary law in Africa, 1955
s.70-87.
42. The Syrian law of personal status, Bulletin of the School of Oriental
and African Studies, 17 (1955) s. 34-49.
43. Tropical Africa: infiltration and expanding horizons. Unity and
diversity in Muslim civilization, 1955 s. 261-283.
44. The Shari'a and civil law. (The debt owed by the new civil codes of
Egypt and Syria to the Shari'a), Islamic Quarterly, 1 (1954) s. 29-46.
45. A draft code of personal law for Iraq, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, 15 (1953) s. 43-60.
46. Recent developments in Shari'a law, MuslimWorld, 42 (1952) s. 33-47,
124-140, 190-206, 257-276.

8 "

B'5'R

47. The personal law of the Druze community, Welt des Islams, N.S. 2
(1952) s. 1-9,83-94.
48. Homicide in Islamic law, Bulletin of the School of Oriental and
African Studies, 13 (1951) s. 811-828.
49. Recent developments in Shari'a law, Muslim World, 41 (1951) s. 3448, 113-126, 186-198, 271-288.
50. Invalid and void marriages in Hanafi law, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, 13 (1950) s. 357-366.
51. RecentdevelopmentsinShari'alawintheSudan,
Records, 31(1950) s. 82-104.

Sudan

Notes

and

52. Recent developments in Shari'al aw, MuslimWorld, 40(1950) s. 244256.

53. The Shari'a today, Journal of
International Law, 31(1949) s.18-25.

Comparative

Legislation

and

II.
aFda? Klasik Figrler

8 "

B'5'R

BATIDA SLAM HUKUKU ARA TIRMALARINDA

FARKLI B R SES: WAEL B. HALLAQ
Do. Dr. Bilal Aybakan

A Different Voice in Islamic Legal Studies in the West: Wael B. Hallaq

!"
# )" (" #
) " & ( #
( %
$% & & $&
+
$& F
9
3
$# ) +(
$% " '
(
"$ " &#
# . $+ & " $ " " ( #
( ( .
+ $# (
&# "
+ + # &# "
+ . $&
&
$% "
( #
( % " " - & #
& ) " . $
+ ( $%
'
(0
+ # &(
" +$ #$( $
+ $# " %
# # "
$ ( #
& $& $% 0
+ # &(
)
" $ I
J
&'
" &
# # "
&# 0 # (
&# "
% ( $&
A&
"$ " "
P & .
#
$% " $
&# + ( ( "
+ # $ %$( $& " #
( ( - ) & "
) &# " $(
%
"
& $ + &
" && # &
( $% ) !" $ "$
" + $(
" ("
&
$ " (" (" & + #
$&%( &
+ & "$ " $
# # " ($& - $&
& )
% ( $% $ &

"$

3 '
(0
&# (" ("

+ # &(

0 " #

$ ( % )

<&
Alan nda uluslar aras Rhrete sahip bir dRnr olan Hallaq konu edinen
bu yaz , onun Mslam hukuk dRncesini, geliRimini ve takip ettiUi izgiyi tasviri
amalamaktad r. Akademik hayat , telifat , okuttuUu dersler ve yapt rd U tezlerden hareketle konuya olan ilgisinin boyutlar ve dRncesinin geliRimi belirlenmeye al R lacakt r. 25 y l bulan akademik hayat nda Mslam hukukunun pek ok ynyle ilgelenmekte olan Hallaq, doktora tezinden sonra genelde usl-i f k h zelMarmara niversitesi Mlahiyat Fakltesi.

$7

69 B ?

de bu disiplinin mant k boyutuyla, bilahare fetva, yarg ve uzant lar yla ilgilendi.
Nihayet Mslam hukuk teori ve pratiUine ynelik yoUun al Rmalar yla hukuk-sosyal
hayat aras ndaki etkileRime yoUunlaRt . Kimileri, katk s n oryantalizmin yeni bir
vechesi olarak grse de al Rmalar Schacht paradigmaya bir meydan okuma
grnts vermektedir.

6! "
Bat daki Mslam araRt rmalar n n sadece Mslam hukukuna dair olanlar bile
kmsenmeyecek boyutlardad r. Ayr ca bu birikimin giderek muazzam bir
art R gsterdiUi dRnldUnde bu yap y zmsemenin zorluUu daha da belirginlik kazan r. Bu yap n n bir paras veya bir dRnrn bu yap iindeki yeri,
btn ile olan iliRkisi gz ard edilerek hakk yla kavran p deUerlendirilemeyeceUine gre Ru veya bu konuyu yada Rahs araRt rmak isteyen kiRi bir yandan somut
mesele etraf nda retilmiR literatr dikkate almak, te yandan tart Rma ortam na nfuz etmek durumundad r. Bu gereUin fark nda olmak, elbette gereklerini yerine getirmiR olma iddias n iermez. Bu yaz , Mslam hukuk bilimi alan nda
Bat kamuoyunda temayz etmiR yaRayan bir ismi, Wael b. Hallaq konu edinecektir.1 Uzun zamandan beri uzmanl k alan nda verdiUi yoUun rnlerle dikkatleri zerine eken Hallaq, telifat ve dRnceleri hesaba kat lmadan Mslam hukuku alan nda uluslar aras dzeyde araRt rma yap lamayacak Rahsiyetlerden
biri haline gelmiRtir.
6

Lbnan as ll bir H ristiyan Arap aileye mensup 1955 doUumlu Hallaq,

Hayfa niversitesinde2 lisans (B.A.), Washington niversitesi Yak ndoUu Dilleri ve Edebiyat Blmnde3 ise lisansst (Eyll 1979-Haziran 1983) Urenim
grd. Bahsi geen blmn baRkan Farhat Ziadeh4 dan Rmanl U nda -tihat
Kap s : -slam Hukuk Tarihinde bir Ara+t rma5 isimli tezle 1983 y l nda doktoras n tamamlad .6 Lisansst Urenim grdU blmde bir sre Uretim grevliliUi de yapan Hallaq, 1985 Eyllnde Kanadadaki McGill niversitesi Mslam
AraRt rmalar Enstitsne7 yard mc doent olarak geti. Burada Haziran
1
Wael b. Hallaq daha nce de bir tebliU konusu yap l p yay nlanm Rt r: K l , Muharrem,
"Klasik Oryantalist Sylemin Mslam Hukukuna YaklaR m na EleRtirel Bir Bak R: Wael B.
Hallaq rneUi", 'Oryantalizmi Yeniden Okumak: Bat 'da -slam al +malar ' Sempozyumu, (12
May s 2002, Sakarya), Ankara 2003.
2
http://upload.mcgill.ca/courses/UGART207.PDF, eriRim tarihi: 26.12.04
3
The Graduate School, Near Eastern Languages and Literature
4
Philip K. Hittinin talebesi olan Ferhat Ziyadeh de Lbnan as ll bir H ristiyan Arap aileye
mensuptur.
5
The Gate of Ijtihad: A Study in Islamic Legal History
6
ERi Ghada Bathish Hallaq da 1988 y l nda ayn blmde ve ayn dan Rman ile Discourse
Strategies: The Persuasive Power of Early Khariji Poetry (=Sylem Stratejileri: -lk Dnem
Harici iirinin -kna Edici Gc http://www.grad.washington.edu/stsv/iphdgrads.htm, eriRim
tarihi: 04.02.2005.
7
McGill University, Institute of Islamic Studies

&# A

1989a kadar yard mc doent, Haziran 1989-May s 1994 aras nda doent, Haziran 1994ten bugne kadar da daimi statde profesr olarak grev yapmaktad r
ve ayr ca 1990 Eyllnden bu yana McGill niversitesi Hukuk Fakltesi Mukayeseli Hukuk Enstits eUitim kadrosunda da yer almaktad r. Belli aral klarla
d Rar daki kimi niversitelere de gidip misafir Uretim yeliUi yapan Hallaq,
Eyll-Aral k dneminde olmak zere 1992de Endonezyan n Cakarta ve
Yogyakarta, 1995 ve 2000de ise Cakartada Mslam AraRt rmalar Devlet Enstits (IAIN)nde; Eyll 1996-May s 1997 tarihleri aras nda ise Toronto niversitesi, Din Blm/Yak n ve OrtadoUu AraRt rmalar Blm8nde misafir Uretim yesi olarak grev yapt . 2004-2005 Uretim y l birinci yar y l nda Singapur
Milli niversitesi Hukuk Faklteside Mslam Hukuku zerine yoUun bir kurs9,
Melbourne niversitesi Hukuk Fakltesi Lisansst AraRt rmalar 10 2005 program nda Mslam Hukuku Esaslar (Fundamentals of Islamic Law) dersi okutacaU
belirtilen11 Hallaq, 11 Eyll sonras nda pek ok nemli davada bilirkiRi s fat yla
mtalaas na da baRvurulmaktad r.12 Islamic Law and Society ve Journal of
Islamic and Near Eastern Law (JINEL) gibi sayg n uluslar aras hakemli dergilerin yay n kurullar nda da bulunan Hallaq, tebliU, makale, kitap, kitap tenkidi
trnde zengin bir telifat gerekleRtirmiRtir.
60

4 #

Burada, Hallaq n Mslam Hukuk dRncesinin geliRimi ve konuya ilgisinin

boyutlar hakk nda bir fikir vermek maksad yla, yapt U doktora tezinden baRlayarak makale, kitap, tebliU ve kitap tenkidi trnden telifat kronolojik olarak
verilmiRtir. Telif trn belirtmek zere doktora tezi (T), makale (M), kitap
(K), kitap tenkidi=review (R), panel/seminer/tebliU (P), ansiklopedi maddesi
(A) editrlUn yapt U kitaplar (E) Reklinde parantez iinde belirtilen
rmuzlarla ifade edilmiRtir. Metin iinde ilgili yay n n Mngilizce orijinali, parantez iinde Trke karR l U , dipnotlarda ise tan t c bilgiler verilmiRtir. Telifat n n
evirildiUi diller hakk nda dipnotlarda verilen bilgiler Hallaqa gsterilen tevecchn boyutlar n gstermektedir.
1. (T) The Gate of Ijtihad: A Study in Islamic Legal History (Mtihat Kap s : Mslam Hukuk Tarihinde bir AraRt rma), Washington University,
The Graduate School, Near Eastern Languages and Literature, 1983.

Department of Religion/Department of Near and Middle East Studies

http://www.nus.edu.sg/nusbulletin/0405/law/32.htm, eriRim tarihi: 13.02.2005.
10
Law School Postgraduate Studies in Law
11
http://graduate.law.unimelb.edu.au/go/faculty/staff-profiles/all-teachers/index.cfm, eriRim
tarihi: 13.02.05.
12
http://www.arts.mcgill.ca/islamic/~hallaq/, eriRim tarihi 05.08.2004; birtak m ticari davalarda
da
Hallaq n
bilirkiRiliUine
mracaat
edildiUi
anlaR lmaktad r:
http://courts.state.de.us/opinions/(y5w04v45sfuabwn0w0mbem55)/download.aspx?ID=55720,
eriRim tarihi: 13.02.2005.
9

$7

69 B ?

2. (M) Was the Gate of Ijtihad Closed? (Mctihad Kap s Kapand /Kapat ld m ?), International Journal of Middle East Studies, 16, 1
(1984), s. 3-4113
3. (M)Caliphs, Jurists and the Saljuqs in the Political Thought of Juwayni
(Cveyninin Siyasi DRncesinde Halifeler, Fukaha ve Seluklular)
Muslim World, 74, 1 (1984), s. 26-41.
4. (M)Considerations on the Function and Character of Sunni Legal
Theory (Snni Usl-i f kh n n MRlev ve zelliUi zerine Baz Mlahazalar) Journal of the American Oriental Society, 104, 4 (1984), s. 679-689.
5. (P) University of Cleveland, The Cleveland-Marshall College of Law,
Cleveland, Comparative Links between Islamic Law and the Common
Law, 1-2 March 1985: "The Logic of Legal Reasoning in Religious and
13

Doktora tezinin bir zeti mesabesinde olan bu makale, daha sonra Ru kitapta yeniden yaymland : Islamic Law and Legal Theory, ed. Ian Edge (The International Library of Essays in
Law and Legal Theory, series editor Tom D. Campbell) (Hampshire: Dartmouth Publishing
Co., 1993). Bu makalesi hakk nda Christopher Melchert taraf ndan bir tenkit yaz s yay mland : "George Makdisi and Wael B. Hallaq," Arabica, vol. XLIV, no. 2, April 1997, pp. 308316. Mbranice evirisi: Al-Jama'a (The Chaim Herzog Center for Middle East Studies) 8
(2001): 118-68. Trke evirisi: Bilal KuRp nar, Mtihad kap s kapal m d r? -slami Ara+t rmalar Dergisi (Ekim, 1993). Japonca evirisi: Atsushi Okuda (yazara ait bir sekide yaynlanacak). Endonezyan n resmi dili olan Bahasaya da evirisi yap ld ve yazara ait evirilerden oluRan bir sekide yer alacakt r.
Bu konu Hallaqtan nce de makale dzeyinde iRlendi: W. Montgomery, Watt, "The closing
of the door of igtihad" in Orientalia hispanica, sive studia F M Pareja octogenario dictata
edenda curavit J M Barral, Leiden 1974, i, 675-8. Watt n bu makalesine ulaRamad k, dolays yla Hallaqn n bu makaleden hangi boyurlarda yararland U n tespit edemedik.
Schacht, Anderson ve Gibb gibi msteRriklerin savunduUu ama Watt n ihtiyatla karR lad U
ictihat faaliyetinin hicri nc yy. sonlar nda son bulduUu ynndeki iddiay tahlil ve tenkit
eden Hallaq, bu klasik anlay R doUru kabul etmenin, ictihat kap s n n kapanmas ile Mslam
tarihindeki bu veya Ru olay aras nda kurduklar baUlant lar ve bu yndeki yorumlar de tasdik
etme neticesine gtreceUi uyar s nda bulunur. Nitekim kimi msteRrikler bu meseleyi, ynetimin mdahalesine karR Reri hukukun direncini izah iin, kimi de Mslam kltr ve kurumlar nda gerileme problemini rneklendirmek iin kullan r. Kald ki IV. yy. yzy l n baR veya
VII. yy. gibi farkl tarihlendirmelere konu yap lan bu farazi mesele Mslam tarihinin eRitli
vechelerinin s k s k yeniden inRa edilip yorumlanmas nda da kullan lmaktad r. Oysa temel
f k h kaynaklar zerinde yap lacak sistematik ve kronolojik bir al Rma II. yy. sonras ictihat
tarihi hakk ndaki bu grRlerin temelsiz olduUunu gsterir. Hallaq n as l amac , mezhepler
kurulduktan sonra da ictihad faaliyetinin devam ettiUini kan tlamakt r.
Bu arada Hallaq n gerek grRn eleRtirdiUi Schacht gerek Watt olsun (closing of the door
of ijtihad) Reklinde daha titiz ve isabetli bir ifade kullan rken kendisi, ictihat kap s n n kapanmas anlam na gelen insiddu babil-ictihd seddu bbil-ictihadm R gibi (clocing the
door of ijtihad) olarak ifade etmektedir. Oysa sed kapatmak iken insidd kapanmak demektir. Bylece o, ictihat kap s n n kapanmas anlam na gelen bir ibareyi ictihat kap s n
kapatma olarak ifade etmiR olmaktad r. Birincisi doUal bir sreci, ikincisi ise bilinli bir eylemi ifade eder. Temel kaynaklarda titizlikle korunan bu ay r m, ne yaz k ki Hallaq n yaz sna bir tutarl k iinde yans mam Rt r.

&# A

<

Non-Religious Cultures: The Case of Islamic Law and Common Law.

(Mslam Hukuku ve Mngiliz [common law] Hukuku rneUinde Din ve
Ldin Kltrlerde Hukuki Ak lyrtme Mant U )"
6. (M) The Logic of Legal Reasoning in Religious and Non-Religious
Cultures: The Case of Islamic Law and Common Law (Mslam Hukuku
ve Mngiliz [common law] Hukuku rneUinde Din ve Ldin Kltrlerde
Hukuki Ak lyrtme Mant U ) The Cleveland State Law Review, 34, 1
(1985-6), s. 79-96.14
7. (M) On the Authoritativeness of Sunni Consensus (Mcm n Kaynak
DeUeri zerine The International Journal of Middle East Studies, 18, 4
(1986), pp. 427-54.15
8. (M) On the Origins of the Controversy about the Existence of
Mujtahids and the Gate of Ijtihd (Mctihad Kap s ve Mctehidlerin
Varl U Tart Rmas n n Kkenleri zerine Studia Islamica, 63 (1986), s.
129-41.16
9. (P) Harvard University, Middle East Studies Center, 19 February 1986:
"Types of Argument in Islamic Jurisprudence (Mslam Hukukunda Kan t
Trleri)"
10. (P) University of Toronto, the Canadian Institute for Advanced Islamic
Research, Islamic Law and Canadian Law: Constraints and Conflicts -Adoption and Inheritance, 14 June 1986: "Inheritance in Islam:
14

Minde tekrar bas ld U kitap: Comparative Legal Cultures, ed. Csaba Varga (The International Library of Essays in Law and Legal Theory, series editor T. D. Campbell) (Hampshire:
Dartmouth Publishing Co., 1992), s. 401-418. Trke evirisi: Muharrem K l , "Dini ve Dini
Olmayan Kltrlerde Hukuki Ak l Yrtmenin Mant U : Mslm Hukuku ve Mngiliz Hukuku
(Common Law) rneUi", Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 5, 2002. Yazara
ait bir sekide yer almak zere Bahasaya da evirisi yap lm Rt r.
15
Mellife ait bir sekide yer almak zere Atsushi Okuda taraf ndan Japoncaya, ayn maksatla Bahasa diline de evirisi yap lm Rt r.
Hallaq n bu makalesi, George F. Houraninin daha nce ayn temay iRlediUi The Basis of
Authority of Consensus in Sunnite Islam (Studia Islamica, 21 (1964), s. 13-60), Bernard
Weissin Al-Amidi on the Basis of Authority of Consensus (in Essays on Islamic Civilization, ed. Donald P Little, Leiden 1976, s. 344-351) ve A.M. Turkinin Lijma ummat almuminn entre la doctrine et lhistoire (Studia Islamica, 59 (1984), s. 49-78) adl makalelerinin bir harman niteliUindedir.
16
Was the Gate of Ijtihad Closed? makalesindeki bir alt baRl U n geliRtirilmiR biimi olan bu
makalenin Farsa evirisi: A. Kazemi-Moussavi, Rishaha-yi Bahth dar Bara-yi Vujud-i
Mujtahid va Bab-i Ijtihad, Tahqiqat-i Islami, 5, 1-2 (1369/1990-1), s. 123-34. Bahasaya
eviren: Nurul Agustini, Kontroversi Sputar Terbuka dan Tertutupnya Pintu Ijtihad, Hikmat, 7 (1992), s. 43-54. Yazara ait bir sekide yer almak zere ayn dile bir evirisi daha
yap lm Rt r. BoRnakaya eviren: Aid Smajio, "O porijeklu polemike o postojanju mudptehida
i zatvaranju vrata idptihada", Glasnik IZ-e, br. 7-8 (2004), str. 811-821,
http://www.fin.ba/fin_info/bibliografije/aid_smajic.htm, eriRim tarihi: 12.02.05.

$7

69 B ?

Classical Law and Modern Reform. (Mslamda Miras: Klasik Hukuk ve

Modern Reform)"
11. (M) The Development of Logical Structure in Islamic Legal Theory
(Usl-i f kh n Mant k Yap s n n GeliRimi) Der Islam, 64, 1 (1987), s.
42-67.17
12. (M) A Tenth-Eleventh Century Treatise on Juridical Dialectic (Bir 1011. yy. Hilaf Risalesi Muslim World, 77, 2-3 (1987), s. 198-227.
13. (P) University of Chicago, the Center for Middle Eastern Studies: 5
November 1987: "Shafii, his Risala, and the Later Development of Usl
al-fiqh. (Oafii, Risalesi ve Usl-i f kh n Sonraki GeliRimi)";
14. University of Chicago, the Center for Middle Eastern Studies: 6
November 1987: "Islamic vs. Greek Logic: Ibn Taymiyya's Critique of
the Aristotelians. (Grek Mant U na KarR Mslam Mant U : Mbn
Teymiyenin Aristocular [MeRRaileri] EleRtirisi)"
15. (M) Notes on the Term Qarina in Islamic Legal Discourse (Mslam Hukuk Syleminde Karine Terimi zerine Baz Notlar Journal of the
American Oriental Society, 108, 3 (1988), pp. 475-80.18
16. (A)Al-Mantiq al-Usli (Usl-i f k h Mant U ) (Legal Logic (Hukuk
Mant U )), al-Mawsu`a al-Falsafiyya al-Arabiyya (The Arabic
Encyclopaedia of Philosophy) (Beirut, 1988), cilt, II, k s m, ii, s. 128995.19
17. (M) Non-Analogical Arguments in Sunn Juridical Qiyas (Snni F khi
K yas nda Analojik Olmayan Kan tlar) Arabica, 36, 3 (1989), pp. 286306.20
18. (M) The Use and Abuse of Evidence: The Question of Provincial and
Roman Influences on Early Islamic Law (Delil Mstimali ve Suistimali:

17

Bu makale, makalelerinden oluRan Ru derleme eserinde tekrar bas ld : Islamic Law and
Legal Theory, (Hampshire: Dartmouth Publishing Co., 1993). Japonca evirisi, yazara ait bir
sekide yay nlanmak zere Atsushi Okuda taraf ndan yap ld .
18
Yazara ait bir sekide yay nlanmak zere Bahasa diline evirisi yap ld .
19
Bu yaz , byk oranda Logic, Formal Arguments and Formalization of Arguments in
Sunni Jurisprudence, isimli makalesi ile Ibn Taymiyya Against the Greek Logicians isimli
eseri ve k smen de Non-Analogical Arguments in Sunn Juridical Qiyas, makalesinden
retilmiRir.
20
Trke evirisi: Bilal Aybakan, Snni F kh K yas nda Analojik Olmayan Kan tlar, -LAM
Ara+t rma Dergisi, III: 2 (1998). Mellifin makalelerinden oluRan bir eviri derlemesinde yer
almak zere Atsushi Okuda taraf ndan Japoncaya ve yine ayn maksatla Bahasa diline de
evirisi yap ld .

&# A

Roma ve Eyaletlerinin Erken Mslam Hukukuna Journal of the

American Oriental Society, 110, 1 (1990), pp. 79-91.21
19. (M) Logic, Formal Arguments and Formalization of Arguments in
Sunni Jurisprudence, Arabica, 37, 3 (1990), pp. 315-358.22
20. (M) On Inductive Corroboration, Probability and Certainty in Sunni
Legal Thought, in Nicholas L. Heer, ed., Islamic Law and
Jurisprudence: Studies in Honor of Farhat J. Ziadeh (Seattle: University
of Washington Press, 1990), pp. 3-31.23
21. (E) Islamic Studies Presented to Charles J. Adams, co-editor, Leiden:
E.J. Brill, 1991.
22. (M) The Primacy of the Quran in Shatibis Legal Theory, in Islamic
Studies Presented to Charles J. Adams, eds.Wael B. Hallaq and Donald
P. Little (Leiden: E.J. Brill, 1991), s. 65-86.24
23. (R) "Shukri B. Abed's Aristotelian Logic and the Arabic Language in
Alf{r{b| (Albany: State University of New York Press, 1991)", alMasaq, (1991), IV: 79-80.
24. (M) Ibn Taymiyya on the Existence of God, Acta Orientalia
(Copenhagen), 52 (1991), s. 49-69.25
25. (P) University of Manchester (UK), Department of Middle Eastern
Studies, Law and its Interpretation in Judaism and Islam, 22-25
September 1991: "Usl al-fiqh and Originality. (Usl-i f k h ve zgnlk)"

21

Mellifin makalelerinden oluRan bir eviri derlemesinde yer almak zere Bahasa diline
evirisi yap ld .
22
Trke evirisi: Bilal Aybakan, Mant k, Formel Kan tlar ve Kan tlar n Snn F k h
Mlminde Formel Hale Getirilmesi, M.. -lahiyat Fakltesi Dergisi, 16-17 (1998-1999), 195236. Yazara ait bir sekide yay nlanmak zere Atsushi Okuda taraf ndan Japoncaya evirildi.
Bu makalenin I. Blm, 19-22 Kas m 1986 tarihlerinde Boston'daki Middle East Studies
Association' n Yirminci Y l Toplant s 'na sunulan bir tebliUin geliRtirilmiR biimidir.
23
Trke evirisi: Muharrem K l , "Snni Hukuk DRncesinde Tmevar msal Destekleme,
Zannilik ve Katilik", Sakarya niversitesi -lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 6, 2002. Yazara ait bir
sekide yay nlanmak zere Atsushi Okuda taraf ndan Japonca evirisi yap ld , ayn maksatla
Bahasa diline de evirisi yap ld .
24
Mellife ait bir sekide yer almak zere Atsushi Okuda taraf ndan Japoncaya ve yine ayn
maksatla Bahasa diline evirisi yap ld . Bernard Weissin The Primacy of Revelation in
Classical Islamic Legal Theory as Expounded by Sayf al-Din al-Amidi (Studia Islamica, 59
[1984], 79-109) makalesi Hallaq n bu makalesi iin bir ilham kaynaU mesabesindedir.
25
ok seyrek de olsa Hallaq n hukuk alan d R nda verdiUi rnlerden biri olan bu makalesi
hukuk mant U erevesinde yrttU al Rmalar n n bir yan rn mesabesindedir. Trke
evirisi: Bilal KuRp nar, Mbn Teymiyye'ye Gre Allah' n Varl U , Sosyal Bilimler Dergisi, 3
(April, 1993), s. 135-153.

$7

69 B ?

26. (M) Usl al-fiqh: Beyond Tradition, (Usl-i f k h: GeleneUin tesinde

Journal of Islamic Studies, 3, 2 (1992), s. 172-202.26
27. (P) Universitas Islam Indonesia, the Faculty of Law and Shar`a,
Yogyakarta, Indonesia, 12 November 1992: "Islamic Legal Theory in
History and in Modern Legal Reform. (Tarihte ve Modern Hukuk Reformunda Usl-i F k h)"
28. (P) Universitas Muhammadiyya, The Faculty of Islamic Law, Surakarta
(Solo), Indonesia, 21 November 1992: "Usl al-fiqh, Ijtihad and Social
Change in the Modern Muslim World. (Modern Mslam Dnyas nda
Usl-i F k h, Mctihad ve Sosyal DeUiRim)"
29. (P) F k h ve usl-i f k h araRt rmalar yntemine iliRkin alt konuRma
State Institutes of Islamic Studies (IAIN), Endonezya: Bandung, 17
Ekim; Semarang, 29 Ekim; Yogyakarta, 6 Kas m; Malang, 28 Kas m;
Surabaya 26 ve 30 Kas m 1992.
30. (K) Ibn Taymiyya against the Greek Logicians, Oxford: The Clarendon
Press, 1993.27
31. (M) "Was al-Shafii the Master Architect of Islamic Jurisprudence?"
International Journal of Middle East Studies, 4 (November 1993), s. 587605.28
26

Mellifin makalelerinden oluRan bir sekide yer almak zere Atsushi Okuda taraf ndan
Japoncaya ve yine ayn maksatla Bahasa diline de evirisi yap lm Rt r.
27
Takiyyddin Mbn Teymiyyenin Nashatu Ehlil--man fir-Red ala Mant kil-Ynn adl
eserinin Celaleddin es-Syt taraf ndan yap lan Cehdul-Karha f Tecrdin-Nasha isimli
muhtasar n n n Mngilizce evirisi olan bu kitap, elli sayfay aRan zengin ieriUe sahip bir giriR
ve a klay c dipnotlar eRliUinde sunulmuRtur. Hallaq, daha nce yay nlad U Ibn Taymiyya
on the Existence of God, (Acta Orientalia (Copenhagen), 52 (1991), s. 49-69) makalesinin ve
mant kla ilgili diUer makalelerinin muhassalas n da bu giriR k sm na yedirmiR durumdad r.
Felsefe, kelam ve tasavvuf alanlar nda var lan birtak m sapk n metafiziksel sonular n Yunan
mant U n n esas al nmas ndan kaynakland U n dRnen Mbn Teymiye, felsefeye dayal
metafizik anlay R reddettiUi halde mant U kabul eden Gazaliden farkl olarak, metafizik ve
mant U n bir birinden ay rt edilemeyecek derecede irtibatl olduUunu iddia eder. Mbn
Teymiyenin bu eseri, ilkaU Grek filozoflar , sonraki Rarihler ve bunlar n Mslman takipileri taraf ndan savunulan mant k sistemine karR yap lm R en Riddetli sald r say l r.
Reviewed by David Reisman, Mamluk Studies Review, vol. I.
28
Trke evirisi: M. Hakk nal, Ofi Hukuk Mlminin BaRmimar m yd ?, Snni Paradigman n Olu+umunda finin Rol, Ankara 2000, 49-72. Atsushi Okuda taraf ndan Japoncaya evirisi yap lmaktad r. Hallaqdan nce Oafii hakk nda yap lan al Rmalardan bir
k sm Runlard r: Majid Khadduri, Islamic jurisprudence - al-Shafi'i's Risala. Treatise on the
Foundations of Islamic Jurisprudence, Cambridge, 1961; Khalil I Semaan, Ash-Shafi'i's Risalah
: basic ideas. with English translation of the chapters on an-nasikh wa-al-mansukh, Lahore,
1961; Ahmad Hasan, Al-Shafi'i's role in the development of Islamic jurisprudence, Islamic
Studies v, 3, 1966, 239-73; Abdel-Magid Turki, 'La logique juridique, des origines jusqu'
Shfi' (Rflexions d'ordre mthodologique)', Studia Islamica, lvii, 1983, 31-45; George Mak-

&# A

32. (R/E?) Co-author. Symposium on Religious Law: Roman Catholic,

Islamic, and Jewish Treatment of Familial Issues, Loyola of Los Angeles
International and Comparative Law Journal, 1, 16 (1993), pp. 41 f., 53 f.,
79 f.
33. (P) Dalhousie University, Dalhousie Law School, Halifax, 18 March
1993: "The Individual vs. the Community in Islam: Human Rights in the
Medieval and Modern Contexts. (Mslamda Toplum KarR s nda Birey:
OrtaaU ve Modern BaUlamlarda Mnsan Haklar )"
34. (P) Columbia University, Department of Near Eastern Studies, 23
September 1993: "Fatw and the Evolution of Islamic Substantive Law.
(Fetva ve Mslam Maddi Hukukunun Evrimi)"
35. (P) Yale University, the Yale Center for International and Area
Studies, Islamic Law and Religion, 24-25 September 1993: "Dynamics
of Change and Growth in Islamic Substantive Law. (Mslam Maddi Hukukunda DeUiRim ve GeliRimin Dinamikleri)"
36. (P) Michael R. Moodie; James Conn; Azizah Y. alj-Hibri; Michael J.
Broyde; Peter J Cataldo; Wael B. Hallaq; Elliott N. Dorff; Russell E.
Smith; William E. May. Symposium on Religious Law: Roman
Catholic, Islamic, and Jewish Treatment of Familial Issues, Including ...
In Vitro fertilization, ..., 16 Loy. L.A. Int'l & Comp. L.J.9 (November
1993).
37. (R) Bernard Weiss, The Search for Gods Law: Islamic Jurisprudence
in the Writings of Sayf al-Dn al-mid, in International Journal of
Middle East Studies, 26 (1994), 152-154.
38. (M) "From Fatwas to Furu: Growth and Change in Islamic Substantive
Law"29 Islamic Law and Society, I: 1 (1994), pp. 17-56.
39. (M) "Murder in Cordoba: Ijtihad, Ifta and the Evolution of Substantive
Law in Medieval Islam" Acta Orientalia (Oslo), 55 (1994), pp. 55-83.

disi, The juridical theology of Shfi': Origins and significance of usl al- fiqh, Studia
Islamica, lix, 1984, 5-47. Oafii ncesi dnemde f k h terimlerinin durumu hakk nda bilgi veren
Ru makale de son derece yararl bir al Rmad r: Zafar Ishaq Ansari, Islamic juristic terminology before Safi'i. A semantic analysis with special reference to Kufa, Arabica, xix, 1972,
255-300;
29
KuruluR dnemi sonras nda Mslam hukukunun giderek kat laRt U ve siyasi, sosyal ve ekonomik geliRmelerle baU n kopard U ynndeki grR eleRtirdiUi bu makalesinde Hallaq,
iddia edildiUinin aksine maddi hukukun fetva kurumu arac l U yla srekli evrildiUini, fetva ile
yasland U sosyal arkaplan aras nda s k bir baU n bulunduUunu farkl mezheplere ait metinlerden hareketle kan tlamaya al Rmaktad r. Ayr ca kuruluR ncesi dneme ait mftlerin
faaliyetlerinin, Schacht n Mslam hukukunun kkenlerini nispeten daha ge bir dneme atfeden yaklaR m n giderek zay flatt U n da iddia etmektedir.

$7

69 B ?

40. (P) Cornell University, Ithaca, Religion, Politics and Cultural

Dynamics, 9-10 April 1994: "Why did al-Shatibi write his Muwafaqat?
(Oat bi, Muvfkat n Niin Yazd ?)"
41. (P) Universiteit van Amsterdam/Rijksuniversiteit Leiden, the
Netherlands, The Joseph Schacht Conference on Theory and Practice
in Islamic Law, 6-10 October 1994: "The Dialectics of Theory and
Practice: On the Nature of Model Shurut Works. (Teori ve PratiUin EtkileRimi: Model Ourt Eserlerinin Yap s zerine)"
42. (P) Universiteit van Amsterdam/Rijksuniversiteit Leiden, the
Netherlands, The Joseph Schacht Conference on Theory and Practice
in Islamic Law, 6-10 October 1994: "The Transformation of Islamic Law
from Jurists' to Statute Law and its Repercussions. (Mslam Hukuk Doktrininin Kanuna DnRm ve Yans malar )"
43. (K) Law and Legal Theory in Classical and Medieval Islam, Aldershot:
Variorum, 1995.30
44. (M) "Model Shurut Works and the Dialectic of Doctrine and Practice,"
Islamic Law and Society, II, 2 (1995), s. 109-34.
45. (A) Ahl al-hall wal aqd, (Halifeyi Seici Heyet) in John L. Esposito,
ed., The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World (New York
and Oxford: Oxford University Press, 1995), vol. 1, p. 53.

30

On y ll k zaman diliminde (1984-1993) yay nlad U Ru makalelerininden oluRan bir derleme:

"The Logic of Legal Reasoning in Religious and Non-religious Cultures: The Case of Islamic
law and Common law", Cleveland State Law Review, New York, 34 (1985-86), 79-96; "Nonanalogical arguments in sunni juridical qiys", Arabica, Leiden, 36 (1989), 286-306; "Logic,
Formal Arguments and Formalization of Arguments in Sunn Jurisprudence", Arabica, Leiden, 37 (1990), 315-358; "On Inductive Corroboration, Probability and Certainty in Sunn
Legal Thought", Islamic Law and Jurisprudence, ed. N.L. Heer, Seattle r London, 1990, 3-31;
"Was the Gate of Ijtihad Closed?", International Journal of Middle East Studies, New York, 16
(1984), 3-41; "On the Origins of the Controversy about the Existance of Mujtahids and the
Gate of Ijtihad", Stvdia Islamica, Paris, 63 (1986), 129-141; "Was al-Shafi'i the Master Architect of Islamic Jurisprudence?", International Journal of Middle East Studies, New York, 25
(1993), 587-605; "On the Authoritativeness of Sunni Consensus", International Journal of
Middle East Studies, New York, 18 (1986), 427-454; "The Use and Abuse of Evidence: The
Question of Provincial and Roman Influences on Early Islamic Law", Journal of American
Oriental Society, New York, 110 (1989), 1-36; "Notes on the Term Qarna in Islamic Legal
Discourse", Journal of American Oriental Society, New York, 108 (1988), 1-15; "The Primacy
of the Qur'n in Shtib's Legal Theory", Islamic Studies Presented to Charles Adams, eds.
W.B. Hallaq and D.P. Little, Leiden, 1991, 69-90; "Usl al-fiqh: Beyond Tradition", Journal of
Islamic Studies, Oxford, 3 (1992), 172-202.
Hallaq n bu kitab na ait tespit ettiUimiz tenkit yaz s : Bernard Weiss, Islamic Law and Society, 5: 2 (1998), 272-73.

&# A

46. (P) Instituto Universitario Orientale, Dipartmento di Studi e Recerche

su Africa e Paesi Arabi, Napoli, 3-4 May 1995: "Problems of
Codification in the Muslim World. (Mslam Dnyas nda KanunlaRt rma
Problemleri)"
47. (P) Instituto Universitario Orientale, Dipartmento di Studi e Recerche
su Africa e Paesi Arabi, Napoli, 3-4 May 1995: "Social Reality and the
Response of Legal Theory: The Case of Shatibis Muwafaqat. (Sosyal
Gereklik ve Usl-i f kh n Tepkisi: Ot bnin Muvafakat rneUinde)"
48. (P) State Institute of Islamic Studies (IAIN), Faculty of Sharia,
Jakarta, 4 October 1995: "Orientalism: Past and Present. (Oryantalizm:
Dn ve Bugn"
49. (M) "Ifta and Ijtihad in Sunni Legal Theory: A Developmental
Account," in Kh. Masud, et al., eds., Islamic Legal Interpretation:
Muftis and their Fatwas (Cambridge: Harvard University Press, 1996):
33-43.31
50. (P) Tel-Aviv University, Department of the History of the Middle East,
Workshop on the Formation and Transmission of Tradition in Muslim
Societies, 9-10 January 1996: "Continuity and the Transmission of Legal
Culture in the Central Lands of Medieval Islam. (Sreklilik ve OrtaaU
Mslam n n Merkezi Topraklar nda Hukuk Kltrnn Aktar m )"
51. (K) A History of Islamic Legal Theories: An Introduction to Sunni Usl
al-fiqh (Cambridge: Cambridge University Press, 1997, 1999).32

31

Trke evirisi: Okr Selim HAS, Tarihi GeliRim Srecinde Snn Hukuk Teorisinde
Mfta ve Mctihad, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say : 13 (2002), s. 357369.
32
Usl-i f kh n baRlang c ndan modern dneme kadarki tarihi, ana konular ve ilgili doktrinlerin tahlilini ieren bu kitap alt blmden oluRmaktad r. Usl-i f k h kavram n n ilk
dnemde ortaya k R n inceleyen birinci blm Kuran n hem vahiy srecinde hem sonraki
dnemlerde bir hukuk kaynaU iRlevi grdU ve srekli Snnet ile birlikte mtalaa edildiUi
fikri iRlenmektedir. Mkinci blmde, usl-i f kh n ilk temel kavramlar , dini kaynaklar n bilgi
deUerine iliRkin meseleler, beR temel f k h normu (vacip, mendup, mubah, mekruh ve haram)
ve elfaz bahisleri titiz bir Rekilde incelenirken nc blmde, geliRmiR f k h terimleri,
analojik ak l yrtme, istihsan, mesalih-i mrsele, istishab, Mslam ncesi dinlere ait hkmlerin Mslmanlar a s ndan durumu, ictihat, mctehit, mft ve taklid konular ele al nmaktad r. Drdnc blmde, dini hkmlerin dayand U gerekelerin belirlenmesi ve bu yolla
yeni meselelerin zme kavuRturulmas yntemi, Karafi ve Tufinin yaklaR mlar temas
edilmekte, klasik f khi anlay R n kklerinin ERari kelam na dayand U iddias yer almaktad r.
BeRinci blmde, sosyal realite ve teorinin buna cevab iRlenmektedir. Oat bi, ortaya koyduUu
teoriyle, hukukun sosyal Rartlara nas l uyarlanacaU na gsteren bir nc olarak takdim edilmektedir. Dnemindeki sufileri eleRtiren Oat bi, Mslam n zndeki esnekliUi kavrayamamakla
onlar sular; ruhi ve medeni hayat kolaylaRt rc imkanlara sahip f kha raUmen, bunlar n kat
yorumlar ve zor grRleri tercih ederek avam n ykn aU rlaRt rd klar n iddia eder. Alt nc

$7

69 B ?

52. (P) Granada University and the University of Madrid, The Second
Joseph Schacht Conference on Theory and Practice in Islamic Law, 1620 December 1997: "Qadis Communicating: Legal Change and the Law
of Documentary Evidence. (Kad lar n MletiRimi: Hukuki DeUiRim ve Yaz l Delil Hukuku)"
53. (M) "The Qadis Diwan (Sijill) before the Ottomans, (Osmanl ncesi
Kad Divan [Sicilleri])" Bulletin of the School of Oriental and African
Studies, 61, 3 (1998): 415-36.
54. (P) University of London, the School of Oriental and African Studies,
Hadith: Text and History, 19-21 March 1998: "The Authenticity of
Prophetic Hadith: A Pseudo-Problem. (Nebevi Hadislerin SahihliUi:
Sahte bir Problem)"
55. (P) Harvard Law School, 14 April 1998: "Modern Legal Reform:
Continuity or Rupture? (Modern Hukuk Reformu: Devaml l k m
Kopma m ?)"
56. (P) Emmanuel College and the Department of Jewish Studies,
University of Toronto, Law and Religion, June 7-8, 1998: "Law and
Religion in Islam. (Mslamda Hukuk ve Din)"
57. (P) Law School, University of Ottawa, 19 October 1998: "Legal Reform
in the Muslim World: A Re-Evaluation (Mslam Dnyas nda Hukuk Reformu: Bir Yeniden DeUerlendirme)

blmde, modernite krizine ve usl-i f kh n geleceUine iliRkin tart Rmalara temas edilmektedir. Ulus devletin k R , bilim devrimi, tabii hukukun ykseliRi, insan haklar sylemi, iletiRim,
silah ve savaR aralar ndaki devrim, kreselleRme vs. geliRmelerin insan toplumlar nda kkl
deUiRimler meydana getirdiUi, bunlar karR s nda Mslam n fazla bir varl k gsteremediUi, bunda
hukukun yetersizliUinden ziyade, zerine inRa edildiUi hukuk teorisinin etkili olduUu belirtilmekte ve Abduh, ReRit R za, Hallaf, Allal el-Fasi, Hasan Turabi, Muhammed Said ARmavi,
Fazlur Rahman ve Muhammed Oehrurun reformcu fikirlerine yer verilmektedir. Hi birinin,
modernitenin meydan okumalar n gUsleyecek geerli bir f k h teorisi sunamad U n belirten Hallaq, mevcut krize karR en mukni cevab n bir mhendis olan Oehrur taraf ndan
verildiUini ifade eder.
Reviewed by: Earl Finbar Murphy, (http://www.h-net.msu.edu/~law/reviews/hallaqwb.htm,
eriRim tarihi: 13.02.2005) College of Law, Ohio State University; Aziz Al Azmeh, History of
Religions, 38: 1 (1998), pp. 79-80; Robert Gleave, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 61 (1998): 537-538; Colin Imber, Law and History Review,
17: 3 (1999), 626; Murteza Bedir, Middle East Studies Association Bulletin, 33: 1 (1999); David
Powers, Middle East Quarterly (June 1999); Jane Dammen McAuliffe, Religious Studies
Review, 25 (1999): 436-437; Rudolf Peters, Islamic Law and Society, 6: 2 (1999), 281-4;
Muhammad Khalid Masud, Journal of Islamic Studies, XI: 3 (2000), 363-6; Christopher Melchert, Journal Of Near Eastern Studies, 62: 3 (2003).
Bahasa evirisi: E. Kusnadiningrat and Abdul Haris bin Wahid, Sejarah Teori Hukum Islam:
Pengantar untuk Usl Fiqh Mazhab Sunni (Jakarta: PT).

&# A

58. (P) Middle East Studies Association. Special Session on Muhammad

Shahrur, Chicago, 4 December 1998: "Shahrur and Legal Reform.
(Oehrr ve Hukuk Reformu)"
59. (R) Ali B. Yahya al-Gaziri, Al-Maqsad al-Mahmud fi Talkhis alUqud, Al-Qantara, XX, 2 (1999), 551-552.33
60. (R) Colin Imber: Ebu's-su'ud: The Islamic Legal Tradition, Law and
History Review, 17: 2 (1999), 404.
61. (M) "Qadis Communicating: Legal Change and the Law of
Documentary Evidence, (Kad MletiRimi: Hukuki DeUiRim ve Yaz l Delil Hukuku)" Al-Qantara, XX (1999): 437-66.
62. (M) "The Authenticity of Prophetic Hadith: A Pseudo-Problem, (Nebevi Hadislerin SahihliUi: Sahte bir Problem)" Studia Islamica, 89
(1999): 75-90.34
63. (P) Oxford Center for Islamic Studies, Oxford University, 24 February
1999: "Taqlid as Creative Performance. (Yarat c bir Gayret Olarak
Taklid)"
33

http://www.eea.csic.es/qantara/resenas.html, eriRim tarihi: 26.12.2004.

James Robsonun Muslim Tradition: The Question of Authenticity, (Memoirs and Proceedings, Manchester Library and Philosophical Society, 93 :7 [1951-2], 84-102) makalesi ve
yine ayn Rahsa ait Hadith (Encyclopedia of Islam, New Edition, III, 28) madde eRliUinde
okunmas gereken bu yaz , nebevi hadislerin en temel sorunlar ndan biri olan s hhat meselesinin Bat daki servenini konu edinmektedir. Hadis malzemesinin byk bir k sm n n
mevzu olduUu iddias ilkin 1848de Gustav Weil, ard ndan 1861de Aloys Sprenger taraf ndan
ileri srld. Bu iddiay ilk eleRtirel inceleme konusu yapan Ignaz Goldziherdir. O,
hadislerin byk bir oUunluUunun, Hz. Peygamber deUil, daha sonraki dnemlere ait bir
malzeme niteliUinde olduUunu ileri srd. Goldziherin genel olarak hadislere ynelik bu
eleRtirel yaklaR m n , ahkam hadisleri zelinde geliRtiren J. Schacht daha ileri giderek aksi
kan tlanmad ka hadislerin uydurma olduUunu kabul etmek gerektiUi iddias nda bulunur.
Hadis malzemesinin otantikliUi meselesinde farkl yaklaR m n mevcut olduUuna temas
eden Hallaq, bunlardan her birini temsil eden Rahsiyetlerden rnekler verdikten sonra, her
anlay Ra sahip olanlar n da paylaRt U bir noktaya dikkatleri eker. O da hepsinin, ilk
dnem ve orta aU Mslman bilginlerinin nebevi hadis literatrnn esas olarak otantik
olduUu, nemli miktarda mevzu hadislerin bulunmas na raUmen, en az ndan Ktb-i sitteyi
oluRturan malzemenin otantik olduUu grRn benimsediUini kabul eder. Bu meseledeki
modern ihtilaf n ancak bu geleneksel dini kabuller karR s nda bir anlam ifade edebileceUini
belirten Hallaq, mezkur geleneksel kabuller olmasayd , problem teRkil edecek herhangi bir
ihtilaf n da zhur etmeyeceUini iddia eder. Mslmanlar n bu malzemeyi hangi kriterlere
gre sahih sayd U n araRt r p bunu eleRtirmemiz gerekirken yanl R bir yntem izlenerek
anlams z bir tart Rman n yz elli y ldan beri devam ettiUini ileri srmektedir. Mslman
bilginlerin zdU bir meseleyi faraziyelerden hareketle gndeme getirmenin sahte bir
problem olduUunu belirttikten sonra usl-i f k hta geliRtirilen yntemi esas alarak hadislerin
rivayet ynnden tasnifine ve bunlardan her birinin bilgi deUerine temas eder. Mcman n kaynak deUerini konu ettiUi makalesindeki birikimini yedeUine alarak lafzi ve manevi trleriyle
tevatr kavram na ayr nt l olarak yer verir.
34

$7

69 B ?

64. (M) Middle East Center, New York University, Evidence in Islamic
Law, 2-4 April 1999: "From Jurists to Imams: Authority Construction
and the Rise of the Schools. (Fukahadan Devlet BaRkanlar na: Otorite
MnRas ve Mezheplerin YkseliRi)"
65. (P) Harvard Law School, 14 April 1999: "The Creation and ReCreation of Authority in Islamic Law. (Mslam Hukukunda Otoritenin
Tekrar Tekrar OluRumu)"
66. (P) BoUazii University, Istanbul, New Approaches to the Study of
Ottoman and Arab Societies (18th to mid-20th Centuries, 27-30 May,
1999: "A Prelude to Ottoman Reform: Ibn Abidin on Custom and Legal Change. (Bir Osmanl Reformu ncs: rf ve Hukuk DeUiRim
zerine Mbn bidn)"
67. (P) The University of Utah, the Middle East Center, Islamic Legal
Theory, 24-25 September, 1999: "Takhrij, the School Founders, and the
Construction of Authority. (Tahric, Mezheb Kurucular ve Otoritenin
MnRas )"
68. (E) Tradition, Modernity, and Postmodernity in Arabic Literature: Essays
in Honor of Professor Issa J.Boullata, Edited by Kamal Abdel-Malek35
and Wael B. Hallaq. Leiden: E. J.Brill, 2000, xv, 41436
69. (E) Literary Creativity and Social Change in Modern Arabic Literature,
co-editor (Leiden: Brill, 2000).
70. (R) M. IZZI DIEN, The Theory and the Practice of Market Law in
Medieval Islam: A Study of Kitab Nisab al-Ihtisab of Umar b.
Muhammad al-Sunami, International Journal Of Middle East Studies,
XXXII: 2, May 2000, 279-280.
71. (P) Oxford University, The Oriental Institute, The Origins of Islamic
Law and the Evolution of Legal Authority, (Mslam Hukukunun Kkenleri ve Hukuki Otoritenin Evrimi) February 23, 2000.
72. (P) Princeton University, Department of Near Eastern Studies,
Workshop on Reading Islamic Legal Texts, The Author-Jurist and
Legal Change, (Mellif-Fakih ve Hukuki DeUiRim) May 7, 2000.

35

Ana dili Arapa d R nda beR dil daha bilen Abdel-Malek, lisans n Mngiliz edebiyat ve tarihi
alan nda (Simon Fraser University in British Columbia, Canada, 1982), yksek lisans (1986)
ve doktoras n (1992) ise Arap edebiyat alan nda Hallaq n da grev yapt U kurumda (the
Institute
of
Islamic
Studies
at
McGill
University)
tamamlad .
(http://www.brown.edu/Administration/News_Bureau/1997-98/97-111.html, eriRim tarihi:
13.02.2005)
36
http://www.arabworldbooks.com/authors/iman_mersal.htm;
http://www.kb.dk/formidl/fagweb/2001-acc/aug/xl.htm, eriRim tarihi:18.12.2004

&# A

<

73. (P) Princeton University, Department of Near Eastern Studies, From

Geographical to Personal Schools? (Yreselden Oahsi Ekollere) May
9, 2000.
74. (P) The University of Leiden, ISIM, the Netherlands, Change in
Islamic Law: Episodic, Structural or Absent? (Mslam Hukukunda DeUiRim: Cz mi Yap sal m yoksa Hi mi? May 26, 2000.
75. (P) The University of Utricht, the Netherlands, Ijtihad, Legal History
and Modern Legal Reform, (Mctihad, Hukuk Tarihi ve Modern Hukuk
Reformu) May 30, 2000.
76. (P) Ben-Gurion University, Department of Middle Eastern Studies,
The Study of Islamic Law: The State of the Art, (Mslam Hukuk AraRt rmas : Sanat n Durumu) July 2, 2000.
77. (P) Faculty of Policy Management, Keio University at Shonan
Fujisawa, Japan, October 10, 11 and 13, 2000, Law and Theology in
Islam: Relationship, Function and Significance. (Mslamda Hukuk ve
Teoloji: MliRkisi, MRlev ve nemi
78. (P) Faculty of Policy Management, Keio University at Shonan
Fujisawa, Japan, October 10, 11 and 13, 2000, Islamic Law and Legal
Change. (Mslam Hukuku ve Hukuki DeUiRim)
79. (P) Faculty of Policy Management, Keio University at Shonan
Fujisawa, Japan, October 10, 11 and 13, 2000, Language and Law:
Function and Significance. (Dil ve Hukuk: MRlev ve nemi),
80. (P) Faculty of Policy Management, Keio University at Shonan
Fujisawa, Japan, October 10, 11 and 13, 2000,The Gate of Ijtihad: A
New Perspective. (Mctihad Kap s : Yeni Bir Perspektif)
81. (P) IAIN (State Institute of Islamic Studies) of Yogyakarta (Faculties
of Law and Theology), Indonesia, November 2-3, 2000: Epistemic
Authority and Legal Change in Pre-Modern Islam. (Modern Mslam ncesi Dnemde Epistemik Otorite ve Hukuki DeUiRim)
82. (P) IAIN (State Institute of Islamic Studies) of Yogyakarta (Faculties
of Law and Theology), Indonesia, November 2-3, 2000: The Evolution
of Foundational Authority in Classical Islamic Law. (Klasik Mslam Hukukunda Temel Otoritenin Evrimi)
83. (P) The IAIN of Semarang, Indonesia, International Seminar on
Humanism and Islam, November 6-8, 2000: Humanism and Islamic
Law: Methodological Remarks. (Hmanizm ve Mslam Hukuku: Metodolojik Mlahazalar)

$7

69 B ?

84. (P) The IAIN of Surabaya, Indonesia, November 15, 2000: Modern
Islam, the West and Islamic Legal History. (Modern Mslam, Bat ve Mslam Hukuk Tarihi)
85. (P) The Faculty of Graduate Studies, Muhammadiyya University,
Jakarta, November 24, 2000: The State of the Art in Islamic Legal
Studies. (Mslam Hukuk AraRt rmalar nda Sanat n Durumu)
86. (K) Authority, Continuity and Change in Islamic Law. Cambridge:
Cambridge University Press, 2001.37
87. (M) From Regional to Personal Schools: A Reevaluation, (Blgeselden Oahsi Ekollere: Bir Yeniden DeUerlendirme) Islamic Law and
Society, 8:1 (2001), s. 1-26.38

37

Reviewed by A.A. Sachedina, H-Mideast-Medieval (December, 2003). Alt blm, bir zet
ve sonutan oluRan bu kitab n sadece iindekiler listesi ile birinci blm elimize geti. Bir
anlamda giriR niteliUindeki birinci blm Juristic typologies: a Framework for an enquiry
baRl U n taR maktad r. Burada tabakat literatrnn mezheplerin kuruluRundan sonra ortaya
kt U n , mctehidlere iliRkin derecelendirmelerin bundan sonra yap ld U n belirttikten sonra
Tancal bir grubun sorduUu soruya verdiUi cevap vesilesiyle dede Mbn RRdn temas ettiUi
l bir tasnifle meseleye giren Hallaq daha sonra Mbn Salah n yapt U tasnife deUinmektedir.
Btn bu anlat mlarda temel kayg s ictihad n mezhepler kurulduktan sonra da devam ettiUini kan tlamakt r.
38
Arapa evirisi: min mezahibl-emsr vel-ekalm ilel-mezhibil-f khiyyetiR-Rahsiyye, elMctihd, y l: XV, say : 57-58 (2003). Mslam hukuk tarihinin ilk dnemindeki oluRumlar n
niteliUi etraf nda Bat da yap lan deUerlendirmeleri konu ettiUi makalesinde Hallaq, hicri
ikinci yy. ve nc yy. n ilk yar s nda coUrafik ekollerin hakim olduUu, sonraki ekollerin belli
Rah slar etraf nda oluRtuUundan hareketle, eski ekollerin bir dnRm geirerek bu hale
geldiUi ynndeki anlay R eleRtirmekte, coUrafik ekollerin kesinlikle vcud bulmad U n ,
sonraki ekollerin de kiRisel olmad U n ve bir dnRmn de vuku bulmad U n iddia etmektedir. Pek ok konuda olduUu gibi hukuk tarihinin ilk dnemine ait nitelemeler hakk nda da
Schacht n grRlerinin k sa zamanda bir paradigma halini ald U n belirten Hallaq, kendisinin de Schachta ait bu dnRm fikrine, eleRtiri szgecinden geirmediUi iin, bir ka y l s k
s k sar ld U n itiraf eder. Schachta ait ama temelsiz olduUunu fark ettiUi bu grR
eleRtirdiUini belirtir. Asl nda bu makaleyi kaleme al R n n temel saikinin C. Melchertin bu
yndeki yay nlar olduUunu tahmin ediyoruz. Melchert n, gerek Snni f k h mezheblerinin
oluRumunu incelediUi doktora tezinde (The Formation of the Sunni Schools of Law: 9th 10th
Centuries C.E., Leiden, 1997), gerek daha sonra yazd U ve belli merkezlerde beliren f khi
oluRumlar incelediUi bir makalesinde (How Hanafism came to originate in Kufa and Traditionalism in Medina, Islamic Law and Society, 6: 3 (1999), 318-347) Schacht n grRleri
doUrultusunda bu konuya temas etmesi Hallaq n fkesini tetiklemiRtir. Makalenin ak R ndan
bu izlenim rahatl kla kar labilmektedir. Hallaq, Melchertin bahsi geen yerlerdeki a klamalar n mevcut olmayan bir problemi zme giriRimi olarak nitelemektedir. Hallaq, 9
May s 2000 tarihinde (Princeton University, Department of Near Eastern Studies) verdiUi ve
ayn baRl U taR yan bir bir konuRmas ndan rettiUi bu makalesi, Nimrud Hurvitz (Schools of
Law and Historical Context: Re-Examining the Formation of the Hanbali Madhhab, Islamic
Law and Society, 7: 1 [2000], 37-64) taraf ndan ortaya konulan bir yaklaR m ile benzerlikler
taR maktad r. Bu konuda Hallaq, Hurvitzin makalesinin, kendi makalesi tamamland ktan

&# A

88. (A) Innovation (Bidat/Tecdid), Encyclopaedia of the Quran, edited

by Jane Dammen McAuliffe (Leiden: Brill, 2001), (536-537)
89. (P) Can the Sharia be Restored? (Oeriat Geri Getirilebilir mi?) (As
part of conference proceedings, Georgetown University, April 2001).
Can the Shari'a be Restored?, in Islamic Law and the Challenges of
Modernity, edited by Yvonne Yazbeck Haddad and Barbara Freyer
Stowasser, AltaMira Press, 2004, 21-34.39
90. (A) "Apostasy (Mrtidad)" Encyclopaedia of the Quran, edited by Jane
Dammen McAuliffe (Leiden: Brill, 2001), 119-122
91. (A) Contracts and Alliances (Akitler ve Ahitler), Encyclopaedia of the
Quran, edited by Jane Dammen McAuliffe (Leiden: Brill, 2001), (431435)
92. (M) "On Dating Malik's Muwatta', (Malikin Muvatta n Tarihlendirme
zerine" UCLA Journal of Islamic and Near Eastern Law, 1, 1 (200102): 47-65.40
93. (M) Takhrij and the Construction of Juristic Authority, (Tahric ve
F khi Otoritenin MnRas )" Studies in Islamic Legal Theory, ed. Bernard
Weiss (Leiden: Brill, 2002): ca. 20pp.
94. (M) "A Prelude to Ottoman Reform: Ibn Abidin on Custom and Legal
Change, (Osmanl Reformuna Bir BaRlang : rf ve Hukuki DeUiRim
zerine Mbn bidn" in Histories of the Modern Middle East New
Directions, eds.: Hakan Erdem, Ursula Wocoeck ve Israel Gershoni,
Boulder and London: Lynne Rienner, 2002, s. 37-55.
95. (M) The Question of Origins or Doctrine? Islamic Legal Studies as
Colonialist Discourse. (Kkenler Sorunu mu Doktrin mi? Smrgeci
Sylem Olarak Mslam Hukuk AraRt rmalar ) UCLA Journal of Islamic
and Near Eastern Law. Volume 2: 1, (2002-2003).
96. (R) Nimrod Hurvitz: The Formation of Hanbalism: Piety into Power,
Reviewed by Wael B. Hallaq, Journal of Islamic Studies, 15 (2004), 345347;

sonra ortaya kt U n belirterek herhangi bir etkilenme izlenimine kap lmamas uyar s nda
bulunur.
39
Haddad (History of Islam and Christian-Muslim Relations, Georgetown U.), Stowasser
(Arabic Language, Literature, and Linguistics; Georgetown U.)
40
Bu makalenin muhtemel esin kaynaU : Harald Motzki, The Prophet and the cat: On Dating Maliks Muwatta and Legal Traditions, JSAI, 22 (1998), 18-83; Asl nda Motzki,
makalesinde N. Calder n Studies in Early Muslim Jurisprudence kitab ndaki Muvattan n
yaz l R tarihine iliRkin tezine bir reddiyedir.

$7

69 B ?

97. (P) Islamic Law, Terrorism and Current International Political

Turmoil (Mslam Hukuku, Terrizm ve Mevcut Uluslararas KargaRa),
McGill University, Montreal, 17 August 2004.41
98. (E) The Origins and Evolution of Islamic Law (Themes in Islamic Law),
2004.42
99. (E) The Formation of Islamic Law (Mslam Hukukunun OluRumu)
(Formation of the Classical Islamic World, 27), Ashgate, 2004.43
6

C +

Yirmi y l aRk n Uretim yeliUi hayat nda Mslam hukukunun eRitli alan ve
ynlerini konu edinen dersler veren Hallaq n okuttuUu ders baRl klar ndan bir
k sm Ryledir:
1) Usl-i F k h (Islamic Jurisprudence)
2) 20. yy.da Mslam Hukuk DRncesi (Islamic Legal Thought in the 20th
Century)
3) Cveyninin Burhan ndan Okumalar (Readings in Juwayn's Burhn)
4) Cveyninin Verakat na Abbdnin Yapt U Oerhten Okumalar
(Readings in Abbadis Commentary on Juwaynis Waraqat)

41

http://www.iseas.edu.sg/nlissue4.pdf, eriRim tarihi:27.12.04. Newsletter of Institute of Southeast Asian Studies, issue 4, October 2004.
42
Contents: 1. The pre-Islamic Near East, Muhammad and Quranic law; 2. The emergence
of an Islamic legal ethic; 3. The early judges, legal specialists and the search for religious
authority; 4. The judiciary coming of age; 5. Prophetic authority and the modification of legal
reasoning; 6. Legal theory expounded; 7. The formation of legal schools; 8. Law and politics:
caliphs, judges and jurists; Conclusion.
43
Contents: Wael B. Hallaq, Introduction and select bibliography I. M. Lapidus: The
arab conquests and the formation of islamic society (1982) J. Schacht: Pre-islamic background and early development of jurisprudence (1955) J. Schacht: Foreign elements in
ancient islamic law (1950) S. D. Goitein: The birth-hour of muslim law?: an essay in exegesis (1960) P. Crone: Two legal problems bearing on the early history of the Quran
(1994) U. Mitter: Unconditional manumission of slaves in early islamic law: a hadith
analysis (2001) H. Motzki: The role of non-arab converts in the development of early
islamic law (1999) I. Abramski-Bligh: The judiciary (qadis) as a governmental administrative tool in early islam (1992) Z. I. Ansari: Islamic juristic terminology before Shafi: a
semantic analysis with special reference to Kufa (1972) W. Hallaq: Was al-Shafii the
master architect of islamic jurisprudence? (1993) Dewin Stewart: Muhammad b. Davud
al-Zahirs manual of jurisprudence, al-Wusl ila marifat al-usl W. Hallaq: Early Ijtihd
and the later construction of authority (2001) C. Melchert: The formation of the sunn
schools of law Muhammad Qasim Zaman: The caliphs, the ulam, and the law: defining
the role and function of the caliph in the early abbsid period (1997).
http://www.ashgate.com/subject_area/downloads/formation_classical_islamic_world.pdf,
18.12.04; http://www.porticolibrerias.es/c/PS627ARA.pdf, eriRim tarihi: 18.12.04

&# A

5) Mslam Hukukunun Kkenleri ve Erken Dnem GeliRimi (The Origins

and Early Evolution of Islamic law)
6) F k h ve F k h Usl Tarihi (VII-XX. yy.) (History of Islamic Law and
Jurisprudence [Seventh-Twentieth Century]
7) OrtaaU Mslam nda Hukuk ve Hukuki Ak l Yrtme (Law and Legal
Reasoning in Medieval Islam)
8) F k h ve Usl-i F kh n Ana Meseleleri (Central Questions in Islamic
Law and Legal Theory)
9) Mslam Hukuk Sylemi (Islamic Legal Discourse)
10) Edebl-Mft Okumalar (Readings in Adab al-Mufti)
11) Kad ve Mahkeme: Mslam Yarg Hukuku AraRt rmalar (The Qadi and
his Court: Studies in the Islamic Judiciary)
12) Mslam Mant U (Islamic Logic)
13) Mbn Teymiyenin Grek Mant U na Reddiyesi (Ibn Taymiyya's Refutation
of Greek Logic)
6 (,

&

1) Asep Saepudin Jahar, Abu Isaq Al-Shatibi's Reformulation of the

Concept of Bid'a: A Study of his al-I'tisam (Ebu Mshak eR-Oat binin
Bidat Kavram n Yeniden FormlleRtirmesi: el--t sm Adl Eserine
Dair bir Mnceleme).
2) Kusmana, Shafi'i's Theory of Naskh and his Influence on Ulum AlQur'an (Oafiinin Nesh Teorisi ve Ulml-Kuran Adl Eserine Tesiri).
3) Ratno Lukito, Islamic Law and Adat Encounter: The Experience of
Indonesia (Mslam Hukuku ve Adet ile KarR laRmas : Endonezya Tecrbesi).
4) F Nurasiah, Muhyi al-Din Ibn al-Arabi's Views on Shari'ah: A
Preliminary Study of the Legal Element in His Writings (Muhyiddin
Mbnl-Arabinin Oeriata Dair GrRleri: Eserlerindeki Hukuki Unsura
Ynelik Bir n Mnceleme).
5) Ahmad HAKIM, Muhammad ibn Idris Al-Shafi'i and his role in the
development of Islamic legal theory (Muhammed b. Mdris eR-Oafii ve
Usl-i F kh n GeliRimindeki Rol).
6) Akh MINHAHI, Joseph Schacht's contribution to the study of Islamic
Law (Mslam Hukuku AraRt rmas na Joseph Schacht n Katk s ).
7) Nawir Yuslem NURBAIN, Ibn Qayyim's reformulation of the fatwa
(Mbn Kayyimin Fetvay Yeniden FormlleRtirmesi).

$7

69 B ?

8) Aswita TAIZIR, Muhammad 'Abduh and the reformation of Islamic

Law (Muhammed Abduh ve Mslam Hukukunun Reformasyonu).
9) Yudian WAHYUDI, Hasbi' theory of Ijtihad in the context of
Indonesian Fiqh (Endonezya F kh BaUlam nda Hasbi Mtihat Teorisi)
10) Agusni YAHYA, The impact of colonial experience on the religious
and social thought of Sir Sayyid Ahmad Khan and Ahmad Hassan: a
comparison (Smrgecilik Tecrbesinin Sir Seyyid Ahmed Han ve
Ahmed Hassan n Dini ve Sosyal DRncesine Etkisi), Howard
Federspiel ile ortak dan Rman.
11) Amhar RASYID, Some Qur'anic legal texts in the context of Fazlur
Rahman's hermeneutical method (Fazlur Rahman n Yorumsama Metodu BaUlam nda Baz Ahkam Ayetleri).
12) S t Qomariyah, Al-Ghazali's Theory Of Munasaba In The Context Of
The Adaptability Of Islamic Law (Mslam Hukukunun Benimsenmesi
BaUlam nda Gazalinin Mnsebe Teorisi), Ma. Mcg ll University,
1994. 119 s.
13) Farouk Mitha, Re-Reading Al-Ghazali: Orthodoxy, Reason And
Authority in The 'Kitab Al-Mustazhiri' (Gazaliyi Yeniden Okuma:
Kitbl-Mustazhiride Ehl-i Snnet ve Otorite) McGill Un versity,
1993. 189 pp.44
6 +-"-

"

Kara Avrupas nda G. Bergstrsser, Ignaz Goldziher, C. Snouck

Hurgronje ve Eduard Sachau ile baRlay p geliRen ve Joseph Schacht ile zirveye
ulaRan Mslam hukuk anlay R XX. yy. n ortalar ndan itibaren Bat n n akademik
evrelerinde hakim bir paradigma haline geldi. Mlkin Avrupada kk salan sonra
da Amerikaya intikal eden bu anlay R n n yeni k taya geiRine Hurgronje ve
Goldziher telifat yla, MacDonald, Gibb ve Schacht ise hem telifat yla hem de
bizzat Amerikan niversitelerinde ders vererek arac l k ettiler.45 Avrupa kkenli
bu oluRumun seksenli y llarda ald U biimle yzleRen Hallaq, zellikle usl-i
f k h ve f k h tarihine terettb eden ynleriyle bu yap n n gzden geilirmesi
gerektiUini ileri srer. Bernard Weiss, George F. Hourani, A. M. Turki, George
Makdisi gibi isimlerin birikimlerinden da istifade eden Hallaq, Schacht n otoritesine beslenen kay ts z Rarts z teslimiyetten ve onun otoritesini ihya edici giriRimlerden rahats zl k duyar.
44

Hallaq n dan Rmanl U nda haz rlanan bu tez Ru isimle kitap olarak yay nlanm Rt r: (AlGhazali and the Ismailis: a Debate on Reason and Authority in Medieval Islam =Gazali ve
Msmaililer: OrtaaU Mslam nda Ak l ve Otorite) (London: I. B. Taurus in Association with the
Institute of Ismaili Studies, 2001: Reviewed by Frank Griffel.
45
Akram Rana, Usl al-fiqh and American Scholarship, Hamdard Islamicus, 21: 1 (1998),
15.

&# A

MRlenecek malzemenin oUunlukla yazmalardan oluRtuUu ve bunlar n da

s n rl yerlerde bulunduUu bir evrede oluRan klasik oryantalist anlay R, tenkitli
neRirlerin art R na paralel olarak k smen tashihe uUram Rsa da, nyarg lara dayal kimi maksatl fikirleri bnyesinde bar nd rmaya ne yaz k ki devam etmiRtir.
Klasik Mslami literatr hakk nda Mslmanlar n bu birikimi bizzat baRarm R
olamayacaklar , dolay s yla bunu mutlaka bir yerlerden devRirmiR olmalar gerektiUi inanc , kimi oryantalistleri, Yahudilik, H ristiyanl k, Yunan, Roma, Pers
ve hatta Cahiliye kal nt lar nda kaynak aray R na sevketmiRtir. Bir Rekilde baUlant kuramad klar konular da pek zgn olmamakla niteleyerek gzden dRrmeye gayret etmiRlerdir. Bu yaklaR m tarz , Mslmanlar ve Mslam yak ndan tan yan Hallaq olduka rahats z etmiR ve bunu ilmi ller iinde eleRtirmeye al Rm Rt r.
I6 '.
F k h ilminin gizemli dnyas na itihat kap s ndan giriR yapan Hallaq, bir
taraftan itihat faaliyetinin teorik yap s niteliUindeki usl-i f kha nfuz edip bu
ynde yol almaya al R rken, diUer yandan da konuyla ilgili Bat efkr
umumiyesinde kkleRmiR ve sorgulanmaya cesaret edilmeyen grR ve kanaatleri sorgulamaya koyulur. Bu iki temel saik, Hallaq n hemen hemen btn al Rmalar na sinmiR durumdad r.
Doktora tezini yay nlamam R olmakla birlikte tez sonras nda benzeri bir
baRl U taR yan Mctihad Kap s Kapand /Kapat ld m ?46 isimli makalesi tezinin
bir hlasas niteliUindedir. Bu makalenin alt baRl klar ndan biri daha sonra mellif taraf ndan geliRtirililerek baRka bir makale konusu yap lm Rt r.47 DoUrudan
tezinden retildiUi sylenebilecek bu iki makale tezi hakk nda yeteri bir kanaat
verebilecek durumdad r.
Mctihad n teorik Remas niteliUinde ve klasik yap s son derece etin bir ceviz hviyeti arzeden usl- f kh n pek ok disiplinin bileRimi niteliUinde olduUunu, bu karmaR k yap y zmenin, onun beslendiUi disiplinleri yard ma aU rmaktan getiUini analayan Hallaq, ncelikle usl-i f kh n mant k boyutuna ynelir. Modern yazarlar n klasik mant Ua iliRkin eserlerinden edindiUi formasyonu
yedeUine alarak mant k-usl-i f k h iliRkisine yoUunlaR r ve bu ilgisi doksanl
y llar n baR na kadar yoUun bir Rekilde devam eder. Bunun en a k gstergesi
onun bu dnemde verdiUi rnlerdir. 1985-1990 aras dnemde yay nlad U makale ve eserlerinin oUunda bask n karakter f kh n mant k boyutudur. Bu dnemde yay mlad U makale baRl klar ndan bir k sm Ryledir: Dini ve Dini olmayan kltrlerde hukuki ak l yrtme mant U : Mslam hukuku ve Mngiliz huku-

46

"Was the Gate of Ijtihad Closed?" International Journal of Middle East Studies, New York,
16 (1984), 3-41.
47
"On the Origins of the Controversy about the Existance of Mujtahids and the Gate of
Ijtihad", Stvdia Islamica, Paris, 63 (1986), 129-141.

$7

69 B ?

ku rneUi48; Snni hukuk teorisinin mant ksal yap s n n geliRimi49, Snni

f khi k yas nda analojik olmayan kan tlar50 Snni hukuk biliminde mant k,
formel kan tlar ve kan tlar n formel hale getirilmesi51; Mslam Hukuk Syleminde Karine Terime zerine Baz Mlahazalar52; Delil kullan m ve
Suistimali: Erken Dnem Mslam Hukukuna Roma ve Eyaletlerinin Tesirleri
Meselesi53; Snni Hukuk DRncesinde Tmevar msal Destekleme (Mstikr
Teyid), Zannilik ve Katilik Meselesi54 Dini bilginin epistemolojik deUerini
ifade etmek zere usl-i f k h metinlerinde kullan lan zannilik ve katilik kavramlar eRliUinde tmevar msal desteklemenin bilgi deUerini araRt rd U bu makalede geliRtirdiUi Mstikr Teyid/Tmevar msal Destekleme (inductive
corroboration) kavram , bir baRka makalesinde iRlediUi manevi tevatr dRncesinden esinlenmiRtir. Asl nda icma n dini bir kaynak olduUunun temellendirilmek zere ele ald U o makale bile f k h ilminin mant U n keRfetme amac na
yneliktir.
As l kayg s usl-i f kh n temel mant U n kavramak olan Hallaq, kariyerinin ilk y llar nda bu ilmi bir btn olarak tasvir giriRimlerinde bulur. Usl-i
f kh n zelliUi ve MRlevi zerine Baz Mlahazalar55 adl makalesi bu yndeki
ilk giriRimi say labilir. Dzeyli bir tasvir ve nitelemenin belli bir birikim ve donan m gerektirdiUini fark eden Hallaq, zor olan bu iRin zamana b rak lmas
gerektiUini dRnr. Pek ok alt konuyla ilgilendikten sonra, genel tabloya iliRkin oluRan birikimini Usl-i f k h: GeleneUin tesinde56 makalesinde dile
getirir. Bu makaleyi, genelde Mslam zelde hukuk dRncesini indirgemeci bir
mant kla izah giriRimlerinin ve zgnlUn Bat n n inhisar nda olduUu ynndeki k Rk rt c tav rlar n etkisinde kaleme alm R olsa da, burada yine bu ilme ait
btncl bir tasvir yapma giriRimi kendini hissettirir. Onun Ot bnin Usl-i
f kh nda Kuran n nceliUi57 baRl kl makalesi de genel tabloyu tamamlamaya
48

"The Logic of Legal Reasoning in Religious and Non-religious Cultures: The Case of Islamic law and Common law", Cleveland State Law Review, New York, 34 (1985-86), 79-96.
49
"The Development of Logical Structure in Sunni Legal Theory", Der Islam, 64:1 (1987), 4267
50
"Non-analogical Arguments in Sunni Juridical Qiys", Arabica, Leiden, 36 (1989), 286-306
51
"Logic, Formal Arguments and Formalization of Arguments in Sunn Jurisprudence",
Arabica, Leiden, 37 (1990), 315-358.
52
"Notes on the Term Qarna in Islamic Legal Discourse", Journal of American Oriental Society, New York, 108 (1988), 1-15.
53
"The Use and Abuse of Evidence: The Question of Provincial and Roman Influences on
Early Islamic Law", Journal of American Oriental Society, New York, 110 (1989), 1-36
54
"On Inductive Corroboration, Probability and Certainty in Sunn Legal Thought", Islamic
Law and Jurisprudence, ed. N.L. Heer, Seattle r London, 1990, 3-31.
55
"Consideration on the Function and Character of Sunn Legal Theory", Journal of American Oriental Society, New York, 104, 4 (1984), 679-689.
56
"Usl al-fiqh: Beyond Tradition", Journal of Islamic Studies, Oxford, 3 (1992), 172-202.
57
"The Primacy of the Qur'n in Shtib's Legal Theory", Islamic Studies Presented to Charles
Adams, (eds.) W.B. Hallaq and D.P. Little, Leiden, 1991, 69-90.

&# A

3 =

ynelik bir al Rmad r. Nihayet usl-i f kh bir btnlk ierisinde ortaya koyma
zlemini ancak 1997de yay nlad U bir kitap ile gerekleRtirme imkan n bulur.
Onun bu eseri, Mslman olmayan biri taraf ndan yaz lm R ilk usl-i f k h kitab d r. oUunlukla Oafii-ERari literatr esas almakla birlikte onun gerek bu
eseri gerek diUer al Rmalar Bat da usl-i f kh n ieriUine ynelik yap lm R ciddi
bir giriRimi yans t r.
Usl-i f kha nfz etme ynndeki temel kayg s usl konular n fr meselelerine tercih etmesine, bu da onun bu evrede ele ald U kimi usl konular
iine serpilmiR fr meselerini anlamakta yer yer s k nt lar yaRamas na neden
olmuRtur. Fr f kha ait kimi ifadeleri yanl R denilebilecek Rekilde evirdiUine
rastlamak mmkndr. evirisini yapt U m z mellife ait makalelerden birinde
bu tr hatalar n bir k sm n ilgili evirinin dipnotlar nda belirttik.58
J6 '.
Hallaq n dRnce hayat n n ikinci evresi doksanl y llar kapsar. Mslam
hukukunun teorik yn konusunda belli bir zgven kazanan Hallaq iRin pratik
boyutuyla da ilgilenme ihtiyac duyar. Geri bu evredeki ilgi ve abas k smen
usl alan ndaki sezgilerini doUrulamak amac na yneliktir. Bu amac na hizmet
eden en uygun kurumun fetva olacaU n dRnp konuyla yak ndan ilgilenir.59
Bylece Hallaq n mant k-usl-i f k h iliRkisine olan ilgisi bu dnemde itihatfetva iliRkisine, maddi hukukun geliRiminde fetvan n rolne ve fetva-sosyal hayat iliRkisine kayar. Mctihat faaliyetinin fetva arac l U yla hayatiyetini kuvvetli bir
Rekilde srdrdUn gren Hallaq ilgi alan n ictihad-fetva-kaza Reklinde geniRletir. Hallaq, bu evrede Ru makalelerini yay nlar: Kurtubada Bir Cinayet:
OrtaaU Mslam nda Mctihad, Mft ve Maddi Hukukun Evrimi60; Fetvalardan
Fra: Mslam Maddi Hukukunda GeliRim ve DeUiRim61; Model Ort Eserleri
58

Mant k, Formel Kan tlar ve Kan tlar n Snni F k h Mlminde Formel Hale Getirilmesi, M.
. -lahiyat Fakltesi Dergisi, 16-17 (1998-1999), zellikle bk. Ru dipnotlar: 78a, 81a, 95a, 97a,
106a.
59
Bu evrede fetva kurumuna ilgi duymas nda Salman RRdi hakk ndaki lm fetvas n n n (14
Oubat 1989) Bat kamuoyunda uyand rd U infialin etkili olup olmad U n bilmiyoruz. Oayet bir
Rekilde etkili olmuRsa bu meseleye nas l bak lmas gerektiUine dair teorik bir katk saUlad U
sylenebilir. Zira onun bu konuda rettikleri akademik ihtiyalara cevap verecek dzeyli
teorik al Rmalar niteliUindedir. Oysa o dnemde medyada polemiklere konu olan oUu malzeme magazin tarz nda, dzeysiz, teorik temellerden yoksun, siyasi ve ideolojik propaganda
niteliUi taR maktayd .
60
"Murder in Cordoba: Ijtihd, Ift' and Evolution of Substantive Law in Medieval Islam",
Acta Orientalia, Denmark, 55 (1994), 55-83. Hallaq n Kurtubada iRlenen bir cinayet hakk nda verilen hkm konu edinen dede Mbn RRde ait bir fetvadaki yaklaR m ele ald U bu
makale, Ru makalenin kurgusundan esinlendiUi izlenimi vermektedir: Rudolf Peters, Murder on the Nile: Homicide Trials in 19th Century Egyptian Sharia Courts, Die Welt des
Islams, 30 (1990).
61
"From Fatws to Fur': Growth and Change in Islamic Substantive Law", Islamic Law and
Society, I:1 (1994)

$7

69 B ?

ve Ureti ile Uygulama Aras ndaki EtkileRim62; Snni Usl-i F kh nda Mfta ve
Mctihad63; Osmanl ncesi Kad Sicilleri64; Kad lar n MletiRimi: Hukuki DeUiRim ve Yaz l Delil Hukuku65
K6 '.
Fetva literatryle ilgilendiUi dnemde tan k olduUu ictihad etkinliUi
Hallaq n dRncesinde yepyeni ufuklar aar. ncelikle itihat teorisinin nas l
uyguland U ynndeki merak n gideren Hallaq, f kh metinlerin oluRum ve
geliRimindeki dinamiklerin iRleyiRini keRfeder. Fetva srecinin farkl aRamalar n
yans tan malzeme zerindeki incelemelerini ilerleten Hallaq, fetvan n ayr nt lar
bar nd ran tr ile bunlardan tecrid edilmiR tr, birinci trn ikincisine dnRtrlmesi ve nihayet bu birikimin frua yans t lmas ameliyeleri donuk gibi duran hukuk metni ile hayat aras ndaki diyalektiUi yakalamas na imkan verir. Bu
zgvenle hukukta otorite, deUiRim ve sreklilik konular n rafine bir Rekilde
dile getirir. Btn bu kazan mlar, Mslam hukuku hakk nda geliRimini tamamlam R, esnekliUini yitirmiR, donuk, hayatla irtibat kesik, realiteden kopuk idealize
edilmiR bir yap Reklindeki sunumlar n as ls z, maksatl ve ideolojik olduUu ynndeki kanaatini de pekiRtirir.
11 Eyll sonras nda yaRanan geliRmeler, telifat n n nitelik ve niceliUiyle
Hallaq Mslam hukuku alan nda bir otorite haline getirmiRtir. Faaliyetleri yak n
takibe al nan baz Mslmanlar hakk nda toplanan bilgilerin deUerlendirilmesinde, uzmanl U na duyulan gven nedeniyle bilirkiRi s fat yla mtalaas na zaman zaman mracaat edilmiRtir.66 Bu arada kamuoyunun genel olarak Mslam,
zel olarak Mslam hukukuna ynelik artan merak bir talep patlamas na yol am Rt r; buna baUl olarak yay n faaliyetleri h zlanm R, ilk etapta mevcut literatrn, ihtiyaca gre farkl kombinezonlarda yeniden piyasaya srlmesi yoluna
gidilmiRtir. Bu srete Hallaq daha ok aranan bir isim haline gelmiRtir. Nitekim Mslam Hukuku Konular (Themes in Islamic Law) ismini taR yan yedi ciltlik
bir serinin editrlU ona verilmiRtir. Hallaq, bu serinin iki say s n , farkl yazarlara ait makalelerden derlemiR de olsa k sa zamanda yay na haz rlamay baRarm Rt r. Yine ayn serinin bir baRka kitab , Crime and Punishment in Islamic
Law: Theory and Practice from the Sixteenth to the Twentieth Century (Mslam
62

"Model shurt works and the Dialectic of Doctrine and Practice, Islamic Law and Society,
II:2 (1995)
63
"Ifta and Ijtihad in Sunni Legal Theory: A Developmental Account," in Kh. Masud, et al.,
eds., Islamic Legal Interpretation: Muftis and their Fatwas (Cambridge: Harvard University
Press, 1996): 33-43
64
"The qd's dwn (sijill) before the Ottomans", BSOAS (Bulletin of School of Oriental and
African Studies), 61 (1998), 415-436.
65
"Qds Communicating: Legal Change and the Law of Documentary Evidence", AlQantara, 20:2 (1999), 437-466.
66
http://www.rgj.com/news/stories/html/2003/05/07/41358.php, eriRim tarihi: 10.12.2004;
http://www.detnews.com/2003/metro/0305/08/d01-158754.htm, eriRim tarihi: 18.12.2004

&# A

3 =<

Hukukunda Su ve Ceza: XVI-XX. yy.larda Teori ve Uygulama) Rudolf

Peters editrlUnde Haziran 2005te yay n planlanmaktad r.
Hallaq, 11 Eyll sonras dnemde k smen siyasi ierikli kimi
deklerasyonlara imza da atm Rt r. Bunlardan biri, Haaretz gazetesinin
06.09.2002 tarihli nshas nda yer alan bir iland r. Hallaq ile birlikte ok say da
akademisyenin alt na imza att U bu ilanda, Msrailin Filistinlilere ynelik yapt klar k nanmakta, BirleRmiR Milletlerin buna karR koymas istenmekte ve Msrailin
yan baR nda ancak bir Filistin devletinin kurulmas halinde saUl kl bir bar R n
saUlanabileceUi ifade edilmektedir.67 Hallaq n imza koyduUu diUer bir yaz ise
Irak iRgali ncesi dnemde Edward Saidin de aralar nda yer ald U 21 ismin
Arap kamuoyuna hitaben Saddam Hseyine ynetimden el ektirilmesi ynnde bask yap lmas aUr s d r. 11.08.2003 tarihli bu deklerasyonda bunun Irak
halk na ynelik byk bir felaketi nleyecek son bir are olduUu da belirtilmektedir.68 Bir diUer yaz ise Busha, OrtadoUu bar R nndeki en byk engellerden biri olduUu belirtilen Ariel Oaronu kabul etmemesi aUr s n ieren a k bir
mektuptur.69
Bu son dnemde kendisine ynelik tevecchn artmas , nisbeten siyasi
ierikli kimi a klamalara imza atmas ve zellikle de eserlerinde nisbeten
olumlu bir Mslam hukuku imaj izmesi, akademik evrelerde Schacht aratacak
bir izgiyi tedavle sokma gayreti iinde olan bir kesimin rahats zl U n da
celbetmiR grnmektedir.70 Uluslar aras arenada Mslam aleyhine oluRan havan n
da etkisiyle Hallaq ve benzerleri zerinde bir tr manevi bask kurmak isteyen
bu kesim karR s nda onun nas l bir tepki vereceUini ise zaman gsterecektir.
6

>

Mslam hukuk ilminin Bat daki son 25 y ll k servenini ve son durumunu

merak edenler iin Hallaq vazgeilmez bir kaynakt r. O, usl-i f kh n pek ok
ynyle ilgilenmiR, ieriUine iliRkin olduka ciddi al Rmalar gerekleRtirmiRtir.
Hatta o, bu alanda mstakil kitab telif etmiR ilk gayr-i Mslimdir. oUunlukla
Oafii-ERar literatrn esas alsa da gerekleRtirdiUi telifat, bu alandaki muazzam boRluUu doldurma ynnde nemli bir katk saUlam Rt r. Btn boyutlar yla
Mslam hukukunu kavramak gibi temel bir kayg taR yan Hallaq, klasik oryantalist
geleneUe nfuz etmiR, bu yap ierisinde Schacht ve onun izgisini
benimeyenlere karR a k bir tav r sergilemiR, Bernard Weiss, A. M. Turki,
George Makdisi gibi isimlerin izgisini takip etmiRtir. Mctihad faaliyetinin mezhepler kurulduktan sonra da devam ettiUi, fetva kurumunun itihat etkinliUi iin
67

http://www.columbiadivest.org/pdfs/haaretzstatement.pdf, eriRim tarihi: 26.12.04

http://www.almenber.com/viewarticle.asp?ID=304, eriRim tarihi. 06.01.05
69
http://www.alwatan.com.sa/daily/2004-02-14/politics/politics07.htm, eriRim tarihi. 06.01.05
70
Zeev Maghenin misafir editr s fat yla kat ld U Islamic Law and Society dergisinin 2003
say s nda yer alan makalesinde Hallaq n Schacht karR s nda yer ald U izgiye ve bizzat Hallaqa ynelik ortaya koyduUu eleRtiri biimi yeni bir tart Rma baRlatacak niteliktedir.
68

$7

69 B ?

nemli damar teRkil ettiUi, hukukun san ld U gibi donuk, sosyal hayattan kopuk
bir yap olmad U ynndeki tezlerini srarla savunan Hallaq, 11 Eyll sonras nda btn dnyada ve zel olarak Kuzey Amerikada Mslama ynelen yoUun ilgiden de nasibini almaktad r.

KLAS K ORYANTAL ST GELENE

GELENE=
=E ELE T REL B R
RNE=
BAKI : DAVID STEPHAN POWERS RNE=
Dr. Muharrem KILI

0
+ .

!" " $ ( $% (
( $ &
( # ($
( &( #
- ( $ " F
& $(
" $
)" (" # ( - " 1: @
&
$& )"
#
2 & " 1F @
$& $& !" .
$(
" $ " # & &% &( $& " (
( $ &
( ++ $ (" $
'
( ) !" (
( $ &
( ++ $ (" $ '
( ) "
- &
(
%$
2 # - (" (" !"
++ $ (" $ '
(
)" - &(
2 #- $
$ &
.#
H$)
( &# #
&
+$ & %
)"$ " # ( (
++ $ (" $ "
(
( # ($
'& "
(
%
- $ +" ( &%$
$&
-$ H$)
" . & !" &
&
$ & $% "
( (
$+ & $& $ " (
( $ &
( # ($
"
- +
& #
&( # &
- - $ +" $% "
#

&

.#
# $&

H$)

'

) $

&

6! "
Genelde temel Mslam bilimleri alan nda, zelde ise Mslm hukuku alan nda
klasik oryantalist geleneUin retmiR olduUu sylemin, bir doUu ve doUulu tasavvuruna dayand U nda kuRku yoktur. DoUu ve Bat aras nda bir karR tl U n
inRas na dayanan bu tasavvurda tekileRtirilen DoUunun, Bat ya zg olan bir
tak m deUerlere sahip olmas mmkn deUildir. Bat ya zglenen deUerlerin
baR nda toplumsal ve tarihsel dinamizm yer almaktad r. Klasik oryantalizmin
temelinde de bu deUerlerin biricik sahibi olan Bat n n karR s nda, toplumsal ve
Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi.

8 "

B'5'R

tarihsel bir duraUanl U n egemen olduUu bir doUu tasavvuru yer almaktad r. Bu
ynyle oryantalizm, doUu ile bat aras ndaki ontolojik ve epistemolojik ay r ma dayal bir dRnR biimidir.1 Klasik oryantalist sylemin Mslmi ilimlere
bak R n , Bat l sosyal bilimsel teoriler zemininde Rekillenen bu perspektif oluRturur. Klasik oryantalist sylemi besleyen teorilerden birini de Max Weberin,
tarihi, geleneksel toplumdan modern topluma geiR olarak gren ve modern
Bat toplumunu ve tarihini idealize eden ve evrenselleRtiren teorisi oluRturmaktad r.2 Bat kltrnn biricikliUini ne sren Webere gre, ayd nlanmadan bu
yana bu kltrn temel karakteristiUi, rasyonelleRtirme olgusudur.3
Weber, rasyonelleRtirmenin ve sistematik bir hukuk sisteminin, yaln zca
Bat iin sz konusu olduUunu ne srer. Bu baUlamda rasyonel ve irrasyonel
hukuk ay r m yapan Weber, irrasyonel hukuku, hakimin hkmlerini yasalara
dayand rmak yerine kendi duygular na dayand rd U hukuk olarak niteler. Ona
gre, bu hukuk trnn en iyi rneUini de Mslman kdn n nsezileri ve bir
tak m ahlaki ve pratik deUerlendirmeleri ile kararlar n verdiUi hkmlerden
oluRan hukuk oluRturur. Bu nedenle de Bat d R toplumlar n hukuk geleneklerinin temel zelliUi keyfiliktir. Webere gre bu tr hukuklar hukuk dzeninin
ve ekonominin rasyonalizasyonunun en nemli engellerinden birini oluRturur.
Kutsal hukuk bylece, modern ve modern ncesi toplum aras ndaki s n r izmektedir. Weber, bu anlay R doUrultusunda kutsal hukuk kategorisi alt nda
s n fland rd U Mslm hukukunu iki nitelikle karakterize eder; Mslm hukuku kat
bir hukuktur ve kdn n keyfi hkmleri nedeniyle onda istikrar yoktur. Hukuk
bilginlerinin speklatif abalar n n bir rn olan Mslm hukuku, ictihad etkinliUinin son bulmas ve hukuk geleneUinin kutsallaRt r lmas ile toplumsal gereklikten kopmuRtur.4
Mslm hukukunu teorik dzeyde kat , uygulama dzeyinde ise kad adaleti
nedeniyle istikrars z bir hukuk sistemi olarak gren Weber, kat ve keyfilik ieren hukuk geleneUini Bat d R tm patrimonyal toplumsal yap lar n tipik zelliUi
olarak kabul eder. Ona gre bu tr hukuk sistemlerinde hukuk hakimlerinin
mahkemelerin ynetici memurlar olduUunu ve bu nedenle hukukun soyut ilkelerinden ziyade hkmdar n siyasi amalar na hizmet ettiklerini belirtir. Bu
ortamlar alt nda sistematik bir hukukun oluRturulmas ve zerk bir hukuk mesleUinin geliRmesi mmkn deUildir. Bu yzden biimsel rasyonel hukuku ve
1

Said, Edward, Oryantalizm SmrgeciliWin Ke+if Kolu, (ev. Salahattin Ayaz), Mstanbul, 1991,
s. 15-16.
2
Keyman, F.; Mutman, M.; YeUenoUlu, M., Oryantalizm, Hegemonya ve Kltrel Fark, Mstanbul, 1999, s. 12.
3
zlem, DoUan, Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, Mstanbul, 1999, s. 58.
4
Bkz., Turner, Bryan, Max Weber ve -slm (ev. Yasin Aktay), Ankara, 1997, s. 192-193, 196.
Powers, David S., Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500 (Cambridge University
Press), 2002, s. 23. Johansen, Baber, Contingency in a Sacred Law, Legal and Ethical Norms in
the Muslim Fiqh, Brill, Leiden, 1999 (Studies in Islamic Law and Society, ed. by Ruud Peters
and Bernard Weiss, vol. 7), s. 47-51.

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

==

Bat l hukuk sistemini karakterize eden hukuki istikrar, kad adaleti sisteminde
sz konusu deUildir.5 Ona gre bu hukuk pratik sorunlar n zm sonucunda
deUil, ansiklopedik kazuistik birikimden, entelektel abalardan ve hukuk d R
prensiplerden ortaya km Rt r. Kadijustiz arac l U yla uygulanan kutsal hukuk
bireylerin sbjektif haklar n korumaz.6
Klasik oryantalist sylemin egemen olduUu oryantalist akademik evrede,
ieriden bu syleme eleRtirel bir bak Rla ynelen oryantalistler de bulunmaktad r. Nitekim, Bat l sosyal teoriler ekseninde oluRan ve Schacht7 taraf ndan formle edilen yerleRik klasik oryantalist Mslm hukuku tasavvuruna kuRkuyla ve
eleRtirel bir perspektifle bakan isimlerden birisi de David S. Powersd r.
Powers n klasik oryantalist syleme ynelik eleRtirel tutumu, bir anlamda ieriden birisinin kritiUi ya da paradigma ii bir yenilenme olarak nitelendirilebilir.
Bu al Rmam zda ncelikle Powers n geniR olarak biyografisini, akademik
etkinliklerini de ayr nt l olarak ierir biimde sunacaU z. Mkinci olarak,
Powers n grRlerini eleRtirel tutumunu a Ua karacak biimde betimsel bir
tarzda ortaya koymaya al RacaU z. Bu noktada ncelikli baRvuru kaynaU m z
yazar n iki nemli kitap ve bir kitap iindeki blm al Rmas oluRturmaktad r.
Bunlardan ilki, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, adl eseridir. Mkincisi, Princeton niversitesinde 1979 y l nda sunmuR olduUu doktora
tezinin geliRtirilmiR Rekli olan Studies in Qur'an and Hadith: The Formation of
the Islamic Law of Inheritance, adl kitab d r. ncs ise, yazar n M. Khalid
Masud ve Brinkley Messick ile birlikte editrlUn yapt klar Islamic Legal
Interpretation, Muftis and Their Fatwas, adl eserdir.

5
Bkz., Turner, age., s. 197. Weber, Max, Economy and Society, I-III, (ed. G. Roth ve C. Wittich), New York 1968, II, 818-823.
6
Bkz., Johansen, Baber, age., s. 48-49. Weber, Max, age., III, 975 vd.
7
Schacht taraf ndan formle edilen klasik oryantalist sylemin teorik erevesinin belirlenmesinde Weberin Mslam hukuku alg lamas n n belirleyici olduUu grlmektedir. Weberin
kutsal hukuk kategorisini benimseyen Schacht, al Rmalar nda bu ncl temel hareket noktas olarak kabul etmiRtir. Bu konuda ayr nt l bilgi iin bkz., Johansen, Baber, age., s. 51 vd.

8 "

B'5'R

6%

# . <C

Powers, Amerika BirleRik Devletlerinin Ohio eyaletinin Cleveland kentinde 23.07.1951 tarihinde dnyaya gelmiRtir. Evli ve ocuk babas olan
Powers n Yak n DoUu tarihine olan ilgisi, onun Urenim ve akademik yaRam n n ynn belirlemiRtir. Bu ilgisi doUrultusunda lisans eUitimini Yale niversitesi, Yak n DoUu Dilleri ve Edebiyat blmnde 1973 y l nda bitiren David
Powers, lisansst ve doktora al Rmalar n Princeton niversitesi Mslm Tarihi
blmnde 1979 y l nda tamamlam Rt r.
Doktora al Rmalar n yapt U dnemde Powers, Princeton niversitesinde
araRt rma grevlisi olarak (1977-1979) grev yapm Rt r. Daha sonra Cornell
niversitesine geen Powers, ayn niversitede 1979-1986 y llar nda yard mc
doent olarak al Rm Rt r. Yine ayn niversitede akademik kariyerine devam
eden Powers, 1986-1992 tarihleri aras nda doentlik nvan ile grevini srdrmRtr. 1992 y l ndan bu yana ise yazar, New Yorkda bulunan Cornell niversitesinde Yak n DoUu AraRt rmalar Blmnde profesr olarak akademik
yaRam n srdrmektedir.8
%6 8&

# . 'C

Akademik ilgisinin merkezinde zellikle toplumlar n kltrel ve hukuksal

tarihleri yer alan Powers, ilgisini daha ok yak n dnem Mslm tarihi zerine
yoUunlaRt rm Rt r. Bu tarihsel dnemde zellikle MaUrib coUrafyas onun yak n
ilgisine konu olmuRtur. Yazar n baRyap t olarak nitelendirebileceUimiz 13001500 Y llar Aras nda MaWribte Hukuk, Toplum ve Kltr, (Law, Society, and
Culture in the Maghrib, 1300-1500) adl eseri9, -aRaU da daha ayr nt l bir biimde
ele al nacaU zere-, bu tarihsel dnemde Mslm hukukunun toplumsal ve kltrel tarihi a s ndan uygulan R n n analizini konu edinir.10
Yazar n eUitim-Uretim etkinlikleri erevesinde vermekte olduUu dersler, onun akademik ilgisi ve bu doUrultuda derinlik kazanan uzmanl k alanlar
konusunda yeterince bilgi sunacak niteliktedir. Bu yzden Powers n akademik
grevini srdrmekte olduUu niversitede vermekte olduUu derslerden baz lar n n isimlerini sunmam z uygun olacakt r;
Genel Mslm Medeniyeti Tarihine GiriR,
Mslm Hukuku ve Toplum,
8

Ayr nt l bilgi iin bkz., http://www.arts.cornell.edu/jwst/Powers.html.

Powers n bu eseri, farkl tarihlerde kaleme ald U makale veya vermiR olduUu seminerlerin
geliRtirilmesi ile oluRturulmuR bir al Rmad r. Bkz., Powers, Law, Society, and Culture in the
Maghrib, 1300-1500, s. ix-x.
10
Powers, age., s. vii.
9

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

1300-1500 Y llar n Kapsayan dnemde Yak n DoUuda Hukuk,

Toplum ve Kltr Tarihi,
Mslm Tarihi: Kuran, Siyer ve Hadis
Mslm Tarihi: 600-750 Aras Tarihsel Dnem
Kuran ve Tefsir,
Mslm ve Bat ; Bat n n OrtadoUu Alg lamalar ,
Mslm ve Siyaset,
Arap Topraklar ndaki Yahudiler,
M s r Toplumu: GemiR, Oimdi ve Gelecek.
Powers akademik yaRam boyunca bir ok araRt rma bursu ve dller alm Rt r. Bunlardan baz lar Runlard r; Social Science Research Council, PostDoctoral Training Fellowship, 1979-1980; Merrill Presidential Teaching Award,
1992. Yazar, yine eUitim faaliyetleri erevesinde, akademik etkinliklerde bulunmuRtur. Bu amala, Aral k 1998den Ocak 1999 tarihine kadar geen yaklaR k bir y ll k dnemde Ortak al +malar Direktr (Directeur d'tudes-associ)
olarak, Sosyal Bilimler Yksek AraRt rmalar Enstitsnde bulunmuRtur. Yine
Powers, Modernite ve Mslm zerine yap lan ortak al Rma grubunda (Working
Group on Modernity and Islam, Notions of Law and Order in Muslim
Societies, Casablanca, Morocco, 13-25 Eyll 1999) k demli Uretim eleman
olarak yer alm Rt r. Kuds Mbrani niversitesi Mleri AraRt rma Enstitsnde
Mslm Hukuku AraRt rma grubunda Aral k 1999-Ocak 2000 tarihleri aras nda
burslu olarak araRt rmalarda bulunmuRtur.11
6

. $

Powers akademik deneyimini, alan na iliRkin sreli yay nlarda yapm R olduUu editryel ve idari etkinlikleri ile art rm Rt r. Bu erevede, 1993 y l ndan
bu yana, Islamic Law and Society (E.J. Brill) dergisinin editrlUn yapmaktad r. Yine, Waqf: An Annual Journal for the Study of Islamic Endowments and
Charitable Foundations, ve Harvard Series in Islamic Law dergilerinin de yay n
kurulu yelerindendir. Ayr ca yazar, UCLA Journal of Near Eastern and Islamic
Law, dergisinin de dan Rma kurulu yesi olarak grev yapmaktad r.
Powers n grev yapmakta olduUu Cornell niversitesinde, onun akademik deneyimine katk da bulunacak nitelikte bir tak m idari grevleri de bulunmaktad r. Bunlardan baz lar , Yak n DoUu AraRt rmalar Blm BaRkanl U
11

Bkz., Powers, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, s. ix.
http://www.arts.cornell.edu/jwst/Powers.html.

8 "

B'5'R

(1993-1996), Arap ve Mslm AraRt rmalar Kurulu BaRkanl U (1988-1993), aUdaR Yak n DoUu AraRt rmalar Program DirektrlU (1998-2000)dr. 2001
y l ndan bu yana da KarR laRt rmal Mslman Toplumlar Kurulunun BaRkanl U n yapmaktad r.12
6!
6

(
(

"#

#
!

1 .F

0 /

'

"

Powers, klasik oryantalistlerin Mslm hukuku alg lamas n n temelinde yer

alan sosyal teorik zeminin kurucusu olarak Max Weberin anlay R n n genel
oryantalistik alg lamay belirlediUini ifade eder. Weber, f kh iki temel ynyle
irrasyonel olan bir kutsal hukuk olarak nitelemektedir. Ona gre, hukuksal
normlar n belirlenmesinde kullan lan aralar yemin, lanetleRme gibi- rasyonel
nitelikte olmad U iin Mslm hukuku prosedrel a dan irrasyoneldir. Yine
kdlar n, kurulu bir hukuk doktrini btnne deUil de daha ok etik, politik,
kiRisel veya faydac deUerlendirmelerine dayanarak karar vermelerinden tr
de irrasyoneldir. Bu prosedrel ve maddi irrasyonelite, kad adaleti (kadijustiz)
teriminin ortaya kmas na ve bugn popler olan Mslm hukuku alg lamalar na
egemen olmuRtur. Mslm hukukunun doUas na iliRkin ortaya konan oryantalistik
bak R a lar n zikreden Powersa gre bu konuda mevcut olan anlay R, daha ok
J. Schacht n yaklaR m ile belirlenmiRtir. S. Hurgronje ve Bosquet gibi Schacht
da f kh , dini ykmllklerin tmn ieren bir sistem olarak kabul eder.13
Powersa gre, drdnc/onuncu yzy ldan sonra Mslm hukukunun uygulamada nas l bir iRlev grdUn anlamak iin bir mftinin ilmi etkinliUini ele
almam z gerekmektir.14 Mftilerin etkinliklerini iletmek iin kulland klar temel
kaynak ise, onuncu yzy l n ikinci yar ns ndan itibaren ortaya kmaya baRlayan
ve gnmze kadar kesintisiz biimde sre gelen ve tek bir mezhebin hukuk
dRncesi ile tan mlanm R olan fetv koleksiyonlar d r.15 Powers n Law, Society,
and Culture in the Maghrib, 1300-1500, adl al Rmas da mftinin hukuk alan ndaki bu etkinliUini ve bunun belirli bir tarihsel ve toplumsal dnemde Mslm
hukuku uygulamas na iliRkin boyutunu analiz etmektedir. Powers bu yap t nda
12

Bkz., http://www.arts.cornell.edu/jwst/Powers.html.
Bkz., Powers, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, s. 1-2. Johansen, Baber,
age., s. 49-50.
14
Bu konuda ayr nt l bilgi iin yazar n iki meslektaR ile birlikte editrlUn yapt U al Rmaya ve daha zelde bu edit al Rmada yer alan Ru blme bkz., Masud, Messick, Powers,
Muftis, Fatwas and Islamic Legal Interpretation, Islamic Legal Interpretation: Muftis and
Their Fatwas, (ed. M. Khalid Masud, Brinkley Messick and David S. Powers), Harvard University Press, 1996. Ayr ca bkz., Powers, David, Legal Consultation (Futy) in Medieval
Spain and North Africa, (ed. Chibli Mallat), Islam and Public Law, London: Graham and
Trotman, 1993, s. 85-106.
15
Bkz., Masud, Messick, Powers, agm., s. 9-10. Powers, Legal Consultation (Futy) in Medieval Spain and North Africa, s. 85-92.
13

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

zellikle 1300-1500 y llar aras nda Mslman Bat da -MaUrib blgesinde- Mslm hukukunun uygulanmas n Maliki ekole mensup mftilerin bir tak m fetvalar erevesinde konu edinmiRtir. Powers konuyu babal k, zina, baz irtifak
haklar , aile vak flar ve mirastan mahrumiyet gibi farkl meseleler erevesinde
incelemiRtir. Hukuksal ve sosyal deUerlerin karR l kl dinamik etkileRimini yans tan her bir fetv rneUini istift ve cevb btnlUnde ele alm Rt r.16
Dnemin mftilerinin vermiR olduklar fetvalar erevesinde konuyu ele
alan yazar, her olay tarihsel baUlam nda Mslm hukukunun temel ilkeleri ve
normlar dzleminde yorumlar. Yayg n kan n n tersine, kad ve mftilerin gerekte mant ksal bir dRnRe sahip olduklar n ne srer. Ayr ca onlar n, hukuk, toplum ve kltrn birbirlerini etkilediUi ve hatta birbirlerini belirlediUi
konusunda yksek dzeyde bir bilince sahip olduklar n da tespit eder.17
Powersa gre Mslm hukuku yorumu geleneUinin tarihsel srecinde iki ayr hukuk yorumcular kategorisi -kad ve mfti-, hukuk ve olgunun buluRma noktas nda yer alm Rlard r. UyuRmazl k konusu olan davalar, RahitliUe iliRkin dzenlemeler, baUlay c yarg kararlar ve devlet yapt r m n ieren usul hukuku, yarg c n (kad ) yetki alan n ifade eder. te yandan, herhangi bir davaya iliRkin
olsun ya da olmas n baUlay c nitelikte olmayan istiRari grRler (fetvalar) ise
mftinin zel yetki alan na iRaret etmektedir. Mslm hukuku alan na iliRkin olan
gncel uyuRmazl klar /davalar zme ve sorular yan tlamada, her ikisi de kendi
yntemleri erevesinde uzmanlaRm Rlard r.18 Bunlardan fetva verme (futy),
herhangi bir devlet kontrolnden baU ms z bir biimde zel bir etkinlik olarak
baRlam Rt r. Byk lde hukuk bilginleri kendi etkinlik alanlar n ve mesleki
standartlar n kendileri belirlemiRlerdir.19
Powers bu etkinlik sonucunda ortaya kan rnn/fetvan n entelektel
bir metin olman n yan s ra, yerine gre etik ya da politik bir metin niteliUine de
sahip olduUunu belirtir. Fetv yle bir metindir ki, onunla mfti, ondan davaya
iliRkin grRn talep eden kad , dava taraflar ve o yrenin insanlar ndan oluRan muhatap kitlesi ile bir iletiRim kurar. Gerekte fetv mftiler ile Mslman
toplum aras nda srekliliUi olan bir iletiRim biimidir. Bu iletiRim dolay m nda o,
dil arac l U yla kendi kltrnn kaynaklar n yeniden inRa etmektedir. Hukuki
ilkelerin yeniden hayat bulacaU iletiRim biiminde verilen bir fetv bir baRka
fetvn n ortaya k R na kap aralam Rt r.20
Mlgili dneme iliRkin fetvalar n analizinde Powers, klasik oryantalist sylemin Mslm hukukunun doUas konusundaki ncllerini sorgulamaya dnk
olan Ru temel sorulara cevap aram Rt r; Acaba Mslm hukuku uygulamas yaln z16

Bkz., Powers, age., s. 10, 229.

Powers, age., s. 10.
18
Masud, Messick, Powers, agm., s. 3.
19
Masud, Messick, Powers, agm., s. 8.
20
Powers, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, s. 232.
17

8 "

B'5'R

ca ibadetler, kiRiler hukuku ve miras hukuku gibi alanlarla m s n rl d r yoksa

diUer hukuk alanlar nda da iRlevselliUi sz konusu mudur? Yarg sal bir karar
verirken kdlar, etik, siyaset ve yarar gibi znel kriterlerle mi hareket etmiRlerdir, yoksa Mslm hukuk doktrininin temellerine baUl kalarak m hkm vermiRlerdir? Mftilerin grRlerinde bir yarat c l k unsuru sz konusu mudur?
Maliki hukuk doktrini hukuksal sorunlar zmede ve toplumu dzenlemede ne
derece etkin olmuRtur? Hukuk sistemi ile devlet aras nda nas l bir iliRki sz konusuydu? vb.21
Yazar n bu kitab nda analiz ettiUi fetvalar, Ahmed el-VenRersnin (834914/1430-1508) Kitbul-Miyr nda yer alan fetvalardan ibarettir. elVenRersnin Fezde derlediUi bu koleksiyonda yer alan fetvalar Mslman
Bat da takriben 391-890/1000-1495 y llar aras nda ortaya kan fetva birikiminden oluRmaktad r.22 Kitbul-Miyr, yaklaR k olarak ikiyzelli y ll k bir dnemde Mfrikiyye, MaUrib ve Endlsn byk kentlerinde yaRam R olan yzlerce mftinin yaklaR k olarak 6000 fetvas ndan oluRan bir koleksiyonudur.23
VenRerisi, yarg sal hkmlerden oluRan koleksiyonunun hakimlerin pratik kullan mlar iin olduUunu ifade etmektedir. Bylece hakimin hkm verirken
karR laRacaU zor bir olayda daha nce verilmiR benzer bir olaya iliRkin fetvaya
baRvurabilmesine imkan tan mak istemiRtir.24 Kitbul-Miyr diUer fetva derlemelerinden ay ran temel karakteristik, hukuki uyuRmazl U n taraflar n n isimleri, olay yeri, ilgili uyuRmazl k konusunun olaylar hakk nda daha ayr nt l bilgi
veren bir ok birincil (primary) fetvalar ieriyor olmas d r. Powers bu trden
fetvalar al Rmas na esas alarak hukuk doktrini ile sosyal pratik aras ndaki iliRkiyi a Ua karmaya al Rm Rt r.25
Powersa gre Bat l Mslm hukuku araRt rmac lar yirminci yzy lda oUunlukla akademik ilgi ve enerjilerini f k h uslne ve f kha hasretmiRlerdir.
Bat l ilmi evrelerde kdlara oranla mftilere daha az ilgi gsterilmiR olmas n n nedenlerinden biri, k smen bir ok araRt rmac n n dava-merkezli yaklaR mlar nedeniyle, hukuk mRavirinin rolne aRina olmamalar d r. Bir diUer neden ise
bir ok tarihsel dnemde mftinin etkinliUinin kdya oranla daha az kurumsallaRt r lm R olmas d r. Nitekim kdlar n resmen tayin edilmelerine, maaR almalar na ve mahkemelerde adalet daU tmalar na karR n mftilerin oUu, siyasi otoriteye hibir biimde baUl olmadan zel olarak al Rm Rlard r. Mftilerin al Rmalar n n nemi, onlar n grRlerinin kendilerine kazand rd U yksek derecedeki otoritelerine dayanmaktad r ki bu, Anglo-Amerikan hukuk sistemindeki
emsal kararlara dayal olan ictihad hukukunun Mslm hukuku alan ndaki benze21

Powers, age., s. 3.
Powers, age., s. 4-5.
23
Powers, age., s. 6-7.
24
Powers, age., s. 7.
25
BoUa A. Ergene, kitap tan t m : Powers, David, S. Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, Islamic Law and Society, 10:2 (2003), s. 251-252.
22

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

<

rini ifade etmektedir.26 Ancak geen eyrek yzy l boyunca tarihiler genelde
fetvalara ve zelde ise Kitbul-Miyra artan dzeyde ilgi gstermiRlerdir. Bu
ilginin nedeni, bu trden metinlerin tarihsel sosyal uygulamaya onlar diUer
kaynaklara gre daha fazla yak nlaRt racaU na olan inanlar d r ki, Powers da bu
dRnceyi benimsemektedir.27
Nitekim Mslm hukukunun teorik yn fur f k h ve f k h usl literatrnde ele al n rken, onun pratik boyutunu, dinamik olan insan iliRkilerine dair
bireylerin sorunlar na zm olarak mftilerin cevaplar ndan oluRan fetvalar
oluRturur. Yorumcular olarak her bir mfti deUiRen hukuksal yetkinlik ve farkl
sylem tarzlar ortaya koymuRtur. Mftiler, kdlardan tutun da sultan ve buna
benzer siyasi otoritelere var ncaya kadar toplumun her kesiminin geniR yelpazedeki hukuki sorunlar ile ilgili fetvalar vermiRlerdir.28 zmleme durumunda
olduklar geniR yelpazeli hukuki sorunlar btn toplumlar n tarihsel ve sosyal
baUlamlar na iliRkin daha saUl kl bir bilgi sunmaktad r.
Powers kitab n n birinci blmnde, kle bir kad n n, oUlunun biyolojik
ve yasal babas olduUunu ne srdU kiRiye karR srdrdU babal k davas na
iliRkin bir fetvay konu edinir. Mkinci blmde, popler bir hukuk bilgininin
SnniliUe ayk r dRnceleri ve Mslmi olmayan davran Rlar nedeniyle iRkence
grmesi, hapsedilmesi ve sonunda srgn edilmesine iliRkin bir dava ele al nm Rt r. nc blmde, Orta Atlas daUlar nda yerleRik olan iki ky aras nda
yaklaR k olarak bir buuk yzy l sren su haklar n n tahsisat na iliRkin bir dava
konusu yer almaktad r. Drdnc blm, veba hastal U na karR ailenin devaml l U n saUlamay amalayan zengin mal sahipleri ile ilgili bir davay ele almaktad r. BeRinci blmde, iki hukuk bilgini aras nda ortaya kan birisi +erf diUeri
berberi- irkin szl kavga sonucunda, bozulan toplumsal btnlU saUlama
abas nda olan bir mftinin karakterini ortaya koymaya al R r. Son blmde
ise, bir ya da daha fazla ocuUunu mirastan mahrum b rakmak istediUi ne srlen babaya iliRkin iki davay karR laRt rm Rt r.29
Bu davalar incelerken vaka yntemini (case-method) kullanan Powers
her bir blme, davan n olgular ile baRlamaktad r. Daha sonra da yazar ilgili
hukuk doktrininin tart Rmas na geer. Bundan sonra, uyuRmazl k konusuna
iliRkin olarak ne srlen bir ya da daha ok hukuksal grR analiz eder. Her
bir rnekte Powers, mftinin baUlay c (otoritatif) hukuk metinlerinin kullan m n n belirli bir toplumun belirli bir mekan ve belirli bir zamanda Mslmi olmas n n ne anlama geldiUini sorgular. Bu uyuRmazl klar n temel normatif baUlamlar n ve farkl kurallar btn ve hukuk normlar aras ndaki karR l kl iliRkiyi ve
toplumda erkek ve kad n n kendi statlerini belirlemek iin bir ara olarak hu26

Masud, Messick, Powers, agm., s. 3-4.

Powers, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, s. 9.
28
Masud, Messick, Powers, agm., s. 4.
29
Powers, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, s. 10.
27

8 "

B'5'R

kuku kullanma biimini a Ua karmaya al R r. Btn bunlar , uyuRmazl klar n

zm iin var olan mekanizmalar ve uyuRmazl U n zmlenmesi srecinde
farkl hukuk aktrlerinin oynad U rol tan mlamak iin analiz eder. Powersa
gre mftilerin vermiR olduUu fetvalar toplum ile hukuk dRncesinin birbirini
biimlendirme tarz n ortaya karmaktad r.30
Powers n konu ettiUi davalar o dnemde mftilerin Merini yarg sisteminin ayr lmaz bir paras olduUunu gstermektedir. Kdlar mstefti olarak onlardan dzenli bir biimde fetva talep etmiRlerdir. Kdlar bu fetvalar yarg sal
hkmlerinin baUlay c (otoritatif) temeli olarak kullanm Rlard r. yle ki ona
gre Miyrdaki fetvalar n oUu bir yarg sal davaya iliRkin olarak verilmiRtir.31
Powersa gre Mslm hukuk sisteminde merkezi bir metin olma konumunda olan
fetvan n retim srecinde mfti, bir hukuk otoritesi yaratmaktad r. BaUlay c
(otoritatif) bir hukuki ifade olarak fetva, kdn n hkmne veya karar na meRruluk katar.32 DiUer hukuk kltrlerindeki hukuk bilginleri gibi, mfti de ilk temel
kaynaklara Kuran ve snnet gibi- baRvurmakla kalmaz bunun yan s ra hukuk
doktrinine (fur f k h), nceki fetvalara ve mahkeme kararlar na (amel) da mracaat ederdi.33
Endls ve MaUribteki Malikiler aras nda genellikle her bir mahkeme
kad s iin bir veya daha fazla mfti, mRavir olarak tayin edilmiRtir. Zor, olaUanst ya da politik a dan hassasiyet ieren davalarda, kd kendi mRavirleri
d R nda herhangi bir yerel mftinin dan Rmanl U na da baRvurabilirdi. Bu tr
davalarda kad , davan n yaz l bir zetini soyut ve kiRisel olmayan, nesnel bir
hukuk diliyle mftiye ulaRt r rd . -stift talebine yaz l bir cevb veren mfti, olay
inceler ve istift ile cevb birlikte kdya geri gnderirdi. BaUlay c olmamakla
birlikte kad , hkm verirken dayand U fetvay oUunlukla sonulanan dava
karar na eklerdi.34
Yukar da da ifade edildiUi zere, Webere gre kutsal hukuk normlar n n kar ld U kaynaklar rasyonel a dan kontrol edilemediUinden, bu hukuk
prosedrel a dan irrasyoneldir (formel irrasyonalite) ve bu nedenle de hukuk
karma prosesi irrasyonel bir prosedr takip eder. Ayn zamanda davalar etik,
politik, duygusal, veya yararc deUerlendirmelere dayand r larak hkme baUland U iin (kadijustiz) kutsal hukuk maddi a dan da irrasyoneldir (materyal
irrasyonalite).35 Weber taraf ndan ne srlen, herhangi bir hukuk kurallar
btnne baRvurmaks z n keyfi bir biimde adalet daU tan Mslman kad imaj , Powersa gre birok alan uzman ya da oryantalistin paylaRt U bir Reydir.
Weber kad adaletini (kadijustiz), yarg c n her bir davay herhangi bir tutarl
30

Powers, age., s. 10-11.

Powers, age., s. 20.
32
Powers, age., s. 229.
33
Powers, age., s. 230.
34
Powers, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, s. 20-21.
35
Bkz., Johansen, Baber, age., s. 49. Weber, Max, age., III, 975 vd.
31

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

hukuk normlar btnne ve rasyonel bir yarg lama usul sistemine baRvurarak
deUil de kendi kiRisel deUerlerine gre sonuland rd U bir hukuk sistemi olarak
tan mlar. 1960 ve 1970li y llarda Fasta bir kentte grev yapan yarg lar zerinde bir al Rma yapan Lawrence Rosen da Adalet Antropolojisi: -slam Toplumunda Kltr Olarak Hukuk (The Anthropology of Justice: Law as Culture in Islamic
Society)36, adl eserinde Weberin teorisini kan tlamak iin aba harcam Rt r.
Weber gibi o da Mslman yarg lar n, yarg lama srecinde maddi hukuk doktrinlerine ya da daha nce hkme baUlanm R olan davalar n olgular na olan benzerliklerine veya farkl l klar na baRvurmad klar n ileri srer. Ayr ca bu yarg lar n yerleRik hukuksal kavramlara vurguda bulunmad klar n ve yarg sal bir ak l
yrtme usul kullanmad klar n ne srer. Ancak Weberden farkl olarak
Rosen, Mslm hukukunun rasyonel ve tutarl olduUunu belirtir.37 Powers kitab nda Rosen n Weberyen anlay R temel alan zc Mslam hukuku alg lamas n
sorgulamaktad r.38
Powers, Rosen n al Rmas na konu ettiUi kente (Sefrou) yak n bir yer
olan Fez civar nda bir blgede, on drdnc yzy lda grev yapan bir yarg c n
hkme baUlad U uyuRmazl k konusu -babal k davas - erevesinde klasik
oryantalistik imaj analiz eder.39 Bu zel uyuRmazl k konusu erevesinde analizini gerekleRtiren Powers, diUer kltrlerdeki yarg lar gibi bu olayda kdn n,
vermiR olduUu karar n hukuksal otoritesini yerleRik kaynaklar ve daha nceki
otoriteler zerinde temellendirmeye al Rt U n ifade eder. Kdn n, maddi hukuk doktrinine ve daha nceki olaylar n/davalar n olgusal benzerlikleri ve farkl l klar na odakland U n ve yerleRik hukuksal kavramlara vurguda bulunduUunu
belirtir. Kdn n, gittike rafine bir hal alan hukuksal analiz yntemleri ile sonulanan bir adli muhakeme (judicial reasoning) usul kulland U n ifade eder.
Powers bu noktada baRka araRt rmalar n da yap lmas n n gerekliliUiyle birlikte,
bunun istisnai bir durum olmad U n ne srer.40
Kdlar n temel amalar ne olursa olsun, onlar n etkinliUi, temel sosyokltrel kabullerin ve hukuki sylemin ynlendirmesini ierir. Kdlar n hkme
baUlad klar davalar n sonucu nas l olursa olsun, onlar hkmlerini gvenilir
bilgiye (ilm) ve Mslm hukuk doktrininin otoritesine dayand rm Rlard r. Akli
gerekelendirme zerindeki vurgu, Mslman kad y doktriner tutarl l Ua deUil,
bireysel deUerlendirmelerine gre adalet daU tan prensipsiz bir grevli olarak
nitelendiren Weberyen kad adaleti (kadijustiz) anlay R n n hatal olduUunu ortaya karmaktad r.41 Yarg kararlar n n nceden kestirilebilir olmay R kad n n
36

Rosen, Lawrence, The Anthropology of Justice: Law as Culture in Islamic Society, Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
37
Powers, age., s. 23.
38
BoUa A. Ergene, kitap tan t m , s. 252.
39
Powers, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, s. 24.
40
Powers, age., s. 52.
41
Powers, age., s. 52.

8 "

B'5'R

hkmnn ve mftinin grRnn hukuk d R deUerlendirmelerden etkilendiUini

akla getirebilir ve bu noktada Weber k smen hakl olabilir. Ancak diUer hukuk
kltrlerinde de olduUu zere, kad ve mftiler vermiR olduklar yarg kararlar n n ve grRlerin sosyal, ekonomik ve politik sonular na kay ts z kalmam Rlard r. Bununla birlikte Powers, kad dan hkmn, tan kl k delili ile olgulara dayanarak ve kurulu hukuk doktrinine baUl kalarak vermesinin talep edildiUini
ifade eder.42
Bu noktada, yarg c n kurulu bir hukuk doktrinine taklit rejimi ierisinde baUl kalarak hareket etmesinin, Mslam hukukunda hukuki bir dogmatizm
veya kat l Ua yol at U n ne sren klasik oryantalistik yaklaR m n analizini gndeme getirmektedir. Powers bu analizi, taklit anlay R n n hukuki yarat c l U
kreltip kreltmeyeceUine iliRkin olarak kitab n n baR nda gndeme getirdiUi
soru baUlam nda konu edinir. Konu edindiUi olaylar/yarg kararlar erevesinde
Powers, Ru kanaate var r; yeni ve beklenmedik hukuksal olaylara cevap arayan
hukuk bilginlerinin kurulu hukuk doktrinini ve fetvalar n kullanarak olaUanst bir sylemsel (discursive) canl l k sergilemiRlerdir.43 Toplumsal yaRam n gereklerini hesaba katan bu dinamizm, hukukun canl l U n korumuRtur.
Powers, bu al Rmas nda kad ve mftilerin iinde bulunduklar sosyal,
kltrel ve siyasal ereveyi gz nnde bulundurmuR ve onlar n hkmlerine
veya fetvalar na etki eden hukuk d R faktrleri de deUerlendirmeye alm Rt r.
Ancak, Maliki hukuk doktrininin maddi rasyonalitesini benimseyen Powersa
gre, hukuk d R faktrlerin varl U na raUmen MaUribli yarg ve hukuk bilginleri bir hukuk sistem erevesinde yarg sal etkinliklerini yrtmRlerdir.44
%6 $

Powers, doktora tez al Rmas n geliRtirerek kaleme ald U Studies in

Qur'an and Hadith: The Formation of the Islamic Law of Inheritance, adl eserine, yaln zca Mslm miras hukukuna deUil bunun yan s ra ortaaU Mspanya ve
Kuzey Afrikas nda aile ii mal aktar m konusuna, ilgili fetva literatrne yans d U biimde, ilgi duyarak baRlam Rt r. Ancak al Rma srecinde Mslm hukukunun mal paylaR m na iliRkin kesin emirlerinin bulunmas na raUmen, zenginlik ve
mal n bir kuRaktan diUerine gemesine imkan tan yan fiili durum aras ndaki
farkl l k onun olduka ilgisini ekmiRtir. Mal sahiplerinin miras hukukunun
hkmlerini devre d R b rakacak biimde istedikleri Rekilde mallar n aktarma
nedenlerini sorgulam Rt r. Peygamber ve Kuran konusunda revizyonist akademisyenlerden etkilenerek Mslm miras hukuku olarak bildiUimiz Reyin Peygambere vahy edilen miras sistemi ile zdeR olmama olas l U n gz nnde bulun42

Powers, age., s. 232.

Powers, Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, s. 231.
44
BoUa A. Ergene, kitap tan t m , s. 253.
43

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

durmuRtur. Miras hukukuna iliRkin baz Kuran ayetleri ve hadisler zerindeki

analizi arac l U yla, paylar ilminin (ilm-i farid) baz varsay mlara dayand U n
gstermeyi amalam Rt r. Lingusitik ve leksikografik delillere dayanarak bu
varsay mlar ortaya karmaya al Rm Rt r. Bylece yazar, bu metinlerin kabul
edilen yerleRik anlamlar ndan geriye doUru giderek orijinal anlamlar na ulaRmay hedeflemiRtir. Powers bunu baRard ktan sonra, Peygambere bildirilen miras
sisteminin yeniden inRas n gerekleRtirebileceUini dRnmRtr. Bu sistemi ilk
Mslm miras hukuku (the proto-Islamic law of inheritance) olarak isimlendirir.45
Yazar kitab nda iki yerleRik kabul sorgular. Powers Ru iddialarda bulunur: Mslman toplum, Peygambere bildirilen miras sistemine iliRkin baz
Kuran ayetlerinin ve hadislerinin gerek anlamlar na vak f deUillerdir. Peygamberin lmnden sonra baz insanlar konuya iliRkin ayetlerin anlamlar n
deUiRtirmek abas iinde Kuran n metnini maniple etmiRlerdir. Ancak yazar
bu iddian n hassasiyetinin bilincinde olarak ne Kuran ve ne de Peygamberi
kk dRrc bir slup kullanmad U n ne srmektedir. Mkinci olarak da
yazar, Schacht n Mslm hukukunun Peygamberin lmnden yaklaR k bir yzy l
sonra geliRmeye baRlad U ynndeki tezini konu edinir. Schacht n bu argman
ne srerken Kuran yasamas n neredeyse tamamen gz ard ettiUini, hatta
yle ki The Origins of Muhammadan Jurisprudence46 adl klasik eserinde bu konuya sadece sekiz sayfa ay rd U n ifade eder. Yazara gre Mslm hukukunun
kkenlerine iliRkin yap lacak olan al Rmada baRlang noktas n Kuran oluRturmal d r. Miras konusunda Kurani yasamay konu edinerek, Mslm hukukunun gerekte Peygamberin yaRam esnas nda geliRmeye baRlad U n ortaya koyarak Schacht n skeptisizmini vurgulamaya al Rmaktad r.47
Schachta gre Mslm hukuku, Peygamberin yaRam sresince veya hicri
birinci yzy l n byk blmnde var olmam Rt r. Ancak peygamberin lmnden yaklaR k bir yzy l sonra geliRmeye baRlam Rt r. Ona gre Mslm hukuku
hadis literatrnn ortaya kmas ile birlikte geliRmeye baRlam Rt r.48 Kuran
aile, miras ve ibadetler gibi konularda bir tak m hkmler koymuR olmakla
birlikte, ilk dnem Mslman kuRak bu hkmlere olduka az ilgi gstermiRlerdir. Yine ona gre, hadisler de hicri birinci yzy l n sonlar nda ortaya km Rt r.
Mslm hukuku, Peygamber ve onun sahableri taraf ndan deUil, Emevi yneticilerince atanan yarg lar ve hukuk uzmanlar nca devletin idari uygulamalar n n,
Mslm n dini hukukuna dnRtrlmesiyle formle edilmiRtir. Schacht n yaklaR m baz oryantalist S. Vesey-Fitzgerald, N. J. Coulson gibi- ve Mslman
bilginler Mustafa Azami gibi- taraf ndan eleRtiri konusu edilmiRtir. N. J.
45

Bkz., Powers, Studies in Qur'an and Hadith: The Formation of the Islamic Law of Inheritance, s. xi-xii.
46
Bkz., Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford 1979, s. 224-227.
47
Powers, Studies in Qur'an and Hadith: The Formation of the Islamic Law of Inheritance, s.
xii.
48
Bkz., Powers, age., s. 209; Schacht, age., s. 224.

8 "

B'5'R

Coulson ve Mustafa Azami, Kurani yasamaya gereken ilgiyi gstermemesi nedeniyle Schacht eleRtirmiRlerdir.49 Powersa gre, Schacht n hukuk bilimi konusunda ulaRt U sonular pozitif hukuk iin de genellemesi sonucunda bu yan lg ortaya km Rt r.50
Powers iki a dan Schacht n yaklaR m n eleRtiri konusu yapmaktad r.
Bunlardan ilkini, onun Kurana yaklaR m ndaki yanl Rl k oluRturur. Mkinci eleRtiri konusu ise, onun hukuk ilmi (usl) ile pozitif hukuk (fr) aras ndaki ay r m
bulan klaRt rmas d r. Schacht Mslm hukuk ilminin (usl/jurisprudence) kkenlerini ortaya karmay amalad U n kitab n n baRl U nda ifade etmesine raUmen,
her zaman ikisi aras ndaki (usl ve fr) ayr m n fark nda olamam Rt r. Scahcht
ve onun takipileri Mslm hukuk bilimi ve pozitif hukukun her ikisinin de yaln zca 725 y l ndan sonra ortaya kt U n ne srmRlerdir.51
Powersa gre, Mslm pozitif hukukunun kkenlerine R k tutmak isteyen
kiRi araRt rmas na, aile hukuku, miras hukuku veya ibadetler alan nda Kurani
yasamay deUerlendirerek baRlamas gerekir. Peygamber sonras Mslmanlar
ibadet, boRanma ve mal paylaR m gibi konularda Kuran vahyinin normatif dzenlemelerini esas alm Rlard r. Powers burada, Arapada ilml-farid (paylar
ilmi) olarak bilinen Mslm miras hukukunun oluRumunu, Schacht n hukuk ilmi
(usl) alan nda ulaRt U sonular n pozitif hukuk (fur) alan na uygulanabilirliUini belirleme abas ile analize ynelir.52 ne srdU yaklaR m n iki ynden
revizyonist olarak nitelenebileceUini ifade eden Powers, ilkin miras hukukunun,
Peygamber dneminden itibaren, ilk dnemde baz yn deUiRimleri ile birlikte,
devaml bir Rekilde geliRtiUini ne srer. Bu noktada Coulson, Abbot, Sezgin ve
Azaminin grRlerini destekleyici nitelikte bir yaklaR m sergiler. Ayn zamanda
Powers, paylar ilminin Mslmi gelenekte ngrlenden olduka farkl bir biimde geliRtiUini iddia eder. Yukar da da ifade edildiUi zere Powers, Peygamberin lmn takip eden y llarda Mslman toplumun Kuran yorumunu Peygamber taraf ndan benimsenen miras sistemini ortadan kald ran bir biimde
maniple ettiklerini ortaya karmaya al Rm Rt r.53
Nitekim uygulamada da baz Mslman mal sahipleri, Mslam miras hukukunun temel dzenlemelerini devre d R b rakarak, istedikleri miras lar na mallar n devretmek amac yla hediye, bor ikrar , sat m veya bir aile vakf oluRturmak gibi saUlar aras tasarruflarda bulunabiliyorlard . Powers, konuyu on beRinci yzy lda Tunusta, bir baban n kk ocuUu lehine diUer ocuklar n miras-

49

Bkz., Powers, age., s. 1-8.

Powers, age., s. 209.
51
Powers, Studies in Qur'an and Hadith: The Formation of the Islamic Law of Inheritance, s. 67. Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 224-227.
52
Powers, age., s. 7.
53
Powers, age., s. 7-8.
50

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

tan mahrum etmek amac yla gerekleRtirdiUi bir tak m mali tasarruflara iliRkin
olan bir davan n analizi erevesinde ele alm Rt r.54
Schachta gre Mslm hukuku Peygamberin lmnden yaklaR k yz y l
sonra geliRimine baRlam Rt r. Powersa gre Schacht, hukuk bilimi (usl) konusundaki araRt rmalar n n sonular n n pozitif hukuk (fur) zerinde de geerli
olduUunu ne srmRtr. Daha da nemlisi Mslm hukukunun kkenlerini
Kuran yasamas n tmyle gz ard ederek hadis literatrnn ortaya kmas
ile eR tutmuRtur. Powers, evlenme, boRanma ve miras hukuku alanlar ndaki
Kurani yasaman n Mslmanlar n hayat n ynlendirdiUini ve Mslm hukukunun geliRimini teRvik ettiUini ne srmektedir. Schacht n varsay m n test etmek
iin Kuran n miras hukukuna iliRkin dzenlemelerini sistematik bir analize tabi
tutmuRtur. Powers analizi sonucunda, Mslmi gelenek taraf ndan ngrlen tarz n d R nda da olsa Mslm hukukunun Kurani yasama ile birlikte geliRmeye baRlad U yarg s na ulaRm Rt r. Kuran metninin inRas etkinliUi Mslm hukukunun
geliRiminin ilk safhas n oluRturmuRtur. Powers, Mslm hukukunun oluRumunu
konu edinirken farkl laRan bir geliRim seyri olan geleneUin farkl unsurlar n
zaman ierisinde ortaya kan sreleri baUlam nda ele alman n nemini vurgulam Rt r.55
Powers, geleneksel Mslman bilginlerin ve onun bat l takipilerinin,
Kuran n miras hukukuna iliRkin dzenlemesini, Mslm ncesi Araplar n
kablev rf hukuklar na katk da bulunmak iin dizayn edilmiR reformlar olarak
deUerlendiren katk da bulunma teorisini (superimposition theory) benimsediklerini ifade eder. Bu yaklaR m n tersine Powers, Kuran n, Mslm ncesi
Araplar n kablev rf hukuklar n n yerine gemek zere, vasiyetname b rakarak ve vasiyetname b rakmadan len kiRiye miras olmay da ieren tam bir
miras hukuk sistemi getirdiUini ne srer.56
Mslm miras hukukunun oluRumu konusunu muhtemelen ilk kez konu
edinen ve katk da bulunma teorisini savunan, on dokuzuncu yzy l oryantalistlerinden W. Robertson Smith, Mslm miras hukukunun bir tak m temel unsurlar n Mslm ncesi Arap toplumunun kablev rf hukukunda aram Rt r. W. R.
Smith, Kinship and Marriage in Early Arabia adl eserinde Mslm hukukundaki
belirlenmiR hisselerin (farid) Mslm ncesi miras uygulamalar ndan al nd U n
ne srmRtr. Yine ona gre asabe kavram da Mslm ncesi rf hukuktan
Mslm hukukuna gemiRtir.57

54

Bkz., Powers, The Art of the Judicial Opinion: On Tawlij in Fifteenth-Century Tunis,
Islamic Law and Society, 5:3 (1998), s. 359-381.
55
Bkz., Powers, Studies in Qur'an and Hadith: The Formation of the Islamic Law of Inheritance, s. 209-210.
56
Powers, age., s. 212.
57
Powers, age., s. 14-15.

8 "

B'5'R

Bir ok hukuk tarihisi taraf ndan sonradan benimsenen Coulson da olduUu gibi- katk da bulunma teorisi Ryle ifadelendirilmiRtir. Kuran, eRler aras ndaki miras haklar n belirli yak n kad n akrabalar na, lenin terekesinden
kesirli paylar vererek dzenler. Bu kurallar tam bir miras sistemi oluRturmay p,
yaln zca Mslm ncesi Araplar n kablev rf hukukuna yeni bir yasal miras lar
s n f eklemek suretiyle nceki sistemi modifiye etmektedir.58
Powersa gre ne yirmi iki y ll k Peygamberlik srecinde miras konusunda
ayr nt l dzenlemelerin ilahi vahiy ve snnet biiminde dzenli olarak vaz edildiUini ne sren klasik Mslmi temsil teorisi (clasiccal Islamic representation
theory) ve ne de katk da bulunma teorisi, tam olarak Mslm miras hukukunun
oluRumunu izah edemez. Her iki teori de Ru varsay ma dayan r; Mirasa iliRkin
Kuran n ve Peygamberin emirlerinin geleneksel anlaR lma biimi ile Peygamberin ve ilk toplumun yorumu zdeRtir. Powers kitab nda bunun byle olamayabileceUini ortaya koymaya al Rm Rt r. ncelikle, konuya iliRkin nemli bir
tak m anahtar niteliUindeki Kuran ayetleri ve hadislerin geleneksel yorumundan geriye doUru bir al Rman n mmkn olduUunu ortaya koymaya al Rm Rt r.
Daha sonra da Peygamber taraf ndan kabul edilen, vasiyetname b rakarak len
kiRiye miras l U ve vasiyetname ile miras atamay da ieren ve fakat ayn zamanda paylar biliminin birok matematiksel karmaR kl klardan da uzak olan
miras sistemini ilk Mslm miras hukukunu yeniden kurmaya al Rm Rt r. Yazar
ikinci blmde, Peygamberden sonraki kuRaklar n yzleRtiUi politik, sosyal ve
dinsel at Rmalar sonucu oluRan ilk Mslm miras hukukunun ilmul-faride
dnRme srecini ele alm Rt r.59
6%
6

( #
/

Law, Society, and Culture in the Maghrib, 1300-1500, (Cambridge

University Press, 2002).
Studies in Qur'an and Hadith: The Formation of the Islamic Law of
Inheritance, University of California Press, 1986.
Islamic Legal Interpretation: Muftis and Their Fatwas, (ed. M. Khalid
Masud, Brinkley Messick and David S. Powers), Harvard University Press,
1996.
The History of al-Tabari, Volume XXIV: The Caliphates of Sulayman, Umar
II, and Yazid, State University of New York Press, 1989. (Notlar eklenerek yap lan bir eviri).

58
59

Powers, age., s. 17.

Powers, age., s. 17-18.

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

%6 )
Women and Divorce in the Islamic West: Three Cases, Hawwa, vol. 1:1
(2003). 29-45.
Waqf, Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., XI, 69-75.
Parents and their Minor Children: Familial Politics in the Middle
Maghrib in the Eighth/Fourteenth Century, Continuity and Change, August
2001, 177-200.
The Islamic Family Endowment (Waqf), Vanderbilt Journal of
Transnational Law, 32:4 (1999), 1167-1190.
Introduction: The Islamic Inheritance System, Islamic Law and Society,
5:3 (1998): 285-290.
The Art of the Judicial Opinion: On Tawlij in Fifteenth-Century Tunis,
Islamic Law and Society, 5:3 (1998): 359-381.
Muftis, Fatwas, and Islamic Legal Interpretation, Islamic Legal
Interpretation: Muftis and their Fatwas, Harvard University Press, 1996.
The Art of the Legal Opinion, Islamic Legal Interpretation: Muftis and
their Fatwas, ed. M. Khalid Masud, Brinkley Messick and David Powers,
(Harvard University Press, 1996).
Kadijustiz or Qadi-Justice?: A Paternity Dispute from 14th-Century
Morocco, Islamic Law and Society, 1:3 (1994): 332-366. Law, Morality, and
Religion: Global Perspectives, (yeniden bas ld ) ed. Alan Watson (Berkeley,
Robbins Collection, 1996).
The Maliki Family Endowment: Judicial Norms and Social Practices,
International Journal of Middle East Studies, 25:3 (1993): 379-406.
Legal Consultation (Futy) in Medieval Spain and North Africa, (ed.
Chibli Mallat), Islam and Public Law, London: Graham and Trotman, 1993, s.
85-106.
On Judicial Review in Islamic Law, Law & Society Review, 26:2 (1992):
315-341.
Fatwas as Sources for Legal and Social History: A Dispute over
Endowment Revenues from Fourteenth-Century Fez, Al-Qantara, 11 (1990):
295-341.
Islamic Inheritance Law: A Socio-Historical Approach, ed. Chibli
Mallat ve Jane Conners, Islamic Family Law and the State, London: Trotman,
1990, s. 11-29.

8 "

B'5'R

A Court Case from Fourteenth-Century North Africa, Journal of the

American Oriental Society, 110:2 (1990): 229-254.
Colonialism, Orientalism, and Legal History: The Attack on Muslim
Family Endowments in Algeria and India, Comparative Studies in Society and
History, 31 (1989): 535-571.
On Bequests in Early Islam, Journal of Near Eastern Studies, 48 (1989):
185-200.
The Literary Genre Nasikh al-Quran, ed. Andrew Rippin, Approaches
to the History of the Interpretation of the Qur'an, Oxford University Press, 1988.
Reading/Misreading One Anothers Scriptures, ed. William Brinner,
Studies in Judaism and Islam, c. I, Scholars Press, 1986.
Revenues of Public Endowments in Sixteenth-Century Jerusalem,
Archivum Ottomanicum, 9 (1984): 163-202.
The Dictionary of the Middle Ages, iinde yer alan maddeler;
Inheritance, Endowment, ve Alms-Tax, New York: Scribners, 1983.
The Will of Sad b. Abi Waqqas: A Reassessment, Studia Islamica, 58
(1983): 33-53.
On the Abrogation of the Bequest Verses, Arabica, 29 (1982): 246-295.
The Islamic Law of Inheritance, Reconsidered: A New Reading of Q.
4:12b, Studia Islamica, 55 (1982): 61-94.
6 % &#

/0

##

Bernard G. Weiss, The Spirit of Islamic Law, Law and History Review,
19:1 (spring, 2001), s. 189-192.
M. Izzi Dien, The Theory and Practice of Market Law in Medieval Islam,
A Study of Kitab Nisdab al-Ihtisab of Umar b. Muhammad al-Sunami (fl. 7th8th/13th-14th Century). Speculum 75:2 (April 2000), s. 482-483.
Wael Hallaq, A History of Islamic Legal Theories: An Introduction to
Sunni Usul al-Fiqh, Middle East Quarterly, (June 1999).
Chibli Mallat, The Renewal of Islamic Law: Muhammad Baqer as-Sadr,
Najaf and the Shii International, American Historical Review, (October, 1995):
1270-1272.
P. Crone, Roman, Provincial, and Islamic Law, Journal of Semitic Studies,
35 (1999): 326-330.

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

<

L. Rosen, The Anthroplogy of Justice: Law as Culture in Islamic Society,

Journal of the American Oriental Society, 111. 4 (1991): 790-791.
+6 %

0 /

"

C % &# %

Women and Divorce in the Maghrib: Five Cases, ISIM workshop on

Qadis and their Courts, Leiden, October, 2001.
Parents and their Minor Children: Familial Politics in the Middle
Maghrib in the Eighth/Fourteenth Century, Conference on Family History in
Middle Eastern Studies, Berkeley, April 7-8, 2000.
A Riparian Dispute From Morocco, ca. 1285-1421 C.E., Workshop on
Evidence in Islamic Law, New York University, April 2-3, 1999.
Familial Politics in the Fourteenth Century Maghrib, conference on
Family and the Social Order, Ben-Gurion University, Israel, June 22, 1998.
Immoral Conduct and the Problem of Judicial Legitimacy, workshop
on Family and the Social Order, Ben-Gurion University, Israel, June 9, 1998.
The Crafting of a Legal Opinion, Princeton Mellon Seminar on Fatwas
in Islam: Text, Subtext, Hidden Agenda, March 13, 1998.
Immoral Conduct and the Problem of Judicial Legitimacy, seminar on
The Public Sphere in Muslim Society, Van Leer Institute, April 17, 1997.
The Dynamics of Legal Continuity, workshop on The Dynamics of
Legal Change in Muslim Societies, The Hebrew University, March 19, 1997.60
6

>

Bat l sosyal bilimsel teoriler, klasik oryantalist syleme egemen olan

perspektifin belirlenmesinde etkin olmuRtur. Bu perspektifin izlerini klasik oryantalist geleneUin Mslm hukuku araRt rmalar nda grebiliriz. Mslm hukuku
alan nda klasik oryantalist sylemin ise Schacht ile birlikte sistematik bir form
kazand U grlmektedir. Bu sylemin temel nclleri, Mslm hukuku alan nda
oryantalist akademik evrenin bak R a lar n n Rekillenmesinde belirleyici olmuRtur. Ancak sre ierisinde yerleRik syleme ieriden eleRtirel bir bak R n ya
da paradigma ii bir yenilenme olarak nitelendirebileceUimiz daha derinlikli
analizlerle kritik edici bir yaklaR m biiminin ortaya kt U n ifade edebiliriz. Bu
eleRtirel bak R a s n n nemli temsilcilerinden birisi de David Stephan
Powersd r.
60

Bilimsel yay nlar konusunda ayr nt l bilgi iin bkz.,

http://www.arts.cornell.edu/jwst/Powers.html.

8 "

B'5'R

Powers n eleRtirel tutumunun izlerini kitap al Rmalar nda yer alan bak R
a s erevesinde betimsel bir anlat mla ortaya koymaya al Rt k. Yazar,
Weberin Mslm hukukuna iliRkin olarak ne srdU irrasyonel bir kutsal hukuk nitelemesini ve kad imaj n eleRtirel bir perspektifle analiz etmiRtir. Hukuk normlar n n belirlenmesinde kullan lan aralar n rasyonel nitelikte olmamas ve kdlar n, kurulu bir hukuk doktrinine deUil de daha ok etik, politik ve
kiRisel deUerlendirmelere dayanarak karar vermelerinden tr de irrasyonel
olduUunu ne sren klasik sylemi kritik etmiRtir. Powersa gre kad adaleti
(kadijustiz) terimi ile poplarize edilen bu Mslm hukuku alg lamas daha ok
Schacht n yaklaR m ile belirlenmiRtir.
Powers, oryantalist Mslm hukukular n n, dava-merkezli yaklaR mlar nedeniyle hukuk mRavirinin rolne aRina olmamalar ve bir ok tarihsel dnemde
mftinin etkinliUinin kdya oranla daha az kurumsallaRm R olmas gibi bir tak m
nedenlerden tr, oUunlukla akademik ilgilerinin f k h uslne ve f kha hasredildiUini ne srer. Powers, tarihsel-sosyal uygulamaya iliRkin daha saUl kl bir
bilgi sunacaU na inand U fetva literatrnde yer alan malzemeyi esas alarak,
toplum ve hukuk aras ndaki birbirini biimlendirici iliRkiyi ortaya karmaya
al Rm Rt r.
Geleneksel Mslman hukuk bilginlerinin ve onun bat l takipilerinin,
Kuran n miras hukukuna iliRkin dzenlemesini, Mslm ncesi Araplar n
kablev rf hukuklar na katk da bulunan reformlar olarak deUerlendirdiklerini
ne sren yaklaR m n tersine Powers, Kuran n, Mslm ncesi Araplar n kablev
rf hukuklar n n yerine geen tam bir miras hukuk sistemi getirdiUini ifade
eder. Bu tezini ne srerken, Mslm hukukunun kkenine iliRkin olarak Schacht
taraf ndan benimsenen yaklaR m da kritik eder. Mslm hukukunun Peygamberin
lmnden ancak bir yzy l sonra geliRmeye baRlad U n ne sren ve Kuran ile
Mslm hukuku aras ndaki iliRkiyi neredeyse gz ard eden klasik yaklaR m , spesifik bir konu miras hukuku- erevesinde ele almaya ya da onun yanl Rl U n
kan tlamaya al Rm Rt r.

&

>

& S :

9 9

.#

+" & H$)

T& S

8 "

B'5'R

NORMAN CALDER*
(21 MartMart-19501950-13 ubat 1998)
Norman Calder (21 March1950--13 February 1998)
March-1950

Mehmet Toprak

21 Mart 1950de Mskoyada bir bal k kasabas olan Buckiede dnyaya

geldi. 11 yaR nda ailesiyle birlikte Bedfordshirea baUl Dunstabla yerleRti. Msko
aksan ndan dolay arkadaRlar yla saUl kl iletiRim kurmakta glk ekti. Kitaplara dRknlUnde bu durumun etkisi olabilir.
Oxfordda Oriental Instutede Arapa ve Farsa eUitimi ald . Mlim hayat na at lmas nda zellikle iki hocasan n etkili olduUu grlyor. Bunlar Arapa
hocas Freedy Beeston ile Yunanca ve Arap (Mslam) Felsefesi hocas Richard
Walzerdir.
1900 Berlin doUumlu bir Yahudi olan Walzer, Almanyada Greke, Mtalyada Arapa UrenmiR sonra Oxfordda gelerek antik Yunan dRncesinin
Mslama oradan da Hristiyan Avrupaya intikali konular nda dersler vermiRti.
Walzer hem kiRiliUi hem de ilmi metot ve yaklaR mlar yla Calder zerinde
son derece etkili olmuRtur. DiUer hocas Prof. Beeston ise Arap edebiyat na
zellikle Riire hakimiyetiyle Calder n Arapaya ve dil konusuna ilgisini art rm Rt r.
Oxforddan sonra, kendisine al Rma alan olarak setiUi kltr daha yak ndan tan mak iin OrtadoUuyu dolaRm R, 4 y l kadar Arabistan ve Mranda
Mngilizce UretmiR bu arada Arapa ve Farsas n ilerletmiRtir.
Daha sonra School of Oriental and African Studiesde Doktora al Rmas na baRlam Rt r. Hocalar Ann K. S. Lambton ve John E. Wansbroughd .
Lambton Oii dRnceye aRinal U ile Calder n bu alandaki al Rmalar nda etkili
olmuRtur. Doktora tezini1 Mmami Oii f kh nda otorite kavram zerinde yapm R,
doktora sonras ndaki al Rmalar nda da bir sre Oii Mmami konulara aU rl k vermiRtir. Wansbrough ise gelecekteki metin analizi ile ilgili al Rmalar n Rekillendirmede nemli bir rol oynam Rt r. Goldziher, Schacht, Nldeke, Auecbach ve
Marmara niversitesi Mlahiyat Fakltesi.
The Structure of Authority in Imami Shii Jurisprudence (Ph.D., School of Oriental and
African Studies, University of London, 1980).
1

8 "

!*H4 B

Curtiusun eserleri Wansbroughnun Mslam n kkenlerine dair incelemelerinde

etkili olmuRtur.1
Wansbrough edebi, tarihi ve dini metinler analiz edilirken bunlar aras nda hibir ay r m yap lmaks z n hepsinin edebi bir kurguyla ele al n p incelenmesi
gereUini vurgular. Calder da metin analizlerinde bu metodu devam ettirecektir.
Katolik olmalar da Wansbroughyla bir baRka ortak noktalar d r. Bununla birlikte Yahudilik, Hristiyanl k ve Mslam zerine araRt rmalar nda bu zellik fazla
hissedilmez. Bunlar kurtuluRa gtren farkl yollar olarak grp, gereUin ancak edebi metinlerin ok iyi okunmas yla anlaR labileceUini ifade ederler:
Calder n deyimiyle Tanr y bilmek (metinleri) okuma/yorumlama yeteneUine
baUl d r.
Calder n hocalar n n etkisinde geliRtirdiUi ilmi teknik, zengin sonular
doUurdu. Studies in Early Muslim Jurisprudence adl eseri bunun gzel bir rneUidir. Burada edebi analizin edebi geleneUin tarihsel evrimine derinlemesini
bakarak- geliRen sosyal bir realitenin resmini izdiUini anlat r.
Mlk dnem Mslam Hukuku metinleri h. 3. y l n eserleri olup, OrtadoUunun
ve Kuzey Afrikan n Rehirli pratiklerinin rnleridir. Arabistan kabile toplumumun deUil. Hukukun kaynaU olarak grlen zellikle Kuran, Hadis ve Arap
adetleri bu sisteme baRlang ta deUil, oluRum srecinin sonunda eklenmiRtir.
Hukuk metinleri de bir edebi metin gibi incelenmelidir. Caldera gre baRlang c ndan 19. Yzy la kadar btn f k h geleneUi canl l U n ve yarat c l U n koruyarak k r lmaya uUramadan devam etmiRtir.Bu, Mslam dn dRncesinin en byk
entelektel ve edebi baRar s olmuRtur. Ad geen eserinin Bat l ilmi evrelerde
hem olumlu hem de olumsuz olduka yoUun bir tart Rma baRlatt U n belirtmek
gerekir.
Son zamanlarda 400/1010 dan 1300/1883e kadar olan dnemde Mslam
hukuk literatr ve bu literatrn sosyal fonksiyonlar zerinde al R yordu. Bu
al Rmay tamamlamaya mr vefa etmedi. Drt blm haz rlayabildi.2 Ancak
bunlar bile, Caldera gre, idealize edilmiR bir sistem olarak hukuk ile onun
sosyal hayattaki pratiUi aras ndaki karmaR k iliRkisin vermeye yeterlidir.
Myi bir araRt rmac ve yazar olmas n n yan nda, ayn zamanda iyi bir hocayd . Manchester niveristesinde al Rmaya baRlad U 1980den sonra Arapa
eUitimini modernleRtirmiR, Blmdeki OrtadoUu al Rmalar n reforme etmeleri
hususunda arkadaRlar n teRvik etmiRtir. 20 kadar Urenciye (bunlar n oUu
UzakdoUu Asya, Orta DoUu ve Trkiyeden Mslmanlard ) Master, Doktora
dan Rmanl U yapm Rt r. Herkese karR anlay Rl , s cak ve samimi tav rlar ile Urencilerin takdirini kazanm Rt r.

1
2

Wansbrough iin bu say daki ilgili yaz ya bkz.

Bunlar meslektaR C. Imber taraf ndan yay ma haz rlanmaktad r.

?$

&/ #

' '9 '9$

/
Studies in Early Muslim Jurisprudence, Oxford: Clarendon Press, 1993
Classical Islam: A Sourcebook of Religious Literature (jointly edited with J.
A. Mojaddedi and A. Rippin), London-New York: Routledge 2001.
Four Studies in Islamic Law, edited by Colin Imber, Oxford:Oxford
University Press, 2001.
)
Al-Nawawis typology of muftis and its significance for a general theory
of Islamic Law Islamic Law and Society, 3.2 (1996), 137-64.
Ikhtilf and ijm in Shafiis Risala, Studia Islamica, 58 (1983) 55-81.
The Judicial Authority in Imami Shii Jurisprudence, British Society for
Middle Eastern Studies Bulletin 6(1979):104-108.
Zakat in Imami Shii Jurisprudence From The Tenth To The Sixteenth
Century, BSOAS (Bulletin of School of Oriental and African Studies) 44.3
(1981), 468-80.
Accommodation and revolution in Shiite jurisprudence: Khomeini and
the classical tradition, Middle Eastern Studies 18.1 (1982), 3-20.
Khums in Imami Shii Jurisprudence, from the tenth to the sixteenth
centruy A.D, BSOAS 45.1 (1982), 39-47.
The Significance of The Term Imam In Early Islamic Jurisprudence,
Zeitscherift Fr Geschicte der Arabisch-Islamischen Wissenchaften 1(1984) 254264.
Friday Prayer and The Juristic Theory of Government: Sarakhsi, Shirazi, Mawardi, BSOAS 49.1 (1986) 49:35-47.
The sa'y and the jabn: some notes on the Qur'an 37:102-3, JSS (Journal
of Semitic Studies), 31.1 (1986), 17-26.
Legitimacy and Accomodation in Safavid Iran: The Juristic Theory of
Mutammad Baqir Al-Sabzavari (d.1090/1679) Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies 25 (1987), 91-105.

8 "

!*H4 B

Doubt and Prerogative: The Emergence of Imami Shii Theory of Ijtihad, Studia Islamica 70 (1989) 57-78.
From Midrash to scripture: the sacrifice of Abraham in early Islamic
tradition Le Museon: Revue d'etudes orientales, 101.3-4 (1988), 375-402.
Hinth, birr, tabarrur, tahannuth: an inquiry into the Arabic vocabulary
of vows, BSOAS 51.2 (1988), 214-39.
The Ummi in early Islamic juristic literature, Der Islam 67.1 (1990),
111-23.
307.

The Qurr and the Arabic lexicograpfic tradition, JSS, 36.2 (1991), 297-

Tafsr from Tabar to ibn Kathr:Proplem in the description of a genre,

in G.R. Hawting and Abdul-Kader A. Shareef (eds), Approaches to the Quran,
London-New York: Routledge, 1993, 101-40.
The Barahima: literary construct and historical reality, BSOAS 57.1
(1994), 41-51.
Exploring God's Law: Muhammad b. Ahmad b. Ab Sahl al-Sarakhs on
zakt, in Chr. Toll and J. Skovgaard-Petersen (eds), Law and Islamic World,
Past and Present, Copenhagen: Det Congelige Danske Videnskabernes Selskab,
1995, 57-73.
Law, in S.H. Nasr and O. Leaman (eds), History of Islamic Philosophy,
London-New York: Routledge, 1996, ii, 979-98.
History and nostalgia: reflections on John Wansbrough's The Sectarian
Milieu, in H. Berg (ed), Islamic origins Reconsidered: John Wansbrough and the
Study of Islam, Special Issue of Method and Theory in the Study of Religion: Journal of the North American Association for the Study of Religion 9.1 (1997), 47-73.
The Limits of Islamic orthodoxy, in F. Daftary (ed.), Intellectual Traditions in Islam, London: I.B.Tauris, 2000, 66-86.
The uqud rasm al-mufti of Ibn Abidin, BSOAS 63.2 (2000), 215-28.
/

Abu Dawud al-Sijistani, Abu Hanifa, Abu Yusuf, al-Bukhari,

Ibn Hanbal, Ibn Hazm, Ibn Maja, Ibn Taymiyya, Malik ibn Anas,
Muslim ibn Al-Hajjaj, al-Nasai, al-Shafii, al-Shayban, al-Tirmidhi, in
J.R.Hinnels (ed.), Who's Who of World Religions, London: Macmillan, 1991.

?$

&/ #

Ghayba, Hilli, Allama ibn al-Mutahhar, Law: legal thought and jurisprudence, marja al-taqlid, in The Oxford Encylopedia of the Modern Islamic World. J.L. Esposito, (ed.) New York: Oxford University Press, 1995.
Law, Islamic Philosophy of, in E. Craig (ed.) Routledge Encyclopedia of
Philosophy, London-New York: Routledge, 1998.
Sharia law, Microsoft Encarta Encyclopaedia (British Edition), 1998.
Feqh, in E. Yarshater (ed.) Encyclopaedia Iranica, ix, New York: Bibliotheca Persica Press, 1999.
al-Sarakhs, sharia, al-Tahawi, taklid, usul al-fikh, in Encyclopaedia of Islam, 2nd edn. Leiden: E.J. Brill, ix (1997); x(2000).
9 .
Review of Freedom and Fulfillment: an annotated translation of alGhazalis al-Munqidh min al-dalal and other relevant works of al-Ghazali (by
R.J. McCarthy. Journal of Semitic Studies 27 (1982):124-125.
Review of Arjomands The Shadow of God Middle East Studies (MES)
(1987) 23.
Review of Approaches to the History of the Interpretation of the
Quran (by Andrew Rippin). Journal of Semitic Studies 35 (1990):333-335.
Review of Nabil A. Salehs Unlawful Gain and Legitimate profit in Islam and Baber Johensens The Islamic Law on Land tax and Rent. Journal of
Semitic Studies 35 (1990):361-365.
Review of The Mystical Vision of Existence in Classical Islam (by
Gerhard Bowering). Journal of Semitic Studies (1982) 27:331-332.
Review of Early Muslim Dogma: A Source Critical Study (Michael,
Cook). Journal of Semitic Studies (1983) 28:180-187.
Review of Islam and Colonialism (Rudolph Peeters). Journal of Semitic
Studies (1983) 28:380-381.

8 "

!*H4 B

<

JOHN BURTON (1929(1929- )

THE COLLECTION OF THE QUR'AN ADLI
ESER ZEL NDE
DE-Y. Do. Dr. Haluk Songur1

&

GILJL H
' "

& "
(
$ & $# ( % $ $ &
E$"&
9 $& E$"& 9 $& & :& " ("$
&$)&
&$ &
- $&
$ . $&
("$$ $% * &
$
)$
)
$& " /$ ( $& $% " Q U & &# "$ # & $& # - # "
&$ "
+$ & )$ !"
$ ( $%
'
( 5 ) V'
( !" $
$% - $
$&
"$ " ) $%% # &# # (
# ) " + (
$ $
& $& # -$$
) + +
&# ($
$% E$"& F & - $ " 9 $& & "
/$ ( $& $% " Q U &
.
$
($ &
" &
F & - $ "U & - &
$& " " ($& $& &
P
$% " Q U & - %$
" H $+" $)& ( & $& F % &# "
( (
$ $" $ &
&
&
+
$& $% "
($&( + $% Q U & &# 8 " % &#
$& - ) &
" $
&# %
($ ( $& $% " Q U & $
$% " "$ " "$ # P
& # &# # (
#
Q @ &

E$"& 9

$& $

&

"

($

( $& $% "

! "
Kur'an tarihi ve metni zerine bildiUimiz kadar yla drt Alman (Noldeke,
Schwally, Bergstraesser and Pretzel) ve iki Mngiliz oryantalist (Arthur Jeffery ve
John Burton) ilgilenmiRlerdir.2
1

S.D. niversitesi, Mlahiyat Fakltesi

$7

*?>M4

Joseph Schacht ile baRlayan oryantalist revizyonist ekol, Patricia Crone,

Michael Cook, Martin Hind ve diUerlerinin de katk lar yla geliRmiRtir. Burada
nceki isimlerden muhteviyat ve yaklaR m bak m ndan tamamen farkl olsa da
John Wansbrough ve John Burton talebe-hoca ikilisini unutmamak gerekir. Bu
ekoln son temsilcisi de David Powers'd r.3
Burton, diUer isimlerle birlikte bir ekol ierisinde kabul edilse de, bu genel
yaklaR m n aksine diUer oryantalistlerin yaklaR mlar ndan farkl bir tav r sergileyerek ieriden bir kritik ses olarak ykselmiRtir. zellikle Kur'an cemi ile ilgili
rivayetlerin yorumlanmas ve uzlaRt r lmas hususunda diUerlerinin tam tersi
sonuca ulaRm Rt r. Hatta bu konudaki rivayetlerin Kur'an' cem edenin Peygamber olmad U hususunda tam bir uyum ierisinde olduUunu ifade ederek, diUer
araRt rmac lar bu sonuca ulaRamamalar ndan dolay eleRtirmiRtir. Ayr ca
Schact' n inRa ettiUi ve diUerlerinin kabul ettiUi, yaz l metinlerin Peygamberden
ancak bir yzy l sonra ortaya kt U iddias n doUrudan kabul etmek yerine o
boRlukta ne oldu sorusunun peRine dRer.
John Burton, hakk ndaki incelemelerimizi, The Collection of The Qur'an,
(Kur'an ' n Cem'i), The Source of Islamic Law -Islamic Theories of Abrogation(Mslm Hukukunun Kaynaklar Mslami Nesih Teorileri-), ve An Introduction to
Hadith, (Hadise GiriR), adl eserlerinden faydalanarak ortaya koymaya al RacaU z. zellikle Kur'an' n cem'i ve nesih konular n ele ald U ve bunun yan s ra ilk
defa Burton taraf ndan ortaya at lan Kur'an' n cem'i ile nesih teorileri aras ndaki
baU nt ve gerekelerini izah ettiUi The Collection of the Qur'an, adl eseri temel
referans m z olacakt r.
0')' ' '9$( ' 2

5 %890 5

Eserlerinin bir listesini al Rmam z n sonunda sunacaU m z Burton' n grRlerini temel eseri olmas anlam nda tek kitap zelinde inceleyebiliriz. Burton
ilk ve temel al Rmas n The Collection of the Qur'an4 ad ile1977 y l nda yay mlam R. Burton bu eserinde Kur'an' n cemi ve bununla baUlant l olarak nesh teorilerini zellikle de metni mensuh hkm baki nesih eRidini ele al p incelemiRtir.
Wansbrouh'nun, Burton' n eseri ile ilgili yorumu Ryledir: Bu nemli al Rma uzun y llar sren aban n, azmin ve tart Rman n bir rndr. Benim tahrip ve en az ndan deUiRtirme abalar ma, daha yak n bir tan mlama ve daha yoUun bir dokmanla karR l k verdi. Son hali gerekten etkileyici idi.5
2

Chad VanDixhoorn, Truth Unchanged, Texts Unchanging? The Text of the Bible and the Text
o f the Quran: A Brief History, unpublished article, Huron College, London, Canada: 1995. 1\
http://www.rim.org/muslim/texts.htm
3
S. Parvez Manzoor, "The Revealed Text: From Tafsir to Deconstruction",1,
http://www.pmanzoor.info/TABARI.html
4
Burton, John, The Collection of The Qur'an, Cambridge University Pres, Cambridge, 1977
5
M.S.M. Saifullah, "Defense:Responses To The Grammatical errors In The Quran",
http://www.quranic studies.com/article59.html, 3

E$"& 9

$& I

J V !" /$

( $& $% !" Q @ & # :

T2

&#

1990' da Burton bu defa sadece nesih konusun incelediUi, The Source of

Islam c Law6 adl eserini yay nlar. 1977 y l nda yay nlad U ve yar s n neshe ay rd U , The Collection of the Qur'an adl eserinden sonra yazar, bu eserinin tamam n nesh konusuna zellikle Mslmanlar gzyle neshe ay rarak nesh meselesinin detayl bir incelemesini yapar. Yazar bat l araRt rmac lar n Mslmanlar n
nesihle ilgili tart Rmalar na mthiR derecede kay ts z ve ilgisiz kalmalar n eleRtirmesinin7 yan s ra Rimdiye kadar bat da bu konuda yap lan al Rmalar n sadece
meraka dayal olarak nitelenemeyeceUini fakat genellikle kritik olmayan bir
tarzda yaz ld klar n belirtir.
Burton btn eserlerinde de gzlemlenebileceUi zere sadece Mslmanlar n grR ve yaklaR mlar n incelemekle kalmam R kendi aUdaR veya selefi
olan oryantalist bat l araRt rmac lar n eser ve yaklaR mlar n tenkit etmekten
geri durmam Rt r. rneUin snnetin snneti neshi konusuyla ilgili; "Schacht'in
hadisler zerine aR r odaklanmas ve onun Kur'an ilimlerine karR olan kay ts zl k Reklinde ki genel yaklaR m , burada onun kendi hipotezlerinin tesinde uygulamay (olguyu) grmesini engellemiRtir. Halbuki mesele gayet a kt r. Snnetin
snneti neshetmesi vard r"8 diyerek Schact'nin yaklaR m na karR eleRtirel bir
tutum ierisine girmiRtir.
Burton mslmanlar n nesihle ilgili a klamalar n n yeterince tatminkr
olmad U n , bu a klamalar n yetersiz olduUunu iddia eder. Neshedilen ayetler
hangileri, ka tane, nesih-hukuk iliRkisi, hangi ayetler geerli olmad klar gerekesiyle Mslmanlar taraf ndan neshedildi gibi sorulmas gereken, onlarca sorunun9 olduUunu belirtir. Ayr ca Hz. Peygamberden sonra ilk yaz l metinler ikinci
yzy l n ikinci yar s ndan itibaren ortaya kmaya baRlad U n ifade ederek bu ve
benzeri pek ok problemi "Muhammed'in lmnden sonra ilk yaz l metinlere
kadar olan boRlukta ne oldu?"10 Reklindeki temel bir soruda zetleyebileceUimizi
ve bu temel soru peRinde olacaU n syler.
Burton ilk iki kitab n n ard ndan 1994'te An Introduction to Hadith11 adl
eserini ilim dnyas na sunar. Eserinde Peygamberin misyonu, Mslami gelenek
(Hadis), Hadisin siyasi boyutu, Hadis al Rmalar , Hadisin teolojik boyutu, Hadis
incelemesi, Hadis koleksiyonlar , Bat l l lar n Hadise yaklaR m , Oafii ve bilgi
kaynaklar konular n ele al p inceler. Sonular k sm nda icma-snnet karR karR ya, Hadisin deUeri konular n irdeler.

6
Burton, John, The Source of Islamic Law-Islamic Theories of Abrogation-, Edinburg, University Pres, 1990
7
Burton, The Source, ix
8
Burton, The Source, 212
9
Burton, The Source, x
10
Burton, The Source,xi
11
Burton, John, An Introduction to Hadith, Edinburg University Press, 1994

$7

*?>M4

al Rmas n sonsznde Burton, Mslman hadis uzmanlar n n, oryantalistlerin hadise yaklaR mlar hususundaki eleRtirilerini belirttikten sonra, baz
bat l araRt rmac lar n zellikle Goldziher ve Schacht'nin hadise yaklaR mlar n n
tenkide uUrad U n Ru szlerle belirtir "Baz Bat l araRt rmac lar da Goldziher ve
Schacht'nin hipotezleri hakk nda bir tak m rezervlerinin olduUunu ifade etmiRlerdir. Benim kendi pozisyonum itibar yla, uydurma ve sonradan ihdas edildiUi
gerekesiyle hadislerin btnyle reddedilmesi, pek ok hadisin ok eski ilk
dnem tefsirlerinden (erken dnem yorumlar ndan) k p geldiUini gzden ka rmam za neden olur. Ou halde bu argman n kabul edilmesi durumunda da
hadislerin bir k sm n n en az ndan Allah' n Kitab' n ilk anlama abalar na (teRebbslerine) kadar ulaRt U sylenebilir. Bu tr hadisler doUal olarak ncelikli
olarak peygamber dnemi olmasa bile Kur'an Dnemi olarak tan mlanabilecek
olan hemen sonras dneme ait Mslmanlar n fikirleri hakk nda baz materyaller ihtiva ediyor olacakt r."12
( % ))(% * +

( ',-./+7 G 89M 5M 5 ')$H

<

Eseri (The Collection Of Qur'an) Crone, Cook, ve Wansbrough ile ayn dnemde yay nlan r. Kendinden nceki kuRaU n limi R.G. Sergeant' n yorumu
Ryledir: "John Burton The Collection of The Qur'an adl eserinde
Wansbrough'nun dayanaks z iddialar n detayl olarak ve daha ikna edici bir
biimde tart R r. Harekesiz Kur'an metni bizden nce Peygamberin kendi tashihidir"14
Kitap, Kur'an ve Mslm Hukuk Bilimleri ve Kur'an Metni Nshalar adl iki
ana blmden oluRmaktad r. Kur'an ve Mslam Hukuk Bilimleri baRl U alt ndaki
birinci blmde 1. GiriR, 2. Mslam Hukuk Bilimleri, 3. Nesih'in alt Bilimleri 4.
nc tr neshin ortaya k R n n arka plan 5. Mushaf: Kur'an' n tamamlanmam R kay tlar konular ele al nm Rt r. Kur'an Metin (Nsha) Koleksiyonlar n n
Tarihi adl ikinci blm de 6. Mlk Nsha, 7. Osman Nshas , 8. Kur'an Nshalar :
Bir Mnceleme, 9. Kur'an' n isnad , 10. Genel DeUerlendirme baRl klar ndan oluRur.
Yazar giriRte al Rmas n n amac n Ru cmlelerle a klar: "Mslmanlar n
bak R a s yla Kur'an' n cemi meselesini yeniden amakt r. Onlar n kabulleri ve
iddialar ikinci tr al Rmalar n sekin rneklerinden olan Goldziher ve
Schacht' n eserleri R U nda yeniden incelemeye tabi tutulacakt r."15
Hadisler konusunda pek ok sakat grRn yan s ra Gibb gibi birok oryantalist de hadisleri kabul etmiRtir. " (hadisler) makul olarak kurulmuR, iine
materyaller sokulmam R ve Muhammed'in szlerinin orijinal formlar drst ve
12

Burton, An Introduction181
Burton, John, The Collection of The Qur'an, Cambridge University Pres, Cambridge, 1977
14
Abdurrahim Green, The Example of the Uninformed -An Authoritative Expositionhttp://www.islaam.net/main/display.php?part=full&category=53&id=908
15
Burton, The Collection, 5
13

E$"& 9

$& I

J V !" /$

( $& $% !" Q @ & # :

T2

&#

dikkatle korunmuRtur".16 Burton Kur'an' n cemi ile ilgili esasl al Rmas n n son
k sm nda hadislerin farkl rivayetlerinin okunmas yla alakal olarak yap lan kritikler hakk nda Runu syler: " Osman harekesiz taslak esas nda -nk henz
onun d R ndaki mushaflara da at f yap lmaktad r- paralel okumalar temeline
dayal olarak doktrinler aras nda esasl farkl l klar ortaya konulamaz. Btn
karR t grRler bir Rekilde tek ve bir metni sunar. Onlar rivayet ettikleri Rey konusunda esasl olarak anlaRm Rlard .17 Burton eserin son cmlelerinde Runu syler: "Elimizdeki metin peygamber taraf ndan dzenlendiUi ve onayland U Rekliyle bize ulaRm Rt r. Bugn bizim elimizde bulunan metin Muhammed'in
mushaf d r."18
"Fakihler aras ndaki tart Rmalarda hangi ayetin hangi ayetle ilgili olduUu
veya neshettiUi veya hangi hadisin hangisini neshettiUi konusunda bir ittifak saUlanamad . MRte bu ihtilaflar sonucu Uslu'l-f k hta en-nasih ve'l-mensuh ad alt nda
bir alt disiplin ortaya kt . Bu k s mlar Mslmanlar n gya yrrlkten kald rma (abrogation) teorilerinin anlat lmas na ve doUrulanmas na ayr lm Rt r. Gya
yrrlkten kald rma dedim nk nsih ve mensh Mslmanlar iin yrrlkten kald rmaktan daha te bir anlam ifade eder."19
Burton'a gre bu teoriler de f kh n ortaya koyduUu ittifaktan daha fazla bir
ittifak saUlayamad . Kufelilere gre Kur'an'daki belirli kurallar Kur'an'daki veya
snnetdeki belirli kurallar iptal ederken, Oafii'ye gre Kur'an sadece Kur'an' ,
snnet de sadece snneti neshedebilirdi.20
Burton neshin nc modeli konusunda metni mensuh hkm baki zellikle zina suunun cezas yla ilgili metinler hakk ndaki uzun tart Rmalardan bahsettikten sonra Runu ifade eder: "Sadece Kur'an metni belgeleri grR alan m zdad r. Bu belgelerin metinleri Raz haberlere dayand r lmam Rt r. Mushaf icma'
ile belirlenmiR ve mtevatirdir."21
Burton, gerekte Hz. mer 'in ifadesinden22 kastettiUinin bu ifadelerin
mushafa kaydedilmesi gereken bir ifade deUil ancak vahiyle teyit edilmiR, uygu-

16

H.A.R. Gibb, Mohammedanism, London, Oxford University Press, 1969, 50.

Burton, The Collection, 171
18
Burton, The Collection, 239240
19
Burton, The Collection, 1718
20
Burton, The Collection, 18
21
Burton, The Collection, 85.
22
Hz. mer'in ifadesi Rudur: " Recm ayeti hakk nda biriniz Ryle diyerek helak olmaktan
sak n n z. Allah' n kitab nda hadd (ceza) bulam yoruz. Elbette Peygamber recmetti, biz de
yapt k. Nefsim elinde olana yemin ederim ki 'mer Allah' n kitab na ilave etti ' demelerinden
korkmasayd m, kitaba 'evli erkek ve evli kad n zina ettiklerinde recmedin' yazard m. nk
bir bunu okuduk. Bu ifadeler ve nesih konusu ile ilgili a klamalar iin bak n z: Hasan,
Ahmad, -lk Dnem -slm hukuk Biliminin Geli+imi", (trc. Haluk Songur), RaUbet Yay nlar ,
Mstanbul, 1999.
17

$7

*?>M4

lanm R bir ceza olduUunun bilinmesini ynelik olduUunu dRnr. Ou szleri

bunu gsterir:
"mer'e gre recm cezas mevsuk bir snnet, Mslami bir hkm bylece
Muhammed vahyin ve hukukun bir temel unsuruydu. mer Mslmanlara bu
hkm korumalar n , onu okumalar n ve al Rmalar n titizlikle tavsiye etti ki
ihmal edilip unutulmas n. Bu durum onun bir grup ensar ve muhacirin toplay p
onlar n RahitliUinde mushaf n kenar na "mer ve NN Allah' n Rasulunn
zanileri recmettiUine Rehadet eder" yazd rmas bunu ispatlar. Asl nda mer
kendisinden sonra bir grubun gelip Kur'an'da olmad U gerekesiyle recmi reddetmesinden endiRe etmektedir. Fakat o Kur'andan olsayd mer kimin ne diyeceUinden ekinmeksizin onu kaydederdi. Kald ki o Kur'an'dan olsayd insanlar
Kur'an'dan deUil de demezlerdi. mer'in esas korkusu Kur'an'dan olmayan bir
Reyin Kur'an diye kaydedilmesiydi. MRte bu halde o ancak Kur'an'a ilave ettiUi
gerekesiyle sulanabilirdi. Onun amac onu Kur'an'a kaydetmek deUil fakat
onun ilahi bir emir olduUunun tespitiydi. Bu durum Onun, bunu sadece
Kur'an' n kenar na koydurmas , metnin koduna koyulmas na karR olmas ndan
anlaR l r. Kald ki Hz. Ebu Bekir'e Kuran' n cem edilmesini neren mer'di.
Onun Kur'an'dan olduUunu dRnen mer bu f rsat deUerlendirebilirdi Cebrail
Muhammed'e belli meselelerle ilgili bir anlamda vahiy getiriyordu. Peygamber
bunlar Kur'an metnine kaydetmesizin ezberleyecekti. Bu hkmler Allah'tan
geldiUi iin onaylanacak ancak onlar n vahyediliRi bugn okunan Kur'an vahyi
modunda olmad U iin kelimeler kaydedilmeyecekti. Bu tr vahye Hz. Peygamber'in "Bana Kur'an ve onunla birlikte misli verildi" sz iRaret eder. Bu snnete
bir referanst r.23
mer bunun (recm) Allah' n vahyettiUi bir ayet olmas na raUmen ve kendisinin devlet ve dinin baR olmas na raUmen kaydetmedi. nk mer bunun
kesinlikle Kur'an olmad U n biliyordu.24
John Burton'a gre Kur'an ve Mushaf farkl Reylerdi. Kur'an snnetin bir
blmn de kapsayan vahyin tamam iken Mushaf sadece vahyin Mslmanlar
taraf ndan iki kapak aras na al nan k sm yd . Nitekim The Mushaf: an incomplete
record of the Our'an, (Mushaf: Kur'an' n Tamam Olmayan Kayd ) ve bu baRl k
alt ndaki yazd klar buna iRaret eder.
Burton recim ve emme (stkardeRliUi) ile ilgili dzenlemeler konusunda
iki farkl grRn oluRtuUunu syler. Birinci grup bunlar n metodolojik nedenlerden dolay Kur'an vahyinin bir paras olduUunda srar ederken diUer grup bu
durum snnetin yarat c rol konusunda gizli teorik birok tehlikeler ierdiUi
iin recim snnetin bir unsuru olarak Peygamber taraf ndan konulmuRtur grRn tercih eder. Yazar, burada sadece bu ayetler Kur'an'd r fakat metinleri
mensuhtur diyen grubun grRlerini irdeleyeceUini belirterek, grRler bir yana
23
24

Burton, The Collection, 101-102.

Burton, The Collection, 103.

E$"& 9

$& I

J V !" /$

( $& $% !" Q @ & # :

T2

&#

iki grubun da recmin Mslami bir ceza olduUunda mttefik olduklar n ifade eder.
Usulclerin bu fakihlerin ittifak n belgelendirme abalar sonucu snnet Kur'an
zerine hkimdir ya da deUildir Reklindi ikinci bir tart Rma ortaya kt U n 25ilave
eder.
Burton'a gre metni mensuh hkm baki nesih eRidi, snnetin Kur'an'
neshinin kesinlikle kabul etmeyenleri ortaya kard klar bir trdr.26 Bunu Ryle
gerekelendirmektedir: nk bunu Kur'andan kabul etmemiz halinde onu
mushafta bulamad U m z iin ve snnetin Kur'an' neshini de kabul etmediUimiz
iin metni mensuh hkm baki Reklinde bir nesih anlay R yla bu cezan n asl nda
Mushaf'ta olmasa da Kur'an'da olduUunu ispatlayabiliyoruz.
Burton buradan hareketle, Mslman limlerin kayda deUer bir k sm na
(ki bunlar aras nda Mslami bilimlerin geliminde etkisi az olmayanlar da vard r)
gre Kur'an orijinalinde bugn bize ulaRan metinlerin hacminden daha geniR idi
soncuna ulaR r.
Tabi ki Mslmanlar da Kur'an tarihini zellikle de onun ilk defa cemi tarihini kendi bak R a lar yla uyumlu bir Rekilde uyarlad lar. Onlar n teorik fikirlerinin f kh n uygulamalar ndan m yoksa belli Kur'an ayetlerinin tefsiri ile ilgili
hadislerin yorumunun uygulamas ndan m karsand U nemli deUildi.
Oafi olan Taberi, Snnetin Kur'an' neshini kabul ettiUi iin teorik bak mdan metni mensuh hkm baki nesih yani Kur'an' n Mushafla ayn Rey olmad U
prensibine ihtiyac yoktu.27 Kur'an'dan referans gsterilmemiR bir hkmn belli
bir zamanda Kur'an 'da bulunduUu fikrine teorik olarak ihtiyac olmayan Taber
gibi limler de bir sre sonra bu tr fikirleri paylaRm Rlard r. Her iki grup ta bizim elimizdeki Kur'an metninin yani Mushaf n eksik olduUunu dRnr. Mushaf
metninin eksik olmas doUal olarak, Mslmanlar Kur'an belgelerinin tarihini
tart Rt klar srece Peygamberin Kur'an' n cemi tarihinin d R nda tutulmas sonucunu doUurur.
nk Peygamberin bizatihi cem ettiUi bir metinde, devam edegelen bir
uygulama bu metinde olmad U srece ondan kabul edilemez, ya da ondan nesh
edildiUi Peygamber taraf ndan bildirilen bir hkm Kur'an'da kald U ileri srlemezdi.
Burton Kur'an' n Mslmanlar iin belge olmaktan te bir anlam taR d U n
belirtir. O hem bir belge hem de bir kaynakt r. O mushafa referans edilmesi
a s ndan bir belge, Allah' n Kitab Kitabullah olarak bilinmesi a s ndan bir
kaynakt r.28 A kas Mslmanlar, Kur'an sadece ve sadece onun vas tas yla
bilinebildiUi iin Peygamberi, Allah' n kitab yla birleRtirmek zorundayd lar. Pey25

Burton, The Collection, 105

Burton, The Collection, 106
27
Burton, The Collection, 110
28
Burton, The Collection, 111
26

$7

*?>M4

gamberi vahiy olgusu, kaynak olarak Kitabullah n biricik yapt r m d r, mushafta

olmamalar na raUmen bu unsurlar n her ikisinin de iinde bulunduUu Mushafla
fakat daha ok zellikle de kitabullahla uyuRmas , bu unsurlar iin bir garanti
saUlar. Bunun rneUi recm ve st emme ayetleridir. zetle kitabullah terimi
yorumla karsanm R sahte tarihi teorik ve ideal uygun bir konsept sunar. Mushaf terimi ise aksine fiziki bir nesneye iRaret eder. Mushaf ve kitap aras ndaki
szel ay r m her zaman kolayl kla yap lamayabilir, eUer bir metinde geenin ne
olduUunda tart Rma varsa bu ok dikkatli yap lmal d r.
Mslmanlar n Kur'an' n cemi ile ilgili argmanlar Avrupal lar nkinin tersinedir. Biz biliyoruz ki Kur'an ilk defa peygamberin vefat ndan sonra cem edilmiRtir iddias na dayanarak onun eksik olacaU n ngrebiliriz. Mslmanlar
onun eksik olduUunu bildikleri iin onun Peygamberin vefat ndan nce cemedilemeyeceUini ileri srdler. F k h iin Peygamberin vefat na kadar geerliliUini
koruyan ve vefattan sonra geerliliUi tan nan ayetler eUer vahyin metinleri Bizatihi Peygamber taraf ndan toplanm R, kontrol edilmiR, dzenlenip ilan edilmiR
olsayd birisi k p bunlar n Kur'an'dan neshedildiUini ileri sremezdi.29
Burton ilgin ve farkl bir Rekilde metni mensuh hkm baki nesih tr ile
Kur'an' n ilk defa cemi aras nda bir iliRki kurar. Recim cezas n Kur'an'dan referansla ortaya koyanlar n icat ettikleri bir tr olan metni mensuh hkm baki
neshi bir sre sonra buna ihtiyac olmayan yani recmin snnet kaynakl olduUunu savunan limlerin de bu nesih trn kabul ettiklerini syler. Bu nedenle de
zenle Peygamber, Kur'an' n cemi faaliyetinin d R nda tutulmuRtur. Aksi takdirde Peygamberin cem ettiUi bir kitapta olmayan fakat onun uygulad U ve f kh
olan kurallar Kur'an'a referansla ispatlanamazd . Dolay s yla Kur'an daha geniR
bir kavram olurken Mushaf bunun daralt lm R ve ilk cem edilmiR hali olmaktayd . Bylece mer ve diUerlerinin baz meseleler hakk nda "bu Kur'an'dand ",
"Peygamber vefat ettiUinde biz bunu Kur'an'dan okurduk" szleri de Kur'an ve
Mushaf ay r m ile izah edilebileceUini ileri srer.
Burton Kur'an' n ilk cemi konusuyla ilgili hadisleri iki grupta toplar.
1. Mushaf eksiktir. Onun toplanmas Peygamberin vefat ndan bir sre sonra yap lm Rt r.
2. Mslmanlar n elindeki Kur'an metni, Medine ve civar nda yaRam R say s z sahabi taraf ndan muhafaza edildiUi biimde evrensel Kur'an metnidir.
Kur'an' n resmi ieriUi dikkate al nd U nda nasih ve mensuh konular n dikkate almamazl k edemeyiz. Daha nce de belirttiUimiz zere bu teoriler Kur'an
metninin cemi ve tarihi grRleri zerinde etkili olmuRtur. Bugn bizim elimizde
olan Kur'an metninin haz rlanmas ve ilan edilmesi safhalar ndan Muhammed
bilinli ve sistematik bir Rekilde d Rar da b rak lm Rt r.

29

Burton, The Collection, 111113.

E$"& 9

$& I

J V !" /$

( $& $% !" Q @ & # :

T2

&#

Burton'a gre asl nda Mslmanlar n Kur'an cemi hakk nda Mslman
grR yoktur sadece Kur'an' n ceminin tarihi hakk nda Mslman grR vard r.
Bunlar Mslami Kur'an tarihi konseptinin sonucudur. Elimizdeki Kur'an metinlerinin ceminde Peygamberin d Rar da tutulmas onun kat l m n n imkns zl U
nedeniyle gerekelendirildi. nk, Zeyd'in ifadesine gre Peygamber Kur'an
bir araya getirilmeden nce vefat etti.30
Neshin alt-dallar geliRirken k sma ayr ld
1.Hem hkm hem de metni mensuh
2. Hkm mensuh metni baki
3. Hkm baki metni mensuh
Burton, yazarlar n zellikle Avrupal yazarlar n ilk iki k s mla ilgilendikleri fakat nc k s mla ilgili olarak yeterince ve saUl kl bir inceleme yapamad klar n ifade eder.
Yorumcular birinci ve ikinci k s mla ilgilendiler. Nldeke'nin al Rmas nda
da sunulmuRtur. Fakat ne Nldeke ne de baRka bir Avrupal yazar (Kur'an tarihi
al Ran, Mslman grRleri kullanmakla birlikte), neshin nc kategorisinin
Zeyd'in faaliyetleriyle ilgili rivayetlerin oluRumundaki etkisini dikkate almam Rt r. Neshin nc trnn ortaya k R ve geliRiminin detayl bir analizi yap lmaks z n ki biz bu al Rmam zda bunu yapmaya al Rt k- ne Kur'an' n cemi hakk nda Mslmanlar n szlerinin btnn anlamland rmak ne de Kur'an metninin geirdiUi baz aRamalarda Mslmanlar n grRlerinin uzlaRmac karakteristiUi anlamak mmkn olur. Bu tr nesih formllerinin belirsiz bir sre gelenek (hadis) metinleri ile f k h ve Kur'an ve snnetin iinde bulunduUu gelenek
aras ndaki belirgin tezatlar iin bir uzlaR durumu geliRtirdiUi grlebilir.31
Burton'a gre, Kur'an' n ne zaman ve kimin taraf ndan cem edildiUi meselesi sonraki neslin zmesi gereken ve deUiRik cevaplar n verildiUi bir sorudur.
Onlar bunu bir tane deUil birden fazla cem (toplama) vard r iddias n ileri srerek cevaplamaya al Rt lar. Fakat bu sadece farkl yaklaR mlar n uyumlu hale
getirme abas ndan baRka bir Rey deUildi32.
Burton Avrupal meslektaRlar n eleRtirmekten geri durmaz.
Kuran n cemi ile ilgili birbirinden farkl ve ayk r pek ok haber olduUunu
syler ve bunlara aras n telif etmek gerektiUini belirtir yazar.
"MRte bu farkl ifadelerin aras n birleRtirecek ve uzlaRt racak bir arac ya ihtiya vard r. Peygamberin dul eRi ve mer'in k z Hafsa'n n sahifeleri bu rol
oynar. Mlk cem olay olarak baRtan beri karR m za kan Osman' n Kur'an hak30

Burton, The Collection, 131132.

Burton, The Collection, 133135.
32
Burton, The Collection, 157158.
31

$7

*?>M4

k nda bulduUumuz farkl haberleri iin bu zm her zaman uygulanabilir deUildir. Modern Avrupal yazarlar, Hafsa'n n sayfalar n n tarihte oynad U rol aR r
bir Rekilde abartt lar. Schwally'in iddia ettiUi gibi onlar Kur'an' n cemi literatrnde yer almaz.33 Bu yazarlar Mslmanlar n rivayetlerinin yzeyinde kal p
derine inemedikleri iin Osman nshas n n, Hafsa nshas ndan ibaret olduUunu
iddia ettiler. Bu tamamen bir yan lg d r."34
Burton, Zeyd b. Sabit'in, hem Peygamberin ktibi hem de baRlang tan beri Kur'an meselelerinde deUiRik halifelerin raportr olduUu iin (ister Peygamberin vefat ndan bir y l sonra Ebu Bekir dneminde ister Peygamberin vefat ndan bir dzine y l sonra Osman dneminde isterse daha ge bir dnem olan
Mervan b. Hakem dneminde olsun) Kur'an' n cemi meselesindeki hadislerin
btn varyasyonlar nda merkezi bir rol oynad U 35dRncesindedir.
Burton, Avrupal araRt rmac lar n Kur'an' n cemi konusundaki hadislerin
eliRkili olduUuyla ilgili iddialar na karR kar ve hadislerin tam bir uyum iinde
olduUunu ifade eder. "Avrupal araRt rmac lar Kuran' n cemi konusundaki hadisleri analiz ettiler ve sonuta sadece biri doUru olarak kabul edilebilir neticesine
vard lar. Bu bir anlamda hatad r. Asl nda bu konudaki rivayetler eliRkili deUildir aksine tam anlam yla Kur'an' cem edenin Peygamber olmad U hususunda
hepsi uzlaR iindedir. Bu nedenle btn hadisler doUru deUildir denemez"36.
Burton, Kur'an'da olan bir ayetin mushafta olmamas n n izah n fakihler
a s ndan Ryle anlat r: "Bir kere Kur'an da snnet gibi F kh n ilk kaynaklar ndan
olunca usul f kh n yerleRik prensiplerinden biri haline geldi. Bylece limler ilk
dnemle ilgili bilgilerin k tl U ndan yard m alarak, ancak Peygamber vahyi cem
etmedi ve kontrol etmedi gerekesiyle Kur'an metnindeki boRluklar n doldurulabileceUi konusunda kendi kendilerini ikna ettiler. BaRka trl Kur'an'da olmas
gereken bir ayetin mushafta bulunmamas n izah edemezlerdi."37
Burton, Peygamberin Kur'an ceminin d R nda tutulduUunu ve Kur'an cemiyle ilgili hadislerin ittifak noktas n n bu olduUunu bildirir.
Bunun gerekelerinden en nemli iki tanesini zikreder:
1. Ku'ran dkman nda zikredilmemiR fakat f k hta zerine ittifak edilmiR
meselelerin Kuran'a referans n n saUlanmas
2. Muhalif birinin, belli konular hakk nda, Kur'an kaynaU n ve var olan
Kuran metnini yani mushaf referans gsterdiUinde, buna mukabil kabul edilmiR

33

Burton, The Collection, 158.

Burton, The Collection, 159.
35
Burton, The Collection, 159.
36
Burton, The Collection, 160.
37
Burton, The Collection, 162.
34

E$"& 9

$& I

J V !" /$

( $& $% !" Q @ & # :

T2

&#

<

yerel Kur'an varyasyonuna referans gstererek blgesel grRleri meRrulaRt rmak ihtiyac .38
Burton bir yandan rivayet a s ndan Kuran' kabul edip diUer yandan snneti reddedenlerin dRtU eliRkiye iRaret ederek Runu syler: "Kur'an' n
mevsukiyetinin kabul edilmesini, sahabede zel nshalar n bulunmas na baUl yor
isek mant ksal bak mdan sahabenin btn hadislerini de kabul etmemiz gerekir.
nk ikisi de ayn yntem ve isnatla aktar lm Rt r".39
Burton Kur'an' n isnad meselesinde isabetli soruyu tespit etmekle iRe baRlar ve bugn elimizde olan Kur'an' n Peygamber dneminde toplanan Kur'an
olup olmad U sorusuyla deUil bizim Mushaf olarak bildiUimiz Kur'an' n ilk ne
zaman topland U sorusuyla ilgilenmemiz gerektiUini belirtir. Ayr ca Mushaf
Peygambere indirilen vahyin komple kay t alt na al nm R hali midir?40 diyerek
apayr bir soruyu gndeme getirir.
Burton, Nldeke''yi, Kur'an' n silinmesi konusunda Abdullah'tan gelen bir
rivayeti Muhammed'in kendi eliyle Kur'an'dan pasajlar sildiUi sonucuna ulaRmak
iin istismar etmekle41 sular. Hlbuki mesele tamamen Kuran tefsirinde uydurma-siret yoluyla nesh ve nnsi kelimelerinin tart R lmas baUlam nda bir taraf
glendirme amac na yneliktir.
Mslmanlar n bu husustaki tart Rmalar nda Ru temel faktrn rol oynad U n ifade eder:
1. Peygamberin unuttuUuna veya unutturulduUuna dair ayetlerin yorumu,
Kur'an mushafta tamam yla yer almad .
2. F k h ve mushaf n ieriUi aras ndaki tezat. Kur'an' n snnet taraf ndan
neshini reddeden limler diUer taraftan Kur'an'da ifadesi olmasa da baz hkmlerin Kur'an'da olduUunu iddia ettiler. Bunlara gre Kur'an mushafta tamam yla
sunulmam Rt r. Recim bunun rneUidir. EUer Mushaf Peygamber taraf ndan
haz rlan p ilan edilseydi, hibir Mslami hkm Peygamber hayatta iken
neshedilen bir Rey zerine bina edilemezdi, kesintisiz devam edegelen f kha kaynak olan hibir vahiy de Kur'an'dan silinemezdi. Bu nedenle Peygamber
Kur'an n formlasyonundan sorumlu tutulamaz.
Mslman ve Mslman olamayan btn limler bir metin olarak Kur'an
ve bir kaynak olarak Kur'an' n fark n anlamak zorundalar.
3.Son faktr Kur'an metninin, mushaf n isnad .42

38

Burton, The Collection, 162163.

Burton, The Collection, 168.
40
Burton, The Collection, 190.
41
Burton, The Collection, 199.
42
Burton, The Collection, 203-205.
39

$7

*?>M4

Burton'a gre Kur'an da isnat hadiste isnada nazaran daha geridir. nk

Kur'an metin olarak vard ve kendisiyle ibadete ediliyordu.
Burton, Nldeke-Schwally ikilisinin ulaRt U sonular n hatal olduUunu savunur ve bunun nedeninin de sadece tek bir metne, yani Ebu Bekir, mer nshalar n d Rar da b rakarak sadece Osman nshas n kullanmalar na43 baUlar.
John Burton, Jeffry, Schwally ve Bergstrasser'in Kur'an'la ilgili yapt klar
tm al Rmalar nda Ru soruyu sorduklar n syler "kiRi niin bu derece gven
duysun." Ard ndan Jeffry'nin al Rmas nda surelerle ilgili eliRkili rivayetler aktard U n belirtir ve Ru sonuca ulaR r. Jeffry btn al Rma ve gzlemlerini yan
yana koyup ta kendi kiRisel RpheciliUini bunlarla koordine edememesi ne yaz kt r44.
Burton, Kur'an' n cemi konusundaki birbiriyle uyuRmaz rivayetleri
Nldeke ve Schwally'nin birka k sma ay rd U n syler:
Kur'an ilk defa Ebu Bekir taraf ndan cem edildi.
Mlk defa mer taraf ndan cem edildi.
Toplanmas Ebu Bekir dneminde baRlad mer dneminde tamamland .
mer taraf ndan baRlat ld Osman zaman nda tamamland .
Bu tek baR na Osman' n al Rmas d r.
MRte burada Burton, Nldeke ve Schally'nin Kur'an' n cemi ile Mushaf n
cemini birbirinden ay ramad klar n ileri srer. Dolay s yla btn rivayetleri eliRki halinde grdler ve bu durumdan Hafsa'n n suhufuyla bir k R arad lar45
diye belirtir. Malesef Schwally drdnc yzy ldaki Mslmanlar n yaklaR m n n
bir tescili Reklinde Kur'an' n yaz sal bir metin olduUu sonucuna ulaR r. Daha nce
de belirttiUimiz zere Kur'an Mslmanlar iin bir metin olmaktan te bir durumdur.46
Burton'a gre Hafsa, AiRe, mm Seleme ve diUerlerinin nshalar Osman' n metninin a k olmad U durumlarda limler taraf ndan yorum deUeri olan
ve baRvurulacak bir kaynak konumundad rlar.47 Ebu Bekr-mer cemi kendi
sebeplerine sahip ve k saca literatrde Osman' nkinden farkl laR r. Ebu Bekr,
Yemame'de haf zlar n ldrlmesi zerine Kur'an ilk defa tek bir cilt alt nda bir
araya toplad , Osman ise ilk defa Mushaflar kontrol ederek dzenli ve mant kl
bir btn (collate) halinde cem etti ve ihtilafs z kabul edilmiR metin (textus

43

Burton, The Collection, 212.

Burton, The Collection, 219.
45
Burton, The Collection, 225.
46
Burton, The Collection, 226.
47
Burton, The Collection, 227.
44

E$"& 9

$& I

J V !" /$

( $& $% !" Q @ & # :

T2

&#

receptus ne varietur) meydana getirdi. Ebu Bekir metinleri bir araya getirdi, Osman da metinleri dzenli hale getirdi48.
Burton, Kur'an' n cemi ile ilgili rivayetlerin Nldeke ve Schwally iddialar n
aksine mkemmel bir uyum ierisinde olduUunu dRnr. nk en nemli
nokta cem meselesinde Peygamberin d Rar da olmas d r. GrdUmz zere iki
nesih teorisi Kur'an metnine referans gsteriyor ve ondan baz Reylerin silinmesini gerektiriyor.1. Hem hkmn hem de metnin ortadan kalkmas , 2. hkmn
baki kal p metnin ortadan kalkmas . Mushaf ne Muhammed'e vahyedilenin tamam ne de Mslam F kh n n zerine dayand U Kur'an mikdar ndad r. Mkinci nesh
teorisini Kur'an tarihine uygulad U m zda Mslmanlar Peygamber taraf ndan
kontrol edilen dzenlenen ve ilan edilen Kur'an dokmanlar nda bunlar bulayamayacaklard . MRte bu Mslm Hukukunun baz hkmlerin vahiyden ve hala var
olan vahiyden kar lmas n n ve mushafta referans n n olmamas n n nedenidir.
Mslmanlar peygamberlerini Kur'an' n cemi tarihinin d R nda tutma sebebi bu
durumdur. Bu zorunlu ve onlar n biricik sebebiydi.49
Burton'a gre, Nldeke-Schwally neshin modelini tam anlam yla biliyorlard ve bunlar Kur'an' n cemiyle ilgili Mslmanlar n rivayetlerinin kar R k
detaylar nda tart Rm Rlard . Ancak bir metin olarak Kur'an ile kaynak olarak
Kur'an ay r m n yapamad klar iin onlar Kur'an tart Rmalar nda tr nesihten
sadece ikisini kabul ederek tart Rm Rlard r. Dolay s yla onlar n analizi sadece
yaz nsal olarak kalm Rt r.
Burton'a gre zlnmesi gereken nokta Schwally-Nldeke'nin Kur'an' n
cemi ile ilgili hadislerin yzeysel ihtilaflar n n ard ndaki ittifak noktas n grememiR olmalar d r.
"Btn bunlardan sonra piRmanl k duyacaU m z durum Rudur ki. Kur'an bilimleri ile ilgili al Rmalar m za bir genel yaklaR mla yard mc olan bu iki bilim
adam , ikinci tr Kur'an iptalinin (hkm baki metni mensuh) Kur'an metnini
tarihi hakk ndaki Mslman rivayetlerinden esinlendiUi noktas na, yani toplay c n n Muhammed'den baRkas olmad U noktas na ulaRt ramad . Osman' n ceminin alt nda yatan sebep, mezheplerin Kur'an metninden kar lmas d r, metinlere yap lan ilavelerde, belirli tart Rmalarda yerel grRleri desteklemek amac yla
kullan lm Rt r. Bu sebep olmazsa Osman' n cemi bozulur, Ebu Bekr-mer cemi
de bozulur. Bu Kur'an metni tarih boyunca tefsircilerin ve usulclerin sald r lar
karR s nda dayanm R, sahabenin ileri srlen metinlerinin kullan lmas suretiyle
ona say s z sokuRturma teRebbslerine karR , onun metinsel varl U gl bir Rekilde direnmiRtir. Bize kadar ulaRan metin Peygamber taraf ndan dzenlenmiR
ve onaylanm R formudur. Bugn elimizde olan Muhammed'in mushafAdAr."50

48

Burton, The Collection, 229.

Burton, The Collection, 232.
50
Burton, The Collection, 238-240.
49

$7

*?>M4

+ C
Kur'an cemi meselesi ve nesih zellikle de Kur'an' n ceminin nesihle baUlant s konusuna al Rmalar n odaklam R olan John Burton' n asl nda Trkiye'de
pek bilindiUi sylenemez. BildiUimiz kadar yla Rimdiye herhangi bir eseri Trkeye kazand r lm R deUil.
Kur'an' n cemi konusunda ihtilafl gibi grnen hadislerin asl nda
Kur'an' n cemi meselesinde Peygamberi d Rar da tutmalar konusunda ittifak
iinde olduklar n ona has bir yaklaR md r.
Nasslar n tearuzu durumunda baRvurulan yntemlerden olan nesih trlerinden, metni mensuh hkm baki nesih ile Kur'an' n cemi aras nda kurduUu
iliRki, Kur'an'da olmayan hkmlerin Kur'an'a referans gstermek amac yla bu
nesih trnn ortaya kar ld U iddias ona ait. Bunun yan s ra metni mensuh
hkm baki nesih eRidinin snnetin Kur'an' neshetmesine kesinlikle karR kan
grubun recim gibi Peygamberin uygulad U mer'in Kur'an'dan olduUunu iddia
ettiUi ve f k hta var olagelen uygulamalar n Kuran'dan referans gsterilme ihtiyac na baUlar. nk elimizdeki mushafta bu ceza metin olarak yoktur dolay s yla ancak bu nesih teori yoluyla Kur'an'a refere edilebilir. Fakat burada cevaplanmas gereken soru, recm gibi uygulamalar snnet kaynakl gren ve snnetin
Kur'an' neshettiUini kabul edenler niin bu nesih teorisini kabul etmiRlerdir.
Kur'an ve Mushaf ay r m yapan Burton Avrupal meslektaRlar n bu ay r m yapamad klar iin sonular nda hatal olduklar n iddia etmiRtir. Ona gre
Kur'an bir k s m snneti de iine alan geniR anlamdaki vahiy iken Mushaf daha
dar iki kapak aras na giren vahiydir.
Kur'an metninde olmayan fakat Hz. mer taraf ndan Kur'an'dan olduUu
ifade edilen ayetlerin yorumuyla ilgili olarak klasik nesih teorilerinin d R nda
Hintli lim Ahmad Hassan' n yorumlar n zikretmemiz gerekir. Ahmad Hassan
bu eliRkinin zmnde nesih teorisini reddederek, ncelikli olarak nesih kelimesinin ilk kullan m srecinde, her zaman yrrlkten kald rma anlam nda
deUil hatta tahsis gibi anlamlarda kullan ld U n rneklerle izah eder. zellikle
Hz. AiRe ve mer'den gelen "biz onu Allah' n kitab nda okuduk", "vahyolundu"
ifadeleriyle ilgili olarak "Biz bu ifadelerin ya sahabe taraf ndan veya ravilerin
kendileri taraf ndan emrin nemini gstermek iin kullan ld U na ihtimal veriyoruz. DiUer bir ifadeyle onlar bu emirlerin hukuki nemini belirtmek iin bu ifadeleri kulland lar"51Reklinde bir izah getirmektedir.
2

5 %890 5M 5 ?

=)

The Collection of The Qur'an, Cambridge University Pres, Cambridge,

U.K., 1977.
51

Hasan, Ahmad, -lk Dnem -slm hukuk Biliminin Geli+imi", 103.

E$"& 9

$& I

J V !" /$

( $& $% !" Q @ & # :

T2

&#

An Introduction to Hadith, Edinburg University Pres, 1994.

"Those are The Highflaying Cranes" Journal of Semitic Studies, XV, 1970,
246265.
"The Meaning of Ihsan", JSS, XIX, 1974, 4775.
"The Origion of The Islamic Penalty for Adultry", Glasgow University
Oriental Society, 26, 1978, 1626.
The Vowelling of Q. 65,1", JSS, XXIX, 1984, 267283.
The Interpretation of Q. 87, 67", Der Islam, 62, 1985, 519.
The exegises of Q. 2,106", BSOAS, XLVIII, 3 1985, 452469.
The Source of Islamic Law-Islamic Theories of Abrogation-, Edinburg,
University Press, 1990.
Encyclopedia of Islam, Nesh Maddesi, edited by Bosworth, C.E. et al.
Leiden: E. J. , Brill, 1993, 8/1011.
Kitab al-nasikh wa-l-mansukh, Cambridge: Trustees of the "E.J.W. Gibb
Memorial" Trust, 1987.
"Linguistic Errors In The Qur'an" Journal of Semitic Studies, Volume
XXXIII/2, Autumn 1988.

$7

*?>M4

<

) 9 ' %'95 5+ GILJK ILLKH .

1

8 N : $ ' $ !$ $ ?

+6

)
0

%
G,

=)

OO

GILJK ILLKH
0& 1 H

!$9$=
K saca doUubilimcilik demek olan oryantalizm, teden beri Mslam dnyas n n gndeminden hi dRmemiRtir. Oryantalizmin ortaya k R , amac , yntemleri vb. pek ok hususlar bir yana, bu iRle uUraRan oryantalistlerin genel olarak doUu medeniyeti, zelde ise Mslam medeniyetinin her alan yla yak ndan ilgilendikleri bilinen bir gerektir. Bu erevede Mslami disiplinler zerine yoUun
mesai harcam Rlard r. teden beri oryantalistler iinde Mslam n hukuk ynyle,
yani f k hla da ilgilenenlerin say s az deUildir. Bu alanla ilgilenen oryantalistlerin kimi, Mslam hukukunun kaynaklar zerinde yoUunlaR rken kimisi furu f k hla, kimisi de f k h usul ile yak ndan ilgilenmiRlerdir. Bununla birlikte oryantalistlerin bu konuda yeterli al Rmalar n n bulunduUu sylenemez. Nitekim Marie
Bernand bu konuda Ryle demiRtir: Dnya genelindeki oryantalistlerin f k h
usulne gsterdikleri byk ilgiye raUmen, bu nemli ilim dal yla ilgili sistematik ve kapsaml bir al Rma yoktur.1
Bu yaz m zda, Marie Bernand ve daha ok f k h usul ile ilgili olan al Rmalar hakk nda bilgi vermek istedik. Ancak, yazar n btn al Rmalar na ulaRmam z, ulaRsak bile k sa srede tamam n deUerlendirmemiz mmkn olmad U ndan, yazar n sadece biyografisini, yapt U al Rmalar n n zet bir listesini ve
nihayet inceleme imkan bulduUumuz f k h usl konular yla ilgili- drt makalesini k saca tan tmaya al RacaU z. KuRkusuz, bir yazar btn ynleriyle tan tabilmek ve hakk nda daha saUl kl kanaatlere ulaRmak iin onun btn eserlerini
gzden geirmek gereklidir. Ne var ki, bunu yapmak daha kapsaml bir al Rma*

Bu yaz n n haz rlanmas nda yard mlar n benden esirgemeyen deUerli meslektaRlar m Dr.
Osman GRBZe, Dr. Mehmet Oirin IKARa ve Dr. Resul ZTRKe teRekkr ederim.
**
Yznc Y l niversitesi Mlahiyat Fakltesi Mslam Hukuku Anabilim Dal . e-mail: alihsanpala@yahoo.com
1
Bernand, Marie, Hanafi usul al-fiqh Through a Manuscript of al-Passas, Journal of the
American Oriental Society, 105 no. 4 (1985), 623.

" &H 5

y gerektirdiUinden bu yaz n n s n rlar n aRmaktad r. Bununla birlikte burada

verilecek olan bilgiler, okuyucunun zihninde ilgili oryantalist hakk nda genel bir
kanaat oluRturabilir.
I6 )

EOOO

Marie Bernand, M s ra yerleRmiR Suriye as ll Michel Baladi ve Irak kkenli Pauline Issayi iftinin en byk ocuUu olarak 1923 y l nda Kahirede
doUdu. Mlk ve orta Urenimini Kahirede tamamlad . 1942 y l nda bakalorya (Lise Ureniminden sonra yap lan s nav olup, bu s nav baRaranlar n ancak niversiteye girmeye hak kazand U bir sistem) diplomas ald . Felsefeye duyduUu ilgi
onu 1946da Parise gtrd. Sorbonneda felsefe Urenimi grd. 1951de yksek felsefe araRt rmalar diplomas ald . BaRlang ta felsefe Uretmeni olmay
amalayan Marie Bernand 1952de fizik diplomas alarak Paristeki Victor
Duruy Lisesinde Uretmenlik staj yapt . Daha sonra 1954 y l nda Kahireye
dnerek 1956ya kadar, Kahiredeki Hliopolis Frans z-M s r Lisesinde ve
daha nce kendisinin de okuduUu okul olan Sacr Coeur kolejinde Uretmen
olarak al Rt . Ayn y l gen bilim adam Etienne Bernand ile evlendi. ok sevdiUi Sacr Coeur kolejinde y l al Rt ktan sonra tekrar Paris/Sorbonnea
giderek her Reye yeniden baRlamaya karar verdi. Bunun bir neticesi olarak Mslam
felsefesine ilgi duydu ve onunla meRgul olmaya baRlad ve 1957-1960 y llar aras nda Sorbonne niversitesinde Arapa lisans Urenimine devam etti. Marie
Bernand 1963 y l nda Sorbonne niversitesinde, Prof. Robert Brunschvig dan Rmanl U nda haz rlad U Kitb al-Igma dAbul-Husayn al-Basr al-Mutazili
adl bir tezle Mslam AraRt rmalar doktoru oldu. 1964 y l nda Paristeki Centre
National de la Recherche Scientifique (CNRS)/ Bilimsel AraRt rma Ulusal
Merkezinde AraRt rma AtaResi, 1970de de AraRt rma Grevlisi olarak al Rt .
Mslam araRt rmalar konusundaki al Rmalar n srdren Marie Bernand, 1977
y l nda nce Prof. Robert Brunschvig daha sonra da Prof. Roger Arnaldez dan Rmanl U nda haz rlad U Lepistemologie Mutezilite dapres le Mugni XII du
qd Abd al-Pabbar adl teziyle edebiyat ve insanbilimleri alan nda devlet doktoru unvan n ald . Yazar n bu her iki tezi de monografik eserler olarak yay mlanm Rt r. Yazar, 1981 y l nda CNRSnin araRt rma hocal U na, 1984de ise
CNRSnin araRt rma direktrlUne getirildi.

***

Marie Bernand n hayat na iliRkin bilgiler ile al Rmalar n n, tespit edemediUimiz eksik
kalan k s mlar na dair bilgiler, Efim A. Rezvan taraf ndan 1994 y l nda Peterburgskoe
Vostokovedenie adl bltende yay mlanan makaleden temin edilmiRtir. Bu vesileyle, makaleyi
bana gnderme sz vererek nezaket gsteren, Prof. Dr. Efim A. Rezvana, babas n n yurtd R nda olmas dolay s yla makaleyi bizzat gnderme zahmetine katlanan k z Maryama ve
nihayet Rusa yaz lm R olan makaleyi Trkeye evirme ltfunda bulunan niversitemizin
Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili Blm Uretim yesi Prof. Dr. Sleyman KAYIPOVa
ayr ayr teRekkr etmeyi yerine getirilmesi gereken bir vefa borcu olarak kabul ediyorum.

9 & &# I

<

<J . A

"M XD

Marie Bernand Mslam ilimlerle ilgili al Rmalar na devam ederek, Mslam

kelam /teolojisi ve hukuku tarihine ait nemli kaynaklar n metinlerini edisyonkritik/tahkik yaparak evirdi ve yay mlad . Bylece kendi alan nda tan narak
ne kavuRmuRtur. Mslam hukukuyla ilgili kavramlar olan IUma/icma,
Qiyas/k yas ve Muamalat/muamelat maddelerini Mslam Ansiklopedisinin
ikinci bask s iin yazd . Arabica, Studia Islamica gibi dergilerde makaleleri yay mland .
Marie Bernand en verimli aU nda Frans z kanunlar gereUi 65 yaR n doldurduUu iin 1984de getirildiUi CNRS direktrlUnden 1988 y l nda emekliye
ayr ld . Ancak bilimsel araRt rmalar n aktif olarak srdrd. AUustos 1994de
Rusyan n Saint Petersburg kentinde dzenlenmesi planlanan XVII. Arap ve
Mslam AraRt rmac lar Avrupa Konseyi Kongresine kat lacaklar aras nda yer
alan Marie Bernand, uzun zamandan beri gezip grmeyi arzu ettiUi bu kente,
bir vesileyle tam bir y l nceden gelmiR, kentin nemli yerlerinden olan Oarkiyat
Enstitsn, Mzeyi ziyaret etmiR ve bale izledi. Bernand, 16 Haziran 1993de
seyahat iin geldiUi iRte bu kentte 70 yaR nda hayata veda etti. Cenazesi Fransaya gtrlerek evine yak n say labilecek Monrouge semtindeki mezarl Ua
defnedildi. K rk y l nce eRiyle nikah n k yan papaz bu kez onun iin dua etmiRti.
aUdaR Rus oryantalistlerden Rezvan Efim onun iin Runlar sylyor:
Bir kitapta okumuRtum; her insan hayat n n belli bir dneminin zelliUini taR r.
Nice gen ihtiyarlar ve nice ihtiyar genler vard r. Marie her zaman genti. O,
yorulmayan bir seyyah ve merakl bir araRt rmac yd . Paristeki hayranl k uyand racak derecede misafirperver olan evinin, misafire en iyi hizmet edicisiydi.
Marie, onlarca arkadaR n n ve meslektaR n n zihinlerinde hep byle kalacak ve
byle an lacak.2
J6 )

%
/

*# '
#

1. LAccord Unanime de la Communaute Comme Fondement des Statuts

Lgaux de lIslam, dapres Abu al-Husayn al-Basri, tudes Musulmanes, 11.
Paris: J. Vrin,1970.
2. Le problme de la connaissance daprs le Mugni du Abd al-`abbr,
Algiers: Socit Nationale dEdition et de Diffusion, 1982.
% ( / #C# '

Rezvan, s. 646.

P0

. ? .

" &H 5

1. Des critres de la certitude: un opuscule de Hasan ibn Sahl sur la

crdibilit du dire transmis par un grand nombre, Journal Asiatique 257
(1969): 95-138.
2. Le Kit{b al-radd al{-bida dAb Mut| Makhl al-Nasaf|, Annales
Islamologiques, Institut Franais dArcheologie Orientale du Caire. 16 (1980):
39-126.
3. Le Mukhtasar f| bay{n al-itiq{d de Yahy{ b. Ab| Bakr al-Hanaf|,
Annales Islamologiques, Institut Franais dArcheologie Orientale du Caire. 18
(1982): 1-33.
4. Le Mugn dal-Mutawwal (m. 478/1085), Suplment aux Annales
Islamologiques, Cahier no. 7. Cairo: Institut Franais dArcheologie Orientale,
1986.
5. La Profession de foi dAb* Ish,q al- r,z , Suplment aux Annales
Islamologiques, Cahier no. 11. Cairo: Institut Franais dArcheologie Orientale,
1987.
6. Kit{b f|hi marifat al-hu%a% al-ariyya dAbl-Yusr Muhammad b.
Muhammad al-Pazdaw| (m. 493/1099), 2003.
)
1. LiUma, critre de validit juridique, Normes et Valeurs dans lIslam
contemporain, adl kitapta. Editr: Jean-Paul Charnay, 68-79. Paris: Payot,
1966.
2. Nouvelles remarques sur li%ma chez le q{d| Abd al- abb{r, Arabica,
19 (1971): 78-85.
3. LiUmachez Abd al- abb{r et objection dan-Nazz{m, Studia Islamica,
30 (1972): 27-38.
4. La notion de ilm chez les premiers Mutazilites, Studia Islamica, 36
(1972): 23-45.
5. La notion de ilm chez les premiers Mutazilites (suite), Studia
Islamica, 37 (1973): 27-56.
6. Le savoir entre la volont et la spontanit selan an-Nazz{m et alP{hiz, Studia Islamica, 39 (1973): 27-57.
7. Perspectives de recherches suggres par la doctrine de la
connaissance chez les Mutazilite, Hommages Serge Sauneron, adl eserde.
Vol. 2, Egypte Post Pharaonique, 259-68, Cairo, Institut Franais dArcheologie
Orientale, 1979.

9 & &# I

<

<J . A

"M XD

<

8. La critique de la notion de nature (tab) par le kal{m, Studia

Islamica, 51 (1980): 59-105.
9. Manuscrits indits dus*l al-d n et dus*l al-fiqh, Arabica, 29, (1983):
215-20.
10. Un ouvrage de kal{m aarite attribu un contemporain dal- uwayn|,
Islamic Theology and Philosophy: Studies in Honour of George Hourani, adl
eserde. 54-62, Albany, State University of New York Pres, 1984.
11. Le mthode dexgse coranique de Abd al- abb{r travers son
Muta,bih, Melanges de lUniversit Saint-Joseph, 50 (1984): 87-100.
12. Hanafi us*l al-fiqh Through a Manuscript of al- ass{s, Journal of the
American Oriental Society, 105 no. 4 (1985): 623-35.
94.

13. Controverses mdivals sur le dal l al-khit,b, Arabica, 33 (1986): 269-

14. Actualisation de la science du kal,m et des us*l al-fiqh, Dfi la

Philosophie, adl eserde, 147-60, Tunis, Universit de Tunis, Centre dtudes et
de Recherches Economiques et Sociales, 1989.
15. Le problm de labah ou les implication ontologiques de la rgle
juridico-religieuse, Arabica, 37 (1990): 151-72.
16. Al-Ghaz{l| artisan de la fusion des systmes de pense, Journal
Asiatique, 278 (1990): 223-51.
17. Les us*l al-fiqh de lpoque classique: Status Quastionis, Arabica, 39
(1992): 273-86.
18. Articles I m,, Qiy,s, Mu,mal,t, In Encyclopaedia of Islam,
New Edition, Leiden, E. J. Brill, 1960.
19. Al-bay,n selon les us*liyy*n, Arabica, 62 (1995): 145-60. (Bu makale
yazar n lmnden sonra yay mlanm Rt r.)
20. La gnose Islamques ou la nostalgie dune connaissance salvatrice,
Heresis, Centre Ren Nelli (Carcassonne)de sempozyum tebliUleri, 3/8/1991
(Bu al Rma, yazar hayatta iken henz yay mlanmam R olmakla birlikte, daha
sonra yay mlan p yay mlanmad U n tespit edemedik).
21. Bernand, Marie and Jan Peters, ed.: Ma mu fil-muh t bit-takl f of Ibn
Mattawayh, Vol. 3. (Bu al Rma da bir nceki gibi, yazar hayatta iken henz
yay mlanmam R olmakla birlikte, daha sonra yay mlan p yay mlanmad U n tespit
edemedik.)
22. Bernand, Marie and P. Thillet, De ce quil existe des substances
incorporelles, from al-Kind|s Ras{il, Al- Kind , Cinq Epitres, adl eserde 87-91,
Paris, Editions du CNRS, 1976.

" &H 5

+ )

"

( / #C#

1. Massignon, L. La Passion de Hall{j, martyr mistyque de lIslam, new

edition (Paris, 1975).
2. Collaboration a lOuomasticon Arabicum (1985).
DiUer yandan, gerek bat l ve gerekse Mslman bilim adamlar taraf ndan yazar n bu al Rmalar na pek ok at flar yap lm Rt r.3
K6 1# # 8 Q - $

? #"

Marie Bernand n gerek biyografisinden ve gerekse bibliyografyas ndan

anlaR lacaU gibi, Mslam disiplinler iinde daha ok kelam ve f k h usl konular
zerinde al Rt U grlmektedir. Onun al Rmalar na iliRkin yukar da verilen
listeye bak ld U nda, f k h usl ile ilgili al Rmalar n n baz lar n n doUrudan,
baz lar n n da dolayl olarak bu ilimle alakal olduUu ve ayn zamanda Mutezile
zerinde yoUunlaRt U anlaR lacakt r. Mutezile zerine yapt U al Rmalar da
usul- f kh n konular ndan icm aU rl kl d r. Biz burada Bernand n sadece
f k h usul ile ilgili al Rmalar n zikrederek, onlardan ulaRamad klar m z , baRl klar ndan yararlanmak suretiyle birka cmle ile, ulaRabildiUimiz drt makalesini ise ana hatlar yla tan t p deUerlendirmeUe al RacaU z. Yazar n usulle ilgili
al Rmalar n Ryle s ralayabiliriz:
1. LAccord Unanime de la Communaute Comme Fondement des Statuts
Lgaux de lIslam, dapres Abu al-Husayn al-Basri. Bu kitap, baRl U ndan anlaR ld U kadar yla Mslam hukuk kaynaklar ndan biri olarak mmetin ittifak n yani
icm konusunu incelemektedir.
2. Controverses mdivals sur le dal l al-khit,b. Bu makalede, f k h usul
terminolojisinde mefhmul-muhlif olarak da ifade edilen delilul-hitb4
konusu zerindeki tart Rmalar n incelendiUi anlaR lmaktad r.

Rezvan, s. 649-650.
Dellul-hitb: Hkmdeki bir kayd n (vasf n) bulunmamas ndan dolay , mantkun bihin
(hkm lafzen a klanan) hkmnn meskt anh da (hkm lafzen a klanmam R) bulunmamas d r. DiUer bir ifadeyle, hakk nda bir Rey sylenmemiR meselenin hkmnn, baz
kay tlar veya vas flardan dolay , hkm a klanan meselenin z tt biiminde anlaR lmas d r.
(Bk. ZerkeR, Bedruddn Muhammed b. Bahd r, el-Bahrul-Muht, Thrc. ve Mr: mer
Sleyman el-ARkar-Muhammed Sleyman el-ARkar- Abdussettr Eb Gudde, VezretulEvkf veR-Ounil-Mslmiyye, Kuveyt, 2. bs., 1992, IV/13.; Atar, Fahrettin, F k h Usl,
MMF Vakf Yay., 2. bs., Mstanbul, 1992, s. 229-236).
4

9 & &# I

<

<J . A

"M XD

3. Manuscrits indits dus*l al-d n et dus*l al-fiqh. Bu makalenin kelam

ve f k h usul ile ilgili yazma eserler hakk nda olduUu anlaR lmaktad r.
4. Actualisation de la science du kal,m et des us*l al-fiqh. Kelam ve f k h
usul ilimlerinin gncelleRtirilmesi konusunu iRlemektedir. F k h usul ilminin
yenilenmesi meselesi Mslam dnyas nda da tart R lan bir konudur. zellikle metodoloji aray Rlar baUlam nda bu konu zerinde bir hayli durulmaktad r.5
5. Le problm de lab{h ou les implication ontologiques de la rgle juridicoreligieuse. ERbeh problemi ya da din-hukuk kural n ontolojik ieriUi.6
6. Kit,b f hi marifat al-hu a al-ariyya dAb*l-Yusr Muhammad b.
Muhammad al-Pazdaw (. 493/1099). Bu al Rma, meRhur Hanefi usul bilgini
Fahrul-Mslam Ebul-Usr el-Pezdev (482/1089)nin kardeRi Ebul-Yusr elPezdevnin, usl- f kha dair olan Marifetul-Huceci+- eriyye adl kitab n n
tahkikinden ibarettir. ric Chaumont ile birlikte tahkik ettiUi bu kitap lmnden sonra M s rdaki Institut franais darchologie orientale du Caire taraf ndan 2003 y l nda bas lm Rt r. Kitab n kendisine henz ulaRamad U m z iin
hakk nda fazla bir bilgi edinemedik. Marie Bernand n bir makalesinde verdiUi
bilgiye gre, Pezdev bu kitab na baz temel kavramlar tan tmakla baRlam Rt r.
Usl, f k h, illet, burhn vb. kavramlar bunlardan bir ka d r.7 Yine yazar n belirttiUine gre, Ebul-Yusr el-Pezdevnin kitab n yazarken Cassstan byk
lde yararland U anlaR l yor. Kendisine k yas edilecek as llar n Kitap, Snnet,
Mcmadan ibaret olduUu Reklindeki s ralamas buna bir rnektir.8 Ancak Casss
drdnc bir as l daha zikretmektedir ki o da, -her ne kadar ihtilafl olsa dak yas yoluyla sabit olan bir hkmdr.9 Yani byle bir hkme baRka bir mesele
k yas edilebilir. Asl nda Casss sadece Ebul-Yusr deUil, kendinden sonraki
Hanefi usul bilginleri olan Debs (Takvmul-Edille), Fahrul-Mslam el-Pezdev
(Kenzul-Vusl) ve Serahs (Usl)ye de ierik ve sistematik bak mdan etki etmiRtir.10 Kitab yay mlayan Institut franais darchologie orientale du
Cairenin internet sitesinde kitab n tan t m yla ilgili yer alan k sa notta ise,
eserin mellifi hakk nda baz bilgilere yer verilmiRtir. Sz gelimi Ebul-Yusr,
ehl-i rey olarak Hanef-Maturd mezhebine mensubiyetinin yan s ra,
Maveraunnehirde dneminin Hanefi ulemas aras nda byk itibar n n olduUu
ifade edilmektedir. Ancak, onun byk kardeRi Fahrul-Mslam Pezdev ile ayn
5

Mslam dnyas nda f k h usul ilminin yenilenmesi tart Rmalar zerine kapsaml bir alRma taraf m zdan yap lmaktad r.
6
Makalanenin konusunun ictihatta hata-isabet meselesi olduUunu tahmin ediyoruz.
7
Bernand, Hanafi Usl.., s. 625.
8
Bernand, Hanafi Usl.., s. 625; KrR: Casss, Ebu Bekr, Ahmed b. Ali, el-Fusl fil-Usl,
Thk: Uceyl Csim en-NeRem, Vezretul-Evkf veR-Ounil-Mslmiyye, Kuveyt, 2. bs., 1994,
IV/127.
9
Casss, IV/127.
10
Koca, Ferhat, Uslul-F kh (el-Fusl fil-Usl) Ebu Bekr, Ahmed b. Ali el-Casss,
Marife, Y l: 2, Say : 3, 2003, s. 339.

" &H 5

profile sahip olmas na raUmen Rhretinin byk kardeRinin glgesinde kald U na

iRaret edilmektedir ki bu dikkat ekici bir tespittir. DiUer yandan bu notta, mellifin kitab , aU n n zgn eserlerinden biri olarak deUerlendirilmekte ve aUdaR araRt rmac lar a s ndan byk faydas olacaU ndan bahisle okunmas tavsiye
edilmektedir.
Sz konusu kitab bizzat inceleme f rsat m z henz olmad . Ancak, daha
ok kelamc l U ile ne km R olan Ebul-Yusr, f k h usul konusunda da yetkin
bir kimliUe sahiptir. Bu sebeple onun usul konular ndaki grRlerine literatrde
zaman zaman at flar yap ld U n biliyoruz. Onun grRlerine s k s k baRvuranlardan birisi Abdulaziz el-Buhr (. 730/1330)dir.11 Onun usul konular ndaki
grRlerine ancak ikinci derece kaynaklardan vak f olabiliyoruz. Bu bak mdan
onun sz konusu eserinin tahkikli olarak bas lm R olmas gerekten nemlidir.
7. LiWma, critre de validit juridique. Msminden tespit edebildiUimiz
kadar yla bu makalede, icma, hukuk geerliliUin kriteri olarak ele al n p incelenmiRtir.
8. Ligma chez Abd al-`abbar et objection dan-Nazzam. Bu makalede
yazar n, Mutezilenin nde gelen alimlerinden Kad Abdulcebbara gre icma
konusunu, yine Mutezilenin nemli teorisyenlerinden olan Mbrahm enNazzm n konuyla ilgili karR grRleri baUlam nda ele ald U anlaR lmaktad r.
9. Nouvelles remarques sur ligma chez le q,d Abd al-7abb,r. Yazar n
bu makalesi bir nceki makalenin bir devam say labilir. Bunu yazar n, bu makalesinde bir nceki makaleye yapt U at ftan anlamaktay z.12
Marie Bernand bu yaz s nda, Mutezilenin icma konusundaki grRleriyle
ilgili diUer al Rmalar n n bir uzant s olarak, Mutezili bilginlerinin icma temellendirmelerine iliRkin tespitler yapmaktad r. Bu baUlamda baRta Kad
Abdulcebbar olmak zere, Mutezile alimlerinin haberler konusundaki perspektifleri zerinde durmaktad r.13 zellikle Hz. Peygamberin (s.a.s.): mmetim
dalalet zerinde birle+mez hadisinin mtevatir-hd baUlam nda irdelendiUi
anlaR lmaktad r. Mutezilenin birka ynden varid olan had haberlerin bir btn halinde mtevatir derecesini haiz olabileceUi ynndeki grRlerine dikkat
11

Ebul-Yusr el-Pezdevnin usul grRlerine yap lan baz at f rnekleri iin bk. A. Buhr,
Ke+ful-Esrr, Thk: Muhammed el-Mutas mbillah, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 2. bs., 1994,
I/183.; ZerkeR, el-Bahrul-Muht, IV/80.
12
Bernand, Nouvelles remarques sur ligma chez le qadi Abd al-`abbar, Arabica, 19 (1972), p.
78.; Bu makalede yazar, konu ile ilgili ulaRt U yeni tespitleri zikretmektedir. BeR sayfal k olan
bu makalenin sonuna yazar, Ebul-Hseyn el-Basrnin el-Mutemed adl kitab n n Frans zca
evirisindeki baz hatalar n tashihine iliRkin bir yanl R-doUru cetveli eklemiRtir. Sz konusu
hatalar , el-Mutemedin Muhammed Hamidullah taraf ndan yap lan tahkikli neRrini grdkten sonra tespit etmiR ve dzeltmeleri bu erevede yapm Rt r.
13
Bu konuda yap lm R bir al Rma iin bk. Hansu, Hseyin, Mutezilenin Hadis Anlay + (Yaymlanmam R doktora tezi), Ankara n. Sos. Bil. Ens., Ankara, 2002, s. 96-157.

9 & &# I

<

<J . A

"M XD

ekmiRtir. Bernand bunu Ryle ifade ediyor: Ayn gereUin farkl biimlerde
ifade ediliRi, bu hadise (mmetim) tevatr deUeri kazand r yor. Burada Gazalnin manevi tevatr dRncesini de ilave etmek gerekiyor.14
10. Hanafi usul al-fiqh Through a Manuscript of al-`assas. F k h usul
konusunda Oafinin Rislesinden sonra bugn iin bize ulaRm R olan en eski
eser Hanef hukukular ndan Eb Bekr el-Casss n el-Fusl fil-Usl adl kitab d r. MRte yazar bu makalesinde, o zaman henz bas lmam R olan bu kitab temel alarak Hanef Mezhebinin f k h usul perspektifini ele almaktad r.15
Casss n f k h usul ile ilgili bu eserinin bir anlamda tan t m da16 olan bu makalede yazar, Casss n hukuk teorisini temellendirmede akl araRt rma ve delillerin nemine (hucecul-ukl)17 vurgu yapmas na dikkat ekmekte ve bu yaklaR m n Casss taraf ndan tespit edilmiR olduUunu, bilahare de Mutezile usul ncleri taraf ndan bir metodoloji olarak geliRtirildiUini sylemektedir.18 Yazar,
Casss n sz konusu eserini ierik s ras na gre tan tmakta ve zaman zaman
onun ilgili konularda ne kan grRlerinden bahsetmektedir. Sz gelimi tahsis, k yas, dellul-hitab, beyan, istihsan vb. konular bunlardan baz lar d r. Bu
konulara temas ederken zaman zaman Basr, Cveyn, Amid gibi usulclerin
grRleriyle mukayeseler de yapmaktad r. Nihayet yazar, Casss n bu kitab n n
akl n sistematik konumland r lmas bak m ndan yeni bir aRama olduUunu syleyerek makalesini bitirmektedir.
11. Les usul al-fiqh de lpoque classique: Status Quastionis. Klasik
aUda f k h usul ilmini deUerlendirdiUi bu makalesinde yazar, yaz s n n baR nda, Mslam hukukunu gncelleRtirmenin ancak, klasik dnemin iyi analiz edilmesiyle mmkn olabileceUini syler.19 Bu baUlamda klasik dnemin f k h usul
konusunda yap lan en nemli al Rmas olarak yukar da bahsi geen Casss n
eserine at fta bulunur. Bu eseri nitelendirirken, onun, Mslam n ilk dnemlerinde
ortaya konan eRitli disiplinlerin temel verilerinin geliRiminin kendisinde somutlaRt U disiplinler st bir al Rma olduUunu ifade etmektedir.20 Ayr ca bu eserin
Uceyl Csim en-NeRem taraf ndan yap lan tahkikinden bahsederek burada da
kitab n ieriUini k saca tan t r.

14

Bernand, Nouvelles, s. 79.

Makalenin yaz ld U zaman bu kitap henz bas lmam R olduUundan yazar, kitab n yazma
nshas n kullanm Rt r.
16
Bu kitab n Trkiyede yap lm R bir tan t m iin bk. Koca, Uslul-F kh (el-Fusl fil-Usl),
s. 337-345.
17
Casss, akl n delil olamayacaU n syleyenlerin bu iddialar n n sadece szde kalacaU n , zira
byle bir kimsenin bu iddiay ispat iin akl kullanmak zorunda olacaU n , akl n delil olmas n n kan t olarak sunar. Bk. Casss, III/369.
18
Bernand, Hanafi Usl, s. 625.
19
Bernand, Les usl al-fiqh de lpoque classique: Status Quastionis, Arabica, 39 (1992): p.
273.
20
Bernand, Les usl al-fiqh de, p. 276.
15

" &H 5

Marie Bernand, f k h usul ilminin zgn olmas kadar, onun ayn zamanda, hem kaynaU n asl hem de delillendirilmesi olarak f kh n teorik a dan
temellendirilmesini de teRkil ettiUini sylemektedir.21 Bu al Rmada yazar, Eb
Yal (. 458/1066), Cveyn (. 478/1085), Bc (. 474/1081), Mbn Berhn (.
518/1124), Rz (. 606/1209), Orz (. 476/1083), O usul bilgini Seyyid
Murtaz (. 355/965), Mutezil Ebul-Hseyn el-Basr (. 436/1044) gibi usul
alimlerinin eserlerini zikreder ve zaman zaman karR laRt rmalar yapar. DiUer
yandan Malik usulc Ebul-Veld el-Bcnin f k h usuln BaUdat eRarilerine,
Hanbel usulclerinin de Mutezile bilginlerine borlu olduklar n syler. Yazar
bunu destekleyici bir gereke olarak, Eb Yaln n Hanef bir ailede doUmuR
olmas n gsterir.22 Ona gre Hanefiler Mutezil grRleri paylaRmaktad rlar.
Casss buna rnek verir.23 Yani onun Mutezil fikirleri benimsediUini kastetmektedir. Ne var ki, Casss zerine doktora al Rmas yapm R olan Mevlt Gngr Casss n mutezil olduUu dRncesine karR kmaktad r. Gngr Casss n
sadece iki konuda Mutezilenin grRleriyle paralellik arz eden kanaate sahip
olduUunu ifade etmektedir. Bunlardan biri, sihrin gerekliUinin olmad U , diUeri
ise ryetullah meselesidir.24 Dolay s yla buradan hareketle Casss iin
Mutezildir demek isabetli deUildir. Gngr bu nispetin, Mbnul-Murtezn n
Tabaktul-Mutezile adl kitapta Casss da zikretmesinden kaynakland U n
belirtmektedir.25 Gngrn verdiUi bilgiye gre sz konusu eserde Mmam Oafi,
Mmam Muhammed, Mmam Zfer gibi alimler de Mutezile fakihleri aras nda
zikredilmiRtir.26 Biz de Marie Bernand n bu kanaatinin isabetli olmad U n dRnyoruz. Zira, Casss n isminin Mutezile tabakat nda gemesi onun Mutezil
olduUuna delalet etmez.27 Dolay s yla bu bir genellemedir ve genellemelerden
ka nmak gerekir.
Marie Bernand usul literatrne iliRkin yapt U deUerlendirmelerden sonra, yenilenme ve yeniden doUuR aRamas n gemek iin, aUdaR Mslman ayd nlar Ali Abdurrz k, son zamanlarda Muhammed Said ARmv, Pakistanda
Kemal Frk, Fazlurrahmn ve baRkalar n n izdiUi yolu takip etmenin ka n lmaz olduUunu sylemektedir. Ona gre ancak bu Rartla, Mslam f k h-hukuk
mecmuas n n (literatrnn) gncelleRtirilmesi ve zihinleri, Mslam dRncesinin
haz rlad U dnemin metinlerinin daha doUru ve daha net olarak tan nmas
mmkn olacakt r. Kanaatimizce yazar n bu yaklaR m , gnmz Mslam dRn21

Bernand, Les usl al-fiqh de, p. 277.

Bu konuda geniR bilgi iin bk. Koca, Ferhat, -slam Hukuk Tarihinde Selef Sylem: Hanbel
Mezhebi, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2002, s. 121-126, 236-247.; zmen, Ramazan, Hanbel
Mezhebi F k h Usulclerinin Hadis/Snnet Metodolojisi, (Yay mlanmam R doktora tezi), Ankara nv. Sos. Bil. Enst., Ankara, 2004, s. 1-18.
23
Bernand, Les usl al-fiqh de, p. 278.
24
Gngr, Mevlt, Casss ve Ahkmul-Kurn , Elif Matbaas , Ankara, 1989, s. 28.
25
Gngr, s. 32.
26
Gngr, s. 32.
27
Gngr, s. 33.
22

9 & &# I

<

<J . A

"M XD

cesi aray Rlar a s ndan modernist bir sylemi deyimlemektedir. Ne var ki, Ali
Abdurrz k ile Fazlurrahman n yaklaR mlar n n her konuda ayn kefeye konulmas kanaatimizce isabetli gzkmemektedir.
12. Al-bayan selon les usuliyyin. F k h usulnn en nemli konular ndan
biri olan beyn konusunu usul bilginlerinin grRleri R U nda incelediUi bu makalesine yazar, beyan n kavramsal alan ndan bahsederek baRlar. Gerek Efim
Rezvan n verdiUi bilgiden ve gerekse makalenin en sonunda yazar n eRi
Etienne Bernand taraf ndan dRlen dipnot bilgisinden28 anlaR l yor ki bu makale yazar n lmnden sonra yay mlanm Rt r. Nitekim Rezvan, yazar ldU
s rada makalenin masas n n zerinde msvedde halde kald U n ve hem bu makalenin hem de tahkik ettiUi Pezdevnin Kitbu Marifetil-hucecinin yay mlanacaU ndan bahsetmektedir.29 Bu makale ile ilgili olarak Rezvan Ryle diyor:
Marie lmeseydi bu makaledeki grRlerini bizimle paylaRacakt . Bu makale
Marienin yazmay planlad U Usl- F k h kitab projesinin bir paras yd .
Ama ne yaz k ki bu art k asla tamamlanamayacak.30
Marie Bernand n bu makalede zetle zerinde durduUu husus, beyan n
tan m konusundaki belirsizlikler, Ofinin yapt U beyan tan m ve k s mlar ,
Casss n bu tan m eleRtirmesi ve Casss n kendi eserinde zikrettiUi beyan vas talar , Cveynnin beyana iliRkin taksimat gibi hususlard r. Bununla birlikte
yazar, genel olarak usulclerin, zelde ise konuyu sistematik olarak ele alan
Hanefilerin beyan eRitlerinden bahsetmemiRtir. Bu ynyle yaz bayan konusunda yeterli bilgi iermemektedir.31

28

Bernand, Bayn, s. 160de 33 nolu dipnot.

Rezvan, s. 645.
30
Rezvan, s. 645-646.
31
Yksek lisans tezimizde beyn konusunu al Rm R olmam z hasebiyle biz, bu makaleyi
mstakil olarak ayr bir yaz da deUerlendirmek istedik. Bu sebeple burada, makaleyi tan t c
mahiyette verdiUimiz genel malumatla yetinmek istiyoruz.
29

<

" &H 5

>
Oryantalizm ve oryantalistler hakk nda Mslam dnyas nda bugne kadar
pek ok kitaplar, makaleler yaz ld , tebliUler sunuldu. Bu al Rmalarda zaman
zaman oryantalistler yerildi, zaman zaman da vld. Bazen de orta yol izlenerek objektif olunmaya al R ld . Btn bu deUerlendirmelerde hakl ynler bulunabileceUi gibi hatal ynler de bulunabilir. Ancak Runu ifade etmek gerekir ki,
doUru olan, meselelere objektif bakmak ve bu erevede her hak sahibine hakk n teslim etmektir. Bilimsel objektiflik de zaten bunu gerektirir. nk bir
bilim adam n n, bilimsel incelemelerinde elde ettiUi bulgular onu, arzu etmediUi, sevmediUi neticelere gtrebilir. Bu durumda gereUi olduUu gibi sylemesi
gerekir. Mslman olmad U halde Mslami ilimlerle her ne amala olursa olsunuUraRan oryantalistler ierisinde de gereUi btn plakl U yla syleyenler olabildiUi gibi, eRitli saiklerle saklayanlar, hatta al Rmalar n Mslama ve onun tesis
ettiUi medeniyete sald rma arac olarak kullananlar da vard r.
Bu yaz m zda tan tmaya al Rt U m z bayan oryantalist Marie Bernand n
iyi yetiRmiR bir araRt rmac olduUunu syleyebiliriz. Onun, inceleme imkan bulduUumuz drt makalesinden edindiUimiz izlenime gre, zgn say labilecek bir
tespit yapmam Rt r. Yapt klar ise daha ok durum tespitinden ibaret gibi gzkyor. Ancak onun tespitlerinde ne kan Rey, Mslam medeniyetinin bir rn
olan f k h usul ilminin zgnlUne dikkat ekmesi ve ilgili literatr bat dnyas na tan tmas d r. Tespit edebildiUimiz kadar yla Marie Bernand bu al Rmalar nda, as l kaynaklara inmeye al Rm R, bilgileri kaynaklara irca etmede dikkat
gstermiRtir. Son olarak bizim tespitimize gre Bernand , Mslam hukuku hakk nda modernist bir sylem ngrmekle birlikte sald rgan bir tutum tak nmayan
oryantalistlerden sayabiliriz.
* * *

<

BABER JOHANSEN: ALI MALARINA DA R

TASVR B R SU
SUNU
rfan nce

& ) (
(

(
&&
&#

++ $ (" $ "

&

#&

&#

&

$& $% '

E$" & & )"$

& %

$% "
%

#$(

& #

$& $% "
&( $% "

: $+ &

"$
$

& " %

("

&"

$& $&

# $% " " $ (
& (
.$

E$" & &

$( $ +$

"

"

( &$

%$

'

$%

" $ (

($&# $&

&

$&

&

+$

.$

&# &%

( $& $% '

&

&#

" & ) # . $+

$ "

$# & +$

&
% (

$ # . $+ & ) (

$% '
+$

9 -

. ($&

?$ $&
(" -

%$ " : $+ & P+
$& $% " "

) &#

+ ( ( $& " &$

$% '

$& "

%$

&

& ) ++ $ (" ) " "

(

" " " $

P+

!"

$% " '
$(

& : $+ & #

$% "

$ "

$&

& (($ # &( ) " & )

)" + " 8

("$$ ($& -

&# )

"

$& $% "
((. 2

(" !" (

$% " '

&# &

(( + #

"

$ &# & " : $+ & # ($

$& $& " &

'

& " : $+ & " $ (

/ . A

$ "

%$

& $% 9 -

& %$ " 8

# &

$% "

.
5 )

&

( $& - )

"(
& $(

$& &
&#

&# # . $+
#

& ($& &

&

AraRt rma grevlisi, Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi.

& $%
'

(" &
( &$

<

% & ?/:

Berlin doUumlu Baber Johansen 19561962 tarihleri aras nda Berlin

Freie Universittde Sosyoloji, Mslamiyat, Hukuk ve Ekonomi Urenimi grd.
19611962 tarihlerinde Kahire niversitesinde Edebiyat ve Tarih okudu. 1965
y l nda yine Berlinde Islamiyat ve Sosyoloji Doktoru oldu ve ayn niversitenin Mslamiyat Enstitsnde 1971 y l na dek asistan olarak grev yapt . 1972
tarihinde doentlik al Rmas n tamamlayan Johansen 1995de yine ayn Enstitde Profesr oldu. ProfesrlUnden sonra Berlinde uzun sre kalmad . Ayn
y l Paris Ecole des Hautes Etudes en Sciences Socialesde Mslamda normatif
yap lar ve Tarih araRt rmalar direktrlUn yrtt. Konuk profesr olarak
Amsterdam, Beyrut, Berkeley, Cambridge, New York, Oxford, Philedelphia,
Princeton, Rabat ve Tunus gibi deUiRik lke niversitelerinde dersler veren
Johansen, Princeton niversitesi Institut for Advenced Studies yesi ve Islamic
Law and Society dergisinin editrnden biridir. AU rl kl olarak Mslam Hukuk Tarihi alan nda birok yay nlanm R eseri bulunan Johansennin al Rmalar n n nemli bir blmn The Islamic Law on Land Tax and Rent (London,
Croom Helm, 1988) ve Contingency in a Sacred Law (Leiden, Brill 1999) adl
iki kitap halinde bir araya getirilmiR ve yay mlanm Rt r.
! "
Johansen ok kez eleRtirdiUi Schacht gibi Mslam Hukuku ile ilgili araRt rmalar n Hanefi mezhebi zerinde ve zellikle de onuncu yy sonras geliRmelere
yoUunlaRt r r. Yazar birok makalesinde klasik doktrinde hukuk, ahlak ve din
ayr mlar n ve hukuk-sosyal hayat etkileRimlerini konu edinir, ulaRt U sonular
modern sorunlarla ilgili olarak da retken bir Rekilde kullanmaya al R r. rneUin zellikle bat toplumlar nda yaRayan mslmanlar n bat l demokratik kurumlar ierisinde karR laRt klar sorunlar yine kendi hukuk geleneklerinin belirli
bir dzeyde geliRtirmiR olduUu kategorileri modern Rartlara gre yeniden yorumlay p modern zmler retebileceklerini savunur. KreselleRen dnyada
kresel bir hukukun oluRturulmas abalar baUlam nda birok Arap lkesinde
belirli sahalarda k smen uygulama alan bulan Mslam Hukuku ve ayn zamanda
yine bu lkelerin anayasalar nda hukukun kaynaklar aras nda yeralan Mslam
Oeriat n n rol, zelde de M s r Anayasa Mahkemesinin f k h doktrinine
alternetif olarak Mslam Oeriat n kendi itihad yla yorumlay R da yazar n yaz ve
konuRmalar nda temas ettiUi konulardand r (Festvortrag: Das juristische Erbe
des Islams in der Moderne; Offenbarte Normen, staatliche Gesetze und
globales
Recht.
(www.fes.de/rechtspolitischer-kongress/koo/fest-i3.htm
06.11.03). Bu baUlamda Johansen Contingency adl kitab na da ald U bir konuRmas nda Ryle der:

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

<<

Bu konuRmada benim iin nemli olan Runu gstermektir: Mslamda da

din ile din iin eylemde bulunan siyasi topluluk (devlet) aras nda bir ayr m vard r ve bu farkl l k dini bir gelenek ierisinde retken bir hale getirilebilir. Zira
bu ay r m noktas Mslam geleneUinde bulunmuyor olsayd bu yzy lda tamamen
baRtan inRa edilmesi gerekirdi ve bu, hepimizin bildiUi gibi, ierisinde olduka
byk zorluklar bar nd rmaktad r....
Johansen, Nasr Hamid Ebu Zeyd ile ilgili olarak M s r mahkemelerinde
grlen irtidat davas n da bir makale de ele al r. Yazara gre konuyla ilgili
mahkeme kararlar modern hukuk positivisminin etkisi alt nda ve klasik Mslam
hukuk doktrininde geliRtirilmiR olan zahir-bat n ayr m n yeterince dikkate almayan bir yol takip eder ve kendini Mslam Reriat n n yegane meRru yorumcusu
olarak grr. Ancak ona gre mahkeme karar Mslam Oeriat n n din ve dRnce
zgrlU karR s nda hoRgrden yoksun olduUu ynnde bir kanaate yol amamal d r. Zira konu daha karmaR k geleri iinde bar nd r r. (Apostasy as
objective and depersonalized fact: two recent Egyptian court judgments
(http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m2267/is_3_70/ai_110737774/print)).
Johansen prensip olarak takdir etmekle birlikte birok noktada eleRtirdiUi
Schacht n zellikle Mslman okuyucu taraf ndan daha iyi tan nan hadisle ilgili
deUerlendirmeleriyle doUrudan ilgilenmez. Ancak yeni araRt rmalar neticesinde
hadislerle ilgili eski ve halen pek ok baRvuru kitab nda varl U n srdren oryantalist bak R a s na kat lmad U n da ifade eder. Hadislerin ancak hicri nc yy.da yaz ya geirildiUi tezinin doUru olmad U n , yeni papirs ve hadis araRt rmalar n n en az ndan k smen de olsa hadislerin Hz. Peygamberin lmn
takip eden dnemde yaz ya geirildiUini gsterdiUini ve bu tr yaz l belgelerin
erken dnem hukukular n elinin alt nda olduUunun kabul edilebileceUini syler.
Contingencyde yazar n farkl tarihlerde Mngilizce, Almanca ve Frans zca
kaleme ald U yay nlam R makaleleri bir arya getirilmiR ve ayr ca yine yazar taraf ndan kaleme al nm R olduka geniR bir giriR eklenmiRtir. Yazar n Mslam Hukukuyla ilgili genel deUerlendirmelerini, kendi al Rmalar ndaki teorik ereveyi
yans tmas , bat daki Mslam Hukuku araRt rmalar n tarihsel sreci ierisinde
genel ve eleRtirel bir deUerlendirmeye tabi tutmas a s ndan nemli ve Uretici
bulduUumuz bu giriRi geniR bir zet Reklinde okuyucuya sunmaya al Rt k. Bu
zeti yaparken Johansenin yaz lar nda kurgulad U mant U bozmamak iin
onun al Rmalar ndan anlam-tercmeleri yapt k. Sz konusu al nt lar iin al nt
iRaretlerini () kullanmad k. Okuyucu, doUrudan bu al Rman n yazar n n ifadeleri olsalar da, bu zetlerin esasen Johansenin ifadelerini yans tt U n unutmamal d r.
Kitaba verilen isimde yazar n Mslam Hukuku sahas nda zellikle oryantalizm al Rmalar na ynelik deUerlendirmeleri ve kendi bak R a s n yans tacak
birbirine z t gibi grnen iki terimin kullan lm R olmas dikkat ekicidir. Basit

<

% & ?/:

bir tercmeyle ifade edilmek istenirse bir kutsal hukukta zannilik Reklinde
evirebileceUimiz bu baRl k bir taraftan Mslam Hukuku sahas ndaki oryantalist
al Rmalarda bir dnem hakim olan deUerlendirmelere ynelik ciddi bir eleRtiri,
diUer taraftan da bu sahadaki yeni eUilimlere iRaret etmektedir. Geleneksel
f kha ynelik bat l al Rmalar uzun sre etkilemiR olan Hurgronjenin Mslam
F kh n bir hukuk sistemi olarak incelemenin imkans zl U na ynelik ifadeleri
Goldziher ve ard ndan Schacht taraf ndan yumuRat larak Mslam F kh n n en
az ndan bir blmnn her ne kadar kutsal s fat yla birlikte rasyonelliUe imkan
tan mayan bir nitelikle de olsa bir hukuk sistemi olarak ele al nabileceUi grR
oryantalist bak R a s nda nemli bir dnRm geirmiR ve sosyal bilimlerdeki
geliRime paralel olarak bu sahada da genel yarg lara ynelik eleRtiriler son dnemde giderek artm Rt r. Kitab n baRl U nda yer alan ikinci kavram n, yani kutsal hukuk terimi, Mslam F kh n bu kategori iinde deUerlendiren ve Kadijustiz kavram yla da Mslam F kh hakk nda menfi bir anlay R n yerleRmesinde
nemli bir rol oynayan Max Webere kadar uzanan bir tarihe sahiptir. Kutsall U n anlam itibariyle esasen rasyonelliUe tezat teRkil etmesi Mslam F kh n n
Hurgroungeye gre hemen hibir Rekilde bir Hukuk Sistemi olarak ele al namayacaU ve tabiat gereUi deUiRime kapal olup ancak ideal bir yap y dile getirebileceUi ve uygulamadan uzak olduUu sonucuna gtrrken Goldziher ve
Schacht ile kutsall U n Mslam F kh iin sonradan kazan lm R bir vas f olmas
nedeniyle sistemin arka plan nda bulunan bir rasyonellik, mevcut F k h malzemesinden bir hukuk sisteminin yeniden kurgulanabilmesini mmkn k labilmektedir. KuruluR dnemi sonras f kh n sosyal hayatla olan etkileRimi an lan
iki yazara gre tamamen reddedilmese bile gz ard edilebilir bulunur. Mslam
F kh na ynelik bu deUerlendirmelere karR bir ynyle reaksiyon olarak grlebilecek karR tezler ilk etapta iki nemli M s rl hukuku, Senhr ve Chehata,
taraf ndan dile getirilir. Chehataya gre Mslam F kh kutsal hukuk Ryle dursun belli sahalar d R nda byk oranda laik bir hukuk sistemidir, hatta Roma
Hukuku ne kadar laikse Mslam Hukuku da o denli laiktir!.
Johansen kutsal hukuk kategorisini modife ederek kullanmakta ve Mslam
F kh n n sosyal hayatla olan etkileRimini kuruluR dnemi sonras nda da inceleyerek bu kavram n Mslam F kh n anlamaya ynelik olumsuz sonular n ortadan
kald rmaya al Rmaktad r. Buna gre Mslam F kh n doUru anlamaya ynelik bir
aba bu iki terimi birbirini d Rlayan deUil aksine birbirini tamamlayan iki terim
gibi kullan labilmelidir.
Rasyonellik, dolay s yla sistem dRncesine tezat teRkil eden kutsall U n
kaynaU olan din ve hukuk Hougronje ve Webere gre birbirini d Rlayan iki
kategoridir. Johansennin yaz lar nda bu iki kavram n birbiriyle olan iliRkisi
s ka konu edilir ve dinin hukukla ayr ld U yerler zellikle n plana kar lmaya
al R l r. Esasen Schacht bu ayr ma dikkat eker, ancak yine Johansene gre
Schacht bu konuda yeteri kadar dikkatli deUildir ve bu ayr m n sistem iindeki

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

<

yerini ve boyutlar n yeterince takdir edememiRtir. Bu baUlamda Johansen taraf ndan s kl kla ele al nan konulardan biri de din-devlet-hukuk iliRkileridir.
DiUer taraftan Johansen Mslam Hukukunu Chehata gibi modern hukuk
anlay R na eRdeUer salt bir hukuk sistemi olarak deUerlendirileceUi dRncesine
de karR karak byle bir kabuln birincisinin aksi istikamette Mslam F kh n n
tabiat na uygun dRmeyecek bir anlay Ra gtreceUine dikkat eker. Bu meyanda modern dnem kanunlaRt rma abalar n n ve Arap dnyas nda buna paralel
yrtlen akademik al Rmalar n Avrupa hukuk anlay R n n tesiri alt nda geliRtiUini ve Mslam Hukukunun geleneksel yap s yla uyuRmazl klar ierdiUinin alt n n
izer.
Contingency terimini her ne kadar hukukla ilgili olarak ilk etapta
zannilik/deUiRkenlik/ihtimaliyet anlam n ifade ve buna baUl olarak deUiRime
a k olmay ima etse de kelimenin ihtimal ve zorunlu olmama anlam n dolay s yla varl k delili baUlam nda mmkn kavram n karR lad U na ve bu Rekilde
teoloji/kelam ilmiyle ortak bir buluRma noktas na da iRaret eder. Mmkan delilini
Allah n varl U ve vacibul-vcud olduUunu ispat iin kullanan ve esasen rasyonel dRnce temelinde kutsal ispat iin sistemleRtirilen kelam, kaynaU kutsal
metinler olan hukukun, znde zanni olan beReri anlama abas ve sosyal hayata tatbiki sonucu ka n lmaz olarak ortaya kan zannilik/deUiRkenlikle
contingency kavram nda buluRur.
%

1# #
%

+ 7

G%

$ 7 ! "H

Johansen f kh , yazarlar taraf ndan vahyin normatif yorumu ve prensip

ve emirlerinin insan davran Rlar na uygulanmas olarak grldU bir metotlar
ve kurallar sistemi Reklinde tan mlar. F k h insan fiillerini s n fland r r ve hkme baUlar, mminlere ahlaki ve hukuki tavsiyelerde bulunur ve ayn zamanda
Mslami idare alt nda yaRayan Gayrimslimlerin hak ve devlerini belirler.
Yazar, f k h ve fakih kavramlar n n sekizinci yzy l n ortalar na kadar hukuki, ahlaki ve kelami normlar da kapsayacak Rekilde kullan lmas na raUmen
dokuzuncu yy.da fakih ile kelam aliminin net bir Rekilde birbirinden ayr l p Eb
Hanife ile Oafiinin lm tarihleri aras nda kavram n kelam ve kelamc lar d Rlayacak tarzda st lah haline geldiUini ifade eder ve Eb Hanife ile Oafiinin lm
tarihleri aras ndaki 50 y ll k zaman diliminde ne tr bir geliRmenin uleman n
teoloji ile f k h aras ndaki ayr m fark etmelerine neden olduUunu sorar.
Yarg sistemi sekizinci yy. n ikinci yar s ndan onuncu yy.a deUin merkez
ve eyaletlerde kad atamalar arac l U yla Abbasi Halifeleri (750-1258) taraf ndan kontrol edilmeye baRlanm Rt r. Bu beraberinde f k h uzmanlar taraf ndan

<

% & ?/:

geliRtirilen normlar n siyasi ve dini kltrde neminin artmas n getirmiRtir.

F k h ulemas sadece yarg taraf ndan uygulanacak kurallar retmekle s n rl
kalmay p bir taraftan da ahlaki ve hukuki konularda tart Rmalarda bulunuyorlar
ve geliRtirdikleri normlar n halk taraf ndan benimsenmesine al R yorlard . Kelam ise inanc n objesi olarak Tanr ve evreni tan mlamada akl n otoritesini vurgulamaktayd . Kelam taraf ndan akl n n plana kar lmas Mslam d R din mensuplar yla giriRilen tart Rmalar n ka n lmaz bir sonucuydu. DiUer taraftan Kelam n sekizinci yy.daki politik stats ona Halifelerin dini yorumlar n kabul
etmeyen gruplara karR mevcut uygulamalara meRruiyet kazand rmaya matuf bir
iRlevsellik kazand rm Rt r. Bu kelami doktrinlerin dini politik programlar statsne indirgenebileceUi anlam na gelmez. Ancak kelam alimleri her ne kadar
kendi meselelerini, st lahlar n ve grRlerini geliRtirseler de Tanr ve evren
hakk nda geliRtirdikleri doktrinler bunlar reten hareketlerin dini ve politik
program na baUl olmuRtur. Dokuzuncu yy. baRlar ndan itibaren Mutezile Abbasi Halifelerinin dini uygulamalar n ve idarenin dini meRruiyetini formle etmede nemli aktrler olarak ortaya kmaktad r. Ancak onuncu yy. ortalar nda
Mutezilenin nerdiUi dini siyaset gittike byyen ve halk taraf ndan benimsenen entelektel muhalefet karR s nda baRar s z kal nca gzden dRmR ve onuncu yy.dan itibaren F k h mezhepleriyle s k iliRki iindeki Snni Kelam savunucular ERar ve Mturd mezhepleri ortaya karm Rt r. Sonraki yzy llarda
idarecilerin dini politikalar n belirleme rol artan bir Rekilde f k h alimlerine
gemiR grnmektedir.
Gayrimslimler, sap k f rkalar ve muhaliflerle olan tart Rmalarda kelamc lar geniR bir Rekilde siyasi otorite ve rasyonel dRnceden destek almak durumundayd . Halka a k tart Rmalarda rasyonel dRnceyi vurgulamaktayd lar ve
buna paralel olarak Tanr ya ak lc bir Rekilde yaklaR yorlar ve Onun varl U n n
akli yollarla bilinebileceUini savunuyorlard . Dolay s yla her insan n Tanr n n
varl U bilgisine ulaRmak iin akli melekelerini kullanmas gerektiUine inanmaktayd lar. Bu ilke daha sonra Snni Kelamda yerini muhafaza etmiRtir. Kelamc lar bu noktadan hareketle yarat lm R alemdeki dzeni a klamaya ve kendi sahalar n n nemli problemlerini belirlemeye baRlam Rlard r. Devamla Johansen
sekizinci yy.dan onuncu yy.a kadar kelamc lar taraf ndan geliRtirilen temel
Uretileri zetlemeye ve f k h ile kelam n temel noktalarda birbirinden nas l
ayr ld U n gstermeye al R r.
Kelam, onuncu yy. n ilk yar s itibariyle, evreni Tanr cephesinden a klamaya ynelik bir abad r: Tanr bat n ve zahiri, cevher ve arazlar , yaratt klar n n atom ve birleRik yap lar n , eylemlerinin niinini, nas l n ve zaman n bilir.
Kelamc lar n vazifesi Tanr n n gcn kullar zerinde icra ediRini yeniden inRa
etmektir. Bu anlamdaki bir yeniden inRa eylemi, evrenin ontolojik yap s , Tanr n n s fatlar ve zat hakk nda tefekkr etmeyi insan fiillerini tahlil etmeye
ynelik bir n Rart haline getirmektedir. Mman Tanr n n ak lla kavran lmas
zerine temellendirilmiRtir ve teodise ilahi dzenin etik karakterini ispat eder.

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

<=

F k h ise Oafiiden itibaren tamamen farkl bir vehe al r: Mnsan Tanr ya

ancak ilahi vahiyle yaklaRabilir. DiUer insanlar n kas t ve niyetleri ancak grnen eylemleri ve beyanlar arac l U yla bilinebilir. F k h zahiri olanla ilgilenir ve
dolay s yla ondan da Tanr n n zat ve s fatlar aras ndaki iliRkiyi izah etmek iin
normlar geliRtirmesi beklenmez. Fukaha teodiseyi ve daha birok kelami konuyu tart Rmaz. Sekizinci yy.dan itibaren artan bir Rekilde fukaha kelam tart Rmalar ndan uzaklaR r. Yazara gre bu k smen politik sebeplerden kaynaklanm R
olabilir. Eb Yusuf Urenci ve arkadaRlar n kelami tart Rmalara girmekten sak nd rmakta ve bunun hayatlar na mal olabileceUi uyar s nda bulunmaktad r.
Ancak daha nemlisi Rudur ki, f kh n normatif yap s kutsal metnin otoritesi ve
tart R lmaz ve kesin gerek ancak kutsal metinde bulunabilir anlay R na dayan r. Rasyonel muhakemeye dayal bir dini sylemin, kutsal metnin otoritesi
arac l U yla meRruiyet kazand r lm R bir normlar sistemini ele geirmesi Oafii gibi
hukukular a ka korkutmuRtur. Zira istihsan tart Rmas nda olduUu gibi bu,
sistemin tesis edilmiR olan kaynaklar hiyerarRisini altst etme tehlikesine kap
amaktad r.
DiUer taraftan Johansen f k h ve Kelam sistemlerinin grnmleri ve bu
sistemlerde kabul edilebilir ak l yrtme formlar ndaki farkl l klar n Mslam camias nda her iki sisteme yklenen iRlevsel farkl l ktan kaynakland U na da dikkat eker. Kelam dini gereklerin rasyonel bir mdafaas d r ve bu ynyle siyasi
erkin veya muhalefetin meRruiyetine ynelik gl politik a l mlar ierir. F k h
ise evrensel bir adalet sistemi iin normatif bir referans erevesi oluRturur.
Her ne kadar Emevi Hilafeti dneminde yarg teRkilat na ynelik birtak m dzenlemeler bulunsa da yarg n n merkezileRtirilmesi Abbasi HalifeliUinin
ilk yy. ierisinde gerekleRmiRtir. Merkezi bir yarg sistemi ka n lmaz olarak,
Emeviler dneminde rnekleri bulunan yerel yarg kararlar mecmualar yla
s n rl olmayan, kapsaml bir normatif referans kaynaU na ihtiya duyar. Bu baUlamda f k h al Rmalar n n sekizinci yy. n sonlar nda ortaya k R nemli bir
imparatorlukta merkezleRmiR yarg n n geliRimi iin gerekli Rartlardan biri olarak
grlmelidir. Yazara gre, tm imparatorluk sath nda dolaRan bir f k h literatrnn retimini doUuran sre halen yeteri kadar araRt r lm R deUildir. Ancak
devlete baUl yarg n n ihtiyalar ve bu yeni ilim dal n n literatrnn ortaya
k R aras ndaki iliRki ihmal edilemez. Bu sreteki nc unsur imparatorluUun deUiRik blgelerinde ortaya kan f k h okullar d r.
Mkinci yy.da baz byk f k h metinleri hala meseleci yap lar n srdrmektedir. Ancak gittike artan bir Rekilde f k h literatr eleRtirel bir karakter
almaya ve hkmlere temel teRkil eden prensip ve kaynaklara yer vermeye baRlar. Hkmlerin kaynaklar ile ilgilenen literatr, yani usulul-f kh dokuzuncu
yy.da baRlay p onuncu yy.da tamamen geliRir. Oafiide bu kaynaklar Kuran ve
Peygamberin snneti olarak verilir. Mcma ise mmetin icma olarak tan mlan r
ve meydana gelmesinin imkans zl U sebebiyle Kuran ve Snnete nazaran ikinci

<

% & ?/:

derecede bir kaynakt r. Bir yzy l sonra usulul-f kh literatr icma Kuran ve
Snnete eRdeUer veya daha gl bir mevkiye ykseltecektir.
DiUer taraftan, gayr- mslimlerle giriRilen tart Rmalar onuncu yzy lda
giderek nemini yitirmeye baRlam Rt r ve bu, kutsal metin ve Peygamber snnetinin kelamdaki otoritesini geniRletir. Bu, zellikle ahlaki ve hukuki normlar n
temelleri zerindeki tart Rmalarla ilgili olarak doUrudur. Kelamc lar bu sahada
isabetle yorumlanm R Kurann n otoritesini daima kabul ederler. Baz nde
gelen kelamc lar peygamberin tasarruflar yla ilgili hadisleri dini veya hukuki bir
hkm tesis esmek iin yeterli grmez iken diUer baz lar Snneti deUiRik kanallardan ok say da ravi taraf ndan nakledilmiR olmas durumunda, bunun konuyla ilgili mmetin icma anlam na geleceUine nazaran kabul ederler. Oafii ve sonras diUer f k h ulemas haber-i vahidin amel konularda baUlay c olduUunu
kabul etseler de onuncu yy. n sonuna kadar kelamc lar n oUu bunu reddeder.
Kelamc lar mmetin icma n n normlar n tesisinde kesin bir otoriteye sahip olduUunu vurgulay p dolay s yla hadislere ikinci derecede rol verirken, Oafii bu
anlay Ra reaksiyon olarak icma olduka s n rlay c bir tarzda tarif ederek ona
ikincil derecede bir otorite tan r ve bu Rekilde Peygamber snnetine en gl
otoriteyi atfeder. DiUer taraftan kelamc lar fukahan n kulland U k yas en gl
ak l yrtme formu olarak kabul etmeye de henz haz r deUildir. Dolay s yla
hkmlerin kaynaU hususunda dokuzuncu y.y. kelamc lar fukaha ile aralar ndaki mesafeyi muhafaza ederler. Onuncu yy.dan itibaren usulul-f kh icmaa en
gl otoriteyi atfederken bir taraftan da kelamc lar icma oluRturan s n f n
d R nda tutarak kelam ve f k h aras ndaki fakl l U n alt n izer.
DiUer taraftan onuncu yy.dan itibaren Mutezile kelamc lar dahi haber-i
vahidin hkmlere kaynakl k edeceUini kabule haz rd r. Onuncu yzy l hkmlerin kaynaklar konusunda kelam ve f k h aras nda bir yak nlaRmay getirse de
ak l yrtme formlar konusundaki anlaRmazl k devam eder. Kaynaklardan
genel ve zel hkmler karma grevi fukahan n vazifesi olarak kal r ve onlar
da bu sahadaki hakimiyetlerini kelamc lar ahlaki ve hukuki normlar n en gl
kaynaU olan icmadan d Rlayarak vurgularlar.
F k h, mevzuu, bak R a s ve kulland U metotlar ynyle kelamdan ayr lmakla birlikte koymuR olduUu normlar n dinen baUlay c l U n savunur. Ancak
hukukular a k bir Rekilde iki farkl normu birbirinden ay r rlar: Bireyin d Ra
vurulan eylem ve beyanlar na dair yarg sal hkmler ve yaln zca kiRinin i alemine ynelik ahlaki hkmler. Kelam ise muhtemel tm veheleriyle insan
fiillerinin rasyonel olarak yeniden inRas abalar ndan ibarettir. Bu ynyle zahir
ve bat n ve dolay s yla kelam ve f k h aras nda belirli bir ortak alan n varl U ngrlebilir. F kh n nemli bir blmn oluRturan ibadetler ve yine irtidat veya
ihtidan n hukuki ynleri, iman konusuna deUinilmeden nas l ele al nabilir? Beklenenin aksine f k h iman konusunu hukuki bir eylem olarak ele almaz. F k h,
ibadetlerini yerine getirmeyenleri veya onlar n farziyetini kabul etmeyenleri
lm veya diUer cezalarla cezaland r r ancak onlar n imanlar n sorgulamaz.

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

<

F k h ulemas epistemolojik bir Rphecilikle hareket eder ve bu sebeple de

zahir ile bat n aras nda aR lmas mmkn olmayan bir uyuRmazl U n ortaya kmas na sebep olurlar. Kad n n veya fakihin verdiUi hkm ancak zannidir ve
hakikati temsil etmez. Zahir ile bat n aras ndaki ka n lmaz uyuRmazl k bireyin
ahlaki devinin kaynaU n teRkil eder. Kesin ilim vahyin metinlerindedir, ancak
metne ynelik her trl yorum zanni bir bilgi ifade eder. Bu epistemolojik Rphecilik esasen vahyin beReri ak l yrtme karR s ndaki yceliUini vurgular. -htilaf
baRlang ta bir s n rlamaya maruz kalmam Rken on birinci yy.dan itibaren bunu
s n rlamay amalayan yeni doktrinler ortaya kar ve mevcut f k h doktrinini
yeni doktrinlere karR kay r r; yeni okullar n tesisini engeller.
BeReri ak l yrtmenin yan labilir, dolay s yla zanni olduUu kabul f k h
ilminde en az ndan iRlev grr: normatif oUulculuUa, dolay s yla farkl doktrin ve normatif sistemlerin bir arada yaRamas na meRruiyet kazand r r; farkl
doktrin ve normatif sistemlere mensup uleman n bar R iinde bir arada yaRamas n mmkn k lar; yarg y ahlaki ve felsefi eleRtirilere karR korur.
F k h ve Kelamda zannilik/mmknlk (contingency) Tanr n n mutlak
otoritesini tesis etmede nemli bir rol oynar. F k hta zannilik beReri ak l yrtmenin bizzat kendisi iken, kelamda evrenin mmkn olduUunu rasyonel ak l
yrtme ispat eder.
Johansen yaz s n n son blmnde Mslam F kh alan ndaki bat l deUerlendirmeleri ciddi bir eleRtiriye tabi tutar.
Avrupa k tas ndaki bat l bilim dnyas Snni F kh on dokuzuncu yy. n
ikinci yar s nda ve smrgeciliUin zorunlu k ld U pratik amalarla keRfetmiRtir.
K ta Avrupas nda Mslam F kh konusundaki ilk otorite olan Hollandal oryantalist Snouck Hurgrongenin f k hla ilgili Ru olumsuz yarg s bat l tasavvuru
baRtan beri etkisi alt nda b rakm Rt r:
a) f k h bir hukuk sistemi deUildir; b) ibadetler, evlilik, ailevi iliRkiler ve
hayri vak flar d R nda hibir pratik uygulamas yoktur; sadece ideal normlardan
ibarettir; c) deUiRik f k h okullar aras ndaki farkl l klar nemsizdir ve genel
prensiplerle bir iliRkisi yoktur. F k h bir deontoloji, devler sistemidir, nk
din, ahlak ve siyaseti ideal bir toplum grnts vermek iin birbiriyle
mezceder. Dolay s yla Hurgrongeye gre hukukular f kh hukuki kavramlarla
tahlil etmeye al R rlarsa hataya dRerler. Zira f k h hukuki prensip ve rasyonel
bir teoriye deUil Tanr n n anlaR lamaz iradesine dayan r.
Hurgronjeye gre f k h, Roma hukuku ve modern hukuktan Ru ynyle
ayr l r: o kelimenin en geniR anlam yla bir deontolojidir ve din veya ahlak ve
hukuk Reklinde blmlenmeye izin vermez. Yaln zca zahiri, yani tanr taraf ndan kurumsallaRt r lm R beReri bir otorite taraf ndan kontrol edilmesi mmkn
devleri konu edinir. Dolay s yla bu devler istisnas z Tanr ya karR d r ve bizzat

% & ?/:

Tanr n n araRt r lamaz iradesine dayan r. Onda beRer taraf ndan alg lanmas
mmkn tm devler ele al n r...
Hurgronjenin manevi talebesi G.-H. Bousquet onun Uretisinden
Encyclopedia of Islam n ikinci bask s nda yay nlanan ibadat maddesinde Ru
sonular kar r:
Ibadat klt olarak tercme edersek bir tr teorik hata yapm R oluruz
(Tor Andre). Zira daha nce isabetli bir Rekilde ifade edildiUi gibi, a ka ifade
etmek gerekirse, Mslam hukukun d R nda (Snouck Hurgronje) bir klt tan maz;
ancak buna ahlak da eklemeliyiz. F k h, esas nda, beRere yklenmiR bir deontolojidir (tm devler mecmuas n n, zorunlu, yasaklanm R, tavsiye edilmiR vs. ifadesi). Dolay s yla, bizim klt ad n verdiUimiz Rey Allah taraf ndan vazedilmiR ve
uzmanlar taraf ndan f k h eserlerinde en ince detaylar yla formle edilmiR devlerin bir blmdr. Halbuki diUer dinlerde kltn objesi mmini tanr sal olana
yaklaRt rmak ve onunla iliRki kurdurmakt r; sadece, veya esas itibariyle tanr
iradesini uygulamak deUildir.
Buna gre F k h bir deontoloji, Golziherin kavram Almancaya tercmesiyle bir Pflichtenlehre, bir devler Uretisi, dini devler sistemidir. F kh n
hukuki veya ahlaki bir analizi mmkn deUildir, nk btn farkl boyutlar
onda bir kurallar manzumesi Reklinde mezcedilmiRtir. Bu sebeple f k h birbirinden ayr Rt r lmam R tek tek kurallar n oluRturduUu rasyonel analize geit vermeyen bir grnm arz eder. Hukuki hkmler diUerlerinden ayr lamamakta ve bu
hkmlerin kar lmas ve uygulamas nda kullan lan bir metodoloji grlmemektedir. Bu temel dRncelerden hareketle Hurgronje a k bir Rekilde Avrupal hukukular n farkl f k h sistemlerinin tarihi ve sistematik baUlam n incelemeye ehil olmad klar sonucuna var r ve f kh Mslam Hukuku Reklinde adland rmay reddeder. Mant ksal olarak bu deontoloji Mslami AraRt rmalar veya
antropolojinin ihtisas sahas na girer ve karR laRt rmal hukuk bilimiyle hibir
ortak yan yoktur.
DeUiRik f k h okullar ars ndaki grR ayr l klar n n, Goldzieherin konuyla
ilgili daha dikkatli yarg s na raUmen, s k c detaylar olup temel prensiplerle ilgili
olmad U ve yine fukahan n geliRtirdiUi normlar n sosyal hayattan kopuk olduUu
dRncesi bu sayede bat bilim dnyas nda ortak kanaat halini alm Rt r. Ancak
yak n bir dnemde ve yeni tarih araRt rmalar n n etkisi alt nda farkl bir yorum
gittike glenmeye baRlam Rt r. DiUer taraftan Hurgronjenin f kh takdimi bu
konuda tek de deUildir. Her ne kadar Hurgronjenin deontoloji kavram n kabul
etse de Golziher f kh bir hukuk teorisi, bir dini hukuk ve bir hukuk bilimi
olarak adland r r. Ancak o da bu sahaya farkl bir metodolojik yaklaR m getirmez. Byle bir yaklaR m Max Weber taraf ndan sosyoloji sahas nda geliRtirilmiR
ve f kh n hukuki ve ahlaki kurallar n konu edinen bat l araRt rmalarda uzun
sren etkilere sahip olmuRtur.

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

Johansene gre sosyolojik ve hukuku bak R a s yla Hurgronjenin yaklaR m , f kh hukuk sisteminin diUer Rekilleriyle mukayese etmeyi ve onu sosyal ve
kltrel tarihin evrimci modellerinde bir yere koymay imkans z k lmas dolay s yla olumsuz bir yne sahiptir. Oysa Avrupa kurumlar n n sosyolojisi ve bunlar n geliRim srecini evrensel tarih baUlam nda bir yere oturtma isteUi farkl medeniyetlerdeki iRlevsel ve sembolik a dan denk yap lara at flar ve mukayeseleri
ka n lmaz k lmaktad r. KarmaR k objelerle mukayese modeli oluRturan Weber
sosyolojisi, dRnce ve deUer alanlar ndaki rasyonelleRmesinin deUiRik medeniyetler ve evrensel nemi haiz kltrlerin iRlevsel a dan denk sosyal sistemlerindeki uygulamalar nda ald U Rekilleri birbiriyle mukayese eder. Bu yzden
Weberin Mslam bu mukayese modeline entegre etmemesi imkans zd r. Bu
pragmatik amala Weber, her ne kadar Hurgronjeden etkilenmiR olsa da f kh
deontoloji olarak niteleme hususunda ondan ayr l r.
Weber f kh Yahudi, Hindu ve OrtaaU Kanonik Hukuku, genel olarak
din adamlar taraf ndan kontrol ve tatbik edilen tm hukuk normlar iin kulland U kutsal hukuk kategorisi alt nda inceler. Johansene gre Weberin teorisi l bir iRlev yerine getirir grnmektedir: Farkl medeniyetlerdeki davran R
normlar n modern Avrupada hukukun rasyonelleRmesinin evrim sreci ve
tarihini a klamaya ynelik bir teori iin mukayese noktalar haline getirir. Bu
ayn zamanda kutsal hukuka sahip medeniyetlerin neden modernleRme srecine
giremediUini problemini a klamaya yard mc olur. Webere gre byle bir hukuk hukuk dzeni ve ekonominin rasyonelleRmesi nndeki en byk engellerden biridir. Bylece kutsal hukuk, modern ve modern ncesi toplum aras ndaki
s n r gsterir. Muhtemelen bu, an lan kategorinin Weberin teorisindeki en
baRl ca iRlevidir.
Weber kutsal hukuk kategorisini deUiRik a lardan tart R r. Bunlardan en
nemlisi, kutsal hukukun kaynak ve ieriUi, sosyal hayatla olan iliRkisi, yap s ,
biim ve ieriUini rasyonelleRtirme kabiliyetini belirleyen rasyonellik formlar d r.
Bir kutsal hukukun Webere gre ana kaynaU vahiydir ve bu kutsal hukukun
normlar bir tr hukuki vahiyle tesis edilir. Vahyin an lan formlar n n kesintisiz
bir ravi zinciriyle aktar lmas merkezi nemi haizdir. Weberin Kuran ve Snnetin yorumunu belirleyen icma Mslam Hukukunun en gl kaynaU olarak tasvir
etmesi Hurgronjenin a k tesirini gsterir. Weber bu iki esas icman n tarihi
kaynaklar olarak tan mlar. Kutsal Mslam Hukukunun uygulama alanlar n evlilik, boRanma, miras, hayri vak flar ve ibadetlerle s n rlarken de Hurgronjeyi
takip eder. Bu saha d R nda f k h, ona gre, pratik problemlere zm retmekle ilgilenmez; ansiklopedik meselecilik, entelektel detaylar ve hukuk d R prensipler R U nda sistemleRtirme faaliyetiyle uUraR r. Yine ona gre Kadi-justiz
arac l U yla uygulanan kutsal hukuk bireyin sbjektif haklar n korumaz.
Webere gre, vahyin hukuka kaynakl k ettiUi ve hukuk normlar n n teRrii
vahiyle tesis edildiUi her durumda hukuk sre itibariyle irrasyoneldir, nk
hkmlerin kaynaklar rasyonel olarak kontrol edilemez ve dolay s yla hukukun

% & ?/:

oluRturulma sreci irrasyonel bir yol izler. Yine hukuk taraf ndan kabul edilen
deliller (yemin, ordeal vs.) irrasyonel bir karakter ald U her durum iin ayn
kategori geerlidir. Tm kutsal hukuk sistemleri ayn zamanda maddi a dan
irrasyoneldir; zira davalar genel normlar n yerini alan ahlaki, siyasi, duygusal
veya faydac mlahazalarla karara baUlan r. Weber bu ayr ma ilave olarak maddi rasyonellik ile formel rasyonellik aras nda bir karR tl k iliRkisi kurar. Maddi
rasyonellik kutsal hukukta byk oranda etkindir: ahlaki prensipler, siyasetin
gerekleri veya zarurete dayal pragmatik kurallar bu hukuk sisteminde normlar
veya genel prensipler Reklinde geliRtirilip formel rasyonellik niteliUi haiz olduUu
dRnlen bir hukukta soyut prensiplerin mant ksal genellemelerinin sahip
olduUu yeri al r. Nihayet kutsal hukuk sistemleri de bir tr formel rasyonellik
geliRtirebilirler. Bu sistemler s kl kla Rekli bir yarg lama hukuku geliRtirir. Bu
anlam ve iRlevini gz ard etme pahas na eylemin d R formlar na neredeyse
majik bir sayg gsteren hukuksal Rekilciliktir. Modern Avrupa hukukunun niteliUi olan formel rasyonellik ise bundan farkl d r. Bu tr ikinci derecede bir formel rasyonellik, Webere gre, mant ksal tutarl l k arz eden bir hukuk sistemi
kurmaya muktedir deUildir. Bu yzden kutsal hukuklar, hukukun deUiRik alanlar veya hukuk, ahlak ve ritel aras nda formel ayr mlar geliRtirmezler (rneUin
maddi, usul, ceza, sivil, kamu, zel gibi). RasyonelliUin her iki formu, yani formel ve maddi rasyonellik genellemeler ve sistemleRtirme yoluyla hukuki malzemenin rasyonelleRmesini meydana getirebilir. Genellemenin anlam somut hukuki olaylar n karara baUlanmas nda etkin olan nedenlerin bir veya birden ok
prensip yani hukuki kurala indirgenmesidir. SistemleRtirme ise analitik olarak
elde edilmiR hukuki kurallar n mant ksal bak mdan a k, birbiriyle tutarl ve en
az ndan teoride boRluk b rakmayan bir Rekilde entegre edilmesidir. Buna gre
sistemleRtirme meseleci hukukun sunduUu sonular bir hukuk sistemi haline
getiren dRnce formudur.
Weberin geliRtirdiUi bu kategorilerle yapt U mukayeselere yn veren amil
onun srekli olarak deUiRik veheleriyle modern Avrupa rasyonalizminin benzersiz karakterini ne karma abas olmuRtur. Johansene gre, Weberin geliRtirip kulland U kutsal hukuk kategorisi Mslman hukukunda vahiy, ahlak ve
hukuk aras ndaki iliRkiyi tan mlamaya yard m etmez. Zira bu kategori Weberin
teorisinde bu tr bir incelemeye matuf olarak geliRtirilmemiRtir.
Bu kategoriyi Mslam tarihi ve Mslam hukuku sistemlerini incelemede tatbik
edilecek bir ara olarak kullanan ve bu Rekilde kavrama yeni bir anlam veren
yirminci yy. n nde gelen Mslam Hukuk otoritesi Joseph Schacht olmuRtur.
Schacht, Weberin model ve kategorilerini inceleyerek bunlar n Mslam hukukunu incelemede etkin bir Rekilde kullan labileceUini savunur. Johansene gre,
Schacht n yaklaR m 1935 Almanyas nda hem politik hem de ilmi a dan nemli ve cesurca bir ad md r. Schacht kutsal hukuk kategorisini f kh tahlil etmede
bir baRlang noktas olarak kabul eder. Bundan yaklaR k otuz y l sonra
Oxfordda yay mlad U Mslam Hukukuna GiriR adl eserinin birinci blmnn

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

<

cmleleri Ru Rekildedir: Mslam n kutsal hukuku her Reyi kuRatan bir dini devler
mecmuas , Allah n her Mslman bireyin hayat n tm veheleriyle dzenleyen
emirlerinin btndr. GrldU gibi Schacht f kh tasvir ederken dini devler sistemi veya Almanca ifadesiyle Pflichtenlehre kavram n kullan r ancak
Hurgronjenin aksine bunu yaparken f kh n bir hukuki normlar sistemi olma
niteliUini yads mak amac nda deUildir.
Schacht, Weberin rasyonellikle ilgili terminolojisini basitleRtirir ve yaln zca formel (sre) rasyonellik ve maddi rasyonellik aras nda bir ayr mla yetinir.
Vahyin f kh n ana kaynaU olduUuna ve baz ispat vas talar n n (yemin, kasame
ve lian gibi) irrasyonel niteliUine at fla f kh n en az ndan yarg lama usul a s ndan irrasyonel olduUuna iRaret eder. Ona gre normlar n byk bir blmnn tesisi ve muhafazas nda gelenek en byk rol oynar. Hukukun etkili bir
Rekilde uyguland U sosyal hayat alanlar n n tespitinde Weber ile ayn dRnceleri paylaRan Schacht yine onun izinden giderek f kh n hukukun farkl alanlar
aras nda bir ayr Rt rmaya gitmediUini savunur. Johansene gre daha da RaR rt c
olan Mslam Hukukunun yaln zca Mslmanlara uygulan p gayr- mslimlere
tatbik edilmediUi konusunda da Webere kat lmas d r. Yine Schacht, Hurgronje
ve Weberin f k h ekolleri aras ndaki grR ayr l klar n n nemsizliUi dRncesini devam ettirir. Halbuki daha 1910da Goldziher bu problemle ilgili daha dikkatli bir dRnce geliRtirmiR, ancak Schacht kendisine karR beslediUi hayranl Ua
raUmen fukahan n ihtilaf n deUerlendirme konusunda onun izinden gitmemiRtir.
Schacht, Weberin f kh bir yarg hukuku Reklinde tan mlamas n kabul
eder ve adalet alan nda siyasi otoritenin normatif kararlar yla kutsal hukuk
normlar ars ndaki iliRkiyi daha derinlemesine inceler. Kutsal hukukun vahye
dayand U anlay R n n, en az ndan teoride, normlar tek tipleRtirme ve bireysel
yorum abalar yla vahiyden yeni normlar karman n meRruiyetini yads ma
amac gttUnn alt n izer. Webere gre itihat on nc yy. sonu ile on
drdnc yy. baRlar nda sona ererken, Schacht n verdiUi tarih dokuzuncu
yy.d r. F kh n sosyal hayattan uzak bir Rekilde geliRtiUini ne srmekle birlikte,
tarih boyunca srekli tarzda yeni normlar ve ak l yrtme Rekilleri geliRtirdiUini
ancak bunlar n uygulamaya girmediUini savunur. Yeni norm ve teorilerin, tek
tipleRtirilmiR kutsal hukuka entegre edilme srecinin kaynaU n bir taraftan sosyal hayat ve adette, diUer taraftan da bireyler ve hukukular n normlar n tesisi
srecine kat lmalar nda grr. Her iki a klamada da kutsal hukukun normlar yla sosyal pratik aras nda ayr l k konusunda Weberle ayn dRnceleri paylaR r.
Hurgronjeye karR a k bir muhalefet ve Max Weberin etkisi alt nda Mslam Hukukunun temelde sbjektif haklardan ibaret olduUunu vurgulayan
Schacht n bu grR onu terminolojik ve sistematik a dan, Johansene gre,
asla zemediUi bir ikilemle karR karR ya getirir: EUer Mslam Hukuku temelde
sbjektif haklardan ibaretse nas l olur da her Reyi kuRatan bir dini devler b-

% & ?/:

tn veya deontoloji yahut Pflichtenlehre Reklinde adland r labilir? Schacht

her ne kadar kendini Hurgronjenin terminolojisinden kurtaramasa da yeni bir
bak R a s takdim eder. F k h art k bireylerin kendi hak iddialar ve savunmalar
iin kullanabilecekleri, ne srebilecekleri bir hukuki sistem olarak tahlil edilebilir hale gelmiRtir. F k h bireylerin eylemleri arac l U yla bireysel normlar vcuda getirip nc Rah slara karR bireysel hak iddialar dermeyan edebilecekleri
bir hukuktur ve bu Rekilde sosyal iliRkiler dnyas na girerek soyut bir dini dev
olmaktan kar.
Johansen, daha da nemli olan bir noktan n Schacht n kutsal Mslam Hukukunun sahip olduUu rasyonellik Rekilleriyle ilgili tahlillerinde bulunduUunu
ifade eder. Zira Schacht, Mslam Hukukunu temelde rasyonel bir sistem olarak
grr: Mslam Hukuku yaln zca dar bir kapsamda irrasyoneldir. Sre a s ndan
irrasyonel olan onun vahye dayal olmas d r; maddi a dan irrasyonel olan zel
durumlara ait ahlaki, dini ve siyasi mlahazalara dayal hkmlerdir. Ona gre,
meseleci hukuk geleneUi mant ksal a dan ok geliRmiR soyut kurallara gtrmemiRtir. Ancak ahlaki ve dini kategorilerin hukuki meselelere uygulanmas
f kha maddi bir rasyonellik kazand rm R ve bu da onun insicaml bir hukuk sitemi meydana getirmesine imkan vermiRtir. Schachta gre ahlaki ve dini kategoriler dini bir deUer ykl olmayan hukuk malzemesine Mslam n ikinci yy. nda,
yani sekizinci yy.da tatbik edilmiRtir. Hukuki malzeme, Schachta gre byk
oranda a) Mslam ncesi hukuk dRncesi ve uygulamalar; b) Yahudi, Roma ve
H ristiyan Hukuku; c) ilk drt halife ve Emeviler dnemi idari ve yarg uygulamalar ; d) Emevi ve Abbasi imparatorluklar ndaki blgesel rf taraf ndan teRekkl ettirilmiRtir. Ona gre ahlaki ve dini kategorilerin bu hukuki malzemeye
tatbiki bir islamlaRt rma sreci olarak tavsif edilebilir. Kuran ve Snnet bunda
nemli bir rol oynar. Bu ahlaki ve dini kategoriler onlarda kendi normatif referanslar n bulan kad lar taraf ndan hukuka sokulmuRtur. MslamlaRt rma sreci
hukuki malzemenin sistemleRtirme sreciyle paralel yrr. DiUer taraftan sitemleRtirme deUiRik hukuk kurumlar aras ndaki Rekli iliRkiyi belirlemeye hizmet
eder. K yas bu tr bir sistemleRtirmedeki en nemli arat r: Burada Schacht
sat m syleRmesine k yas yoluyla akdin farkl trlerinin niteliUini belirleyen akitler hukukuna dikkat eker. Bu iki sre Schachta gre Mslam fukahas n n en
zgn baRar lar d r ve sonu olarak islamlaRt rma ve sistemleRtirme i ie girer:
dini ve ahlaki mlahazalar Mslam Hukukunun sistematik yap s n n temel bir
paras d r.
Johansene gre Schacht ahlaki, faydac ve siyasi mlahazalardaki rasyonelliUi bu Rekilde tan mlamakla nemli bir ileri ad m atm Rt r: Art k f k h
Hurgrongenin modelinde olduUu gibi varl U n Tanr n n nfuz edilemez iradesine borlu olma d R nda birbirleriyle ortak hibir paydalar bulunmayan insicams z hkmler mecmuas deUildir. Weberin sisteminde daha ziyade az geliRmiR bir kategori olarak kalan maddi rasyonellik Schacht n tarihsel incelemesinde kabul edilebilir ve tan mlanabilir bir ierik kazan r. Bu sebeple Schacht

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

bir ad m daha atarak dini ve ahlaki devlerin f k h ierisindeki birbirleriyle ve

hukuki normlarla olan iliRkilerini tan mlayabilir.
Her ne kadar hukuki malzeme islamileRtirilmiR ve sistemleRtirilmiR olsa da
basite dini bir deve dnRtrlmemiRtir. Bu problemi daha 1935de gren
Schacht f kh n hukuki boyutunu tespit etmiR ve a k ve tereddtsz bir ifadeyle
Ru iki problemi dile getirmiRtir: F kh n hukuki boyutu dini ve ahlaki boyutlar yla
ve sbjektif haklar dini devlerle ne tr bir iliRki iindedir?
DiUer yandan otuzlu ve altm Rl y llar aras nda Schacht kutsal Mslam Hukukunun hukuki, dini ve ahlaki boyutlar ars nda bu ayr m n geliRtirirken modern kara Avrupac hukuku eUitimi alm R baz Arap hukukular bir hukuki sistem olarak f kh detayl ve derinlemesine incelemelere tabi tutmuRlard r. Bu
hususla ilgili olarak Johansen zellikle iki isme iRaret eder. Bunlardan ilki Avrupa ve Mslam hukuklar nda sbjektif haklar n kaynaklar n (mesadirul-hak)
incelediUi birok karR laRt rmal hukuk incelemelerinin yazar ve Arap lkelerindeki kanunlaRt rma al Rmalar nda byk etkiye sahip Abdurrezzak esSenhr, ikincisi ise yetmiRli y llar n baR nda vefat na dek Sorbonne niversitesinde Mslam Hukuku dersleri veren Chafik Chehatad r (Oefik Oehhate). Yazara
gre, Chehatan n Theorie generale dobligation en droit musulman hanefite
ve Etude de Droit Musulman adl eserleri, meseleci f k h metinlerinden modern milli hukukun kanunlaRt rmas nda tatbik edilebilecek derecede soyut ve
genel bir Rekle tercme edilebilecek hukuki ak l yrtme prensiplerini karma
amac na matuf incelemeler iin paradigmatik bir yere sahiptir. Ancak Johansen
bu abalar takdir etmekle birlikte bunun ierdiUi bir probleme de parmak basar: tm bu f kh hukuka geri dndrme abalar nda aktrler hukuki metinlere
mracaat eden bir hukuku gibi davranmaktad r. Ona gre kutsal hukukun
modern yasama organlar taraf ndan teRri k l nan bir kanun haline dnRtrlmesi onun temel yap lar n deUiRtirmekte ve f kh n nemli boyutlar ndan bir
blmn feda etmektedir. Johansene gre kanunlaRt rma dnemi Arap araRt rmac lar n n f kh n bat l hukuk anlay R na girmeyen boyutlar n kendi hukuki
tart Rma alanlar ndan kald r p atmalar esasen Schacht n Mslam Hukukunu ele
al R tarz ndan farkl deUildir.
Schacht n ve Chehatan n analizleri f kh n hukuki karakterini bat l hukuk modelini esas alarak belirlemeye al R r ve f kh n diUer blmlerinin ne
gerekeyle inceleme d R nda tutulduUunu veya bunlar n f k h sistemi ierisindeki
iRlevini yeterince izah edemez. Chehata, klasik f k h ulemas n n ibadatmuamelat ayr m zerinde srarla durarak mnhas ran an lan bu ikinci blmn
hukuk alan na ait olduUunu, diUer bir ifadeyle ve isabetli bir Rekilde, f kh n
normatif sistemin fakl alanlar aras nda Rekli ayr mlar yapt U n ifade eder. Bununla birlikte Johansen Chehatan n Mslam Hukukunun, yaln zca teokratik bir
devlet ierisinde iRlev grmesi sebebiyle Mslman nitelemesini alan, znde
Roma hukuku kadar pozitif bir hukuk sistemi iddias n kabul edilebilir bulmaz.
Chehataya gre evlenme, boRanma ve miras d R nda f k h kutsal metinlere he-

% & ?/:

men hibir Rey borlu deUildir; f k h yaln zca baz kutsal metinlere at fta bulunduUu lde bir Mslman hukukudur ve geri kalan blmnde hibir Rekilde bir dini hukuk oluRturmaz. Hukukun gerek kaynaklar ne Kuran ne de
Snnettir, aksine hukuk gcn kazanan sadece hukukular n doktrinidir. Sonu olarak Chehata Mslam Hukukunun kelimenin Roma hukukunda ifade ettiUi
anlamda laik bir hukuk bir jus civile olduUunu savunur. Bu durumda dini hkmler ve ahlaki normlar, hukuk miras n kanunlaRt r lm R modern bir hukuk
sitemine dnRtrebilecek genel prensipler haline getirmek zere f kh n hukuki
hkmlerinden ayr lmal d r. Chehata bu noktada klasik f kh n ahlaki ve hukuki
normlar net bir Rekilde birbirinden ay rd U na, birincinin bireyin vicdan na hitap edip ikincisinin mahkemeler taraf ndan uyguland U na at fta bulunur.
Johansen bu ayr m n ahlaki, dini ve politik buyruklar karR s nda salt bir hukuk
alan n savunmalar konusunda fukahaya yard mc olduUu hususunda
Chehatan n deUerlendirmelerini doUru bulmakla birlikte bu ayr m n yaln zca
bu iRlevi icra ettiUini dRnmemektedir.
Johansen an lan bu iki yaklaR m yirminci yy.da f kh n hukuki boyutuna
ciddiyetle eUilen iki nemli ilmi gelenek olarak nitelendirir ve son yirmi beR
y lda gerekleRtirilen tarihi araRt rmalar f kh n on dokuzuncu yy.a kadar Mslman dnyan n yarg sistemleri iin normatif bir kaynak teRkil ettiUi gereUini
hesaba katmadan anlaR lamayacaU n a ka teyit ettiUine iRaret eder. Schacht ve
kanunlaRt rma dnemi Arap hukukular n oluRturduUu her iki gelenek de hukuki normlardan ayr Rt r lm R ahlaki normlar n varl U n n alt n izmekte ve bilinli bir Rekilde f kh n ibadet boyutunu ihmal etmektedirler. Schacht f kh bir
sekler hukuk Reklinde tan mlamaya giriRmez. Hukuki malzemenin dini devler
ve ahlaki kategorilerden temyiz edilmesi srecini belirlemede f kh n farkl boyutlar n n birbirleriyle olan mnasebetlerini izah etmeye matuf olduka karmaR k bir model geliRtirir. Johansene gre Schacht n bu modeli, bu normlar sisteminin mminin i ve d R alemine ynelik ok katmanl iliRkilerini esas alarak
deontoloji kavram n yeniden gndeme getirmek isteyen postmodern yaklaR mlara stn bir modeldir. nk, bu Rekilde basit bir normlar sistemi anlay R na
dnR, klasik fukahan n hukukun farkl tip ve alanlar aras nda Rekli ay r mlar
tesis etme ynndeki sistematik abalar n dikkate almamaktad r. Oysa sosyal
hayat n normatif boyutunun fukaha taraf ndan kontrol edildiUi toplumlar farkl
alanlar birbirinden yksek dzeyde ayr Rt r lm R, girift toplumlard r ve dolay s yla da onlar bu ayr Rma ve giriftliUe uygun normlar sistemine ihtiya duymuRlard r. F kh tahlil etmeye ynelik her trl giriRim farkl norm trleri ve hukukun farkl alanlar n birbirinden temyiz etmeye ynelik bu abay dikkate almak
durumundad r. Bugn araRt rmac lar n bu tr bir ayr Rt rmay gerekleRtirebiliyor olmas , yazara gre, byk oranda Schacht ve kanunlaRt rma dnemi Arap
hukukular n n al Rmalar n n bir sonucudur.
Bununla birlikte Johansen Schacht kendi geliRtirmiR olduUu modelden
gerekli sonular karamam R ve araRt rmalar n bizzat kendi yaklaR m n n orta-

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

ya koyduUu problemleri cevapland racak normlara yneltmemiR olmas sebebiyle eleRtirir. DiUer taraftan Schacht n tek tek f k h okullar n n kendi normatif
sistemleri iindeki ve farkl okullar n doktrinleri aras ndaki grR ayr l klar n n
boyutuna hak ettiUi deUeri vermediUini belirten Johansen bunun a ka grlebileceUini dRndU sahay Ru Rekilde zetler:
Bunlar n ilki ispat hukuku ve yarg usul alan yla ilgilidir. Hanefi f kh nda,
ki Schacht n Introduction eserinin konusunu teRkil eder, ispat hukuku ve yarg
usul hukuku, konusu bedeni bir ceza veya lm cezas olan davalarla tm davalar birbirinden ay r r. Dolay s yla Mslam Hukukunun ceza hukuku ile medeni
hukuku birbirinden ay rmad U n sylemek doUru deUildir. Yine ibadet konular nda uygulanan ispat hukuku muamelata tatbik edilenden net bir Rekilde ve
formel olarak ayr lm Rt r. Schacht bu ayr mlar n hukuki sonular n tahlil etmez.
Ancak yazara gre onun dRnce mant U n n kendisini bu ayr mlar sistematik
bir Rekilde incelemeye sevk etmesi beklenirdi.
Mkinci olarak, Schacht n hukuki malzeme ile islamlaRt rma ve sistemleRtirme aras ndaki iliRkiyi a klamaya matuf modeli net bir Rekilde Ru soruyu akla
getirmektedir: Mnsan fiillerini ahlaki a dan deUerlendiren kriter ile hukuki olan
geerlilik kriteri aras ndaki iliRki hukukun farkl sahalar nda birbirinden ne
kadar farkl laR r? Schacht RaR rt c bir Rekilde bu soruyu sormaz. Zira bu soruyu
sormuR olsayd fukahan n ikrah alt nda yap lan beyanlar , beyan n yap ld U hukuk sahas na gre bir ay r ma tabi tuttuUunu grecekti. DiUer tm sahalarda
kas t ve r zan n olmamas Rahs n beyanlar n n geerliUini ortadan kald r rken,
ikrah alt nda gerekleRtirilen beyan kiRinin aileye ithali veya ihrac yla ilgili olduUu durumda geerlik kazan r. Benzer Rekilde, evlilik baU yla ilgili olarak
(ismetun-nikah) mlkiyetin konusu, yani Rahs n kar s yla cinsel iliRkide bulunma hakk tamamen caiz ve haram Reklindeki ahlaki s n flama alt na girer: evlenilmesi haram olan bir kad nla yap lan bir evlenme akdi bat ld r, halbuki malik
taraf ndan kullan m haram olan bir maddenin veya klenin mlk edinilmesi
mlkiyeti geersiz k lmaz. Bir Rah s belirli bir mal haks z bir Rekilde tasarrufu
alt na al rsa (gasp), bu eRya unun iin haram bir mlkiyet oluRturur. Ancak Rahs n bu mal fasit bir akitle satmas belirli Rartlar alt nda geerli hukuki neticeler
doUurabilir.
Hukuk, mlkiyeti hukukun farkl alanlar nda a k bir Rekilde ahlaki ve dini a dan farkl deUerlendirir. Johansene gre Schacht bu ayr mlar n hukuki
sonular n inceleme yoluna gitmiR olsayd , onun f k hta hukuki alanlar n birbirinden ayr Rt r lmad U Reklindeki yarg s Rphesiz daha az genelleyici olurdu.
nc ve Johansene gre en nemlisi, Schacht n f k h okullar aras ndaki doktrinel farkl l klar n boyut ve sonular na hak ettiUi nemi vermemesidir. Bu noktada Schacht, prensipler zerinde ihtilaf n, modern politik ve dini
kltrn bat ya mnhas r bir formu olduUu doUrultusundaki bat l geleneUin o

% & ?/:

derece iindedir ki bunun bat d R bir kutsal hukuk veya deontolojide mevcudiyetini tasavvur edemez.
Schacht asl nda ihtilaf n f k h iindeki iRleyiRinin fark nda olmakla birlikte
onu yeterince nemsemez. Ona gre bu okullar aras ndaki farkl l klar esas
olarak k smen deUiRik blgeler aras ndaki iletiRim zorluklar gibi jeografik etkenler ve sosyal Rartlar k smen de adet hukuku ve uygulamadaki farkl l klara
gre Rekillenmekte, fakat prensip ve usul zerinde dikkate deUer hibir ihtilafa
dayanmamaktad r. Bu ynyle de Schacht, Hurgronje ve Weberin izinden
gitmeye devam eder.
Halbuki yazara gre Goldzieher f k htaki ihtilaf n deUerlendirilmesi konusunda daha dikkatli davran r ve bunun nemini vurgular. Ancak bu ihtilaflar n alt nda yatan prensiplerin kazuistik bir yolla yeniden inRas na isteksiz olan
ilim dnyas onun bu deUerlendirmelerini tamamen unutmuRtur. Bu konudaki
yenilik Mngiliz hukuk tarihisi Noel J.Coulson taraf ndan gelmiRtir. 1964 y l nda
aile hukuku ve evlilikle ilgili dokrinel grR ayr l klar n n bir listesini haz rlayan
Coulson Ru sonuca ulaR r: DeUiRik okullar ars ndaki farkl l klar n boyutu
hakettiUi derecede nemsenmemiRtir. Chehata da ayn hususu teyit eder: Her
okulun kendine zel bir tarihi vard r ve bu deUiRik Mslam lkelerinde yay lmas
temelinde geliRmiRtir. Vak a nmzde her biri kendine zg teknik ve dehaya
sahip pek ok Mslman hukuklar bulmaktay z. Johansen ayn iddiay destekler mahiyette f k h okullar aras ndaki temel sosyal ve politik anlay Rlardaki Ru
ihtilaf konular n ekler: Malikiler ve Hanefiler Mslman idarenin hakimiyeti
alt na giren bir gayr- mslimin bu idarenin tebaas olacaU n kabul eder. Oafii ve
Hanbeliler ise bu staty sadece yaz l vahye sahip tektanr l din mntesipleri
iin kabul ederler. Fethedilen bir blgenin monoteist ehl-i kitap olmayan halk
iin bu bir detay mesele olarak grlemez. Zira geri kalan ihtimal ya Mslam
kabul etme veya lmdr. Yine Hanefiler topraUa baUl bir hukuk anlay R geliRtirirler ki buna gre bedeni cezalar ancak Mslman idarenin fiili siyasi kontrol alt nda iRlenen cezalar iin uygulanabilir. DiUer hibir okul bu grR kabul
etmez. Yine ayn sebepten dolay Mslman siyasi otorite alt nda tebaa olarak
yaRayan her Rah s dini mensubiyetleri dikkate al nmaks z n katil ve yaralamaya
karR ayn hukuki korumadan yararlan rlar. DiUer hibir okul bu dRnceyi kabul etmez. Hanefi mezhebine gre mlkiyet haklar Mslman idare taraf ndan
etkin bir Rekilde kontrol edilen toprak zerinde veya Rah slar aras nda hukuki
geerliUi haizdir. Gayrimslim iRgalcilerin bir Mslman n taR nmaz mal n gasp
edip onu Gayrimslim hkmet idaresi alt ndaki bir topraUa gtrmeleri durumunda eski mlkiyet haklar , yani Mslman idare taraf ndan tan nan topraUa
baUl gvence sona erer. DiUer okullar bu dRnceye kat lmaz. Son olarak ev
veya aile gibi dayan Rma gruplar otonomisi anlay R da f k h okullar aras nda
farkl l k arz eder: Hanefiler mlkiyet anlaRmazl klar n kendi aralar nda zen
ve birbirlerine karR h rs zl k sebebiyle cezaland r lmayan ev veya aile gruplar n
geniR tutarken Malikiler bunu ciddi biimde daralt rlar. Bu farkl l klar f k h

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

okullar aras nda temel anlay Rlardaki ihtilaf a ka gsterir: F kh n hukuki

normlar n n evrensel veya toprakla s n rl geerliUi, siyasi hakimiyetin iRlev ve
s n rlar , sosyal dzenin garantrleri olma s fat yla devlet ve dayan Rma gruplar na ev ve aile ierisinde atfedilen nem gibi. Johansene gre bunlar nemsiz
grlemez grR ayr l klar d r.
Chehata gibi Schacht da hukuk ve ahlaki normlar, yani zahir ve bat n aras ndaki ayr ma dikkat eker. MRaret ettikleri bu ayr m belirli insan eylemlerini
ahlaki, dini ve hukuki ynyle deUerlendirme lleri ieren on birinci yy. f k h
eserlerinde nihai bir Rekilde geliRtirilmiRtir. Bu l deUerlendirme formunun
ortaya k R zerinde Rimdiye dek hibir tarihi araRt rma yap lmam Rt r.
Schacht, deUiRik vesilelerle bunun f kh n hukuki malzemesinin islamlaRt r lmas
ve sistemleRtirilmesi srecindeki nemine dikkat ekmiRtir. Hukuki eylemlerin
en eski s n flamas Kuranda bulunan helal ve haram s n flamas d r. Bunlar n
eylemlere tatbiki Grfe gre yedinci yy. n son nc blm ierisindedir.
Van Esse gre, onuncu yy. n ilk yar s nda Kfede kelamc lar helal, haram ve
mubah eylemleri birbirinden ay r r. Tam geliRmiR bir ahlaki deUerlendirme cetveli hukuki nemi olan beR ahlaki kategoriyi ierir. Mstehap ve mekruh mminin vicdan na seslenir ve bir emir veya yasaklama iermez, salt ahlaki mlahazalar ve deUerlendirmeler ifade eder. Kad bunlar kullanmak durumunda
deUildir. Schachta gre bu cetvel varl U n stoa etiUinin Mslam zerindeki etkisine borludur. Yine ona gre bu cetvel henz, yani dokuzuncu yy. n ikinci yar s n n baRlar nda, Oafii ve talebesi taraf ndan bilinmemektedir. Johansene gre
bu muhtemelen dokuzuncu yy. n ikinci yar s nda veya onuncu yy.da meydana
getirilmiRtir. nc bir deUerlendirme cetveli tamamen hukukidir: Eylemin
geerli (sahih) veya geersizliUini ifade eder. Hanefi f kh nda bir eylem geerli
(sahih) olabilir ki tm hukuki sonular n doUuracaU anlam na gelir. Veya iptal
edilebilir (fasit) olabilir ki iinde nemli bozukluklar olduUu, normalde hukuki
sonular n doUurmayacaU ancak baz Rartlar alt nda birtak m sonular doUuracaU anlam na gelir. Nihayet bir eylem geersiz (bat l) olabilir. Bu deUerlendirme cetveli birbirine hamledilemez ve a kt r ki fukaha bunlar kullanarak
hukuki ve ahlaki normlar birbirinden ay r rlar. Hukuki deUerlendirmenin mevzuu olan zahir ile dini deUerlendirmenin mevzuu olan bat n aras ndaki z tl U n
nemi bu farkl l U n boyutlar n daha da geniRletir. An lan z tl k hukukun tm
alanlar na nfuz eder, ancak ispat hukuku ve yarg usulnde zellikle etkin bir
niteliUi haizdir. Yarg iin ulaR labilir olan bu zahiri, grlebilir gereklik ve
hukuki normlar ile yaln zca dini ve ahlaki normlara a k bat ni, grlemeyen
gereklik f kh n gayr-i mslimlere tatbiki konusunda bir problem teRkil eder.
Burada Ru soru akla gelmektedir: Eylemlerle ilgili ahlaki deUerlendirmeler gayri mslimler iin de geerli midir? Mslam lkesi ierisinde, ibadetlerle ilgili olanlar d R ndaki tm hukuki normlar Mslman idarenin tm tebaas iin geerlidir. DiUer taraftan ahlaki deUerlendirmelerin f k hta daima dini bir rengi vard r
ve Tanr yla insan aras ndaki iliRkiye ait olduUu dRnlr. Buna baUl olarak
ahlaki normlar n gayr- mslimlere de hitap edip etmeyeceUi sorusunu cevap-

% & ?/:

land rmadan nce bu konuda daha fazla araRt rma yap lmas gerektiUini ifade
eden Johansen, Hanefiler d R ndakiler iin cevab n olumsuz olacaU n dRnme
eUilimindedir. Ona gre gayr-i mslimlerin drst ve tanr dan korkan (adalet)
vasf na sahip olabileceklerini reddetmeyen ve bu sebeple yarg nnde kendi
aralar ndaki Rahitliklerini kabul eden Hanefilerle ilgili olarak problem daha
karmaR kt r.
Johansen giriR yaz s n Ru deUerlendirmelerle bitirir:
Klasik f k h bir teoloji deUildi; ahlaki ve dini normlara vurgu yapan, bunlarla hukuki normlar aras n sistematik bir Rekilde ay ran bir kutsal hukuktu.
Kodifiye edilmiR ve yasama yoluyla kanun haline getirilmiR bir hukuka dnRtrlmesi f kh n ahlaki ve ibadet boyutunu ortadan kald r r ve onu bireylerin ahlaki sorumluluUu ve dini duygular n ilgilendiren normlar n yer almad U bir
devlet hukuku haline sokar. Klasik f k h hukuki ak l yrtmeyi ahlaki ve dini
normatif dRnceden ay r r.
)
ler:

Yazar kitab oluRturan 16 adet makalenin ortak paydas n Ru Rekilde zet-

Bu kitab n odaU n oluRturan makaleler Hanefi fukahas n n hukuki alanla

dini ve ahlaki olanlar aras ndaki s n rlar belirleme giriRimini takip etmeye ve bu
aban n Rehir hayat ve Mslman Rehirlerin tarihi geliRimiyle iliRkili olduUunu
gstermeye al R r. Makaleler tarih s ras na gre deUil aksine fukahan n hukuki
normlar n sosyal ve siyasi hayata uyarlamas n meRrulaRt rmak amac yla dini ve
ahlaki ideal ile hukuki norm aras ndaki farkl l U bilinli bir Rekilde nas l kulland klar n vurgulamak amac yla farkl bir Rekilde s ralanm Rt r. Hukuka uygun
eylemlerle ahlaki ve dini ideal aras ndaki mesafe bylece hukuki dRncenin
onaylanm R bir blmn teRkil eder. Burada bir araya toplanan metinlerin
byk bir blm Mslam hukukunun klasik dneminin meselelerini ele al r. Bu
dnem dokuzuncu yy.dan on ikinci yy.a kadar uzanan bir zaman dilimidir ve
odak noktas dini ve ahlaki ideal ile hukuki norm aras ndaki gerilimdir.
Yazar kitapta yer alan makalelerini drt blme ay r r ve her blmle ilgili k sa zetler verir. Biz de yazar n verdiUi bu zetleri yer yer biraz geniRleterek vermeye al Rt k. Yazar n VIII blmde yer alan makalesinin zetini Mslam
Hukukunda Arazi Vergisi ve Mcare adl eserinin byk oranda zeti olmas
sebebiyle uzun tuttuk. Son olarak Yazar n Contingencyde yer almayan ulaRabildiUimiz iki makalesinin k sa zetlerini de bu tan t m yaz s na ekledik.
6=
Yazar bu blm alt nda drt makalesini bir araya getirir:

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

1-Her Reyi kuRatan Rehir ve onun camileri: el-m srul-cmi)

Onuncu yy.da Rehirlerle k rsal aras ndaki iliRki ve buna baUl olarak Rehir
kavram deUiRmiRtir. Oehir siyasi kontrol alt ndaki bir tek merkezli dini topluluktan s kl kla zel patronaj alt nda bulunan pek ok nemli dini kurumlara sahip
ok merkezli bir kentsel yap ya dnRmRtr. Hukuk doktrini de bu deUiRime
ayak uydurmuRtur. Mslman veya OrtadoUu Rehir ve k r yla ile ilgili
islamiyat larla arkeolog, jeografi uzmanlar ve tarihiler aras ndaki tart Rmalar n drt noktada odakland U n ifade eden yazar bunlar Ru drt soru halinde
zetler: a) baz islamiyat lar n yapt U gibi Rehir ile evresi aras nda kesin bir
ayr m yap labilir mi; b) sosyal ve mesleki organizasyonun k rda bulunmayan
tipik kentsel formlar var m d r; c) OrtadoUu Rehirlerinin Mslami bir niteliUinden
sz edilebilir mi; d) Cuma mescidi OrtadoUu ve Mslam Rehirlerinin temel bir
zelliUi midir?
An lan iki grup farkl metotlara sahip olmakla birlikte Ru iki hususta ittifak halindedirler. Onlara gre Mslam Hukuku Rehir ile k r aras nda bir ayr m
yapmaz. Yine her iki grup da (yazara gre) Mslam Hukukunun bir Rehir tan m na sahip olmad U konusunda muhtemelen hemfikirdir. Hanefi hukuk eserlerini
kullanarak an lan iki kanaatin de hatal olduUunu ispat etmeye al Ran yazara
gre bu iki a dan anlaml d r. Birincisi, byle bir inceleme Mslam Hukukunun
daha iyi anlaR lmas na ve deUiRim iindeki sosyal gerekliUi ne Rekilde yans tt U n anlamaya katk da bulunur, diUer yandan da Mslam hukukular n n bat l araRt rmac lar n dikkatinden kaan bir Rekilde Rehir ve Rehrin etraf yla ilgili kavramlar geliRtirdiklerini gsterir. Mslam Hukukunun vergilendirme, ceza hukuku ve
cuma namaz ile ilgili olarak Rehir ve k r aras nda ay r m yapt U na dikkat eken
yazar makalesinde bunlardan cuma namaz n ele al r ve kavramla ilgili sorunlar , bunlar n Rehir, havali ve k r aras ndaki iliRkilerin anlaR lmas ndaki nemi
zerinde yoUunlaR r.
2-Camilerin hizmetlileri
On sekizinci yy. Cezayir arRiv belgeleri Frans z iRgalinden nceki dnemde Rehir erkek nfusunun nemli bir blmnn (4-6%) dolgun cret karR l U
mescitlerde istihdam edildiUini gstermektedir. Buradan hareketle yazar, f k h
eserlerinin konuyla ilgili incelenmeye tabi tutulmas neticesinde profesyonel
mescit hizmetlileri s n f n n k R na paralel olarak on ikinci yy.dan itibaren
f k h normlar n n bu geliRmeye uyarland U sonucuna ulaR r. Buna gre yeni
Rartlar taat amelleri iin para kabul edilemez Reklindeki din temelli ahlaki
idealin terk edilmesi iin hukuki bir gereke teRkil etmiRtir.
3-Emval- zahire ve emval- batine: Hanefi mezhebinin vergi sisteminde
grldU zere Rehir ve k rsal
Yazar bu makale de birincisinde ele al nan konuyu baRka bir a dan deUerlendirir. Hanefi hukukunun k r sakinlerine nazaran Rehirlilere daha imtiyazl

% & ?/:

bir konum saUlad U n dRnr. Hanefi mezhebinin Rehir halk ve hayvanc l kla
geinen gebe kabilelere k r sakinlerinden farkl vergi hak ve ykmllkleri
getirmektedir; mlkiyetin Rehir, gebe ve tar msal eRitlerine ynelik farkl
dzenlemelerin bir sonucu olarak Rehir, k r sakinleri ve gebelerden a k bir
Rekilde ayr lm R bir vergi birimi olarak ortaya kmaktad r.
4-Mslman hukukular n gzyle kentsel yap lar: 19. yy. baRlar nda
Oam rneUi
Yazar, Rehir evresinin farkl blmlerinin farkl hukuki ve ritel konuma
sahip olmas dolay s yla, ibadetleri konu alan metinlerin Rehirlerin mekansal
rgsndeki deUiRimlerin izlenmesi iin tarihi kaynaklar olarak kullan labileceUini savunur ve bu makaleyle bunu rneklemeye al R r.
6

Yazar bu blm baRl U alt na yerleRtirdiUi Mslam Hanefi Hukukunda hukuk kural n n kaynaklar esas nda mahalli ve umumi rf adl makalesinde rfn
Mslam hukuk geleneUindeki konumunu rneklerle incelemeye al R r. Mslam Hukuku, f k h, dini otorite temelleri zerine kuruludur ve skolastik ak l yrtme
metotlar kullan r. Mslam Hukuku devaml surette diUer kaynaklardan tretilen
malzeme ve normlar , normlar n meRruiyetini tesis eden ana kaynak olarak
kalmak ve onlar kendi metot ve kategorilerine tabi k lmak Rart yla kendi bnyesine entegre etmiRtir. Sosyal hayattaki zel durumlar n normatif boyutu hukukun belirli sosyal gereklere uyarlanmas iin gerekli bir form alarak kabul
edilir. Bu s kl kla fetvalarda ve hukuk eserlerinde grlr. Bunlar teorik sorunlara sebep olmaz. Ancak, yaln zca Kuran, Peygamberin uygulamas , uleman n
icma ve k yas zerine temellendirilmek isteyen, diUer taraftan da umumi sosyal
uygulamay , evrensel geerliUe sahip hukuki normlar n kaynaU olarak kabul
eden bir hukuk biraz RaR rt c bir grnt verebilir. Yazara gre sosyal ve ekonomik Rartlar n hukuk zerinde icra ettiUi tesirin anlaR labilmesi iin normlar n
deUiRimi tarihsel sre ierisinde analiz edilmeli, f kh n getirdiUi farkl zmler
siyasi, ekonomik ve sosyal tarihle baUlant l olarak tahlil edilmelidir.
6

Yazar n deUiRik makalelerinde zerinde s kl kla durduUu konulardan biri

olan Mslam F kh nda hukuk-ahlak iliRkisi Mslam Hukukunda ahlak ve hukuki
hkm adl makaleyle ele al n r. Yazar bu makalesinde farkl hukuk sahalar ndan rneklerle, Hanefi hukukular n nas l bir ak l yrtme ve terminoloji kullanarak yarg sal a dan baUlay c normlar, ahlak ve din aras nda ayr m yapt klar n
gstermeye al R r.

9 -

60 /

E$" & & R

&

! .N N 9

&

<

Hanefi hukukunda sekler ve dini geler; Mdari otoritenin mutlak niteliUinin iRlev ve s n rlar . F kha gre mlkiyet hususunda kiRinin dini mensubiyeti
herhangi bir rol oynamaz. Bu a dan mlkiyet haklar Rah slar aras nda kutsal
hukukun diUer alanlar nda grlmeyen bir eRitliUi tesis eder ve Mslam toplumlar nda farkl rk, din, dil ve kltrler aras nda toplumsal entegrasyonun unsurlar ndan birini oluRturur.
60 /
#"#

C#

Vahiy ve despotizm aras nda: Mslman hukukulara gre gayrmslimlerin hukuku; Hanefi hukukunda ismet kavram ; Snni Mslamda devlet, hukuk ve din. Mslmanlar dinen tarafs z bir devleti kabul edebilirler mi?
baRl kl makale yer al r.
ok dinli ve ok kltrl OrtadoUu toplumlar nda siyasi otorite toplumsal
entegrasyonun en nemli unsuru konumunu elde eder. Dini gruplar birbirinden ay ran kltrel s n rlar aRmak suretiyle ayn siyasi otorite alt nda yaRayan
bireylerin oluRturduUu yap lar tan mlar ve korur. Siyasi otoritenin toplum zerindeki entegre edici iRlevinden hareketle Hanefiler lke esas na baUl bir hukuk anlay R geliRtirirler. rneUin Mslam lkesinde yaRayan bir gayr-i mslim
darul-harbde yaRayan bir Mslmana nazaran hukuk taraf ndan daha ayr cal kl
bir konuma sahiptir.
zellikle Almanyada yaRayan Mslmanlar n bir dini az nl k olarak kabul edilip edilemeyeceUi tart Rmalar yla ilgili olarak kaleme ald U nc yaz da
Johansen Mslamda din, devlet ve hukuk mnasebetleri ve bunun modern dnemde Mslam lkelerinde ve zellikle Avrupada yaRayan Mslmanlar iin ne
anlama geldiUini irdeler. Mslam Hukukunu ciddi bir Rekilde onaylamamakla
birlikte prensip itibariyle bir diaspora islam anlay R geliRtirmeye msait hkmler ierdiUine at fla bat da yaRayan Mslmanlar n bu Rekilde kendilerini
geleneUe eklemlendirebilecekleri teklifinde bulunur. Genel olarak din ve buna
paralel olarak Mslmanlar n din ve dini hukuklar n n da geliRmeci bir karaktere sahip olduUunu dRnen yazar Avrupada yaRayan Mslmanlara ve Mslama
kendini yeni Ratlara ve bat l topluma gre yeniden tan mlayabilmesi iin gerekli
yaRama alan n n tan nmas gerektiUini vurgular.
6

&

'"

Hanefi Ceza Hukukunda mlkiyet, aile ve otorite

Hanefi hukuk Rerhlerinde zel haklar n kamunun talepleriyle olan iliRkisi
adl makalesinde yazar Hanefi mezhebinin ldrme ve yaralama sular yla ilgili

% & ?/:

olarak gayr- mslimlere Mslmanlarla eRit haklar ngrmesini ve bu dRncenin arkas nda yatan hukuk dRncesini detayl bir Rekilde inceler. Allah haklar ve Kul haklar ayr m n n ahlak-hukuk ayr m ndaki rolne dikkat eken
yazar tazir cezalar n n ceza hukuku sistemi ierisindeki yerini ele al r.
6+

- -

/# #

" .

Bu blmde, Ukubatta yarg usulne dair ve Delil olarak hkm: Mslam Hanefi hukukunda hukuki delil ve dini gerek adl iki makalesi yer al r.
Mspat ve yarg usul hukuku, konusu bedeni ceza veya lm cezas olan
davalar diUer hukuki davalardan a k bir Rekilde ay r r. Yine usul hukuku, bat n
ile zahir aras nda z tl U kullanarak ahlak ve hukuk aras nda net bir ay r m yapar. Mslam F kh yla ilgili, hukuk ve din alanlar n n veya hukukun farkl alanlar n n birbirinden ayr lmad U Reklindeki genel yarg lar bu ve benzeri ayr nt lar
dikkate almazlar.
6

- -

C" E

Hukuk literatr ve deUiRim problemi: Arazi kiras rneUi

Mslam Hukuk bilginleri taraf ndan ileri srlen itihat kap s n n kapand U
dRncesini takiple modern dnem Mslam Hukuku Tarihi araRt rmac lar da
onuncu yy.da Mslam Hukukunun geliRimini tamamlay p takip eden dnemlerde
fakihlerin art k kendi normatif doktrinlerini f kh n ana kaynaklar ndan karma
iRini terk ettikleri grRn benimsemiRlerdir. Ancak son y llarda zellikler
Rudolf Peters ve daha sonra Wael b. Hallaq n yay nlar bu kanaatin hatal olduUunu ortaya koymuRtur. Peters Mslam Tarihi boyuncu kesintisiz bir Rekilde
baz nde gelen uleman n itihat iddias nda bulunduklar n , Hallaq da itihat
kap s n n kapand U kliResinin sonralar icat edilmiR ve nde gelen Mslam hukukular taraf ndan hibir zaman kabul edilmemiR olduUunu gstermiRtir. Ancak
Johansene gre her iki yazar da al Rmalar nda bu tr itihat taraftarl U n n
Mslam Hukuk sisteminin hukuki normlar n n deUiRiminde ne denli etkin olduklar n , itihat tart Rmas n n hukuki uygulama alan ndaki nemini gstermezler.
Johansen gre, itihat tart Rmalar na odaklanmaktansa, Mslam Hukuku
iersindeki deUiRimin mekanizmas n , hukukular n geliRtirmiR olduklar nemli
hukuki hkmlerdeki deUiRmeyi tahlil ederek yorumlamak gerekir. Ona gre
Mtihat tart Rmas onuncu yy.dan on dokuzuncu yy.a kadar uzanan dnemde
Mslam Hukuk sistemlerinde meydana gelen deUiRime nazaran olduka marjinal
kalm Rt r. Mslam Hukukunda deUiRim eski zmlerin kkl bir Rekilde silinip
yenileriyle deUiRtirilmesi deUildir: Aksine deUiRim ayn ve tek bir problemle ilgili
olarak deUiRik zmlerin yan yana konulmas d r. Hukukular Mslam Hukukunun Uretimi sz konusu olduUunda ilk dnem geleneUini muhafaza etmiRlerdir

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

ve bu Rekilde mutun edebiyat n oluRturmuRlard r. DiUer taraftan hukukular

yeni doktrinlerin hukuki uygulamaya giriRini meRrulaRt rm R ve bu yeni doktrinleri Rerh ve fetva literatrnde iRlemiRlerdir. Dolay s yla sistem ierisinde hukuk
literatrnn farkl trlerine farkl iRlevler yklenmiRtir.
Johansene gre mutun tarz ndaki eserlerin Mslam Hukukunu temsil ettiUi
kanaatinden dolay Mslam f k h geleneUinde genel kabul gren deUiRim, araRt rmac lar n dikkatlerinden kam Rt r. Mslam Hukukunun tarih boyunca yaln zca
Uretilen deUil ayn zamanda uygulanan bir hukuk olduUu kabul edildiUinde
metin ve usul tarz eserler d R ndaki Rerh literatr ayr bir anlam ve nem kazan r. Zira tatbik edilen bir hukuk sistemi iin mutun taz ndaki eserler nemli
olmakla birlikte asla yeterli deUildir.
Oerhler metinleri, Rarihlerin yaRad U dnemdeki sosyo-ekomonik Rartlar
alt nda a klar ve belirli bir ekoln geleneUinin tektip olmak Ryle dursun, bir
arada bulunan pek ok hukuki grRten oluRtuUunu gsterirler.
Fetva ise f k h literatrndeki nc basamaU gsterir. Mezhep ierisinde bulunan farkl grRlerden birini seip onaylayan fetva bu yolla Rerhlerde
grldU Rekliyle hukuk geleneUindeki karmaR kl U azalt r. Mftnn belirli
bir grR tercihi, daha nce bu ynde yap lan tercihlerin s ralanmas yla meRruiyet bulmakla birlikte, gcn bizzat mftnn kendisinden alan fetvalar da
bulunmaktad r. Her iki fetva tr usul ve mutun trlerinde tespit edilmiR olan
ak l yrtme yollar n kullan r.
Drdnc aRamada hukukular n kendi yaRad klar blgenin veya dnemin hukuki uygulamalar n savunduklar risaleler gelir ki bunlar n etkilerini de
Rerh ve fetvalarda grmek mmkndr.
BeRinci aRamada, en az ndan Osmanl dnemi iin, elimizde bulunan kad
defterleri yer almaktad r. DiUer taraftan fetvan n yarg zerinde icra ettiUi kontrol edici fonksiyon sebebiyle mahkeme taraf ndan verilen belirli bir karar n
bizzat uyguland U na hkmedilemez. Osmanl dnemi mftleri dava taraflar n , daha nce grlmR davalar her defas nda yeni deliller ne srmek veya
davan n farkl bir ynyle ilgili bir karar talep etmek suretiyle bir ikinci, nc
ve hatta drdnc kad ya gtrme hususunda cesaretlendirici olmuRlard r. Mft belirli bir aRamada karar n uygulanmas n engelleyebilir veya onu iptal edebilir ya da taraflar davay baRka bir kad ya gtrebilirler. Mft ile kad aras ndaki bu iliRki muhtemelen fetva literatrnn Snni hukuk okullar nda yeni doktrinlerin Rekillendirilmesinde kad kararlar ndan daha etkin olmuRtur.
Yazara gre, modern araRt rmac lar n aksine Hanefi mftleri hukukun
geliRim sreci ve yap s iin hukuk literatrnn farkl trlerinin varl U n n ne
denli nemli olduUunun tamamen fark ndad rlar ve belirli bir problemin mezhep ierisinde ittifakla zme kavuRturulduUunu vurgulamak iin metinler,
Rerhler ve fetva bu konuda ittifak halindedir ifadesini kullan rlar. Ophesiz

% & ?/:

mftler, kendi mezheplerinin doktrinini deUiRmez bir hukuk mecmuas olarak

deUil, aksine farkl katmanlar n n hukuk geleneUinin farkl ancak birbirine baU ml a l mlar n oluRturduUu, deUiRim iinde bir gelenek olarak alg larlar.
Johansene gre, Schacht ve Coulson esasen fetvan n hukuk doktrinin geliRimi zerindeki iRlevinin fark ndad rlar. Ancak bu etkiyi belirli bir mezhebin
geleneUi ierisinde incelemek suretiyle belgelemek yoluna gitmemiRlerdir. Onlar n eserlerini okuyanlar da bu k sa deUerlendirmelere pek fazla dikkat etmemiR ve Mslam F kh hakk ndaki zaten olduka basitleRtirici bir anlay R daha da
bir basitleRtirmiRlerdir. Buradan hareketle Johansen fetvan n arazi vergisi ve
kiras ile ilgili Hanefi mezhebi hukuk doktrinindeki etkisini gstermeye al R r.
Mlk dnem Hanefi Hukukuna gre vergi, devlet arazisi d R ndaki tm ekilebilen arazileri kapsayan bir ykmllktr. Bu durumda arazi sahibi toprak
vergisini demek durumundad r. Bu ykmllk bir taraftan da topaU elinde
bulunduran kiRinin maliklik s fat n ifade eder. Bu yzden ilk dnem Hanefi
hukuku vergi deyen kiRiyi arazinin maliki olarak tan mlamak suretiyle ifti
lehinde al Rm R olmal d r. DiUer taraftan arazi kiras yla arazi vergisi aras nda
da net bir ayr m yap lm Rt r ki buna gre arazi kiras ancak bir akdin sonucu
olarak ortaya kar. Ancak kira deme ykmllUnn kaynaU akit deUil kirac n n belirlenen sre ierisinde araziyi kullanmaya muktedir k l nm R olmas d r.
DiUer taraftan fasit bir kira akdinde kira deme ykmllUnn kaynaU arazinin bilfiil kullan lm R olmas d r.
Her iki akit trnde de akit, kira deme ykmllUnn ortaya kmas
iin gerekli bir Rartt r. Akdin bulunmad U durumda byle bir ykmllk ortaya kmaz ve byle bir durumda arazinin kullan m ekilebilen arazinin izinsiz
kullan m , yani gasp olarak deUerlendirilir. Gs b ise ancak gasp ettiUi mal iade
etmek ve vermiR olduUu zarar tazmin etmekle ykmldr. Sahih bir kiralama
akdinde sz konusu olan kira bedeli taraflarca belirlenmiR olan miktar iken fasit
kira akdinde kira bedeli sat m akdine k yasla adil fiyat, yani piyasa bedeli olmal d r. Ancak on ikinci yy.a kadar metinler ve Rerhler istihsana baRvurmak suretiyle, fasit bir arazi kiralama akdinde kira bedelinin akitle belirlenmiR olan miktar aRamayacaU n kabul ederler.
On birinci yy. n nde gelen fakihleri aras nda yaln zca Serahs kira bedelinin her halkarda adil fiyat olduUunu savunur. On ikinci yy Orta Asya mftleri bu grR vak f arazileri ve normal Rartlarda kad lar taraf ndan idare edilen
yetim ocuklar n arazileri ile ilgili olarak da kabul ederler. Onlara gre bu tr
mlk araziler iin belirlenen kira bedeli piyasa bedelinden dRk olduUu takdirde mevcut kiralama akdi fasit kabul edilip kirac ne miktara baliU olursa olsun
bu piyasa bedelini demekle ykml olur.
Onuncu ve on ikinci yy.larda arazi vergisi doktrini byk lde deUiRikliUe uUramazken, kiralama ile ilgili hukuki hkmlerde nemli deUiRiklikler
ortaya km Rt r. Bu dnemde Belh fukahas n n izinsiz kullan mdan kaynakla-

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

nan tazminat n kira bedeli Reklinde grme eUilimi iinde olduklar grlmektedir.
Bu tarz bir ak l yrtme a k bir Rekilde kira bedeline hukuki bir mahiyet
kazand ran akit esas n n nemini ortadan kald rmaktad r, zira bu dRnce arazinin izinsiz kullan m n akit iliRkisi ierisinde gerekleRmiR bir kiralama olarak
deUerlendirir.
Ayn geliRme zcendli Kad handa da grlr. Ona gre kiralama yoluyla gelir elde etmek zere elde tutulan hamam ve dkkan gibi gayr- menkuller
ve yine malikleri taraf ndan muzaraa yoluyla kiralama iin elde tutulan araziler
ayr bir hukuki statye sahip olmal d rlar. Ona gre her iki durumda da izinsiz
kullan m kira bedelini deme ykmllUn doUurur. Burada akit-d R bir kira
deme ykmllUnn doUmas a k bir Rekilde tasavvur edilmiRtir. Ancak bu
hkmler genel ve evrensel olmaktan uzakt r. nk akit-d R kira dRncesi
ok s n rl Ratlar alt nda ve belirli sosyal s n flar aras nda ngrlr. Buna gre
bu hkmn uygulanabilmesi iin topraU n malik taraf ndan muzaraa kast yla
elde tutuluyor olmas , blgede muzaraa akdiyle ilgili olarak rnn paylaR m nda yerleRik bir rfn olmas ve topraU kullanan kiRinin muzaraa akdi ile topraU
iRleyen kiRilerin oluRturduUu bir sosyal s n ftan olmas gerekir. Ancak bu, her
halkarda akitsiz bir kira deme ykmlUn ngrmesi ynyle eski Hanefi
doktrininden a k bir Rekilde ayr l r.
Memluk ve Osmanl dnemi hukukular ise on birinci ve on ikinci
yy.larda baRlayan deUiRimi sistematize etmeye baRlarlar. Trk hanedanl klar
hakimiyeti alt nda ekilebilir araziler artan bir Rekilde devlet arazileri olarak
kabul edilmeye baRlanm R ve iftinin devlet arazisi zerinde dediUi vergi, topraU iRleyenler taraf ndan arazi malikine denen kira mahiyetinde deUerlendirilmiRtir. Maliklerinin ink raz etmiR olmas sebebiyle tekrar devletin mlkiyeti
alt na giren topraklar zel Rah slar taraf ndan devletten sat n al narak zel mlkiyete ve ard ndan vakfa dnRtrlmRlerdir. DiUer taraftan on alt nc yy.dan
itibaren M s r ve Suriyeli Rerh ve fetva mellifleri devlet arazisi d R ndaki tm
ekilebilir arazinin vergiye tabi olduUu kural n terk ederler, doUrudan devletten
sat n almak suretiyle edinilen topraklar n malikleri iin bir vergi ayr cal U dRncesini kabul ederler. Bu Rekilde byk toprak malikleri ve vak f arazileri en
az ndan k smen vergiden muaf hale gelmiRtir. Buna paralel olarak arazi vergisi
doktrininde meydana gelen bu deUiRim arazi kiras kavram n yeniden tan mlamaya imkan vermiRtir. Bu doUrultuda Osmanl mftleri tutarl ve sistematik
bir Rekilde gelir getiren mlk (muadd lil-istiWll) kavram geliRtirirler. Bu kategoriye dahil olmay mmkn k lan en nemli l malikin sz konusu mlk
kendi Rahsi ihtiyalar iin deUil, gelir elde etmek iin kiralamak amac yla elde
tutuyor olmas d r. Vak f mallar , yetim mallar ve gelir getiren zel mlk, gelir
getiren mlkn nemli Reklini oluRturmaktad r ve devlet arazisi de bu s n fa
dahildir. Gelir getiren mlkn izinsiz bir Rekilde kullan lmas n n piyasa deUeriyle belirlenen bir kira bedeli deme ykmllUn doUurduUu, bu Rekilde genel

% & ?/:

bir kural haline getirilmiRtir. Dahas vak f ve devlet arazisiyle ilgili olarak kira
deme ykmllUn geriye dnk olarak da ortaya karmaktad r. Mftler
bu hkmn erken dnem Hanefi doktrinine ayk r olduUunu ve modern hukukular (mteahhirn) taraf ndan geliRtirildiUini a k bir Rekilde ifade ederler.
Bu yeni doktrinle birlikte akit kira deme ykmllU iin gerekli bir
Rart olmaktan kmaktad r. Bu Rekilde pratik a dan arazinin fasit bir akit alt nda kullan m ile izinsiz kullan m aras ndaki fark, gelir getiren mlk sz konusu
olduUunda ortadan kald r lm R olmaktad r. Gelir getiren bir mlk zerinde yap lan sahih bir kira szleRmesi, kira bedelinin piyasa deUerinin ok alt nda belirlemesi durumunda da fasit bir akit kabul edilmektedir. Bu durumda da
denmesi gereken bedel piyasa deUeridir ve arazinin kullan m ndan itibaren
geriye dnk olarak denmesi gerekmektedir. Bu durumda Rah slar n irade
beyanlar ve niyetleri kiralayan n piyasa deUerindeki gelir hakk n ortadan kald rd U takdirde hukuki a dan bir k ymet taR mamaktad r. Sonu olarak maliklerinin kurumlar olduUu ve yine kurumlar taraf ndan idare edilen gelir getiren
mlklerle ilgili doktrin kamu hukuku niteliUi kazanm Rt r.
Ekonomik a dan deUerlendirildiUinde, yeni doktrin gelir getiren mlk
sahibinin mlknn izinsiz kullan m ndan veya piyasa deUerinin ok alt nda
kiralanm R olmas ndan doUan gelir kayb n telafi etme amac taR r ve fiilen Ru
esas kabul eder: Gelir getiren mlkn maliki, malikinin r zas olmaks z n veya
baRka kirac lardan elde etmesi muhtemel olan miktar n alt nda bir kira bedeliyle kullan lmam R olmas durumunda elde edeceUi geliri talep hakk sakl d r.
Avrupada nc Rahs n mdahalesi olmad U takdirde elde edilmesi muhtemel kazanc n tazmini dRncesi on nc ve on alt nc yy.lar aras nda ciddi bir
muhalefetle karR laRm Rt r. Johansene gre bat daki bu durumla karR laRt r ld U nda yeni Hanefi doktrininin byk bir hukuki ve ekonomik geliRmenin iRareti
olduUunu itiraf etmek gerekir.
DiUer yandan bu yeni doktrin, sonu itibariyle, belirli bir sosyal s radzene karR l k gelen deUiRik mlkiyet Rekilleri hiyerarRisini ortaya koyar. En st
kademede Sultan n arazileri, vak f mallar ve yetimlerin arazileri yer al r. Bunlar daima en yksek geliri al rlar. Orta seviyede zel toprak malikleri bulunur;
rfen tespit edilmiR bir rn paylaR m esas varsa bu tespit edilen paya hak
sahibi olurlar aksi takdirde piyasa deUerindeki kira bedelini alma haklar vard r.
Kendi arazisini iRleyen ifti ise izinsiz kullan mdan kaynaklanan zarar n d R nda
bir hak talep edemez.
Hukuk kltr a s ndan bak ld U nda bu yeni Hanefi doktrinin en nemli
yn sosyal, ekonomik ve hukuki deUiRimin gerekliliUini kabul etmesidir. Hukukular Rerh ve fetvalarda a kland U Rekliyle bu yeni hukuki doktrinin modern hukukulara (mteahhirn) ait olduUu ve metinlerde yer alan eski hukukular n (mtekaddimn) doktrininden ayr ld U n a ka ifade ederler. DiUer
taraftan fetvada yeni doktrinin takip edilmesi gerektiUini srarla vurgular. An-

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

cak bu, yeni Uretinin eskisinin yerine getiUi ve onu ortadan kald rd U anlam na gelmez. Eski doktrin eUitim amal olarak mutun dzeyinde bask n bir Rekilde yerini korur. Ancak Rerh ve fetva literatrnde hukuki uygulama a s ndan
yeni doktrin eskisinin stnde bir konuma sahiptir ve devlet, vak f ve yetim
arazilerinin karlar n koruma iRlevini yerine getirir. Eski doktrin Rerh ve fetvalarda canl l U n muhafaza eder, kendi retimiyle geimini saUlayan iftiye tatbik edilir.
Mki doktrinin bir arda bulunmas belirli bir sosyal ve ekonomik tabakalaRmay beraberinde getirir. Ancak ayn zamanda hukukular n kendi hukuki geleneklerini, srekli olarak yeniden yorumlanmas gereken ve erken dneme ait
formlar n muhafazas kadar geleneUin yeni Rartlara uyarlanmas n n da nemli
olduUu, deUiRim iinde bir gelenek olarak alg lad klar n gsterir. Bu sebeple
Mslam hukukunun ierik, anlam ve tarihi geliRimine iliRkin yan lt c basitleRtirmelerden ka nmak isteniliyorsa hukuk yaz m trlerinin ok katmanl yap s ve
bunlara atfedilen iRlevlerin fark nda olmak olduka nemlidir.
R6

#"#

Mslam devletinde hukuk ve adalet: Kyller, iRiler ve fukaha

F k h birok Mslman iin gerek adalet aray R iin bir sembol olmaya
devam etmektedir. Yazara gre 20. yy.da bu aray Ra cevap vermeye al Ran
fukahan n nerdiUi zmler modern Rartlar alt nda bu talebi dile getirenleri
hayal k r kl U na uUratm Rt r. 1979 y l nda adil bir iR hukuku midi iinde olan
Mranl iRilerin beklentileriyle dini liderlerin adil hukuk anlay Rlar aras ndaki
gerilimini konu alan makale, geleneksel f kh n al R k olduUu mekanizmalar d R nda iRleyiRine ve srece farkl unsurlar n kat ld U modern dnemde sosyal
hayat-hukuk etkileRimine/gerilimine dikkat eker.
$ .
Formes de langage et fonctions publiques: strotypes, tmoins et offices dans la preuve par l'crit en droit musulman (Dilin formlar ve kamusal
iRlevler: Mslam Hukukunda yaz ya dayal delilde kiliRe belgeler, Rahit ve resmi
makamlar), Arabica, XLIV (3), 1997, s. 333-376.
Yaz n n ortaaU Mslam hukukunda delil olarak kabul edilip edilmediUi sorusuna Schacht ok k sa bir Rekilde deUinir ve yaz l belgelerin yarg uygulamalar iin nemini vurgulamakla birlikte Mslam hukukular n n geliRtirdikleri
doktrinin bunlara hibir nem atfetmediUi grRn savunur. Bu genel kabul
gren yarg n n Hanefi hukuk literatrnn derinlemesine incelemesi karR s nda
temelden yoksun olduUunu savunan Johansen esasen Schachttan nce Tyan n
konuyla ilgili deUerlendirmesi daha dikkatli bulur. Tyan yaz l belgenin Mslam

% & ?/:

hukuk doktrinine giriRini Osmanl MmparatorluUunun son dnemlerinde doruUuna ulaRan bir geliRme sreci olarak tasvir eder. Ona gre Osmanl hukukular sonu olarak yaz ya dayal delili hemen tm sahalarda kabul etmiRlerdir. Yazar Tyan n kulland U kaynaklar temelinde ve Hanefi ve diUer okullar n evrimsel niteliUini inkar etmeksizin Tyan n Osmanl dneminde son noktaya ulaRan
genel geer bir ifadenin evrimi ile ilgili ulaRt U sonulara kat lmaz. Ona gre
yaz l belgelerin hukuki delil olarak kabul iin en nemli derecede rol oynayan
ltler daha on birinci yy.da tesis edilmiR ve yaz ya dayal delilin meRruiyeti
a ka tan mlanm R Rartlara baUlanm Rt r.
Yazar konuyla ilgili Hanefi okulundaki iki farkl geleneUi (Irak ve
Maverannehir) tarihsel sreci ierisinde inceler ve bunlar n sosyo-ekonomik
Rartlar na temas eder. Osmanl lar dnemi hukukular nlerinde bu iki geleneUi
bulmuRlar. Sonuta Osmanl hukukular Rahitli belge ve toplumsal iRlevin yerine getirilmesi temeline dayal evrenselleRtirici bir Irak doktrini ile kliRe belgeleri
ve ticari sekinlerin ayr cal klar n meRrulaRt ran Mverunnehir doktrini ile
karR karR ya kalm Rt r. Osmanl hukukular bu farkl geler aras nda bir denge
bulmaya, doktrinel birliUi ve ayn zamanda rettikleri hukukun uygulanabilirliUini korumaya al Rm Rlard r. Yazara gre, Mbn bidinin eserinde szde ge
dnem Hanefilerin kulland U tamamen genel bir forml iddias na yegane
kaynak bulan Tyan onlar n bu konudaki Uretilerinin giriftliUini gerektiUi gibi
deUerlendiremez.
Johansene gre Mbn Abidin bile, bize son dnem Osmanl hukukular n n kendi geleneklerinin sunduUu farkl zmleri harmonize edilmiR bir Ureti
iine entegre ederken kulland klar metodu anlamaya yard mc anahtar verir.
Mbn Abidin, geri belgelerin hukuki stats zerindeki tart Rmayla ilgili tamamen genel bir forml sunar, ancak bu forml tm belgeleri kapsamaz ve tek
tipleRtirilmiR yegane bir uygulamayla ilintili deUildir. Bu forml daha ziyade
eRitli hiyerarRik yap lar iinde bulunduran ve a k eRitsizliklere sahip bir toplumda yan yana veya hiyerarRik bir Rekilde dzenlenmiR farkl uygulamalar
iine al r. Mbn Abidin sekinlerin kendi belgelerini retme ayr cal U n kabul
eder ve bunu rfe at fta bulunmak suretiyle meRrulaRt r r. Dolay s yla,
Johansenin daima vurgulad U gibi, hukuki beyanlar ve doktrinle ilgili tart Rmalar deRifre etmemize yard mc olacak anahtar, doktrin ve rf aras ndaki iliRki
olmal d r. Bu tr bir yaklaR m Schacht ve onu takiben diUerlerinin iddia ettiUi
onuncu yy.da durmuR bir teori dRncesini d Rlar ve Tyan n ne srdU Rekliyle tm belgeler iin geerli bir genel formller dRncesini kabul etmeyi
daha zor bir hale getirir.
Signs as Evidence: the Doctrine of Ibn Taymiyya (1263-1328) and Ibn
Qayyim al-Jawziyya (d. 1351) on Proof (Mspat vas tas olarak karine), Islamic
Law and Society, c. 9, n 2, 2002, s. 168-193.

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

Mslam hukukunun teRekkl dnemi (8-10.yy) ve daha sonra artan bir Rekilde klasik dnemde (10-12. yy) fukaha ncelikle yarg ve daha sonra da eUitim
kurumlar zerinde nemli bir etkiye sahip olmuRlar ve bu her iki dnemde
hukukular Mslam topraklar n n hem doUu hem de bat eyaletlerinde nemli
siyasi rolleri slenmiRlerdir. Klasik-sonras , yani Memlkler dneminde (12501517) fukahan n konumlar ndaki deUiRim, yazara gre Snni hukukun on drdnc yy.dan itibaren ispat ve yarg usul hukuku sahas nda geliRtirdiUi yeni
doktrinleri daha iyi anlamaya yard mc olacakt r.
Oahitlerin iRkenceye tabi tutulmas Roma hukuku ve ge dnem ortaaU
Avrupa yarg uygulamas nda nemli bir rol oynarken klasik Mslam Hukuku
doktrinine yabanc d r. Johansene gre bu, klasik doktrinde Rahidin tan kl U n n
geerliUinin onun sosyal ve dini durumuna baUl olmas ndan kaynaklan yor olabilir.
Epistemolojik bir Rphecilik zerine kurulu olan klasik Mslam yarg hukuku temelde tip ispat vas tas n kabul eder: ikrar, Rahitlik ve yeminden nkl.
Bunun d R ndaki karine delili klasik doktrinde olduka s n rl bir alanda kabul
grmRtr. MRkence alt nda verilen beyanlar n kiRilere izafe edilebilmesi mmkn deUildir. Bu sebeple de Malikiler d R ndaki diUer mezhep taraf ndan
kabul edilmez. 13-14 yy.da Mbn Teymiye, Mbn Kayyim el-Cevziyye ve Mbn Ferhun
delil kavram n klasik doktrinin kabul ettiUi s n rlar olduka geniRleten bir Rekilde yeniden tan mlar ve yarg iRlevinin klasik doktrinden farkl bir nitelik kazanmas na yol aar. Buna gre yarg c n vazifesi taraflar aras nda onlar n beyanlar ve dermeyan ettikleri deliller arac l U yla karar vermek deUil, davay ayd nlatacak deUiRik delilleri araRt r p kullanarak doUruyu ortaya karmakt r. Bu beraberinde iRkencenin de dolayl yoldan meRrulaRt r lmas n getirmektedir. Bu
Johansene gre klasik doktrindeki RekilciliUe karR yarg n n rasyonalize edilmesi olarak grlr. Delil ve ispat vas talar n n rasyonalize edilmesi arac l U yla Mbn
Teymiye, Mbn Kayyim el-Cevziyye ve Mbn Ferhun siyasetu+-+er'iyye doktrinine
yeni bir ivme kazand rm Rlar ve mahkeme srecini yarg sal iRkenceyi meRrulaRt racak bir Rekilde tan mlam Rlard r. Yazara gre bu geliRmenin, herhangi bir
Rekilde eRzamanl olarak on nc ve on drdnc yzy llarda Avrupada ayn
sonular doUuran hukuki geliRmelerle karR l kl bir etkileRim veya al R-veriR
olmaks z n meydana geldiUine inanmak olduka zordur.
Johansen ayn konuyuVom Wort- zum Indizienbeweis: die Anerkennung
der richterlichen Folter in islamischen Rechtsdoktrinen des 13. und 14.
Jahrhunderts, Vrit et torture: us commune et droit musulman entre Xe et le
XIIIe sicle ve La dcouverte des choses qui parlent: La lgalisation de la
torture judiciaire en droit musulman (XIIIe-XIVe sicles) adl makalelerinde
de iRler.

% & ?/:

YazarAn biografisi ve eserleri iin ?u internet sayfalarA kullanAlmA?tAr:

http://www.ehess.fr/centres/chsim/pages/chercheurs/johansen.htm
http://www.fes.de/rechtspolitischer-kongress/ref/joh.htm )
KitaplarA: Muhammad Husain Haikal - Europa und der Orient im Weltbild
eines gyptischen Liberalen, (M s rl Bir Liberalin Dnya Gr+nde Avrupa ve
DoWu. Yazar n Doktora Tezidir) Beyrouth/Wiesbaden, 1967; Islam und Staat.
Abhngige Entwicklung, Verwaltung des Elends und religiser Anti-Imperialismus
(-slam ve Devlet: BaW ml Geli+me, YoksulluWun -daresi ve Dini Smrge Kar+ tl W ), Berlin, 1982; The Islamic Law on Land Tax and Rent. The Peasants' Loss of
Property Rights as Interpreted in the Hanafite Legal Literature of the Mamluk and
Ottoman Period (-slam Hukukunda Arazi Vergisi ve -care, Memluk ve Osmanl
Dnemi Hanefi Hukuk Literatrndeki Yorumuyla Kylnn Mlkiyet Hakk n
Yitirmesi), Londres/New York, Sydney, 1988; Gegenwart als Geschichte.
Islamwissenschaftliche Studien. Fritz Steppat zum fnf-undsechzigsten Geburtstag
(Tarih olarak Bugn. -slam Ara+t rmalari), Leyde, A. Havemann et B. J. ed.,
1988; Law and Society in Islam (-slamda Hukuk ve Toplum), Stewart (D. J.) et
Singer (A.) ile ortak, Princeton, 1996; Contingency in a Sacred Law: Legal and
Ethical Norms in the Muslim Fiqh, (Bir Kutsal Hukukta Zannilik: Mslam F kh nda Hukuki ve Ahlaki Hukmler) Leiden, Brill (Studies in Islamic Law and
Society, 7), 1999; Droit et religion en Islam (-slamda Din ve Hukuk) (Haz rl k
a+amas nda); Islamische Juristen zur Kapitalbildung. Vertragsrecht und
Manufaktur im 11. und 12.Jahrhundert (-slam Hukukular n n Sarmaye Olu+turmaya Bak + . 11 ve 12. yyda Akit Hukuku ve retim),(Haz rl k a+amas nda);
Sarakhsi, Oxford, Oneworld Publications (Haz rl k a+amas nda).
Makaleleri ve Kitap Blmleri: Supra-Legislative Norms and
Constitutional Courts: the Case of France and Egypt (Yasama-st normlar ve
Ananyasa Mahkemeleri: Fransa ve M s r rnekleri), in Cotran (Eugene) and
Sherif (Adel Omar) (ed.); The Role of the Judiciary in the Protection of Human
Rights (-nsan haklar n n korunmas nda yarg n n rol) (confrence organise au
Caire par la Supreme Constitutional Court et le British Council, dc. 1996),
London/The Hague/Boston, Kluwer law international, 1997, s. 182-205;
Wahrheit und Geltungsanspruch: zur Begrndung und Begrenzung der
Autoritt des Qadi-Urteils im islamischen Recht (Gerek ve meRruiyet talebi:
Mslam hukukunda kad kararlar n n temellendirilmesi ve s n rland r lmas , La

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

<

giustizia nell'Alto Medioevo (secoli IX-XI), Spoleto, Centro Italiano di Studi

sull'Alto Medioevo, 1997, s. 975-1074; Formes de langage et fonctions
publiques: strotypes, tmoins et offices dans la preuve par l'crit en droit
musulman (Dilin formlar ve kamusal fonksiyonlar: Mslam hukukunda yaz ya
dayal delilde kiliRe belgeler, Rahit ve resmi makamlar) , Arabica, XLIV (3),
1997, s. 333-376; La traduction du Coran et les mantes des musulmanes (Kuran n tercme edilmesi ve mslmanlar n mantosu), Revue des mondes
musulmans et de la Mditerrane, n 83-84, Enqutes dans la bibliographie de
Jacques Berque, 1997, s. 195-201; La constitution de l'objet du savoir: thologie
et tudes islamiques dans la tradition allemande (Bilginin nesnesinin yap s :
Alman geleneUinde teoloji ve Mslami AraRt rmalar , L'Arabisant, n 32-33, 1997,
s. 55-66; Truth and validity of the Qadi's judgment. A legal debate among
Muslim Sunnite jurists from the 9th to the 13th centuries (Hakikat ve kad kararlar n n geerliUi: 9. yydan 13. yya deUin mslman snni hukukular aras ndaki hukuki bir tart Rma, Recht van de Islam, n 14, 1997, s. 1-26; La mise en
scne du vol par les juristes musulmans (mslman hukukular taraf ndan h rs zl U n kurgulan R ) in Di Bella (Maria Pia) (d.), Vols et sanctions en
Mditerrane, Paris, ditions des Archives Contemporaines, 1998, s. 41-74; La
dcouverte des choses qui parlent. La lgalisation de la torture judiciaire en
droit musulman (XIIIe-XIVe sicles) (KonuRan Reylerin keRfi: mslman hukukunda yar sal iRkencenin meRrulaRt r lmas (XIII-XIV yylar), Enqute, n 7,
1998, s. 173-202; Crime and punishment (Su ve Ceza), in Bowersock (Glen
Warren), Brown (Peter), Grabar (Oleg) (eds), Late Antiquity. A Guide to the
Post-Classical World, Cambridge, The Belknap Press of Harvard University
Press, 1999, s. 399-400; Vom Wort- zum Indizienbeweis: die Anerkennung der
richterlichen Folter in islamischen Rechtsdoktrinen des 13. und 14.
Jahrhunderts (Szden karine deliline: Mslam Hukuk doktrininde yar sal iRkencenin kabulu (XIII-XIV yylar , Ius commune, n 28, 2001, s. 1-46; Signs as
Evidence: the Doctrine of Ibn Taymiyya (1263-1328) and Ibn Qayyim alJawziyya (d. 1351) on Proof , Islamic Law and Society, c. 9, n 2, 2002, s. 168193. Mmoires collectives et histoire universelle (Ortak haf zalar ve evrensel
tarih), in Fr. Pouillon (dir.), Lucette Valensi loeuvre. Une histoire
anthropologique de lIslam mditerranen, Saint-Denis, Ed. Bouchene, 2002, s.
279-298; La corruption: un dlit contre l'ordre social. Les qd-s de Bukhr
(RRvet: Sosyol dzeni tehdit eden bir su. Buhara Kad lar ) , Annales Histoire
Sciences sociales, 57e anne, n 6, nov.-dc. 2002, s. 1561-1589; Offenbarte
Normen, staatliche Gesetze und globales Recht. Das juristische Erbe des Islams
in der Moderne (VahyedilmiR normlar, devlet kanunlar ve kresel hukuk: Modern dnemde Mslam n Hukuk miras ), in Dubler-Gmelin (H.), Mohr (I.)

% & ?/:

(Hg.), Recht schafft Zukunft; Perspektiven der Rechtspolitik in einer globalisierten

Welt, Bonn, Dietz, 2003, s. 30-51. Apostasy as objective and depersonalized
fact. Two recent Egyptian court judgments (Nesnel ve Rah stan soyutlanm R bir
durum olarak irtidat: Mki yeni M s r yarg karar ), Social Research (Islam: the
Public and Private Spheres), c. 70, n 3, 2003; The constitution and the
principles of Islamic Normativity against the rules of fiqh. A judgment of the
Supreme Constitutional Court of Egypt (F kha karR Anyasa ve Mslami
normativliUinin prensipleri), in Masud (K.), Peters (R.) and Powers (D.) (eds);
The Application of Islamic Law in Courts (bask da); Fourteenth-century
Muslim scholars on the legitimation of judicial torture under Islami (!) (Yarg sal iRkencenin meRrulaRt r lmas na ondrdnc yy mslman alimlerinin bak R ) in Brook (T.) and Bourgon (J.), The Ethics and aesthetics of torture in China
(bask da); Des juristes musulmans sur la formation du capital: droit des
contrats et manufacture aux XIe et XIIe sicles; Zwischen Verfassung,
kodifiziertem Recht und shari'a: Die Apostasie in Gesetzgebung und
Rechtsprechung einiger arabischer Staaten (Anayasa, kanunlaRt r lm R hukuk ve
Oeriat aras nda: Baz Arap lkeleri kanunlar nda ve yag kararlar nda Mrtidat),
Gesellschaft fr Arabisches und Islamisches Recht; Islamic Studies: the
intellectual and political conditions of a discipline: Mslam AraRt rmalar : Bir
disiplinin entellektel ve politik Rartlar , Den Orient neu denken: Tradition und
Aktualitt des deutschen und franzsischen orientalistischen Diskurses, Beyrout,
Orientinstitut/Institut Franais du Proche-Orient.

9 -

E$" & & R

&

! .N N 9

&

% & ?/:

= =

MUKAYESEL HUKUKU OLARAK JOHN MAKD

MAKD S
Y. Do. Dr. Haluk Songur*

'& "
$ &
/$
$&
5 ) /$
) & +
&# H $+
" /$
'
&#

(
# $ & $# ( E$"& 8 #
&
&# $ ($ +
.
("$ - ) & '
( 5 ) &#
5 ) E$"& 8 # " )
& P & .
$& '
(
& ) &#
( & H $+
5 )
("$
- ( $& #
) "'
( 4$$ $% " /$
$& 5 )
)
-$$
& "
( $& " '
( $ & $%
$& 5 )
& & ) " $ %$ ($&& ( $& - ) &
" F

John Makdisi, ortaaU Arap-Mslam ve Bizans dnyas zerine al Rmalar

ile nlenen George Makdisinin oUlu olarak 12 Mart 1949da Washington
D.C.de dnyaya gelmiR, lisans eUitimini ekonomi alan nda 1971de Harward
Collegeden stn baRar ile mezun olarak tamamlam R ve 1974de
Pensnsylvania niversitesi, Hukuk Fakltesinde yksek lisans n (JD juris
doctor) bitirmiRtir. Daha sonra iki y l Pariste bir y l da Kahirede al Rmalarda
bulunan Makdisi, 1985 y l nda Harvard Hukuk Fakltesinde Mslm Hukuku
alan nda (SJD Scientiae Juridicae Doctor) doktora diplomas n elde etmiRtir.
Profesr Makdisi 19811991 y llar aras nda Cleveland-Marshall College
of Lawda Uretim yesiliUinin yan s ra 19881991 y llar aras nda Dekan Yard mc l U grevini de yrtt. 19911994 y llar aras nda Tulsa niversitesi,
College of Law dekanl U grevinde bulundu. 19941996 y llar aras nda ayn
kurumda Uretim yesi olarak al Rmalar n srdrd. Daha sonra 19961999
y llar nda Loyola niversitesi, New Orleans School of Lawda dekanl k grevinde bulundu. Profesr Makdisi 1995 y l nda Tulsa niversitesindeyken mSD, Mlahiyat Fakltesi, Mslm Hukuku Anabilim Dal . Makalenin yaz m esnas nda kendisiyle yaz Rmam z neticesinde, bizatihi k sa bir zgemiR ve eserlerinin listesini gnderme
inceliUinde bulunan Profesr John Makdisiye Rkranlar m sunar m.

*?>M4

badele erevesinde Washington DC.ye giderek Katolik niversitesi Felsefe

Blmnde misafir Uretim yesi olarak al Rmalar yapt . 19992003 y llar aras nda da, BirleRik Devletlerin gneyinde bulunan ve Katolik Hukuk Okulu olarak akredite olmuR tek kurum olan, Urencilerinin % 35i Latin kkenlilerin
(hispanik), %50sini de az nl klar n oluRturduUu Miami Florida St. Thomas
niversitesi School of Lawda dekanl k grevinde bulundu. Dekanl k grevinin
ard ndan fakltede Uretim grevliliUine dnd. Halen ayn kurumda Uretim
yesi olan Makdisi kendisi gibi bir hukuk profesr olan June Mary Makdisi ile
evli olup, drt ocuk babas d r.
Hukuk profesr olan Makdisi daha ok mukayeseli hukuk ve Mslm Hukuku uzman d r. Kitaplar aras nda, Estates in Land and Future Interests (Aspen
Publishers, 2004) (Daniel B. Bogart ile ortak yay n, 4. bas , 170 sayfa,) ile
Introduction to the Study of Law: Cases and Materials, 2. bas , 456 sayfa,
(Anderson Publishing Co., 2000) vard r.
Makdisinin Introduction to the Study of Law: Cases and Materials (Hukuk
al Rmalar na GiriR: Olaylar ve Veriler) isimli kitab hukuk fakltesi Urencilerinin ilk okuyacaklar kitaplardan biridir. Amerikan hukuk Sisteminin tarihi
arka plan , hukuksal ak l yrtme, hukuk felsefesi ve dava inceleme metodu
konular nda okumalar ierir. Kitab n sonuna Nas l zetlenir?, S n fta sorular
nas l cevaplan r? ve Nas l sentez yap l r ve nas l daha ok soru cevaplan r?
baRl klar alt nda al Rma devi eklenmiRtir. al Rma devleri ilk y l dersleri
zerine kuruludur. Bylece Urenci hukuk al Rmalar nda hem metot hem de
muhteviyat olarak temel bilgilere sahip olacakt r. K saca bu kitap hukuk fakltesinde birinci s n fta okutulan Hukuka giriR ya da Hukuk BaRlang c trnde
bir al Rmad r.
Makdisinin esas bizi ilgilendiren yn, bir hukuk profesr olmas n n yan s ra daha ok bir Mukayeseli Hukuk uzman olmas , zellikle de Mslm Hukuk alan nda al Rmalar ile temayz etmesidir. Mslm Hukuku alan nda geniR
al Rmalar yapm Rt r. Bunlar daha ok Common Law ve ERya Hukukunun Mslmi kkenleriyle ilgilidir. The Islamic Origins of the Common Law1, (Common
Law2un Mslm Kkenleri zerine) adl uzun makalesi Mslam ile Bat aras ndaki
baUlant lar noktas nda RaR rt c yeni teoriler sunmaktad r.

1
The Islamic Origins of the Common Law, 77 North Carolina Law Review 1635-1739,
1999.
2
Mngiliz Hukuk sistemi iinde menReini ok eski rf ve adetlerden ve bu rf ve adetlere ait
kazai itihatlardan alan hukuk kaideleri ve prensiplerinin heyeti umumiyesidir. rf ve adet
kaidelerinden ibaret olan bu hukuk sistemi Mngiltere ve Amerika BirleRik Devletlerinde
birok eyalette caridir (Ovac k, Mustafa, -ngilizce-Trke Hukuk SzlW, Olga Matbaas ,
Ankara, 1986, 75).

7 *

E$"& 8 #

Bu noktada Legal Logic and Equity in Islamic Law3 (Mslm Hukukunda

Hukuksal Mant k ve Hakkaniyet) adl makalesinde Makdisi, hukuktaki RekilciliUin aR lma yntemlerinden sayabileceUimiz Mslm Hukukunda istihsan ve
Common Lawdaki equity4 (hakkaniyet) yntemlerini analiz ederek benzerlik ve
ayr l klar n mukayeseli olarak inceler.
ncelikle makalenin giriRinde -rrasyonel Hukuk -maj baRl U alt nda,
Amerikan hukuk evrelerinde kad hakk ndaki hatal bir kanaatin srp gittiUinden bahseder. Amerikan hukuk evrelerinde kad justice terimi keyfi,
rastgele ve sistemsiz hukuk yap m anlam nda bir kavram olarak kullan ld U n
oysa bunun klasik Mslm Hukuku iin tamamen hatal bir yarg olduUunu belirtir. nk ona gre kad karar ok geliRmiR ve ayr nt lar tespit edilmiR olan
mezhep doktrini taraf ndan s k bir Rekilde kontrol alt ndad r(6364).
Makdisi equity ile istihsan n rtRmediUi kanaatindedir.5 Nitekim Ne var
ki equity kavram bildiUiniz zere, btn hukuk Kuran ve Snnet vas tas yla
Allahtan gelmiRtir Reklindeki Mslami grRnn antitezidir. Equity, bilincin
kararlar na (Precept of conscience) dayan r, meri hukuktan ayr olarak varl U
olan nceden gizlenmiR kurallar btndr. Bununla birlikte o meri hukukun
bir paras olarak gzelce dzenlenmiR kurallar, kaideler ve kararlar btn de
olabilir. Nitekim BirleRik Devletlerde de byledir. Equity meRruiyetini meri
hukukun tesinde doUal hak ve adalet inanc ndan al r. Bu kavram biricik ncelikle kaynak olarak Kuran ve snnet vas tas yla Allah n vahy edilmiR szne
btncl dayanmak Reklindeki Mslami temel ngrlerden biriyle eliRir (67)
ifadesi bunu gstermektedir.
Ayr ca Makdisiye gre equity hukuksal dayanaU n , varolan hukuk sisteminden baU ms z bir Rekilde, nceden belirlenmiR kurallar btnnden al rken(90), istihsan kaynakl U n belirli bir Rekilde var olan f khi kurallar n illetlerinin tespit edilmesinde ve bu tespite dayanan hkmler aras ndaki bariz eliRkinin giderilmesine ve uzlaRt r lmas na dayan r (91). Mstihsan yeni bir hukuk
kaynaU deUildir. O sadece birinin bilincinden de ortaya km R deUildir. O belki
3
Legal Logic and Equity in Islamic Law, 33 American Journal of Comparative Law, 63-92,
1985.
4
Common Law hukukundan mstakil ve ayr metot, menRe ve nazariyeye tabi olarak, ulv,
tabii hak ve adalet prensiplerinden doUan bir hukuk manzumesidir. Bu hukuk kaynaU dar ve
RekillenmiR Commo n Law hukuk kaidelerinin yeni itima ihtiya ve icaplar zamanla karR layamamas neticesinde doUmuRtur. (Ovac k, Mustafa, -ngilizce-Trke Hukuk SzlW,
Olga Matbaas , Ankara, 1986, 133).
5
Aksi grR iin bkz., K l , Muharrem, KarR laRt rmal Hukuk tarihinde Metodolojik Formalizmin AR lmas nda Mki Yntem: Mstihsan ve Equity, -slm Hukuku Ara+t rmalar Dergisi,
sy. 1, Konya 2003, s. 147165. K l , makalesinin sonucunda benzerliUi Ryle tan mlar: Hukuk sistemleri, yarat c kaynaklar ya da biimsel kaynaklar a s ndan birbirinden ayr R yor
olsa bile insanl U n ortak deUerleri olan adalet, hakkaniyet ve ortak iyi gibi kavramlarla ieriklendirilen hukukun kkeni konusunda evrensel ve nesnel bir hukuk-kuramsal zeminin varl U ndan sz edebiliriz s. 163.

*?>M4

kamu yarar n geliRtirmek iin ihtiyac n, zaruretin, kolayl U n dikkate al nmas d r. Fakat o muhakkak Kuran, Snnet veya Mcmada bulunan bir kuralla veya
kaynaklardan al Rarak kar lan bir illet taraf ndan meRrulaRt r lmal d r (91).
Makdisi bu makalesini Ryle tamamlar. "Mstihsan" Mslm Hukukunda akli
bir unsur mudur? Weberyen ifadeyle rasyonel meRrulaRt rma olmaks z n, ilahi
kaynaklara dayanma noktas nda olduUu srece Mslm Hukuku bizatihi kendisi
irrasyoneldir. Kuran ve Snnet hkmleri ilahi bir Rekilde vahiyle olduUu iin
baRkaca bir meRrulaRt rmaya ihtiya gstermez. Zaten, bir btn olarak, bu
hkmler azd r, bunlar n oUunluUu da genel niteliktedir. Bu kaynaklardan
k yas taraf ndan ak l yrtme yoluyla kar lan veya istihsan taraf ndan deUiRtirilen hukuk kurallar tamamen rasyonel bir sre takip eder. Bu yolla kar lan
hkmler Mslm Hukuk Klliyat ndaki hkmlerin byk bir oUunluUunu oluRturur. Baz Amerikan limlerinin aksine Mslamdaki hukuki ak l yrtme yntemi keyfi, rast gele ve sistemsiz deUildir. Mstihsan formu da Amerikan n
reasoned distinstion of precedent (hkmden gerekeli ayr l R) kavram yla ok
yak n bir Rekilde mukayese edilebilir. Mstihsan iin Amerikan hukuk terminolojisi baUlam nda bir karR l k bulmak gerekirse bunun, k yastan gerekeli ayr l R
(reasoned distinction of qiyas) olduUunu syleyebiliriz.(92)
Fixed Shares in Intestate Distribution: A Comparative Analysis of
Islamic and American Law (Vasiyetin Olmamas Durumunda BelirlenmiR
Paylar n DaU l m : Mslm ve Amerikan Hukukunun Mukayeseli Bir Analizi),6
isimli makalesinde Amerikan ve Mslm Hukuk Sisteminde mevtan n vasiyetinin
olmamas halinde miras lar n belirli paylar n n tevzii konusunu ele alarak karR laRt rma yapar. Mesela Nisa suresinin 12. ve 176. ayetlerinde belirtilen k z
kardeRlerin hisselerinin farkl oranlarda olduUu grlr. Nisa suresindeki ilk
ayette EWer bir erkek veya kad n n, ana babas ve ocuklar bulunmad W halde
(kelle +eklinde) mal miras lara kal rsa ve bir erkek yahut bir k z karde+i varsa,
her birine alt da bir d+er. Bundan fazla iseler te bire ortakt rlar.7 k z kardeR
iin alt da bir pay belirlenirken, yine ayn surede bulunan baRka bir ayette Senden fetva isterler. De ki: "Allah, babas ve ocuWu olmayan kimsenin miras hakk ndaki hkm +yle a kl yor: EWer ocuWu olmayan bir kimse lr de onun bir k z
karde+i bulunursa, b rakt W n n yar s bunundur8 k z kardeR iin yar m hisse belirlenmiRtir.
Makdisi Mslamda Nisa suresi 12. ayette geen pay anabir k z kardeR iin
ve 176. ayette geen pay ise ana-baba bir k z kardeR iindir Reklindeki yorum
zerinde icma vard r9Reklinde Mslam hukukundaki hakim grR belirtir. Bu6

Fixed Shares in Intestate Distribution: A Comparative Analysis of Islamic and American

Law, 1984 Brigham Young University Law Review 267304, 1984
7
Nisa, IV/12
8
Nisa, IV/176.
9
Fixed Shares in Intestate Distribution: A Comparative Analysis of Islamic and American
Law, 1984 Brigham Young University Law Review 267304, 1984, 272273.

7 *

E$"& 8 #

nunla birlikte Makdisi kendi kanatini de belirtmekten geri durmaz. Ona gre
birinci ayetin vasiyetli veraset durumu iin ikinci ayetin ise vasiyet olmamas
halindeki veraset iin uygulanabileceUini syler.10
Makdisi'nin, Bat da yap lm R Mslm Hukuku ile ilgili ikinci el kaynaklar n
bir listesi olan Islamic Law Bibliography (Mslm Hukuk Bibliyografyas ),11 adl
al Rmas n n birinci bask s 1986da yap lm Rt r. Daha sonra Makdisi, psikoloji
doktoru olan k z Marianne Makdisi ile birlikte bu al Rmay daha da geliRtirerek, Islamic Law Bibliography: Revised and Updated List of Secondary
Sources (gzden geirilmiR ve geniRletilmiR ikinci el Mslm Hukuk Bibliyografyas ),12 ad yla 1995 y l nda yeniden yay mlam Rt r. Eser, Bat daki Mslm Hukuku
ile ilgili al Rmalara ulaRmak isteyenler iin deUerli bir mracaat kaynaU d r.13
1984te birinci bask s nda Cleveland State Universitesi, Kongre Ktphanesi,
Pennslyvania Hukuk Fakltesi, Harward Hukuk Fakltesi Ktphanelerinin de
iinde bulunduUu baz ktphanelerden taranarak Mngilizce ve Frans zca toplam
865 eser belirlenmiRtir. K z ile birlikte 1994te haz rlad U listede eser say s
1908 adete ulaRm Rt r. Makdisinin ikinci bask s iin yazd U k sa giriRte Ru ifadeleri ilgi ekicidir. Bugn dnya nfusunun yaklaR k beRte biri Mslman'd r ve
Mslm Hukuku onlar n inanlar n n ve sosyal sistemlerinin tam ortas nda (znde) bulunmaktad r. al Rma gayri-mslimlerin, bu mkemmel hukuk sisteminin
zenginliUini ve gzelliUini grmelerini engelleyen ihmal ve nyarg duvarlar n
y kacak bir anlay R saUlayacakt r.14 Bu bibliyografyada yer alan konu baRl klar n n burada sunulmas yararl olabileceUi dRncesiyle aRaU da sunuyoruz.
$>
#

!,

? #"

A. Genel al Rmalar, B. Hukuksal Ak l Yrtme (K yas), C. Hukuk EUitimi, limler ve Okullar, D. Hukuksak Sistem, E. Devlet, F. rf, G. Mer hukuk, 1. Ehliyet, 2. Muamelat, 3. Ceza Hukuku, 4. Mspat, Muhakeme, 5. Aile Hukuku, 6. Mnsan Haklar , 7. Miras, Hibe ve Vak flar, 8. Sigorta, Bankac l k ve
Faiz, 9. Uluslararas Hukuk ve Mhtilaflar, 10. Evlilik ve BoRanma, 11. ERya ve
Klelik, 12. Haks z Fiil, 13. Kad n, H. ModernleRme, 1. Genel al Rmalar, 2.
Afganistan, 3. Afrika, 4. Cezayir, 5. M s r, 6. Hindistan, 7. Endonezya, 8. Mran, 9.
Irak, 10. rdn, 11. Kuveyt, 12. Lbnan, 13. Libya, 14. Malezya, 15. Fas ve
10

Fixed Shares in Intestate Distribution: A Comparative Analysis of Islamic and American

Law, 1984 Brigham Young University Law Review 267304, 1984, 272273.
11
Islamic Law Bibliography, 78 Law Library Journal 103189, 1986.
12
Islamic Law Bibliography: Revised and Updated List of Secondary Sources, 87 Law Library Journal 69191 (1995), (Marianne Makdisi ile birlikte).
13
Bibliyografya
iin
bkz:
http://www.law.du.edu/elliot/documents/Islamic%20lawbibliography.doc.
14
http://www.law.du.edu/elliot/documents/Islamic%20law-bibliography.doc, 2.

*?>M4

MaUrip, 16. Nijerya, 17. Osmanl MmparatorluUu, 18. Pakistan, 19. Filistin, 20.
Suudi Arabistan, 21. Singapur, 22. Sudan, 23. Suriye, 24. Tunus, 25. Trkiye, 26.
BirleRik Arap Emirlikleri, 27. Yemen
? .
A. Mlk Yazarlar, B. Hanefi, C. Oafii, D. Maliki, E. Hanbel, F. Oi, 1. Msn
ARara, 2. Zeyd, 3. Msmil, 4. Zhir
( &

!,

? #"

6'
John Makdisinin yay*nlar*n*n tam bir listesini sunaca+*m*z bu blmde yazar*n /slm hukuku alan* ile ilgili eserlerini koyu puntolarla yazarak belirledik.
I6

/. )

Makdisi, John, Estates in Land and Future Interests, 4. bask , 170 sayfa,
Aspen Publishers, 2004, (Daniel B. Bogart'la birlikte).
___________, Improving Education-Delivery in the Twenty-First
Century: The Vital Role of the Law Librarian, 95 Law Libr. J. 431434, 2003.
___________, A Reality Check on Istihsan as a Method of Islamic Legal
Reasoning, 2 UCLA Journal of Islamic and Near Eastern Law, 99127, 2002
2003.
___________, Introduction to the Study of Law: Cases and Materials, 2.
bask , 456 sayfa, Anderson Publishing Co., 2000.
__________, The Islamic Origins of the Common Law, 77 North
Carolina Law Review 16351739, 1999.
__________, Estates in Land and Future Interests, 3. bask , 154 sayfa,
Aspen Law & Business, 1999.
__________, Islamic Law Bibliography: Revised and Updated List of
Secondary Sources, 87 Law Library Journal 69191, 1995 (Marianne Makdisi
ile birlikte).
__________, Estates in Land and Future Interests, 2. bask , 145 pages,
Little, Brown and Company, 1995.
__________, Thompson on Real Property, iinde blm 30 (70 sayfa) ve
17.01, 18.01, 19.01, 23.01, 28.01 (63 sayfa) 2 & 3. ciltlerde, editor: D.
Thomas., Michie Co., 1994 & 1995 ek.

7 *

E$"& 8 #

=<

__________, Hard Cases and Human Judgment in Islamic and

Common Law, 2, Indiana International & Comparative Law Review, 191-219,
1991.
__________, Estates in Land and Future Interests: Examples and
Explanations, 162 sayfa, Little, Brown and Company, 1991.
__________, Introduction to the Study of Law: Cases and Materials, 325
sayfa, Anderson Publishing Co., 1990, Law School Orientation' n yeniden bas m.
__________, Justification in the Killing of an Innocent Person, 38
Cleveland State Law Review 85-96, 1990.
__________, An Inquiry into Islamic Influences During the Formative Period
of the Common Law, Islamic Law and Jurisprudence iinde 7. blm, 135-146, N.
Heer, ed., University of Washington Press, 1990.
__________, Proportional Liability: A Comprehensive Rule to
Apportion Tort Damages Based on Probability, 67 North Carolina Law
Review, 1063-1101, 1989.
__________, How to Do a Perpetuities Problem, 36 Cleveland State
Law Review, 95-103, 1988.
__________, Workbook on Estates and Future Interests, 129 sayfa, Carswell
Co., 1987.
__________, Law School Orientation: Cases and Materials, 325 sayfa,
Carswell Co., 1986.
__________, Islamic Law Bibliography, 78 Law Library Journal 103189, 1986.
__________, Formal Rationality in Islamic and Common Law, 34
Cleveland State Law Review, 97-112, 1985-86.
_________, An Objective Approach to Contractual Mistake in Islamic
Law, 3 Boston University International Law Journal, 324-344, 1985.
__________, Legal Logic and Equity in Islamic Law, 33 American
Journal of Comparative Law, 63-92, 1985.
_________, The Vesting of Executory Interests, 59 Tulane Law Review
366-388, 1984, Dukeminier & Krier, Property, iinde yay nland , 4. bask ., s. 275,
1998.
_________, Fixed Shares in Intestate Distribution: A Comparative
Analysis of Islamic and American Law, Brigham Young University Law
Review, 267304, 1984.

*?>M4

_________, Ladner on Conveyancing in Pennsylvania, gzden geirilmiR 4.

bask , (baR editr), 2 cilt, 1055 sayfa, George T. Bisel Co., 1979
_________, 1976 Supplement to Ladner on Conveyancing in Pennsylvania,
198 sayfa, 3. bask , P. Wood, editr:., George T. Bisel Co.
J6

/0

##

Khadduri, The Islamic Conception of Justice, 27, Harvard International

Law Journal, 315-325, 1986.
Toledano, Judicial Practice in Morocco, 17, Middle East Studies
Association Bulletin, 41-42, 1983.
Hill, Mahmaka! Studies in the Egyptian Legal System, 12, International
Journal of Middle East Studies, 551-552, 1980.
Anderson, Law Reform in the Muslim World, 20, Harvard International
Law Journal, 739-743, 1979.
Sonu olarak, Makdisinin al Rmalar Common Law ile Mslam Hukukunun mukayesesi alan nda yoUunlaRmaktad r. zellikle Common Law ve
Mslami Kkenleri, Mstihsan ve equity yntemlerinin analizi zerine yazd klar ve
daha sonra bunlar daha da geniRletmiR ve geliRtirmiRtir. rneUin 1990 y l nda
Common Law'un OluRum Dnemindeki Mslami Etkiler zerine Bir AraRt rma
adl al Rma -slam Hukuku ve Hukuk Bilimi adl bir kitab n yedinci blm olarak yaz lm Rken, 1999 y l nda Common Lawun Mslami kkenleri ad yla ok
uzun bir makale haline gelmiRtir. 1985'te "Mslam hukuku ve Common Lawda
Formel Rasyonalite" isimli makalesinin ard ndan, 1986da "Mslm Hukukunda
Hukuksal Mant k ve Equity" adl al Rmas n yay nlam R ve 2003te de "Mslami
Hukuksal Bir Ak l Yrtme Yntemi olarak Mstihsan zerine Gerek bir SoruRturma" adl al Rmas n yay nlam Rt r.

<

HARALD MOTZK : HAYATI, LM AHS YET , AALI MALARI VE THE ORIGINS OF ISLAMIC

JURISPRUDENCE ADLI ESER

Y. Do. Dr. zcan HLdLr*1

+ ) 0; $

( 0

' $ )$ =

$('0$

Ortaya koyduUu nitelikli al Rmalar ile son dnem Rarkiyat lar aras nda
nemli bir yer edinen Harald Motzki, 1948 senesinde Berlinde doUmuRtur.
Mutaass p bir Katolik aileye mensuptur. Mlk-orta okul Urenimi boyunca Katolik
eUitimi alm R, lise dneminde ayd nlanma ve yenilenme temalar n ne karan
ve kilisenin dogmalar ndan kurtulmay ama edinen Hmanist bir eUitim alm Rt r. Lise dnemindeki bu eUitimi onun tenkiti bir tutum izlemesine ve Katolik
inanc na mesafeli durmas na sebep olmuRtur.
Genlik dneminde farkl kltrlere ynelik yoUun bir ilgi dnemi geiren Motzki, hayat n n bu devrelerinde antik kltrler baRta olmak zere Antik
ve OrtaaU tarihine de ilgi duymuRtur. Buna paralel olarak Frans zca ve Mngilizce gibi dillerin yan s ra Yunanca ve Latinceyi daha lise y llar nda (Eski Diller
Lisesi) UrenmiRtir. 1968 y l nda liseyi bitiren Motzki, o dnemde, en nemli ilgi
sahas olan mukayeseli dinler tarihi konusunda eUitim veren ender niversitelerden biri olan Bonn niversitesi Felsefe Fakltesinne girmiRtir. Bu fakltede
mukayeseli dinler tarihi yan s ra Mbrance ve Arapa gibi dilleri de UrenmiR,
Prof. Dr. Gunnevvegden Tevrat ve Mncil eUitimi alm Rt r.
Urenimi boyunca zellikle Yunan ve Roma AntikaU ile Mezopotamya,
M s r ve Arap Yar madas gibi eski kltrlerin bulunduUu blgelerin yan nda
Mslm Dni ve mslmanlar hakk nda da bilgi sahibi olmaya gayret etmiRtir.
Bilhassa Bonn niversitesindeki Tevrat ve Mncil eUitimi s ras nda dersini grdU tarih tenkit (historical critisizm) ve metin analizi (text analysis) yntemleri
sonraki al Rmalar na yn vermiRtir. Bir y l sreyle Sorbonne niversitesinde
ders grmR ve bu srede Fransada hayli revacta olan strktralist metin analiz
yntemini2 UrenmiRtir.
*

Islamitische Universiteit / Rotterdam

22

Metnin niyetini referans olarak alan ve anlamA, yazarAn ya da okurun deFil de, metnin niyetinin temellendirilmesi olarak okuyan teorik bir yakla?Am olan strktralizm,
1960larAn ba?Andan itibaren Fransada olduka etkili olmu?tur. Bunlar genellikle yapAsalcAlar olarak bilinirler. Edebi ya da kutsal metinlerin tarihsel, toplumsal ve eko-

= 6

$7

T2( &

' '4

Master tezini Schamanismus als Problem religionswissenschaft licher

terminologie (Din bilimi terminolojisinde bir problem olarak Oamanizm) ad yla
Oamanizm zerine yapan ve bu tezi 1977 senesinde yay mlanan Harald Motzki,
bu dnemden sonra al Rmalar n Mslm zerine bilhassa da Mslm Tarihi Mslm n ilk dnemleri zerine yoUunlaRt rm R ve k saca Smrge dneminde Avrupa ve Mslman az nl klar hakk ndaki (Dimma und Egalite...) doktora tezini
Bonnda hocas Mslm tarihisi Albrecht Nothun ynetiminde tamamlam Rt r.
Bu tez daha sonra 1979 y l nda yay mlanm Rt r. Doktora tezinden sonra
Freiburgta bulunan Tarih Antropoloji Enstits taraf ndan yrtlen ocukluk, Genlik ve Aile adl bir araRt rma projesinde Mslm n ocuk, genlik ve
aileye bak R n incelemek zere yer alm R ve bu sayede ilk dnem Mslm kaynaklar n inceleme f rsat bulmuRtur. Sonradan bu alanda devam etmese de,
Motzki, sz konusu dnemdeki al Rmalar n n kendisi a s ndan nemli bir tecrbe olduUunu ifade etmektedir.3
Halen akademik al Rmalar n Nijmegen (Hollanda) Katolik niversitesinde srdren Motzki, sonradan ilgi alan n Kuran tarihi ve ilk dnem Mslm
f kh ve hadislerin geliRimi zerine yoUunlaRt rm R, muhtelif akademik dergilerde yay mlanm R pek ok makaleye imza atm Rt r. En son yay mlanm R olan eseri,
esas itibariyle bir editrlk al Rmas 5 olup Hadth: Origins and Developments
ad n taR maktad r ki, aRaU da bu eser k saca tan t lacakt r.
4

Gnmzde al Rmalar n daha ziyade ilk dnem Mslm f kh n n geliRim

tarihi, Mslm ilimlerin oluRum ve geliRiminde Arap olmayan kimselerin (mevl)
rol, hadiste kaynak tenkidi yntemleri, Kuran ve Kuran tarihi, Hz. Peygamnomik gerekliklerden soyutlayAp yalnAzca metinmerkezli bir okuma yntemi olarak
ne AkmA?tAr.
3
Bk. Uar, Blent, Prof. Dr. Harald Motzki Mle Hayat ve EUitim Arka Pln zerine,
Hadis Tedkikleri Dergisi, I/2, 2003, s. 183.
4
Bu niversite, 01.09.2004 tarihinden itibaren ismini Radboud niversitesi (Radboud
Universiteit) olarak deUiRtirmiRtir. Bu isim deUiRikliUinde Katolik niversitesi isminin
zellikle mslman dnyaya sevimli gelmemesinin rol oynad U kanaatindeyiz.
5
Herhangi bir ilim dalAnda daha nceden yayAmlanmA? makaleleri belli bir perspektiften hareket ederek bir kitap halinde yeniden ne?retme ?eklindeki editrlk uygulamasA,
BatAda olduka yaygAn bir tarz olup bu ?ekilde ne?redilen eserlerin sayAsA son yAllarda
hAzla artmaktadAr. BatAdaki bu editrlk tr, bir ki?iye ait makalelerin bir arada
ne?redilmesi ?eklinde olabildiFi gibi, oFu zaman bir ilim dalAnda farklA ki?ilerce ortaya
konmu? makaleleri bir kitapta ne?retmek biiminde de olabilmektedir. Bylece unutulmaya yz tutmu? nemli makaleler/alA?malar yeniden gn yzne AkarAlmakta ve
ilm-akademik mras sonraki nesillere bir anlamda gncellenerek aktarAlmaktadAr. Bu
tarz alA?malarAn henz lkemizde yaygAnlAk kazanmamA? olmasA ise, ilim camiamAz ve
akademyamAz aAsAndan bir eksiklik olsa gerektir. Burada ?u hususun bilhassa altAnA
izmek gerekir ki, Arap lkelerinde olduka yaygAn olan ve lkemizde az da olsa nitelikli rneklerinden haberdar olduFumuz yazma halindeki bir eserin tahkik edilerek ne?redilmesi (edisyon-kritik), szn ettiFimiz BatAdaki bu edisyondan (editrlk) mahiyet itibariyle farklAk arzetmektedir.

# 8$ 2

==

berin hayat na dair bilgilerin yeniden inRas zerine tarih-antropolojik tahlillere ynelten Motzkinin al Rmalar ndan baz lar Runlard r:
%6 ?
I6

=)
.

9
0

a. Hadth: Origins and Developments6:

Motzkinin, yay mlanmas ndan yaklaR k sekiz sene nce editrlUne baRlad U bu kitap, yine Motzki taraf ndan kaleme al nan elli sayfal k kitap hacminde son derece nemli deUerlendirme yaz s yla baRlamaktad r.
Eser, asl nda The Formation of Classical Islamic World ad alt nda, daha ziyade Mslm t p tarihine dair dkmanlar n neRri ile tan d U m z Lawrens I.
Conrad n genel editrlUnde, sahas nda ne kan muhtelif Rarkiyat lar taraf ndan yay mlanmas planlanan bir dizi editrlk al Rmas n n,7 hadis ve hadis
ilimlerine ait blmn oluRturmaktad r. Lawrens I. Conrad taraf ndan referans kitaplar serisi olarak tan mlanan (bk. xi) bu edisyonlar n hemen tamam nda, daha nce eRitli dillerde yay mlanan ve ilgili ilim dal ndaki erken dnem (milad 600-950 y llar aras ) geliRmeleri ele alan nemli makalelerin Mngilizce bir kitap halinde neRri hedeflenmiRtir. Bylece araRt rmac lar n sz konusu
makalelere kolayca ulaRmas n n yolu a lm Rt r.8
b. "The Musannaf of `Abd al-Razzq al-San`n as a source of authentic
ahdth of the first Islamic century"9:
Motzkinin klasikleRmiR makalelerinden olan bu al Rma, ilk dnem hadis
literatrnn temel eserlerinden olan Abdrrezzk es-Sananye (. 211/826)
ait Musannefi hadislerin ve hadis literatrnn otantikliUine dair bir rnek
olarak analiz edinmektedir.

Ashgate Publishing, Great Britain 2004, 360 sayfa.

Bu al Rmalardan baz lar ve editrleri Runlard r: The Life of Muhammad (Uri Rubin),
The Turks in the Early Islamic World (C.E. Bosworth), The Christan Communities in the
Early Islamic World (Sidney H. Griffith), The Jewish Communities of the Early Islamic
World (David Wasserstein), The Qurn: Style and Contents (Andrew Rippin), The
Qurn: Formative Interpretation (Andrew Rippin), The Formation of Islamic Law (Wael
b. Hallaq), Early Islamic Historiografical Traditions (Lawrens I. Conrad), Early Islamic
Theology (Josef van Ess), Eschatology and Apocalyptic in Early Islam (Wilferd
Madelung), Shism: Origins and Early Developments (Etan Kohlberg), The Emergence of
Islamic Mysticism (Bernd Radke), The Rise of Islamic Philosophy (Everett Rowson), The
Early Islamic Manuscript Tradition (Jun Just Witkam).
8
Eserin taraf m zdan yap lan tan t m yaz s iin bk. Hadis Tetkikleri Dergisi, II/1, 2004, s.
205-208.
9
Journal of Near Eastern Studies 50 (1991), 1-21.
7

= 6

$7

T2( &

' '4

c. "Quo vadis Hadth-Forschung? - Eine kritische Untersuchung von

G.H.A. Juynboll: 'Nfi the mawl of Ibn Umar, and his position in Muslim
hadth Literature"10:
Motzkinin bu makalesi, G.H.A. Junbollun Nfi the mawl of Ibn
Umar, and his position in Muslim hadth Literature adl makalesini eleRtirel
bir bak R a s yla tetkik eden bir al Rmad r.
d. "Der Prophet und die Schuldner. Eine Hadth-Untersuchung auf dem
Prfstand"11:
Almanca olan bu makale, Hz. Peygamber ve Borlu: Bir Hadis zerine
Mnceleme ad n taR maktad r.
J6

a. De Koran : ontstaan, interpretatie en praktijk12

Kuran, Yorum ve Pratik olarak tercme edilebilecek bu eser, Hollandacad r. Esasen bir editrlk al Rmas olan eseri Motzki, Maria Wilhelmina
Buitelaar ile birlikte 1993 y l nda neRretmiRtir.
b. "De tradities over het ontstaan van de korantekst: verzinsel of
waarheid?"13:
Motzki Hollandaca kaleme ald U bu makalesinde Kuran n oluRum dnemiyle alakal baz hadislerin gvenilirliUini sorgulamaktad r.
c. "The Collection of the Qur'n: A Reconsideration of Western Views in
Light of Recent Methodological Developments"14:
Kurn- Kermin yaz lmas ve mushaf haline getirilmesi konusundaki rivayetleri Rarkiyat lar n konuyla alakal grRleri baUlam nda ve hadislerin hem
metnini hem de senedini esas alan tarihlendirme yntemini kullanarak inceleyen bir araRt rmad r.
d. "Mushaf"15:

10

Der Islam 73 (1996), deel I: 40-80; deel II: 193-231.

Der Islam 77 (2000), 1-83.
12
Muiderberg: Coutinho. Publikaties van de Nederlandse Vereniging voor de Studie
van het Midden-Oosten en de Islam (MOI), ISSN 0925-6458 ; nieuwe reeks, nr. 12.
13
M. Buitelaar/H. Motzki (red.), De koran: ontstaan, interpretatie en praktijk, Muiderberg
1993, 12-29.
14
Der Islam 78 (2001).
15
J. Dammen MacAuliffe e.a. (ed), The Encyclopaedia of the Qur'n, Leiden: Brill 2000
(ter perse).
11

# 8$ 2

Mushaf kavram konusundaki tart Rmalar ve ilk mushaf nshalar ile

alakal yaklaR mlar inceleyen bir ansiklopedi yaz s sd r.
K6 S

9 .F

$ " #

a. "Es gibt keinen Gott auber Gott, und Muhammad ist der Gesandte
Gottes"16:
Allahtan baRka ilah yoktur; Muhammed (s.a.) Onun Resldr diye
tercme edebileceUimiz bu araRt rma, esasen, 1997 senesinde Hollandan n
Nijmegen Rehrinde Hz. Peygamberin biyografisiyle alakal bir sempozyuma
sunulmuR bir tebliUdir. AraRt rman n amac , Hz. Peygamberin sretiyle ilgili
rivayetlere olan geleneksel ve tenkiti yaklaR m rneklerle ele almakt r.
b. The Biography of the Prophet Mohammed: the Issue of the Sources:17
Esasen mstakil olarak geniR bir tan t m yaz s yla tan t lmas gerektiUine
inand U m z Motzkinin bu eseri, asl nda bir editrlk al Rmas d r. Hz. Peygamberin hayat yla alakal rivayetleri kaynak tenkidi kriterleri erevesinde ele
alan, farkl akademisyenlerce yaz lm R makaleleri bir araya getirmektedir. Eser
bir giriR yaz s ndan sonra on ayr akademisyen taraf ndan kaleme al nm R sretle
ilgili makalelerden oluRmaktad r.
c. "The Murder of Ibn Ab l-Huqayq: On the Origin and Reliability of
some maghz-Reports"18:
Yahudi Mbn Ebl-Hukayk n ldrlmesine dair rivayetler baUlam nda
meUz rivayetlerinin gvenilirliUini isnad ve metnin her ikisini birden esas alan
hadis tarihlendirme metodunu kullanarak sorgulayan bir al Rmad r.
T6 0

a. "Volwassen worden in de vroeg-islamitische periode: maatschappelijke

en juridische gevolgen"19:
Mslm n ilk y llar nda yaRl l k ve yaRl l k hukukunu konu edinen bu al Rma, konuyu antroplojik a dan ele alan bir al Rmad r.
b. "Child marriage in Seventeenth-Century Palestine"20:
16

G. Rotter (Hg.), Die Welten des Islam, Frankfurt a. M.: Fischer Taschenbuch 1993, 1121.
17
Leiden: Brill, 2000. 330 pp
18
The Biography of Muhammad. The Issue of the Sources, (ed. by Harald Motzki), Leiden
(Brill) 2000, s. 170-239.
19
Sharqiyyt 6/1 (1994), 55-70.
20
M. Kh. Masud/B. Messick/D.S. Powers (Ed.) Islamic legal interpretation. Muftis and
their fatwas, New York: Harvard UP 1996, 129-140, 347-349.

$7

T2( &

' '4

Bu makalesinde Motzki, XVII. yzy lda Filistinde meydana gelen erken

yaRlardaki evlilikler baUlam nda ilgili f kh-sosyolojik meseleleri alan araRt rmas
Reklinde ortaya koymay denemektedir.
c. "Chastity, Dowry, Marriage and Divorce"21:
Mffet, eyiz, evlilik ve boRanma kavramlar n n ansiklopedi yaz s
erevesinde incelenmesinden ibarettir.
U6 1# # 0

. 1# #

a. "Der fiqh des -Zuhr: die Quellenproblematik"22:

Msminden de anlaR ld U zere Almanca olan bu makalesinde Motzki, tbin dneminin nemli muhaddis ve fakhlerinden olan ve resm anlamda hadislerin ilk olarak tedvni ile grevlendirilen Mbn Oihb ez-Zhrnin (. 124/741)
f kh anlay R n ele almakta ve bu konudaki bilgilerin yer ald U ilk dnem kaynaklar ndaki baz problemli ynlere dikkat ekmektedir.
c. "Religise Ratgebung im Islam: Entstehung, Bedeutung und Praxis des
muft und der fatw"23:
Mslmda Dni Tavsiyeler: Mft ve Fetvn n Ortaya k R , anlam ve pratiUi diye tercme edebileceUimiz bu Almanca makalesinde Motzki, Rarkiyat lar n olduka nem verdikleri fetv messesesinin ortaya k R , nemi, mft ve
baz fetvalar zerine genel bir analiz yapmaktad r.
d. "Het ontstaan van het islamitisch recht"24:
Hollandaca olan bu makale, esasen 1995 y l nda Hollandan n Maastricht Rehrinde dzenlenen bir sempozyuma sunulan bir tebliUdir.25 Makalede Motzki,
Mslm f kh n n oluRumu ile alakal son dnemdeki baz tart Rmalar ele almaktad r.
e. "The Prophet and the Cat: On Dating Mlik's Muwatta' and Legal
Traditions"26:
Hz. Peygamber ve Kedi: Mlikin Muvatta ve F kh Hadislerin Tarihlendirilmesi zerine diye tercme edebileceUimiz bu makalesinde Motzki,

21

J. Dammen MacAuliffe e.a. (ed), The Encyclopaedia of the Qur'n, Leiden: Brill 2000.
Der Islam 68 (1991), 1-44.
23
Zeitschrift fr Religionswissenschaft 1994, 3-22.
24
H. Driessen (redactie), In het huis van de islam, Nijmegen: SUN 1997, 240-258.
25
"Het ontstaan van het islamitisch recht. De recente wetenschappelijke discussie", in:
Recht van de Islam 13 (teksten RIMO-symposium 1995), Maastricht 1996, 1-17
26
Jerusalem Studies in Arabic and Islam 22 (1998), 18-83.
22

# 8$ 2

Mmam Mlikin Muvatta zelinde hem metin hem de isnad esasl tarihlendirme
yntemi27 doUrultusunda ahkm hadislerini tarihlendirmeyi denemektedir.
f. "The Role of non-Arab Converts in the Development of early Islamic
Law"28:
Arap olmayan mslmanlar n kastedildiUi29 ve zellikle Emevlerin sonlar na doUru Mslm toplumunun ilm, idar ve siyas hayat nda nemli grevler
icra eden30 mevlnin ilk dnem Mslm f kh n n oluRumundaki roln inceleyen
makale Trkeye evrilmiR ve yay mlanm Rt r.31
6 ) 0; $*5$5
' '9$

-*3*+

* )/ *% 4,-* 5-, (+%(

Motzkinin f k hla ilgili en nemli eseri, ilk dnem Mslm f kh n n oluRum

tarihiyle alakal Die Anfnge der islamischen Jurisprudenz: Ihre Entwicklung in
Mekka bis zur Mitte des 2./8. Jahrhunderts32 isimli eseridir. Asl Almanca olan bu
eser, zikri geen orijinal neRrinden yaklaR k on y l sonra The Origins of Islamic
Jurisprudence: Meccan F qh Before the Classical Schools ad yla Mngilizceye tercme edilerek yay mlanm Rt r.33
Eser, temel olarak Mslm n ilk iki asr nda Mslm F kh n n oluRum ve geliRimi konusundaki farkl grRleri genel anlamda analitik bir bak Rla ele almakta
ve Mekkede f k h ilminin geliRim seyrini yeniden inRa etmeyi denemektedir.
Eserin bir baRka zelliUi de, yaklaR k yar m yzy ldan bu yana Bat
akedemyas nda hakim olan, Mslm n ilk iki yzy l na ait f k h ilminin oluRum ve
geliRimine dair bilgileri Joseph Schacht n The Origins of the Muhammedan
Jurisprudence adl eserinde ortaya koyduUu argmanlar erevesinde anlayan
genel kabul temelinden sarsmas d r. Bu itibarla Motzkinin bu eseri, J.
Schachta ait sahih hadislerin pek oUu da dahil olmak zere hadislerin byk
oUunluUu uydurmad r ve dolay s yla ilk kaynaU na ulaRmaz Reklindeki, isnad
esas alan hadis tarihlendirme metodunu kullanarak ortaya koyduUu teoriyi te-

27

Temel olarak drt grupta toplanabilecek hadis tarihlendirme metotlar ndan biri olan,
hadisleri hem metin hem de isnad n esas alarak tarihlendirme yntemi, Rarkiyat lar
aras nda esas olarak Harald Motzki taraf ndan uygulanm Rt r. Bu metotlar hakk nda
geniR bilgi iin bk. H d r, zcan, Oarkiyat lar n Hadisi Tarihlendirme Metotlar ,
Hadis Tetkikleri Dergisi, I/1, 2003, s. 97-115.
28
Islamic Law and Society 6:3 (1999), 1-25.
29
HammR, Necdet, el--dare f asril-mev, D meRk 1980, s. 338.
30
Lmeylim, Abdlaziz, Vadul-mevl fid-Devletil-meviyye, Beyrut 1414/1993, s. 84,
85-86.
31
Mustafa ztrk taraf ndan tercme edilen bu makale iin bk. Marife, I/2, Gz 2001.
32
Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes, Bd. L,2, Stuttgart: Steiner 1991.
33
Brill Academic Publication, December 2001.

$7

T2( &

' '4

melinden reddetmesidir. Zira Schacht n bu tezine karR alternatif bir tezin geliRtirilemediUi ve bu tezin aR lamayacaU oryantalist camiada genel olarak kabul
edilmekteydi. Halbuki Schachttan sonra, onun tezini geersiz k lacak, zellikle
Mslm n ilk y llar na ait pek ok orijinal kaynak neRredilmiR ve Schacht bunlar
grmemiRtir.
Motzki bu eserinde ncelikle Mslm Hukukunun baRlang c konusundaki
tart Rmalar XIX. ve XX. yzy lda kaleme al nan oryantalistik al Rmalar baUlam nda nceki al Rmalar ve yak n dneme ait al Rmalar olmak zere iki
baRl k alt nda genel bir deUerlendirmeye tabi tutmaktad r. Bu blmde Motzki,
Mslm Hukukunun oluRum ve geliRiminin, Hz. Peygamber dneminden itibaren
f kh mezheplerin oluRum dnemine kadar geliRen bir srete meydana geldiUini ifade eden, Mslm perspektifi sorgulayan Mgnaz Goldziher ile, 1950 y l nda
neRredilen The origins of Muhammedan Jurisprudence adl eserinde bu
mslman perspektifini tamamen reddeden tezler geliRtiren Joseph Schacht n
grRleri etraf nda konuyu iRlemiRtir.
Schacht taraf ndan bilinmeyen ve onun tezlerinin tarihlenmesinde temel
teRkil eden Mmam Ofinin (. 204/820) aUdaR olan ancak hi bir surette ondan
etkilenmeyen Abdrrezzk es-Sannnin (. 211/826) Musannefindeki bilgi ve
rivyetlerden hareketle yeni ve gl bir tez geliRtirmekte ve gnmze dek pek
bilinmeyen Mekkedeki Mslm n ilk y llar ndan II. yzy l n ortalar na kadar olan
f kh anlay R ve birikimi modern bir bak R a s yla yeniden inRa etmektedir.
Motzki Abdurrezzk n bu eserini olduka nemli bulmakta ve onu, Mslm
hukuk tarihinin nemli bir kaynaU 34 olarak tan mlamaktad r. Kitab n da esasen Musannef zerine kurgulam Rt r. Ona gre Musannef, nc yzy lda tasnf edilen ktb-i sitteye dahil hadis musanneft n n aksine, hadislerin daha
nceki bir geliRim safhas n belgelemektedir. Mmam Mlikin (. 179/795) elMuvatta gibi daha nceki dneme ait eserlerden de hacmi itibariyle ayr lmakta
ve bylece hadislerin geliRimini daha kapsaml bir Rekilde sunmaktad r. Ancak
Motzkiye gre Musannefin esas nemi, hicr II. asr n ilk yar s na ait olup da
mstakil hadis eserleri olarak gnmze ulaRamayan en az ndan Ru ana kadar
ulaRmad U bilinen- kaynaklar ihtiva etmesidir.
Bu amala Motzki, gerek kaynak tenkidi gerekse rivyetlerin tarihlendirilmesi a s ndan yeni analiz yntemleri geliRtirmekte ve bu yntemleri ilk dnem f kh hadis literatrndeki rivyetler zerinde test etmektedir. Bylece
Motzki, Musannefte bulunan her bir hadisin muhtelif rivayet kal plar n n pek
ok ay r c /ay rt edici rivayet zellikleri taR d U n ortaya koymakta, Mslm n ilk
iki yzy l nda ravlerin rivayetleri deUerlendirirken akla mracaat ettiklerini ve
rivayetleri diryetle sorgulad klar n tesbit etmektedir. Hatta onlar n s k s k
kronoloji ve f k h gibi baRka kaynaklara da mraccat ettiklerini ifade etmekte34

bk. Motzki, The Origins of Islamic Jurisprudence. Meccan F qh before the Classical
Schools, s. xii.

# 8$ 2

<

dir. Musannefte bulunan rivayetlerin senedlerindeki rivayet bilgilerinin oldukca

tutarl bir yap ortaya kard U n belirten Motzki, bu Rekilde birbiriyle son derece tutarl rivayet iliRkilerinin sun olarak ortaya konamayacaU kanaatini izhar
etmektedir. Buradan hareketle de o, Mslm f kh n n, Schacht n tarihlendirdiUi
dnemden (II. yzy l n ikinci yar s ) ok daha nceki tarihlerde oluRtuUu sonucuna varmaktad r.

$7

T2( &

' '4

III.
Gen Ku?ak Oryantalistler

<

$7

T2( &

' '4

=<

CHRISTOPHER MELCHERT ve MEZHEB:

Geleneki Bir Oryantalistin
Ehl--i Snnet Yorumu
slam Hukuk Tarihi ve Ehl
avuNo
oOlu*
Dr. Ali Hakan avuN
/
0

$
/

6
/ 8 ("
$& $% "
#&
# & $% > $
8 #
&#
$# & $ &
)"$ )$
$& " " $ $% '
( "$ " &
" ''' "O'Y " ( &
&# + (
" " $ $% '
(5 )I
J
( $
& $& !"
(
$ & 2 $& " $% "
+ - " # #$( $ #
$&
(
&# -$$
. ) 8 (" @
#
&# " $
-$
" %$
$& $% (
(
("$$ $% ) &
'
&# " (
2 $& $% " $ "
& ($ +$& & $% " "
&& 8 ("
&$ $& (
" ("$
"
$% E$ +"
(" (" $& " " $ $% '
( ) &# .
$ %$ $)
" " $ $% 8 #
$& " " $ $%
&#
# . $+
) "
+$ &
. $&
$
$ " . - &
# +
&% &( # - 8 " >
$# $& 8 ("
"&
"
" '
$% "
+ ( . #
" %$ &#
&#
($&( #
" " (
(
("$$ $% ) I
J
+ $# ( $&
$% ($ + $
- ) & "
# " &# "
4 @
$ $%%
## )
$ + $% Z
$&
[
(" ( $% "
($ + $
&#
$% " & ) # . $+ # Z $# $% '-&
0[ & $ # $ P+ & " %$
$& $%
("$$
$%
&#
++ &
$) .
"
&($ + &( ) "
# $
"$ # +" 2 #
8 (" @ $
$ " (
( $ &
( # $& ($ # - &$ #
& +$ & %
$% " ( #
( &# &(
# 6
8 #"" - " " $ $% '
(5 ) "
&& '-&
0 E (" (" > 8 #
$# $& Q
$ &

# " "
8 F

4 @
"
8 >

anakkale Onsekiz Mart niversitesi Mlahiyat Fakltesi, Mslam Hukuku Anabilim Dal

& R \MK*L5M

+')$

$=$ $@$ . ?

=)

Christhopher Melchert, Mslam eUitim kurumlar n n ortaya k R ve zellikle V./XI. yzy l BaUdat nda geliRen biimiyle Medrese hakk nda yapm R olduUu al Rmalar yla ve alan nda bir klasik say lan The Rise of Colleges1 adl eseriyle tan nan George Makdisinin nde gelen yedi Urencisinden birisidir.2
Melchert, Pennslyvania niversitesinde Makdisinin dan Rmanl U yla drt Snn f k h mezhebinin oluRumu hakk nda yapm R olduUu The Formation of the
Sunni Schools of Law: 9th-10th Centuries C.E. adl doktora tezini 1992 y l nda
tamamlad . 1996-1999 y llar aras nda Southwest Missouri Devlet niversitesinin (Springfield, ABD) Din AraRt rmalar (Religious Studies) blmnde
yard mc doent (assistant professor) olarak bulunan Melchert, 19992000 y llar
aras nda Oamdaki Frans z Arap AraRt rmalar Enstitsnde (Institut Franais
des Etudes Arabes de Damas) bulunmuR, ayn zamanda Amerikada bulunan
The Institute for Advanced Study adl zel araRt rma enstits (Princeton, New
Jersey) bnyesindeki Tarih AraRt rmalar Blmnde (School of Historical
Studies) daimi ye olarak Mslam Tarihi araRt rmalar yapm Rt r. Bu akademik
grevlerin yan s ra, 1998 y l nda Amerikadaki The Social Science Research
Council (SSRC) taraf ndan araRt rma dlne lay k grlmR3, 1999 y l nda da
National Endowment for the Humanities (NEH, ABD) adl kurumun doktora
sonras akademik araRt rmalar desteklemek amac yla saUlad U burs program ndan yararlanarak Snn DRncenin TeRekkl konulu bir proje al Rmas
yapm Rt r4. 2000 y l ndan bu yana Oxford niversitesine baUl iki ayr blmde
Kuran, Hadis, Mslam Hukuku, Mslam tarihi ve Arapa dersleri vermekte olan
Melchert5, ayr ca iinde bulunduUumuz Uretim y l nda (2004-2005) ayn niversite bnyesindeki Avrupa ve OrtadoUu Dilleri Enstitsnde (The School of
European & Middle Eastern Languages) yrtlmekte olan Arapa program n n eUitim koordinatrlUn (tutorial secretary) yrtmektedir.

Edinburgh, 1981. Trke evirisi: OrtaaWda Yksek Wretim, . Ali Hakan avuRoUlu,
Hasan Tuncay BaRoUlu, Gelenek Yay nevi: Mstanbul, 2004.
2
Bkz. Cengiz Tomar, Makdisi, George M., Trkiye Diyanet Vakf -slam Ansiklopedisi
(D-A), XXVII, 430-1.
3
Bkz.
http://www.ssrc.org/programs/publications_editors/publications/199698_biennial/body.pdf (12.12.2004). Melchert bu dl iin SSRCye Barnwell Christian School
ad na baRvurmuRtur. Bu okul, A.B.D.nin Gney Karolina Eyaletine baUl Blackville kentinde bulunan ve Mennonite Mezhebine baUl zel bir Hristiyan okuludur: bkz.
http://www.myscschools.com/PublicInformation/private/default.cfm?school=32
(12.12.2004).
4
ARaU da bilgi verilecektir.
5
DoUu AraRt rmalar Fakltesi (Faculty of Oriental Studies) bnyesindeki DoUu AraRt rmalar Enstitsnde (The Oriental Institute) lecturer ve Pembroke Collegeda fellow s fat yla.

/"

$+"

8 ("

. 8 2" -

6 ' '9 '9$V

6
/
- The Formation of the Sunni Schools of Law: 9th-10th Centuries C.E.,
Leiden&New York&Kln: E. J. Brill, 1997
Melchert n Pembroke College web sitesindeki sayfas nda, Ahmad
ibn Hanbal isimli k sa bir biyografi al Rmas n n Oneworld Press taraf ndan
2004 y l nda yay mlanacaU kaydedilmekle birlikte7, yay mland U na dair bir
bilgiye ulaRamad k.
%6 )
- Sectaries in the Six Books: Evidence for Their Exclusion From the
Sunni Community, The Muslim World, 82, 1992, s. 287-295
- Religious Policies of the Caliphs From al-Mutawakkil to alMuqtadir, A.H. 232-295/A.D. 847-908, Islamic Law and Society, 3/3, 1996,
s. 316-342
- The Transition from Asceticism to Mysticism at the Middle of the
Ninth Century C.E., Studia Islamica, 83/1, 1996, s. 51-70
- The Adversaries of Ahmad Ibn Hanbal, Arabica, 44, 1997, s. 23453
- How Hanafism Came to Originate in Kufa and Traditionalism in
Medina, Islamic Law and Society, 6/3, 1999, s. 318-47
- Ibn Mujahid and the Establishment of Seven Qur'anic Readings,
Studia Islamica, 91, 2000, s. 5-22
- Bukhari and the Early Hadith Criticism, The Journal of the
American Oriental Society, 121/1, 2001, s. 7-19
- The Concluding Salutation in Islamic Ritual Prayer, Le Museon,
114/3-4, 2001, s. 384-406
- The Hanabila and the Early Sufis, Arabica, 48/3, 2001, s. 352-67
- Traditionist-Jurisprudents and the Framing of Islamic Law,
Islamic Law and Society, 8/3, 2001, s. 383-406
- Sufis and Competing Movements in Nishapur, Iran: The Journal of
the British Institute of Persian Studies, 39 (2001)
- Early Renunciants as Hadith Transmitters, The Muslim World,
92/3, 2002, s. 407-418
- The Piety of the Hadith Folk, International Journal of Middle East
Studies, 34/3, August 2002, s. 425-439
6

Melchert n akademik ilgi alanlar n ve hedeflerini ortaya koyabilmek amac yla, tespit edebildiUimiz tm al Rmalar n n bir listesi verilmiRtir. Kitap eleRtirileri d R ndakiler kronolojik
olarak, kitap eleRtirileri ise sz konusu kitaplar n yazarlar na/editrlerine/naRirlerine gre
alfabetik olarak s ralanm Rt r.
7
Bkz. http://www.pmb.ox.ac.uk/cgi-bin/profiles.cgi?profileid=82&type=allstaff (22.12.2004).

& R \MK*L5M

- Qur'anic Abrogation Across the Ninth Century: Shafii, Abu Ubayd,

Muhasibi and Ibn Qutayba, Studies in Islamic Legal Theory (ed. Bernard
Weiss, Leiden: Brill, 2002) iinde, s. 75-98
- The Early History of Islamic Law, Methods and Theories in the
Study of Islamic Origin (ed. Herbert Berg, Leiden: Brill, 2003) iinde, s. 293324
- The Etiquette of Learning in the Early Islamic Study Circle, Law
and Education in Medieval Islam: Studies in Honor of Professor George
Makdisi (ed. D. Stewart, David Brown Book Company, 2004) iinde
- The Meaning of qala al-Shafi`i in Ninth-Century Sources, Abbasid
Studies: Occasional Papers of the School of Abbasid Studies (ed. James
Montgomery, Orientalia Lovaniensia Analecta Series: 135, Peeters, 2004)
iinde
6
/
)
- Hasan Basri, Abu Said b. Abil-Hasan Yasaur, Encyclopaedia
Iranica
- The Medieval Madrasa (Education iinde), Encyclopaedia
Iranica
+6 %
- The Imamiya between Traditionalism and Rationalism, the
Proceedings of the Conference on Shi'i Islam, Faith, Experience and
Worldview, Philadelphia, 1993, Oxford, 19978.
- Sufis, Malamatis and Other Religious Parties in Nishapur, ca. 8501000, Annual Meeting of Middle East Studies Association (MESA),
Washington DC.9
- From Regional Schools to Personal: Another Look, Third
International Conference on Islamic Legal Studies: the Madhhab, Harward
Law School, May 200010

8
Yazar 1997 bas ml kitab nda, bu al Rmas n n Lynda S. Clarke ve Mahmoud Ayoub editrlUnde yay mlanacak olan Shii Islam adl kitap iinde yer alacaU n haber vermektedir
(Melchert, The Formation, s. 201). Byle bir kitab n yay mland U na dair bir bilgiye ulaRamad k. Ancak sz konusu kitab n, yukar da kaydettiUimiz sempozyum bildirilerini ieren
bir kitap olduUu anlaR lmaktad r.
9
Bu bildirinin MESAn n y ll k kongrelerinden hangisinde sunulduUunu tespit edemedik.
10
Harvard Law School web sitesinde, sempozyum bildirilerinin Peri Bearmen, Rudolph
Peters ve Frank E. Vogel editrlUnde The Islamic School of Law: Evolution, Devolution
and Progress ad yla yay mlanacaU haber verilmekle birlikte, yay mland U na dair bir bilgiye
ulaRamad k: Bkz.
http://www.hup.harvard.edu/catalog/BEAISL.html (22.12.2004).

/"

$+"

8 ("

. 8 2" -

- How Hadith and Jurisprudence Came to be Complimentary

Disciplines, the 210th Annual Meeting of American Oriental Society,
Portland, 2000
- Sufis, Proto-sufis and Other Renunciants in Ninth-Century Basra,
the 212th Annual Meeting of American Oriental Society, Houston, 2002
- The Musnad of Ahmad ibn Hanbal, the 213th Annual Meeting of
American Oriental Society, Nashville, 2003
Melchert yazd U kitap eleRtirilerinden birisinde, cret karR l U nda
hadis rivayet eden muhaddisler ile ilgili bir al Rma yapt U n ifade etmektedir11. MESAn n y ll k kongrelerinden birisine sunulmuR bir tebliU olduUu
anlaR lan bu al Rma hakk nda daha fazla bilgiye ulaRamad k.
'6 A
- The Coming together of the Sunni Community, National
Endowment for the Humanities (NEH), Fellowship Program at
Independent Research Institutions, 199912
16
- Islamic Monotheism and Islamic Piety: in Conversation with Hindu
Perspectives, The Oxford Centre for Hindu Studies, 13 May 2004
IK
!6
/' "
Book Review-1: Abbas, Ihsan (ed./nRr.), Irshad al-arib ila ma`rifat aladib / Mu`jam al-udaba, Yakut [al-Hamawi], MESA Bulletin, 30/1, July
1996, s. 76
Book Review-2: Aigle, Denis (ed.), Miracle et Karama: Hagiographies
mdivales compares, The Journal of the American Oriental Society, 122/3,
2002, s. 633-35
Book Review-3: al-Azami, Mustafa: On Schachts Origins of
Muhammadan Jurisprudence ve Calder, Norman, Studies in Early Muslim
Jurisprudence, The Journal of Law and Religion, 15/1-2, 2000-2001, s. 363-67
Book Review-4: Bloom, Jonathan and Sheila, Blair: Islam: A
Thousand Years of Faith and Power, H-Mideast-Medieval, H-Net Reviews,
October 2002
Book Review-5: Brockopp, Jonathan, Early Maliki Law: Ibn Abd alHakam and His Major Compendium of Jurisprudence, Islamic Law and
Society, 9/2, 2002, s. 271-74

11

Bkz. Melchert, Book Review-19, s. 28.

Bkz. http://www.neh.gov/news/awards/fpiri_fellows00.html (11.12.2004).
13
Makale boyunca burada listelenen kitap eleRtirilerine at f yap l rken, yaln zca baRta verilen
numaral Book Review k saltmalar ile yetinilecektir.
12

& R \MK*L5M

Book Review-6: Calder, Norman: bkz. Book Review-3

Book Review-7: Conrad, Gerhard: Die Qudat Dimasq und der
Madhab al-Auzai, Islamic Law and Society, 6/3, 1999, s. 403-405
Book Review-8: Crone, P. and ZIMMERMANN, F. W., The Epistle
of Salim ibn Dhakwan, SOAS Bulletin, LXV/3, 2002, s. 578-80
Book Review-9: Dickinson, Eerik, The Development of Early Sunnite
Hadith Criticism. the Taqdima of Ibn Abi Hatim al-Razi (240/854-327/938),
Islamic Law and Society, 10/2, 2003, s. 249-51
Book Review-10: Discerning the Will of God: Four Recent Book on
Islamic Law14, Religious Studies Review, 23, January 1997, s. 11-15
Book Review-11: Dutton, Yasin: The Orijins of Islamic Law: the
Quran, the Muvatta and Madinan Amal, The Journal of the American
Oriental Society, 1/1, 2001
Book Review-12: Garcia-Arenal, Mercedes: Mahdisme et
millniarisme en Islam, Bulletin of SOAS, 66/1, February 2003, s. 92-94
Book Review-13: Gerber, Haim: State, Society, and Law in Islam:
Ottoman Law in Comparative Perspective, The American Historical Review,
101/4, October 1996, s. 1256
Book Review-14: George Makdisi and Wael B. Hallaq, Arabica,
44/2, April 1997, s. 308-316
Book Review-15: Gude, Mary Louise, Louis Massignon: the Crucible
of Compassion, Journal of Near Eastern Studies, 59/4, 2000, s. 276-77
Book Review-16: Halef, Necm Abdurrahman, Nakdl-metn beyne s natil-muhaddisn ve metinil-msteRrikn, el-Usrul-vust, 10/1, 1998, s.
28
Book Review-17: Hallaq, Wael B., A History of Islamic Legal
Theories: An Introduction to Sunni usul al-fiqh, Journal of Near Eastern
Studies, LXII/3, 2003, s. 220-22
Book Review-18: Madigan, Daniel A.: The Qur'ans Self-Image:
Writing and Authority in Islam's Scripture, MESA Bulletin, Summer 2002
Book Review-19: MaraRl, M. A., Fethul-mennn bi mukaddimeti
Lisnl-Mzn [yazar n Lisnl-Mzn neRri (Beyrut, 1995) iin yazd U
563 sayfal k giriR], el-Usrul-vust, 10/1 (1998), s. 28
Book Review-20: MMA, Saflo: Al-Juwaynis Thought and
Methodology with a Translation and Commentary on Luma al-Adilla,

14

Drt kitap zerine bir deUerlendirme: B. Weiss, The Search for Gods Law: Islamic Jurisprudence in the Writings of Sayf al-Din al-Amidi (Saltlake City: University of Utah, 1992); N.
Calder, Studies in Early Islamic Jurisprudence (Oxford, 1993); A. K. Reinhart: Before Revelation: the Boundaries of Muslim Moral Thought (Albany, 1995); M. Chamberlain, Knowledge
and Social Practise in Medieval Damascus: 1190-1350 (Cambridge, 1993).

/"

$+"

8 ("

. 8 2" -

<

Islam-Zeitschrift Fur Geschichte und Kultur des Islamischen Orients, 79/1,

2002, s. 169-70
Book Review-21: Muranyi, Miklos: Die Rechtsbcher des
Qairawaners Sahnun b. Said, Islamic Law and Society, 8/1, 2001, s. 137-39
Book Review-22: Nr, Zheyr Osman Ali: Mbn Ad ve menhecuh f kitbil-Kmil f duafir-rical, el-Usrul-vust, 11/1, 1999, s. 26-27
Book Review-23: Sobierol, Florian, Ibn Hafif as-Sirazi und seine
Schrift zur Novizenerziehung (Kitab al-iqtisad), The Journal of the American
Oriental Society, 4/1, 2003
Book Review-24: Orz, Kitbl-Luma f uslil-f kh (Introduction,
traduction annotee et index: Eric Chaumont), Islamic Law and Society, 9/1,
2002, s. 116-119
Book Review-25: Zaman, Muhammad Qasim, Religion and Politics
under the Early Abbasids, Islamic Law and Society, 6/2, 1999, s. 272-75
Book Review-26: ZIMMERMANN, F. W.: bkz. Book Review-8
6 $0 % G
H
5+ ( ( ) 5) = ' '=0$9$ (
; 9 IU
Review on The Formation-1: Brockopp, Jonathan, Religious Studies
Review, 26/1, January 2000, s. 107
Review on The Formation-2: Crone, Patricia, Human Reasoning or
Sacred Text, TLS (The Times Literary Supplement), say : 5061, 31/3/2000,
s. 10
Review on The Formation-3: Dutton, Yasin, British Journal of Middle
Eastern Studies, 26/1, 1999, s. 164-68
Review on The Formation-4: Fierro, Maribel, Al-Qantara, 21/2, 2000,
s. 511-23
Review on The Formation-5: Hallaq, Wael B., International Journal of
Middle East Studies, 31/2, 1999, s. 278-80
Review on The Formation-6: Manzoor, S. Parvez, Muslim World Book
Review, 21/1 (2000), s. 3-12
Review on The Formation-7: Nielsen, J.S., Islam and Christian-Muslim
Relations, 10/1, 1999, s. 91-92
Review on The Formation-8: Sanders, P., American Journal of Legal
History, 43/1, 1999, s. 98-99
Review on The Formation-9: Stewart, Devin J., Islamic Law and
Society, 6/2, 1999, s. 275-81
Review on The Formation-10: Thielmann, Jrn, Annuaire de lAfrique
du Nord, 38, 1999-2000, s. 516-18
15

Bu eleRtiri yaz lar na at fta bulunulurken yaln zca baR taralar nda s ra numaras yla birlikte
verilen k saltmalar kullan lacakt r. rneUin: bkz. Review on The Formation-1 (Brockopp).

& R \MK*L5M

Review on The Formation-11: Tsafrir, Nurit, Jeruselam Studies in

Arabic and Islam, 23, 1999, s. 342-48
6

+')$ $ !$ ' ?

=)

Doktora tezinde Snn f k h mezheplerinin oluRum sreci ile mezhepleRememiR f k h evreleri ya da yaRamayan mezhepler olgusu, yani Mslam hukuk tarihinin ilk dnemi zerinde al Ran Melchert, akademik ilgisini hicr III.
yzy l (mild IX. yy.) zerinde yoUunlaRt rm R grnmektedir. Kendisini Mslam
Hukuk (F k h) Tarihinin ortaya kmas na katk da bulunan bir araRt rmac
olarak da gren16 Melchert, asl nda daha genel bir perspektifle klasik Snn
dRncenin (Ehl-i Snnet) teRekkl dnemini ayd nlatmaya al Rmaktad r. Doktora tezinde, f k h mezheplerinin oluRumu ve birbirleriyle iliRkileri baUlam nda
Ehl-i Snneti meydana getiren farkl eUilim, ilm disiplin ve yaklaR mlara (kelm, hadis, tefsir/k rat, zhd/tasavvuf, siyaset) iRaret ettiUi gibi, daha sonra
yapt U mstakil al Rmalar n herbirisinde de bu konulardan birisini ele al p
incelemektedir.17 Bu a dan bak ld U nda, Montgomery Watt n Ehl-i Snnet
at s n n teRekkl konusundaki tezini esas al p geliRtirmeye al Rt U ve Watt
taraf ndan bu at n n temel unsurlar olarak belirlenen noktalar ayd nlatmay
hedeflediUi sylenebilir.
Melchert n zgemiRi hakk nda bilgi bulabileceUimiz elektronik kaynak
ve veri tabanlar nda, onun akademik ilgi alanlar Ryle s ralanmaktad r:
III./IX. yzy lda Mslam hareketler ve kurumlar, Kurn [K rat] ilmi, Hadis
ilmi, F k h, Teoloji [Kelm] ve Tasavvuf.18

Doktora tezini esas alarak kaleme ald U ve Brill Yay nevi taraf ndan yay mlanan kitab hakk nda Jonathan Brockoppun yazd U deUerlendirme yaz s ndan al nan Ru ifade de benzer bir tespiti ortaya koymaktad r:
... Bu kitap, Mslam tarihi, Kelm ve Tasavvuf araRt rmac lar
iin de olduka nemli bir kaynak niteliUi taR maktad r.19

16

Melchert, The Formation, s. xvi.

Yukar daki listede yer alan makale, bildiri ve projeleri bu konuda yeterince fikir vermektedir.
18
International Directory of Middle Eastern Scholars (IDMES), Columbia University, New
York (veri kay t tarihi: 29 November 1996):
http://www.columbia.edu/cu/lweb/data/indiv/area/idmes/MELCHERT,Christopher.htm
(11.12.2004); Faculty of Oriental Studies (University of Oxford) Web Sayfas :
http://www.orinst.ox.ac.uk/staff/melchert.shtml (11.12.2004).
19
Bkz. Review on The Formation-1 (Brockopp), s. 107 (Brill Yay nevinin web sitesinden
naklen: http://www.brill.nl/m_catalogue_sub6_id787.htm [11.12. 2004]). Brockopp, zellikle
Mlik Mezhebi ilk dnem tarihi ve literatr hakk ndaki araRt rmalar yla tan d U m z gen
kuRak Bat l Mslam hukuk tarihi araRt rmac lar ndand r. Mmam Mlikin M s rl Urencilerinden Abdullah b. Abdilhakemin (. 214/829) el-Muhtasarul-kebr adl eseri zerine yapt U
17

/"

$+"

8 ("

. 8 2" -

F k h mezheplerinin teRekkl konusundaki doktora al Rmas n n ard ndan, sz edilen bu ilim dallar ndan her birinin teRekkl dnemine iliRkin mstakil al Rmalar yapm R olan Melchert n, zellikle hadis, ricl tenkidi ve tabakt
literatrne ynelik ilgisi dikkat ekmektedir. Tezinde ve sonraki al Rmalar nda bu literatr meslektaRlar n n dikkatini ekecek lde20 yoUun bir biimde
kullanan Melchert n, hakk nda tenkit ve deUerlendirme yapt U kitaplar aras nda, klasik ricl ve tabakt kaynaklar n n neRirleri ve bu literatr hakk nda Arap
dnyas nda yap lan aUdaR araRt rmalar n nemli bir yer tuttuUu grlmektedir.21 Michigan niversitesinin web sitesinde yay mlanan Hadis AraRt rmalar
Bibliyografyas na 1995 y l ndan bu yana yapt U katk lar sebebiyle kendisine
yap lan teRekkr de bu a dan dikkat ekicidir.22
Melchert n al Rmalar nda dindarl k/takva (piety) konusuna ve buna
baUl olarak zhd/ tasavvuf geleneUine de zel bir nem atfettiUini gryoruz.
Melchert n geliRtirdiUi Ehl-i Hadis ile Ehl-i Rey aras ndaki nihai uzlaRma teorisinde, bu farkl kesimlerin dindarl k anlay Rlar ve dini yaRama biimlerindeki
benzerliUin ok nemli bir yeri vard r. Bu ilgisinin Mslam ile s n rl olmay p farkl
dinlerdeki mistik geleneklere de ynelik olduUu anlaR lan Melchert n, bu konuda zellikle Marshall G. S. Hodgson n etkisinde olduUu anlaR lmaktad r.23

doktora tezi Early Maliki Law: Ibn Abd al-Hakam and His Major Compendium of Jurisprudence ad yla yay mlanm Rt r (Leiden: E. J. Brill, 2000).
20
The Formation hakk nda yaz lm R kitap eleRtirisi yaz lar n n biroUunda Melchert n ve
kitab n n bu ynne dikkat ekilmektedir. rneUin bkz. Review on The Formation-5 (Hallaq), s. 280; Review on The Formation-9 (Stewart), s. 277; Review on The Formation-11
(Tsafrir), s. 342.
21
Yukar da verdiUimiz Kitap EleRtirileri listesine bkz.
22
Bkz. http://www-personal.umich.edu/~beh/hb/main.html (10.12.2004).
23
ARaU da zerinde durulacakt r.

& R \MK*L5M

6% =

!<9:= '

()

6
&
$
&) 7
#'
. - S 1# #
) & /
"
#
!, -"
Melchert n da ifade ettiUi gibi, Joseph Schacht ilk dnem Mslam hukuk tarihine dair kapsaml bir teori ortaya koyan ilk Avrupal araRt rmac olarak kabul
edilmelidir. Ignaz Goldziherin tezini esas al p geliRtiren Schacht, zellikle eROfinin (. 204/820) er-Risle adl kitab ve yine ona nispet edilen polemik tr
(ihtilf/hilf/reddiye) kk eserler zerinde yapt U al Rmalar sonucunda,
yayg n Snn bak R a s na muhalif olarak, hicr II. (m. VIII.) yzy lda Mslam
Hukukunun kaynaklar aras nda Peygamberin Hadislerinden ziyade blgesel
geleneklerin (rf, ictihad ve resm uygulama) byk lde belirleyici olduUunu,
III./IX. yzy l ortalar na kadar bu blgesel gelenekleri esas alan kadm hukuk
ekollerinin (Hicaz/Medine Ekol ve Irak/Kfe Ekol) varl U n srdrdUn,
bu tarihten itibaren bu ekollerin Rah slara nispet edilen kiRisel ekollere (mezhepler) dnRtUn ileri srmRtr. Schacht n teorisine gre Hadisin nceliUi, Snn bak R a s n n iddia ettiUi gibi eR-Ofi taraf ndan yeniden ihya edilmiR bir anlay R olmay p, onun yaRad U dnem ve sonraki yzy lda retilmiR
(eR-Ofi ve Ehl-i Hadis taraf ndan) bir yaklaR md r. Bu grRleriyle Schacht,
Mslam Hukukunun kaynaklar konusunda yayg n kabule mazhar olan Rpheci
yaklaR m geliRtiren baRl ca isimdir.24
Melchert, doktora tezinin fazla geliRtirilmeden yay mlanm R Rekli olan25
The Formation of the Sunni Schools of Law: 9th-10th Centuries C.E. adl eserinde,
esas itibariyle Schacht n blgesel/kadim ekollerden Rahs ekollere geiR tezinden hareketle, Snn f k h mezheplerinin ne zaman ve nas l ortaya kt klar n tespit etmeye al Rmaktad r. Tezini Snn f k h mezhepleri ile s n rlamas n
ise, Oia f kh bnyesinde Snn f k h mezheplerinin kurucu unsurlar ndan
herhangi birisinin geliRmemiR olmas yla a klar.26 Temel yaklaR mlar itibariyle
Schacht ekolnn Mslam Hukuk Tarihine ynelik revizyonist anlay R n srdrdU sylenebilecek olan27 Melchert n bu al Rmas , ayn zamanda baz meslektaRlar taraf ndan Schacht n tezini sorgulayan ilk ciddi al Rma olarak da grlmektedir.28 Melchert n ikinci nemli referans kaynaU , hocas George
24
Melchert, The Formation, s. xxi; Book Review-3, s. 363; Book Review-11, s. 713-14. Schacht
Mslam hukuk tarihi ile ilgili bu teorisini, esas itibariyle The Origins of Muhammadan Jurisprudence (Oxford, 1950) adl eserinde ortaya koymuRtur.
25
Bkz. Review on The Formation-5 (Hallaq), s. 280.
26
Bkz. Melchert, The Formation, s. 201-202. Ancak bu gerekeyi yeterince tatmin edici bulmayan Devin J. Stewart, daha makul gerekeler ileri srlebileceUini, bu arada Melchert n
Oia F kh konusunda da nemli tespitlerde bulunduUunu kaydeder: bkz. Review on The
Formation-9 (Stewart), s. 277-78.
27
Bkz. Review on The Formation-6 (Manzoor), s. 11.
28
Bkz. Review on The Formation-5 (Hallaq), s. 278. Hallaq, Schacht n daha sonra yazd U
baz makalelerinde kendi tezini k smen revize ettiUini de kaydeder.

/"

$+"

8 ("

. 8 2" -

Makdisinin grRleridir. Hukuk ekollerinin oluRum srecini ve Schacht n blgesel/kadim ve kiRisel ekoller ay r m n , as l al Rma konusu olan eUitim kurumlar baUlam nda ele al p deUerlendiren Makdisi, f k h mezhebinin ortaya k R nda nc bir aRaman n varl U na iRaret ediyordu. Onun tezine gre, Rah slara nispet edilen kiRisel hukuk ekollerinin, bugn anlad U m z manada mezhep
haline gelmeleri, dzenli bir eUitim ve bilgi aktar m sistemine sahip fakihler
topluluUu, yani bir hukuk loncas (guild school of law) niteliUini kazanmalar ndan sonra olmuRtur.29
Schacht n yan s ra hocas n n bu tezini esas al p geliRtiren Melchert n as l
amac , kendisinin klasik hukuk ekol (classical school of law) ad n verdiUi bu
nihai aRaman n ne zaman, nerede ve kimler taraf ndan yrtlen, ne tr al Rmalar sayesinde ortaya kt U n tespit etmektir. Bir diUer ifadeyle Melchert,
f k h mezheplerinin gerek anlamda ne zaman ve nerede ortaya kt klar n ya
da kimler taraf ndan kurulduklar n bulmaya al Rmaktad r. Bu arada f k h
mezhebi iin yeni bir tan m getirmeye, daha doUrusu belirli grRler etraf ndan
toplanan bir fakihler topluluUu ya da f k h evresinin mezhep niteliUi kazanabilmesi iin sahip olmas gereken temel zellikleri belirlemeye al Rmaktad r.
YaRamayan mezhepler olgusu da zerinde durduUu bir diUer konudur. zellikle mezheplerin ortaya k R tarihi ve kurucu olarak kabul edilmesi gereken
isimler konusunda pek ok meslektaR taraf ndan kabule Rayan bulunan somut
sonular ortaya koyan Melchert n, bir klasik hukuk ekol / f k h mezhebi
olabilmek iin belirlediUi lt(ler) ise eleRtiriye a k grnmektedir.
Melchert n al Rmas n n bir diUer zaaf da, baRtan itibaren srekli at flar yapmas na raUmen, klasik hukuk ekol ad n verdiUi yap n n tan m n ve bu yap y
meydana getiren temel unsurlar n ancak kitab n drdnc blmnde tam
olarak ortaya koymuR olmas d r.
Kitab n n giriR blmnde, bu konuda daha nce sylenenleri ve yap lm R
al Rmalar k saca deUerlendiren Melchert, Mslman ilim adamlar aras nda
f k h mezheplerinin nas l ve ne zaman ortaya kt U konusuna doUrudan temas
edenlerin ok nadir olduUuna, bu ynyle Mbn Haldnun (. 806/1408) nemli
bir istisna teRkil ettiUine iRaret eder.30 Mbn Haldn, Irak/Kfe Ekoln Ehl-i
Rey olarak, Hicaz/Medine Ekoln de Ehl-i Hadis olarak takdim etmekte
29

George Makdisi, Tabaqt-Biography: Law and Orthodoxy in Classical Islam, Islamic

Studies (Mslamabad), 32/4, 1993, s. 390-91; a.mlf., Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical
Islam, Edinburgh, 1997, s. 57-66.
30
Melchert, The Formation, s. xvii. Melchert n bu tespitine ilave olarak, Oah Veliyyullah edDihlevnin de (. 1176/1762) dikkat al nmas gerektiUini hat rlatmak isteriz. Nitekim Dihlev,
el--nsf adl eserinde imamlara nispet edilen mezhepler ile sz konusu imamlar n tevars
ettikleri blgesel ilim gelenekleri aras ndaki iliRkiyi kurduktan sonra, sz konusu mezheplerin, daha doUrusu mezhep f kh n n bir sre sonucunda ortaya kt U na ve bu a dan
IV./X. yzy l n nemine iRaret eder (bkz. Oah Veliyyullah ed-Dihlev, el--nsf f beyni sebebil-ihtilf fil-ahkmil-f khiyye, Kahire, 1978 = -ctihat Rislesi, . Rahmi Yaran, Mstanbul,
2002: zellikle bkz. -tihat Rislesi, s. 31-32, 46-52, 67).

& R \MK*L5M

ve Eb Hanfe (. 150/767) ile Mlik b. Enesin (. 179/795) sz konusu eUilimlerin nde gelen temsilcileri olduklar n syleyerek, bu ekollerin Hanef ve Ofi
mezheplerine dnRtUne iRaret etmektedir.31 Schacht n blgesel/kadm
ekollerin Rahs ekollere dnRm tezi de dahil olmak zere Mslam hukuk tarihi hakk nda yap lan ilk Bat l al Rmalar zerinde ok etkili olduUunu kaydeden
Melcherta gre Mbn Haldnun bu tezi, blgesel ekolleri Ehl-i Rey ve Ehl-i
Hadis ile birebir zdeRleRtirmek suretiyle byk bir kar R kl Ua neden olmaktad r. Zira bu durumda rneUin Irak Ehl-i Hadisinin tan mlanmas ve menReinin
tespiti gleRmektedir. Mbn Haldnun bu konudaki en nemli zaaf ise, bir Mlik olmas ve konuya tek tarafl yaklaRmas d r.32 Bununla birlikte, f k h mezhepleri konusunda Bat da yap lan modern araRt rmalar Mbn Haldnun bu tezinden
byk lde etkilenmiR ve daha tatmin edici bir a klama getirememiRlerdir33.
Asl nda teorisini byk lde Mbn Haldnun bu grR zerine bina ettiUi anlaR lan Schacht ise, reye baRvurma a s ndan Mlik ile Eb Hanife aras nda nemli bir fark bulunmad U n ifade ederek, blgesel hukuk ekolleri ile
Ehl-i Rey ve Ehl-i Hadis gruplaRmalar aras ndaki farkl l Ua iRaret etmiRtir.34
Bununla birlikte Schacht n teorisi de iki nemli zaaf taR maktad r: Birincisi eROfi sonras dnemi yeterince incelememesi, ikincisi de mezhebin (Rahs hukuk
ekol) oluRumunu mezhep imam n n grRlerinin bir araya getirilmesi (tedvin)
ile s n rl grmesi, yani mezhebi yaln zca bir grRler topluluUu olarak alg lamas ve buna baUl olarak III./IX. yzy l ortalar nda ortaya kt U n iddia etmesidir.35 George Makdisi ise yaklaR k otuz y l sren al Rmalar sonucunda, mezhebin ortaya k R n n aRamal bir sre olarak alg lanmas gerektiUini tespit
etmiR ve Schacht n ancak ilk iki aRama zerinde durduUunu, mezhebin yaln zca
bir grRler topluluUu deUil ayn zamanda bir Rah slar topluluUu olduUunu
ortaya koymuRtur.36
Melcherta gre, mezheplerin teRekklnden nceki dnemde Mslmanlar aras ndaki as l gruplaRma Ehl-i Hadis (gelenekiler) ile Ehl-i Rey (ak l31

Mbn Haldn, el-Mukaddime, thk. DervR el-Cveyd, 2. bs., Beyrut, 1997, s. 417.
Melchert, The Formation, s. xix. Mbn Haldna dayanan Ehl-i Rey/Ehl-i Hadis ayr m na gre
Mlik b. Enesin konumunu tespit etmek de g hale gelmektedir. Mlik b. Enesin konumu
hakk nda bkz. Ahmet zel, Mlik b. Enes, D-A, XXVII, 506-13; Ali Hakan avuRoUlu,
Irak Mlik Ekol (III.-V./IX.-XI. yy.), yay mlanmam R doktora tezi, Marmara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Mstanbul 2004, s. 7-10.
33
Melchert, The Formation, s. xvii-xviii.
34
Melchert, The Formation, s. 165.
35
Melchert, The Formation, s. xxi-xxii.
36
Melchert, The Formation, s. xxii, xxiv-xxv. Mezhebin grRler topluluUu ve Rah slar topluluUu olarak tan mlanmas n n da yeterli olmad U , esas itibariyle f kh istidll anlay R ve
ynteminde yaRanan deUiRimin f k h mezhebi ad verilen oluRumun belirleyici unsuru
olarak grlmesi gerektiUi konusunda bkz. Eyyp Sait Kaya, Mezheplerin Te+ekklnden
nce F kh -stidlal, yay nlanmam R doktora tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Mstanbul 2001, s. 6-28.
32

/"

$+"

8 ("

. 8 2" -

c lar) aras nda yaRanm Rt . Bu gruplar aras nda II./VIII. yzy l sonlar ndan itibaren yaklaR k bir yzy l devam edecek ok derin bir at Rma hkimdi. at Rma,
inan (teoloji) ve amel (f k h/hukuk) alan nda sahih dinin (orthodoxy ve
orthopraxy) tespit edilmesiyle ilgiliydi. Birinci grup her iki alanda da btnyle
kutsal metinlerin (nass: Kuran ve snnet) esas al nmas gerektiUini ileri srerken, ikinci grup daha ak lc bir yaklaR m benimsiyordu. Bu arada Ehl-i Rey Ehli Hadisin ilahi hukuku tespit etme yeterliliUine sahip olup olmad U ndan endiRe ederken, Ehl-i Hadis de onlar n tam anlam yla mslman olup olmad klar ndan Rphe etmiRtir. II./IX. yzy l sonlar nda Ehl-i Hadisin bilinli olarak
kendilerini diUerlerinden ay rmaya al Rmas yla baRlayan at Rma, Mihne olay yla sosyal ve siyasi alana yans d . Bir yandan Mihnenin sona er(diril)mesi, te
yandan Ehl-i Reyin f k h anlay Rlar n gzden geirerek Ehl-i Hadise yak nlaRmas Ehl-i Hadis a s ndan nemli bir galibiyet gibi grnmekle birlikte, Ehl-i
Hadisin bir f k h mezhebi (Hanbel Mezhebi) haline dnRmesi de onlar n
kendi ilkelerinden nemli tavizler verdiUini gsteriyordu. Bu karR l kl yaklaR mlar iki grubu bir noktada buluRturdu ve III./IX. yzy l sonlar yla IV./X. yzy l
baRlar nda f k h mezhepleri teRekkl etti. Dolay s yla uzlaRman n rn f k h
mezhebi kurumu olmuRtur. V./XI. yzy l baRlar na gelindiUinde, fakihlerin
oUunluUu Hanef, Ofi, Mlik ya da daha baRka mezheplerin mntesibi durumundayd . Mki yzy l ncekiler gibi onlar da f kh/hukuk meseleler zerinde
ihtilaf ediyorlarsa da, bu meselelerin zmnde baRvurulacak ara ve yntemler (F k h usl) daha birbirine yak n ve mRterek olduUu gibi, art k her bir
mezhebin meRriyeti diUerlerince tan nm R oluyordu. Asl nda teoloji/kelm
alan ndaki tart Rmalar daha uzun sre devam edecek olsa da, hukuk/f k h alan ndaki bu uzlaRma, ayn zamanda Ehl-i Snnet ad verilen byk uzlaRman n
da habercisiydi37.
89 ( 0

:( 0 -

3 ;

< ( 0

Melchert, tezinin ilk blmnde Ehl-i Hadis ve Ehl-i Rey aras ndaki sert
muhalefet ve at Rma dnemini ele al r. Hadislerin ortaya k R tarihi konusundaki oryantalist yaklaR mlara iRaret etmekle birlikte bu konu zerinde durmayan
Melchert n as l amac , Ehl-i Hadis ad verilen bir grubun/ekoln ortaya k R
tarihini tespit etmektir. ncelikle Ehl-i Hadis grubunu ifade etmek iin kullan lan Arapa terimler ve bunlar n Mngilizce evirileri ile ilgili k sa bir deUerlendirme yapar.38 Melcherta gre, bilinli bir Ehl-i Hadis grubunun ortaya k R ve
37

Melchert, The Formation, s. 1, 198-99.

Melchert, The Formation, s. 2-3. Ehl-i Hadis karR l U nda yayg n olarak kullan lan geleneki (traditionalist) teriminin, bir tak m yanl R aU r R mlar taR mas na raUmen, kullan Rl
olduUuna ve Makdisi taraf ndan yap lan traditionist (hadis uzman : muhaddis) ve traditionalist (geleneki) ayr m n n en az ndan IV./X. yzy l ncesi iin ok uygun olmad U na
iRaret eder. Ayr ca traditionalist terimi ile Hodgson n teklif ettiUi the Hadith Folk terimi
aras ndaki mukayese iin bkz. Melchert, The Piety of the Hadith Folk, s. 426.

38

<

& R \MK*L5M

mcadelenin baRlamas II./VIII. yzy l sonlar ndan nceye gtrlemez. Bu

oluRum ve mcadelenin merkezi Irak ve ilk temsilcilerinden birisi Basral
Abdurrahman b. Mehddir (. 198/814). Horasana taR nmas ise daha sonra,
Mbn Mehdnin etkisinde kalan Mshak b. Rheveyh (. 238/853: NiRabur) eliyle
olacakt r. Dolay s yla Sfyn es-Sevr (. 161/777) ya da Abdullah b. elMbrek (. 181/797) gibi daha erken Rahsiyetlere nispet edilen Eb Hanfe (.
150/767) aleyhtar sylemler geriye dnk bir inR faaliyetinin rn gibi
grnmektedir.39 Melchert, bu faaliyetin baRlang tarihi, en az ndan BaUdat
Ehl-i Hadisinin Eb Hanfeye (Ehl-i Rey) karR teyakkuza getiUi tarih olarak
Eb Yusufun vefat tarihini (182/798) esas al r. Zira art k ondan hadis rivayet
edilmemeye baRlanacakt r. Eb Yusuftan hadis rivayet edilmemesi konusunda
klasik kaynaklarda itikd olmayan pek ok neden say lmakla birlikte, Melchert
as l gerekenin Halkul-Kurn doktrini olduUu kanaatine ulaR r ve dindarl k/takva (piety) konusunda ciddi bir tenkidin yap lmam R olmas na da zellikle
dikkat eker.40 Zira Ehl-i Hadis ile Ehl-i Rey aras ndaki uzlaRman n alt yap s n
oluRturan hususlardan birisinin dindarl k konusundaki benzer tav r ve yaklaR mlar olduUunu dRnmektedir.
Ehl-i Hadis grubunun teRekkl a s ndan Abdurrahman b. Mehdnin taR d U neme iRaret eden Melchert, bu konuyu kitab nda yeterince detayland rmam R; onun gerek Hammd b. Zeyd (. 179/795) gibi Basra muhaddisleri gerekse Mlik b. Enes ile iliRkileri zerinde durmam Rt r. Ancak Basra Ehl-i Hadisinin Mlik ve Medine ile iliRkilerini ve bu anlamda BaUdat Ehl-i Hadisinden
farkl l klar n daha sonra How Hanafism Came to Originate in Kufa and
Traditionalism in Medina adl makalesinde ele alacak ve bu eksikliUi bir lde giderecektir. Melchert n zerinde durmad U ve Basra Ehl-i Hadisinin oluRumunda etkili olan bir diUer husus da, Eb Hanfenin Basral Urencisi Zfer
b. Hzeylin (. 158/775) aR r k yas /reyci f k h anlay R ve Basradaki faaliyetleridir.41
Melcherta gre, f k h alan nda Ehl-i Hadisi Ehl-i Reyden ay ran iki temel zellik vard r: Hadis/Snnet Urenip rivayet etmek d R nda ayr bir F k h
eUitimi ile ilgilenmemeleri ve hadisler (yaln zca hz. Peygamberin hadisleri
deUil) d R nda herhangi bir otorite (rneUin bir fakihin grRleri) tan mamalar .
Dolay s yla rey ve onunla zdeR olarak alg lanan f k h ile hadis(ler)i kesin
izgilerle birbirinden ay rm R oluyorlard . Mki grub aras ndaki bu ayr Rman n
gstergelerinden birisi, Ehl-i Hadisin eUitim-Uretim metodu olan mzakere
ile Ehl-i Reyin eUitim-Uretim metodu olan mnazara aras ndaki farkl l kt r.
Onlar n bu tavr n , Hallaq n iddia ettiUi gibi ictihad karR tl U ve mutlak an-

39

Melchert, The Formation, s. 3-6.

Melchert, The Formation, s. 6-7.
41
Zferin Basradaki faaliyetleri, Basra Ehl-i Hadisinin oluRumu ve Basra Ehl-i Hadisi ile
Mlik ve Medine iliRkileri konusunda bir deUerlendirme iin bkz. avuRoUlu, a.g.e., s. 141-64.
40

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - <

lamda taklid taraftarl U olarak yorumlamayan Melchert n bu konudaki tespit

ve deUerlendirmeleri olduka ikna edicidir42.
Kat Ehl-i Hadis anlay R n uzun mrl olamad U n ifade eden ve bunun
nedenlerinin Mslmanlarca araRt r lmad U n iddia eden Melchert43, kendi
ifadesiyle bu baRar s zl U n drt nemli teknik gerekesi zerinde durur. ncelikle, hocadan Urenciye geen dzenli bir halefiyet (bilgi ve otorite aktar m )
sistemine karR kmalar kendi varl klar n srdrmelerine engel olmuRtur.44
Mkincisi, f k h anlay Rlar (Ehl-i Hadis f kh ) nemli teorik zaaflar taR maktad r.
Bunlar n baR nda Sahbe snnetini Hz. Peygamberin snnetinden ay rmamalar ve tmn iine alacak geniR bir hadis anlay R na sahip olmalar gelmektedir ki, bu konuda eR-Ofinin karR konulamaz eleRtirilerine maruz kalm Rlard r.45 Melchert n Schachta ynelik nemli eleRtirilerinden birisi bu noktadad r.
Zira Schacht Peygamber hadislerinin nceliUi konusunda Ehl-i Hadis ile eROfi aras nda bir ay r m yapmayarak byk bir kar R kl Ua neden olmaktad r.46
nc bir husus, ok fazla say da (yz binlerle ifade edilen) hadisi, birbirinden
farkl isnadlar yla birlikte ezbere bilmenin gerekliliUini ileri srerek, fakh
olman n Rartlar n ok aU rlaRt rm R olmalar d r. Ktb Sitte ad verilen ve yaln zca sahih kabul edilen daha az say daki hadisi (beR-on bin civar nda) bir araya
getirip ayn zamanda daha az isnad ezberleme imkn sunan alt byk hadis
kitab n n ortaya k R , bir ynyle bu s k nt y gidermeye ynelik bir zm
olarak grlebilir. Nitekim baz Ehl-i Hadis mensuplar n n bu kitaplara tepki
gstermesi ve yap lan savunmalar dikkat ekicidir.47 Ehl-i Hadis f kh n n Rans n
azaltan bir diUer husus da, hadis Urenme ve rivayet etme faaliyetinin cret ve
maaR karR l U yap lmamas ynndeki kat tav rd r.48 Tm bu zaaflar nedeniyle,
Ahmed b. Hanbelin temsil ettiUi kat Ehl-i Hadis f kh , onun lmyle birlikte
gcn kaybetmeye ve Ehl-i Reye yak nlaRmaya baRlayacak, bylece f k h
mezhebi anlay R ve kurumunun geliRmesini saUlayacak olan uzlaRma ortaya
kacakt r.49 Melcherta gre, Ehl-i Hadisi Ehl-i Rey ile uzlaRmaya sevk eden iki
etkenden daha sz edilebilir: Oaya50 ve Ehl-i Kurna51 karR ortak cephe oluRturma dRncesi.

42

Melchert, The Formation, s. 13-22.

Melchert, The Formation, s. 22-23.
44
Melchert, The Formation, s. 23-24.
45
Melchert, The Formation, s. 24.
46
Melchert, The Formation, s. 15, 24.
47
Melchert, The Formation, s. 25-28.
48
Melchert, The Formation, s. 29-30. Melchert n bu konuya zel bir ilgi duyduUuna ve cret
karR l U nda hadis rivayet edenler hakk nda mstakil bir al Rma yapt U na yukar da iRaret
etmiRtik (bkz. Bildiriler).
49
Melchert, The Formation, s. 30-31.
50
Bkz. Melchert, The Formation, s. 201.
51
Ehl-i Rey iinde, Kurana ters dRen hadisleri terketme anlay R n benimseyen bir gurup
vard . Eserleri bize ulaRmad U iin grRlerini belgelemek g olmakla birlikte, er-Risle ve
43

& R \MK*L5M

<

Melchert Ehl-i Hadis f kh konusunu, kitab ndan sonra yazd U

Traditionist-Jurisprudents and the Framing of Islamic Law adl makalesinde
daha detayl bir biimde ele al p incelemiRtir. Burada zellikle Ru noktalar vurgular: II./VIII. yy. sonlar ndan IV./X. yy. baRlar na kadar, Mlik, Ofi ve Hanef mezheplerine mensup fakihlerin temsil ettiUi Ehl-i Rey f kh n n yan s ra
mstakil bir Ehl-i Hadis f kh mevcut olmuRtur. Yani bu ay r m, Schacht n
ima ettiUi gibi geriye dnk bir projeksiyon deUildir. Buna raUmen ilk dnem
Mslam hukuk tarihi incelemelerinde genellikle ihmal edilmiRtir (Norman
Calder n al Rmas rnek olarak zikredilebilir). Hlbuki Ahmed b. Hanbel ve
el-Ilel ve marifetr-ricl adl eseri, f k h mezheplerinin Rekillenmesi ve klasik
f k h teorisinin ortaya k R a s ndan en az eR-Ofi ve er-Rislesi kadar etkili
olmuR, hatta uzunca bir sre onlar glgede b rakm Rt r. Ehl-i Hadis ile Ehl-i
Reyin f k h anlay Rlar aras ndaki en temel fark ise, f kh n kaynaU olarak hadisin yeri ve kullan l R biimi ile isnd n nemi ve ihtilaflar n giderilmesi
konusunda isnad tetkiki ynteminin kullan lmas ile ilgilidir52.
=9 -

< ( 0 - "

( 0

" >

II./VIII. yy. ortalar ndan itibaren Ehl-i Hadisin kendisini tan mlamas yla birlikte III./IX. yzy l sonlar na kadar, oluRum aRamas ndaki (nascent) Mlik, Ofi ve Hanef mezheplerine mensup fakihler Ehl-i Rey olarak kabul
edilmiR olmaktad rlar her ne kadar kendilerini byle adland rm yorlarsa da-.53
Asl nda Ehl-i Hadisin karR kt U rey f kh anlay R , sz konusu mezheplerin
teRekklnden nceki aRamada, Medine, Kfe ve Basra f k h ekolleri ierisinde
mevcuttu. Melchert bu dnemi, yani blgesel/kadim f k h ekollerinin rey f kh
anlay R na sahip Rahs ekollere/mezheplere dnRmn tezinin ikinci ve nc blmnde ele al r.
Mkinci blmn temel tezi Rudur: F kh n kaynaU olarak bir blgenin geleneUini esas alma konusunda Ehl-i Hadisin gl tepkisi ve hadis zerindeki
vurgusu sebebiyle, sz konusu blgesel geleneklere mensup baz fakihler, kendi
f kh faaliyetlerini s n rlar belirsiz bir blgesel gelenek yerine otorite sahibi
bir stada (Mmam) nispet etmeyi daha gvenilir buldular. DiUer bir ifadeyle,
Ehl-i Hadisin Peygamber ile Sahbe ve Tbin nesillerinin otoritesi zerindeki
vurgusu karR s nda, kendi Rahs rey ve ictihadlar n daha fazla savunamayan EhlMbn Kuteybenin Tevl muhtelifil-hads adl eserlerinden hareketle byle bir grup ile
mcadele edildiUi sonucuna ulaR labilir. Ehl-i Hadis, daha tehlikeli grdkleri bu gruba karR
ortayolcu/ l ml Ehl-i Reye yaklaRmay tercih etmiR olmal d r (bkz. Melchert, TraditionistJurisprudents, s. 403-405).
52
Melchert, Traditionist-Jurisprudents, s. 382-93. III./IX. yy. Ehl-i Hadisinin lideri olan
Ahmed b. Hanbelin f k h anlay R ve rey f kh aleyhindeki tavr konusunda ayr ca bkz.
Melchert, The Adversaries of Ahmad b. Hanbal, s. 235-36.
53
Melchert, Traditionist-Jurisprudents, s. 386-88.

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - < <

i Rey, en az ndan Eb Hanfe ya da Mlik gibi bir mctehidin otoritesinden

yararlanma yoluna gitmiRtir. Zamanla bu tav r giderek yayg nlaRm R ve art k
f kh n bir blgeye nispet eden ya da bir blgeye nispet edilen kimse kalmam Rt r. Hicaz/Medine f kh yerine Mlikin f kh /mezhebi, Irak/Kfe f kh yerine
de Eb Hanfenin f kh /mezhebi esas al n r olmuRtur. Basra Rey Ekolnn
yok olup, Hanef ve Mlik mezhepleri iinde erimesi de bu srecin bir sonucudur54. Oahs ekollere dnRm Ehl-i Reyin gvenilir bir Rahs n otoritesine
s U nma ihtiyac gerekesiyle a klamak, zellikle ilk dnem Hanefler aras nda
Mutezillerin okluUu dikkate al nd U nda daha zel bir anlam kazanmakla birlikte55, Melchert daha sonraki bir al Rmas nda bu tezinin boRluklar n
farkedecek ve rneUin Medine ameli konusundaki eleRtirilerin kaynaU n n
Ehl-i Hadis deUil eR-Ofi olduUunu vurgulamak zorunda kalacakt r.56 Bir baRka
makalesinde ise Ru sonuca ulaR r: Ehl-i Rey f kh n n Kfe/Eb Hanfe merkezli
olarak alg lanmas ya da takdim edilmesi byk lde Basrada yaRanan geliRmelerle ilgilidir. Basra Ehl-i Hadisinin Medine ve Mliki ne karmas na karR n Basral Ehl-i Rey Kfe Ekol geleneUini gl bir gemiR olarak ne srme yoluna gittiler. Hlbuki BaUdat Ehl-i Hadisi a s ndan Ehl-i Rey Kfe ve
Eb Hanfe evresi ile zdeR olmad U gibi, Medine de hadisle zdeRleRtirilmiyordu.57
Blgesel ekollerin Rahs ekollere dnRm teorisine ynelik baz itirazlar bulunmakla birlikte58, yayg n kabul gren bu teoriyi esas alan Melchert59,
yaln zca teorinin baz eksikliklerine iRaret eder ve bir tak m dzeltmeler yapar.
Onun bu konudaki en nemli katk s , mstakil bir Basra Rey Ekolnn varl U na iRaret etmesi ve bu ekoln Schacht n iddia ettiUi gibi yaln zca Hanef Mezhebi iinde erimediUini, bir yandan Hanef Mezhebinin te yandan Irak Mlik
Ekolnn oluRumuna zemin haz rlad U n tespit etmesidir.60

54

Melchert, The Formation, s. 32, 37-38.

Melchert, The Formation, s. 36-38.
56
Melchert, Traditionist-Jurisprudents, s. 401
57
Melchert, How Hanafism Came to Originate in Kufa and Traditionalism in Madina
(Hkm ve sonu ifadeleri iin zellikle bkz. s. 321, 346). Melchert n bu al Rmas , Basra
Ehl-i Hadisi iinde yer alan Mbn Sad (. 230/844), Fesev (. 240/854) ve Halfe b. Hayyt n
(. 277/890) eserleri ile BaUdat Ehl-i Hadisinin nde gelen isimlerinden Ahmed b. Hanbel
(. 241/855), Yahya b. Man (. 233/848) ve Mbn Kuteybenin (. 276/889) eserleri zerinde
yap lm R karR laRt rmal bir deUerlendirmeden hareketle, Kfe-Haneflik ve Medine-Mliklik
iliRkisine farkl bir bak R yapmaktad r.
58
En ciddi eleRtiri Wael b. Hallaqa aittir: From Regional to Personal Schools of Law? A
Reevaluation, Islamic Law and Society, 8/1 (2001), s. 1-26.
59
Melcherta gre Hallaq, asl nda kimsenin fazla vurgulamad U blgesel ekollerin anonim
doktrinlere dayand U fikrini rtmek iin fazla zaman harcam R, ancak II./VIII. yzy l
fakihlerinin karakteristik olarak blgelere ayr ld klar gereUi zerinde yeterince durmam Rt r
(bkz. Melchert, Traditionist-Jurisprudents, s. 399-400).
60
Melchert, The Formation, s. 41-47, 200.
55

<

& R \MK*L5M

III./IX. yzy l HanefliUinin f k h anlay R ve teorisinde Ehl-i Hadis tehdidine karR a k bir cevap niteliUi taR yan bir tak m dzeltmeler yap ld U tespiti
yine Schachta aittir. Melchert, kitab n n nc blmn, Ehl-i Hadise yak nlaRma (traditionalization) olarak adland r lan bu srecin tahliline ay rm Rt r.
Bu sre hem f k h hem de kelm alan nda iRlemiRtir. III./IX. yzy l Hanefleri,
Ehl-i Hadise daha yak n bir f k h anlay R oluRturabilmek amac yla, Hanef
doktrinin hadis temellerini oluRturmaya ynelik al Rmalar yapt lar ve zaman
zaman doktrindeki baz grRleri deUiRtirme yoluna gittiler. Bu arada Eb Hanfe ile aUdaR Ehl-i Hadis mensuplar aras ndaki dRmanl U gizlemek amac yla tarihi yeniden yazmaya yneldiler. Mlk Hanef tabaktlar bu aban n rnleridir. Hanefler aras nda hadis al Rmalar n n geliRmesi a s ndan en nemli
isimlerden birisi BaUdatl MbnR-Ouca es-Selcdir (. 266/880). Ehl-i Hadise
yak nlaRma abalar n n bir diUer boyutu, Haneflerin (en az ndan bir grubun)
zellikle Halkul-Kurn doktrini (Mutezile), irc dRncesi gibi bir tak m
Ribeli grRlerle iliRkilerini koparma ynndeki giriRimleridir.61
?9 ***9:*@9

9 A & B C < D*

0/

Melchert n f k h mezhebi olgusunu Ehl-i Hadis (gelenekiler) ile Ehl-i

Rey (ak lc lar) aras nda bir uzlaRma noktas olarak grdUne yukar da temas
etmiRtik. Asl nda f k h mezhebi bu uzlaRman n arac olmaktan ziyade sonucudur. Melcherta gre bu sonu, sz konusu iki taraf n deUil, III./IX. yzy lda bir
tr orta-yol doktrini olarak geliRen ve kendisinin l ml -ak lc lar (semirationalists) ad n verdiUi nc bir grubun/anlay R n rndr.62 GrebildiUimiz kadar yla o asl nda yeni bir grup tasavvur etmiyor. Yapt U Rey, kaynaklarda
sz edilen bir grubu, zellikle III./IX. yzy lda Ehl-i Hadisin lideri olan
Ahmed b. Hanbelin yaz lar ndan ve eleRtirilerinden hareketle yeniden tan mlay p, bu grubun f k h tarihi ve rey/hadis at Rmas a s ndan taR d U neme dikkatlerimizi ekmekten ibarettir. Ahmed b. Hanbel ve Ehl-i Hadisin en az Mutezile kadar, hatta onlardan daha tehlikeli bulup mcadele ettiUi, Hseyin elKerbs (. 248/862-63), Eb Sevr (. 240/854) ve Haris el-Muhsib (.
243/857-58) gibi isimlerden oluRan ve ERarnin (. 324/936) de aralar nda yetiRtiUi Ehl-i Snnet kelm n n ncleri olarak kabul edilen bu grup, kaynaklarda
61
Melchert, The Formation, s. 48-60. Eyyp Sait Kaya, yukar da at fta bulunduUumuz tezinde
byk lde bu sreci tasvir etmektedir.
62
Melchert, The Formation, s. 79-82. zellikle bu konuya tahsis ettiUi bir makalesinde,
III./IX. yzy lda BaUdatta etkili olan farkl teolojik/itikd f rkalar n Ehl-i Snnet, Oia ve
Mutezile Reklindeki l tasnifinin isabetli olmad U n n art k anlaR ld U na iRaret eden Melchert (zellikle Josef van Essin katk s na at fta bulunur), bu dnemde Oian n BaUdatta
nemli bir g unsuru olmad U n da dikkate alarak, gelenekiler, ak lc lar ve l ml -ak lc lar
Reklinde bir l tasnif nerir. Ak lc lar o dnemdeki gevRek Mutezile ekoln de iermekle birlikte onlarla s n rl deUildir (Melchert, The Adversaries of Ahmad b. Hanbal, s.
234-35).

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - <

Kllbiye ya da Ashb Mbn Kllb ad yla an lmaktad r.63 Bu oluRumun Mbn

Kllb gibi bir isme nispet edilerek bir ekol gibi tan mlanmas n doUru bulmayan Melchert, daha gevRek ve geniR bir l ml -ak lc lar grubundan sz etmenin daha isabetli olacaU grRndedir. Ayr ca o, bu isimlerin Mbn Kllb ve
Kalns (diUer kaynaklarca halef-selef olarak ekoln temsilcileri kabul ediliyorlar) d R nda kalanlar n bir Rekilde eR-Ofi ve III./IX. yzy l OfiliUi ile
irtibatland rmaya al R r. Bylece Melchert, hocas Makdisinin aksine, III./IX.
yzy l OfiliUinin ayn zamanda bir kelm tav r da ifade ettiUini kabul etmiR
olmaktad r.64
eR-Ofinin Ehl-i Rey/Ehl-i Hadis ayr Rmas ndaki konumu ile er-Rislenin
klasik Snn f k h teorisinin geliRimindeki rol konusunda ciddi tart Rmalar olduUu bilinmektedir. Hallaq65 gibi Melchert da, eR-Ofinin Ehl-i Hadis ile ayn
safta yer almad U n a ka tespit etmekte, hatta onu da III./IX. yzy l Ofileri
gibi l ml -ak lc lar aras nda deUerlendirmektedir.66 Bununla birlikte, uzlaRma ve orta-yol teorisinin mimar olarak eR-Ofinin kendisinden ziyade
III./IX. yzy l Ofilerini ve zellikle Mbn Sreyci ne karmaktad r. Nitekim
eR-Ofiye nispet edilen f k h teorisinin asl nda onlar taraf ndan geliRtirildiUi ve
er-Rislenin son Reklini IV./X. yzy l baR nda ald U kanaatindedir67. Melcherta
gre, eR-Ofinin BaUdat ve M s rl Urencileri ile onlar takip eden nesillerin
byk bir k sm , kendisinin l ml -ak lc lar ad n verdiUi, Ahmed b. Hanbel ve
takipilerinin as l muhalifleri durumundaki kelmc -fakihler aras nda yer
63

ERar, Makltl--slmiyyn vehtilfl-musalln, nRr. H. Ritter, 3. bs., Wisbaden, 1963, s. 5,

170, 172, 173, 178; Kad Iyz, Tertbl-medrik ve takrbl-meslik li marifeti almi mezhebi
Mlik, thk. M. Tavit et-Tanc vdUr., 8 cilt, Rabat, 1981-83, IV, 25-26; Makdis, Ahsentteksm f marifetil-eklm, ed. M. J. De Goeje, 3. bs., Leiden 1885, s. 37. Ayr ca bkz. Montgomery Watt, -slam D+ncesinin Te+ekkl Devri, . E. Ruhi F Ulal , Ankara 1981, s. 349-355,
357-61; Y. Vehbi Yavuz, Mbn Kllb, D-A, XX, 157; a.mlf., Halkul-Kurn, D-A, XV,
372; Sait zervarl , Kalns, Ebl-Abbas, D-A, XXIV, 224. Melchert, kaynak vermeksizin,
bu grubun muhtemelen kendilerini mtekellim Ehlis-snne Reklinde adland rd U n belirtir
(bkz. Melchert, Ibn Mujahid and the Establishment of Seven Quranic Readings, s. 6).
64
Melchert, The Formation, s. 69-70; The Adversaries of Ahmad b. Hanbal, s. 241-48.
65
Wael B. Hallaq, Ofi Hukuk Mlminin BaRmimar m yd ?, Snni Paradigman n Olu+umunda finin Rol (haz. M. Hayri K rbaRoUlu, Ankara, 2000) iinde, s. 58-61.
66
Melchert, The Formation, s. 70; The Adversaries of Ahmad b. Hanbal, s. 248-49; Traditionist-Jurisprudents, s. 393-94. Nitekim aUdaR f k h tarihilerinden Hacv de, Ofi Mezhebinin baRar s n , Mmam Ofinin Ehl-i Hadis f kh ile Ehl-i Rey f kh aras ndaki
dengeyi iyi kurmas na baUlar (Muhammed b. Hasan el-Hacv, el-Fikrus-sm f trhil-f khil-slm, 2 c.de 4 cilt, Medine, 1396-97/1976-77, I-II, 471-72). Hacv, Mlikleri de Hanefler ile
birlikte at Rman n taraflar ndan birisini oluRturan Ehl-i Rey f kh mensuplar aras nda saym R
ve yle anlaR l yor ki Mbnl-Ks m merkezli M s r-MaUrib MlikliUini esas alm Rt r.
67
Melchert, The Formation, s. 68; Traditionist-Jurisprudents, s. 394. Bylece Melchert, erRislenin nispeti ve yaz l R tarihi ile ilgili tart Rmalara da kat lm R olmakta ve mevcut (son)
haliyle bu eserin eR-Ofiye nispet edilemeyeceUi konusunda Norman Calder n tespitini teyid
etmektedir. Melchert n zellikle dikkat ektiUi husus, er-Rislenin eR-Ofinin dnemi ve
sonras nda uzunca bir sre Ehl-i Hadis taraf ndan ihmal edilmiR olmas d r.

& R \MK*L5M

<

almaktad rlar. MezhepleRme srecinin en nemli aRamas n tamamlam R ilk

f k h mezhebi (classical school of law / guild school) de, bu dnemde BaUdat
Ofi Ekolnn Reyhi olan Ebl-Abbas Mbn Sreyc (.306/918) ile birlikte ortaya km Rt r. BaUdat ve M s r Ofileri -hatta Irak Hanefleri- a s ndan grRler
topluluUu anlam nda bir mezhep oluRumu daha nce mevcut olmakla birlikte,
mezhepleRme srecinin tamamlanmas ya da klasik mezhep yap s n n ortaya
kmas , belirli hoca ve Urenciler zincirine dayal , dzenli bir bilgi ve otorite
aktar m (tedris ve riyset) sisteminin varl U na baUl d r.68
F9

$"

( C H C

A &B(

G<

F k h mezhebi olgusunu, hadis/rey at Rmas n n iki ucunu temsil eden

dRnce ak mlar n n bir noktada buluRmas n n rn olarak tasavvur eden
Melcherta gre, Mbn Sreyc bu dengeli tavr f k h alan na taR yarak ilk f k h
mezhebini, yani Oafi Mezhebini tesis etmiRtir. Asl nda Mbn Sreyc d R ndaki
Ofiler aras nda olduUu gibi Ofiler d R ndaki f k h evreleri aras nda da (rneUin Kad Msmailin temsil ettiUi Irak Mlik Ekol), l ml -ak lc izgide yer
alan ve sz konusu dengeli tavr benimseyenler bulunuyordu. Melcherta gre
Mbn Sreyci ne karan husus, f k h eUitimini yeni bir anlay Rla sistemleRtirmesi
ve bir Mmam taklid esas na dayanan mezhep anlay R n yerleRtirmesidir. Mbn
Sreycin sistemi ncelikle, Ehl-i Hadis gibi birok hocadan rivayet anlay R
yerine belirli bir hoca ve bilinen Urenciler silsilesine (halefiyet iliRkisi) dayanan, dzenli bir bilgi ve otorite aktar m (tedris ve riyaset) sistemi niteliUi taR yordu. Nitekim Ofiler aras nda reis lakab ilk defa Mbn Sreyc iin kullan lacakt r. Sistemin yeniliklerinden ve en nemli rnlerinden birisi de, talka
ad verilen ve byk lde Muhtasarul-Mzen zerine yap lm R Rerhlerden
oluRan bir literatrn doUuRudur. Melcherta gre, klasik mezhep yap s n n/anlay R n n tamamlanmas iin gerekli olan iki unsur daha vard r: Normal
Urenciler (telmz) ile ihtisas Urencileri (ashb) aras ndaki ay r m n netleRmesi ve mezhebin tarihini yazan tabakt literatrnn doUmas . Bunlardan birincisi Mbn Sreycin Urencileriyle birlikte, ikincisi ise onun vefat ndan yaklaR k bir
yzy l sonra ortaya kacakt r69. Melcherta gre, cedel ve hilf ilmi ile buna
baUl olarak ortaya kan f k h usl ilmi ve literatr de byk lde, Mbn
Sreycin geliRtirdiUi f k h eUitimi sisteminin rndr.70
Melchert, Mbn Sreycin fark n ve baRar s n ortaya koyabilmek amac yla,
III./IX. yzy l ortalar ndan itibaren ortaya kan farkl Ofi ekoller ile BaUdat/Mbn Sreyc Ekol aras nda baz mukayeseler yapar. ncelikle M s r, Isfahan
(M s r kaynakl ) ve Horasan Ofi ekollerinin hemen hepsi taklide, dolay s yla
hadisler d R ndaki bir otoriteye (grRler topluluUu: doktrin) baUl mezhep
68

Melchert, The Formation, s. 71-86.

Melchert, The Formation, s. 87, 89-91, 99, 102-103, 114.
70
Bkz. Melchert, The Formation, s. 108-110.
69

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - < =

anlay R na karR d rlar. Bunlar aras nda zellikle Mbn Huzeymenin (. 311 veya
312/yak. 924) temsil ettiUi Horasan OfiliUi ise, diUerlerinden farkl olarak Ehl-i
Hadis izgisindedir. Sonuta bu Ofi ekoller/evreler ierisinde yaln zca Mbn
Sreycin temsil ettiUi BaUdat Ekol, hadis/rey dengesini kurabilmiR ve Mmam
eR-Ofi ile Urencilerinin grRlerini esas alan ve intisap anlay R na sahip bir
mezhep haline gelebilmiRtir. Muhammed b. Nasr el-Merveznin temsil ettiUi
ve benzer zellikler taR yan Mvernnehir OfiliUi de BaUdat OfiliUi iinde
kaybolacakt r.71 Mbn Sreycin temsil ettiUi anlay R, diUerleri taraf ndan zaman
zaman HanefliUe kaymakla itham edilmiRtir. Zira Mbn Sreycin zellikle belirli bir hoca ve bilinen Urenciler esas na dayanan f k h eUitimi anlay R daha
ziyade Hanef geleneUi yans t yordu.72 Mbn Sreyc ile Hanefler aras ndaki bir
diUer nemli benzerlik de Rphesiz, BaUdat n Saray merkezli yksek kltr ve
elitleriyle yak n iliRkisi, grdU siyasi himaye ve kad l k grevini kabul etmesiydi.73
Kfe ve Medine ekollerinin Hanef ve Mlik mezheplerine dnRmesi ve
mezheplerin yay lmas n Eb Hanfe ve Mlikin Urencilerinin yrttkleri
tedvin al Rmalar na baUlayan Schachta74 nazaran olduka ileri bir aRama kabul
edebileceUimiz Melchert n bu teorisinin, nemli lde hocas George
Makdisinin BaUdat merkezli Medrese ve F k h eUitimi ile ilgili grR ve tezlerine dayand U n rahatl kla ifade edebiliriz.75 Ancak Makdisinin bir diUer Urencisi Devin J. Stewart n da tespit ettiUi gibi, Melchert hocas na nemli itirazlar
da getirmektedir.76 rneUin Makdisiye gre ilk f k h mezhebi Ebbekir elHallla (. 311/923) nispet edilen Hanbel Mezhebidir. Zira o f k h mezheplerinin teRekkln daha ziyade mezhebin tarihini oluRturan tabakt kitaplar n n
ortaya kmas yla a klamaktad r. Mlk tabakt yazar da Hallld r.77 Melcherta
71

Melchert, The Formation, s. 96-101. Horasan Ehl-i Hadis OfiliUinin daha fazla araRt r lmas gerektiUini ifade eden Melchert, Ofi Mezhebi literatrnde nemli bir yeri olan
Horasan Ekolnn ise bunlarla kar Rt r lmamas gerektiUine dikkat ekiyor. Sz konusu
Horasan Ekol, bir sonraki yzy lda yaRayacak olan, Mbn Sreyc Ekol ile baUlant l Kaffl esSaUre (. 417/1026) nispet edilmektedir (a.g.e., s. 100).
72
Melchert, The Formation, s. 89-90, 99. Mbn Sreyc f k h teorisini tedvin ederken de byk
lde Muhammed eR-Oeybnnin kitaplar ndan ve kategorilerinden istifade etmiRtir (s. 91).
73
Melchert, The Formation, s. 89-90, 109, 112-15.
74
Bkz. Joseph Schacht, The Schools of Law and Later Developments of Jurisprudence,
Law in the Middle East (eds. M. Khadduri H. J. Liebesny, vol. I, Washington, 1955) iinde,
s. 63
75
Ofi Mezhebinin BaUdattaki baRar s nda Mbn Sreyc ve hocas Enmtnin (. 288/901)
nemine iRaret eden Makdisi, Medrese sisteminde ve f k h eUitiminde ok nemli bir yeri
olan talika ve hilf/cedel metotlar n n yan s ra usll-f kh n geliRiminde de Ofilerin ve
Mbn Sreycin belirleyici konumunu srekli vurgular (George Makdisi, OrtaaWda YksekWretim: -slam Dnyas ve Hristiyan Bat , . Ali Hakan avuRoUlu Hasan Tuncay BaRoUlu,
Mstanbul, 2004, s. 42, 182, 186-87, 223).
76
Review on The Formation-9 (Stewart), s. 279.
77
Bkz. Makdisi, Tabaqt-Biography, s. 371-396.

& R \MK*L5M

<

gre de tabakt kitaplar klasik f k h mezhebinin temel zelliklerinden birisi

olmakla birlikte, kurucu bir unsur olmaktan ziyade mezhebin teRekkl ettiUinin
bir gstergesi olarak kabul edilmesi daha isabetli grnmektedir.78 Melchert n
en temel itiraz ise muhtemelen, hocas n n klasik Mutezile (ak lc lar) / Ehl-i
Hadis (gelenekiler) ayr m n esas alan yaklaR m na ve mcadelenin gelenekilerin zaferiyle sonuland U kanaatine yneliktir.79
J9 D

E /K

&BL

B<

MezhepleRme srecini byk lde tamamlam R ilk f k h mezhebi (klasik

hukuk ekol/hukuk loncas ) olarak kabul ettiUi Ofi Mezhebinin teRekkl tarihi
olarak III./IX. yy. sonu ve IV./X. yy. baRlar na iRaret eden Melcherta gre, diUer
Snn f k h mezhebi a s ndan da ayn tarihin verilmesi mmkndr. Hatta
Ofi Mezhebi iin yapt U gibi Hanef ve Hanbel mezhepleri iin de kurucu
isimler tespit eder: Ebl-Hasan el-Kerh (. 340/952) ve Ebbekir el-Halll
(311/923). Ancak Mlik Mezhebi iin durum bu kadar net deUildir.
Kendi varl U n n fark nda bir Hanef Mezhebinin IV./X. yzy l baRlar ndan itibaren mevcut olduUunun sylenebileceUini belirten Melchert,80 bu tarihten itibaren M s r-Kuzey Afrika, BaUdat ve Mvernnehir (HorasanMezopotamya) Haneflerinin al Rmalar ve bu blgelerde yaRanan geliRmeleri
dikkate alarak, Mbn Sreycde bulduUu zellikleri taR yan ve mezhebin kurucu
ismi olarak belirleyebileceUi bir isim arar. Hanef f k h doktirinin geliRiminde
ok nemli katk lar olan M s rl Tahv (. 321/933) ile BaUdatl Eb Hzim (.
292/905) ve Eb Sad el-Berdnin (. 317/929) belirli bir hoca ve ok say da
Urencileri olmay R n , dolay s yla dzenli bir bilgi ve otorite aktar m zincirinin
ilk halkas olarak kabul edilemeyeceklerini dikkate alan81 Melchert iin bu a dan uygun isim Ebl-Hasan el-Kerhdir. Ancak doktrinin geliRimi sz konusu
olduUunda da Kerhnin ne kadar etkili olduUunu yeterince bilmediUini itiraf
eder.82 Bu da, tarih, tabakt ve ricl kaynaklar n ok iyi kullanan Melchert n
f k h kitaplar ndan uzak oluRuyla ilgili olmal d r.83 Mvernnehir Hanefleri
aras nda III./IX. yzy ldan beri var olan mstakil f k h eUitimi ile Kerhnin bu

78

Review on The Formation-9 (Stewart), s. 277.

Bu konu aRaU da ele al nacakt r.
80
Melchert, The Formation, s. 116.
81
Melchert, The Formation, s. 116-122, 123, 129-31 (Tahv iin); 66, 123-24 (Eb Hzim ve
Berd iin).
82
Melchert, The Formation, s. 106, 125-29, 136.
83
Oryantalist gelenek ierisinde yap lan Mslam Hukuk Tarihi incelemelerinin genelinde
olduUu gibi Melchert n al Rmas da, f k h nosyonu ve f k h kitaplar na yeterince Rin olmayan bir tarihinin yorumlar niteliUindedir. Tsafrir, bu eksikliUin zellikle geleneki ve
ak lc gibi farkl ekollerin f k h/hukuk anlay Rlar ile ilgili tahlilleri zaafa uUratt U n
kaydeder: bkz. Review on The Formation-11 (Tsafrir), s. 346.
79

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - <

blgedeki etkisi konusundaki deUerlendirmeleri de yeterince a klay c ve tatmin edici grnmemektedir.84

Yukar da, Ahmed b. Hanbelin temsil ettiUi kat Ehl-i Hadis f kh n n zaaflar ve bu zaaflar sebebiyle onun lmnden k sa bir sre sonra rey f kh anlay R na sahip Hanbel Mezhebinin ortaya k R konusunda Melchert n grRlerini
zetlemiRtik. Melchert bu sreci kitab n n yedinci blmnde detayl bir biimde tahlil etmeye al R r. Bu sre iki aRamada gerekleRmiRtir. Birinci aRama,
Ahmed b. Hanbelin grRlerinin bir araya getirilip tedvin edilmesi ve bylece
bir mezhep (hukuk ekol) iin ka n lmaz olan doktrinin ortaya kar lmas
aRamas d r. III./IX. yzy l n ortalar ndan itibaren yaRanan bu geliRmeye katk da
bulunan nemli isimler Horasanl Mshak b. Mansr el-Kevsec (. 251/868-9) ve
Ebbekir el-Esrem (. 260-61/874) ile Ahmed b. Hanbelin iki oUlu Salih (.
266/880) ve Abdullahd r (. 290/903). GrRlerinin yaz lmamas ve baRkalar na
aktar lmamas konusundaki kat tavr na raUmen Ahmed b. Hanbelin ard ndan
yrtlen bu faaliyetler ancak ham bir malzeme ortaya karm Rt r.85 Dolay s yla
mezhebin teRekkln saUlayacak al Rmalar bir sonraki aRamada gerekleRecektir. Bu ikinci aRamada, Zehebnin de kaydettiUi gibi,86 toplanan ham malzemenin iRlenmesi, delillerinin glendirilmesi ve bir teori haline getirilmesi
ynndeki al Rmalar Ebbekir el-Halll taraf ndan gerekleRtirilir. Halll ayn
zamanda, daha nce de iRaret ettiUimiz gibi, ilk f k h mezhebi tabakt yazar d r. Dolay s yla gerek bu al Rmalar gerekse BaUdat Mehd Camiindeki ders
halkas n n baR na getiUinde BaUdat Ehl-i Hadisinden ald U tepkiler dikkate
al nd U nda rey f kh anlay R na sahip bir Hanbel Mezhebinin ortaya k R nda nemli bir aRamay temsil eden Halll, kendisinin f k h hocas /hocalar hakk nda detayl bir bilgi bulunmamas na ve Mbn Sreyc gibi halefiyet sistemine
dayal dzenli bir aktar m sistemi b rakmam R olmas na raUmen mezhebin kurucu ismi olarak tespit edilecektir.87 Melchert, Zehebnin verdiUi bilgiyi ve belki
de hocas Makdisinin tezini dikkate alarak, Halll n Hanbel Mezhebi iin
taR d U nemi doUru tespit etmiR olmakla birlikte,88 geliRtirdiUi Mbn Sreyc
modelinin Hanbel Mezhebini a klamakta yetersiz kald U a ka grlmektedir.89
84

Bkz. Melchert, The Formation, s. 132-36.

Melchert, The Formation, s. 137-43.
86
Zeheb, Siyeru almin-nbel, XIV (nRr. Ekrem el-BReyyi, 1983), 298.
87
Melchert, The Formation, s. 143-49. Ayr ca bkz. a.g.e., s. 106. Bu tespit asl nda Zehebye
aittir: Hallldan nce Ahmed b. Hanbele nispet edilen mstakil bir mezhep mevcut
deUildi (Zeheb, a.g.e., XIV, 298).
88
Bkz. Review on The Formation-9 (Stewart), s. 277; Review on The Formation-5 (Hallaq), s.
279.
89
Dzenli bilgi ve otorite aktar m sistemini merkeze almakla Melchert n sebep ve sonucu
birbirine kar Rt rd U n iddia eden Hallaqa gre, Mbn Sreyc modeli hem Kerh rneUini
hem de Halll rneUini a klayamamaktad r (bkz. Review on The Formation-5 (Hallaq), s.
279).
85

<

& R \MK*L5M

Ofi Mezhebinin gelenekilik ile ak lc l U uzlaRt ran bir anlay R n rn

olarak ortaya kt U n , Hanef Mezhebinin Irak Ehl-i Reyinin gelenekiliUe,
Hanbel Mezhebinin de Irak Ehl-i Hadisinin ak lc l Ua yaklaRmas n n bir rn
olduUunu net bir biimde ortaya koyan Melchert n, Mlik Mezhebi iin bu
kadar net bir tablo izmekte zorland U n gryoruz. Zira Mlik Mezhebinin
oluRum aRamas nda farkl blgelerde ortaya kan ve uzunca bir sre birbirinden farkl seyirler izleyen mezhep-ii ekollerden hi birisi, en az ndan
Melchert n incelediUi dnem a s ndan (IV./X. yy. ortalar na kadar), tam olarak Mbn Sreyc modeline uygun bir mezhep yap s kazanabilmiR deUildir.
Mezhebin anayurdu say labilecek olan Medinede, Mmam Mlikin halkas n
devam ettiren Urencileri daha ziyade Ehl-i Reye yak n bir f k h anlay R na sahip olmuRlar, ancak Oi Ft m hakimiyeti sebebiyle dzenli bir tedris ve
halefiyet sistemi geliRtiremeden, yani henz oluRum aRamas n tamamlamadan
Medine Mlik Ekol varl U n kaybetmiRtir.90 M s r ve Endlste (Kurtuba)
ortaya k p geliRen Mlik f k h evreleri, Irak Hanefleri, Ofileri ve Hanbellerinden daha nce (II./VIII. yy. sonlar ndan itibaren) bir Rahs (Mmam) taklid
esas na dayanan mezhep (Rahs hukuk ekol) anlay R na ve riyset geleneUine
sahip olmalar na raUmen, rey/hadis dengesinin kurulmas ve belirli bir hocay
esas alan dzenli bir tedris geleneUinin teRekkl a s ndan Irak merkezli geliRmelerin gerisinde kalm Rlard r.91 Riyaset geleneUi d R nda benzer bir durum
Kuzey Afrika (Kayravan) Mlikleri iin de geerlidir.92 Dolay s yla mezhep
doktrininin oluRumunda ok nemli katk lar olduUu kesin olan bu blgeler
a s ndan bak ld U nda, Mlik Mezhebi iin bir kurucu isim tespit etmek olduka zordur.93
Farkl Mlik ekoller aras nda, diUer Irak kkenli mezhepler ile benzer bir
geliRim seyri izleyenler Irak Mlikleridir. Asl nda bu durum, Melchert n
rey/hadis at Rmas ve uzlaRmas zerine bina ettiUi f k h mezhebi teorisini
desteklemektedir. F k h tarihi al Rmalar nda genellikle ihmal edilen, hatta klasik kaynaklarda Mlik Mezhebini temsilen ok fazla at fta bulunulmayan Irak
Mlik Ekolnn Melchert n dikkatini ekmesi ve zel olarak incelemeye konu
edilmesi de buna baUl olmal d r. Asl nda II./VIII. yy. sonlar nda Basrada
Abdurrahman b. Mehd (. 198/814) ve Abdullah b. Mesleme el-Kaneb (.
221/835) gibi isimler taraf ndan Ehl-i Hadis anlay R na sahip bir Mliklik tasavvuru oluRturulmuRtu. Ancak ok gemeden BaUdatta Ahmed b. Muazzel (.
90

Melchert, The Formation, s. 156, 164-68. Medine Mlik Ekol hk. geniR bilgi iin bkz.
avuRoUlu, a.g.e., s. 24-34.
91
Melchert, The Formation, s. xxvii, 106, 156, 159-62, 163. Medine gibi M s r Mlik
Ekolnn de Oi Fat m hakimiyeti sebebiyle byk lde zaafa uUrad U n burada hat rlatmal y z. M s r ve Endls Mlik ekolleri hk. geniR bilgi iin bkz. avuRoUlu, a.g.e., s. 34-64
(M s r), 101-31 (Endls).
92
Melchert, The Formation, s. 162-64. Kayravan Mlik Ekol hk. bkz. avuRoUlu, a.g.e., s. 65100.
93
Melchert, The Formation, s. 158-59, 164.

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - <

240/854-55) ve Urencisi Kad Msmail (. 282/896) gibi l ml -ak lc l k izgisinde deUerlendirilebilecek Basral Mlik fakihlerin nclk ettiUi ve Mbn Sreyc
modeline ok yak n bir f k h mezhebi anlay R teRekkl etti.94 UzlaRman n mimarlar olarak grdU l ml -ak lc lar aras nda Kad Msmaile zellikle dikkat
eken ve bu a dan onunla Mbn Sreyc aras ndaki iliRkilerin nemi zerinde
duran Melchert, asl nda Kad Msmailin nc kabul edilmesi gerektiUi kanaatindedir95. Ancak dzenli ve gl bir tedris halkas oluRturan ve talka tr
eserlerin ortaya kmas n saUlayan ge de olsa- Ebbekir el-Ebher ile birlikte
tam bir klasik f k h mezhebi (hukuk loncas ) niteliUi kazanan Irak/BaUdat
Mlik Ekol, IV/X. yy. sonlar nda etkisini kaybetmeye baRlam R ve V./XI.
yy.da tamamen izleri silinmiRtir.96 Kad Msmailden sonra gelen BaUdatl Mliklerin, Ofi Mezhebi yerine DoUunun hkim iki mezhebinden birisi diUeri her
hlkarda Hanef Mezhebidir- olma Rans n k l pay ka rd klar n ifade eden97
Melchert, Mlik Mezhebinin nihai Reklini almas nda Irak Mliklerinin nemine iRaret etmiR olmakla birlikte diUer mezheplerde olduUu gibi bir kurucu
isim tespit etmekten ka n r.
Mlik Mezhebi konusundaki tespitlerinde byk lde isabetli olduUunu syleyebileceUimiz Melchert n, zellikle M s r Mliklerini yeterince incelemediUini, yine Endlste IV./X. yzy ldan itibaren yaRanan ve Irak Mliklerinin de etkili olduUu Ehl-i Hadise yak nlaRma eUiliminin fark nda olmad U n
aUdaR Endls al Rmalar n n nemli bir k sm nda olduUu gibi- ifade etmeliyiz.98 Bu arada Irak Mlik Ekolnn mezhep iin taR d U nemi farketmiR
olmas olduka nemlidir. Ancak Irak Mliklerinin zellikle mezhebin hadis
delillerinin oluRturulmas ve savunulmas na ynelik abalar ile buna baUl olarak hilf ve f k h usl literatrnn oluRumundaki katk lar konusunda
Melchert n kitab nda nemli bir bilgiye rastlam yoruz.99
M9 >

94

< % BB

Melchert, The Formation, s. 168-76.

Melchert, The Formation, s. 88-89, 171-72; Religious Policies of the Caliphs, s. 339-40;
The Adversaries of Ahmad b. Hanbal, s. 250.
96
Melchert, The Formation, s. 176-77. Melchert bu geliRmeyi byk lde, sahip olduUu
siyasi desteUi kaybetmesiyle a klamaktad r. Ancak kendisinin de iRaret ettiUi gibi zellikle
V./XI. yzy lda yaRanan farkl geliRmeler bu a dan tahlil edilmelidir (a.g.e., s. 177, dpn. 130).
Bu konuda daha geniR bir deUerlendirme iin bkz. avuRoUlu, a.g.e., s. 225-30.
97
Melchert, The Formation, 170, 172, 175-76. Ayr ca bkz. The Adversaries of Ahmad b.
Hanbal, s. 245-50.
98
Endlste yaRanan bu Ehl-i Hadise yak nlaRma sreci ve aUdaR araRt rmalar n bu a dan
deUerlendirilmesi iin bkz. Ali Hakan avuRoUlu, Endlste Rey-Hadis Mcadelesi,
Mslmiyt, 7/3, Temmuz-Eyll 2004, s. 59-74.
99
Irak Mlik Ekol hk. geniR bilgi iin bkz. avuRoUlu, a.g.e., s. 133-231.
95

<

& R \MK*L5M

Davud b. Aliye (. 270/884) nispet edilen Zhir Mezhebi ve Urencisi

Mbn Cerr et-Taberye (. 310/923) nispet edilen Cerr Mezhebi, Mbnn-Nedm
baRta olmak zere tabakt kaynaklar n n verdiUi bilgilere gre, IV./X. yy. sonlar nda varl U ndan sz edilen f k h mezhepleri aras nda yer almaktad rlar. Ancak
bir sonraki yzy ldan itibaren DoUuda bu mezheplerin izleri tamamen kaybolacak, yaln zca Endlste Mbn Hazm (. 456/1064) ZhirliUi yeniden canland racakt r.100
Davud b. Ali ve ekol konusunda Melchert n en nemli tespitleri, Ehl-i
Hadis ile iliRkileri konusunda syledikleri olmal d r. Zira hocas Makdisinin de
benimsediUi101 yayg n kanaatin aksine, Davud b. Alinin Ofiler aras nda yetiRtiUine dikkat ekmekte, dolay s yla onu Ehl-i Hadisin muhalifleri olan l ml ak lc lar aras nda konumland rmakta ve ard ndan gelen Zhirler aras nda
Mutezilenin ok etkili olduUunu Massignonun sylediUi kadar olmasa dakabul etmektedir. Ayr ca Melchert, Zhir f kh n n da, taklide karR tutumu
d R nda tam bir rey f kh niteliUi taR d U kanaatindedir. Bu mezhebin varl U n
srdremeyiRi konusunda da yayg n kanaatin d R nda ve kendi tezine uygun bir
yorum yapmaya al R r. Makdisi ve Hallaq n da benimsediUi102 yayg n kanaate
gre, Zhir Mezhebi k yas karR tl U sebebiyle Snn f k h mezhepleri aras nda
varl U n koruyamam Rt r. Melcherta gre k yas karR tl U diUer mezheplerce
tan nmas n engellemiR olmakla birlikte, mezhebin uzun mrl olamay R n n
daha baRka sebepleri aranmal d r. Kendisi nemli sebep s ralar: ncelikle
teknik olarak uzun mrl bir f k h mezhebi olabilmesinin nndeki en nemli
engel, taklid karR t tavr ve buna baUl olarak belirli bir hocaya baUl dzenli
bir tedris geleneUi oluRturamam R olmas d r. Asl nda Melchert Zhirlerin ders
halkalar olmad U ve ZahirliUin daha ziyade kitaplar zerinde kalan elit ve pr
akademik bir anlay R olduUu kanaatindedir. Nitekim Mbn Hazm besleyen kaynak da yaln zca kitaplard r. Davud b. Aliden sonraki Zhirler aras nda
Mutezillerin okluUu da bir diUer nemli etkendir. Bu zaaflar na raUmen ZhirliUin IV/X. yzy l sonlar na kadar yaRayabilmiR olmas n ise Bveyh iktidar ndan grdkleri siyasi destek ile a klar. Bveyhlerin iktidar kaybetmesiyle Zhirlerin ykseliRi sona ermiRtir. Dolay s yla bir diUer neden yanl R siyasi tercihtir.103
Hocas Davud b. Aliyi terk ederek kendi halkas n kuran belki de taklid
anlay R n n olmay R sebebiyle-, ama ayn zamanda hem eR-Ofinin hem de Mlikin Urencilerinden f k h Urenen byk tarihi Taber, byk bir sentezci ve
gl bir fakih olmas n n yan s ra Hris el-Muhsib gibi l ml -ak lc lardand .
Kendilerini ayr bir mezhep olarak telakki eden Urencileri ve takipileri bu100

Melchert, The Formation, s. 178-79, 186.

Bkz. Makdisi, OrtaaWda YksekWretim, s. 46.
102
Makdisi, OrtaaWda YksekWretim, s. 46; Wael b. Hallaq, Was the Gate of Ijtihad
Closed?, International Journal of Middle East Studies, 16, 1984, s. 8.
103
Melchert, The Formation, s. 179-90.
101

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - < <

lunmuR olmas na, hatta Tabernin kitaplar zerine Rerhler ve mezhebi savunan
al Rmalar ortaya koymuR olmalar na raUmen, bu mezhep de uzun mrl olamam Rt r. Taber ve Cerrler hakk ndaki bilgilerimizin ok yetersiz olduUunu
hat rlatan Melchert, yine dzenli bir tedris geleneUinin bulunmad U kanaatindedir. Ancak bir baRka muhtemel sebebe daha dikkatimizi eker: Mlik, Eb
Hanfe ve Ahmed b. Hanbel gibi ilk nesillere yak n ve gl otoritelere dayanan
mezhep mntesiplerinin karR s nda, en az kendileri kadar ilk nesillerden uzak
olan ve byle bir otoriteye intisap etmek yerine kendi mutlak ictihad n esas
alan Tabernin yeterince tatmin edici gelmeyiRi. Tabernin, Urenilmesi ve
takip edilmesi zor elit bir f k h anlay R na sahip oluRu da buna ilave edilmelidir.104
%6 %- - 8& "

W'

X )

George Makdisi, Medrese ve esas itibariyle F k h eUitimi tarihi hakk ndaki klasik eserinde, neden baz f k h mezheplerinin uzun mrl olmad U ve
yaRamayan f k h mezhepleri olgusunun nas l anlaR lmas gerektiUi konusunu
Mezhepler Olgusunu Anlayabilmek Min Anahtar baRl U alt nda tart R r.
Makdisiye gre, f k h mezheplerinin doUru anlaR labilmesi, gelenekilik (Mutezile) ve ak lc l k (Ehl-i Hadis) aras ndaki BaUdat merkezli mcadele ve etkileRimin iyi tahlil edilmesine baUl d r. eR-Ofiden nce baRlayan ve ondan sonra da
devam eden bu mcadele, Ahmed b. Hanbel sayesinde geleneki kanad n zaferiyle sonulanm Rt r. Mihnenin sona ermesi ve daha sonra Hanbel Mezhebinin
teRekkl bu zaferin gstergeleridir. YaRayan drt f k h mezhebi, art k SnnliUin Remsiyesi ve bir meRruiyet kaynaU d r.105
Drt Snn f k h mezhebinin oluRum srecini bir doktora tezi olarak ele
al p inceleyen Melchert, dan Rman Makdisinin bu tezini esas alarak yola km R
ve grnRte bu tezi geliRtirmiRtir. Zira Melchert n ulaRt U sonuca gre de,
f k h mezhebi olgusu ak lc lar ile gelenekiler aras nda yaRanan mcadelenin
bir rn olarak ortaya km R, SnnliUin genel bir meRruiyet kaynaU haline
gelmiRtir. Ancak Melchert bu tezi geliRtirirken ayn zamanda tezin nemli bir
zaaf n tespit edip gidermeye al Racakt r. Zira Ehl-i Snnet gerekten byk bir
uzlaRma olmakla birlikte, bu uzlaRmada belirleyici ve hkim unsur Ehl-i Hadis
deUildir. Nitekim Melcherta gre, Ehl-i Snnetin teRekklnden nce yaRanan
mcadelenin taraflar n ak lc lar (Mutezile) ve gelenekiler (Ehl-i Hadis) olarak
104

Melchert, The Formation, s. 191-97. Devin J. Stewart, Melchert n yaRamayan mezhepler

konusundaki deUerlendirmelerinin as l tezi kadar gl olmad U n , bunun da byk lde
kaynak yetersizliUine baUl olduUunu kaydeder ve rneUin Oia kaynaklar n n kullan lmas
halinde daha fazla bilgiye ulaR labileceUini belirtir: bkz. Review on The Formation-9 (Stewart), s. 277.
105
Makdisi, OrtaaWda YksekWretim, s. 44-47. Makdisinin grRleri iin H. Tuncay BaRoUlu
taraf ndan Makdisi hakk nda yaz lm R olan George Makdis: 1920-2002 adl deUerlendirme
yaz s na bak labilir.

<

& R \MK*L5M

tespit etmek, Mslam dRncesi tarihini ve Ehl-i Snnetin teRekkln doUru

anlamam z n nndeki en byk engeldir. Zira Ehl-i Hadis iinden k p geliRen
ve byk lde Ofiler ile iliRkili olan ortayolcu bir nc grup daha vard r:
Il ml -ak lc lar (semi-rationalists). Byk uzlaRman n ve bunun rn olan
F k h mezhebinin mimarlar da, Ahmed b. Hanbelin temsil ettiUi Ehl-i Hadisin as l muhalifleri olan bu ortayolcu gruptur.
Melchert, bu teziyle Josef van Essin Mutezile konusundaki devrim say labilecek tespit ve yorumlar n daha da geliRtirmeyi amalad U n a ka ifade
eder.106 Ayn zamanda Montgomery Watt n Ehl-i Snnet at s n n teRekkl
konusundaki tezini esas kabul edip geliRtirdiUini de syleyebiliriz. Nitekim
Watt, Snn dRncenin oluRumu aRamas nda etkili olan drt nemli geliRmeye
iRaret ediyordu: 1) YaRayan snnet anlay R n s n rland ran bir hadis nizam n n teRekkl, 2) K raat- seba ve tefsir usulnn benimsenmesi, 3) F k h
mezheplerinin teRekkl, 4) Sf dRncenin s n rlar n n belirlenmesi.107
Melchert da, baRta klasik f k h mezhepleri olmak zere Ehl-i Snnet at s n
oluRturan klasik k raat ilmi ve klasik tasavvuf anlay R n n, kendilerine muhtemelen Ehl-i Snnet kelmc lar (mtekellim Ehlis-snne) ad n veren108 bu
l ml -ak lc lar grubunun al Rmalar sonucunda ortaya kt U kanaatine ulaR r. Yukar da da ifade ettiUimiz gibi, tm bu iliRkilere tezinde s k s k at flar yapan Melchert, daha sonra bunlardan her birini mstakil bir makale konusu
yap p incelemiRtir. Bu makaleler bir araya getirildiUinde, Watt n kitab ndan
sonra Ehl-i Snnetin teRekklne iliRkin olduka kapsaml ve farkl bir yorum
ortaya kmaktad r.109 Bu makalelerinde, III./IX. yzy l sonlar ndan itibaren
ortaya kan f k h mezheplerinin kurucular ya da nde gelen isimleri (Mbn
Sreyc, Kerh, Halll, Kad Msmail, Davud b. Ali, Taber ve Eb Sevr) ile klasik
Tasavvufun kurucusu say lan Cneyd-i BaUdd ve klasik k raat anlay R n n
(Yedi K raat) mimar olan Mbn Mchid aras ndaki iliRki ve benzerliklere temas
eden Melchert, tm bu tezinin kurgusunu The Adversaries of Ahmad b.
Hanbal (Ahmed b. Hanbelin Muhalifleri) adl makalesinde ortaya koymaktad r. Melchert makaleyi, bu gzle incelendiUi takdirde kendisinin zerinde durmad U dil ve edebiyat ilimleri alan nda da benzer bir iliRkinin kurulabileceUi
kanaatini ifade ederek bitirir.
Melchert n l ml -ak lc lar grubunu ne karmas ve uzlaRma teorisi,
Abbs halifelerinin din siyaseti konusunda da yeni ve rneUin Wattdan farkl
106

Bkz. Melchert, The Adversaries of Ahmad b. Hanbal, s. 234. Nitekim van Ess, III./IX.
yy. iin kullan lan Mutezil teriminin klasik Mutezile ekolnden daha geniR bir evreyi
ifade ettiUini ve rneUin Mihnenin Mutezileden ziyade Hanefler ile iliRkilendirilmesi gerektiUini ortaya koymuRtu. Ayr ca Melchert, al Rmas na esas kabul ettiUi III./IX. yzy l BaUdat nda Oian n nemli bir g olmad U n varsaymaktad r.
107
Bkz. Watt, a.g.e., s. 7, 177, 333-34, 371, 395.
108
Bkz. Melchert, Ibn Mujahid and the Establishment of Seven Quranic Readings, s. 6.
109
Melchert n makalelerinin evirilerinden oluRan ve Mnsan Yay nevi taraf ndan yay mlanacak olan byle bir derleme taraf m zdan haz rlanmaktad r.

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - <

yorumlar getirmesini saUlam Rt r. Bu konuyu zel olarak incelediUi makalesinde

ncelikle, yayg n bir biimde kabul edildiUinin aksine, Mtevekkilin kendisinden nceki Mihne siyasetini tmyle tersine evirme abas nda olmad U n ,
bununla birlikte Mihnenin Riddetini zamanla azaltarak l ml -ak lc lardan yana
bir siyaset izlediUini ortaya koymaya al R r.110 Ayr ca Watt n SnniliUin olgunlaRmas na sebep olan itikad ve amel yak nlaRmada siyas tesirin yok denecek
kadar az olduUu Reklindeki kanaatinin111 aksine, Mtevekkilin geleneUini srdren glge halife Muvaffak ile Irak Mliklerinin Reyhi Kad Msmail aras ndaki
yak nl U n, l ml -ak lc l k anlay R n n tesisi ve bu anlay R n f k h yoluyla mdafaas konusunda ortak hareket ettiklerinin bir gstergesi olduUunu iddia
eder.112 Nitekim kitab nda da, Mbn Sreycin temsil ettiUi l ml -ak lc l k ve bir
otoriteye/Rahsa baUl l k (f k h mezhebi) anlay R n n, Mslmanlar aras nda
meRru ve sahih bir din anlay R (orthodoxy) tesis etmek isteyen vezir Ali b. Msa
gibi merdan destek grdUn ifade ediyordu.113
Son olarak, Melchert n kitab zerine yap lm R deUerlendirmelerde, Ehli Snnet ile ilgili uzlaRma teorisini f k h mezhepleri konusuna uyarlamaktaki
baRar s n n vurguland U na iRaret etmek isteriz.114
6

9( 50

$ 0 !' '5'

'

9 0 A '9 )'

'90

Doktora tezi ve ortaya att U yeni iddialar, Hallaq n da tespit ettiUi gibi,115
Schacht n Mslam hukuk tarihi tezini bir btn olarak sorgulayan ilk ciddi al Rma olarak nitelendirilebilirse de, asl nda Melchert kendisini Goldziher-Schacht
ekolnn bir devam olarak grmekte ve Mslam Hukuku (Tarihi) araRt rmalar nda Schacht n otoritesini sarsmamaya zen gstermektedir. Kendisinden
nceki Bat l Mslam araRt rmac lar ile k yasland U nda Schacht n Mslam Hukuku
kaynaklar na daha vak f olduUunu ve eserlerinin Goldziherden sonra bu alanda
yap lm R en byk katk niteliUi taR d U n ifade eden Melchert, ilk dnem
Mslam hukuku ve tarihi alan nda daha pek ok al Rma yap lmas gerektiUini,
fakat bu al Rmalar n Schacht n att U temeller zerine bina edileceUini vurgu110
Melchert, Religious Policies of the Caliphs From al-Mutawakkil to al-Muqtadir, A.H.
232-295/A.D. 847-908, s. 318-30.
111
Watt, a.g.e., s. 334-35.
112
Melchert, Religious Policies, s. 340.
113
Melchert, The Formation, s. 113-14.
114
Review on The Formation-9 (Stewart), s. 278-79; Review on The Formation-11 (Tsafrir), s.
342. Ancak Stewart, Makdisinin yan s ra Reinhart ve Hallaq gibi araRt rmac lar n da Mbn
Sreycin Ofi Mezhebi ve f k h tarihi a s ndan taR d U neme iRaret etmelerine raUmen,
Ehl-i Rey/Ehl-i Hadis uzlaRmas n n mimar olarak Mbn Sreycin bu kadar ne kar lmas n
destekleyecek bilgiye sahip olmad U m z da hat rlat r. Biz de, Melchert n l ml -ak lc l U
byk lde Ofiler ile iliRkilendiren yaklaR m n n, l ml -ak lc l U n f k h alan na yans mas nda ok etkili olduklar na iRaret ettiUi Irak Mlikleri ve Kad Msmail dikkate al nd U nda
tart Rmaya a k hale geldiUini dRnyoruz.
115
Review on The Formation-5 (Hallaq), s. 278.

<

& R \MK*L5M

lar.116 Kendi kitab n n bir giriR kitab olamayacak kadar zel ve detayl bir akademik al Rma niteliUi taR d U n n fark nda olan Melchert, Mslam hukuk tarihi
hakk nda bir giriR kitab arayanlar iin Schacht n Origins of Muhammadan
Jurisprudence ve An Introduction to Islamic Law adl eserlerinin hl birer Raheser olarak ortada durduUunu zaaflar na raUmen- hat rlat r.117
Goldziher, Schacht, Wansbrough ve N. Calder gibi oryantalistlerin, Mslam
dnyas nda yaz l metinlerin (hadisler ve kitaplar) ilk as rdaki durumuyla
ilgili Rpheci yaklaR mlar n n bu dnemle ilgili al Rmalarda dikkate al nmas
gerektiUini vurgulayan -doUrudan bir eleRtiriye tabi tutmaks z n- Melchert,118 bu
Rpheleri temelsiz bulan Fuat Sezgin, Nabia Abbott ve Harald Motzki gibi
yeni araRt rmac lar da kendi araRt rmalar n n s n rlar n aRarak temelsiz
genellemelerde bulunmakla itham eder. Ama rneUin Miklos Muranyi ve
Gregor Schoelerin kendi al Rma alanlar n n s n rlar ierisinde kalarak daha
zellikli ve isabetli sonulara ulaRt klar na da dikkat eker.119 Ophesiz Melchert
klasik oryantalistlerin tenkit edilmesine karR deUildir. Onun iki konuda hassas
olduUunu gryoruz: Birincisi, klasik oryantalist tezlere ynelik eleRtirilerin,
gl ve daha zel araRt rmalara dayanmas ve genellemelerden uzak olmas ,
ikincisi de, bu eleRtirilerin ve yeni al Rmalar n klasik oryantalist geleneUi y kmak gibi bir amala yap lmamas . rneUin, Calder Schacht n projesine alternatif sunmak isteyenlerden birisi olarak deUerlendirmekte ve byk lde
onun tezlerini teyit etmekte, en az ndan dikkate almaktad r.120 Genel olarak
klasik oryantalistlere yneltilenler gibi Caldera ynelik tenkitleri de bu a dan
ikiye ay ran Melchert, Yasin Dutton, Muranyi ve Jonathan Brockopp gibi Mlik kaynaklar zerinde al Ranlar n ynelttiUi eleRtirilerin olduka gl olduUunu kabul etmekle birlikte, eR-Ofi ve er-Risle ile ilgili henz ciddi bir eleRtiri
getirilemediUini ifade eder.121
Melchert n hassasiyet gsterdiUi diUer konu ise belki daha da nemlidir.
Zira Mslam araRt rmalar alan ndaki akademik al Rmalar n oryantalist gelenek
ierisinde kal narak yap lmas gerektiUini dRnen ve bu dRncesini Mslman
bilim adamlar n n kendi geleneklerine olan baUl l U na at fta bulunarak teyit
etmeye al Ran Melchert n ifadelerini aynen aktarmakta yarar gryoruz:
Asl nda klasik dnem f k h literatrnn ncelikli hedefinin, geleneUi srekli
yeniden teyit etmek olduUunu syleyebiliriz. (Nitekim) akademik faaliyet, daha
nce sylenenlerin bir baRka biimde yeniden dile getirilmesi ve birok ayr nt n n
ustaca ifade edilmesinden ibaret bir tr gsteri sanat d r. Sorun, modern bilim
116

Melchert, The Formation, s. xxi.

Bkz. The Formation n tan t m sayfas : http://www.amazon.com/exec/obidos/tg/detail//9004109528/102-5064511-5840168?v=glance (22.12.2004).
118
Melchert, The Formation, s. xxviii. yle anlaR l yor ki Melchert, ilgisini mevcut rivayet
birikiminin otantikliUi sorunundan ziyade fakihlerin bu birikim ile olan iliRkilerine ve buna
baUl olarak farkl f k h anlay Rlar n n ortaya k R na yneltmiRtir.
119
Melchert, Book Review-21, s. 138.
120
Melchert, Book Review-3, s. 365; Book Review-25, s. 274.
121
Melchert, Book Review-3, s. 366-67; Book Review-5, s. 272.
117

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - < =

adamlar olarak bizlerin tevars edilen grRleri alt-st ettiUimiz iin dllendirilmesidir. Bizler gsteriyi, Goldziher ve Schacht n bildiUi Reyleri ustaca yeniden ifade
ederek deUil, onlar n hedefe isabet ettiremedikleri noktalar gstererek yapmaya
al R yoruz. Ne kadar ok hata buldunuz o kadar ok baRar l s n z.122

Melchert, Mslman araRt rmac lar n Schacht ve ekolne ynelik eleRtirilerini ise, Mngiltere ve Amerikadaki muhafazakr Hristiyanlar n zellikle Almanya kaynakl Mncil Tenkidi al Rmalar na (The Higher Criticism of the Bible)
ynelik eleRtirilerine benzetir. Sz konusu araRt rmac lar aras nda, yeni hadis
tenkidi al Rmalar n Reytanca bulan Seyyid Hseyin Nasr gibi olduka u
rneklerin yan s ra M. Mustafa el-Azam gibi daha soUukkanl ve sistematik
tenkit al Rmalar ortaya koyanlar da bulunduUuna dikkat eken Melchert, bununla birlikte muhafazakr olarak nitelediUi Mslmanlar n ortaya koyduUu
tm eleRtirel al Rmalar dogmatik olmakla itham eder.123
Klasik oryantalist geleneUe baUl l U na dikkat ektiUimiz Melchert zerinde ok etkili olduUu anlaR lan nemli bir isim de, bir dnya medeniyeti olarak
Mslam tarihini incelediUi The Venture of Islam: Consciense and History in a World
Civilization124 adl eseriyle tan nan Marshall G. S. Hodgsond r. Mslam Hukuk
tarihine giriR kitab arayanlar iin Schacht n kitaplar n n hl deUerini koruduUunu hat rlatan Melchert n, kendisinin giriR kitab olarak Hodgson n sz konusu eserinin birinci cildini esas ald U n ifade etmesi ve bu kitab n da
Schacht nkiler gibi bir Raheser olduUunu ayn lde dzeltmeye ihtiya duymakla birlikte- vurgulamas 125 bu a dan olduka nemlidir. Melchert n ondan
en fazla istifade ettiUi konular n baR nda, Mslam dRnce ekollerinin daha iyi
anlaR labilmesi iin sahip olduklar farkl dindarl k (zhd/takva) biimlerini
inceleme yaklaR m gelmektedir. Zira The Piety of the Hadith Folk (Ehl-i
Hadisin Dindarl U ) adl makalesini byk lde Hodgson n tezi zerine kurduUu anlaR lan Melchert, Hodgson n Quaker126 kimliUine ve yorumlar nda
dindarl k konusunun zel bir yeri olduUuna dikkat ekmektedir.127 Ayn zamanda Annales Ekolne baUl olan Hodgson n tarih anlay R nda ve Avrupamerkezci yaklaR mlardan farkl bir Mslam medeniyeti yorumu geliRtirmesinde

122

Melchert, Book Review-24, s. 118.

Melchert, Book Review-3, s. 363-65; Book Review-11, s. 715.
124
3 cilt, Chicago: University of Chicago Press, 1973. Kitap, -slam n Serveni: Bir Dnya
Medeniyetinde Bilin ve Tarih (3 cilt, Mz Yay nevi, Mstanbul, 1993) ad yla Trkeye evrilmiRtir.
125
Bkz. The Formation n tan t m sayfas : http://www.amazon.com/exec/obidos/tg/ detail//9004109528/102-5064511-5840168?v=glance (22.12.2004) Ayr ca bkz. Melchert, The Piety
of the Hadith Folk, s. 425.
126
Quakerlar, KardeRlik Kilisesi ve Mennonitler gibi, savaR karR tl U (Vietnam SavaR ile
gndeme gelmiRtir) ile tan nan, Kilise ve Kanonik Mncil otoritesini tan mayan, gnlk hayatta
Hz. Msay rnek alma abas iinde olan ve mistik/zhid ynleriyle ne kan bir Hristiyan
cemaattir
(bkz.
Quakerlar,
AnaBritannica,
XVIII,
234).
Ayr ca
bkz.
http://www.religioustolerance.org/quaker.htm (11.12.2004)
127
Melchert, The Piety of the Hadith Folk, s. 425.
123

<

& R \MK*L5M

Quaker kimliUinin ok etkili olduUu bilinen bir gerektir.128 Farkl dinlerin mistik geleneklerine ve Mslmanlar aras ndaki farkl dindarl k (zhd/takva) anlay Rlar na zel bir nem vermiR olmas n n yan s ra Mslam medeniyeti hakk ndaki
yorum ve deUerlendirmelerinde dikkati eken itidalli yaklaR m dikkate al nd U nda, Hodgson gibi Melchert n da mistik/zhid ynleriyle ne kan sz konusu Hristiyan cemaatlerden birisiyle iliRkilendirilebileceUi ihtimali akla gelmektedir.129 Tabii bu arada, Hodgson n Mslama karR sayg l ve empatik tutumu
zerinde nemli etkileri olan130 L. Massignonun ayn Rekilde Melchert zerinde
de etkili olduUu gzden uzak tutulmamal d r.
Melchert n oryantalist gelenek iinde yrtlen Mslam Hukuk (F k h) Tarihi al Rmalar ile ilgili olduka nemli bir tespitini ve temennisini aktararak
deUerlendirmemize son verelim. Melchert kitab n n giriRinde, Mslmanlarca
geliRtirilen hukuk doktrinlerinin tarihi zerinde al Racak kiRilerin hem klasik
anlamda Mslam Hukuku (F k h) melekesine hem de Bat l anlamda tarih nosyonuna sahip olmalar gerektiUini vurgulad ktan sonra, her iki disiplinde de uzmanlaRm R araRt rmac lar n olmad U na iRaret eder ve Bir gn zgn bir F k h
Tarihi ortaya kacakt r temennisinde bulunur. Kendi al Rmas n da, daha
nce yap lm R olan baRlang al Rmalar na mtevaz bir katk olarak nitelendirir.131 Kitab n n giriRinde ortaya koyduUu bu yaklaR m, F k h kitaplar n kullanmamas sebebiyle kendi tezinin de nemli bir zaaf taR d U n n fark nda olduUunu
gstermektedir.

128

Hodgson n savaR karR t bir Quaker oluRunun entelektel yaRam , tarih anlay R ve al Rmalar zerindeki etkileri konusunda bkz. Edmund Burke III, Dnya Tarihi Olarak Mslam
Tarihi: Marshal G. S. Hodgson ve Mslam n Serveni, M. G. S. Hodgson, Dnya Tarihini
Yeniden D+nmek (. Ahmet Kanl dere ve Ahmet AydoUan, Mstanbul: YneliR, 2003) iinde,
s. 440, 444-47.
129
Melchert n bir sre (muhtemelen 1998 y l nda) A.B.D.nin Gney Karolina Eyaletine
baUl Blackville kentinde bulunan ve Mennonite Mezhebine baUl zel bir Hristiyan okulu
olan Barnwell Christian Schoolda bulunduUunu hat rlatmak isteriz (bkz. dpn. 4).
130
Bkz. Edmund Burke III, Dnya Tarihi Olarak Mslam Tarihi: Marshall G. S. Hodgson ve
-slam n Serveni, M. G. S. Hodgson, Dnya Tarihini Yeniden D+nmek (. Ahmet
Kanl dere ve Ahmet AydoUan, Mstanbul: YneliR, 2003) iinde, s. 443-44.
131
Melchert, The Formation, s. xvi-xvii.

/"

$+"

8 ("

. 8 2" - <

<

& R \MK*L5M

<

<<

A. KEVIN REINHART: B YOGRAF ve

KLA IMLAR
YAK
GENEL YA
Dr. Muharrem KILI

Abstract
A. Kevin Reinhart: His Biography And General Opinions
In this article we will present a biographical information about A.
Kevin Reinhart who is a specialist in Islamic studies in general and
Islamic law in particular. We will give a detailed information about his
academic and professional activities i.e. teaching appointments, the
courses which he teaches, the publications and etc. Then we will have
a general outlook for the views of him generally in the field of Islamic
legal theory.
Key words: A. Kevin Reinhart, biography, Islamic legal theory,
Islamic ethics, Muslim moral thought.

6! "
A. Kevin Reinhart, eUitim Uretim y llar n n ilk dnemlerinde birka y l n
Trkiyede geirmesi neticesinde genel olarak Mslma ve Trkiyeye olan merak akademik bir niteliUe brnen gen kuRak oryantalistlerden birisidir. Genel
olarak Mslm araRt rmalar alan na olan akademik ilgisi daha ok Mslm hukuku,
Mslm hukuk teorisi ve etik zerinde yoUunlaRmakla birlikte, son dnem Osmanl tarihi zerine de ilgisinin olduUu grlmektedir.
Biz bu al Rmam zda ncelikle Reinhart n hayat n , Urenim durumunu,
eUitim-Uretim etkinliklerini, akademik birikimini ve yapm R olduUu yay nlar n
ayr nt l bir listesini de ieren biyografik bir tan t m n yapmay amal yoruz.
Daha sonra yazar n baRyap t olarak niteleyebileceUimiz Vahiy ncesi: Mslman Ahlak D+ncesinin S n rlar (Before Revelation, The Boundaries of Muslim

Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi.

<

8 "

B'5'R

Moral Thought) adl eseri erevesinde genel yaklaR mlar na iliRkin tan t c bir
ereve sunmaya al RacaU z.
6%
6

4
# . <C

15 Oubat 1952de dnyaya gelen A. Kevin Reinhart n asker kkenli bir

ailenin ocuUu olarak bymesi, onun daha ilkUretim y llar ndan itibaren eUitim yaRam n farkl lke ve okullarda srdrmesine yol am Rt r. Birden ok
okul deUiRtirmek suretiyle tamamlad U ilkUretim y llar ndan lise eUitiminin iki
y ll k bir dnemini Ankarada -Balgat Amerikan okulu- (1967-1969) geirmiR
olan Reinhartda, bu eUitimi s ras nda Mslm ve Trkiye konusunda bir ilgi
uyanm Rt r. Bu ilgi nedeniyle olsa gerek Reinhart, lisans eUitimi iin Orta DoUu
AraRt rmalar konusunda yetkin olan Austin, Texas niversitesini tercih etmiRtir. Mslm araRt rmalar alan nda al Rmalar n bu niversitenin OrtadoUu ve
Arap AraRt rmalar blmnde 1974 y l nda tamamlam Rt r.
nce iki y l sreyle Trke ve daha sonra drt y l Arapa eUitimi alan
Reinhart, her yaz dneminde Arapa eUitimi amac yla Fasa Kazablanka- ve
M s ra Kahire- gitmiRtir. Reinhart, yksek lisans eUitimini 1978 y l nda
Harvardda Dini AraRt rmalar (The Study of Religion) alan nda tamamlam Rt r. YoUun Arapa eUitiminin ard ndan Harvardda Dini AraRt rmalar/Mslm
(The Study of Religion/Islamics) alan nda doktora program na baRlayan
Reinhart, Wilfred Cantwell Smith, John Carman, Jane Smith, Wolfhard
Heinrichs ve Muhsin Mahdi gibi tan nan isimlerle al Rm Rt r. Bunun yan s ra,
bu dnemde Dnya Dinleri AraRt rmalar merkezinde de al Rmalar n ya da
araRt rmalar n srdrmRtr. Reinhart, doktora program n da 1986 y l nda
tamamlam Rt r.1
%6 8&

# . 'C

<C

Doktoras n tamamlad ktan sonra 1986da Darmouth Collegee intisap

eden Reinhart n al Rmalar n n ilgi odaU n daha ok klasik dnem Mslm hukuku ve ahlak dRncesinin oluRturduUunu syleyebiliriz. Hukuk dRncesi zerine yoUunlaRan yazar n bu konudaki baRyap t , Vahiy ncesi: Mslman Ahlak
D+ncesinin S n rlar (Before Revelation-The Boundaires of Muslim Moral
Thought) adl eseridir. Reinhart n baRl ca akademik ilgi alanlar n Mslm hukuk
teorisi, Mslm hukuku, ahlak, dini ibadetler ve dini temizlik (taharet) gibi konular oluRturur. Ayr ca son dnem Osmanl da Mslm ve Trk Mslm da yazar n
ilgi alanlar aras nda yer almaktad r. yle ki, 1995 ve 1996 y llar nda Trkiyede
bulunan Reinhart, Trk dili ve Trk Mslm konusunda araRt rma ve al Rmalar
1

Bkz., http://www.dartmouth.edu/~religion/faculty/reinhart-bio.html,
http://www.dartmouth.edu/~akr/CV-Web_10_01.htm.

B . & 4 &"

9 $

% . > &

< <

yapm Rt r.2
Bu akademik ilgisi ve uzmanlaRma alan doUrultusunda Reinhart, baRta
Arapa olmak zere, Trke (ayr ca Osmanl Trkesini rahat bir Rekilde okuyabilmekte) ve Farsa gibi Mslman toplumlar n nde gelen literatrel ve
kltrel dillerini ileri dzeyde UrenmiRtir. Ayr ca ana dili olan Mngilizcenin
yan s ra, Frans zca ve Almanca gibi bat dillerini de bilmektedir. Dil Urenimi
ve akademik al Rmalar erevesinde araRt rmalarda bulunmak amac yla
Reinhart, Fas, M s r ve Trkiye gibi birok Mslm lkesinde bulunmuRtur. Yine
doktora tez al Rmalar , yazma eserler hakk nda al Rmalar, kltrel al Rmalar
ve alan araRt rmalar amac yla Trkiye, M s r, Suriye, Yemen ve Tunus gibi
lkelerde bulunmuRtur. Modern dnemde Mslm hukukunun uygulanmas konusuna da ilgi duyan Reinhart, bu erevede, Hindistan, Pakistan, Kuveyt ve
Bahreyn gibi Mslm lkelerinde de araRt rmalar yapm Rt r.
Akademik ilgi alanlar doUrultusunda Reinhart n uzmanl k alan n n belirlendiUini ve eUitim-Uretim faaliyetlerinin de bu konuda bize yeterli bilgiyi
vereceUini ifade edebiliriz. Bu nedenle Reinhart n grev yapt U Dartmouth
Collegede verdiUi derslerin isimlerini burada zikretmemiz uygun olacakt r;
Dini AraRt rmalara GiriR, Mslma GiriR, Modern Mslm, Sufizm, Mslm AraRt rmalar na Klasik YaklaR mlar, Dini Temizlik, Mslm n Blgesel Farkl l klar ,
Kuzey Amerikada Mslm, Kuran ve Peygamber, Mbadet, Wilfred Smith ve Dini
AraRt rmalar.
Reinhart eUitim-Uretim etkinliklerini, al Rt U niversite d R nda bir tak m niversite ya da eUitim kurumlar nda da grevlendirilmek suretiyle devam
ettirmektedir. Bu erevede 2001 bahar dneminde Fasta Fez- Dartmouth
Asian and Middle East Studies Program n direktrlUn yapm Rt r. Yine,
1996 gz dneminde Edinburgh niversitesinde Dartmouth Department of
Religion Foreign Study Program, direktrlUnde bulunmuRtur. Ayr ca, Trkiyede Alanya- Georgetown University Program in Mediterranean Studies,
program erevesinde Mart-Haziran 1993 dneminde Mslm Medeniyeti,
Modern Mslm ve Trkiyede Mslm derslerini yard mc direktr olarak vermiRtir.
EUitim-Uretim faaliyetlerine Reinhart, 1983-1986 tarihlerinde
Dartmouth Collegede Mslm Dini (Islamic Religion) alan nda misafir okutman
olarak baRlam Rt r. Doktoras n tamamlad ktan sonra Uretim grevini
Darmouth Collegede ve yine ayn blmde 1986-1992 tarihleri aras nda yard mc doent olarak yrtmRtr. Daha sonra Darmouthda 1992 y l nda do-

Ayr nt l bilgi iin bkz., http://www.dartmouth.edu/~religion/faculty/reinhart-bio.html,

http://www.dartmouth.edu/~akr/CV-Web_10_01.htm.

<

8 "

B'5'R

entlik nvan n alan Reinhart, eUitim-Uretim faaliyetlerini bir akademisyen

olarak srdrmektedir.3
6

. $

Bu baUlamda Reinharta akademik ve idari deneyim kazand ran akademik ve idari etkinliklerden baz lar n zikredebiliriz. Yazar, Charles Kurzman
taraf ndan Oxford University Press iin edisyonu yap lan Liberal Islamic Texts
of the 19th Century adl eserin, blm editrlUn ve evirilerinin redaksiyonunu yapm Rt r. Ayr ca, el-Cezirnin, Dhikra al-aqil wa-tanbih al-ghafil, ve elKevkibnin, Mujtama Umm al-Qurra, evirilerinin tashihlerini yapm Rt r. Yine
yazar, Smith College (2000), Washington niversitesi, Seattle (1996) ve Indiana
niversitesi, Bloomington (1995) sreli araRt rmac olarak grev yapm Rt r.
Ayr ca 1992-1995 tarihlerinde Middle East Studies Association Bulletinin editr
yard mc l U n ve Richmond niversitesinin dan Rmanl U n da yapm Rt r.
Reinhart, Oxford niversitesi, Gney Carolina niversitesi, New York
State niversitesi yay nevlerinin ve ayr ca International Journal of Middle East
Studies, Journal of the American Academy of Religion, gibi baz yay nevi ve dergilerin bas n dan Rmanl U grevlerini de yrtmRtr. Yine Amerikan Din Akademisi, Amerikan Oarkiyat DerneUi, OrtadoUu AraRt rmalar DerneUi, Trkiye Amerikan AraRt rma Enstits (geniRletilmiR ynetim kurulu yesi) ve
Yemen AraRt rmalar Amerikan Enstits (nceki baRkan yard mc s ) ile akademik dzeyde profesyonel iliRkilere sahiptir.
Reinhart n uzmanl k alan ndaki akademik birikimi onun bir ok burs ve
dl ile desteklenmesine imkan tan m Rt r. Bu akademik burslardan ve dllerden baz lar Runlard r; Dartmouth Humanities Institute Convenor (with Dennis
Washburn): Converting Cultures: Religion, Ideology, and Transformations of
Modernity gz dnemi 2002. Mstanbulda drt ayl k araRt rma NEH bursu
(fellowship), gz dnemi 1996. Mleri dzeyde yaz dnemi yoUun Trke eUitimi
program bursu, Trkiye Amerikan AraRt rma Enstitsnce, 1995. Fulbright
Faklte AraRt rma Bursu (Yemen, Suriye, Trkiye) 1988-1989. Fulbright Yurtd R doktora tezi araRt rmalar bursu, (M s r ve Yemen) 1979-1980.4

6O
3

P $

G G

GG $

Bkz., http://www.dartmouth.edu/~akr/CV-Web_10_01.htm.
Bkz., http://www.dartmouth.edu/~religion/faculty/reinhart-bio.html,
http://www.dartmouth.edu/~akr/CV-Web_10_01.htm.
4

#'

B . & 4 &"

9 $

% . > &

<

Vahiy ncesi: Mslman Ahlak D+ncesinin S n rlar , adl al Rmas nda

Reinhart, Mslm dRncesinin temel tart Rma konular ndan birini konu edinmiRtir. Bu konu, vahyin geliRi ncesinde mahzr, mbh, veya vcib olarak nitelenebilecek olan bir fiilin hkmnn var olup olmad U ve eUer var ise bu hkmn
niteliUinin ne olduUu sorunudur. Ona gre, yaklaR k drt yz y l boyunca Mslmanlar n hararetli bir biimde tart Rt klar ve daha sonra sekiz yz y l boyunca
da bu tart Rmalar eserlerine dahil ettikleri sorun, Rphesiz yararl bir tart Rma
konusu olmuRtur. Reinhart, vahyin geliRinin zerinden uzunca bir sre gemiR
olmas na karR n, Mslmanlar n Mslm ncesi fiillerin hkmlerinin mahiyeti
konusuna olan bu ilgilerinin nedeninin soruRturulmas n n gerekliliUini kendisine
temel hareket noktas yapm Rt r. Ancak ona gre bu konuya, genellikle yap ld U
Rekliyle teolojik tart Rmalar n ele al n R yntemiyle yaklaR lmamas gerekir.5
Bu al Rmas nda Reinhart, Mslm hukuk teorisi (f k h usl) literatrnn
ortaya koyduUu birikimi esas alarak Mslm ahlak teorisi konusunu ele alm Rt r.
Mslm hukuk teorisine iliRkin klasik literatrn, temel konular ndan birini oluRturan hkm konusu alt nda hsn-kubh, hazr-ibha ( erin geliRi ncesi nesne ve
fiillerin hkm), nasslar n talili gibi konular tart Rmaya am Rt r. Yazar bu al Rmas yla vahiy ncesine iliRkin yap lan tart Rman n taraflar n n dini ilgilerini
ortaya koymay amalam Rt r. Bu tart Rman n taraflar ndan birini oluRturan
Muteziller, sadece Mutezil olmayanlarla deUil birbirleri ile de tart Rm Rlar ve
farkl grRlere sahip olmuRlard r. rneUin, Hanbeller, ibha, hazr ve vakf grRlerini savunabilmiRlerdir. Reinharta gre bu tart Rma, Mslman olman n
ne anlama geldiUini anlamaya al Ran Mslmanlar n karR laRt klar ontolojik,
epistemolojik ve kurtuluR tarihine/Uretisine (heilsgeschichte) iliRkin sorunlar
zerinde dRnmenin bir arac olmuRtur. Ona gre tarihiler menkibden
(doxography) geri ad m att klar ve Mslman hukuk ve teoloji metinlerini din
tarihinin bir paras olarak grdkleri zaman ancak, tarihsel ortam yla birlikte
ekollerin konumlar ve argmantasyon yntemleri aras ndaki iliRki kurma grevi baRlayabilir.6
Reinhart, vahiy ncesine iliRkin srdrlen bu tart Rman n temel kavramlar n a klama baUlam nda, moral deUerlendirme sorununun tek bir ncel soru
ile kavranamayacaU n vurgulamaktad r. Sorunun ok boyutlu ve karmaR k oluRu
nedeniyle, konunun bir tak m sorunlar yumaU n ierdiUini ifade eder.
Reinharta gre bu sorunlar yumaU klasik literatrde Ru baRl klar alt nda kav-

Reinhart, A. Kevin, Before Revelation -The Boundaires of Muslim Moral Thought-, (Suny
Press), New York, 1995, s. 3.
6
Reinhart, age., s. 177. Konuya iliRkin grR ayr l klar n n tek bir mezhep iinde varl U n
vurgulayan Reinhart, rneUin Hanefi ekoln Irak ve Semerkand ekollerinin Mutezileye,
Buhara ekolne mensup Hanefi hukuk bilginlerinin ise Hanbeli ve Oafii hukuk bilginlerinin
grRlerini benimsediklerini ne srer. Bu konudaki yaklaR mlar n her birini btnyle tek
bir ekolle zdeRleRtirilmesinin yanl Rl U n ifade eder. Bkz., Reinhart, age., s. 10-76.

<

8 "

B'5'R

ramsallaRt r lm R ve tart R lm Rt r; erin geliRi ncesi fiiller (el-efl kable vrdi++er/sem), mbh, hsn ve kubh, nimet verene Rkran (+krl-mnim).7
erin geliRi ncesi fiiller (el-efl kable vurdi+-+er/sem) konusu, vahiy
ncesinde ya da vahyin yokluUunda bu fiillerin hkmlerinin ne olduUu zerinde duran olduka pratik bir soruna iRaret etmektedir. Bu soru, vahyi bildirim
olmaks z n fiillere eri hkm kategorilerinin ve zellikle de mbh hkmnn
verilip verilemeyeceUini sorgular. Reinhart, hsn ve kubh sorununun da zelde
metafizikilerin ilgi alan na girdiUini ifade etmiRtir. Bu sorun ncelikle, insanlar n kendi doUal yeteneklerini bir Reyin aRk n iyiliUini (hsn) ve ktlUn
(kubh) +krl-mnim gibi- belirlemek iin kullanabilip kullanamayacaklar n
ierir. Bu ynyle tart Rma, beReri moral-epistemolojik yeteneUin s n rlar ile
iliRkilidir. Bu sorun ayn zamanda fiillerin kendi doUalar na iliRkin olup, bu erevede iyilik ya da ktlUn fiillerin ontolojik doUalar n n bir paras olup olmad U da sorunsallaRt r l r. Vahiy ncesine iliRkin temel tart Rma konular ndan
belki de en ilgin metafizik alt sorunu +krl-mnim konusu oluRturur. Burada
temel soru Rudur; vahyi bir bildirim sz konusu olmaks z n nimet verene
(mnim) Rkretmek iin bir ykm bilebilir miyiz?8
Reinhart, bu temel sorunlar n daha nce zellikle George Hourani taraf ndan pratik felsefenin konular olarak ele al nd U n ifade eder. Ancak yazar,
ondan farkl olarak, bu al Rmas nda konuyu, hukuk biliminde hukuk bilgininin
pratik imalar erevesinde ele ald U n vurgular. Hukuk bilginlerinin pratik
ilgileri doUrultusunda ele ald klar bu sorunu Reinhart, olabildiUince teolojik
kaynaklardan ok hukuk teorisi -f k h usl- kaynaklar na baRvurarak ele almaya al Rm Rt r.9
Bir giriR ve Cassas ve Gazalinin eserlerinden baz blmlerin evirisinden
oluRan ikinci blme ilave k s m d R nda, ana blmden oluRan kitab na yazar, bu sorunlar n nas l ortaya k p geliRtiUini, hukuk ekollerinin tarihsel oluRumu baUlam nda ortaya koymak amac yla menakib (doxography) ile baRlam Rt r. Bu erevede mezheplerin geliRimi ve bu mezheplere baUl l U n ne anlama
geldiUini belirlemeye al Ran yazar, ikinci blmde temel yaklaR m (hazr,
ibha, vakf) ayr nt lar ile analiz etmiRtir. nc blmde ise Reinhart, bu
sorunlar kompleksine etki eden epistemolojik ve ontolojik boyutlar n kendisini
konu edinmiRtir.10
F k h uslnn olduka rktc bir alan olan ve bilginlerce geniR bir biimde ele al nmam R bir konuyu -yazar daha dar kapsamda konuyu ele alm R
olsayd daha yararl olurdu- ele ald U kitab nda ciddi metodolojik hatalar ve
aR r dikkatsizlikler sz konusudur. Bu yzden Reinhart n bu yap t baRar l bir
7

Reinhart, age., s. 7-8.

Reinhart, age., s. 7-8.
9
Reinhart, age., s. 8.
10
Reinhart, age., s. 9.
8

B . & 4 &"

9 $

% . > &

< =

al Rma olarak deUerlendirilemez. Yazar n bu al Rmas nda biri dRnsel diUeri

teknik olmak zere en az ndan iki temel hata sz konusudur. DRnsel dzeyde
Reinhart bu al Rmas nda yetersiz deliller temelinde olduka byk genellemelere gitmiRtir. DiUer yandan teknik dzeyde de kitapta birok slup, gramer ve
bibliyografya hatalar yer almaktad r.11
6%
6

( #
/

Before Revelation -The Boundaires of Muslim Moral Thought-, (Suny

Press), New York, 1995.
'

Late Ottoman Religion, Archivum Ottomanicumun zel say s (Hasan

Kayal ile birlikte), 2001.
%6 )
Like the Difference Between Heaven and Earth: Hanafi and Shafii discussions of fark and wajib in The Alta Papers in usul al-fiqh, Bernard Weiss, ed.
(2001 E.J. Brill).
Musa Kazim: from ilm to polemics, Archivum Ottomanicum 2001.
Ethics and the Quran, s. 55-78, Encyclopaedia of the Qur'an ed. Jane
Dammen, Mc Auliffe, (Leiden: Brill, 2001).
The Introduction to Islam in Brannon Wheeler, ed., Teaching Islam in
the Liberal Arts, (Oxford University Press).
When women went to Mosques: Aydini on the Perdurance of Assessments [Analysis, Translation, Edition]: Islamic Legal interpretation: Muftis and
Their Fatwas, a Casebook edd. David Powers, Brinkley Messick, Khalid Masud.
(Cambridge MA, Harvard University Press, 1996), s. 116-128.

11

Reinhart n bu al Rmas n kritik eden tan t m yaz s iin bkz., Ormsby, Eric, Kitap tan t m :
Reinhart, A. Kevin, Before Revelation -The Boundaires of Muslim Moral Thought-, (Suny
Press), New York, 1995. Islamic Law and Society, 5:1 (1998) Brill, Leiden.
12
Yazar n bilimsel yay nlar konusunda ayr nt l bilgi iin bkz.,
http://www.dartmouth.edu/~religion/faculty/reinhart-bio.html,
http://www.dartmouth.edu/~akr/CV-Web_10_01.htm.

<

8 "

B'5'R

Transcendence and Social Practice: Muftis and Qakis as Religious Interpreters: Annales Islamologiques. [Journal] de l'Institut Francais d'Archeologie
Orientale (vol. 27; 1993 [1994]), s. 5-28.
24.

Impurity/No Danger: History of Religion, (vol. 30/1, August 1990), s. 1-

The Islamic Afterlife: [The Here and the Hereafter] Images of Paradise in
Islamic Art, edd. Jonathan Bloom, Sheila Blair, (Austin: University of Texas
Press, 1991), s. 15-23.
Thanking the Benefactor: Spoken and Unspoken Thanks; Some Comparative Soundings, edd. John Carman, Frederick Streng, (Cambridge MA:
Center for the Study of World Religions, 1989), s. 115-133.
Islamic and Islamicate Ethics (survey and bibliography): Harvard/Berkeley Comparative Ethics Project, A bibliographic guide to the comparative study of ethics, (Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1991), s. 531561.
Islamic Law as Islamic Ethics: Journal of Religious Ethics, (vol. 11/2,
Fall 1983), s. 186-203.
6 % &# #

The Origins of Islamic Ethics in a volume edited by Charles Hallisey

for U. Chicago Press, December 2001.
G. H. A. Juynboll and the Study of hadith (Review Essay, Journal of Islamic Law and Society), December 2001.
Islam, World Book Yearbook, 2000.
Contagion, Encyclopaedia of the Quran, (E. J. Brill).
Tahara Purity, (circa 1000 words) for Encylopedia Britannica, in MerriamWebster's Encyclopedia of World Religions: An A-Z Guide to the Worlds Religions, (1999).
shakk, shukr, shar, al-Suluki, tahara, tahsin wa-taqbih, tayammum, al-Waki, Encyclopaedia of Islam (E. J. Brill).
Intellectual Life of Islam for The Muslim Almanac: A reference work on
the history, faith, and cultures and peoples of Islam ed. Azim Nanji, (Gale Research, 1996). s. 177-187.
Introduction Encyclopedia of Islamic Law adapted by Laleh Bakhtiar
(Kazi Press: Chicago IL, 1995), s. xxxi-xl.

B . & 4 &"

9 $

% . > &

<

Birth Rites, Fark Ayn, Fark Kifayah, Funerary Rites, Guardianship, Haram Oxford Encyclopedia of Modern Islam (Oxford University Press,
1994).
Mecca and Medina, Harpers Dictionary of Religion, New York:
Harper & Row, 1993.
The Great Mosque Library in the American Institute of Yemeni Studies Newsletter, (Spring 1982), s. 4-7.
Ulema (with W.A. Graham), The Abingdon Encyclopedia of Living Religions, 1981.
+6 % &# ? .
The section on Conjugal Union (nikah ) from al-Ikhtiyar [a Shafii law
manual; tr. for Islam to 1350 Dartmouth College 1983].
The Letter of al-Hasan al-Basri on the Dangers of This World [tr. as
example of early proto-Sufi text for Introduction to Islamic Mysticism
Dartmouth College l983].
The Letter of al-Hasan al-Basri on Predestination tr. as example of
early theology text; for Encountering Islam Brown U. 1982].
'6 %

0 /

"

C % &# %

Koine and Cosmopolitan Islam: Unity and Variety in Religions. (University of California, San Diego, Mart 2001).
History of Religions Ko niversitesi, 2 konferans, Ekim 2001.
Why You Shouldnt Beat Your Parents; Rhetoric, Analogy, and Casuistry and Islamic Ethics and the study of Comparative Ethics (Kas m 10, 2000,
University of Chicago).
Why You Shouldnt Beat Your Parents, Macalister College, Mart 1998.
Religious Trends in the 19th-century Ottoman Empire, Kas m 1996,
BoUazii niversitesi, Istanbul Turkey.
Purity and Strangers, Columbia Islamic Studies Seminar, Eyll 1994;
American Oriental Society (Salt Lake City, Mart 1995).
Of Hematology: Menstrual Regulations in Islamic Law, (Middle East
Studies Association, Kas m 1993).
Had the Prophet Been a Kafir?; A Controversy in Islamic Legal
Thought, American Oriental Society, Bahar 1992.

<<

8 "

B'5'R

The Speculative Jurisprudence of Suhrawardi al-Maqtul, American

Oriental Society, Bahar 1991.
6

>

Akademik ilgisi daha ok Mslam hukuku, Mslam hukuk teorisi ve Mslam Ahlak teorisi zerinde yoUunlaRan gen kuRak oryantalistlerden Reinhart olduka
geniR bir akademik ilgi alan na sahiptir. ncelikle Reinhart, ilgili olduUu alanlarda akademik bir etkinlik yrtebilmenin temel koRulu olan, o alanlar n zgn
dillerini kullanabilme konusunda kendisini yeterince geliRtirmiRtir. Bu amala,
birok Mslam lkesinde bulunmuR ve dil Urenimini gerekleRtirmiRtir.
Bunun yan s ra, geniR olan akademik ilgisi doUrultusunda al Rmalar n
yrtmRtr. Reinhart n yapm R olduUu her trden bilimsel yay nlar ve akademik etkinliklerinde onun geniR akademik ilgisi kendisini gstermektedir. Bu
geniR ilgi alan n n ierisine teorik nitelikli Mslam hukuk ve ahlak teorisi al Rmalar n n yan s ra, pratik niteliUi olan alan al Rmalar da girmektedir. Alan al Rmalar n gerekleRtirmek amac yla da birok Mslam lkesinde bulunmuRtur.
Reinhart Vahiy ncesi: Mslman Ahlak D+ncesinin S n rlar adl eserinde kelam ve f k h usul alan n n temel tart Rma konular ndan birini analiz
etmiRtir. Bu erevede yazar, vahiy ncesinde bir fiilin hkmnn var olup olmad U n ve eUer var ise bu hkmn niteliUini sorunsallaRt r r. Yzy llar boyunca
Mslman entellektellerin gndemini meRgul eden bu sorunun -genellikle
yap ld U zere- teolojik konular n ele al n R yntemiyle deUil, f k h usul birikimi ile tart R lmas n n gereUini vurgulam Rt r. Ancak yazar n bu al Rmas , ciddi
bir temellendirmeye dayanmayan genellemelere dayanmakta ve teknik bir tak m eksiklikler bar nd rmaktad r.

<< <<

BERNARD HAYKEL

Dr. evket TOPAL

Mslm hukuku ve tarihi alan nda akademik araRt rmalar yrten ve halen
New York niversitesi Orta DoUu AraRt rmalar Blmnde Assistant
Professor olarak al Ran Bernard Haykel, gnmz aUdaR bat l oryantalist
hukukular ierisinde gen kuRak akademisyenler (D.Phil. 1998, Oxford
University) aras nda yer al r. Bununla birlikte, zellikle 11 Eyll sald r lar neticesinde farkl bir yn kazanan kresel mcadele de sper g Amerika BirleRik
Devletleri ve doUrudan fiil destekisi Mngilterenin dnya genelinde giriRmiR
olduklar terrle mcadele (?) kapsam nda yrttkleri ekonomik ve asker
mdahalelerin Mslm coUrafyas nda yoUunlaRmas n n neticesinde; blge zerinde yap lan yorum ya da deUerlendirmeler, Haykel ismini de n plana km Rt r.
Bu baUlamda Haykel, deUiRik konferans, ders veya seminer al Rmalar na ilaveten, dnya medyalar nda yapm R olduUu pek ok deUerlendirme ve mlakatlarla
da tan nan uzman bir kiRilik haline gelmiRtir.
Haykel'in, Mslam hukuku alan nda yapm R olduUu al Rmalar genellikle bu
hukk sisteminin yap s ve sosyo-politik tarihi zerinde yoUunlaRmaktad r. Bu
haliyle Haykel, Mslm Hukku ve Usl alan ndaki derin tart Rmalar n, bu hukuk sisteminin teorisi ve pratiUi a s ndan ne ifade ettiUi ve Mslm hukkunun
metodolojik geliRimine ne gibi katk lar sunduUuyla ilgilenmekten ziyade; (kendisi a s ndan belki de bir anlamda karmaR k bulduUu) bu tart Rmalar n, hem
aUdaR dnem ve hem de erken modern dnem Mslm hukkunda ne trden
eliRkiler ierdiUi ve bu eliRkilerin hukuk alan nda ve toplum hayat nda nas l
ciddi k r lma noktalar oluRturduUu varsay m ndan hareketle grRlerini temellendirmeye al R r. Nitekim doktora al Rmas nda inceleme konusu yapt U byk fakih Oevknnin, Yemenin hukki Rekillenmesinde ve siyasal yap lanmas nda sz sahibi olan bir alim olduUu gz nne al nd U nda, Haykelin al Rmalar n ok iyi bir rneklemeden hareketle yrttU ifade edilebilir.
Haykelin en nemli al Rmas olarak deUerlendirebileceUimiz yap t ,
Revival and Reform in Early Modern Islam: the legacy of Muhammad alShawkani (Cambridge University Pres, 2002) adl kitab d r. Belirleyici Otorite:
17. yy da Ks m ynetimi; bir hanedan olarak 18. 19. yy.da Kas m ynetimi; mutlak yorumcu ve 13. yy. n mceddidi; snn geleneWin zaferi ve yemen toplumunun
yeniden tanzimi; Zeydilerle at +ma: sahabenin lanetlenmesi sorunu; Sanadaki

Yznc Y l niversitesi Mlahiyat Fakltesi, AraRt rma Grevlisi.

<<

K .

!*H 5

isyanlar, evkaninin (bilgi) miras gibi ana baRl klar ieren ve esas nda bir doktora al Rmas olan bu eser, Yemenli fakih Muhammad eR-Oevkn (. 1834)
hakk nda yaz lm R olan entellektel bir biyografi al Rmas olduUu kadar, ayn
zamanda Yemen tarihindeki nemli geiR dnemlerinin de bir tr tarihi niteliUi
olmas a s ndan nemlidir. Haykelin eseri hakk nda grR bildiren bilim
adamlar ndan szgelimi Brinkley Messick (Columbia niversitesi) Onun bu
al Rmas n olduka nemsemiR ve zellikle Yemen konusunda al Racak olan
hukukular, hadisiler ve tarihiler a s ndan bu eseri ok nemli bir al Rma
olarak takdim etmiRtir. Benzer Rekilde Prof. Francis Robinson (Londra niversitesi Tarih Blm), Haykelin Oevkn zerine yapm R olduUu al Rmay olduka a klay c ve Bat l araRt rmac lar iin kaynakl k oluRturacak nitelikte bir
eser olarak deUerlendirmiRtir.
Dnemin hukki ve siyas olaylar n inceleyen Haykel; Oevknyi, Yemende devletin hukk kurallar n n yeniden RekillendirildiUi reform hareketlerinden birisinde nc alim olarak grr. Yazara gre, Onu nemli k lan ynlerden birisi de as rlard r lkenin hukk ve siys yap s zerinde baRat rol oynayan Zeydiye ile diUer mezheplerin taklide dayal tatbikat n terk ederek, selef
dRnce doUrultusunda itihat yntemini benimsemiR olmas d r. Zeydiye mezhebinin hukk ve politik kurumlar n n hkim olduUu bir muhitte devletin mevcut kurumsal yap s ise, Oevkn ve onun benimsemiR olduUu selef ekol doUrultusunda deUiRikliUe uUram Rt r. Haykel bu tezini devletin 18. yy dan itibaren
deUiRen yap s n ortaya koymak suretiyle a klar. Zira Ona gre bu devir, Yemen tarihinde selefi dRncenin din ve hukk olaylara hkmetmesine msaade edilen ve byk oranda Rekillendirici bir dnem olmuRtur.
Haykele gre Oevkn, kendi dnemi yan nda kendisinden sonras n da
etkileyen ve gnmzde bile Mslm coUrafyas nda fikirleriyle bu etkisini devam
ettiren bir limdir. Haykel, aUdaR Yemenin din ve politik yaRam zerinde
hala messir olan bu etkileri tespit ederken, veri olarak Oevknnin eserlerinde
sunmuR olduUu fikirlerden, verdiUi vaazlardan, blge insan yla yapt U yz yze
mlakatlardan, din trenlerden, (orada bulunduUu sre ierisinde biriktirdiUi)
deUiRik Mslm gruplara ait broRrlerden ve radyoda yay nlanan fetvalardan yararlanm Rt r. Haykelin, Onun selef dRnceleriyle, gnmz Mslm hareketleri
aras nda paralellikler kurmaya al Rm R olmas da dikkat eken bir baRka noktad r. Haykele gre, Oevknnin dnemindeki reform hareketleriyle diUer Mslm
hareketler aras nda canl bir etkileRim sz konusudur. Onun tespitleri a s ndan
oUu aUdaR Mslm hareketlerde olduUu gibi, rneUin Hindistandaki ehl-i hadis
hareketi de Oevknnin dRncelerinden doUrudan etkilenmiRtir.
AraRt rmalar n Mslm coUrafyas nda etkin olan bu trden etkilere sahip
Rah slar ya da hareketler zerinde yoUunlaRt ran ve bir sonraki kitap projesini
(zellikle Arab ve Hindli araRt rmac lar n reform ve yenilenme konusundaki
fikir al R veriRlerini temel almak suretiyle) Gney Asyadaki Ehl-i Hadis Hareketinin Tarihi zerine planlayan Haykel, kendi ifadesine gre al Rmalar n dilbi-

9 & #

<<<

lim, tarihbilim, siyasetbilim ve antropoloji verilerini de bir arada kullanmak

suretiyle zenginleRtirmekte ve bunu al Rmalar ndaki metodolojinin bir paras
olarak kabul etmektedir.
Haykelin Mslm toplumlar n n halen mevcut siyasal, sosyal, kltrel ve
hukk yap lar na dair deUerlendirmeleri, kendisinin bu coUrafyay ok iyi tahlil
ettiUini gstermektedir. Nitekim, Onun Eb Gureyb hapishanesindeki iRkence
sahneleriyle ilgili vermiR bir mlakatta (Bkz., Andrian Kreye, Haykelle Rportaj, Sddeutsche Zeitung (SZ), 07/08.05.04, (Almancadan eviren: Murat
Y lmaztrk), Duisburg-Almanya), A.B.D.nin iRkenceye dayal y ld rma politikalar n ve plak insan vcudunun teRhir edilmesi Reklindeki uygulamalar n
eleRtirmesi, ilaveten bunlar n Mslmanlar n rfleri ve inanlar a s ndan ne
anlama geldiUini ok iyi ett etmesi; bizleri, Onun blge insanlar n n dini hassasiyetleri kadar kltrel yap lar n da ok iyi tahlil ettiUi sonucuna gtrmektedir. Haykel, bu trden iRkenceci uygulamalar , same b. Ladin vb. kiRilerin
nderliUinde yrtlen terr hareketlerini; doUuran, besleyen ve ayakta kalmas n saUlayan etkenler olarak grr. Bunun yan nda aRaU lay c ve tiksindirici
tarzda sistematik iRkence uygulayan iRgal glerinin bu yndeki uygulamalar n ,
Arap dnyas ndan iRbirlikilerin ak l vermesi yoluyla yapm R olabileceUi ynndeki deUerlendirmeleri de blge insan n n kimlik ve kiRilik sorununa iRaret etmesi a s ndan ayr ca dikkate Rayand r.
te yandan Haykel, 11 eyll sonras geliRen olaylar karR s nda Orta DoUuda ve Bat da baz nemli alimler taraf ndan baRlang ta yap lan k nama d R nda, oUu mslman n (en az ndan l ml olanlar n), Usame b. Ladin gibi ifrat lara karR sessiz kald U n ve sz konusu tutumun Amerika BirleRik Devletlerindeki oUu kimselerde kafa kar R kl U na sebep olduUunu iddia eder. Prensip olarak politik hedefler elde etmek gayesiyle g kullan m n tasvip etmeyen
l ml lar ; yay nlar ya da yaz lar yoluyla radikal eUilimliler hakk nda henz sistematik bir eleRtiri yapmamakla sulayan Haykel, ancak bu konuda samimi ve
fakat sesini Mslam dnyas nda hali haz rda yeterince duyurma konusunda yetersiz kalan Halid b. Ebu Fadl gibi Radikal Mslam k nayan baz istisnalar nda olduUunu beyan eder. Buna karR l k esas nda mslmanlar n oUunluUunun, b rak n bu olaylar k namay , olaylar n onlar taraf ndan yap ld U na iliRkin haberler
karR s nda kuRkular n dillendirdiklerine iRaret eder. Haykel, blge insan n n
gerek kanaatinin esas nda bu olaylar n Mslam zay flatmak gayesiyle d Rar dan
dzenlendiUi Reklinde yap lan yorumlara da al Rmalar nda yer verir (Haykel,
Bernard, The Slience of Moderate Muslims, Dawn.com, December 5, 2002).

H I

K .

<<

!*H 5

AKADEM-K DERECELER-: Assistant Professor of New York University,

D.Phil. 1997 (Islamic studies), MA 1996, M.Phil. 1991 (Modern Middle East
studies), Oxford; BA 1989 (Politics), Georgetown.
TEMEL -LG- ALANLARI: Erken modern dnem ve modern dnem Orta DoUu (zellikle de Yemen, Arabistan ve Hint Okyanusunu kapsayan coUrafi
blgenin) Tarihi, Mslm reform hareketleri ve modern Mslm politik dRnce;
endstrileRme ncesi politik yap lar zerinde yoUunlaRmaktad r.
>

H I

Revival and Reform in Early-Modern Islam: The Legacy of Muhammad alShawkani, (Cambridge University Press, 2002).
"Dissembling Dissent, or how the Barber Lost his Turban: identity and
evidence in Zaydi Yemen", Islamic Law and Society, 9.2 (2002).
"Reforming Islam by Dissolving the Madhahib: Muhammad al Shawkani
and his Zaydi detractors in Yemen," Studies in Islamic Legal Theory, Bernard
Weiss (ed.) (Leiden: Brill: 2001).
"The Ahl al-Hadith Scholars among the Zaydis of Yemen", M s r, vol. 2.2
(2001) (Arapa).
Al-Shawkani and the Jurisprudential Unity of Yemen. Revue du Monde
Musulman et de la Mditerrane, no. 67. 1994.
Stereotypes and Political Styles: Islamists and Tribesfolk in Yemen, with
Paul Dresch. The International Journal of Middle East Studies, no. 27. 1995.
A Zaydi Revival? Yemen Update, no. 36. 1995.
The Scholars of Reform in Yemen. al-Yaman, Werner Daum, ed. Stiftung
Wissenschaft und Politik, Germany.
Forthcoming in Arabic. Rebellion, Migration or Consultative
Democracy? The Zaydis and their detractors in Yemen. Yemen in the Arabian
Peninsula, Franck Mermier, ed. Paris: Karthala.

#
www.nyu.edu/gsas/dept/mideast/people/haykel.html
http://www.detnews.com/2003/metro/0305/10/metro-160365.htm
http://www.scholarofthehouse.org/
http://www.erasmusprijs.org/eng/index.htm
Dawn.com | December 5, 2002
http://www.freep.com/cgi-bin/forms/printerfriendly
http://www.nytimes.com/2001/10/13/arts/html.todaysheadlines

<< <<

IV.
e?itli Konu ve Figrler

<<

<<= <

ROMA HUKUKUNUN SLM HUKUKU

ZER NE TES R KONUSUNDA ARKIYATILARIN
GR LER
Y. Do. Dr. kr Selim Has1

4 9

# " "
$& + $(( + # "
&#
8
("$
#& '
(
) +
# . $+ & .
. 4$ & 5 ) " " # - &
'
+ .
# !" ("$
& " F "
" '
( ) # . $+ # &#
" &% &(
( %$(
$& "
+ ( $% " # $. . ) $% " + $ &#
&
&
4$

&

) '

) *

$% 8
&
$
"
) $%
&# ) "%
$% 4$ &
&# .

&# &$&
&
&#
"
&#
#
) !"
&

&

! "
Bir dnin insanlar taraf ndan kabul grmesinde, benimsenmesinde ve hayatiyetini devam ettirmesindeki en nemli etkenlerden birisi, Rphesiz insanlar
iin ortaya koyduUu kanun ve kurallar, baRka bir deyiRle hukuk sistemidir. ncelikli olarak bu dnyada yani yaRanan hayatta, bu sistem insanlara ne saUlam Rt r, onlar n hayatlar nda hangi kolayl klar getirmiRtir, hangi problemleri zmRtr, k sacas hukuk sistemi insanlar n hayatlar n problemsiz, rahat, mreffeh ve huzurlu bir Rekilde geirmelerini saUlam R m d r? Mkinci olarak da
inananlar a s ndan- ahirette insanlar n mutluluUunu, ebed saadeti temin edecek nitelikte midir? Mslm dni diUer hukuk sistemlerinden temelde ayr lan,
kendisine has zellikleri olan bir hukuk sistemi ortaya koymuR ve bu sistemin
vahye dayal bir sistem olduUunu iddia etmiRtir.
1

Erciyes niversitesi, Mlhiyat Fakltesi Uretim yesi.

<<

$7

KD D

Bu sistem mslmanlar taraf ndan kabul edilip savunulurken baRtan beri

muar zlar ve tenkitileri de olagelmiRtir. Mlk baRlarda mRteRrikler taraf ndan
Mslm ve Mslm hukukuna yneltilen tenkitler bilimsel olmaktan uzak, kulaktan
dolma bilgilere dayanan, bu gnn bilimsel lleri ile gln denilebilecek
tenkitler olmas na raUmen son yzy llarda zellikle Bat da Rarkiyat l k dediUimiz ilim dal n n geliRmesi neticesinde daha cidd en az ndan o izlenimi verenal Rmalar ortaya km Rt r. Bu araRt rmac lar n bir k sm Mslm ve
mslmanlarla ilgili al Rmalar n mmkn olduUu kadar objektif kriterler lsnde yrtrken, baz lar nda bu objektifliUi grmek bir yana Mslmiyet ve
mslmanlara karR bir nyarg hatta kindarl k grmekteyiz. Bu ikinci grubun
y pratmak iin setikleri hedef temelde Kuran, Hz. Muhammed, Snnet ve
Mslm hukukudur.
Gerek otantiklik, gerek muhteva, gerek evrensellik ve insanlar n eRitli ihtiyalar na cevap verme a s ndan Kuran, Mncil ve Tevrat ayn kefeye koyarak
mukayese etmek imkans zd r. Zaten mevcut halleriyle ne Tevrat n ne de Mncil(ler)in direkt olarak vahiy mahsul olduklar n sylemek mmkn olmad U
gibi Yahdlerin ve H ristiyanlar n da byle bir iddialar yoktur. O halde Kuran
muar zlar n n yapacaklar tek Rey de Kuran n vahiy mahsul olmad U n iddia
ederek onun ilah vasf na glge dRrmek ve zellikle de Kurana ilgi duyabilecek bat l insanlar n zihinlerini buland rmak olacakt r. Bu baUlamda ileri srdkleri iddialardan en nemlisi Kuran n Yahd ve H ristiyan kaynaklardan
iktibas edildiUi ve Hz. Muhammedin sadece bir intihalci olduUudur.
Yine benzer Rekilde Hz. Muhammedin bir yalanc , sahtekar olduUunu,
ocukluUundan beri taR d U ezilmiRlik duygusuyla iinde yaRad U toplumdan
almak iin peygamberlik iddias yla siyasi otoriteyi ele geirdiUini, kendi Rahs
karlar iin zaten kendi uydurduUu Kurana ayetler koyduUunu, Allah ve
Rasulne itaat edin gibi ayetlerle kendisini Allah n otoritesine ortak ettiUini
ileri srerek hem Hz. Muhammedin peygamberliUine hem de Kuran n otantikliUine dil uzatm Rlard r.2 Bununla da yetinmeyen Rarkiyat lar ve
mslmanlar n iindeki baz szde araRt rmac lar, Snnet ve Hads konular n
ele alarak Mslm ve onun ortaya koyduUu hukukun Kurandan sonra ikinci temel esas olan Snneti y pratmaya, zay flatmaya ynelik iddialarda bulunmuRlar
ve mslman hadis bilginlerinin sahih diye kabul ettikleri hadsler hakk nda
bile y k c , y prat c grRler ileri srmRlerdir.3

Bu konuda fazla malumat ve rnekler iin bkz. Edward Sell, The Faith of Islam, London,
1896; D.S. Margoliouth, The Early Development of Mohammedanism, London, 1914; Clinton
Bennett, Victorian Images of Islam , London, 1992; Gustave E. Von Grunebaum, Medieval
Islam, Chicago, 1971; Muhammad Muslehuddin, Philosoph of Islamic Law and the
Orientalists, Lahore, tarihsiz.
3
Bu iddialar ve bunlara verilen cevaplar iin bkz. Mustafa Siba, Es-Snnetu ve Meknetuh
fit-Te+ril- -slm, Beyrut,1985; a.g.m. Oryantalizm ve Oryantalistler, (ev. Mcteba UUur)

4$

@& &

G2

& !

] <<

Mlim ve araRt rma ad na yap lan bu sald r lar sadece Kuran, Hz. Muhammed ve hadslerle s n rl kalmam R, Mslm hukuku da bu iftiralardan nasibini
alm Rt r. Oarkiyat lar n Mslm hukuku ile ilgili olarak ileri srdkleri en nemli
tez ise bunun orijinal bir hukuk sistemi olmad U , aksine Yahd hukukundan,
Roma hukukundan ve cahiliye hukukundan bir derleme olduUudur. Bu makalede temel konu olarak ikinci madde yani Mslm hukukunun k smen Roma hukukundan iktibas edildiUi ve bu hukukun tesirinde kald U iddialar ele al n p
deUerlendirilecektir.
9

Y$ F

Yukar da zet Rekilde verildiUi zere Rarkiyat lar n temel hedeflerini

oluRturan Kuran, Hz. Muhammed, Snnet konular asl nda birbirine ok s k
Rekilde baUl konulard r. Zaten bunlardan birisine olan gvenin zedelenmesi
veya ortadan kalkmas , tabii olarak diUerlerini de etkileyecektir. Bunlardan
birisi hakk nda yarat labilecek bir Rphe ayn zamanda Mslma ve onun getirdiUi
tm sistemlere dRecek bir glge olacakt r. Ophesiz bu sistemlerin ierisinde
en nemlilerinden birisi de hukuk sistemidir. Mslm hukukuna yneltilen eleRtirilerin bir k sm n Kuran ve Snnete yneltilen eleRtiriler oluRturur. Zira, bu
ikisi, Mslm hukukunun iki temel kaynaU n d r. BaRka bir ifadeyle Ryle diyebiliriz; Kuran ve Snnete dRrlen her trl Rphe, bunlara yap lan her trl
sald r Mslm hukukunu da eRit Rekilde etkiler. Bu iki kaynaktan sonra gelen
nc kaynak icma, drdncs ise k yast r. Birok Rarkiyat eserlerinde k yas n Yahd hukukundan, zellikle de Babil YahdliUinden al nd U n iddia
ederler. nc kaynak icm n ise Roma hukukundan al nd U iddia edilir ki,
burada onun zerinde duracaU z.
Sadece icm n deUil, Mslm hukukunun pek ok kurallar n n Roma hukukundan kt U n ilk defa dile getiren Dominico Gatteschi olmuRtur.4 M s r Enstits azas olan Gatteschi, Mskenderiye Muhtelif Mstinaf Mahkemesinde avukatl k yapm Rt r. M s r ve Osmanl Devletine taalluk eden hukuki ve adl meselelere byk alaka duyan bu zat, bu konular zerine k ymetli say labilecek eserler
yazm Rt r. Arapa ve Trke bilmeyen Gatteschi, Manuale di diritto publico e
pirivato otomano (Mskenderiye, 1865) isimli eseri yaz p bu eserde Justinyen ve
Mslm hukukunun benzer taraflar ndan hareket ederek Roma (normlar n n)
Mstanbul, 1993; Mustafa el-Azam, -slm F kh ve Snnet, (ev. Mustafa Ertrk ) Mstanbul,
1996.
4
Bu grR yan lm yorsam diye temkinli bir ifade kullanan C.C.Nallinoya aittir.
Nallinonun Considerazioni sui rapporti fra diritto romano e diritto musulmano baRl kl
makalesi M.Hamidullah taraf ndan Frans zcaya evrilmiR, bu da K.KuRu taraf ndan Trkeye aktar lm Rt r. Bu makaleyi, M.Hamidullah n Mslm hukku zerine Roma hukkunun
Tesiri isimli makalesini ve G.H.Bousquetnin F k h Muammas ve Kaynaklar n Esrar
isimli makalesini ihtiva eden kitap k -slm F kh ve Roma hukku baRl U alt nda bas lm Rt r.
( Mstanbul,1964 ).

<

$7

KD D

ahkam n n, Hz. Peygambere atfolunan uydurma hadsler Reklinde Mslmiyete

giriRinin kolaylaRt r lm R olduUunu farzeder.5 Kesin delillerden yoksun, sadece
bir faraziye olan bu grR daha sonraki Rarkiyat lar taraf ndan deUiRik Rekillerde dile getirilmiRtir. Burada belki zikredilmesi gereken nemli bir husus da
Rudur. Mslm ve mslmanlar hakk nda nyarg l hareket eden Rarkiyat lar ve
diUer yazarlar, ileri srdkleri rk iddialarda alleged, may be, may thus
be seen as, presumably gibi temkinli ifadeler kullanmalar na raUmen ileri
srdkleri grRler sanki kesinlik belirtiyor gibi reva grmRtr.6
Gatteschinin ard ndan Henry Hughes (1880) de Mslm hukuku asl nda
pek az tadile uUram R Roma hukukudur ifadesini kullanarak benzer iddialar
ileri srmRtr.7 Tunus Devletinin kuruluRunda Tunus Medeni Kanunu ve Ticaret Kanununu haz rlamak iin davet edilen Frans z hukukusu Santillana 1897
senesinde haz rlad U Tunus Medeni ve Ticaret hukuku projesinin hususi
hukuka dair olan kanunun bir bab n mukayeseli hukuka tahsis etmiR, Mslm
hukukunun Roma hukukundan ne derecede faydaland U n ispata al Rm Rt r.8
Ahmet Emn, Santillana ve buna ilave olarak Goldziherin grRlerini detayl
kaynak gstermeksizin Ryle nakleder:
Goldziher ve Santillana gibi baz msteRrikler bu as rda Mslm f kh n n
Roma kanunlar tesiri alt nda kald U na kanidirler.Onlara gre Roma kanunlar
Mslm f kh iin bir kaynak teRkil etmiR, baz hkmlerini ondan alm Rt r.Mslmlar
taraf ndan fethedildiUinde Oam, Kayseriyye (Lbnanda) ve Beyrutta Romal lar n hukuk mektepleri vard . Oradaki mahkemeler Roma nizam ve kanunlar na
gre hkmederdi. Mslmlar taraf ndan fethedildikten sonra bu mahkemeler bir
mddet faaliyetlerini devam ettirdiler. Medeniyette ilerlememiR bir millet medeniyetli memleketleri fethettikten sonra ne yapacaklar n ve nas l ve ne ile
hkmedeceklerini dRneceklerdir. Bu bilginler iRte bu fikirdedirler. Onlara
gre mslmanlar bu hususta Roma kanunlar ndan istifade etmiRlerdir. Mslm
f kh n n baz k s mlar ile Roma kanununun baz paralar n n mukayesesinin bu
iddialar n teyit ettiUini ve Mslm f kh nda harfi harfine Roma kanunundan al nan paralar bulunduUunu sylerler.9
Ahmet Emn daha sonra bu Rark yat lar n kendi tezlerini kuvvetlendirmek iin verdikleri iki rneUi nakleder. Bunlardan birisi Mddiac beyyine getirir,
5

Bkz. Nallino, a.g.makale, s.53, 54.

S ras yla , iddia edilir ki, belki, belki yle grnebilir, ihtimal ki anlamlar na gelebilecek bu
kullan mlar n rnekleri iin bkz. P.Crone ve M.Cook, Hagarism, Cambridge,1977, s.9, 98,
Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford,1975, s.100; a.g.m. An
Introduction to Islamic Law, Oxford, 1964, s.20,21,22.
7
Bkz. Nallino, s.54
8
Bkz. S.V.Fitzgerald, Mslm hukkunun Roma Hukkundan Mktibasta BulunduUu Mddias
(ev.B.Umar), -HFM, XXIX/4 (1964), s.1128-1154.
9
bkz. Ahmet Emn, Fecrl--slm, Kahire,1975, s.246 ve Trke tercmesi (A.SerdaroUlu,
Ankara, 1976 ), s.354.
6

4$

@& &

G2

& !

]<

inkar eden ise yemn eder kural diUeri ise f k h ve fakih tabirleridir ki bunlar
Roma hukukundaki fehim, idrak, ve hikmet manalar na dellet eden jurist deyiminden al nm Rt r. Bu malumattan sonra Ahmet Emn, bu delilleri ikna edici
olarak kabul etmediUini, iki kanunun iine ald U baz maddelerin birbirine benzemesinin, benzeyen bu maddeleri birbirilerinden ald klar n kati bir Rekilde
gstermediUini belirtir. Mddiac beyyine getirir, inkar eden yemn eder kaidesi
gibi kaidelerin hem ilahi kkenli, hem de insanlar taraf ndan vaz edilen kanunlarda bulunmas n n tabii olduUunu, zira kanun koymada adalete riayetin esas
olduUunu ilave eden Ahmed Emn, f k h kelimesinin kullan m n n Araplar n
Romal larla kar Rmas ndan nce de mevcut olduUunu ortaya koyar ve KuranKerim e (9:122) at fta bulunur.10
Goldziherin iddialar n desteklemek iin ileri srdU grRlerden birisi
de f k h teriminin Roma hukukundaki prudentia kelimesinin tercmesi olduUu,
nk bunlar n her ikisinin de akla uygunluk anlam na geldiUidir.Bu konuda
Fitzgerald, f k h kelimesinin akla uygunluk olarak tercmesinin yanl Rl U na
iRaret eder ve Goldziherin kastettiUinin ratiocination yani akl melekenin kullan lmas olduUunu, ilk Arap melliflerinden baz s nda f kh n yani akl melekenin
kullan lmas n n ilme, baRka bir deyiRle tecrbe ve sezgi sonunda elde edilen
bilgiye z t olarak kullan lan bir kavram ad olduUunu belirtir.11 Yukar da Ahmed
Emnin de k smen temas ettiUi gibi bu kullan mlar, mslmanlar n Roma hukuku ile temas ndan ok nce idi. Dolay s yla Goldziherin bu iddias temelsiz
gzkmektedir. Kald ki, Mslm hukukunun kuruluR ve geliRme dnemlerindeki
hukukular Rayet Roma hukukundan etkilenselerdi, Ahmed Emnin de iRaret
ettiUi gibi, Roma hukukunun kaidelerine tenkit, teyit ve iktibas ynlerinden
mutlaka temas ederlerdi. Bu grR cidden ok nemlidir. Zira o kadar hukuk
kural n n Roma hukukundan al n p da bunun kamufle edilmesi mmkn deUildir.
Goldziheri takiben onun Urencilerinden olan ve Rarkiyat lar n iinde
zellikle de Mslm hukuku alan nda ciddi al Rmalar yla tan nan Joseph Schacht
kesin olmayan bir slup kullanmakla birlikte Roma hukukunun Mslm hukuku
zerinde etkisi olduUu iddias n Ryle dile getirir:
(Mevcut) hukuk messeselerin ve uygulamalar n muhafaza edilmesi ve
yeni hukuki kavram ve kaidelerin kabul birlikte yrtlmRtr. Bu, ak l y10

a .g.m. s.247, Tercme, s.355. At fta bulunulan Tevbe Suresi,122. ayetin meali Ryledir:
Mminlerin hepsinin toptan sefere kmalar doUru deUildir.Onlar n her kesiminden bir
grup dinde geniR bilgi elde etmek ve kavimleri dndklerinde onlar ikaz etmek iin geride
kalmal d r.Umulur ki sak n rlar. Ahmet Emn burada Santillana ve Goldziherin grRlerine
karR k yor gzkmesine raUmen Mustafa Siba onu oryantalistlerin fikirlerini kaynaU n
gstermeden nas l aR rarak kendisine mal etmekle sular ( bkz. Oryantalizm, s.27 ) ve Ahmet Emnin Fecrl--slm daki (s.207-234 ) Hadsle ilgili grRlerini teker teker tenkit eder
( bkz. Es-Snnetu...s.236 vd. ).
11
Bkz. Fitzgerald, a.g.makale, s. 1144.

<

$7

KD D

rtme metotlar ve hatta hukuk ilminin temel fikirleri iin de geerlidir. Mesela,
Roma hukukundaki opinio prudentium kavram , Mslm hukukunun eski ekolleri
taraf ndan formle edilen, olduka dzenli bir kavram olan alimlerin icma na
rnek teRkil etmiR gzkmektedir. BeR hkm (el-ahkm el-hamse) s n fland rmas da daha sonraki bir zamanda olsa bile Stoac felsefeden al nm Rt r.12
Schacht iddialar n n devam nda hukuk kaidelerin nas l aktar ld U konusunda da bir fikir yrterek, hukuk kavram ve kaidelerinin Mslmiyeti kabul
eden avukat, hatip gibi kltrl, Arap olmayan kiRiler taraf ndan yeni dinlerine
yani Mslmiyete taR nd U n ileri srp Ryle devam eder:
Asl nda bu kavram ve kaideler, sadece hukukular n deUil, tm tahsilli insanlar n aRina olabilecekleri genel Reylerdi. Buna baUl olarak Mslm hukuku ve
Roma hukuku aras ndaki mevcut paralellikler, Justinyen kanunlar ndan ziyade,
klasik Roma (ve ge Bizans) hukukunda bulunan doktrinleri ilgilendiriyordu.
Bu tek baR na bir olay deUildi. Keza Talmud ve Rabbaniler hukuku da kendisine
halk aras nda yayg n bulunan Hellenistik retorik yoluyla girmiR Roma hukukunun kavram ve kaidelerini ihtiva eder. Yine ayn s , grlebildiUi kadar Irakta
Talmud hukukuyla temasta bulunan Mran Sasani hukuku iin de geerlidir. Yine
Irakta yzy l n sonunda Mslm medeniyetinin kap lar n n hukuk kavram ve
kaidelerin potansiyel taR y c lar Arap olmayan tahsilli mhtedilere sonuna kadar a lmas yla Mslm hukuk ilmi ortaya kacakt . Dn hukuktaki ilk mslman
mtehass slar n bilinli olarak hibir yabanc hukuk prensibini benimseyip kabullenmeleri ise sz konusu deUildir.13
Schacht n yukar da ileri srdU fikirlerin alt izilebilecek iki nemli
noktas vard r. Birisi, seems to have provided (saUlanm R grnmektedir)
ibaresiyle ifade ettiUi kesinlik belirtmeyen fikir, ikincisi ise mslman alimler bu
kavram ve kaideleri bilinli olarak benimseyip kabullenmemiRlerdir ama yine de
bunlar kltrl mhtediler vas tas yla Mslm hukukuna gemiRtir fikri. Burada
a ka Ru ortaya konuyor: Birtak m kltrl Arap olmayan mhtediler beraberlerinde birok hukuki kavram ve kaideleri Mslm toplumuna getirecekler, bu
kaideler bir yolunu bulup Mslm hukukuna girecekler, mslman fakihler de
bunlar farkedemeyip bilinsiz olarak kabullenecekler. Byle bir ak l yrtmenin hem gemiRteki bilinsiz fakihlerin hem de gnmzdeki Mslm hukukular n n ak l ve dRnme kabiliyetlerine bir hakaret olduUunu sylemek san r m pek aR r l k say lmaz.
Ahmet Hasan, Schacht n grRleriyle ilgili olarak Ryle der:
Onun tezi hukuki grRlerin Hz. Peygambere ve ilk otoritelere geriye
yans t lmas (back projection) fikri zerine kurulmuRtur. O, k yas n
yahdlikten, alimlerin icmn n da Roma hukukundan al nd U n ileri srer. Bu
12
13

bkz. Schacht, Introduction, s.20.

a.g.e. s. 20,21.

4$

@& &

G2

& !

]< <

sonular Schacht n ilk dnem hukuk materyalleri zerinde yapt U incelemelerin neticesinde ulaRt U sonulard r.14
Schacht n grRlerini bu Rekilde zetleyen Ahmed Hasan Ryle bir deUerlendirme ile devam eder:
Mlk dnem hukuk materyallerini ok yak ndan inceleyen birisi, delillere istinaden birok nemli noktada klasik teoriden ve duruR noktas ndan farkl dRnmek zorunda kalacaU gibi Schacht taraf ndan ileri srlen birok tezle de
fikren ayr dRmeye zorlanacakt r.15
Eserinin daha ileriki blmlerinde biraz daha detaya giren yazar Roma
hukuku ve icm konusunda ok net bir tav r ortaya koyarak Ryle der:
Schacht, alimlerin icm n n imparator Severus (m.s. 193-211) taraf ndan yrrlUe konulan opinio prudentuma (hakm kiRilerin grRleri) tekabl
ettiUini ileri srer. Schacht, Golziherin bunu, Roma hukukunun Mslm hukukuna tesiri Reklinde deUerlendirdiUini nakleder. Bu grR bizce kabul edilemez.
Mslm hukukundaki alimlerin icm ile Roma hukukundaki opinio prudentum
aras nda hibir iliRki olmad U aksine birok ynden farkl olduUu burada belirtilmelidir.16
Schacht n yukar da zikredilen opinio prudentumun icma temel olduUu
Reklindeki grRleri Rphesiz hocas Goldziherin grRlerinden kaynaklanmaktad r. Ahmet Hasan bu grRlerin tenkidinin devam nda Mslmda ne toplum ne
de bilinen herhangi bir otoritenin alimlere Romada hakm kiRilere tan nan
hakk n gibi benzeri hak tan mad U n vurgular. BaRka bir deyiRle Mslmda hiyerarRinin olmad U ortaya konulmuRtur. Her ne kadar ulema kendileri iin icm
hakk talep etseler de bu talep mslmanlar n iinden dini derinden anlayacak
bir grubun bulunmas n tavsiye eden Kuran ayetine (9:122) dayanmaktad r.
Ahmed Hasan konu ile ilgili olarak Ryle devam eder:
Mkinci olarak hukuku yorumlama kabiliyetine sahip her mslman, hukuku yeniden dRnme ve yorumlama hakk na sahiptir. Bunun yan nda birisi,
Rayet onlar n Mslm n Uretileri ile uyum iinde olmad U n dRnrse alimlerin
ald U kararlara karR k labilir. Hukukun yorumlanmas ve alimlerin icm n n
tenkit edilmesi gibi bu eRit zgrlkler Roma hukukunda bulunmaz. Mcma
fikrini biraz daha a kl Ua kavuRturmam z iin, itihat ve icm n devam eden bir
srecin birbirine baUl iki arac olduUunu belirtmek laz md r. Mtihat faaliyeti
esnas nda olur ki, bir Rahs n belli bir meseledeki grR ok cazip olduUundan
toplumun geneli taraf ndan kabul grmRtr ve nihayetinde de evrensel bir
uygulamaya ulaRm Rt r. Fakat, Rayet ileride Rartlar deUiRimi gerektirirse, farkl
14

bkz. Ahmed Hasan, The Early Development of Islamic Jurisprudence, Islamabad, 1970,
s.XV.
15
a.g.e., s.XVI.
16
a.g.e., s. 156.

<

$7

KD D

grRler iin imkan vard r ve icma neticesinde ulaR lan uygulaman n yeniden
yorumlanmas mmkndr. Bundan dolay Mslmda icma devam eden bir sre
ve srekli olan bir faaliyettir ve deUiRen Rartlarla da deUiRir. Her halkarda Mslmda grRleri opinio prudentum kabul edilebilecek bir kurum ne Rimdi vard r
ne de var olagelmiRtir, nk a kas Mslm byle bir kurumu kurmam Rt r.17
Goldziher ve Schacht n grRlerinin birbirine benzer olmalar na raUmen
kulland klar terminolojinin farkl olmas dikkat ekicidir. Goldziher, reyin
halk aras ndaki kullan m , opinio prudentiumun Arapaya tercmesinden baRka
bir Rey deUil Reklinde grnmektedir diyerek opinio prudentium un karR l U n
rey olarak vermiRtir. Burada yine Golziherin appears to be (grnmektedir)
ifadesi yazar n bilgisinin kesinlik ifade etmediUini, ileri srdU tezden emn
olmad U n gstermektedir. Goldziherin kulland U opinio prudentium deyimi
gnmz Rarkiyat lar ndan P. Crone ve M. Cook taraf ndan grnRte kendi
icat ettiUi bir deyim olarak nitelendirilmiRtir (Bkz Hagarism, s. 151). Schacht
ise yukar da zikredildiUi Rekliyle ayn kavram icm karR l U nda kullanmaktad r
(Origins, s. 83). BaRka bir Rarkiyat V. Grunebaum ise alimlerin icm Roma
hukukundaki consensus prudentum gibi iRlev grr diyerek daha deUiRik bir grR ileri srmRtr (Bkz Medieval Islam, s. 149).
Mcma konusuyla birlikte zikredilen baz genel kaide, yine Rarkiyat lar n
eserlerinde, Mslm hukukuna Roma hukukundan geen kaidelere rnek olarak
verilir. Say lar ok az olmalar na raUmen, sanki kapsaml bir iktibas n birka
rneUi gibi sunulurlar. yle grnyor ki, bu konu da Goldziher, Von
Kremerden, Schacht da Goldziherden etkilenmiRlerdir. Daha sonra gelen Rarkiyat lar n byk bir k sm bu grRlerde Schacht takip etmiRlerdir. Bu kaidelerden biri Mslm hukukundaki el-beyyine alel-mdde vel-yemn alel-mdde
aleyh yani beyyine getirmek iddia sahibine, yemn de daval zerinedir prensibidir ki, bu Mecelleye (Madde 67) Beyyine mdde iin ve yemn mnkir
zerinedir Reklinde gemiRtir. Bu kaidenin Roma hukukundaki afirmanti
incumbit onus probendi prensibinden al nd U n iddia eden Goldziher konuyla
ilgili olarak Ryle der: hukuk kaideler s k olarak Roma hukukundan al nm Rt r,
bylece Roma hukuku kazara da olsa dnya fetheden gcn, onlar n istekli
kabllenmeleriyle mslmanlar da kapsayacak Rekilde geniRletmiRtir.
Kremerin doUu H ristiyanl U n n dogmatik tezlerinin ve hukuk doktrin ve metotlar n n mslmanlar n entellektel hayat na girmelerinin sebebi olarak ispat
ettiUi ayn sosyal temas ve baUlant noktalar ayn zamanda Bizans hukuki doktrin ve metotlar n s zmas n da a klar. Fethedilen lkelerin kilise hukukular ndan Urenilen bu tip hukuk doktrinler ve kaidelerin iktibas s k s k vurgulanm Rt r. Genel hukuk prensipler s ka iktibas edilmiRlerdir. Sadece hukuk prosedrn stn prensibi afirmanti incumbit onus probendi yani temel olarak yemn daval zerinedir prensibini hat rlamam z, eRitli varsay m metotlar ndan en
17

a.g.e., s. 159,160.

4$

@& &

G2

& !

]<

az ndan muhtemelen mslman hukukular n bu kaynaklardan direkt olarak

ald U n gsterir. Fakat daha kesin gerek, hukuk kaynaklara ve hukuk istidlal
metotlar na yaklaR m tarzlar da bu yabanc kaynaktan al nm Rt r.18
Goldziherin burada , Roma hukukundan al nd U n iddia ettiUi delil getirmek
iddia sahibine, yemn de daval zerinedir prensibinin Mslm hukukundaki kaynaU Hz.Peygamberin Hads-i Oerifidir. Bu Hadsin de, Roma hukukunun yrrlkte olduUu lkelerin fethinden ok nce varit olduUu bilinmektedir. Dolay s yla bu prensibin Roma hukukundan al nmas mmkn deUildir.19 O zaman
tek ihtimal kalmaktad r, o da bunu Hz. Peygamberin bizzat kendisinin Roma
hukukular ndan Urenip daha sonra da mslmanlara aktarmas d r. Bu ise
Hz. Peygamberin hayat n gz nnde bulundurduUumuzda imkans z grnmektedir. Yine Goldziher, Mslm hukukundaki nass, yani emrine uyulmas
gereken metin kavram n Roma hukukundaki yaz l hukuk karR l U nda,
nass n z dd kabul edileni ise k yas olarak deUerlendirerek bu yaz l hukuk ve
yaz l olmayan hukuk ikiliUinin Roma hukukundan geldiUini iddia etmektedir.
Halbuki Mslm hukukunda nass kavram sadece Kuran iin deUil, ayn zamanda
ilk yz elli y lda yaz l halde bulunmayan Hadsler ve btn hukukular n, mmetin zerinde ittifak ettikleri kaide anlam na kullan lan Mcm iin de kullan lmaktad r. Roma hukukundaki yaz l hukuk ile yaz l olmayan hukuk aras ndaki ay r m Rekli muteberliUini Mmparator emri ile almaktad r.20
Gatteschi, Goldziher, Schacht gibi Rarkiyat lar n savunduUu klasik diyebileceUimiz Mslm hukukunun bir k s m kural ve prensiplerinin direkt olarak
Roma hukukundan iktibas edildiUi grR son devir baz Rarkiyat lar taraf ndan kabul grmemiR ve Rphe ile karR lanm Rt r. Ancak bu kabul grmeyiRin
arkas nda baRka bir iddia yatmaktad r ki, o da Mslm hukukuna geen bu kural
ve prensiplerin Roma hukukundan ziyade Yahd hukukundan gemiR olabileceUidir. Bu konuda Hagarism21 isimli eserlerinde P. Crone ve M. Cook Ryle
derler:

18
bkz. Ignaz Goldziher, Muslim Studies (ev.C.R.Barber ve S.M.Stern) yay ma haz rlayan
S.M.Stern, London, 1971, II, 79.
19
bkz. Subhi Mahmassani, Falsafat al-Tashr f al- Islam ( Mngilizce ev. Farhat J Ziadeh)
Leiden, 1961, s.138.
20
bkz.Ali Oafak, -slm Hukkunun Tedvini, Erzurum,1977,s. 130.
21
Bu eser hem Mslm dnyas nda hem de Bat daki entellekteller aras nda byk tepki
uyand rm Rt r.Mesela R.B.Sergeant ,Journal of Royal Asiatic Society de Hagarism slup
olarak sadece son derece anti-Mslm deUil ayn zamanda da anti-Arapt r.Eserdeki yzeysel
kuruntular o derece sama ve komik ki ilk bak Rta bunun bir Raka bir dalga geme mi
olduUu akla geliyor. derken ,Norman Daniel ,Journal of Semitic Studies de Yazarlar n
Mslm tarihileri olduklar n ileri srdkleri gz nnde bulundurulmakla beraber ne yaz k ki
Mslm hakk ndaki aUdaR araRt rmalardan haberleri yoktur. Mslma dair erken dnem kaynaklar na kara al c , zedeleyici yaklaR mlar Hadsin Bat daki tenkidinin ok sathi bir Rekilde
taranmas n n yol at U as ls z bir gvenle tan mlanabilir. diyerek Crone ve Cookun kaynak
kullan mlar n ve metotlar n sert bir Rekilde eleRtirmiRtir.

<

$7

KD D

Mslm hukuku ile Roma hukukunun iliRkisi konusunda iki noktay ilave
etmek yararl olacakt r. Birincisi, metotla ilgili bir ekincedir. Roma ve Mslm
hukukundaki mRterek unsurlar n Yahd hukukunda da karR m za kt klar
bir s r deUildir. (...) Byle durumlar Roma hukukunun Mslm hukukuna direkt
tesiri olarak deUerlendirme eUilimi, bir Rekilde keyfi bir tasarruftur. Tarihi olarak, Rphesiz temel Roma hukukunun Mslm hukukuna asimile edilme srecinde Yahdlerin ve Nasturilerin rolleri birbirine benzerdir. Mkinci nokta ise Mslm
ve Yahd f k hlar n n birbiri ile alakas konusunda bizim grRlerimizi desteklemektedir.Roma hukuku ile Mslm hukukundaki kavramlar aras nda mutlaka
paralellikler vard r ama Mslmi nosyonlar Yahdlerinkine daha yak nd r. Bundan dolay Romal lar n yaz lmam R hukuku epistemolojik deUil literal bir kategoridir ve ieriUi de rf ve adete ok yak nd r.Yahd ve mslmanlara gre
fakihlerin geleneUi as l itibar yla szl oland r ve neticede ortaya kan onu
yaz ya geirme ile ilgili Rphe ve endiRelerin Roma hukukunda bir karR l U yoktur.Ayn Rekilde Alimlerin Mcma na Roma hukukundaki en yak n paralel fakihlerin kendi grRlerini deUil, imparatora ait hkm prosedrlerinin dayatmas n
temsil eder.22
Yine Schacht n (Origins,s.99) grRlerini ele alarak onun Mcm konusundaki fikirleri hakk nda Crone ve Cook:
Schacht n Mslmdaki Alimlerin Mcm kavram n daha mukayese gtrr
Yahd kavramlardan ziyade Roma hukukundaki opinio prudentium dan karmas n n doUruluUu ortada deUildir.(...) Daha dn ynlerde Mslm hukukunun
temeline Yahd hukukunun Rphesiz tesirleri olmuRtur.23
diyerek hem Mcma n kaynaU n n Yahd hukuku olmas n n daha yak n bir
ihtimal olduUunu ifade ediyorlar hem de diUer ynlerde de bu tesirin var olduUunu ileri sryorlar.
Crone ve Cookun ileri srdkleri grRlerin benzerini kendilerinden ok
nce baRka bir Rark yat da iddia etmiRti. D.S.Margoliouth, Mslm hukukunun
Roma hukukundan ok Yahd hukukundan etkilendiUi konusunda ilk olarak
mslman fakihlerin Yahdlerden sadece szl hukuka dair fikir edinmediklerini, daha fazla Reyler ald klar n ileri srp bir iki konuda Arap f kh n n terminolojisinin Mishnah nin dilinden kaynakland U n n takip edilebileceUini syler.
Yazar daha sonra:
Bununla birlikte Mslm araRt rmalar n zelliUi d Rar dan ok az Rey almalar ve kendi baU ms z izgilerinde geliRmeleridir. Medinenin Mslm f kh n n ana
yurdu olmas gereUi bizzat onun Yahd d R kaynaklardan iktibas n n ok az
olduUunu gsterir, nk Medine sadece Araplardan ve Yahdlerden oluRmuR-

22
23

P.Crone ve M.Cook, Hagarism, s.151.

bkz.,a.g.e. s.180.

4$

@& &

G2

& !

]< =

tu ve sakinlerinin eUitim ve kltr seviyesi kesinlikle Mekkelilerinkinden daha

dRk seviyedeydi.24
diyerek varl U n iddia ettiUi Yahd tesirine bir alt yap haz rlamak istemektedir. Margoliouth Ryle devam eder:
Roma hukukunun bu geliRmemiR Rehre nfuz ettiUine dair hi bir delil
yoktur. Medinelilere herhangi bir hukuki grR sorulduUu zaman onlar haf zalar na, ak llar na ve yerel kabiliyetlere gveniyorlard . Mslm kabul eden Yahdler kendi hukuklar n n tanzim edildiUine dair bir delil olmamas na raUmen
amel f k h konusunda diUer vatandaRlara nispeten daha donan ml bir konumda
idiler. Elleri at nda kullanabilecekleri ve bir ok meselede uygulanabilecek tecrbeye ve dRnce verilerine sahiptiler. Genel f k h metodolojisi, Kutsal Kitaptaki at Ran pasajlar n telifi iin gereken prensipler, beklenmedik neticeler iin
ak l yrtme Mslm n doUuRundan ok as rlar nce Yahdler taraf ndan inceden inceye ele al nm Rt .25
Burada yazar n grRleri, ikna edici delillere dayanmaktan ziyade bir varsay m hatta bir temenni zerine bina edilmiR intiba n vermektedir. Kltrl,
hukuk metodolojisi bilen, bir ok dn ve hukuki konuda inceden inceye bilgi
sahibi olan Yahdler Mslmiyeti kabul edecekler ve Mslmiyetten bir Reyler almak yerine kendileri Mslmiyete katk da bulunacaklar. Bu ak l yrtme okuyucuyu tatmin etmekten ok say s z soruyu da beraberinde getirmektedir.
Son devrin Mslm hukuku alan ndaki en ciddi araRt rmac lar ndan birisi
olan Coulson, Roma hukukunun Mslm hukuku zerindeki etkisi zerinde fazla
durmaz.Erken dnem Medine fakihlerinin en belirgin zelliklerinin muhafazakar bir Rekilde geleneUe baUl l k olduUunu ifade eden Coulson, Kfeli fakihlerin, gemiRte kkleri ve baUlar olmayan yeni kurulmuR bir toplumda araRt rma
ve fikir yrtmede daha serbest hareket edebildiklerini ve Kfe ekolnn hem
coUrafi hem de zihni olarak yabanc hukuk sistemlerinin tesirine daha a k olduUunu belirtip bunu bir rnekle destekler. O rnek ise Ebu Hanifenin , vesayet alt ndaki bir Rahs n yirmi beR yaR na geldikten sonra vasisinin kontrolnde
olmadan kendi mal nda tasarruf edebileceUi grRdr. Coulson bu yaR s n r n n
Roma hukukunda da mal zerindeki vesayet (curatio) konusunda da ayn olduUunu syleyerek Ebu Hanifenin Roma hukukundan etkilendiUini ima eder.26
Yukar da zikredilen Rark yat lardan bir oUunun grRleri en basit ifadeyle temelsiz, mbalaUal , sbjektif, n yarg l gibi birtak m nitelendirmeleri
hak ederlerken, Roma hukuku ve Mslm hukuku iliRkisinde daha l ml ifadeler
kullanan araRt rmac lar da olmuRtur. Mesela, H.A.R. Gibb;

24

bkz. D.S.Margilouth, The Early Development of Mohammedanism,London, 1914, s.73,74.

a.g.e., s.74
26
bkz. N.J.Coulson, The History of Islamic Law, Edinburgh, 1964, s. 50.
25

<

$7

KD D

Roma hukukuna gelince, onun baz kurallar ve muhtevas Mslm hukukuna s zm Rsa da, Mslm hukukunun zerinde bina edildiUi prensiplerin ve (hatta
Ryle de diyebiliriz) onun uygulanmas n n btn esprisinin Roma hukukular n nkilerle hi bir alakas yoktu.Gerekten ilk baR ndan beri Mslm hukukunun
metotlar ve formlasyonu, pozitif emirlerle, teorik mnakaRalar n ilgin bir
kar R m n sergiler.27
diyerek Roma hukukunun iddia edilen tesirini asgariye indirgemiRtir.
Konumuzla ilgili olarak zikredilmesi gereken bir yazar daha vard r ki o da
Sava PaRad r.28 Etude de la thorie de Droit Musulman29 isimli eseriyle Bat
dnyas nda da ok tan nan Sava PaRan n ehemmiyeti kendisinin H r stiyan
olmas na raUmen Osmanl devletinde nemli grevler ifa etmesinden, fikren ve
itikaden Bat l lara yak n olmas yla birlikte mslman bir toplumda yaRad U iin
mslmanlar ve Mslm daha yak ndan tan mas ndan kaynaklanmaktad r. Sava
PaRa ve eseri hakk nda eski Oeyhlislmlardan Mustafa Sabri Ryle der:
Sultan Abdlhamid-i sani devri ricalinden ve rum milletinden Sava PaRa;
hukuku geinen baz asrlerin teden beri aU zlar nda geveledikleri gibi, ben
de Mslm f kh n n muemelata dair k sm n n Roma hukukundan al nd U n zan
ederdim. Fakat sonra Mslm f kh n n kaynaklar zerine uzun mddet yapt U m
ilmi tahkikat ve derin tetkikat neticesinde grdm ki, bu muazzam f kh n Roma
hukukundan intikal ettiUi hakk ndaki mtalaa ok zay f bir esasa dayanmakta ve
hakikat olmaktan ziyade hayal bulunmaktad r.Hi Rphesiz her hukukun muhtelif kaynaklar vard r, fakat grdm ki Mmparator Jstinyanosun Roma hukuku
tedrisi iin Beyrutta tesis ettiUi mektep, s rf akla dayanan bir tesis olup onu
H r stiyanl k boyas na boyamaktan ibaret kalm Rt r.Halbuki Mmam Azam n
f kh ise, Allah n Kitab ile Peygamberin Snnetine dayanmaktad r.Bu sebeple
Mslm hukukunda Runa buna istinat etmiR gayr-i muteber bir tek hkm, asla
grlemez. demektedir.30
Daha sonra Emir Oekip Aslan n da Sava PaRan n eserini ven szlerini
nakleden Oeyhlislm :
Sava PaRan n ve Oekip Aslan n ilmi k ymeti haiz Rahadetleri, Mslm hukukundan bihaber yaRayanlara, yalan yanl R yazanlara kati bir darbedir. Binae27

bkz. H.A.R. Gibb, Mohammedanism, New York, 1962, s. 89.

Sava PaRan n doUum tarihi bilinmemektedir. Yanyal doktor Sava Efendinin oUludur.Rumeli Beylerbeyi payesiyle Girit Msfakyada mutasarr fl k, (1870-75) , Mekteb-i Sultan
(Galatasaray Lisesi) mdrlU (1875-78) yap p 1878 de PaRa olmuR, Naf a naz rl U , Hariciye
vekilliUi ve Girit ValiliUi yapm Rt r.Daha sonra Paris yerleRen Sava PaRan n 1901 de vefat
ettiUi san lmaktad r.
29
Mki cilt halindeki bu eser Baha Ar kan taraf ndan -slm hukku Nazariyat Hakk nda bir
Etd baRl U alt nda 1955 y l nda Trkeye evrilmiR ve bas lm Rt r.
30
OeyhlMslm Mustafa Sabrinin Mevk ful- Akl-i vel- -lm-i vel-lim isimli eserinden nakleden Baha Ar kan, a.g.e. s.VIII, IX.
28

4$

@& &

G2

& !

]<

naleyh Mslm hukukunun Roma hukukundan intihal olmay p bunun yaln z Allah n Kitab na ve Peygamberin Snnetine istinat ettiUini ispat eden h r stiyan
Sava PaRan n eserini takdir ve kendisini taziz ederiz31
diyerek duygular n belirtmiRtir.
Yukar daki bu malumata z t olarak Sava PaRay , Sheldon Amos32 ve
Goldziherle birlikte ayn kefeye koyarak Bat daki Mslm hukuku Arap k l U na
brnmR Iustiniausun Roma hukukundan baRka Rey deUildir ve Araplar
Roma hukukuna birka hatadan baRka bir Rey ilave etmemiRlerdir gibi fikirlerin yerleRmesinden sorumlu tutan Fitzgerald sert bir Rekilde tenkit eder.
Fitzgerald, Sava PaRan n, Oamda Arap istilas ndan bir as r sonraya kadar Roma adl dzeninin devam ettiUini sylediUini ifade ederek ondan Ru nakilde
bulunur:
Herkese bilinir ki, Roma hukukunun doUuR safhas nda olan Mslm hukukuna yapm R grndU etki bir yana, bu hukukun daha sonraki ve niha geliRmesi, yani Mslm corpus jrisinin teRekkl, Suriyede hukuk ilmini UrenmiR ve
orada Preatorunkine benzer grevler ifa etmiR alimlerin eseridir...Muaviyenin
saltanat zaman nda Suriyede adl sistem fetihten nce mevcut olana pek benzer
tarzda baki kald . Preatorunkilere benzer grevler ifa eden mft formulalar
verir; preatorun formulas ndan istikamet alan ve buna uygun hkm vermek
durumunda bulunan hakim formulan n muhtevas na uygun tarzda, vk alar
inceler ve preatorun orada belirttiUi tavsiye zerine hkmn bina ederdi.33
Fitzgerald n hatal bulduUu nemli hususlardan biri kendi ifadesiyle
mftnin preatora ve kad n n iudexe eRit grlmR olmas d r. Halbuki metinde Sava PaRa eRit ifadesini kullanmamakta benzer grevler ifa eden demektedir. Mki kavram aras nda byk anlam fark vard r ve Sava PaRaya yneltilen tenkit aR r grnmektedir.
Fitzgerald, Mahmassani, Hamidullah gibi, Roma hukukunun Mslm hukuku zerinde tesiri olmad U n savunanlar karR t grR sahiplerinin iddialar n
detayl Rekilde rtmeye al Rm Rlard r. Bunlar n nemli olanlar n birka
madde halinde Ryle zetleyebiliriz:34
Birincisi, Hz.Muhammed Roma hukukunu bilmiyordu. YetiRtiUi evrede
Roma hukuku ve geleneklerinin hibir izi ve tesiri yoktu. Kendisi iki defa Mek31

a.g.e., s. IX.
Sheldon Amos (1835-1886) Mngiliz hukku. Beyrut ve Mskenderiyedeki Roma hukku
mekteplerinin, mslmanlar taraf ndan Suriye ve M s r n fethini mteakip bir yzy ldan
daha fazla bir sre yaRamaya devam ettiklerini ve bu yolla da Mslm hukkunun Roma hukkundan etkilendiUini ilk ileri srenlerden birisidir.
33
bkz. Fitzgerald, a.g.makale s.1129,1139.
34
Daha detayl bilgi iin Fitzgerald n ve Hamidullah n sz geen makalelerine mracat
edilebilir.
32

<

$7

KD D

ke d R na km Rt r ve Romal larla temas olmam Rt r. Zaten mm olduUu iin

de yaz l kaynaklardan Urenme imkan da yoktu.
Mkincisi, btn Mslm hukuk ekolleri Irak ve Hicaz gibi Bizansa ait olmam R blgelerde ortaya km Rt r. Eski Bizans topraklar ndan Beyruta yerleRen
tek hukuku Evzidir, o da hayat n n sonuna doUru oraya yerleRmiRtir.Zaten
takipisi bulunmayan mezhebinin de Roma hukukundan etkilendiUine dair
hibir delil yoktur.Mmam Oafii de hayat n n sonlar na doUru M s ra gitmiRti ama
o vakte kadar hukuki grRleri RekillenmiR ve kemale ermiRti.DoUuda hukuk
Ureten Beyrut mektebi m.s. 551 y l nda zelzeleden tahrip olmuR, 560 y l nda
yanm R ve bir daha da ad duyulmam Rt . Mslmanlar Beyrutu ald klar nda bu
mektep ortada yoktu ve Araplar n Bizans topraklar na hcumundan nceki 75
y ll k sre iinde Roma hukukunun UretildiUi tek yer eski Mstanbul idi.
ncs, Roma hukukunun cahiliye dnemi Araplar veya Talmud vas tas yla da Mslm hukukuna gemesi sz konusu deUildir.Zira bu insanlar n Romal larla iliRkisi ok azd , yabanc dil bilenlerin say s yine azd . Oayet
Talmuddan bir Reyler al nsayd o zaman bu kitapta mevcut bulunan Mslma
ayk r baz fikirlerin de s zmas gerekirdi, durum byle deUildir.
Drdncs, baz evrensel kaideler, akla dayanan bir tak m kurallar deUiRik hukuklarda bulunabilir, bu mutlaka birbirinden ald klar sonucunu doUurmaz. Kald ki Roma ve Mslm hukuklar aras nda temel ayr l klar vard r. Mesela,
Evlat edinme Mslm hukukunda kabul edilmez, ama Roma hukukunda vard r.
Havale, borcun baRkas na transferi Mslm hukukunda vard r, diUerinde yoktur.
Mslmiyetteki Rufa hakk n n ve vak f messesesinin Roma hukukunda karR l klar yoktur. Mehir konusunda yine Mslm ve Roma hukuklar temelde farkl d r.
Roma hukukunda mehir erkeUe verilirken, Mslm hukukunda kad na verilir.Benzer misaller ok say da verilebilir.
BeRincisi, mslman fakihler Roma hukuku zerine araRt rma yapmaktan
geri durmuRlard r, sebebi ise Mslm hukukunun ilahi kkenli olduUuna, bunu
temelde Kurana dayand U na olan saUlam inanlar d r.Bundan dolay
mslmanlardan kaynaklanmayan her Reyi reddettiler. Oayet mslmanlar Roma hukukundan faydalansalard onlardan szleRmeler ve borlar teorisini de
al rlard . Zira bu Roma hukukunun en byk baRar lar ndan biri say l r ve bylelikle de Mslm hukuku bu genel teoriden mahrum olmazd .

>

4$

@& &

G2

& !

]<

Roma hukukunun Mslm hukuku zerindeki tesiri konusunda lehte ve

aleyhteki mnakaRalar ve delilleri ciddi olarak gzden geirdiUimizde Ru sonular ortaya koymam z mmkn olabilir.
Her Reyden nce Rark yat lar nemsiz ve s ra d R say labilecek birtak m
olay ve olgular ok abart l bir Rekilde genelleRtirerek vermiRler, as l ve zden
ziyade teferruat zerinde durmuRlard r. Birisinin ortaya att U bir iddia diUerleri
taraf ndan oUu zaman tahkik edilmeden kabul grp savunulmuRtur. Konuyla
ilgili olarak sunduklar delillerin byk bir k sm tarihi gereklerle ters dRmektedir. Oark yat lar n kendi eserlerinde bile konuyla ilgili deyimlerde ve kavramlarda grR ayr l U ve farkl kullan mlar mevcuttur. Oark yat lar oUu kez kesinlik ifade etmeyen, tereddt ve ihtimal ve zan ifade eden bir slup kullanm Rlard r. Yine Rark yat lar n byk bir k sm genel olarak Mslma ve Mslm hukukuna
ok nyarg l hatta has mane bir tav rla yaklaRm Rlar bu arada da ilmi objektiflikten uzaklaRm Rlard r. Mslm hukukunun Roma hukukuna dayand U , ondan
birok prensibi ald U , aR rd U gibi iddialar n arkas nda Mslm ve Mslm hukukunu y pratmak, hem mslman olmayanlar n Mslmiyete ilgilerinin nn kesmek
hem de mslmanlar n kendi din ve hukuk sistemlerine olan gvenini sarsmak
gayesi bulunmaktad r. Mslm ve Roma hukuku aras ndaki benzerlikler temel
esaslarda olmad U gibi, iddia edildiUi derecede bir intihali ispat edecek nitelikte
de deUildir. Daha nceki yzy llarda Rark yat lar okurlar n ynlendirmede ve
etkilemede daha ok baRar Rans na sahiptiler. nk okurlar n n kendilerinin
direkt olarak baRka yollardan bilgi edinme yollar ok azd . Halbuki gnmzde
iletiRim ve bilgi aktarma imkanlar n n geliRmesi neticesinde insanlar ok deUiRik
kaynaklara ulaR p vas tas z bilgi edinebilmektedir. Ama, bunlara raUmen hala
gnmzde Rark yat lar n grRlerini mutlak doUru gibi alg lay p bunlara inanan ve bu da yetmiyormuR gibi bunlar baRkalar na aktaran kiRilerin varolmas
meselenin biraz da ilmi platformdan ideolojik platforma kayd U n zaman zaman da bu mnakaRalar n gndeme geleceUini gsterir.

<

$7

KD D

< < <=

ISLAM
TABII Z
ZEEISL
AM AND HUMAN R GHTS ADLI K TAB

L NDE ANN ELIZABETH MAYER N SLM VE NSAN HAKLARI HAKKINDA

HAKKINDAK GR LER

Y. Do. Dr. Tevhit AYENG N

/ 4
4
W
X
' &
)
* //
'& "
( $& $% "
$ + $%$ &#
("
&# ( 3
$%
" F
$& Z'
&#
& 4 " [ && : 2 - " 8
@ . )
& " )$
" .
- & .
# 8
" " &
&# ($&( + $% "
&
"
" ($ & . ($& 3 &( $% " F
&(
&# ),
" &( " +
&# +
& & +
$& $% '
% %$
"
&$
&# $ ( $% & .
"
&
"
) '&
$ & '
)" ("
& (($ # ) " "
&
"
&# )
% &#
&
("
&
& " "
& " @ &( $ (" & $%
. #
& +
# & ($&
& ) " " &$
$% & .
"
&
"

! "
Mslm ve insan haklar konusu son zamanlar n en gncel tart Rmalar ndan
birisidir. Mslm dnyas n n insan haklar ihlalleri ile baUlant l olarak s kl kla
gndeme gelmesi, geleneksel Mslm kltrne ait eserlerdeki bilgilerin aUdaR
insan haklar kuram yla uyuRup-uyuRamayacaU problemi, insan haklar kavram n n ve bu kavram n ieriUinin Bat kkenli olduUu iddialar , Mslman yazarlarca ortaya konan eserlerdeki grRlerin aUdaR insan haklar anlay R na uygunluUu problemi ve blgesel ve uluslararas organizasyonlar taraf ndan haz rlanan
Mslm insan haklar projelerinin gerek anlamda insan haklar n korumada yeterli olup-olmad U gibi bir dizi konu etraf nda gerekleRmekte olan ok ynl
tart Rmalar, bu gncelliUin en nemli sebebidir.
Bu konular yoUun bir biimde tart Ranlardan birisi hi Rphesiz Ann
Elizabeth Mayerdir. Islam and Human Rights: Tradition and Politics1 adl kitaanakkale Onsekiz Mart niversitesi Mlahiyat Fakltesi Mslm Hukuku Anabilim Dal Uretim yesi. e-mail: tevhitay@comu.edu.tr
1
Mayer, Islam and Human Rights: Tradition and Politics, Westview Press, Boulder 1991,
1995, 1999.

<

$7

! ."

6:?> ?

b nda yukar da deUinilen konular aU rl kl olarak tart Rmaktad r. Elbette ki

onun Mslm ve insan haklar na iliRkin al Rmas sadece bundan ibaret deUildir.
Makale sonunda isimlerini vereceUimiz al Rmalar ndan da grleceUi gibi o,
daha ok Mslm ve insan haklar konusuna yoUunlaRm Rt r. Biz sadece ad geen
bu eseri ekseninde grRlerini inceleyeceUiz.2 Bu yaklaR m n onun Mslm ve insan haklar konusundaki dRncesini tespitte yeterli olacaU n dRnmekteyiz.
nk, eserin ilk bask s 1991de yap lm Rt r ve insan haklar alan ndaki makale,
bildiri ve kitap blm Reklindeki al Rmalar , genellikle, bu tarihten sonra gerekleRmiRtir. Kitab n 1995 ve 1999da iki ayr bask yapt U n grmekteyiz. Bu
durum kitab ndaki tezini hala savunduUunun iRaretidir. Yine Mayerin ad geen kitab iin OrtadoUu tarihi ve hukuku zerine yapt U m otuz y ll k deneyim
ve al Rmalar m n bir sonucudur (s. xix) ifadesini kullan yor olmas ve ayr ca
Mbrahim A. J.nin bu kitap iin, ierisindeki grRler gerekleri yans tmaktan
uzak olsa da, Bat da -slm ve -nsan Haklar konusunda en ok okunan bir kitapt r3 demesi, konuyu s n rlay R m z hakl gstermektedir.
1945 Texas doUumlu olan Mayer, lisans eUitimini yapt U Michigan niversitesinde OrtadoUu Tarihi alan nda doktora yapm R ve aralar nda M s r, Fas,
Pakistan, Tunus, Mran, Sudan ve Trkiyenin de bulunduUu birok Mslm lkesi
hakk nda kapsaml araRt rmalarda bulunmuR ve muhtemelen bu zelliUinden
dolay OrtadoUu araRt rmalar konusunda uzman kabul edilmiRtir4. Halen
Pennsylvania niversitesi Wharton Fakltesindeki (Wharton School) Hukuk
AraRt rmalar Blmnde al Rmakta olan Mayer, araRt rma alanlar n n; Mukayeseli Hukuk, OrtadoUu Hukuku, Mnsan Haklar Hukuku, Uluslararas Hukuk,
Mslm Hukuku ve Uluslararas Hukuk olduUunu belirtmektedir5.
Yntem olarak Mayerin, Islam and Human Rights: Tradition and Politics
adl eserinin 1995 tarihli ikinci bask s ekseninde grRleri nce nesnel olarak
sunulacak, ard ndan k sa bir deUerlendirme yap lacakt r. K sa bir deUerlendirme ifadesini, kapsaml bir deUerlendirmenin mstakil bir al Rmay gerektirdiUini aUr Rt rmas iin kullanmaktay z. nk, grRlerini her yn ile deUerlendirmek bu makalenin s n rlar n aRmaktad r. Asl nda, bu kitap hakk nda Mngilizce yaz lm R epeyce eleRtiri bulunmaktad r6. Ancak Trke yaz lm R bir eleRtiriye ulaRabilmiR deUiliz. BilebildiUimiz kadar yla Mayerin makalelerinden sadece
2
Dipnotlar n fazla yer iRgal etmemesi iin ad geen kitaba at flar n sayfa numaralar metin
ierisinde verilecektir.
3
Abraham, A.J., Ann Elizabeth Mayer Islam and Human Rights, Journal of Third World
Studies; Americus, Georgia 1998, IV/1, s. 317.
4
http://www.getcited.org/mbrx/PT/2/MBR/10044636 [06.04.2004].
5
http://www.wharton.upenn.edu/faculty/mayera.html [06.04.2004].
6
nemli eleRtirilerden baz lar Runlard r: Strawson, John, A Western Question to the Middle East: Is there a Human Rights Discourse in Islam Arab Studies Quarterly; Belmont 1997,
XIX/1, s. 31-58; Shamsher Ali, Misguided Theorizing and Application/Islam and Human
Rights: Tradition and Politics, Journal of Muslim Minority Affairs, Abingdon 1999, XIX/2, s.
299-320.

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

]<

birisi Trkeye evrilmiRtir7. Dolay s yla Mayerin Mslm ve insan haklar na

iliRkin grRleri ve bunlar n eleRtirisi, zerinde daha fazla araRt rma yap labilecek bir konu olarak karR m zda durmaktad r.
I6 )

Mayer, Mslm ve insan haklar konusundaki deUerlendirmelerini; muhafazakar olarak adland rd U baz mslman yazarlar n eserlerindeki grRlerden,
Mslm insan haklar tasar s olarak nitelendirdiUi szleRmelerden, baz Mslm
lkelerindeki anayasalardan ve MslmileRtirme programlar ndan hareketle Rekillendirmektedir (s. 20). Eserinde grRlerine yoUun olarak8 yer verdiUi ve deUerlendirdiUi muhafazakar yazarlar Tbende9 ve Mevdudi10; szleRmeler -slm
-nsan Haklar Evrensel Bildirisi,11 -slm Anayasa TaslaW ,12 -slm -nsan Haklar
Kahire Szle+mesi;13 anayasalar 1979 tarihli -ran Anayasas 14 ve 1992de yrrlUe giren Suudi Arabistan Temel Kanunudur (s. 24). MslmileRtirme programlar
ile de Mran, Pakistan ve Sudandaki al Rmalar kastetmektedir (s. 25).
Mayerin bu tr bir tercihte bulunmas n n birka gerekesi vard r: a- Mnsan haklar konusunda araRt rma yapt U coUrafya OrtadoUu ve Kuzey Afrikadaki (Mran, Pakistan ve Sudan) lkelerdir, b- Bu coUrafya hem Snn hem de
Oi dRnce ve uygulamalar n hakim olduUu blgedir (s. 20-21), c- Bu blgeler7

Mayer, Oer Hukuk Bir Metodoloji mi, Bir Pozitif Kurallar Btn m? (trc: Sami Erdem), Marmara niversitesi -lahiyat Fakltesi Dergisi, Mstanbul 2000, XVIII.
8
Kitapta karR laRt rma ve tenkit amac yla grRlerine baz vesilelerle ok az at fta bulunulan
isimler aras nda; Pakistan Hukuk ve Din MRleri Eski Bakan Allah Bukhsh K. Brohi (s. 51-54)
ve Sudan Devlet BaRkan Cafer Numeyriyi (s. 31-32) rnek olarak gsterebiliriz.
9
Sultanhussein Tabandehnin, [Sultan Hseyin Tbende] A Muslim Commentary on the Universal Declaration of Human Rights adl eseri, 1966da Farsa olarak yazm R ve eser 1970de
Mngilizceye evrilmiRtir (Mayer, s. 21).
10
Abul Ala Mawdudinin [Ebl-Al el-Mevdd] Islam and Human Rights adl eseri, 1975
y l nda Lahorda yapt U konuRmalar n 1976da Mngilizceye evrilmesinden oluRmaktad r
(Mayer, s. 21).
11
Bu bildiri, Londra merkezli zel bir kuruluR olan ve Dnya Mslm BirliUine baUl olarak
al Ran Mslm Konseyinin desteUi ile M s r, Pakistan ve Suudi Arabistandan temsilcilerce
haz rlanm R (Mayer, s. 22.) ve UNESCO binas nda Konsey genel sekreteri Salim Azzam
taraf ndan 19 Eyll 1981 tarihinde ilan edilmiRtir. Bildirinin Trke evirisi iin bk: -slm ve
-nsan Haklar (trc: Tahir Ycel ve Oennur Karakurt), [seki] Endls Yay nlar , Mstanbul
1995, s. 208-232.
12
Ezher niversitesine baUl Mslm AraRt rmalar Merkezi taraf ndan haz rlanan bu taslak,
1979 y l nda Ezher niversitesinin dergisi olan Mecelletl-Ezherin 51. say s nda yay mlanm Rt r (Mayer, s. 22).
13
Bu szleRme Viyanada dzenlenen 1993 Dnya -nsan Haklar Konferans na, Suudi Arabistan D RiRleri Bakan taraf ndan, Mslm dnyas n n insan haklar konusundaki ittifak olarak
sunulmuRtur. Bu szleRmenin gerek nemi ise, Mslm Konferans TeRkilat na ye lkelerin
d RiRleri bakanlar nca (AUustos-1990) onaylanm R olmas ndan kaynaklanmaktad r. (Mayer, s.
23-24.
14
Bu anayasa zerinde 1989da nemli deUiRiklikler yap lm Rt r (Mayer, s. 23).

<

$7

! ."

6:?> ?

deki ynetimlerde Mslm hukuku etkili olmaktad r, d- Bu blgelerde insan haklar ihlalleri a s ndan gze arpan olaylar yaRanmaktad r. Bu yntemi kullanarak Mayer, sz konusu blgeler ile insan haklar anlay R n n buralarda alt seviyede ele al nmakta oluRu ve insan haklar ihlalleriyle Mslm hukuk geleneUi aras nda bir baUlant olduUunu ispat etmeye al Rmaktad r (s. 38).
Bu amala Mayer, Mslm dnyas na ait yukar da sz edilen metinlerdeki
grR ve hkmler ile o blgelerdeki uygulamalar , Evrensel -nsan Haklar Bildirisi (10 Aral k 1948), Uluslararas Meden ve Siyas Haklar Szle+mesi (16 Aral k
1966) ve Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szle+mesinde (16
Aral k 1966) yer alan hkmlerle ve Bat daki uygulamalarla karR laRt rmaktad r.
Elbetteki Mayer sadece bu aUdaR al Rmalarla yetinmemiR, yeri geldike,
Mslm geleneUi ve siyasi uygulamalar n da evrensel insan haklar szleRmelerindeki hkmlerle karR laRt rma yoluna gitmiRtir. ARaU da ayr nt l olarak a klanacaU gibi o, zellikle, modern dnem ncesi Mslm hukuk geleneUinde yer
alan, kad n-erkek, hr-kle, mslman-gayr-i mslim ay r mlar ve bunlar n
hukuki statleri ve haklar ile din deUiRtirenlere uygulanmas istenen cezaya
iliRkin hkmleri, Bat l aUdaR insan haklar kuramlar yla karR laRt rmaktad r.
Ancak btn bu karR laRt rmalar , medeni ve siyasi haklarla s n rl tuttuUunu
ncelikle ve zellikle belirtmektedir (s. 2).
Mayer, mukayeseli hukuk alan ndaki al Rmalarda bu tr karR laRt rmalar n zorunlu olduUunu ifade ederek, Bat l larca yaz lm R olan ve insan haklar n
konu edinen eserlerde Mslm n insan haklar na yaklaR m n n ihmal edilmesinin
bir eksiklik olduUunu dRnmektedir (s. 3). nk geliRmekte olan ve ynetiminde Mslm hukukunun etkili olduUu lkelerdeki insan haklar ihlallerinin iyi
tahlil edilebilmesi iin Mslm dRncesinin ve Mslm hukukunun tarihi gemiRinin
iyi araRt r lmas gerekmektedir (s. 39). DiUer yandan, evrensel insan haklar na
alternatif olarak sunulmaya al R lan ve hatta onun yerini almas nerilen Mslm
insan haklar kuramlar n n Bat l larca araRt r lmas n n hakl ve gerekli bir davran R olacaU n ileri sren (s. 10) Mayer, bu sebeple her iki kuram bilimsel olarak karR laRt rd U n ifade etmektedir.
Yanl R anlaR lmalardan ka nmak isteyen Mayer, bu araRt rmay , Mslm
evrelerde insan haklar n n geliRtirilemeyeceUini ortaya koymak amac yla yapmad U n , aksine amac n n Mslm insan haklar kavram n n, Bat ve uluslararas
insan haklar modelinin retiminden sonra ortaya kt U n delillendirmek olduUunu ve bunu bir mukayeseli hukuk al Rmas olarak ele ald U n dolayl olarak
belirtmektedir (s. 40).
J6 $

# #

. ,&

Mayer, insan haklar kavram ve bu kavram n ieriUinin Bat da geliRtirildiUi, (s. 37) dolay s yla kkeninin Bat kltr ve medeniyeti olduUu grRn

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

]< =

temel tez olarak kabul etmekte ve Mslm ve insan haklar konusundaki araRt rmalar n byk oranda bu tezi ispatlamada ara olarak kullanmaktad r. Ona
gre, insan haklar kavram n aUr Rt ran dRncelerin temelleri Antik Yunana
kadar gtrlebilse de, bunun entelektel geliRimi rasyonalist ve hmanist dRncelerin oluRumuna zemin haz rlayan Rnesansla baRlamaktad r (s. 37). Rnesansla baRlayan ve bireyselcilik dRncesiyle Rekillenen insan haklar , btn
insanlar iin gerekli ve geerli olmas ynyle evrenseldir. Din ve yerel kayg larla, yani kltrel rlativizme s U narak (s. 12-14), insan haklar kavram ve ieriUinin evrensel olamayacaU n savunman n mant U yoktur (s. 8-9).
Bat medeniyeti bu dnemden itibaren bireyselciliUi merkeze alarak bir
dRnce yumaU oluRturmuR ve btn hmanist kuramlar bu dRnce etraf nda
RekillendirmiRtir. Benzer bir merkeziyetilik Mslm dRnce geleneUinde oluRturulamad U ndan, tarihte ve gnmzde Mslm insan haklar kapsam nda kabul
edilebilir bir sistem geliRtirilememiRtir. Her ne kadar Mslm geleneUinin ana
unsurlar ndan olan sfizm ve mistisizm bireyselciliUin unsurlar na sahip olsa da,
bireyselciliUin Mslm toplumlar nda ve Mslm kltrnde kkl bir dayanaU yoktur. Dolay s yla, Mslm medeniyeti bireysel hak ve zgrlklerin korunmas na
ncelik veren entelektel bir ortam oluRturamam Rt r (s. 40).
Yerel unsurlar n plana karan geliRmekte olan lkelerin yazarlar gibi,
kltrel rlativizmi savunan aUdaR Mslm insan haklar kuramc lar da evrensel
bir insan haklar kuram dRncesine karR kmaktad rlar. Mslman yazarlar n
evrensel insan haklar na karR k Rlar sadece kltrel rlativizm temeline dayanmamakta, bunun yan nda bir ok teorik ve pratik kayg lardan da kaynaklanmaktad r. Mayerin tespitine gre bu pratik kayg lardan en dikkat ekicileri
Runlard r:
a.

EUer insan haklar evrensel olsayd , Bat l lar OrtadoUuda bulunduklar

dnemde insan haklar konusunda evrensel normlara uygun davran rlard . Halbuki Bat l lar o blgede bulunduklar dnemde bu normlar dikkate almam Rlard r (s. 5).

b.

Evrensellik iddialar Bat l olmayan lkelerin i iRlerine mdahale etme

ve aUdaR kolonileRtirme eylemlerini meRrulaRt rma arac olarak kullan labilmektedir (s. 7).

c.

Mnsan haklar n n evrenselliUi bahane edilerek gemiRte ve gnmzde

Bat n n her alanda stn olduUu dayat lmaktad r (s. 7).

d.

Mslmanlar kendi kltr ve dinlerinin insan haklar n , diUerlerine oranla, daha iyi ve eksiksiz olarak ihtiva ve garanti ettiUini dRnmektedirler (s. 10).

Mayer, mslman insan haklar yazarlar n n bu endiRelerini gidermek iin

Bat l insan haklar araRt r c lar n n bilimsel davranmalar (s. 7) ve DoUu-Bat
ay r m yapmadan her insan n eRit olarak insan haklar na sahip olduUunu ve

<

$7

! ."

6:?> ?

bundan yararlanmas n n onun en doUal hakk olduUunu vurgulamalar gerektiUine iRaret eder (s. 7). Ayn Rekilde kltrel rlativizm ve yukar da deUinilen
endiRelerle insan haklar na karR kman n oryantalistlerin; Mslm, DoUu toplumlar n bask alt nda tutan statik ve deUiRime kapal bir dindir Reklindeki
grRlerine teslim olmak anlam na geleceUinden, mslmanlar n bu dRnceden vazgemeleri gerekmektedir (s. 7). nk, Mslm n mevcut insan haklar
kuram yla uyuRmazl U n savunan Mslman yazarlarla oryantalistler, kltrel
rlativizmi kabul etmiR olmalar ynyle ayn amaca hizmet eden elitler grubuna dahildir (s. 8).
K6 $ F

"

Mslm z itibariyle insan haklar yla uyuRsa bile tarih ierisindeki yorumlar ve insan haklar alan nda Bat daki geliRmeler karR s nda son as rda
mslmanlarca geliRtirilen aUdaR insan haklar kuramlar , gerekte evrensel
insan haklar normlar nda gndeme getirilen haklar gerekleRtirmekten uzakt r. Dolay s yla hem ilk yorumlar n ve hem de aUdaR yaklaR mlar n modern
insan haklar kuram yla uyuRmas ndan sz edilemez. Bu uyuRmazl U n ok ynl
gerekeleri vard r. Bunlar n baR nda modern dnem Mslm yorumunun geleneksel toplumlar n sosyolojik zelliklerini bnyesinde bar nd r yor olmas gelmektedir. Mlk dnemlerden itibaren yap lan yorumlarda, Mslm n haklar konusunda
insanlara tan d U haklar gz ard edilmiR, mevcut sosyal yap daki hiyerarRik
dzeni koruma belirleyici ve ynlendirici olmuRtur. Asl nda mevcut hiyerarRik
yap y koruma geleneksel toplumlar n tmnde var olan en belirgin zelliktir.
Mlk dnem mslmanlar da kendilerini bu yaklaR mdan uzaklaRt ramam Rlard r.
Mslmanlar n tarihte bir insan haklar geleneUi oluRturmalar n engelleyen faktrlerden birisi de Mslm dnyas nda rasyonalist ve hmanist bir anlay R n
geliRtirilememiR olmas d r. Bunun bir uzant s olarak Mslm dRncesine vahyi
merkeze alan, insan akl na gerekli nemi vermeyen ve hatta onu devre d R b rakan bir anlay R hakim olmuRtur. Bu anlay R ynetim desteUini de arkas na
alarak rasyonalist ve hmanist dRnceyi temsil eden Mutezileyi susturmuR ve
ona karR dRmanca bir tav r sergilemiRtir (s. 41). Mutezil gelenek olarak oluRan ve Snn (Ortodoks) mslmanlarca tepki sonucu susturulan bu anlay R bir
sre Oian n MsnaaReriyye kolu ile varl U n srdrse de ok k sa zamanda susturulmuR ve yok edilmiRtir (s. 41). Sz konusu Snni yaklaR m, tarihin her dneminde Mslm dRncesine hakim olmuR ve vahyin akla hakim olduUunu savunmuRtur. Bu anlay R, vahye dayal kaynaklardan karm R olduklar hukukun da,
insanlar aras nda adaleti ideal ve mkemmel bir Rekilde saUlad U n dRndUnden ve toplumda genel kabul grdUnden dolay , insan akl n n ilkelerine
gre hukukun oluRturulmas gerektiUini savunanlar, her zaman sap kl k [bidat
ehli] damgas yeme riski taR m Rlard r (s. 41). Dolays yla Allah n iradesinin Oer
hukuku RekillendirdiUi dRnlerek, akl n planda tutman n bu hukuka zarar
vereceUi ve akl n adalete uygun hkmleri tespitte yetersiz kalacaU endiResi

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

]<

srarla srdrlmRtr (s. 41-42). Ehli snnetin bu tutumu, Mslm bir ak l aU n n oluRumunu engellemiRtir (s. 42). Mslmanlardaki bu teslimiyetilik ve
rasyonalist dRnceye karR olumsuz yaklaR m, yneten-ynetilen iliRkilerine ve
bununla baUlant l olarak her bir grubun hak ve sorumluluklar n belirleme noktas ndaki anlay Rlar na yans m Rt r. Sonuta insan haklar , toplumsal haklar lehine ihmal ve ihlal edilmiRtir. (s. 40, 42). Hmanist ve rasyonalist dRncelere
dRmanca bir tav r tak nan bu Snn yaklaR m, doUal olarak insan hak ve zgrlkleri ile ilgili kavramlar n oluRumunu da engellemiRtir (s. 49).
Mslm hukukunun toplum yarar n bir btn olarak temin etmeyi amalad U varsay larak, yneten ve ynetilenlerin hepsinin ilahi mkafat veya ceza
dRncesi ekseninde bu hukuki kuralara uymas gerektiUi dRnlmRtr (s. 42). Ancak as l sorun, ynetenlerin bireysel haklar ihlal etmeleri durumunda ortaya kacak suiistimallerin nne gemek iin ne tr nlemlerin al nabileceUi noktas nda yoUunlaRmaktad r. Mslm hukuk alimleri, bu nlemleri
ortaya koymak yerine, yneticilerin ve ynetilenlerin samimi birer Mslman
olduUu varsay m ndan hareketle, aralar ndaki iliRkinin ideal biimini tespit etme
gayreti ierisinde olmuRlard r (s. 42). Dolay s yla, mlkiyeti korumaya ynelik
dzenlemeleri saymazsak, bireylerin haklar n koruma ad na herhangi bir dzenlemede bulunmad klar n rahatl kla syleyebiliriz (s. 42).
Mslmanlar n tarih ierisinde kapsamal ve bugnk insan haklar
normlar yla rtRen bir kuram geliRtirememelerinin en nemli etkenlerinden
birisi de, Mslm dnyas nda bireyi merkeze alan anlay Rlar n geliRtirilememiR
olmas d r. Mslm doktrinler, biraz nce de iRaret ettiUimiz gibi tarihsel olarak
geleneksel toplumlarda oluRmuR ve geliRmiRlerdir. Geleneksel toplumlarda ise
bireysel hak ve zgrlkler deUil, toplumsal talepler n planda tutulmaktad r.
Dolay s yla bireylerin baU ms z birer Rahsiyet olmaktan ok aile ve toplumun
birer unsuru olarak kendilerine biilen role gre davranan varl klar olarak grldU bu tip toplumlarda insan haklar ndan sz etmek ok zordur. (s. 40).
Byle bir ortamda oluRan ve geliRen modern dnem ncesi Mslm dRncesi de,
doUal olarak bu geleneksel deUerleri ve zellikleri yans tmaktad r (s. 40).
Mayer, btn Mslmanlar ayn kategoride deUerlendirmenin yanl R olacaU na iRaretle, mslmanlar ierisinde rasyonalist ve hmanist dRnceleri
savunanlar bulunduUu gibi, bireyselciliUi n plana karanlar n da var olduUunu
belirtmektedir. rneUin, siyasi zgrlk dRncesinin temelleri say lan ve modern dnem demokrasisini aUr Rt ran dRncelere, Hric dRncede rastlaman n mmkn olduUunu savunmaktad r. Halifenin halk taraf ndan seilmesini
savunan ve bu sebeple ana gvdeden ayr lan Hric anlay Rta insan haklar n n
temelini oluRturan demokrasinin varl U , Mslm dRncesinde de tarihsel olarak
bireyselliUin var olduUunun gstergesidir (s. 43). Yine, Sf teoloji ve ilahilerinde de hmanizm ve bireyselciliUin prototiplerini grmek mmkndr (s. 43).

<

$7

! ."

6:?> ?

Yukar da deUindiUimiz eleRtirilerinden yola kan Mayer, tarih ierisinde

mslmanlar n insan haklar ve bu haklar n pratikleri konusunda ortak bir
doktrin ve uygulama geliRtiremedikleri sonucuna varm Rt r (s. 47). Ona gre,
gnmzde de durum ayn d r. aUdaR mslmanlar da zerinde ittifak edecekleri bir insan haklar dRncesine ve Mslm n evrensel insan haklar standartlar n n neresinde yer ald U hususunda ortak bir kanaate sahip deUillerdir (s. 10).
Mslm n ilk dnem yorumlar gibi aUdaR yorumlar n n da oUu, evrensel
insan haklar normlar ile uyum ierisinde deUildir. Mayer, bu noktada aUdaR
mslmanlar ; muhafazakarlar ve liberaller olmak zere iki gruba ay rmaktad r.
Birinci grubun, Mslm hukukunun tarihsel miras n ve yerleRik kurumlar n olduUu gibi korumay savunanlardan, ikinci grubun ise, Mslm hukukunun mevcut
haliyle insan haklar yla rtRmesinin mmkn olmad U n n bilincinde olup,
onun yeniden dzenlenmesini dRnenlerden meydana geldiUini ileri srmektedir.
Ona gre, muhafazakar mslmanlar n evrensel insan haklar na saUlayacaklar bir katk yoktur. Modern dnem ncesi yorumlar n ve bu yorumlar n
meydana getirdiUi Mslm hukukunun, insan haklar na katk da bulunamayacaU n
savunan ve muhafazakar mslmanlar bu geleneUi srdrme abas ierisinde
gsteren Mayer, doUal olarak muhafazakar Mslmanlar n da insan haklar na
katk da bulunamayacaU sonucuna ulaRm Rt r. nk bunlar da selefleri gibi
insan haklar na direnmekte ve seleflerince modern dnem ncesinde oluRturulmuR olan kurumlardaki dzeni srdrmek iin gayret gstermektedirler (s. 21).
Mayer, liberalleri ya da reform taraftarlar n , demokrasi yolunda reform
ve ilerlemeyi benimseyen, uluslararas insan haklar normlar n kucaklama eUiliminde olan ve modern dnem ncesindeki hukukun gnn Rartlar doUrultusunda yeniden Rekillenmesi gerektiUini savunanlar olarak takdim etmektedir.
Ona gre, Mslmanlar muhafazakarlar ve liberaller Reklinde kategorize etmek, onlar n insan haklar na yaklaR m n anlamada bize yard mc olacak yerinde
bir yntemdir (s. 21).
Daha nce de iRaret ettiUimiz gibi, Mayer bu al Rmas nda, muhafazakar
mslmanlar n mstakil eserlerinde ve ortaklaRa oluRturduklar insan haklar
projelerinde yer alan grRleri deUerlendirmekte, liberal olarak adland rd U
aUdaR mslmanlar n grRlerine sadece mukayese amac yla ve kabaca deUinmektedir. Dolay s yla bu taksimin pratikteki sonucunu ayr nt l olarak ortaya
koyabilme imkan na sahip deUiliz. Yap lan eleRtirilerin muhafazakar olarak
adland rd U mslmanlara ynelik olduUunu belirtmekte yarar gryoruz.
Mayere gre, Mslm insan haklar alan nda yap lacak yeni al Rmalarda,
insan haklar konusunda parlak gemiRi olmayanlar n dRnce ve metodolojilerini devam ettirmenin ayn hatalar tekrarlamak anlam na geleceUi ortadad r.
Halbuki aUdaR Mslm insan haklar kuramc lar n n yapm R olduklar bunun te-

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

]<

sine geebilmiR deUildir. Bunlar da selefleri gibi, vahyi merkeze alm Rlar ve akl
ikinci planda tutmuRlard r (s. 49-50).
Bu vahiy merkezciliUe raUmen, grRlerinin evrensel insan haklar yla baUlant s n kurmaktan uzak durmam Rlard r. Elbette metodolojileri birbirinden
farkl olan bu iki anlay R n insan haklar na yaklaR mlar n baUdaRt rmak ve aralar ndaki baUlant y saUlam temellere oturtmak kolay deUildir. Zaten bunu baRard klar da sylenemez (s. 45). Asl nda muhafazakar yaklaR m srdren bu yazarlar n farkl yntemle ele al nan iki fenomen aras ndaki baUlant y kurmak
yerine, Mslm kaynaklarda yer alan insan haklar anlay R n sistematik olarak bir
araya getirmeleri ve deUerlendirmeleri daha tutarl bir metodolojik yaklaR m
olurdu. Dolay s yla, insan haklar n n Mslm a dan hangi anlama geldiUi veya
bunlar n Mslm kaynaklardaki hangi prensiplerden al nd U hususundaki belirsizlik devam etmektedir. Muhafazakarlar, insan haklar konusunda ulaRt klar
sonular n n Mslmla baUlant s n kurmada baRar s z olduklar gibi, bu sonular n evrensel insan haklar normlar na uygunluUunun rasyonel meRruiyetini sorgulamada da yetersiz kalm Rlard r. Dolay s yla yapt klar , evrensel normlarla
Rekli bir benzerlik kurman n tesine geebilmiR deUildir. Benzer bir terminolojiyi ve sistematiUi kullanmakla veya Bat daki benzer grRleri ve farkl kltrlerdeki terminolojileri bir araya getirmekle insan haklar kuram oluRturulmaz,
aksine bu tr bir yaklaR m insan haklar n n kalitesini dRrr (s. 46).
te yandan aUdaR Mslman insan haklar araRt rmac lar , insan haklar n n Mslm orijinini tespit iin Kur'n ve Snnette yer alan ifadelerden haklar n gemiRine iRaret ettiUini dRndkleri metinleri delil olarak sunma gayreti
ierisindedirler. Gerekte, haklar ifade amac yla gnderilmeyen metinlerden,
haklar n Receresini karmaya al Rmalar n n metodolojik tutarl l U olamaz (s. 47).
Metodolojik yanl Rlardan birisi de insan haklar n n orijinini Peygamber
aU nda aramalar na raUmen, o dnemle gnmz aras ndaki bin y ll k sreci
atlamalard r. Dolay s yla bu zaman aral U n n entelektel tarihindeki aktel
kay tlar grmezlikten geliyorlar. Mslm hukukunun birok asr n n grmezlikten
gelinmesi ile byk bir blm ihmal edilmiR olmaktad r. Halbuki Mslm n insan haklar konusundaki birikiminin Bat dan daha eskilere dayand U n iddia
edenlerin, kaynaklardaki insan haklar vurgular n n tarihsel olarak nas l yorumland U n gstermeleri gerekmektedir. Bunu gsteremedikleri gibi, rnek ald klar veya grRlerini otorite kabul ettikleri tarihi bir Rahsiyetten de yoksundurlar (s. 47).
Mslmanlar, Mslm kaynaklarda Rayet varsa- insan haklar na yap lan
vurgunun fark na ne zaman vard lar. Kaynaklar ok yak n zamana kadar bunun
fark na var lmad U n gstermektedir. Bu durum Mslm dnyas nda insan haklar n n Bat dan ok sonra ortaya kt U n n delillerinden birisidir (s. 47). Mnsan
haklar konusunda uzun bir tarihi gemiRi olmayan mslmanlar, bu haklar n

<

$7

! ."

6:?> ?

tarihi geliRiminin kay tlar n yeniden yazma hususunda byk gayret gsteriyorlar (s. 48). Dolay s yla, Mslmanlar n tarihte insan haklar n mstakil olarak
araRt r p tespit etme amalar olmamas na ve bunu metodolojik olarak ortaya
koymamalar na raUmen, aUdaR Mslman yazarlar sanki tarihte byle bir al Rma yap lm R da bunun tarihi kay tlar n yeniden haz rlamaktalar. Bu bir eliRkidir.
aUdaR insan haklar araRt rmac lar , selefleri gibi bireyselciliUe karR d rlar
ve bireysel hak ve zgrlkleri ihlal eden ynetime karR , bu haklar n gl bir
Rekilde nas l korunmas gerektiUi hususuna deUinmemiRlerdir. Bu tr bir yaklaR m sergileyenlerden, bireysel hak ve zgrlkleri nceleyen modern insan
haklar kuram n n, Mslm yap da yerinin olmad U n sylemeleri beklenirdi (s. 51). Onlar byle bir itirafta bulunmak yerine, paradoksa dRmR bir biimde, insan haklar ile uyuRmayan bu bnyeye insan haklar n yamama uUraR
ierisine girmiRlerdir (s. 55). Mslman yazarlar n ynetimlerin hak ihlalleri
karR s nda insanlar n ynetime karR geliRtirebilecekleri tav rlara iliRkin yaklaR mlar , mslman lkelerdeki uygulamalarla paralellik arz etmektedir (s. 56).
Mayer, bu yazarlar n hak ihlalleri konusundaki duyars zl klar n n pratiUe yans d U n belirtmektedir.
te yandan Mslman yazarlar n insan haklar konusundaki nerileri
aras nda uzlaRman n olmay R n n dahas bu grRler aras nda eliRmelerin varl U n n nemli bir problem olduUuna iRaret eden Mayer,15 mslmanlar n hak
olarak sunduklar pek ok hususun gerekte hak olmad U n aksine insana sorumluluk ykleyen (s. 57) durumlar olduUuna dikkat ekmektedir. rneUin,
insan n yaRama hakk na sayg olarak takdim edilen k ss, insan haklar n gzetmeyle alakal bir durum deUil aksine, ceza hukukunun konular n ilgilendiren
su ve bu sua ngrlen cezayla ilgili bir durumdur (s. 57).
Mslman insan haklar kuramc lar , haklar tan mlamada Mslm kriterleri kullanm R olsalar da (s. 61), bu vurgu onlar n evrensel insan haklar normlar ndaki vurguyu aR r bulduklar n n bir iRaretidir. nk bu yazarlar, haklar n
Mslm hukukunun doUas nda var olduUunu dRndkleri ideal kriterlerle kontrol edilmesi gerektiUini dRnmektedirler (s. 61). Bu gerekliliUe raUmen onlar,
uluslararas insan haklar nca vurgulanan medeni ve siyasi haklar konusunda
eUer varsa- Mslm kriterlerin ne olduUu tam olarak oluRturulabilmiR deUildir (s. 62). Dolay s yla var olduUunu dRndkleri bu kriterler, insan haklar na
s n rlama getirilebileceUinin dayanaU olarak kullan lmaktad r. Mnsan haklar n n
baz durumlarda bir tak m kriterlerle s n rland r lmas , uluslararas medeni ve
siyasi haklar szleRmesi ve evrensel insan haklar szleRmesi taraf ndan da ya-

15

rneUin, Mslman yazarlardan birinin kad n hakk olarak deUerlendirdiUi bir durum bir
baRkas na gre kad n hakk olarak deUerlendirilmeyebilmektedir (Mayer, s. 56).

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

]< <

p lmaktad r.16 Bu durumlar n ve kriterlerin ne olduUu hususu ad geen szleRmelerde de yeterince a k deUildir. Ancak ayn kapal l k daha byk oranda
Mslm insan haklar tasar lar nda da yer almaktad r (s. 62-64).
Uluslararas insan haklar nda temel insan haklar n n herhangi bir dinin
Uretisi sebebiyle s n rland r labileceUini gsteren herhangi bir iRaret yoktur (s. 64). Aksine, dini tercihleri farkl da olsa btn insanlar n eRit olarak insan haklar ndan yararlanmas gerektiUi savunulmaktad r. Dolay s yla uluslararas insan haklar hukuku Mslm dininin Uretileri sebebiyle gayr-i mslimlerin
haklar n n k s tlanabileceUini kabul etmez (s. 64). Yine uluslararas insan haklar szleRmeleri, Mslm hukukunda yer alan hkmler sebebiyle mslmanlar n
haklar n n k s tlanabilmesine imkan tan yan bir hkme yer vermezler (s. 64).
Mslm kriterler sebebiyle insan haklar n n s n rland r labileceUi hususu,
mslmanlar taraf ndan haz rlanan anayasa, anayasa taslaU ve insan haklar
szleRmelerinde de vurgulanmaktad r (s. 61-87). rneUin Mran Anayasas , kanunlar n Mslm llere ayk r olamayacaU na dikkatleri ekmektedir (s. 66-73).
Mslm burada haklar tan yan, saUlayan ve koruyan bir baUlamda deUil, sekler
anayasalarda ve uluslararas hukuklarda insanlar n hak olarak iddia edebilecekleri Reyleri s n rlama ve reddetme arac olarak kullan lmaktad r (s. 69).
Mslm Mnsan Haklar Evrensel Bildirisi, haklar s n rlama konusunda Mran
Anayasas ndan daha da ileri gitmiRtir (s. 73). S n rlamay sadece Kur'n ve Snnetle deUil bunun yan nda, bu iki kaynaktan hareketle oluRturulmuR olan Mslm
f kh ndaki hkmlerle de olabileceUini vurgulam Rt r (s. 73). Buradan kar labilecek sonu Rudur: haklar s n rlama konusundaki Mslm gerekeler, Bat dakinden ok fazlad r (s. 69).
T6 0

"

Mayer, Mslm n tarihi ve aUdaR yorumlar n n uluslararas insan haklar

normlar yla uyuRmamas n n teorik temellerini oluRturduktan sonra, bu yorumlardaki pratik sonulardan yola karak eleRtirilerini somutlaRt rmaktad r. Bu
baUlamda o, diUer baz Bat l insan haklar araRt rmac lar gibi birka noktaya
yoUunlaRmaktad r. Mayer bunlar ; kad n ve erkeUin sahip olduUu haklar aras ndaki farkl l klar, mslmanlarla gayr-i mslimler aras ndaki ay r mc l k ile din
deUiRtirme yasaU ve cezas Reklinde ayr blmler halinde ve kitab n hacmine
oranla aU rl kl olarak ele almaktad r. Pratikteki bu ay r m ortaya koymak iin
teorik eleRtirilerini tekrarlamakta ve bunlar n ayr nt s na girmektedir. Biz de
ayn yntemi kullanarak, bu ayr nt lar n anlaR labilmesi iin daha nce deUindiUimiz teorik eleRtirilere metin ierisinde k saca deUinmek durumnda kald k.

16

Uluslararas Mnsan Haklar SzleRmesi, madde. 29.2; Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar
SzleRmesi, madde 19, 21, 22, 25.

<

$7

! ."

6:?> ?

##

Mayere gre, Mslm n geleneksel yorumlar nda ve aUdaR al Rmalarda

kad n haklar konusunda ay r mc l k yap lmaktad r. Mslm, z itibariyle bu tr
ay r mc l klar onaylamasa da, dnemin sosyal yap s ndaki hiyerarRik yaklaR m
kad n haklar konusundaki yorumlara yans m Rt r (s. 79).
Mslmanlar bugn uluslararas insan haklar yla uyumlu bir kad n haklar anlay R ortaya karmak istiyorlarsa, ncelikli olarak vahyin iniR dnemindeki
kad nlara ynelik hak ihlallerini iyi analiz etmekle iRe baRlamalar gerekir. Bu
analizleri saUl kl bir Rekilde gerekleRtirdikten sonra, kad n haklar konusuna
yeni a l mlar kazand rabilmeleri mmkn olabilir. nk Mslm daha ilk dneminde, Bat n n ancak son dnemlerde elde edebildiUi reform niteliUindeki
dzenlemeleri yapabilmiRti. Kad n haklar alan nda reform say labilecek bu
dzenlemeler, sadece dnemin Arap toplumunda cari olan hak ihlalleri deUil,
aksine dnyan n her taraf nda karR laR labilen ay r mc l k rnekleridir. Dolay s yla Mslm, kad n haklar na ynelik ok nemli dzenlemeleri getirmiR bulunmaktad r (s. 94).
rneUin Mslm, k z ocuklar n n ldrlmesini yasaklamak, mirastan pay
almalar na izin vermek, ok kad nla evliliUi s n rlamak, kocan n keyfi boRamas n engellemek ve kad na mehrinin sahibi olma hakk n vermek sureyle kad n
haklar konusunda ok nemli dzenlemeler yapm Rt r (s. 94). Bu dzenlemeler, Peygamber dneminde hayata geirilmiR ve kad n t pk erkek gibi hukuki
kiRiliUe ulaRm R, mal sahibi olabilmiR, mal n kendisi idare edebilmiR ve boRama
konusunda yetkilendirilmiRtir (s. 94). Ancak Mslm n znde var olan ve Peygamber dneminde uygulamaya konulan bu haklar, modern dnem ncesi hukukular nca dikkate al nmam R ve erkeklerin lehine, kad n haklar nda ay r mc l k yap lm Rt r (s. 79). aUdaR mslman feminist kad nlar bu duruma karR kmakta ve erkek egemen hkmlerin yer ald U Mslm kaynaklar n orijinal ve
gerek Mslm tahrip ettiUini dRnmeye meyletmektedirler (s. 94). nk,
Kur'n ve Snnet kad nlara mlkiyet edinme ve onu idare etme hakk tan mas na raUmen, Mslm hukuku bunun pratikte kullan m n engellemiRtir. Kocas n n
emirlerini tutmay ve evin d R na izinsiz kmamay ieren hkmlerin, kad n
mlk edinme ve onu dilediUi gibi idare edebilme hakk yla nas l baUdaRt r lacaU
hususu problem olmaya devam etmektedir (s. 95).
Mayer, Mslm hukukunun ayr nt lar n n, bir ok hukuk sistemi gibi, modern dnem ncesinde RekillendiUini ve dolay s yla aile yap s nda erkeUin egemen olduUu bir evrede RekillendiUini vurgulamaktad r. Bu tr bir aile yap s n n
egemen olduUu evrelerde, erkek isteUi d R nda evlendirilemezken, kad nlar ok
rahat evlendirilebiliyordu. Yine, kad n birden fazla erkekle evlenemezken, erkek evlenebiliyordu. Mayer devamla kad n n erkeUe itaat zorunluluUundan,
boRama hakk na sahip olmas ndan, boRanma sonras velayet hakk n n erkeUe

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

]<

aidiyetinden hareketle geleneksel Mslm hukukunda hkmlerin kad n aleyhine

oluRturulduUundan sz etmektedir (s. 95).
aUdaR muhafazakar mslman yazarlar, kad n n evi d R ndaki iR alanlar nda al Rmas na karR kmalar na, grevlerinin ocuk bak m ve ev iRleri olduUunu sylemelerine raUmen, sadece kad nlar ilgilendiren alanlarda (rneUin
jinekolog olarak) al Rmalar nda bir sak nca grmezler. Ancak eUitim ve al Rma
alanlar nda erkeklerle bir arada bulunmalar n n uygun bir davran R olmad U n
dRnmektedirler. Yine bu yazarlar, kad nlar n siyasetle uUraRmalar n n ve hatta oy kullanmalar n n, src olmalar n n, sportif aktivitelere kat lmalar n n,
radyo ve televizyonda konuRmalar n n uygun bir davran R olmad U n kabul etme
eUilimindedirler (s. 96). Buna karR , Mslm dnyas nda iyi eUitim alm R reformist
mslmanlar, muhafazakarlar n bu yaklaR mlar na karR kmakta, Mslm n
zne dnlerek bu problemlerin aR labileceUini dRnmektedir. Bunlar Mslmda kad n-erkek eRitliUinin var olduUunu, Mslm geleneUinde buna ayk r
hkmlerin tespit edilip bunlar n ay klanmas gerektiUini syleyerek, ay klanmas gereken hkmlere rnekler verirler (s. 96). Mayer, kitab nda deUerlendirmesini yapt U Mslm insan haklar tasar lar n n uluslararas hukukun kad nlara hak olarak kabul ettiUi pek ok Reyi reddederek, reformistlerin deUil, muhafazakarlar n grRlerini benimsediUini ileri srmektedir (s. 96).
Mayer, daha sonra bu tasar lardaki maddelerden bu grRn destekleyen rnekler zerinde durur. Mslm Mnsan Haklar Evrensel Bildirisinin 19.a
maddesinde yer alan Her Rah s; din, gelenek ve kltr ile uyumlu olarak evlenme, yuva kurma ve ocuk yetiRtirme hakk na sahiptir ifadesi ile Uluslararas
Mnsan Haklar SzleRmesinin 16.1 maddesindeki: YaR tutan kad n ve erkek;
rk, milliyet ve dini bir s n rlama olmaks z n evlenme ve yuva kurma hakk na
sahiptir ifadesi karR laRt r ld U nda, Mslm Mnsan Haklar Evrensel Bildirisindeki hkmde Oeriat n kurallar n n bu haklar belirlemede etkili olduUu
ortaya kmaktad r. Dolay s yla bu maddeden hareketle, Mslm izin vermediUi
iin mslman kad n n, gayr-i mslim ile evlenmesine izin verilmediUi sonucu
kar labilir (s. 102). Mslm Mnsan Haklar Evrensel Bildirisinin 20.d maddesi
kad nlar n, erkeklerin ald U miras n yar s n alabileceklerini dolayl olarak vurgulamaktad r. Dolay s yla burada da kad nlar n ay r mc l Ua tabi tutulduklar
grlr (s. 107).
GrldU gibi Mslm Mnsan Haklar Evrensel Bildirisi, haklar konusunda
Mslm deUerlerin etkili olacaU n kabul etmektedir. Bu kabuln tek istisnas ,
kad n ve erkek aras nda ay r m yapmadan hi kimsenin kendi r zas d R nda evlendirilemeyeceUini vurgulamas d r (s. 104). Yine ayn tasar n n 20.c maddesinde gemekte olan Evli her kad n, Mlahi Kanunla belirlenen hkmler erevesinde boRanmay talep etme ve elde etme hakk na, bunu baU ms z mahkemeler
nnde isteme hakk na sahiptir ifadesi, boRama konusunda kad n n erkeUe
k yasla eRit haklara sahip olmad U n gstermektedir. nk, boRama konusunda erkek iin gerekli grlmeyen mahkemeye mracaat veya eRini boRamaya

<

$7

! ."

6:?> ?

ikna etmek iin mal teklifinde bulunma Rart n n sadece kad ndan istenmesi,
kad n n daha alt dzeyde hakka sahip oluRunu gstermektedir (s. 107-108).
Mayer, kad n haklar konusundaki ay r mc l U n Mran Anayasas , Sudandaki MslmileRtirme Program , Mslm Anayasa TaslaU , Mslm Mnsan Haklar
Kahire SzleRmesi ve Suudi Arabistan Temel Kanununda (s. 109-116) da yap ld U n ileri srerek bunlar somutlaRt rmakta ve Ru sonuca ulaRmaktad r: Btn bu dokmanlardaki ifadeler onlar n, kad nlar n erkeklerle eRit hak ve zgrlklere sahip olduUunu kabul etmede isteksiz davrand klar n gstermektedir (s. 117).
Pratikteki bu isteksizliUe raUmen, Mslm insan haklar tasar lar ve
mslman insan haklar kuramc lar teoride cinsiyet, rk, milliyet, sosyal stat
fark gzetmeden btn insanlar n eRit haklara sahip olduklar n , din ve cinsiyet
ay r mc l U n kabul etmediklerini ifade etmektedirler (s. 81-82). Ancak eRitlikten kastettikleri daha ok kanun nnde eRitliktir. Dolay s yla ayn cins aras nda eRitliUi dile getirseler de bu farkl cinslerin de eRit olacaU anlam na gelmemektedir (s. 84). Halbuki herhangi bir dini kayg dan uzak yaklaR mlar sosyal,
siyasi ve ekonomik deUiRimlerin kad n n hayat na kazand rd U avantajlar desteklerken, mslman din adamlar ve kurumlar , kad nlar n bu deUiRimin getirdiUi f rsatlardan, imkanlardan yararlanmas n engelleme, kad n n daralt lm R
roln srdrme eUilimindedirler (s. 96). nk, aUdaR insan haklar normlar na gre cinsiyet ve din ay r mc l U olarak grlen bu hkmlerin d Rlanmas n n, Mslm deUerlere zarar verip vermeyeceUi hususundaki grR ayr l klar hala
devam etmekte ve zarar vereceUi grR aU r basmaktad r (s. 80).
Mslmanlar n bu tr bir eUilimde srarlar n n temelinde, gelenekteki
cinsiyet ve din ayr mc l U na dayal hkmlerin aUdaR insan haklar normlar
dikkate al narak d Rlan p d RlanamayacaU sorunu yer almaktad r. nk cinsiyet ve din ayr mc l U na dayal hkmlerin, dinin talepleriyle uyuRup uyuRmayacaU hususu hala Mslmanlar aras nda ihtilafl bir konudur (s. 79). Tart Rmalarda, bunlar n d Rlanmas n n veya korunmas n n Oeriata zarar verip vermediUi
konusunda ihtilaf devam etmektedir. Bugn zarar vermeyeceUi grR aU r
basmaktad r (s. 80).
6 )- -

##

##

Mnsan haklar konusunda mslmanlara yneltilen eleRtirilerden birisi de,

Mslmanlar n ynetimde olduUu lkelerde yaRayan tebaa aras nda mslmangayr-i mslim Reklinde kategorik bir ay r m n yap lm R olmas d r. Modern dnem ncesinde mslmanlar n toplumlaRma srecinde yaz lan eserlerde bu
ay r m net olarak grlmektedir. Bu ay r m n temelinde de, eserlerin yaz ld U
dnemin Rartlar etkili olmuRtur. OluRum dneminde mslmanlar, toplumda
henz mslman olmayan unsurlar n tehdidi alt ndayd . Kendi blgelerinde
yaRayan bu Mslman olmayan unsurlar topluma entegre etme ve onlardan
gelebilecek zararlar en aza indirme endiResini taR yan modern dnem ncesi

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

]< =

Mslm hukukular , yeni dinlerini yaymak iin cihad emri ile muhatap olduklar n n da fark ndayd lar (s. 126). Bu endiRe ve fark ndal k ayn toplum ierisinde
yaRayan insanlar n haklar aras nda ay r mc l k yapman n teorik temellerinin
haz rlanmas na ortam haz rlad . Ancak, bu endiRelerden kaynaklanan gayr-i
mslimlere ynelik ayr mc ve yanl R muamelelere raUmen, Ru gereUi itiraf etmek kadirRinasl k olacakt r: Konu o gnn Rartlar ierisinde deUerlendirildiUinde, dini az nl klara muamelede mslmanlar, H ristiyan Bat dan daha geniR
bir tolerans ve insanl k gstermiRtir (s. 127). zellikle Yahudi az nl Ua yap lan
muamelelerde bu grlmektedir (s. 128).
Mslm fetihlerin ilk y llar nda pek ok H ristiyan ve Yahudi, kendi inanlar n stn ve mkemmel grdklerinden Mslm kabul etmeye yanaRmam Rt .
Bu durumda mslman entelektel, kendi inanc n srdren bu H ristiyan ve
Yahudilere nas l davran lmas gerektiUini tart Rmaya baRlam Rt r. zm,
mslmanlar n idaresi alt nda olan H ristiyan ve Yahudilere zimm stats vermekte bulan Mslman alimler, bunlar n cizye vermek suretiyle askerlikten
muaf olacaklar na karar vermiRlerdir. Zimmler, sadece askerlikten muaf tutulmam R, aralar ndaki ihtilaflarda kendi hukuklar n uygulamalar na da msaade
edilmiRtir. Ancak taraflardan birisinin Mslman olduUu durumda hukuki ihtilaf n Mslm hukuku esas al narak halledileceUi benimsenmiRtir (s. 127).
Modern dnem ncesi Mslmanlar n hukuk anlay R na gre, H ristiyan
ve Yahudilerin d R ndaki gayr-i mslimler mRrik say ld klar ndan, fethedilen
blgelerde bu iki din mensuplar d R ndaki insanlar n mslmanl U kabul etme
veya ldrlme aras nda tercihte bulunmalar gerekiyordu. Mslmanlar doUuya doUru fetihlerini geniRletince, doktrinde deUiRiklik yap ld ; Hindular ve diUer
ok tanr l milletlerle bir arada yaRamaya baRland (s. 127).
Bugn aUdaR dnyada Mslmanlar, uluslararas hukukun da etkisiyle,
cihad anlay R n yeniden deUerlendirmiRler ve savaRmak anlam nda kullan lan
devre d R b rakm Rlard r (s. 127). Mslmanlar n zimmler konusundaki grRleri de deUiRmiRtir. Bugn mslmanlar, lkelerinde yaRayan gayr-i mslimlere
kendilerinden farkl muamele yap lmas n istememektedir (s. 128). Ancak,
mslman bayanlar n gayr-i mslimlerle evlenmesinin hala yasak kabul edilmesinin, din temeline dayal ay r mc l U n tamamen ortadan kalkmad U n ve bu
konuda evrensel insan haklar normlar na eksiksiz uyulmad U n gstermektedir (s. 130-138).
6+

C"

,& - -C-

Mslm n ortaaU yorumu mslman olmay kabul eden bir Rah s iin herhangi bir ceza ngrmezken, mslmanl ktan vazgeenlerin cezaland r lacaU n
gsteren hkmleri ihtiva etmektedir. Bu cezalar n baR nda, dinden dnenlerin
ldrleceUine, eRinin boRanm R say lacaU na ve mslmanlardan miras alamayacaU na dair hkmler yer almaktad r (s. 141).

<

$7

! ."

6:?> ?

aUdaR mslmanlar, modern dnem ncesi hukuk anlay R nda var olan
dinden dnenlerle ilgili hkmleri benimsememelerine raUmen, o dneme ait
hukuku yeniden yaRama geirme giriRimleri ironik bir durumdur. aUdaR
mslmanlardan baz lar bu cezay , dinde zorlama yoktur (Bakara, 2/256)
ayetine ters dRtU iin kabul etmezken, baz lar Kur'nda bu konuyla alakal
doUrudan hkm bulunmasa da Peygamberin hayat nda cereyan eden ve vefat ndan sonra ortaya kan baz olaylar n bu cezay hakl gsterdiUini dRnmektedir (s. 146).
Bat da din zgrlU, din seme veya din deUiRtirme zgrlU olarak deUil, bireyi dinden gelebilecek haks zl klara ve ay r mc l klara karR korumay
saUlayan bir zgrlk olarak alg land (s. 141). Uluslararas insan haklar hukuku da Bat daki bu anlay Ra uygun olarak haz rland . Ancak bu yaklaR ma ilave
olarak, din zgrlU tam bir zgrlk olarak alg land U ndan, bireyin dini
inanc na bask yap lmas na da izin verilemeyeceUi kabul edildi. Din zgrlUn
dzenleyen 18. maddede; Herkes, dRnce, kanat ve din zgrlUne sahiptir.
Bu hak, din veya inanc n deUiRtirme zgrlUn de ierisine al r. ifadesi yer
almaktad r. Din deUiRtirebilme hakk n garanti eden ifade Lbnan delegesinin
(H ristiyan) srar zerine szleRmeye ilave edilmiRtir (s. 142).
Mayer, aUdaR Mslmanlar n din zgrlU konusuna kaamak cevap
vermelerini eleRtirir. Kitab nda deUerlendirmesini yapt U insan haklar tasar lar nda, din zgrlUne deUil, sadece din deUiRtirmenin tarihi arka plana deUinilmiR olmas n eleRtiren Mayer, bu tr bir davran R n dolayl olarak onlar n din
zgrlU konusunda hala geleneksel yorumlar hayata geirme arzusunda olabilecekleri izlenimini verdiUini ileri srmektedir. Dolay s yla din zgrlU konusunda net olmayan bu tutumlar , din deUiRtirme zgrlU konusunda da
onlar n ok net olamayacaklar sonucuna gtrmektedir. Din zgrlU konusunda sadece burada deUerlendirilmekte olan al Rmalarda deUil, genel olarak
btn Mslmanlarda bir belirsizlik sz konusudur (s. 160). Dolay s yla Mslmanlar n karR kt U , din zgrlU deUil, kiRinin din zgrlU konusunda
tam hakka sahip olmas d r. Gelenekiler, tam hakka sahip olmas n n kabul edilemez olduUunu, Mslmdan dnenin ldrlmesi gerektiUi Reklindeki hkmn
devam ndan yana tav r koymuRlard r (s. 160).
U6 $ F

# #

Mayer, Mslm ve insan haklar kapsam nda ele ald U tasar lar n n genel bir
deUerlendirmesini yapar. En nemli say labilecek eleRtirisi, bu tasar lar n ierik
olarak deUil, Rekil ve terminoloji olarak uluslararas insan haklar hukukuna
benzeme abalar zerinde yoUunlaRmaktad r (s. 163). Bu benzetme giriRimleri,
doUal olarak, insan haklar yazarlar n n dikkatini ekmekte ve bu yaklaR m biimleri aras nda karR laRt rmalar yapmalar na gereke olmaktad r (s. 163).

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

]<

Mslm insan haklar tasar lar nda gerekte, uluslararas insan haklar
normlar nda yer alan hak ve zgrlklerin mant U deUerlendirilmemektedir. Bu
sebeple tasar lardaki dzenlemeler, uluslararas hukuktaki sivil ve siyasi haklar n suland r lm R halini aUr Rt rmaktad r (s. 163). nk bu tasar larda yazarlar,
bireysel hak ve zgrlklere ok az deUinmiR, ynetimden gelebilecek bask lara
karR bireyi koruma yerine, sosyal birliUi saUlama endiResi taR m R ve toplum
ierisinde kad n-erkek, mslman-gayr-i mslim Reklinde bir kategorik ay r m
srdrmeye meyletmiRtir (s. 163).
Bu yazarlar, bireysel hak ve zgrlkleri n plana karmak yerine, muUlak bir tak m Mslm kriterler kullanarak, siyasi otoritenin bu haklar k s tlama
yetkisinin olduUunun alt n izmektedirler (s. 163). Bu durum, insan haklar
konusunda tutarl bir metodoloji takip etmemelerinden kaynaklanmaktad r.
DoUal olarak al Rmalar , pek ok eliRki ve tutars zl U ierisinde bar nd rmaktad r (s. 163).
Evrensel insan haklar hukukunun ahlaki ve felsefi nclleri ile sivil ve siyasi haklar koruman n doUas aras ndaki tarihsel baUlant y ihmal eden
mslman insan haklar yazarlar , insan haklar n korumayla ilgili her alanda
Mslm prensiplerin nceliUini merkeze alm Rlar ve bunlar bu ilkeler doUrultusunda yorumlam Rlard r (s. 163). Dolay s yla, Mslm insan haklar tasar lar nda,
ortaaU Mslm hukukular nca geliRtirilen hkmlerin ve geleneksel toplumlar n
deUerleri etkili olmuR ve bunlar modern toplumlardaki geliRmeler ekseninde
kritik edilmeden sunulmuRtur (s. 163). Halbuki, kendi grRlerini desteklediUini
dRndkleri ve kan t olarak kulland klar pek ok hkmn tam z dd n yine
ayn gelenek ierisinde bulabilmek mmkndr. Bu tr bir yaklaR m ierisinde
olmalar doUal olarak onlar n gvenilirliklerine zarar vermektedir (s. 168).
Mslm geleneUi ierisinde birbirinden farkl pek ok dRnce biimi ve hukuk anlay R bulunmaktad r. Dolay s yla, Mslm insan haklar n n muhafazakar
versiyonunu savunanlar n, modern dnem ncesi Mslm hukuk ve dRncesinin
aUdaR temsilcileri olduUunu tam olarak syleyebilmemiz mmkn deUildir.
Ancak bu gelenek ierisinden anti-rasyonalist ve anti-hmanist dRnceyi benimsemiR olanlardan, kendi tercihlerini destekleyenleri temsil etmekte olduklar n sylemekte bir sak nca yoktur (s. 168). Dolay s yla bu muhafazakar yaklaR m, modern dnem ncesinde var olan ve anti-rasyonalist ve anti-hmanist
deUerleri ieren bu hukukun gnmz mslmanlar iin de uygulanmas gerektiUini savunmaktad r (s. 168).
Mslm insan haklar tasar lar nda ve bu alanda yazan mslmanlar n eserlerinde kltrel milliyetilik vurgular n planda tutulmaktad r. Bu vurgunun
temelinde; Bat n n insan haklar ad alt nda, emperyalist emellerini Mslm dnyas na taR makta olduUu ve bylece mslmanlar kendi kltrlerinden uzaklaRt racaU dRncesi yer almaktad r. Bu endiRe insan haklar n n kkeninin Mslm
olduUu tezi etraf nda yoUunlaRmaya gtrmRtr. Bylece onlar, kltrel milli-

<=

$7

! ."

6:?> ?

yetilik ad na, ta yedinci as rdan bu yana Mslmda insan haklar n n varolduUunu

vurgulamak istemektedirler. Mayer bu iddialar n gerekle baUdaRmad U grRndedir (s. 170). Daha nce de belirttiUimiz gibi bu kitab n adeta, Mslmda
insan haklar n n tarihi bir oluRum ve geliRim srecinin olmad U n kan tlamak
iin yazm Rt r.
K
Mslm ve insan haklar konusuna deUinen Bat l araRt rmac lar temelde iki
sorunun cevab n arama uUraR ierisindedirler. Bunlardan birincisi, Mslm n
z itibariyle uluslararas insan haklar normlar yla uyum ierisinde olup olamayacaU ,17 ikincisi ise, Mslm n geleneksel yorumunun daha doUrusu geleneksel
Mslm hukukunun bu normlarla baUdaR p baUdaRmayacaU sorusu etraf nda yoUunlaRmaktad r. Mayer, bu sorulardan birincisine olumlu, ikincisine ise olumsuz
cevap vermektedir.
Mayere gre insan haklar n n kkeni Bat kltr ve medeniyetine dayanmaktad r. Bu temel tezin geerliliUi, Bat daki geliRmelerden nce insan haklar kuram n n var olmad U n n ispat edilmesine baUl d r. Dolay s yla insan haklar n n
kkeninin Mslm n geleneksel yorumuna dayand U tezinin rtlmesi gerekmektedir. Bu amala Mayer, Mslm n z itibariyle insan haklar normlar na
uygun olsa da gerek geleneksel yorumu, gerekse aUdaR a l m n n uluslararas
insan haklar yla uyuRmad U n ispat etme uUraR ierisinde olmuRtur. Mslmanlardan gelebilecek tepkileri aza indirme endiResinin bir sonucu olsa gerek,
Mayer kitab nda zaman zaman, bugn Bat n n Mslmdan daha modern ve ileri
bir hukuk geleneUine sahip olduUunu sylemenin, Mslm hukukunun z itibariyle Bat dan daha aRaU dzeyde olduUunu kabul etme anlam na gelmeyeceUini
vurgulama gereUi hissetmiRtir. Ayn durumun insan haklar konusunda da geerli olduUunu belirtmektedir. nk ona gre, Mslmanlar bu gereUin fark na varm R olmal lar ki insan haklar n n Mslm versiyonunu haz rlama giriRiminde bulunmuRlard r.
Mayer, insan haklar dRncesinin geliRememiR olmas ile hukuk dRncesinin geliRtiUi sosyal ve kltrel evre aras nda baUlant kurmaktad r. Ayn baUlant y , Bat hukuk geleneUi ile sosyal Rartlar aras nda kurmam R olmas bir
eksikliktir. Mayerin modern dnem ncesi Mslm geleneUi ve bunun bir blmn oluRturan hukuk anlay R ile aUdaR insan haklar anlay R n karR laRt rmas
onun anakronik bir yaklaR m sergilediUi Rphesini akla getirmektedir. Modern
dnem ncesinin baz uygulamalar n Mslm ve Bat ekseninde birer cmle ile

17

Mslm n z itibariyle evrensel insan haklar kuram yla rtRmeyeceUini kabul edenlere
rnek olarak bk. Donelly, Jack, Teoride ve Uygulamada Evrensel -nsan Haklar (trc: Mustafa
ErdoUan ve Levent Korkut) Yetkin Yay nlar , Ankara 1995, s. 58-60.

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

] <=

karR laRt rsa da, bugnden geriye giderek ve bugnn kavramlar n kullanarak
Mslm geleneUinin gemiRini yarg laman n hakl l k pay olduka dRktr.
al Rmas n geleneksel Mslm yorumlar n bugnk uluslararas insan haklar normlar yla uyuRmad U tezi etraf nda Rekillendiren Mayer, bu yarg n n bir
btn olarak geleneUi kapsamad U n da ifade etmektedir. O, bu gelenek ierisinde, insan haklar n n inRas nda kullan labilecek felsefi kavramlar n, hmanist
deUerlerin ve ahlaki ilkelerin var olduUunu ifade etmektedir. Mayere gre,
szn ettiUi bu deUerleri savunan Mutezil ve Hric anlay R n susturulmas bu
ilkelerin Mslm dnyas nda benimsenmediUinin delilidir. Ancak bu sonuca ulaRmas nda hangi argmanlara dayand U noktas yeterince a k deUildir. Mayer, bu
tip genellemeleri s ka yapmaktad r. rneUin, Mslm hukukular n n akla nem
vermedikleri, akla gvenmedikleri, vahyin belirlemelerinin d R na kmad klar
gibi tamamen soyut iddialar Mslm gelenekte insan haklar n n olmad U na temel argman olarak kullanmas na ve bunu genellemesine raUmen, bu sonuca
hangi geleneksel bilgiden ulaRt U n gsteren iRaretlere yer vermemektedir.
Dolay s yla Mayer, grRlerini kan tlamak iin, konuya iliRkin Mslm geleneUi ierisindeki tart Rmalar n gerekelerini ve sonular n ortaya koymak yerine, Mslm geleneUinde rasyonalist ve hmanist dRnce geliRtirilmemiRtir iddias n ortaya at p kan t olarak da vahyin nceliUi/stnlU ve akla nem
verilmemesi gibi yzeysel ifadeleri kullanm R olmas , grRlerinin gvenilirliUini olumsuz ynde etkilemektedir. Shamsher Alinin, Mayerin kitab n n Mslm ve
insan haklar n n hukuki ynn araRt ran bir al Rma olmaktan ok, konunun
siyasi, sosyolojik ve ekonomik ynn araRt ran bir al Rma olduUunu syleyerek, herkese kabul edilen yntem ve yaklaR mlar kullanmamas ve kendi deneyimini b rak p bilgi ve olgunluUunun s n rl olduUu diUer alanlara kaym R olmas n n Mayer iin bir dezavantaj olduUunu,18 belirtmesi Mayerin metodolojisini
ve iddialar n n bilimsel deUerini zetler durumdad r.
)

Mayer, (Ed.), Property, Social Structure and Law in the Modern Middle East,
New York 1985, State University of New York Press.
Mayer, Islam and Human Rights: Tradition and Politics, Boulder ( bask
)1991, 1995, 1999, Westview Press.
)
Becoming Modern in Bayt al-Shabab, The Middle East Journal, XXIX,
1975.
A Survey of Islamifying Trends in Libyan Law since 1969, Society for Libyan Studies Annual Report, VII, 1975-1976.
18

Shamsher Ali, s. 229, 300.

<=

$7

! ."

6:?> ?

Stratification, Authority and Justice in the Law of the Islamic Middle East:
A Bibliographical Essay, British Society for Middle Eastern Studies Bulletin, IV/2,
1977.
Developments in the Law of Marriage and Divorce in Libya since the 1969
Revolution, Journal of African Law, XXII/1, 1978.
Stratification, Authority and Justice in the Law of the Islamic Middle East:
A Bibliographical Essay, British Society for Middle Eastern Studies Bulletin, V/1,
1978.
The Regulation of Interest Charges and Risk Contracts: Some Problems of
Recent Libyan Legislation, International and Comparative Law Quarterly, XXVIII,
1979.
Le Droit Musulman en Libye a l'age du Libre Vert, Maghreb Machrek,
XIX, 1981.
Economics and the Koran, Wharton Magazine, VI/2, 1982.
Islamic Criminal-Justice, The American Journal of Comparative Law,
XXXII/1, 1984.
Islamic Banking and Credit Policies in the Sadat Era: The Social Origins of
Islamic Banking in Egypt, Arab Law Quarterly, I/1, 1985.
Law and Religion in the Countries of the Muslim Middle East, The American Journal of Comparative Law, XXXV, 1987.
Law and Religion in the Muslim Middle East, The American Journal of
Comparative Law, XXXV/1, 1987.
Islam and the State, Cardozo Law Review, XII, 1991.
Islam Inside and Out, The Journal of Interdisciplinary History, XXII, 1991.
Moroccans--Citizens or Subjects?, New York University Journal of International Law and Politics, XXVI, 1993.
Universal Versus Islamic Human Rights: A Clash of Cultures or a Clash
with a Construct?, Michigan Journal of International Law, XV, 1994.
Reform of Personal Status Laws in North Africa: A Problem of Islamic or
Mediterranean Laws?, The Middle East Journal, XLIX/3, 1995.
Reflections on the Proposed United States Reservations to CEDAW:
Should the Constitution be an Obstacle to Human Rights?, Hastings Constitutional
Law Quarterly, XXIII, (Spring) 1996.
Islamic Rights or Human Rights: An Iranian Dilemm, Iranian Studies,XXIX/1-2, 1996-1997.
Islam and Human Rights Policy, International Review of Comparative Public
Policy, IX, 1997.

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

] <=<

Symposium - Law and Ethics in Emerging Markets Introduction,

University of Pennsylvania Journal of International Economic Law, XVIII/4, 1997.
Women's Human Rights and the Islamic Tradition, Annual of the Society of
Christian Ethics, XVII, 1997.
A rebuttal, Arab Studies Quarterly, XX/1, 1998.
Comments on Majid's The Politics of Feminism in Islam, Journal of
Women in Culture and Society, XXIII/2, 1998.
Libyan Legislation in Defense of Arabo-Islamic Sexual Mores, American
Journal of Comparative Law, XXVIII, 1998.
Philosophy and Religion--Islamic Marriage and Divorce Laws of the Arab
World The Middle East Journal, LII/1, 1998.
The Rule of Law in the Arab World: Courts in Egypt and the Gulf, The
Middle East Journal, LIII/2, 1999.
Misguided Interpretation, Journal of Muslim Minority Affairs, XX/1, 2000.
The Universality of Human Rights: Lessons from the Islamic Republic, Social Research, LXVII/2, 2000.
A Benign Apartheid: How Gender Apartheid Has Been Rationalized,
Journal of International Law and Foreign Affairs, V/2, 2000-2001.
Conundrums in Constitutionalism: Islamic Monarchies in an Era of Transition, Journal of Islamic and Near Eastern Law, I/1, 2002.
Islamic Law as a Cure for Political Law: The Withering of an Islamist Illusion, Mediterranean Politics, VII/3, 2002.
/ %, Mayer, Islamization and Taxation in Pakistan, Islamic Reassertion in Pakistan: The Application of Islamic Laws in a Modern State, ed.: A. Weiss, Syracuse NY
1986, Syracuse University Press.
The Shariah (Islamic law), Encyclopedia of Religion, ed.: Mircea Eliade,
New York NY 1987, Macmillan.
The Dilemmas of Islamic Identity, Human Rights and the Worlds Religions,
ed.: L. S. Rouner, Notre Dame 1988, University of Notre Dame Press.
Current Muslim Thinking on Human Rights, Human Rights in Africa;
Cross-Cultural Perspectives, ed.: A. A. An-Na'im ve F. M. Deng, Washington D.C.
1990, The Brookings Institution.
Reinstating Islamic Criminal Law in Libya, Law and Islam in the Middle
East, ed.: D. H. Dwyer, New York 1990, Bergin and Garvey Publishers.

<=

$7

! ."

6:?> ?

The Sharia: A Methodology or a Body of Substantive Rules? Islamic Law

and Jurisprudence, ed.: N. Heer ve F.J. Ziadeh, Seattle 1990, University of Washington Press.
War and Peace in the Islamic Tradition and in International Law, Just War
and Jihad, ed.: J. Johnson ve J. Kelsay, New York 1991, Greenwood Press.
A Critique of an-Na`im's Assessment of Islamic Criminal Justice, Islamic
Law Reform and Human Rights: Challenges and Rejoinders, ed.: T. Lindholm ve K.
Vogt, Copenhagen 1993, Nordic Human Rights Publications.
Islam and Human Rights: Different Issues, Different Contexts, Lessons
from Comparisons, Islamic Law Reform and Human Rights: Challenges and Rejoinders, ed.: T. Lindholm ve K. Vogt, Copenhagen 1993, Nordic Human Rights Publications.
The Fundamentalist Impact on Law, Politics, and Constitutions in Iran,
Pakistan, and the Sudan, Fundamentalisms and the State: Remaking Polities,
Economies, and Militance, ed.: R. S. Appleby ve M. E. Marty, Chicago 1993, University of Chicago Press.
Cultural Particularism as a Bar to Womens Rights. Reflections on the Middle Eastern Experience, Womens Rights, Human Rights; International Feminist
Perspectives, ed.: J. S. Peters ve A. Wolper, Routledge 1995.
In Search of Sacred Law: the Meandering Course of Qadhafi's Legal Policy, Qadhafi's Libya 1969-1994, ed.: D. J. Vandewalle, New York 1995, St. Martins
Press.
Legal Reform in the Modern Period, Human Rights, and Inheritance, The
Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, ed.: J. L. Esposito, New York
1995, Oxford University Press.
(Norman Calder, Farhat J. Ziadeh ve Abdulaziz Sachedina ile birlikte),
Law Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, New York 1995, Oxford
niversity Press.
Rhetorical Strategies and Official Policies on Womens Rights, Faith and
Freedom: Womens Human Rights in the Islamic World, ed.: M. Akfhami, Syracuse
NT 1995, Syracuse University Press.
Modern Law, Encyclopedia of the Modern Middle East, New York 1996,
Macmillan Reference.
Aberrant Islams and Errant Daughters: The Turbulent Legacy of Beijing in
Muslim Societies, Muslim Women and the Politics of Participation: Implementing the
Beijing Platform, ed.: M. Afkhami ve E. Friedl, Syracuse NY 1997, Syracuse University Press.
Citizenship and Human Rights in Some Muslim States, Islam, Modernism
and the West: Cultural and Political Relations at the End of the Millennium, ed.: G.
M. Muoz, London 1999, I. B. Tauris.

'

&#

&4 "

# B

+ T2

&#

:8

] <=

Islamic Law and Human Rights: Equivocations and Conundrums, Religion

and Human Rights: Competing Claims?, ed.: C. Gustafson ve P. Juviler, Armank NY
1999, M. E. Sharpe.
Protection for Religious Freedom: The Grim Legacy of Zaheeruddin v.
State Democracy, the Rule of Law, and Islam, ed.: A. O. Sharif ve E. Cotran, The
Hugeu 1999, Kluwer Law International.
Religious Legitimacy and Constitutionalism: The 1992 Saudi Basic Law and
the 1992 Moroccan Constitution Compared, Religion and Law in the Global Village, ed.: D. Quinn, C. Barrigar ve K. Young, McGill Series of Religion, Qubec
1999, Scholars Press.
Religious Reservations to CEDAW: What Do They Really Mean?, Religious Fundamentalisms and the Human Rights of Women, ed.: C. Howland, New
York 1999, St. Martins Press.
Issues Affecting the Human Rights of Muslim Women, Women and International Human Rights Law, ed.: K. D. Aksin ve D. M. Koenig, Ardsley New York
1999, Transnational Publishers.

<=

$7

! ."

6:?> ?

<== <

KAR ILA
ALII MAS
MASII BA
BA=
=LAM
LAMIINDA
ILA TIRMALI
RMALI D N AL
OKUMASII: JACOB
B R SLAM HUKUKU OKUMAS
NEUSNER--TAMARA SONN
NEUSNER
Y. Do. Dr. Fuat AydL
AydLn
n

9
49
2

4
5

E #

/"
&
&# '
$& " ($
%$
"
# $& 9
+ (
E #
&# '
$ ($
$& $ $& &$ "
" & $"
$& !" %$
"
"
$ ($ + $& !" ( $ &
#
$ " % ( " "
$
P ($& &
$+ ( 9
&
$% " $+ ( #$
&$
&& (
"
"
$& F"
"$
$& )$ # %% &
$&
" % ( "
"
. $ "$
$+ ( & "
$
& 3
+ (
*& $% " $+ ( "
# $&
"$ # %% &( &#
&
), $ "
" &$ $&
$% ( # + (
&#
E ) " ) &# '
( ) -$ " " .
# %% &( &#
&
(($ # & $ $ & $% ) %$
$& $% )
&#
++ ( $&

/$ +

E ) "

) '

) 3;# ($

+ # &(

Bat n n/H ristiyan dnyan n Mslam hakk ndaki kanaatlerini ifade etmeye
baRlamas , sekizinci yzy lda yaRam R olan Yuhanna ed-DimeRkye1 kadar gt-

SA. Mlahiyat Fakltesi, Felsefe Din Bilimleri Blm Dinler Tarihi Anabilim Dal Uretim
yesi.

<= 6

$7

6 '?

rlebilse de Mslam n modern anlamda bir inceleme konusu oluRunu, on sekizinci yzy lla baRlatmak mmkndr.2 Genelde doUu zelde ise Mslam/Mslam dnyas n n (her ynyle) al R lmas n ifade eden bir kavram olarak kullan lan oryantalizmde3 araRt rma konusuna farkl yaklaR mlar n varl U n grmek mmkndr. Bat n n maruz kald U tarihsel sre, kendi iindeki dRnsel dnRmlere
olduUu kadar, genelde din zelde ise Mslam/Mslam dnyas na yaklaR mlar nda da
metodik bir tak m dnRmlere yol am Rt r. Mlk dnemdeki kaba/klasik oryantalizmi devam ettirenler bugn hala var olsa da4 karR s ndakini tamamen tekileRtirmeden/nesneye dnRtrmeden, kendisini takdim ediRi esas al narak onu
daha derinden anlamaya ynelik abalar n gemiRe nazaran bugn daha yoUun
bir Rekilde de ortaya kmaya baRlad U n syleyebiliriz.5
Burada ele al nacak ve geniR bir Rekilde tan t m yap lacak olan al Rma, en az ndan bize gre- bu son tr iinde yer alan rneklerden birini teRkil etmektedir. al Rma, biri teorik teki pratikle ilgili konular n ele al narak karR laRt r ld U iki ciltten oluRmaktad r. Birinci kitap iki yazar (Jacob Neusner, Tamara
Sonn);6 ikincisi ise, birinci ciltteki yazarlara kat lan J. Brockopp taraf ndan kaleme al nm Rt r.7 Birinci kitap teorik, ikincisi ise ad ndan da anlaR lacaU zere
(yani, muhtemelen) uygulamaya ynelik bir al Rmad r. Hem ikinci kitaba ulaRma imkan m z olmad U hem de birinci kitap Mslam hukukunun neliUinin ortaya
konulmas yla alakal olduUu iin burada birinci cilt esas al nm Rt r. Sz konusu
kitapla ilgili bu tan t ma geilmeden nce yazarlar hakk nda k sa bir bilgi verilerek baRlanacak, daha sonra Yahudilikle ilgili k s mlar k sa ifadelerle; Mslamla
ilgili olanlar daha ayr nt l bir Rekilde olmak zere zikredilerek kitab n ieriUi
tan t lacak ve yaz kitap hakk ndaki k sa bir deUerlendirmeyle sona erecektir.
> I
I6 2
1

Yuhanna ed-DimeRki (Jean Damascne) iin bkz. Bekir Karl Ua, -slam D+ncesinin Bat
D+ncesine Etkileri, Litera Yay nc l k, Mstanbul 2004, s. 96-101.
2
Edward Said, Oryantalizm, ev. Nezih Uzel, P nar Yay nlar , Mstanbul 1982, s. 15-18; Asaf
Hseyin, Robert Olson, Cemil KureRi, Oryantalistler ve -slamiyat lar, Oryantalist -deolojisinin
Ele+tirisi, ev. Bedirhan Muhip, Mnsan Yay nlar , Mstanbul 1989, s. 17 vd; Ahmet DavutoUlu,
Bat daki Mslam al Rmalar zerine, Oryantalizmi Yeniden Okumak, Bat da -slm al +malar Sempozyumu, Diyanet MRleri BaRkanl U Yay nlar , Ankara 2003, s. 27.
3
Said, oryantalisti DoUu hakk nda ders veren, yaz yazan ve araRt rma yapan kiRi tan mlar.
A.g.e., s. 15.
4
Bu yaklaR m n mevcut rneklerinden biri olarak bkz. Patricia Crone & Michael Cook, Hagarism, The Making of the Islamic World, Cambridge University Press, Cambridge, London,
New York, Melbourne 1977.
5
Bat n n Mslama bak R n n geirdiUi geliRimi ortaya koyan bir al Rma iin bkz. Norman
Daniel, Islam and The West, The Making of An Image, One World, Oxford 1993.
6
Jacob Neusner-Tamara Sonn, Comparing Religions through Law: Judaism and Islam,
Routledge, 1999.
7
Jacob Neusner-Tamara Sonn, J. Brockopp, Judaism and Islam in Practice, Routledge, 2000.

E ($- ?

&

$&& <=

Yahudi kkenli Amerikal bir bilim adam ve tarihi olan Neusner,

1932de Hartford, Connecticutda doUdu. Amerika Yahudi Teolojik Seminerde
(Jewish Theological Seminary of America) rabbi olarak atand . Columbia niversitesinin eRitli fakltelerinde, Visconsin niversitesinde (Milwauken),
Dartmouth Kolejinde; Brown niversitesinde ve Gney Kaliforniya niversitesinde Dini AraRt rmalar blmnde al Ran Neusner bugn Bard Kolejinde
din ve teoloji Profesrdr.8 Mlerinde dinler tarihi bak R a s n , modern ilmi
sonular kulland U tarihsel eserler ve Kitab- mukaddes eleRtirisinin bir ynn
oluRturan form eleRtirisini kulland U Yahudi kutsal metniyle ilgili al Rmalar
olmak zere ok say da telif eseri olan Neusner,9 bugn Amerikada Yahudilikle ilgili her konuda uzman kabul edilen ve say s yzlerle ifade edilen al Rmalar n sahibi, velut bir yazard r.10 Telif hayat n n yan s ra, bir ok organizasyonda
aktif olarak grev alan Neusner, 1968-70 y llar aras nda American Academy of
Religionun baRkanl U n yapm Rt r. Say s yzlerle ifade edilen al Rmalar na
rnek olmak zere Runlar zikredilebilir:
History of the Jews in Babylonia (1965-70); History and Torah (1965);
Judaism in a Secular Age (1970); The Way of Torah (1970); Invitation to Midrash,
The Workings of Rabbinic Bible Interpretation, Scholar Press, Atlanta, Georgia
1998; Judaism and Its Social Metaphors, Israil in the History of Jewish Thought,
Cambridge University Press, Cambridge 1989; Judaism as Philofsophy, The
Method and Message of Mishnah, The Hopkins Univesity Press, Baltimore and
London 1991; Realms of Judaism, Scripture and Midrash in Judaism I-III, ed.
Johannan Maier, Peter Lang, Franfurt am Main 1995; Comparing Religions

through Law: Judaism and Islam (Tamara Sonnla birlikte),

Routledge, London 1999; Judaism and Islam in Practice (Tamara
Sonn ve J. Brockoppla birlikte), Routledge, London 2000; The
Readers Guide to the Talmud, Brill, Leiden-Boston-Koln 2001; Three Faiths,
One God, Formative Faith and Practice of Judaism, Christiainity, and
Islam (Bruce Chilton ve William Grahamla birlikte), Brill Academic
Publishers, Inc., Boston-Leiden 2002.
J6 0
Tamara Sonn, College of William and Marynin Kenan Dini krssnde
ve Sosyal Bilimler dal nda Profesrdr. Felsefe dal ndaki lisans diplomas n
(B.A.) Santa Clara niversitesinden; ayn branRtaki yksek lisans n (M.A)
8
Bu bilgi iin bkz. en son kitaplar ndan biri olan Three Faiths, One God, Formative Faith and
Practice of Judaism, Christiainity, and Islam (Bruce Chilton ve William Grahamla birlikte),
Brill Academic Publishers, Inc., Boston-Leiden 2002in biyografi notu.
9
D. Go, Neusner, Jacob, Encyclopedia Judaica, Keter Publishing Hause, Jerusalam yty.,
XII, 1015-16.
10
Daniel Pipes, Book Review: Comparing Religions through Law:Judaism and Islam,
Middle East Quarterly, Mart 2000.

<

$7

6 '?

Toronto niversitesinden alm Rt r. Doktora al Rmas n , Chicago niversitesi

Yak n DoUu Dilleri ve Medeniyetleri (Near Eastern Languages and
Civilizations) blmnde yapm Rt r. Uzmanl k alanlar Mslam entellektel tarihi
ve modern dnyada Mslam olan Tamara ayn zamanda Radwan Masmoudi taraf ndan (1999) kurulan ve maksad Mslam dnyas nda demokrasinin yerleRmesini
teRvik etmek olan The Center for the Study of Islam & Democracy

(CSID) adl merkezin (9/1999-4/2003) iki defa baRkanl U n da yapm Rt r11. ARaU da zikredilecek olan alan yla alakal ciddi al Rmalar n n
yan s ra Sonn, Avrupada, OrtadoUuda, Afrikada ve Asyada al Rma
konusuyla alakal konferanslar da vermiRtir.
Between Quran and Crown: The Challenge of Politcal Legitimacy
in the Arap World, Westwiev, 1990; Interpreting Islam: Bandali Jawzis
Islamic Entellectuel History, Oxford University Press, Oxford 1996;
Islam and the Question of Minorities, Scholars Press, 1996; Comparing
Religions through Law: Judaism and Islam (J. Neusner birlikte),
Routledge, London 1999; Judaism and Islam in Practice (J. Neusner
ve J. Brockoppla birlikte), Routledge, London 2000. Fazlur Rahmans Islamic Methodology, Muslim World 81, July-October 1991,
212-230. Sz konusu kitaplar n n yan s ra, Fazlur Rahman, (19191988); Tawhid, Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World,
Oxford University Press, New York-Oxford 1995, III, 408; IV, 190-98.
#

Kitap nsz, sekiz blm ve son szden olu+maktad r. Yedinci ve ayn zamanda son sz olan sekizinci blm d + nda btn blmler drt alt blmden
meydana gelmektedir. Birinci blmde, al +mayla ilgili teorik meseleler drt alt
ba+l k alt nda ele al n rken diWerlerinde ise genel olarak bu alt blmlerin ilkinde,
kar+ la+t rma yap lacak olan konular, ikincisinde ve ncsnde Yahudilik ya da
-slam n ilgili konuya bak +lar , drdnc alt ba+l kta ise, kar+ la+t rmaya yer verilir.
nsze, niin hukuk vas tas yla iki dinin karR laRt r lmak istendiUi a klanarak baRlan r: nk hukuk, soyut inan esaslar n n somutlaRm R Reklidir. Yaln zca bireyde deUil de, ortak bilinte var olmay isteyen din, yapmalar n ve
yapmalar n , hukuk vas tas yla ifade eder. Ayr ca semitik dinlerin tarihi, tek
tanr c l U n temel karakterinin kutsal metinlerden hareketle, teolojiyi ve ahlak
yasalaRt rmak olduUunu bir ok delilini ortaya koymaktad r. Btn toplumu,
11

Bu merkezde Mslam dnyas n n tan nm R entelektelleri Taha Cabir Alvani, Fethi Osman,
Seyyid Ahmed Ekber, Ali Mazrui vs. yan s ra Abdulaziz Sachedina gibi muhtediler ve John
L. Esposito gibi Mslamologlar (baRkan yard mc s olarak) da fiili olarak grev alm Rlard r. Sz
konusu merkezin misyonu ve faaliyet alanlar , Mslam ve demokrasi ve bugnk Mslman
dnyay alg lay Rlar iin bkz. www.islam-democracy.org.

E ($- ?

&

$&& <

Tanr ya hizmet eden bir grup olarak gren bu yaklaR mda, Tanr n n insanlardan istediUi Reyler, davran Rlar dzenleyen birer yasa Reklini alm Rt r.
KarR laRt rma konusunu gerekelendiren yazarlar; niin Yahudilik ve Mslam n karR laRt rmak iin seildiUinin sebebini a klarlar. Yahudilik ve Mslam, iki
yasa dinidir. Bu iki yasa dininin nerelerde birleRtikleri ve nerelerde ayr ld klar n gstermek maksad yla karR laRt rma yapt klar n ifade ederler. GeniR olarak
dRnldUnde birbirleriyle bir ok konuda ayr lan iki din, dnyan n diUer
dinleriyle karR laRt r ld klar nda Tanr hakk ndaki kanaatleri ve toplum anlay Rlar bak m ndan birbirlerine diUerlerinden ok yak n dururlar. Bu al Rma bir
karR laRt rmal dinler tarihi al Rmas d r. Bu tr al Rman n amac , karR laRt rmaya konu edinen dinlerin, ortak ve farkl ynlerini belli merkez konular baUlam nda gstermektir. Bu al Rmada da rnekleneceUi Rekilde, dinlerin ortak noktalar n n olmas , nihai anlamda o dinlerin ayn olduklar anlam na gelmemektedir. Ortak olan noktalar da bile sz konusu ortak noktay kendilerine has bir
dille ve kendi sistemleri iinde iRgal ettiUi yere gre ifade ederler.
Yazarlar, bu iki dini bir ok ortak noktas olduUu halde bunlar bir kenara
b rakt klar n ve farkl l klar zerinde daha ok durduklar n syler. nk onlara gre, bu dinleri neyse o yapan bu farkl l klard r. Mesela, Yahudilikte Mabet
ibadetleri ve kurban, yaln zca bu dine hast r ve bunun karR l U Mslamda yoktur.
Mslamda cihat nemli bir yer tutmas na ve ona has bir hukuk oluRmas na raUmen bunun Yahudilikte muadili yoktur. Keza, Mslam klelik anlay R ve onunla
ilgili hukuk, Yahudilikte var olsa da ok aU rl kl bir yer iRgal etmeyen konulard r.
al Rman n karR laRt rmal din al Rmas baUlam nda yap l yor olmas n n
en a k gstergesini, yazarlar n betimlediUimiz ve karR laRt rd U m z dinlerin
onuruna ve btnlUne sayg yla yaklaRt k. Hibir noktada, her iki dinin inanc na sald rmad k ve asla byle davranmad U m za inan yoruz. Ayr ca, her bir dinin
ele ald U m z ynlerini, diUerininkiyle tam olarak eRit bir Rekilde incelediUimizi
de syleyebiliriz (s. x) ifadelerinde grmek mmkndr.
Her bir dine eRit seviyede durarak karR laRt rma yap lm R olsa da, bizatihi karR laRt rman n kendi iinde taR d U sorunlar vard r. KarR laRt rma yap lacak konuda,
ncelik verilen dinin, diUerine karR bir stnlk, bir hakimiyet vereceUi; bu yzden
de, onun izdiUi ereve iinde diUerinin deUerlendirilmesi bir problem olarak ortaya kmaktad r. Yazarlar bunun bilincinde olduklar n ve her bir dinin tam bir eRitlik
iinde ele al nabilmesi iin, her konuda belli bir dine ncelik vermekten ka nd klar n bunun yerine, karR laRt r lmas yap lacak olan terimleri ve meseleleri tan mlayana ncelik verdiklerini, bunu da mnavebeli olarak yapt klar n ifade ederler. Bu
uygulaman n bir sonucu olarak, baz konularda Yahudilik nceliUi al rken, diUer bir
konuda Mslam ncelik kazanmaktad r. Ancak yine de bunun, mutlak anlamda eRit
bir incelemeyi tevlit ettiUini de, iddia etmemektedirler (s. x-xi).

<

$7

6 '?

KarR laRt rma al Rmas n n bir diUer problemi ise, hangi Yahudilik ve Mslam n karR laRt r lacaU meselesidir. nk yak ndan bir inceleme, d Rar dan
yekpare gibi grnen her iki din iinde de, birbirinden ok farkl din anlay R ve
uygulamalar n n var olduUunu ortaya koymaktad r. Bu problemi zmek iin,
her trden din anlay R n n kendisini meRrulaRt rmak maksad yla referansta bulunduUu klasik metinler seilmiRtir. Bunlar, Yahudilik iin yaz l ve Rifahi Tevrat; Mslam iin ise, Kuran ve Snnettir (s. xi).
Yazarlar, her ne kadar kaleme ald klar bu metnin, yaln zca karR laRt rmal bir din al Rmas olduUunu syleseler de asl nda meselenin yaln zca burada
kalmas ndan da ok fazla memnun olmayacaklar n ve bu metinden, Yahudiler
ile Mslmanlar n karR l kl olarak birlerini anlama hususunda bir zemin oluRturmas n da beklediklerini de z mnen de olsa ifade etmektedirler (s.xi-xii).
zellikle Yahudilik ve Mslam n KarR laRt rmas baRl kl birinci blmn,
birinci alt blm, Niin Dinlerin KarR laRt r lmas ve Niin Onlar n Hukuklar n KarR laRt rma ad n taR r. Buraya mellifler, Max Mllerin Yaln zca bir
dini bilen, hibir dini bilmez ifadesiyle baRlarlar. Bir dini anlamak maksad yla,
onun diUer dinlerle olan benzerliklerini ve farkl l klar n grmek iin karR laRt rma yapmak hususunda herkes uzlaR halindedir. KarR laRt rma, iki dini bir
btn ve daha tam bir Rekilde anlamay gerektirir. KarR laRt rma, karR laRt rma
yap lan dinler ve diUer btn dinler hakk nda bir bak R a s elde etmek iin
yap lmaktad r. Ayr ca iki dini yan yana koymak, onlar n birbirleriye benzeRtikleri ve ayr ld klar ynleri daha iyi grmeyi de saUlar (s. 3). Mkinci alt baRl k Monoteist Dinler: Yahudilik, H ristiyanl k ve Mslam ad n taR r. Burada giriRte
k smen deUinilen, niin Yahudilik ve H ristiyanl k ya da H ristiyanl k ve Mslam
deUil de, Yahudilik ve Mslam n karR laRt rma iin seilmiR olduUu gerekelendirilmeye al R l r. Yazarlara gre bu tercihin sebebi, Yahudi ve Mslam hukukunun, kamusal siyasetin RekillenmiR hali olduklar na dair kanaatleridir. Her iki
din de gndelik hayat n dini olarak dzenlenmesini ve Tanr n n iradesine uygun dindar bir halk ve devletin kurulmas n istemektedir. Her ikisi de, inanc
kadar davran R normlar n , mminler taraf ndan Tanr n n temsilcilerinin yorumlad U ve uygulad U Tanr n n yasas ile ynetilen bir devletin teRekkln vurgularlar (s. 5). Oysa H ristiyanl k, ilk yzy l boyunca kilise d R nda yasa hakk nda ciddi olarak dRnmemiRtir. Yahudilik ve Mslam n asla kabul etmeyeceUi
bir Rekilde, kilise ve devlet aras ndaki ayr l U kabul etmiRtir. Bu yzden, Yahudi
Halakas ve Mslam eriat n n H ristiyanl kta muadili yoktur. Her Reyden nce
Hz. Musa ve Hz. Muhammedin ynetmiR olmalar , Hz. Msan n ise byle bir
fonksiyon icra etmemesi, karR laRt rma hususunda H ristiyanl U n deUil de sz
konusu iki dinin seilmesi iin yeterlidir (s. 5).
nc alt baRl k Hangi Yahudilik, Hangi Mslam ve Niin ad n taR r.
Burada da k smen giriRte deUinilen soruya daha geniR bir baUlamda cevap
aran r: Yak ndan bir incelemenin yekpare olmad U n ortaya koyduUu bu dinlerdeki hangi yorum karR laRt rma iin esas al nacakt r? Bu tespit edildiUinde

E ($- ?

&

$&& < <

hangi konu karR laRt rma iin esas al nacakt r ve konular tespit edilse bile, bunlar da kendi iinde vurgular ve dinler iinde iRgal ettikleri yerler bak m ndan
farkl l klar gsterirler. Bunun stesinden nas l gelinir? (s. 8) Yukar da da ifade
edildiUi gibi, her trl yorumun kendisine referans ald U klasik dnem metinlerinin esas al nmas , sz konusu problemlerden kurtulman n bir yolu olarak kabul edilir. Bunlar Yahudilik iin yaz l ve Rifahi Tevrat; Mslam iin ise, Kuran ve
Hadistir. nk hem Yahudiler hem de Mslmanlar n geneli, zikredilen iki
kaynaU n otoritesi hususunda genel bir uzlaR ya sahiptirler. Mslmanlar a s ndan, Kuran ve (Oiilerde farkl bir kanaldan gelmiR olsa da) Snnet hukuki
yorumun nihai kaynaU n oluRturmaktad rlar (s. 9). Yine Mslam n karR laRt rma
iin kabul edilen yorumu, Snni yorumdur. Snni yorumun da, ilk mezhebi
esas al nm Rt r: Hanefi, Maliki ve Oafii. Buradan da anlaR lacaU gibi, mellifler
Yahudilikte de benzer gerekelerle yapt klar tercihler sonunda ortaya konulan
veriler, Kuran, Snnet ve bunlar n Snni -Hanefi, Maliki ve Oafi- yorumlar
baUlam nda karR laRt r lacak; bu karR laRt rma da teorik olarak yap lacakt r (s.
10).
Birinci blmn nc alt baRl U , Kategori TeRekklleri: KarR laRt r lamazlar KarR laRt rma ad n taR r. Dinler kendilerini, eRsiz olduklar n ortaya
koyacak bir Rekilde ifade ederler. Bu da onlar herhangi bir din ile karR laRt rmaya engel olur. Her din kendisini ifade etmek iin farkl yollar seer. Baz lar
kendilerini, felsefi-teolojik terimlerle, baz lar hukuk, baz lar ise entelektel
tarz ; baz lar dans , baz lar dramay , baz lar da Rark veya hikayeyi, sessizliUi,
meditasyonu seer. Bu yzden baz dinler taraf ndan dini eylemin eleRtirel bir
tarz olarak kabul edilen; baRkalar taraf ndan ise, btnyle grmezden gelinen
tek bir beReri iRaret tarz yoktur (s. 10). Bu da karR laRt rmaya esas al nacak olan
kategori teRekkl meselesine gtrmektedir. Yazarlar, kategori teRekklnden, dini bir sistem taraf ndan anlaml dini bir ifadenin hususi bir trne ait
eylemler s n f n tesis etmeyi kastederler. Kategori teRekkl, hangi tr verinin
tutarl tek bir nitede bulunduUunu, hangi tr bilgininin de byle olmad U n ,
hangisinin birleRerek btn devam ettirdiUini ve hangisinin nadir ve anlaR lmaz
olduUunu anlat r (s. 12). Burada, her din, gerekliUi kendine has kategorilere
baRvurarak inRa ettiUi ve bu yzden de onlar n yaln zca bilgiyi bu Rekilde organize eden bir sistem iinde anlaR l r hale gelmesi problemi ortaya kmaktad r. Bir
dinin anlat lar , ka n lmaz olarak baRka bir din taraf ndan tespit ve organize
edilen veri paralar n n nemli bir k sm n n kategorik olarak uygun olmad U
sonucunu doUuracakt r. Genelde din karR laRt rmas al Rmalar nda yaRanan bu
probleme ynelik zmn, Yahudilik ve Mslam karR laRt rmas nda elde mevcut
olan verilerden ortaya kt U n sylerler. Yasama iin kullan lan kaynak trleri,
hukukun teRekkln yneten entelektel kurallar ve hukukun kurumsal yap s
ve burada faaliyet gsteren kiRiler gibi konularda, iki dini sistem ok fazla benzerlik gstermektedir. Farkl l klar, yap ya da sistemde deUil detaylardad r. Fiili
yasamada, Yahudilik ve Mslam, ayn konular ele alma ve verileri birbirleriyle
karR laRt r labilir bir tarzda organize etme hususunda birleRir, geri kalan konu-

<

$7

6 '?

larda ise ayr l rlar (s. 12). Mki din aras nda yap lacak bir karR laRt rman n mmkn olabileceUini teyit maksad yla baRka gerekeler de ileri srerler ve karR laRt rmalar yap lacak olan verileri gruba ay r rlar.
1. PaylaR lan yap lar: Her ikisi de vahyi -hem yaz l hem Rifahi olmak zere- nihai kaynak olarak kabul ederler. Bu kaynaklardan hkmler karmak iin
entelektel metotlar kullan rlar. Sosyo-politik kurumlar olarak mahkemeler
kurmuRlar ve hukukun toplumda oynad U nemli rolden dolay , hukukla uUraRacak insanlar iin, ciddi standartlar getirmiRlerdir.
2. PaylaR lan kategoriler:
a.

Ayn konu hakk nda ayn Reyleri syledikleri alanlar.

a1. Tanr ile insan aras ndaki iliRkiler.

a2. Mnsanlar aras ndaki iliRkiler.
b. Ayn konu hakk nda farkl Reyler syledikleri alanlar. Kutsall k, kutsal
yerler, klelik hukuku vs.
Bu konulara, her din kendi sistemine uygun olarak, ya hi yer vermez ya
da diUerinin verdiUi yerde k yaslanmayacak bir yer verir (s. 14-15-16).
3. Her bir dinin kendisine has olan ve diUeriyle aralar nda ortak noktalar n bulunmad U konular. Mslamda cihad n Yahudilikte karR l U olmad U gibi,
Yahudilikte Kudsn iRgal ettiUi yerin muadili de Mslamda yoktur (s. 15).
Mkinci blm, YahudiliUin ve Mslam n Otorite Olarak Kabul EdilmiR Hukuki Kaynaklar d r. Yahudilik ve Mslam geleneksel dinlerdir. Yani onlar, vahyin
peygamberler vas tas yla geldiUini ve bu vahiy edilmiR hakikatin daha sonra
nesilden nesile aktar ld U n kabul ederler. Her ikisi de, Tanr n n vahyinin tarihin belli bir an nda hususu, szsel ifadeye dnRtUn kabul ederler. Tanr ,
bununla yaln zca kendisini deUil fakat, insanlardan ne istediUini de bildirir. Bunun bir sonucu olarak da, Yahudi ve Mslam geleneUi, Tanr n n szlerinin ve
cmlelerinin, peygamberler taraf ndan bize nakledilmesi iin hususi bir dilde
ifade edildiUini kabul ederler (s. 18). MRte bu szler Yahudilikte Sina DaU nda
Hz. Musaya verilen vahiy, yaz l (Tevrat) ve Rifahi (MiRna, Gemara, Talmud)
olarak daha sonraki insanlara nakledilen iki metinde toplanm Rt r. Bunlar n
karR l U Mslamda Kuran ve Snnettir. Her iki dini cemaatte bu kaynaklara mracaat ederek, yukar da ifade edilen, iliRkileri dzenleyecek yasalar inRa etmeye
al R rlar. Bu giriR k sm ndan sonra Yaz l ve Oifahi Tevrat: Kutsal Metin,
MiRna ve Talmud baRl U alt nda, Yahudilikteki bu iki kaynaU n yeri ve kullan m hakk ndaki bilgi verilir (s. 21-39).
Yahudilikte hukuk kaynaklar n n Mslami KarR l klar baRl U alt nda,
Kutsal Kitap: Kuran ve Gelenek: Snnet adl blmlerde Mslmanlar n
Kuran ve Snnete bak Rlar geniR bir Rekilde ele al n r. Bu nce, Kuran n kendisini takdimi baUlam nda, vahiy olarak indirildiUi, Arapa olduUu, nceki me-

E ($- ?

&

$&& <

tinlerin hkmn ortadan kald rd U , onlar n yanl Rlar n dzeltmesi gibi zellikleri zikredilerek yap l r. Haf zlar taraf ndan ezberlenmesi, Rifahi olarak nakli,
peygamberin vefat ndan sonraki y l iinde yaz lmas ndan sz edilir. Sonra
onun edebi zelliklerinden, k ssalara kronolojik olarak yer vermemesi gibi Reylerden sz edilir. Mslmanlar iin evrensel ve btn zamanlar-mekanlar iin
yeterli kabul edilen Kuran, insanlar n karR laRt U her mesele hakk ndaki detayl
zmleri deUil, ancak genel kurallar ierir. Kurandaki hkm farkl l klar n n
anlaR lmas iin, tarihsel baUlam n, yani esbb- nzln gz nnde tutulmas
gerekmektedir. nk, Kuran ayetlerinin anlaR lmas nda tarihsel baUlam anahtar bir rol oynar. Kuranda ele al nan hukuki meseleler iki genel kategoride
toplanmaktad r. Mnsanlar n Tanr ya karR sorumluluUu ile ilgili olanlar (ibadt).
Mnsanlararas iliRkilerle ilgili olanlar (muamelt) (s. 49).
Gelenek=Snnet baRl U alt nda Mslam hukukunun ikinci temel kaynaU
olan Snnet ele al n r. Kuran n yasamaya mesnet teRkil eden ayetlerinin, tarihsel baUlam n n hkmn tespitinde nemli olmas , Rifahi vahyin niin Mslami yasaman n temel bir kaynaU oluRunun bir gerekesi olduUu ifade edilir. Kuran
sonsuz say daki olaylar iermek yerine, genel bir dnya grR takdim eder.
Yasama ierikli metinler de, tikel olaylar kapsamaz. Bu yzden Kuran Peygamberi, vahyin a klay c s olarak sunar (Nahl 16/45). O, ayni zamanda bir
davran R n en iyi Rekilde nas l yap lacaU n gsteren bir rnektir (Ahzb 33/21).
Hatta onun davran Rlar , bir ykmllk empoze edecek bir niteliktedir. Btn
bu zellikler, Mslmanlar n Hz. Peygamberin szlerini ve davran Rlar n toplamalar na yol am Rt r. Peygamberin doUrudan rahle-i tedrisinden geen sahabenin szleri de bu baUlamda derlenmiRtir. Yazara gre, Mslam hukuku hadis
klliyat n n derlenmeye baRlamas yla birlikte ortaya km Rt r (s. 51). Hadislerin
derlenmesi ve tasnif edilmesi hakk nda k saca bilgi verdikten sonra, hadislerin
sahihinin sakiminden ayr lmas ve kodifiye edilme gerekesi olarak, fukaha
taraf ndan hukukun tesis edilmesinde hukuki modelin bir kaynak oluRturmas n n dRnldU zikredilir. Bu yzden hadisler, fukahan n konular n bulabilecekleri tarzda tasnif edilmiRlerdir. Mslam hukukunun ikinci temel kaynaU olarak
kabul edilen hadis, Mslam hukuk mezheplerinin kurulmas yla birlikte, hukuka
kaynak oluR stats meselesi, bir tart Rma konusu haline gelmiRtir. Ancak nihai
olarak, vahiy statsn ykseltilmiR ve ortaya koyduUu rnekler, teorik olarak
baUlay c kabul edilmiRtir. Bu, hadisin hukukun isteUe baUl bir kaynaU olmaktan ziyade, zorunlu bir kaynaU olduUunu ifade eder (s. 54).
Yazar Mslam hukukunun temel kaynaklar olan Kuran ve Hadisten sonra,
F k h baRl U alt nda, Reriat (genel olarak Mslam Hukukunu ifade etmek iin
kullan lan bir terim olan kelime, tikel hukuk kodlar ndan daha ziyade, beReri
davran Rlara yn veren ideal hukuku, yani Tanr n n iradesine, gnderme yapar), f k h (insanlar n birbirleriyle olan iliRkileri hakk ndaki Reriat bilgisi
anlam nda kullan l r) ve f k h usul tan mlar n yapar, f k h ile ilim; fukaha ve
uleman n ilgilendikleri konular bak m ndan farkl olduklar na iRaret eder. Mlk

<

$7

6 '?

f k h kitaplar ndan, f k h kelimesinin itikadi konular ieren metinlere de isim

olarak kullan ld U n gstermek maksad yla, Ebu Hanifenin el-F khul-Ekberi
rnek olarak verir. Hanefi f kh n n ilk mstakil kitaplar n zikreder.
Mlk hukuk al Rmalar n n temel kaynaktan hareketle hkmler kard klar n ifade eder: Kuran, hadis, rey, k yas. K yas n, nas l yap ld U n nebiz rneUiyle anlat r. -tihad , ister rey, isterse k yas yoluyla olsun, baU ms z ak l yrtme olarak tarif eder ve onun Mslam Hukukunun temel bir kaynaU olduUunu
zikreder. Hadislerin bir toplumda davran R kal plar haline gelmiR olmas ,
icman n bir kaynak olarak kullan lmas n doUurmuRtur. Bu yzden ilk dnem
Mslam hukuku baUlam nda icma, uygun oluRu zerinde konsenss olan Reye
gnderme yapmaktayd : Medine icma gibi. Mcma Mslam hukukunun bir kaynaU olmay srdrmR olmas yan nda Oafi, onu btn Mslam mmetinin uzlaR s
olarak kabul eder. Bu yzden, icmay k yasa tercih eder.
Yazar hadis literatrnn derlenme ve tasnif edilme hareketinin Oafinin
lmnden sonra baRlad U n ifade eder (s. 57). Hayat n her an n n kaplayan
(beRerin her trl davran R n farz, snnet, mbah, mstehap vs. gibi) Mslam
hukukunda ortaya kan drt ana mezhep aras ndaki tart Rma konusu, Kuran n
hangi ayetinin ve hadisin hukuki modeller/rnekler saUlad klar hususunda olmuRtur. Ancak btn bu hukuk mezhepler hukukun Ru zellikleri hakk nda
uzlaR halindedirler:
1. Tanr n n iradesinin ne olduUunu ay rt etme sorumluluUu insanlar n olsa da, Yasa nihai anlamda Tanr dan gelmektedir.
2. KaynaU , hukuki tarihsel bir baUlam olmas na ve bu yzden de, tarihsel
olarak belirlenmiR olmas na raUmen hukuk, zaman ve mekana baUl olarak ortaya kan deUiRikliklere karR l k gelebilecek kadar elastiki olmal d r.
3. Mslam Hukuku insanlar n her trl davran Rlar n kapsayacak bir zelliUe sahiptir (s. 57). Yazar ayr ca, davran R kategorilerinin farz- ayn ve farzkifye diye iki gruba ayr lmas n n Oafi taraf ndan geliRtirildiUini ifade eder (s.
59).
Ancak bu davran Rlar n bir k sm n n bu dnyada bir karR l U bulunsa da,
diUer k s mlar n n karR l U te dnyadad r. Bu zelliklerinden dolay sz konusu
davran Rlar, hukukun uyguland U mahkemelerin alan iine girmezler.
nc blm, Hukukun Entelektel Kaynaklar d r. Birinci alt baRl k
Hukuk otoriteleri nas l ak l yrtrler baRl U n taR r. Yahudi ve Mslam Hukuku, yaln zca insanlara neyi yapmalar ve neyi yapmamalar gerektiUi ile deUil
ayn zamanda, deUiRen dnyada adalet ve hakikatin srekliliUi Prensibinin var
olduUunu ortaya koymak maksad yla, insanlar n yeni ve benzeri olmayan Reyler
hususunda yol gstermek iin akl n kurallar na ve dRnc tarzlar na mracaat
ederler. Bu durumda ak l yrtme bir esast r. Hukuku yeni karR laR lan duruma karR l k gelen Reyi ak l yrtme yoluyla ortaya koymaya al R r. Yazar, Mslam

E ($- ?

&

$&& < =

hukukunun entelektel kaynaklar n Mslam: UzlaR (icma), ak l yrtme, istisnalar adl ikinci alt baRl kta ele al r. Bunlar n birincisi, UzlaR (-cma)d r. Yukar da ikinci blmde de ifade edildiUi gibi icma ile belli bir blgedeki uleman n
belli bir konu hakk ndaki uzlaRmas , kastedilmektedir. Hatta bu icma, rfle
zdeRleRtirilir. Ancak hukuk teorisinin geliRimiyle birlikte, yerel bir uygulama
Reklindeki icma, Mslam Hukukunun fiili bir kaynaU olmaktan kart larak onun
resmi entelektel bir kaynaU na dnRtrld. Bylece de, hukuki kararlar n
kendisiyle ulaR ld U bir sre haline geldi (s. 62). Ancak icman n bir kaynak
oluRu, Oafinin onu, btn bir mmetin icma olarak anlay R yla bir anlamda
sorgulan r hale gelmiRtir. nk onu btn bir mmetin icma olarak kabul
etmek, imkans z olduUunu sylemekle ayn anlama gelmektedir. Bu yzden
ulema, byle bir icman n Mslam n beR Rart d R nda mmkn olmad U na inanm Rt r. Oafi, sonraki nesillerin vahyin kaynaU ndan ok uzak olduklar n vurgulayarak, ilk neslin ortaya koyduUu icmay ortadan kald racak yeni bir icman n
ortaya konulamayacaU n ifade etmiRtir. Oafi taraf ndan icman n s n rlar n n bu
Rekilde daralt lmas n n hem siyasi hem de hukuki sonular olmuRtur. Yazar,
siyasi sonular ndan biri olarak hlefy- rRidinin yerini hanedanl klar n almas
olarak zikreder. Bu alt baRl U , Oafinin etkisinin bir sonucu olarak, Mslam hukukunun Mslam toplumumun belkemiUi olarak kabul edildiUi yorumuyla sona erer.
Mkinci alt baRl k Ak l Yrtme (-tihat)t r. Oafinin icmaya karR tavr n n
Kuran ve Snnete dayanma hedefi ile tutarl olduUunu; ancak onun da ak l
yrtmenin bir tak m Rartlar muvacehesinde zorunlu olduUunu kabul ettiUini
ifade eder. Bu baU ms z ak l yrtme; itihatt r. Mtihat, cihat kelimesiyle ayn
kkten gelmektedir. Oeriat uygulamaya hasredilmiR gl bir abad r. Hatta
Oafi, eUer Mslam hukuku beRer hayat n n her an n kapsamak istiyorsa, itihat n
vazgeilmez olduUunu sylemektedir (s. 64). Mtihad n alt baRl klar rey ve k yas
ile ak l yrtmedir. Rey, yetkin bir kimsenin ya da bir kd n n Rahsi kanaati
olarak kabul edilir. Zaten ilk dnem uygulamalar nda da, itihat bundan baRka
bir Rey deUildi. Bu tr uygulama rnekleri, hlefy- rRidinden kart l r. Hz.
merin zekattan pay alacaklar iinde Kuranda zikredilen kalpleri Mslama
s nd r lacak olanlar12 grubunun, Mslam n zay f olduUu dnemler iin geerli
olduUunu; Mslam n art k glendiUi ve bu yzden onlara zekat vermeye gerek
yoktur, Reklindeki hkm bunun bir rneUi olarak kabul edilir.
Mslam hukukunun temel prensiplerine (Kuran ve Snnet) uygun hkmlerin kart labilmesi iin hususi bir tak m kurallar geliRtirilmiRtir. Mtihad n bu
Rekline k yas denmektedir. K yas, iki durumun birbirine benzerliUine hkm
vermenin tesine ad m atmakt r Reklinde tarif edilir ve k yas n yap l R anlat l r.
Oafiye gre, ister rey isterse k yas ile yap ls n itihat, znel bir hkmdr ve
Rartlara gre deUiRir. Oysa Kuran, Snnet ve icma deUiRmez (s. 67). Oafi, ak l
12

Sadakalar, ancak fakirler, miskinler, zekat toplama grevlileri, kalpleri Mslamiyete s nd r lmak istenenler, kleler, borlular, Allah yolundakiler, yolda kalm Rlar iindir.... Tevbe
9/60.

<

$7

6 '?

yrtmenin kesin sonulara ulaRamayacaU n dRnr ve bunun bir ok rneUini

verir. Mtihad n kesin sonulara ulaRamad U n , uleman n ayn konu hakk ndaki
farkl kanaatleriyle de gsterir. Daha sonra yazar, Oafinin bilgi hiyerarRisi hakk nda ele al r. Nass n tan m ve kullan m , muhkem-mteRabih tasnifleri ve
Tabernin bunlara bak R nakledilir. Yazar, nsih-mensh meselesi ele al narak,
bu anlay R n hkm karma iRini daha da kar Rt rd U n syler. Neshin mahiyeti
zerinde tam bir uzlaR n n olmad U n ; sonraki ayetlerin nce ayetleri ve
Kuran n nceki kutsal metinleri nesh ettiUi Reklinde yaklaR mlar n bulunduUunu zikrederek neshin f k hta kullan m ndan sz eder. Kuran ve Hadisin birbirlerini nesh edip edemeyeceUi meselesini ele alan yazar, zina ile ilgili ayetin yz
deUnek vurmay (Mminn 24/2) emretmesine raUmen, hadislerde geen recm
cezas uygulanmas n , hadisin ayeti neshine bir rnek olarak zikreder. Ancak
Oafi, genel olarak neshi kabule etmesine raUmen, erevesini izdiUi bilgi hiyerarRisinin bir paras olarak hadisin ayeti neshini kabul etmez. Ona gre ayeti
ayet; hadisi de hadis nesh edebilir. Ne ayet hadisi ne de hadis ayeti nesih edebilir (s. 73). Hadis Kurandaki hkmleri nesih edemese de, onda olmayan bir
tak m hkmler koyabilir. Ancak, buradaki esas, Hadisin Kurana ayk r hkmler koyamamas d r. Yazara gre nesih, Mslam hukukunun tarihsel oluRunun
bir yndr; diUer ynn ise, ileride zikredilecek olan esbb- nzldr. Yazar n nesihle ilgili bir diUer ifadesi de, nesih edilen ayet say s nda belli bir uzlaRman n olmamas d r (s. 74). Oafii, Kuran ve snnetteki meselelerde bir anlaRmazl U n olamayacaU ; Mslam hukukundaki tek anlaRmak alan n n k yasla belirlenen alanlar olacaU n kabul eder (s. 76).
Mstisnalar: Mstihsan ve istislah itihad n n alt baRl U n oluRturmaktad r. Yazar ilk olarak, Oafinin istihsan tan m n vererek onun istihsan , k yasla
s n rlad U n syler. Ancak Hanefiler istihsan Malikiler gibi, hukuki tercih,
hukuki metinlerde yer alan a k imalardan farkl bir hkm verme olarak tan mlarlar. Bunu da, yasan n ruhuna baUl kalmak iin yapmaktad rlar. Bu da,
Kuran n bir ruhunun var olduUu kabuln dayanmaktad r. Hz. merin k tl k
senesinde h rs zlarla ilgili hkm uygulamamas bunun bir rneUi olarak zikredilir (s. 78).
Mslam hukukundaki hkmler inRa edilirken Ru esaslar gz nn al nmaktad r:
1. Adalet (Hanefiler; Malikilerde, toplumsal maslahat esast r)
2. Merhamet
3. Mslam n evrenselliUi ve
4. Mnsanlar n eRitliUi (s. 79).
Mslam hukuku, Mslam toplumunu birleRtirici bir unsur olarak iRlev grmektedir. Bu zelliUinin fark nda olarak, her yerde stn bir konuma sahip olmuRtur.

E ($- ?

&

$&& <

Bu blm, Oeriat n Tanr n n iradesi olan ideal yasay ifade ettiUi; f kh n,

Tanr n n bu iradesini anlamaya ynelik, zaman baU ml , yan labilir beReri aba
olduUu ifade edilerek bitirilir.
Yahudi hukukunun entelektel kaynaU , Yahudi Muadiller: Yorum,
mant k, ak l yrtme, mant k baRl U alt nda incelenir. Bunlar, MiRna ve
Talmudda baUlam nda ele al narak rneklerle a klan r. nc blmn sonu k sm nda ise, iki hukuk sisteminin birbirleriyle benzer ve farkl ynleri ortaya konulmaya al R l r.
Drdnc blm, Hukukun MRlemesi: Kurumlar baRl U n taR r (s. 103).
Bu baRl kla, klasik hukuk teorisinden klasik hukuk uygulama teorilerine
gelinmiR olmaktad r. Burada, her iki dinin de gerekleRmesini istedikleri toplumda, Yahudi ve Mslami-dini hukuki sistemin nas l faaliyet gsterdiUi konusu
ele al n r. Bu da iki Rekilde yap l r: Birincisi, toplumu dzenleyen hukuk kurumsal dzenlemeleri nas l a kl yor ve hukuk bu dzenlemeleri nas l glendiriyor?
Mkincisi ise, yasan n uygulanma grevini sistem kimlere vermektedir? Birinci
soru bu blmde ikinci sorunun karR l U olan Reyler ise beRinci blmde ele
al n p incelenmektedir.
Mlk alt baRl kta Yahudi Hukuki Rivayetinde Msrail mahkeme sistemi ele
al n r. Bunlar, MiRnada yer alan rivayetler baUlam nda incelenir.
Mkinci alt baRl k Mslam hukuk rivayetinde Mslami mahkemeler ad n taR r.
Bu da, drt alt baRl k halinde ele al n r:
1. MeRruiyet
BaRlang ta hukuk teorisinde, yorum yetkisi olanla uygulama yetkisi olan
aras nda herhangi bir ay r m yoktu. Harun ReRid zaman nda Ebu Yusuf, idarecinin grevinin ynetme olduUunu, ancak onun da herkes gibi yasaya tabi olduUunu ifade eder. Mslam devletinin ay rt edici zelliUi, vahiyden istinbat edilmiR
olan yasalar n hakim olduUu bir devlet oluRudur. Hukukun icra edilmesi, devletin varl U n n temel sebebidir. nk bu hukukun hedefi, adil bir toplum yaratmakt r. Mslam hukukundaki dr ay r m bile, Mslam hukukunun uyguland U yer
(drul--slam) ve uygulanmad U yer (drul-harb) ay r m ndan kaynaklan r. Bu
ikinci k s m, mslmanlar n savaR halinde olduklar bir devleti deUil,
mslmanlar n gvenliUi iin uzlaRmaya raz olmayan, mslmanlar n mttefiki
olmayan, hukuk taraf ndan koruma alt na al nmad klar iin teknik olarak, tehlikede olan blge anlam na gelmektedir (s. 116-117).
Oam n merkez haline gelmesi, dini (Mekke) ve siyasi merkezlerin (Oam)
ayr lmas n baRlatm R ve kurumsallaRt rm Rt r. 661den itibaren hanedan halifeliUinin geliRmesiyle devlet, art k toplum iindeki tart Rmalar bir zme kavuRturan bir kurum olma zelliUini yitirince, organize hukuk yap s ve yetkinin daU t lmas ihtiyac ortaya kt . Emeviler, kd lar n hakim olduklar ilk mahkemele-

<

$7

6 '?

ri kurdular. Kd lar, rf de esas alarak anlaRmazl klar zmeye al Rt lar. Abbasilerle birlikte, fukaha devlet sisteminin bir paras haline getirildi (s. 118).
Oafiinin, Mslam hukukunun temellerini a klamas ayn zamanda Mslam siyasi
yap s n n temelini de oluRturulmas na da yol at . Bu yzden fukaha, hem Mslam
toplumunun hem de Mslam devlet yap s n n mimar olarak kabul edilir.
2. Mahkemenin yarg hakk
Yetkilerini doUrudan siyasi liderden alan mahkemelerin yetki alan na, cezay gerektiren ve tam olarak Kuran taraf ndan yasaklanm R olan davran Rlar
girer (s. 121). Bunlar aras nda, fiziki yaralama, yanl Rl kla ldrme, h rs zl k vs.
gibi fiiller yer almaktad r. Mslam hukuk sistemi, halk n yapmas gereken ve yapmamas gereken Reyleri bildiUi h kabulne dayan r (s. 122).
3. Kan t/Tan kl k
Sistem, kural olarak masumiyetin esas oluRu zerine temellendirilmiRtir.
Suun tespitinde tan kl k esast r.
4. Cezalar
Klasik Mslam hukukunda cezalar ikiye ayr l r: Had ve tazir. Bu cezalar aras nda, dvme, el ve ayaU n kesilmesi gibi bedeni cezalar, taRlama vs. ile ldrme
de yer al r. Hadler, zellikle Kuranda belirtilmiR olan cezalard r. Ancak, Mslam
hukukunda bu cezalar n en ufak bir Rphede dRrlmesine ynelik gl bir
eUilim vard r. Cezaland rmalarda da grleceUi gibi Mslam hukukunun hedefi
eRitliki, adil bir toplum meydana getirmek; bu yzden doUru ile yanl R birbirinden ay rmakt r. Mslam hukuk mahkemeleri bu hedefi gerekleRtirme de bir
vas ta hizmeti grmektedir (s.124).
BeRinci blm, Yasan n MRleyiRi, Personel baRl U n taR r. Bu blmde,
mahkemelerde grev alan ve hukukun uygulay c lar olan Rah slar zerinde durulur. nce Mslamda bu konuyla grevli kiRiler; hukuk bilimi adamlar (fukaha),
hakimler (kd lar) ve mftiler baRl klar na ayr larak incelenir. Mslam hukuk sistemi geliRirken, hukuk ilmi iin entelektel eUitimin gerekliliUi bask n bir hale
gelmiRtir. Hukuku olmak iin gereken Reylerle ilgili detayl anlat lar ve bu konuda gereken tabiatst yol gstericilikten dolay , byle bir grevi yerine getirebilecek olan ok az insan n bulunduUu anlam na gelmekteydi. Hukuki eUitim,
Kuran bilgisini yani onun hem genel hem de hususi kurallar n , sahih hadis
derlemelerinin bilgisini, dindar seleflerin neyin yasal ve neyin yasal olmad U na
dair bilgisini iermekteydi. Oafinin zaman nda da, hukuk bilginleri statsne
kat lmak iin, Kuran, Snnet, ilk dnem Mslman toplumun konsenssne
dayan rnek uygulamalar bilmenin gerektiUi genel olarak kabul edilmekteydi.
Ancak yazar, Mslam eUitim sisteminin kR, hukuk bilginlerinden istenen bu
tr zelliklere sahip insanlar n yetiRmesini sekteye uUratm R olduUunu syler.
Kd lar baRl U alt nda, onlar n bilmeleri gerekenler hakk nda bilgi verilir.
Bu da Maverdnin el-Ahkms-Sultaniyyesi baUlam nda yap l r. Bunlar, Al-

E ($- ?

&

$&& <

lah n kitab n n bilgisi, Peygamberin sahih snnetinin bilgisi, ilk nesil

mslmanlar n yorumlar n n bilgisi ve k yas metodunu bilmeyi iermektedir (s.
136). Kad lar, siyasi sistemden baU ms zd rlar ve bu baU ms zl k, Emeviler dnemine kadar geri gitmektedir. Mellif bu baU ms zl U n bir rneUi olarak,
Kurtubadaki bir mahkeme sicilinden bir kad n n tayini ile ilgili bir metni zikreder (s. 1137-38).
Mahkeme personelinin ele al nd U bu beRinci blmde, Yahudi mahkeme
personeli ve onlar n nitelikleri ve atanma kurallar ilgili bilgiler Babil ve Kuds
Talmudun hareketle ortaya konulur (s. 139-150).
Kitab n alt nc blm Orans zl klar baRl U n taR r. Bu baRl k alt nda,
her iki dinde de bulunan ancak; bu dinlerin onlara verdikleri yerin birbirinden
ok farkl olduUu konular ele al n r. Burada nce Mabet Yasas ve Kurban
konusuna yer verilir. Yahudilikte Mabet ve Mabette kurban kesmenin ok
nemli olduUu zikredilir. Ayn konu Mslamda Kurban baRl U alt nda ele al n r.
Ve kurban n Mslam n beR temel esas aras nda yer verilecek kadar nemli olmad U , onun yaln zca hacla iliRkili bir anlam olduUu ve bu baUlamda klasik hukuk
kitaplar nda yer verildiUi ortaya konulur. Bu trden konular n ikincisi olarak
klelik ele al n r. Mslam, Tanr kat nda btn insanlar eRit olarak kabul eder.
Ancak Arap toplum ve ekonomik yap s n ortadan kald rmak anlam na gelecek
olan kleliUi toptan yasaklamak yerine, Kuran insan onuru prensibini kabul
etmiR ve bu prensibe uygun olarak klelere davranmay tavsiye etmiRtir (Beled
90/5-17). Ancak Kuran kleliUi toptan yasaklamamas na raUmen, her vesile ile
mesela kefaret olarak, kle azat etmeyi tavsiye etmiR ve bunu, Kuran taraf ndan tasavvur edilen toplumun gerekleRmesi iin bir ara olarak kullanm Rt r.
Ancak, bu tr kle azat etmeyi gerektiren bir davran R iin, kle sat n al p onu
serbest b rakmay yasakt r (s.159). Kle hukuku, aile hukukunun bir paras
olarak grlr. Klasik Mslam hukukunda, klelerin serbest kalma yollar , onlar
nas l davran lmas gerektiUi, inan durumlar ve bunlar n yol aabileceUi hukuki
durumlar gibi konular ela alan ok detayl a klamalara yer verilmiRtir.
Yahudilikte kle hukuku baRl U alt nda Yahudilikde klenin tan m ndan baRlanarak MiRnadaki verilerden hareketle, onunla ilgili hukuki bilgiler
ortaya konulmaya al R l r. Konuyla alakal olarak zikredilen verilenlerden ortaya kan Rey, klasik Mslam hukukunda klelerle ilgili uygulamalar n tuttuUu yerin, Yahudiliktekiyle k yaslanamayacak derecede geniR ve teferruatl olduUudur
(s. 166-168).
Her iki dinde birbirinden orans z yerler iRgal eden konular n bir diUer rneUi de, kutsal zamand r. Konu, Yahudilikle ilgili olarak Yahudilik: Kutsal
zaman/Oabat baRl U nda ele al n r. Bu baRl k alt nda Yahudilikte kutsal zaman
ve mekan tan mlar yap l r ve bunun bir rneUi olarak Oabat uygulamas ele
al n r. Ve bu gnle ilgili yasaklar ve emirler anlat larak, Yahudilikte iRgal ettiUi
muazzam yer gsterilir.

<

$7

6 '?

Ayn konu Mslam: Kutsal Zaman/Hac baRl U alt na ele al n r. Mslamda

kutsal zaman anlay R , tarif edilir: Bir zaman, Yahudilikte olduUu gemiRte yaRanm R olaylar n hat ras n n yad edilmesi, o ana geri dnlmesi anlam nda kutsal deUildir. Bir yer ancak, o zaman diliminde yap lan bir eylemden dolay kutsal
olarak kabul edilir.
Hacc n nas l yap lacaU n n anlat ld U yerde onun anlam hakk nda yazar,
hac iin yap lan haz rl klar n, insan n, normal varoluR boyutunu terk ederek
geici olarak baRka bir varl k boyutuna geiRe iRaret ettiUini syler (s. 185). Yazar bu blmde, ayr ca hacc n yap labilmesi iin gerekli Rartlar ve hacc n yap l R n anlat r. Hacc zaman n n kutsall U n , bunda yap lan eylemlere, ihram giyme, Kabeyi tavaf etme vs. gibi eylemlerin kazand rd U n syler.
KarR laRt rma konular n n ele al nd U son blm ERsiz Kategoriler baRl U n taR r. Bu blme yazar, dinlerin kendi d R ndakini anlamakta zorluk ekme
sebebinin, kendisinde bulunan fakat karR s nda bulunmayan ya da karR s nda
bulunan ancak kendisinde bulunmayan konulardan kaynakland U n syler.
Yazar, dinlerin birbirlerini anlamalar nda bu tr bir glUe sebep olsa da, her
dine has olan kategorilerin o dinin neliUini ortaya koyan en nemli unsurlar (s.
191) olduUunu syler. Her dinin nev-i Rahs na mnhas r olan konular, Yahudilikle ilgili olarak Msrail lkesi, Yahudi bilgeleri ve Tevrat al Rmas ; Mslamla
ilgili olarak da Cihat, Hilafet ve Hukuk bilginleri baRl klar alt nda ele al n r.
Hem siyasi hem de dinsel gerekelerden dolay Yahudilikte, Msrail lkesinin nemli bir yeri vard r. Mellif bunun YahudiliUin/Yahudilerin hem gemiRinde hem de geleceUinde vazgeilmez bir unsur olduUunu kaynaklardan hareketle ortaya konulur. Mslamda kutsal mekanlar n bulunmas na raUmen, onlar n
bu dindeki yerlerinin Yahudilikteki kutsal mekanlar n iRgal ettiUi yerle k yaslanamayacak kadar az olduUunu gsterir. nk, Yahudilikte bir yerin kutsiyeti o
yerde gemiRte yaRanm R olaylardan (baU ms z Msrail devleti, mabet, mabet ibadeti) ve gelecekte meydana gelecek (Msrail devletinin, mabedin yeniden inRas ,
k yamette llerin burada dirilmesi vs. gibi) olaylardan kaynaklanmaktad r.
Oysa Mslamda bir yerin kutsiyeti o yerde icra edilen amellerden kaynaklanmaktad r. Bu yzden Yahudilikte Msrail lkesine verilen konumun karR l U Mslam n kutsal mekanlar deUildir.
Mslam n kendisine has ilk kategorisi olarak cihat ele al n r. Yazar bu anlay R n karR l U n n Yahudilikte bulunmad U ve Mslam bir din olarak ne olduUunu
onun ortaya koyduUunu syleyerek baRlar ve her halde gnmzde cihata ynelik olumsuz bak R a s n n bir sonucuyla olsa gerek, kitapta Mslamla ilgili konular n ele al nd U en uzun alan ona ayr l r (s. 201-215). Yazara gre, cihat, yaln zca sekler ve siyasi bir eylem deUildir. Tanr n n iradesini yerine getirmeye
ynelik srekli bir abad r. Bu aba, Kuran taraf ndan erevesi izilen bir toplum inRa etmeye yneliktir. Cihad n sekler ve siyasi bir eylem olmad U n gstermek maksad yla, onun fiili savaR d R ndaki tan mlar n verir. Bunlar aras nda,

E ($- ?

&

$&& < <

Hz. Peygambere atfedilen Uhud SavaR ndan dnerken sylediUi kk cihattan byk cihada dnyoruz ifadesini zikreder. Muvvattadan Mmam- Malikin
cihat anlay R n yans tan rivayetleri nakleder. Bunlarla onun cihattan daha ok
savaR anlad U n ortaya koyar. Yazara gre, klasik Mslam hukukunda cihad n bu
ynne ok vurgu yap lmas n n sebebi; cihad n Tanr n n hakiki iradesi olduUuna inan lan Mslam n yay lmas iin bir vas ta olarak grlmesidir (s. 206). Ancak
savaR anlam ndaki cihat zerindeki bu vurguya raUmen, cihat btn Mslmanlar n yerine getirmeleri gereken bir vazife deUildir, yani, farz- kifaye bir grevdir. Bu ayetlerden, hadislerden Mmam- Oafinin konuyla ilgili ifadelerinden hareketle ortaya konulmaya al R l r. Maverd de cihad n farz- kifaye olduUunu,
savaR anlam nda cihat ilan etmenin ancak devletin grevi olduUunu syler. Ancak ani bir sald r durumunda, cihat btn Mslmanlar n zerine dRen bir
grev halini al r.
Mellif, cihad n aUdaR siyasi kullan m n n klasik kullan mla kar Rt r lmamas gerektiUine dikkat eker. Cihat, toplumun bir blmnn ancak belli s n rlamalar dahilinde yerine getirmesi gereken bir eylemdir. Bu s n rlamalar ise,
Mslam savaR hukukunu/ahlak n oluRturan savaRta yap lmamas gerekenleri belirler. Kad n ve ocuklar ldrlmez; tabi evreye zarar verilmez; yerleRim yerleri
tahrip edilmez; savaRa iRtirak etmedikleri mddete keRiRler ve din adamlar
ldrlmez (s. 210-211).
Cihad n amac , dini yaymakt r; yoksa toprak elde etmek; kiRisel zenginlik
kazanmak deUildir. Cihat hem savunma hem de sald r amal olabilir. Ancak,
bu her halkarda en son baRvurulacak olan yoldur. Bunun byle olduUuna/olmas gerektiUine dair Peygamberin savaRa gidenlere verdiUi talimat rnek
olarak verilir.
Yazar konuyla ilgili son olarak cihad n, Mslam n kendisini potansiyel olarak evrensel bir toplum olarak alg lay R n n bir sonucu olduUunu syler. Ona
gre, cihad n klasik takdimi, mslman toplumun kapsay c olarak kabul edildiUi ve hedefinin btn insanl U iermek olduUunu ortaya koyar. Bu dnyevi bir
hedeftir ve cihatta bunu gerekleRtirmenin bir vas tas d r (s. 215).
YahudiliUin kendine has olan unsurlardan ikincisi olarak Yahudilikte
Bilgeler ve Tevrat al Rmas baRl U alt nda ele al n r. Burada Yahudi din alimleri olan bilgeleri Yahudilikteki yeri ve Tevrat incelenmesine verilen nem,
Yahudi klasik kaynaklar olan MiRna ve Talmuttaki verilerden hareketle uzun
bir Rekilde ortaya konulur (s. 215-222).
Mslamda Hilafet ve Hukuk Bilginleri alt baRl U alt nda, Mslam hukuku
al Rman n nemli oluRuna ve bu nemin, hukukla Tanr n n iradesinin ifade
edilmesinden, anlaR lmas ndan ve yerine getirilmesinden kaynakland U na iRaret
edilir. Mnsan Tanr n n kendisine teklif ettiUi emaneti kabul ettiUi iin onun vekili (halifesi) olmuRtur. Mnsanlar bu konumlar yla kemale ulaRacaklard r. Mnsanlar n grevi, tanr sal iradeye teslimiyeti evrenselleRtirmektir. Bu da, Mslam huku-

<

$7

6 '?

kunun btn yeryznde hakim olmas anlam na gelmektedir. Daha nce de

iRaret edildiUi gibi, Mslam devletler hukukunda drul-harb ve drul-islam ayr m
da bu hukukun uygulan p uygulanmas na uygun olarak yap lm Rt r. Bu yzden
Mslamda hukuk al Rmas btn ilimlerin kraliesi olarak kabul edilir (s. 223)
Bu f kh n oluRmas nda faaliyet gsteren fukaha, yneticiden farkl olarak
toplum zerinde ok nemli bir etkiye sahiptir. Bu yzden de, Mslam toplum
yap s n n mimarlar , onun bel kemiUi olarak kabul edilirler. Keza Mslam hukuku
da, Mslam siyasi otoritesinin nihai kaynaU n teRkil eder. Mslam n evrenselleRtirilmesinde (cihat) de liderlik konumda yer al r.
Bir diUer alt baRl k Yahudilikte Tarih, Zaman ve Paradigma ad n taR r.
Burada Yahudilikteki tarih ve zaman anlay R yine daha nceki konularda olduUu gibi, Mi+nadaki veriler baUlam nda ele al n r. Ayn konu Mslamla iliRkili olarak Mslamda Tarih baRl U alt nda iRlenir. Mslam tarih anlay R , hukuki bir kategori olmamas na raUmen o da, Mslam hukukunun eRsiz ay rt edici bir zelliUini
yans t r. Mslam toplumunu Mslam evrensel hale getirme sorumluluUu ile ykl
olarak tan mlayan dini inanlara dayan r (s. 239).
Sekizinci blm Epiloque, KarR laRt rman n Sonular baRl U n taR r. Bu
blm de iki alt baRl kta ele al n r. Birinci alt baRl kta Ru ana kadar yap lan karR laRt rmalar n genel bir zeti verilir. Mkinci alt baRl k Yahudilik ve Mslam:Dnya Dinleri BaUlam nda Dostlar ad n taR r. Bu blmde YahudiliUin ve
Mslam n niin birbirlerine yak n olduklar ve baRta H ristiyanl k olmak zere
diUer dinlerden niin farkl olduklar karR laRt rma konular baUlam nda ortaya
konmaya al R l r.
C

<

Modern dnemlerde Mslamla ilgili eser kaleme alan ve oryantalist gelenek iin yer alan yazarlar n, al Rmalar ndaki aU rl kl hedef, nce kaba daha
sonralar ise olduka inceltilmiR bir Rekilde olsa da; Hz. Muhammedin (a.s.)
vahye muhatap olmuR bir peygamber olduUu kabul edilmediUi iin, bu vahyin
teRekkl ettirdiUi bir din olarak Mslam n kendisinden nce var olan ve ayn gelenek iinde yer ald U n ifade ettiUi Yahudilik ve H ristiyanl ktan neler ald U n
(yanl R anlamalar, kasti deUiRtirmeler d R nda yeni bir Rey ortaya koymad U n )
ortaya koymakt .13 Mellifin Yahudi ya da H ristiyan kkenli oluRu aras nda;
(Yahudilerin, kendi kaynaklar ndan; H ristiyanlar n ise hem Yahudi hem de
H ristiyan kaynaklar ndan ne al nd U n ortaya koyma d R nda) ok fazla bir fark
da yoktur.14 Bu gelenek iinde, sz konusu hakim kanaatin aksine yaklaR mlara
bilim ad na da olsa, msamaha ile yaklaR ld U n sylemek ise mmkn deUildir.
13

Bu tr rnekler olmak zere aRaU daki zikredilen Katsh n kitab na bak labilir.
Hz. Peygamberin Yahudilik ve H ristiyanl k bilgisi, onlardan neler ald U , hangi kaynaklar
kulland U n ortaya koymaya ynelik, hem Yahudi hem de H ristiyan kkenli yazarlar tarafndan kaleme al nan al Rmalar iin, kendisi de bu amala yaz lm R bir eser olan Abraham I.
14

E ($- ?

&

$&& <

Bunun ok iyi bir rneUini inanm R bir H ristiyan ve nispeten mutedil bir
oryantalist olan (kabul edilen) W. Montgomery Watt n ifadelerinde grmek
mmkndr. Watt, son al Rmalar ndan birinde, Kuran n Hz. Muhammedin
bir eseri oluRu Reklindeki hakim kanaat yerine, uzun bir sredir Kuran diyor
ki gibi bir ifade kulland U n , ancak bu kullan mdan dolay da suland U n ifade
etmektedir.15
Bu yzden de tan t m yap lan al Rman n; yazarlar ndan ikincisinin
(Tamara Sonn) dinsel arkaplan n ok iyi bilmesek de, birincinin, Jacop
Neusnerin klasik Yahudi kltrn ok iyi bilen ve bu konuda say s z kitap
kaleme alm R, dinini ve dini geleneUini ciddiye alan birisi olmas na raUmen,
Mslam Mslmanlar n anlad U ve klasik metinlerinin takdim ettikleri Rekliyle
ortaya koyan ve iki dini; birini esas diUerini ondan mlhem olarak deUil de, iki
eRit olarak ele al nd U bir al Rmada partner olmas n n;16 oryantalistlerin tekilerinden biri olan Mslam n incelenmesinde, eski kat kanaatlerini savununlar
hala var olsa da, bu tr al Rmalar n n geldiUi durumu gstermesi a s ndan
nemli bir rnek olduUu rahatl kla sylenebilir.

Katsh. Judaism in Islam Biblical and Talmudic Backgrounds of The Koran and Its Commentaries Suras II and III, New York University Press, Bloch Publishing Company, 1954, Introduction xiii-xxv. YahudiliUin Mslam n oluRumuna katk lar n n ortaya koymak maksad yla kaleme
al nm R olan al Rmalara bir rnek olmak zere bkz. Erwin I. J. Rosenthal, Judaism and Islam, Thomas Yoseloff, London and New York 1961, Introduction, xvi.
15
YaklaR k k rk y l nce baRlayan Muhammed hakk ndaki yaz lar mda her zaman, Muhammedin Kurn n kendi kompozisyonu olmad U ancak, kendi d R ndan ona geldiUini dRnmesinde samimi olduUu yaklaR m n kabul ettim. Bu yzden de, Kurn, savlar hakk nda,
Muhammed diyor ki szn, bundan dolay sulanmama raUmen asla kullanmad m, onun
yerine, ntr bir ifadeyi, Kurn diyoru kulland m... W. Montgomery Watt, MslmanH ristiyan DiyaloWu, yanl + yakla+ mlar n ele+tirisiev. Fuat Ayd n, Birey Yay nlar , Mstanbul
2000, s. 40.
16
Neusnerin bu trden baRka al Rmalar da vard r. Bkz. God, ed. Jacob Neusner, The Pilgrim Press, Ohio 1997; Jacob Neusner, Bruce Chiltry, William Graham, Three Faiths one
God: The Formative faith and practice of Judaism, Christianity and Islam, Brill, Leiden 2002.

<

$7

6 '?

< =

DAVID PEARL1
Do. Dr. H. Mehmet GNAY

+ .

A
&

( #
( & &# + ( $&
.# H
&
+$ &
& 8$# & :& &# '& # $& $ " +$ & " M& .
"
# %$ $&
& : " ($
"$ " "
& &
) "
$
&
# & " + $$% "
&
& $% '&# & 8
)$ $& 8
%
) # +
# % ( &(
& P -$$ %$ "
# & $% 8
5 )
)
%$ " + ( $&
)
)
)$
%

3
.# H
( 5 ) & " /$ &

'
( 5 ) & " M&
$% $ "
9
"8

# B & #$

Yarg David Pearl, 1944de Southport/Mngilterede doUdu, 1965 y l nda

Birmingham niversitesinden mezun oldu. 1969da Cambridge niversitesinde doktoras n tamamlayan Pearl, Ayn y l Cambridgede Uretim grevlisi
olarak al Rmaya baRlad ve bu grevi 1989 y l na kadar srdrd. Bu arada
1981lerden itibaren Mngiliz mahkemelerinde gmenlere iliRkin davalarda hakem ve bilirkiRi olarak yar zamanl grev yap yordu. Fitzwilliam Koleji ve
Cambridgede Hukuk AraRt rmalar Blm (Studies in Law) DirektrlU
yapt . 1989da Hukuk Profesr olan Pearl, East Anglia niversitesi Hukuk
Fakltesi Dekanl U n stlendi. 1994de Mngiltere ve Galler gezici blge mahkemesi hakimi (circuit judge) ve Gmenlik Temyiz Mahkemesi (Immigration
Appeal Tribunal) BaR Hakemi (Chief Adjudicator) olarak tayin edilince akademik hayat b rakt . 1998de Gmenlik Temyiz Mahkemesi BaRkan oldu.
1999-2002 y llar aras nda Yarg sal AraRt rmalar Kurulunun (Judicial Studies
Board: JSB) DirektrlUn yapt . 2002 y l nda ise halen srdrmekte olduUu
1
David Pearlin biyografisi ve eserlerinin listesi iin bkz. Times Literary Supplement, December 29, 1989; Writers Directory, 20th ed., St. James Press, 2004; Contemporary Authors Online,
Gale, 2002, Entry Updated: 08. 15. 2002; Biography Resource Center: The Gale Group, 2004:
http://galenet.galegroup.com/servlet/BioRC
http://www.buckingham.ac.uk/news/newsarchive/childsafety.html
(EriRim:
17.11.2004);
http://www.jsboard.co.uk/tribunals/voI9_issue1/mf_07.htm (EriRim: 17.11.2004)
Sakarya niv. Mlahiyat Fak. hmgunay@sakarya.edu.tr

<

$7

8 "

>G? 6

Velayet Standartlar Mahkemesi (Care Standards Tribunal) BaRkanl U na getirildi.

Evli ve ocuk babas olan David Pearln yay mlanm R eserlerinden tespit edebildiklerimiz Runlard r:
#

1. A Textbook on Russian Law, Doutledge ve Kegan Paul, ikinci bask , 1979

2. A Texbook on Muslim Law, London 1979, ikinci bask London 1987,
nc bask (W. Menski ile birlikte), London 1998
3. Family Law and Society: Cases and Materials, London: Butterworth 1983,
3. bask , 1991, beRinci bask , 2002
1986
1989

4. Family Law and Immigrant Communities (A. Grubb ile birlikte), Bristol
5. An Aging World (John M. Eekelaar ile birlikte Editr), Clarendon Press,
6. Blood Testing: AIDS and DNA Profiling, Jordan, 1990
7. Frontiers of Family Law (A. Bainham ile birlikte), 1993

8. Family Law and Its Reception by the Courts in England, Islamic Legal
Studies Program (Cambridge, MA), 2000

1 Muslim Marriages in English Law, Cambridge Law Journal, 30 (1), April 1972, s. 120-143.
2. Cross-Cultural Interaction Between Islamic Law and Other Legal
Systems, Cleveland State Law Review, c. 34, 1985-86, s. 113-127
3. Recognition of the Talaq: A postscript, The Cambridge Law Journal, c.
43, 1984, s. 248-250
167

4. Codification in Islamic Law, The Jewish Law Annual, c. 2, 1979, s. 162-

5. Bangladesh: Islamic Laws in a Secular State, South Asian Review

(London), 8, sy. 1. Octobar 1974, s. 33-42
K sa biyografisinden ve eserlerinden de anlaR ld U zere David Pearl hem
bir akademisyen hem de uygulaman n iinde yer alan bir hukuk adam d r. Akademik ilgi alan genel olarak aile hukuku olmakla birlikte al Rmalar daha ok

.#H

<

BirleRik Krall kta yaRayan gmenlerin, zellikle de Hint Alt K tas (Hindistan,
Pakistan ve BangladeR) kkenli Mslmanlar n hukuki sorunlar zerinde yoUunlaRmaktad r. Bu alanla yak ndan ilgilenmesinde, gmenlere iliRkin davalar n ele al nd U Mngiliz mahkemelerinde uzun sre bilirkiRi, hakem, hakim ve
mahkeme baRkanl U gibi grevler stlenmesinin nemli pay olsa gerektir.
Pearln al Rmalar nda Mslam Aile Hukuku birbiriyle s k bir baUlant iinde olan iki deUiRik a dan inceleme konusu edilmektedir. Birincisi, bu hukukun
Mslam lkelerinde nas l uyguland U , ikincisi ise BirleRik Krall kta yaRayan Mslmanlar n Aile Hukuku ihtilaflar na Mngiliz mahkemelerinin nas l yaklaRt U
veya yaklaRmas gerektiUidir. Pearln her iki konuyu ele alan eRitli makale ve
kitaplar yay mlanm Rt r. Bununla birlikte, onun bu konular iRlediUi en nemli
ve tan nm R eseri ilk ve ikinci bask s Textbook of Muslim Personal Law, nc
bask s ise Muslim Family Law baRl U n taR yan kitab d r. Nitekim muhtelif makalelerinde ve seminerlerinde ele ald U konular n bir oUu bu kitapta, zellikle
de nc bask s nda yer almaktad r.
David Pearln Textbook of Muslim Personal Law adl kitab n n ilk iki bask s Bat da uzun sre hem hukuk Urencileri hem de uygulaman n iinde olup
Mslman lkelerin hukuku hakk nda bilgi edinmek isteyen hukukular iin
temel bir okuma ve el kitab olmuRtur. Bu eserin Muslim Family Law baRl U n
taR yan nc bask s ise David Pearl ve Werner Menskinin ortak al Rmalar n n bir rn olarak ortaya km Rt r (1998). Bu nc bask hem hacim hem
de ierik olarak ilk iki bask n n hemen hemen iki kat bir geniRliUe sahiptir.
Kitapta, Mslam hukukunun genel uygulamas na at f yap lmakla birlikte esas
itibariyle Hint Alt K tas nda yer alan lkede (Hindistan, Pakistan ve BangladeR) yrrlkte olan Mslam hukuku incelenmekte ve birok rnekten hareketle
bu lkelerde Mslam hukukunun hem kanunlaRt rma hem de hukuki reform dzeyinde nas l bir geliRme kaydettiUi gsterilmeye al R lmaktad r. Kitapta Mslam
Aile Hukukunun, evlenme, evlenmenin sona ermesi, mehir, nafaka, velayet,
hidane gibi temel konular ayr nt l olarak ele al nmaktad r. Bu konular aras nda, evlenmenin hkmszlU, din ayr l U , mehir, boRanm R kad n n nafaka
talebi, ok eRlilik, evliliUin muhtelif Rekillerde sona ermesi gibi kamuoyunda ok
fazla tart R lan ve uyuRmazl k olarak mahkemelerin gndemine en fazla taR nan
konulara daha ok aU rl k verildiUi de bir gerektir. Pearln bu kitab n n her
bask s nda da klasik teorilere ve doktriner itihatlara yer verilmekle birlikte,
onun belki de en nemli zelliUi Hint Alt K tas ve Mngiltere mahkemelerinde
retilen ok say da kaza itihad bnyesinde toplamas d r. Nitekim kitab n son
bask s nda ele al nan konularla ilgili yaklaR k 500 mahkeme karar na at f yap ld U ve belirli lde tart R ld U dikkat ekmektedir2.
2
Lucy Carroll, Review Article: The Caliber of Information on Muslim Law Available in the
West-An Intellectual and Cholarly Crisis, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 21, No. 2,
2001, s. 396.

$7

8 "

>G? 6

Kitab n ilk iki bask s ndan farkl olarak nc bask da her blmn
nemli bir paras , genel olarak Mngiliz milli hukukuna baUl olan, ancak kendi
iRlerini mmkn olduUunca Mslami kurallara gre dzenlemek isteyen Mslmanlar n BirleRik Krall k mahkemelerindeki konumlar na ve aile hukuku alan nda karR laRt klar baRl ca problemlere ayr lm Rt r. Pearln an lan kitab ndaki
bilgilerden ve mstakil olarak bu konular iRlediUi diUer makale ve seminerlerinden3 anlaR ld U na gre Mngiltere mahkemelerinde en fazla sorun karan ve
Mngiliz mevzuat yla en fazla at Rma iinde bulunan konular yarg grev ve yetkisi, evlenme ehliyeti, evliliUin geerliliUi, r za d R evlilikler, talak, ok evlilik,
nafaka, miras hakk , ocuklar n velayeti, snnet edilmesi, ka r lmas gibi konulard r.
Yazar, Mslam hukukunu Mngiliz hukukunun bir paras olarak resmen tan ma konusunda Mngiliz hukuk evrelerinin genel olarak isteksiz bir tutum sergilemekte olduUunu kabul etmekle birlikte, Mngiliz hukukunun Mngilterede yaRayan byk Mslman nfusunu dikkate almad U Reklindeki kanaatin de gereUi
yans tmad U grRndedir.4 Ona gre, Mngiliz hukuku Mslam hukukunu resmen
tan masa bile hukuki normlar uygulama durumunda olan mahkemeler kamu
yarar n zedelemediUi srece mehir, talak ve hatta ok evlilik gibi Mslami messeseleri tan makta ve bunlar dikkate alarak karar vermektedirler.5 KiRisel olarak kendisinin de Mslam hukukunun resmen tan nmas ynnde mslman yazarlar taraf ndan dile getirilen ve kamuoyundan da bir hayli destek bulan taleplere olumlu bakmad U n belirtmektedir. Zira ona gre bu konudaki tecrbeler
baRar l olmam Rt r. On dokuzuncu yzy l Hindistan ndaki tecrbeler de bugnn ok kltrl ve ok uluslu toplumu iin emsal teRkil edemez. Ayr ca birok
mezhep ve grR aras nda herkesin ittifak edeceUi bir Mslam Aile Hukuku belirlemek olduka gtr. Byle bir teRebbs Reriat n tan m ve uygulamas etraf nda meydana gelmiR eski at Rmalar canland rabilir ve bu durum farkl Mslman gruplar aras ndaki uyum ve ahengi zedeleyebilir.6
te yandan Pearle gre, Mslam hukuku ile Mngiliz hukukunun karR karR ya
geldiUi sorunlar n resmi bir tan ma olmaks z n da aR lma imkan vard r. Her
Reyden nce Mngiliz hukuk sisteminin esnek ve msamahal tavr , gayr-i resmi
yeni melez hukuk normlar geliRtirmeye elveriRli boRluklar b rakmaktad r. Mkincisi, mslmanlar da, resmi hukuk ile gayri resmi hukuk aras ndaki temas noktalar n muUlak hale getirmek iin muhtelif stratejiler geliRtirmekte bu yolla,
Mngilterede yeni melez bir hukuk formu yarat lm R bulunmaktad r. Pearl ve
3

Bkz. David Pearl, Muslim Marriages in English Law, Cambridge Law Journal, 30 (1),
April 1972, s. 120-143; Cross-Cultural Interaction Between Islamic Law and Other Legal
Systems, Cleveland State Law Review, c. 34, 1985-86, s. 113-127; Islamic Family Law and its
Reception by The Courts in England, Islamic Legal Studies Program (Cambridge, ME), 2000
4
Bkz. Pearl, Islamic Family Law and ist Reception..., s. 1 vd.
5
Pearl, a.g.e., s. 19.
6
Pearl, a.g.e.s. 4-5.

.#H

Menski bu hukuk formuna Angrezi Shariat ad n vermektedirler.7 Ayr ca

Mslman dan Rmanlar ve eRitli Mslam konseyleri de zellikle Mngiliz hukukuna
gre evliliUin sona erdirilmesi ncesinde ocuklara ve mallara iliRkin ihtilaflar n
zmnde nemli bir arac l k rol oynayabilirler.8
Mslam hukukunu aUdaR dnyada fonksiyonel bir hukuk sistemi olarak ele
alan akademik formda ve Mngilizce olarak haz rlanan eserlerin olduka yetersiz
olduUu bilinen bir husustur. Bu nedenle Pearln sz edilen kitab zellikle
nc bask s ile dikkatleri zerinde toplamaktad r. Kitab n uzun y llard r Bat da hem Urenci ve akademisyenler hem de uygulaman n iinde yer alan hukuk
adamlar iin bir el kitab olarak ilgi grmesi bunun en byk kan t olmal d r.
Ancak bu durum baz sak ncalar da beraberinde getirmektedir. nk kitab n
bu derece ne ve ilgiye mazhar olmas bnyesindeki zaaflar n dikkatlerden
kamas ve ierdiUi bilgilerin Mslam hukukunun en doUru ve bilimsel bir tasvirini
yans tt U Reklinde bir kabuln meydana gelmesi tehlikesini iinde bar nd rmaktad r. Kitab n son bask s n n olduka tan nm R bir yay nevi (Sweet&Maxwell)
taraf ndan yay mlanm R olmas bu ihtimali biraz daha kuvvetlendirmektedir.
Ayr ca Mslam dnyas nda yaRayanlar n aksine bu alanda daha az bilgi sahibi olan
Bat okuyucusu iin bu tehlike ok daha byk ve etkili olabilir.9 Bu nedenle
Pearln bu kitab ndan yararlanmak isteyenlerin kitaptaki bilgilere ihtiyatla ve
mmknse kitap hakk nda yap lm R olumlu ve olumsuz deUerlendirmeleri gz
nnde bulundurarak yaklaRmas byk nem taR maktad r.10
Kitaba ynelik eleRtirilerin bu yaz erevesinde ayr nt l bir Rekilde incelenmesi mmkn deUildir. Bununla birlikte bu eleRtirilerin yoUun olarak Ru
noktalarda topland U n syleyebiliriz:
1. Kitab n hem ilk bask lar nda hem de son bask s nda Mslam hukukunun
klasik doktrini ve klasik metinleri ihmal edilmiRtir. Nitekim kitab n ilk bask s nda (1979) hibir klasik kaynaUa at f yap lmazken, ikinci bask da (1987) sadece
el-Hidyeden birka tane at fa rastlanmaktad r. Esasen bunlar da el-Hidyenin
Mngilizce tercmesinden verilmiR rastgele at flard r. Ayr ca bu at flarda yazar el7

Pearl, a.g.e., s. 4 vd.

Pearl, a.g.e., s. 5-6.
9
Carroll, a.g.e., s. 399.
10
Kitab n 1979 ve 1987 bask lar hakk nda yap lm R deUerlendirmeler iin bkz. Lucy Carroll,
Islamic Quarterly, c. 24, 1980, s. 35-47 ve c. 33, 1989, s. 57-76; Islamic and Comparative Law
Quarterly, c. 3, 1983, s. 34-48; All Pakistan Legal Decisions (Journal), c. 41, 1989, s. 102-118,
168-177; Kerala Law Times, c. 1, 1991, s. 75-80; Journal of the Indian Law Institute, c. 33, 1991,
s. 332-345. nc bask s hakk nda bkz. Doreen Hinchcliffe, Islam and Christian-Muslim
Relation, Oct99, c. 10, sy. 3, s. 416-417; 416-417; Lucy Carroll, The Calibar of Information
on Muslim Law Available in the West -An Intellectual and Scholarly Crisis, Journal of Muslim Minority Affairs, c. 21, sy. 2, 2001, s. 391-403 ve Talak in Pakistan: Notification of Pronouncement Under the Muslim Family Laws Ordinance Is Mandatory. A Critique of Dangerously Irresponsible Argument to the Contrary Found in the 3rd edn of the Pearl textbook 1999
(Yazardan temin edilebilir).
8

$7

8 "

>G? 6

Hidyenin Grady neRrini kullanmas na raUmen sanki Hamilton neRrini kullanm R gibi gstermektedir.11 Esasen Pearl el-Hidye ve el-Fetval-Alemgiriyye gibi
klasik Hanefi eserlerinin, genelde mslmanlar n, zelde de kitab na konu ettiUi byk oUunluUu Hanefi mezhebine mensup DoUu Asya mslmanlar n n
hukuki hayatlar nda nas l bir neme sahip olduUunun da fark nda deUildir. elHidyenin 12. yy. gibi ge bir dnemde yaz lm R ve otorite say lmayan s radan
bir ders kitab , Alemgiriyyenin de kendine zg ve ilgin bir Mslam hukuku yorumuna sahip Avrengzibin emriyle haz rlanm R tatmin edici olmaktan uzak
basit bir cevaplar mecmuas olduUunu ileri srmesi12 bunu gstermektedir. Halbuki DoUu Asya lkelerinde de uygulamada olan Mslam ahval-i Rahsiye normlar n n byk oUunluUu kodifiye edilmemiR olup, mahkemelerde hkm mesnedi
olarak daha ok klasik kaynaklar zellikle Hidye ve Alemgiriyye esas al nmaktad r.13
Yazar n klasik kaynaklara vukufiyet noktas ndaki zaaf n n kimi zaman, ele
ald U meselelerle ilgili olan ve byk k sm kanun format nda tedvin edilmemiR
bulunan Mslam hukuku normlar n (case law) bilmeme, yanl R bilme veya yanl R
anlama biiminde yans malar olmaktad r.14
2. Yazar Arapa bilmediUi iin, konular iRlerken orijinal kaynaklara deUil
Mngilizce yaz lm R s n rl say daki ikinci el araRt rmalara dayanmaktad r. Bunlar
da yeterli bir Rekilde kulland U ve doUru anlay p eleRtirdiUi konusunda da Rpheler vard r.15 Velayet (Guardianship) kavram n n Arapa karR l U olarak
cebr kelimesini vermesi yazar n Arapa kavramlara ne kadar az aRina olduUunun somut rneklerinden birisidir.16
3. Kitapta yer alan baz bilgiler sadece klasik f k h metinlerinin deUil, ayn
zamanda baRta Kuran- Kerim olmak zere f kh n temel kaynaklar n n da yazar
taraf ndan iyi bilinmediUini ortaya koymaktad r. Ou rnek bu gereUin arp c
bir Rekilde ortaya koymaktad r.17 Pearl (nc bask da Menski ile birlikte),
evlenme engelleri baUlam nda st emzirmenin meydana getirdiUi engeli a klarken kitab n ikinci ve daha sonra nc bask s nda bunun hukukular taraf ndan ortaya konulmu+ bir evlenme yasaU olduUunu ilave etmekte,18 ayr ca bu
konu ile ilgili el-Hidyeden bir pasaj aktarmaktad r. Ancak Pearl, ileri srdU

11

GeniR bilgi ve karR laRt rmalar iin bkz. Lucy Carroll, The Calibar of Information..., s. 391
vd. Carroll, Pearlin Hidye ve Alemgiriyyeyi asl nda hi okumad U n ileri srmektedir. Bkz.
Carroll, a.g.e, s. 392, 399.
12
Bkz. Pearl, a.g.e., 1979 bask s , s. 22; 1987 bask s , s. 21; 1998 bask s , s. 32.
13
KrR. Carroll, a.g.e., s. 391-392.
14
rnekler iin bkz. Carroll, a.g.e.,s. 395 vd.
15
Bkz. Carroll, a.g.e., s. 391, 399-401.
16
Bkz. 1979 bask s , s. 88; 1987 bask s , s. 98; 1998 bask s , s. 430.
17
KrR. Carroll, a.g.e., s. 392 vd.
18
1987 bask s , s. 49; 1998 bask s , s. 145-146, 161.

.#H

<

bu iddian n el-Hidyeden aktard U sz konusu pasaj ile eliRtiUinin fark nda

deUildir. el-Hidyeden aktar lan metin aynen Ryledir:
Bir kiRinin st annesi ve st k z kardeRi ile evlenmesi helal deUildir. nk
Allah Tel Ryle buyurmaktad r: Size (+unlarla evlenmeniz) haram k l nd : ...
sizi emziren analar n z, st bac lar n z....19 Ayr ca Peygamber de Ryle buyurmuRtur: Nesep sebebiyle haram olanlar st emzirme sebebiyle de haramd r.20
GrldU gibi bu pasajda el-Hidye sahibi a k bir Rekilde yazar n iddias n rtmektedir. Zira burada st sebebiyle evlenme yasaU n n hukukular taraf ndan deUil, bizzat Allah ve Rasul taraf ndan konulduUu ayan beyan ifade
edilmektedir. Carrollun da hakl olarak vurgulad U gibi asl nda bu ifadenin
Allaha ait olduUunu anlamak hi de zor deUildir. Bir kez Pearlin kullanm R gibi
gsterdiUi el-Hidyenin Hamilton neRrinde ilgili ayet Almighty having
commanded, saying MARRY NOT... Reklinde byk harfle Hz. Peygamberin
hadisi ise italik olarak verilmiRtir ki bu, an lan yasaU n hukukular n itihad yla
ortaya konmad U ynnde nemli bir ipucu vermektedir. Ayr ca metindeki
Almighty (Tel) ifadesi de a k bir Rekilde referans n Kuranda bulunduUuna iRaret etmektedir. Ne var ki, kitab n yazarlar ne el-Hidyeye ne de KuranKerime aRina olduklar ndan Almighty (Tel) ifadesi ile Kuran aras ndaki
a k irtibat farkedememekte, hatta ilgili ayetin hangisi olduUunu bilmeseler bile
bunun en az ndan Kuran n bir yerinde olmas gerektiUini de dRnememektedirler. Dolay s yla sz edilen yasaU fakihlerin itihad yla ortaya konmuR bir
yasak olarak nitelendirmektedirler. Ayr ca burada Hz. Peygamberin hadisi de
grmezden gelinmektedir.
4. Daha nce belirtildiUi zere Pearlin al Rmalar nda Hint Alt k tas nda
Mslam Aile Hukukunun nas l uyguland U konusu aU rl kl bir yer iRgal etmekte,
Pearlin kitab nda ele al nan veya at fta bulunulan mahkeme kararlar da olduka byk bir yekn tutmaktad r. Ancak ayn konuda uzman olan Carroll21 baz
belirgin rnekler vererek, bu kitapta at fta bulunulan kararlardan bir oUunun
anlat lan konuya uygun olarak seilmediUini, tatmin edici bir Rekilde tart R lmad U n ve doUru bir Rekilde anlaR l p yorumlanmad U n sylemekte, kitapta at fta
bulunulan 500 kadar mahkeme itihad aras nda hukuk bilimi a s ndan nemli
ve pedagojik a dan faydal hemen hemen hibir karara rastlanmad U n belirtmektedir.22
Bu eleRtirilere raUmen, Judge David Pearln al Rmalar , zellikle de an lan kitab Mngilterede Mslam Aile hukuku konusunda nemli bir boRluUu dol19

en-Nis 4/23.
Buhar, No. 5099 (IX, 139-140); Mslim, No. 1444 (II, 168)
21
Lucy Carroll, dosyas nda 5000in zerinde DoUu Asya mahkeme karar bulunduUunu,
Pearln kitab nda at fta bulunulup da kendisinin aRina olmad U vaya hemen temin imkan
bulamayacaU bir karar n sz konusu olmad U n belirtmektedir (Bkz. Carroll, a.g.e., s. 402).
22
GeniR bilgi iin bkz. Carroll, a.g.e., s. 391, 395 vd.
20

$7

8 "

>G? 6

durmakta ve bir okuma kitab olarak halen yayg n bir Rekilde kullan lmaktad r.
Bu durum, Bat da ayn konular ele alan, gvenilir kaynaklara dayal ve daha
saUlam bilgiler ihtiva eden ve sahan n gerekten uzman kiRiler taraf ndan yaz lm R el kitaplar na ne kadar ihtiya olduUunu gstermesi bak m ndan ayr ca
nem arz etmektedir.

ALEKSANDR M RZA KZIM

KZIM--BEY (1802
(1802--1870)
Azeri Kkenli arkiyatL
arkiyatL Trk Bilim AdamL
AdamL
Do. Dr. Muhit Mert
Mert*

) &
0

&#

%
&

GIZ[J IZ\[H
45

As l ad Muhammed Ali olan Mirza Kz m-Bey, 1802 y l nda Mran n ReRt

Rehrinde doUdu. Annesi, ReRt valisi Mir Bak r Han n k z Oerefnisa, babas ,
DaU stan n Derbent Rehrinden olup kkl bir aileden gelen Hac Kas md r.
Muhammed Alinin ocukluUu ve genliUi, Derbent ve Kubada ilim Urenerek
geti. stn bir zekya sahip olan Muhammed Ali ocukluUunda Kuran n baz
sureleriyle 30 bin kadar hadis ve Mran edebiyat n n Raheserlerini ezberledi. Tahsil dneminde Arapa ve Farsa Urendi ve UrenciliUi esnas nda Arap Dili
Grameri zerine Al +t rmalar ad nda bir de kitap yazd . Mleriki dnemlerde Mngilizce, Rusa, Frans zca ve Almancay okuyacak, yazacak derece Urendi. Babas n n 1820 y l nda Derbenti iRgal eden Ruslar taraf ndan Astrahana srgne
gnderilmesi zerine o da Astrahana gitti. Orada bulunan Mngiliz misyonerlere
Arapa ve Trke dersleri vermeye baRlad . Mki sene kadar sren bu derslerde
misyonerlerden etkilenerek 1823 y l n n Temmuz ay nda H ristiyanl U kabul etti
ve Aleksandr ad n ald . Babas , yapt U hatan n byklUn anlatmak iin ok
uUraRmas na raUmen onu dndremedi. Mirza Kz m-Bey, babas na, kendisinin
Allah n varl U na ve birliUine inand U n , iman nda hi bir Rphesi olmad U n
syledi ve mslman toplumlarda grlen haks zl klar sebebiyle H ristiyanl Ua
getiUinden bahsetti. Asl nda onunki bir tr din deUiRtirme deUil, bir tr toplum
tercihi idi. Nitekim kendisi bunu, daha sonra Kazandan babas na yazd U uzunca bir mektubunda; Benim durumum sana ok azap veriyor biliyorum, ama
Runu sana bir daha ifade etmek istiyorum ki benim, Mslam dininden yz evirmem, bir dinden nefret edip br dinin karR s nda diz kmek deUildir. Ben,
halk aldatan, onun saf kalbiyle oynayan, halk n s rt ndan varl k saUlayan mollalardan yz evirmiRim. Onlar n meclislerde anlatt U efsane ve hurafelerden yz
evirmiRim. Halk n evlatlar n k r p geiren, k zlar n kirleten, huzurunu ka ran,
smren hanlardan ve onlara mescitlerde dua okuyan mollalardan yz evirmi-

Do. Dr., Gazi . orum Mlahiyat Fakltesi Kelam Anabilim Dal Uretim yesi

$7

8 " 8:4!

Rim. Kylerde halk ezen aUalardan ve halk , kaderimiz buymuR diye kand ran
mollalardan yz evirmiRim babac U m diyerek ifade etmiRti.
Onun yazd U eserlere ve yaRad U hayata bak ld U nda, inanlar n n daha
ok islm olduUu grlmektedir. O, Allah n birliUine, Hz. Peygamberin peygamberliUine, ahirete inanan bir insand . Mirza Kz m-Bey daha sonraki hayat nda yazd U eserlerde Mslam ve Hz. Peygamberi tezyif eden Reyler yazmam R,
bilakis kendisini tehlikeye atmak pahas na bunlar yceltmiRtir. Bunlara karR n,
onun bir H ristiyan dindar olduUunu ve H ristiyanl U ycelttiUini gsteren herhangi bir iRaret yoktur. Dolay s yla onun din deUiRtirmesini sosyal anlamda; o
gnk olumsuzluklara gsterdiUi bir tepki olarak yorumlanabilir.
Mirza Kz m-Bey Ekim 1825de Astrahandan Sen Petersburga gitmek
iin mracaat etti, Mngiltereye kaabileceUi gz nnde bulundurularak Sen
Petersburga gelmesinin uygun olmay p, Sibiryaya; Omsk Rehrine Uretmen
olarak gnderilmesine karar verildi. 1826 y l n n Ekim ay n n ilk gnlerinde
Omska gitmek zere yola kt . Yolda hastaland , Kazanda kald ve Kazan
niversitesi rektr Dr. Fuksun arac l U yla Kazan niversitesinin DoUu Dilleri blm hocas oldu. Mirza Kz m-Bey Kazanda kendisine, Mslman Oark ,
dini, tarihi, kltr vs. ile Ruslara tan tmak ve sevdirmek gibi yeni bir hedef
seti. Bunu boynunun borcu olarak kabul etti. Mlk derse giriRinden itibaren hayat n n sonuna kadar bu gayesinden hi taviz vermedi. S n flarda talebeye, meclislerde ayd nlara hep Oarkdan bahsetti. Kendisi her ne kadar din deUiRtirmiR olsa
da o hep Oarkl olarak kald . Aristokratlarla i ie yaRad ama, yaRant s n hi
deUiRtirmedi, hep bir Rarkl gibi yaRad .
MeRhur Rus matematikisi N. I. Lobaevski ile birlikte al Rt , 1829 May s nda Tatarlar ve yaRad klar yerler hakk nda bilgi toplamak iin bir haftal U na Kazana gelen Alman bilim adam Aleksander Humboldta refakat etti. Bu
arada Glistan Rusaya tercme etti ve K r m hanlar n n tarihini anlatan,
Seyyid Mehmet R zan n es-Sebus-seyyar f ahbri mlkit-Tatar adl elyazmas
eserin nshalar n toplad ve onun zerinde al Rmaya baRlad . Bu eseri 1832de
Kazanda neRretti.
1833 y l nda Pugaov isyan hakk nda bilgi toplamak iin Orenburga giden PuRkin ile tan Rt ve dost oldu. 1835de Rus tarihiyle ilgili baz konular
araRt rmaya baRlad . zellikle Astrahan n Tatarlar taraf ndan al nmas yla ilgili
bir araRt rma yapt ve bu yaz y , 1660 Y l nda Astrahan n K r m Tatarlar nca
Al nmas ad yla ayn y l Kazan niversitesi Dergisinde yay nlatt .
1835 y l nda Trke-Tatarca Gramerine baRlad ve drt y ll k bir al Rmadan sonra 1839 y l nda Kazanda neRretti. K sa zamanda tkenen bu eseri
1846da Trke-Tatarca Umum Grameri ad yla ikinci defa bast rd . Bundan
sonra Mntehabat isimli bir esere baRlad . Mki cilt olarak planlad U bu eserin I.
cildini 1841de bitirdi ve ikinci cildine baRlad , fakat 1842 AUustosunda kan ve
24 gn sren yang nlarda onun eRyalar aras nda bu eser de yand .

&# 8 2 B;2

= J

1837 y l nda Rusya D RiRleri Bakanl U n n, Alt nordu hkmdar Toktam R

Han n Polanya kral na gnderdiUi bir mektubun tercmesini istemesi zerine
Uygurca al Rt ve mektubu zd. Daha sonra o mektup zerine yapt U tarih
bir incelemeyi bir makale halinde, Uygurlar Hakk nda Bir AraRt rma ad yla
EUitim Bakanl U Dergisinin 1841 y l nda yay nlanan XXXI. say s nda neRretti.
Bu arada, asl Fars dilinde yaz lm R olup Derbentin tarihini anlatan
Derbendname adl eserin yazma nshalar n toplad ve zerinde al Rmaya baRlad . Bu eserin beR deUiRik nshas n ve bir de Trke tercmesini bularak karR laRt rmalar yap yorken yeni bir nshas n elde etmek zere 1837de Sen
Petersburga gitti. DnRte Derbendnamenin edisyon kritiUinin yan s ra Trke
ve Mngilizce tercmelerini yapm R ve ona diUer tarih kitaplar ndan Derbentle
ilgili bilgileri, kendi mtalaalar n ve Derbentle ilgili resimleri de ilave etmiR
olarak 1844n sonunda neRre haz rlad . Fakat Ruslar iltifat etmediUi iin bas lamayan bu eser, daha sonra Mngilizce olarak 1851 y l nda bas ld ve eRitli dller ald .
Mirza Kz m-Bey, Mslam Hukuku dal ndaki Muhtasarul-vikaye adl eserin,
Mran, Trkiye ve Hindistandaki bask lar n ve elyazmalar n temin edip edisyon
kritiUini haz rlad ktan sonra, Frans zca ve Mngilizceye tercme etti. Bu eser
1842de Parisde, 1843de de Londrada bas ld . Daha sonra, Rusyada yaRayan
mslmanlar n hukuk sorunlar n hallederken Ruslar n mslman hukukundan da haberleri olsun diye bu eseri Rusaya da evirdi ve 1845de Kazanda
bast rd . Ayn y l ark Ulemas n n Biyografisi adl eserini bitirdi ve EUitim Bakanl U n n karR kmas na raUmen ayn y l bu eseri bast rd . Yine ayn y l Arabistanda ve Arabistan D R nda Hz. Muhammedin GetirdiUi Yenilikler ve Baz
Politik Devrimler ad yla bir yaz daha yay mlad . 1848de ise Firdevsde Mran
Mitolojisi adl makalesi Severnaya Abazreniye dergisinde kt .
Mirza Kz m-Bey, 1836 y l nda niversite Mlm Oras na Oarkiyat eUitimi
ile ilgili bir rapor haz rlad . Bu daldaki eUitimin pek i a c olmad U ndan bahsetti ve teklifler ileri srd. Fakat bunun da neticesini hemen alamad . 1841
y l nda raporunu yenileyerek tekrar sundu. Bu al Rmas yla, Rarkiyat l Ua yeni
bir boyut kazand rmak istiyordu. Raporunda o y l mezun olan iki Urencisinin,
Mran, M s r, Trkiye gibi mslman Oark lkelerine gidip yerinde araRt rma
yapmas n teklif etti. Hatta bunlar n gezi ve araRt rma planlar n bile haz rlam Rt . niversite Mlm Oras bunu beUeniyle karR lad ve talebelerinden daha sonra
nl bir Trkolog olan Mlya Berezin ile Dittel, araRt rma grevlisi seilerek bu
geziye gnderildiler. Bu plan, ayn y l Kazan niversitesi Son S n f ndaki Gen
Oarkiyat lar Min Bilimsel Gezi ve Mnceleme Plan ad yla yay nland .
Mirza Kz m-Bey, meRhur Rus edibi Lev Nikolayevi Tolstoya Kazan
niversitesindeki grevi esnas nda hocal k etti. Tolstoy, Mirza Kz m-Beyden
iki y l boyunca Arapa ve Trke Urendi. Ayr ca Rus edebiyat s Melnikov
Peevski de onun talebesi olmuRtur.

$7

8 " 8:4!

1849 y l Ekim ay nda Sen Petersburg niversitesi Oark Dilleri Blmne

profesr olarak atand . Kazanda baRlad U Derbentname adl eseri zerinde al Rarak onu 1851de Sen Petersburgda Mngilizce olarak bast rd . Bu eser sebebiyle
Mngiltere Kraliesi taraf ndan alt n madalya ile dllendirildi. Sen Petersburg
Mlimler Akademisi ona Yksek Demidov dln verdi. Paris Asya Cemiyeti ile
Rusya CoUrafya Cemiyeti asl, Amerika Oryantalistler Cemiyeti de fahr yeliUe
kabul ettiler.
Mirza Kz m-Bey Sen Petersburgda ncelikle Rusyada Oarkiyat ve Oark
Dilleri eUitimini incelemeye ald ve bu konuda bir rapor haz rlayarak EUitim
Bakanl U na sundu. Bu raporda, Sen Petersburgda bir Asya Enstits kurulmas n ve Rusyadaki Rarkiyat eUitiminin bu merkezden idare edilmesini teklif ediyordu. Bakanl k bu teklife mspet bir cevap vermedi. 1855de EUitim Bakanl U na, kendisi de bir Rarkiyat olan Abraam Narov getirilince, Mirza Kz m-Bey
bir raporla niversitede btn Oark dillerinin okutulacaU bir Oark Dilleri Fakltesi kurulmas n teklif etti. Rapor bir komisyon taraf ndan incelenip kabul edildi ve 30 Temmuz 1855de fakltenin kurulmas na, dekanl U na da Mirza Kz mBeyin atanmas na karar verildi.
Bu dnemde Mirza Kz m-Bey, Sen Petersburgda tan Rt U Rus yazar
erniRevskiye Arapa ve Farsa dersleri verdi. Onunla kurduUu dostluk, sayesinde bas n dnyas na girdi. Bu esnada Sen Petersburg Ktphanesindeki ark
Elyazmalar n n KataloWunu haz rlad ve 1852 y l nda erniRevskinin kard U
Savremennik Dergisinde yay nlad . 1853te in hakk nda yazd U iki makalesini
daha ayn dergide yay nlad . 1854te Trke Kursu iin Yard mc Ders Kitab n
haz rlad . 1857de ise EUitim Bakanl U Dergisinde Hindistanda Maarifin BaRlang c adl makalesi yay mland .
Onun Sen Petersburgda yapt U al Rmalar n en nemlileri, Kuran n
Tam Fihristi ve -slam Tarihi adl eserleri idi. Kuran n Tam Fihristini 1859da
yay nlarken, Mslam Tarihini de Ruskoye Slava Dergisinin 1860 y l nda kan 2,
5, 8 ve 10. say lar nda tefrika etti. Bu eseri yazmaya onu iten sebep; Bat l msteRriklerin eserlerinin, tarafgirlik ve peRin fikirlilikten kaynaklanan iftiralarla ve
Oark halklar n ve kltrlerini yeterince tan mamalar ndan kaynaklanan hata ve
yanl Rlarla dolu olmas idi. Yine ayn y l ayn derginin 3. say s nda Mmam Kavram n n Anlam ve Gc, 6. say s nda ise Muhammed Emin adl makaleleri
yay nland . Ard ndan da; 15. As rda Kafkasyada baRlay p o gne kadar devam
eden Mridizm hareketinin tarihesini ve Mslam Hukukuna dair bir eser yazmay planlad .
1859 y l nda Oeyh Oamil esir edilince, oUlu Gazi Muhammed ve baz mritleriyle beraber Sen Petersburga getirilmiRlerdi. Orada misafir muamelesi
gryor, istedikleri yerler gezdiriliyor, istedikleri kimselerle grRtrlyorlard . Oeyh Oamil bir gn Mirza Kz m-Beyi ziyaret etmek istedi. nk onu eserlerinden tan yordu. DaU standa iken onun -slam Tarihi adl eserini okumuR ve

&# 8 2 B;2

= J

ok hoRuna gitmiRti. Byle bir grRme Mirza Kz m-Bey iin nemli bir f rsatt .
nk onun hayat ve hareketi zerine bir kitap haz rl yordu. Nitekim bu grRmede edinilen bilgiler, Mridizm ve amil kitab iin nemli bir malzeme
oldu. Oeyh Oamil ile Mirza Kz m-Bey Arapa konuRarak anlaR yorlard . Mirza
Kz m-Bey ona, ocukluUundan baRlayarak hayat n anlatt rd , bir tak m sorular
sordu, eRitli konularda grRlerini ald ve bu bilgileri not etti. Bu uzun grRmenin sonunda ayr l rken Oeyh Oamil tekrar grRme talep etti. Mirza Kz mBey de kald U meknda onu iki defa ziyaret etti.
Mirza Kz m-Bey nce Mridizm ve amil (1859) adl eseri yazd , sonra
da Mslamda Ticaret, Miras ve Aile Hukukunu anlatt U eryiul--slama baRlad .
Bu kitab n n I. cildi (Ticaret Hukuku) 1862de yay nland ktan sonra araya,
Mrandaki Bbilik hareketini konu edinen Bab ve Bbiler (1865) adl eserini koydu. Bu eserden sonra eryiul--slam n II. cildini (Miras Hukuku) 1867de yay nlatt . Aile Hukukunu iRlediUi III. cildi ise msvedde halinde kald .
1865 y l nda ar II. Aleksandr Mirza Kaz m-Beyi grRmek iin davet etti. Bunun nedeni, baz Rus yazarlar n aleyhteki yaz lar yd . Bu grRmede ar,
onun eserlerini ve gazetelerde aleyhinde kan yaz lar okuduUundan bahsederek maksad n n H ristiyanlar iinde Mslam misyonerliUi olup olmad U n sordu. O
da kendisinin ilim adam olduUunu ve maksad n n da; diniyle, kltryle Oark
dnyas n Ruslara tan tmak olduUunu syledi.
Mirza Kz m-Bey 1869 y l nda izin alarak alt ayl k bir sreyi kapsayan
Bat Avrupa seyahatine kt . O, asl nda Avrupada tan nan, Rarkiyat bir ilim
adam yd . Avrupa MsteRrikler Cemiyetinin de yesi idi. Pek ok makalesi ve
baz kitaplar , Mngilizce, Almanca ve Frans zca olarak yay mlanm Rt . 1835de,
1660da Astrahan n Tatarlar Taraf ndan Al nmas adl makalesi Pariste Asya
Dergisinde, yine ayn y l, Osmanl MmparatorluUunun Tarihine Dair adl eseri,
Orient Dergisinde yay nlanm Rt . Frans z msteRriklerinden Garsin de Tassynin
Kuranda uydurulmuR sureler olduUuna dair yaz p 1842 y l nda Asya Dergisinde neRrettiUi makalesine cevap mahiyetinde yazd U Kuran n Baz Surelerinin
Tahlili adl makalesi de 1843 y l nda yine Pariste Asya Dergisinin 4. say s n n
II. cildinde neRredilmiRti. 1848de Trk-Tatar Dillerinin Grameri adl eseri, Dr.
Jul us Theodor Zenker taraf ndan Almancaya evrilerek Leipzigde neRredilmiRtir. Yine Mslman Hukukunun Meseleleri, Bir Dizi Oark Yaz lar na
Dair, Hindistanda Maarifin BaRlang c adl makalelerini, Derbendin tarihini anlatt U Derbendname adl eserinden baz paralar Frans z msteRrikler
1850den itibaren yay nlam Rlard . Bab ve Babiler adl eseri, 1866da Asya Dergisinin 6.say s n n VII. Ve VIII. ciltlerinde Frans zca olarak neRredilmiRti. Alman
ilim adam Aleksander Humboldt da Orta Asya adl ciltlik eserinde Mirza
Kz m-Beyin Alagl Gl Hakk nda adl makalesini iktibas etmiRti.
Avrupada bu lde tan nan bir ilim adam olan Mirza Kz m-Bey, 1869
y l n n 2 May s nda Bat Avrupa seyahatine kt . nce gemi ile Finlandiyaya,

$7

8 " 8:4!

oradan da trenle Almanyaya gitti. Almanyada Berlin, Dresten, Frankfurta

seyahatler etti. Frankfurtta hastaland ve tedavi iin Boklete gitti. Fakat orada
iyileRmeyince tekrar Frankfurta dnd ve oradan Parise geti. Bir mddet de
Pariste kald ktan sonra Mngiltereye gitti. Londrada iken ktphanelere giderek ilmi al Rmalar n srdrd. Burada iki Reye ok zlmRtr. Bunlardan
birisi, ktphanelerde grdU Mslam dnyas ndan getirilen ok k ymetli elyazmas eserlerdir. Bunlar Asya Mzesinde saatlerce seyretmiR ve hznlenmiRtir.
DiUeri de sanayileRmeden tr havan n ve evrenin kirlenmesidir ki, buran n
havas na ancak bir ay dayanabilmiR ve Kas m ay nda tekrar Rusyaya dnmRtr. Bat Avrupa seyahatinden sonra Sen Petersburga dnen Mirza Kz m-Bey,
1869-70 ders y l n n sonunda hastaland ve arkas nda 50nin zerinde eser b rakarak 27 Kas m 1870de altm R sekiz yaR nda iken vefat etti. Cenazesi devlet
treniyle Pavlovsk kabristan na defnedildi.
Mirza Kz m-Bey, lkemizde fazlaca tan nan bir ilim adam deUildir. Byk Larousse Ansiklopedisinde onun hakk nda verilen k sa bir bilgiden baRka
ilm al Rmalarda ondan bahsedildiUine rastlamad k. Sadece M. Tayyib Okiin
Diyanet Dergisi 10uncu cilt, 104-105inci say s nda yay nlanan Kuran Kerimi
Taklid TeRebbsleri adl makalesinde onun Frans z MsteRrik Garsin de
Tassyye yazd U cevab makaleden k saca bahsedilmektedir. Msmail CerrahoUlu
da Tefsir Usul adl eserinde (s.78) Okiin makalesinden iktibas etmiRtir.
Londrada kan Christiyan Keepsake Dergisinde, Turnerellynin, Kazan ve
Halk (Sen Petersburg 1841) ve Dyugan n Avrupada Oryantalizmin Tarihi
adl eserlerinde onun hayat ndan da bahsedilmektedir.
%

R zayev, AUababa, Mirza Kazem-Bek, Bak 1965.

R zayev, AUababa, Derbendden Ba+layan Azabl Yol, Bak 1989.
Abdullayev, M., M sliteli Dagestana XIX i Naala XX V. V, Dagestan 1963.
M. Tayyib Oki, Kuran- Kerimi Taklid TeRebbsleri Diyanet Dergisi
C.10, Say : 104-105.
Muhit Mert, Rusyada Oarkiyat al Rmalar n n ncs nl Trk Alimi:
Mirza Kz m-Bey, Trk Yurdu, Eyll 1999, C. XIX, S: 145, s. 26-34.

V.
lke DeFerlendirmeleri

$7

8 " 8:4!

< <

AMER KAN N VERS TELER NDE SLAM HUKUHUKUKUNUN KURUMSAL VARLI=I

VARLI=I
Dr. Eyyp Said Kaya

'D

8 .

!" + +
+ $ ( &2 &
$& +
&( $% '
(
) &
( & &.
9 # $& + $& $- . $& &#
P+
&(
( '
( )) "&
#
& $& $%
&.
&
(
(
+ ( 2 $&
&#
( #
(
$ & 2 $& '& ## $& "
P
&
( #
( $(
"
%$( $& '
( ) A&
&# ) " # (
$& "
&
$& 2 $& $% '
(
#
$ " (
&
# $&
" # (+ .

Amerika BirleRik Devletlerinde (ABD) akademik Mslm hukuku al Rmalar n tan tmak iin, bu al Rmalar n kurumsal ve zihn haritas n karmak gerekmektedir. Bu yaz , niversite sistemi iindeki kurumsal varl U a s ndan,
ABDdeki akademik Mslm hukuku al Rmalar n ele almay hedeflemektedir.
Mngilizce literatrde bu konuyu incelemeyi amalayan bir al Rmaya rastlanamam Rt r. Oryantalizm hakk nda ok say da metin kaleme al nmas na raUmen,
Mslm ilimleri hakk ndaki Bat l araRt rmalar n, mstakil bir saha s fat yla, hl
kendisini tart Rmaya meyilli olmad U gznne al n rsa, bu durum RaR rt c olmamal d r.
niversitelerdeki Mslm hukuku al Rmalar , f k h hakk nda sarfedilen
gayretin sadece bir boyutunu teRkil etmektedir. ABDde f k h ile ilgilenen muhtelif evreler bulunmakta ve Amerikan mslmanlar n n tesis ettiUi kurumlar
bu evrelerin baR nda gelmektedir.1
Mslam AraRt rmalar Merkezi (MSAM).
Amerikan mslmanlar n n f k h erevesindeki faaliyetleri -kolayca tahmin edileceUi zere- mesele, dil, vurgu ve kurumlaRma gibi birok a dan Amerikan niversitelerindeki faaliyetlerden farkl d r. Amerikan mslmanlar n n f k hla ilgili baRl ca kurumlaRma teRebbslerinin aras nda Fiqh Council of North America ve Shar'ah Scholars Association of North
America zikredilebilir. F k h eUitiminde hat ra gelen ilk gayretlerden biri, medreseyi Ameri1

: D+

#B 6

Amerikan niversitelerindeki Mslm hukuku al Rmalar na dair bir

araRt rman n karR laRacaU ilk problem, Mslm hukuku kavram n n hudutlar n
belirlemek olacakt r. Mslm hukuku, akademik teRkilattaki yeri hakk nda
Bat n n asgar mRtereke varamad U bir sahad r. F k h ilminin modern bilimler
tasnif(ler)inde tek bir baRl Ua tekabl etmemesi, bu ilmin niversite iindeki
varl U n n ve hudutlar n n tespitine de yans m Rt r. F k h, Bat l tasavvurun dn
ve sekler ayr m na muhalefet ettiUi gibi, sosyal bilim ve hukuk, descriptive ve
normative, hukuk ve ahlak, din ve hukuk ayr mlar n geersiz k lan bir ilim
olmas sebebiyle, Bat niversitlerinde s n rlar ve kapsam hakk ndaki
belirsizlik srekli gndemdedir. Bat n n Mslm ve mslmanlar bilimsel
araRt rman n mevzuu olarak inceleme tecrbesi de bu belirsizliUin baRl ca
sebeplerinden biridir. Oryantalizm ve antropoloji gibi sahalar ihdas ederek,
kendinden olmayan araRt rmay farkl bir bilimsel faaliyet kabul eden Bat ,
Mslm nas l incelemesi gerektiUine dair usl sorular n kendine uzun sre
yneltememiRtir. Mkinci Dnya SavaR ndan sonra Oryantalist al Rmalar n
OrtadoUu AraRt rmalar na dnRm, bu sahan n coUrafya esasl olarak
belirlenmesi gerektiUi anlay R n srdrmRtr. Mslm ilimleri hakk ndaki
al Rmalar n kurumlaRamamas nda nemli rol oynayan sz konusu anlay Rtan en
ok etkilenmiR ilim dallar ndan biri de f k ht r. Oryantalist geleneUin modern
niversite iinde yaRad U maceran n tesinde, Amerikadaki niversitelerin,
Avrupa niversitelerinden farkl olarak, k sa vadeli ilgi ve ihtiyalara gre
dzenleyebildikleri i yap lanmalar da bu halin devam etmesinde etkili
olmuRtur.
Mslm hukuku al Rmalar n n hudutlar , f k h ilminin mevzuu, meseleleri
ve usul ile bir Rekilde alakal akademik faaliyetler olarak belirlendiUi takdirde,
Mslma dair al Rmalar n ok byk bir k sm n ihtiva eden hayli geniR bir saha
ortaya kacakt r. F k h sosyal bilimler, din, hukuk ve ahlak gibi dallar n
yan s ra, kad n, rk, evre, Rehir ve insan haklar araRt rmalar gibi
disiplinleraras kabul edilen muhtelif sahalara doUrudan tekabl eden meseleler
iermektedir. stelik gnmzde Bat dnyas n n Mslm dini ve medeniyeti ile
kan topraklar na taR ma hedefiyle, Hamza Yusuf ve Zeyd Oakir gibi mhtedi nderleri taraf ndan Californiada kurulan Zaytuna Institutedur. bkz. http://www.zaytuna.org/ (01.02.05).
Halihaz rdaki mfredat nda Metnul-Ahdar, -bnul-+ir, Risaletu -bn Ebi Zeyde yer veren
kurum, yak n gelecekte Muhtasarul-Halil, Merkul-Felh, Muhtasarul-Kuduri, el-Hidye ve
Bidayetul-Muctehidi de okutmay planlamaktad r. te yandan ABDnin akademik teRkilat nda bir yer edinme al Rmalar n n rneUi olan Graduate School of Islamic and Social
Studies (GSISS, Virginia), mslmanlar taraf ndan idare edilen kamps esasl ilk lisansst
Mslm araRt rmalar kurumu olarak burada kaydedilmelidir. Mslm araRt rmalar nda M.A.
derecesi veren ve Amerikan mslmanlar n n din grevlisi ihtiyac n karR lmay hedefleyen
GSISS, Bilginin MslmleRtirilmesi hareketinin ABDde nderliUini yapan ilim adamlar taraf ndan kurulmuRtur. Okul mfredat ndaki f k h ve f k h usulne dair derslerin aras nda Fiqh
of Muslim Minorities ve Philosophy of Punisment in Islam gibi baRl klar n yer almas , Bat da
mslman olman n beraberinde getirdiUi problemlerin etkisi Reklinde yorumlanabilir. bkz
http://www.siss.edu/ (01.02.05).

& G& .

&#

& &B

en s cak karR laRma noktalar n n neredeyse tamam n f kh meseleler (cihd, ok

eRlilik, hicb, haddler vs.) oluRturduUu iin, niversitede Mslm tan tmaya
al Ran giriR dersleri dahi, deUiRen nisbetlerde, f k h hakk nda konuRmak
zorunda kalmaktad r.
F kh n hem btn meselelerinde mevcut bir boyutu, hem de sistematiUi
iindeki bir ana baRl U oluRturan ibadet, baz istisnalar d R nda, Amerikan
niversitelerinde ele al nmamaktad r. F k htan Mslm hukukuna geiRi mmkn
k lan unsurlardan biri, ibdetin devre d R b rak lmas olduUu iin, Amerikan
niversitelerindeki f kha dair al Rmalar rahatl kla Mslm hukuku al Rmalar
olarak adland r labilir.
Byk lde Rahsi gzlem ve tecrbelere dayanan bu yaz da, Mslm
hukukunun Amerikan niversitelerindeki kurumsal varl U , mfredat, uzmanl k
sahas ve akademik teRkilat olmak zere boyutta ele al nacakt r. Konunun
tamamlay c bir unsuru olarak gnll akademik teRekkllere temas
edilmesinin ard ndan, sonu blmnde Mslm hukukunun Bat
niversitelerindeki kurumsal varl U ile bu sahadaki al Rmalara hakim anlay Rlar
aras nda irtibat kurulmaya al R lacakt r.
I6 )-4

$ F

Amerikan niversiteleri aras nda say lar elliye yaklaRan bir grup, Uretim
programlar nda Mslm hukuku ile ilgili derslere yer vermektedir.2 Urenci ilgisi
ve gncel geliRmeler, mfredat programlar zerinde ok etkili olduUu iin, bu
2
Mslm ve OrtadoUu al Rmalar na yer veren niversiteler aras nda, 2003-2004 Uretim y l ndaki mfredat programlar na Mslm hukuku ile alakal dersler koyanlar Runlard r: University
of Arizona (Arizona), University of Arkansas (Arkansas), University of California
(California), University of Californ a at Santa Barbara (California), Hartford Seminary
(Connecticut), Yale University (Connecticut), Emory University (Georgia), Georgia State
University (Georgia), University of Chicago (Illinois), University of Illinois (Illinois), Indiana
University (Indiana), The Johns Hopkins University (Washington, DC), Boston University
(Massachusetts), Harvard University (Massachusetts), Michigan State University (Michigan),
University of Michigan (Michigan), Wayne State University (Michigan), Washington University in St. Louis (Missouri), Dartmouth College (New Hampshire), Princeton University
(New Jersey), Rutgers University (New Jersey), Columbia University (New York), Cornell
University (New York), Fordham University (New York), New York University (New York),
City University of New York (New York), Duke University (North Carolina) Hiram College
(Ohio), Ohio State University (Ohio), Portland State University (Oregon), Pennsylvan a
State University (Pennsylvania), Temple University (Pennsylvania), Brown University
(Rhode Island), University of Texas at Austin (Texas), University of Utah (Utah), University
of Virginia (Virginia), University of Washington (Washington), Georgetown University
(Washington, DC), University of Wisconsin (Wisconsin), Catholic University of America
(Washington, DC). Mslm hukukunu ihtiva eden programlar tespit etmek iin, Middle East
Studies Association of North American n (MESA) haz rlad U OrtadoUu araRt rmalar na yer
veren
niversiteler
listesinden
yararlan labilir.
bkz.
http://fp.arizona.edu/mesassoc/Directory/directory.htm (01.02.05).

: D+

#B 6

rakam her sene deUiRebilmektedir. zellikle 11 Eyll 2001 sonras nda Mslma
ve Mslm dnyas na karR ykselen ilgi, niversiteleri Mslm hakk ndaki
derslerinin say ve eRitlerini art rmaya sevketmiR ve szkonusu geliRme Mslm
hukuku sahas na da ayn nisbette yans m Rt r.3 Bu ilgiyi karR l ks z b rakmamak
iin birok niversite Mslm hukukuna dair konferans ve a k oturumlar
dzenlemiR, bir k sm ise mfredat programlar na uzmanl klar tart R l r kiRilerin
verdiUi semeli dersler koymuRtur. Mslm hukukuna lisansst programlar nda
daha kal c bir Rekilde yer verenlerin oUunluUunu ise, Amerikan niversiteleri
s ralamalar nda st basamaklarda yer alan ve bir k sm Ivy Leaugeden madud
olan Princeton, Yale, Dartmouth gibi kurumlar teRkil etmektedir.
Mslm hukukunu sistematiUi ve terminolojisiyle, bir diUer ifadeyle,
mstakil bir disiplin s fat yla iRleyen mfredatlar n say s s n rl d r. Zira Mslm
hukukuna dair lisans ve yksek lisans dersleri, umumiyetle Mslm n gnmz
Bat dnyas ile at Rt U en s cak noktalar hakk nda ve sosyal bilimlerin bak R
a s ile iRlenen derslerdir. Nitekim Amerikan niversitelerinde Mslm hukukuna
dair mfredat n oUunluUu, Religion, State and Islam, Islam and Politics,
Politics of Islam, Islamic Institutions and Political Ideas, Islamic Political
Thought, Political Cultures of Islamic World, Islam and Rule of Law, Legal
Culture of Islam, Law Society and Culture in the Middle East, Gender and
Islam, Woman in Islam, Islamic Finance, Economics and Islam gibi baRl klar
taR maktad r. stelik sz konusu baRl klar alt nda iRlenen dnem ve konular n
her zaman ve tamam yla klasik Mslm medeniyetine ait olduklar n sylemek de
mmkn deUildir. Mslm lkelerinin ve toplumlar n n geirdiUi modern tecrbe,
Mslm kelimesinin bu tecrbeyi de ieren bir Rekilde kullan lmas n n etkisiyle,
derslerin nemli bir k sm n kaplamakta, hatta baz lar n n eksenini teRkil
etmektedir. Modernizmin getirdiUi k r lma bir dnm noktas kabul edilmekle
beraber, zaman zaman mslman lkelerde Mslm hibir Rekilde kaynak
almam R kurum ve iliRkiler bile, Mslm baRl U taR yan derslerde
iRlenebilmektedir. Mesela Islam and Politics yahut Islamic Politics baRl U , bir
niversite veya blmde hilafet kavram n merkeze alarak f kh n anayasa
hukukuna tekabl eden konular n iRleyen bir derse ait olabildiUi gibi, bir baRka
3

Akademik haber yay mc l U yapan medyada 11 Eyllden sonra artan Mslama ynelik merak n ne kadar dramatik bir Rekilde niversitelere yans d U na dair birok habere rastlanabilir.
Ne OrtadoUu ne de Mslm araRt rmalar hakk nda bir programa sahip olan Stanford niversitesinin (California) 11 Eyll sonras nda Urencilerden gelen yoUun talep zerine baRlatt U
faaliyet ve ald U Mslm AraRt rmalar Program kurma karar , sz konusu geliRmelerin rneklerindendir. Mesela bkz. http://news-service.stanford.edu/news/2001/december12/mideasta.html (01.02.05); http://news-service.stanford.edu/news/2002/october9/mideast-109.html.
(01.02.05). Standfordun bu teRebbs hakk ndaki haberler incelendiUinde iki nokta dikkati
ekmektedir. Birincisi, Mslm araRt rmalar n n akademik sistem iinde nerede durmas gerektiUine dair yetkili kiRi ve blmler aras nda farkl kanaatler vard r. Mkincisi, sz konusu teRebbs iin katk ve iRbirliUi talep edilen blm ve okullar aras nda hukuk okulu da bulunmaktad r.

& G& .

&#

& &B

blmde f k h kavram ve metinlerine yaln zca mukaddime kabilinden temas

eden ve byk lde modern Arap rejimleri veya Arap Msrail at Rmas
zerinde duran bir derse de ait olabilir. stelik bir akademisyeni Mslm
hukukusu yapan tek bir yetiRme sreci bulunmad U iin, farkl eUitimlerden
gemiR ve dolay s yla farkl birikimlere sahip hocalar n mfredatlar nda yer
verdikleri konular da farkl olabilmektedir. Keza, sosyal bilimlerdeki baz konu
ve ilgilerin Mslm medeniyetinde birden fazla disiplin ve gelenek iinde
bulunmas da sz konusu muhteva farkl l U nda belirleyicidir. Mesela Islamic
Political Thought baRl kl bir ders, Frbden Mbn RRde bir dizi filozofun
metinlerini esas alabildiUi gibi, Mverd, Gazzl ve Mbn Teymiyye zerine de
inRa edilebilmektedir.
Mslm coUrafyas ve medeniyetini tan mak, f k htan haberdar olmay
gerektirdiUi iin, Mslm ve OrtadoUu hakk ndaki birok dersin mfredat nda
Mslm hukukuna bir yer tahsis edildiUi grlmektedir. Introduction to Islam ve
Introduction to Islamic Civilizationdan, Gender in Islamic History ve
Economic History of Middle Easte kadar muhtelif dersler, eRitli Rekillerde ve
nisbetlerde Mslm hukukuna temas etmektedir.
Mngilizcenin hl Mslm hukukunu gnn ilgi ve ihtiyalar n gzeterek
tan tan literatrden yoksun oluRu, bu sahaya dair derslerin en nemli
problemlerinden biridir. Bu yzden The Encyclopaedia of Islam (new
edition, EI2) ve Oxford Encyclopedia of Modern Islamic Worldun ilgili
maddeleri yan nda, Fazlurrahman n Islam ndan Espositonun Islam: The
Straight Path na kadar bir dizi Mslma giriR eseri ile Hudgson n The Venture
of Islam gibi tarihlerin Oeriat ve f k h iin tahsis ettikleri blmler, Mslm
hukukuna giriR kabilinden okutulmaktad r. Ophesiz en ok kullan lan eser,
Coulsonun A History of Islamic Law d r. Bu eserin hl kapsam ve dil
a s ndan birok ders iin en uygun metin olarak kabul edilmesi, Amerikadaki
akademik Mslm hukuku araRt rmalar n n halini gstermesi bak m ndan,
zerinde dRnlmesi gereken bir noktad r. Ayr ca Mkinci Dnya SavaR sonras
Amerikan Mslm hukuku araRt rmalar n n kurucu babalar olarak
nitelenebilecek Schacht, Gibb ve Von Grunebaum ile Hitti, Makdisi ve
Ziadehden oluRan H ristiyan Arap akademisyenler grubunun al Rmalar ndan
seilen blmler ders malzemesi olarak en ok baRvurulan kaynaklar
aras ndad r. Mezkur isimlerden nceki nesillere mensup yazarlar n metinleri
derslerde takip edilmek iin umumiyetle mnasip grlmemektedir. Ancak
etkisi ve baz dakik tespitleri sebebiyle Goldziherin eserleri ile Mstanbullu bir
Rum olan Aghnidesin An Introduction to Mohammadan Law and A
Bibliography hl kullan lmaktad r.
F kh n ibdt konular n iRleyen nadir derslerden biri, Mslm araRt rmalar
sahas ndaki en eski akademik kurumlar aras nda kabul edilen Hartford
Seminaryde (Connecitcut) verilmektedir. Mslm hukukuna dair baRka derslere

: D+

#B 6

de yer veren Hartfordun Islamic Chaplaincy Program nda Mslman din grevlisinin sahip olmas gereken ibadet bilgileri mfredat n bir paras n teRkil
etmektedir. BaRta savunma ve adalet bakanl klar olmak zere, birtak m resmi
kurumlar n talepleri dikkate al narak haz rland U anlaR lan program n idaresi,
bir mhtedi Mslm hukukusu olan Ingrid Mattson taraf ndan yrtlmektedir.
te yandan ibadet konular n dinler tarihi ve antropoloji diliyle iRleyen az say daki derse zaman zaman rastlanmaktad r. University of Washington
(Washington) Near Eastern Languages and Civilization Blm ile Religion
Blmnn ortak dersleri aras nda yer alan ve Brannon Wheeler taraf ndan
verilen Ritual and Territory in Islam baRl kl derste temizlik, oru, kurban ve
hac gibi konular iRlenmektedir.4
J6 8&

$ F

Mslm hukukunun hudutlar n belirlemek hakk nda yukar da temas edilen

problem, Mslm hukukusu kavram na da yans m Rt r. Mslm hukukuna dair ders
veren veya eser kaleme alan her akademisyeni Mslm hukuku uzman olarak
kabul etmek mmkn gzkmemektedir. Nitekim yukar da zikredilen dersleri
veren kiRilerden baz lar n n bilgisi Mngilizce Mslm hukuku literatrndeki bir
dizi meRhur metinle s n rl olup, ilm mesailerinin merkezini Mslm hukuku teRkil
etmemektedir.5 stelik John Makdisi ve Ann Mayer gibi Mslm hukuku dersi
vermeyen ve fakat Mslm hukuku hakk nda al Ran akademisyenlerin varolduUu
da hat rda tutulmal d r.
Gnmzde mesaisini f kh n mevzu, mesele veya literatrne hasretmiR
bir grup akademisyen bulunmakta ve kendilerini Mslm hukuku uzman olarak
tan mlamaktad r. Bu iki a dan (al Rmalar n Mslm hukukuna hasretme ve
kendini Mslm hukukusu olarak tan mlama) Mslm hukuku uzmanl U , Amerikan niversitelerinde eyrek as r ncesine gre varl U n ok daha fazla kabul
ettirmiR bir kavramd r.
Mslam hukuku al Rmalar henz alt uzmanl k sahalar na ayr lmamakla beraber, niversitelerde iki tr Mslm hukukusu tipinin tezahr ettiUi sylenebilir.
Bir k s m Mslm hukukusu beReri ve sosyal bilimler eksenli al Rmaktayken,
diUerleri hukuk araRt rmalar na daha yak n duran ve modern hukuk sistemleri
hakk nda altyap s olan kiRilerden oluRmaktad r. Yemen zerine yapt U hukuk
antropolojisi al Rmalar ile tan nan ve post-yap salc teorilerden yararlanan

bkz. http://faculty.washington.edu/wheelerb/relig_432.html (01.02.05).

Ayn Rekilde akademisyenlerin kendi ilgi alanlar aras nda Mslm hukukunu zikretmeleri de
yanl R fikir verebilmektedir. Hal tercmelerinde (CV) Mslm hukuku yazan birok kiRinin bu
saha ile iliRkilerini kurmak hayli zordur. Sz konusu kiRilerin nemli bir k sm asl nda bir
mslman lkenin pozitif hukuku ile ilgilenmiR araRt rmac lard r. Hatta uluslararas gvenlik
zerinde al Ran baz uzmanlar n 11 Eyll sonras nda hal tercmelerine Islamic Law ibaresini
koyduklar grlmektedir.

& G& .

&#

& &B

Brinkley Messick6 birinci gruptaki araRt rmac lara, hukuk derecesi sahibi ve bir
hukuk okulunda Uretim grevlisi olan Clark Lombardi7 ise ikinci gruba rnek
olarak verilebilir.
Amerikan hukuk eUitiminin adliye teRkilat ve zel hukuk kuruluRlar
(avukatl k brolar , bilirkiRilik ve tahkim kurullar vb.) ile yak n iRbirliUi iinde
olmas , Mslm hukuku sahas na da yans m Rt r. Nitekim Amerikan niversitelerindeki Mslm hukuku Uretim ve araRt rma faaliyetlerine kat lan adl (hakim,
savc , avukat vb.) grevliler ve hukuk uzmanlar bulunmaktad r. Mslm hukuku
ile ilgili birok toplant ve yay m al Rmalar na katk da bulunan Muhammad
Fad l8 ve Rutgers niversitesinde (New Jersey) Mslm hukuku dersleri veren
Hani Mevla,9 bu gibi kiRilere rnek olabilir. Sz konusu kiRilerin, al Rmalar nda
umumiyetle modern Mslm lkelerinin mevzuat hukuklar na daha fazla aU rl k
verdikleri ve Mslm hukukuna disiplin iinden bakmaya daha eUilimli olduklar
ifade edilebilir.
Modern hukuk eUitimi alm R yahut gerek klasik gerek modern dnemde
araRt rd U meseleleri temelde f k h dili ile incelemiR akademisyenler birikimlerini niversite d R nda da kullanma imkan na sahiptir. Mslm hukukular aras nda Mslman kurum ve kuruluRlar ile Bat sermayesi aras ndaki uluslararas
anlaRmazl klara bakan tahkim kurullar nda ye veya raportr olarak al Ran
akademisyenler olduUu gibi, federal ve eyalet mahkemelerinde bilirkiRi olarak
hizmet verenler de bulunmaktad r. Bu kiRilerin s k karR laRt klar talepler aras nda kamu ve zel sektre dan Rmanl k yapmak da yer almaktad r10.
K6

0 "

$ F

Mslm hukuku ile ilgili yksek lisans ve doktora tezleri incelendiUinde, bu

sahan n Amerikan akademik teRkilat n n baRl ca drt biriminde iRlendiUi
grlmektedir: Din araRt rmalar (religious studies), OrtadoUu araRt rmalar
(Middle East studies), beReri ve sosyal bilimlerin blmleri (humanities and
social sciences) ve hukuk okullar (school of law).

http://www.columbia.edu/cu/ccls/fac-bios/messick/faculty.html (01.02.05).
Clark Lombardi Mslm ilimleri hakk nda doktoras n tamamlad ktan sonra hukuk eUitimi
ald (J.D., Columbia University School of Law, New York), yksek bir mahkemede grev
yapt (U.S. Court of Appeals for the Third Circuit), uluslararas bir hukuk dergisinin editrlUn stlendi (Columbia Journal of Transnational Law) ve meRhur bir hukuk brosunda
al Rt (Cleary, Gottlieb, Steen & Hamilton). American Society of Legal History yesi olan
Lombardi,
Columbia
Law
Schoolda
okutmanl k
yapmaktad r.
bkz.
http://www.law.washington.edu/Faculty/Lombardi/ (01.02.05).
8
Sullivan & Cromwell LLP.
9
Greenbaum, Rowe, Smith, Ravin, Davis & Himmel LLP.
10
Dan Rmanl k ve bilirkiRilik hizmetleri veren Mslm hukukular na rnek olarak, Hanef f k h
metinleri zerinde al Ran Brannon Wheeler (University of Washington, Washington) gsterilebilir. bkz. http://faculty.washington.edu/wheelerb/cv.html (01.02.05).
7

: D+

#B 6

Amerikan akademik teRkilat iindeki yerleri ve yap lar a s ndan birbirleri aras nda ciddi farkl l klar bulunan OrtadoUu araRt rmalar birimlerinin,
Mslm hukuku al Rmalar nda en ok ne kan kurumlar olduUu sylenebilir.
Arap Msrail at Rmas ve petrol retiminin uluslararas siyasetteki yerinden
baRka bir Rey okutmayan OrtadoUu araRt rmalar merkezleri varolduUu gibi, ok
say da Uretim yesine sahip ve hemen her beReri ve sosyal disiplini ilgilendiren
dersler sunan merkezler de bulunmaktad r. stelik OrtadoUu ad n taR yan birimlerin bir k sm blm, bir k sm mstakil bteye sahip merkez halindeyken,
baz lar ise sadece disiplinleraras bir dizi dersi organize eden kurullar olarak
faaliyet gstermektedir. Bu arada, on dokuzuncu as r Avrupas ndan ithal edilmiR ve daha ziyade semitik diller zerinde yoUunlaRm R Yak n DoUu Dilleri ve
Medeniyetleri (Near East Languages and Civilizations) merkez veya blmleri
de Mslm hukukunun lisansst seviyede al R lmas na imkan tan yan kurumlar
aras nda zikredilmelidir. OrtadoUu araRt rmalar ile Yak n DoUu dilleri ve medeniyetleri, umumiyetle beReri ve sosyal disiplinlerle irtibatl bir Rekilde, sz
konusu disiplinlerin Uretim ve araRt rma faaliyetlerinin belirli bir k sm n dzenlemek ve geliRtirmek amac yla al Rmaktad r. Mesela, aralar nda farklar
bulunmakla beraber, bu birimlerin oUu, kendi mstakil mfredat na sahip olmay p, baRka disiplinlerin mfredatlar iinden Mslm ve Mslm dnyas ile ilgili
dersleri haz rlamaktad r. Akademik kadro daU l m nda da ayn durum sz konusudur.
Mslm hukuku tezlerinin oUu OrtadoUu araRt rmalar ile irtibatl olarak
tarih blmleri ierisinde haz rlanm Rt r. Din araRt rmalar blmlerine
nisbetle, tarih blmleri Amerikan niversitelerindeki merkezi ve
disiplinleraras mevkiinden dolay , Mslm hukuku al Rmalar na daha fazla imkan tan maktad r. Mslm hukuku tezleri zellikle sosyal tarihle bir Rekilde irtibat
kurulduUu takdirde, rahatl kla tarih blmlerinde al R labilmektedir. Keza
OrtadoUu araRt rmalar ile irtibatl olan sosyoloji, ekonomi ve politika gibi blmler de Mslm hukuku araRt rmalar na yer saUlamaktad r. Dil ve literatr ile
baUlant s kurulabildiUi lde, Yak n DoUu dilleri ve medeniyetleri de Mslm
hukuku al Rmalar na imkan tan maktad r. BeReri ve sosyal bilim blmleri,
kendi niversitelerinde OrtadoUu araRt rmalar bulunmasa da Mslm ve Mslm
hukuku al Rmalar n bnyesine dahil edebilmektedir. Mesela politika ve uluslararas iliRkiler blmlerinde f kh n bu sahalara tekabl eden vecheleri, OrtadoUu araRt rmalar ile iRbirliUi iine girmeksizin iRlenebilmektedir.
Divinity schoollar n hakimiyetinden kart larak sekler bir beReri
disiplin haline getirilmiR ve genellikle Art and Science (fen edebiyat)
faklteleri iinde kurulmuR din araRt rmalar (religious studies), Mslm
hukukunun ele al nd U birimler aras ndad r.11 Mamafih 2003-2004
11
Mslm araRt rmalar n din araRt rmalar iindeki yeri iin bkz. Richard C. Martin, Islam and
Religious Studies, Approaches to Islam in Religious Studies, ed. Richard C. Martin, The
University of Arizona, Tucson 1985, s. 1-18.

& G& .

&#

& &B

mfredat nda Mslm hukuku ile doUrudan ilgili beR ders sunan Temple
niversitesinin (Pennsilvania) Religion Department gibi blmlerin say s
Amerikan niversitelerinde ok azd r.
Mslm hukukunun giderek mevcudiyetini ve aU rl U n art rd U yerlerin baR nda hukuk okullar gelmektedir. Mslm hukukunu doUrudan konu olarak iRleyen bir dersi mfredat na dahil eden Amerikan hukuk okullar n n say s onu
aRmaktad r. Harvard (Massachusetts), Yale (Connecticut), Boston
(Massachusetts), University of Michigan (Michigan), Wayne State (Michigan),
Duke (North Carolina), Georgetown (Washington DC), Catholic University of
America Colombus (Washington D.C.), New York (New York), UCLA
(California), Loyola (Illinois) ve Emory (Georgia) hukuk okullar , 2003-2004te
Mslm hukuku dersi veren hukuk okullar aras nda yer almaktad r.
Lisansst eUitim kurumu kabul edilen hukuk okullar ndaki derslerin byk bir k sm Introduction to Islam, Introduction to Islamic Legal System,
Islamic Law and Society, Introduction to Islamic Legal Thought gibi Mslm hukukunu anahatlar ile tan tmakta ve nadiren Muslim Personal Law, Justice Law
and Commerce in Islam, Islamic Commercial Law gibi f kh n alt baRl klar ndan
birini ele almaktad r. Derslerin oUu genelde y ll k olan hukuk okullar n n
ikinci ve nc y llar nda okutulmaktad r.
Sz konusu hukuk okullar nda aras nda yaln zca Harvard ve UCLAin Mslm hukukuna tahsis edilmiR krs ve kadrolara sahip olmas , Mslm hukukunun
akademik hukuk teRkilat ndaki kurumlaRmas n n hangi dzeyde olduUunun
gzel bir gstergesidir. 11 Eyll ile birlikte Mslm hukukuna dair derslerin hukuk
okullar nda say ve nitelik olarak art R n n, bu sahan n kurumlaRmas na ayn
nisbette yans d U n sylemek mmkn deUildir. Amerikan hukuk okullar n n
fen ve edebiyat fakltelerinden daha muhafazakar bir yap ya sahip olmas ve
ok eRitli konulardaki derslerin kadro ve blm ihdas na gerek kalmadan mfredata rahatl kla girebilmesi, pozitif hukuk eUitiminin zaruri unsurlar haricindeki birok problem sahas gibi, Mslm hukukunun da kurumlaRmas n engellemektedir. Ancak Mslm hukukunun hukuk okullar nda kurumlaRmas n n, mesela
internet hukukunun kurumlaRmada karR laRt U problemlerden ok daha te ve
derin zorluklar bulunmaktad r. Sz konusu zorluklar entelektel ve siyasi olmak zere iki k sma ayr labilir.
Mslm hukukunun, dil ve sistematik a s ndan ne kadar modern hukuklara
benzetilirse benzetilsin, Bat l hukuk kavram na uymamas , bu sahan n hukuk
okullar bnyesinde deUil, tarih ve sosyal bilimlerde ele al nmas gerektiUini
savunan kiRilerin en nemli dayanaklar ndan birini teRkil etmektedir. ncelikle
Mslm hukukunun varl U n ve meRruiyetini saUlayan merci siyasi iktidar deUildir.
Dahas , bu hukukun retilmesi ve geliRtirilmesi devlet otoritesince tayin edilmemiR ilim adamlar taraf ndan gerekleRtirilmiRtir. stelik, yukar da temas
edildiUi gibi, Bat l tasavvurun birok temel ayr m na ve zellikle ahlak hukuk

: D+

#B 6

ve sosyal bilim hukuk ayr m na muhalefet etmektedir. Bu a dan bak ld U nda,

niin baz Bat l Mslm hukukular n n f kh n ahlak olmad U n ispatlamak iin
ok gayret sarfetmiR olduUu daha iyi anlaR lacakt r.12
te yandan Mslm hukukunu hukuk okullar nda istememenin birtak m siyasi ynleri de bulunmaktad r. Oryantalizm blmlerinin varisi olan OrtadoUu
araRt rmalar ve benzeri akademik birimler, zaten tekinin araRt r lmas na
tahsis edilmiR alanlar olduklar iin, Amerikan akademyas n n ard ndaki zihniyeti tehdit etme kabiliyeti son derece s n rl d r. Kald ki, 11 Eyllden sonra
OrtadoUu araRt rmalar da ABDnin menfaatleriyle uyumluluUu a s nda sorgulanmaya baRlanm Rt r13. Benzer bir sorgulaman n Mslm hukuku hakk nda da sz
konusu olduUu rahatl kla ifade edilebilir. Mslm hukukunu hukuk okullar na
sokmak, bir a dan teki olan ve meydan okuyan n z disiplinini, Bat n n
kendi problemleri iin ihdas ettiUi bir alana dahil etmek anlam na gelmektedir.
stelik bu alan normatif olduUu iin, tarih ve sosyal alanlar na nisbetle sembolik anlam daha derindir.
Amerikan hukuk okullar n n ikisinde Mslm hukuku araRt rmalar na tahsis
edilmiR mstakil programlar bulunmaktad r. Bu programlar n biri doksanl y llar n sonunda Emory niversitesi Hukuk Okulunda kurulmuRtur. zellikle
Atlantaya yak nl U ve Coca Cola desteUi sayesinde cazibe merkezi olan Emory
niversitesinin kendini tan mlarken disiplinleraras al Rmalarda iddial olduUunu srekli vurgulamas , henz Pasifik blgesinde bile Mslm hukuku programlar yokken, Georgia gibi bir eyalette byle bir program n nas l varolabildiUini
k smen a klamaktad r. niversitenin lke s ralamalar nda srekli ilk yirmi beRe
giren hukuk okulu, hukuk kavramlar n disiplinleraras bak R a s ile incelemeyi
almet-i frikalar ndan biri olarak gstermekte ve bu amala ihdas ettiUi programlar aras nda The Law and Religion da saymaktad r.
1982 gibi benzer programlara nisbetle hayli erken bir tarihte kurulan The
Law and Religion n mfredat Mslm hukukuna dair bir dizi dersi de ihtiva etmektedir. Law and Theology, Law Religion and Family gibi Bat hukuklar n
aRan kapsamda derslere sahip olan program, farkl bir medeniyetin hukukunun
Amerikan hukuk eUitimine daha rahat eklemlenebileceUi bir alan tan maktad r.
The Law and Religion, Mslm hukuku ile ilgisini byk lde Abdullahi
Ahmed en-Naime borludur. Hukuk eUitimini Mngilterede (Cambridge ve
12

Mesela bkz. Weiss Bernard G., The Search for God's Law: Islamic Jurisprudence in the Writings of Sayf al-Din al-Amidi, University of Utah, Saltlake City 1992, s. 3-10.
13
Amerikan saU n n kimi evreleri 11 Eyll Rokunu suistimal ederek, OrtadoUu araRt rmalar n zay flatmak, Amerikan brokrasisi nezdinde gzden dRrmek ve Mslm hakk ndaki
akademik nderliUin yeniden Bernard Lewis ekibine gemesini saUlamak iin eRitli kampanyalar dzenlemektedir. Bu erevede haz rlanan meRhur faaliyetlere rnek olarak bkz.
http://davidproject.org/columbia.htm; http://www.campus-watch.org/; Kramer Martin, Ivory
Towers on Sand: The Failure of Middle Eastern Studies in America, Washington Institute for
Near East Policy, Washington 2001.

& G& .

&#

& &B

<

Edinburgh) alan ve Hartum Hukuk Fakltesi Kamu Hukuku Blm BaRkan

olduUu s rada Mslmc -reformist Cumhuriyeti KardeRler hareketi iindeki
aktif faaliyetlerinden dolay tutuklanan ve ard ndan s n r d R edilen Naimin,
Mslm lkelerinden gelen ve Bat akademilerinde istihdam edilen ilim adamlar
aras nda belirli bir duruRu temsil ettiUi sylenebilir. Urencilik y llar ndan beri
birtak m Amerikan gnll teRekklleri ile yak n iliRkilere sahip olan ve yaklaR k son yirmi y ll k faaliyetlerinde Ford Vakf n n cmert desteklerini arkas nda
bulan bir akademisyen olarak Naim, Law and Religiona hem Bat n n Mslm
hukuku hakk ndaki baRl ca sorular ndan birka n (insan haklar ve kad n) sormak, hem de bu sorular sormay mmkn k lan maddi destekleri mezkur teRekkllerden temin etmek suretiyle katk da bulunmaktad r.
Emoryde Mslm hukuku al Rmalar Uretimden ziyade akademik araRt rma projelerinde kendini gstermektedir. Law and Religion dahilinde Mslm
hukukuna dair iki proje gerekleRtirilmektedir: Islamic Family Law ve The
Islam and Human Rights Fellowship Program. Her iki proje de Naim taraf ndan idare edilmekte ve Ford Vakf taraf ndan desteklenmektedir. 1998de baRlayan Islamic Family Law Program n (IFL) hedefi mslman kkenli akademisyenlerin aU rl kl ve n planda olacaU bir ortak al Rma ile aile hukuku sahas nda modern Bat l yaRama uyumlu ve fakat Oeriat kkenli bir hukuk geliRtirebilmektir. F kh n temel kavramlar n ve prensiplerini muhafaza etmesi planlanan bu hukuk retiminden nce, Mslm lkelerinde tatbik edilen aile hukuklar n n ve bu hukuklar hakk ndaki yerel reform abalar n n incelenmesi amalanm Rt . Sz konusu geniR kapsaml inceleme sadece bir ktphane al Rmas deUil, ayn zamanda politika, hukuk ve bilim adamlar ile sivil toplum kuruluRlar n n da kat l p, grR ve tecrbelerini aktaracaklar bir saha al Rmas n da kapsamaktad r.14
Emory Law and Religion n diUer program ise Islam and Human Rights
(IHR) baRl U n taR maktad r. Amac Mslm ve insan haklar aras ndaki iliRkiyi
keRfetmek zere akademisyenler ile aktivistleri biraraya getirmek olan bu program ayn zamanda Mslam dnyas nda insan haklar aktivistleri ve uzmanlar n n
eRitli amalarla yararlanabilecekleri internet kaynaklar haz rlamaya al Rmaktad r. IFLe nisbetle daha gen olan IHR, onu aRk n araRt rmac n n konuyla
ilgili al Rmalar n destekleyen ve bir k sm n Emoryde istihdam eden bir
fellowshipliUe de sahiptir15.
Gerek mfredat, gerek uzmanlaRma ve gerekse akademik teRkilat a s ndan Mslm hukukunun kurumlaRmas nda en nemli roln, Harvard Law School
14

Bu program n ilk rn yay mlanm Rt r: Abdullahi A. an-Naim (ed.), Islamic Family Law
in a Changing World: A Global Resource Book, Zed Books, London and New York 2002.
Ancak eserin IFLin kapsam ve hedeflerini karR lad U sylenemez.
15
IHRnin toplant lar ndan biri, atlye al Rmas olarak Nisan 2004de MSAM n evsahipliUinde gerekleRmiRtir.

: D+

#B 6

Islamic Legal Studies Programa (ILSP)16 ait olduUu rahatl kla ifade edilebilir.
Bu zelliUinden tr ILSPnin, Mslm hukukunun kurumsal varl U n ele alan
bir al Rma iinde, ayr bir baRl k alt nda ve etrafl ca ele al nmas gerekmektedir.
T6

niversite deUerlendirme listelerinde daima ilk s ralarda yer alan ve muhtemelen ABDnin diUer lkeler nezdinde en meRhur Uretim kurumu olan
Harvard niversitesindeki Mslm hukuku al Rmalar n n tarihi, Gibb gibi isimlerin nclUnde yaklaR k yar m as r ncesine dayanmakla beraber, bu sahan n
mstakil bir kimlik kazanmas fikri seksenli y llara, bir yandan Mslm hareketlerin diUer yandan Arap lkeleri rejimlerinin ABD ile gayet iyi iliRkiler geliRtirdiUi
gnlere rastlamaktad r. niversitenin hukuk okulu (Harvard Law School) bnyesinde, mslman mezunlar n n lobi al Rmalar ve krfez lkelerinin maddi
yard mlar n n da desteUiyle, 1991de ILSP kurulmuRtur. Program n kurucusu ve
merkezi Rahsiyeti Frank E. Vogel, hukuk eUitimi ald ktan sonra Harvard
CMESde (Center for Middle Eastern Studies) doktoras n yapm R, muhtelif
ilgileri bulunmakla beraber, zellikle kaza ve fetva kurumlar ile modern Arap
hukuk sistemleri zerinde uzmanlaRm R bir akademisyendir. Suudi Arabistanda
uzun sre kalan ve doktoras n bu lkedeki Mslm hukuku uygulamalar zerine
yapan Vogel, ILSP bnyesinde ayn lkenin maddi desteUini saUlad U bir krsnn de sahibidir. Naimin aksine disiplin ii bak R a s n daha fazla vurgulayan ve byk lde bu tavr yznden gerek Harvard n baz yeleri, gerekse
Amerikan saU n n eRitli evreleri taraf ndan eleRtirilen bir akademisyen olan
Vogelin en byk baRar s Amerikan hukuk okullar nda Mslm hukukunun
mevcudiyetini meRrulaRt rmak iin yapt U giriRimlerdir.
ILSP, halen Harvard Law Schoolun hukuk derecesini de (J.D.: Juris
Doctor, S.J.D.: Doctor of Juridical Sciences ve LL.M.: Master of Laws) verebilecek yap ya sahip bir programd r. Ayr ca Harvard n lisansst OrtadoUu araRt rmalar mfredat ndan yararlanarak J.D. / A.M. ve S.J.D. / A.M. olarak adland rd U Mslm tarihi araRt rmalar ile ABD hukuk eUitimini birleRtiren dereceler vermektedir.
6$ F

,C

ILSP hukuk okulu Urencilerine ondan fazla ders sunmaktad r.17 Amerikan niversitelerinin her sene ortaya kan geliRmelere gre mfredat deUiRtirip, daha fazla Urenci ekme politikas , Mslm ile ilgili diUer blm ve merkez16

http://www.law.harvard.edu/programs/ilsp/ (01.02.05).
ILSPnin verdiUi dersler Ru Rekilde s ralanabilir: The Islamic Legal System, Contemporary
Islamic Legal Thought: Law, State, and World Order, The Process of Reception and Transformation of Islamic Law in Africa, Islamic Legal Theory, Early Sunni Legal Doctrine, Islamic Contract Law, Islamic Constitutional Systems, Systems of Adjudication, Comparative
Law: The Arab Middle East ve Human Rights and Islam ve Islamic Law Select Readings.

17

& G& .

&#

& &B

lerde olduUu gibi, ILSPde de uygulanmakta ve zaman zaman, isminden hangi

geliRme R U nda dzenlendiUi hemen anlaR lacaU zere, Contemporary Islamic
Legal Thought: Law, State, and World Order18 gibi dersler ihdas edilmektedir.
Birka istisna d R nda derslere kaydolabilmek iin herhangi bir nRart aranmamakta ve dersler yksek kalitesi ve zor kabul Rartlar ile tan nm R bir niversitedeki lisansst Urencilerinin kabiliyet ve kltr seviyesine gre haz rlanmaktad r. Dolay s yla bu program n verdiUi dersler umumiyetle, ortalama bir Amerikan niversitesindeki lisans Urencilerine ynelik haz rlanan Mslm hukuku
derslerinden birok a dan farkl d r. Arapa bilgisi ile Mslm tarih ve medeniyeti
hakk nda niversitenin diUer k s mlar ndan belirli dersleri alm R olmak, her sene
a lmayan birka ders iin n Rart olarak belirlenmektedir. Daha ziyade hukuk
d R ndan gelen Urencilerin tercih ettiUi bu derslerde Orznin Luma gibi klasik metinler okutulmaktad r.
ILSP temel ders olarak her sene Comparative Law: Islamic Legal
Systemi (Mukayeseli Hukuk: Mslm Hukuk Sistemi) sunmaktad r. Bu ders Mslm hukukunun niversite dzeyinde Uretimi a s ndan burada zerinde durulmaya deUer bir rneUi teRkil etmektedir. Harvard hukuk Urencilerine Mslm
hukuku hakk nda bir giriR sunmay amalayan bu ders, blmden meydana
gelmekte ve bir yandan Mslm ve Mslm medeniyetini, diUer yandan f k h ilmini
anahatlar ile kavramaya ynelik iki mecrada yrtlmektedir. Mslm ilimleri ve
medeniyetine dair haz rlanan literatr listesini belirlenen takvime gre okuyarak s n fa gelmesi istenen Urenciler, ayr ca s n fta tart R lan Mslm hukuku konular hakk nda farkl bir okuma devi ile sorumlu tutulmaktad r. Ders, Mslam,
nbvvet ve Kurn n ana konular hakk nda ayet ve hadis meallerinin incelenmesi ile baRlarken, Urencilere Hudgson n The Venture of Islam n n byk
bir k sm ve Coulsonun A History of Islamic Law okuma devi olarak verilmektedir. Mslm, Kuran ve hukuk iliRkisinin tart R lmas n n ard ndan, edille-i
Reriyye ve ictihd kavramlar ele al n rken, Hallf ve Oabn gibi modern melliflerin eserlerinden seilmiR blmler ile Muhalldan Mahsle kadar bir dizi
klasik f k h usul kitab ndan belirlenmiR pasajlar n tercmeleri kullan lmaktad r. Daha sonra kaynaklar ile f k h aras ndaki iliRki, bir f khi meselenin tart R lmas suretiyle incelenmekte ve genelde bu mesele Rarap imenin hkm olmaktad r. Sz konusu meseleye dair s ras yla ayet ve hadis mealleri, sebebi nzul
literatrnden iktibaslar, ahkam tefsirlerinden pasajlar, E. W. Lanenin An
Arabic English Lexiconu gibi ayr nt l lugatlardan hamr maddesi, ilgili hadisler iinden kritik nemi haiz bir ka n n isnadlar n inceleyen hadis ve f k h kaynaklar ndan seme metinler, meselenin f k hta nas l ele al nd U n gsteren Mbn
Hazm, Mbn RRd, Mbn Teymiyye ve Ofiden al nt lar ve f k h mezheblerinin
klasik literatrnde meselenin nas l tart R ld U n gstermek zere, MerUinn,
Ksn, Mbn Kudme ve Remlden metinler okutulmaktad r. Dersin birinci
blmnn sonunda Urencilerden ele al nan f k h meselesine dair birka soru
18

Mtalik bana ait.

: D+

#B 6

etraf nda mnazara yapmalar istenmektedir. Mesela Rarap imenin hkmnn

ele al nd U bir Uretim y l nda, Urencilere Ru iki soru sorulmuRtur: a) Mki adil
Rahidin viski itiUine Rahitlik ettikleri, aUz alkol kokan ve cebinde kapaU a lm R
bir viski RiResi bulunan ve fakat sarhoR olmad U anlaR lan Rahsa bir mslman
kad olarak had mi yoksa tazir mi uygulars n z? b) Mki adil Rahidin ayyaR olduUuna Rahitlik ettikleri ve fakat sarhoR olduUu ve aUz n n alkol koktuUuna dair Rahitlik edemedikleri bir kiRi, kendisine sorulduUunda hamr itiUini kabul etmiRtir.
Bir mslman kad olarak bu kiRi hakk nda k rk celde cezas vermeniz doUru
mudur? nceden bu sorular alan Urencilerden ya Hanef ya da Hanbel mezhebini tercih etmeleri, kendilerini bu mezhebe baUl bir mctehid olarak kabul
ederek sorular hakk nda geliRtirdikleri grRlerini bir rapor halinde yazmalar
ve s n fta setikleri mezhebe gre ikiye ayr larak mnazara yapmalar talep
edilmektedir. Hem haz rlanan raporlara hem de mnazarada gsterilen performansa gre not verilmektedir. Urencilerin birer mslman kad gibi dRnmesini saUlayan baRta sz konusu mnazara olmak zere eRitli vas talar,
asl nda Mslm hukuk eUitimini, sosyal bilimler ve tarih blmlerinde iRlenen
derslerden uzaklaRt r p, Harvard n hukuk eUitimine eklemlemeye ynelik gayretlerin bir rn olarak yorumlanabilir. Zira Harvard hukuk eUitimi, genelde
Sokrat usulde yap lmakta ve ders konular hoca taraf ndan nadiren takrir
edilmektedir.
Klasik Mslm Hukuk Sistemi baRl U alt nda yaklaR k yedi ders sren
ikinci blmde Mslm devletinde hukukun teorisi ve pratikle iliRkisi, kaza, fetva,
imamet, ihtisab, siyset-i Reriyye kavramlar ekseninde iRlenmektedir. Mbn Mukaffan n Risletus-Sahbesi gibi birka erken metnin yan s ra, Mverdnin elAhkamus-Sultaniyyesi, Mbn Haldunun Mukaddimesi, Nizamulmlkn Siyasetnmesi, Mbn Teymiyyenin es-Siysetu+- eriyyesi ve klasik f k h tasnifi iinde
dav, kaz ve edebul-kaz bablar ndan seilmiR metinlerle sz konusu kavramlar n birbirleri ve devlet kurumu ile iliRkileri incelenmektedir. Bu blmde takip
edilen modern metinlerin baR nda Vogelin Islamic Law and Legal Systemi gelmektedir. Muhakeme usul hukukunun gnmz Suudi Arabistan Reriat mahkemelerinden rnek davalar ele al narak iRlendiUi derslerin ard ndan ikinci blm, s n fta Mslm hukukuna (Hanbel metinleri ve Suud uygulamas bu blmde yoUunlukla iRlendiUi iin, umumiyetle Hanbel mezhebine) gre, bir ceza
davas duruRmas yap larak sona ermekte ve duruRmada belirlenen meseleler ve
rollere dair Urencilerin tart Rmalar na not verilmektedir.
Modern Devlet Sistemlerinde Mslm Hukuku baRl U n taR yan dersin
nc blm ise umumiyetle aile hukuku sahas ndaki reformlar rnek al narak iRlenmektedir. Mslm dnyas ndaki hukuk reformlar n n tarihi hakk nda
Lewisin The Emergence of Modern Turkeyi, Berkesin The Development of
Secularism in Turkeyi ve Liebesnynin The Law of the Near and Middle Easti ile
birlikte Mecelle ve Anglo-Muhammadan Lawdan yap lan iktibaslar okutulmaktad r. Ard ndan modern devlet yap lar iinde Mslm hukukunun varl U n ince-

& G& .

&#

& &B

lemek iin M s r aile hukuku rnek al nmakta ve bu sahaya mukaddime kabilinden Ebu Zehran n el-Ahvlu+- ahsiyyesinden tercmeler ve Anderson n
Law Reform in the Muslim Worldundan geniR iktibaslar okutulmaktad r. Bu
blmde en s k baRvurulan eser Jamal J. Nasirin slubu ve muhtevas ile literatrde ayr bir yere sahip The Islamic Law of Personal Status adl al Rmas d r.
Mslmc modernizmin Mslm hukukuna etkileri nce Houraninin Arabic Thought
in the Liberal Ageinden seilen metinler ve Aharon Layishin Contributions of
the Modernist to the Secularization of Islamic Law adl meRhur makalesi erevesinde tart R lmakta ve daha sonra Mkbal, Mevdd, Seyyid Kutub ve Hasan
Turbnin kad n ve aile hukuku erevesindeki yaz lar iRlenmektedir. Tabii bu
arada Mslma dair birok ders ve program n olmazsa olmaz (!) Oliver Royun
Failure of Political Islam na da at fta bulunulmaktad r. Bir oturumun, yak n
dnemdeki hukuk reformuna dair geliRmeleri Pakistan ceza hukuku ve baz
Sud reformlar erevesinde iRlenmesine tahsis edildiUi bu blmn imtihan
yine bir mnazarad r. Blmn sonunda Urencilerden s n f n modern ve yeni
kurulmuR bir Mslm devletinin yksek mahkemesi olduUunu ve kendilerinin de
yksek mahkeme yesi olduklar n farzetmeleri istenmektedir. Mslm hukuku ile
devlet mekanizmas aras ndaki iliRkileri, zellikle klasik dnemde geliRtirilen
tatbikat erevesinde bilen fakihler olarak birinci derecedeki mahkemelerden
gelen eRitli kararlar n temyizinde hangi problemlerle karR laRacaklar n ve bunlar nas l aRabileceklerini f k h terminolojisi ile tart Ran Urencilere not verilmektedir.
Binlerce sayfa tutan ders malzemesinin nemli bir blmn, ILSP n haz rlad U tercmeler teRkil etmektedir. Mngilizcede hl Mslm hukukunu tan tma
amac yla kaleme al nm R hem tasavvur ve dil a s ndan kabul edilebilir bir giriR
al Rmas n n hem de seme metinler derlemesinin yokluUu, Mslm hukuku hakk ndaki hemen her derste olduUu gibi, Islamic Legal Systemde de briz bir
Rekilde hissedilmektedir. Yaln zca bas m tarihi itibariyle deUil, yaklaR m ve dili
a s ndan da, gnmz Bat dRncesine dair dersler alm R Urencilerin arkaik
kabul edecekleri oryantalist metinlere mahkum kalmamak iin tercme haricinde baRvurulacak ok fazla zm yolu bulunmamaktad r. Mngilizce konuRan
Bat l akla hitap eden ve fakat doUrudan Mslm hukukunu tan tmak amac olmayan bir dizi monografi de ders malzemesi kaynaU olarak kullan lmaktad r. Mesela M. Kerrin Islamic Reform: The Political and Legal Theories of Abduh and
R zas , k yas ve maslahat kavramlar n anlatmak iin hacim ve dil a s ndan
uygun pasajlar ihtiva ettiUi dRnldUnden, Islamic Legal Systemde kullan lmaktad r. Mslm ve f k h hakk ndaki farkl yaklaR mlara yer verilmeye gayret
edilmekte, bu amala, mesela Picktallden Esede kadar birok Mngilizce mele
baRvurulmakta ve snnet kavram n n iRlendiUi oturumlarda hem
Fazlurrahman n hem de Abbotun makaleleri okutulmaktad r.
ILSPnin hukuk okulu mfredat d R nda da Mslm hukuku Uretimine ynelik faaliyetleri bulunmaktad r. Harvard n Srekli Hukuk EUitimi (CLE) a-

: D+

#B 6

l Rmas n n bir paras olarak, mesleUinde yeni geliRmeleri Urenmek isteyen

kurum ve kiRilere ynelik haz rlad U sertifika program bu faaliyetler aras nda
yer alabilir. ILSP, federal hakimler, eyalet hakimleri, savc lar, avukatlar ve hukuk fakltesi grevlilerine Temmuz ay nda bir haftal k yoUun (gnde sekiz saat)
Mslm hukukuna giriR kursu vermektedir. creti hayli yksek olan bu kurs, Mslm hukukunun anahatlar n n yan s ra, hem gncel problemler ve bunlar n Bat ya yans malar , hem de modern Mslm lkelerindeki hukuk ve uygulamalar
hakk nda bir alt yap saUlamay hedeflemektedir.
aUdaR Mslm hukuk dRncesine dair 2002 Bahar nda baRlayan ve ok ilgi
toplayan bir ders daha sonra ILSP taraf ndan bir web sitesinde k smen bilgilendirmeye, k smen kat l mc larla tart Rmaya dayal bir platforma dnRtrlmRtr19. Bir konu etraf nda belirli metinlerin nceden tespit edilmiR bir takvime
gre okunarak tart R lmas na dayal bu platform, daha sonra niversite Urencisi
olmayan ilgililere de a lm Rt r. Tart Rman n anlaml ve verimli halde srdrlmesi iin, bir kurallar listesinin yan s ra, Mngilizcede henz oturmam R olan
Mslm hukuk terminolojisinin kullan m hakk nda standartlar getirilmeye al R lm Rt r. Yirmi drt oturum sren bu tart Rmalar n birinci blmnde yirminci
asra kadar Mslm hukuk dRncesi ve uygulamas ele al n rken, byk lde
Program n Mslm hukukuna giriR amac yla haz rlad U okuma listesi kullan lmaktad r. Mkinci blmde yirmi ve yirmi birinci as rda Mslm hukuk dRncesi,
nc blmde Mran, M s r ve Afganistan rneklerinde modern Mslm hukuku
yap lanmalar n n arkas nda yatan hukuk anlay R tart R lmaktad r. Mkinci blm
iRlendiUi s rada ele al nan Nasr Hamid Ebu Zeyd, Abdlkerim SruR, Halid
Ebul-Fadl gibi baz modern yazarlar n da sitedeki tart Rmalara kat lmas , bu
al Rman n en dikkat eken noktas olarak kabul edilebilir.
H$

"#

ILSP akademik y l boyunca her ay ortalama iki ilmi toplant dzenlemektedir. Umumiyetle konferans, bazen de panel veya a k oturum Reklinde dzenlenen bu toplant lar ILSPnin hem Mslm hukuku sahas nda akademik bir baRar
yakalam R hemen herkesin kat ld U bir platform oluRturma, hem de Amerikadaki Mslm hukuku al Rmalar n n gndemini izleme hedefine hizmet etmektedir. Mesela 2003-2004 Uretim y l ndaki toplant listesinde bu hedeflerin gzetildiUi a ka grlmektedir. Mslm hukukunun modernleRme ncesi dnemine
dair beR, gnmz Mslm lkeleri, toplumlar ve hareketleri hakk nda alt konferans n dzenlendiUi Uretim y l nda, iki toplant Bat da Mslm n kamusal varl U
hakk nda uygulanan politikalar n doUurduUu geliRmeleri ele alm Rt r. Modern
Mslm coUrafyas hakk ndaki konferanstan birinin Irak ve Afganistandaki
anayasal dzenlemelerde Mslm hukukunun yerini, diUerinin Mslmda Riddetin
kullan m na dair yorumlar , sonuncusunun ise Karadvnin fetvalar n ele alm R
olmas da pek RaR rt c deUildir.
19

http://www.law.harvard.edu/faculty/vogel/courses/islamic

& G& .

&#

& &B

ILSPnin uluslararas bir merkez olma hedefine ynelik al Rmalar aras nda fellowshiplik program n da zikretmek gerekmektedir. Program her sene
bir veya ikisi bir y l boyunca, diUerleri ise bir dnem veya daha k sa srelerde
olmak zere, ABD iinden ve d R ndan akademisyenleri istihdam etmektedir.
K sa sreliUine gelen araRt rmac lar yazacaklar eser iin Harvard n ktphane
imkanlar ndan yararlanmak veya Program n bir atlye al Rmas na kat lmak
gibi dar ve s n rlar iyi belirlenmiR bir faaliyet iin gelirken, bir y l boyunca istihdam edilenler umumiyetle ILSPnin ilgi sahalar hakk nda daha uzun vadeli
projeleri gerekleRtirmeye al Rmaktad r. Sz konusu araRt rmac lar n Programda hangi statde ve ne tr haklara sahip olacaklar oUunlukla her birinin
kabiliyet ve tecrbesine gre Rekillendirilmektedir. Hayli yoUun baRvurular n
olduUu fellowshipliklerin seiminde temel k stas projelerin muhtevas d r.
HA
Bat daki Mslm hukukuna dair popler ilgilerin nas l akademik kra dnRtrlebileceUinin gzel bir rneUi olan ILSPnin halihaz rda desteklediUi
ferdi projeler haricinde iki projesi bulunmaktad r: Afgan Hukuk Tarihi Projesi
(Afgan Legal History Project) ve Mslm Finans Projesi (Islamic Finance
Project, IFP).
2002 sonbahar nda baRlayan Afgan Hukuk Tarihi Projesi, ABDnin Afganistan iRgalinin ard ndan, Afgan devletini ve toplumunu yeniden yap land rma
al Rmalar n n doUurduUu ihtiyalar n ILSP taraf ndan deUerlendirilmesinden
doUmuRtur. Afganistan topraklar nda hakim olan nizam ancak Mslm hukukunu
ve blgenin dinamiklerini bilen kiRilerin tespit edebileceUi gereUinden hareketle ILSP, kabile hukuku, rf hukuk ve pozitif hukukun tesinde, Mslm hukukunun farkl tezahrleri ve boyutlar ile Afganistanda temel rol oynad U n gstermek iin, Vogelin baRkanl U nda hukuk, uluslararas iliRkiler ve ortadoUu
sahalar nda eUitim grmR lisansst Urencilerden bir al Rma ekibi kurdu.
ncelikli hedefini Afgan hukuk tarihi hakk nda ilgilileri ayd nlatacak eRitli
metinler haz rlamak olarak belirleyen Projenin rettiUi ilk metinler internette
yay mland . Projenin Afgan hukuk nizam n n yeniden inRas noktas nda somut
neriler getirmemek ve bu konudaki geliRmelere mdahale etmemek prensibini
benimsemiR olmas zellikle vurgulanmal d r.
IFP ise bte, kapsam, hedef ve al Ran say s a s ndan ok daha byk
bir al Rmad r. 1995de baRlayan ve ILSP btesinden mstakil fonlara ve sponsorlara sahip projenin hedefi Mslm finans sahas n n gnmzde gerek akademik, gerek pratik durumunu, hem Mslm hukuku hem de ulusal ve uluslararas
hukuk seviyesinde incelemektir. IFPnin kuruluRuna nemli katk lar saUlayan
geliRmelerin baR nda, Harvardda hukuk ve iRletme evrelerinden bir grubun
Vogel ve Samuel L. Hayes III (Harvard Business School) baRkanl U nda The

<

: D+

#B 6

Islamic Investment Study ad yla ortak al Rmalara baRlamas gelmektedir20.

Sponsorlar n n ikisini krfez sermayesinin, diUer ikisini ise Citibank ve
HSBCnin krfez sermayesi ile birlikte kurduklar finans kurumlar n n teRkil
ettiUi IFPnin en nemli faaliyet kalemlerinden biri Mslm finans hakk nda haz rlad U veritaban d r. Hem ilmi araRt rma yapan hem de Mslm finans sahas nda al Ran profesyonellerin hizmetine sunulmak iin matbu ve dijital kaynaklar
taranarak haz rlanan bu veritaban , ilgili hukuki ve ilmi belgeler, eserler ve diUer faaliyetlerin yan s ra, Mslm finans sahas na ait biyografik ve kurumsal tm
bilgileri de bir araya getirmeyi amalamaktad r. DiUer bir nemli faaliyeti ise,
Harvard University Forum on Islamic Finance ad alt nda geniR kat l ml y ll k
bir sempozyum dzenlemektir. 2004te alt nc s dzenlenen bu sempozyum,
oturumlar nda politika ve ekonomi dnyas n n birok nemli simas n toplamay baRarmaktad r. IFP misafir Uretim yelikleri ve fellowshiplikler verecek
imkanlara sahip olmas na raUmen, umumiyetle kendi projelerinde Harvard
Urencilerini al Rt rmakta ve onlar n ileride Mslm finans kurumlar nda kariyer
sahibi olmalar na yard m etmektedir.
H$ F

- -/

Dnyan n en byk akademik hukuk ktphanesi olduUu sylenen

Harvard Hukuk Okulu Ktphanesinde Mslm hukukuna ait mstakil bir blm ihdas edilmesi, Mslm hukukunun Amerikan akademisinde ve zellikle hukuk okullar nda kurumlaRmas ynnde, ILSPnin kurulmas kadar nemli bir
geliRmedir. Daha nce Mslm hukuku ile ilgili yaklaR k bin ciltlik eser bar nd ran
Harvard Hukuk Ktphanesine ILSPnin nclU ve desteUi sayesinde
1997de Mslm Hukuku Biyograf n n atanmas , bu blmn kuruluRunda dnm
noktas n teRkil etmiRtir. Boeing Oirketinin ILSPye saUlad U maddi desteUin bir
k sm n n aktar lmas ile geliRen Mslm hukuku ktphanesinin yararland U bir
diUer nemli imkan da, meRhur Morgan Stanleyin idarecisi ve Morgan Stanley
Internationalin kurucu baRkan Richard A. Debsin ihdas ettiUi fondur. Yabanc hukuk sistemlerine dair eserler uluslararas hukuka tahsis edilmiR bir ktphane binas nda (Lewis International Law Center) muhafaza edilmesine raUmen, Mslm hukuku blmnn Hukuk Okulu Ktphanesi binas n n birinci kat
kuzey kanad nda yer almas ILSPnin bir baRar s olarak kabul edilebilir.
Harvard merkez ktphanesinin (Widener) kitap al m imkanlar n kulland U gibi, belirli Mslm lkelerine gerek temsilci gndermek, gerek acenta
anlaRmalar yapmak suretiyle kitap toplayan Mslm hukuku blm, Mslm hukuku araRt rmalar iin klasik ve modern literatrden neleri bulundurmas gerektiUine dair srekli yenilenen rapor ve listeler haz rlayarak ieriUini Rekillendirmektedir. Ktphane muhtevas n Rekillendirme ve geliRtirme hususunda
20

Sz konusu al Rma grubunun en nemli rn Vogel ve Haynesin birlikte kaleme ald klar Islamic Law and Finance: Religion, Risk and Return (Kluwer Law International, Cambridge 1998) adl eserdir.

& G& .

&#

& &B

<

ILSPnin literatr bilgisi ile meRhur yesi Aron Zysowu zellikle zikretmek
gerekmektedir. Raflar n n oUunu doksanl y llarda bas lm R Arapa ve Mngilizce
Mslm hukuku monografilerinin kaplad U blmn en dikkate deUer faaliyet
kalemlerinden biri, Kongre Ktphanesi Sistemi iinde Mslm hukuku alan n
iyileRtirmeye ynelik gayretleridir. Kongre Ktphanesinin Kataloglama Politikas ve Destek Ofisi ile ortak al Rma yaparak, yeni bir alt kataloglama geliRtirmeye al Ran blmn hedeflerinden biri de Mslm hukuku eserlerinin bibliyografya bilgilerinin tesinde tan t m n yapacak ve onlardan nas l yararlan lacaU
hakk nda yol gsterecek bir internet sayfas haz rlamakt r.
H( #
ILSP, alt ayl k blteninin haricinde iki yay m kalemini srdrmektedir.
Program dahilinde gerekleRen toplant ve projelerin yaz l rnleri aras ndan
seilenler ILSP Occasional Publications serisi iinde bas lmaktad r. Umumiyetle gnmz Mslm hukuku ve Mslm lkeleri hukuk dzenleri hakk nda olan bu
bas mlar n ticari daU t m yap lmamakta, ancak geniR bir ilgili kitlesine ulaRt r lmaktad r.21
Amerikada Mslm hukuku al Rmalar n n kendi yay m serisine sahip olmas gerektiUi dRncesi ILSP n kuruluRundan beri varolmakla birlikte, yukar da
temas edilen faaliyetler kadar rahat hayata geirilememiRtir. 1996da Harvard
University Pressin Harvard Series in Islamic Law ad nda, editrlUn
Vogelin yapt U bir dizi ihdas etmesi ve ilk kitab n yay mlamas n n22 ard ndan
geen yaklaR k beR sene boyunca kitap yay mlamam Rt r. ILSP n Brillden transfer ettiUi tecrbeli bir isim (Peri Bearman) sayesinde yeniden canlanan yay m
faaliyetinin Amerikadaki Mslm hukuku al Rmalar n kuRatacak bir yap ya kavuRtuUunu ifade etmek henz mmkn gzkmemektedir.23
SOASa (School of Oriental and African Studies, Londra) baUl the
Center of Islamic and Middle Eastern Law (CIMEL), Mngilizce konuRan dnyada ILSP n al Rmalar ile mukayese edilebilecek muhtemelen tek kurumdur24.
21

Bu dizide Ru eserler yer almaktad r: David S. Pearl, Islamic Family Law and Its Reception by
the Courts in England (2000); Parvez Hassan and Azim Azfar, Moving Toward an Islamic
Financial Regime in Pakistan (2001); Nawaf Salam, Civil Society in the Arab World: The Historical and Political Dimensions (2002); Jeanette Wakin, Remembering Joseph Schact (19021969), (2003).
22
M. Khalid Masud, Brinkley Messick, David S. Powers (eds.), Islamic Legal Interpretation:
Muftis and Their Fatwas, Harvard University Press, Cambridge 1996.
23
:Harvard Series in Islamic Law erevesinde yay mlanan eserler Runlard r: Nurit Tsafrir,
The History of an Islamic School of Law: The Early Spread of Hanafism Harvard University
Press, Cambridge 2004; Gideon Libson, Jewish and Islamic Law: A Comparative Study of
Custom During the Geonic Period, Harvard University Press, Cambridge 2003, Peri Bearman
(ed.), The Islamic School of Law: Evolution, Devolution and Progress, Harvard University
Press, Cambridge 2005.
24
http://www.soas.ac.uk/Centres/IslamicLaw/Materials.html.

<

: D+

#B 6

Vesey-Fitzgerald, Anderson ve Coulson izgisini temsil eden yaklaR k yar m

as rl k birikimin miras s CIMEL, Ian Edge, Chibli Mallat ve Martin Launun
katk lar yla 1990da kurulmuRtur. CIMEL ile ILSP aras nda mukayese yap ld U nda gze arpan ilk farkl l klardan biri, Mngilterenin eski smrgeleri ile aras ndaki irtibat n CIMELin al Rt U konulara yans m R olmas d r. Bu yans ma
hem Merkezde al Ran araRt rmac lar n kkenleri, hem de ilgi sahalar nda grlebilir. ILPSye nisbetle yay mc l k faaliyetinde ok daha ileride olan CIMEL,
Bat daki hukuk yay mc l U n n nemli isimlerinden Graham & Trotman ve
Kluwer ile iRbirliUi sayesinde Mslm hukuku al Rmalar na onlarca eser kazand rm Rt r. CIMELin yay m al Rmalar n n aras nda The Yearbook of Islamic and
Middle Eastern Law dizisi dikkat ekmektedir. 1994den itibaren yay mlanan bu
y ll k projesi, bir y l iinde OrtadoUu ve diUer baz Mslm lkelerinin hukuklar ndaki geliRmeleri temsil eden mevzuat ve bu geliRmeleri inceleyen makaleleri
ihtiva etmektedir. Gerek yay mlar , gerek yapt rd U tezler, gerekse konferans
dizilerinde aU rl kla modern Mslm lkeleri pozitif hukukunu incelemesi
CIMELe OrtadoUudaki hukuk kurumlar ve evreleri ile rahat bir iliRki kurma
imkan saUlamaktad r. Nitekim CIMELun kurulmas ve geliRmesinde en nemli
rollerden birini oynayan Chibli Mallat gibi, burada yay mlanan birok eserin
mellifi de OrtadoUulu profesyonel hukukulard r. Mamafih OrtadoUu pozitif
hukukuna verdiUi aU rl k, CIMELi bir yandan f kh bir ilim s fat yla incelemek,
te yandan modern dnemde f k h zerine yap lan entelektel anlama ve yorumlama abalar ndan uzaklaRt rma tehlikesi ile karR karR ya b rakm Rt r.
U6 !, - - %

"

Son y llarda Mslm hukuku, akademik teRkilat n d R nda geliRen bir dizi rgtlenme ve faaliyete Rahit olmaktad r. Baz hukuk okullar nda, umumiyetle
mslman kltrden gelen Urencilerin Mslm hukukunu inceleme amac yla
kurduklar birlikler bu erevede ele al nabilir. Nitekim Syracuse niversitesi
Hukuk Fakltesi (College of Law) Urencilerinin kurduUu Mslm Hukuku Kulb (ILS) ve Harvard niversitesi Urencilerinin Harvard Islamic Legal Forumu
(HILF) Urenciler dzeyinde bu saha hakk ndaki ilgiyi geliRtiren muhtelif al Rmalar yapmaktad r. Sz konusu birlikler aras nda New York niversitesi
Hukuk Okulu Urencilerinin Mslm hukuku hocas Bernard Haykelin delaletiyle
oluRturduklar Islamic Law Student Association (ILSA) ilk defa Bat daki tm
Urencilere hitap etmesi ve kurduUu e-posta tart Rma forumu ile dikkati ekmektedir. Bu noktada Yaleli mslman Urencilerin kurduUu Critical Islamic
Reflection n Mslm hukuku hakk nda dzenledikleri toplant lar da zikretmek
gerekmektedir.
ABDdeki 166 hukuk okulunun kurduUu Association of American Law
Schoolsun 2004de dzenlediUi baRl ca ilmi toplant lardan biri Mslm hukuku
hakk ndayd . The American Society of Comparative Law ve the Law and
Society Association n katk lar yla geniR kat l ml bir atlye al Rmas Reklinde

& G& .

&#

& &B

<<

dzenlenen toplant ayn zamanda Mslm hukuku sahas nda son y llar n ne
kan birok simas n n da biraraya gelmesine vesile olmuRtur.
International Society for Islamic Legal Studiesin (ISILS) kurulmas ise
son y llarda Mslm hukukunun akademik teRkilat haricinde kalan en nemli kurumsal geliRmesi olarak grlebilir. ISILSin kuruluRu doksanl y llar n baR nda
Mslm hukukular n n bir araya geleceUi uluslararas bir toplant ihtiyac n n dile
getirilmesine dayanmaktad r. Bu konudaki ilk ad m K ta Avrupas ile Mngilizce
konuRan dnyay Mslm medeniyetine dair birok akademik faaliyette biraraya
getiren Hollanda att . 1994de Leidende gerekleRen toplant n n Joseph
Schacht Conference on the Theory and Practice of Islamic Law ad n taR mas
hi de tesadf deUildi. Zaten Mslm hukukunun teorisi ve pratiUine dair uluslararas bir konferans n baRl U iin Alman, Mngiliz, Felemenk ve Amerikan oryantalizminin yollar n n stnde birleRtiUi muhtemelen tek isim olan Schacht
kadar uygun baRka birisi bulunamazd . y lda bir yap lmas planlanan toplant n n ikinci halkas n 1997de dzenlenmeyi deruhte eden Granada niversitesi,
baRl U II Joseph Schacht Conference on the Theory and Practice of Islamic
Law olarak tespit etmekle beraber, Mslm hukukular n n bir oUu, dnemin
hakim rzgarlar n n da etkisi ile, bu ad n yaln zca ilk toplant iin verildiUi ve
sabit olmamas gerektiUini ileri srdler. Bylece 2000de Harvarddaki nc
toplant y dzenleyen ILSP, sz konusu baRl U III International Conference
on Islamic Law and Legal Studies olarak deUiRtirdi. BaRl kta hukuk ile hukuki
olan n tefrik edilmesi, f k h sahas n hukuk araRt rmalar n n mevzuu haline getirme ile sosyal bilimlerin ve tarihin mevzuu haline getirme Reklinde iki farkl
al Rma trnn varolduUu dRncesinin tezahr olarak kabul edilebilir. Ancak Mrsiyede 2003de dzenlenen IV International Conference on Islamic
Legal Studies baRl kl toplant ile isim konusunda bir karara var ld . Bu toplant da y lda bir biraraya gelme iradesinin Mslm hukuku araRt rmalar iin bir
derneUe (society) dnRtrlmesinden sonra, 2004 Temmuzunda International
Society for Islamic Legal Studies kuruldu. Massachusettsde kurulan derneUin
adresi olarak gsterilen yer ayn zamanda Harvard ILSPnin de adresidir. DerneUin ynetim kurulu sz konusu toplant lar dzenleyen kurumlar n temsilcilerinden oluRmaktad r: ILSPden F. E. Vogel ve P. Bearman, Islamic Law and
Societynin Editr David S. Powers, Amsterdam niversitesinden AB Mslm
hukuku dan Rman Rudolph Peters ve ok az say daki Mspanyol araRt rmac aras ndan son y llardaki al Rmalar ile ne kan Maribel Fierro. Bu geliRmede
dikkati eken noktalardan biri, Mngilterenin hem toplant dzenlemelerine,
hem de ISILSin kuruluRuna kat lmam R olmas d r. Dernek beRinci toplant y
2006da yine Harvardda dzenleme karar alm R ve konusunu gnn mana ve
ehemmiyetine ok mnasip dRecek Rekilde Lawful and Unlawful Violence in
Islamic Law and History olarak belirlemiRtir. Mslm ve Mslm hukuku hakk ndaki olumsuz telakkileri destekleyen imas ile ok can s k c olan bu baRl k, ayn
zamanda Mngiliz hukuk dili a s ndan da ciddi bir hata ile maluldr.

<

: D+

V6

#B 6

>

Mslm hukukunun gnmzdeki kurumsal varl U na dair yukar daki izilen

resim, Amerikan niversitelerindeki Mslm hukuku faaliyetlerini tamamen kapsamamaktad r. Zira Mslm hukukunun niversitelerde kurumlaRmas , bu sahadaki ilmi retimle mutlak bir paralellikte geliRmemiRtir. Nitekim Mslm hukukunda ilmi rnler veren baz niversiteler, ne mfredat ne de akademik teRkilat iinde bu disipline bir yer vermektedir. Keza Yale niversitesi gibi, halihaz rda Mslm hukuku uzman istihdam etmeyen baz blmlerin bu sahada baRar l tezler rettikleri de vakidir. Buna mukabil Mslm hukuku derslerini ihtiva
eden bir tak m programlar, bu sahadaki ilmi retim a s ndan bir varl k gsterememektedir.
Mslm hukukunun Amerikan niversitelerindeki kurumlaRmas n n yak n
gelecekte de devam edeceUi anlaR lmaktad r. Bu sahaya duyulan ilgiyi finanse
eden kaynaklar bulunduka, Mslm hukuku derslerini mfredat programlar na
dahil eden yeni niversiteler, programlar aan blmler ve merkezler kuran
araRt rma programlar varolacakt r. Ancak sz konusu geliRmeler s n rl kalacak
ve Mslm hukukunu mstakil bir disiplin s fat yla ele alan akademik gelenek, bu
disiplinin baz konu ve baRl klar na duyulan ilgi kadar yayg nl k kazanamayacakt r. Zira, yukar da temas edildiUi zere, baRka bir medeniyetin kendi birey ve
toplumu iin inRa ettiUi bir ilmi, konu btnlU iinde, kendi terminolojisi ve
sistematiUi ile incelemenin Bat akademyas iin neden zaruri olduUu sorusuna
ikna edici cevap bulmak gtr. Buna mukabil Bat dnyas n n ilgi duyduUu ve
kendi konteksi iinde anlaml bulduUu Mslm hukukuna ait unsurlar n, birer
problem, hatta uzmanl k sahas olarak Amerikan niversitelerindeki istikbali
parlakt r. Sz konusu unsurlar, daha nce zikredildiUi gibi, Bat ile Mslm aras ndaki at Rman n en s cak noktalar n (cihd, hicb, haddler vs., yani terrizm,
feminizm, insan haklar vs.) teRkil etmektedir25. Mslmda siyasi muhalefet ya da
Mslmda kad n haklar gibi konular tart Rmak iin de, Mslm hukuku programlar kurmaya gerek yoktur; bu unsurlar sosyal bilimler iinde ele al nabilir.
Mslm hukukunun giderek sosyal bilimlerin konusu olmas ile Mslm ve Mslm hukuku al Rmalar nda sosyal bilimlere hakim anlay Rlar n etkili olmaya
baRlamas aras nda dikkat ekici bir paralellik vard r. Art k geen asr n K ta
Avrupas ndan ithal mesele ve yaklaR mlar n srdren kiRiler az nl kta kalm Rt r. Bu sre ierisinde Princetondaki baz akademisyenler gibi hl orijinalite
ve otantisite meseleleri ile uUraRan evreler, Edward Saidci anlay R n Amerikan
entelektel dnyas zerindeki etkisinden dolay , bak R a lar n Amerikan niversitelerinde yaymakta zorluk ekmektedir. Buna mukabil kaleme al nan me-

25
The Encyclopaedia of Islam n ikinci bask s n k sa bir sre nce tamamlayan Brillin yak nda Encyclopedia of Women in Islamic Cultures yay mlayacaU n ilan etmesi bile Bat
akademyas n n gidiRat n gstermek iin yeterli bir rnektir.

& G& .

&#

& &B

<

tinlerde giderek daha fazla geneology, narrative, deconstruction ve benzeri kelimelere rastlanmaktad r.
Postmodernist dRncenin Mslm hukuku al Rmalar zerindeki etkisi
yaln zca bu kelimelerin kullan lmaya baRlanmas ndan ibaret deUildir. Bir yandan post-yap salc yaklaR mlar, diUer yandan E. Saidin dili, retilen birok metnin arka plan n teRkil etmektedir. Bu noktada postmodernizmin en ok
postkolonyalizm boyutu ile Mslm hukuku al Rmalar na girdiUi rahatl kla ifade
edilebilir. Postkolonyalizm kolonyal devrin oryantalistlerinin metinlerini
y kmay hedefleyen Mslm hukuku al Rmalar nda bariz olarak grlebilir.
Nitekim postkolonyalizmin Mngilizce konuRan dnyadaki bayraktar olan
Hallaq n eserleri umumiyetle kolonyal oryantalizmin temsilcisi sayd U kiRilerin metinlerini nefyetmek zerine kuruludur.
te yandan, sosyal bilimlerde antropolojinin ykseliRi, ayn geliRmenin
farkl bir vechesi olarak, ge de olsa Mslm hukuku al Rmalar n etkilemeye
baRlam Rt r. Asl nda ilkelleri incelemek iin kurulmuR bir disiplin olan antropoloji, yirminci yzy lda oryantalist gelenekten ok daha baRar l iRler ortaya
koymuRtur. Baz akademik evreler antropolojinin bu baRar y Mslm hukuku ile
ilgili konularda da tekrarlamamas iin bir sebep grmemektedir. Gerekten,
eUer Bat iin ama tekini tan mak ise, antropoloji iRe yarayan bilgiler
retebilmekte ve Bat l akla kavranabilir bir harita sunmaktad r. stelik Mslm
hakk nda konuRurken, oryantalizmin zaman ve enerjisinin byk k sm n harcamas na sebep olan k s r tart Rmalara da bulaRmamaktad r. Zaten hakikati
araman n gaye olmad U bu dnemde, mesela, zekat hakk nda Hanef literatrn incelemek yerine, Endonezyan n bir blgesindeki mslmanlar n zekat
uygulamalar n incelemek daha iRe yarar deUil mi?

<

: D+

#B 6

<=

SON DNEM FRANSIZCA KONU AN

B L M ADAMLARININ RETT KLER L TERATRDE
MODERN HUKUK ve ARAP
ARAP TOPLUMLARI
Baudouin Dupret
ev. Dr. Muharrem KILI
Frans zca yap lan araRt rmalar, ancak son zamanlarda, tam anlam yla hukuki ya da pozitivistik olmayan bir bak R a s yla Arap lkelerindeki hukuku bir
kez daha dRnmeye baRlad lar. Avrupada Mslmla ilgili araRt rmalar, geleneksel olarak daha ok Mslm Hukuku al Rmaya ilgi gsterdiler. Bunun sebebi ya
kolonileRtirilen lkelerin ynetimiyle ilgili pratik ama ya da hukukun Mslm
medeniyetinin z olarak kabul edilmesi gibi daha ok kltreldir.1 Mslm Hukukuna ynelik bu ilgi, baRar lar grmezden gelinemeyecek muazzam bir edebiyat n ortaya kmas na yol at . Ancak bu al Rmalar daha ok, esas olarak
yaz l hukuk yani, hukukular n hukuku ya da f k h kitaplar n n hukuku zerinde odaklaRt . Yvon Lianant de Bellefonds, Emil Tyan, ve Louis Milliot gibi nde gelen Rahsiyetler, bu gn hala araRt rmalar iin kaynak olma niteliUini koruyan konuyla alakal kitaplar yazd lar. Ancak bunlar, onlardaki zamandan zamana ve mekandan mekana ortaya kan hukuki uygulamalar ve farkl l klar dikkate almaks z n bilimsel olarak retilmiR olan hukuku esas kabul etme tuzaU na
dRtler. Ren Maunier ve Jacques Berque Mslm hukukuna ynelik bu tutumun, tan nm R istisnalard r. BaU ms zl k sonras hukuki dRnce, daha pozitif bir
hale bile geldi. Bu eUilimi a klayan faktrler aras nda, Michel Camaunun gelecekte olmas muhtemel bir hukukun (a prospective law) zenle haz rlanmas /inRas olarak isimlendirdiUi Rey vurgulanabilir. Bu, ideolojik bileReni bir toplumu dnRtrmeye ve bir devleti inRa etmeye ynlendirilmiR bir hukuktur.
Frans z hukuk kodlar n kopyalama, hukukular Fransada eUitme ve hukuk

Modern Law and Arab Societies in Recent French-Speaking Literature, Journal of Law
&Religion, n. 1-2, 2000-2001, c. XV, 289-299.
Centre National de la Recherce Scientifique (CNRS), Centre dEtudes et de Documentation conomique, Juridique et Sociale (CEDEJ), Cairo.
Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi.
1
En derin teRekkrlerimi, Edward Gaffney ve ekibine, bu makaleyi itina ile yay nlama
hususunda yapt klar harika iRten dolay teRekkr etmek istiyorum.

<

8 "

B'5'R

Uretmek iin Frans z hukukular na mracaat etme, dengeyi saUlamaya yetmedi. Ancak, etnografik bir paradigman n etkisiyledir ki, Fasta toplumsal uygulamalara ynelik gl bir ilginin bir tak m delillerini gzlemlemeyebiliriz.
Najib Bauderbala, Paul Pascon, Omer Azziman ve Abdalah Hammoudi gibi bir
tak m ncler al Rmalar n , hukuk ve olgu aras ndaki iliRkiye hasrettiler.
1972deki ufuklar aan bir makalede Bouderbala ve Pascon, bu iliRkiyi Le droit
et la fait dansl la socit composite olarak isimlendirdiler. Ancak bir btn
olarak hukuki araRt rma, hukukun kodifikasyonu ve pozitif bir hukuk anlay R n n etkisi alt ndaki Frans z geleneUinin daha genel bir problemini yans t r
1980lerin baR nda, Fransada hukuki ve normatif olgulara hasredilmiR
gerek araRt rman n yeniden doUumunun arkas ndan baz Reyler, biraz deUiRti.
Modern OrtadoUu ve Mslm Hukukuyla ilgili olarak Aix-en-Provencedeki kk
bir bilim adam grubu, baz mRterek kitaplar ve dergilerin yay nlanmas yla
sonulanan Fransa ve Kuzey Afrikal bir araRt rmac lar aU n baRlatt lar. Bu
yay mlar, yaln zca katk lar n n ieriUinden dolay deUil fakat ayn zamanda, yans tt klar tutumdan dolay da deUerlidirler. Bu kitaplardan birincisi,
Lenseignement du droit musulman/-slm Hukuk Wretisi adl al Rmad r (1).2 Sz
konusu cildin yay nlanmas , Arap dnyas ndaki hukuk alan zerinde odaklanm R bir seminerin sonucudur. Kitab n ismi, ieriUini yans tmaz: Katk lar n Mslm
hukuku eUitimine hasreden birka k R n n d R nda kitap, esas olarak deUiRen
modern bir baUlamda Mslm hukukunun ne anlama geldiUini ele almaktad r. Sz
konusu kitap, Mslm hukukunun umumi deUiRim projesinde zerinde konuRulan
muazzam mkafatlar ifRa eder.
Sosyo-politik bir bak R a s ndan gittike artan bir Rekilde hukukla ilgilenen ayn araRt rmac lar aU ndan rn olan ve (ismi kapakta yer almasa da)
Omar Azziman taraf ndan yay nlanan Droit et environnement sociel au Maghreb
(Magripte Hukuk ve Sosyal evre) (2) adl eser, esas olarak Afrika lkelerinden
gelen yazarlar n katk lar n n bir derlemesinden ibarettir.3 Kitap birbirlerinden
ok farkl al Rmalar n yani, hukuki ve sosyo-hukuki al Rmalara yan yana yer
vermesi sebebiyle o zamanda ok yeni olan bir eUilimin belirsizliUini yans t r.
Ayn zamanda o, canl antropolojik miras n h z ve bilimsel sylem iindeki
hukuk ve beReri toplumdaki gndelik ihtiyalar yans tan hukuk aras ndaki uurumu kapatma ihtiyac n n gittike artan Riddette bir fark nda oluR sayesinde
dinamik hukuki araRt rman n MaUrip lkelerinde nas l olduUunu da ortaya koy2

Kat l mc lar n listesi: Jean Deprez, Bernard Fillion, Maurice Flory, Jean-Robert Henry,
Herv Bleuchot, Henri Sanson, Claude Bontems, Laure Bouspuet-Lefvre, Michael Robine,
Bernard Botivau, Mohamed N. Mahieddin, Mohamed El Hatimi, Antoine Kassis, PierreSatch Agate, Jean-Fronois Rycx, Selem Chaker ve Francesco Castro. Kitap isimlerinden
sonra parantez iinde yer verilen numaralar, metin sonundaki bibliyografyaya gnderme
yapmaktad r.
3
Kat l mc lar n listesi: Ahmed Mahiou, Yadh Ben Achour, Khalid Naciri, Mohamed Tozy,
Ali Mekouar, Jean-Robert Henry, Mohamed Guessous, Abderrazak Moulay RChid, Abdallah Saaf, Jean Deprez, Mohamed Charfi.

$&

C&

A & 2( B$&

&9

&&] <

du. GiriRinde Omar Azziman, Arap Mslmanlar baUlam nda hukuki olguya
ynelik bu yeni yaklaR m n aRaU daki temel ynlerine iRaret etti: Sosyal bir olgu
olarak hukuk zerinde odaklanma, hukuki otonomi dogmas n reddetme, hukuki retimi yaln zca devlet iinde deUil ortaya kt U yerde arama, hukukun
tarihsel boyutunu vurgulama ve eleRtirel bir bak R a s kabul etme.
Lensaignement du droit musulman ve Droit et environnment social au
Mahrebin ana konular ve eUilimleri, ayn zamanda Frans zca Droit et socit
adl derginin (3)4 zel bir say s n n konusunu teRkil etmiRtir. Derginin bu say s
hukuku, siyaset bilimi, sosyoloji ve antropolojiyi ieren geniR bir ereve iinde
ele almaktad r. Birbirine gemiR normatif emirler olarak hukukun oUulcu karakteri, tam olarak deUerlendirildi. Onun katk s n zetleyen Jean-Robert
Henri, hukukun, Rimdi byk kltrel bir sabite olduUunu vurgulad . Bu her
zaman hukukun, hem sosyal kltrn bir yoUunlaRmas hem de deUerlerin dnRmnn ya da muhafazas n n bir aleti olma Reklindeki ikili doUas na aittir.
BirleRik normatif bir aUa uyguland U nda bu ikili, belirsiz doUa, kullan c ya ihtilaf hususunda byk bir kapasite yani, farkl arRivlerden, kullan c lar n hukuki
tecrbelerini glendirmek ve onlar n beklenen zdeRliklerini ifade etmek iin
yararlanma kapasitesi saUlar. Bu aU n son byk retimi, 1994de Centre
dEtudes et de Documentation Economique, Juridique et Sociale (CEDEJ,
Cairo, Egypt) taraf ndan yay mlanan ve 1990da Kahirede yap lan bir atlye
al Rmas n n bir sonucu olan mRterek bir kitapt r. CEDEJ, 1890da kurulan ve
1956da kapanan eski Ecole Franoise du droitin varisidir. Hukuki literatre
dair mkemmel bir koleksiyonu ile bir ktphane miras ald ve sosyal ve siyasi
baUlam nda hukuk gelenekleri ve uygulamalar kadar M s r hukuk sistemini
al Rarak orada birka y l geiren araRt rmac bursiyerleri misafir eder. Politiques
lgislatives: Egypte, Tunisie, Algrie, Maroc (Politik Yasamalar: M s r, Tunus, Cezayir, Fas) (4) adl kitap, birka Arap lkesinde modern hukukun ilk nce nas l
tasavvur edildiUini ve sonra nas l reddedildiUini deUerlendirmeyi hedeflemektedir5. Bu kitap, Mslmi siyasi mcadelenin etkisi alt nda hukuki inRa, sylem ve
uygulamalara etki eden deUiRimlerin analizine gzel bir kan t teRkil etmektedir.
Bu kitap ayn zamanda, bir k sm hukukun siyasi kullan mlar hakk ndaki6
Monde arabe Maghreb Machrek (7)7 adl derginin hususi bir say s na yans yan
hukuki tart Rman n siyasi boyutuna ynelik gl bir ilgiyi de ortaya koymaktad r.
4

Kat l mc lar n listesi: Jean-Robert Henry, Soukeina Bouraoui, Sana Ben Achour-Deruiche,
Sadok Beld, Slim Laghmani, Bernard Botiveau, Herv Bleuchot, Ramdane Babadji, Mohamed Tozy, Mohamed Mahdi, Hlne Claudot-Howad.
5
Kat l mc lar n listesi: Ramdane Babadji, Nabil Abd al-Fattah, Bernard Botiveau, William
Suleyman, Qallada, Sana Derouiche-Ben Achour, Rachic Filali Meknassi, Richard
Jacpuemond, Soukena Bouraoui, Jean-Robert Henry, Sufi Abu Talib, Slim Laghmani,
Mustafa Khayati.
6
Bu metindeki btn iktibaslar, tan t m yap lan kitaplara gnderme yapmaktad r.
7
Kat l mc lar n listesi: Mohamed Al-Ahnef, Bernard Botiveau ve Jocelyne Cesari.

8 "

B'5'R

Bernard Botiveaunun Loi -slmique et droit dans le socits arabes.

Mututions des systms juridiques du Moyen-Orient (Arap Toplumlar nda -slm
Hukuku ve Pozitif Hukuk: OrtadoWuda Hukuki Sistemlerin Dn+mleri) (6) adl
al Rmas , Arap toplumlar ndaki hukuka ynelik ilmi bak R deUiRtirmede byk
bir ad m temsil etmektedir. Botiveaunun abas , nemli varsay ma dayan r:
Birincisi, dnyaya dair bilgi ve grRler rtmenin bir yolu olarak Mslm hukukunun stats hakk nda dRnmek zorunludur. Mkincisi, hukuku ve siyasi kurumlar yeniden MslmlaRt rman n mevcut dinamiklerinin basit bir kaynaklara dnR olarak anlaR lmamas iin seklerleRmenin ve kodifikasyonun hukuk
zerindeki etkisini deUerini belirlemek meRrudur. Son olarak, hukuki antropoloji genel olarak hukuk ve zel olarak da Arap toplumunda al Rma hususunda
temel bir vas ta oluRturmaktad r. Dahas kitap, hukuki deUiRimin ok daha
nemli unsurlar zerinde odaklan r: Hukuk eUitimi, kodifikasyon, hukuki meslekler, mahkeme huzurundaki davac stratejileri, hukuki bilginin haz rlanmas
hususunda rekabet halindeki kaynaklar. Bu zorunlu olarak hukukun, d Rar dan
dayat lan bu tr bir modernleRmeye karR mcadele eden kurumlar ve toplumlar modernize etmeye ynelik bir teRebbs durumu lehine bir tr Rizofreniye
saplan p kald U anlam na gelmez.
Herv Bleuchotun antropolojik bir bak R a s ndan kaleme al nm R olan
Sudandaki hukuka dair kitab , Frans zca konuRan bilim adamlar taraf ndan
Mslman Arap lkelerdeki sosyo-hukuki al Rmalara hasredilen bu yeni ilgilinin bir diUer kan t d r. Les cultures contre lhomme? Essai danthropologie
historipue du droit pnal soudanais (Hmaniteye kar+ Kltrler mi? Sudandaki
Ceza Hukuku zerine Tarihsel Antropolojik Bir Deneme) (8), adl al Rma hem
Sudan hukuk tarihini hem de hukuki antropolojinin temel kavramlar n ele
almaya ynelik cesur bir teRebbstr. Ancak, bir ok kusurla maluldr. Mesela,
Bleuchot, Sudandaki hukuki geliRmeleri tahlil etmek iin, bir btn olarak
Mslm hukuku gibi Reylere genel bir giriRin takdim edilmesi gerektiUi veya hukuki metinleri temel antropolojik ve yar -d Rlay c referanslar olarak kullan lmas
ya da mevcut yasalar asli ve hakiki Mslm hukuk geleneUi diye isimlendirilen
Reye uygun olarak deUerlendirilmesi gerektiUine inan r. Ancak al Rmas , Frans zca kaleme al nan ilmi al Rmalardaki genelde hukuk ve zelde ise Orta DoUu
ile ilgili tak n lan bak R a s nda nemli bir deUiRikliUi yans t r.
Bu durum, 1994de Aix-en-Provencedeki bir konferans n bir sonucu olan
ve LEtat de droit dans le monde arabe (Arap Dnyas nda Hukukun Hakimiyeti)
(11) ad yla yay nlanan ortak kitap iin de geerlidir8. Kitab n editr Ahmed
Mahio, bir hukukudur; bir sosyal bilimci deUildir. Mezkur konu, yani hukukun
8

Kat l mc lar n listesi: Herv Bleuchot, Hossam Issa, Mohamad Mauaqit, Grard Groc,
Noureddine Sraeb, Habib Ishow, Jocelyne Cesari, Ahmed Salem Ould Bouboutt, Maurice
Flory, Ahmed Mahiou, Michel Miaille, Majid Benchikh, Ramdane Babadji, Jean-Robert
Henry, Frank Frgosi, Mohamed Karem, Baudouin Dupret, Omar Bendourou, Rafa Ben
Achour, Jean-Claude Santucci, Pierre-Sateh Agate, Blent Tanr ve Bernard Botiveau.

$&

C&

A & 2( B$&

&9

&&]

hakimiyeti konusu geleneksel olarak hukuka ve siyaset felsefesine aittir. Ancak,

bu kitaba katk da bulunanlar n bir oUu, yasa meselesini, onun vas talar ndan,
onlar n stratejilerinden, harekete geirdikleri kaynaklardan vs. sz ederek sosyal ve siyaset bilimi perspektifinden ele al rlar. Bu kitap ayn zamanda, Arap
tecrbelerinin en somut dzeyini siyaset felsefesi paradigmalar n n en soyut
dzeyine gndermelerle deUerlendirme srecinde gizlenen araRt rman n belirsizliklerini de yans t r. Bu anlamda kitap, Orta DoUu ve Mslm hukukuna dair
gerek alan al Rmas yapma abas ndaki zorluklar da ortaya koyar.
Marie-Clarie Foblets, bu alanla ilgili antropolojik bir al Rmaya katk da
bulunan ilk bilim adamlar aras nda yer al r. Onun al Rmas , Orta DoUu deUil
fakat esas olarak Belikadaki Kuzey Afrika gmen topluluklar hakk ndad r.
Les familes maghrbines et la justice en Belgique. Anthrohologie juridiqe et
immigration (MaWripli Aileler ve Belikada Adalet: Hukuki Antropoloji ve G)
(9) adl al Rmas nda, (at Ran zmler, tasavvurlar ve satratejiler, metodoloji
gibi) hukuki antropoloji ile iliRkili teorik meseleleri ele al r ve bu alan araRt rmas n n btn bir analizini verir; ve bir avukat gibi davran r. Hukuk ve antropolojiyi birleRtiren bu al Rma, uygulamalar ve sylemleri, onlar n hukuki ve kurumsal ereveleri iine gmme esnas nda onlar zerine odaklanarak hukuki
objeyi hem d Rrak hem de irek bak R a s ndan ele alan al Rmalar n deUerini
gsterir. stelik Fobletsin al Rmas , muazzam bir referans alan s ralayarak
Anglo-Amerikan ve k ta antropolojisi aras ndaki uurumu birleRtirme hususunda bir kpr iRlevi grr. Foblesti gizli hukuki bilgi ve hukuki kltrleRtirmeden sz etmesine gtren gl bir kltrc duruRa raUmen bu kitap, halk
doUrudan tecrbe etmese de hukukun ne kadar deUiRtirildiUini ve hukuki sistemlerin yorumlar taraf ndan ne kadar Rekillendirildiklerini ortaya koyar. Ayn
yazar, Kuzey Afrikadaki kad n gmenlerin hukuki anlaRmazl klar na dair mRterek bir projeyi ynetmiRtir. Bu araRt rman n meyveleri, Femmes marocaines et
conflits familiaux en immigation: quelles solutions juridiques appropries? (Fasl
Kad nlar ve Gmen Ailelerde Aileii at +malar: Baz Uygun Hukuki zmler?)
(14)9 ad yla bas lm Rt r.
Kahirede bulunan CEDEJ, OrtadoUuda kanun olgular zerine araRt rma yapan Frans zca konuRanlar iin nemli bir merkezdir. Sosyo-politik perspektiften hukuka ynelen gl ilgiyi gsteren bir ok doktora al Rmalar ve
ortak kitap al Rmalar bu evrede retilmiRtir. Bu gen ilim adamlar bu baUlamda literatre nemli bir katk da bulunmuRlard r. Onlar temel kanaatleri
Runlard ; Mlk nce, alan araRt rmalar umumileRtirilmelidir. Bunun anlam
Rudur, egzotik yerel ortam araRt rmalar bizim Bat l evrenin araRt r rken
kullan lan aralar, kriterler, paradigmalar ve teorik ereve ile uyumlu olmak
zorundad r. Bu oryantalizme yneltilen ok klasik bir eleRtiridir; ancak blge

Kat l mc lar n listesi:Marie-Claire Foblets, Nauhza Bensalah, Felice Dassetto, Jean-Yves

Carlier, Jinske Verhellen ve Johan Erauw.

8 "

B'5'R

toplumlar hakk ndaki bilginin, bu bilgilerin ait olduUu akademik disiplinlere

deUil de o blgenin kltrel hususiyetlerine atfedilmesi ynnde devaml bir
eUilim gzlemlenebildiUi iin bu, ilgiyi hak etmektedir. Mkinci olarak, hukukun
hukuk biliminin veya hukuki oryantalizmin dogmatik bak R a s ndan deUerlendirilmemesinin gereUi nedeniyle hukuksal olgulara interdisipliner yaklaR m desteklenmelidir. Bu kanaat, bizi yokluUunda analizi etkileyecek +eria gibi dRnce
ve kavramlara herhangi bir kpr stats vermeyi reddetmeye gtrr. Bu tr
bir zszleRtirme sreci, asl nda dahili anlam na ulaRmak amac yla deUerlendirilmeyen bu kavram n hem kullan m ndaki deUiRiklikler ve farkl l klar ve hem
de mekanizmalar zerinde odaklanma anlam na gelir. Bu isel ve d Rsal grR
a lar n n her ikisi, daha geniR bir baUlamda somut yans malar n n daha ciddiye
al nmas iin birleRtirilir. ncs, bu yaklaR m genelde normatif ve hukuksal
fenomen araRt rmas nda diUer hukuksal baUlamlar zerinde odaklanman n daha
verimli olabileceUine iliRkin kat anlay Rtan kaynaklanmaktad r. Tarihsel ve kltrel fenomenlerin simetrik bir bak R a s ndan deUerlendirilmesi gerektiUi zerinde srar eder ve radikal znelci bir tutumla diUer zaman ve mekanlar deUerlendirmeyi reddeder. Bu varsay mlara binaen, bu perspektif Orta DoUu hukuk
baUlamlar zerine araRt rma sonular , tarihsel ve kltrel baUlam ne olursa
olsun normatif sorunsal zerindeki gncel teorik, sosyolojik ve antropolojik
tart Rmayla doUrudan ilgilidir.
Bu kk grubun bir ok rnleri aras nda bir ok doktora tezi bas lm Rt r
veya k sa bir sre sonra bas lacakt r. Bu tezlerin ilki benim tezimdir ki, Au nom
de quel droit. Repertoired juridiques et reternce religieuse dans la societe egyptienne
musulmane contemporaine (Hangi Hukuk Ad na? aUdaR Mslman M s r
Toplumunda Hukuki Kaynaklar ve Dini Referanslar). (12) Bu, hukuku, onun
inRas na katk da bulunan ve bir ok hukuki kaynaklar kullanarak ve onlara
baRvurarak hareket eden birden fazla aktrn perspektifinden hukuku deUerlendirmek iin bir aba oluRturur. Mahkeme kararlar , rportajlar, hukuk bilimsel al Rmalar, alan gzlemleri ve hukuk literatrn de ieren farkl materyallerden hareketle, tezim Mslmi kurallar n, nas l eski hukuk sistemlerine iliRkin
linguistik formlar kan tlayan gncel ve yerel olan etkileRimlerin nas l yap c s
olduUunu gstermeyi amalamaktad r.
DiUer bir doktora tezi de Murielle Paradellein, Des usages dun repertoire
normatif en politque etrangere. La place et le role de la shariah -slmique dans la
pratique internationale des Etats musulmans. (D R Politikada Normatif Kaynaklar n Kullan mlar : Mslman lkelerin Uluslararas Uygulamalar nda Mslm
Oeriat n n Yeri ve Rol). (21) Mslm lkelerinde, zellikle M s r, Suudi Arabistan, Iran, Libya, Sudan ve Pakistanda, d R politikan n belirlenmesinde Mslmi
kaynaklar n kullan mlar zerinde odaklanm Rt r. Mslman lkelere zg d R
iliRkiler dRncesinin temelini szde klasik Mslm devletler genel hukuku teorisini ve Mslm Konferans rgtnn spesifik uygulamalar n n yak n incelenmesi

$&

C&

A & 2( B$&

&9

&&]

<

ile sorunsallaRt rm Rt r. Bu al Rma gerekten uluslar aras hukukun sosyolojik

a dan ele al n R nda yeni kap lar amaktad r.
CEDEJin himayesi alt nda tamamlanan nc tez ise Nathalie BernardMaugiron n, La Haute Cour constitutionelle egyptienne et la protecrion des droits
fondamentaux. (M s r Yksek Anayasa Mahkemesi ve Temel Haklar n Korunmas ). (23) Bu tez salt, M s r Yksek Anayasa Mahkemesinin kamu zgrlklerine iliRkin mahkeme ictihatlar na dayal hukukun (case law) hukuksal analizinden ibarettir. Bu tez, mahkemeye, yarg sal kararlara ve yarg c n yasalar yorumlamas ndaki normatif rolne iliRkin tam bir giriR sunmaktad r. Ayn zamanda
anayasal yarg ile politik evre aras ndaki iliRkiyi sorununu konu edinir. Ancak
bu teze gerek deUerini veren nitelik ise, Amerikan Yksek Yarg s veya Frans z
Conseil Constituonneli al R rken kullan lan benzer amalar ve aralarla Arap
yarg kurumunu ele almas d r. Bu trden bir hukuki al Rma, bu alanda gelecek
araRt rmalar iin standart belirlemiRtir. Herhangi bir baUlamda Arap hukukunun sosyo-politik boyutu zerine yap lacak araRt rmalar iin zorunlu bir nkoRul
olarak deUerlendirilmelidir.
Birok ortaklaRa yaz lan kitaplar veya dergi zel say lar doUrudan veya
dolayl bu grubun etkinlikleri ile iliRkilidir. Bunlardan ilkini oluRturan, Droits et
societes dans le monde arabe. Perspectives socio-anthropologiques (Arap Dnyas nda Hukuklar ve Toplumlar: Sosyo-Antropolojik Perspektifler) (13) sistematik olarak hukuk araRt rmalar nda onun spesifik sosyal ve tarihsel baUlam ndan
sz etme giriRimidir.10 Asl nda ne Mslm hukuku ve ne de Hukuk, kanuni hkmlerin bir envanterini yapmak iin dzenlenmemiRtir. Daha ok, zorunlu
olarak hukukun kendisine yerleRtiUi normatif dinamiklerin araRt r lmas abas d r. Droit et societe (15) dergisinin zel bir say s Arap toplumlar baUlam nda
normun kltre dayal olmayan sosyolojik araRt rmas n n yap lmas n n gereUi
dRncesine ayr lm Rt r.11 Her ne kadar yap lan katk lar doUrudan baRl kla ilgili
olmamakla birlikte, tm Arap toplumlar nda hukuk al Rmalar na gndermede
bulunma olas l U n , daha geniR kltr merkezli olmayan bilim taraf ndan paylaR lan teorik tart Rmalara yans t r.
CEDEJ taraf ndan yay nlanan derginin iki say s , tarih, siyaset ve sosyal
bilimleri meczeden interdisipliner bir bak R a s ndan M s rda hukuk konusuna
ayr lm Rt r. Bunlardan ilki, Droits dEgypte: histoire et sociologie, (M s r Yasalar : Tarih ve Sosyoloji), (19) M s r modern hukuk tarihinin farkl ynlerini
ele alan bireysel katk lar , gncel yarg sal uygulamalara ve rfi hukukun kullan m na iliRkin meseleleri ve bunun yan s ra eviri dokmanlar ve kitap tan t m10

Kat l mc lar n listesi: Norbert Rouland, Baudouin Dupret, Jean-Noel Feirrie, Murielle
Paradelle, Jan Goldberg, Mohamed Afifi, Leon Buskens, Lawrence Rosen, Gilles Boetsch,
Sarah Ben Neissa, Ayme Lebon, Bernard Botiveau. Nathalie Bernard-Maugiron.
11
Kat l mc lar n listesi: Baudouin Dupret, Brinkley Mesick, Mohamed Nachi, Kilian Balz, ve
Armando Salvatore.

8 "

B'5'R

lar btnn toplamaktad r.12 Mkinci say ise Le Prince et son juge: Droit et
politique dans lEgypte contemporine (Prens ve Yarg c : aUdaR M s rda Hukuk ve Politika) Yksek Anayasa Mahkemesine ve onun politik evresi konusuna ayr lm R olan katk lar n bir koleksiyonudur.13 Bu say bu kurumun kuruluRundan bu yana geen yirmi y ll k srede zmesi gereken temel sorunlar ele
almaktad r: mlkiyet, eriata baRvuru, kiRisel statler ve kamu zgrlkleri.
Geen on y l boyunca Orta DoUu baUlam nda sosyolojik, tarihsel ve hatta
felsefi perspektiften hukuk araRt rmalar na birka katk sz konusu olmuRtur.
Bu kitaplar ve tezler, yukar da bu makalede tan t lm R olan ana eUilimler karR s nda nispeten, izole edilmiR abalar n bir sonucudur. Bu yzden bunlar makalenin son blmnde bir araya getirmiR bulunmaktay m.
Tunuslu nl hukuk uygulay c s (practitioner), siyaset ve hukuk felsefecisi Yadh Ben Achour, Mslmda hukuk, hukuk reformu, yeni doUmuR uluslarda
modern devlet felsefesi gibi konularda birka al Rmas bulunmaktad r. rneUin, Politique, religion et droit dans le monde arabe, (Arap Dnyas nda Politika,
Din ve Hukuk) (5) Arap baUlam nda hukuk dinamikleri zerine bir denemedir.
Bu kitap dahili bir hukuk bilgisi ile kaleme al nm R eleRtirel bir perspektif ortaya
koyan birka al Rmadan birisidir.
Sami A. Aldeed Abu-Sahliehnin Les musulman face aux droits de
lhomme (Mslmanlar ve -nsan Haklar ) (10) eseri Ben Achourun al Rmas ile
ayn grupta yer almaz. Abu-Sahliehin kitab hem bilimsel ve hem de etik a dan
kusurlu olan bir eUilimi temsil eder. Arap lkeleri ve Mslma karR militanca bir
sald r bilimsel yetkinlikle baUdaRmaz. Abu-Sahlieh, bir hukuk al Rmas n n zorunlu tarihsel, siyasal ve sosyolojik boyutlar n tamam yla gz ard eder. Hukuk
alan nda her trden dini taleplere karR ve Avrupadaki Mslman topluluklara
bu yasalar n uygulanmas na karR bir tart Rmal bir ekiRme yaratmak amac yla
Arap Mslman toplumlar n n olduka marjinal ve kt ynlerine iRaret eder.
Hukuksal yap lar n ve uygulamalar n sosyal Rartlar na nfuz edemeyen bu
yaklaR m n tersine, Tunuslu gen bir bilim adam yak n zaman nce, adalet dRncesi zerine karR laRt rmal bir perspektifle kaleme al nm R olan mkemmel
bir doktora tezini tamamlam Rt r. Mohamed Nachinin, Le sens de la justice.
Etude comparative des formes de jugement et de justification en Tunisie et en
France. (Adaletin Anlam : Tunus ve Fransada Yarg sal Hkm ve Mspat Trlerine MliRkin KarR laRt rmal Bir AraRt rma) (20) al Rmas Tunusta adalet anlay R erevesinde komnteryan adalet teorilerini kullanma ve bu baUlamda sonular n Fransa ile karR laRt rmay amalayan ilk abad r. Teorik ve emiprik
12

Kat l mc lar n listesi: Baudouin Dupret, Nathalie Bernard-Maugiron, Khaled Fahmy, Ruud
Peters, Jan Goldberg, Jrn Thielmann, Armando Salvatore, Kilian Balz, Hans Christian
Korsholm Nielsen, Murielle Paradelle, Herve Bleuchot, ve Maurits Berger.
13
Kat l mc lar n listesi: Nathalie Bernard-Maugiron, Baudouin Dupret, Bettina Dennerlein,
Gamal Ibrahim Abd el Nasser ve Enid Hill.

$&

C&

A & 2( B$&

&9

&&]

a dan sonu etkileyicidir. Nachi bize hem Mslm dRncesinde hem de gncel
tart Rmalardaki adalet teorileri konusunda byk bir giriR sunar ve daha sonra
alan araRt rmas n n olduka rafine bir analizine geer. Ancak, onun empirik
anketinin pratik sonular ve onun klasik kaynaklardan okuyarak kard U szde Mslmi adalet teorisi aras nda ortaya koyduUu iliRki sorgulanabilir.
Merhum Jacques Lafon, Frans z hukuk tarihi profesr, de Osmanl imparatorluUunda hukuk reformlar tarihi ve kodifikasyonun giriRi konusunda
birka al Rma yapm Rt r. Orta doUudaki az nl klar n statleri konusuna olan
yoUun ilgisi onu Kudsn statsne iliRkin bir deneme yazmaya ynlendirmiRtir.
(18) Bu kitap olduka iyi belgelendirilmekle birlikte, baz eski Oryantalist nyarg lar gl bir biimde yans t r. Joel Colinin, Lenfant endormi dans le ventre
de sa mere: Etude ethnologique et juridique dune croyance au Maghreb (BebeWin
Anne Karn ndaki Uykusu: MaWribte Bir -nan + n Etnolojik ve Hukuksal Analizi)
(16) adl eseri antropolojide yap lm R bir doktora tezinin gzden geirilmiR halidir. Bu al Rma zellikle baban n evde olmad U zamanda bir ceninin ana rahminde uykuya dalma yeteneUine iliRkin bir Kuzey Afrika halk inan R zerinde
odaklanm Rt r. Bu al Rma, hukuk, Mslm ve Oryantalist literatr gzden geirmiR, Cezayirde ve Fastaki koloniyal ictihat hukukunu (case law) incelemiR
ve bu lkelerdeki mevcut mahkeme ictihatlar na dayal bu hukuku (case law)
analiz etmeye al Rm Rt r. Bir ok teorik eksiklikleri olmakla birlikte, zelde
olguyu antropolojik ele al R nda olduka folklorize edilmiR bir konuda ilk kapsaml denemeyi bize sunmuRtur.
Sonu olarak, nl hukuk bilgini Abdurrezzak es-Senhr taraf ndan tasarlanan Medeni Kanunun ellinci y ldnmnn kutlanmas amac yla 1998de
Kahirede dzenlenmiR olan uluslar aras kolokyumun yay nlanan Frans zca
tutanaklar zerinde duracaU m. M s r Adalet bakan taraf ndan organize edilen
Actes du congres international du cinquantenaire du Code civil Egyptien (19481998) (M s r Medeni Kanununun Ellinci Y ldnm Uluslar aras Kongresinin
Tutanaklar , 1948-1998) (17) bu al Rma daha ok felsefi ve tarihsel pr hukuk
al Rmalar ndan oluRan bir makaleler koleksiyonundan oluRur.14 Bu tr al Rmalarda oUunlukla olduUu zere, sonu bildirgesi daU n k ve dzensizdir. Ancak
bu yine de, Senhurinin al Rmas ve M s r Medeni Kanununun dnya genelindeki yayg n etkisine iliRkin bilgiye deUerli bir katk d r.

14

Kat l mc lar n listesi: Mbrahim Hussein Radwan, Abdel Meneem el Badrawi, Jacques Lafon, Sami Aldeeb Abu Sahlieh, Iskandar Ghattas, Ahmed Yousry, William Souliman Kelada,
Mohamed Nour Farahat, Gassem Aly el Chamsi, Galal Mohamed Ibrahim, Abdel Rassoul
Abdel Reda, Borham Mohamed Atallah, Hicham Sadek, Ahmed Abdel Karim Salam, JeanLouis Harlepin, Samir Abdel Malak Mansour, Houssam el Din El Ahnawi, Fathi Abdel
Rahim Abdallah, Mohamed El Chahhat El Guendi, Kamal Hamdi, Ibrahim Ahmad Ibrahim,
Ahmed Hassam El Borai, Fathi Waly, Mohamed Nour Shehata, Nabila Raslan.

8 "

B'5'R

%$% $( !9 1( O
1. Maurice Flory ve Jean-Robert Henry, eds., Lenseignement du droit
musulman (Mslm Hukuku EUitimi). Marseille: Editions du CNRS 1989.
2.---------, Droit et environement social au Maghreb (MaUribte Hukuk ve
Sosyal evre). Paris-Casablanca: Editions du CNRS-Fondation Abdul-Aziz al
Saoud 1989.
3. Jean-Robert Henry, Le changement juridique dans le monde arabe:
Jalons theoriques (Arap Dnyas nda Yarg sal DeUiRim: Teorik Yol Gstericiler). Droit et societe, no 15 1991.
4. Nabil Abd al-Fattah ve Bernard B otieveau, eds., Politiques legislatives:
Egypte, Tunisi, Algerie, Maroc (Yasama Politikas : M s r, Tunus, Cezayir ve Fas).
Kahire: Dossiers du CEDEJ 1994.
5. Yadh Ben Achour, Politique, religion et droit dans le monde arabe,
(Arap Dnyas nda Politika, Din ve Hukuk). Tunus: Ceres Productions 1992.
6. Bernard Botiveau, Loi -slmique et droit dans les societed arabes.
Mutations des systemes juridiques du Moyen-Orient (Arap Toplumlar nda Mslm
Hukuku ve Pozitif Hukuk: OrtadoUuda Yarg sal Sistemlerin DnRm). Paris: Karthala-IREMAM 1993.
7. Mohamed Al-Ahnaf, Bernard Boutiveau ve Jocelyne Cesari, eds., Sur
les usages politiques du droit, (Hukukun Politik Kullan mlar zerine). Monde
arab maghreb Machrek No 142 (1993).
8. Herve Bleuchot, Les cultures contre Ihomme? Cssai danthropologgie
historique du droit penal soudanais (Hmaniteye KarR Kltrler: Sudan Ceza
Hukuku zerine Tarihsel Antropolojik bir makale). Aix-en-Provence: Pressess
universitaires dAix-en-Provence 1994.
9. Marie-Claire Foblets, Les families maghribines et la justice en Belgique.
Anthropologie juridique et immigration. (Belikada MaUribli Aileler ve Adalet:
Hukuki Antropoloji ve G). Paris: Karthala 1994.
10. Sami Abu-Sahlieh, Les musulman face aux droits de lhomme (Mslmanlar ve Mnsan Haklar ). Bochum: Winker 1996.
11. Ahmed Mahiou, ed., LEtat de droit dans de monde arabe (Arap Dnyas nda Hukuk Dzeni). Paris: CNRS Editions 1997.
12. Baudoin Dupret, Au nom de quel droit. Repertories juridiques et
reference religieus dans la societe egyptienne musulmane contemporaine (Hangi
Hukuk Ad na? M s r aUdaR Mslman Toplumda Hukuki Kaynaklar ve Dini
Referans). Paris: Maison des sciences de lhomme (coll. Droit et Societe) 2000
(1997).

$&

C&

A & 2( B$&

&9

&&]

13. Gilles Boetsch, Baudouin Dupret, ve Jean-Noel Ferrie, eds., Droits et

societes dans le monde arabe. Perspectives socio-anthropologiques (Arap Dnyas nda Hukuklar ve Toplumlar: Sosyo-Antropolojik Perspektifler). Aix-enProvence: Presses Universitaires dAix-Marseille 1997.
14. Marie-Claire Foblets, ed., Femmes marocaines et conflits familiaux en
immigration: quelles solutions juridiques appropriees? (Gte Fasl Kad n ve Aile
at RmaRlar : Baz Uygun Yarg sal zmler?). Antwerpen: Maklu 1998.
15. Baudouin Dupret, ed., Une sociologie non culturaliste de la norme
en contexte arabe (Arap Toplumlar BaUlam nda Normun Kltrel Olmayan
Sosyolojisi). Droit et societe No. 39 (1998)
16. Joel Colin, Lenfant endormi dans le ventre de sa mere: Etude
ethnologique et juridique dune croyance au Maghreb (BebeUin Anne Karn ndaki
Uykusu: MaUribte Bir Mnan R n Etnolojik ve Hukuksal Analizi). Perpignan:
CERJEMAF/Presses Universitaires de Perpignan 1988.
17. Direction generale de la cooperation internationale et culturelle, ed.,
Actes du congres international du cinquantenaire du Code civil Egyptien (19481998) (M s r Medeni Kanununun Ellinci Y ldnm Uluslar aras Kongresinin
Tutanaklar , 1948-1998). Kahire: Ministere de la Justice, Republique Arabe
dEgypte 1998.
18. Jacques Lafon, Jerusalem. Paris: Motchrestien 1998.
19. Baudoin Dupret ve Nathalie Bernard-Maugiron, eds., Droits
dEgypte: histoire et sociologie, (M s r Yasalar : Tarih ve Sosyoloji). EgypteMonde arabe No. 34 (1998).
20. Mohamed Nachi, Le sens de la justice. Etude comparative des formes
de jugement et de justification en Tunisie et en France. These pour lobtention
du titre de docteur en sociologie, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales
1998 (Adaletin Anlam : Tunus ve Fransada Yarg sal Hkm ve Mspat Trlerine
MliRkin KarR laRt rmal Bir AraRt rma, doktora tezi).
21. Murielle Paradelle, Des usages dun repertoire normatif en politque
etrangere. La place et le role de la shariah -slmique dans la pratique
internationale des Etats musulmans. These pour lobtention du titre de docteur
en seciences politiques, Institu dEtudes Politiques dAix-en-Provence 1999
(D R Politikada Normatif Kaynaklar n Kullan mlar : Mslman lkelerin Uluslar aras Uygulamalar nda Mslm Oeriat n n Yeri ve Rol, doktora tezi).
22. Nathalie Bernard-Maugiron, Baudouin Dupret, eds. Le Prince et son
juge: Droit et politique dans lEgypte contemporine (Prens ve Yarg c : aUdaR
M s rda Hukuk ve Politika). Egypte-Monde arabe, nouvelle serie, No 2 (1999).
23. Nathalie Bernard-Maugiron, La Haute Cour constitutionelle egyptienne
et la protecrion des droits fondamentaux. These pour lobtention du titre de

8 "

B'5'R

docteur en droit, Universite de Nanterre, 1999 (M s r Yksek Anayasa Mahkemesi ve Temel Haklar n Korunmas , doktora tezi).

SPANYADA
SLAM HUKUKU ARA TIRMALARI*
Maribel Fierro**
ev. Dr. Ali Hakan avuNo
avuNoOlu***

PI
9
+ & @#
&& # "
&
- 7 7 . # DDD &
+.
- S
&#
$
&
&
+
. &(
+
&
&
& C2 S & #
7
# :&#D D
$&
S
.
. 9 @# D D D & # S
# & & + &
$+ $
+ & $ #
&&
& &#
7
& D7
"
#C&
#
&(
( S
Y'Y
D2 #
&
#
I> & $ 4 . CS &(
J, + &
@#
&&
$ &
&
#S
# 5^+ 2 * 2 *
. \
% &# & D D D & 7
&
&
S #S + &
7 . #C&
I <
< J.
&
&# &D2
+ 7$
& +
#S
.
$&
#C&
$& 7
.( #
"
&# - # S
&#
+ (
. &
( S& #
"
C& C D D2 &# #
(

3 - A!
Mspanyadaki Arap ve Mslam araRt rmalar n n bugne kadar k smen ele
al nm R kendine zg bir tarihi vard r2. Bundan daha nemli olan iki zelliUi ise,

*
Spanish Scholarship on Islamic Law (Islamic Law and Society, 2/1 [1995], s. 43-70) adl
makalenin evirisidir.
**
Consejo Superior de Investigaciones Cientficas (CSIC)-Madrid
***
Onsekiz Mart . Mlahiyat Fakltesi, ahcavusoglu@hotmail.com
1
Bu makaleyi yazarken, B. Lpez Garca, M. Alfonso, J. M. Prez Prendes, T. Alonso Turienzo, D. Waines ve D. Powers n cmerte katk lar ndan yararland m. Makale Mspanyada
yap lan [Mspanyol] araRt rmalara tahsis edildiUi iin, Endls f kh konusunda M. EblEcfn, M. b. Cherifa, I. Goldziher, M. Hacc, W. Hoenerbach, V. Lagardre, E. Lvi
Provenal, M. A. Mekk, M. Halid Mesud, M. Muranyi ve Abdlmecid Trk taraf ndan
yaz lm R nemli eserlere hi deUinmedim.

& R \MK*L5M

Endls konular na yoUunlaRm R olmalar ve Bat da yap lan diUer araRt rmalardan nispeten kopuk oluRlar d r3.
Lpez Garcan n yerel etnosentirizm (etnocentrismo local) ad n
verdiUi4 birinci zelliUin, Arap ve Mslam araRt rmalar ile Mspanyol mill tarihi
aras ndaki iliRkiyle alakal olduUu a kt r. Modern dnemde, diUer Avrupa lkeleri gibi Mspanya da Mslam topraklar nda (Fas ve Filipinler) bir koloni tecrbesine sahip olmuRtur.5 Mspanya, Avrupan n Hal tecrbesinde ve Osmanl MmparatorluUu ile mcadelesinde de pay sahibidir. Ancak Mberik Yar madas sekiz
yzy l boyunca s n rlar deUiRmekle birlikte- Mslman topraU olmuR ve siyasi
gc kaybetmelerinin ard ndan bir Mslman az nl k XVII. yy. baRlar na kadar
Hristiyan ynetimi alt nda yaRam Rt r. Bunun anlam Rudur: DiUer Bat Avrupa
lkelerinden farkl olarak, ama Mtalya ile benzer bir biimde, Mspanya milli tarihi
k smen Mslam tarihidir. Bu demek deUildir ki, Mspanyol Oarkiyat l U daima
kendi yerli Oark ile s n rl olmuRtur. Ayn zamanda Afrikadaki koloni tecrbesinin rn olan bir Afrikanizm [Afrika kltr uzmanl U ] de sz konusudur. Ancak akademik Arabizm [Arap dili ve edebiyat uzmanl U ] ile
Afrikanistler [Afrika kltr uzmanlar ] aras ndaki iliRki uzun mrl olmam R;
bu iliRki bir ayr l kla sona ermiR ve Arabistler [Arap dili ve edebiyat uzmanlar ]
aras nda Lpez Garcan n koloni tecrbesine ynelik ilgi eksikliUi
(descompromiso de la aventura colonial) dediUi Reyi ortaya karm Rt r.6 Mspanyadaki Arap ve Mslam araRt rmalar esas itibariyle Mslman Mspanya
tarihi zerinde yoUunlaRm Rt r. Baz yeni nesil Mspanyol Arabistler aras nda bu
ifadeye [Mslman Mspanya] karR giderek artan bir tepki sz konusudur.
2
Bu al Rmalar hakk nda yap lm R yeni bir deUerlendirme iin bkz. M. Marin, Arabistas en
Espafta: un asunto de familia, Al-Qantara, 13 (1992), s. 379-94 -nemli bir bibliyografya
iermektedir-. En nemli al Rmalar Runlard r: J.T. Monroe, Islam and the Arabs in
Spanish scholarship (Leiden, 1970); M. Manzanares de Cirre, Arabistas espanoles del
XIX (Madrid, 1972); B. Lpez Garca, Contribution a la historia del Arabismo espanol
(1840-1917). Orientalismo e ideologia colonial a traves de la obra de los arabistas espanoles,
doktara tezi zeti, Univ. Granada (Granada, 1974).
3
Benzer tespitler iin bkz. M. de Epalza, Arabic Studies in Spain today, Middle East
Association Bulletin, 8/2 (1974), s. 1-7: zellikle Arap araRt rmalar alan nda Mspanyollar n ilgilendikleri konular ile ilgili k s m. Ayr ca bkz. B. Lpez Garca, La recherche
espagnole sur l'lslam (1965-1992): entre l'Orient domestique et l'absence d'une tradition coloniale, L'islam vue d'Europe, l'lslam en Europe (5-7 November 1992) adl
seminere sunulmuR tebliU (yay mlanacak).
4
B. Lpez Garca, Arabismo y orientalismo en Espaa: radiografia y diagnstico de un
gremio escaso y apartadizo, Awr q, 11 (1990), s. 35-72, zellikle s. 39.
5
Fas hk. bkz. V. Morales Lezcano, El colonialismo hispanofrancs en Marruecos, 18981927 (Madrid, 1976); Filipinler hk. bkz. M. Espada, La crisis filipina, Historia General
de Espaa y Amrica (XVI/2, Madrid, 1981) iinde, s. 358-68 (bibliyografya ile birlikte).
6
Lpez Garca, Arabismo y orientalismo, s. 39, 50-56. Mspanyol Afrikanistlerin Mslam hukuku alan nda ortaya koyduUu az say daki al Rmaya deUinmeyeceUim. At flar iin Gil Grimaunun bibliyografyas n n yan s ra R. Fernndez-Cuesta, J. Navaro Pardo ve C. Quirsun
ekteki Bibliyografyada listesi verilen eserlerine bkz.

+ & @#

Onlar bu alandaki akademik al Rmalar , ierisinde tarih ncesi dnemden aUdaR dneme kadar Mspanya denilen bir siyasi yap n n var olduUu farz edilen
Mspanya tarihinin bir yorumu olmaktan kar p, baU ms z bir alan haline getirmeye ynelik bilinli bir aban n rn olarak Endls terimini kullanmay
tercih ederler7. Endls terimi, hem ayn coUrafi blgedeki tarihi deUiRimleri
vurgulamakta hem de Mberik Yar madas n n her zaman iki ulus-devlete (Mspanya ve Portekiz) blnmR bir halde bulunmad U gereUini dikkate almaktad r.
Bu iki yaklaR m n (birisi Mslman Mspanya, diUeri Endls terimini kullan r) bu yzy ldaki kkenleri8 aRaU yukar , Mspanyan n nas l ve ne zaman doUduUu konusunda Cl. Snchez Albornoz ve A. Castro aras nda yaRanan grR
ayr l U na9 dayand r labilir. Her ne kadar grRleri eskimiR gibi grnyorsa da,
kulland U m z kavramlar ve bak R a lar m z zerindeki etkileri hl devam etmektedir10. Onlar n grRlerini revize etmek amac yla yap lm R ve bu sre zarf nda yay mlanm R herhangi bir al Rma onlar glgede b rakabilmiR deUildir11.
Zira Snchez Albornoz-Castro tart Rmas n n kendi dneminde oluRturduUu gibi
bir etkiyi, geniR okuyucu kitlesini ve sosyal tepkiyi kimse oluRturabilmiR deUildir.
Mkinci zellikle ilgili olarak Lpez Garca, Mspanyol bilim adamlar n n Oryantalist kongrelerinde s n rl bir yeri olduUuna ve Encyclopaedia of Islam n ilk
bask s nda Mspanyol bir yazar n bulunmad U na dikkat eker12. Arap ve Mslam
bilimleri alan ndaki Mspanyol araRt rmac l U n n [diUer Bat l araRt rmalardan]
nispeten kopuk oluRu, ilgi alanlar n n diUerlerine gre s n rl oluRuyla (esas itibariyle Endls tarihi -ki Mslam dillerinden yaln zca Arapa bilgisini gerektirmektedir-) ve rnlerini neredeyse tamamen Mspanyolca vermesiyle ilgilidir13.
Kanaatimce bu kopukluk, Mspanya M SavaR n n bir rndr. Kopukluk ile kas7

rneUin bkz. J. Sams, Las ciencias de los antiguos en al-Andalus (Madrid, 1992), s. 16-17
ARaU da greceUimiz gibi, Mslman Mspanya teriminin XIX. yzy l Arabistleri taraf ndan
kullan m zel bir anlam taR maktad r ve zel ihtiyalardan kaynaklanm Rt r.
9
Bkz. Monroe, Islam and the Arabs, s. 256-57; Sanchez Albornoz ve Castro taraf ndan
benimsenen grRlerin kullan Rl bir Mngilizce zeti iin bkz. T.F. Glick, Islamic and Christian Spain in the early Middle Ages (Princeton, 1979), s. 8-11.
10
K sa bir sre nce Madridde dzenlenen (31 Mart -3 Nisan 1993) ve II./VIII. yzy l
boyunca Mberik Yar madas n konu alan bir kolokyumda, Vizigotlar dnemi Mspanyas ile
ilgilenen baz tarihiler Mslman istilas konusundaki teessflerini ifade ettiler (Mslman
boyunduruUu deyimini kullanarak) ve Hristiyanlar n Mslman istilac lara direniRi
konusundaki eski efsaneleri canland rmaya al Rt lar.
11
Arabistlerce kaleme al nm R bu trden az say daki al Rma aras nda Runlar zikredilebilir:
P. Chalmeta, De historia hispano-musulmana. Reflexiones y perspectivas, Revista de la
Universidad de Madrid, 20 (1972), s. 129-60; M.J. Viguera ve M. Garca-Arenal, La
historia del Islam: situacin y perspectivas, Tendencias en historia. Encuentros de la
Univ. Intern. Menndez Pelayo (UIMP), Julio 1988 (Madrid, 1988), s. 65-74.
12
Lopez Garca, Arabismo y orientalismo, s. 58-66.
13
Baz sembolik giriRimler d R nda Mspanyol niversitelerinde hl ciddi bir Fara ve Trke
eUitimi verilmemektedir.
8

& R \MK*L5M

tettiUim Rey, Mspanyollarca yap lan araRt rmalar n lke d R ndan grdU karR l U n ve buna paralel olarak baRkalar taraf ndan yap lan araRt rmalar n Mspanyol
araRt rmac l U zerindeki etkisinin yetersizliUidir. Yine de 1936-1939 y llar
aras nda yaRanan talihsiz dnemin ard ndan Arabist evrelerde ortaya kan ve
bir ok ynden btn Mspanyol bilim cmias nda yaRananlara benzeyen geliRmeleri detayl bir incelemeye tabi tutmal y z. Ophesiz Franko dneminde baz
Mspanyol bilim adamlar ile yabanc bilim adamlar aras nda iliRkiler bulunuyordu ve bu durum kopukluUun boyutlar n sorgulamaya amaktad r. Bununla birlikte Mspanya M SavaR n n hukuk araRt rmalar alan nda y k c etkileri olmuRtur.
)# / * )/1. Pascual de Gayangos (1809-1897) 1853 y l nda Mdeccenlere
(Mudejarlar) * ait iki metin neRretti (Tratados de legislation musulmana baRl U yla): m. XV. yzy ldan Msa b. Dnra (Ya Gidelli) ait Suma de los
principales mandamientos y devedamientos de la Ley y Qunna ve XIV. yzy ldan Leyes de moros. Her iki metin de, say lar gittike artan Mspanyolca konuRan
Mslman az nl U n temel din ve hukuk Uretilerinin Arapadan tercmesine
bizzat kendileri a s ndan duyduklar ihtiyac yans tmaktad r. XIX. yzy lda, pek
ok hukuk metin ieren Aljamia** literatrne karR zel bir ilgi uyand .14 Bu
literatre dhil olan hukuk metinler muhtemelen Casirinin El Escorial Yazmalar Katalogunda yer alanlar d R nda Mspanyada bilinen ilk f k h eserleridir.15
Dolay s yla Mspanyadaki Mslman hukuk metinlerine karR XIX. yzy lda ortaya kan ilgi, grnRe bak l rsa ncelikle liberal ve muhafazakr tarihilerin

*
Hristiyanlar n iRgalinden sonra memleketlerini terk etmeyip Hristiyan iRgali alt nda
yaRamaya raz olan Mslmanlar (Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar -1, Ankara, 1994,
s. 202) evirenin notu**
Endlste XVII. yzy l n baRlar na kadar konuRulan ve Arap harfleriyle yaz lan Mspanyol
lehesi (bkz. Sargon Erdem, Aljamia, D-A, II, 465) evirenin notu-.
14
Yani, Arap harfleriyle yaz lan Mspanyolca metinler. Bkz. E. Saavedra, Indice general de
la literatura aljamiada (Madrid, 1878). 1884de Almonacid de la Sierrada ok say da
Arapa ve Aljamiado yazmalar bulundu. Bu nemli keRif hk. bkz. P. Gil, Los manuscritos
aljamiados de mi coleccin, Homenaje a D. Francisco Codera (Zaragoza, 1904), s. 537-49;
J. Ribera and M. Asn, Manuscritos rabes y aljamiados de la Biblioteca de la Junta (Madrid,
1912).
15
Bkz. M. Casiri, Bibliotheca Arabico-Hispana Escurialensis, 2 cilt (Madrid, 1760-1770).
Ayr ca bkz. G. Vajda, Notes sur les fonds de manuscrits arabes de la Bibliothque de
l'Escorial, Al-Andalus, 28 (1963), s. 61- 94; M. Garca Arenal, Algunos manuscritos
de fiqh andaluses y norteafricanos pertenecientes a la Real Biblioteca de El Escorial, AlQantara, 1 (1980), s. 9-26. Casiri hk. bkz. P. Fernndez, Arabismo espaol del s.
XVIII: Origen de una quimera, Cuadernos de la Biblioteca Islmica Flix Mara Pareja,
36 (1991).

+ & @#

<

Mdeccenler ile Moriskolara* ve daha genel anlamda Mspanyan n kRne

ynelik ilgileri ile alakal d r.16
2. Her ne kadar Gayangos bir nc gibi grnyorsa da, ben Mspanyadaki
Mslam Hukuku araRt rmalar n n baRlang noktas olarak, Julin Ribera
Tarragnun (1856-1934) Aragon yarg kurumunun (Justicia de Aragn) Mslm
kkeni konusundaki 1897 y l nda yay mlanan al Rmas n esas al yorum.17
Hristiyanlar n Mslman dnyadan dn alm R olmas ihtimali zerinde durman n dnemin okuyucular n rahats z ettiUi, Riberan n GiriRteki savunmac
yaklaR m na yans m R grnmektedir. Mfadelerindeki dikkat ekici hususlardan
birisi, araRt rma konusunun meRruluUunu ispat amac yla ileri srdU gerekedir. Riberaya gre, Mberik Yar madas nda yaRayan Mslmanlar Mspanyal d r
ve dolay s yla onlar n kurumlar ve bu kurumlar n Hristiyanlara ait kurumlar
zerindeki etkisini araRt rmak meRrudur. Bu ifade, bugn yaRanan tart Rmalar
ve Arabistlerin makbul (comme il faut) Mspanyol vatandaRlar olarak kabul edilebilmeleri iin ne tr engelleri aRmak zorunda olduklar konusunda yeterince
fikir vermektedir.18
Riberan n al Rmas , Mspanyada Ben Codera evresinde19 yrtlen
Mslam araRt rmalar n n en nemli zelliklerinden birisi olan ve benim borluluk
hegemonyas diye ifade ettiUim Hristiyan Mspanya zerindeki Arap-Mslam etkisinin araRt r lmas [eUilimini] temsil etmektedir. Kanaatimce bu zellik, Ben
Codera evresinin yrttkleri faaliyet konusunda benimsedikleri (isteyerek ya
*

G rnatan n iRgalinden sonra zorla HristiyanlaRt r lan ve Hristiyan gibi grnmek zorunda
b rak lan Mspanyal Mslmanlara verilen isim (Moriskos) (bkz. zdemir, Endls
Mslmanlar -1, s. 208) evirenin notu-.
16
Bu konu hk. bkz. M.A. de Bunes, Los moriscos en el pensamiento histrico (Madrid, 1983),
zellikle s. 57-102.
17
Ribera hk. bkz. Monroe, Islam and the Arabs, s. 152-77; J. Lpez Ortiz, Anuario de Historia del Derecho Espanol (11, 1934) iinde, s. 584-86; B. Lpez Garca, Julin Ribera y su
Taller de arabistas: una propuesta de renovacin, Miscelnea de Estudios Arabes y Hebraicos, 32-33 (1983-84), s. 111-28.
18
Lpez Garcan n belirttiUine gre, XIX. yzy ldaki Mspanyol Arabistler din gayret ve
rk kkenli kmseme gibi nyarg lara karR mcadele eden liberaller idiler
(Arabismo y orientalismo, s. 42). Onlar Endls ve orada yaRayanlar meRru
bir araRt rma konusu haline getirmeye al Rt lar ve bu amala Endlste
yaRayanlar zel bir Arap ve Mslman tr olarak ele ald lar. rneUin bkz. A.
Gonzles Palencia, Moros y cristianos (Madrid, 1945). Yazar kitab nda Reconquistay farkl dinlere mensup Mspanyollar aras ndaki bir i savaR olarak tan mlamaktad r. Bu, Franco dneminin hkim ideolojisine ayk r bir grRt. Sz
konusu ideolojiye gre, Reconquista bir i savaR deUildi, nk Moriskolar [Mspanyadaki Kuzey Afrikal lar] Mspanyol deUildiler. Uzun sredir ikamet ediyor
olsalar da onlar Mspanyol olamazlard , nk Hristiyan deUillerdi... (P. Linehan,
History and Historians of Medieval Spain, Oxford, 1993, s. 80).
19
Francisco Codera (1836-1917) Mspanyol Arabistler bilim ekolnn kurucusu
say l r (hk. bkz. Monroe, Islam and the Arabs, s. 128-47). Ard ndan J. Ribera gelir,
onu da M. Asn Palacios ve E. Garca Gmez (hlen hayattad r) takip eder.

& R \MK*L5M

da zorla) savunmac tavr n bir rndr. Mslman Mspanya hakk nda araRt rma yapmak, ancak araRt rman n konusu Mslam deUil Mspanya olduUu srece savunulabiliyordu. Bu tr araRt rmalar ayn zamanda, Hristiyan Mspanyan n
siyaset, toplum, hukuk, kurumlar ve edebiyat tarihinin daha iyi anlaR lmas na
katk da bulunduUu lde meRru grlyordu; dolay s yla araRt rmalar fiilen
muhtemel karR l kl etkileRimlerin ortaya kar lmas yla s n rland r lm Rt . Bunun
anlam , Endlsn s rf Mslam ve Arap kkenli unsurlar n n asl bir ilgiden
mahrum oluRuydu.20
Ribera, bir Hristiyan krall U nda grebileceUimiz bir kurumun, yani
Justicia de Aragnun, pekl daha nceki bir Mslman kurumdan, yani
shibl-mezlimden doUmuR olabileceUi fikrini kabul ettirebilmek iin byk
abalar sarfetti.21 Riberan n aUdaR Francisco Fernndez y Gonzles de, 1894
y l nda Mslmanlar ile Hristiyanlar aras ndaki kltrel al RveriRin hukuk da
dhil olmak zere pek ok ynn inceledi.22 Riberan n kitab ndan bir y l sonra, bir Arabist deUil bir hukuk tarihi uzman olan R. Urea (1852-1930) ortaaU
Mspanyol Hukuku zerindeki Sm etki ile ilgili al Rmas n , bir ka y l sonra da
Endlsl bir fukah ailesi hakk ndaki al Rmas n yay mlad 23. Ureay Mspanyol hukuk tarihi konusundaki bilimsel araRt rmalar n kurucusu olarak kabul
edenler bulunmakla birlikte, bu onuru Mspanyol Hukuku zerindeki Alman
etkisine dair ufuk a c bir eser yazm R olan Eduardo de Hinojosaya (18521919) verenler de vard r24. Hinojonan n takipileri ki Urean n takipilerin-

20

Kanaatimce bu sre Ben Codera evresini bir kmaza srklemiRtir. Ancak bu henz
tam olarak anlat lmam R bir hikyedir.
21
Riberan n tezine ynelik muhalefet, aUdaR F.J. Simonetin Mozarablar (Mslman
hkimiyeti zaman nda Endlste yaRayan Hristiyanlar) hakk ndaki al Rmas na yans m Rt r.
Simonet Hristiyanl U n Endls Mslam zerindeki etkilerini vurgulamaktad r.
22
Monroe, Islam and the Arabs, s. 112-19, zellikle s. 115. Ayr ca bkz. B. Lpez
Garca, Orgenes del arabismo espaol. La figura de Francisco Fernndez y
Gonzlez y su correspond encia con Pascual de Ga y angos, Cuadernos de la
Biblioteca Espaola de Tetun, 19-20 (1979), s. 277-306.
23
Urean n ard ndan R. Riazan n yazm R olduUu vefeyt yaz s iin bkz. Anuario de
Historia de Derecho Espanol, 7 (1930), s. 552-56. Ureaya gre, kkleri Mslam
Hukukuna dayanan bir Mspanyol hukuk geleneUi mevcuttu (la autoridad paterna como poder conjunto y solidario del padre y de la madre, s. 555).
Urean n aUdaR olan G. Azcrate, Ensayo sobre la Historia del Derecho de
propiedad y su estado actual en Europa (3 cilt, Madrid, 1879-83) adl eserinde
Mslmanlar n eRya hukukunu (derecho de propiedad) tart R r. Bkz. L. G. de
Valdeavellano, Seis semblanzas de historiadores espaoles (Sevilla, 1978), s. 125.
24
El elemento germnico en el Derecho espaol (Madrid, 1915), zellikle s. 11-12,
28-29, ve 51 (Arap istilas Alman gelenek hukukunun hayatta kalmas n tercih
etmiRtir). R. Menndez Pidal, J. Ribera, M. Asn Palacios,M. Gmez Moreno ve
R. Altamira ile birlikte Hinojosa da 18 Mart 1910 tarihinde kurulan Tarih
AraRt rmalar Merkezinin (Centro de Estudios Histricos) yneticileri aras nda
bulunmuRtur. Mspanyol hukuk tarihileri birliUi Sociedad Eduardo de Hinojosa

+ & @#

den daha etkilidirler25-, Alman etkisi ile ilgilendikleri kadar Hristiyan Mspanyol
Hukuku zerindeki muhtemel Arap veya Mslam etkisini incelemekle ilgilenmediler.
Ribera ayn zamanda Mbn Hris el-HuRennin (. 361/971) Kudt
Kurtuba adl eserini neRreden ve tercme eden kiRidir. Bu eser k smen kad lar n
faaliyetlerini tasvir eden metinler ierdiUi iin zamanla ok meRhur olmuRtu
(Riberan n s k s k Arapa metinde bulunmayan bilgiler ilave ettiUi tercmesiyle
ok daha canl hale gelmiRtir). Mslam mahkemesi ve yarg lar hakk nda oUu
zaman romantik bir tasvir ortaya koymak amac yla s k s k bu tercme26 kullan lm Rt r.27 Ktbl-vesik (formularios notariales: noterlik vesikalar ) edebiyat na ilk defa dikkatlerimizi eken de yine Ribera olmuRtur.28
3. 1925 y l nda Asn Palacios (1871-1944) el-Gazzlnin f k h usl eserinin tercmesini yay mlad , fakat ok gemeden DoUu dnyas na yapt U bu yolculuktan geri dnd. Palacios Mslam Hukukuna dair kapsaml bir al Rma yapmam R olmakla birlikte, Mbn Meserre ve Mbn Hazma ynelik ilgisi Mslam Hukukunun baz meseleleriyle meRgul olmas na neden oldu. Mbn Hazm n Fisl* adl
eserinin tercmesi ise, Zhir Mezhebi hakk nda yap lm R ve zellikle Endls
ne karan bir al Rmay da beraberinde getirdi. Mbn Meserre ile ilgili monografi al Rmas da, Mberik Yar madas ndaki Mlik Mezhebinin zellikleri hakk nda bir blm ieriyordu.
Asn Palaciosun aUdaR ve Urencisi F. Pons Boigues 1897 y l nda
Toledolu Mozarablara ait hukuk belgeler zerindeki incelemelerini neRretti
(daha sonra A. Gonzles Palencia taraf ndan al R lacakt r). Pons Boigues n
giriRte belirttiUine gre, belgelerde as l ilgi eken husus Arap dilinin Hristiyan
Kilisesini aRaU lamak veya Muhammed Peygamberi vmek amac yla deUil saf
Katolik ortodoksluUunu ifade etmek iin kullan lm R olmas d r. K sacas belgeler btnyle Hristiyan-Mspanyol niteliUi taR yan bir Arapa sergilemektedir.
Pons Boigues, Araplar n/Mslmanlar n tarihinin bizatihi ilgi konusu olabileceUini kabul etmekle birlikte, kiRinin kendi rk ve inanlar na olan yak nl U sede Historia del Derecho Espaol ad n taR yordu ve ilk baRkan Cl. Snchez Albornoz idi. Bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 11 (1934), s. 577-79.
25
Urean n Urencisi R. Riazan n (1899-1936) Mspanya M SavaR baRlad U s ralarda lmesi,
Urean n etkisinin sona ermesini h zland rm Rt r. Bkz. R. Gibert, Recuerdos de Fray Jos
Lpez Ortiz, s. 201-61, zellikle s. 247 ve dpn. 23 (yazar burada Urean n ArabistliUinin
Lpez Ortiz taraf ndan dikkate al nmad U na at fta bulunur).
26
Riberan n tercmesi birok defa bas lm Rt r. Bkz. M.I. Fierro ve M.M. Lucini, Las reediciones de obras de tema rabe e islmico en Espaa, Cuadernos de la Biblioteca Islmica Flix M Pareja", 25 (1989), s. 5-41.
27
Lpez Ortz, La curia hispano-musulmana, s. 67 ve Los jurisconsultos en la
Curia Musulmana, s. 406.
28
Bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 5 (1928), s. 491; Lpez Ortz, Formularios notariales de la Espaa musulmana, s. 265.
*
el-Fasl beyne ehlil-ehv ven-nihal adl eseri kastediliyor olmal evirenin notu-

& R \MK*L5M

bebiyle empati kurabileceUi bir konuda al Rmas n n daha zevkli olduUunu da

ifade eder. Palaciosun bir diUer aUdaR J. Snchez Prez, matematik tarihine
olan ilgisi nedeniyle feriz literatr zerinde al Rmaya ynelmiR ve miras paylar konusunda Aljamia dilinde yaz lm R iki metni neRretmiRtir (1914). Son olarak M. Alarcn, et-TurtRnin Sircl-mlk adl eserinin tam tercmesini
yay mlad (1930-31). Daha nce ayn kitaptan, el-Mansrun [alt nc Hammd
emiri: 481-98/1088-1105] bir fetv talebi ile ilgili bir blmn evirisini (zerinde al Rmadan) neRretmiRti.
/)

N >RN>*)*+ 3() A 49 )S5(N

- NL

9 /+ ,T/L 9 O )/

Codera-Ribera-Asn taraf ndan temelleri at lan bina, al Rmalar Mspanya

M SavaR (1936-1939) sebebiyle farkl biimlerde sekteye uUrayacak olan
bilim adam taraf ndan ykseltilmeye devam edecektir. Bunlardan ikisi olan M.
M. Antua ile S. Vila, her birisi SavaR n muhalif taraflar ndan birisinin kurban
olarak ldrldler. nc isim J. Lpez Ortiz hayatta kald , fakat M
SavaRtan k sa bir sre sonra yavaR yavaR akademik yaRamdan uzaklaRt ve Mslam
Hukukuna katk s sona erdi.
1. Jos Lpez Ortiz (1898-1992)29
J. Lpez Ortiz, Arap diline ynelik ilgileri 1885 y l ndan beri El Escorial
Ktphanesindeki zengin Arapa yazmalar koleksiyonunun sorumlusu olmalar yla alakal olan Agustinian Mezhebine mensuptur. Mezhep, [aralar nda] daima bir Arap dili uzman n n bulunmas na zen gstermiRtir. Lpez Ortiz Arapay gayr resm olarak N. Morata, M. M. Antua ve M. Asn Palacios gibi papazlardan Urendi ve 1922-1925 y llar aras nda hukuk alan ndaki al Rmalar n
yrtt. Hocalar L. Daz Canseco, R. Urea, Galo Snchez30 ve Alfonso
Garca Gallo31 idi. Lpez Ortiz 1928de Junta para Ampliacin de Estudios
(yksek Uretim ve araRt rmalar desteklemek amac yla devlet taraf ndan finanse edilen bir kurum) taraf ndan verilen bir burs ile Almanyaya gitti ve Almanyada yap lan Mslam Hukuku araRt rmalar hakk nda 1930da yay mlayacaU makalesinin malzemesini toplad . 1931de Mlik Mezhebinin Mberik Yar mada29

L p e z O r t z h k . b k z . M o n r o e , I s l a m a n d th e A r a b s , s . 2 3 3 - 3 4 ; M . d e Epalza, El
padre Flix Mara Pareja y los eclesisticos en el arabismo espaol del siglo XX, Estudios
eclesisticos, 59 (1984), s. 217-35; B. Justel Calabozo, La Real Biblioteca de El Escorial y sus
manuscritos rabes, ikinci bask (Madrid, 1987), s. 244. zellikle bkz. Anuario Jurdico y
Econmico Escurialense, poca II, n 26 (1993). J. Lpez Ortze armaUan edilmiR al Rmalardan oluRan bu ciltteki Ru iki al Rmay kulland k: M. Gonzlez Velasco, Fray Jos Lpez
Ortiz (1898-1992). Apuntes para su biografa y p r o d uc c i n l i t e r a r i a , s. 1 1 -1 1 0 ( b i r bi b l i y o g r a f y a d a i e r i y o r ) ; R . G i b e r t, Recuerdos de Fray Jos Lpez Ortiz, s. 201-61.
30
Mspanyol hukuk tarihinin nemli simalar ndan birisi olan bu liberal Rah s, 1936 y l nda
hapsedildiUinde Lpez Ortizin zgrlUnn gvence alt na al nmas na katk da bulunmuRtu.
Bu Rah s diUer liberallerin aksine M SavaR sona erdikten sonra srgn edilmedi.
31
M SavaR n ard ndan Mspanyol hukuk tarihi alan nda en etkili isim haline gelecektir (aRaU da
zerinde durulacak).

+ & @#

s na giriRi konulu doktora tezini verdi. Ayn y l bir kanunla Madrid ve Granadada Arap AraRt rmalar Enstitleri (Escuelas de Estudios Arabes) kurulmuRtu.32 Lpez Ortiz, bir ok blme ayr lan (Din ve Bilim, Tarih, Filoloji ve Edebiyat, Hukuk ve Kurumlar, Lehe Bilimi ve Fas AraRt rmalar , Sanat ve Arkeoloji) Madrid Enstitsnn yesi oldu. Mslam Hukukuna ve kurumlar na tahsis
edilen R. Garca Linares baRkanl U ndaki blme baUl olarak, Enstit taraf ndan yay mlanan Al-Andalus adl dergide pek ok makale neRretti. 1925-1933
y llar aras nda bir ok akademik araRt rma merkezinde hukuk dersleri verdi ve
1934de Santiago de Compostela niversitesinde yaln zca bir y l iRgal edeceUi
hukuk tarihi profesrlU kadrosuna atand .33 Bir sonraki akademik y lda
(1935-1936) Madrid niversitesine geti. 1936da Mspanya M SavaR patlak verdi. O dnemde General Franco hareketine ne kadar sempati duyduUunu tam
olarak tespit edebilmiR deUilim. Franconun Cumhuriyet karR t isyan n n ard ndan k sa bir sre Madridde hapsedilmesinin nedeni muhtemelen, tm Kilise
mensuplar n n potansiyel isyanc kabul edildiUi bir dnemde k sa bir sre
keRiRlik yapmas d r. Cumhuriyeti dostlar sayesinde serbest b rak lm R, fakat
ok gemeden Romanya bykeliliUine s U nm Rt . Nitekim Madridin Franco
ordusu taraf ndan ele geirilmesine kadar orada kalacakt r. Yeni rejimin destekilerinden birisi olan Lpez Ortiz, 1939dan 1944e kadar Madrid niversitesinde Hukuk Tarihi ve Kilise Hukuku dersleri verdi34. 1944de kuzeybat Mspanyada bulunan Tuy Rehrine piskopos olarak tayin edildi ve orduda piskopos yard mc l U na (vicario general castrense) atand U 1969 y l na kadar bu grevde
kald . 1977 y l nda emekli oldu ve 1992 y l ndaki vefat na kadar sakin bir hayat
yaRad . Mspanya M SavaR ndan nce, Opus Deinin mstakbel kurucusu olan ve
kendisinin de zamanla hararetli bir takipisi haline geleceUi Balaguerli Jos
Mara Escriv ile tan Rt *. Gl Opus Dei ile olan iliRkisinin 1939dan sonraki
kariyerine ne lde katk da bulunduUunu tespit etmek mevcut bilgiler R U nda
zordur. Kesin olan Rey, M SavaR sonras dnemde Lpez Ortizin hukuk araRt rmalar ve diUer alanlarda ok etkili bir isim haline geldiUidir35. Bu etkinin
olumlu mu olumsuz mu olduUu konusu tart Rmal d r. Umar z, olumlu ya da
olumsuz anlamda etkilenenler kendi tecrbelerine dair bilgiler b rak rlar ve bu
bilgiler Lpez Ortizin Rahsiyeti ve kariyerinin daha iyi anlaR lmas na katk da
bulunur.

32

Bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 8 (1931), s. 594-95

Bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 11 (1934), s. 584
34
Bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 13 (1936-41), s. 506
*
Opus Dei, zellikle Mspanyada etkili bir Katolik tarikat d r. Tarikatin kurucusu kabul edilen
J.M. Escriv (1928), Madrid niversitesinin liberal atmosferine muhalif bir papazd r ve M
SavaR sonras Franco dneminde ok etkili bir Rahsiyettir. Bkz. The Columbia Encyclopedia,
Sixth Edition. 2001: http://www.bartleby.com/65/op/OpusDei.html (11.01.2005) -evirenin
notu35
Bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 16 (1945), s. 841-42; 17 (1946), s. 1168-69; 18
(1947), s. 968-69
33

& R \MK*L5M

Lpez Ortizin Mslam Hukukunun meselelerine dair ilk yay nlar , hukuk
tatbkat ile ilgili incelemelere kap aacaU dRnlen vesik literatr hakk ndad r. 1931de Mlik Mezhebinin Endlse giriRi ile ilgili doktora tezini,
1932de de Mslam Hukuku hakk nda bir kitap yay nlad ; bu, bugne kadar bu
alanda yaz lm R tek Mspanyolca el-kitab idi. 1933-1944 y llar aras nda AlAndalus36 ve Anuaro de Historia del Derecho Espaol37 dergilerinde, f k hla ilgili
pek ok eser hakk nda tenkit yaz lar yazd . 1926-1933 y llar aras nda da La
Ciudad de Dios dergisinde (El Escorialdeki Agustinyenler taraf ndan kar lmakta olup 1928den sonra Religin y Cultura ad n alm Rt r) Mslam Hukuku
meselelerine iliRkin bir ok makalesi yay mlanm Rt r. M SavaR sonras dneme
ait 1941 y l nda yay mlad U tek al Rmas , XIV.-XV. yzy llara ait Granada kkenli fetvlar hakk nda olup Escorial ktphanesi ms. 1096 numarada kay tl
malzemeye dayanmaktad r. En son yazd U kitap eleRtirisi de Al-Andalusun
1942 tarihli VII. cildinde yer al r. Lpez Ortizin eserlerinin listesi, Tuy Rehri
piskoposluUuna atanmas yla birlikte hukuk araRt rmalar n n sona erdiUini a ka
gstermektedir. Her ne kadar bu atama M SavaRtan beR y l sonra gerekleRmiRse de, onun bu savaR n akademik kurbanlar ndan birisi olduUu sylenebilir. yle
grnyor ki notlar , msveddeleri ve diUer al Rmalar n n byk bir k sm savaR
y llar nda yok edilmiR ya da kaybolmuRtur.38 Bununla birlikte (Hristiyan) Mspanyol Hukuku ile ilgili yay nlar yapmaya baRlamas ndan da anlaR l yor ki, Mslam
araRt rmalar n terketmesi ayn zamanda ilgi duyduUu konulardaki bir deUiRime
de iRaret etmektedir. M SavaR n yeni bir Hal Seferi gibi tan mland U savaR
sonras Mspanyas nda byle bir deUiRim RaR rt c deUildir.
Lpez Ortizin Anuario de Historia del Derecho Espaol ile iliRkisi zel bir
nem taR maktad r. Bu dergi, 1924de aralar nda Cl. Snchez Albornozun da
bulunduUu, Eduardo de Hinojosan n bir grup Urencisi taraf ndan, Mberik Yar madas nda yaRam R btn hukuk sistemlerinin incelenmesi amac yla kurulmuRtu39. Derginin nemli bir k sm Arab ve Mslam kaynakl konulara ayr lm Rt 40.
Dergiyle iliRkisi olan bilim adamlar , 25 Nisan 3 May s 1932 tarihleri aras nda
dzenlenen ve bir oturumu DoUu Hukukuna ayr lan, ilk Mspanyol Hukuk Tarihi Haftas n (Semana de Historia del Derecho Espaol) dzenleyenler ara36

S. Vila, E. Bussi, J. Schacht, Surdon, O. Pesle, G. Bergstrasser, M. Khadduri ve A.S.

Tritton taraf ndan yaz lm R olan kitaplar hakk nda eleRtiriler yay mlad : Al-Andalus dergisinin indeksine (1933-1955 y llar ) bkz., s. 32-33
37
rneUin W. Heffeningin Das Islamische Fremdenrecht (Hanover, 1925) adl eseri zerine yazd U bir eleRtiri iin bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 6 (1929), s. 534-38
38
R. de Abadal gibi daha baRka kimselerin de baRlar na geldiUi gibi. Bkz. Valdeavellano, Seis semblanzas de historiadores espaoles, s. 166
39
Bkz. c. I (1924)
40
SavaRtan sonra, Mslam ile ilgili konulara ynelik ilgi belirgin bir dRR yaRam Rt r. dn
alma ile ilgili olarak ele al nan tek konu mustaaf konusudur: bkz. c. 20 (1950), s. 877-78;
23 (1953), s. 525- 38; 24 (1954), s. 683-84; 29 (1959), s. 744-45. Ayr ca J. Torres Fontesin
[ekteki] Bibliyografya k sm nda listesi verilen makalelerine bkz.

+ & @#

s nda yer al rlar41. Lpez Ortiz, 1934de derginin yay n kuruluna ye oldu ve
bibliyografya blmnde Mslam Hukuku ile ilgili kitaplar n sorumluluUu kendisine verildi42. SavaRtan sonra, Galo Snchez ynetimindeki derginin sekreterliUine getirildi (bir nceki ynetici Cl. Snchez Albornoz srgne gnderilmiRti)43
ve 1944 y l nda derginin yneticilerinden birisi oldu. Dergi, Lpez Ortizin ok
etkili olduUu Consejo Superior de Investigaciones Cientficas (Bilimsel AraRt rma Yksek Dan Rma Kurulu) adl bu kurul, 1939 y l nda Junta de
Ampliacin de Estudiosun yerine gemek zere kurulmuRtu) taraf ndan yay mlan yordu.
Her ynyle ele al nd U nda Lpez Ortiz mkemmel bir bilim adam yd .
Modern ve klasik dillerde iyi yetiRtiUi iin, Mslam Hukuku alan nda diUer Bat l
lkelerde yay mlanan al Rmalardan haberdard . Kendi al Rmalar na baRlad U
dnemde araRt rma imknlar n n zay fl U dikkate al nd U nda, aUdaR araRt rmalara hkimiyeti ve bu alandaki sorunlar n fark nda olmas arp c bir durumdur44. Alman Mslam Hukuku araRt rmalar hakk ndaki uzun bibliyografik al Rmas nda, Mslam Hukuku alan ndaki Avrupa merkezli araRt rmalar ile Avrupa
koloniciliUi aras ndaki yak n iliRkiye dikkat eken Lpez Ortiz, Mspanyollar iin
Bat Mslam Hukuku araRt rmalar n n iki a dan nemli olduUunu tespit eder:
Mspanyol Mslman gemiR hakk ndaki bilgi a s ndan ve Fastaki Mspanyol
Himaye Ynetiminin ihtiyalar a s ndan45. Bu ikinci husus ile ilgili olmak
zere, Lpez Ortiz Mspanyan n [Fastaki] byk bir k sm Endls kaynakl ,
dolay s yla Mspanyol kkenli olan yerel hukuku korumas gerektiUi kanaatindedir. Fransan n kendi Mslman kolonilerindeki hukuk sistemleri konusunda
benimsediUi yaklaR m benimsenmemelidir.46
OlaUanst bir genel hukuk bilgisine sahip olan Lpez Ortizin Mslam Hukukuna dair bir el-kitab (henz onu glgeleyecek benzer bir Mspanyolca kitap
41
Sempozyum oturumlar nda sunulan tebliUler Runlard : M.M. Antua, Ordenanzas de un
cadi granadino sobre alimentos legales de los hijos de padres divorciados; J. Lpez Ortiz,
Jurisprudencia de los tribunales hispano-musulmanes; N. Morata, Colecciones de
fetuas; S. Vila, Abenmoguit. Formulario notarial ve Un contrato de matrimonio
entre musulmanes del siglo XVI. DiUer tebliUler Yahudi Hukuku ve Bizans Hukuku ile
ilgiliydi. A. Dopschun Urencilerinden ve Die frnkische Kultur und der Islam (1932) adl
kitab n yazar olan E. Paztzelt, Die Franken und der Islam konulu bir tebliU sundu ve
tebliUinde H. Pirennenin teorilerini tart Rmaya at . Sempozyum hakk nda L. G. de Valdeavellano taraf ndan yap lm R bir deUerlendirme iin bkz. Anuario de Historia del Derecho
Espaol, 10 (1933), s. 505-59
42
Bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 11 (1934), s. 577
43
Bkz. Anuario de Historia del Derecho Espaol, 13 (1936-41), s. 504
44
rneUin bkz. La curia hispano-musulmana, s. 72-74. Lpez Ortiz burada Mslam Hukukunun ilk yzy llardaki geliRimini ortaya koyar.
45
Bkz. El derecho musulmn en la investigacin alemana de la postguerra, s. 414.
46
Bkz. La curia hispano-musulmana, s. 67. Lpez Ortiz burada A. Guiraudun Jurisprudence et procdure musulmanes (Casablanca, 1925) adl eserini eleRtirir. Ayr ca bkz. El derecho musulmn en la investigacin alemana de la postguerra, s. 412-13, 423.

& R \MK*L5M

yaz lmam Rt r) hl faydal ve derinlikten taviz vermemesine raUmen uzman

olmayanlarca da kolayl kla okunabilecek bir kitapt r. Kendisini Mlik Mezhebi
ile s n rlam Rt r, nk Endlste ve Fas n Mspanyol Himaye blgesinde bu
mezhep hkimdir. AnlaR l r ve muhtasar bir slupla yaz lm R olan kitab n her
blmnden sonra, Mspanyol okuyucular iin haz rlanm R ek bibliyografyalar yer
almaktad r. Herhangi bir Avrupa diline evrilmemiR Arapa kaynaklar ile Mspanyada kolayl kla bulunamayacak yabanc dergilerde yay mlanm R makalelere
yap lm R olan at flar kar lm Rt r.47 Lpez Ortiz, zellikle de Almanyada karR laRt U ortamla k yasland U nda bu durumdan s k s k Rikayet eder. Nitekim Almanyada iken son kan yay nlara kolayca uluRma imkn bulabilmiRtir.48
Hocas L. Dez Canseconun Mslman hukukular n eserlerinde Liber
iudiciorumdan* yararland klar n gsteren kan tlar bulunabileceUine dair ngrs, Lpez Ortizin Mslam Hukukuna ynelik ilgisini teRvik etmiR gibi grnyor.49 nceleri Mspanyol Mslam Hukukunun Mspanyol Hristiyan Hukuku
zerindeki muhtemel etkileri konusunda Ribera ve Urean n fikirlerine ilgi
duyan Lpez Ortiz, kesin bir yarg ya ulaRabilmek iin ciddi bir haz rl k al Rmas
yap lmas gerektiUine inanmaya baRlad .50 SavaR ncesi y llarda tamamen Ben
Codera evresinin yaklaR m n benimsiyordu. Nitekim onlara gre Endlsller,
modern Mspanyollar iin bir vn vesilesi say labilecek ve tarihleri Mspanyan n
mill tarihinin bir paras olduUu iin yeniden inRa edilmesi gereken Mspanyollard .51 Lpez Ortiz Endlsten sz ederken genellikle nuestra patria
(kendi vatan m z) ifadesini,52 Endlse ait bir Reyden sz ederken de
espaol veya espaola ifadelerini kullan r.53

47

Que por triste experiencia s lo verdaderamente innacesibles que son en

Espaa (Derecho musulmn, s. 11).
48
El derecho musulmn en la investigacin alemana de la postguerra, s. 424.
*
Liber iudiciorum ya da Forum iudicum, Mspanyada Vizigot kral Recceswinth (dnemi: m.
653-72) taraf ndan Lex Romana Visigothorumun yerine yrrlUe konan Vizigot Hukuk
Kodudur
(bkz.
The
Columbia
Encyclopedia,
Sixth
Edition.
2001:
http://www.bartleby.com/65/re/Recceswi.html [11.01.005]). Liber iudiciorumun Mngilizce
evirisi
iin
bkz.
The
Library
of
Iberian
Resources
Online:
http://libro.uca.edu/vcode/visigoths.htm (11.01.2005) -evirenin notu49
Bununla birlikte Lpez Ortiz, E.J. Simonetin Hristiyanl U n Endls Mslam Hukuku zerindeki etkisi hakk ndaki teorilerini desteklemez. Onun Ru al Rmalar na bkz.: Formularios notariales de la Espaa musulmana, s. 260-63; El derecho musulmn en
la investigacin alemana de la postguerra, s. 416 (burada Simonetin kitab n n
gzden geirilmesi gerektiUini bildirir).
50
Bkz. Gibert, Recuerdos, s. 254; Lpez Ortiz, La curia hispano-musulmana, s.
68.
51
La curia hispano-musulmana, s. 67, 69.
52
rneUin bkz. La curia hispano-musulmana, s. 80.
53
rneUin bkz. Figuras de jurisconsultos hispano-musulmanes. Yahya ben Yahya, s. 95.

+ & @#

Lpez Ortizin katk s Ryle zetlenebilir: Mslam Hukukuna dair ilk Mspanyolca giriR kitab n yazd ; Mslam Hukukunun Endlsteki doUuR ve geliRim
seyrini ilk defa o inceledi54; fetv literatrnn zenginliUine dikkat ekerek Endlse ait hukukla ilgili farkl yaz m trlerinin tarihini yazma konusunda ilk
abalar ortaya koydu55; Abdlmelik b. Habbin Endlse ait en eski hukuk
metinleri niteliUini taR yan eserlerinden gnmze ulaRanlar n nemine ilk kez
dikkat eken o oldu.56 Mslam Hukukunun kkeni ve Roma, Talmud ve Mran
hukuklar ile muhtemel iliRkileri konusuyla ilgilenmiR olmakla birlikte,57
Mspanyollar n doUrudan bu tr araRt rmalarla meRgul olmaktansa, Endlste
neler olduUunun tespitine yoUunlaRmalar gerektiUini dRnyordu.58 Lpez
Ortizin al Rmalar n okumak, Endlsteki Mlik Hukuku ile ilgilenen herkes
iin vazgeilmezdir. Onu okumayanlar, yirminci yzy l baRlar nda geride
b rak lm R olan yollar yzy l n sonunda yeniden keRfetme riskiyle karR
karR yad r.
2. Melchor Martnez Antua (. 1936)59
Lpez Ortizin hocalar ndan birisi olan M. M. Antua, M SavaR s ras nda
diUer Agustinyen keRiRler ile birlikte ldrld. al Rmalar n n byk bir k sm
tarih alan na (zellikle de Mbn Hayyn n Muktebisi) ynelik olmakla birlikte,
eserlerinden ikisi hukuk meseleler ile ilgilidir: Halifelik dnemlerindeki beyat
hakk ndaki incelemesi ve bir yarg c n [kd ] karar yla ilgili al Rmas . M SavaRtan nce say lar olduka s n rl olan Mspanyol Arabistler, belirli bir alanda
uzmanlaRarak Mslam ve Arap araRt rmalar n n tm alanlar n kuRatmaya al Rt lar. S. Vila zel hukuk alan nda uzmanlaR rken Antua kamu hukuku
alan nda uzmanlaRt . Antua ldrlmemiR olsayd , Rphesiz hukuk
araRt rmalar n n geliRmesine katk da bulunacakt .
3. Salvador Vila (1904-1936)60
54

Figuras de jurisconsultos hispano-musulmanes. Yahya ben Yahya, s. 94de,

Mlik hukuk doktrininin Endlse giriR ve geliRim seyrini incelemenin hukuk
tatbikat n incelemekten daha kolay olduUunu ifade etmekle birlikte, srekli bu
ikinci konu zerinde durur. Bkz. a.g.e., s. 102 (kunt hakk nda).
55
La curia hispano-musulmana, s. 79.
56
Figuras de jurisconsultos hispano-musulmanes. Yahya ben Yahya, s. 193.
57
La curia hispano-musulmana, s. 71; El derecho musulmn en la investigacin alemana de la postguerra, s. 421.
58
A nosotros nos ha de interesar siempre ms, aun reconociendo que sin estos
presupuestos tampoco podramos llegar a lo nuestro, lo referente a los musulmanes
compatriotas nuestros, a sus instituciones peculiares, o a las que, si no del todo
nacionales, concedieron ms importancia en la vida o en la especulacin. Aunque
no siempre ser posible lograr este intento, y las ms de las veces nos tendremos
que contentar con suponer que lo que universalmente acat el Islam sera cosa
recibida en nuestra Patria.
59
Antua hk. bkz. Monroe, Islam and the Arabs, s. 234-35; Epalza, El padre Flix
Mara Pareja y los eclesisticos en el arabismo espaol del siglo XX, s. 217-35;
Cl. Snchez Albornoz, Cuadernos de Historia de Espaa, 1-2 (1944), s. 252-53.

& R \MK*L5M

S. Vila al Rmalar n Salamanca niversitesinde BeRer bilimler ve

Hukuk alanlar nda yrtt. Nisan 1927de Mbn Mugsin el-Vesiki hakk ndaki
al Rmas yla Filosofa y Letras dal nda doktoras n ald . 1928-1929 y llar
aras nda, Junta para la Ampliacin de Estudiosun katk s yla Berlinde
al Rmalar yapt . Madrid niversitesi ve Madriddeki Arap AraRt rmalar Enstitsnde (Escuela de Estudios Arabes) asistan olarak grev yapt ktan sonra,
Aral k 1933de Granada niversitesinde Mslam kurumlar profesr oldu. S.
Vila bir cumhuriyetiydi. Nisan 1936da 32 yaR ndayken Granada niversitesi
rektr oldu. Ayn y l n Haziran ay ndaki Franco isyan n n ard ndan tasfiye
edildi ve henz kamuoyuna a klanmayan, ancak F. Garca Lorcan n lmne
benzer bir biimde ldrld.
Antuadan farkl olarak, S. Vila kendisini tamaman hukuk araRt rmalar na vermiRti. Oayet ldrlmemiR olsayd , Mslam Hukuku alan nda yrtlen
Mspanyol araRt rmalar na byk bir ivme kazand racakt . K sa akademik kariyerinden geriye kalan az say daki eser, kendisinin kabiliyetleri ve ortaya koyacaU
tahmin edilen baRar l araRt rmalar hakk nda fikir vermektedir. Endls vesik
eserleri hakk ndaki al Rmas nda, bu yaz m trnn Mbn Mugsin dneminden
Moriskolar dnemine kadar devam ettiUini ortaya koymay baRarm Rt . Ayr ca
Adam Mezin Die Renaissance des Islams adl klasik eserini Mspanyolcaya evirmiRtir.
1976 y l nda S. Vila hakk nda yazan hukuk tarihisi J. M. Prez Prendes,
Endls hukuk kurumlar n n tarihi konusunda, hukuk bilgisine sahip bir Arabist ya da Arapa bilen bir hukuku taraf ndan ortaya konmuR bir al Rmadan
hl mahrum olduUumuzu ifade etmektedir. Byle bir kitap S. Vila taraf ndan
yaz labilirdi61.
H,3R+#R
)/

,-,

,#,#, /-/A *- /)/-*+* %/+)/+ *- / 3 - A

)(-

Antua ve Vilan n ortadan kaybolmas , Mspanyadaki Mslam Hukuku araRt rmalar iin byk bir darbe oldu. SavaR sonras dnemde bu araRt rmalar
canland rmaya ynelik bir tak m giriRimlere Rahit oluyoruz. Lpez Ortiz, savaR n
60

Vila hk. bkz. B . Lp ez Gar c a, S a lv ado r Vi la H er n nd ez , a rabi sta y universitario, en el cincuenta aniversario de su muerte, Olvidos de Granada, 15 (1987), s.
45-48; a.mlf, Arabismo y Orientalismo, s. 69
61
Borrador para un recuerdo, Ideal (Granada): La imprescindible historia de las
instituciones jurdicas hispano-musulmanas, o la hace un arabista que sepa
Derecho, o un jurista que conozca el rabe. Y no ha sido cosa fcil tal conjuncin.
De un lado, nuestro arabismo no ha tenido apenas gentes preparadas para afrontar los temas jurdicos (en Seco de Lucena se para hoy el inventario). De otro, los
historiadores del Derecho no pueden exhibir ms aportacin que la de fray Jos
Lpez Ortiz, cuya vida episcopal no le ha permitido desarrollar del todo sus
iniciales planes de profesor. Por eso adems, fue grave, muy grave, la prdida de
Vila.

+ & @#

<

sona ermesinden k sa bir sre sonra Hukuk Fakltesinde Mslam Hukukuna

dair konferanslar vermiR ve 1948 y l Aral k ay nda dzenlenen Mkinci Hukuk
Tarihi Haftas nda (Segunda Semana de Historia del Derecho) verdiUi konferansta da ayn konuyu ele alm Rt 62. 1947 y l nda da, Madrid niversitesi Hukuk
Fakltesinde bir dizi Mslam Hukuku konferanslar verildi63. Granadada L. Seco
de Lucena (1901-1974), Nasrler [G rnata Sultanl U ] ve Moriskolar dnemlerine ait zengin belgeler (oUunlukla hukuki belge) zerinde al Rmalar yapt . 1948
y l nda R. Castejn II.-IV./VIII.-X. yzy llar aras nda yaRam R Endlsl fukah
hakk ndaki al Rmas n yay mlad . F. M. Pareja (1890-1983), Mslam Hukukuna
dair blmler de ieren, Mslam hakk nda genel nitelikli iki nemli baRvuru kitab
yazd ve konu ile ilgili baz kitaplar hakk nda tenkitler yazd .64
1. 1959da, Jacinto Bocsh Vil (1922-1985) Granada niversitesinde
Mslam Tarihi profesr oldu65. zel olarak Mslam Hukuku al Rmalar na ynelmiR olmasa da, hukuk belgeler ile ilgili bir ka makale yazd ve tarihi
geliRmelerin daha iyi anlaR labilmesi iin Mslam Hukuku ve kurumlar na dair
araRt rmalar n taR d U nemi vurgulad 66. Bosch Vil bu yzden Urencilerini bu
tr al Rmalar yapmaya, zellikle de hukuk metinleri neRretmeye teRvik etti. F.
J. Aguirre (hlen Jan niversitesinde) Mbn Mugsin el-Vesikini neRretti ve
zerinde al Rt , M. Arcas Campoy (hlen La Laguna niversitesinde) Mbn Eb
Zemennin el-Mntehab n
al Rt , M. I. Calero (hlen Mlaga
niversitesinde) Nasr [G rnata] Sultanl U kad lar n al Rt , P. Cano (hlen
Sevilla niversitesinde) Mbn Selmnun el-Vesikinin baz blmlerini tercme
etti, A. Carmona (hlen Murcia niversitesinde) Mbn HiRm n el-Mfd lilhukkm adl eserinin bir k sm n neRretti ve J. Martos Endlsteki mft
karakteri zerinde al Rt 67. Granada Ekolne mensup bu isimler, Ru anda
Mspanyadaki farkl niversitelere daU lm R olup as l al Rmalar n Mslam Hukuku
konular zerinde yapmaya devam etmektedirler (Bibliyografya k sm na bkz.).
Bosch Viln n aUdaR konulara ynelik ilgisi (rneUin Oah n dRrlmesinden sonraki Mran Anayasas n tercme etmiRtir), Granada niversitesi mezunu bir diUer gruba daha yans m Rt r. Bunlar aras nda, kad nlar n hukuki durumlar konusunda yazan C. Almodvar (hlen Granada niversitesinde) ve
62

Bkz. Gibert, Recuerdos, s. 232

Bkz. Al-Andalus, 12 (1947), s. 244
64
Parejan n J. Schacht ve N. Coulson hakk ndaki eleRtirileri iin bkz. Boletn de la Asociacin Espaola de Orientalistas, 1 (1965), s. 204-06; 8 (1972), s. 285-87
65
Bocsh Vil hk. bkz. D. Cabanelas, Al-Qantara, 6 (1985), s. 533-37; J. Ma Frneas,
Miscelnea de Estudios Arabes y Hebraicos, 34-35 (1985-86), s. 346-49
66
Eserlerinin listesi iin bkz. Homenaje al Prof. Jacinto Bosch Vil (2 cilt, Granada, 1991), I,
15-19
67
Bunlar Granada niversitesinde Mslam Hukuku hakk nda yap lm R doktora tezlerinden
seilmiR rneklerdir. Tm bilgilere ulaRmak iin bkz. Actas de las Primer as JornadasDebate de Arabismo (Granada del 2 al 8 de diciembre de 1985) (Granada, 1986), s.
119-27; Anaquel de Estudios Arabes, ilk cilt (kitap eleRtirileri blm)
63

& R \MK*L5M

Cezayir aile hukuku hakk nda yazan C. Prez Beltrn gibi isimler bulunmaktad r.
Bosch Viln n daha nceki bir Urencisi olan E. Molina (Granada
niversitesi Tarih Blm), Mslam Hukukuna dair pek ok makale yay mlam R
ve ayn zamanda hukuk konular na iliRkin doktora tezleri ynetmiRtir. rneUin
R. Daga taraf ndan Mbn Sehlin el-Ahkm ve F. Vidal taraf ndan elVenRersnin bir fetv derlemesi niteliUindeki Kitbl-Miyr zerine yap lan
tezler bunlardand r.
2. 1973 y l nda, Pedro Chalmeta (hlen Madriddeki Complutense niversitesinde), shibs-sk ve Hristiyan kurumlar zerindeki etkisi konulu
tezini yay mlad . Bu tez, Riberan n kltrel dn alma tezine yeniden dnR
gibi grlebilir. Ayn zamanda vesik literatrne de nem veren Chalmeta, F.
Corriente ile birlikte, Mbnl-Attr n bu konudaki eserini neRretti. Vesik ile
ilgili bir ok makale yazm R olmas na raUmen, Chalmetan n as l ilgi alan
Endls iktisat tarihidir ve Mslam Hukukuna ynelik ilgisi ikinci planda
kalmaktad r. Bosch Viln n aksine onun hi bir Urencisi yoktur.
3. 1977de, J. Aguilera Pleguezuelo (Ru anda emekli) Granada niversitesi Hukuk Fakltesinde Sahnnun el-Mdevvenesi hakk nda yapt U doktora
al Rmas n tamamlad . Ard ndan Endls Hukukunun farkl ynlerine iliRkin
birok makale yay mlad . Kas m 1986da, D R MRleri Bakanl U na baUl MspanyolArap Kltr Enstits (Instituto Hispano-Arabe de Cultura) ve Madrid
Complutense niversitesi Hukuk Fakltesinin katk lar yla Mspanyada Mslam
Hukuku (El derecho islmico en Espaa) konulu uluslararas bir sempozyum
dzenledi. Sempozyumda kendisi de, Visigot ve Mslam hukuk sistemleri aras ndaki iliRkiler konusunda bir bildiri sundu. Sempozyumun diUer kat l mc lar
Runlard r: Abdlmecid Trki (Quelques problmes dordre historique poss
par ltude de llaboration et de lvolution de la pense malikite andalouse),
J. Vallv Bermejo (II. Abdurrahman dneminde yarg sistemi hakk nda), M.
Bencherifa (Kd Iyz n fetvlar hakk nda), P. Chalmeta (Endlste amel
hakk nda), M. Achargui (Endls ve Fasda Mliklik ve modern Fas Hukuku
zerindeki etkileri hakk nda), J. Riosalido (Msa b. Cebr hakk nda)68, H.
Bouzineb (Endls Mslmanlar n n gleri konusundaki Cezayir kaynakl
fetvlar hakk nda), M. de Epalza (Mslam ve Mspanya aile hukuklar hakk nda), R.
Gibert69 (Mspanyol Hukukunda Arap [ifade aynen byle] unsurlar hakk nda).
Sempozyumda sunulan tebliUler yay mlanmad . Srekli dersler verdiUi hukuk
faklteleriyle daha s k iliRkileri olan ve geleneksel Arabist evrelere d Rar dan
68

Hukuk eUitimi alm R bir diplomat olan ve bir sre eski Instituto Hispano-Arabe de Culturan n mdrlUn yapan Riosalido, k sa bir sre nce Mbn Eb Zeydin er-Rislesinin
tercmesini yay mlad . AraRt rmac lar n bu eviriyi ihtiyatla kullanmalar nerilir.
69
Bir hukuk tarihisi olan Gibert, J. Lpez Ortizin Urencilerinden olup, onun hakk nda bir
makale yazm R ve hocas n itham etmiRtir.

+ & @#

bakan bir kimse durumundaki Aguileran n abalar , vgye ly k olmakla

birlikte, nemli rnler ortaya karm R gibi grnmemektedir.
4. Ma J. Viguera (hlen Madrid Complutense niversitesinde) ok ynl
ilgileri olan bir bilim kad n d r. Bir tarihi olarak hukuk konular na nem verir.
Bir zamanlar Zaragozada ve Ru anda Madridde ders verirken, bir ok Urencisini Mslam Hukuku konular na ynlendirmiRtir: Bunlardan Ma J. Cervera
(Zaragoza niversitesi) et-Tuleyt lnin el-Muhtasar zerinde al Rt , A.
Ferreras el-Cezrnin vesik ile ilgili eserini neRretti (1991 y l nda Madrid
Complutense niversitesine sunulmuR bir doktora tezi), D. Serrano ile L. F.
Aguirre de fetvlar hakk nda yazd lar.
5. Mslam Hukuku d R ndaki bir alanda uzmanlaRm R olan F. de la Granja, J.
Vallv, J. M Frneas, M. de Epalza, A. Labarta, C. Barcel ve F. Malo gibi
Arabistler, hukuk meseleler ya da hukuk meselelerle iliRkili konular hakk nda
makaleler yay mlad lar.
Madrid ve Granadada bulunan Consejo Superior de Investigaciones
Cientficas adl iki merkez, Mslam Hukuku alan nda al Rmalar yapmakta olup,
M L. Avilla, M. Garca Arenal, M. Marn ve M. Fierronun araRt rmalar n
desteklemektedirler (bkz. Bibliyografya).
/-/H N

O(

,#,# /-/ *+ /#

(+3(

3()(%(U( >P+() # P+3P-R)(Lpez Ortiz, 1983 y l nda VI. Mspanyol Hukuku Tarihi Haftas nda (Semana de Historia del Derecho Espaol) Bugn Hukuk Konular yla Mlgilenen
Bir Mspanyol Arabizmi Var m d r? (Existe hoy un arabismo jurdico Espaol?)
baRl kl bir konferans verdi.70 Konferans metni yay mlanmad U iin cevab n n ne
olduUunu bilmiyorum. 1994 y l nda bunlar yazan birisi olarak benim kanaatim,
bu soruya baz kay tlarla birlikte olumlu cevap vermekten yanad r.
Ou anda Mslam Hukuku alan nda araRt rmalar yapan bilim adamlar , esas
itibariyle metin neRirleri ve evirileri yapmakta ya da sosyal, ekonomik ve siyasi
meselelere R k tuttuklar lde belirli hukuk meselelerini incelemektedirler.
Bu al Rmalar, belirli bir yaz m trnn ya da bir tre ait bir eserin tan t m ,
belirli Mslman hukukular n incelenmesi ve Mslam Hukuk doktrininin temel
zellikleri ve bunun Endlsteki uygulamas gibi konular zerinde
yoUunlaRmaktad r. Bu bilim adamlar birer Arabist olarak yetiRmektedirler.
Yani Arapa biliyorlar ve Filoloji fakltelerine baUl Mspanyol Arap ve Mslam
araRt rmalar blmlerinde Mslam araRt rmalar na dair dersler al yorlar. Fakat
hi birisi hukuk alan nda akademik bir eUitim alm R deUil.
Hukuk tarihileri hukuk alan nda dzenli bir eUitim alm R olmakla birlikte, onlar da Arapa eUitimi almam Rlard r. Mspanyol hukuk tarihine dair el70

Gibert, Recuerdos, s. 252.

& R \MK*L5M

kitaplar nda Mslam Hukuku baRl U n n nas l ele al nd U incelemeye deUer bir
konudur. Ben yaln zca bu tr iki kitab inceledim: Alfonso Garca Gallonun
Manual de Historia del Derecho Espaol71 ve Jos Manuel Prez-Prendesin
Curso de Historia del Derecho Espaol72 adl eserleri. Muhalif entelektel kesimlere mensup bilim adamlar nca kaleme al nm R olan her iki kitap da, Mslam Hukuku konusunda genel olarak olduka dRk bir seviyeyi temsil etmektedir. En
temel kavramlar n bile genel bilginin paras olmad U n kabul eden kitaplar,
Mslam Hukukunun Hristiyan-Mspanyol hukuk teorisi ve pratiUi zerinde kayda
deUer herhangi bir etkisinin olabileceUi ihtimalini reddetmektedirler.73
Endls Hukuku konusunda genel bir al Rma olmad U gibi, Lopz
Ortizin altm R y l nce yay mlad U makalelerden bugne Urenilen Reyleri bir
araya getirmeye ynelik abalar da s n rl d r. Tamamen terkedilmiR gibi
grnen bir araRt rma alan , Hristiyanlar n Mslam Hukuku ve kurumlar ndan
dn ald klar Reyler konusudur.74
Yukar da tasvir ettiUimiz alanlarda ortaya konan akademik al Rmalar, Mspanyol Arabistler aras nda Rphesiz devam edecektir. Hem ele al nan konulardaki hem de bu konular n ele al n R biimlerindeki boRluklar doldurmaya ynelik herhangi bir deUiRiklik, ncelikle byle bir deUiRikliUe ihtiya olduUunun
hissedilmesiyle ortaya kacakt r. Aguileran n 1986daki giriRimini tekrar etmeye al Rmak yararl olabilir. Sonular n ve yntemlerin a ka tart R lmas Mspanyol akademik evrelerinde hl az rastlanan bir Reydir. Ancak gelecekte art k
daha fazla kaamayacaU z. Yak n zamana kadar Mspanyol niversitesinin
zelliklerinden birisi kat l U , yani farkl alanlardaki (rneUin Arapa ve Hukuk) al Rmalar bir araya getirmenin imkns zl U idi. Yeni niversite program
sayesinde, bu durumun yak n gelecekte deUiReceUi ngrlyor. Oayet byle bir
deUiRiklik gerekleRirse, gelecekte Arapa bilgisiyle hukuk bilgisini bir araya

71

2 cilt, ikinci bask (Madrid, 1964): bkz. c. I, s. 22 (49), 61-63 (124-28), 73 (148), 175 (353),
230 (468), 254 (508), 278-79 (554), 343-55 (655-78), 541-62 (1011-42), 655-56 (1183); c. II, s.
XII (48), 173-79 (268-81), 429-32 (680-83), 536-46 (798-800), 614-24 (839-43) (bu ikinci k s m,
her ne kadar Lpez Ortiz, Ribera ve Gayangosa at flar yapsa da, uzman olmayan bir kiRinin
setiUi metinlerden oluRmaktad r).
72
c. I (Madrid, 1989).
73
Bkz. G a rc ia G all o, Manual de Historia, s. 73 (148 ); P r ez P r end e s, Curso de historia, s.
495. Snchez Albornoz Ekolnn etkili isimlerinden birisi olan L. Garca de Valdeavellano,
Riberan n tezini tamamen yok sayd ve byle bir tezin hi yaz lmam R olmas gerektiUini
ileri srd. Bkz. Valdeavellano, Seis semblanzas de historiadores espanoles, s. 69-70 (. . . puede
decirse que fueron clarividentes las pocas lneas que Muoz [yani, T. Muoz y Romero]
dedic . . . al Justicia de Aragn, pues no hay nada en ellas que no est hoy admitido como
verdadero por los modernos historiadores de las instituciones aragonesas y, si don Julan
Ribera hubiese ledo estas lneas, no habra formulado en 1897 su errnea teora sobre los
orgenes rabes del Justicia Mayor de Aragn).
74
En nemli katk , bir Mspanyol olmayan T.F. Glicke aittir: Islamic and Christian Spain in the
early Middle Ages

+ & @#

getirmiR Mspanyol bilim adamlar bulunacak ve M SavaR nedeniyle kesilmiR olan

yol yeniden a lacakt r.
$ A 5( *+ ( A 5 $
) 8 8 8 9 =0 9)
0')' %$9 %$% $( !9 1( ]IZUK ILLU^

9 5 + $9

Hi bir bibliyografya eksiksiz deUildir. ARaU daki bibliyografyalarda daha

fazla bilgi bulunabilir:
- Repertorio Espaol de Bibliografa Islmica: Cuadernos de la Biblioteca
Islmica Flix Mara Pareja iinde y ll k olarak yay mlan r.
- R. Gil Grimau, Aproximacin a una bibliografa espaola sobre el Norte de
Africa. 1850-1980, ikinci bask , Madrid, 1988.
- T. Garulo, Bibliografa provisional de obras rabes traducidas al
espaol (1800-1987), Cuadernos de la Biblioteca Islmica Flix Mara Pareja, 18
(1988.)
- A. Uzquiza ve M.M. Lucini, Books on Arabic, Islamic and related
subjects published in Spain 1983-1990, BRISMES Bulletin, 18 (1991), s. 88-104,
221-39 (M.J. Viguera ve A. Labarta taraf ndan derlenmiR olan daha nceki
listeler hakk nda da bilgi ieriyor).
- Repertorio Bibliografco de Derecho Islamic (R.B.D.I.). Primera
parte, Cuadernos de la Biblioteca Islmica Flix Mara Pareja, 55 (1993).
-R. Gil Grimau ve F. Roldn Castro, Corpus aproximativo de una
bibliografa espaola sobre al-Andalus (I), Sevilla, 1993.

Mudejarlar ile Moriskolara ait Mslam Hukukuna iliRkin al Rmalar n

yaln zca bir ka tanesine yer verilmiRtir. Bu konulara ilgi duyanlar, P. Fernndez
taraf ndan haz rlanan bibliyografyalara baRvurabilirler: bkz. Cuadernos de la
Biblioteca Islmica Flix Mara Pareja, 18 (1988), 19 (1989).
Bibliyografyada yer verilen eserler, makale boyunca kendilerinden sz
edilen yazarlara aittir.
At f yap lan makalelerin byk bir k sm Mspanyolca dergilerde yer ald U
iin, Al-Qantara dergisinin transliterasyon sistemi benimsenmiRtir. Mngiliz
sistemine gre temel farkl l k, kh yerine j ve j yerine kullan lmas d r.
%
A.A.

4 *

Al-Andalus (Madrid-Granada).

Actas del II Coloquio Hispano-Marroqu de Ciencias Histricas Historia, Ciencia y

Sociedad (Granada, 6-10 de noviembre de 1989), Madrid, 1992.
Actas del XII Congreso de la U.E.A.I. (Mlaga, 1984), Madrid, 1986.
A.E.A.

Anaquel de Estudios Arabes (Madrid).

A.H.D.E.

Anuario de Historia del Derecho Espaol (Madrid).

A.Q.

Al-Qantara (Madrid)

& R \MK*L5M

B.A.E.O.

Boletn de la Asociacin Espaola de Orientalistas.

C.H.I.

Cuadernos de Historia del Islam (Granada).

Homenaje al Prof. J. Bosch Vil, 2 cilt, Granada, 1991.

Homenaje al Prof. D. Cabanelas, 2 cilt, Granada, 1987.
M.E.A.H.

Miscelnea de Estudios Arabes y Hebraicos (Granada).

Q.S.A.

Quaderni di Studi Arabi (Venezia).

R.I.E.E.I.

Revista del Instituto Egipcio de Estudias Islmicos

[Sh.A]

Sharq al-Andalus (Alicante)

S.I.

Studia Islamica

1.

AGUILERA PLEGUEZUELO, J., Las obligaciones y contratos en la

escuela jurdica de M{lik b. Anas, Doktora Tezi, Univ. Granada, 1977 (bkz.
M.E.A.H. 26 (1977), s. 187).

2.

, Un tratado de procedimiento en al-Andalus, Awrq, 5-6 (1982-83), s.

103-09.

3.

, El manuscrito rabe n 1165 de la Biblioteca del Real Monasterio de El

Escorial, titulado Kitb fay' al-amwl (Tratado sobre la divisin de los
bienes) del jurista Ab afar Ahmad b. Nasr al-D{wd| [aynen byle], Awrq,
7-8 (1984-85), s. 39-45.

4.

, El derecho m{lik aplicado en al-Andalus. Teora y prctica jurdicas,

Actas de las II Jornadas de Cultura Arabe e Islmica. Madrid, 1980, Madrid,
1985, s. 18-20.

5.

, El derecho mercantil martimo en al-Andalus, Temas Arabes, 1 (1986), s.

93-106.

6.

, Manuscrito n 1077, en lengua rabe, de la Biblioteca del Real Monasterio

de El Escorial, sin ttulo, del que es autor el jurista granadino y juez de
Mallorca Ab Ish{q Ibr{h|m Ibn Abd al-Rahm{n al-Garn{t|, del siglo XIV,
M.E.A.H., 36 (1987), s. 7-20.

7.

, El pensamiento jurdico en al-Andalus, B.A.E.O., 33 (1987), s. 306-15.

8.

, Las ciencias jurdicas en Portugal durante la poca islmica, B.A.E.O., 34

(1988), s. 253-62.

9.

AGUIRRE DE CRCER, L.F., Sobre el ejercicio de la medicina en alAndalus, A.E.A., 2 (1991), s. 147-62.

10. AGUIRRE SADABA, J., El Kitb al-muqni' f ilm al-urut de Ab* Jafar
Ahmad Ibn Mug t. Edicin crtica de la obra y traduccin de los contratos de
compraventa, cartas de manumisin, denuncias y alegaciones, Doktora Tezi,
Univ. Granada, 1987.

+ & @#

11.

, (ed.), El Kitb al-muqni' f ilm al-urut de Ab* Jafar Ahmad Ibn

Mug t, Madrid, 1994 (Fuentes Arbico-Hispanas, 5).

12.

ALARCN, M., Un caso de limitacin del poder real en la Espaa

musulmana, A.H.D.E., 2 (1925), s. 196-99.

13. ARCAS CAMPOY, M., El Kitb muntajab al-ahk,m de Ibn Ab Zaman n.

Estudio, traduccin y edicin crtica del Sumario y del Libro I, Doktora Tezi,
Univ. Granada (Resumen de Tesis Doctoral, Granada, 1984).
14.

, Ibn Ab| Zaman|n y su obra jurdica, C.H.I., 11 (1984), s. 87-101.

15.

, La correspondencia de los cades en el Muntajab al-ahk,m de Ibn Ab|

Zaman|n, Actas del XII Congreso de la U.E.A.I. (Mlaga, 1984), s. 49-62

16. , La homonimia en la terminologa del fiqh, Homenaje al Prof. J. Bosch

Vil, II, 153-58.
17. , Un tratado de derecho comparado: el Kit,b al-Qaw,n n de Ibn
Q.S.A., 5-6 (1987-1988), s. 49-57.

uzayy,

18. , Algunas consideraciones sobre los tratados de jurisprudencia m{lik| de alAndalus, M.E.A.H., 37 (1988), s. 13-21.
19. , El testimonio de las mujeres en el derecho m{lik|, Homenaje al Prof. J.
Bosch Vil, I, 473-79.
20. , Valoracin actual de la literatura jurdica de al-Andalus, Actas del II
Coloquio Hispano-Marroqu, s. 31-50.
21.

AREVALO, R., Derecho penal islmico. Escuela malekita, Tnger, 1939.

22.

ASN PALACIOS, M., Abenmasarra y su escuela. Orgenes de la filosofa

hispano-musulmana, Madrid, 1914.

23. , Una sinopsis de la ciencia de los fundamentos jurdicos segn Algazel

(Anlisis y extractos de la introduccin de su Mostasfa), A.H.D.E., 2 (1925), s.
13-26.
24. , Abenhzam de Crdoba y su Historia crtica de las ideas religiosas, 5 cilt,
Madrid, 1927-1929.
25.

, Un cdice inexplorado del cordobs Ibn Hazm, A.A., 2 (1934), s. 1-56.

26.

VILA, Ma L., La proclamacin (bay'a) de Hiam II. Ao 976 d.C, A.Q., 1

(1980), s. 79-114.

27. , Nuevos datos para la biografa de Baq| b. Majlad, A.Q., 6 (1985), s. 32167.

& R \MK*L5M

28. BARCEL, C, Un tratado cataln medieval de derecho islmico: El Libre de la

una e xara del Moros, giri , edisyon, indeks ve kk szlk [ile birlikte],
Crdoba, 1989.
29. BORBON, F. de, Historia de la escuela malekita de Espaa: Bkz. W. Ahlwardt,
Verzeichnis der arabischen Handschriften der Kniglichen Bibliothek zu
Berlin, 10 cilt, Berlin, 1887-1899, c. IX, n 9734.
30. BOSCH VIL, J., Los Ban Sim{k de Mlaga y Granada: una familia de
cades, M.E.A.H., 11 (1962), s. 21-37.
31. , Evocacin del Dr. Salvador Vila Hernndez, catedrtico de Cultura rabe:
Instituciones musulmanas, C.H.I., 7, Serie Miscelnea (2) (1975-76), s. 17376.
32. , ve JAMIL ABU HAZIM, S., La Constitucin Islmica de la Repblica
Islmica del Irn (versin castellana y rabe), C.H.I., 10 (1980-81), s. 57-97.
33. CALERO SECALL, Ma I., Cades de origen Wudm en la cora de Rayya segn el
Kit,b al-marqaba al-'uly, de al-Nub,h , Memoria de Licenciatura,
Granada, 1973.
34. , Un amigo de Almanzor: el cad de Mlaga (Rayya), al-Hasan Ibn Abd
All{h al- Judm, C.H.I., 7, Serie Miscelnea (2) (1975-76), s. 153-60.
35. , El juez delegado (n,ib) del cad en el reino nazar de Granada, Andaluca
Islmica, 4-5 (1983-1984), s. 161-201.
36. , Cades del reino nazar de Granada. Estudio histrico-biogrfico, Doktora
Tezi, Granada, 1984.
37. , Cades supremos de la Granada nazar, Actas XII Congreso UEAI, s. 13559
38.

, Dinastas de cades en la Mlaga nazar, Jbega, 55 (1987), s. 3-14.

39.

, Una aproximacin al estudio de las fatwas granadinas: Los temas de las

fatw{s de Ibn Sira en los Naw,zil de Ibn Tark{t, Homenaje al Prof. D.
Cabanelas, I, 189-202.

40. CANO VILA, P., Contratos conmutativos en la Granada nazar del siglo XIV,
segn el Formulario notarial de Ibn Salm*n (m. 767/1366), Doktora Tezi, Univ.
Granada, ed. microfichas Granada, 1987.
41. , Contratos de compraventa en el reino nazar de Granada, segn el tratado
notarial de Ibn Salmn, A.Q., 9 (1988), s. 323-51.
42. , Ab l-Q{sim Ibn Salmn. Notario, cad supremo de Granada y maestro de Ibn
al-Jat|b, Revista del Centro de Estudios Histricos de Granada y su Reino, 2
(segunda poca) (1988), s. 11-37.

+ & @#

43. , Sobre algunos maestros y contemporneos del granadino Ab l-Q{sim Ibn

Salmn. I, M.E.A.H., 37 (1988), s. 37-55.
44. , Algunos datos del Tratado notarial de Ab l-Q{sim Ibn Salmn (m.
767/1366), Philologia Hispalensis, 5 (1990), s. 233-43.
45. , Sobre la subrogacin de crdito {haw,la) en Crdoba y Granada (siglos X y
XIV J.C.), Homenaje al Prof. J. Bosch Vil, I, 481-96.
46. , El notario musulmn andalus, Actas del II Coloquio Hispano-Marroqu, s.
89-106.
47. CARMONA GONZLEZ, A., La figura del cad en los textos jurdicos
m{likes, Actas del II Congreso Internacional Encuentro de las Tres Culturas
(3-6 Oct. 1983), Toledo, 1985, s. 89-96.
48. , Al-Muf d li-l-hukk,m de Ibn Hiam de Crdoba, Estudio, edicin crtica y
traduccin de su Introduccin y de los libros I y II, Doktora Tezi, Univ.
Granada, edicin en microfichas Univ. Granada, 1986.
49. , Los ,d,b al-qud,t o normas de conducta del juez islmico, Homenaje al
Prof. Juan Torres Fontes, t. I, Murcia, 1987, s. 235-43.
50.

, Ibn Hiam al-Qurtub| y su Muf d li-l-hukk,m, Q.S.A. (Atti del XIII

Congresso dell'U.E.A.I.), 5-6 (1987-88), s. 120-30.

51.

, La correspondencia oficial entre jueces en el Muf d de Ibn Hiam de

Crdoba, Homenaje al Prof. Bosch Vil, I, 497-509.

52. , Las corrientes doctrinales del occidente musulmn vistas por gegrafos
orientales del siglo X, Actas del II Coloquio Hispano-Marroqu, s. 107-14.
53. , Textos jurdico-religiosos islmicos de las pocas mudjar y morisca,
Areas (Revista de Ciencias Sociales), 14 (1992), s. 14-26.
54. , Consideraciones sobre la pervivencia de la jurisprudencia andalus en las
pocas mudjar y morisca, Actes du Ve Symposium International d'Etudes
Morisques sur Le Ve Centennaire de la chute de Grenade (Tunis, 1991),
Zaghouan, 1993, s. 209-22.
55. CASTEJON, R., Los juristas hispano-musulmanes (desde la conquista, hasta la
cada del califato de Crdoba. - Aos 711 a 1031 de C), Madrid, 1948.
56. CERVERA FRAS, M.J. (ed.), al-Tulaytul|, La plegaria musulmana en el
Compendio de al-Tulaytuli: transcripcin del manuscrito de Sabin
(Zaragoza), Zaragoza, 1987 (yazar n ayn konu hakk ndaki di%er makaleleri
hakk nda da bilgi iermektedir).
57. CUELLAS MARQUES, A., Al-Marqaba al-uly{ de al-Nub{h|, edicin y
traduccin parciales, introduccin y notas, Doktora Tezi, Granada.

& R \MK*L5M

58. CHALMETA, P., El Kit{b fi {d{b al-hisba (Libro del buen gobierno del zoco) de
al-Saqat|, A.A., 32 (1967), s. 125-62, 359-97; 33 (1968), s. 143-95, 367-434.
59. , La figura del almotacn en los fueros hispnicos y su semejanza con el
zabazoque hispano-musulmn, Revista de la Universidad de Madrid, 19
(1970), s. 145-67.
60. , La hisba en Ifriqiya et al-Andalus, Cahiers de Tunisie, 18 (1970), s. 87-105.
61. , El seor del zoco en Espaa: edades media y moderna. Contribucin al
estudio de la historia del mercado, Madrid, 1973.
62. , Acerca del amal en al-Andalus. Algunos casos concretos, A.H.D.E., 57
(1987), s. 339-64.
63. , Le passage l'lslam dans al-Andalus au Xe sicle, Actas del XII
Congreso de la UEA1, s. 161-83.
64. , Un formulaire notarial hispano-arabe du IV e /X e sicles: glanes
conomiques, R.I.E.E.I., 23 (1985-1986), s. 181-202.
65. , ve F. CORRIENTE (eds.), Ibn al-Att,r, Formulario notarial hispanorabe por el alfaqu y notario cordobs . . . (s. X), Madrid, 1983.
66. DAGA PORTILLO, R., Aproximacin a la obra al-Ahk{m al-Kubr{ del cad Is
Ibn Sahl, M.E.A.H., 36 (1987), s. 237-49.
67. , Organizacin jurdica y social en la Espaa musulmana, Doktora Tezi,
Univ. Granada, 1990.
68. , Crtica y poltica en los al-Ahk{m al-Kubr{ de Ibn Sahl, B.A.E.O., 28
(1992), s. 159-66.
69. EPALZA, M. de, Improbables orgenes islmicos de la Inquisicin y opinin de
los musulmanes sobre ella, La Inquisicin espaola. Nueva visin, nuevas
perspectivas, Madrid, 1980, s. 29-38; Improbables origines islamiques de
l'lnquisition espagnole et opinions des musulmans sur elle, Revue des
Langues Romanes (Montpellier), 85 (1981), s. 101-04.
70. , El derecho poltico musulmn y su influencia en la formacin de Alava
(siglos VIII-XI), La formacin de Alava. 650 Aniversario del Pacto de
Arriaga (1332-1982). Comunicaciones, Vitoria-Gasteiz, vol. I, 1985, 303-13.
71. , El agua en el derecho musulmn, Agua y poblamiento musulmn/Aigua i
poblament musulm (ed. M. de Epalza, Benissa, 1988) iinde, s. 13-19.
72. , Origines du concept de risque: de l'lslam l'Occident, Le risque et la
crise, Malta, 1991, s. 63-70.
73. , Estudio introductorio, La Rpita Islmica: Histria Institucinal i altres
Estudis Regionals, Sant Carles de la Rpita, 1993.

+ & @#

=<

74.

, ve RUBIERA, M.J., Los cristianos toledanos bajo dominacin

musulmana, Simposio Toledo Hispanorabe, Toledo, 1986, s. 129-33.

75.

, ve RUBIERA, M.J., La sofra (sujra) en el Sharq Al-Andalus antes de la

conquista catalano-aragonesa, Sh.A., 3 (1986), s. 33-37.

76. FERNANDEZ-CUESTA, R., El derecho musulmn, Archivos del Instituto de

Estudios Africanos, 73.
77. FERNANDEZ Y GONZALEZ, F., Influencia de las lenguas y letras orientales en la
cultura de los pueblos de la pennsula ibrica, Discursos ledos ante la Real
Academia Espaola, 1894.
78. FERRERAS, A., El Kit,b al-wat,iq de al-Jaz r (edicin), Doktora Tezi,
Univ. Complutense Madrid, 1991.
79. FIERRO, Ma I., El principio m{lik sadd al-dar,i' en el Kit,b al-haw,dit wa-lbida' de al- Turt|, A.Q., 2 (1981), s. 69-87.
80. , Los m{likes de Al-Andalus y los dos rbitros (al-hakam,n), A.Q., 6
(1985), s. 79-102.
81. , La polmique propos de raf al-yadayn fi l-sal,t dans al-Andalus, S.I., 65
(1987), s. 69-90.
82. , Accusations of zandaqa in al-Andalus, Q.S.A., 5-6 (1987-88), s. 251-58.
83. , The introduction of had th in al-Andalus (2nd/8th-3rd/9th centuries), Der
Islam, 66 (1988), s. 68-93.
84. , Andalusian fat,w, on blasphemy, Annales Islamologiques, 25 (1990), s.
103-17.
85. , El derecho m{lik en al-Andalus: siglos II/VIII-V/XI, A.Q., 12 (1991), s. 11932.
86. , The treatises against innovations (kutub al-bida'), Der Islam, 69 (1992), s.
204-46.
87. FRNEAS, J. Ma, Datos para un estudio de la Mudawwana de Sahnn en alAndalus, Actas del IV Coloquio Hispano-Tunecino (Palma de Mallorca,
1979), Madrid, 1983, s. 93-118.
88. , Recepcin y difusin de algunas obras de Ibn Ab| Zayd al-Qayraw{n|,
Homenaje al Prof. D. Cabanelas, I, 318-29.
89. , Para un estudio del Kit,b al-Muwatta en al-Andalus: las riw,y,t de Abd alHaqq Ibn Atiyya, Actas del II Coloquio Hispano-Marroqu, s. 197-216.

& R \MK*L5M

90. FRANCO-SANCHEZ, F., La responsabilidad de los cades en la reparacin y

mantenimiento de los espacios viales de al-Andalus, Anuario Jurdico y
Econmico Escurialense, poca II, 26 (1993), s. 343-60.
91. GARCA-ARENAL, M., Algunos manuscritos de fiqh andaluses y
norteafricanos pertenecientes a la Real Biblioteca de El Escorial, A.Q., 1
(1980), s. 9-26.
92. , N,sihat al-mugtarr n of Muhammad Mayyara: a collection of fatwas on the
Bildiyy|n of Fes, The Maghreb Review, 16 (1991).
93. GARCA GMEZ, E., Unas ordenanzas del zoco del siglo IX: Traduccin del
ms antiguo antecedente de los tratados andaluces de hisba por un autor
andaluz, A.A., 22 (1957), s. 253-316.
94. GAYANGOS, P. de, Tratados de legislacin musulmana, Memorial
Historico espaol V (Madrid, 1853) iinde.
95. GIL GRIMAU, R., Algunas notas en torno a la institucin del Almotacenazgo en
Tetun, M.E.A.H., 37 (1988), s. 111-22.
96. GONZLEZ PALENCIA, A., Los mozrabes de Toledo en los ss. XII y XIII, 4
cilt., Madrid, 1926-1930.
97. , Venta por deudas en Toledo a fines del siglo XII, A.A., 3 (1935), s. 43-62.
98. GRANJA, F. de la, Fiestas cristianas en al-Andalus (Materiales para su
estudio). I: al-Durr al-munazzam de al-Azaf|, A.A., 34 (1969), s. 1-53;
Fiestas cristianas en al-Andalus (Materiales para su estudio). II: Textos de
Turt|, el cadi Iy{d y Wanar|s|, A.A., 35 (1970), s. 119-42.
99. , Condena de Boabdil por los alfaques de Granada, A.A., 36 (1971), s. 14576.
100.

JIMENEZ DE ASUA, L., Derecho penal hispano-rabe, Buenos Aires, 1943,

Publicacin n 2 del Instituto Cultural argentino-hispano-rabe (non vidi)
(kitab n ele tirisi iin bkz. Cuadernos de Historia de Espaha 1-2 (1944), s. 41415).

101.

LABARTA, A., Inventario de los documentos rabes contenidos en procesos

inquisitoriales contra moriscos valencianos conservados en el Archivo Histrico
Nacional de Madrid (Legajos 548-556), A.Q., 1 (1980), s. 115-64.

102.

, Contratos matrimoniales entre moriscos valencianos, A.Q., 4 (1983), s.

57-87.

103. LALINDE, J., Una Historia de los jueces en la Espaa musulmana,

A.H.D.E., 47 (1977), s. 683-740.
104.

LOPEZ GARCIA, B., Salvador Vila Hernndez, arabista y universitario, en el

+ & @#

cincuenta aniversario de su muerte, Olvidos de Granada, 15 (1987), s. 45-48.

105.

LPEZ ORTIZ, J., Formularios notariales de la Espaa musulmana,

Ciudad de Dios, 145 (1926), s. 260-72.

106.

, Algunos captulos del Formulario Notarial de Abensalmn de Granada,

A.H.D.E., 4 (1927), s. 319-75.

107.

, La curia hispano-musulmana, Religin y Cultura, 6 (1929), s. 66-81.

108.

, El clero musulmn, Religin y Cultura, 6 (1929), s. 198-206.

109.

, Los jurisconsultos en la curia musulmana, Religin y Cultura, 6 (1929), s.

399-408.

110.

, El derecho musulmn en la investigacin alemana de la postguerra,

Religin y Cultura, 10 (1930), s. 412-24.

111.

, La recepcin de la escuela malequ en Espaa, A.H.D.E., 7 (1930), s. 1167; La recepcin de la escuela malequ en Espaa ad yla ayr ca yay mlanm t r
(Madrid, 1931).

112. , Figuras de jurisconsultos hispano-musulmanes: Yahy b. Yahy,

Religin y Cultura, 16 (1931), s. 94-104.
113.

, Derecho musulmn, Barcelona/Buenos Aires, 1932. Ele tirisi: R. Garca de

Linares, A.H.D.E., 9 (1932), s. 479-80.

114.

, Figuras de jurisconsultos hispano-musulmanes: Abenhabib, Religin y

Cultura, 17 (1932), s. 186-98.

115.

, La jurisprudencia y el estilo de los tribunales de Espaa, A.H.D.E., 9

(1932), s. 213-48.

116.

, Fatwas granadinas de los siglos XIV y XV, A.A., 6 (1941), s. 73-127.

117.

, El proceso en los reinos cristianos de nuestra reconquista antes de la

recepcin romano-cannica, A.H.D.E. 14 (1942-43), s. 184-226.

118.

, La coleccin conocida con el ttulo Leyes nuevas y atribuida a Alfonso X

El Sabio, A.H.D.E., 16 (1945), s. 5-70.

119. , Un avance en la historia de nuestro derecho patrio, Arbor. Revista

general de la Investigacin y la Cultura, 7 (1947), s. 67-73 ve A.H.D.E., 17
(1946), s. 1010-20 (A. Garcia Gallonun Curso de Historia del Derecho
espaol. Tomo I. Introduccin e Historia de las bases de formacin del
derecho, de lasfuentes y del derecho pblico (Madrid, 1946) adl eseri hakk nda)
120. LPEZ RIOCEREZO, J.M., El matiz jurdico-cultural en la revista La
Ciudad de Dios a travs de su primera centuria de vida, Ciudad de Dios, 194
(1981), s. 269-310.

& R \MK*L5M

121.

LOZANO, I., Medicina y derecho islmico en el Kit,b takr m al-ma' a bitahr m al-ha a y Kit,b tatm m al-takr m de Qutb al-d|n al-Qastall{n|,
Ciencias de la naturaleza en al-Andalus. II, ed. E. Garca Snchez, Granada,
1992, s. 257-69.

122.

MAILLO SALGADO, F., La guerra santa segn el derecho m{lik. Su

preceptiva. Su influencia en el derecho de las comunidades cristianas del
medievo hispano, Studia Historica, 1 (1983), s. 29-66.

123.

, Consideraciones acerca de una fatw, de al-Wanar|s|, Studia Historica,

3 (1985), s. 181-91.

124.

MARIN, M., Baq| b. Majlad y la introduccin del estudio del had t en alAndalus, A.Q., 1 (1980), s. 165-208.

125.

, ur et ahl al-ur dans al-Andalus, S.I., 62 (1985), s. 25-51.

126.

, Law and piety: a Cordovan fatw,, BRISMES Bulletin, 17 (1992), s.12936.

127.

MARTNEZ ANTUA, M., La jura en el califato de Crdoba, A.H.D.E., 6

(1929), s. 108-44.

128.

, Ordenanza de un cad granadino para los habitantes del valle de Lecrn,

A.H.D.E., 10 (1933), s. 116-37.

129.

MOLINA LOPEZ, E., El documento rabe de Guadix (s. XII), Homenaje al

Prof. J. Bosch Vil, I, 271-92.

130.

, Lattitude des juristes de al-Andalus en matire de droit penal. A propos

dune publication rcente sur le thme, Actes du VII Colloque Universitaire
Tuniso-Espagnol sur le patrimoine andalous dans la culture arabe et
espagnole (Tunis 3-10 Fevrier 1989), Tnez, 1991, s. 155-191.

131.

NAVARRO PARDO, J., Generalidades sobre derecho musulmn. Las fuentes

del derecho y los cuatro ritos ortodoxos, Revista del Centro de Estudios
Histricos de Granada y su Reino, 14 (1924), s. 3-22.

132.

PAREJA, F.M., Islamologa, talya bask s , Roma, 1951; spanya bask s , 2

cilt, Madrid, 1952-54; Fransa bask s , Beirut, 1957-63.

133.

,La religiosidad musulmana, Madrid, 1975.

134.

PEREZ BELTRAN, C, "Algunos apuntes en torno al status socio-jurdico de la

mujer berber de Kabilia, Homenaje a la prof. Elena Pezzi, Granada, 1992.

135.

, El matrimonio y el divorcio en la Argelia colonial (1830-1962): un

intento de promocin femenina, M.E.A.H., 38 (1989-1990), s. 235-53.

136.

PONS BOIGUES, F., Apuntes sobre las escrituras mozrabes toledanas,

Madrid, 1897.

+ & @#

==

137.

QUIROS RODRIGUEZ, C, El poder judicial y la propiedad inmueble en el

derecho malequita, Tetun, 1935.

138.

, Instituciones de religin musulmana, Ceuta, 1939.

139. , Instituciones de derecho musulmn (escuela malekita), Ceuta, 1942.

140. , La adquisicin originaria de la tierra en el derecho musulmn malek,
Archivos del lnstituto de Estudios Africanos, 10 (1949), s. 57-68.
141.

RAMOS CALVO, A., Estudio de la transmisin de las obras de fiqh

contenidas en el Barn{ma de at-Tu|b|, A.Q., 7 (1986), s. 107-34.

142.

RIBERA TARRAGO, J., Orgenes del Justicia de Aragn, Zaragoza, 1897.

143.

, Historia de los jueces de Crdoba por Aljoxan, edisyon ve eviri, Madrid,

1914; t pk bas m: Sevilla, 1985 ve 1989.

144.

RIOSALIDO, J. (ed.), Ibn Abi Zayd al-Qayrawani, Compendio de derecho

islmico (Ris,la fi l-fiqh), Madrid, 1993.

145.

RUIZDE ALMODOVAR Y SEL, C, La posicin de la mujer musulmana en

el matrimonio: su desarrollo social a partir del testimonio cornico,
M.E.A.H., 37 (1988), s. 227-39.

146.

SANCHEZ PEREZ, J., Particin de herencias entre musulmanes del rito

malequ, ed. y comentarios, Madrid, 1914.

147.

SECO DE LUCENA PAREDES, L., Documentos rabes granadinos: I.

Documentos del Colegio de Nias Nobles, A.A., 8 (1943), s. 415-30.

148.

, Documentos rabes granadinos: II. Documentos de las Comendadoras de

Santiago (ler grupo), A.A., 9 (1944), s. 121-40.

149.

_ Actas notariales arbigo granadinas, M.E.A.H., 2 (1953), s. 99-107.

150.

, Notas para el estudio del Derecho hispano-musulmn. Dos fatwas de Ibn

Manzr, M.E.A.H., 5 (1956), s. 5-17.

151.

, Wat,iq 'arabiyya garn,tiyya (Actas notariales arbigo-granadinas),

R.I.E.E.I., 4 (1956), s. 169-81 (Arabic section).

152.

, Escrituras de donacin arbigo granadinas, R.I.E.E.I., 5 (1957), s. 65-78.

153.

, El juez de Frontera y los Fieles del Rastro, M.E.A.H., 7 (1958), s. 137-40.

154.

, La escuela de juristas granadinos en el siglo XV, M.E.A.H., 8 (1959), s.

7-28.

155.

, Los documentos arbigo-granadinos y su valor histrico, R.I.E.E.I., 7-8

(1959-1960), s. 85-108 (Arapa blm).

156.

, Documentos arbigogranadinos, Madrid, 1961.

& R \MK*L5M

157.

, Sobre el juez de frontera, M.E.A.H., 11 (1962), s. 107-09.

158.

SERRANO, D., Dos fetuas sobre la expulsin de mozrabes al Magreb en

1126, A.E.A., 2 (1991), s. 163-82.

159. SIMONET, F.J., Historia de los mozrabes de Espaa, Amsterdam, 1967 (t pk

bas m).
160.

TORRES FONTES, J., Notas sobre los fieles del rastro y alfaqueques
murcianos, M.E.A.H., 10 (1951), s. 89-105.

161.

, El alcalde mayor de las aljamas de moros en Castilla, A.H.D.E., 32

(1962), s. 131-82.

162.

, Murcia y las Partidas, A.H.D.E., 34 (1964), s. 531-45.

163. UREA, R., La influencia semita en el Derecho medio-eval de Espana,

Madrid, 1898.
164.

, Familias de jurisconsultos. Los Benimajlad de Crdoba, Homenaje a D.

Francisco Codera, Zaragoza, 1904, s. 251-58.

165. , Historia de la literatura jurdica, t. I, vol. I, Madrid, 1906, s. 320-55.

166.

VALLVE, J., Un privilegio granadino del siglo XIII, A.A., 29 (1964), s. 23342

167.

, El zalmedina de Crdoba, A.Q., 2 (1981), s. 277-318.

167.

VIDAL CASTRO, F., Aproximacin al estudio bio-bibliogrfico de alWan,r s (834-914/1430-1508), Memoria de Licenciatura, Univ. Granada,
1990.

168.

, Ahmad al-Wan{r|s| (m. 914/1508). Principales aspectos de su vida,

A.Q., 12(1991), s. 315-62.

169.

, Sobre la compraventa de hombres libres en los dominios de Ibn Hafsn,

Homenaje al Prof. J. Bosch Vil, I, 417-28.

170.

, Las obras de Ahmad al-Wan{r|s| (m. 914/1508). Inventario analtico,

A.E.A., 3 (1992), s. 73-112.

172. , Abd al-W{hid al-Wan{r|s| (m. 1549): adul, cad y muft de Fez,
Homenaje a Elena Pezzi, Granada, 1992, s. 139-55.
173.

, Economa y sociedad en al-Andalus y el Magreb a trovs de una fuente

juridical: el Mi'y,r de al-Wan,r s (m. 934/1508). Estudio especial del
agua, Granada, 1992 (mikrofi ).

174.

, Economa y sociedad en al-Andalus y el Magreb a travs del Mi'y,r de

al-Wan{r|s|. Breve introduccin a su contenido, Actas del II Coloquio
Hispano-Marroqu, s. 339-56.

+ & @#

175.

, Una recopilacin de textos de us*l al-fiqh: al-B{|, Ibn Hab|b al-Halab|,

Ahmad al-Qar{f|, al-uwayn| y Abd al-Mumin al-Bagd{d|, A.E.A., 3
(1992), s. 333-34

176.

VIGUERA, M a J., Dos nuevos documentos rabes de Aragn (Jarque y

Mors), Aragn en la Edad Media, 4 (1981), s. 235-61.

177.

, Particin de herencia entre una familia mudjar de Medinaceli, A.Q., 3

(1982), s. 73-133.

178.

, Los jueces de Crdoba en la la mitad del siglo XI (anlisis de datos),

A.Q., 5 (1984), s. 123-45.

179.

, La censura de costumbres en la primera mitad del siglo XI (Anlisis de

datos), Actas de las II Jornadas de Cultura Arabe e Islmica, Madrid, 1985, s.
591-611.

180.

, La Historia de alfaques y jueces de Ahmad b. Abd al-Barr, R.I.E.E.I.,

23 (1985-1986), s. 49-61.

181. , Documentos mudjares aragoneses, Q.S.A. (Actas XIII Congreso

U.E.A.I.), 5-6 (1987-1988), s. 786-90.
182.

, (ed.), La mujer en al-Andalus. Reflejos histricos de su actividad y

categoras sociales. Actas Congreso del Seminario de Estudios de la Mujer de la
Universidad Autnoma de Madrid (1985), Madrid/Sevilla, 1989.

183.

, En torno a las fuentes jurdicas de al-Andalus, Actas del Congreso La

civilisation d' al-Andalus, Muhammadiyya (Marruecos), 1992, s. 71-78.

184. VILA, S., Abenmoguit. Formulario notarial. Captulo del matrimonio,

A.H.D.E., 8 (1931), s. 5-200.
185.

, Un contrato de matrimonio entre musulmanes del siglo XVI, A.H.D.E.,

10(1933), s. 186-96.

& R \MK*L5M

EK:
19901990-1999 YILLARI ARASINDA SPANYADA
YAPILAN SLAM HUKUKU ARA TIRMALARI VE
NEML PROJELER
Delfina Serrano Ruano

Yukar da evirisini sunduUumuz Maribel Fierronun makalesi yaklaR k

olarak 1853-1995 y llar aras nda Mspanyada yap lan Mslam Hukuku
araRt rmalar n incelemekte ve seilmiR bir bibliyografya sunmaktad r. Delfina
Serrano Ruano ise, Spanish Research on Islamic Law, 1990-1999 (Journal of
Law&Religion, XV/1-2 [2000-2001], s. 331-57) adl makalesinde, Fierronun
tespitlerinden hareketle 1990l y llardan bu yana Mspanyada yrtlen Mslam
Hukuku araRt rmalar hakk nda deUerlendirmeler yap yor ve bizlere Fierronun
bibliyografyas n tamamlayan bir bibliyografya sunuyor. Biz de Serrano Ruano
taraf ndan haz rlanan bu bibliyografyay ek olarak veriyoruz. Bu
bibliyografyada, Fierronun bibliyografyas na dahil olan Rah slar n o listede
grnmeyen diUer eserlerini ve Fierro taraf ndan yer verilmeyen baz Rah slar
bulabileceUimiz gibi, Fierronun incelediUi dnemden sonraki yaklaR k beR y ll k
srete (1995-1999) yap lan araRt rmalar n da bir listesini grme imkan na
sahibiz. Bu bibliyografyaya gemeden nce Serrano Ruanonun makalesinden
baz al nt lar yapmay uygun buluyoruz.
Fierronun Mspanya M SavaR n n Mslam Hukuku araRt rmalar a s ndan
neden olduUu hazin sonular konusundaki tespitlerine iRaret eden Serrano
Ruano, henz bu dnemde ortadan kaybolan Arabist-hukukular n yerini dolduracak kiRilerin yetiRmediUini, yani hem Arapa/Mslam hem de hukuk uzman
olan bilim adamlar na/araRt rmac lara duyulan ihtiyac n devam ettiUini kaydediyor. Bununla birlikte, son on y lda Arabistler aras nda hukuk meseleleri ile
ilgilenen bir ekoln ortaya kt U n da sevinerek ifade ediyor.1 Sz konusu bilim
adamlar taraf ndan yrtlen al Rmalar, Endls Hukukunun Mspanya hukuk
tarihi btn ierisindeki yerini almas na nemli katk lar yapacakt r. Serrano
Ruano, Historia de Espaa Ramn Menndez Pidal (HEM) serisini, Endls
1

Delfina Serrano Ruano, Spanish Research on Islamic Law, 1990-1999, Journal of

Law&Religion, XV/1-2 (2000-2001), s. 333.

%% &

&$ 4

&$

Hukuk tarihinin ortaya kar lmas amac yla yap lacak kapsaml bir projenin
habercisi olarak takdim eder2.
Serrano Ruano ayr ca Mslam Hukukuna iliRkin biyografik ve bibliyografik
kaynaklar n derlenmesine ynelik olarak Mspanyada yrtlen nemli proje
hakk nda bilgi vermektedir: HATA, EOBA ve RBDO. Maribel Fierronun
baRkanl U nda yrtlen Historia de los Autores y Transmisores Anduluses
(HATA) projesi, Endlsl limlerce kaleme al nan ve/veya rivayet edilen
eserler hakk nda bilgisayar ortam nda bir veri bankas oluRturmuR. Hukuk tarihi
al Rmalar nda eserler ve Rah slar konusundaki bilgilerin nemine dikkat eken
Serrano Ruano, HATAn n Endls hukuk tarihi konusunda al Ranlar n
eserler iin baRvurduUu temel bir referans kaynaU olduUunu dikkat ekiyor3.
Mkinci proje, Endls tarihi hakk nda al Ranlar iin olduka nemli olan diUer
ihtiyaca cevap vermektedir. Endlsl limlerin tam isimleri, doUum ve lm
tarihleri, faaliyet gsterdikleri yerler ve kaynaklardaki at flar bir araya
getirilerek yeni bir Endls tabakt oluRturulmuR: Estudios OnomsticoBiogrficos de al-Andalus (EOBA).4 Maribel Fierronun baRkanl U nda
yrtlen ve hlen devam eden Repertorio Bibliogrfico de Derecho Islmico
(RBDA) adl nc proje ise, a klamal bir Mslam Hukuku bibliyografyas
niteliUi taR yor. Bu bibliyografyan n ilk blm (ed. M.J. Carnicero vdUr.,
Madrid, 1993), Mspanya, Fransa ve Mtalya kaynakl akademik dergilerde yer alan
makaleleri ieriyor. Mlk blmn 1996 y l na kadar gncellemesini de yapan
ikinci blm (ed. M. Fierro vdUr., Murcia, 1999) ise Mngiliz, Alman ve Amerikan
dergilerini de tar yor ve kitap eleRtirilerini de ieriyor5.

Serrano Ruano, s. 338-39.

Serrano Ruano, s. 335. Bu proje hakk nda geniR bilgi iin bkz. M. Fierro, Manuscritos en
al-Andalus. El Proyecto H.A.T.A. (Historia de los Autores y Transmisores Anduluses), alQantara, XIX (1998), s. 473-501.
4
Estudios Onomstico-Biogrficos de al-Andalus, vol. I: ed. M. Marn (Madrid, 1988); II: ed.
M.L. vila (Granada, 1989); III: ed. M.L. vila (Granada, 1990); IV: ed. L. Molina (Granada, 1990); V: ed. M. Marn ve J. Zann (Madrid, 1992); VI: ed. M. Marn (Madrid, 1994);
VII: M. Marn ve H. De Felipe (Madrid, 1995); VIII: ed. M.L. vila ve M. Marn (Madrid,
1997); IX: ed. M.L. vila ve M. Fierro (Madrid-Granada, 1999) Bkz. Serrano Ruano, s. 33536.
5
Serrano Ruano, s. 336.
3

&#

+ & @#

&
. C&

4 *

+ $0

<

ACIIA

Actes del Congrs International Ibn al-Abbar i el seu temps (Onda,

1989) (Valencia, 1990)

AQ

Al-Qantara (Madrid)

AA-M

Al-Andalus-Magreb, ed. F.N. Velzquez vdUr.

AEA

Anaquel de Estudios rabes (Madrid)

AXVICUEAI Actas XVI Congreso Union Europene dArabisants et Islamisants,

ed. C. Vzquez de Benito ve M.A. Manzano (Salamanca, 1995)
BAEO

Boletn de la Asociacin Espaola de Orientalistas (Madrid)

BSOAS

Bulletin of the School of Oriental and African Studies

CIE

Comunidades islmicas en Europa, ed. M. Abumalham (Madrid,

1995)

DDHMA

Democracia y derechos humanos en el mundo rabe, ed. G. Martn

(Madrid, 1993)

EOBA

Estudios Onomstico-Biogrficos
yukar daki son dipnota bkz.)

FAH

Fuentes Arbico-Hispanas

de

al-Andalus

(ciltleri

iin

HEM, VIII-1 Los reinos de Taifas. Al-Andalus en el siglo XI. Historia de Espaa
Ramn Menndez Pidal, VIII-1, ed. M.J. Viguera vdUr. (Madrid,
1994)
HEM, VIII-2 El retroceso territorial de al-Andalus. Almorvides y almohades.
Siglos XI al XIII. Historia de Espaa Ramn Menndez Pidal, VIII-2,
ed. M.J. Viguera vdUr. (Madrid, 1997)
HF

Homenaje al Profesor Jos Mara Frneas Besteiro, 2 cilt (Granada,

1995)

ILI

Islamic Legal Interpretation, Muftis and their Fatwas, ed. M.K.

Masud, B. Messick ve D. Powers (Cambridge, Massachuessets ve
London, England, 1996)

MCS

El Magreb: coordenadas socioculturales, ed. C. Prez y C. Ruiz de

Almodovar (Granada, 1995)

MEAH

Miscelnea de Estudios rabes y Hebraicos (Granada).

MFSSB

M. Fierro, Spanish scholarship on Islamic Law, bibliyografya k sm

RIEEIM

Revista del Instituto Egipcio de Estudios Islmicos en Madrid

RMMM

Revue du Monde Musulman et de la Mditerrane

%% &

&$ 4

&$

SA

El saber en Al-Andalus. Textos y estudios, ed. P. Cano ve I. Garijo

(Sevilla, 1997)

ShA

Sharq al-Andalus (Alicante)

SI
Studia Islamica
SRPPI

Saber religioso y poder poltico en el Islam, ed. M. Marn ve M.

Garca-Arenal (Madrid, 1994)

' %$% $( !9 1( GILL[ ILLLHV

1.

ABBOUD, S., Al-yihad segn el manuscrito aljamiado de al-Tafri' de Ibn alYallab, ShA, XII (1995), s. 325-328.

2.

, Leyes musulmanas y fscalidad mudjar, Finanzas y jiscalidad

municipal. V Congreso de Estudios Medievales (vila, 1997) iinde, s. 167-205.

3.

, Las Leyes de Moros son al-Tafri, Cuadernos de Historia del Derecho,

IV (1998)

4.

, (edisyon ve inceleme), El tratado jurdico de al-Tafri' de Ibn al-Yallab

(Mara Jess Vigueran n GiriRi ile), Zaragoza, 1999.

5.

ABUMALHAM, Montserrat, La conversin segn formularios notariales

andaluses: valoracin de la legalidad de la conversin de Maimnides,
MEAH, XXXIV (1985), s. 71-84.

6.

, (ed.), 1995. CI.

7.

ACIEN, Manuel, Cermica y propaganda en poca almohade, Arqueologa

Medieval, IV (1996), s. 183-192.

8.

AGUAD, Jorge, Some remarks movements in al-Andalus, SI, LXIV

(1986), s. 53-77.

9.

AGUIAR, Maravillas, El apartado referente a la qibla en el Kitab al-qawanin

de Ibn Yuzayy (siglo XIV), BAEO, XXX (1994), s. 219-228.

Bu bibliyografya her Reyi ihtiva etmemektedir. Maribel Fierronun (1995) derlediUi

kaynaklar n bir gncellemesinden ibarettir. Mslam hukukuna dair, Repertorio Bibliogrfico de
Derecho Islmico d R nda bir bibliyografik monograf yoktur. Ayn zamanda bkz. J. Martos
(1999), s. 95-109. Farkl trden bibliyografyalar iin bkz. M. Fierro (1995), s. 61; M.J.
Viguera & F. Vidal, Libros con referencias sobre al-Andalus publicados en Espaa: 19791990; F. Vidalin editrlUnde yay nlanan De civilizacin rabo-islmica (Jan, 1996) adl
eserde, s. 37-122. Demokrasi ve Mnsan Haklar konular iin bkz. DDHMA, s. 287-290.

&#

+ & @#

&
. C&

+ $0

10.

AGUIRRE, Javier, Fragmentos de las Wataiq de Ibn al-Attar recogidos en

los mrgenes del manuscrito XLIV bis de la Coleccin Gayangos sobre el
formulario notarial de Ibn Mugit, Homenaje al Prof. Jacinto Bosch Vil
(Granada, 1991) iinde, I, 461-472.

11.

ALBARRACN, Joaquina, Una carta morisca de dote y arras. Granada

(1540) y Juan Martnez Ruiz, ShA, XII (1995), s. 263-278.

12.

LVAREZ DE MORALES, Camilo, Medicina y derecho en al-Andalus,

AXVICUEAI, s. 31-37.

13.

AMRIGO, Fernando, Breve apunte histrico de la relacin Estadoconfesiones religiosas en Espaa, CI, s. 155-164.

14.

ARCAS, Mara, Los Banu Abi Zamanin: una familia de juristas, MEAH,
XL-XLI (1991-92), s. 11-20.

15.

, La escatologa de la guerra santa, BAEO, XXIX (1993), s. 167-176.

16.

, Proyecto de reconstruccin fragmentaria de la Wadiha de Ibn Habib,

F. de Jong (ed.), Miscellanea Arbica et Islmica (Lovain, 1993) iinde, s. 6775.

17.

, Teora jurdica de la guerra santa: el Kitab qidwat al-gazi de Ibn Abi

Zamanin, AA-M, I (1993), s. 51-66.

18.

, La penalizacin de las injurias en el derecho maliki, BAEO, XXX

(1994), 209-218.

19.

, Aspectos jurdicos de la enfermedad: derecho maliki, AXVICUEAI, s.

39-48.

20.

, Las bebidas alcohlicas en el derecho maliki, BAEO, XXXI (1995), s.

269-278.

21.

, Consumo y penalizacin de las bebidas alcohlicas en los Qawanin de

Ibn Yuzayy, AA-M, III (1995)

22.

, Los alimentos en el derecho maliki, BAEO, XXXII (1996), 111-120.

23.

, Ibn Battuta y las escuelas jurdicas en los pases mediterrneos, D.A.

Agius ve I.R. Netton (eds.), Across the Mediterranean frontiers: trade, politics
and religin, 650-1450 (Turnhout, 1997) iinde, s. 347-364.

24.

, Teora y prctica del fiqh en Granada nazar: fuentes, estudios y algunas

conclusiones, C. Castillo (ed.), Estudios nazares (Granada, 1997) iinde, s.
15-27.

25.

, Referencias zoolgicas en los tratados de derecho islmico, C. lvarez

de Morales (ed.), Ciencias de la Naturaleza en al-Andalus, V (Granada, 1998)
iinde, s. 11-19.

26.

VILA, Mara Luisa, Cargos hereditarios en la administracin judicial y

religiosa de al-Andalus, SRPPI, s. 27-38.

%% &

&$ 4

&$

27.

BALAA, Pere, Recull bsic de terminologa jurdica catalano-arbiga,

Revista de Liengua i Dret, XI (1988), s. 1371-56.

28.

BALLESTN, Xavier, Prosopografa deis fuqaha i ulama de la zona

oriental del Tagr al-Al: Balag, Larida, Turtusa, EOBA, VI (1994), s. 55119; VII (1994), s. 489-532.

29.

BONET, Jaime, Acuerdos del Estado Espaol con los Judos, Musulmanes y
Protestantes (Salamanca, 1994).

30.

CALERO, Mara Isabel, Los Banu al-Hasan al-Bunnahi: una familia de

juristas malagueos (ss. X-XV), Estudios dedicados a D. Luis Seco deLucena
(Granada, 1999) iinde, s. 53-76.

31.

CANO, Pedro, Dictmenes jurdicos del sevillano Ibn al-Makwi, BAEO,

XXIX (1993), s. 141-154.

32.

, Sobre la transmisin del usufructo en el derech maliki andalus, BAEO,

XXX (1994), s. 197-208.

33.

, Alquiler de servicios de personas en el reino nazar de Granada, HF,

II, 941-956.

34.

, El contrato de compraventa con derecho de opcin (bay al-jiyar) y con

derecho de recuperacin (tunya) segn el jurista granadino Ibn Salmun,
AXVICUEAI, s. 89-99.

35.

, Alquiler de algunos inmuebles urbanos, SA.

36.

CARMONA, Alfonso, Acerca del influjo de la jurisprudencia andalus en el

Magrib, RIEEIM, XXVI (1993-1994), s. 137-148.

37.

, Aportacin al estudio del contrato matrimonial en el occidente islmico

medieval, F. de Jong (ed.), Miscellanea arbica et islmica (Lovain, 1993)
iinde, s. 53-66.

38.

, Fiqh, amour et rupture, Cahiers intersignes, VI-VII (1993), s. 109-117.

39.

, Los nuevos mudejares: la shari'a y los musulmanes en sociedades noislmicas, CI, s. 49-59.

40.

, El autor de las Leyes de moros, HF, II, 957-962.

41.

, El marco jurdico del ejercicio de la medicina en el mundo islmico

medieval, AXVICUEAI, s. 117-124.

42.

, La preclusin (ta'yiz) en el derecho procesal maliki: un texto del Mufd

de Ibn Hixam, AA-M, III (1995), s. 241-259.

43.

, Las diferencias entre la jurisprudencia andalus y el resto de la escuela

de Malik: el texto es atribuido a Abu Ishaq al-Garnati, AQ, XIX (1998), s.
67-102.

&#

+ & @#

&
. C&

+ $0

44.

CHALMETA, Pedro, Fiqh y arqueologa andalus, Coloquio HispanoItaliano de Arqueologa Medieval (Granada, 1992)iinde, s. 291-295.

45.

, Formation, structure et controle du march arabo-musulman,

Settimane, XL (1993), s. 667-719.

46.

, El matrimonio segn el Kitab al-wataiq de Ibn al-Attar (s. X). Anlisis

y observaciones, AEA, VI (1995), s. 29-70.

47.

CRUZ HERNNDEZ, Miguel, Derechos y Deberes del Hombre en el

pensamiento islmico, DDHMA, 47-66.

48.

CUELLAS, Arsenio, La cuestin de la verdad mltiple y la verdad nica en

la teologa y la jurisprudencia islmicas, Homenaje al Prof. Daro Cabanelas
Rodrguez (Granada, 1987), I, 233-251.

49.

DAGA, Roco, Los nawazil y gneros relacionados en la literatura jurdica:

fetuas y masa'il, MEAH, XL-XLI (1991-1992), s. 79-85.

50.

DE EPALZA, Miquel, La espiritualidad militarista del Islam medieval. El

ribat, los ribates, las rbitas y los almonastires de al-Andalus, Medievalismo,
III (1993), s. 5-18.

51.

, Falta de obispos y conversin al Islam de los cristianos de alAndalusklm,mlm, l. Las aguas de la Acequia Alta o de Mecina (Cogollos de
Guadix). Los pleitos desde los siglos XII al XVIII. Algunas notas para su
estudio, MEAH, XLII-XLIII (1994), s. 81-96.

52.

DE FELIPE, H. ve RODRGUEZ, F., La produccin intelectual mlik a

travs del Db al-mudhab de Ibn Farhn, EOBA, I (1988), s. 419-527.

53.

DE LA PUENTE, C, Esclavitud y matrimonio en al-Mudawwana al-kubr e

Sahnn, AQ, XVI (1995), s. 309-333.

54.

, La transmisin de hadiz y de tradiciones ascticas en al-Andalus en el s.

VI/XII a travs de al biografa de Ibn Baskuwl, EOBA, VII (1995), s. 231284.

55.

, Vivre et mourir pour Dieu, oeuvre et hritage dAb Ali al-Sadaf (m.
514/1120), SI, LXXXV (1998), s. 77-102.

56.

, El yihad en el califato omeya de al-Andalus y su culminacin bajo

Hisam II, F. Valds (ed.), La Pennsula Ibrica y el Mediterrneo entre los
siglos XI y XII, 2: Almanzor y los terrores del milenio, (Madrid, 1999), s. 25-38.

57.

DE SANTIAGO, E., Ibn al-Jatib y el sufismo (Granada, 1981).

58.

, El pensamiento mstico musulmn en Espaa, Le patrimoine commun

hispano mauresque (Rabat, 1992), s. 95-109.

59.

DEL MORAL, C, Un zahr de poca almorvid: instrucciones al Shib alsurta, Actas II Congreso Internacional Encuentros de las Tres Culturas
(Toledo, 1985), s. 229-238.

%% &

&$ 4

&$

60.

ve VELAZQUEZ, F.N., Los Ban Yuzayy. Una familia de juristas e

intelectuales granadinos del siglo XTV. I: Ab l-Qasim Muhammad b.
Yuzayy, MEAH, XLV (1996), s. 161-201.

61.

DAZ, C, La Propiedad de tierras en la morera de Castelln, 1462-1527,

ShA, IX (1992), s. 157-164.

62.

EL-HOUR, R., La organizacin jurdica de los almorvides en al-Andalus,

Doktora Tezi, (Dan Rman: M. Marn ve M.J. Viguera), Autnoma University,
Madrid, 1996

63.

, Biografas de cades en poca almorvide: anlisis de las fuentes

rabes, EOBA, VIII (1991 Bl.), s. 177-199.

64.

, Crdoba frente a los almorvides: familias de cades y poder local en alAndalus, RIEEIM, XXIX (1997), s. 181-210.

65.

, La transicin entre las pocas almorvide y almohade vista a travs de

las familias de ulemas, EOBA, IX (1999), s. 261-306.

66.

ESPINAR, M. ve QUESADA, J.J., Las aguas de la Acequia Alta o de

Mecina (Cogollos de Guadix). Los pleitos desde los siglos XII al XVIII.
Algunas notas para su estudio, MEAH, XLII-XLIII (1993-1994), s. 81-96.

67.

FERNANDEZ, Ana, Biografas de alfaques: la generacin de al-Utbi,

EOBA, VIII (1997), s. 141-175.

68.

, Al-Andalus en el s. IX. Una fuente jurdica andalus y su aportacin al

estudio del proceso de islamizacin, Doktora Tezi (Dan Rman: Maribel
Fierro), Autnoma University, Madrid, 1999.

69.

, Children in the frontiers of Islam, M. Garca-Arenal (ed.), Conversin

en Islam Meditrranen (1999) iinde

70.

, Al-Utbi, Encyclopdie de I'Islam (Leiden, 1960-2000, 2nd ed.)

71.

FEKRERAS, Ana (edisyon ve inceleme), Ali b. Yahy al-Yaziri (m.

585/1189), Al-Maqsad al-mahmud fi taljis al-uqud (Proyecto plausible de
compendio de frmulas notariales), FAH, 23 (1998), Madrid.

72.

FIERRO, Maribel, La heterodoxia en al-Andalus durante el perodo omeya

(Madrid, 1987).

73.

, (edisyon, eviri ve inceleme), Ibn Waddah al-Qurtubi, Kitab al-bida'

(Tratado contra las innovaciones) (Madrid, 1988).

74.

, Obras y transmisiones de hadit (ss. V/XI-VII/XIII) en la Takmila de Ibn

al-Abbar, ACIIA (Valencia, 1990), s. 205-222.

75.

, La emigracin en el Islam: conceptos antiguos, nuevos problemas,

Awraq, XII (1991), s. 11-42; CI, s. 71-84.

76.

, Heresy in al-Andalus, S.Kh. Jayyusi, The Legacy of Muslim Spain

(Leiden, 1992) iinde, s. 895-908.

&#

+ & @#

&
. C&

+ $0

77.

, Prcticas y creencias religiosas en al-Andalus, AQ, XIII (1992), s. 463474.

78.

, The polemic about the karamat al-awliya and the development of

Sufism in al-Andalus (fourth/tenth-fifth/eleventh centuries), BSOAS, LV/2
(1992), s. 236-249.

79.

, Tres familias andaluses de poca omeya apodadas Banu Ziyad,

EOBA, V (1992), s. 85-139.

80.

, (eviri ve inceleme), Abu Bakr al-Turtusi, Kitab al-hawadit wa-l-bida'. El

libro de las novedades y las innovaciones (Madrid, 1993).

81.

,. El proceso contra Ibn Hatim al-Tulaytuli (aos 457/1064-464/1072),

EOBA, VI (1994), s. 187-215.

82.

, La religin, HEM, VIII-1 (1994), s. 397-496.

83.

, Mahdisme et eschatologie dans al-Andalus, A. Kaddouri (ed.),

Mahdisme (Rabat, 1994), s. 47-69.

84.

, The qadi as ruler, SRPPI, s. 71-116.

85.

, Spanish Scholarship on Islamic Law, Islamic Law and Society, II

(1995), s. 43-70.

86.

, Batinism in al-Andalus. Maslama b. Qasim al-Qurtubi (d. 353/964),

author of the Rutbat al-hakim and the Ghayat al-hakim (picatrix), SI,
LXXXIV (1996), s. 87-112.

87.

, Caliphal Legitimacy and expiation in al-Andalus, ILI, s. 55-62.

88.

, El alfaqui berber Yahy b. Yahy al-Layti (m.234/848), el inteligente

de al-Andalus, EOBA, VIII (1997), s. 269-344.

89.

, La religin, HEM, VIII-2 (1997), s. 435-546.

90.

, The legal policies of the Almohad caliphs and Ibn Rushds Bidayat almujtahid, Journal of Islamic Studies, X/3 (1999), s. 226-248.

91.

, Opposition to sufism in al-Andalus, F. De Jong ve B. Radtke (eds.),

Islamic Mysticism contested. Thirteen Centuries of Controversies and Polemics
(Leiden, 1999) iinde, s. 174-206.

92.

, (koordinatr), Repertorio Bibliogrfico de Derecho Islmico. An Annotated

Bibliography of Islamic Law, (Murcia, 1999).

93.

ve MARN, M., La islamizacin de las ciudades andaluses a travs de sus

ulemas (ss. II/VIII-comienzos s.FV/X), P. Cressier ve M. Garca-Arenal
(eds.), Gense de la ville islamique en al-Andalus et au Maghreb occidental
(Madrid, 1998) iinde, s. 65-97.

94.

FONTENLA, Salvador, Numismtica y propaganda almohade, AQ, XVIII

(1997), s. 447-462.

%% &

&$ 4

&$

95.

GARCA, Alejandro, Del Dar al-Islam al Dar al-Harb: la cuestin mudejar y

la legalidad islmica, Archivo Hispalense, 1997, s. 243-245.

96.

, La organizacin de los oficios en al-Andalus a travs de los manuales de

hisba, Historia Instituciones Documentos, XXIV (1997), s. 201-233.

97.

, Los bienes habices en al-Andalus (s. X-XV), Doktora Tezi (Dan Rman:
Manuel Gonzlez), University of Seville, 1998.

98.

, Una fetua del siglo XIV sobre un pleito sucedido en Algeciras,

Almoraima, XX (1998), s. 9-16.

99.

GARCA-ALGARRA, Almudena, El istisqa: La peticin de lluvia. Un

manuscrito mudejar de la Huesca del siglo XV, Doktora Tezi, Autnoma
University, Madrid, 1995.

100. GARCA-ARENAL, Mercedes, La conjonctin du sufisme et du sharifisme

au Maroc: le Mahdi comme saveur, RMMM, LV-LVI (1990), s. 233-256.
101.

, La prctica del precepto de al-amr bi-l-maruf wa-l-nahy an al-munkar

en la hagiografa magreb, AQ, XIII (1992), s. 143-165.

102.

, El hundimiento del conllevarse: la Castilla de las tres culturas. (I):

Minoras religiosas, A. Garca (ed.), Historia de una Cultura. III: Las
Castillas que no fueron (Valladolid, 1995) iinde.

103.

, Pouvoir sacre et mahdisme: Ahmad al-Mansur al-Dhahabi, AQ, XVII,

(1996), s. 453-471.

104.

, Conversin en Islam Mditerranan (Pars, 1999).

105.

GIL, Rodolfo, Un tema curioso hispano-marroqu: los renegados, AA-M,

IV (1996).

106.

GMEZ, Carmen, Algunas cuestiones en torno a la reforma de la

Mudawwana, MEAH, XLV (1996), s. 49-73.

107.

LIROLA, Jorge, Modalidades del contrato de fletamiento de

embarcaciones en al-Andalus, MEAH, XXXVIII-XXXIX (1989-1990), s.
87-100.

108.

LPEZ, Bernab, Sindicalismo magreb y emigracin norteafricana en

Europa, J. Montabes, B. Lpez ve D. del Pino (eds.), Una perspectiva
espaola en explosin demogrfica, empleo y trabajadores emigrantes en el
Mediterrneo occidental (Granada, 1993) iinde, s. 553-564.

109.

, Le Makhzen, la Amma et larbitre au Maroc: administration et socit

civile aux lections locales et lgislatives 1992-1993, Annuaire de l'Afrique du
Nord, XXXI/1992, s. 415-436.

110.

, El Islam en la poltica mediterrnea ante el ao 2000 (modelos laicos y

religiosos en las sociedades magrebes), MCS, s. 111-143.

&#

+ & @#

&
. C&

+ $0

111.

ve DEL OLMO, Nuria, Islam e inmigracin: el Islam en la formacin de

grupos tnicos en Espaa, CI, s. 257-276.

112.

LPEZ, M.A. ve RUIZ, A., Apndice documental, DDHMA, s. 297-367.

113.

LUCIN, Mara Mercedes, Los Banu Samayun, una familia de cades,

EOBA, V (1992), s. 171-198.

114.

MANZANO, Miguel ngel, Onomstica Benimerin: el problema de la

legitimidad, EOBA, II (1989), s. 119-136.

115.

MARN, Manuela, Zuhhad de al-Andalus (300/912-420/1029), AQ, XII

(1991), s. 439-469.

116.

, (ynetici), Minorits religieuses dans lEspagne medieval (Aix-EnProvence), 1992.

117.

, La actividad intelectual, HEM, VIII-1 (1994), s. 499-561.

118.

, Inqibad an al-sultan: ulama and political power in al-Andalus,

SRPPI, s. 127-139.

119.

, Learning at Mosques in al-Andalus, ILI, s. 47-54.

120.

, Documentos jurdicos y fortificaciones, Actas I Congreso Internacional

Fortificaciones en al-Andalus (Algeciras, 1996), Algeciras, 1998, s. 79-87.

121.

, Abu Bakr Ibn al-Yadd y su familia, EOBA, IX (1999), s. 223-60.

122.

MARTIN, Gema, Poltica y Elecciones en el Egipto contemporneo, 1922-1990

(Madrid, 1992).

123.

, (editr), DDHMA (Madrid, 1993).

124.

, Derechos humanos y mundo rabe. Distintas vertientes de una misma

cuestin, DDHMA, s. 19-26.

125.

, Les droits de lhomme et les transitions vers la dmocratie dans les pays
rabes. Bilan aprs la guerre du Golfe, Annuaire de l'Afrique du Nord,
XXXI/1992, 1994, s. 151-163.

126.

, LEgypte dans l'chiquier rabe face au mouvement Islamiste,

Heredte, 1995, s. 142-174.

127.

MARTNEZ, Carmen, El ribat en el Mediterrneo occidental: Ifriqiya y alAndalus, dos ejemplos de religiosidad (siglos IX-XI d.C), Doktora Tezi,
(Dan Rman: Sergio Martnez), Autnoma University, Madrid, 1994.

128.

MARTNEZ, Mara Antonia, Epigrafa y propaganda almohades, AQ,

XVIII (1997), s. 415-445.

129.

MARTOS, Juan, Los muftes andaluses (92-888/711-1492). Aproximacin al

estudio de las instituciones jurdicas en al-Andalus, Doktora Tezi (Dan Rman:
J. Bosch Vil), University of Granada, 1985.

%% &

&$ 4

&$

130.

, Caractersticas del mu en al-Andalus: contribucin al estudio de una

institucin jurdica hispano-musulmana, AEA, VII (1996), s. 127-143.

131.

, Introduccin al mundo jurdico de la Espaa musulmana (Madrid, 1999).

132.

MAZARRASA, ngel, A propsito de los derechos sociales, econmicos y

culturales, DDHMA, s. 209-212.

133.

MOLINA, Emilio, De nuevo sobre el reconocimiento pblico del poder

poltico. La adhesin abbas en al-Andalus (siglo XIII), HF, II, 793-812.

134.

, Economa, propiedad, impuestos y sectores productivos, HEM, VIII-2

(1997), s. 213-300.

135.

MOLINA, B. ve LZARO, Mara Isabel, El pensamiento marroqu

contemporneo: M. Abid el-Yabiri, MCS, s. 275-297.

136.

MORATINOS, Miguel ngel, Derechos Humanos y Cooperacin con el

Mundo rabe, DDHMA, s. 257-273.

137.

PACHECO, Juan Antonio, El pensamiento magreb contemporneo:

Muhammad Aziz Lahbabi y el personalismo musulmn, MCS, s. 325-360.

138.

, Positivismo y vitalismo en el pensamiento religioso de Muhammad

Iqbal, AA-M, V (1998), s. 223-235.

139.

PELEZ, David, La administracin de justicia en la Espaa musulmana

(Crdoba, 1999).

140.

PEA, Susana, Ibn al-Makwi, EOBA, VI (1994), s. 353-383.

141.

PEARROYA, Leopoldo, Cristianos bajo el Islam. Los mozrabes hasta la

conquista de Valencia (Madrid, 1993).

142.

PREZ, Carmelo, El cdigo argelino de la familia: estudio introductorio y

traduccin, MCS, s. 375-411.

143.

, Mujeres argelinas en lucha por las libertades democrticas (Granada,

1997).

144.

, La Unin nacional de mujeres argelinas: organizacin femenina de

masas, AA-M, V (1998).

145.

PREZ, Rogelio, Historia del Derecho Espaol. Las fuentes del Derecho
(Madrid, 1994).

146.

RIERA, Mara Magdalena, Prosopografia dels ulama i dels fuqaha de les

Ules Orientis d'al-Andalus, (Palma de Mallorca, 1985).

147.

RIOSALIDO, Jess, Los musulmanes y la construccin europea, el Islam y

los derechos humanos: una visin histrica y actual, BAEO, XXXV (1999),
s. 73-83.

148.

RODRGUEZ, A., La Proteccin Internacional de los Derechos Humanos y

el Mundo rabe, DDHMA, s. 87-114.

&#

+ & @#

&
. C&

+ $0

<

149.

RODRGUEZ, Fernando, Justice, crime et chatiment au Maroc au 16e

sicle, Annales: Histoire, Sciences Sociales, ILI, s. 611-628.

150.

, Instituciones judiciales: cades y otras magistraturas, HEM, VIII-2

(1997), s. 171-186.

151.

RODRGUEZ, Francisco, Las lecturas cornicas en al-Andalus (V/XIVII/XIII) a travs de la Takmila de Ibn al-Abbar, ACIIA, s. 224-236.

152.

, Encor sur la controverse entre sous et jouristes au moyen age:

critique des mcanismes de financement des confrries soufes, Arbica,
XLIII (1996), s. 406-421.

153.

RODRGUEZ, Mara Dolores, Los Banu Bunuh: una familia de juristas de

Almuecar, HF, I, 607-614.

154.

ROSELL, Guillermo, Almacabras, ritos funerarios y organizacin social

en al-Andalus, Actas III Congreso de Arqueologa Medieval Espaola
(Oviedo, 1989), s. 151-168.

155.

RUIZ DE ALMODOVAR, Caridad, Historia del movimiento feminista egipcio

(Granada, 1989).

156.

, La mujer en la legislacin musulmana, C. Del Moral (ed.), rabes,

judas y cristianas. Mujeres en la Europa Medieval (Granada, 1993) iinde, s.
63-75.

157.

, El Cdigo Tunecino de Estatuto Personal, MEAH, XLIV (1995), s.

157-199.

158.

, El Cdigo Sirio de Estatuto Personal, MEAH, XLV (1996), s. 233-280.

159.

, El Cdigo Jordano de Estatuto Personal, MEAH, XLVI (1997), s. 277318.

160.

, El derecho de familia en los pases rabes, M. del Amo (ed.), El

imaginario, la referencia y la diferencia: siete estudios acerca de la mujer rabe
(Granada, 1997) iinde, s. 143-195.

161.

RUZAFA, Manuel, El matrimonio en la familia mudejar valenciana, ShA,

IX (1992), s. 165-176.

162.

SAUQILLO, Francisca, Los Derechos Humanos en el Mundo rabe y la

Cooperacin no gubernamental. El caso del Magreb, DDHMA, s. 275-284.

163.

SERRANO, Delfina, La prctical legal (amal) en al-Andalus a travs de los

Mazahib al-hukkam fi nawazil al-ahkam de Muhammad Ibn Iyad, Qurtuba,
I (1996), s. 171-192.

164.

, La escuela de alfaques toledanos a travs del Mi'yar de al-Wansharisi,

RIEEIM, XXX (1998), s. 127-153.

%% &

&$ 4

&$

165.

, (eviri ve inceleme), Muhammad Ibn 'Iyad, Madhahib al-hukkam fi

nawazil al-ahkam (La actuacin de los jueces en los procesos judiciales), FAH,
22 (Madrid, 1998).

166.

, Los Banu Iyad, de la cada del imperio almorvid a la instauracin de

la dinasta nazar, EOBA, IX (1999), s. 351-406.

167.

SERRANO, Dolores, Los vestidos segn la ley islmica: La seda, BAEO,

XXIX (1993), s. 155-166.

168.

SORIA, Enrique, La venta de bienes de la casa real. El caso de Gor bajo

Muhammad IX El Izquierdo, MEAH, XLII-XLIII (1993-1994), s. 291-304.

169.

TORAL, Isabel, Yahy b. al-Hadidi, un notable en la corte de los Du l-Nun

de Toledo, EOBA, VI (1994), s. 395-414.

170.

VALENCIA, Rafael, Acerca de las comunidades musulmanas en Andaluca

occidental, CI, s. 175-188.

171.

VIDAL, Francisco, El agua en el derecho islmico. Introduccin a sus

orgenes, propiedad y uso, T. Quesada (ed.), El agua en la agricultura de alAndalus (Granada, 1995) iinde, s. 99-117.

172.

, Venta de caballeras en el Toledo taifa y cristiano (s. XI-XII): dos

demandas judiciales desde Valencia y Crdoba, Qurtuba, II (1997), s. 215247.

173.

, El mu y la fetua en el derecho islmico. Notas para un estudio

institucional, AA-M, VI (1998).

174.

VIGUERA, Mara Jess, La censura de costumbres en el Tanbih al-hukkam

de Ibn al-Munasif, Actas II Jornadas de Cultura rabe e Islmica, 1980
(Madrid, 1985), s. 591-611.

175.

, Les mudjars et leurs documents crits en rabe, Revue du Monde

Musulmn et de la Mditerrane, LXIII-LXIV (1992), s. 155-163.

176.

, Los predicadores de la corte, SRPPI, s. 319-332.

177.

, Religin y poltica de los Benimerines, Ilu. Revista de ciencias de las

religiones, Actas I Simposio Nacional de Ciencias de las Religiones, 1995, s.
285-288.

178.

, Aportaciones de Salvador Vila, Rector de la Universidad de Granada,

al estudio del Derecho islmico, AQ, XX (1999), s. 531-541.

179.

, Cristianos y judos en al-Andalus, Toms Quesada Quesada, Homenaje

(Granada, 1999), s. 619-633.

180.

VIZCANO, Juan Manuel, Las obras de zuhd en al-Andalus, AQ, XII

(1991), s. 417-438.

181.

,. Lectores del coran en al-Andalus: andaluses en dos diccionarios

biografeos de qurra EOBA, VI (1994), s. 463-504.

&#

+ & @#

&
. C&

+ $0

182.

, Vida y obra de Ibn Jayr (m. 575/1179), EOBA, IX (1999), s. 307-350.

183.

YBARRA, J.A., Benestar i probressa en els fonaments econmics de lIslam:

una reflexi econmica de lalmoina religiosa, ShA, X-XI (1993-1994), s.
777-792.

184.

ZANN, Jess, La actividad intelectual: Las ramas del saber. Centros y

mtodos de conocimiento, HEM, VIII-2 (1997), s. 551-584.

185.

ZAPATA, Jorge, Aspectos de la situacin legal de los magrebes en la

comarca de lHorta (Valencia), B. Lpez (ed.), Inmigracin magreb en
Espaa: el retorno de los moriscos (Madrid, 1993), s. 253-266.

186.

ZOMEO, Amalia, Transferencias matrimoniales en el Occidente islmico

medieval: las joyas como regalo de boda, Revista de Dialectologa y
Tradiciones Populares, ILI, s. 79-96.

187.

, Kafaa in the Maliki School: A Fatwa from Fifteenth-Century Fes, R.

Gleave and Eugenia Kermeli (eds.), Islamic Law: Theory and Practice
(London-New York, 1997) iinde, s. 87-106.

188.

, El matrimonio y el sistema de transferencias matrimoniales en el Occidente

islmico medieval. Estudio de las fetuas del Mi'yar de al-Wansharisi, Doktora
Tezi, (Dan Rman: M. Garca-Arenal), University of Barcelona, 1997.

189.

, Dote y matrimonio en al-Andalus y el norte ae frica. Estudio sobre la

jurisprudencia islmica medieval (Madrid, 2000).

%% &

&$ 4

&$

ALMANYADA SLAM HUKUKU ARA TIRMALARI:

SLAM HUKUKUNA DA R SON ZAMANLARDA
YAYINLANAN K TAPLARIN DE=ERLEND R LMES
Hilmar Krger
Murteza
za Bedir
ev. Y. Do. Dr. Murte
6
89 H

*
$

? #"
<

# #
#

% 0
2K

Neredeyse iki yzy ld r Almanca konuRan bilim adamlar Mslam hukukuna

ve Yak n ve Orta DoUu Devletlerinin hukuklar na dair araRt rmalar
yay nl yorlar. Bu dikkat ekici rnlere raUmen, sz konusu alana iliRkin hibir
dnemde uzun soluklu bir bilimsel araRt rma geleneUi oturtulamam Rt r. Her Rey
belirli bilim adamlar n n bireysel ve zel ilgisine baUl olmuR ve bilim adam n n
Urencileri hocalar n n al Rmalar n devam ettirmemiRlerdir. Bir lde durum
bugn de ayn d r. Ancak bu al Rman n sonuna eklenen bibliyografyan n ve bu
al Rmada deUerlendirilen yaz lar n da gsterdiUi gibi, Almam bilim adamlar
halihaz rda Mslam hukukuna yoUun bir ilgi gstermektedirler.
Bilimsel ilgi muhtemelen Avusturyal byk Oryantalist Baron Joseph
von Hammer-Purgstallla (1774-1856) birlikte baRlam Rt . Von HammerPurgstall 1815te Des Osmanischen Reiches Staatsverfassung und
Staatsverwaltung (Osmanl MmparatorluUunda Anayasa ve Ynetim) ad n
taR yan iki ciltlik eserini yay nlad . Ondokuzuncu yzy l boyunca zaman zaman,
ilgili yay nlar (kitap, makele) arada s rada grlebilmektedir. rneUin Runlar:
Ernst Rosenmllerin Analecta Arabica adl al Rmas (1825) ve Baron Nicolaus
von Tornauwun Das moslimische Rechte aus den Qullen dargestellt (Muslim Law
Presented from the Sources) (1855) adl eseri.
Ondokuzuncu yzy l n sonunda ve yirminci yzy l n baR nda konuya dair
yay nlarda h zl bir art R meydana geldi. Bir ok faktr buna katk da bulunmuRtur. Mlki siyasdir. Mslama ilgi Almanyada yoUun Alman-Osmanl iliRkilerinden
The Study of Islamic Law in Germany: A Review of Recent Books on Islamic Law, Journal of Law &Religion, n. 1-2, 2000-2001, c. XV, s. 303-330.
Kln Hukuk Fakltesi.
Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi.

$7

2 9:

(daha sonra buna Alman-Osmanl asker kardeRliUi ad verilecektir) ve Almanyan n DoUu Afrikaya dnk smrgeci ilgilerinden kaynaklanm Rt r. AlmanOsmanl iliRkilerinin sebep olduUu yay nlarla ilgili baz hukukular n al Rmalar ndan sz etmek istiyorum. rneUin, Julisus Hatschek, Erich Nord, Wilhelm
Padel, daha sonra Cumhuriyet Trkiyesi tarihisi olacak olan Gotthard Jchke
(1884-1993) ve meRhur Mslam araRt rmac s Martin Hartmann (1851-1918).
Hartmann hibir zaman Alman niversitelerinde bir krs sahibi olamam Rt r;
zira onun Mslam araRt rmalar nda sosyolojik yntemleri kullanmas o zaman
genellikle pek deUerli bulunmam Rt .
DiUer yandan o dnemde Alman smrgelerindeki devlet memurlar ve
aktif grevde olan yarg lar, smrge blgesinde, zellikle o zamanki Alman
DoUu Afrikas nda (bugnk Tanzanyada)- Mslam hukuk kurallar na gre (Ofi
mezhebi) yaRayan byk bir Mslman topluluUun yaRad U n keRfedince ok
RaR rm Rlard . 1994te Claudia Lederer, Die rechtliche Stellung der Muslime im
ehemalienSchutzgebiet Deutsch-Ostafrika (The Legal Status of Muslims in the
former Colony German East Africa) adl yay n nda konunun olduka ayr nt l
bir anlat m n sunmuRtur. Bu bireysel durumun yol at U sorunlar Almanyada
unutuldu ve Lederer sz konusu sorunlar tekrar gndemimize getirdi. Eduard
Sachau (1845-1930) Berlinde 1887de kurulan DoUu Dilleri Seminerinin uzun
zaman yneticiliUini yapt . Sachaunun hacimli eseri Muhammedan Law
according to Shafii School 1897de yay nland . YaklaR k on y l aRk n bir zaman
sonra Hollandal Theo W. Juynboll (1866-1948) literatre Handbuch des
islamischen Gesetses nach schafiitischer Schule (Handbook of Islamic Law
according to Shafii School) adl eserini ekledi.
Oeriat n da iinde olduUu Mslam araRt rmalar n n gerek anlamda
baRlamas , on dokuzuncu yzy l n sonlar nda iki Avusturya-Macaristan devleti
vatandaR olan Ignaz Goldziherin (1850-1921) ve Hollandal Christian Snouck
Hurgronjenin (1857-1936) eserleriyle olmuRtur. Onlar n Almanyada ve diUer
milletlerde Mslam hukuku araRt rmalar n n geliRmesinde ok derin etkileri
olmuRtur. Bunlar genellikle (Goldziher) ya da byk oranda (Snouck
Hurgronje) Almanca yazm Rlard r. Goldziherle dnyaca nl Berlin
niversitesi karR laRt rmal hukuk profesr Joseph Kohler (1849-1919)
aras ndaki zaman zaman sertleRen tart Rmalar da Oeriat araRt rmalar n teRvik
etti.
=9
$ G
<
#
3
Birinci Dnya SavaR ndan sonra Osmanl MmparatorluUu ve Almanyan n
DoUu Afrika ile iliRkileri sona erdi. Bylece Mslama dnk Alman ilgisinin siyas
gerekesi ar k yoktu ve Goldziher de 1921de ld. BaRlang ta smrge blgesinde, Mslam hukukuna iliRkin yay nlar ve al Rmalar azald . Ancak Goldziher ve
Snouck Hurgronjenin araRt rmalar daha ileri dzeyde araRt rma yapmak iin
saUlam bir zemin oluRturmuRtu. Muhtemelen bu yzden ve kk bir Mslam
araRt rmac lar grubu sayesinde Mslam hukuku araRt rmalar 1920lerde Alman-

& @#

yada kk lekli olsa da 1940lara kadar devam etti. Burada zellikle

Gotthelf Bergstrsser (1886-1933), Willi Heffening (1884-1944) ve Edgar
Prbsteri (1879-1942) zikretmek isterim. Nispeten gen yaRta len Bergstrsser
bunlar aras ndaki en nemli bilim adam yd ; zellikle Urencisi ve yirminci yzy l n ikinci yar s nda Bat dnyas ndaki en nde gelen ve en etkili Mslam hukuku
uzman olan Joseph Schacht (1902-1969) sebebiyle o nemlidir. Baz al Rmalar,
zellikle hiyel zerine araRt rmalar, yapt ktan sonra, Schacht 1935te Almanyadan ayr lmadan nce Bergstrssers Grundzge des islamischen Rechts
(Bergstrssers Outlines of Islamic Law) adl eserini gzden geirerek yay nlad .
Kitap Mbrahim el-Halebinin (. 1549, Kanuni Sultan Sleyman dneminde)
meRhur el-Mltekal-ebhur adl eseri temel al narak yaz lm Rt . Bu eser, Mecelle-i
Ahkam-i Adliye yrrlUe girinceye dek (1869-1876) Osmanl Corpus Iurisi
vazifesini grmRt. Schacht n Introduction to Islamic Law adl al Rmas hakl
bir biimde vazgeilmez olarak tan mlanm Rt r.1 O, sadece Mngilizce konuRulan
dnyada deUil genelde Mslam hukuku alan nda nde gelen bir al Rma olmaya
devam ediyor. Ancak eser Bergstrssers Grundzgenin ilgili blmnn kk
deUiRikliklerle yap lm R bir evirisinden baRka bir Rey deUildir. Schacht bazen
diUer hukuk okullar a s ndan onlar n farkl l klar n sz etmediUi iin eleRtirilmiRtir. Bu trden eleRtiriler bir kimseyi yazmad U bir kitap konusunda eleRtirmek kadar temelsizdir. Her ne kadar Schacht Introductionda bunu a ka belirmese de okuyucu, onun sistematik blmde, sadece Hanefi mezhebi temelinde olgunlaRm R bir Mslam hukuku anlat m sunduUunu asla akl nda karmamal d r. Yoksa onun amac eleRtirenlerin eksikliUine dikkat ektiUi malzemeyi sunmak deUildir.
?9

< 0

Mkinci Dnya SavaR sona erdikten sonra, Almanyada Mslam hukuku araRt rmalar Joseph Schacht n g etmesi sebebiyle neredeyse hi yap lamam Rt r.
Nazi dneminde onun g etmesi gerekten Almanyadaki Mslam hukuku araRt rmalar na ok aU r bir darbe indirdi. Uzun takviye y llar ndan sonra, hukuk
eUitimi de alm R olan Mslam araRt rmac s Otto Spies (1901-1981) ve Mslam araRt rmalar da yapan hukuku Erich Pritschin (1877-1961) giriRimleri ve faaliyetleri sayesinde, Bonn niversitesi 1950 ve 60larda Mslam hukuku araRt rmalar n n nc merkezi oldu. Hemen hemen tm Mslam hukuku Urencileri, en az ndan bir kez, Pritsch ve Spies taraf ndan 1964te yay nlanan Handbuch der
Orientalistik adl ok faydal bibliyografyay kullanm Rlard r. Daha sonra, Mslam
hukuk araRt rmalar nda merkezlik konumu Ren nehrinin aRaU s na doUru, yani
Klne kaym Rt r. Ben Rahsen, benim de DoUu dillerinde ve Mslam hukukunda
1

Uzun bir zaman nce Antonio dEmilia (1908-1968) Schacht n kitab n un libro veramente indespensabile (bu eser gerekten vazgeilmez. Reklinde betimlemiRti. Bkz. 39
Annuario di Diritto Comparato e di Studi Legislativi 218-221 (Roma: Anonima romana editoriale 1965) [bundan sonra k saca Annuario]; Antonio dEmilia, Scritti di Diritto Islamico 653,
659 (Roma: Istitituto per lOriente 1976) [Bundan sonra k saca Scritti].

$7

2 9:

hocam olan Mslam araRt rmac s Ervin Grf n (1914-1976) an s n sevinle yad
ediyorum; Grf n bu alandaki al Rmalar olaUanstyd. Burada sz edilmeyi
hak eden diUer baz isimler de 1961den beri Klnde hukuku olan Ernst
Kingmller ile bir Mslam araRt rmac s olan Abdoljawad Falaturidir (19261996).
Grf, Pritsch ve Spies gibi nde gelen ilim adamlar n n lmnden sonra
Almanyada Mslam hukuku araRt rmalar , kendileri ayn zamanda geleneksel
Mslam araRt rmalar sahas nda eUitim alm R olan hukukular taraf ndan srdrld. rnekler aras nda, Hindistanda, ard ndan Yemen Arap
Cumhuriyetinde y llarca kald ktan sonra Almanyaya dnen Hans Kruse (19211990) ile Gnter Wiedensohler vard r. Bu tarz n sadece birka nemli istisnas
mevcuttur. Mslam araRt rmalar ndan gelen en dikkat ekici isim Runlard r:
Baber Johansen, (daha nce Berlindeydi, Rimdi Pariste), Miklos Muranyi
(Bonn) ve Klaus Lech (1936-1992).2
F9

G G

3 K

Mslam araRt rmalar na Alman ilgisini harekete geiren bir sonraki neden
1960lar n ortas ndan itibaren Almanyaya toplu Mslman g oldu.
Gmenlerin oUunluUu Trkiyedendi, ama bu dneme kadar Almanyada
pek al R k olunmayan ve say sal olarak milyonu aRan- yeni Mslman nfus
Yak n ve OrtadoUunun tm hemen hemen lkelerinden, ayn zamanda Kuzey
Afrika, Gney Afrika ve GneydoUu Asyadan geldiler.
(eRitli lkelerde uyguland U Rekliyle Mslam hukukununkiler de dahil) bu
Mslman gmenlerin geldikleri lkelerin hukuk kurallar n tespite ynelik
sorunlar h zla ortaya kmaya baRlad . Bu sorunlar n niin hayati neme sahip
olduUunu anlamak iin Alman uluslar aras zel hukukuna bakmak gerekir.
Aile ii iliRkiler hukuku ve miras hukuku, kiRilerin daimi ya da geici olarak
ikamet ettikleri yere gre deUil, aksine milliyetlerine bak larak tespit edilmektedir. Bu nedenle, Alman mahkemeleri pek ok durumda, Alman kamu politikas na ayk r olmad U srece, ilgili yabanc memleketin hukukunu uygulamak
durumunda kalmaktad r. rneUin, bir Alman denetim mahkemesi, M s r milliyetine mensup bir kiRinin Almanyada lmesi durumunda, onun miras belgesindeki (Erbschein) kanun miras lar n n pay n tespit edebilmek iin, ilke olarak
2

Almanyadaki Mslam araRt rmalar n n tarihine dair bireysel ve kurumsal katk lara iliRkin
belge ve raporlar n (geri Mslam hukuku at flar ok az olsa da) faydal bir bibliyografyas
Ekkehard Rudolphun Bestandsaufnahme. Kultur-und sozialwissenschaftliche Forschung in der
mslimischen Wilt in der Bundesrepublik Deutschland (192-197 (Hamburg: Deutsches OrientInstititut 1999) (ISBN: 3-891173-055-1) adl al Rmas nda bulunabilir. Ayn zamanda bkz.
Baber Johansen, Politics and Scholarship: The Development of Islamic Studies in the Federal Republic of Germany Middle East Studies International Perspectives on the State of Art
adl kitapta (71-130) (Tareq Y. Ismael, ed., N.Y.: Praeger 1990); Johansen, Mslam hukukuna
dair yorumlarla birlikte konunun 1990a kadar eksiksiz bir deUerlendirmesini yapm Rt r. Bkz.
s. 106 ve 110.

& @#

M s r miras kanunu uygulamak zorundad r. Ya da aile mahkemesi Almanyada

yaRayan Suriyeli bir iftin boRanma davas nda Suriye aile hukukunu uygulamak
durumundad r.
Tabiat yla, mahkemeler genellikle yabanc kanunlar bilmezler ve bilemezler. Dolay s yla, kadim bir Alman geleneUine gre, onlar genellikle, ilgili bir
uluslar aras ve yabanc lar zel hukuku araRt rma kurumundaki bir uzman n
hukuk grRne baRvururlar. Kln (Hilmar Krger), Hamburg (daha nce
Konrad Dilger) ve Heidelberg (Omaia Elwain) Enstitleri, Mslman dnya ile
ilgili kanunlara dair hukuk grRleri formle etmede ana sorumluluUu stlenmiRlerdir. Bu yzden onlar, Alman hukuk mahkemelerinin bu trden davalarla
uUraR rken karR laRt klar sorunlar n mkemmel bir genel deUerlendirmesini
verirler. Bylece, baz bilim adamlar , ilgili Mslam hukuku konular na dair, genellikle mahkemeler taraf ndan istenen hukuk bak R a s yla kaleme al nm R
yoUun bir yay n faaliyetine baRlad lar.
Hatta, Alman Uluslararas zel Hukuk Konseyi taraf ndan haz rlanm R
ve 1968de yay nlanm R Gutachten zum internationalen und auslndischen
Privatrecht (Uluslararas ve Yabanc lar zel Hukukuna dair Hukuk GrRler)
ad n taR yan bir koleksiyon bile mevcuttur. Yukar da szn ettiUimiz
enstitler taraf ndan formle edilen bu koleksiyondaki pek ok hukuk grR,
haliyle Mslam hukukunu da iine alan Yak n ve Orta DoUu lkelerinin
hukuklar yla ilgili sorunlar iermektedir. Ben Gutachtene ara s ra biraz da
ironik bir biimde bizim fetva mecmuam z diye at flarda bulunacaU m.
J9

Bu anlatt klar m z 1980lere kadar olan dnemdi. Dikkat ekici bir

oranda, bu, hala Mslam hukuku ile ilgili halihaz r durum olarak devam ediyor.
En yak n zamanlarda ortaya kan bir teRvik edici faktr de, konuyla ilgili
sorunlara iliRkin al Rmalar yapan ve yay nlarda bulunan Arapa, Trke
ve/veya Farsa bilen hukukular n ve Mslam araRt rmac lar n n ortaya kmas d r.
Alman Mslam araRt rmac lar n n yeni nesli Oeriata byk bir ilgi duymaktad rlar
ve pek ok karR laRt rmal hukuk uzman hukuku daha nceki
karR laRt rmac lardan ok daha fazla bu alana ilgi gstermektedirler. Ancak bir
ekince koymak durumunday m. Bu sahada faal olan hukukular Mslam
araRt rmalar na eUilirken genellikle Mslam araRt rmac s meslektaRlar n n
al Rmalar ndan haberdar bir biimde al Rmalara baRl yorlar. Ancak Alman
Mslam araRt rmac lar n n yay nlar na ynelik okumalar mdan hareketle, bazen
ben onlar n hukuk kavramlar iyi anlad klar konusunda kuRkuya kap l yorum.
Mki tarafl (iki uluslu) hukuku derneklerinin kurulmas da Almanyadaki
bu trden faaliyetleri ileriye gtrme konusunda faydal olmuR olmal d r.
1986da Hamburgda kurulan Alman-Trk Hukukular DerneUi bunlar n en
eskisidir. Arap ve Mslam Hukuku DerneUi ad n taR yan nemli kuruluR da Ernst
Klingmllerin (Kln niversitesinden emekli bir profesr) enerjik nderliUin-

$7

2 9:

de 1997de Bonnda kuruldu. Bu derneUin Mslam uzman olan olduka kabar k

bir ye portfy vard r. Son olarak, Alman-Mran Bankac l k ve Hukuk DerneUi
1998de Frankfurtta kuruldu. Tm bu dernekler yeleri aras nda dzenli toplant lar ve genel sempozyumlar tertip etmekte ve buralarda verilen konferanslar
ve yap lan konuRmalar genellikle yay nlanmaktad r.
Akademik dnyadaki Mslam hukuku araRt rmalar yla ilgili iki noktaya
deUinmek istiyorum. Birincisi, Freie Universitt Berlin yneticileri nemli bir
Mslam araRt rmac s olan Baber Johanseni ellerinde tutmak iin ciddi bir aba
iinde olmad klar iin Berlin en nemli Mslam hukuku araRt rma merkezi olma
f rsat n ka rd . Mslam hukuku sahas nda olaUanst bir uzmanl Ua sahip bu
bilim adam Berlini terk etti ve Parise gitti. Mkincisi, eski DoUu Almanyada
Saksonya Leipzig niversitesi 1998 ilk kez Almanyada (daimi bir kadro olmak
zere) bir Mslam hukuku profesrlU tesis etti. Hans-Georg Ebert Leipzig
DoUu Enstitsndeki bu grevi ilk stlenen kiRi oldu.
6

(#

( #

# <&

% + C

Benim natamam bibliyografyam n da gsterdiUi gibi, Almanyada Mslam

araRt rmac lar ve hukukular taraf ndan yap lm R farkl bak R a lar ndan Mslam
hukukunun meseleleriyle ilgilenen bir ok yay n mevcuttur. ARaU daki yorumlar
bu bibliyografyadaki tm kitaplar tek tek deUerlendirmeyi amalam yor, bunun
yerine bu edebiyattaki ana noktalar ve bak R a lar n zl bir biimde sunmay
hedefliyor.
(Mran vs. gibi) Mslman lkelerde halihaz rda mer-yrrlkte olan ama
Mslam hukukunun meseleleriyle doUrudan alakal olmayan, aksine Avrupa
hukuk kaynaklar ndan temel olarak Fransadan ama baRka yerlerden deal nan hukuka dair kitaplar prensip olarak bibliyografyam n kapsam d R ndad r.
rneUin, szleRmeler hukuku, haks z fiil veya anlaRmazl klar, ticar, ekonomik,
idar ya da usul hukuku benim bu k sa genel sunumumda ele al nmam Rt r; ama
bu trden bir ok al Rman n Almancada mevcut olduUu unutulmamal d r.
89

<

Mslam hukukunun kkeni ve tarihine dair meselelerle baRl yorum. Alman

Mslam araRt rmac lar n iki konunun meRgul ettiUi grlyor. Birincisi, yeni
kaynaklar n, zellikle Malik mezhebine iliRkin yeni keRiflerin yap ld U na Rahit
oluyoruz. Mkincisi, zellikle Schacht n Mslam hukuk bilimin kkenine iliRkin
grRlerinin ok sert bir eleRtirini de ieren Oeriat n erken dnemlerine ynelik
kapsaml al Rmalar ortaya kt .
Miklos Muranyi, 1984te yay nlad U Materialien zur malikitischen
Rechtsliteratur (Malik hukuk edebiyat n n kaynaklar ) adl nemli katk s yla

& @#

<

baRlayan, -temel olarak Hicretin 2. ve 3. yzy l na ait- Kuzey Afrika ktphanelerinden (zellikle Tunus Kayravandan), erken dnem Mslam hukuk dRncesine dair kadim yazmalara dayal bir ok gzel yay n retmeye devam ediyor.
Onun Beitrge zur Geschichte der HAdith und Rechtgelehrsamkeit der Malikiyya
(Maliki hukuk ve hadis al Rmalar n n tarihine katk lar) ad n taR yan al Rmadaki abalar sayesinde, bir ok Mslam araRt rmac s n n Ru ana kadar bilmediUi
pek ok yeni kitap ismi, hatta bir ok erken dnem ilim adam n tan m R bulunuyoruz. Onun temel hedefi takdim ettiUi yazmalar analiz etmek deUildir, o
sadece sunmay amalamaktad r. Her ne kadar o, keRfettiUi yazmalar n daha
ileri dzeyde araRt rmalar iin hayati bir rol oynayacaU n dRnmemiR olsa da
muhtemelen durum yle olacakt r.
Muranyi Mslam hukukunun Maliki okulunun erken dnemlerine dnk
araRt rma iin acilen ihtiya duyulan harika bir iR yap yor. Abdullah b. Vehbden
(743-812) kalma belirli czlerin (fragmanlar) derlenmesi ve tenkitli
neRredilmesi genel Mslam araRt rmalar dnyas nda eRi grlmemiR bir
servendir; onun neRirleri ve yorumlar gerekten tarihsel araRt rman n Raheserleridir.
Benim bibliyografyamda zikredilen ona ait tm eserler son derece yksek
bir tebahhur (derinlik), k l k rk yaran bir doUruluk ve metodik bir araRt rma
rneUi sunarlar. Malik hukuk okulunu al Rmak isteyen herkesin, erken dnem
alimleri aras ndaki etkileRimleri ve Malik mezhebinin geliRimin anlayabilmek
iin Muranyinin al Rmalar na baRvurmas Rartt r. Onun kitaplar n , Mslam
hukukunun erken dnemine ilgi duyan herkesin okumas zaruridir.
Die Anfnge der islamischen Jurisprudenz (Mslam Hukuk Biliminin
BaRlang c ) adl al Rmas nda ve izleyen yay nlar nda Harald Motzki, Antonio
dEmilian n bu zel araRt rma sahas nda klasik bir eserlerden3 biri olarak ve
Rudi Paretin devrim yapan bir eser4 olarak tavsif ettikleri Schacht n Origins
of Muhammadan Jurisprudence (1950) adl al Rmas na ateRli ve tam tehizatl
bir sald r baRlatt . Daha a k bir ifadeyle, Motzki, Schacht , Mslam n
baRlang c ndan yaz l kaynaklara kadar olan dnemdeki geleneklerinde mevcut
boRluklar doldururken kuRkulu ncller, tereddtl sonular ve yntemler
kullanmakla sulamaktad r. K smen Schacht dneminde mevcut olmayan yeni
bir kaynaU kullanarak, Motzki, Schacht n, Hicretin ilk yzy l n n sonlar ve
ikinci yzy l n n ilk yar s na kadar giden hadis isnadlar n yapay olarak retilmiR
(uydurulmuR) inRalar olduUunu iddia etmesini eleRtirirken onun yanl R ncllere
dayand U n ileri srmektedir. Motzkinin ayr nt l tahlililinde Mslam hukukunun
baRlang c Schacht n dRndU tarihten yaklaR k elli ya da yetmiR y l daha
erken bir dneme gtrlmektedir.

Annuario, yukar da dipnot 1; Scritti, yukar da dipnot 1, s. 653.

Rudi Paret, The Study of Arabic and Islam at German Universities 57 (Wiesbaden: F. Steiner
1968).

$7

2 9:

Bununla birlikte, Mslam hukukunun kkenleri Motzkinin kapsaml al Rmalar ndan sonra bile hala karanl k bir sis iinde kalmaya devam ediyor.
Motzkinin abalar kesinlikle baz yeni ufuklar am R olsa da sorun hala zlmeyi bekleyen bir muamma olmaya devam ediyor. Ouras kuRkusuzdur ki, burada kesin bir yorum yapmaktan ka nmak gerekir. Yine de, Hollandal G.H.A.
Juynboll ve Motzki taraf ndan baRlat lan bu konudaki tart Rman n hukuk tarihileri iin son derece ilgin bir yn olduUunda kuRku yoktur.
Irene Schneiderin Kinderverkauf und Schuldknechtschaft (ocuUun
Sat lmas ve Bor BaU ) ad n taR yan kitab , ocuklar n sat lmas ve bor baU
meseleleri (borlu al Rarak borlar n temizlemektedir; tabiat yla bu bor iin
hapsedilmekten farkl d r) rneUinde Mslam hukukunun erken safhas na iliRkin
titiz bir al Rmad r. Yazar Ru ana kadar al R lmam R olduka ilgin bir konuyu
ayr nt l olarak tasvir etmektedir. O, nce, klasik-ncesi dnemde ve klasik
dnemde meselenin iRleniRini k saca ortaya koyuyor. Her ne kadar Mslam
araRt rmac lar byk ihtimalle s ka tekrarlanan el-asl hvel-hurriyye (esas olan
zgrlktr) ilkesini biliyor olsalar da, onlar zgrlUn kaybedilmesi sorununu
nadiren tart Rm Rlard r. Kitab n n kapsaml ikinci ana-blmnde yazar,
Oeriat n tedvin-ncesi dneminde bor-baU olan kiRilerle ilgili pek ok erken
dnem alimden al nt lar yaparak olduka ayr nt ya inmekte ve sonradan ihmal
edilen son derece ilgin bir tart Rmay yeniden inRa etmektedir. zellikle o,
Peygamberin hr bir borluyu kle olarak satarken tasvir edildiUi meRhur
surrak olay n betimlemiR ve ard ndan tahlil etmiRtir. nc blmde yazar,
Mslam ncesi DoUu hukuklar nda hr bir kiRinin zgrlUn yitirmesi
meselesini ve onlar n Mslam hukukunun geliRimine muhtemel etkilerini
incelemektedir. Schneiderin Mslam hukukunun kkenine yaklaR m grldU
gibi Motzkinin yukar da sz edilen yaklaR m ndan farkl d r ama onunki de
saUlam temellendirilmiRtir.
Son olarak Gerhard Conrad n katk s ndan sz etmek istiyorum: Die
Qudat Dimaq. Bu al Rma arkaik (eski ve ilkel) bir hukuk bilimi safhas n temsil
eden Evz hukuk okuluna iliRkin bir al Rmad r. Bu mezhep bugne
ulaRmam Rt r. Conrad n Suriye hukuk biliminin Rahsiyetleri ve tarihine iliRkin
kitab , bana daha yoUun bir araRt rma iin faydal bir temel gibi grnyor.
nk, onun szn ettiUi yarg lar listesi bazen ok belirsiz kalsa da, onun en
erken edebi kaynaklar inRas son derece baRar l d r.
=9

, 2

Brgit Krawietzin Die Hurma hakk ndaki doktora tezi, Mslam hukukunun
genel uygulamalar na dair Alman yay nlar aras nda gerek bir mcevher gibidir. Hatta onun al Rmalar n n tm dnyada yak n dnemlerde yap lan Mslam
hukuku sorunlar na iliRkin al Rmalar n en iyilerinden biri olduUunu bile syleyebiliriz. Krawetzin hrmet (insan n fiziki sayg nl U ) kavram na dair ulaRt U
kanaatler ilgili kaynaklar n eksiksiz bir incelemesine dayanmaktad r. Bu terimin
kullan l R , Krawietzin, Avrupal yntemleri metinlere empoze etmeden Mslam

& @#

hukuk dRncesinin kendine zg ynlerini anlayabilmek iin ciddi bir gayret

iinde olduUunu gsteriyor. O hrmet kavram n daha anlaR l r k labilmek iin,
ok eRitli konular ieren fetva edebiyat na baRvurur. Ele ald U meselenin zerinde ve tesinde, onun araRt rmas Mslam hukukunun modern dnemlere zg
hususiyetleri ve bu hukukun muhtemel ana geliRim hatlar na dair yeni ufuklar
neriyor. O, k smen nadiren elde edilebilen bir dizi iRleyen itihat (hukuk ak l
yrtme) srecine tan kl k etme f rsat bulmuRtur.
Peter Scholzun Malikitisches Verfahrensecrecht (Maliki Usul Hukuku)
ad n taR yan kitab , sadece Berlinli bir mahkeme yarg c taraf ndan yaz lm R
olmas ndan dolay son derece ilgintir. Yazar, 12. yzy la kadar Maliki
hukukunda kadar yaz lm R tm nemli eserlere dayanarak, meden ve ceza
davalarda izlenen usullerin son derece ayr nt l ve ikna edici bir tahlililini sunmakta ve ayn zamanda bunlar bugn Alman mahkemelerinde uygulanan usul
kurallar yla mukayese etmektedir. Bu al Rma gerekten Mslman dnyada
yzy llar nce mevcut olan mahkemelerin iRleyiR mekanizmas na ilgi duyan
herkes iin taze fikirler ortaya koymaktad r.
Irene Schneiderin Das Bild des Richters in der Adab al-Qadi-Literatur
(Edebl-Kd Edebiyat nda Yarg Mmajlar ) adl yarg lar n konumu ve
zellikle davran Rlar (edeb) konusundaki edebiyat bir Reklini al R yor.
Schneiderin al Rmas sekizle onnc yzy l aras ndaki ilgili literatr esas
almaktad r. Yazar, baRka Reyler yan nda, Ru sorunlar ele al r: yarg olmak iin
gereken nitelikler, davalar n iRleyiR usulleri ve karar n al n R biimi, bir yarg c n
atanmas ya da grevden al nmas , yarg larla yneticiler aras ndaki iliRkiler.
K saca kitap son derece yararl olup konunun pek s k grlmeyen kapsamda bir
incelemesini vermektedir.
Christian Mller, bir Endls Rehri olan Kurtubada (Crdoba) 10641072 y llar s ras ndaki kaza (yarg sal) uygulaman n ayr nt l bir al Rmas n
takdim eder: Gerichtspraxis im Stadtstaat Crdoba. Onun tahlilleri Yarg lar
Konseyiyle ilgilidir; bu konsey farkl yarg sistemleriyle ilgili mahkemeler
taraf ndan ele al nan davalar hakk nda genellikle tart Rmal yorumlarda
bulunmaktayd . O, Kurtuban n yarg sistemine ve toplumsal ve ekonomik hayat na iliRkin ilgin yeni ufuklar getirmektedir. Tahlil edilen metinler yarg larla
hkmetin yetki alanlar n aras nda kesin bir s n r izme imkan vermektedir.
Yazar, -Osmanl -ncesi bir baUlam ilk kez- Mslam hukuku, hukuk sisteminin
temel bir unsurunu teRkil edecek Rekilde Kurtubada yarg sisteminin tm
dzeylerinde kabule mazhar olmuRtur.
Beate Andelshauserin Schlachten im Einklang mit der Scharia (Oeriata
gre hayvan kesme) olduka pratik bir gndemi olan ve gerekten bir boRluUu
dolduran bir konuyla ilgilidir. nk konu Grf n 1959daa yay nlanan Jagbeute
and Schlachttier im islamischen Recht (Mslam hukukunda avlanma ve hayvan
kesme) isimli byk eserinden beri yeterince tart R lamam Rt r. (Bugn Avru-

$7

2 9:

pada) halal ad verilen hayvanlar n boUazlanma kurallar yani Mslam hukuk

kurallar na gre hayvanlar n bay lt lmadan boUazlar n n kesilmesi meselesibugn iki nedenden tr nemlidir. Birincisi, Avrupal ve Amerikal (sosis de
dahil) et ihracat lar , Suudi Arabistan veya BirleRik Arap Emirlikleri gibi lkelere rnlerini satmak istediklerinde bir sorunla karR laRmaktad rlar, zira onlardan Helal BoUazlama Sertifikas ad verilen bir belge istenmektedir. Mkincisi,
Avrupa lkelerinde yaRayan Mslmanlar genellikle da buralarda hayvanlar n
Oeriat n koyduUu boUazlama kurallar na uygun bir biimde kesmek istiyorlar.
MRte bu kitap sz konusu meseleye dair Alman mahkemelerinde grlmR bir
ok dava iermektedir. Yazar meselenin ilgili olduUu sorunlar a k ve net bir
tarzda ortaya koymaktad r; ancak o, meseleyi sadece Oeriat a s ndan ele almam Rt r. Almanyada ve baRka memleketlerde, hatta Yeni Zelanda gibi ok uzak
bir lkede yrrlkte olan tm ilgili hukuki a lar ve ynleri incelemiRtir. Ayn
Rekilde o, veteriner sorunlar ve dini-btn Mslmanlar n kabul edebileceUi
hayvan boUazlama yntemlerini de tart Rmaktad r. Andelshauserin eseri Mslamda ayvan boUazlamaya iliRkin son derece faydal bir el-kitab d r.
Ora (dan Rma) ile ilgili tart Rmalar zellikle Arap Krfez MRbirliUi
Konseyinde birka y ldan beri tart R lan bir konudur. rneUin, Suudi Arabistan,
1992de Dan Rma Meclisi yasas (nizml-meclisi+-+r) karm Rt r. Bu trden
yasalar, anayasa hukukunun olmad U durumda bir anlamda onun yerini
almaktad r.
Die
Zeitgenssiche
Diskussion
um
den
islamischen
Beratungsgedanken (Mslam Oura Kavram na MliRkin aUdaR Tart Rmalar) adl
eserinde Roswitha Badry konuyu bir Mslman alim a s ndan sunmaktad r.
nce o sorunu seilmiR klasik ve klasik-sonras temel eserler arac l U yla
deUerlendirir ve ard ndan aUdaR yoruma daha ayr nt l bir Rekilde yoUunlaR r.
Sonra o, bugnn Mslam lkelerinde Rura kavram n n farkl alg lan Rlar na iliRkin
ok deUerli bir tasvir sunar. Onun konuya iliRkin etrafl incelemesi bana gre
Bat l lar taraf ndan yap lm R al Rmalar iinde en iyisidir.
Schichtengeselleschacft und islamisches Recht (S n fl Toplum ve Mslam
Hukuku) adl al Rmas nda Rainer Osswald, Moritanyadaki toplumsal tabaka
sorunlar n , onalt nc yzy ldan ondokuzuncu yzy la kadar olan zaman
diliminde verilmiR baz fetvalar (nevzil) R U nda incelemektedir. BildiUim kadar yla, Osswald, Bat Sahra hukuk edebiyat n ayr nt l bir biimde inceleyen
tek Bat l bilim adam d r. Kitap olduka ilgin olup okuyucuya yeni ufuklar
sunmaktad r.
Burada Lexxikon der Islamischen Welt (Mslam Dnyas SzlU) adl
al Rman n Klaus Kreiser ve Rotraud Wielandt taraf ndan haz rlanan ikinci
edisyonuna dikkat ekmek istiyorum. YaklaR k elliden fazla yazar taraf ndan
yaz lm R bu al Rman n maddelerinin olduka yekun tutan bir blm (irtidat,
fetva, ceza hukuku,evlilik, mfti, uluslararas hukuk, kad lar, hukuk bilimi,
genel olarak hukuk, hukuk okullar vs. gibi) hukuk sorunlarla ilgilidir. Her bir
madde ilgili eserlerin k sa ve faydal bir bibliyografyas n da ihtiva eder.

& @#

?9 H K

<

$ B

Borlar hukuku ve ticar iRlemler Otto Spies ve Erich Pritsch zaman ndan
beri Almanyada byk lde ihmal edilmiRtir. Bu nedenle sz konusu alana
iliRkin bir ka yay n sunabilmek beni mutlu ediyor. Bunlar genellikle iki sorun
etraf nda dnmektedir: riba (fazlal k) ve Warar (risk), yani ticari ve hukuki
terimlerle konuRmak gerekirse faiz ve (kesin olmayan Rartlara baUl olmas
sebebiyle) sigorta szleRmelerindeki risk faktr.
Mslam dnyas ndaki hakim anlay Ra gre riba sadece tefecilik anlam na
gelmemekte, ayn zamanda o her trl faiz iRlemini de (bor faizi, bir hukukmal sorumluluUun yerine getirilmemesinden veya ihmalden doUan faiz ve
ayr ca hukuk faiz oran n da) iine almaktad r. Bu hukuk grRn makul
olmad U ileri srlebilir, nk bu grR, gemiR as rlarda, bugnklerle ayn
hukuk kaynaklara dayal olarak Mslam hukukunu uygulayan DoUudaki
mahkemelerde karara baUlanm R davalar taraf ndan genel olarak onaylanmamaktad r. Benim grRme gre, burada muhtemelen sadece birka iki veya
on-y l boyunca hukuk terimlerle tart R lm R, salt bir siyas ya da belki de din
bir sorunla karR karR yay z. Bu a dan yzy llar nce formle edilmiR Mslam
alimlerinin grRleri genellikle ne gemiRteki ne de yak n zamanlardaki bir
hukuk pratiUini yans t yor. rneUin Arap dnyas nda yrrlkte olan pek ok
Meden Kanun ve tm Ticar Kanunlara bakt U m zda faize izin verildiUi
sonucuna var yoruz. Mslman alimlerin ve k smen politikac lar n, Avrupal
kaynaklardan al nd U a k olan bu hukuk kaynaklar ve mahkemelerce ve sulh
kurullar nca onlara dayal olarak karara baUlanan davalar eleRtirdiklerinin
fark nday m. Bugn eRitli grRlere mensup kktenciler, sadece karR bir
yorum ileri srerek,
uygulanmakta olan sz konusu kurallar n Mslm
olmad U n ima etmektedirler. Burada ayr nt ya gitmeksizin Runu syleyebilirim:
Bu iddia, klasik ve klasik-sonras Mslman alimlerin hukuk ilkeleriyle pek
rtRmemektedir.
Johannes Christian Wichard Zewischen Markt und Moschee (Cami ile Pazar Aras nda) adl nemli katk s bana gre bu alanda verdiUim bibliyografyan n
en nemli yay n d r. Bu asl nda, zellikle Hanef mezhebindeki ama ayn zamanda diUer mezheplerdeki Mslam szleRmeler hukukunun (baRl ca mal sat R
szleRmesinin), kkenlerine ve teRekkl dnemi olarak adland r lan yzy llar n
sonuna kadar geliRimine iliRkin harika bir al Rmad r. Bir hukuku olan yazar
nce, Mslam dnyas nda din ile hukuk aras ndaki iliRkinin bir genel deUerlendirmesini yap yor. Ard ndan sivil hukuk lkelerinde borlar hukukunun genel
k sm ad verilen konunun parlak bir anlat m n sunuyor (yani, genel olarak
hukuk iRlemlerden doUan borlar, szleRme hrriyeti, bor ve alacaklar n transferi, borlar n ikrar , risk (Warar) ieren szleRmeler, riban n yasaklanmas , paran n hukuk anlam gibi konular). nc aRamada, Wichard, Mslam hukuk
sisteminde borlar hukukunun genel k sm n n olmamas nedeniyle hemen hemen Mslam szleRme hukukunun standart szleRmesi olarak varsay lan mal sat R
szleRmesinin (bey)en nemli zelliklerine iliRkin mkemmel derinlikli bir tah-

$7

2 9:

lil sunuyor. Tabiat yla, benim bu grRmn baz Mslman yazarlarca eleRtirileceUini ok iyi biliyorum; nk onlar Oeriat kaynaklar ndan (sadece szleRmeler hukuku deUil) bir szleRme hukuku geliRtirilebileceUi dRncesindedirler. Bu
bak R a s n n sorunu, genellikle bu fikri desteklemek iin at fta bulunulan (Mbn
Teymiyye gibi) baz Hanbeller de dahil seleflerinin, tam da byle bir Rey yapmam R olmalar d r.
Florian Amereller, Hintergrnde des Islamic Banking (Backgrounds of
Islamic Banking) adl al Rmas nda, klasik eserlerdeki riba ve para dn
vermenin faydal bir tasvirini yapmakta ve ayn zamanda mftilerin (kendilerine
sorulan sorulara baUl olarak aRaU yukar baUlay c hukuk grR belirten Mslam
hukuku uzmanlar n n) modern yorumlar na da iRaret etmektedir. Amereller
ard ndan ribadan kamak iin ictihd n (hukuk ak l yrtmenin) kullan lmas
imkanlar na deUinmekte ve son olarak baz Arap lkelerindeki (zellikle
Kuveyt, Suudi Arabistan, ve BirleRik Arap Emirliklerindeki) faiz kanunlar n n
genel bir anlat m n yapmaktad r. DiUer yandan, Katrin Schmauderin Das
Darlehen im syrischen Kulturraum (Sur,ye Medeniyet Havzas nda dn Para
Verme) ad n taR yan eserinin temel olarak Suriyeye bir aRk ilan olduUu inkar
edilemez; bu zelliUiyle o bana ilgin gelse bile daha fazlas n hak
etmemektedir, nk bu eser bizim Ru ana kadar riba ile ilgili bildiklerimizin
tesinde bir Rey ihtiva etmiyor.
Kilian R. Blz, Versicherungsvertragsrecht in der arabischen Staaten (Arap
Devletlerinde Sigorta SzleRmeleri Hukuku) adl al Rmas nda uzman bilgisiyle
ayr nt l olarak yak n zamanlarda yrrlUe giren M s r ve rdn sigorta kanunlar n karR laRt rmaktad r; daha yeni olan rdn kanunu (1976) 1948 tarihli
M s r kanunundan daha Mslamdir. Kitab n n ilk blmnde o, Mslam hukukundaki sigorta ile ilgili (Mbn bidn ile baRlayan) geleneksel tavr geniR ve ayr nt l
bir biimde inceler. Arap dnyas ndaki sigorta kanunlar konusunda uzman
olmayan Mslam araRt rmac lar bu kitab okunmaya deUer bulacaklard r.
Benjamin Jokischin Islamisches Recht in Theorie and Praxis (Teori ve pratikte
Mslam hukuku) ad n taR yan eseri, onun Hanbellerin sat R akdini ortaya koymak
ynnde gsterdiUi abalardan dolay burada sz edilmeyi hak etmektedir. Bugnk Katar ve Suudi Arabistanda hakim olan bu mezhebin hukuk kurallar
Bat da ok iyi bilinmemektedir. Katardan farkl olarak Suudi Arabistanda bir
meden kanun yoktur. Oeriat mahkemeleri ilke olarak Hanbel mezhebi hukukunu uygularlar; zira onlar taraf ndan grlen davalarda uygulanabilecek sadece istisna olarak ilgili yasalar mevcuttur. Bu sebeple, Hanbel hukuk alimlerinin
nemli eserleri bu lkede tekrar tekrar yay nlanmaktad r. rneUin 1999da Mbn
Kudmenin el-MuWn ad n taR yan eserinin drdnc tahkikli neRri yap lm Rt r.
Bu arada Suudi Arabistan Oeriat mahkemeleri Rimdilerde kanun haline getirilmiR usul kurallar na uymak zorundad rlar. Bu 1989 tarihinde yrrlUe giren
Oeriat Meden Usul kanunu olup sadece geleneksel Mslam hukuku usul kurallar n iermemektedir. Ticari ve ekonomik hukuk alan nda, sadece Oikayet Divan

& @#

(Divanl-Mezlim) ad verilen kurum taraf ndan veya (iR hukuku veya ek-sent
hukuku ile ilgili davalarda) diUer zel mahkemelerce kendi yetki alanlar ndaki
davalarda uygulanabilen baRka usul yasalar da mevcuttur.5
O halde Hanbel hukuk kurallar na dair bilgiler sadece bilim adamlar
iin deUil ayn zamanda Suudi Arabistanl tccarlarla ve Rirketlerle iliRkide olan
hukuk uygulay c lar yahut iRadamlar iin de nemlidir. nk Suudi
Arabistanda hukuk davalar n rapor edilmesi hemen hemen hi bilinmeyen bir
usuldr. Jokisch, nl Hanbel alimi Mbn Teymiyyenin sat R hukukuna dair 16
fetvas n tahlil etmekte ve onlar farkl bak R a lar ndan oluRan ok iyi
temellendirilmiR bir ynteme oturtarak iRlemektedir.
Bir Mslam araRt rmac s olan Reiner Oswald, Pacta sunt servanda? adl
kitab nda son derece ilgin bir olduka ilgin bir konuyu ele al yor. O, Mlik
kaynaklar esas alarak, tercihen Rahitler huzurunda yap lm R baUlay c olmayan
beyanlarla (ma bi-yedi) pacta sunt servanda (anlaRmalara uyulmal d r)
Reklinde bilinen hukuk ilke aras ndaki iliRkiyi incelemektedir. Onun
incelemesinin odak noktas , Mlik hukukundaki, eRin veya borlunun nceden
yap lm R gizli bir deklarasyonla (muvazaal bir biimde) szleRme veya evlilikten
doUan ykmllklerinden kamaya al Rmas olgusudur. Kaynaklar (ki bunlar
baRlang c ndan 1933e kadar Mlik hukukudur) o trden sorunlarla ilgilendiUi
iin o, esas olarak evlilik hukukuna eUilmiRtir. Kitap gerekten okunmaya
deUerdir, nk Oswald, daha nce bu lekte deUerlendirilmeye al nmam R son
derece bol say da hukuk kaynaUa dayanarak, olduka ayr nt l bir tahlil
sunmaktad r. Kitab okuduktan sonra, okuyucu, en az ndan Mlik hukukunda,
sonuland r lm R szleRmelerden doUan ykmllklerin yerine getirilmesi
gereUin Reklindeki oka tekrarlanan Kuran kural n geerliliUi olup konusunda
tereddde kap lmaktad r (rneUin, Kurn, 5:1; 9;4).
retken bir Mslam araRt rmac olan Rdiker Lohlker son on y lda yay na imza att . Mlki 1991de yay nlanm Rt r; Der Handel in malikitischen Recht (Mlik Hukukunda Ticaret) ad , ne yaz k ki aldat c d r. Onun kitab ticaret hukukunun genel sorunlar yla ilgilenmez, aksine Mlik sat R hukukunu konu eder.
Lohlkerin konuya dair deUerlendirmeleri saUlam ve gvenilirdir. Onun ikinci
kitab , Scharia und Modern (Oeriat ve Modern Zamanlar), 1996da yay nland .
Locklere gre, bu som kitab n n bir yan-rndr; son kitab , yani Das
islamische Rechte im Wandel (Mslam Hukuku ve DeUiRim) adl
Habilitationsschrifti (akademide Uretim yesi olabilmek iin yaz lan tez)
1999da yay nland . Scharia und modernede Lohlker krtaja dair baz yaklaR mlar yay nlam Rt r. O yine Mslam hukukunda sigorta ve faize dair baz faydal kaynaklar da yay nl yor; rneUin o, ez-Zerkan n sigorta szleRmesine dair grRlerini ve el-Esmvnin ve el-Hatbin riba ve faize dair al Rmalar n , fazla ayr nt l
5

Bk. Hilmar Krger, Arabische Staaten-Gesetzesbersichten, 89-98) (7. bs. Kln: Bundestelle
fr Aussenhandelsinformation 1999).

$7

2 9:

yorumlar eklemeksizin yay nlam Rt r. Onun s ka tekrar ettiUi Mslam hukuku az

geliRmiR bir hukuk sistemi deUildir iddias bilgili ve makul hi bir hukuku taraf ndan inkar edilemeyecek bir saUduyulu yaklaR md r. Islamische Recht in
Wandel ise gemiRteki ve modern M s rdaki riba (tefecilik ve faiz) konusunda
son derece kapsaml bir al Rmad r. Yazar Mslam hukukundaki bu olgunun aRaU
yular tm vehelerini tahlil etmektedir. Maalesef o kolay okunabilen bir al Rma deUildir. Onun ok say daki konu-d R yorumlar n n bir k sm gereksizdir,
nk bunlar her hangi bir yenilik getirmemektedir ve onun kulland U hukuk
terminoloji de her zaman kesin ve net deUildir. Bununla birlikte, kitap dnyan n
her yerinde bugn yoUun olarak tart R lan bir soruna iliRkin deUerli bilgiler ihtiva
etmektedir.
F9 (

<

Vak flar hukuku bugn eRitli yazarlar n ilgisini ekmektedir. Andreas

H.E. Kemke, modern zamanlar n M s r ndaki messeselerle ilgili Mslam hukuku
bilgisinin genel bir deUerlendirmesini vermektedir: Stiftungen im muslimische
Rechtsleben des neuzeitlichen gypten adl al Rmas konuyla ilgili nl
Muhammed Abduhun (. 1905) hukuk grRlerini (fetvalar n )
incelemektedir. Franz Kogelmann n Islamische fromme Stiftungen und Stat
(Mslam Hay r Kurumlar ve Devlet) adl al Rmas , ondokuzuncu yzy ldan
1937ye kadar, Fasta vak f din kurumuyla devlet aras ndaki deUiRen iliRkileri
ele almaktad r.
Mslam miras hukukuna iliRkin al Rmalar iin, genel olarak, miras
hukukunu Rah s hukuku ile baUlant l bir biimde iRleyen aile hukuku eserlerinin
ilgili blmlerine okuyucu baRvurmal d r. BilebildiUim kadar yla Almanyada
salt miras hukukuna eUilen sadece tek bir kitap vard r. Annelies Glander
yak nlarda Yemen miras hukukuna dair eserini Mngilizce olarak yay nlam Rt r.6
J9 % I
Mslam ceza hukuku Almanyada hibir zaman ok ilgilenilen bir konu
olmad . Bununla birlikte bu alanda iki ilgin eserden sz etmek zorunday m.
Olaf Kndgen Das islamisierte Strafrecht des Sudan (Sudan MslmleRtirilmiR
Ceza Hukuku) adl al Rmas nda Sudan ceza hukukunun baRlang tan 1991
y l n n sonuna kadar kapsaml bir tasvirini sunar. Muhtemelen ok iyi bilindiUi
gibi, Sudan hukuku, 1983te BaRkan Numeyri taraf ndan bu alanda Oeriat n ilan
edilmesi zelliUiyle genellikle bilinir. Sudan Cumhuriyetinde Mslam hukukunun
MslmleRtirilmesi, baRka sebepler yan nda, lkenin Mslman olmayan Gneyi
ile uzlaR lmas n n nndeki bir engeldir. Tm bu konular ayr nt l olarak
iRlenmiRtir. Mslam ceza hukukunun geliRimiyle ilgilenen herkes bu kitaba
baRvurmal d r.

Annelies Glander, Inheritance in Islam. Womens Inheritance in Sanaa (Republic of Yemen),

Law, Religion, and Reality 141 (Frankfurt: P. LAng 1998) (ISBN: 3-631-34-80-X).

& @#

Max Planck Yabanc ve Uluslararas Ceza Hukuku Enstitsnden

(Freiburg) Silvia Tellenbach, Mran Mslam Cumhuriyetinin ceza yasalar n Farsa
asl ndan Almancaya evirisini yapm R ve yay nlam Rt r. Strafgesetze der
Islamischen Republik Iran (Mran Mslam Cumhuriyetinin Ceza Kanunlar ) adl
yay n nda o, Mran ceza hukukuna dair zet bir giriR de sunmaktad r. Mslam ceza
hukukun uygulanmas bir Mslam devletin belki de en merkezi niteliUidir. Bu
sebeple onun tam evirisi ve eklediUi a klay c yorumlar o alandaki sz konusu
geliRmeleri anlamak iin byk bir neme sahiptir.
M9 /

< #

- G

Aile iliRkileri hukuku, bizim uluslar aras zel hukuk kurallar m za gre
Orta DoUu kanunlar n n bu alanda genellikle uygulanmas gereUinden dolay ,
Alman mahkemelerindeki uygulamalar n ilgi odaU n teRkil etmektedir. Aile
hukuku nispeten dine daha yak nd r, nk bu alan n bir ok cephesi Kurn
taraf ndan dzenlenmiRtir. Aile hukuku ve toplumsal davran R kurallar
Mslman dnyada a ka i ie gemiR durumdad r. Bu nedenle genelde Mslam
aile hukuku ve veya zel olarak aile iliRkileri hukukunun belirli alanlar na iliRkin
tm dnyada hukukular ve Mslam araRt r c lar taraf ndan yay nlanan edebiyat
olduka zengindir.
Das Pesonalstatut arabischer Lnder (Arap lkelerinde Oah s Hukuku)
adl al Rmas nda, Hans-Georg Ebert aile iliRkileri ve mirasla ilgili hukukun
durumu hakk nda olduka eUitici bir genel deUerlendirme yapar. Her iki alan da
(aile ve miras) Mslman dnyada ahvali Rahsiye (kiRisel stat) hukukunun
zn teRkil etmektedir. Yazar nce MslmleRtirme ve seklerleRme baUlam nda
Mslam aile hukuku sorununu ele al r. Sonra o, tart Rmay Mslam hukuku ile insan
haklar aras ndaki iliRki erevesinde srdrr (cinsiyet eRitliUi, vs.). Bana gre
ok daha nemlisi onun hemen hemen tm Arap lkelerinde yrrlkte olan
ilgili kanunlar n tasvirini yapt U blmdr. Sistematik k s mda o, evlilik,
boRanma, aile iliRkileri ve velayet konular n tart R r. O kitab , Rah s hukuku
alan ndaki hukuk geliRmelerde ikin olan eUilimlerin genel hatlar n tespit
ettiUi bir blmle bitirir. K saca, onun al Rmas , bu trden hukuk sorulara ilgi
duyan herkes iin, kk ve faydal bir el kitab olarak, son derece faydal d r.
Silvia Kuske ve Bettina Dennerlein, hemen hemen ayn zamanlarda, Cezayir aile iliRkileri ve miras hukukuna dair al Rmalar rettiler. Kuske, okunmas
kolay Reislamisierung und Familienrecht in Algerien (Cezayirde Aile Hukukunun Yeniden MslmleRtirilmesi) ad n taR yan eserinde, Mlik hukukunun Cezayir Aile Kanununa olan etkisini araRt rmaktad r. Islamisches Recht und
soziale Wandel in Algerien (Cezayirde Mslam Hukuku ve Toplumsal DeUiRme)
adl eserinde, Dennerlein biraz farkl bir yaklaR m benimseyerek, 1962deki
baU ms zl ktan baRlayarak, Cezayir Rah s hukukunun (aile ve miras hukuku)
geliRimine iliRkin bir al Rma takdim eder. O, sadece yasalar deUil, ayn zamanda, toplumsal baUlam gz ard etmeden, Cezayir mahkemeleri taraf ndan kara-

$7

2 9:

ra baUlanan davalar ve ilgili hukuk edebiyat da dikkate alm Rt r. Bu yazarlar,

eleRtirel bir deUerlendirmeyle Mslam hukukunun Cezayir hukuk dzenine eklemlenmesinin erevesini kararak, uygulanan kanunlar n hangi Rekillerle daha
Mslm bir biim ald U n ortaya koymaktad rlar. Yukar da sz edilen kitaplar
Cezayir Rah s hukukunun eksiksiz bir genel deUerlendirmesini vermektedirler.
Anna Wrthn Ash-Sharia fi Bab al-Yaman adl al Rmas Yemendeki
bir mahkemenin uygulad U aile hukukuna iliRkin ayr nt l bir eserdir. Bu lke,
Mslam araRt rmac lar ve hukukular taraf ndan genellikle ihmal edilmiRtir;
bunun muhtemel nedeni ilgili hukuk kaynaklar na ulaRman n nispeten burada
daha zor olmas d r. Yazar, nce 1992de birleRen Yemenin Ahval-i Oahsiye
Kanunua kadar, Yemen aile kanunlar n n (hem Kuzay hem de Gneyde)
geliRimine iliRkin genel bir deUerlendirme yapar. Ard ndan bu kanunun evlenme
ve boRanmaya iliRkin muhtevas n tasvir eder. Kitab n n en nemli k s mlar Ru
konular iRlemektedir: Yemen mahkemelerince karara baUlanan davalar, bu
davalarda mdahil olan kiRilerin toplumsal durumlar , nafaka talepleri gibi
hastal kl evlilik-ii ve evlilik-sonras iliRkiler. Kitap byk bir nemi haizdir,
nk Yemen d R nda kimse orada uygulanmakta olan kanunlara aRina deUildir.
Birka hukuku ilgili yasalar biliyor olabilirler, ama Yemen mahkemelerindeki
uygulama ile ilgili hemen hemen kimse bir Rey bilmiyor. Wrthn kitab bu
a dan kesinlikle bir boRluUu doldurmuRtur.
Bir hukuku olan Hans-Georg Pauli, Islamisches Familieund Erbrecht und
Ordre Public (Mslam Aile MliRkileri ve Miras Hukuku ve Kamu Politikas ) adl
doktora tezinde, mahkemelerin Mslam hukuku kurallar n uygulamak
durumunda kald U nda ortaya kan Alman kamu politikas problemlerini
deUerlendirmektedir. A kas yle anlaR l yor ki, her Mslam hukuk kural n
Almanyada deUiRtirilmeden aynen uygulanmas mmkn deUildir. rneUin,
Alman mahkemelerinin, erkeUin boRama yetkisini kullanmas yoluyla boRanma
(talak), velayet davalar nda erkeUin hakim olmas , miras davalar nda cinsiyet
ayr m kurallar n uygulamas na izin verildiUi taktirde Alman kamu politikas
yara alacakt r. Bu hukuk alan na ilgi duyan herkesin, ilgili hukuk davalar n
durumuna genel ve tam bir bak R sunan bu ok iyi tertip edilmiR esere bakmas
gerekir.
Bruno Menhoferin Religises Recht und inernationales Privatrecht (Din
Hukuk ve Uluslar aras zel Hukuk) adl al Rmas , aile ii iliRkiler ve miras
meselelerinde M s r ve Almanyadaki Mslam hukukuna ve H ristiyan toplumlar n
hukuklar na iliRkin uygulamalara dair mkemmel bir al Rmad r. Andreas
Brnerin Die Annerkennung auslndischer Titel in den arabischen Staaten (Arap
Devletlerinde Yabanc Mlkiyet Haklar n n Tan nmas ) adl al Rmas da bu
baUlamda sz edilmesi gereken bir kitapt r. Ancak bu al Rma tabiat yla Uluslar
aras usul hukukuna dair bir al Rma olduUundan Mslam hukuku burada niha bir
rol oynamaz. Bununla birlikte, o boRanma, velayet gibi konularda yabanc mahkeme kararlar n n tan nmas na dair baz sorunlara da deUinmektedir; ve ayn
Rekilde o, zellikle Suriye, rdn, M s r ve Lbnanda Mslam hukukunun kamu

& @#

<

politikas n n bir paras olarak yarg uygulamalar nda kullan lmas na da eUilmiRtir.
V9 /

<

Bu alt-baRl k alt nda Gudrun Krmerin Gottes Stat als Republik (Bir
Cumhuriyet olarak Allah n Devleti) adl eserinden sz etmek istiyorum. Yazar,
Mslam dnyas ndaki insan haklar ve ilgili meselelerin halihaz r durumunu ele
almadan nce, Oeriat ve siyasal dzen, Mslm siyasal dzenin temel esaslar ,
ynetimin s n rlar ve (+ura kavram da dahil) kat l m konular nda etrafl bir
tasvir sunar. Kitap, eRitli kiRi ve kurumlarca haz rlanan Mslam anayasa
taslaklar yla ilgili bir ilave de ihtiva etmektedir. Krmerin parlak son derece
mkemmel abalar sayesinde, Ru anda elimizde, bir Mslam araRt rmac s
taraf ndan siyaset bilimi bak R a s yla kaleme al nm R bu konulara iliRkin harika
bir tahlile sahibiz.
Almancada insan haklar na iliRkin iki standart eser vard r. Lorenz Mler,
Islam und Menschenrecht in arabo-islamischen Staaten (Mslam ve Mnsan Haklar )
adl eserinde, Mslamc , laiki ve modernist Mslamda insan haklar fikrini
blm halinde geniRe tart Rmaya baRlamadan nce, terimleri ve temel baz
sorular genel hatlar yla a klar. Mark Krieger de bu konuya Menschenrechte
inarabo-islamischen Staaten (Arap-Mslam Devletlerinde Mnsan Haklar ) adl
al Rmas yla faydal ve kapsaml bir katk da bulunmuRtur. Mler ilgili sorunlar
Mslm bir perspektiften incelerken, Kireger eRitli Arap lkelerindeki durumu
ayr nt l bir biimde ele al r.
Herbert Baumann ve Matthias Ebert taraf ndan tam ve eksiksiz bir biimde haz rlanan ve tercme edilen Die Verfassungen Mitgliedslnder der Liga
der Arabischen Staaten (Arap Devletler BirliUi yesi lkelerin Anayasalar ) adl
eser, Arap BirliUindeki her bir lkenin anayasal ve siyasal geliRimine dair faydal
giriR mahiyetinde bilgiler ve bir de yrrlkteki ilgili anayasalar n evirilerini
ihtiva etmektedir. Mnsan haklar ndan sz etmek, k saca bu anayasalar n dikkatli
bir okumas n gerektirmektedir, nk bunlar genellikle ilgili temel hukuk
Rekilleri iermektedirler. Mslam hukukunun, her hangi bir Arap lkesinde yasaman n yegane ve esas kaynaU m , yoksa sadece kaynaklardan sadece birisi mi
olduUu sorusuna ilgi duyan herkesin ncelikle ilgili anayasaya baRvurmas gerekir. Yaln z bir ekince koymak durumunday m: araRt rmac , salt bir anayasada
sz konusu meseleye doUrudan at f yapt U n zannettiUi bir maddeye dayanarak
acele sonulara varmaktan ka nmal d r; baRka hukuk kaynaklar da dikkate
al nmal d r. Ebertin Die Interdependenz von Stat, Verfassung und Islam (Devlet,
Anayasa ve Mslam n Birbirlerine BaU ml l U )7 ad n taR yan eseri, Mslam hukukunun erken dnemlerindeki baRlang c ndan gnmze kadar Orta DoUu lkelerindeki anayasal geliRmelerin bir genel deUerlendirmesini ihtiva eder. Gn7

[Editrn notu: Bu kaynaUa iliRkin ayr nt l yay n bilgileri Bibliyografyan n IV. Blm 1.
maddesinde verilmiRtir.]

$7

2 9:

mzde bu konu etraf ndaki ateRli tart Rmalar nedeniyle, yrrlkteki anayasalar n Mslm kriterlerine dair olan geniR son blm bana gre kitab n en ilgi eken
blmdr. Bu blm, aUdaR yaz l anayasalarla Mslam hukukunun uyumu sorununun k sa ve net bir sunumunu iermektedir.
W9 %

< ,

Maalesef, bilebildiUim kadar yla cihad (kutsal savaR) problemlerine dair

sadece iki yay n mevcuttur. 1970ler ve 1980lerde durum biraz daha farkl yd ;
daha fazla say da yazar (rneUin, Krger (1978), Kruse (1979), Salem (1984),
Gnidil (1987) ve Pohl (1988)) bunlar ve diUer ilgili konulara iliRkin, temel
olarak Mslm uluslar aras savaR ve bar R (cihd ve siyer) hukuku nokta-i
nazar ndan, kitaplar yay nlam Rlard r.
Mathias von Bredow Mbn Eb Zeyd el-Kayrevnnin (Hicretin drdnc
yzy l nda yaRam R) Kitbn-Nevdirinin hacimli Kitbl-cihd ad n taR yan
blmnn ok gzel bir tenkitli neRrini (tahkik) yapm Rt r; al Rman n baRl U
Der Heilige Krieg (Jihad) aus der Sicht der malikitischen Rechtschule (Mlik
Hukuk Okulu A s ndan Kutsal SavaR (Cihd). Kitbn-Nevdir, ya tamamen
kaybolmuR, ya da ancak paralar halinde gnmze ulaRm R daha erken tarihli
en az ndan alt Mlik hukuk eseri temel al narak haz rlanm Rt r. Von
Bredowun neRri mevcut tm yazmalar dikkate almaktad r. Arapa
okuyamayanlar iin, von Bredow kitab n muhtevas na ait kapsaml bir zet
(yaklaR k 70 sayfa) sunmuRtur.
Bir Mslam araRt rmac s olan Werner Ende, 1995 y l nda Kln Hukuk
DerneUinde verdiUi konferanslara dayanan, Schreckgespenst und reale
Bedrohung. Der Heilige Krieg der Fundamentalisten (Hayal ve Gerek Tehdit:
Kkten Dincilerin Kutsal SavaR ) adl eserinde, konunun k sa ve net bir genel
deUerlendirmesini verir. O, Mslam kktencilerinin grR, strateji ve amalar n
siyaset bilimi bak R a s yla tahlil eder. Yazar, (smrgecilik, terrizm gibi)
eRitli baUlamlarda muUlak kalan cihd dRncesi konusunda ayr mlar yapar.
Yazar n yorumu son derece derinlikli ve tarafs zd r, kitab gerekten okunmaya
deUerdir.8
X9

G G

Gayrimslim lkelerde yaRayan Mslman cemaatler bir ok sorunla karR yad rlar. Yukar da I.1. numaral alt baRl kta Claudia Ledererin Die rechliche3
Stellung der Muslime im ehemaligen Schutzgebiet Deutsch-Ostafrika (Eski Alman
DoUu Afrika smrgesindeki Mslmanlar n hukuk statleri) adl eserinden
sz etmiRtim. Bu kitap, o dnemde Alman smrgesi olan DoUu Afrika smrge ynetimi alt nda yaRayan Mslmanlar ve diUer yerlilere uygulanan hukukun
8

Ayn zamanda Adel Theodorun Was will der Islam? Anspruch und kritische Wrdigung
(Heidelberg: C. F. Mler 1997) (ISBN: 3-8114-1598-0) adl eserine de bkz. (Bu eser
Karlsruhe Hukuk AraRt rmalar DerneUinde 1997de verilen konferanslara dayanmaktad r.)

& @#

tm tasvirini sunmaktad r. Kitab n kapsam geniR olup ceza, meden ve usul hukuklar n kuRatmaktad r. Kitap ayn zamanda, eski smrgede yaRayan yerlilerin
durumuyla ilgili, smrge idaresinin 1891deki resmi tesisinden baRlayarak I.
Dnya SavaR sonuna kadar, ok deUerli bilgiler vermektedir.
Almanyada yaRayan Mslmanlar bugn muhtemelen daha fazla kamuoyunun ilgisini ekiyorlar. Gerhard Hpp ve Gerdien Jonkerin editrlUnde
yay nlanan In fremder Erde (Yabanc Zeminde) zerine yay nlanan sekiz makale
Almanyada yaRayan Mslmanlar aras nda olduka s k tart R lan hukuk ve
sosyal problemlerle, yani Mslmanlar n gayrimslim bir lkede gmlmesi
sorunuyla ilgilenmektedir.
Ludwig Hagemann ve Adel Theodor Khoury Drfen Muslime auf DAuer
in einem nicht-islamischen Land leben? (Mslmanlar Gayrimslim bir lkede
Srekli Kalabilirler mi?) ad n taR yan eserlerinde, Mslam Uluslararas
hukukunun (Siyer) son derece nemli meselelerinden birini, yani
Mslmanlara, Mslman-olmayan bir lkeye srekli veya uzun bir sre
kalmak zere yerleRmelerine izin verilip verilmediUini tart Rmaktad r.
Martina Schmied Familienkonflikte zwischen Scharia und Brgerlichen
Recht (Oeriat ve Medeni Hukukta Aile UyuRmazl klar ) ad n taR yan eserinde,
Avusturyada mahkemeye gitmeden anlaRmazl klar n, zellikle ailevi sorunlar n,
zlmesi (sulh) ynnde rnek modeller ortaya koyuyor. Avusturya
mahkemeleri taraf ndan karara baUlanan nemli davalar ve orada yaRayan
Mslman aile uyuRmazl klar nda taraflar n tavr , haliyle, bu al Rmada yoUun
olarak dikkate al nm Rt r.
6

( #

# # !

<&

Bibliyografyamdaki tm eser adlar n ortak bir baRl k alt nda toplamak

mmkn deUildir. Alman bilim adamlar n n ilgisini hangi konular n ektiUini ve
hangilerinin ilgin bulunmad U n grmek ilgin olacakt r. Bu yzden ben, son
on y lda Alman Mslam hukuku literatrnn genel baz zelliklerine iRaret
etmek istiyorum. Hibir kuRkuya yer olmaks z n Ru sylenebilir: Onlarca y ll k
bir ihmalden sonra bu araRt rma sahas na olan ilgi a kas artm Rt r. Benim
aRaU da vereceUim bibliyografyadaki eser adlar n n yan nda, dergilerde ve sreli
yay nlarda ok say da makale yay nlanm Rt r. Bunlar n byk bir blm ne
yaz k ki, Index Islamicusa dahil edilmemektedir. Baz Alman araRt rmac lar n n
Mngilizce yay nlar da vermeye baRlad U n belirtmek isterim (rneUin, Lutz
Edzard ve Baber Johansen).
rneUin borlar hukuku, insan haklar , +ura konular na dair yaz lm R kitaplar modad r; zira, a kas bu konular Mslam dnyas nda bugn nemli bir rol
oynad klar iin dnyan n her yerinde herkesin ilgisini ekmektedirler. Tabiat yla Rah s hukukuna iliRkin konular da her zaman Alman bilim adamlar n n gn-

$7

2 9:

deminde olmuRtur. DiUer yandan, baRka baz konular n Alman bilim adamlar nca nadiren ele al nd U veya hi tart R lmad U grlyor (rneUin Oii hukuku,
Ceza veya Uluslar aras hukuk gibi.)
Ayn zamanda son derece hayret veren bir noktaya deUinmek istiyorum;
bu da Mlik hukuk okulunun sorunlar n n olduka yoUun bir ilgiye mazhar
olmas meselesidir (rneUin von Bredow, Dennerlein, Kuske, Lohlher, Mller,
Muranyi, Oswald ve Scholz gibi) Bu Almanyada olduka ilgin bir hat
deUiRikliUidir. Yirminci yzy l n baR nda buradaki bilim adamlar ya Alman
smrge karlar nedeniyle Ofi hukukuyla ya da Alman-Osmanl iliRkileri
nedeniyle Hanef hukukuna ilgi duyuyorlard . Sonralar , ilginin merkezi,
Bergstrsser ve Schacht n dneminde seksenlerin baR na kadar, hemen hemen
tamamen Hanef hukuku olmuRtu. Sadece Grf ve Falaturi Oii hukukuyla
ilgilenmiRlerdi. Oimdi ise ilginin Maliki hukukunun eRitli vehelerine doUru
dikkat eken lde yn deUiRtirdiUini gryoruz.
Mftilerin hukuk grRleri (fetvalar), eski bir Alman geleneUinin devam
ettirerek daha s k kaynak olarak kullan lm Rt r (rneUin Andelshauser, Fatoum,
Jokisch, Kemke, Krawietz, Lohlker ve Oswald); nk Almanyada bu edebiyat
tr genellikle dikkate al nm Rt r. Bu durum Mngilizce konuRulan dnyadan her
zaman farkl olmuRtur; bu konuda ondokuzuncu yzy l n ilk yar s na kadar
giden bir gelenek vard r. Hukuki grRlerle (fetvalar) ilgilen ilk araRt rmac n n
ad neredeyse unutulmuRtur:Avusturya-Macaristan MmparatorluUunda ConsulGeneral ???olan Baron von Adelburg ta 1838de Frans zca bir kitap
yay nlam Rt .9 Yak n zamanlarda hukuk grRlere dair al Rmalar Benzing
(1977) ve Krger (1978) taraf ndan 1970lerin sonunda canland r lm Rt r. Bir
ok al Rman n onlara kat lm R olmas sevindiricidir.
Nihayet Runu belirtmek isterim: Baber Johansenin de dediUi gibi, klasik
Mslam hukuku araRt rmalar alan na hakim hibir yntem-bilimsel bir paradigma
yoktur. Ayn yarg Mslam hukukunun aUdaR sorunlar na dair al Rmalar iin de
sz konusudur.
Sonu olarak, bu sahadaki yak n zaman Alman edebiyat canl ve ok
katmanl d r. Almanyada yak n gelecekte yeni yay nlar n yap lacaU n bildirmek
isterim. Benim bildiUim taslak halinde olan yak n bir gelecekte yay nlanacak Ru
al Rmalar vard r: Birgit Krawietz hukuk ak l yrtme konusunda (ictihd)
kapsaml bir kitap yay nlayacak. Japonyal Mslam hukuku bilim adam Satoe
Horii ok yak nda hukuk aralar (hiyel) hakk nda yapt U al Rmas n yay nlayacakt r. Ve Mathias Rohe Hanefi hukuk okuluna gre klasik ceza hukukuna dair
eserini yay nlayacakt r. Almanyadaki Mslam hukuku araRt rmalar n n saUlam bir

9
Edouard dAdelburg, Recuiel de fetvas ou dcisions de loi musulmane concernant le contrat
de louage (Constantinople, 1838); bu kitab n kapsaml bir deUerlendirmesi iin bkz. Joseph
von Hammer-Purstgall & von Subenrauch, Jahrbcher der Literatur 102 (1843), 19-32.

& @#

temel kavuRtuUu ve ilerlenecek yolun mitlerle dolu olduUu sonucuna gnl

huzuruyla varabiliriz.
6

%
89

#I[

# ;
#

GILL[ J[[[H $

<

Die Anfnge der islamischen Jurisprudenz. Ihre Entwicklung in Mekka bis

zur Mitte des 2J8. Jahrhunderts. Yz. Harald Motzki. Stuttgart: F. Steiner 1991. S.
292. ISBN: 3-515-05433-2.
AbdAllah b. Wahb: Al Gami: Die Koranwissenschaften. Edition und
Kommentar. Yz. Miklos Muranyi. Wiesbaden: O. Harrassowitz 1992. S. 292.
ISBN: 3-447-03283-9.
Abd Allah b. Wahb: Leben und Werk. Al-Muwatta: Kitab al-Muharaba.
Edition und Kommentar. Yz. Miklos Muranyi. Wiesbaden: O. Harrassowitz
1992. S. 328. ISBN: 3-447-03284-7.
Abd Allah b. Wahb: Al-Gami: Die Koranexagese. Edition und Kommentar.
Yz. Miklos Muranyi. Wiesbaden: O. Harrassowitz 1993. S. 326. ISBN: 3-44703291-X.
Die Qudat Dimasq und der Madhhab al-Auzai. Materialien zur syrischen
Rechtsgeschichte. Yz. Gerhard Conrad. Stuttgart: F. Steiner 1994. S. 828. ISBN:
3-515-05588-6.
Abd Allah b. Wahb: Al-Gami: Die Koranexegese 2, Teil I. Edition und
Kommentar. Yz. Miklos Muranyi. Wiesbaden: O. Harrassowitz 1995. S. 278.
ISBN: 3-447-03688-5.
Beitrge zur Geschichte der Hadith und Rechtsgelehrsamkeit der Malikiyya
in Nordafrika bis zum Jh. d.H. Bio-bibliographische Notizen aus der
Moscheebibliothek von Qairawan. Yz. Miklos Muranyi. Wiesbaden: O. Harrassowitz 1997. S. 527. ISBN: 3-447-03925-6.
Kinderverkauf und Schuldknechtschaft. Untersuchungen zur frhen Phase
des islamischen Rechts. Yz. Irene Schneider. Stuttgart: F. Steiner 1999. S. 454.
ISBN: 3-515-07086-9.
Die Rechtsbcher des Qairawaners Sahnun Said. Entstehungsgeschichte
und Werkberlieferung. Yz. Miklos Muranyi. Stuttgart: F. Steiner 1999. S. 196.
ISBN: 3-515-07311-6.
Das frhislamische Patronat. Eine Untersuchung zur Rolle von fremden
Elementen bei der Entwicklung des islamischen Rechts. Yz. Ulrike Mitter.
Proefschrift (Doktora Tezi): Katolik Nijmegen niversitesi 1999.
S. 389.
ISBN yok; Kitap Nijmegen niversitesi Ktphanesinde mevcuttur.
10

(Editrn notu: Bu bibliyografyadaki kitaplar, yukar daki DeUerlendirme Yaz s n n altbaRl klar yla iliRkili konulara gre s ralanm Rt r; ve her bir konulu grupland rma alt nda kitaplar alfabetik s ra takip etmektedir.)

$7

=9

2 9:

, 2

Das Bild des Richters in der "Adah al-Qadi "-Literatur. Yz. Irene Schneider.
Frankfurt: P. Lang 1990. S.265. ISBN: 3-631-42589-9.
Die Hurma. Schariatrechtlicher Schutz vor Eingriffen in die korperliche Unversehrtheit nach arabischen Fatwas des 20. Jahrhunderts (Schriften zur Rechtstheorie, c. 145). Yz. Birgit Krawietz. Berlin: Duncker & Humblot 1991. S. 373.
ISBN: 3-428-07159-X.
Die Interdependenz von Staat, Verfassung und Islam im Nahen und
Mittleren Osten der Gegenwart. Yz. Hans-Georg Ebert. Frankfurt: P. Lang 1991.
S. 247. ISBN: 3-631-43751-X.
Lexikon der Islamischen Welt. Haz. Klaus Kreiser and Rotraud Wielandt.
2. ed. Stuttgart: W. Kohlhammer 1992. S. 289. ISBN: 3-17-011770-X.
Schichtengesellschaft und islamisches Recht. Die Zawaya und Krieger der
Westsahara im Spiegel von Rechtsgutachten des 16-19. Jahrhunderts. Yz. Rainer
Osswald. Wiesbaden: Harrassowitz 1993. S. 462. ISBN: 3-447-03285-5.
Der Einjluss des islamischen Rechtsgutachtens (Fatwa) auf die dgyptische
Rechtspraxis. Am Beispiel des Musikhorens. Yz. Aly Abd el-Gaphar Fatoum.
Frankfurt: P. Lang 1994. S. 107. ISBN: 3-631-37109-2.
Schlachten im Einklang mit der Scharia. Die Schlachtung von Tieren nach
islamischem Recht im Lichte moderner Verhdltnisse. Yz. Beate Andelshauser.
Sinzheim: Pro Universitate 1996. S. 195. ISBN: 3-930747-52-9.
Das islamische Recht. Theorie und Praxis. Yz. Said Ramadan. Marburg:
Muslim-Studenten Vereinigung in Deutschland 1996. S. 208. ISBN: 3-93239900-5.
Malikitisches Verfahrensrecht. Eine Studie zu Inhalt und Methodik der
Scharia mit rechtshistorischen und rechtsvergleichenden Anmerkungen am Beispiel
des malikitischen Verfahrensrechts bis zum 12. Jahrhundert. Yz. Peter Scholz.
Frankfurt: P. Lang 1997. S. 598. ISBN: 3-631-32217-8.
Die zeitgenssische Diskussion um den islamischen Beratungsgedanken
(Shura) unter dem besonderen Aspekt ideengeschichtlicher Kontinuitten und
Diskontinuitten. Yz. Roswitha Badry. Stuttgart: F. Steiner 1998. S. 654. ISBN:
3-515-07048-6.
Der Ginn-Glaube als islamische Rechtsfrage nach Lehren der orthodoxen
Rechtsschulen. Yz. Aly Abd el-Gaphar Fatoum. Frankfurt: P. Lang 1999. S.
173. ISBN: 3-631-34136-9.
Gerichtspraxis im Stadtstaat Crdoba. Zum Recht der Gesellschaft in einer
malikitisch-islamischen Rechtstradition des 5./11. Jahrhunderts. Yz. Christian
Miiller. Leiden: Brill 1999. ISBN: 90-04-11354-1.
Beitrge zum islamischen Recht. Haz. Hans-Georg Ebert. Frankfurt: P.
Lang 2000. S. 134. ISBN: 3-631-37045-8.

& @#

?9 A
Anndherung und Distanz. Schia, Azhar und die islamische Okumene im 20.
Jahrhundert. Yz. Rainer Brunner. Berlin: K. Schwarz 1996. S. 328. ISBN: 387997-256-7.
F9

, 2

<

Der Handel im malikitischen Recht. Am Beispiel des k. al-buyu im Kitab al

Muwatta des Malik b. Anas und des salam aus der Mudawwana al-kubra von
Sahnun. Yz. Riidiger Lohlker. Berlin: K. Schwarz 1991. S. 220. ISBN: 3-92296877-5.
Religion und Marktwirtschaft. Die ordnungspolitischen Vorstellungen in
Christentum und Islam. Yz. Jorn Winterberg. Baden-Baden: Nomos 1994. S.
247. ISBN: 3-7890-3407-X.
Hintergrunde des "Islamic Banking". Rechtliche Problematik des ribaVerbotes in der Sharia und seine Auswirkungen auf einzelne Rechtsornungen
arabischer Staaten (Schriften zum Internationalen Recht, vol. 71). Yz. Florian
Amereller. Berlin: Duncker & Humblot 1995. S. 206. ISBN: 3-428-08420-9.
Zwischen Markt und Moschee. Wirtschqftliche Bedurfnisse und religise
Anforderungen im frhen islamischen Vertragsrecht. Yz. Johannes Christian
Wichard. Paderborn: F. Schoningh 1995. S. 285. ISBN: 3-506-73376-1.
Scharia und Moderne. Diskussionen ber Schwangerschaftsabbruch,
Versicherung und Zinsen. Yz. Rdiger Lohlker. Stuttgart: F. Steiner 1996. S.156.
ISBN: 3-515-06582-2.
Islamisches Recht in Theorie und Praxis. Analyse einiger kaufrechtlicher
Fatwas von Taqid-Din Abmad b. Taimiyya. Yz. Benjamin Jokisch. Berlin: K.
Schwarz 1996. S.305. ISBN: 3-87997-248-6.
Versicherungsvertragsrecht
in
den
arabischen
Staaten.
Der
Versichertungsvertrag im islamischen Recht und den modernen arabischen
Zivilrechtskodifikationen. Yz. Kilian R. Blz. Karlsruhe: Versicherungswirtschaft 1997. S. 244. ISBN: 3-88487-665-1.
Pactane
sunt
servanda?
Freiwilligkeit,
Zwang
und
Unverbindlichkeitserklrungen im islamischen Vertragsrecht malikitischer Schule.
Yz. Rainer Osswald. Frankfurt: P. Lang 1998 Pp 473. ISBN: 3-631-32043-4.
Das Darlehen im syrischen Kulturraum. Geschichte und Gegenwart:
Rechtshistorische und rechtsvergleichende Betrachtung. Yz. Katrin Schmauder.
Munster: Lit Verlag 1998. S. 188. ISBN- 3-8258-3657-6.
Das islamische Recht im Wandel. Riba, Zins und Wucher in Vergangenheit
und Gegenwart. Yz. Riidiger Lohlker. Munster: Waxmann 1999. S. 450. ISBN:
3-89325-684-9.

$7

2 9:

Grundlagen des zinslosen Wirtschaftens: Eigentum, Geld, Riba und Unternehmensformen nach den Lehren des Islam. Yz. Ibrahim N. Dalkusu. St. Gallen:
Dike-Verlag 1999. S. 242. ISBN: 3-905455-50-1.
J9

, 2

<

Stiftungen im muslimischen Rechtsleben des neuzeitlichen gypten. Yz.

Andreas H.E. Kemke. Frankfurt: P. Lang 1991. S. 181. ISBN: 3-631-43563-0.
Islamische fromme Stiftungen und Staat. Der Wandel in den Beziehungen
zwischen einer religisen Institution und dem marokkanischen Staat seit dem 19.
Jahrhundert bis 1937. Yz. Franz Kogelmann. Wurzburg: Ergon Verlag 1999. S.
371. ISBN: 3-933563-25-9.
Das Testament im gyptischen Erbrecht. Eine Untersuchung unter
Bercksichtigung des klassichen islamischen Rechts. Yz. Achim Umsttter.
Frankfurt: P. Lang 2000. S. 171. ISBN: 3-631-35792-3.
M9

, 2

% I

Das islamisierte Strafrecht des Sudan. Von seiner Einfhrung 1983 bis Juli
1992. Yz. Olaf Kndgen. Hamburg: Deutsches Orient-Institut 1992. S. 145.
ISBN: 3-89173-026-8.
Strafgesetze der Islamischen Republik Iran. bersetzung und Einleitung. Yz.
Silvia Tellenbach. Berlin: de Gruyter 1996. S. 190. ISBN: 3-11-014884-6.
V9

, 2

< #

Religises Recht und Internationales Privatrecht dargestellt am Beispiel

gypten. Yz. Bruno Menhofer. Heidelberg: C. Winter 1995. S. 263. ISBN: 38253-0244-X.
Republik und Schleier. Die muslimische Frau in der modernen Trkei. Yz.
Nilfer Gole. Berlin: Babel Verlag 1995. S. 200. ISBN: 3-928551-18-3.
Das Personalstatut arabischer Lnder. Problem/elder, Methoden,
Perspektiven. Yz. Hans-Georg Ebert. Frankfurt: P. Lang 1996. S.187. ISBN: 3631-50011-4.
Reislamisierung und Familienrecht in Algerien. Der Einfluss des
malikitischen Rechts aufden "Code Algerien de la Famille". Yz. Silvia Kuske.
Berlin: K. Schwarz 1996. S. 143. ISBN: 3-87997-257-5.
Die Anerkennung auslndischer Titel in den arabischen Staaten. Yz.
Andreas Brner. Heidelberg: Verlag Recht & Wirtschaft 1996. S. 462. ISBN: 38005-1165-7.
Islamisches Recht und sozialer Wandel in Algerien. Zur Entwicklung des
Personalstatus seit 1962. Yz. Bettina Dennerlein. Berlin: K. Schwarz 1998. S.
305. ISBN: 3-87997-273-7.

& @#

Die Stellung der Frau zwischen Islam und weltlicher Gesetzgebung. Yz. Salim Bahnassawi. Munich: Bavaria Verlag 1998. S. 207. ISBN: 3-926575-28-X.
Ash-Sharia fi Bab al-Yaman: Recht, Richter undRechtspraxis an der familienrechtlichen Kammer des Gerichts Sd-Sanaa (Republik Jemen) 1983-1995. Yz.
Anna Wrth. Berlin: Duncker & Humblot 2000. S. 285. ISBN: 3-428-09826-9.
Ehen zwischen schweizerischen und muslimischen Partnern. Konflikte
erkennen und ihnen vorbeugen. Yz. Sami Aldeeb. Lausanne: Institut Suisse de
Droit Compar 1998. S. 50. ISBN yok; kitap doUrudan Institut Suisse de Droit
Comparden sat n al nabilir.
Islamisches Familien-und Erbrecht und Ordre Public. Yz. Hans-Georg
Pauli. Doktora Tezi: Mnih Universitesi. S. 182. ISBN yok; Kitap Mnih
niversitesi Ktphanesinde mevcuttur.
W9

, 2

Die Verfassungen der Mitgliedslnder der Liga der Arabischen Staaten. Haz.
Herbert Baumann and Matthias Ebert. Berlin: Berlin Verlag 1995. S. 789.
ISBN: 3-87061-458-7.
Islam und Menschenrechte: Sunnitische Muslime zwischen Islamismus,
Skularismus und Modernismus. Yz. Lorenz Miiller. Hamburg: Deutsches
Orient-Institut 1996. S. 362. ISBN: 3-89173-044-6.
Menschenrechte in arabo-islamischen Staaten. Yz. Mark Krieger.
Frankfurt: P. Lang 1998. S. 396. ISBN: 3-631-34450-3.
Gottes Staat als Republik. Reflexionen zeitgenssischer Muslime zu Islam,
Menschenrechten und Demokratie. Yz. Gudrun Krmer. Baden-Baden: Nomos
1999. S. 362. ISBN: 3-7890-6416-5.
X9

, 2

P G

( CL%

< #

<

Der Heilige Krieg (Jihad) aus der Sicht der malikitischen Rechtsschule. Yz.
Mathias von Bredow. Stuttgart: F. Steiner 1994. S. 547 (Arapa), 197
(Almanca). ISBN: 3-515-06557-1.
Schreckgespenst und reale Bedrohung. Der "Heilige Krieg" der
Fundamentalisten. Yz. Werner Ende. Cologne: O. Schmidt 1996. S. 34. ISBN: 3504-65006-0.
8Y9

, 2

G G

Die rechtliche Stellung der Muslime innerhalb des Kolonialrechtssystems im

ehemaligen Schutzgebiet. Deutsch-Ostafrika. Yz. Claudia Lederer. Wrzburg:
Ergon 1994. S. 219. ISBN: 3-928034-55-3.
In fremder Erde. Zur Geschichte und Gegenwart der islamischen Bestattung
in Deutschland. Haz. Gerhard Hpp and Gerdien Jonker. Berlin: Das arabische
Buch 1996. S. 159. ISBN: 3-86093-102-4.

$7

2 9:

Drfen Muslime auf Dauer in einem nicht-islamischen Land leben? Yz.

Ludwig Hagemann and Adel Theodor Khoury. Wrzburg: Echter Verlag 1997.
S. 132. ISBN: 3-429-01901-X.
Familienkonflikte
zwischen
Scharia
und
Brgerlichem
Recht.
Konfliktlsungsmodell im Vorfeld der Justiz am Beispiel sterreichs. Yz. Martina
Schmied. Frankfurt: P. Lang 1999. S. 201. ISBN: 3-631-35203-4.
Handbuch Recht und Kultur des Islams in der deutschen Gesellschaft. Yz.
Adel Theodor Khoury, Peter Heine, and Janbernd Oebbecke. Gttersloh: Chr.
Gttersloher Verlagshaus 2000. S. 333. ISBN: 3-579-02663-1.
Der Islam unter dem Grundgesetz. Muslime in einer christlich vorgeprgten
Rechtordnung. Yz. Stefan Muckel. Cologne: J.P. Bachern 2000. S. 16. ISBN: 37616-1545-0.

VI.
Bibliyografya ve Ansiklopedi

$7

2 9:

<

INDEX ISLAMICUSA GRE BATIDA SLAM

HUKUKU ALANINDA YAPILAN ALI MALARIN
B BL YOGRAFYASI (1994(1994-2004)

Adem YLgLn
YLgLn

GILLT J[[TH

! "
Bat da, genelde Mslam, zelde Mslam hukuku ile ilgili konularda yap lan
al Rmalar n (eser, makale, tebliU vb.) tarihi olduka eskidir. Bunlar n hepsini
yans tacak bibliyografik al Rmalar n yap lmas g olmakla birlikte, bu konuda
nemli yay nlar n varl U da bir gerektir. Burada esas al nan index islamicus
haricindeki bibliyografik al Rmalar n baz lar na iRaret etmek yararl olacakt r.
Mslam konularla ilgili bat daki ve Mslam dnyas ndaki al Rmalar n tan t m,
eleRtiri ve deUerlendirilmesini ama edinen The Mslim World Book Review
dergisi konumuz a s ndan nemli bir rnektir. Mslam eUitim ve araRt rma
amac yla kurulmuR olan The Islamic Foundation (Mngiltere) taraf ndan ayda
bir yay mlanan derginin editrlUn Manazir Ahsan yapmaktad r.
al Rmalar n deUerlendirildiUi bu derginin eki olan Index of Islamic Literatur,
tam manas yla bibliyografik bir dergidir. Sadece Mngilizce al Rmalara (kitap,
makale, tez, vb.) yer verilen bu dergide, Mslam hukuku ile ilgili al Rmalar da
sunulmaktad r. 1980 y l nda yay mlanmaya baRlayan sz konusu dergi ve eki
halen yay mlanmaktad r.
Mlk say s 1982de kan ve 1970li y llardan itibaren Mslam konularda
Mngilizce, Frans zca, Almanca, Mtalyanca, Farsa, Rusa, Mspanyolca, Trke,
Arapa, Hollandaca, S rpa ve H rvata yay nlanan al Rmalara yer veren
Islamic Book Review Index adl y ll k dergi ise bir diUer nemli bibliyografik
al Rmad r. Konuya gre dizim yerine, genel olarak isme gre alfabetik dizim
yap ld U iin ok kullan Rl olmamakla birlikte hemen her yay n trn (kitap,
makale, tez, tebliU vb.) dikkate almas a s ndan dikkate deUerdir. Wolfgang H.
Behn taraf ndan yay ma haz rlanan bu al Rma maddi imkns zl klar nedeniyle
1992de son say s n yay mlam Rt r.

M..S.B.E Mlahiyat Anabilim Dal Mslam Hukuku Bilim Dal doktora Urencisi.

6'>'?

Maribel Fierronun Repertorio Bibliografico de Derecho Islamico

(R.B.D.I.), Primera Parte (Madrid: Instituto de cooperacion con el Mundo
Arabe, 1993. 98s.) adl eseri, Mslam hukuku al Rmalar a s ndan sreli olmayan
bibliyografik bir kaynak olarak zikredilebilir. Ayn Rekilde John Makdisnin
Islamic Law Bibliyography (Law Library Journal, 78 (1986) s.103-189) adl
makalesi, zellikle bat da yap lan Mslam hukuku al Rmalar n n alt baRl klara
ayr larak verilmesi ynyle nemli bir makaledir. Mslam hukukuna has mstakil
al Rmalar aras nda zikredilebilecek Laila al-Zwaini ve Rudolph Petersa ait A
Bibliography of Islamic Law (Leiden: E.J.Brill, 1994) adl eser, 1980-1993 aras
bat da yap lm R her tr al Rmay toplamay amalamas ve deUiRik konu
baRl klar ile ciddi bir s n flamaya gitmesi ynyle zikredilen zaman aral U nda
yap lan Mslam hukukuna dair bat l al Rmalar merak edenler iin nemli bir
baRvuru kaynaU niteliUindedir.
Sreli yay n ve mstakil eser Reklindeki al Rmalar n haricinde baz
eserlerin ileri okumalar iin son k s mlar nda oluRturulan bibliyografyalar n da
bat daki Mslam hukuku al Rmalar a s ndan gz ard edilmemesi gereken birer
kaynak olduklar ifade edilmelidir. Joseph Schachta ait An Introduction to
Islamic Law (London: Oxford University Pres, 1964) ve Asaf A.A.Fyzeeye ait
Outlines of Muhammadan Law (London: Oxford University Pres, 1974) adl
eserler bunlara rnek olarak zikredilebilir.
Mslam hukukuna dair al Rmalar n grlebileceUi bibliyografik yay n ve
eserlere rnek mahiyetinde iRaret ettikten sonra, al Rmam zda esas ald U m z ve
Mslama dair neRtiyat derleyen Index Islamicusu tan tacak olursak, ncelikle
Index Islamicusun hl yay mlanmaya devam eden bir dergi olduUu ifade edilmelidir. Projesi, 1950li y llar n ortalar nda Londra niversitesinin School of
Oriental and African Studies ktphane sorumlusu James Douglas Pearson
taraf ndan baRlat lan bu al Rman n 1906-1955 aras neRriyat kapsayan ilk cildi
1958de yay mlanm Rt r. 1977ye kadar takip eden her beR y lda bir cilt halinde,
bu tarihten 1994e kadar y lda drt fasikl, 1994ten gnmze kadar da y lda
fasikl halinde yay mlanmaya devam etmiRtir. 1665-1905 aras geriye dnk
neRriyat ve 1665-1980 aras nda daha nceki say lara al nmam R olanlar n indeksi, Berlinde Wolfgang Behn taraf ndan haz rlanm R ve ek ciltler halinde yay mlanm Rt r. 1992den sonra ayr ca ciltler halinde yay mlanan Index Islamicus, 1998
itibariyle de 1906-1998 aras esas al narak CD ortam na aktar lm Rt r. Index
Islamicusun yay m , 1991e kadar Mansell, 1992den 1999a kadar Bowker, 2001
ve sonras Brill taraf ndan gerekleRtirilmiRtir. 2000 y l say lar Bowker taraf ndan, 2000 y l na ait cilt ise Brill taraf ndan yay mlanm Rt r. Index Islamicus,
1982den itibaren Cambridge niversitesi Ktphanesi uzmanlar ndan
Geoffrey Roper taraf ndan haz rlanm Rt r. 2003 sonu itibariyle Roper n emekliye ayr lmas , ard ndan 2004 Oubat nda Cambridge niversitesi Ktphanesinin desteUini kesmesi ve Islamic Bibliography Unitin kapanmas ile Index
Islamicus, tekrar Londradaki School of Oriental and African Studies ktpha-

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

nesine taR nm Rt r. Ouan editrlUn Hather Bleaney yapmaktad r.1 Hemen

her trl neRriyat dikkate al narak oluRturulan ve bat dillerinde yay mlanan
al Rmalar n konular na gre sistematik ve alfabetik olarak sunulduUu Index
Islamicus, Mslamla baUlant l diUer konu baRl klar a s ndan olduUu gibi Mslam
hukuku a s ndan da son derece nemli bir kaynakt r.
Bat da/bat l dillerde yap lan Mslam hukuku al Rmalar na dair toplu
bibliyografik eserlerin az olmas bir yana, mevcutlar n nceki dnemlere
ynelik olmas , yani son dnemlere ynelik kayda deUer al Rmalar n olmamas
buradaki faaliyetimizin nemini artt rmaktad r. AyRe Y ld z Grkan taraf ndan
-slam Hukuku Makaleler Bibliyografyas ad yla haz rlanan yksek lisans tezinde
1980e kadar, Zwaini ve Petersa ait A Bibliography of Islamic Law ad ndaki
yukar da bahsedilen eserde, 1980-1993 aras Index Islamicus say lar n n
kullan lm R olmas ve yukar da baz lar na iRaret ettiUimiz zere az da olsa
yap lan toplu bibliyografik al Rmalar n daha nceki dnemlere ait olmas , bizi
1994-2004 aras bat daki Mslam hukuku al Rmalar n n toplu Rekilde sunulmas n n yararl olacaU kanaatine ulaRt rd . Index Islamicusun 1994ten 2004e
kadar olan say lar n esas ald U m z bu al Rmada, sadece law baRl U alt nda
yer alan neRriyat bir araya getirdik. Dolay s yla al Rmam z n s n rlar n
zorlayacaU dRncesiyle diUer baRl klar alt nda zellikle lkelerle ilgili
blmde- yer yer geen Mslam hukukuna dair neRriyat dikkate almad k. Index
Islamicus cilt haline getirilirken say larda yay mlanmay p sonradan tespit
edilenlerin de eklendiUini dikkate alarak ulaRabildiUimiz son cilt 2002ye kadar
olan k sm iin y ll k ciltleri, sonras iin periyodik say lar kulland k. Tespit
ettiUimiz neRriyat n Mslam hukuku alt baRl klar na gre taksiminde ciltlerdeki
ay r m esas ald k. Periyodik say larda law baRl U alt nda genel olarak verilen
neRriyat da kendi insiyatifimizle bu ay r m n alt na yerleRtirdik. Sonuta genel
hukuk konular ve mukayeseli hukuk; teori & kaynaklar & f k h usl; f k h
mezhepleri & fakihler & f k h kitaplar ; hukuk kurumlar & mahkemeler &
yarg hukuku; ceza hukuku & gvenlik & hisbe kurumu; Rah sla ilgili hukuk;
eRya, ticaret ve borlar hukuku; insan haklar ; uluslar aras hukuk & kanunlar n
ihtilaf olmak zere dokuz ana blme ayr lan al Rmam z, her blmn alt nda
yer alan neRriyat n, kitaplar ve makaleler olmak zere ikiRer k sma daha taksimi
ile Index Islamicusun asl na uygun olarak haz rlanm Rt r. Ayr ca her blm ii
alfabetik s ra takip edilmiRtir. Gayret bizden, tevfk Allahtand r.

Daha fazla bilgi iin bkz. Wolfgang H. Behn, Index Islamicus 1665-1980, Millersville: Ad yok, 1989, s.IX-XI (nsz); Geoffrey Roper, Index Islamicus, DMA, XXII, 282; Heather
Beaney, Index Islamicus 2002, Leiden: Brill, 2002, s.XIX (nsz); Fevziye Abdullah Tansel,
Index of Islamicus / J.D. Pearson, Belleten, 26/103 (1962), s.593-596 (1906-1955 aras index
al Rmas n n tan t m d r); a.mlf., Index of Islamicus / J.D. Pearson, Belleten, 26/104 (1962),
s.777-779. (1956-1960 aras index al Rmas n n tan t m d r); Yusuf Ziya Kavak , Index
Islamicus, Diyanet MRleri BaRkanl U Dergisi, 9/100-101 (1970), s.349-350.

6'>'?

6 !'5'
$0 A

8 8

58

' )8

(' ' $

8 8

ABOU EL FADL, Khaled. Rebellion and violence in Islamic law.

Cambridge: Cambridge University Press, 2001. 391s.
AJIJOLA, Adeleke Dirisu. What is Shariah? Kaduna: Straight Path Publ.,
[yaklaR k olarak 1998]. 311s.
AJIJOLA, A[deleke] D[irisu]. What is Shariah? Delhi: Adam Publishers,
1998. 370s.
ASLAM KHAN, Suhrab. Islamic legal system for an ascendant social
order: methodology of reorganization. Rawalpindi: Ferozsons, 1996. 236s.
Beitrge zum islamischen Recht. Hrsg. Hans-Georg Ebert. Frankfurt a.M:
Lang, 2000. 134s.
BENKHEIRA, Mohammed H. Lamour de la Loi: essai sur la normativite
en islam. Paris: Presse Universitaires de France, 1997. 408s.
CHARFI, Mohamed. Introduction ltude du droit. 3. bask . Rev. et
augm. Tunis: CERES, 1997. 279s.
COULSON, N.J. A history of islamic law. Edinburgh: Edinburgh
University Press, 1964, tekrar bas m 1994 (Islamic Surveys, 2). 264s.
COULSON, N.J. Histoire du droit islamique. Trc. Anvar.D. Paris: Presses
Universitaires de France, 1995. 234s. [A history of Islamic law adl eserin
evirisi.]
COULSON, N.J. Historia del derecho islamico. Trc. Eyras,M.E. Barcelona: Bellateria, 1998 (Biblioteca del Islam Contemporneo, 10). 252s. [History of
Islamic law (Edinburgh, 1964, tekrar bas m 1994) adl eserin evirisi.]
DALVI, Muhammad A. Sharia: its substance and significance/ Pune: M.A.
Dalvi, 1994 (Islamic Religious Series, 12). 280s.
Femmes, lois, initiatives dons le monde musulman / Femmes sous Lois Musulmanes. Karachi & Lahore: Shirkat Gah, [1996?]. 52s.
FORTE, D.F. Studies in Islamic Law: classical and contemporary
aslications. Lanham: Austin & Winfield, 1999. 300s.
GERBER, H. Islamic law and culture: 1600-1840. Leiden: Brill, 1999
(Studies in Islamic Law and Society, 9). 156s.
GERBER. H. State, society, and law in Islam: Ottoman law in comparative
perspective. Albany: State University of New York Press, 1994. 233s.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

HALLAQ, Wael B. Authority, continuity and change in Islamic law.

Cambridge: Cambridge University Press, 2001. 269s.
HUSSAIN, Jamila. Islamic law and society: an introduction. Sydney:
Federation Press, 1999. 231s.
Islam and public law: classical and contemporary studies. Ed. Mallat,Chibli.
London: Graham & Trotman. 1993. 282s.
Islamic law and its reception by the courts in the west. Congress from 23 to
24 October 1998 in Osnabrck. Le droit islamique et sa rception par les tribunaux
occidentaux. Congrs du 23 au 24 octobre 1998 Osnabrck. Ed. Christian von
Bar.
Cologne:
Carl
Heymanns
Verlag,
1999
(Osnabrcker
Rechtswissenschaftliche Abhandlungen, 57). 234s.
Islamic law: theory and practice. Ed. Gleave,R. & Kermeli,E. London:
Tauris, 1997. 248s.
KHAN, Badre Alam. Economic rights of women under Islamic law and
Hindu law: a comparative study. Delhi: Adam Pubs, 1999. 131s.
Law and the Islamic world: past and present. Papers presented to the joint
seminar at the Universities of Copenhagen and Lund, March 26th-27th, 1993. Ed.
ToIl, C. & others. Copenhagen: Munksgaard, 1995 (Historisk-Filosofiske Meddelelser, 68). 184s.
MALLAT, Chibli. Renewal of Islamic law: Muhammad Baqer as-Sadr, Najaf and the Shii International. Cambridge: Cambridge University Press, 1993
(Cambridge Middle East Library, 29). 245s.
MANDIROLA BRIEUX, P. Introduccin al derecho islmico. Madrid:
Marcial Pons, 1998. 135s.
NAGEL, Tilman. Das islamische Recht: eine Einfhrung. Westhofen:
WVA-Verlag Skulima, 2001. 386s.
NEUSNER, J. & SONN, T. Comparing religions through law: Judaism and
Islam. London: Routledge, 1999. 263s.
PANSIER, Frdric-Jrme & GUELLATY, Karim. Le droit musulman.
Paris: Presses Universitaires de France, 2000. (Que sais-je? 702) 127s.
Perspectives on Islamic law, justice, and society. Ed. R.S.Khare. Lanham:
Rowman & Littlefield, 1999. 207s.
QARADAWI, Yusuf al-. Islamic law in the modern world. Ed. Johnstone,
Omar, Peachy, Daoud William S. & Johani, Maneh Hammad al-. Trc. Khalifa,
Al-Hadi A. Riyadh: Wamy House international, for King Faisal Center for
Research and Islamic Studies, 2000. 169s. [Medhal fi Diraseti+- eratil-slamiyye adl eserin evirisi.]

<

6'>'?

ROSEN, Lawrence. The justice of Islam: comparative perspectives on

Islamic law and society. Oxford: Oxford University Press, 2000. 234s.
STEWART, D.J., JOHANSEN, B. & SINGER, A. Law and society in Islam. Princeton: Wiener, 1996. 152s.
WEISS, B.G. The spirit of Islamic law. Athens (USA): University of
Georgia Press, 1998. 211s.
YANAGIHASHI, Hiroyuki. Islamic law and the state. Tokyo: Islamic
Area Studies Project, 1998 (Islamic Area Studies Working Paper Series, 3). 17s.
ZUBAIR, Abdul-Qadir. The rules of law in the Shariah. Lagos: I.I.C. Publications, 1994. 161s.
)

' '9

ABOU EL FADL, Khaled. Islamic law and Muslim minorities: the juristic discourse on Muslim minorities from the second/eighth to the eleventh/seventeenth centuries. Islamic Law and Society, 1 ii (1994) s.141-187
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. Confilts entre droit religieux et droit
etatique chez les musulmans dans les pays musulmans et en Europe. Revue Inter
nationale de Droit Compare, 49 iv (1997) s.813-834
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. Limites du sport en droit musulman et
arabe. (zet: Mslman ve Arap Hukuku ve spor.). Confluences Miditerrane,
50 (2004) s.93-112;168-169.
ABU-ZAHRA, Nadia. Islamic history, Islamic identity and the reform of
Islamic law: the thought of Husayn Ahmad Amin. Islam and modernity: Muslim
intellectuals respond. Ed. John Cooper, R.L. Nettler, Mohamed Mahmoud.
London: Tauris, 1998, s.82-104
AHARON, Layish. The transformation of the sharia from jurists law to
statutory law in the contemporary Muslim world. Die Welt des Islams:
International Journal for the Study of Modern Islam, 44 i (2004) s.85-113. Ayn
zamanda bkz. http:/www.ingentaselect.com [Modern Mslman dnyas .]
AHMAD, Ali. Implementation of Islamic law approach on
environmental protection. Journal of Islamic Science, 16 i-ii (2000) s.121-126
AIGLE, Denise. Le grand Jasaq de Gengis-Khan, lempire, la culture
mongole ella Sharia. Journal of the Economic and Social History of the Orient
(Journal dHistoire Economique et Sociale de lOrient), 47 i (2004) s.30-79. Ayn
zamanda bkz. at http://www.ingentaselect.com
ALOWEID, Abdullah M. Shariah values pertaining to human settlement
and planning. Islamic Thought: and Scientific Creativity, 6 i (1995) s.63-76

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

ASGHAR, Waseef. Looking at Islam from within. Islamica, 2 iii (1996)

s.76-77 [Mslam hukuku yarg lanmaktad r/eleRtirilmektedir.]
BEN ABID, Salah Eddine. The Sharia between particularisms and
universality. Islam and European legal systems. Ed. S.Ferrari, A.Bradney.
Aldershot: Ashgate Dartmouth, 2000, s.11-29
BEN NEFISSA, Sarah. Hypothses sur la loi dans les socits musulmanes daujourdhui. Etre marginal au Maghreb. Textes runis par Fanny Colonna
avec Zakya Daoud, Paris: CNRS, 1993, s.13-22
BEN NEFISSA, Sarah. Les difficultes dune anthropologie juridique des
societes musulmanes et la question du dogmatisme. Droits et socits dans le
monde arabe: perspectives socio-anthropologiques. Sous la direction de
G.Botsch, B.Dupret et J-N.Ferrie. Aix-en-Provence: Presses Universitaires
dAix-Marseille, 1997, s.107-122
BENNETT, C. The din dunya paradox: contemporary debate about
the nature and scope of Islamic law. Bulletin of the Henry Martyn Institute of
Islamic Studies, 12 i-ii (1993) s.58-73
BERNARDS, Monique & NAWAS, John. The geographic distribution of
Muslim jurists during the first four centuries AH. Islamic Law and Society, 10 ii
(2003) s.168-181. Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com ve
http://www.brill.nl
BOTIVEAU, B. Derecho islmico: de lo politico a lo antropologico. El
Islam juridico y Europa: derecho, religion y politica. A.Borras & Salima Mernissi
(ed.) Barcelona: Icaria, 1998 (Antrazyt, 110), s.45-65
CARMONA GONZALEZ, A. Ley islmica y derecho positivo. Anales de
Historia Contemporanea, 13 / 1997 (1998) s.25-32
CHUKOV, Vladimir. Legal systems of Islamic countries at Sofia
University. Central Eurasian Studies Review, 1 ii (2002) s.28-29 Ayn zamanda
bkz. http://cess.fas.harvard.edu/CESSpg_review.html (Mezuniyet sonras al Rmas .)
DILGER, K. Tendenzen der Rechtsentwicklung. Der Islam in der Gegenwart. Vierte, neuarbeitete & erweiterte Aufl. Hrsg. W. Ende, U.Steinbach, unter redaktioneller Mitarbeit von G.Kruger. Munich: Beck, 1996, s. 186-212;825834;904-905
DILGER, Konrad. Tendenze dello sviluso del diritto. Lislam oggi / a cura de Werner Ende e Udo Steinbach con la collaborazione redazionale di Michael Ursinus. Bologna: EDB Edizioni Dehoniane Bologna, 1991 (1993), s.253301

<

6'>'?

DOSI, Hassan Salem Miqbel bin Ahmed al-. The basis of Sharia ruling
and law (comparison study). Contemporary Jurisprudence Research Journal: a
Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya alMuasira, 57 (2003) s.29-40.
DURAND, B. La justice en islam de Muhammad a Harun-al-Rachid
(622-809): innovations et traditions. La giustizia nellalto medioevo (secoli VVIII) 7-13 aprile 1994. Tomo primo. Spoleto: Sede dello Centro, 1995
(Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sullAIto Medioevo, 42 i),
s.373-413 [Tart Rma, s.415-421.]
EDGE, I. Recent trends in Islamic law. Law and the Islamic world: past
and present. Papers presented to the joint seminar at the Universities of Copenhagen and Lund1993. C.Toll [& diUerleri] taraf ndan organize edilmiRtir. Copenhagen: Munksgaard, 1995 (Historisk-Filosofiske Meddelelser, 68), s.15-22
FARIQ, M.A. Evolution of law in Islam. Renaissance (Lahore), 11 i
(2001) s.8-31
FELDMAN, Sam. Reason and analogy: a comparison of early Islamic
and Jewish legal institutions. UCLA Journal of Islamic and Near Eastern Law, 2 i
(2002-03) s.129-154
[GHRAB, Saad, MENSIA, Mokdad & CHARFI, Abdelmajid]. Histoire
de la notion de justice en Islam. Foi et justice: Un dfi pour le christianisme er
pour lislam / GRIC Groupe de Recherches Islamo-Chrtien. Paris: Centurion,
1993, s.51-74
HJERRILD, B. Islamic law and Sasanian law. Law and the Islamic world:
past and present. Papers presented to the joint seminar at the Universities of Copenhagen and Lund1993. C.Toll [& diUerleri] taraf ndan organize edilmiRtir.
Copenhagen: Munksgaard, 1995 (HistoriskFilosofiske Meddelelser, 68), s.49-55
HOFMANN, Murad Wilfried. The Sharia and ethics in Muslim personality formation. Encounters: Journal of Inter-cultural Perspectives, 8 i (2002) s.7988.
HUSSEIN, Iyad & JAYYOUSI, Odeh al-. Management of shared
waters: a comparison of international and Islamic law. Water management in
Islam. Ed. Naser I.Faruqui, Asit K.Biswas, and Murad J.Bino. Tokyo: United
Nations University Press; Ottawa: International Development Research
Centre, 2001, s.128-135
IBRAHIM, Tan Sri Datuk Ahmad. Superiority of the Islamic system of
justice. IIUM Law Journal, 4 i-ii / l994 (l996) s.l-12
JACKSON, Bernard. Comparing Jewish and Islamic law. Journal of
Semitic Studies, 48 i (2003)
s.109-121 Ayn
zamanda bkz.
http://www.ingentaselect.com

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<<

KAMALI, Mohammad H[ashim]. Freedom of expreasion in Islam: an

analysis of fitnah. American Journal of lslamic Social Sciences, 10 ii (1993) s.178200
KAMALI, Mohammad Hashim. Protection against disease: a Shariah
perspective on AIDS. IIUM Law Journal, 5 i-ii /1995 (1996) s.1-19
KARI, Fikret. Aslying the Shariah in modern societies: main
developments and issues. Islamic Studies, 40 ii (2001) s.207-226 (Modern Mslman topluluklar nda & toplumlar nda.)
KAZI, Seema. Muslim law and Women Living Under Muslim Laws.
Muslim women and the politics of participation: implementing the Beijing platform. Ed. Mahnaz Afkhami. & E.Friedl. Syracuse (USA): Syracuse University
Press, 1997, s.14 1-146
KHANI, Abdallah F. El. Essentials and varieties of Muslim religious law
(sharia) law. Islamic law and its reception by the courts in the west. Congress from
23 to 24 October 1998 in Osnabrck. Le droit islamique et sa rception par les
tribunaux occidentaux. Congrs du 23 au 24 octobre 1998 Osnabrck. Ed. Christian von Bar. Cologne: Carl Heymanns Verlag, 1999 (Osnabrcker Rechtswissenschaftliche Abhandlungen, 57). s.3-32 [Ina El Kobbia taraf ndan tart R lmas ,
s.33-34.]
KHARE, R.S. Islamic law, justice and society: interdisciplinary asroaches
and perspectives. Perspectives on Islamic law, justice, and society. Ed. R.S.Khare.
Lanham: Rowman & Littlefield, 1999, s.1-11
KHAYATI, Mustapha. Le devenir de la sharia dans Le second message
de M.M.Taha. Politiques leigislatives: Egypte, Tunisie, Algrie, Maroc. Cairo:
CEDEJ, 1994, s.185-192
KRMER, Gudrun. Law and order: the aslication of the Sharia in the
Middle East. Middle Eastern Lectures, 3 (1999) s.57-68
KRAWIETZ, B. The Islamic law: theory and practice conference, Manchester, 13-14 June 1995. DAVO-Nachrichten, 3 (1996) s.38-39
KRGER, Hilmar. The study of Islamic law in Germany: a review of
recent books on Islamic law. Journal of Law and Religion, 15 i-ii (20002001)
s.303-330
[LADJILI, Jeanne & GHRAB, Sad]. Justice selon le droit, justice selon
la foi: conciliation ou rupture. Foi et justice: un dfi pour le christianisme etpour
1islam / GRIC Groupe de Recherches Islamo-Chrtien. Paris: Centurion, 1993,
s.83-113 (B. Dans la tradition musulmane.)
LEWIS, B. Women and children, slaves and unbelievers. Rasorts entre
Juifs, Chrtiens et Musulmans: eine Sammlung von Forschungsbeitragen. Hrsg.

<

6'>'?

J.Irmscher. Amsterdam: Hakkert, 1995, s.29- 37 (Her din teoride ve uzun bir
sre pratikte bu eRitsizlikleri devam ettirmiRtir ki, gerekten de bunlar, kutsal
metinler taraf ndan kutsallaRt r lm R, hukuk taraf ndan da dikkate al n p dzenlemeye tabi tutulmuRtur/kurallaRt r lm Rt r.)
MAGHEN, Zeev. First blood. Purity, edibility, and the independence of
Islamic jurisprudence. Der Islam: Zeitschrift fr Geschichte und Kultur des Islamischen
Orients,
81
i
(2004)
s.49-95.
Ayn
zamanda
bkz.
http://www.degruyter.de/journals/islam
MAGHEN, Zeev. Theme issue: the interaction between Islamic law and
non-Muslims: Lakum dinukum wa-li dini. Islamic Law and Society, 10 iii (2003)
s.267-275.
Ayn
zamanda
bkz.
http://www.ingentaselect.com
ve
http://www.brill.nl
MALLAT, Chibli. Islamic law research in the twentieth century Middle
East. Asian Research Trends. 8 (1998) s.109-136
MANZOOR, S.Parvez. Faith and law: at the cross-section of transcendence and temporality. Muslim World Book Review, 18 iii (1998) s.3-11. [Makale
deUerlendirme.]
MASUD, Khalid. Islamic law. The Muslim almanac: a reference work on
the history, faith, culture, and peoples of Islam. Ed. Azim A.Nanji. Detroit: Gale
Research Inc., 1996, s.269-274
MASUD, Muhammad Khalid. Anthropology of Islamic law. ISIM
Newsletter,
12
(2003)
s.9-9.
Ayn
zamanda
bkz.
http://www.isim.nl/files/newsl_12.pdf (Seminer...Leiden, 2003.)
MASUD, Muhammad Khalid. De kunsten en religie in islamitische jurisprudentie. Trc. Schoenmakers,Charles. Soera, 8 iv - 9 i (2000-2001) s.24-28
MATTSON, I. Islamic law and religion. 7-8 Rabial Akhir 1414/24-25
September 1993, Yale University, New Haven. American Journal of islamic Social Sciences, 10 iv (1993) s.575-578 [Konferans metni/raporu.]
MOTZKI, H. Die Entstehung des Rechts. Der Islamische Orient
Grundzge seiner Geschichte / hrsg. A.Noth & J.Paul. Wrzburg: Ergon, 1998
(MISK: Mitteilungen zur Sozial- und Kultur-Geschichte den Islamischen Welt,
1), s.151-172
MOTZKI, H. Volwassen worden in de vroeg-islamitische periode: maatschaselijke en juridische gevolgen. Sharqiyyat, 6 i (1994) s.55-70
MOTZKI, Harald. Het ontstaan van het islamitisch recht. In het huis van
de Islam: geografie, geschiedenis, geloofsleer, cultuur, economie, politiek. Henk
Driessen (redaksiyon). Nijmegen: SUN, 1997, s.240-258

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

MOUSSA, L.Fadhel. La codification du droit musulman. [zet: Mslam

hukukunun kanunlaRt r lmas .] Revue Franaise dAdministration Publique, 82
(1997) s.249-255:372 [Tarih a dan ve genel olarak.]
NAIM. Abdullahi A.an-. Sharia and positive legislation: is an Islamic
state possible or viable? Yearbook of Islamic and Middle Eastern Law, 5 / 19981999 (2000) s.29-41
NAFISAH, Abdurrahman al-. The legitimacy of stopping resuscitation
machine in case of incurable disease. Contemporary Jurisprudence Research
Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 63 (2004) s.32-35.
NIAZI, Ahsan Imran. The Karaites: influence of Islamic law on Jewish
law. Islamic Studies, 32 ii (1993) s.137-147
NUN, Fabsizio. Middle East Law in the New Millennium - Convegno
organizzato dallInternational Bar Association - Section on Business Law Arab
e Beirut Bar Association - Beirut 16-18 aprile 2000. Oriente Moderno, 21 / 82 ii
(2002) s.468-470.
PETERS, Ruud. De hedendaagse toepassing van het islamitisch recht. In
het huis van de Islam: geografie, geschiedenis, geloofsleer, cultuur, economie,
politiek. Henk Driessen (redaksiyon) Nijmegen: SUN, 1997, s.259-277
PICCINELLI, Gian Maria. II diritto musulmano e dei paesi araboislamici. La presenza arabo-islamica nell editoria itallana / a cura di Isabella
Camera dAfflitto. Rome: Ministero per i Beni e le Attivit Culturali, Ufficio
Centrale per i Beni Librari, le Istituzioni Culturali e lEditoria, 2000 (Quaderni
di Libri e Riviste dItalia, 44), s.45-54 (Linsegnamento; Gli studi.)
RASHID, Syed Khalid. The long estrangement between law and
morality. Hamdard Islamicus, 21 iv (1998) s.47-56 ( erat modeli.)
SACHEDINA, Abdulaziz. Law, society, and governance in Islam. The
Muslim almanac: a reference work on the history, faith, culture, and peoples of
Islam. Ed. Azim A.Nanji. Detroit: Gale Research Inc., 1996, s.263-268
SCHACHT, Joseph. Zur soziologischen Betrachtung des islamischen
Rechts. Orientalism: early sources. 1: Readings in Orientalism. Ed. ve bir giri+ ekleyen Bryan S.Turner, London: Routledge, 2000, s.429-461 [Mlk yay mlanma tarihi
1935.]
SCHULZE, R. Citizens of Islam: the institutionalization and internationalization of Muslim legal debate. Law and the Islamic world: past and present.
Papers presented to the joint seminar at the Universities of Copenhagen and
Lund1993. C. Toll [& diUerleri] taraf ndan organize edildi. Copenhagen:
Munksgaard, 1995 (Historisk-Filosofiske Meddelelser, 68), s.167-184

<

6'>'?

SCHUMANN, O. Neuere Diskussionen um die Sharia. CIBeDo: Beitrge

zum Gesprch zwischen Christen und Muslimen, 13 ii (1999), s.44-53; 13 iii
(1999) s.84-92 [Mslam hukuku & Devlet.]
SELMER, B. Retsantropologi. Jordens Folk, 29 iii (1994) s.82-89 [ Mslam
hukuku & OrtadoUu.]
SERRANO RUANO, Delfina. Spanish research on Islamic law, 19901999, Journal of Law and Religion, 15 i-ii (2000-2001) s.331-357
SONA KHAN. What should this conference be about? Al-Mutamar alThani an al-Islam wa-Urawpa: al-Alaqat bayn al- Alam al-Islami wa-Urawpa,
al-Mafraq, al-Urdunn 10-13/6/1996. The Second Conference on Euro-Islam: relations between the Muslim World and Europe, Mafraq, H.K. Jordan, 10-13.6.1996.
Documentation (Ed. T. Lundn) Stockholm: Swedish Institute, 1996, s.45-45
[Mslam hukukunun eRitli ynleri]
SONBOL, Amira el-Azhary. Questioning exceptionalism: Sharia law.
Arab Studies Journal / Majallat al-Dirasat al-Arabiya, 6 i (1998) s.76-86
STEINBACH, Udo. La posizione dellislam e del diritto islamico nei vari
stati. Introduzione: Dal compromesso islamico-occidentale alla reislamizzazione. Lislam oggi / a cura de Werner Ende e Udo Steinbach con la collaborazione redazionale di Michael Ursinus. Bologna: EDB Edizioni Dehoniane
Bologna, 1991 (1993), s.303-323
TARTURI, Husain Mutawi at-. Altering rulings according to change of
times. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with
Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 59 (2003) s.2431. [Mslama dayal hukuklar ve modern hayat.]
TAYOB, Abdulkader. The challenges of Islamic law and Muslim
societies. ISIM Newsletter, 12 (2003) s.18-19 Ayn zamanda bkz.
http://www.isim.nl/files/newsl_12.pdf (Muhammad Khalid Masud ile rportaj.)
THIELMANN, J. A critical survey of Western law studies on ArabMuslim countries. Legal pluralism in the Arab world. [Ed.] B.Dupret, M.Berger,
Laila al-Zwaini. The Hague: Kluwer Law International, 1999, s.41-54
TINAWI, Emad. Middle Eastern law. International Lawyer, 31 ii (1997)
s.541-545 (1996da.)
VIKR, Knut S. The truth about cats and dogs: the historicity of early Islamic law. Historisk Tiddskrift (Oslo), 82 i (2003) s.1-17.
WESCOAT, J.L. The right of thirst for animals in Islamic law: a comparative asroach. Environment and Planning D: Society and Space, 13 vi (1995)
s.637-654

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<=

A brief report of Eighth Islamic fiqh Seminar. Islamic Studies (Islamabad), 35 ii (1996) s.227-228 [Aligarh Muslim University, 1995]
ZAHRAA, Mahdi. Characteristic features of Islamic law: perceptions
and misconceptions. Arab Law Quarterly, 15 ii (2000) s.168-196 Ayn zamanda
bkz. www.kluweronline.nl
%6 0' 9$ _
$0 A

(5

9_1

8 N :

ABOU EL FADL, Khaled. Speaking in Gods name: Islamic law authority

and women. Oxford: Oneworld, 2001. 361s.
ALI, Mohamed M.Yunis. Medieval Islamic pragmatics. Sunni legal
theorists models of textual communication. Richmond: Curzon, 2000. 267s.
ARABI, Oussama. Studies in modern Islamic law and jurisprudence. The
Hague: Kluwer Law International, 2001. (Arab and Islamic Laws Series, 21).
219s.
BAZDAWI, Muhammad al-. Kitab fihi marifat al-hujaj al-shariya. Livre
o repose la connaissance des preuves lgales. GiriR/Sunum, indeks al Rmas :
Marie Bernand, Eric Chaumont. Cairo: Institut Francais dArchologie Orientale, 2003 (Textes Arabes et Etudes Islamiques, 38). 104+21s. [Frans zca giriRle/sunumla birlikte Arapa metin.]
BELAID, Sadok. Islam et droit: une nouvelle lecture des versets prescriptifs du Coran. 2. bask . Tunis: Centre de Publication Universitaire, 2000.
544s. [Quran vet-Te+r adl eserin evirisi.]
DUTTON, Yasin. The origins of Islamic law: the Quran, the Muwatta and
Madinan amal. Richmond: Curzon, 1999. 264s.
EISSA, Dahlia. Constructing the notion of male superiority over women in
Islam: the influence of sex and gender stereotyping in the interpretation of the
Quran and the implications for a modernist exegesis of rights. [Grabels]: Women
Living under Muslim Laws, 1999 (Occasional Paper, 11). 51s. Ayn zamanda
bkz. www.wluml.org/english/pubs (Gelenksel Mslam hukukunun bir i kritiUi ve
Mslam hukukunun formule edilmesi ve uygulanmas nda kad n haklar na dair
eRitliUin tarih a dan reddi.)
FAREED, Muneer Goolam. Legal reform in the Muslim world: the anatomy of a scholarly dispute in the 19th and the early 20th centuries on the usage of
ijtihad as a legal tool. San Francisco: Austin & Winfield, 1996. 171s.
FARUKI, Kemal A. Islamic jurispurdence [sic]. Delhi: Adam Publishers
& Distributors, 1994. 337s.

<

6'>'?

Fixed and variable aspects of Islamic legislation. Tehran: Al-Balagh

Foundation, 2001. (Islamic Concepts, 28). 128s.
GLEAVE, R. Inevitable doubt: two theories of Shii jurisprudence. Leiden:
Brill, 2000 (Studies in Islamic Law and Society, 12). 263s.
HALLAQ, Wael B. A history of Islamic legal theories: an introduction to
Sunni usul al-f qh. Cambridge: Cambridge University Press, 1997. 294s.
HALLAQ, Wael B. A history of Islamic legal theories: an introduction to
Sunni usul al-fiqh. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. 318s. [Mlk
yay mlanma tarihi 1997.]
HASAN, Ahmad. Analogical reasoning in Islamic jurisprudence: a study of
the juridical principle of Qiyas. Delhi: Adam, 1994. 486s.
HASAN, Ahnsad. The early development of Islamic jurisprudence.
Islamabad: Islamic Research Institute, 1970, tekrar bas m 1994 (Publication,
17) 234s.
HOEBINK. M. Two halves of the same truth: Schacht, Hallaq, and the gate
of Ijtihad. (Tan mlara ynelik bir araRt rma). Amsterdam: MERA, Middle East
Research Associates, 1994 (Occasional Papers, 24). 19s.
Islamic law and legal theory. Ed. Edge, I. Aldershot: Dartmouth, 1996
(The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7)
608s. [Makaleler, daha nce sreli yay nlarda yay mlanm Rt r, 1914- 1989]
JOHANSEN, B. Contingency in a sacred law: legal and ethical norms in the
Muslim fiqh. Leiden: Brill, 1999 (Studies in Islamic Law and Society, 7). 521s.
KAMALI, Mohammed Hashim. Principles of Islamic jurisprudence. Rev.
ed. Cambridge: Islamic Texts Society, 1991, tekrar bas m 1997. 417s.
KHAN, M.A. Islamic jurisprudence: Islamic laws in the modern world.
London: Avon, 1996. 89s.
KRAWIETZ, Birgit. Hierarchie der Rechtsquellen im tradierten sunnitischen Islam. Berlin: Duncker & Humbiot, 2002 (Schriften zur Rechtstheorie,
208) 471s.
LAGHMANI, Slim. Elements dhistoire de la philosophie du droit: le discours fondateur du droit. Tome I: La nature, la rvlotion et le droit. Tunis: CRS, 1993. 308s. (le discours fondateur en Islam classique, s.167-230.)
Lexique des termes Juridiques franais-arabe. Ouvrage collectif sous la dir.
de M.L.Fadhel Moussa. Tunis: Acadmie Tunisienne des Sciences des Lettres
et des Arts / Centre dEtudes, de Recherches et de Publications, 1993.
7+658+7s.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

MASUD, Muhammad Khalid. Iqbals reconstruction of ijtihad. Lahore:

Iqbal Academy Pakistan; Islamabad: Islamic Research Institule, 1995. 236s.
NASEEF, Fatima. Droits et devoirs de la femme en islam: a la lumiere du
Coran et de la Sunna. Lyon: Tawhid, 1995. 27ls.
PELIKN, Petr. Sunna: pramen islmskho priva. Prague: Vodnr, 1997
(Prameny a Nov Proudy Prvn Vdy, 23). 163s.
POYA, Abbas. Anerkennung des IWtihad-Legitimation der Toleranz. Mglichkeiten innerer und u ere Toleranz im Islam am Beispiel der IWtihadDiskussion. Berlin: Schwarz, 2003. 178s.
[SHIRAZI, Abu Ishaq al-]. Trait de thorie lgale musulmane / giriRsunum, indeks al Rmas Eric Chaumont taraf ndan yap lm Rt r. Berkeley:
Robbins Collection, 1999. 432s. [Arapa baRl k: Kitab al-Luma fi usu1 al-fiqh.]
Studies in Islamic legal theory. Ed. by Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002
(Studies in Islamic law and society, 15). 437s.
WILKINS, M.L. Information sources on law of the Islamic world.
(Riyadh:) King Abdulaziz Public Library, 1999 (Nadwa: Masadir al-Malumat
an al-Alam al-Islami / Islamic World Information Sources: Symposium
Research Papers) 21s. [Harward niversitesine zel referansla.)
ZUBAIR, Abdul-Qadir. Exegesis of legislative verses in the Qur an and the
relevant traditions. Book 1: Al-Hudud. Al-Hudud. Lagos: Al-Madinah Heritage,
1997. 141s.
ZUBAIR, Abdul-Qadir. Legal traditions in the embodiment of the Sharia:
their jurisdiction, characterisrics and importance. Lagos: Al-Madinah Heritage,
1997. 114s.
ZUBAIR, Abdul-Qadir. The art of interpretation of rules in the Shariah.
Lagos: Al-Madinah Heritage, 1997. 187s.
)

' '9

[ABD al-FATTAH, Nabil]. The great illusions about renovation of Islamic

jurisprudence. Trc. Wafaa,Mannar. & Wagdy,Wasim. Revitalization of political
thought through democracy and human rights: Islamism, Marxism and Pan
Arabism. Ed. Essam Mohammed Hassan, K.W.Harris. Cairo: Cairo Institute for
Human Rights Studies, (1996), s.16-24
ABD RAHIM, Rahimin Affandi. The concept of ijma in Islamic law: a
comparative study. Hamdard Islamicus, 17 ii (1994) s.91-103
ABDUL BASIR BIN MOHAMAD. Strict liability in the Islamic law of
tort. Islamic Studies, 39 iii (2000) s.445-462

6'>'?

ABDUL RAHMAN, Hasbullah Haji. The origin and development of

ijtihad to solve complex modern legal problems. Bulletin of the Henry Martyn
Institute of Islamic Studies, 17 i (1998) s.7-21
ABDUL RAHMAN, Hasbullah Haji. The origin and development of
ijtihad to solve modern complex legal problems. Hamdard Islamicus, 21 i (1998)
s.7-14
ABDUL RAHMAN, Hasbullah Haji. The origin and development of
Ijtihad to solve modern complex legal problems. Islamic Quarterly, 43 ii (1999)
s.73-88
AHANGAR, Muhammad Altaf Hussain. Iqbal and Hadith: a legal perspective. Iqbal Review, 37 iii (1996) s.89-110 (Mkbal, hukukun bir kaynaU olarak
hadisin kullan lmas n uygun grmemektedir.)
ALI, Muhammad Athar. A critical legal controversy regarding ijtihad:
ijtihad of the Holy Prophet (p.b.h.) Journal of the Pakistan Historical Society, 45 i
(1997) s.99-108
ALWANI, Taha J[abir] al. The testimony of women in Islamic law.
American Journal of Islamic Social Sciences, 13 ii (1996) s.173-196
AMANULLAH, Muhammad. Modern scholars views about closure of
avenues of Ijtihad. Islam and the Modern Age, 27 iii (1996) s.160-178
ANDERSON, J.N.D. Modern trends in Islam: legal reform and modernisation in the Middle East. Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot:
Dartmouth, 1996 (The International Library of Essays in Law & Legal Theory:
Legal Cultures, 7), s.547- 567 [Makale ilk olarak 1971de yay mlanm Rt r.]
[ASHMAWI, Muhammad Said al-]. La jurisprudence islamique / Muhammad Said Al-Ashmawy. Contre lintgrisme islamiste: une experience egyptienne. Rifaat el-Said, Muhammad Said Al-Ashmawy, Khalil Abdel Karim. Paris: Maisonneuve et Larose, 1994, s.109-130
[ASHMAWI, Muhammad Said al-]. La politique legislative dans le Coran / Muhammad Said Al-Ashmawy. Contre lintegrisme islamiste: une experience
egyptienne / Rifaat el-Said, Muhammad Said Al-Ashmawy, Khalil Abdel Karim.
Paris: Maisonneuve et Larose, 1994, s.131-148
BADAWI, M.A.Zaki. Harmonisation of the Shariah and civil law. IIUM
Law Journal, 8 i (2000) s.11-20
BAKAR, Mohd Daud. A comparative study of Islamic legal theory (Usul
al-f qh al-muqaran). IIUM Law Journal, 5 i-ii 1995 (1996) s.51-67
BAKAR, Mohd Daud. A note on qiyas and ratio decidendi in Islamic legal theory. IIUM Law Journal, 4 iii /1994 (1996) s.73-85

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

BAKAR, Mohd Daud. The origins of Islamic legal theory (usul al-f qh)
Intellectual Discourse, 5 ii (1997) s.121-144
BAKAR, Mohd Daud. The theory of context (ikhtilaf al-hlayn) and the
problem of ikhtilaf in Islamic legal theory. Intellectual Discourse, 4 i-ii (1996) s.114
BANNA, Gamal al-, Vers une nouvelle jursiprudence islamique. Compte
rendu et traduction par Mona Akouri. Egypte / Monde Arabe, N.S. 3 / 2000
(2001) s.203-227 [Nahve F qhin Cedidin, Kahire 1996.]
BASSIOUNI, M.Cherif & BADR, Gamal M. The Shariah: sources,
interpretation, and rule-making. UCLA Journal of Islamic and Near Eastern
Law, 1 ii (2002) s.135-181
BHAT, Abdur Rashid. Fiqh: its meaning and sources. Muslim & Arab
Perspectives, 4 i-vi (1997) s.178-187
BIN AL-HAYYAN, Moulay al-Hussain. Imitation and its effects on the
efficiency of assiduity in Islamic jurisprudence. Contemporary Jurisprudence
Research Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat alBuhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 57 (2003) s.28.
BLEUCHOT, H. Les voies de lquit et le droit musulman. (zet: Adalet Rekilleri ve Mslman hukuku.). Droits et Cultures, 38 (1999) s.111-135
BUSKENS. L. An Islamic triangle: changing relationships between
Siharia, state law, and local customs. ISIM Newsletter, 5 (2000) s.8-8
CALDER, N. Al-Nawawis typology of muftis and its significance for a
general theory of Islamic law. Islamic Law and Society, 3 ii (1996) s.137-164
CALDER, N. Law. History of Islamic philosophy. Ed. Seyyed Hossein
Nasr & O.Leaman. London: Routledge, 1996 (Routledge History of World
Philosophies, I), s.979-998
CARTER, M.G. A missing link between law and grammar: the Intisar of
Ibn Wallad. Arabica, 48 i (2001) s.51-65
CARTER, M.G. Analogical and syllogistic reasoning in grammar and
law. Islam: essays on scripture, thought and society: a festschrift in honour of
Anthony H.Johns. Ed. P.G.Riddell & T.Street. Leiden: Brill, 1997 (Islamic
Philosophy, Theology and Science: Texts and Studies, XXVIII), s.104-112
CHAUMONT, E. Ijtihad et histoire en islam sunnite classique selon
quelques juristes et quelques theologiens. Islamic law theory and practice. Ed.
R.Gleave & E.Kermeli. London: Tauris, 1997, s.7-23

6'>'?

CHAUMONT, Eric. Le dire dun Compagnon unique (qawl al-wahid

min al-sahaba) entre la sunna et Iigma dans les usul al-fiqh safiites classiques.
Studia Islamica, 93 / 2001 (2002) s.59-76
CLARKE, L. The Shii construction of Taqlid. Journal of Islamic Studies,
12 i (2001) s.40-64 (Mslam hukuku/f k h usl a s ndan.)
CODD, Rachel Anne. A critical analysis of the role of Ijtihad in legal
reforms in the Muslim world. Arab Law Quarterly, 14 ii (1999) s.112-131
COULSON, N.J. Muslim custom and case-law. Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The Intemational Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.259- 270 [Makale ilk olarak
1959da yay mlanm Rt r.]
DALLAL, Ahmad. Appropriating the past: twentieth century
reconstruction of pre-modern Islamic thought. Islamic Law and Society, 7 iii
(2000) s.325-358 (ReRid R zan n, hukk analoji konusunda Oevknnin grRlerini tart Rt U ve yeniden inR ettiUi yaz lar .)
DUPRET, B. La charia est la source de la. legislation: interpretations
jurisprudentielles et theories juridiques. Letat de droit dans le monde arabe. Ed.
Ahmed Mahiou. Paris: CNRS, 1997 / Annuaire de lAfrique du Nord, 34 / 1995
(1997) s.125-142
DUPRET, B. Lhistoricit de la norme: du positivisme de lislamologie
juridique lanthropologie de la norme islamique. (zet: Standard n/normun
tarihselliUi: Mslam ilimlerindeki hukk pozitivizmden Mslm standard n/normun
antropolojisine.). Annales: Histoire, Sciences Sociales, 54 i (1999) s.169-196;276
ELIASH, J. The Ithna Ashari-Shii juristic theory of political and legal
authority. Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996
(The International Library of Essays in Law & Legal theory: Legal Cultures, 7),
s.471-484 [Makale ilk olarak 1969da yay mlanm Rt r.]
FADEL, Mohammad. The social logic of taqlid and the rise of the Mukhatasar [aynen al nt ]. Islamic Law and Society, 3 ii (1996) s.193-233
FADLALLAH, Sadreddine. Levolution de la science de la jurisprudence
islamique au debut de lIslam. Aux Sources de la Sagesse, 4 / 13(1997) s.53-68
FAYADH, Atiyah Assayid. Legal asellations and terms between confirmation and alteration. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal
concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira,
63 (2004) s. 17-22.
FITZGERALD, S.V. The alleged debt of Islamic to Roman law. Islamic
law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The Interna-

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

tional Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.13-34
[Makale ilk olarak 1951de yay mlanm Rt r.]
GHAMIDI, Javed Ahmad. Customs and behavioral laws. Trc. Saleem,
Shehzad. Renaissance (Lahore), 12 i (2002) s.4-17
GHUTAIMIL, Abdullah Ibn Hamad al-. Fatwa alteration, its concept,
criteria and aslications in Islamic fiqh. Contemporary Jurisprudence Research
Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 35 (1997) s.7-19
GLEAVE, R. Akhbari Shii usu1 al-f qh and the juristic theory of Yusuf
b. Ahmad al-Bahrani. Islamic law: theory and practice. Ed. R.Gleave &
E.Kermeli. London: Tauris, 1997, s.24-45
GLEAVE, Robert M. Imami Shii refutations of qiyas. Studies in Islamic
legal theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002, (Studies in Islamic law
and society, 15), s.267-291
GRACIA, J.J.E. The philosopher and the understanding of the law. Averros and the Enlightenment. Ed. Mourad Wahba & Mona Abousenna. Amherst:
Prometheus Books, 1996, s.243-251 (Mbn RRd.)
HADDAD, Mohamed. Le commencement de lindividu dans la tradition
islamique: doctrine, jurisprudence et empirisme. IBLA, 64 / 187(2001) s.3-24
HALLAQ, Wad B. The quest for origins or doctrine? Islamic legal
studies as colonialist discourse. UCLA Journal of islamic and Near Eastern Law,
2 i (2002-03) s.1-31
HALLAQ, Wad B. Was the gate of Ijtihad closed? Islamic law and legal
theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The Intemational Library of
Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.287- 325 [Makale ilk olarak
1984te yay mlanm Rt r.]
HALLAQ, Wael B. From fatwas to furu: growth and change in Islamic
substantive law. Islamic Law and Society, 1 i (1994) s.29-65
HALLAQ, Wael B. Ifta and ijtihad in Sunni legal theory: a developmental account. Islamic legal interpretation: muftis and their fatwas. Ed. Muhammad
Khalid Masud, B.Messick, D.S. Powers. Cambridge (USA): Harvard University
Press, 1996, s.33-43;336- 337
HALLAQ, Wael B. Non-analogical arguments in Sunni juridical Qiyas.
Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.205225 [Makale ilk olarak 1989da yay mlanm Rt r.]
HALLAQ, Wael B. Takhrij and the construction of juristic authority.
Studies in Islamic legal theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002,
(Studies in Islamic law and society, 15), s.317-335

6'>'?

HAMIDULLAH, Muhammad. Sources of Islamic law -a new asroach.

Iqbal Review, 38 iii (1997) s.53-62
HANEEF, Sayed Sikandar Shah. Principles of environmental law in
Islam. Arab Law Quarterly, 17 iii (2002) s.24 1-254 Ayn zamanda bkz. http://
www.ingentaselect.com
HAQ-PANAH, Reza. The status of law and law abidance in the Holy
Quran. Al-Tawhid, 15 iii (1999) s.107-142
HASAN, Ahmad. Sunnah as a source of Figh. Islamic Studies, 39 i (2000)
s.3-53; 39 iii (2000), s.349-373
HASAN, Ahmad. The Quran: the primary source of fiqh. Islamic Studies,
38 iv (1999) s.475-502
HOFMANN, Murad W. On the development of Islamic jurisprudence.
American Journal of Islamic Social Sciences. 16 i (1999) s.73 92 (Yeni-ictihad
anlay R n savunuyor.)
HOURANI, G.F. The basis of authority of consensus in Sunnite Islam.
Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Alderahot: Dartmouth, 1996 (The
International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7),
s.155-202 [Makale ilk olarak 1964te yay mlanm Rt r.]
IBN DIR, Abboud ibn Ali. Will and intentions according to Islamic
Shariah. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 48 (2000-2001) s.36-53
IZZI DIEN, Mawil. Maslaha in Islamic law: a source or a concept? A
framework for interpretation. Studies in honour of Clifford Edmund Bosworth.
Volume I. Hunter of the East: Arabic and Semitic studies. Ed. I.R.Netton.
Leiden: Brill, 2000, s.345-356
JACKSON, S.A. From Prophetic actions to constitutional theory: a novel
chapter in medieval Muslim jurisprudence. International Journal of Middle East
Studies, 25 (1993), s.71-90
JACKSON, Sherman A. Fiction and formalism: toward a functional
analysis of usul al-fiqh. Studies in Islamic legal theory. Ed. Bernard G.Weiss.
Leiden: Brill, 2002, (Studies in Islamic law and society, 15), s.177-201
JAMAL, Arif A. Principles in the development of Ismaili law. Yearbook
of Islamic and Middle Eastern Law, 7 / 2000-2001 (2002) s.115-126
JOHANSEN, Baber. Formes de langage et fonctions publiques: stereotypes, tmoins et offices dans la preuve par lcrit en droit musulman. Arabica, 44
iii (1997) s.333-376

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

KAMALI, Mohammad Hashim. Fiqh and adaptation to social reality.

Muslim World, 86 i (1996) s.62-84
KAMALI, Mohammad Hashim. Issues in the legal theory of Usul and
prospects for reform. Islamic Studies, 40 i (2001) s.5-23
KAMALI, Mohammad Hashim. Law and society: the interplay of
revelation and reason in the Shariah. The Oxford history of Islam. Ed.
J.L.Esposito. Oxford: Oxford University Press, 1999, s.107-153
KAMALI, Mohammad Hashim. Maqasid al-Sharia: the objectives of
Islamic law. Islamic Studies, 78 ii (1999)-s.193-208
KAMALI, Mohammad Hashim. Methodological issues in Islamic
jurisprudence. Arab Law Quarterly, 11 i (l996) s.3-33
KAPTEIN, N. Sayyid Uthmn on the legal validity of documentary
evidence. Bijdragen Tot de Taal-, Land-en Volkenkunde, 153 i (1997) s.85-102
KHADDURI, Majid. Nature and sources of Islamic law. Islamic law and
legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library
of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.87-107 [Makale ilk olarak 1953te yay mlanm Rt r.]
KHAMENEI, Seyed Mohammad. Begriff und Wurzeln der Gerechtigkeit in der Sicht islamischer Rechtswissenschaft. Gerechtigkeit in den internationalen und interreligisen Beziehungen in islamischer und christlicher Perspektive.
1. Iranisch-Osterreichische Konferenz, Tehran1996. Referate - Anfragen
Gesprachsbeitrge, A.Bsteh, Seyed A.Mirdamadi, (Hrsg.) Mdling: St. Gabriel,
1997, s.35-50 [Tart Rmalar iermektedir.)
KHAN, G.[A.] The pre-Islamic background of Muslim legal formularies.
Aram Periodical, 6 (1994) s.179- 192
KHODADADIAN, Hossein. Igtihad Teil II. Spektrum Iran, 11 I
(1998) s.5-13
KHODADADIAN, Hossein. Igtihad. Spektrum Iran, 10(1997) s.5-9
KHURASANI, Muhammad Waiz Zadeh al-. Ijtihad as viewed by
Imamite Shia: sources and controls. Maab, 9 / 23 (1999) s.18-21
KNALAFALLAH, Haifaa. The elusive Islamic law: rethinking the focus
of modern scholarship. Islam and Christian-Muslim Relations, 12 ii (2001) s.143152 Ayn zamanda bkz. www.taylorandfrancis.metapress.com
KRAWIETZ, B. Darura in modern Islamic law: the case of organ
transplantation. Islamic law: theory and practice. Ed. R,Gleave & E.Kermeli.
London: Tauris, 1997, s.185-193

6'>'?

KRAWIETZ, B. Ethical versus medical values according to

contemporary Islamic law. Recht van de Islam, 16 (1999) s.1-26 (Organ nakli,
sun dlleme & cinsiyet deUiRtirme cerrahisi/, kad nlar n snnet edilmesi.)
KRAWIETZ, B. Islamic legal interpretation, source of legal theory
reconsidered. Hamdard lslamicus, 22 i (1999) s.91-97 (Makale deUerlendirme.)
KRAWIETZ, Birgit. Cut and paste in legal rules: designing Islamic
norms with talfiq. Welt des Islams, 42 i (2002) s.3-40 Ayn zamanda bkz.
http://www.ingentaselect.com
KRAWIETZ, H. The weighing of conflicting indicators in Islamic law.
Law, Christianity and modernism in Islamic society. Proceedings of the Eighteenth
Congress
of
the
Union
Europeenne
des
Arabisants
et
IslamisantsLeuven1996. Ed. U.Vermeulen & J.M.F.Van Reeth. Leuven:
Peeters, 1998 (Orientalia Lovaniensia Analecta, 86), s.71-74
LAYISH, A. The contribution of the modernists to the secularization of
Islamic law. Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth,
1996 (The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.569-583 [Makale ilk olarak 1978de yay mlanm Rt r.]
LIBSON, G. On the development of custom as a source of law in Islamic
law: al-ruju ila al-urfi ahadu al-qawaidi al-khamsi allati yatabanna alayha alf qhu. Islamic Law and Society, 4 ii (1997) s.131-155
LOHLKER, Rdiger. Hadith and Islamic law. Oriente Moderno, 21/ 82 i
(2002) s.17-29
LUKITO, R. The role of custom in the formation of Islamic law. McGill
Journal of Middle East Studies, 5 (1997) s.5-31
MAKDISI, John. A reality check on Istihsan as a method of Islamic legal
reasoning, UCLA Journal of Islamic and Near Eastern Law, 2 i (2002-03) s.99127
MANZOOR, S.Parvez. Legal rationality vs. arbitrary judgement: reexamining the tradition of Islamic Law. Muslim World Book Review, 21 i (2000)
s.3-12. [Makale deUerlendirme.]
MASUD, Muhammad Khalid. The doctrine of siyasa in Islamic law.
Recht van de Islam, 18 (2001) s.1-29
MERON, Y. Forme et substance en droit musulman. Islamic Law and
Society, 5 i (1998) s.22-34 (Lantinomie aristotelicienne.)
METZGER, Barbara J. Revelation and reason: a dynamic tension in
Islamic arbitrament. Journal of Law and Religion, 11 ii (1994-95) s.697-714 [Mlk
& orta dnem hukukunun geliRimi.]

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

MITTER, U. Problemen van het onderzoek naar ontleningen aan nietarabische rechtsstelsels in het ontstaan en de ontwikkeling van het islamitisch
recht. Sharqiyyat, 9 ii (1997) s.107-123
MONASTRA, Yahya. Rethinking our legacy: Ijtihad, fiqh, and
community. Proceedings of the 21st Annual Conference of the Association of
Muslim Social Scientists, East Lansing1992. New directions. Ed. Mona
M.Abul-Fadl. Herndon: International Institute of Islamic Thought & the
Association of Muslim Social Scientists, 1993, s.130-135 (Jri deUerlendirmesi.)
MOOSA, Ebrahim. Languages of change in Islamic law: redefining death
in modernity. Perspectives on Islamic law, justice, and society. Ed. R.S.Khare.
Lanham: Rowman & Littlefield, 1999, s.161-197
MOOSA, Ebrahim. Languages of change in Islamic law: redefining death
in modernity. Islamic Studies, 38 iii (1999) s.305-342
MOOSA, Ebrahim. The poetics and politics of law after empire: reading
womens rights in the contestations of law. UCLA Journal of Islamic and Near
Eastern Law, 1 i (2001-2002) s.1-46 [Mslam hukuk teorisi.]
MOTZKI, H. Het ontstaan van het islamitische recht: de recente wetenschaselijke discussie. Recht van de Islam, 13 (1996) s.1-17
NAGEL, T. La destruccion de la ciencia de la +aria por Muhammad
b.Tumart. Al-Qantara: Revista de Estudios Arabes, l8 ii (1997) s.295-304 (Las
doctrinas de Ibn Tumart)
NEJMEDDINE, Hentati. La rue dans la ville de loccident musulman
mdival daprs les sources juridiques malikites. Arabica, 50 iii (2003) s.273305. Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
OMAR, Mohamed Abdel-Khalek. Reasoning in Islamic law. Part three.
Arab Law Quarterly, 13 i (1998) s.23-60
OMAR, Mohamed Abdel-Khalek. Reasoning in Islamic law. Parts one &
two. Arab Law Quarterly, 12 ii (1997), s.148-196; 12 iv (1997) s.353-383
OTHMAN, Mohammad Zain bin Haji. The status of urf in Islamic law.
IIUM Law Journal, 3 ii (1993) s.40-51
POYA, Abbas. Igtihad und Glaubensfreiheit: Darstellung einer islamisch-glaubensfreiheitlichen Idee anhand sunnitisch-rechtsmethodologischer
Diskussionen. Der Islam, 75 ii (1998) s.226-258
RANA, M.Akram. Usul al-fiqh and American scholarship. Hamdard
Islamicus, 21 i (1998) s.15-21
RANA, Mohammad Akram. Euro-American Orientalists analysis of
Muslim legal theory. Hamdard Islamicus, 19 iv (1996) s.45-66

6'>'?

RARNEMA, Ali. Islamic jurisprudence and public policy. International

Review of Comparative Public Policy, 9 (1997) s.103-122
REBSTOCK, Ulrich. Abwgen als Entscheidungshilfe in den usul al-fiqh:
die Anfnge der tarWih-Methode bei al-Gassas. Der Islam, 80 i (2003) s.110-121.
ROMNEY WEGNER, J. Islamic and Talmudic jurisprudence: the four
roots of Islamic law and their Talmudic counterparts. Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.35-81 [Makale ilk olarak
1982de yay mlanm Rt r.]
ROSADA, B. rdla prawa w systemie prawa islamu sunnickiego. (Rsum: Les sources de la loi dans le systme legal sunnite.) Afryka Azja Ameryka
Laci ska, 74 (1997) s.47-54
ROSEN, L. Justice in Islamic culture and law. Perspectives on Islamic law,
justice, and society. Ed. R S.Khare Lanham: Rowman & Littlefield, 1999, s.3352
RUBIERA MATA, M.J. La mujer en el como fuente de la Xaria: posibilidad de nuevas interpretaciones. Anales de Historia Contemporanea, 13 / 1997
(1998) s.17-23
SACHEDINA, Abdulaziz. The ideal and real in Islamic law. Perspectives
on Islamic law, justice, and society. Ed. R.S.Khare. Lanham: Rowman &
Littlefield, 1999, s.15-3
SACHEDINA, Abdulaziz. Woman, half-the-man? Crisis of male
epistemology in Islamic jurisprudence. Perspectives on Islamic law, justice, and
society. Ed. R.S.Khare. Lanham: Rowman & Littlefield, 1999, s.145-160
SACHEDINA, Abdulaziz. Woman, half-the-man? The crisis of male
jurisprudence. Intellectual traditions in Islam. Ed. Farhad Daftary. London:
Tauris, in association with the Institute of Ismaili Studies, 2000, s.160-178
SALMI, Sad Ibn Ghareer as-. Al-hiyal (stratagems) and their rules in
Islamic Shariah. Contemporary Jurisprudence Research Journal/Majallat alBuhuth al-Fiqhiya al-Musira, 39 (1998) s.43-57
SALVATORE, A. The Islamic reform project in the emerging public
sphere: the (meta-) normative redefinition of Sharia. Between Europe and
Islam: shaping modernity in a transcultural space. A.Hfert & A.Salvatore (ed.)
Brussels: P.I.E. - Peter Lang, 2000 (Multiple Europes. 14), s.89-108
SANDHOLT JACOBSEN,
Information, 10 v (1993) s.7-10

L.

Islamisk

lovgivning.

Mellemost-

SARWAR, Ghulam. Ijtihad as a source of law. Hamdard Islamicus, 20 i

(1997) s.27-32

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

SCHACHT, J. Foreign elements in ancient Islamic law. Islamic law and

legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library
of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.3-11 [Makale ilk olarak
1950de yay mlanm Rt r.]
SCHACHT, J. Problems of modern Islamic legislation. Islamic law and
legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library
of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.515-545 [Makale ilk
olarak 1960ta yay mlanm Rt r.]
SERJEANT, R.B. Sunnah, Quran, Urf. Law and the Islamic world: past
and present. Papers presented to the joint seminar at the Universities of Copenhagen and Lund1993. C.Toll [& diUerleri] taraf ndan organize edilmiRtir. Copenhagen: Munksgaard, 1995 (Historisk-Filosofiske Meddelelser, 68), s.33-48
SHOUAIB, M. Les origines coraniques de la thorie musulmane de
labus de droit. Revue de Droit Internationale et de Droit Compar, 78 iv (2001)
s.340-355
SIMMONS, A.J. Fault, objectivity, and classical Islamic justice.
Perspectives on Islamic law, justice, and society. Ed. R.S.Khare. Lanham:
Rowman & Littlefield, 1999, s.53-61
SOSWAH, Abdul Majeed Muhammad Ismaeel al. Fiqh al-Mouwazannat
in Shariah (jurisprudence of comparison, equilibrium, in Islamic law).
Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallah al-Buhuth al-Fiqhiya alMuasira, 51 (2001) s.7-21
T[I]HRANI, Agha Buzurg. An outline of the history of restriction on Ijtihad. Trc. Husayn, Mujahid. Al-Tawhid, 11 iii-iv (1994) s.151-185
TARIOURI, Hussain Mutawiat-. Fiqh regarding the true state of affairs:
a fundamentalistic fiqhi study. Contemporary Jurisprudence Research Journal /
Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 34 (1997) s.21-33
The sixth symposium of Muslim dialogue: Ijtihad in Islam. Final report.
Maab, 9 / 23 (1999) s.7-9
TOBGUI, Carl Sharif el-. The epistemology of Qiyas and talil between
the Mutazilite Abul-Husayn al-Basri and Ibn Hazm al-Zahiri. UCLA Journal of
Islamic and Near Eastern Law, 2 ii (2003) s.281-354.
VIKR, K.S. The Sharia and the nation state: who can codify the divine
law? The Middle East in a globalised world: papers from the Fourth Nordic
Conference on Middle Eastern Studies, Oslo, 1998. Ed. B.J.Olav & K.S.Vikr.
Bergen: Nordic Society for Middle Eastern Studies, 2000 (Nordic Research on
the Middle East, 6). s.220-250

6'>'?

VOGEL, F.E. The closing of the door of ijtihad and the aslication of the
law. American Journal of Islamic Social Sciences, 10 iii (1993) s.396-401
WEISS, B.[G] Interpretation in Islamic law: the theory of Ijtihd. Islamic
law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.273-286
[Makale ilk olarak 1978de yay mlanm Rt r.]
WICHARD, J.C. Recht und Religion im islamischen Recht. (zet: Mslam
hukukunda din ile hukuk aras ndaki iliRki.) Verfassung und Recht in Ubersee.
Law and Politics in Africa, Asia and Latin Ameria, 30 iv (1997) s.450; 533-544
WIEDERHOLD, L. Das Manuskript Ms. orient. A 918 der Forschungsbibliothek Gotha als Ausgangspunkt fr einige berlegungen zum Begriff
iUtihd in der sunnitischen Rechtswissenschaft. Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, 143 ii (1993), s.328-361

61

)'; 'A '9$ _ 1

$0 A

'9 _ 1

$0 A

ABBOUD-HAGGAR, Soha. El tratado jurdico de Al-Tafri de Ibn alGallab: manuscrito aljamiado de Almonacid de la Sierra (Zaragoza). Edicin,
estudio, glosario y confrontacin con el original rabe. Saragossa: Institucin
Fernando el Catlico, 1999. 2 c. 429;620s.
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. La migration dans la conception
musulmane. St Sulpice: Abu-Sahlieh, 1995. 60s.
BAKHTIAR, Laleh. Encyclopedia of Islamic law: a compendium of the
view of the major schools [Des Plaines:] Library of Islam, 1995 tekrar bas m Chicago: ABC International Group, 1996. 624s. [Mki temel Arapa kaynaUa dayanmaktad r: El-fiqh alel-mezahibil-erbaa & El-fiqh alel-mezahibil-hamse.]
BOUZENITA, Anke. Abdarrahman al-Auzai- ein Rechtsgelehrter des 2.
Jahrhunderts d.H. und sein Beitrag zu den Siyar. Erarbeitet auf der Grundlage des
k. ar-Radd ala siyar al-Auzai. Berlin: Schwarz, 2001. (Islamkundliche Untersuchungen, 240). 397s
BROCKOS, J.E. Early Maliki law: Ibn Abd al-Hakam and his major compendium of jurisprudence. Leiden: Brill, 2000 (Studies in Islamic Law and
Society, 14), 312s.
CALDER, N. Studies in early Muslim jurisprudence. Oxford: Clarendon,
1993. 257s.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

CILARDO, A. Diritto ereditario islamico delle scuole giuridiche sunnite

(hanafita, malikita, safiita e hanbalita) e delle scuole giuridiche zaydita, zahirita e
ibadita: casistica. Rome: Istituto per lOriente C.A.Nallino; Naples: Istituto
Universitario Orientale, Dipartimento di Studi e Ricerche su Africa e Paesi
Arabi, 1994, 1996. 701s.
FATOUM, Aly Abd el-Gaphar. Der `inn-Glaube als islamische Rechtsfrage nach Lehren der Orthodoxen Rechtsschulen. Frankfurt a.M.: Lang, 1999
(Europische Hochschulschriften: Reihe XXIII, Theologie, 662). 173s.
FRANCESCA, Ersilia. Teoria e pratica del commercio nellIslam medievale. I contratti di vendita e di commenda nel diritto ibadita. Rome: Istituto per
IOriente C.A.Nallino, 2002. 232s.
[GHAZZALI, Abu Hamid al-]. The fatawa of Imam Al-Ghazzali (450505 A.H. / 1058-1111 C.E.) Mustafa Mahmoud Abu-Sway taraf ndan eleRtirel
sunum ve notlar eklenmiRtir. Kuala Lumpur: International Institute of Islamic
Thought and Civiliation (ISTAC), 1996. 131s.
GHRAB, Sad. Ibn Arafa et le Malikisme en Ifriqiya au VIIIe/XIVe siecles.
[Tunis:] Universite de Tunis I, Faculte des Lettres de Manouba, 1992-1996
(Publications de la Faculte des Lettres de la Manouba: Serie Lettres, 12). 2 c.
919s.
HORII, Satoe. Die gesetzlichen Umgehungen im islamischen Recht (hiyal):
unter besonderer Bercksichtigung der `annat al-ahkam wa-Wunnat al-hussam des
Hanafiten Said b. Ali as-Samarqandi (gest. 12 Jhdt.). Berlin: Schwarz, 2001.
(Islamkundliche Untersuchungen, 239). 206s.
HURVITZ, Nimrod. The formation of Hanbalism: piety into power. London: RoutledgeCurzon, 2002. 211s.
HUSREV, Molla (Mehmet). Trattato sulla guerra. II Kitab al-`ihad / Nicola Melis. Cagliari: Aipsa, 2002. 247s.
IBN AQIL, Abul-Wafa. Al-Wa-dih fi usul al-fiqh. Mngilizce giriR ve notlarla birlikte Arapa metin / George Makdisi. Cilt I: Kitab al-Madhhab. Beirut:
Deutsche Morgenlandische Gesellschaft; Stuttgart: Steiner, 1996 (Bibliotheca
Islamica, 41a). 27+163s. [Mngilizce giriRle birlikte Arapa metin & notlar.]
IBN AQIL, Abul-Wafa. Al-Wadih fi usul al-fiqh. Mngilizce giriR ve notlarla birlikte Arapa metin / George Makdisi. Cilt II: Kitab Jadal al-usul. Beirut:
Deutsche Morgenlndische Gesellschaft; Berlin: Das Arabische Buch, 1999
(Bibliotheca Islamica, 41b). 157s. [Mngilizce bir nsz ile birlikte Arapa metin
& notlar.]
IBN AQIL. Abu l-Wafa. a1-Wadih fi usu1 al-fiqh. Mngilizce giriR ve notlarla birlikte Arapa metin / George Makdisi. Cilt III: Kitab Jadal al-fukaha.
Beirut: Deutsche Morgenlndische Gesellschaft; Berlin: Das Arabische Buch,

6'>'?

2000 (Bibliotheca Islamica, 41c). 221s. [Mngilizce bir nsz ile birlikte Arapa
metin & notlar.]
IBN IYAD, Muhammad. Madhib al-hukkam fi nawazil al-ahkam (La
actuacin de los jueces en los procesos judiciales) / Muhammad b Iyad; trad. y
estudio Delfina Serrano. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones
Cientficas, Agencia Espaola de Cooperacin Internacional, 1998 (Fuentes
Arbigo-Hispanas, 22). 606s.
IBN ABI ZA[Y]D al-QA[Y]RAWANI. La risala: tratado de creencia y derecho musulmn. Traduccin, comentarios y anexos Ali Laraki. Palma de Mallorca: Kutubia Mayurqa, 1999 (Kutubia Mayurqa Clsicos, 2). 592s.
IBN AB ZAYD al-QAYRAWN. Compendio de derecho islamico. Ed.
Riosalido, J. Madrid: Editorial Trotta, 1993 (Al-Andalus: Textos y Estudios).
249s.
IBN al-NAQIB, Abmad. Reliance of the traveller: the classic manual of
Islamic sacred law Umdat al-salik. Tarjama Inkiliziya li-kitab Umdat al-slik wauddat al-nasik. Ed. & trc. Noah Ha Mim Keller. Gz. ge. ed. Beltsville: Amana, 1997. 1232s. [Mngilizce cevirisi ile Arapa metin, yorum/tefsir, ekler. Arabic
text with facing English translation, commentary, asendices. Mlk olarak 1994te
Evanstonda yay mlanm Rt r.]
IBN RUSHD. The distinguished jurist`s primer: a translation of Bidayat almujtahid. C. 1. Trc. Nyazee, Imran Ahsan Khan, Reading: Garnet, for Centre
for Muslim Contribution to Civilization, 1994. 609s. [Bidayetl-mctehid ve
nihayetl-muktasid adl eserin evirisi.]
IBN RUSHD. The distinguished jurists primer: a translation of Bidayat alMujtahid. C. 2. Trc. Nyazee, Imran Ahsan Khan. Reading: Garnet, 1996. 619s.
IMBER, C. Ebus-Suud: the Islamic legal tradition. Edinburgh: Edinburgh
University Press, 1997 (Jurists: Profiles in Legal Theory). 288s.
Islamic legal interpretation: muftis and their fatwas. Ed. Masud,Muhammad
Khalid., Messick,B. & Powers,D.S. Cambridge (USA): Harvard University
Press, 1996. 431s.
JACKSON, S.A. Islamic law and the state the constitutional jurisprudence
of Shihab al-Din al-Qarafi. Leiden: Brill, 1996 (Studies in Islamic Law and Society, 1). 249s.
KASSIM, Husain. Sarakhsi, Hugo Grotius of the Muslims: concept of
treaties and the doctrine of juristic preference in Islamic jurisprudence. San Francisco: Austin & Winfleld, 1994. 153s.
LALA, Anas Ahmed. Le pourquoi des divergences dopinions entre nos oulma: pluralit dinterprtations en islam. Saint-Pierre: A A Lala, 1998. 95s.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

LOHLKER, Rdiger. Islamisches Familienrecht. I: Methodologische Studien zum Recht mlikitischer Schule in Vergangenheit und Gegenward. Gttingen:
Duehrkohp & Radicke, 2002 (Gttinger Forum fr Arabistik, 1). 190s.
MARTNEZ ALMIRA, M. La dimensin jurdica del tiempo en el Muhtasar de Halil. Rome: Istituto per lOriente C.A.Nallino, 1999 (Quaderni di Diritto Musulmano e dei Paesi Islamici). 180s.
MASUD, Muhammad Khalid. Shatibis philosophy of Islamic law.
Islamabad: Islamic Research Institute, 1995 (Publication, no 96) 294s.
MELCHERT, C. The formation of the Sunni schools of law, 9th-i 0th
centuries C.E. Leiden: Brill, 1997 (Studies in Islamic Law and Society, 4). 244s.
MOTZKI, Harald. The origins of Islamic jurisprudence: Meccan fiqh before
the classical schools. Trc. Katz, Marion H. Leiden: Brill, 2002 (Islamic History
and Civilization: Studies and Texts, 41). 326s.
MURAD, Abdal Hakim. Understanding the four madhhabs: the facts about
Ijtihad and Taqlid. Wembley: WiseMuslim, 1995. 32s.
MURANYI, M. Beitrage zur Geschichte der Haditund Rechtsgelehrsamkeit
der Malikiyya in Nordafrika bis zum 5. Jh. d.H.: biobibliographische Notizen aus
der Moscheebibliothek von Qairawan. Wiesbaden: Hatrassowitz, 1997. 527s.
MURANYI, M. Die Rechtsbcher des Qairawaners Sahnun b. Said: Entstehungsgeschichte und Werkberlieferung. Stuttgart: Steiner, 1999 (Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes, 52/3). 196s.
SCHOLZ, P. Malikitisches Verfahrensrecht: ein Studie zu Inhalt und Methodik der Scharia mit rechtshistorischen und rechtsvergleichenden Anmerkungen
am Beispiel des malikitischen Verfahrensrechts bis zum 12. jahrhundert. Frankfurt
a.M.: Lang, 1997 (Europaische Hochschulschriften: Reihe II, Rechtswissenschaft, 2177) 587s.
[SHAFII, Imam Muhammad b. Idris al-]. Al-Imam Muhammad ibn Idris
al-Shafiis al-Risala fi usul al-fiqh: treatise on the foundations of Islamic jurisprudence. Bir giriRle birlikte eviri, notlar & ekler / Majid Khadduri. 2. bask . Yeni
bas m. Cambridge: Islamic Texts Society, 1997. 379s. [Daha nce 1961de Baltimoreda yay mlanm Rt r.]
SHAFII, Imam Muhammad ibn Idris al-. La Risla: les fondements du
droit musulman. Trad. de larabe, prs. & annot. Lakhdar Souami. [Paris:]
Sindbad, 1997. 516s.
SHIBLI NUMANI, Muhammad. Imam Abu Hanifah: life and work.
English translation of Allamah Shibli Numanis Sirat-i-Numan. Trc. Hussain,
M.Hadi. 4. bask . Delhi: Islamic Book Service, 1998. 235s.

6'>'?

[SISTANI, Sayyid Ali al-Husayni]. Islamic laws. English version of

Tavdhihul masael, according to the fatawa of Ayatullah al Uzama Syed Ali al
Husaini Seestani. [London?:] World Federation of Khoja Shia Ithna-Asheri
Muslim Communities, [1994]. 529s.
STEWART, D.J. Islamic legal orthodoxy: Twelver Shiite responses to the
Sunni legal system. Salt Lake City: University of Utah Press, 1998. 280s.
[TULAYTULI, Ahmad b. Mughith al-]. Al-muqni fi ilm al-surut (formulario notarial) / Ahmad b. Mugit al-Tulaytuli (m. 459/1067). Introd y ed. critica
por F.J. Aguirre Sdaba. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Cientfficas, Instituro de Cooperacion con el Mundo Arabe, 1994 (Fuentes ArbigoHispanas, 5) 57+421s.
WHEELER, B.M. Aslying the canon in Islam: the authorization and maintenance of interpretive reasoning in Hanafi scholarship. Albany (USA): State
University of New York Press, 1996. 324s.
WINKEL, E. Islam and the living law: the Ibn al-Arabi asroach. Karachi:
Oxford University Press, 1997. 115s.
)

' '9

ABBOUD-HAGGAR, Soha. Difusin del tratado jurdico de Al-Tafr

de Ibn al-Gallb en el Occidente musulmn. Aragn en la Edad Media, 14-15
(1999) s.1-18
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. Die Migration im klassischen islamischen Recht. Trc. Junker,P.P. CIBeD0: Beitrage zum Gesprach zwischen Christen
und Muslimen, 10 iii (1996) s.89-101
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. La migration dans la conception musulmane. Oriente Moderno, N.S. 13 (74) vii-xiii / 1994 (1996) s.219-283 (A la
lumiere du droit musulman classique. Situation actuelledes pays arabescas
des Maghrebins en France.)
ADAMS, C. Abu Hanifah, champion of liberalism and tolerance in Islam.
Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.377387 [Makale ilk olarak 1946da yay mlanm Rt r.]
AFFENDI, Rshmin. The significance of the ijtihad in the development of
the Muslim law. Sarjana, 10 (1993) s.85-89
AGUILERA PLEGUEZUELO, Jos. Doctrinas jurdicas malikes
contradictorias en Arabia y el norte de Africa en relacin con el contrato de
sociedad. Homenaje al profesor Jos Maria Frneas Besteiro. Granada:
Universidad de Granada, 1995, s.905-915

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

AJIRI, Adam Muhammad. Ibn Hazm and why he is regarded as the second teacher of the Zhirite madhhab. Islamic Quarterly, 38 ii (1994) s.113-123
AKSOY, Sahin. A critical asroach to the current understanding of Islamic
scholars on using cadaver organs without prior permission. Bioethics, 15 v-vi
(2001) s.461-464 Ayn zamanda bkz. http://www.blackwell-synergy.com
ALI, Muhammad Athar. A critical evaluation of Shah Wali Allahs
attitude to Ijtihad vis--vis the views of the other jurists. Hamdard lslamicus, 20 i
(1997) s.19-26
ARABI, Oussama. Intention and method in Sanhuris fiqh: cause as
ulterior motive. Islamic Law and Society, 4 ii (1997) s.200-223
ARCAS CAMPOY, M. Actos delictivos y accion penal en la Wadiha de
lbn Habib. Boletin de la Asociacion Espanola de Orientalistas, 34 (1998) s.139146
ARCAS CAMPOY, M. Consumo y penalizacion de las bebidas alcoholicas en los Qawanin de Ibn Cuzayy. Al-Andalus Magreb, 3 / 1995 (1998) s.115126
ARCAS CAMPOY, M. El reflejo de la sociedad en los tratados de derecho islmico. Boletin de la Asociacion Espaola de Orientalistas, 33 (1997) s.7785
ARCAS CAMPOY, M. Ibn Battuta y las escuelas juridicas en los paises
del Mediterrneo. Across the Mediterranean frontiers trade, politics and religion,
650-1450. Selected proceedings of the international Medieval Congress, University
of Leeds, 10-13 July 1995, 8-11 July 1996, ed. D.A.Agius & I.R.Netton.
Turnhout: Brepols, 1997 (International Medieval Research, 1), s.347-364
ARCAS CAMPOY, M. Los alimentos en el derecho Maliki. Boletin de la
Asociacion Espanola de Orientalistas, 32 (1996) s.111-119
BADEEN, Edward & KRAWIETZ, Birgit. Eheschlieung mit Dschinnen
nach Badr al-Din al-Sibli. Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, 92
(2002) s.33-51.
BAEK SIMONSEN, J. The development of doctrine and law schools.
Law and the Islamic world: past and present. Papers presented to the joint seminar
at the Universities of Copenhagen and Lund1993. C.Toll [& diUerleri] taraf ndan organize edilmiRtir. Copenhagen: Munksgaard, 1995 (Historisk-Filosofiske
Meddelelser, 68), s.75-80
BALJON, J.M.S. Indo-Pakistani and Egyptian muftis on medical issues.
Muslim World, 86 i (1996) s.85-95 [Yirminci yzy l sonlar .]

6'>'?

BEDIR, Murteza. An early response to Shafii: Isa b. Aban on the

prophetic report (khabar). Islamic Law and Society, 9 iii (2002) s.285-311 Ayn
zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
BLEUCHOT, H. La Jihad et les valeurs universelles. Annuaire de
lAfrique du Nord, 33 / 1994 (1996) s.25-35 (Les traites de droit musulman.)
BLEUCHOT, Herv. Le but du jihad et son volution en droit musulman
(rite malkite). Revue Maroc-Europe, 11 (1997-1998) s.9-31
BLEUCHOT, Herv. . (Summary: Jihad
and the universal values) / . Trc. Prozhogina, S.V. Bocmob, 1999 iii
s.35-44;223-224 [ lk olarak Le jihad et les valeurs universelles ismiyle LAnnuale
de lAfrique du Nord, c. XXXIII (Aix-en-Provence, 1994)de yay mlanm Rt r.
Cihad konusunda bir incelemedir.]
BROCKOS, Jonathan E. Competing theories of authority in early Maliki
texts. Studies in Islamic legal theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002,
(Studies in Islamic law and society, 15), s.3-22
CALDER, N. Accommodation and revolution in Imami Shii jurisprudence: Khumayni and the classical tradition. Islamic law and legal theory. Ed.
I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library of Essays in
Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.585-602 [Makale ilk olarak 1982de
yay mlanm Rt r.]
CALDER, N. Exploring Gods law: Mubammad b. Abmad b. Abi Sahl alSarakhsi on zakat. Law and the Islamic world: past and present. Papers presented
to the joint seminar at the Universities of Copenhagen and Lund1993. C.Toll [&
diUerleri] taraf ndan organize edilmiRtir. Copenhagen: Munksgaard, 1995 (Historisk-Filosofiske Meddelelser, 68), s.57-73
CALDER, Norman. The Uqud rasm al-mufti of Ibn Abidin. Bulletin of
the School of Oriental and African Studies, 63 ii (2000) s.215-228
CALDER, Norman. The Uqud rasm al-mufti of Ibn Abidin. Studies in
honour of Clifford Edmund Bosworth. Cilt I. Hunter of the East: Arabic and
Semitic studies. Ed. I.R.Netton, Leiden: Brill, 2000, s.313-331
CAMARERO CASTELLANO, Inmaculada. Kitab al- awaih. Un capitulo de la Mudawwana sobre las calamidades agricolas. Boletn de la Asociacin
Espaola de Orientalistas, 37 (2001) s.35-45 (Cuando en el medio rural una calamidad destruye los fiutos, objeto del contrato.)
CANO AVILA, Pedro. Dictmenes jurdicos del sevillano Ibn al-Makwi.
II. Boletn de la Asociacin Espaola de Orientalistas, 36 (2000) s.39-51 [Onun
Miyr ndan yap lan zetlerin Mspanyolca evirileri yer almaktad r. Blm I, 29
(1993) say s nda yay mlanm Rt r.]

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

CARMONA GONZALEZ, A. La preclusion (Ta`ciz) en el derecho procesal maliki: un texto del Mufid de Ibn HiRam. Al-Andalus Magreb, 3 / 1995
(1998) s.241-259 [Arapa metin & Mspanyolca eviri iermektedir.]
CARMONA GONZALEZ, A. Las diferencias entre la jurisprudencia
andalusi y el resto de la escuela de Malik: el texto atribuido a Abu Ishaq alGarnati. Al-Qantara: Revista de Estudios Arabes, 19 i (1998) s.67-102
CHAUMONT, E. Kitab al-luma f usul al-fiqh dAbu Ishaq al-rz
(m.476-1083). Introduction, dition critique et index. Mlanges de lUniversit
Saint-Joseph, 53 / 1993-1994 (1997) s.9-241
CHAUMONT, Eric. A propos du Kitab al-radd ala al-Shafii attribu
Abu Bakr Muhammad Ibn al-Labbad al-Qayrawani (m.333/944) et des rfutations de Shafii dans le malikisme ancien. Studies in Islamic and Middle Eastern
texts and traditions in memory of Norman Colder / ed. G.R.Hawting,
J.A.Mojaddedi & A.Samely, Oxford: Oxford University Press, the University of
Manchester ad na, 2000, (Journal of Semitic Studies Suslement, 12) s.75-84
CHAUMONT, Eric. En quoi le madhab safiite est-il safiite selon le Mugit al-halq de Puwayni? Annales Islamologiques / Hawliyat Islamiya, 35 (2001)
s.17-26
COOPER, John. The role of the Atabat in the history of nineteenth century Shii jurisprudence. Islamic University / Al-Jamia al-Islamiya, 2 ii (1995) s.718
DUTTON, Yasin. Juridical practice and Madman amal: Qada in the
Muwatta of Malik. Journal of Islamic Studies, 10 i (1999) s.1-21
DUTTON, Yasin. The introduction to Ibn Rushds Bidayat al-Mujtahid.
Islamic Law and Society, 1 ii (1994) s.188-205
DZANANOVIC, Ibrahim. Osvrt na traktat Hasana Duvnjaka: rasprava o
pet pravnih pitanja o kojima postoji pet razlicitih misljenja (Hasan Duvnjak n
tezi zerine bir incelemedir-Tez, beR farkl grRn bulunduUu beR hukk probleme dairdir. Review of the treatise by Hasan Duvnjak-Treatise on five legal
issues of which there are five different opinions.) Anali Gazi Husrev-begove
Biblioteke, 17-18 (1996) s.83-90 [Risle fil-Mesilil-Muhammese, 17. yzy lda
yaRam R Duvnolu bir fakihe ait.]
ENIOLA, Sikiru Olubenga. An asraisal of AlAbi al-Azharis exegesis on
Bab Musabaqah in the Mukhtasar of Khalil b. Ishaq. Hamdard Islamicus, 24 ii
(2001) s.41-50 [At & deve yar R gibi sporlar n yap lmas nda/idaresinde Mliklerin rehber kitab d r.]
FADEL, Mohammad. Istihsan is nine-tenths of the law: the puzzling
relationship of usul to Furu in the Mliki madhhab. Studies in Islamic legal

6'>'?

theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002, (Studies in Islamic law and
society, 15), s.161-176
370

FAREED, Muneer. Against Ijtihad. Muslim World, 91 iii-iv (2001) s.355-

FIERRO, Maribel. Qasim b. Asbag y la licitud de recibir regalos.

Homenaje al profesor Jos Maria Frneas Besteiro. Granada: Universidad de
Granada, 1995, s.977-981 (Cordobs.)
GLEAVE, Robert. Two classical Shii theories of qada. Studies in Islamic
and Middle Eastern texts and traditions in memory of Norman Colder / ed.
G.R.Hawting, J.A.Mojaddedi & A.Samely, Oxford: Oxford University Press,
the University of Manchester ad na, 2000, (Journal of Semitic Studies
Suslement, 12). s.105-120
HALLAQ, Wad B. From regional to personal schools of law? A
reevaluation. Islamic Law and Society, 8 i (2001) s.1-26 Ayn zamanda bkz.
www.catchword.com
HALLAQ, Wael B. On dating Maliks Muwatta. UCLA Journal of Islamic
and Near Eastern Law, 1 i (200 1-2002) s.47-65
HALLAQ, Wael B. The author-jurist and legal change in traditional
Islamic law. Recht van de Islam, 18 (2001) s.31-75
HALLAQ, Wael B. Was Al-Shafii the master architect of Islamic jurisprudence? International Journal of Middle East Studies, 25 (1993), s.587-605
HARAM, Nissreen. Use and abuse of the law: a Muftis response. Islamic
legal interpretation: muftis and their fatwas. Ed. Muhammad Khalid Masud,
B.Messick, D.S. Powers. Cambridge (USA): Harvard University Press, 1996,
s.72-86;340-342 (Takiyyddin es-Sbk taraf ndan ortaya konulmuR fetvalar)
[HARIRI, Mahmoud Hosain al]. The effect of travelling on the social
and financial issues / Mahmoud ibn Hussein al-Hareeri. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 50
(2001) s.43-56 [Mslam hukuk mezheplerinin grRleri.]
HARMAS, Abdur-Razzaq Ibn Ismaeel. The effects of adhering to a
particular Math-hab on the interpretation of the rules verses in the Quran:
formerly and recently. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat
al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 12 / 46 (2000) s.25-47
HASAN, Ahmad. Al-Shafiis role in the development of Islamic jurisprudence. Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996
(The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures,
7), s.389-423 [Makale ilk olarak 1966da yay mlanm Rt r.]

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

HEINRICHS, W. Structuring the law: remarks on the furuq literature.

Studies in honour of Clifford Edmund Bosworth. Cilt I. Hunter of the East: Arabic
and Semitic studies. Ed. I.R.Netton. Leiden: Brill, 2000, s.332-344
HORII, Satoe. Reconsideration of legal devices (hiyal) in Islamic
jurisprudence: the Hanafis and their exits (makharij). Islamic Law and Society, 9
iii (2002) s.312-357 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
HURVITZ, Nimrod. Schools of law and historical context: re-examining
the formation of the Hanbali madhhab. Islamic Law and Society, 7 i (2000) s.3764
IBRAM, Yousef. La proddure de la fatwa. Muslime und schweizerische
Rechtsordnung. Les musulmans et lordre juridique suisse. Ren Pahud de Mortanges, Erwin Tanner (Hrsg./d.). Freiburg (Switzerland): Universittsverlag
Freiburg, 2002, (Freiburger Verffentlichungen zum Religionsrecht, 13), s.6783
JACKSON, S.A. Ibn Taymiyyah on trial in Damascus. Journal of Semitic
Studies. 39 i (1994) s.41-85 [Onun kan t n n evirisini iermektedir.]
JACKSON, S.A. Setting the record straight: Ibn al-Labbads Refutation of
al-Shafii. Journal of Islamic Studies, 11 ii (2000) s.121-146
JACKSON, S.A. Taqlid, legal scaffolding and the scope of legal injunctions in post-formative theory: mutlaq and amm in the jurisprudence of Shihab
al-Din al-Qarafi. Islamic Law and Society, 3 ii (1996) s.165-192
JOHANSEN, B. The valorization of the human body in Muslim Sunni
law. Princeton Papers: Interdisciplinary Journal of Middle Eastern Studies, 4
(1996) s.71-112 (Hanef mezhebi.)
JOHANSEN, Baber. Signs as evidence: the doctrine of Ibn Taymiyya
(1263-1328) and Ibn Qayyim al-Jawziya (d.1351) on proof. Islamic Law and
Society, 9 ii (2002) s.168-193 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
JOHNSON, K.V. The unerring balance of the law: Abd al-Wahhb alSharanis reconciliation of sanctity (Wilayah and the sharia). Blm 1. Islamic
Quarterly, 41 iv (1997) s.284-300
JOHNSON, K.V. The unerring balance of the law: Abd al-Wahhb alSharnis reconciliation of sanctity (Wilayah and the sharia`a). Blm 2.
Islamic Quarterly, 42 i (1998) s.24-41
JOKISCH, B. Ijtihad in Ibn Taymiyyas fatawa. Islamic law: theory and
practice. Ed. R.Gleave & E.Kermeli. London: Tassris, 1997, s.119-137
KAMALI, Mohammed Hashim. The scope of diversity and ikhtilaf
(juristic disagreement) in the Shariah. Islamic Studies, 37 iii (1998) s.315-337

6'>'?

KOSHERI, Ahmed Sadek el. Islamic schools of law. Islamic law and its
reception by the courts in the west. Congress from 23 to 24 October 1998 in Osnabrck. Le droit islamique et sa rception par les tribunaux occidentaux. Congrs du
23 au 24 octobre 1998 Osnabrck. Ed. by Christian von Bar. Cologne: Carl
Heymanns Verlag, 1999, (Osnabrcker Rechtswissenschsftliche Abhandlungen,
57), s.35-45 [Ina El Kobbia taraf ndan tart R lmas , s.47-49.]
LEBON, A. LImam Al-Shfi: entre justice et intercession. Droits et socits dans le monde arabe: perspectives socio-anthropologiques. Sous la direction
de G.Bohtsch, B.Dupret et J-N.Ferrid. Aix-en-Provence: Presses Universitaires
dAix-Marseille, 1997, s.123-149
LOHLKER, Rdiger. Bida in der malikitischen Rechtsschule: weitere
berlegungen zu Strukturen des Feldes des islamischen Rechts. Zeitschrift der
Deuischen Morgenlndischen Gesellschaft, 152 i (2002) s.95-112
LOWRY, Joseph E. Does Shafii have a theory of four sources of law?
Studies in Islamic legal theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002,
(Studies in Islamic law and society, 15), s.23-50
MADELUNG, W. Abd Allah b. Abbas and Shiite law. Law, Christianity
and modernism in Islamic society. Proceedings of the Eighteenth Congress of the
Union Europeenne des Arabisants et IslamisantsLeuven...1996. Ed.
U.Vermeulen & J.M.F.Van Reeth. Leuven: Peeters, 1998 (Orientalia
Lovaniensia Analecta, 86), s.13-25
MAGHEN, Zeev. Dead tradition: Joseph Schacht and the origins of
popular practice. Islamic Law and Society, 10 iii (2003) s.276-347. Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com ve http://www.brill.nl
MAKDISI, John. Legal logic and equity in Islamic law. Islamic law and
legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library
of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.229-258 [Makale ilk
olarak 1985te yay mlanm Rt r.]
MASUD, Muhammad Khalid, MESSICK, B. & POWERS, D.S. Muftis,
fatwas, and Islamic legal interpretation. Islamic legal interpretation: muftis and
their fatwas. Ed. Muhammad Khalid Masud, B.Messick, D.S.Powers. Cambridge
(USA): Harvard University Press, 1996, s.3-32;33l-336
MELCHERT, C. George Makdisi and Wael B.Hallaq. Arabica, 44 ii
(1997) s.308-3 16 [Ofi hukuk okullar konusundaki al Rmalara katk lar .]
MELCHERT, C. How Hanafism came to originate in Kufa and
traditionalism in Medina. Islamic Law and Society, 6 iii (1999) s.318-347
MELCHERT, C. The adversaries of Ahmad ibn Hanbal. Arabica, 44 ii
(1997) s.234-253

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

MELCHERT, Christopher. Traditionist-jurisprudents and the framing of

Islamic law. Islamic Law and Society, 8 iii (2001) s.383-406 Ayn zamanda bkz.
www.catchword.com
MERON, Y. Marghinani, his method and his legacy. Islamic Law and
Society, 9 iii (2002) s.410-416 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
MERON, Y. The development of legal thought in Hanafi texts. Islamic
law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7), s.329-375
[Makale ilk olarak 1969da yay mlanm Rt r.]
MOHAMED, Aishah. Principles of Islamic jurisprudence according to
Imam Muhammad Idris al-Shafii. Islamic Quarterly, 43 iv (1999) s.279-289
MOOSA, Ebrahim. Allegory of the rule (Hukm): law as simulacrum in
Islam? History of Religions, 38 i (1998) s.1-24 (Hukuk ile kelam aras ndaki iliRki.)
MOTZKI, H. The role of non-Arab converts in the development of early
Islamic law. Islamic Law and Society, 6 iii (1999) s.293-317
PACACI, Mehmet. The role of subject (mujtahid) in al-Shafiis
methodology: a hermeneutic asroach. American Journal of Islamic Social
Sciences, 14 iii (1997) s.1-15
POONAWALA, Ismail K. Al-Qadi Numan and Ismaili jurisprudence.
Mediaeval Ismaili history and thought. Ed. Farhad Daftary. Cambridge: Cambridge University Press, 1996, s.117-143
PORMANN, Peter E. Dos Fatwa Die Herrlichsten Waren (Asnal-mataWir)
des al-Wansarisi. Der Islam: Zeitschrift fr Geschichte und Kultur des Islamischen
Orients, 80 ii (2003) s.301-328.
PUENTE, C.de la. Slavery and the fulfillment of the five pillars of Islam in
early Maliki works. Law, Christianity and modernism in Islamic society.
Proceedings of the Eighteenth Congress of the Union Europeenne des Arabisants
et Islamisants...Leuven 1996. Ed. U.Vermeulen & J.M.F.Van Reeth. Leuven:
Peeters, 1998 (Orientalia Lovaniensia Analecta, 86), s.61-70
PUENTE, Cristina de la. Juridical sources for the study of women:
limitations of the females capacity to act according to Mliki law. Writing the
feminine: women in Arab sources. Ed. Manuela Marin and Randi Deguilhem.
London: Tauris, The European Science Foundation ile iliRkisi vard r,
Strasbourg, France, 2002, (The Islamic Mediterranean, 1), s.95-110
REINHART, A.K. When women went to mosques: al-Aydini on the
duration of assessments. Islamic legal interpretation: muftis and their fatwas. Ed.
Muhammad Khalid Masud, B.Messick, D.S.Powers. Cambridge (USA):

6'>'?

Harvard Univetsity Press, 1996, s.116-128;346-347 (Mslam hukukunun btn

ayg tlar , fiillerin deUerlerini (hkmlerini) ortaya koymak zere dizayn edilmiRtir.)
REINHART, A.Kevin. Like the difference between heaven and earth:
Hanafi and Shafii discussions of fard and wacib in theology and usul. Studies in
Islamic legal theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002, (Studies in
Islamic law and society, 15), s.205-234
SCHACHT, Joseph. Die arabische Hijal-Literatur. Ein Beitrag zur Erforschung der islamisehen Rechtspraxis. Orientalism: early sources, 1: Readings in
Orientalism. Ed. ve bir giriR yazan Bryan S. Turner. London: Routledge, 2000,
s.404-428 [Mlk olarak 1926da yay mlanm Rt r. 1926.]
SCHOLZ, P. Fortbildung der Scharia am Beispiel des malikitischen Verfahrensrechts. Der Islam, 76 i (1999) s.89-138
SCHOLZ, Peter. Legal practice in the Malikite law of procedure. AlQantara: Revista de Estudios Arabes, 20 ii (1999) s.417-435
SHAABAN, Bouthaina. The muted voices of women interpreters. Faith
and freedom: womens human rights in the Muslim world. Ed. Mahnaz Afkhami.
London: Tauris, 1995, s.61-77 (Mslam yasamada.)
SHAABAN, Bouthaina. The muted voices of women interpreters.
Women Living under Muslim Laws: Dossier, 17 (1997) Ayn zamanda bkz.
www.wluml.org/english/pubs (Mslam hukukunda.)
SHAFII, [Imam] Muhammad b Idris a[l]-. Z Kitab al-umm / przelozyla
M.Zyzik. Studia Arabistyczne I Islamistyczne. Majallat al-Dirasat al-Arabiya wal-Islamiya, 7 (1999) s.103-113
SIDDIQUI, Mona. Law and the desire for social control: an insight into
the Hanefi concept of Kafaa with reference to the Fatawa Alamgiri (16641672). Feminism and Islam: legal and literary perspectives. Ed Mai Yamani.
Reading: Ithaca, the Centre of Islamic and Middle Eastern Law ad na, School
of Oriental and African Studies, University of London, 1996, s.49-68 (MoUol
imparatorunun himayesi alt nda derlenmiR bir f k h kitab .)
SIDDIQUI, Mona. The defective marriage in classical Hanafi law: issues
of form and validity. Studies in Islamic and Middle Eastern texts and traditions in
memory of Norman Colder / ed. G.R.Hawting, J.A.Mojaddedi & A.Samely,
Oxford: Oxford University Press, the University of Manchester ad na, 2000,
(Journal of Semitic Studies Suslement, 12). s.271-286
SPECTORSKY, Susan A. Sunnah in the responses of Ishaq b. Rahwayh.
Studies in Islamic legal theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002,
(Studies in Islamic law and society, 15), s.5 1-74

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

SPECTORSKY, Susan. Hadith in the responses of Ishaq b Rahwayh.

Islamic Law and Society, 8 iii (2001) s.407-431 Ayn zamanda bkz.
www.catchword.com
STEWART, D.J. Husayn b. Abd al-Samad al-mils treatise for Sultan
Suleiman and the Shii Shafii legal tradition. Islamic Law and Society, 4 ii
(1997) s.156- 199
STEWART, Devin. Muhammad b. Daud al-Zahiris manual of
jurisprudence, al-Wusul ila marifat al-usul. Studies in Islamic legal theory. Ed.
Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002, (Studies in Islamic law and society, 15),
s.99-158
STOWASSER, B.F. What goes into a paradigm? Some reflections on
gender-issue differences between Sunni law schools, and the problematic of
their historical attribution. Islam and Christian-Muslim Relations, 9 iii (1998)
s.269-283
SYAMSUDDIN, Sahiron. Abu Hanifahs use of the solitary Hadith as a
source of Islamic law. Islamic Studies, 40 ii (2001) s.257-272
TRAUTNER, Bernhard J. What makes traditionalist Muslim legal
thought modern? Collective memory, Islamic legal tradition, and the concept of
ijtihad. Crisis and memory in Islamic societies. Proceedings of the third Summer
Academy of the Working Group Modernity and Islam held at the Orient Institute of
the German Oriental Society in Beirut / ed. Angelika Neuwirth ve Andreas
Pflitsch, Beirut: Orient-Institut der Deutschen Morgenlndischen Gesellachaft;
Wrzbusg: Ergon, 2001, (Beiruter Texte und Studien, 77). s.195-213
TSAFRIR, N. Semi-Hanafis and Hanafi biographical sources. Studia
Islamica, 84 (1996) s.67-85
TURKI, Abdel-Magid. Aggiornamento juridique: continuit et crativit
ou fiction de la fermeture de la porte de lIjtihad. Studia Islamica, 94 (2002) s.565
TURKI, Abdel-Magid. Defense de la tradition du Prophete (sunna) et
lutte contre linnovation blamable (bid`a) dans le mlikisme: du Muwatta de
Mlik (-179/795) au K.al-Gmi dIbn Abi Zayd al-Qayrawani (-386/996). Studia
Islamica, 87 (1998) s.5-34
TURKI, Abdel-Magid. Lu Muwatta de Mlik, ouvrage de fiqh, entre le
hadith et le ray, ou Comment aborder letude du mlikisme kairouanais au
IV/Xe sicle. Studia islamica, 86 (1997) s.5-35
VIKR, Knut S. Opening the Maliki school: Muhammad b. Ali alSanusis views on the Madhab. Journal of Libyan Studies, 1 i (2000) s.5-17

6'>'?

WAN AHMAD, Wan Azhar. Was Al-Shafii against Al-masalih almursalah? Al-Shajarah, 2 ii (1997) s.249-290
WARD, S. Dhimmi women and mourning. Islamic legal interpretation:
muftis and their fatwas. Ed. Muhammad Khalid Masud, B.Messick, D.S.Powers.
Cambridge (USA): Harvard University Press, 1996, s.87-97;342-344 (Tripoliden Takiyyddin es-Sbkye gnderilmiR fetva talepleri)
WEBER, Edgard. La codification juridique du Jihad. Religion between
violence and reconciliation. Ed. Thomas Scheffler. Beirut: Orient-Institut der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft; Wrzburg: Ergon Verlag, 2002,
(Beiruter Texte und Studien, 76), s.135-163
WEISS, B. Amidi on the basis of authority of juristic opinion. Arab and
Islamic studies in honor of Marsden Jones. Dirasat Arabiya wa-Islamiya. Ed.
Thabit Abdullah [& diUerleri.]. Cairo: American University in Cairo Press,
1997, s.111-116
WEISS, Bernard G. Usul-related madhhab differences reflected in
Amidis Ihkam. Studies in Islamic legal theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden:
Brill, 2002, (Studies in Islamic law and society, 15), s.293-313
WIEDERHOLD, L. Blasphemy against the Prophet Muhammad and his
Companions (sabb al-Rasl sabb al-Sahabah): the introduction of the topic into
Shafii legal literature and its relevance for legal practice under Mamluk rule.
Journal of Semitic Studies, 42 i (1997) s.39-70
WIEDERHOLD, L. Legal doctrines in conflict: the relevance of madhab
boundaries to legal reasoning in the light of an unpublished treatise on Taqlid
and Ijtihad. Islamic Law and Society, 3 ii (1996) s.234-304 [Arapa metin & Mngilizce eviri iermektedir.]
WIEDERHOLD, L. Spezialisierung und geteilte Kompetenz-Sunnitische
Rechtsgelehrte Uber die Zulassigkeit von igtihd. Welt des Orients, 28 (1997)
s.153-169
WILLIS, J.R. The fatwas of condemnation. Islamic legal interpretation:
muftis and their fatwas. Ed. Muhammad Khalid Masud, B.Messick, D.S.Powers.
Cambridge (USA): Harvard University Press, 1996, s.153-161;350-351
WINKEL, E. Ibn Arabis fiqh. Proceedings of the 21st Annual Confer ence
of the Association of Muslim Social Scientist, East Lansing1992. New
directsons. Ed. Mona M.Abul-Fadl. Herndon: International Institute of Islamic
Thought & the Association of Muslim Social Scientists, 1993, s.536-552
YANAGIHASHI, H. The judicial functions of the Sultan in civil cases
according to the Malikis up to the sixth/twelfth century. Islamic Law and
Society, 3 i (1996) s.41-74

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

YANAGIHASHI, Hiroyuki. Solidarity in an Islamic society: asaba,

family, and the community. The concept of territory in Islamic law and thought.
Ed. Yanagihashi Hiroyuki. London: Kegan Paul International, 2000 (Islamic
Area Studies, 2), s.51-67 (Mslman hukukular n baz hukk durumlarda
sosyal gruplar nas l tan mlad klar na dairdir, Hanef & Mlik doktrinlerine
zel vurgu vard r.)
ZYSOW, Aron. Mutazilism and Maturidism in Hanafi legal theory.
Studies in Islamic legal theory. Ed. Bernard G.Weiss. Leiden: Brill, 2002,
(Studies in Islamic law and society, 15), s.235-263
+6

8 8

$0 A

898)

9 _)

')' '9 _ ( 9!

8 8 8

HANEEF, Sayed Sikandar Shah. Islamic law of evidence. Petaling Jaya:

Pelanduk, 1994. l00s.
)

' '9

AHMAD, Anis. Women as witness: an Islamic perspective. Pakistan

between secularism and Islam: ideology, issues & conflict. Islamabad: Institute of
Policy Studies, 1998, s.275-287 [Tart Rma, s.289-306.]
ALIM, Abdu Rabb an-Nabi. Dictum of precaution in the Islamic
Shariah. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with
Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 59 (2003) s.3233.
ANDERSON, J.N.D. Law as a social force in Islamic culture and history.
Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996 (The
International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7),
s.487-514 [Makale ilk olarak 1957de yay mlanm Rt r.]
BARAKBAH, Tan Sri Dato Syed Agil. Judges and the judicial function.
IIUM Law Journal, 4 i-ii/ 1994 (1996) s.49-72
BOU ZAID, Ad-Deen al-Jilani. Granting protection to envoys in the
Islamic Shariah. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat alBuhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 58 (2003) s.43-51
CARMONA, Alfonso. Le malkisme et les conditions requises pour
lexercice de la judicature. Islamic Law and Society, 7 ii (2000) s.122-158
COULSON, N.J. Doctrine and practice in Islamic law: one aspect of the
problem. Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge. Aldershot: Dartmouth, 1996

6'>'?

(The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures,
7), s.425-440 [Makale ilk olarak 1956da yay mlanm Rt r.]
HALLAQ, Wael B. Qadis communicating: legal change and the law of
documentary evidence. Al-Qantara: Revista de Estudios Arabes, 20 ii (1999)
s.437-466
HALLAQ, Wael B. The qadis diwan before the Ottomans. Bulletin of the
School of Oriental and African Studies, 61 iii (1998) s.415-436
HAYAT, Shaukat. Exparte proceedings (a comparative study of Islamic
law and Pakistani procedural laws). Hamdard Islamicus, 22 i (1999) s.63-73
HAYAT, Shaukat. The legitimacy of quest for judicial positions: the
Islamic Shariah viewpoint. Hamdard Islamicus, 23 i (2000) s.57-64
IBRAHIM, Ahmad Mohd. & OTHMAN, Mahmud Saedon Awang.
Judges and lawyers under the Shariah. Islam and justice. Kuala Lumpur:
Institute of Islamic Understanding, Malaysia, 1993, s.125-144
OHOBA, A.. Cy . cdcefub
ghibhjibhkh lfujdmiueden, 13: ue, 1995 i, s.22-31
JOHANSEN, B. Truth and validity of the qadis judgment: a legal debate
among Muslim Sunnite jurists from the 9th to the 13th centuries. Recht van de
Islam, 14 (1997) s.1-26
JOHANSEN, B. Wahrheit und Geltungsanspruch: zur Begrndung und
Begrenzung der Autoritt des Qadi-Urteils im islamischen Recht. La giustizia
nellalto medioevo (secoli IX-XI) 11-17aprile 1996. Tomo secondo. Spoleto: Sede
dello Centro, 1997 (Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sullAlto
Medioevo, 44 ii), s.975-1065 [Tart Rma, s.1067-12074.]
KAMALI, Mohammad Hashim. Asellate review and judicial
independence in Islamic law. Islam and public law: classical and contemporary
studies. Chibli Mallat. London: Graham & Trotman. 1993, s.49-83
MASUD, Muhammad Khalid. Application of Islamic law in courts. ISIM
Newsletter, 9 (2002) s.5. Ayn zamanda bkz. www.isim.nl [Konferans
metni/raporu.]
MASUD, Muhammad Khalid. Procedural law between traditionists,
jurists and judges: the problem of Yamin maal-Shahid. Al-Qantara: Revista de
Estudios Arabes, 20 ii (1999) s.389-416
MOOSA, Najma. Womens eligibility for the qadiship. Awraq, 19 (1998)
s.203-227
37

REBSTOCK, U. A Qadis errors. Islamic Law and Society, 6 i (1999) s.1-

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

SALMI. Sad Ibn Ghareer as-. The principle of prohibition of evasive legal devices and its effect in judgments implementation. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 34
(1997) s.8-20
SCHNEIDER, I. Die Merkmale der idealtypischen qadi-justiz
kritische Anmerkungen zu Max Webers Kategorisierung der islamischen
Rechtsprechung. Der Islam, 70 i (1993) s.145-159
TOHAMI, Ammar Bodhiyaf al. Judiciary independence in Islamic law
(Sharia). Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 30 (1996) s.30-37
VIDAL CASTRO, F. El muft y la fetua en el derecho islmico. Notas
para un estudio institucional. Al-AndalusMagreb, 6 (1998) s.289-322
WIEDERHOLD, L. The relevance of sharia (legal ideal) and fiqh
(jurisprudence) to legal practice in Mamluk Egypt and Syria. Aram Periodical,
9-10 (1997-1998) s.7-18
ZIADEH, Farhat J. Compelling defendants asearance at court in Islamic
law. Islamic Law and Society. 3 iii (1996) s.305-315
ZUHAILY, Mohammad al. Judiciary in Islam. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 31
(1996) s.39-51
'6 ';
$0 A

8 8 8 _ !: '5 $ _

$ %' 898)8

BAMBALE, Yahaya Yunusa. Crimes and punishments under Islamic law.

Kaduna: Infoprint Publishers, 1998. 150s.
BERG, M. Hudud ett resonemang om populrorientalismens bruksvrde
och vrldsbild. Stockholm: Carlsson, 1998 (Etnologiska Skrifter, 13). 22s.
ELASHSHAB, Ahmed. The criminal liability in law and Islamic law.
Benghazi: National Publishing House, 1994. 287s.
HANIF, N. Islamic concept of crime and justice. Delhi: Sarup & Sons,
1999. 2 c. 205;309s. [Cilt 1. Political justice and crime; Cilt 2. Crime and justice:
social religious and economic.]
IZZI DIEN, Mawil. The theory and the practice of market law in medieval
Islam: a study of Kitab Nisab al-Ihtisab of Umar b. Muhammad al-Sunami (fl.
7th-8th/l3th-l4th century). Warminster: Gibb Memorial Trust, 1997. 247s.

6'>'?

KAMALI, Muhamad Hashim. The right to personal safety and the

principle of legality in the Shariah. Islamic Studies, 39 ii (2000) s.249-289
SHAH, Sayed Sikander. Homicide in Islam: major legal themes. Arab
Law Quarterly. 14 ii (1999) s.159-168
SHAYZARI, Abd al-Rahman b. Nasr al-. Nihayat al-rutba fi talab alhisba. Trc. Barrage,Fawzan. As-Sikka, 2 iii (2000) Ayn zamanda bkz.
http://islamiccoinsgroup.50g.com/assikka.htm
[Para
&
madeni
para
konusundaki 3 & 30 blmlerinin Mngilizce evirisi.]
SHAYZARI, Abd al-Rahman b. Nasr al-. The book of the islamic market
inspector, Nihayat al-Rutba fi Talab al-Hisba (The utmost authority in the pursuit
of Hisba). Bir giriRle birlikte eviren & notlar koyan & notes by R.P. Buckley.
Oxford: Oxford University Press, the University of Manchester ad na, 1999
(Journal of Semitic Studies: Suslement, 9). 217s.
TAHIR-UL-QADRI, Muhammad. Islamic penal system & philosophy.
Lahore: Minhaj-ul-Quran Publications, [1995] 532s.
)

' '9

AHMED, Syed Maqbool & KHAN, A.Khaliq. The law of crime in the
Quran & religion vs. morality. Encyclopaedic survey of Islamic culture. C. 2:
Studies in Quran. Ed. Mohamed Taher. Delhi: Anmol Publications, 1997, s.4361 [Daha nce y y mlanm R makale gzden geirilmiR & redakte edilmiR.]
ALWANI, Taha J.al. The rights of the accused in Islam. American
Journal of Islamic Social Sciences, 11 iii (1994), s.348-364; 11 iv (1994) s.504-518
ATIGHETCHI, Dariusch. Problemi bioetici nel diritto islamico. Kos, 97
(1993) s.30-33
BASSIOUNI, Cherif. Crime and punishment in Islam. The different
aspects of Islamic culture: the individual and society in Islam. BaR ed.
A.Bouhdiba, yard mc ed. M.Maruf al-Dawalibi. Paris: UNESCO, 1998 (The
Different Aspects of Islamic Culture, 2), s.295- 329
BASSIOUNI, Cherif. Face la dviance. Les diffrents aspects de la
culture islamique lindividu et la socit en Islam. Dir. de volume A.Bouhdiba,
codir. M. Maruf al-Dawalibi. Paris: UNESCO, 1994 (Les Diffrents Aspects de
la Culture Islamique, 2), s.303-338
BASSIOUNI, M.Cherif. Crimes and the criminal process. Arab Law
Quarterly, 12 iii (1997) s.269-286 (Mslamda.)
BENMELHA, Ghaouti. La diya, peine pnale ou reparation due la victime. Revue Algrienne des Sciences Juridiques Economiques et Politiques / Al-

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

Majalla al-Jazairiya li-l-UIum al-Qanuniya al-Iqtisadiya Wa-l-Siyasiya, 34 iv

(1996) s.551-559 (Mslmanlar n dediUi.)
BIN MOHAMAD, Abdul Basir. Nervous shock: a study according to
Islamic law. Islamic Studies (Islamabad), 36 iv (1997) s.633-642
BIN MOHAMAD, Mohd. Nasran. Islamic law of evidence in confession
(Iqrar): definitions and conditions. Islamiyyat, 15 / 1994 (1996) s.71-88
BIN MOHAMMAD, Abdul Basir. The Islamic law of tort: an
introduction. Hamdard Islamicus, 24 i (2001) s.37-48
BLEUCHOT, H. Les conceptions de la peine en droit musulman. (zet:
Mslmlar n hukukunda ceza dRncesi/kavramlar .) Droit et Cultures, 34
(1997) s.43-7l;96
BURTON, J. Law and exegesis: the penalty for adultery in Islam.
Approaches to the Quran. Ed. G.R. Hawting & Abdul-Kader A.Shareef.
London: Routledge, 1993, s.269-284 [Kurn metinleri.]
HAMADI, Hassan Ahmed Ali al-. Diyyah of woman according to Islamic
fiqh and the judiciary in the United Arab Emirates. Contemporary Jurisprudence
Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 38 (1998) s.43-60
HAMDANI, Nizar ibn Abdul-Karim al-. Diyah (blood-money) paid for
homicide between the murdered person and his inheritors, in Islamic fiqh.
Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya alMuasira, 34 (1997) s.34-46
HAMEESH, Abdul-Haq. Rulings concerning tattooing in Islamic
jurisprudence. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 63
(2004) s.14-16.
JACKSON, Sherman. A Domestic terrorism in the Islamic legal
tradition. Muslim World, 91 iii-iv (2001) s.293-310
JOFAN, Nasir al-. Compensation for imprisonment - a comparative
study. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with
Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 61 (2003-2004)
s.24-26.
KLEIN-FRANKE, F. No smoking in paradise: the habit of tobacco
smoking judged by Muslim law. Le Muson, 106 (1993), s.155-183
MASOODI, G.Saqlain & DHAR, Lalita. Euthanasia at Western and
Islamic legal systems: trends and developments. Islamic and Comparative Law
Review, l5-l6 (l995-1996) s.1-36

6'>'?

MUSTAFA, Faizan. Islamic law of confession: a comparison with Western and Indian laws. Islamic Studies, 32 i (1993) s.49-60
OPWIS, F. Schariatrechtliche Stellungnahmen zum Drogenverbot. Welt
des Islams, 39 ii (1999) s.159- 182
PETERS, Rudolph. Murder in Khaybar: some thoughts on the origins of
the Qasama procedure in Islamic law. Islamic Law and Society, 9 ii (2002) s.132167. Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com (Hayber katliam
konusundaki hadis.)
POSTAWKO, Robert. Towards an Islamic critique of capital
punishment. UCLA Journal of Islamic and Near Eastern Law, 1 ii (2002) s.269320
RAJAKARUNA, Saama. Honour crimes and honourable justice. Nethra,
5 i (2002) s.31-46 [Esasen Mslmanlarda.]
REJALI, Darius. Studying a practice: an inquiry into lapidation. Critique:
Journal for Critical Studies of the Middle East, 18 (2001) s.67-100
SCHMITT, Arno. Liwat im Fiqh: mnnliche Homosexualitt? Journal of
Arabic and islamic Studies, 4 / 2001-02 [2003] s.49-110 Ayn zamanda bkz.
http://www.uib no/jais/content4.html
SHAH (HANEEF), Sayed Sikander. Mercy killing in Islam: moral and
legal issues. Arab Law Quarterly, 11 ii (1996) s.105-115
SID-AHMAD, Mohammad Ata-Alsid. Traffic accidents in Islamic law.
IIUM Law Journal, 4 i-ii / 1994 (1996) s.31-47
SIDAHMED, Abdel Salam. Problems in contemporary aslications of
Islamic criminal sanctions: the penalty for adultery in relation to women. British
Journal of Middle Eastern Studies, 28 ii (2001) s.187-204
SUJIMON, M.S. The provision of Islamic law regarding crimes
committed by the foundling (jinayat al-laqit). Hamdard Islamicus, 21 ii (1998)
s.93-97
SURTY, Muhammad Ibrahim H.I. The institution of Hisba & its impact
on the health sciences from the seventh to the thirteenth century CE. Islamic
Quarterly, 43 I (1999) s.5-20
THIESBRUMMEL, B. Sminaire arabo-africaine sur la justice penale et
les reformes pnitentiaires. 29. November -2. Dezember 1991 in Tunis. Orient
(Hamburg/Leverkusen), 34 i (1993), s.21-25
VERCELLIN, G. Hisba: religious duty or practical job? Some
considerations on an Islamic institution between morals and markets. Annali di
Ca Foscari, 37 iii / Serie Orientale, 29 (1998) s.67-96

'&# P '

16 =

$ !$ $
Z B#

( @ >C

$0 A

[O

& &# 6 +

&R

8 8
[N

[>

BINT BADAMASIUY, Juwayriya. Status and role of women under the

Shariah. Kaduna: Zakara, 1998. 72s.
FATTAL, A. Le statut legal des non-musulmans en pays dislam. 2. bask .
Beirut: Dar el-Machreq Sarl Ed, 1995 (Faculte des Lettres et des Sciences
Humaines de IUniversit Saint-Joseph / Recherches, Srie 3, Orient Chrtien,
10) 394s.
IQBAL, Safia. Woman and Islamic law. Rev. ed. Delhi: Adam Publishers
& Distributors, 1997. 316s.
NASIR, Jamal J. The Islamic law of personal status. 3rd ed. The Hague:
Kluwer Law International, 2002 (Arab and Islamic Laws Series, 23). 272s.
SCHNEIDER, I. Kinderverkauf und Schuldknechtschaft: Untersuchungen
zur frhen Phase des islamischen Rechts. Stuttgart: Steiner, in Komm. Deutsche
Morgenlndische Gesellschaft, 1999 (Abhandlungen fr die Kunde des
Morgenlandes, 52i). 454s.
WAHEEDUDDIN KHAN, Mawlana. Woman in Islamic Shariah /
Maulana Wahiduddin Khan. Delhi: Islamic Centre, 1995, tekrar bas m 1998.
159s.
)

' '9

ABDIN, Amira Shamma. Modernist interpretation of the status of nonMuslims in Muslim society. Maghreb Review, 22 iii-iv (1997) s.193-220
ABOU EL FADL, Khaled. Striking a balance: Islamic legal discourse on
Muslim minorities. Muslims on the Americanization path? Ed. Y.Yazbeck
Haddad, J.L.Esposito. New York: Oxford University Press, 2000, s.47-63 [Mlk
yay m , 1998de University of South Florida taraf ndan yap lm Rt r.]
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. La migration dans la conception
musulmane. Migrations Socit, 8 / 45 (1996) s.5-26
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. La migration dans la conception
musulmane (pass, present et avenir). Droit et Cultures, 34 (1997) s.215-246 (A
la lumire du droit musulman classique.)

6'>'?

ABU-SAHLIEH. Sami A.Aldeeb. La migration dans la conception musulmane (pass, prsent et avenir). Deuxime partie. Droit et Cultures, 35 (1998)
s.133-166 [Mslmanlar n hukk grRleri, mevcut uygulamalar.]
ADANG, Camilla. Islam as the inborn religion of mankind: the concept
of fitra in the works of Ibn Hazm. Al-Qantara: Revista de Estudios Arabes, 21 ii
(2000) s.391-410 (Teolojik bak R a s hukukk anlamlar.)
AHMAD, Muhammad Shafiq. On the rights of slaves meted out by Islam
in the first-half of the seventh century. Islamic Culture, 74 ii (2000) s.37-46
AHMED, Muhammad Shafiq. Rights of slaves meted out by Islam in the
seventh century. Journal of the Asiatic Society of Bangladesh (Humanities), 43 ii
(1998) s.1-13
AKSOY, S. Can the time of ensoulment be the beginning of an individual
person? Journal of the Islamic Medical Association of South Africa. Majallat alJamiya al-Tibbiya al-Islamiya bi-Janub Ifriqiya, 4 i (1998) s.2-6 [Hukk dRk
ile ilgili dRnceler/mlahazalar.]
ALSHECH, Eli. Islamic law, practice, and legal doctrine: exempting the
poor from the jizya under the Ayyubids (1171-1250). Islamic Law and Society,
10 iii (2003) s.348-375. Ayn zamanda bkz. http:// www.ingentaselect.com ve
http:/www.brill.nl
ALWANI, Taha J.al. Naturalization and the rights of citizens. Trc. De
Lorenzo,Yusuf [Talal]. American Journal of Islamic Social Sciences, 11 i (1994)
s.71-78 (Mslam n Mslman olmayanlara karR tavr .)
ASSAD, Nassir el-Din el-. Minderheiten im Islam. Trc. Kbli,J.
Menschenbilder, Menschenrechte: Islam und Okzident: Kulturen im Konflikt.
Hrsg. von S.Batzli, F.Kissling & R.Zihlmann. Zurich: Unionsverlag, l994,.s.154172
BAT YEOR. Comment jai decouvert la dhimmitude. Cahiers de
lOrient, 48 (1997) s.7-12
BIN MOHAMAD, Abdul Basir. The types of torts against the person: a
study according to English and Islamic law of tort. Islamic Quarterly, 44 iii
(2000) s.507-536
BISHOP, D.L. Religionsfrihed i Mellemsten. Menneskerettigheder i
Mellemsten. Udvalgt og oversat L. Pedersen. Hjbjerg: Intervention Press,
samarbejde med Tredje Verden Information, Arhus, 1993, s.49-58
BOUHDIBA, Abdelwahab. La protection des minorits. Les diffrents
aspects de la culture islamique: lindividu et la socit en Islam. Dir. de volume
A.Bouhdiba, codir. M.Maruf al-Dawalibi. Paris: UNESCO, 1994 (Les
Diffrents Aspects de la Culture Islamique, 2), s.339-354

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

=<

BOUHDIBA, Abdelwahab. The protection of minorities. The different

aspects of Islamic culture: the individual and society in Islam. BaR ed.
A.Bouhdiba, yard mc ed. M.Maruf al-Dawalibi. Paris: UNESCO, 1998 (The
Different Aspects of Islamic Culture, 2), s.331-346
BUDELLI, Rosanna. La condizione della donna nella dottrina hanbalita:
gli Ahkam al-nisa di Abu al-FaraU Ibn al-Pawzi (m.597/1200). Annali (Istituto
Universitario Orientale), 56 iii /1996 (1998) s.334-353
DADA, Mahomed A. Islam and the autopsy. Journal of the Islamic
Medical Association of South Africa. Majallat al-Jamiya al-Tibbiya al-Islamiya biJanub Ifriqiya, 4 iii (1998) s.62-65 (Gney Afrikadaki durum.)
DALLAL, Ahmad [S.] Yemeni debates on the status of non-Muslims in
Islamic law. Islam and Christian-Muslim Relations, 7 ii (1996) s.181-192 (15.
yzy ldan 19. yzy la kadar.)
DAZ ESTEBAN, F. Los dimmes a nueva luz. Anaquel de Estudios
Arabes, 9 (1998) s.29-40 [Israel Oriental Studies, XVII (1997)in
yorumlar /eleRtirileri ile bir zet.]
EBRAHIM, A[bul]F[adl) M[ohsin]. Legal consequences for deliberate
aggression against the foetus. Journal of the Islamic Medical Association of South
Africa. Majallat al-Jamiya al-Tibbiya al-Islamiya bi-Janub Ifriqiya, 4 i (1998) s.6-9
FADEL, Mohammad. Two women, one man: knowledge, power, and
gender in medieval Sunni legal thought. International Journal of Middle East
Studies, 29 ii (1997) s.185-204
FARUQI, Maysam J.al-. Womens self-identity in the Quran and Islamic
law. Windows of faith: Muslim women scholar-activists in North America. Ed.
G.Webb. Syracuse: Syracuse University Press, 2000, s.72-101
GUARDIOLA, Maria Dolores. Licitud do la venta de esclavas cantoras.
Homenaje al profesor Jos Mario Frneas Besteiro. Granada: Universidad de
Granada, 1995, s.983-996
HADDAD, Wadi Zaidan. Ahl al-dhimma in an Islamic state: the teaching
of Abu al-Hasan al-Mawardis Al-Ahkam al-sultaniyya. Islam and ChristianMuslim Relations, 7 ii (1996) s.169-180
HASNAOUI, Milouda. La ley islmica y el rescate de los cautivos segn
las fetwas de al-Wansarisi e Ibn Tarkat. La liberazione dei captivi tra Cristianit
e Islam. 0ltre la crociata e i1 Wihad: tolleranza e servizio umanitario. Atti del
Congresso interdisciplinare di studi storici (Roma, 16-19 settembre 1998), organizzato per lVIII centenario dellasrovazione della regola dei Trinitari da parte del
Papa Innocenzo III il 17 dicembre 1198 / 15 safar, 595 H a cura di G.Cipollone /
ltlaq sarah al-asr bayn al-Masihiya wa-l-Islam. Abad min al-hurub al-salibiya
wa-l-jihad al-sagir: tasamuh wa-khidma insaniya. [Rome:] Archivio Segreto

6'>'?

Vaticano, Citt del Vaticano, 2000 (Collectanea Archivi Vaticani, 46), s.549558
HIBRI, Azizab Yahia al-. Muslim womens rights in the global village:
challenges and osortunities. Journal of Law and Religion, 15 i-ii (2000-2001) s.
37-66
HIBRI, Azizah Y[ahia] al-. An introduction to Muslim womens rights.
Windows of faith: Muslim women scholar-activists in North America. Ed.
G.Webb. Syracuse: Syracuse University Press, 2000, s.51-71
HOFMANN, Murad W. The protection of religious minorities in Islam.
Encounters (Leicester), 4 ii (1998) s.137-148
HUNWICK, John O. Ahmad Baba on slavery. Sudanic Africa, 11 / 2000
(2001) s.131-139
HUSSAIN, Sheikh Showkat. Religion, religious minorities and the state:
modern national models and Islamic principles. Islamic and Comparative Law
Review, 15-l6 (l995-l996) s.171-196
HUSSAIN, Showkat. Status of non-Muslims in Islamic state. Hamdard
Islamicus, 16 i (1993) s.67-79
KHADIMI, Nour Addeen Mukhtar al-. Genetic engineering in the light
of Shariah. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth
al-Fiqhiya al-Muasira, 52 (2001-2002) s.34-42
KHATAB, Sayed. Citizenship rights of non-Muslims in the Islamic state
of Hakimiyya espoused by Sayyid Qutb. Islam and Christian-Muslim Relations.
13 ii (2002) s.163-187 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
KOOSY, Attiya Ahmed al. Prisoners in Holy War between theology and
law, a Muslim reading of the fifth-sixth century of Hejira eleventh-twelfth
Christian century. La liberazione dei captivi tra Cristianit e Islam. 0ltre la
crociata e i1 Wihad: tolleranza e servizio umanitario. Atti del Congresso
interdisciplinare di studi storici (Roma, 16-19 settembre 1998), organizzato per
lVIII centenario dellasrovazione della regola dei Trinitari da parte del Papa
Innocenzo III il 17 dicembre 1198 / 15 safar, 595 H a cura di G.Cipollone / ltlaq
sarah al-asr bayn al-Masihiya wa-l-Islam. Abad min al-hurub al-salibiya wa-ljihad al-sagir: tasamuh wa-khidma insaniya. [Rome:] Archivio Segreto Vaticano,
Citt del Vaticano, 2000 (Collectanea Archivi Vaticani, 46), s.621-628
MCAULIFFE, Jane Dammen. Legal exegesis: Christians as a case study.
Islamic interpretations of Christianity. Ed. L.Ridgeon, Richmond: Curzon, 2001,
s.54-77
MECHERGUI, Ahmed. Les prceptes des captifs en Islam. La liberazione dei captivi tra Cristianit e Islam. 0ltre la crociata e i1 Wihad: tolleranza e

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

servizio umanitario. Atti del Congresso interdisciplinare di studi storici (Roma, 1619 settembre 1998), organizzato per lVIII centenario dellasrovazione della regola
dei Trinitari da parte del Papa Innocenzo III il 17 dicembre 1198 / 15 safar, 595 H
a cura di G.Cipollone / ltlaq sarah al-asr bayn al-Masihiya wa-l-Islam. Abad
min al-hurub al-salibiya wa-l-jihad al-sagir: tasamuh wa-khidma insaniya.
[Rome:] Archivio Segreto Vaticano, Citt del Vaticano, 2000 (Collectanea
Archivi Vaticani, 46), s.655-659
MEELAD, Zaki al-. Gender equity: reviving classical
jurisprudence. Middle East Affairs Journal, 6 iii-iv (2000) s.77-91

Islamic

MIR-HOSSEINI, Ziba. The construction of gender in Islamic legal

thought and strategies for reform. Hawwa: Journal of Women in the Middle East
and the Islamic world, ii (2003) s.1-28 Ayn
zamanda bkz.
http://leporello.ingentaselect.com/vl=16277934/cl=41/nw=1/rpsv/cw/brill/
15692078/
MITTER, Ulrike. Unconditional manumission of slaves in early Islamic
law: a Hadith analysis. Der Islam, 78 i (2001) s.35-72
MUHIBBU-DIN, M.A. Ahl al-Kitab and religious minorities in the
Islamic state: historical context and contemporary challenges. Journal of Muslim
Minority Affairs, 20 i (2000) s.111-127 Ayn zamanda bkz. www.tandf.co.uk
NOTH, Albrecht. Lislam e le minoranze non-islamiche. Lislam oggi / a
cura de Werner Ende e Udo Steinbach con la collaborazione redazionale di
Michael Ursinus. Bologna: EDB Edizioni Dehoniane Bologna, 1991 (1993),
s.781-798
OCONNOR, Sandra Day. The legal status of women: the journey toward
equality. Journal of Law and Religion, 15 i-ii (2000-2001) s.29-36 [Mslman
lkeler.]
PUENTE, Cristina de la. Entre la esclavitud y la libertad: consecuencias
legales de la manumisin segn el derecho maliki. Al-Qantara: Revista de
Estudios Arabes, 21 ii (2000) s.339-360
RASHEED, Abdullah ibn M.al-. Rules of defamation in the Islamic
Shariah. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 54 (2002) s.12-29
RODRGUEZ ZAHAR, Len. Tres aspectos del origen de la
segregacin de la gente del libro en el islam: hanafismo, Umma y Dhimma.
(zet: Mslamda Kitab n kken ay r m na gre insanlar n grnm:
Haneflik, mmet ve Zimmet.) Estudios de Asia y Africa, 110 / 34 iii (1999)
s.454;583-622
SACHEDINA, Abdulaziz. Political implications of the Islamic notion of
supersession as reflected in Islamic jurisprudence. Islam and Christian-Muslim

6'>'?

Relations, 7 ii (1996) s.159-168 (Hakim Mslman toplumunun, toplumun Mslman olmayan az nl klar yla hukk-etik iliRkileri dzenleme Rekilleri.)
SAEED, Abdullah. Rethinking citizenship rights of non-Muslims in an
Islamic state: Rashid al-Ghannushis contribution to the evolving debate. Islam
and Christian-Muslim Relations, 10 iii (1999) s.307-323
SALAM, Nawaf A. The emergence of citizenship in lslamdom. Arab Law
Quarterly, 12 ii (1997) s.125-147
SCATTOLIN, G. Sufism and law in Islam: a text of Ibn Arabi (560/1165638/1240) on Piotected people (Ahl al-dimma). Islamochristiana / Dirasat
Islamiya Masihiya, 24 (1998) s.37-55
SHARMA, K.M. Whats in a name? Law, religion, and Islamic names.
Denver Journal of International Law and Policy, 26 ii (1997-1998) s.151-207
SHATZMILLER, M. Marriage, family, and the faith: womens
conversion to Islam. Journal of Family History, 21 iii (1996) s.235-266 [OrtaaU
Mslam .]
[SHIBLI NUMANI, Muhammad]. Jizya, capitation tax / Shibli Nomani.
Khuda Bakhsh Library Journal, 93-95 (1994) s.1-14
SUJIMON, M.S. The treatment of the foundling (al-laqit) according to
the Hanafis. Islamic Low and Society, 9 iii (2002) s.358-385 Ayn zamanda bkz.
http://www. ingentaselect.com Includes a bibliography.
URVOY, D. & URVOY, M.T. Ibn Ruhd et la Dimma. Recueil darticles
offert Maurice Bormans par ses collgues et amis. Rome: Pontificio Istituto di
Studi Arabi e dIslamistica, 1996 (Collection Studi Arabo-Islamici del PISAI,
8), s.245-253
WEIGERT, G. A note on the Muhtasib and Ahl al-Dhimma. Der Islam,
75 ii (1998) s.331-337
ZABBAL, F. La temps du droit: les dhimmis on le tribut de la protection.
Qantara (Paris), 15 (1995) s.66-68
ZAHRAA, Mahdi. The legal capacity of women in Islamic law. Arab Law
Quarterly, 11 iii (1996) s.245-263
(<
$0 A

0H

[/

ABAGNARA, V. II matrimonio nellIslam. Naples: Edizioni Scientifiche

Italiane, 1996. 225s.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

==

ADENIYI, Isa. Zina (unlawful sexual intercourse) in the modern world and
its implication in the sharia. Lagos: Ad-Daawat-ul Islamiyyah Book Centre,
[2000 dolaylar nda]. 133s.
ALI, Muhammad. Islamic law of marriage & divorce. Offa: Hasbunallah,
1997. l4s.
ALI, Zeenat Shaukat. The empowerment of women in Islam: with special
reference to mariage and divorce. [2. ed.] Bombay: Vakils, Feffer and Simons,
1997. 462s. [Daha nce Marriage and divorce in Islam ismiyle 1987de
Bombayda bas lm Rt r.]
ARONOVITZ, Alberto & OTHERS. Le droit musulman de la famille et
des successions lpreuve des ordres juridiques occidentaux: tude de droit
compar sur les aspects de droit international priv lis limmigration des
musulmans en Allemagne, en Angleterre, en France, en Espagne, en Italie et en
Suisse. (Sami Aldeeb et Andrea Bonomi, d. ). Zurich: Schulthess, 1999.
(Publications de IInstitut Suisse de Droit Compar, 36). 353s.
ASCFIA, Ghassan. Mariage, palygamie et rpudiation en islam:
justifications des auteurs arabo-musulmans contemporains. Paris: LHarmattan,
1997. 238s.
DOI, Abdul Rahman I. Woman in Shariah (Islamic law). [Yeni bas m].
Lagos: Ad-Daawat-ul-Islamiyyah Book Centre, [2001?]. 199s.
FELLER, Dina Charif. La garde (Hadanah) en droit musulman et dans les
droits gyptien, syrien et tunisien. Geneve: Droz, 1996 (Comparativa, 59) 301s.
GILADI, A. Infants, parents and wet nurses: medieval Islamic views on
breastfeeding and their social implications. Leiden: Brill, 1999 (Islamic History
and Civilization: Studies and Texts, 25). 191s.
GRIBETZ, A. Strange bedfellows: mutat al-nisa and mutat al-Hajj: a
study based on Sunni and Shii sources of tafsir, hadith and fiqh. Berlin: Schwarz,
1994 (lslamkundliche Untersuchungen, 180). 206s.
IBN HANBAL&IBN RAHWAYH. Chapters on marriage and divorce:
responses. Trc. Spectorsky, S.A. Austin: University of Texas Press, 1993. 278s.
[Kitabl-Mesailden tercme.]
IBN YAMUN, Qasim b. Ahmad. La prunelle des yeux: commentaire du
pome dIbn Yamoun sur le mariage lgal et ses rgles / Abu Muhammad Knoun
al-Idrissi al-Hassani. Trc. Fateh,Muhammad al-. 2e ed. Beirut: Al-Bouraq,
2000. 184s. [Oiirin Frans zca evirisi & yorumu. French tratislation of poem &
commentary. BaRl k Ru Rekilde konulmuRtur: Le mariage et ses rasorts intimes.
Arapa baRl k: Qurratl-uyun +erh ala qasidati Ibn Yamun.]

6'>'?

Islamic family law in a changing world: a global resource book. Ed. Naim,
Abdullahi A.an-. London: Zed, 2002. 320s.
KKSAL, Mehmet. Das Verlbnis und seine Auflsung im deutschen und
trkischen Recht unter besonderer Bercksichtigung den Rechtsstellung der Eltern:
eine Untersuchung im Spannungsfeld von Rechtswirklichkeit und Gesetzesrecht.
Konstanz: Hartung-Gorre, 1995 (Konstanzer Schriften zur Rechtswissenschaft,
89). 160s.
Les frontires mouvantes du mariage et du divorce dans les communouts
musulmanes. Grabels: Women Living under Muslim Laws, 1996 (Programme
Femmes et Loi dans le Monde Musulman: Dossier Spcial). 168s. Ayn
zamanda bkz. http://www.wluml.org/french/pubs/pdf/dossiers/sd/SDl.pdf
LOHLKER, R. Scharia und Moderne: Diskussionen zum
Schwangershaftsabbruch, zur Versicherung und zum Zinswesen. Stuttgart: Steiner,
[for] Deutsche Morgenlandische Gesellschaft, 1996 (Abhandlungen fr die
Kunde des Mor genlandes, LI/3). 156s.
LOHLKER, Rdiger. Islamisches Familienrecht. I: Methodologische
Studien zum Recht malikitischer Schule in Vergongenheit und Gegenwart.
Gttingen: Duehrkohp & Radicke, 2002 (Gttinger Forum fr Arabistik, 1).
190s.
MAHMOOD, Shaukat & SHAUKAT, Nadeem. Muslim family laws. 12.,
rev. ed. Lahore: Legal Research Centre, 1996. 305s.
MAHMOOD, Tahir. Statutes of personal law in Islamic countries, history,
texts and analysis. 2. bask . Delhi: India and Islam Research Council, Centre for
Advanced Socio-Legal Studies ile bir anlaRma erevesinde, 1995. 320s. [Mlk
bask s , Delhide 1987de yay mlanm Rt r.]
MAQSOOD, Ruqa[i]yyah Waris. The Muslim marriage guide. London:
Quilliam, 1995. 141s.
MAQSOOD, Ruqaiyyah Waris. The Muslim marriage guide. [Yeni bas m]
Beltsville: Amana, 2000. 143s.
Muslim women and Islamic tradition: studies in modernisation. Ed. Allana,
Mariam. Delhi: Kanishka, 2000. 270s. [Kad nlar ve Mslam hukuku.]
PEARL, D. & MENSKI, W. Muslim family law. 3. bask . London: Sweet
& Maxwell, 1998. 551s. [D.Pearl taraf ndan 1987de Londrada yay mlanan A
textbook on Muslim personal law adl eserin yeni bask s d r.]
SHIRAZI, Imam Muhammad. The family. Trc. Adam,Ali. London:
Fountain Books, 1999. 72s. (Mslam Uretileri ve hukuklar .)
Talaq-i Tafwid: the Muslim womans contractual access to divorce: an
information kit. Ed. Carroll,Lucy. & Kapoor,Harsh. [Grabels:] Women Living
Under Muslim Laws, 1996. 204s.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

UTHMAN, Muhammad Rifat. The laws of marriage in Islam. London:

Dar al Taqwa, 1995. 95s.
WANI, M.Afzal. The Islamic institution of mahr a study of its philosophy,
working & related legislations in the contemporary world. Nonnamy: Upright
Study Home, 1996. 285s. [KeRmire zel referansla]
WANI, M.Afzal. The Islamic law on maintenance of women, children,
parents & other relatives: classical principles and modern legislations in India and
Muslim countries. Noonamy: Upright Study Home, 1995. 287s.
Women, the family, and divorce laws in Islamic history. Ed. Sonbol,Amira
El Azhary. Syracuse: Syracuse University Press, 1996 (Contemporary issues in
the Middle East). 357s.
)

' '9

ABDO, Nahla. Muslim family law: articulating gender, class and the
state. International Review of Comparative Public Policy. Cilt 9: Islam and public
policy. Seri ed. N.Mercuro; Cilt ed. Sohrab Behdad, Farhad Nomani.
Greenwich (USA): JAI, 1997, s.169-193
ABU GHUDDAH, Hasan. Imposing a condition by a woman in marriage
contract that her husband should not marry another wife beside her.
Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic
Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 59 (2003) s.7-10.
ALI, Kecia. Progressive Muslims and Islamic jurisprudence: the necessity
for critical engagement with marriage and divorce law. Progressive Muslims: on
justice, gender and pluralism. Ed. Omid Safi. Oxford: Oneworld, 2003, s.163-189.
ANSARI-POUR, M.A. The legal relationship of a father with his
illegitimate child under Islamic and Iranian law. Yearbook of Islamic and Middle
Eastern Law, 6 / 1999-2000 (2001) s.140-155
, . .
Trc. Prozhogina, Svetlana Viktorovna. chiehb, 2001 vi s.130-138
ARMED, Imtiaz. Should the Muslim practice of triple divorce be
banned: pros and cons. Islam, women and gender justice. [Ed.] Asghar Ali
Engineer, New Delhi: Gyan Publishing House, 2001, s.43-61
ASCHA, Ghassan. La mariage entre musulmans et non-musulmans.
Sharqiyyat, 5 (1993) s.39-53
BADAWI, Leila. Islam. Women in religon. Ed. J.Holm with J.Bowker.
London: Pinter, 1994, s.84- 112

6'>'?

BARBARA, A. Les manages mixtes avec les musulmans. Familles-IslamEurope: le droit confronte au changement. Sous la direction de M-C.Foblets.
Paris: LHarmattan, 1996, s.227-268
BENKHEIRA, Mohammed H. Le commerce conjugal gate-t-il le lait
maternel? Sexualit, medecine et droit dans le sunnisme ancien. Arabica, 50 i
(2003) s.1-78 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
BENKHEIRA, Mohammed Hocine. Donner le sein, cest comme dormer
le jour: la doctrine de lallaitement dans la sunnisme mdival. Studia Islamica,
92 (2001) s.5-52
BILGIN, Beyza Gutachten zur Eheschliessung zwischen einem Christen
und einer Muslimin. Trc. Bayram,Emine., Grosse-Bley,M. & Klautke,H.
CIBeDo Beitrage zum Gesprach zwischen Christen und Muslimen, 10 iii (1996)
s.114-116 [Almanca eviri & Trke metin. DzeltilmemiR metin 10 ii (1996),
s.64-66da yay mlanm Rt .]
BIN MOHAMAD, Abdul Basir. Vicarious liability: a study of the liability
of the guardian and his ward in the Islamic law of tort. Arab Law Quarterly, 17 i
(2002) s.39-49 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
BONOMI, Andrea. Le droit musulman devant les juridictions
europennes: bauche dune synthse. Le droit musulman de la famille et des
successions lpreuve des ordres juridiques occidentaux: tude de droit compar
sur les aspects de droit international priv lis limmigration des musulmans en
Allemagne, en Angleterre, en France, en Espagne, en Italie et en Suisse. (Sami
Aldeeb et Andrea Bonomi, d.), Zurich: Schulthess, 1999, (Publications de
lInstitut Suisse de Droit Compar, 36). s.333-353
BOWEN, D.L. Abortion, Islam, and the 1994 Cairo Population
Conference. International Journal of Middle East Studies, 29 ii (1997) s.161-184
BUSKENS, L. Beknopt overzicht van het islamitisch bewijsrecht, in het
bijzonder inzake huwelijkssluiting en huwelijksontbinding. Recht van de Islam,
16 (1999) s.27-58
DENDANI, Daouia. Droit de filiation, adoption et kafala. Revue
Algrienne des Sciences Juridiques, Economiques et Politiques / Al-Majalla alJazairiya li-l-Ulm al-Qanuniya al-Iqtisadiya wa-l-Siyasiya, 31 iv (1993) s.779791
DEURASEH, Nurdeen. Is birth control permissible by Islamic law
(shariah)? Arab Law Quarterly, 18 i (2003) s.90-97. Ayn zamanda bkz.
http://www.ingentaselect.com
DEUTSCH, K.A. Marriage in Islam by Begum Habibullah (1883-1975).
Indian Journal of Gender Studies, 4 ii (1997) s.269-273 [Gney Asyada
kklerin evliliklerinin s n rland r lmas na dair nerilerle ilgili Mslmanlar n
grRleri konusunda 5 Ekim 1929da yay mlanm R konuRma.]

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

EBERT, Hans-Georg. Wider die Schliessung des Tores des igtihad: zur
Reform der saria am Beispiel des Familien- und Erbrechts. (zet: Mctihad
kap s n n kapanmas aleyhinde: aile ve mirasla ilgili kurallarda grldU
zere Rerat.). Orient: Deutsche Zeitschrift fr Politik und Wirtschaft des Orients,
43 iii (2002) s.365-381;479
EBRAHIM, Abul Fadl Mohsin. An Islamic view on cloning. Journal of
the Islamic Medical Association of South Africa. Majallat al-Jamiya al-Tibbiya alIslamiya bi-Janub Ifriqiya, 4 iii (1998) s.68-69
ERBAY, Celal. An analysis of Islamic law regarding the attainment of
the mature human element. Hamdard Islamicus, 24 i (2001) s.11-21
FABRE, T. & ZABBAL, F. Du mariage entre civilisations: entretien avec
Ibrahim Fadlallah. Qantara: Cultures en Mouvement, 11 (1994) s.56. 58 (Le
mariage, en droit musulman, est un contrat.)
Family, state, and civil society in Islamic communities. ISIM Newsletler, 8
(2001) s.5-5 [Seminer bildirisi/raporu. Aile hukuku.]
FORTIER, Cosinne. Le lait, le sperme, le dos. Et le sang?
Reprsentations physiologiques de la filiation et de la parent de lait en islam
malkite et dans la socit maure. (zet: St, sperm ve s rt. Ve kan m ? Malik
Mslamda ve Moritanya Moor toplumunda soy ve evlatl k imgesi.). Cahiers
dEtudes Africaines, 41 i / 161 (2001) s 97-138
GAFSIA, Nawel. La question des fianailles dans le fiqh. EurOrient, 7
(2000) s.110-134
GILADI, Avner. Breast-feeding in medieval Islamic thought: a
preliminary study of legal and medical writings. Journal of family History, 23 ii
(1998) s.107-123
GRABAU, Fritz-Ren & HENNECKA, Jrgen. Die Vesteilung der
elterlichen Sorge nach islamischen Recht. Beitrge zum islamischen Recht. Hrsg.
Hans-Georg Ebert, Frankfurt a.M.: Lang, 2000, s.91-108
GROOT, G.R.de & RUTTEN, S. Polygamie, naturalisatie, bigamie?
Recht van de Islam, 13 (1996) s.19-60 (Hollandada.)
HABBAL, Mohammad Jamil al- & HAQQI, Raja Ismail. The cerrainty
of an empty uterus (istibr al-rahim) in divorced and widowed women: a
Quranic-medical study of iddah and the reasons for variation in irs duration.
Journal of IMA, 29 iv (1997) s.182-185
HAMADEH, Najla. Islamic family legislation: the authoritarian
discourse of silence. Feminism and Islam legal and literary perspectives. Ed. Mai
Yamani. Reading: Ithaca, the Centre of Islamic and Middle Eastern Law iin,
School of Oriental and African Studies, University of London, 1996, s.331-349

6'>'?

HASSAN, Riffat. Is family planning permitted by Islam? The issue of a

womans right to contraception. Windows of faith: Muslim Women scholaractivists in North America, Ed. G.Webb. Syracuse: Syracuse University Press,
2000, s.226-237
HAWTING, G.[R.] An ascetic vow and an unseemly oath? Ila and Zihar
in Muslim law. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 57 i (1994)
s.113-125 (Niin hukukular genellikle yemin ve adak konusunu, yemin ve adak
hukukundan ziyade evlilik ve boRanma hukuku ile iliRkilendirerek tart Rmaktad rlar?)
HOFMANN, Murad W. Marriages between Christians and Muslims
some comments. Encounters: Journal of Inter-Cultural Perspectives, 5 i (1999)
s.107-109 [Avrupada Hristiyanlar ve kiliseler iin papazl U n rehberliUi konusunda Marriages between Christians and Muslims, s.63-106]
IDREES, Abdul-Fattah Mahmoud. Genetic tests from an Islamic perspective. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with
Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 59 (2003) s.1116.
IDREES, Abdul-Fattah. Cloning from Islamic perspective. Contemporary
Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence /
Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 61 (2003-2004) s.17-19.
IMBER, C. Involuntary annulment of marriage and its solutions in
Ottoman law. (Rsum: Lannulation involuntaire du mariage et ses solutions
dans le droit ottoman.) Turcica, 25 (1993) s.39-73;236
ISMAIEL, Mohammad Abd al-Shafi. The betrothal of women in Islam.
A comparative fiqh (jurisprudential) study. Contemporary Jurisprudence
Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 55 (2002) s.8-30
JAMIL, Javed. Extraordinary importance of Iddah in family health. Islam
and the Modern Age, 31 iv (2000) s.117-124.
JANSEN, W. Sociale aspecten van de rechtsregels
melkverwantschap. Recht van de Islam, 13 (1996) s.61-87

omtrent

KAMAL, Sultana. Mehr: an advantage or dependency reinforced?

Women Living under Muslim Laws: Dossier, 19 (1997) s.91-95 Ayn zamanda
bkz. www.wluml.org/english/pubs
KANAN, Ahmad. Human genome and technology of genetic engineering - mutual fiqh and legal asroaches. Contemporary Jurisprudence Research
Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 60 (2003) s.16-21.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

KHADIMI, Nouruddin Mukhtar al-. Human genome and its legal ruling.
Contemporary Jurisprudence Research Journal /Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya alMuasira, 58 (2003) s.7-22 (Mslam Rerati a s ndan.)
KHAN, Muniza Rafiq. Reform in Muslim personal law: a comparative
study. Indian Muslim women: challenges & response. Ed. Ram Bali Mishra.
Hariharpur: Regional Sociological Research Institute, 1996, s.100-107 [Mslman lkelerle karR laRt rma.]
Le mariage et le divorce dans les communauts musulmanes: enqute sur
le caractre mouvant des frontires juridiques et sociales de lautonomie des
femmes. Les frontires mouvantes du mariage et du divorce dans les communauts
musulmanes. Grabels: Women Living under Muslim Laws, 1996, (Programme
Femmes et Loi dans le Monde Musulman: Dossier Spcial), s.7-10. Ayn zamanda bkz. http://www.wluml.org/french/pubs/pdf/dossiers/sd/SD1.pdf
MAKHDHOOB, Abdurrahman A.al-. The testimony in marriage contract. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with
Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 62 (2004) s.1922.
MALLAT, Chibli. The search for equality in Middle Eastern family law.
Al-Abhath: Journal of the Faculty of Arts and Sciences American University of
Beirut, 48-49 (2000-2001) s.7-65 (Cinsiyet ay r m na karR .)
MANNA, Haytham. Child rights in Arab/Islamic culture. Trc.
Wagdy,Wasim. & Geziri,Moshira el-. Rowaq Arabi, January 1997, s.33-47
MARCOTTE, Roxanne D. How far have reforms gone in Islam?
Womens Studies International Forum, 26 ii (2003) s.153-166 Ayn zamanda bkz.
http://www.sciencedirect.com/science/journal/02775395 (BoRanma ve ok evlilik
konusunda modern Mslman kanunlar .)
MARTINEZ GONZALEZ, E. Matrimonio y divorcio islmicos. Proyeccion historica de Esparia en sus tres culturas: Castilla y Leon, America y Mediterraneo. C. III: Arabe, hebreo e historia de la medicina. E.Lorenzo Sanz (coord)
Valladolid: Junta de Castilla y Leon, Consejeria de Cultura y Turismo, 1993,
s.125-130 [Hukk tutumlar.]
MATHEE, Shaheed. The moral and legal dimensions of talaq (divorce)
by SMS: a critical reading. Annual Review of Islam in South Africa, 4 (2001)
s.42-44 (Cep telefonu k sa mesaj servisi, e-mailler ve diUer elektronik iletiRim
aralar .)
MEHDI, Rubya. Legal rights of Muslim women -a pluralistic asroach.
Law and the Islamic world: past and present. Papers presented to the joint seminar
at the Universities of Copenhagen and Lund1993. C.Toll [& diUerleri] taraf n-

6'>'?

dan organize edilmiRtir. Copenhagen: Munksgaard, 1995 (Historisk-Filosofiske

Meddelelser, 68), s.105-121
MERNISSI, Salima. La filiation de lenfant en droit musulman. Islamic
law and its reception by the courts in the west. Congress from 23 to 24 October
1998 in Osnabrck. Le droit islamique et sa rception par les tribunaux occidentaux. Congrs du 23 au 24 octobre 1998 Osnabrck. Ed. by Christian von Bar.
Cologne: Carl Heymanns Verlag, 1999, (Osnabrcker Rechtswissenschaftliche
Abhandlungen, 57), s.119-135 [Ina El Kobbia taraf ndan tart R lmas , s.137.]
MERON, Yaakov. The Moslem marriage between status and contract.
Studia Islamica, 92 (2001) s.197-203
MOORS, A. Debating Islamic family law: legal texts and social practices.
Social history of women and gender in the modern Middle East / ed.
M.L.Meriwether, J.E.Tucker. Boulder: Westview, 1999, s.141-175
MOORS, A. Debating women and Islamic family law: disciplinary shifts,
different perspectives. ISIM Newsletter, 1 (1998) s.26-26
MUNEEF, Abd al-Muhsin ibn Mohammad ibn Abd sl-Muhsin al. Terms
and stipulations of the divorced woman heritage. Contemporary Jurisprudence
Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fighiya al-Muasira, 51 (2001) s.27-34
MUNEEF, Abdul-Muhsin al-. Rulings on parents gifts to their children.
Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic
Jurisprudence / Majallat al-Buhath al-Fiqhiya al-Muasira, 62 (2004) s.8-10.
MUSTAFA, Faizan. Domestic work as work: recognizing joint property
rights for wives. Islamic and Comparative Law Review, 15-16 (1995-1996) s.118130 [Mslam hukukunu ieriyor.] (Meden hal hukuku)
NIMR, Raga el-. Women in Islamic law. Feminism and Islam: legal and
literary perspectives. Ed Mai Yamani. Reading: Ithaca, the Centre of Islamic and
Middle Eastern Law iin, School of Oriental and African Studies, University of
London, 1996, s.87-102
NRGAARD, M.H. Ammelslagtskab. Jordens Folk, 31 ii (1996) s.69-72
[Mslam hukukunda st ailesi & evlilik.]
OSMAN, Samia. Ehe und Familie im Islam. Muslime und schweizerische
Rechtsordnung. Les musulmans et lordre juridique suisse. Ren Pahud de Mortanges, Erwin Tanner (Hrsg./d.). Freiburg (Switzerland): Universittsverlag
Freiburg, 2002, (Freiburger Verffentlichungen zum Religionsrecht, 13), s.363374 [Mslam hukuku.]
PARKES, Peter. Fostering fealty: a comparative analysis of tributary allegiance of adoptive kinship. Comparative Studies in Society and History, 45 iv

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

(2003) s.741-782. Ayn zamanda bkz. http://journals.cambridge.org [Mslam st

akarabal k dRncesini/anlay R n ieren karR laRt rmal al Rma.]
PEREIRA, Faustina. Post divorce maintenance for Muslim women and
the Islamist discourse. Women Living under Muslim laws: Dossier, 22 (1999)
s.60-65 Ayn zamanda bkz. http://www.wluml.org/english/pubs
PRUVOST, L. Le mariage interreligieux au regard de lislam. Hommes &
Migrations, 1167(1993) s.30-33
RIECK, Jrgen. Die Rolle des Islam bei Ehevertrgen mit einem nichtmoslemischen Ehepartner. Beitrge zum islamischen Recht. Hrsg. Hans-Georg
Ebert, Frankfurt a.M.: Lang, 2000, s.69-90
RISPLER-CHAIM, V. Islamic law of marriage and divorce and the
disabled person: the case of the epileptic wife. Welt des Islams, 36 i (1996) s.90106
RISPLER-CHAIM, Vardit. Islamic law and Jewish law on deserted wives
/ missing husbands: humanitarian considerations. Judaism and Islam:
boundaries, communication and interaction. Essays in honor of William
M.Brinner. Ed. B.H.Hary, J.L.Hayes, F.Astren. Leiden: Brill, 2000 (Brills Series
in Jewish Studies, 27), s.257-267
RISPLER-CHAIM, Vardit. The right not to be born: abortion of the
disadvantaged fetus in contemporary fatwas. Muslim World, 89 ii (1999) s.130143
ROGERS, Therisa. The Islamic ethics of abortion in the traditional
Islamic sources. Muslim World, 89 ii (1999) s.122-129
RUBAISH, Abdul-Rahman bin Sulaiman al-. Solemnizing oaths in Islamic jurisprudence. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal
concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira,
59 (2003) s. 17-23.
RUIZ-ALMODOVAR, C. La mujer en la legislacin musulmana. Arabes, Judas y cristianas: mujeres en la Europa medieval. Ed. C.del Moral. Granada: Universidad de Granada, 1993, s.63-75
RUMAGE, S.A. Resisting the West: the Clinton administrations
promotion of abortion at the 1994 Cairo conference and the strength of the
Islamic response. California Western International Law Journal, 27 i (1996) s.1100
SABUNi, Abd al-Rahman al-. La dissolution du mariage (le talaq). Trc.
Borrmans,M. Etudes Arabes: Dossiers, 86-87 (1994) s.42-71 [Frans zca eviri ile
karR l kl Arapa metin.]

6'>'?

SACHEDINA, Abdulaziz. Islamic perspectives on human cloning.

Journal of the Islamic Medical Association of South Africa Majallat al-Jamiya alTibbiya al-Islamiya bi-Janub Ifriqiya, 5 ii (1999) s.29-33
[SAID-ZADAH, Sayyid Muhsin]. Foundations of the equality
perspective. Modern fiqh: the case of divorce / Hojjat al-Eslam Saidzadeh.
Women Living under Muslim Laws: Dossier, 21 (1998) s.60-63 Ayn zamanda
bkz. http://www.wluml.org/english/pubs
SAMRA, Hussein Ahmed Abdul-Ghani. Reasons of annulling wifes
alimony. Contemporary Jurisprudence Research Journal /Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 58 (2003) s.23-35
SAMRAH, Hussein Ahmed Abdul-Ghani. Guardianship and witness in
marriage contract. Contemporary Jurirprudence Research Journal / MajallatalBuhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 50 (2001) s.22-42
SARDAR ALI, Shaheen. Is an adult Muslim woman sui juris? Some
reflections on the concept of consent in marriage without a wali (with
particular reference to the Saima Waheed case). Yearbook of Islamic and Middle
Eastern Law, 3 / 1996 (1997) s.156-174
SHABBIR, Mohammad. Pinnacle of the vision of womanhood in sociolegal constructs of Islam. Journal of Objective Studies, 10 i (1998) s.50-68
SHUHRUR, Muhammad. La femme en Islam: exemple du droit nouveau. Trc. Borrmans,M. Etudes Arabes: Dossiers, 86-87 (1994) s.92-111 [Frans zca eviri ile karR l kl Arapa metin.]
SIDDIQUI, Mona. The concept of wilaya in Hanafi law: authority versus
consent in al-Fatawa al-Alamgiri. Yearbook of Islamic and Middle Eastern Law,
5 / 1998-1999 (2000) s.171-185 (Evlenmede byk bir problem olarak.)
SPECTORSKY, Susan A. Women of the People of the Book:
intermarriage in early fiqh texts. Judaism and Islam: boundaries, communication
and interaction. Essays in honor of William M.Brinner. Ed. B.H.Hary, J.L.Hayes,
F.Astren. Leiden: Brill, 2000 (Brills Series in Jewish Studies, 27), s.269-278
SUJIMON, M.S. Istilhaq and its role in Islamic law. Arab Law Quarterly,
18 ii / 2003 (2004) s.117-143. Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
SUTAN, Nurasiah Fakih. The status of the wife in relation to her
husband: a discussion of Bint al-Shatis opinion. McGill Journal of Middle East
Studies, 5 (1997) s.33-46
TABARSSI, Muhammad. Feminism and polygamy: the position of
traditional Islamic law. Hamdard Islamicus, 23 i (2001) s.37-48

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

TAGELDIN, Medani Abdelrahman. The right to abortion: a

comparative examination of its legal implications from Islamic and Western
perspective. Journal of Objective Studies, 11 i (1999) s.1-36
The Islamic marriage contract conference, Cambridge, MA, 29-3 1
January 1999. DAVO-Nachrichten, 9 (1999) s.57-58
TUCKER, Judith E. Islamic law and gender: revisiting the tradition. New
frontiers in the social history of the Middle East. Ed. Enid Hill, Cairo: American
University in Cairo, 2001, (Cairo Papers in Social Science, 23 ii 2000) s.99-112
YASMIN, Farhat. Muslim womens rights in marriage and divorce.
Muslim women in India since Independence (feminine perspectives). Ed. Haseena
Hashia. Delhi: Institute of Objective Studies, 1998, s.98-108
ZAHRAA. Mahdi & MALEK, Normi A. The concept of custody in
Islamic law. Arab Law Quarterly. 13 ii (1998) s.155-177

!6 '=( 7 0$
(
$0 A

9'0 ' % 9?
[O

8 8 8
[O

&

ABUDU, A.O. The islamic system of inheritance. Accra: Dyno-Media,

1999. 118s.
[ARIFI, Muhammad Abd al-Hayy]. Death and inheritance: the Islamic
way: a handbook of rules pertaining to the deceased / Muhammad Abdul Hai
Arifi. Trc. Shameem,Muhammad. New Delhi: Kitab Bhavan, 1995. 296s. [Ahkm-i meyyitin tercmesi.]
CILARDO, A. Diritto ereditario islamico delle scuole giuridiche sunnite
(hanafita, malikita, safiita e hanbalita) e delle scuole giuridiche zaydita, zahirita e
ibadita: casistica. Rome: Istituto per lOriente C.A.Nallino; Naples: Istituto
Universitario Orientale, Dipartimento di Studi e Ricerche su Africa e Paesi
Arabi, 1994, 1996. 701s.
DAUDI, Ahmad b Nasr al-. Kitab al-Amwal. Ed. notland ran & trc.
Abul-Muhsin Muhammad Sharfuddin. Islamabad: Islamic Research Institute,
1995 (Publication, no 99). 225+170s.
KHAN, Hamid. Islamic law of inheritance: a comparative study with focus
on recent reforms in the Muslim countries. 2. bask . Karachi: Pakistan Law
House; London: Platinum Publishing, [1999]. 218s.

6'>'?

MINHAS, Imdad Hussain. Inheritance in Islam: Hanafi & Shia laws.

[Gzden geirilmiR bas m.] Lahore: Nadeem Law Book House, [1998]. 264s.
NAFISAH, Abdur Rahman Ibn Hassan al-. A study on jurisprudence of
zakat. Riyadh: Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, [2002] 92+81s.
[Arapa & Mngilizce. Arapa baRl k: Risle f f khiz-zekt.]
29s.

PROIETTO, B. Le successioni nel diritto islamico. Rome: Kasa, [1997]

TARIQ, Bashir. Legal remedies in Islam. Lahore: Khyber Law Publishers,

1994. 1140s. [Evlilik & ayr l k/boRanma, miras & vak f.]
)

' '9

AHMAD, Muhammad Shafiq. Right to own property and security of

property in Islamic law. Islam and the Modern Age, 35 i (2004) s.109-122.
AJETUNMOBI, Musa Ali. Development and value of Islamic law of
bequest. Hamdard Islamicus, 24 i (2001) s.29-36
AKKAM, Muhammad Faruq al-. Des fondements de la propriet dans la
jurisprudence musulmane: la mainmise sur les biens vacants (al-istl al almubh) Revue des Mondes Musulmans et de la Mditerranee, 79-80 / 1996 (1997)
s.25-41
ALWANI, Rokaya Taha Jaber al-. The womans inheritance in Islam
between the text and the interpretation. Contemporary Jurisprudence Research
Journal / Majallot al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 56 (2002-2003) s.43-50
AMMAR, Abdullah M.al-. The endowment of precious metals. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 62 (2004) s.11-14.
ARABI, Oussama. The interdiction of the spendthrift (al-safih): a human
rights debate in classical fiqh. Islamic Law and Society, 7 iii (2000) s.300-324
ARJOMAND, Said Amir. Philanthropy, the law, and public policy in the
Islamic world before the modern era. Philanthropy in the worlds traditions. Ed.
W.F.Ilchman, S.N.Katz, & E.L.Queen. Bloomington: Indiana University Press,
1998, s.109-132 [Vak flar messesesi.]
A symposium on the importance of Islamic waqfs (religious endowments)
in the world today. Maab, 6 / 20 (1996) s:8-8 [1996, bildiri.]
BOUAMAMA, Ali. Lacte cause de mort en droit musulman. Actes
cause de mort. Acts of last will. Quatrime parti Fourth part: Mondes non europens / Non European world. Brussels: De Boeck Universit, 1994 (Recueils

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

de la Socit Jean Bodin pour lHistoire Comparative des Institutions, LXII),

s.93- 113
BULHAJ, Al-Arabi Ibn Ahmed. Easement in Islamic fiqh. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 35
(1997) s.20-27
CAPONERA, Dante A. Ownership and transfer of water and land in
Islam. Water management in Islam. Ed. Naser I.Faruqui, Asit K.Biswas, ve
Murad J.Bino Tokyo: United Nations University Press; Ottawa: International
Development Research Centre, 2001, s.94-102
CILARDO, Agostino. On some recent laws on the Islamic law of
inheritance Proceedings of the Arabic and Islamic Sections of the 35th
International Congress of Asian and North African Studies (ICANAS). Blm Mki.
Ed. A. Fodor. Budapest: Etvs Lornd University, Chair for Arabic Studies &
Csoma de Krs Society, Section of Islamic Studies, 1999, (The Arabist, 21-22),
s.193-204
CILARDO, Agostino. Some peculiarities of the law of inheritance: the
formation of Imami and Ismaili law. Journal of Arabic and Islamic Studies, 3 /
2000
[2003]
s.127-137.
Ayn
zamanda
bkz.
http://www.uib.no/jais/v003/cilardo2.pdf
DECOBERT, C. Linstitution du waqf, la baraka et la transmission du
savoir. Modes de transmission de la culture religieuse en Islam. Travaux publis
sous la din de Hassan Elboudrari. Cairo: institut Francais dArcheologie Orientale du Caire, 1993, s.25-40
DENOIX, S. Formes juridiques, enjeux sociaux et strategies foncieres.
Revue des Mondes Musulmans et de la Mditerrane, 79-80 / 1996 (1997) s.9-22
[Mslman dnyas .]
DROZ, Georges. Le droit occidental face au droit islamique - proprit
et succession en droit musulman. Islamic law and its reception by the courts in the
west. Congress from 23 to 24 October 1998 in Osnabrck. Le droit islamique et sa
rception par les tribunaux occidentaux. Congrs du 23 au 24 octobre 1998 Osnabrck. Ed. Christian von Bar. Cologne: Carl Heymanns Verlag, 1999, (Osnabrcker Rechtswissenschaftliche Abhandlungen, 57), s.139-152 [Ina El Kobbia
taraf ndan tart R lmas , s.153]
EBERT, Hans-Georg. Wider die Schliessung des Tores des igtihad: zur
Reform der saria am Beispiel des Familien- und Erbrechts. (zet: Mctihad
kap s n n kapanmas aleyhinde: aile ve mirasla ilgili kurallarda grldU zere Rerat.). Orient: Deutsche Zeitschrift fr Politik und Wirtschaft des Orients, 43
iii (2002) s.365-381;479

6'>'?

FOSTER, Nicholas H.D. The Islamic law of real security. Arab Law
Quarterly, 15 ii (2000) s.131-155 Ayn zamanda bkz. www.kluweronline.nl
HUMOUD, Ibraheem ibn Nassir at-. At-Taleeq in contracts of donation
and authentication. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat alBuhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 11 / 44 (1999-2000) s.32-38
IBN BAYYAH, Abdullah Sheikh Mahfoudh. Impact of benefit from
(waqf). Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 47 (2000) s.8-19
IHSANOPLU, Ekmeleddin. Business ethics in a multi-faith context:
property transactions in Islam. The West and Islam: towards a dialogue. Ed.
Zeynep Durukal Abuhusayn, Muhammad Isa Waley. Istanbul: Organisation of
the Islamic Conference, Research Centre for Islamic History, Art and culture
(IRCICA), 1999, s.68-82
JOHANSEN, B. Legal literature and the problem of change: the case of
the land rent. Islam and public law: classical and contemporary studies. Chibli
Mallat. London: Graham & Trotman, 1993, s.29-47
KAMOY, Abdul-Malik Abdul-Ali. The benefit of the mortgagee from a
mortgaged item. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat alBuhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 33 (1997) s.51-69
[KATUZIYAN, Nasir]. Development of the institution of endowment
and its future prospects: a comparative and historical study / Naser Katooziyan.
Trc. Khodabandeloo, Farrokh. Anthology of Iranian Studies / Majmuah-i
Maqalat-i Mutalaat-i Irani, 6 (2002) s.163-183. [Mslam hukuku.]
KHATEEB, Yassin Ibn Nassir al-. Buildings on the verge of collapse.
Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya alMuasira, 38 (1998) s.8-33
KIMBER, R. The Quranic law of inheritance. Islamic Law and Society, 5
iii (1998) s.291-325
KOZLOWSKI, Gregory C. Religious authority, reform, and philanthropy
in the contemporary Muslim world. Philanthropy in the worlds traditions. Ed.
W.F.Ilchman, S.N.Katz, & E.L.Queen. Bloomington: Indiana University Pres,
1998, s.279-308 [Vak flar.]
LAYISH, A. The family waqf and the shari law of succession in modern
times. Islamic Law and Society, 4 iii (1997) s.352-388
MALIK, Walied [a]l-. State ownership of minerals under Islamic law.
Journal of Energy & Natural Resources Law, 14 iii (1996) s.310-324
MUHAJIRANI, Abbas. Waqf: the right way for the continuous service of
humanity. Maab, 7 / 21 (1997) s.10-16

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

NAJJAR, Muslih an-. Privatization of public properties in Islamic jurisprudence Privatization in Islamic fiqh. Contemporary Jurisprudence Research
Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 61 (2003-2004) s.20-22.
OHAB, Nazeir bin Mohammad al-Tayeb. Concession contract: a
comparative rooting study of the oil contract. Contemporary Jurisprudence
Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 55 (2002) s.31-50
POWERS, D.S. The art of the legal opinion: al-Wansharisi on Tawlij.
Islamic legal interpretation: muftis and their fatwas. Ed. Muhammad Khalid
Masud, B. Messick, D.S.Powers. Cambridge (USA): Harvard University Press,
1996, s.98-115;344-345 (Mslam miras hukuku.)
POWERS, D.S. The Maliki family endowment: legal norms and social
practices. International Jurnal of Middle East Studies, 25 (1993), s.379-406 (10. ve
16. yzy llar aras nda Mslman MspanyaMaUribve Afrikadaki byk Rehirlerde yay mlanan101 fetvaya dayand r l m Rt r.)
POWERS, David S. The Islamic family endowment (waqf). Vanderbilt
Journal of Transnational Law, 32 iv (1999) s.1167-1190
POWERS. D.S. The Islamic inheritance system: a socio-historical
asroach. Arab Law Quarterly, 8 i (1993) s.13-29
QALAJI, Abdul Hafeez Rawwas. The sole will in Islamic jurisprudence.
Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya alMuasira, 33 (1997) s.36-50
SADIQ, Yushua. An analysis of Yoruba and Islamic laws of inheritance.
Muslim World, 86 iii-iv (1996) s.3 13-333
SAMOUR, Nahed. The principle of just exchange in the private and
public spheres of Islamic law: the consequences of the construction of property
and proprietor for the Hanafi woman. Yearbook of Islamic and Middle Eastern
Law, 7 / 2000-2001 (2002) s.85-114
SAMRAH, Hussain A.Abdul-Ghani. The right of compulsory possession
in Islamic fiqh. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat alBuhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 11 / 44 (1999-2000) s.9-31
SCHOENBLUM, Jeffrey A. The role of the legal doctrine in the decline
of the Islamic waqf: a comparison with the trust. Vanderbilt Journal of
Transnational Law, 32 iv (1999) s.1191-1127
SHAMS UL BASAR. A critical analysis of the deliberations of Mr. David
S. Powers regarding the Umariyyatan. Hamdard Islamicus, 24 i (2001) s.49-58
(mer b. Hattab nmirasla ilgili iki nl karar .)

6'>'?

SHATZMILLER, Maya. Islamic institutions and property rights: the case

of the public good waqf. Journal of the Economic and Social History of the
Orient, 43 i (2001) s.44-74. [Genel olarak, & zellikle VenRersnin Miyr nda.]
Ayn zamanda bkz. www.ingentaselect.com
STILLMAN, N.A. Waqf and the ideology of charity in medieval Islam.
Studies in honour of Clifford Edmund Bosworth. Volume I. Hunter of the East:
Arabic and Semitic studies. Ed. I.R.Netton. Linden: Brill, 2000, s.357-372
SUDAIS, Muhammad A.al-. How does Aaqilah bear the responsibility of
paying blood-money? Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal
concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira,
60 (2003) s.30-31. (KiRinin, tayin edilmiR bir miras pay na sahip olmayan erkek
varisleri.)
TOPOLJAK, Sulejman. erijatski propisi o izgubljenim stvarima i
pivotinjama. (zet: Kaybedilen Reyler ve hayvanlarla ilgili Oer kurallar.)
Glasnik Rijaseta Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini, 64 vii-viii (2002)
s.732-752
VAN STAVEL, Jean-Pierre. Savoir faire et le faire savoir: lexpertise
judiciaire en matire de construction, daprs un auteur tunisois du 8e/XIVe
sicle. Annales Islamologiques / Hawliyat Islamiya, 35 (2001) s.627-62
VIDAL CASTRO, Francisco. El agua en el derecho islmico. Introduccin a sus origenes, propriedad y uso. El agua en la agricultura de al-Andalus.
(Coord. Catlogo, P. de la Torre). Barcelona: Lunwerg, [1995], s.99-117
WERNER, Christoph & SCHWARZ, Florian. Waqf als soziale, rechtliche und religise Institution der Islamischen Welt. Der Islam, 80 i (2003) s.3031.
WOHIDUL ISLAM, Muhammad. Al-Mal: the concept of property in
Islamic legal thought. Arab Law Quarterly, 14 iv (1999) s.361-368
YANAGIHASHI, H. Quelques considrations sur la responsabilit civile
en matire de vente et dusurpation chez les premiers hanafis. Islamic Law and
Society, 1 i (1994) s.2-28
YANAGIHASHI, H. Quelques considrations sur la responsabilit civile
en matire de contrat de vente et dusurpation chez les premiers juristes hanafites. Revue Algrienne des Sciences Juridiques, Economiques et Politiques / AlMajalla al-Jazairiya li-l-Ulum al-Qanuniya al-Iqtisadiya wa-l-Siyasiya, 31 iv
(1993) s.753-777
YANAGIHASHI, H. The doctrinal development of marad al-mawt in
the formative period of Islamic law. Islamic Law and Society, 5 iii (1998) s.326358

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

ZIADEH, Farhat J. Property rights in the Middle East: from traditional

law to modern codes. Arab Law Quarterly, 8 i (1993) s.3-12
0

. % >

$0 A

_%

## _1 &9 F

BUCKLEY, Susan L. Teachings on usury in Judaism, Christianity and

Islam. Lewiston: Mellen, 2000 (Texts and Studies in Religion, 85). 277s.
DALKUSU, Ibrahim Nedim. Grundlagen des zinslosen Wirtschaftens: Eigentum, Geld, Riba und Unternehmungsformen nach den Lehren des Islam.
St.Gallen: Dike-Verlag, 1999 (St.Galler Studien zum Internationalen Recht,
27). 242s.
206s.

DIWANY, Tarek el. The problem with interest. London: Ta-Ha, 1997.

FEILER, Gil. The Middle East in the new millennium: economic

development & business law. The Hague: Kluwer Law International, 2000. 461s.
HARON, Sudin. Islamic banking: rules & regulations. Petaling Jaya:
Pelanduk, 1997. 404s.
JAZIRI, Ali b. Yahy l-. Al-Maqsad al-mahmud fi talhis al-uqud (Proyecto plausible de compendio de formulas notariales) / Ali b. Yaby al-Paziri.
Ed. Ferreras,A. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Cientficas,
Agencia Espaola de Cooperacin Internacional, 1998 (Fuentes ArbicoHispanas, 23) 163+485s. [Arapa metin & Mspanyolca metin. Arapa baRl k: elMaksadl-mahmud f telhsil-ukd.]
JOKISCH, B. Islamisches Recht in Theorie und Praxis: Analyse einiger
kaufrechtlicher Fatwas von Taqid-Din Ahmad b. Taymiyya. Berlin: Schwarz,
1996 (Islamkundliche Untersuchungen, 196). 305s.
JONGE, A.de. Islamic law and the finance of international trade. Victoria
(Australia): Syme Department of Banking & Finance, Monash University, 1996
(Working Paper, 96/4) 37s.
KAMALI, Mohammad Hashim. Islamic commercial law: an analysis of
futures and options. Cambridge: Islamic Texts Society, 2002. 253s. [Daha nce
1999da Cambridgede yay mlanm Rt r.]
LOHLKER, R. Das islamische Recht im Wandel: Riba, Zins und Wucher
in Vergangenheit und Gegenwart. Munster: Waxmann, 1999 (Internationale
Hochschulschriften, 291). 447s.
LOHLKER, R. Scharia und Moderne Diskussionen zum Schwangershaftsabbruch, zur Versicherung und zum Zinswesen. Stuttgart: Steiner, [for] Deut-

6'>'?

sche Morgenlandische Gesellschaft, 1996 (Abhandlungen fr die Kunde des

Morgenlandes, LI/3) 156s.
MALIK b. ANAS, IBN TAYMIYA, Taqi al-Din Abmad & ABD alJABBAR B. AHMAD, Qadi. De la contrepartie, penser le prix / Malek ibn Anas;
Abduljabbar; Ibn Taymiyya. Trc. Seddik,Youssef. Tunis: Mdia Com, 1995.
99+59s. [Arapa & Frans zca. Arapa baRl klar: Min Kitabil-Muwatta, kitablbyu; Mugn f ebvbit-tevhid ve-l-adl fil-esr; Min Kitabil-Hisbe fil--slam fiIesr.]
NYAZEE, Imran Ahsan Khan. Islamic law of business organization:
corporations. Islamabad: International Institute of Islamic Thought & Islamic
Research Institute, 1998 (Islamic Law and Jurisprudence, 2). 205s.
NYAZEE, Imran Ahsan Khan. Islamic law of business organization:
partnerships. Islamabad: International Institute of Islamic Thought & Islamic
Research Institute, 1997 (Islamic Law and Jurisprudence, 1). 347s.
OSSWALD, Rainer. Pactane sunt servanda? Freiwilligkeit, Zwang und Unverbindlichkeitserklrungen im islamischen Vertragsrecht malikitischer Schule.
Frankfurt a.M.: Lang, 1998 (Rechtshistorische Reihe, 175). 473s.
OWSIA, Parviz. Formation of contract: a comparative study under English,
French, Islamic, and Iranian law. London: Graham & Trotman; Norwell:
Kluwer Academic, 1994. 621s.
SAEED, Abdullah. Islamic banking and interest: a study of the prohibition
of riba and its contemporary interpretation. 2. bask . Leiden: Brill, 1999 (Studies
in Islamic Law and Society, 2). 169s.
SUHA[Y]L, Iqbal Ahmad Khan. What is riba? Ed. Zafarul-Islam Khan.
Delhi: Pharos, 1999. 198s. [Haqiqatr-ribn n evirisi, ilk bask s Aligarhta
1936da yap lm Rt r.]
VOGEL, F.E. & HAYES, S.L. Islamic law and finance: religion, risk, and
return. The Hague: Kluwer Law International, 1998 (Arab and Islamic Laws
Series, [cilt 16]) 330s.
)

' '9

ABDUL RAHMAN, Hasbullah Haji. Concept of contract (aqd) in

Islamic law. Islamic Qurterly, 45 i (2001) s.18
ABDUR RAHMAN, Hasbullah Haji. Concepts of contract (aqd) in
Islamic law. Islam and the Modern Age, 30 ii (1999) s.138-157.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

ABU SAFIAH, Fakhri. Legality of cooperative insurance. Contemporary

Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence /
Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 63 (2004) s.27-31.
AHMAD, Mohammad Shafiq. Prohibited trades in Islam. Dhaka
University Studies, 56 i (1999) s.171-183 [Ticar uygulamalar.]
AKKACHA, Mohieddine. Rsum de thse de doctorat dtat. Sujet: La
formation du contrat de vente en droit musulman (Ecoles Malkite et Hanafite). Revue Algerinne des Sciences Juridiques, Economiques et Politiques / AlMajalla al-Jazairiya li-l-Ulum al-Qanuniya al-Iqtisadiya wa-l-Siyasiya, 36 iv
(1998) s.119-129
ALAMRI, Ali M.Ibrahim. Release of debts from the impoverished and
whether is considered as zakat. Contemporary Jurisprudence Research Journal /
Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 34 (1997) s.47-57
ALGARI BIN EID, Mohamed. Stock exchange transactions: sharia
viewpoints. Encyclopaedia of Islamic banking and insurance. London: Institute
of Islamic Banking and Insurance, 1995, s.164-173
ALI, Imtiaz. Increased price for deferred payment. Muslim & Arab
Perspectives, 4 vii-xii / 13(1999) s.307-3 12
AMINE, Muhammad al-Bashir Muhammad al-. Istisna and its aslication
in Islamic banking. Arab Law Quarterly, 16 i (2001) s.22-48 Ayn zamanda bkz.
www. Kluweronline.nl
ANSARI-POUR, M.A. The illegality of taking interest from Muslim
countries. Arab Law. Quarterly, 11 iii (1996) s.281-284
ARBOUNA, Mohammed Burhan. The operation of retakaful (Islamic
reinsurance) protection. Arab Law Quarterly, 15 iv (2000) s.335-362 Ayn zamanda bkz. www.kluweronline.nl [Hukuk grnmler/a lar.]
BALLANTYNE, W. Commercial law: the conflict in Sharia and secular
law. International Review of Comparative Public Policy, 9 (1997) s.225-248
BEN BEYAH, Abdulla Sheikh Mahfouz. Sharia jurisprudence regarding
modification of debts in times of inflation. Contemporary Jurisprudence Research
Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 30 (1996) s.5-19
BIN MOHAMAD. Abdul Basir. Vicarious liability: a study of the liability
of employer and employee in the Islamic law of tort. Arab Law Quarterly, 15 ii
(2000) s.197-205 Ayn zamanda bkz. www.kluweronline.nl
BULHAJ, Ahmed al-Arabi. Characteristics of the theory of partnership
(company) as viewed by the fuqaha of Islamic Shariah. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 39
(1998) s.7-30

6'>'?

CANO AVILA, P. El contrato de obra o servicio segun los Malikies. Boletin de la Asociacion Espaola de Orienralistas, 33 (1997) s.39-47
CLODE, M. The unique legal implications of the Islamic financial
system. New Horizon (London), 59 (1997) s.10-11
FADAD, Al-Ayashi. Fixing of profits in the financial commutations
according to Islamic fiqh. Contemporary Jurisprudence Research Journal /
Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 33 (1997) s.28-35
FAHL, Rima. Assignment of contract proceeds. Arab Law Quarterly, 17 ii
(2002) s.198-203 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.corn
FAOUK-EL-AD, Farouk. Lexploitation petrolire la lumire du
droit islamique: I-II. Arab Law Quarterly, 14 i (1999), s.3-15: 14 ii (1999) s.148158
FIER, Hamza bin Hussein al-. To what extent is inflation considered a
defect in currency which requires compensation. Contemporary Jurisprudence
Research Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat alBuhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 57 (2003) s.41-46. [Hukk anlamlar.]
FILLION-DUFOULEUR, Bernard. Le droit islamique des obligations.
Islamic law and its reception by the courts in the west. Congress from 23 to 24 October 1998 in Osnabrck. Le droit islamique et sa rception par les tribunaux occidentaux. Congrs du 23 au 24 octobre 1998 Osnabrck. Ed. by Christian von
Bar. Cologne: Carl Heymanns Verlag, 1999, (Osnabrcker Rechtswissenschaftliche Abhandlungen, 57), s.207-216 [Ina El Kobbia taraf ndan tart R lmas ,
s.217-218.]
FINAISAN, Saud Ibn Abdullah al. Health insurance from Islamic point
of view (a case for study). Contemporary Jurisprudence Research Journal /
Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 31 (1996) s.63-65
FOSTER, Nicholas H.D. The Islamic law of guarantees. Arab Law
Quarterly, 16 ii (2001) s.133-157 Ayn zamanda bkz. www.kluweronline.nl
FUGARD, R. Legal issues of Islamic finance. New Horizon (London), 66
(1997) s.7-11
FUNAISAN, Saud al-. Possession through hire-purchase. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallot al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 48
(2000-2001) s.9-18
GHOTAIMIL, Abdulla bin Hamad al. Sale of invisible goods between
theoritical [aynen al nt ] jurisprudence and practise. Contemporary Jurisprudence
Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 30 (1996) s.20-29
HAMID, Mohamed el Fatih. Facing the challenges to Islamic banking:
an overview of the issues. Islamic law and its reception by the courts in the west.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

Congress from 23 to 24 October 1998 in Osnabrck. Le droit islamique et sa rception par les tribunaux occidentaux. Congrs du 23 au 24 octobre 1998 Osnabrck. Ed. Christian von Bar. Cologne: Carl Heymanns Verlag, 1999, (Osnabrcker Rechtswissenschaftliche Abhandlungen, 57), s.157-176 [Ina El Kobbia
taraf ndan tart R lmas , s.217-218.]
HARIRI, Mahmoud Hosain al. A study of establishing the origin of some
important contemporary issues in Mudarabah contract. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 52
(2001-2002) s.43-60
HASANUZ ZAMAN, S.M. Workmans bonus: Shariah arguments: for
and against. Hamdard Islamicus, 16 ii (1993) s.115-123 (Kapitalist lkelerde
uyguland U gibi.)
HASANUZZAMAN, S.M. Islamic law and finance. Encyclopaedia of
Islamic banking and insurance. London: Institute of Islamic Banking and
Insurance, 1995, s.67-82
HASANUZZAMAN, S.M. Rights and powers of partners in an Islamic
shirkah. Islamic Studies (Islamabad), 35 i (1996) s.5-23
HENDYANI, Khaled al. Lobligation prcontractuelle dinformation de
lassureur. Arab Law Quarterly, 17 ii (2002) s.177-197 Ayn zamanda bkz.
http://www.ingentaselect.com
HOSEIN, Imran N. The importance of the prohibition of riba in Islam.
Quranic Horizons, 1 iv (1996) s.26-42
JOHANSEN, B. Commercial exchange and social order in Hanafite law.
Law and the Islamic world: past and present. Papers presented to the joint seminar
at the Universities of Copenhagen and Lund1993. C.Toll [& diUerleri] taraf ndan organize edilmiRtir. Copenhagen: Munksgaard, 1995 (Historisk-Filosofiske
Meddelelser, 68), s.81-95
JOHANSEN, Baber. change commercial et hirarchies sociales en droit
musulman. Les institutions traditionnelles dans le monde arabe / H.Bleuchot
(sous la direction de). Paris: Karthala; Aix-en-Provence: IREMAM, 1996, s.1928
KAMALI, Moham[m]ad Hashim. Tasir (price control) in Islamic law.
American Journal of Islamic Social Sciences, 11 i (1994) s.25-37
KAMALI, Mohammad Hashim. A Shariah perspective on futures. New
Horizon (London), 64 (1997) s.3-6 (Sonradan teslimi yap lmak zere sat lan
mallar.)
KAMALI, Mohammad Hashim. Islamic commercial law: an analysis of
futures. American Journal of Islamic Social Sciences, 13 ii (1996) s.197-224

6'>'?

KAMALI, Mohammad Hashim. Islamic commercial law: an analysis of

options. American Journal of Islamic Social Sciences, 14 iii (1997) s.17-37
KAMALI, Mohammad Hashim. Uncertainty and risk-taking (gharar) in
Islamic law. IIUM Law Journal, 7 ii (1999) s.199-216
KAMOY, Abdul-Malik Abdul-Ali. Mudharabah sleeping partnership
and how it is aslied in Islamic banks. Contemporary Jurisprudence Research
Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 35 (1997) s.8-61
KANDARI, Fayez al-. Internet et la volont contractuelle: tude comparative. Arab Law Quarterly, 17 iv (2002) s.411-427 Ayn zamanda bkz.
http://www.ingentaselect.com
KHALILIEH, Hassan S. The problem of human jettison in Byzantine
and Islamic maritime laws in the Mediterranean Sea. (Rsum: Le droit maritime byzantine et islamique et le problme de jeter des hommes par-dessus
bond en Mditerrane.). Aspects of Arab seafaring: an attempt to fill the gaps of
maritime history. Editors Yacoub Yousef al-Hijji - Vassilios Christides;
Assistant editors Peggy Moschona - Christos G.Makrypoulias. Athens: Institute
for Graeco-Oriental and African Studies and Kuwait Foundation for the
Advancement of Science, 2002, s.139-147
KHATEEB, Yassin Ibn Nas[s]ir al-. Utilization of deposit. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 31
(1996) s.15-38 [Mal.]
KLEIN, Daniel. The Islamic and Jewish laws of usury: a bridge to
commercial growth and peace in the Middle East. Denver Journal of
International Law and Policy, 23 iii (1995) s.535-554
MASUM BILLAH, Mohd. Caveat Emptor versus Khiyar al-Aib: a
dichotomy. Arab Law Quarterly, 13 iii (1998) s.278-299
MASUM BILLAH, Mohd. Insurable interest: can the modern law be
adopted in takaful operations? Arab Law Quarterly, 15 ii (2000) s.206-209 Ayn
zamanda bkz. www.kluweronline.nl
MASUM BILLAH, Mohd. Insurable interest: can the modern law be
adopted in takaful operations? An analysis. Journal of Islamic Banking &
Finance, 17 ii (2000) s.60-63
MASUM BILLAH, Mohd. Quantum of damages in takaful (Islamic
insurance): a reasraisal of the possibility of adopting the doctrines of al-diyah
and al-daman. Arab Law Quarterly, 14 iv (1999) s.339-360 (Mslam hukuku erevesinde.)
MASUM BILLAH, Muhammad. Caveat emptor versus Khiyar al-ayb.
American Journal of Islamic Social Sciences, 14 ii (1997) s.208-230

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

MALIK, El-Walied M.H.el-. Minerals investment under Sharia law. Arab

Law Quarterly, 8 ii (1993) s.106-140
MALIK, Walied el-. The Islamic concept of changed circumstances and
its aslication to mineral agreements. Yearbook of Islamic and Middle Eastern
Law, 2 / 1995 (1996) s.12-36
MALIK, Walied M.H. Precontractual liability in mineral negotiations
with special reference to Islamic law. Yearbook of Islamic and Middle Eastern
Law, 3 / 1996 (1997) s.3-31
MANSOORI, Muhammad Tahir. Indexation of loans: a shariah
perspective. Islamic Studies, 37 i (1998) s.103-116
MARZOUQI, Salih ben Zaben al-. Investment of zakat money in
profitable projects the revenues of which will be given to those who deserve
them. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 56 (2002-2003) s.7-17
MASOOM BILLAH, Mohd. Invitation to treat under the law of
contract: Islamic religious and common law doctrines. Islamic and Comparative
Law Review, 15-16 (1995-1996) s.37-51
MASUM BILLAH, Mohammed. Comment on Shaikh Al-Azhars fatwa
against life insurance. New Horizon (London), 58 (1996) s.3-6
MASUM BILLAH, Muhammad. The grounds of dissolution of
partnership (the position of Islamic law and the laws of some selected
countries). Hamdard Islamicus, 21 ii (1998) s.83-91
MEYER-REUMANN, Rolf. Rights and obligations in the event of bank
guarantees being called in governmental projects. Arab Law Quarterly, 17 i
(2002) s.28-38 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
MURSAFE, Yusuf Abdul Fattah al. Options contracts in Islamic
jurisprudence (fiqh). Contemporary Junisprudestce Research Journal / Majallat
al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 31 (1996) s.52-62
MUSA, Shafaai Mahmor. A note on legal aspects of price under the
Islamic law of sale of goods. IIUM Law Journal, 9 i (2001) s.75-82
NADER, Fadi B. The legal structure of Islamic finance and privatization.
Yearbook of Islamic and Middle Eastern Law, 3 / 1996 (1997) s.32-39
NAFISAH, Abdu[r] Rahman Ibn Hassan al. The responsibility of
manufacturers. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat alBuhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 30 (1996) s.38-52
NEJAMI, Muhammad ibn Yehia ibn Hasan al-. The precept of making
the mantal status and the commercial contracts through the electronic media.

6'>'?

Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic

Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 60 (2003) s.7-15.
NOORZOY, M.Siddieq. Islamic laws on Riba (interest) and their
economic implications. The political economy of the Middle East Vol. 3: Islamic
economics. Ed. T.Niblock & R.Wilson. Cheltenham: Elgar, 1999, s.12-26 [Daha
nce International Journal of Middle East Studies, 14 i (1982), s.3-171de yay mland .]
OBAIDULLAH, Mohamm[a]d. Islamic contracts for currency exchange:
divergent views and implications. Journal of Objective Studies, 9 ii (1997) s.24-46
PAGNON-MAUDET, C. Les contrats daffaire en droit musulman a travers lexemple du contrat dentreprise. Revue de Droit International et de Droit
Compare, 74 iii (1997) s.213-247
PRIPSTEIN POSUSNEY, M. & PFEIFER, K. Islam, Islamists, and
labor law. International Review of Comparative Public Policy, 9 (1997) s.195-223
RAGIB, Yusuf. La parole, le geste et lcrit dans lacte de vente. Arabica,
44 iii (1997) s.407-422 [Mlk dnem Mslam hukuku.]
RAY, N.D. The medieval Islamic system of credit and banking: legal and
historical considerations. Arab Law Quarterly, 12 i (1997) s.43-90
SAEEDI, Abdullah as-. Scholars opinions regarding tawarruq. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 63 (2004) s.8-10. (Bir Reyin
vadeli bir demenin sz konusu olduUu kredi kart ile sat n al nmas .)
SAEED, Abdullah. The moral context of the prohibition of Riba in Islam
revisited. American Journal of Islamic Social Sciences, 12 iv (1995) s.496-517
SAEED, Mansour al-. Legal protection of economic development
agreements. Arab Law Quarterly, 17 ii (2002) s.150-176 Ayn zamanda bkz.
http://www.ingentaselect.com
SALEH. Nabil. Origins of the sanctity of contracts in Islamic law. Arab
Law Quarterly, 13 iii (1998) s.252-264
SANUSI, Mahmood M. Gharar. IIUM Law Journal, 3 ii (1993) s.87-99
[Mslam szleRme/akit hukuku hakk nda.]
SENIAWSKI, Barbara. Riba today: social equity, the economy, and
doing business under Islamic law. Columbia Journal of Transnational Law, 39 iii
(2001) s.701-728
SHAMRANI, Adlan b.Ghazi ash-. The effect of death or bankruptcy on
rendering debts due in Islamic fiqh. Contemporary Jurisprudence Research Jour-

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

nal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 62 (2004) s.15-18.
SHAMRANI, Adlan ben Ghazi al-. The impact of death on
authentication contracts in Islamic jurisprudence. Contemporary Jurisprudence
Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 56 (2002-2003)
s.18-42
SHAR, Salah A.ash-. The ruling on viewing items displayed for sale. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 63 (2004) s.23-26.
SHAR, Salah Abdul-Ghani ash-. Shufaah between Obligation and
relinquishment in Islamic system. Contemporary Jurisprudence Research Journal
/ Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 39 (1998) s.31-42
SHARA, Salah Abdul-Ghani al-. The judicial nature of the contract in
Islam. Contemporary Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth alFiqhiya al-Muasira, 58 (2003) s.36-42
SHATHRI, Sad Nasir ash-. Automobile insurance, enforcing it and
abiding by its terms. Contemporary Jurisprudence Research Journal: a Journal
concerned with Islamic Jurisprudence / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira,
60 (2003) s.22-25.
SHIHATA, Ibrahim F. Some observations on the question of Riba and
the challenges facing Islamic banking. Islamic law and its reception by the
courts in the west. Congress from 23 to 24 October 1998 in Osnabrck. Le droit
islamique et sa rception par les tribunaux occidentaux. Congrs du 23 au 24 octobre 1998 Osnabrck. Ed. Christian von Bar. Cologne: Carl Heymanns Verlag,
1999, (Osnabrcker Rechtswissenschaftliche Abhandlungen, 57), s.177-206 [Ina
El Kobbia taraf ndan tart R lmas , s.217-218.]
SIDAT, Ebrahim. Legal framework for an Islamic financial system with
reference to company & mercantile laws. Elimination of riba from the economy.
Islamabad: Institute of Policy Studies, 1994, s.237-261
SIEGFRIED, Nikolaus A. Concepts of paper money in Islamic legal
thought. Arab Law Quarterly, 16 iv (2001) s.319-332 Ayn zamanda bkz.
http://www.kluweronline.nl
STOVALL, Howard L. & ULLMAN, Harold. Middle East commercial
law developments. International Lawyer, 33 iii (1999) s.753-764
STOVALL, Howard L., TINAWI, Emad, KATZ, Yael & ULLMAN,
Harold. Middle East commercial law developments. International Lawyer, 32 ii
(1998) s.411-422

6'>'?

SZYMA SKI, Edward. Lichwa i zysk we wsplczesnym prawie

islamskim. (Rsum: Lusure et le profit en droit musulman contemporain.)
Studia orientalia Thaddaeo Lewicki oblata. Materialy sesji naukowej po wieconej
pamieci Profesora Tadeusza Lewickiego, Krakw ... 1993. (Red. naukowa
E.Grska, B.Ostafin.) Krakw: Enigma, 1994, s.25-32
56

TAHIR, Sayyid. The Quran and riba. Quranic Horizons, 1 ii (1996) s.30-

TROFIMOFF, Herv. Loption de sance et lin diem addictio lgales

dans le droit syro-romain arabe de la vente. Revue Internationole des Droits de
lAntiquite. 40 (1993) s.331-405 [Mslam hukuku & ilk dnem uygulamalar .]
USMANI, Muhammad Taqi. Futures, options, swaps and equity
investments. New Horizon (London), 52 (l996) s.10-11 (Oeriatte byle szleRmelere/akitlere ne derece izin verilebilir?)
WENSLEY, Souad Mokbel & KNUTSON, R. Legal aspects of joint
ventures in the Middle East. Middle East Commercial Law Review, 2 v (1996)
s.155-158
WOHIDUL ISLAM, Muhammad. Dissolution of contract in Islamic law.
Arab Law Quarterly, 13 iv (1998) s.336-368
ZAHRAA, Mahdi & MAHMOR, Shafaai M. Definition and scope of the
Islamic concept of sale of goods. Arab Law Quarterly, 16 iii (2001) s.215-238
Ayn zamanda bkz. www.kluweronline.nl
ZAHRAA, Mahdi & MAHMOR, Shafaai M. The validity of contracts
when the goods are not yet in existence in the Islamic law of sale of goods. Arab
Law Quarterly, 17 iv (2002) s.379-397 Ayn
zamanda bkz.
http://www.ingentaselect.com
ZAHRAA, Mahdi. Negotiating contracts in Islamic and Middle Eastern
laws. Arab Law Quarterly, 13 iii (1998) s.265-277
ZIADEH, Farhat J. Mulazama or harassment of recalcitrant debtors in
Islamic law. Islamic Law and Society, 7 iii (2000) s.289-299
6 $5

$0 A

[ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb]. Les musulmans face aux droits de

lhomme: religion & droit & politique: tude et documents / Sami A.Aldeeb AbuSalieh [sic]. Bochum: Verlag Dr. Dieter Winkler, 1994. 610s.
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. Les mouvements islamistes et les droits
de lhomme. Bochum: Winkler, 1998 (Herausforderung, 5). 128s.

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

AFKHAMI, Mahnaz & VAZIRI, Haleh. Claiming our rights: a manual

for womens human rights education in Muslim societies. Bethesda: Sisterhood Is
Global Institute, 1996. 154s.
ALI, Shaheen Sardar. Gender and human rights in Islam and international
law: equal before Allah, unequal before man? The Hague: Kluwer Law
Intemational, 2000. 358s. (Mslam hukukunda teori & pratik aras ay r m ispat
iin Pakistan rneUi.)
BADERIN, Mashood A. International human rights and Islamic law.
Oxford: Oxford University Press, 2003. 279s.
BAIR, Johann. Das Islamgesetz: an den Schnittstellen zwischen sterreichischer Rechtsgeschichte und sterrischeischem Staatsrecht. Vienna: Springer, 2002
(Forschungen aus Staat und Recht, 137). 176s.
COMBALA, Zoila. El derecho de libertad religiosa en el mundo islamico.
Pamplona: Navarra Ediciones y Graficas, 2001. 279s.
DALACOURA, Katerina. Islam, liberalism and human rights: implications for international relations. London: Tauris, 1998. 238s.
HODI, Sead. Ljudska prava u islamu. Sarajevo: Vijeoe Kongresa
Bonjakih Intelektualaca, 1998. 75s. [Mslamda insan haklar hukuku.]
Islam and equality: debating the future of womens and minority rights in the
Middle East and North Africa. New York: Lawyers Committee for Human
Rights, 1999. 207s.
Islam and justice: debating the future of human rights in the Middle East
and North Africa. New York: Lawyers Committee for Human Rights, 1997.
178s.
KRMER, Gudrun. Gottes Staat als Republik: Reflexionen zeitgenssischer
Muslime zu Islam, Menschenrechten und Demokratie. Baden-Baden: Nomos,
1999 (Studien zu Ethnizitt, Religion und Demokratie, Bd. 1). 362s.
Le carte delle organizzazioni araba, islamica e africana. Ed. Ungari,P. &
Modica,M. Rome: Euroma La Goliardica, 1997 (Per una Convergenza Mediterranea sui Diritti dellUomo, 1). 169s.
MANNA, Haytham. Human rights in the Arab-islamic culture. Trc.
Wagdy,Wassim. & Schnisel,K. Cairo: Cairo Institute for Human Rights Studies,
[1997?] (Intellectual Initiatives, 2) 93s. [Klasik metinler zerine araRt rma.]
MAYER, A.E. Islam and human rights: tradition and politics. 2. bask .
Boulder: Westview, 1995. 223s.
MAYER, A.E. Islam and human rights: tradition and politics. 3. bask .
Boulder: Westview Press, 1999. 260s.

6'>'?

Menneskerettigheder i Mellemosten. Udvalgt og oversat L.Pedersen.

Hjbjerg: Intervention Press, samarbejde med Tredje Verden Information,
Arhus, 1993. 78s.
Menschenbilder, Menschenrechte: Islam und Okzident: Kulturen im Konflikt. Ed. Batzli,S., Kissling,F. & Zihlmann,R. Zurich: Unionsverlag, 1994. 255s.
MIKUNDA FRANCO, Emilio. Derechos Humanos y mundo islmico.
Seville: Ursiversidad de Sevilla, 2001. (Serie Derecho, 90). 285s.
MORIGI, Andrea, VERNOLE, Vittorio & DI THIENE, Priscilla. Die
Religionsfreiheit in den Lndern mit berwiegend islamischer Bevlkerung. Munich: Kirche in Not, Ostpriesterhilfe, [1999?]. 166s.
MULLER, L. Islam und Mersschenrechte: sunnitische Muslime zwischen
Islamismus, Sakularismus und Modernismus. Hamburg: Deutsches OrientInstitut, 1996. 361s.
NAIM, Abdullahi Ahmed an-. Toward an Islamic reformation: civil
liberties, human rights, and international law. Pbk ed. Syracuse (USA): Syracuse
University Press, 1996. 253s. [Mlk bask 1990da yap lm Rt r.]
The rule of law in the Middle East and the Islamic World: human rights and
the judicial process. Ed. Eugene Cotran ve Mai Yamani. London: Tauris, the
Centre of Islamic Studies ve Middle Eastern Law iRbirliUiyle, School of Oriental
and African Studies, University of London, 2000. 180s.
TIBI, Bassam. Im Schatten Allahs: der Islam und die Menschenrechte.
Munich: Piper, 1994. 406s.
)

' '9

ABDEL HALEEM, M.[A.] Human rights in Islam and the United

Nations instruments. Democracy, the rule of law and Islam. Ed. E.Cotran &
Adel Omar Sherif. The Hague: Kluwer Law International, 1999 (CIMEL Book
Series, 6), s.435-453
ABDELRAHIMSAI, A.Ahmad. The voice of Islam on the occasion of
the Human Rights Conference in Vienna. Firmest Bond, 50-51 (1993) s.20-22
ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb. La dlit dapostasie aujourdhui et ses
consquences en droit arabe et musulman. Islamochristiana / Dirasat Islamiya
Masihiya, 20 (1994) s.93-116
ABU-ZAID, Nasr. Islam und Menschenrechte. KAS - Auslandsinformationen, 12 v (1996) s.51-59
ABU-ZAYD, Nasr [Hamid]. Ihe concept of human rights, the process of
modernization and the politics of Western domination. Internationale Politik

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

und Gesellschaft, 1998 iv, s.434-437 (Mslman dnyas .) Ayn zamanda bkz.
http://www fes.de/ipg
AFKHAMI, Mahnaz. Claiming our rights: a manual for womens human
rights education in Muslim societies. Muslim women and the politics of
participation implementing the Beijing platform. Ed. Mahnaz Afkhami &
E.Friedl. Syracuse (USA): Syracuse University Press, 1997, s.109-120
AFSHARI, Reza. An essay on Islamic cultural relativism in the discourse
of human rights. Human Rights Quarterly, 16 ii (1994) s.235-276
ALDEEB ABU-SAHLIEH, Sami A. Droits de lhomme conflictuels entre lOccident et lIslam. Revue Algrienne des Sciences Juridiqucs, Economigues
et Politiques / Al-Majalla al-Jazairiya li-l-Ulum ol-Qanuniya al-Iqtisadiya wa-lSiyasiya, 31 i (1993) s.43-76
ALI, Shaheen Sardar. Womens human rights in Islam: towards a
theoretical framework. Yearbook of Islamic and Middle Eastern Law, 4 (19971998) s.117-152
ALl, Mohd Moazzam. The Universal Declaration of Human Rights and
the Universal Islamic Declaration of Human Rights: a comparative evaluation.
Journal of Objective Studies, 10 i (1998) s.1-49
AMJAD-ALI, Charles. Text and interpretation: superfluity on issues of
human rights in Islam. Al-Mushir, 36 iii (1994) s.69-84
ANTONIUS, Rachad. Human rights and cultural specificity: same reflections. Human rights: Egypt and the Arab world. Fourth annual symposium. Cairo:
American University in Cairo Press, 1995 (Cairo Papers in Social Science, 17 iii
/ 1994), s.15-23 [M s ra & Mslam dnyas na zel referansla.]
ARKOUN, Muhammed. Les droits de lhomme en Islam. Democracia, y
derechos humanos en el mundo rabe. G.Martn Munoz (ed.) Madrid: Agencia
Espaola de Cooperacin Internacional, 1993, s.29-46
AYOUB, Mahmoud (M.) Religious freedom and the law of apostasy in
Islam. Islamochrisriana / Dirasat Islamiya Masihiya, 20 (1994) s.75-91
BADERIN, Mashood A. Dialogue among civilisations as a paradigm for
achieving universalism in international human rights: a case study with Islamic
law. Asia-Pacific Journal on Human Rights and the law, 2 ii (2001) s.1-41 Ayn
zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
BADERIN, Mashood A. Establishing areas of common ground between
Islamic law and international human rights. International Journal of Human
Rights, 5 ii (2001) s.72-113
BAEHR, P.R. Some observations on Islam and human rights. Recht van
de Islam, 15 (1998) s.69-73

6'>'?

BARLAS, Asma. Islam and equality. Middle East Womens Studies

Review, 15 i-ii (2000) s.1-3 [Mnsan haklar tart Rmas .]
BENTLEY, D. 1992 Islamic nations surveyed for religious rights for
Muslims inside and beyond borders: freedoms denied in Saudi, Iran and Sudan
heartland. The boundaries of God: Muslims in contact with non- Muslims. Ed.
D.Bentley. Pasadena: Zwemer Institute of Muslim Studies, 1993, s.3-5
BERWEEN, Mohamed. Human rights in Islamic countries: rhetoric and
reality. International Journal of Human Rights, 3 iv (1999) s.19-29
BERWEEN, Mohamed. International bills of human rights: an Islamic
critique. International Journal of Human Rights, 7 iv (2003) s.129-142. Ayn zamanda bkz. http:// www.ingentaselect.com
BERWEEN, Mohamed. The fundamental human rights: an Islamic
perspective. International Journal of Human Rights, 6 i (2002) s.61-78 Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
BIELEFELDT, H. Schwchlicher Werterelativismus? Zur Notwendigkeit des interkulturellen Dialogs ber Menschenrechte. Der Islam und der Westen: Anstiftung zum Dialog. Hrsg. Kai Hafez. Frankfurt a.M.: Fischer
Taschenbuch Verlag, 1997, s.56-66
BIELEFELDT, H. Secular human rights: challenge and osortunity to
Christians and Muslims. Islam and Christian-Muslim Relations, 7 iii (1996)
s.311-325
BIELEFELDT, Heiner. Muslim voices in the human rights debate.
Human Rights Quarterly, 17 iv (1995) s.587-617
BIELEFELDT, Weiner. Universalism versus relativism: on the necessity
of intercultural dialogue on human rights. The Islamic world and the West: an
introduction to political cultures and international relations. Ed. Kai Hafez.
Leiden: Brill, 2000 (Social, Economic and Political Studies of the Middle East
and Asia, 71), s.46-56
BORRMANS, M. Convergences et divergences entre la dclaration universelle des droits de lhomme de 1948 et les rcentes dclarations des droits de
lhomme dans lIslam. Islamochristiana / Dirasat Islamiya Masihiya, 24 (1998)
s.1-17
BORRMANS, Maurice. I diritti delluomo e le istituzioni islamiche. Studi
arabi e islamici in memoria di Matilde Gagliardi / a cura di P.Branca &
V.Brugnatelli. Milan: Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Sezione Lombarda, 1995, s.15-41
BOVEN, T.van. Human rights in Islamic states. Recht van de Islam, 15
(1998) s.59-67

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

BUSSMANN, C. Universitalitat der Menschenrechte versus nationale/religiose Identitat: Tagungsberichte einer Veranstaltung des Sensibilisierungsprojektes gegen Fremdenfeindlichkeit am Zentrum fr Trkeistudien...1996, in Duisburg. Zeitschrift fr Turkeistudien, 9 i (1996) s.113-115 [Mslam ieriyor.]
CATALINA AYORA, Juan Ignacio. Introduccin al concepto de mnorias y al Islam. El Islam en Espaa: historia, pensamiento, religin y derecho. Actas del Primer Encuentro sobre Minorias Religiosas, Cuenca 2000. Coord. Jos
Maria Mart, Santiago Catal Rubio, Cuenca: Ediciones de la Universidad de
Castilla - La Mancha, 2001, (Coleccin Estudios, 77). s.35-54
CRUZ HERNNDEZ, M. Derechos y deberes del hombre en el pensamiento islmico. Dernocracia y derechos humanos en ci mundo rabe. G.Martn
Munoz (ed.) Madrid: Agencia Espaola de Cooperacion internacional, 1993,
s.47-66 [Mslam Politik dRnce & Hukk tav rlar/davran Rlar.]
DAGI, Ihsan D. The challenge and predicament of human rights
violations in the Mediterranean context. Contrasts and solutions in the Middle
East. Ed. O.Hiris & Sefa Martin Yrkel. Arhus: Aarhus University Press,
1997, s.120-128
DENNY, F.M. Contemporary Muslim discourses on human rights. ISIM
Newsletter, 1 (1998) s.34-34
EBADI, Shirin. Human rights, women, and Islam. Trc. Navidi, Zahra.
ISIM Newsletter, 14 (2004) s.30-32. Ayn zamanda bkz. http://www.isim.nl
EBTEKAR, Masoumeh. Why human rights are not enough. Internationale Politik und Gesellschaft, 1998 iv, s.437-438 [Mslam bak R a s .) Ayn zamanda
bkz. http://www fes.de/ipg
EIDE, Asbjrn. Citizenship and international human rights law: status,
evolution and challenges. Citizenship and the state in the Middle East; asroaches
and aslications. Ed. N.A.Butenschon, Uri Davis, & M.Hassassian. Syracuse
(USA): Syracuse University Press, 2000, s.88-122
ELWAN, Omaia. Rechtsnormen im Islam und Menschenrechte. Islam
eine andere Welt? Heidelberg: Winter, 1999 (Sammelband der Vortrge des
Studium Generale der Ruprecht-Karls-Universitt Heidelberg im Sommersemester 1998), s.73-87
First Symposium on rights in Islam: a summary of its activities and the
papers submitted to it. Maab, 4 / 13-14 (1993) s.3-4 (1992.)
FORSTNER, M. Islamisches Menschenrechtsverstndnis und seine
Auswirkungen auf die in Europa lebenden Muslime. Der Islam in Europa.
V.Heuberger (Hrsg.) Frankfurt a.M.: Lang, 1999 (Wiener Osteuropa Studien,
9), s.9-37

6'>'?

FRITSCH-OSERMANN, Sybille. Literatur, Medienfreiheit und Menschensechte in islamischen Gesellschaften und Staaten: Tagungsbericht ber
die inteinationale Tagung vom 31.Mai - 2.Juni 1996 in Loccum. Dialog der
Religionen, 6 ii (1996) s. 216-220
GABRIEL, Larsa. The United Nations and human rights. Human rights:
Egypt and the Arab world. Fourth annual symposium. Cairo: American University in Cairo Press, 1995 (Cairo Papers in Social Science, 17 iii / 1994), s.32-36
[Mslman lkelere referansla.]
GHAVAMSHAHIDI, Zohreh. Women and human rights in the Middle
East: Nawal Saadawi, Fatima Mernissi, Mahnaz Afkhami. Deniz Kandiyoti,
Chair. AMEWS Newsletter, 8 iv - 9 i (1994) s.6-7 (Plenary session, MESA, North
Carolina, USA, 1993.)
GINDY, Gamil Muhammed El-. The shura and human rights in Islamic
law: the relevance of democracy. The rule of law in the Middle East and the
Islamic World human rights and the judicial process. Ed. Eugene Cotran ve Mai
Yamani, London: Tauris, the Centre of Islamic Studies ve Middle Eastern Law
iRbirliUiyle, School of Oriental and African Studies, University of London, 2000,
s.164-168
HAFEZ, Kai. Menschenrechte im interkulturellen Dialog, 23.-24. April
1996 in Bonn. Orient (Opladen/ Leverkusen), 38 i (1997) s.13-16 [Mslam ieriyor.]
HAGEMANN, L. ... Der Islam hat dort begonnen, wohin der Westen
gelangt ist (E.Rabbath): zum Verstndnis der Menschenrechte im Islam. Asien, Afrika, Lateinamerika, 20 vi (1993) s.1113-1124
HART HANSEN, M. Menneskerettighederne i Mellemsten. MellemostInformation, 12 v (1995) s.1-4
HLIE-LUCAS, M-A. Strategies of women and womens movements in
the Muslim world vis--vis fundamentalisms: from entryism to internationalism.
The rights of subordinated peoples. Ed. O.Mendelsohn & U.Baxi Delhi: Oxford
University Press, the Book Review Literary Trust iRbirliUiyle, 1994, s.251-275
(Hukk haklar.)
HLIE-LUCAS, M-A. Women living under Muslim laws. Ours by right:
womens rights as human rights. Ed. J.Kerr. London: Zed Books, in association
with the North-South Institute, 1993, s.52-64
HENNINGSSON, J. Contemporary understanding of human rights in
Islam. Bulletin of the Henry Martyn Institute of Islamic Studies, 14 iii-iv (1995)
s.84-104
HOFMANN, Murad W. Human rights and Islam. Encounters: Journal of
Inter-Cultural Perspectives, 5 ii (1999) s.221-233

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

Human rights in Islam between specificity and internationalism. A

symposium held in Rabat, October 20-22, 1997, Maab, 8 / 22 (1998) s.10-12
JAFARI, Mohammad Taqi. A comparison of human rights according to
Islam and the West. Al-Tawhi, 15 iv (2000), s.39-65; 16 i (2000) s.142-173
JAMES, Stephen A. Reconciling international human rights and cultural
relativism: the case of female circumcision. Bioethics, 8 i (1994) s.1-26 [Baz
Mslam toplumlar ndaki uygulama.]
KAMALI, Mohammad Hashim. Freedom of association: the Islamic
perspective. IIUM Law Journal, 3 i (1993) s.23-37 (OrtaaU hukuk metinleri.)
KAMALI. Mohammad H[ashim]. Fundamental rights of the individual:
an analysis of Haqq (right) in Islamic law. American Journal of Islamic Social
Sciences, 10 iii (1993) s.340-366
KAMIL, Abd al-Aziz. Au service des droits de lhomme. Les diffrents
aspects de la culture islamique: lindividu et la socit en Islam. Dir. de volume
A.Bouhdiba, codir. M.Maruf al-Dawalibi. Paris: UNESCO, 1994 (Les Diffrents Aspects de la Culture Islamique, 2), s.363-387
KAMIL, Abd al-Aziz. The promotion of human rights. The different
aspects of Islamic culture: the individual and society in Islam. BaR ed.
A.Bouhdiba, yard mc ed. M.Maruf al-Dawalibi. Paris: UNESCO, 1998 (The
Different Aspects of Islamic Culture, 2), s.355-378
KHAN, Irene. Trading in human misery: a human rights perspective on
the Tampa incident. Pacific Rim Law & Policy Journal, 12 i (2003) s.9-22
[2001de lkeye giriRleri Avustralya taraf ndan reddedilen denizde s U nacak yer
arayan Afgan ve Irak kkenli 433 mlteciyi kurtaran gemi.]
Law, culture, and human rights: Islamic perspectives in the contemporary
world, 20-21 Jumada al Awwal 1414 /5-6 November 1993, Yale Law School,
New Haven. American Journal of Islamic Social Sciences, 11 iii (1994) s.46-450
[Konferans metni/raporu.]
MAHMOUD, Mahgoub el-Tigani. Islamic law, human rights and
international law: a critique of Mahmoud Taha and An-Naim (Part 1).
Islamica, 2 iii (1996) s.31-42 (Mslam hukukunun temel emirlerinin yeniden bir
formlasyonu.)
MALLAT, Chibli. A comparative note on the judicial protection of basic
rights: some theoretical and practical issues. The role of the judiciary in the
protection of human rights / ed. E.Cotran & Adel Omar Sherif. The Hague:
Kluwer Law International [for] CIMEL, SOAS, 1997, s.393-399 (KarR laRt rmal
Orta DoUu Anayasa hukuku.)

6'>'?

MANZOOR, S.Parvez. Human rights: secular transcendence or cultural

imperialism? Muslim World Book Review, 15 i (1994) s.3-10 (Makale inceleme/eleRtiri.)
MAYER, A.E. Citizenship and human rights in some Muslim states.
Islam, modernism and the West: cultural and political relations at the end of the
millennium. Ed. G.Martn Muoz. London: Tauris, the Eleni Nakou
Foundation iRbirliUiyle, 1999, s.109-121 (Suudi Arabistan, Kuveyt, Mran Trkiye.)
MAYER, A.E. Islam and human rights policy. International Review of
Comparative Public Policy. Cilt 9: Islam and public policy. Seri ed. N.Mercuro;
Cilt ed. Sohrab Behdad, Farhad Nomani. Greenwich (USA): JAI, 1997, s.123148
MAYER, A.E. Islamic reservations to human rights conventions: a
critical assessment. Recht van de Islam, 15 (1998) s.25-45
MAYER, A.E. Rhetorical strategies and official policies on womens
rights: the merits and drawbacks of the new world hypocrisy. Faith and freedom:
womens human rights in the Muslim world. Ed. Mahnaz Afkhami. London:
Tauris, 1995, s.104-132 (Kad n haklar ile ilgili problemlerde uluslar aras ikiyzllk rneUinin bir paras olmas a s ndan ay r mc l k iin Mslam mantalitenin kullan ld U gsterilecektir/ortaya konulacakt r.)
MAYER, A.E. The human rights jihad. The Islamism debate. Ed.
M.Kramer. Tel Aviv: Moshe Dayan Center for Middle Eastern and African
Studies, Tel Aviv University, 1997 (Dayan Center Papers, 120), s.119- 137 (Eskiden Mslm bir referans olarak cihada baRvurmada olduUu gibi bugn Mnsan
haklar bir meRruiyet iRareti olmuRtur.)
MAYER, Ann Elizabeth. Religious reservations to the Convention on
the elimination of all forms of discrimination against women: what do they
really mean? Religious fundamentalisms and the human rights of women. Ed.
C.W.Howland. Basingstoke: Macmillan; New York: St. Martins Press, 1999,
s.104-116 (Mslman lkelerin ynetimleri.)
MEDNICOFF, David M. Beyond the neoliberal agenda? Human rights
activism and Muslim cosmopolitans. American Society of International Law
Proceedings, 93 / 1999 (2000) s.361-362
MEHRPOUR, Hossein. Islam and human rights. Iranian Journal of
International Affairs, 8 iv (1996-97) s. 729-760
M[I]SBAH YAZDI, [Muhammad Taqi]. Die Grundlagen der Menschenrechte aus der Sicht des Westens und des Islam/Ayatollah Mesbah Yazdi. Trc.
Farsin,Banki. Menschenbilder, Menschenrechte: Islam und Okzident: Kulturen im

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

Konflikt. Hrsg. von S.Batzli, F.Kissling & R.Zihlmann. Zurich: Unionsverlag,

1994, s.217-227
MISBAH YAZDI, [Muhammad Taqi]. Human rights from the
perspective of the West and from the perspective of Islam. Firmest Bond, 50-51
(1993) s.14-19
MOHAQQEQ-DAMAD, Seyed Mostafa. Menschenrechte im Westen
und im Islam. Gerechtigkeit in den internationalen und interreligisen Beziehungen in islamischer und christlicher Perspektive. 1. Iranisch-sterreichische Konferenz, Tehran1996. Referate Anfragen Gesprchsbeitrge. A.Bsteh, Seyed
A.Mirdamadi, (Hrsg.) Mdling: St.Gabriel, 1997, s.171-195 [Tart Rma iermektedir.]
MOOSA, Ebrahim. The dilemma of Islamic rights schemes. Journal of
Law and Religion, 15 i-ii (2000-2001) s.185-215 [Mnsan haklar .]
MORR, Awad Mohamm[a]d el-. Human rights in the constitutional
systems of Egypt and other Islamic countries: international and comparative
standards. Human rights and democracy: the role of the Supreme Constitutional
Court of Egypt. Ed. K.Boyle & Adel Omar Sherif. The Hague: Kluwer Law
International, (for) C(entre of) I(slamic and) M(iddle) E(astern) L(aw), SOAS,
1996 (CIMEL Book series, 3), s.161-215
MUSA, Abdul Samat. Human rights: an overview of Islamic dimensions.
Islamiyyat, 15 / 1994 (1996) s.49-69
NAIM, Abdullahi A. an-. & HENKIN, Louis. Islam and human rights:
beyond the universality debate. American Society of International Law
Proceedings, 94 (2000) s.95-101 [Bunu takiben Ru makale vard r:
Establishment of religion and human rights: comment / Louis Henkin, s.101103]
NAIM, Abdullahi A. an-. Islam, human rights and secularism: does it
have to be a choice? ISIM Newsletter, 7 (2001) s.6-6
NAIM, Abdullahi Ahmed an-. Islam and womens rights: a case study.
Women Living under Muslim Laws: Dossier, 14-15 (1996) s.96-109 Ayn zamanda
bkz. www.wluml.org/english/pubs [Genel inceleme.]
NAIM, Abdullahi Ahmed an-. Islam et droits des femmes: tude de cas.
Women Living under Muslim Laws: Dossier, 14-15 (1996) s.103-117. Ayn zamanda bkz. http://www.wluml.org/french/pubs/pdf/dossiers/dossier14-15/D1415fr.pdf [Un coup dil gnral.]
NANDA, Ved P. Islam and international human rights law: selected
aspects. American Society of International Law Proceedings, 87 (1993) s.327-331
[Bunu takiben tart Rmaya yer verilmiRtir, s.336-339.]

6'>'?

NEGRA, Tuhami. A delicate balance: rights, responsibilities, freedom.

The different aspects of Islamic culture: the individual and society in Islam. BaR ed.
A.Bouhdiba, yard mc ed. M.Maruf al-Dawalibi. Paris: UNESCO, 1998 (The
Different Aspects of Islamic Culture, 2), s.61-78
NEGRA, Tuhami. Un quilibre fragile: droits, responsabilits, libert.
Les diffrents aspects de la culture islamique: lindividu et la ,socit en Islam. Dir.
de volume A.Bouhdiba, codir. M.Maruf al-Dawalibi. Paris: UNESCO, 1994
(Les Diffrents Aspects de la Culture Islamique, 2), s.63-80
NIELSEN, J.S. Human rights in the West. Intellectual Discourse, 4 i-ii
(1996) s.31-44 (Mslam ile bat aras ndaki ihtilaf alanlar ndan birisi.)
OSULLIVAN, D.P. Al-Islam: an alternative asroach to the universal
protection of human rights. Islamic Quarterly, 41 ii (1997) s.130-153
OSMAN, M.Fathi. Human rights in the contemporary world: problems
for Muslims and others. Al-Masar, 2ii (2001) s.4-41
OTTO, J.M. Workshop report. Recht van de Islam, 15 (1998) s.75-79
(Seminer 1: Mslam devletlerde insan haklar .)
PETERS, R. Islamic law and human rights: a contribution to an ongoing
debate. Recht van de Islam, 15 (1998) s.7-24
PETERS, R. Islamic law and human rights: a contribution to an ongoing
debate. Islam and Christian-Muslim Relations, 10 i (1999) s.5-14
RIOSALIDO, J. Los musulmanes y la construccin europea, el islam y
los derechos humanos: una visin histrica y actual. Boletn de la Asociacin
Espaalo de Orientalistas, 35 (1999) s.73-83
SAFI, Louay M. Towards an Islamic tradition of human rights. American
Journal of Islamic Social Sciences, 18 i (2001) s.16-42
[SAID, Muhammad al-Sayyid]. Islam and human rights.
Wagdy,Wasim. & Geziri,Moshira el-. Rowaq Arabi, January 1997, s.10-32

Trc.

SAIF, Walid. Human rights and Islamic revivalism. Islam and ChristianMuslim Relations, 5 i (1994) s.57-65
SAIF, Walid. Menschenrechte und Re-islamisierung. CIBeDo: Beitrage
zum Gesprach zewischen Christen und Muslimen, 8 iii (1994) s.102-112
SAYED, Hani. Beyond the old and new: engaging the Muslim
cosmopolitan. American Society of International Law Proceedings, 93 / 1999
(2000) s.362-365
Second Symposium on rights in Islam. Maab, 4 / 13-14 (1993) s.1-2
(1993.)

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

<

SHATREE, Saad bin Nassir bin Abd al-Aziz al-. Honor-preservation in

Sharia law. Aims & means and devices to combat rumor. Contemporary
Jurisprudence Research Journal / Majallat al-Buhuth al-Fiqhiya al-Muasira, 51
(2001) s.22-26
SHERRY, V.N. Promoting rights and freedoms: risks and
responsibilities. Trc. Wafaa,Manar. & Danial,P. Rowaq Arabi, July 1997, s.113119 (Orta DoUu ve Kuzey Afrika.)
SIDDIQUI, Omar. Relativism vs. universalism: Islam and the human
rights debate. American Journal of Islamic Social Sciences, 18 i (2001) s.59-95
STORK, J. Human Rights Watch and the Muslim world. ISIM Newsletter,
2 (1999) s.8-8
STRAWSON, J. A Western question to the Middle East: Is there a
human rights discourse in Islam?. Arab Studies Quarterly, 19 i (1997) s.31-58
THIESBRUMMEL, B. Human rights in the Middle East. 35.-27.
November 1991 in Sintra, Portugal. Orient (Hsmburg/Leveskusen), 34 i (1993),
s.15-20
THOMAS, D.Q. &RALPH, R.G. Rape in war: challenging the tradition
of impunity. SAIS Review, 14 i (1994) s.81-99 [Namus kltr & Bosna, K br s,
KeRmir, Somali, Trkiyedeki Krtler ve Burmadaki Rohingyalardan rnekler.]
TIBI, Bassam Human rights in Islamic civilisation and in the West:
international morality as a cross-cultural foundation. The West and Islam:
towards a dialogue. Ed. Zeynep Durukal Abuhusayn, Muhammad Isa Waley.
Istanbul: Organisation of the Islamic Conference, Research Centre for Islamic
History, Art and culture (IRCICA), 1999, s.47-59
TIBI, Bassam. Islamic law / Sharia, human rights, universal morality and
international relations, Human Rights Quarterly, 16 ii (1994) s.277-299
VERMA, Jag Mohan Singh. Human rights and Islam. Indian Muslims:
precepts & practices. Ed. Noor Mohammad. Jaipur: Rawat, 1999, s.82-93
YACHKASCHI, Ali. Die Idee der Menschenrechte ein Privileg der
westlich-christlichen Kultur? Spektrum Iran, 11 ii (1998) s.43-60 [Mslam bak R.]
ZUBAIDA, Sami. Human rights and cultural difference. (zet al nt :
Droits de lhomme et diffrences culturelles.) Peuples Mditerranens, 64-65
(1993) s.277-285:330

68 8

9 9

8 8 _

585

9 5 $ 0$

6'>'?

$0 A

[ABU-SAHLIEH, Sami A.Aldeeb]. Mariages mixtes entre Suisses et etrangers musulmans: enjeux de normes legales conflictuelles / Sami Aldeeb. Lausanne:
Institut Suisse de Droit Compare, 1996. 24s.
ALLONSIUS, D. Le rgime juridique de la mer Caspienne, problmes
actuels de droit international public. Paris: LGDJ, 1997. 136s.
BRAHIMI, Youssef. Le conflit Irak-Iran: le droit humanitaire lpreuve
des guerres modernes. Algiers: EditionsAndalouses, 1993. 199s.
DONNER, M. Die neutrale Handelsschiffahrt im begrenzten militrischen
Konflikt: eine vlkerrechtliche Untersuchung am Beispiel des Konfliktes zwischen
Irak und Iran (1980-1988). Kehl am Rhein & Arlington: Engel, 1993. 305s.
EDZARD, L. Language as a medium of legal norms: implications of the
use of Arabic as a language in the United Nations system. Berlin: Duncker und
Humblot, 1998 (Schriften zum Vlkerrecht, 131). 259s.
KHALILIEH, Hassan S. Islamic maritime law: an introduction. Leiden:
Brill, 1998 (Studies in Islamic Law and Society, 5). 202s.
MOUCANNAS-MAZEN, Rita. Islam-droit et relations economiques internationales. Paris: LHarmattan, 1996. 406s.
OWEN-ALI, Douglas. Islamic law and international relations. Lagos:
Lenaus, 1994. 62s. [DiUer baRl k-sayfa baRl U : Relevance of Islamic law and
jurisprudence in present day international relations and diplomacy.]
SHAYBANI, [Abu Abd Allah] Muhammad b.al-Hasan al-. The shorter
book on Muslim international law. Ed., trc. & notland ran. Mahmood Ahmad
Ghazi. Islamabad: Islamic Research Institute, International Islamic University,
1998 (One Hundred Great Books of Islamic Civilization, 39). 113+69s. [Mngilizce & Arapa metin. Arapa baRl k: Kitbs-siyeris-saWr.]
Terrorism and the international legal order, with special reference to the UN,
the EU and cross-border aspects. Ed. Krieken, Peter J.van The Hague: Asser,
2002. 482s. [Arab (Kahire, 1998), Mslam (Ouagaaougou 1999) & Gney Asya
(Kathmandu 1987) toplant lar n iermektedir.]
The concept of territory in Islamic late and thought. Ed. Yanagihashi
Hiroyuki. London: Kegan Paul International, 2000 (Islamic Area Studies, 2).
195s.
The International Law Association ...: Report of the Sixty-Fifth Conference
held at Cairo. Egypt 21 to 26 April 1992. Cairo & London: International Law
Association, 1993. 470s. [Mslam & uluslararas hukuk zerine teklifler & tart Rmalar iermektedir.]

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

ZAWATI, Hilmi M. Is Jihad a just war? War, peace, and human rights
under Islamic and public international law. Lewiston: Mellen, 2001. (Studies in
Religion and Society, 53). 218s.
ZEMMALI, Ameur. Combattants etprisonniers de guerre en droit islamique
et en droit international humanitaire. Paris: Pedone, 1997. 519s.
)

' '9

ABOU EL FADL, Khaled. The rules of killing at war: an inquiry into

classical sources. Muslim World, 89 ii (1999) s.144-157
, . . ohphieq rdfemstufhv wxuu u
Kspbsys, 30 (2001) Ayn zamanda bkz. http://ames.kiev.ua
AIT ZAI, Nadia. Convention des droits de lenfant. Revue Algrienne des
Sciences Juridiques, Economiques et Politiques / Al-Majalla al-Jazairiya li-l-Ulum
al-Qanuniya al-Iqtisadiya wa-l-Siyasiya, 31 i (1993) s.31-41 (ONU. Position des
pays islamiques.)
ALEM, Abdolrahman. War responsibility: governments or individuals?
The Iran-Iraq war: the politics of aggression. Ed. Farhang Rajaee. Gainesville:
University Press of Florida. 1993, s.55-65
ALGAR, Hamid. The problem of retaliation in modern warfare from the
point of view of fiqh. The Iran-Iraq war: the politics of aggression. Ed. Farhang
Rajaee. Gainesville: University Press of Florida. 1993, s.191-197
ATEIA, Azmy Abdel Fattah. Les rgles des procdures civiles en temps
de la mondialisation entre lunification et lharmonisation. Arab Law Quarterly,
18 i (2003) s.3-33. Ayn zamanda bkz. http://www.ingentaselect.com
BAILLIET, Cecilia. The Tampa case and its impact on burden sharing at
sea. Human Rights Quarterly, 25 iii (2003) s.741-774. Ayn zamanda bkz.
http://muse.Jhu.edu/journals/ [Norwe band ral bir gemi taraf ndan Hint Okyanusundan kurtar lan Afgan kkenli mltecilere karR Avustralyan n ykmllkleri zerine.]
BAKTIARI, Bahman. International law: observations and violations. The
Iran-Iraq war: the politics of aggression. Ed. Farhang Rajaee. Gainesville: Universirs Press of Florida, 1993, s.152-166
BLZ, K. Das internationale Vertragsrecht der islamischen Banken.
WM: Wertpapier-Mitteilungen, 49 (1999) s.2443-2450
BAZZAZ, Hassan al-. Islam and international law. Revue Egyptienne de
Droit International / Al-Majalla al-Misriya li-l-Qanun al-Duwali, 54 (1998) s.134148

6'>'?

BLEUCHOT, H. La Jihad et les valeurs universelles. Lislam pluriel au

Maghreb. Sous la dir. de S.Feichiou. Paris: CNRS, 1996, s.25-35 [Daha nce
Annuaire de lAfrique du Nord 1994de, 1996 y l nda yay mlanm Rt .] (Les traits
de droit musulman.)
BOSTOCK, Chantal Marie-Jeanne. The international legal obligations
owed to the asylum seekers on the MV Tampa. International Journal of Refugee
Law, 14 ii/iii (2002) s.279-301. Ayn zamanda bkz. http:/www3.oup.co.uk/reflaw
[Norve band ral bir gemi taraf ndan kurtar lm R s U nma talebinde bulunan
Afgan as ll mltecilere karR Avustralya ve Endonezyan n ykmllkleri zerine.]
BROWER, Charles N. & SHARPE, Jeremy K. International arbitration
and the Islamic world: the third phase. American Journal of International Law,
97 iii (2003) s.643-656. Ayn zamanda bkz. http://uk.jstor.org/
BYERS, Michael. Terrorism, the use of force and international law after
11 September. International and Comparative Law Quarterly, 51 ii (2002) s.401414
CLAGEIT, B.M. Ownership of seabed and subsoil resources in the
Caspian Sea under the rules of international law. Caspian Crossroads, l iii
(1995) Ayn zamanda bkz.
http://ourworld.compuserve.com/homepages/usazerb/casp.htm
CROCK, Mary. In the wake of the Tampa: conflicting visions of
international refugee law in the management of refugee flows. Pacific Rim Law
& Policy Journal, 12 i (2003) s.49-95 [2001de lkeye giriRleri Avustralya taraf ndan reddedilen denizde s U nacak yer arayan Afgan ve Irak kkenli 433 mlteciyi kurtaran gemi.]
CROISSANT, Cynthia M. & CROISSANT, Michael P. The legal status
of the Caspian Sea: conflict and compromise. Oil and geopolitisi in the Caspian
Sea region. Ed. M.P.Croissant & Blent Aras. Westport: Praeger, 1999, s.21-42
CUNNINGHAM, Scott L. Do brothers divide shares forever: obstacles to
the effective use of international law in Euphrates river basin water issues.
University of Pennsylvania Journal of International Economic Law, 21 i (2000)
s.131-172 [Trkiye, Suriye, Irak.]
DEMOSTHENOUS-PASHALIDOU, A. Rechtskollisionen bei der Auflsung von Mischehen zwischen Muslimen und Andersglubigen. Der Islam, 76
ii (1999) s.313-333
EDIG, A.van. Rechtliche Schwierigkeiten und Mglichkeiten eines multilateralen Wassermanagements im Nahen Osten. Verfassung und Recht in Ubersee, 31 iii (1998) s.371-382

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

FABRE, T. & ZABBAL, F. Droit musulman et droit europeen. Entretien avec Baber Johansen. Qantara: Cultures en Mouvement, 13 (1994), s.61-63
FITZPATRICK, Joan. Australias Tampa incident: the convergence of
international and domestic refugee and maritime law in the Pacific rim.
Introduction to the refugee law forum. Pacific Rim Law & Policy Journal, 12 i
(2003) s.1-8 [2001de lkeye giriRleri Avustralya taraf ndan reddedilen denizde
s U nacak yer arayan Afgan ve Irak kkenli 433 mlteciyi kurtaran gemi.]
FORD, Christopher A. Siyar-ization and its discontents: international law
and Islams constitutional crisis. Texas International Law Journal, 30 iii (1995)
s.499-534 (Mslam milletler/devletler hukuku ya da siyer.)
FORNARI, Matteo Nicola. Soccorso di profughi in mare e diritto di
asilo: questioni di diritto internazionale sollevate dalla vicenda della nave
Tampa. Comunita Internazionale: Rivista Trimestrale della Societe Italiana per
lOrganizzazione Internazionale, 57 i (2002) s.61-78. [Avusturya karasular nda
tehlikeli bir durumda olan bir gemiden Afgan, Pakistan, Irak, Endonezya & Sri
Lanka uyruklu 433 kiRiyi alan Norve band ral gemi.]
GALOSINI, Annamaria. Condizione di reciprocit e paesi islamici. Africana: Rivista di Studi Extraeuropei, 1997, s.95-101 [Hukuk.]
GANNAG, Pierre. Regards sur le droit international priv des tats du
Proche-Orient. Revue Internationale de Droit Compar, 52 ii (2000) s.417-427
GOODWIN-GILL, Guy S. Refugees and responsibility in the twenty-first
century: more lessons learned from the South Pacific. Pacific Rim Law & Policy
Journal, 12 i (2003) s.23-47 [2001de lkeye giriRleri Avustralya taraf ndan reddedilen denizde s U nacak yer arayan Afgan ve Irak kkenli 433 mlteciyi kurtaran gemi.]
GREENWOOD, Christopher. International law and the war against
terrorism. International Affairs (Royal Institute of International Affairs), 78 ii
(2002) s.301-317 Ayn zamanda bkz. www.ingenta.com
HADA, Hassan Ahmed el-. Policy issues in designing Third World legal
regimes for petroleum development. IIUM Law Journal, 5 i-ii / 1995 (1996) s.6998
HASHMI, Sohail H. Saving and taking life in war: three modern Muslim
views. Muslim World, 89 ii (1999) s.158-180
INAN, Yksel. The law of international water courses and the Middle
East. Perceptions, 5 ii (2000) s.93-112 Ayn
zamanda bkz.
http://www.mfa.gov.tr/grupa/percept/default.htm (F rat nehri & Dicle.)

6'>'?

KHALILIEH, Hassan S. Salvage in the eleventh and twelfth-century

Mediterranean: Geniza evidence and its legal implications. Mediterranean Historical Review, 15 i (2000) s.47-55
KIRTLEY, William. The Tampa incident: the legality of Ruddock v.
Vadarlis under international law and the implications of Australias new asylum
policy. Columbia Journal of Transnational Law, 41 i (2002) s.251-299. [Hint Okyanusundan kurtar lan Afgan kkenli mltecilere karR Avustralyan n ykmllkleri zerine.]
LEBBOS, Georges Amine. Lambiguite du droit international. Cahiers de
lOrient, 44 (1996) s.23- 30 (Les cours deau du Moyen-orient.)
LEGENHAUSEN, Muhammad. Lislam et les theories occidentales de
Iegalite des droits. Aux Sources de la Sagesse, 3 / 12 (1997) s.93-105
LETSIOS, D. Sea trade as illustrated in the Rhodian Sea Law with
special reference to the reception of its norms in the Arabic Ecloga. GraecoArabica, 6 (1995) s.209-225 [Bizansa ait hukk kaynak, Arapa versiyonu.]
LETSIOS, Dimitrios G. Sea trade as illustrated in the Rhodian Sea
Law with special reference to the reception of its norms in the Arabic ecloga.
(Rsum: Le commerce maritime prsente au code maritime rhodien et
linfluence de ses normes sur larabe ecloga.). Aspects of Arab seafaring: an
attempt to fill the gaps of maritime history. Ed. Yacoub Yousef al-Hijji - Vassilios
Christides; Yard mc ed. Peggy Moschona - Christos G.Makrypoulias. Athens:
Institute for Graeco-Oriental and African Studies and Kuwait Foundation for
the Advancement of Science, 2002, s.163-177 (Eclogan n Arapa versiyonu.)
MALLAT, Chibli. Non-violence and the rule of law. Religion between
violence and reconciliation. Ed. Thomas Scheffler. Beirut: Orient-Institut der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft; Wrzburg: Ergon Verlag, 2002,
(Beiruter Texte und Studien, 76), s.419-430
MAMEOB, Pyca. Coe e-
: , , . ohjhieu zdfemntbfhu w xuu
u {njbnxn, 2000 xvii /27, s.4-21 Ayn zamanda bkz. http://ames.kiev.ua
MAMEOB, Pyca. - :
, , ( ). zdfemntbfn| w x}| }
{ajbnx, 2000 ii / 8, s.231-243; 2000 iii / 9, s.164-176 Ayn zamanda bkz. www.cac.org/journal-table-rus.shtml
MAMEOB, Pyca. oppoae e- ca
op . zdfemnt~fs| wxq| q {spbsx, 2001
ii / 14, s.80-92. Ayn zamanda bkz. www.ca-c.org
MANKOWSKI, Peter. Islamic law and its reception by the courts in the
West - Osnabrcher Tagung vom 22. bis 24. Oktober 1998. ZfRV: Zeitschrift fr

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

Rechtsvergleichung, Internationales Privatrecht und Europarecht, 40 i (1999) s.1821

MATRAY, L. Lembargo national et international dans larbitrage. Revue
de Droit International et de Droit Campari, 74 i (1997) s.7-50 [Msraile karR Arab
boykotunu & Irak zerindeki BirleRmiR Milletler ambargosunu iermektedir.]
McCARY, M. Bridging ethical borders: international legal ethics with an
Islamic perspective. Texas International Law Journal, 35 ii (2000) s.289-324
MOMTAZ, Djamchid. The inherent right of individual self-defense in
the Iran-Iraq war. The Iran-Iraq war: the politics of aggression. Ed. Farhang Rajaee. Gainesville: University Press of Florida. 1993, s.183-190
ORTEGA TEROL, Juan Miguel. Islam y derecho internacional: influencia y desencuentros. El Islam en Espaa: historia, pensamiento, religin y derecho. Actas del Primer Encuentro sobre Minorias Religiosas, Cuenca 2000.
Coord. Jos Maria Marti, Santiago Catal Rubio, Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla - La Mancha, 2001, (Coleccin Estudios, 77). s.97-110
OSHEA, Andreas. From Corfu to Lockerbie: highlights from fifty years
of judgements by the International Court of Justice. South African Yearbook of
International Law. Suid-Afrikaanse Jaarboek vir Volkereg, 23 (1998) s.222-233
[Mngiltere-Arnavutluk aras nda Corfu Kanal davas , 1948; Mngiltere & Amerika
ile Libyan n taraf olduklar Lockerbie davas , 1998.]
OSSMAN, G. The protection of international organisations under the
rules of conflict of laws: prevailing subjectivity. Arab Law Quarterly, 11 iii (1996)
s.264-280 [Mngiltere & drt Arab lkesi aras ndaki Westland olay rneUi.]
PARADELLE, M. Legal pluralism and public international law: an
analysis based on the International Convention on the Rights of the Child. Legal pluralism in the Arab world. [Ed.] B.Dupret, M.Berger, Laila al-Zwaini. The
Hague: Kluwer Law International, 1999, s.97-112 [Baz Mslam lkelerinin tutumlar .]
PARADELLE, M. Une asroche sociologique de la theorie classique du
droit international islamique. Droits et societs dans le monde arabe: perspectives
socio-anthropologiques. Sous la direction de G.Boetsch, B.Dupret et J-N.Ferrie.
Aix-en-Provence: Presses Universitaires dAix-Marseille, 1997, s.19-37
RAMADAN, Tariq. Droit suisse et droit islamique. Introduction au droit
islamique. Muslime und schweizerische Rechtsordnung. Les musulmans et lordre
juridique suisse. Ren Pahud de Mortanges, Erwin Tanner (Hrsg./d.). Freiburg
(Switzerland): Universittsverlag Freiburg, 2002, (Freiburger Verffentlichungen zum Religionsrecht, 13), s.31-65
RIOSALIDO, Jess. El derecho de asilo en la tradicin rabe e islmica,
y sus problemas de aplicacin a la realidad contempornea. El derecho de asilo

6'>'?

rabe e islmico y el Cincuentenario del Alto Comisionado de las Naciones

Unidas para los refugiados. El Islam en Espaa: historia, pensamiento, religin y
derecho. Actas del Primer Encuentro sobre Minorias Religiosas, Cuenca 2000.
Coord. Jos Maria Marti, Santiago Catal Rubio, Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla - La Mancha, 2001, (Coleccisn Estudios, 77). s.85-95
SEIN, Abdul Ghafur Hamid@Khin Maung. A legal implication of the
Lockerbie case: can the International Court of Justice judicially review Security
Council decisions? IIUM Law Journal, 9 i (2001) s.55-74
OEKERCM, Mehmet Faz l. Water problem of the Euphrates-Tigris and
the UN Convention on the law of the non-navigational uses of international
watercourses. Turkish Review of Middle East Studies, 10 (1998/99) s.233-256
TAUMAN, Jessica E. Rescued at sea, but nowhere to go: the cloudy legal
waters of the Tampa crisis. Pacific Rim Law & Policy Journal, 11 ii (2002) s.461496 [2001de lkeye giriRleri Avustralya taraf ndan reddedilen denizde s U nacak
yer arayan Afgan ve Irak kkenli 433 mlteciyi kurtaran gemi.)
THOMAS, T.S. Prisoners of war in Islam: a legal inquiry. Muslim World,
87 i (1997) s.44-53
TURCK, Nancy B. Middle East arbitration status chart. Arab Law
Quarterly, 16 ii (2001) s.178-185 Ayn zamanda bkz. www.kluweronline.nl
VAN DYKE, J.M. Legal and practical problems governing international
Straits. The Straits of Malacca: international co-operation in trade, funding &
navigational safety. Ed. Hamzah Ahmad. Petaling Jaya: Pelanduk, 1997, s.305327 [Trk BoUazlar ; Hormuz BoUaz ; Babl-Mandeb BoUaz ; Cebelitar k BoUaz ; Malacca & Singapur BoUazlar ; Lombok BoUaz & iinde ok ada bulunan
deniz sular ele al nmaktad r.]
VINOGRADOV, Sergei & WOUTERS, Patricia. The Caspian Sea:
current legal problems. Zeitschrift fr Auslndisches ffentliches Recht und Vlkerrecht, 55 (1995) s.604-623
WAHEEDI, Asadul Haque. Islamic concept of international
humanitarian law. Journal of Objective Studies, 7 ii (1995) s.49-72
WEDGWOOD, Ruth. Responding to terrorism: the strikes against Bin
Laden. Yale Journal of International Law, 24 ii (1999) s.559-576 [1998.]
WESTBROOK, David A. Islamic international law and public
international law: separate expressions of world order. Virginia Journal of
International Law, 33 iv (1993) s.519-897
WINTERBOTTOM, M. The nightmare of international child abduction:
facing the legal labyrinth. Journal of International Law and Practice, 5 iii (1996)
s.495-513 [ABD tecrbesi, Mslman Orta DoUu lkelerini kapsamaktad r.]

'&# P '

( @ >C

& &# 6 +

&R

YENGEJEH, Saeid Mirzaee. The need for modification and

development of the laws of war in modern international law. The Iran-iraq war:
the politics of aggression. Ed. Farhang Rajaee. Gainesville: University Press of
Florida. 1993, s.217-227 [Mran-Irak savaR ndan rneklerle.]

6'>'?

KLAS K ORYANTAL ZM N HLASASI: THE

ENCYCLOPAEDIA OF ISLAM (NEW EDITION)

(FLkLh Maddeleri zerine Bir DeOerlendirme)
(FLk
DeOerlendirme)
enol Saylan - mer Faruk OcakoOlu

'

. .
H

( $ $ ;

&*

G5

! "
Her metin kendine zg bir baUlam n rndr. Bunun yan nda baz metinler kendilerine zg bir baUlam oluRturarak yeni anlamlar retirler. The
Encyclopaedia of Islm ad yla yay mlanan eser, hem yaz l R baUlam hem de yay mland ktan sonra ierdiUi maddeler zerine gerek eleRtirel yorumlar ve gerekse referans amal at flar gz nnde bulundurulduUunda kendine zg bir
baUlam oluRturarak yeni anlamlar reten bir metin olarak grlebilir. Bu al Rman n btn ve sat r aralar okunduUunda, bize klasik oryantalist anlay R n ve
bu anlay R n ortaya koyduUu al Rmalar n anlaR lmas ve yorumlanmas nda zengin ve derli toplu bir malzeme sunduUu grlecektir. Biz bu nemli ve etkili
al Rman n anlaR lmas ve yorumlanmas na yard mc olmak amac yla f k h ile
ilgili maddeleri zerine bir al Rma yapman n faydal olacaU n dRndk. al Rmam zdaki usul ve ynteme deUinmeden nce ansiklopedi hakk nda genel
bilgiler vermenin faydal olacaU kanaatindeyiz.1
Smrgecilik faaliyetlerine paralel olarak geliRen Rarkiyat l k al Rmalar n bir rn olarak 1892 Rarkiyat l k kongresinde bir Mslam ansiklopedisi haz rlamas teklifinde bulunuldu. Bu erevede International Association
Academies gzetiminde ve E. J. Brill yay nevi taraf ndan yay mlanan bir Mslam
Uretmen.
Uretmen.
1
Ansiklopedi hakk ndaki genel bilgiler aU rl kl olarak Diyanet -slam Ansiklopedisinde Kemal
Kahraman taraf ndan yaz lan The Encyclopaedia of Islm ve, Orhan F. Kprl taraf ndan
yaz lan Mslam Ansiklopedisi maddelerinden yararlan larak haz rlanm Rt r. Ansiklopedi ile
ilgili daha geniR bilgi iin bkz. Ad var, Adnan, MA., Mukaddime, I. Cilt, I-XXI, abk,
Vahid, Mslm Ansiklopedisi Mndeksi, I-XVI, abk, Vahid, Mslm Ansiklopedisi Mndeksi, s. 5,
Trk Tarih Kurumu Bas mevi, Ankara, 1994.

*/ B*L5M

Ansiklopedisi haz rlanmaya baRland . Mlk fasikl 1908, tamam 1939 y l nda
tamamlanan ansiklopedi The Encyclopaedia of Islm ad yla drt byk cilt halinde yay mland . Ansiklopedinin Arapa, Trke, Urduca ve Farsa tercmesine baRlan lm R ancak sadece Trke ve Urduca tercmeleri tamamlanm Rt r.
Ansiklopedinin baz maddeler geniRletilerek veya baz yeni madde ilaveleri ile
beraber geniRletilmiR Trke edisyonu say labilecek Trke tercmesi 1940
1988 y lar aras nda tamamlanm Rt r.
Tercmeler esnas nda ortaya konan, mslmanlar iin nem arz eden
birok maddenin ihmal edilmiR olduUu, yaz lan maddelerin sbjektif yarg lar ve
Mslam inanlar na karR hoR olmayan ifadeler ihtiva ettiUi, ayr ca yaz lan maddelerde birok eksiklik ve yanl Rl klar n bulunduUu Reklindeki eleRtiriler2 ve 2.
Dnya savaR sonras dnya dzeni ve anlay R nda meydana gelen deUiRimle
beraber Ansiklopedinin yeniden ele al nmas ve kapsam n n geniRletilmesi ihtiyac hissedildi. Bunun zerine International Association Academies ynetiminde
ve yine E. J. Brill yay nevi taraf ndan bas lmak zere yeni bir edisyon iin harekete geildi. Bu yeni edisyonda, birinci edisyonda yer alan maddelerin biroUu
yeniden yazd r lm R veya onlara yeni bilgiler eklenmiRtir. Baz maddeler ise aynen korunmuRtur. Ayr ca birok yeni madde ilave edilmiRtir. Yeni edisyonun
icra komitesinde ve yaz m komisyonunda Mslman ilim adamlar na da yer
verilmiRtir. Yeni edisyonda Trk ilim adamlar taraf ndan haz rlanan ok say da
madde yer alm Rt r. Bu edisyonda Afrika, Orta Asya, UzakdoUu, Mspanya, Balkanlar ve Rusya gibi blgelerle alakal maddelere nem verilmiRtir. 1954 y l nda
ilk fasikl tamamlanan ansiklopedinin son cildi (XI.) 2002 y l nda tamamlanm Rt r. 1980 y l nda ilk cildi kapsayan ve yeni teklif edilen veya ge gelen
maddelerle yeni len Rah slar n biyografilerini kapsayan Supplement haz rland .1991 y l nda E. Van Donzelin yeniden gzden geirdiUi ilaveli indeks,
1993te P. J. Bearman n haz rlad U konular indeksi yay nland . Yeni edisyon
da, metin iinde ok s k at f yap lmas , karR l U bulunmayan baz at flar n mevcudiyeti ve baz maddelerin tekrar yaz lmas gibi baz eleRtirilerle karR laRm Rt r.3
al Rmam z , daha ok teknik ve say sal verilere dayand rma yoluna gittik.
Bu amala Ansiklopedi zerinde yapm R olduUumuz al Rma neticesinde f k h
ile ilgili toplam 833 madde kart lm Rt r. Maddelerin taranmas nda mmkn
olduUunca f k h ile bir Rekilde iliRkili Rah slara ve kavramlara yer verme yoluna
gidilmiRtir. Takdir edilmelidir ki; bu kapsamdaki bir eserin taranmas esnas nda
baz eksiklikler ve gzden kama durumlar olabilir. Konular na gre f k h
maddelerinin sunulduUu tabloda madde adlar n n yaz l Rlar nda ansiklopedideki
yaz l Rlar esas al nmaya al R lm Rt r. Ancak ansiklopedide zel transkripsiyon
iRaretleri kullan ld U ndan sadece, Trke klavyede bulunan yaz ve iRaretler
gsterilebilmiRtir.

2
3

Bununla ilgili olarak bkz. Ad var, Adnan, -slm Ansiklopedisi, I. Cilt, I-XII.
Bkz. Kahraman, Kemal The Encyclopaedia of Islm, D-A, XI, 181-184.

&

&

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J

al Rmam zda as l amac m z, The Encyclopaedia of Islm zerine deUerlendirme yapmaya imkan verecek verileri ortaya koymak olduUu iin bu konuda
grlebilecek eksikliklerin al Rma kapsam nda mtalaa edilebileceUini belirtmek isteriz. Bununla iki Reyi amalad k: Birincisi f k h ile ilgili maddeleri konu
baRl klar na gre s n fland rarak ve maddelerin ad , cildi ve sayfas verilerek
ilgili maddelere kolay bir Rekilde ulaRmay saUlamak. nk 12 bin sayfay aRk n
olan eserde, f k h ile ilgili bir veya birden fazla maddenin araRt r lmas , izlenmesi az msanamayacak bir zaman gerektirir. Mkincisi ise teknik ve say sal veriler ile
eser ile ilgili daha nesnel sonulara ulaRman n yolunu amak.
Biz bu al Rmam zda, The Encyclopaedia of Islm n deUerlendirilmesine
zemin oluRturacak verileri, f k h alan ile s n rland rarak, ortaya koymaya al Rt k. Eserin btn ierisinden f k h ile ilgili maddeleri, kendi ierisinde alt baRl klara ay rarak, iki ana baRl k alt nda toplaman n yerinde olacaU n dRndk:
Birincisi fakihlerin ve bir Rekilde f k h ile iliRkili Rah slar n biyografileri. Mkincisi
ise f kh terimler ile ilgili maddeler. Birinci alan esas olarak mezhepleri gz
nnde bulundurarak baRl kland rma yoluna gittik. Erken dnem ve modern
dnemde mezhepler ile iliRkilendirilemeyecek veya mezhep ierisindeki rolnden ok devlet sistemi ierisindeki grevi ile ne kan Rah slar ise dnemleri
veya baUl bulunduklar devletlerin baRl U alt nda vermenin daha uygun olacaU n dRndk.
Birinci alan ile ilgili ncelikli olarak ilk dnem ve mezheplerin teRekkl
ve mezheplerin teRekklnden sonraki dnemde uzmanl k alan f k h olan Rah slara yer verdik. Bunun yan nda gerek Emevi ve Endls Emevi ve gerekse
Osmanl devlet sistemi ierisinde hukuk ile meRgul olmuR veya Mslam hukukunu
etkileyecek icraatlarda bulunmuR Rah slara da yer vermenin uygun olacaU n
dRndk.4
Burada Rah slar ile ilgili deUinmemiz gereken bir diUer husus da Aile biyografisi olarak isimlendirdiUimiz birka nesil boyunca ayn aileden kan limlerin bir arada verildiUi maddelerdir. Bu maddeleri seerken biz, en az ndan
madde ierisinde hakk nda bilgi verilen Rah slardan baz lar n n f k h ile meRgul
olmuR Rah slar olmas na dikkat ettik. F k h geleneUin tevars ve terakkisini
grmek bak m ndan bu maddelerin ayr ca zerine al R lmay hak edecek derecede nemli olduUu kanaatindeyiz. Bunun yan nda biyografi maddelerinin baz lar nda Rah slar hakk nda, nispet edildikleri yer veya aile ile ilgili bilgi verildikten sonra bilgi verme yoluna gidilmesi Rah slar ortaya karan Rartlar grebilme imkn vermesi bak m ndan nemli gzkmektedir.5

Bunun ile ilgili olarak Emevilerde Ibn al-Mukaffa' (III: 883a), Osmanl larda Mehemmed II
(VI. 978a) ve Ibn Khaldn, Wal al-Dn (III: 825a) maddeleri rnek gsterilebilir.
5
rnek olarak bkz. Durrzde (II. 629a)- Durrzde Abd Allh (II. 630a); al-Sarakhs, Muhammed b. Ahmed (IX. 35b); Sharazr (IX. 219b); maddeleri.

*/ B*L5M

Biyografilerin say sal sonular gz nnde bulundurulduUunda ele al nan

toplam 353 fakih ve kd n n f k h tarihi dRnldUnde hayli kk bir rakam
olduUunu syleyebiliriz. DoUrudan Hanefi mezhebine mensup fakih olarak ele
al nan 48 Rahsa Osmanl kd ve fakihlerini eklesek bile, son dnemde yaz lm R
283 Hanefi lim ile ilgili bilgi veren grece zet mahiyetindeki zelin Hanefi
F k h limleri adl eserini6 dRndUmzde bunun hayli dRk bir rakam olduUu grlecektir. Bununla birlikte Hanefi geleneUi ierisinde nemli yer tutan
birok Rahs n ele al nmam R olmas ,7 baz lar n n mezhep ierisinde oynam R
olduklar role gre ierik olarak ok yetersiz olmas 8 ansiklopedinin gz nnde
bulundurulmas gereken diUer bir eksikliUi olarak karR m za kmaktad r.
Biyografilerle ilgili olarak deUinilmesi gereken bir diUer husus da, yukar da deUindiUimiz gerek baz nemli Rah slar n atlanmas ve gerekse baz lar n n
ierik bak m ndan yetersiz bir Rekilde ele al nmas eksikliklerinin aksine daha
ok Endls Emevileri ve Osmanl MmparatorluUu bnyesinde hukuk alan yla
meRgul olmuR grece ncelik arz etmeyen birok Rah s biyografisine yer verilmiR
olmas d r.9 Mezhepler bnyesinde f kh n geliRimine katk da bulunmuR bir ok
Rahsa yer verilmemesine veya yetersiz bir ierikle ele al nmamas na raUmen
eRitli Mslm devletleri bnyesinde kd l k grevi alm R bir ok Rahsa yer verilmiR
olmas n , fakihlerden ziyade kd lar n ne kar lmas olarak deUerlendirmek
ok iddial olmasa gerek.
al Rmam zda f k h ile ilgili olarak kard U m z maddeleri ikinci olarak
hukuki terimler baRl U alt nda fru ve usul alt baRl klar na ay rarak derledik.
Bylece hem f k h terimleri ile ilgili ansiklopedinin kullan m daha pratik hale
gelmiR ve hem de f k h terimleri zerine saUl kl deUerlendirme yapabilme imkn saUlanm R olmaktad r. 480 maddenin yer ald U bu alanda dikkatimizi e-

zel, Ahmet, Hanefi F k h limleri, Trkiye Diyanet Vakf Yay nlar , Ankara, 1990.
Biyografi maddelerinde f k h tarihi a s ndan nem taR yan bir ok Rahsiyete yer verilmemiRtir: Debus, Bezdev, Kerh, Halvan gibi Rahsiyetler buna rnek gsterilebilir.
8
rnek olarak bkz. al-Djasss (II. 486b); al-Sarakhs, Muhammed b. Ahmed (IX. 35b); alDjuwayn (II. 605a); Ibn 'bidn (III. 695b) maddesi. Ayr ca biyografilerde dikkati eken bir
diUer husus Mslam Ansiklopedisinde erken dnem ve mezheplerin teRekkl dnemindeki
Rah slar ile ilgili maddelerin ierik olarak daha doyurucu ama son dnem mezhep mntesibi
fakihler ile ilgili olanlar n (veya hi ele al nmayanlar da gz nnde bulundurursak) ierik
olarak daha yetersiz olduUunu syleyebiliriz. Bunun klasik oryantalist anlay Rta erken dnem
geliRmelerin nemi ve dnem mensuplar n n zgnlU anlay R n n yan nda sonraki dnem
limlerinin ncekileri tekrardan ve taklitten teye geememiR olduklar na duyulan inan ile
iliRkili olup olmad U , zerine al R lmaya deUer bir husus olarak gzkmektedir. nk yak n
dnem Mslam al Rmalar nda klasik anlay R n deUiRmeye baRlamas yla birlikte Ebus-Suud ve
Mbn bidn gibi orta ve yak n dnem limleri zerine al Rmalar n yoUunlaRt U n gryoruz.
9
yle grnyor ki, Oryantalist al Rmalar belli dnem, blge ve devletler zerine yoUunlaR yor ve o alanda ayr nt l bir analize imkn verecek mikro al Rmalar ile destekleniyordu.
7

&

&

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J

ken ilk husus en uzun maddeler listesinde yer alan birok maddenin fru f k h
alan na ve bu alan alt nda yer alan iktisadi alanlar ile ilgili olmas d r.10
Kavramlar ile ilgili olarak farkl blge ve dnemlerdeki uygulama ve anlamlar zerinde durulmas ,11 kavramlar n Mslm ncesi dnemdeki karR l klar
ile baUlant kurulmas , kurulmaya al R lmas ,12 baz kavramlar ile ilgili mezhep
grRlerine yer verilmiR olmas 13 ve kavramlar n farkl disiplinler ierisinde kullan ld U anlamlara deUinilmesi14 maddelerin yaz m nda ne kan hususlard r.
Ama baz kavramlar n ierik olarak ok yetersiz bir Rekilde ele al nm R olmas ,15
zellikle Mslm ncesi dnem ile iliRkilendirilen kavramlar n ele al n R nda grlen dar bak R a s 16 ve baz kavramlara hi yer verilmemesi maddelerin yaz m nda grlen eksiklikler olarak ne kmaktad r.
Oimdi, nce The Encyclopaedia of Islmdan derlediUimiz f k h maddelerine ve ard ndan derlenen maddeler uyar nca oluRturulan tablo ve Rekillerle
bunlar n yorumlar na geebiliriz.

10

rnek olarak bkz. Khardj (IV. 1030b); Wakf (XI. 59b); Bayt al-Ml (I. 1141b); Dj zya (II.
559a) maddeleri.
11
rnek olarak bkz. Ada (I. 170a); Darba (II. 142b); Hawla (III. 283a); Hisba (III. 485b);
Wakf (XI. 59b); Hidjb (III. 359a); Khardj (IV. 1030b) maddeleri.
12
rnek olarak bkz. Hadjdj (III. 31b); Ahkm (I. 256b); Hakam (III. 72a); Mut'a (VII. 757a)
maddeleri.
13
rnek olarak bkz. Hadjr (III. 50a); Hiba (III. 350a); Ist shb (IV. 269b) maddeleri.
14
rnek olarak bkz. Hakika (III. 75a); Hakk (III. 82b); Himya (III. 394a); Hudjdja (III.
543b) maddeleri.
15
rnek olarak, Faraid (17 sat r), Fard (12 sat r), Ariya (10 sat r), Azma (10 sat r), Djarma
(4 sat r), maddelerine bak labilir.
16
Bkz. 14. Dip not.

*/ B*L5M

1# # )
0

#
. =

7
!, - - -

KonularAna Gre Maddelerin DaFAlAmlarA ve DaFAlAm SayAlarA Tablosu

Erken Dnem (26)
Hanefi (48)
Hanbeli (27)
Maliki (57)
Oafii (66)
Zahiri (4)
Hukukular
Oii (26)
(353)
Mbadi (13)
Osmanl (43)
Modern Dnem (14)
Aile Biyografisi (29)
Mbadat (103)
Borlar Hukuku (90)
Ceza Hukuku (28)
Fru F k h
Miras Hukuku (15)
(315)
Muamelat
Aile Hukuku (35)
(209)
Devletler Hukuku (16)
Hukuki TerimToprak ve Vergi Hukuku (26)
ler (480)
Usul (90)
F k h Usul (56)
Muhakeme Usul (34)
F k h Edebiyat (12)
F k h Tarihi (11)
Genel (51)
Toplam (833)

Tabloda grleceUi zere yaz lan maddelerin oUunluUu (yaklaR k beRte

) hukuki terimlere aittir. Ancak biyografi maddeleri de az msanmayacak
orandad r. Bu terimler aras nda fru f kha maddeler nemli bir yekn tutuyor
ve bu yeknun nemli bir k sm n muamelat konusuyla ilgili terimler oluRturuyor. Muamelat konusunda yaz lan maddelerin ise yaklaR k yzde 45i borlar
hukukuna ait kavramlar.

&

&

1# # )

ERKEN DNEM
HUKUKULAR
(26)
Fakh (II.
756a); Ulam
(X. 801b)

H
H
U
K
U
K

U
L
A
R
3
5
0

HANEF HUKUKULAR
(48)
Hanaf yya
(III. 162b)

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J

MADDE ADI
Ab Thawr (I. 155a); Ab Ubeyd al-Ksim b. Sallm (I.
157b); Ahmad b. Ab Dud (I. 271b); al-Ashar, Ab Burda
(I. 693b); At b. Ab Rabh (I. 730a); al-Awz (I. 772b);
Fukaha al-Madina al-Sab'a (Supp. 310b); Ibn Ab Layl (III.
687a); Ibn Ab'l-Zind (Supp. 380a); Ibn Lah'a (III. 853b);
Ibn al-Mukaffa (III: 883a); Ibn Shubruma (III. 938a); Ibn
Srn (III. 947b); Iys b. Mu'wiya (IV. 291a); Khridja b.
Zayd (IV. 1074b); al-Khayyt (IV. 1162a); al-Layth b. Sa'd
(V. 711b); Maymn b. Mihrn (VI: 916b); al-Nakha' (VII.
921b); Salama b. Dnr (VIII. 918a); Shurayh b. al-Hrith
(IX. 508b); Sufyn al-Thawr (IX. 770b); Sufyn b. 'Uyayna
(IX. 772a); al-Tabar (X. 11a); Urwa b. al-Zubayr (X. 910b);
al-Wkid (XI. 101b).
Abd al-Kdir al-Kurashi (I. 70b); Ab Abd Allh alBasr (Supp. 12b); Ab'l-Anbs al-Saymar (Supp. 16a); Ab
Hanfa (I. 123a); Ab'l-Husayn al-Basr (Supp. 25a); Ab'lLayth al-Samarkand (I. 137a); Ab Ysuf (I. 164a); al-Amd
(I. 434b); Bakht al-Muti al-Hanaf (Supp. 121b); al-Bihr (I.
1210a); iragh-i Dihli (II. 47b); al-Damaghn, Ab Abd
Allh (Supp. 191b); al-Damaghn, Ab Hasn (Supp. 194b);
al-Dawlatbd (II. 180b); al-Djasss (II. 486b); Fadl-i Imm
(II. 736a); al-Halab, Ibrhm (III. 90a); Hamza al- Harrn
(III. 155b); al-Hasan b. Muhammad al-Hanafiyya (Supp.
357b); Ibn 'Akl, Ebu'l-Vef (III. 699a); Ibn Buhll (III. 739a);
Ibn Dukmk (III. 756b); Ibn Kutlbugh (III. 848b); Ibn
Nudjaym (III. 901a); Ibn al-Saat (III. 921a); Ibn al-Shihna
(III. 938a); Ibn Tln (III. 957b); al-'Imrn (III. 1176a);
Kd Khn (IV. 377a); al-Ksn (IV. 690a); al-Kudur, Ab'lHusayn (V. 345a); al-Marghnn (VI. 557b); Mughulty b.
Kildj (VII. 350a); al-Muhibb (VII. 468b); al-Mutarriz, Burhn al-Dn (VII. 773b); al-Nasaf (VII. 968b); al Sadjwand
(VIII. 740a); al-Sarakhs, Muhammed b. Ahmed (IX. 35b);
al- ayraf, Muhammad b. Badr (IX. 114a); al-Shaybn (IX.
392b); al-Shibl, Ebu Hafs (IX. 433a); al-Simnn (IX. 614b);
al-Tahnaw, Muhammed A'l (X. 98a); al-Tahw, Ahmed b.
Muhammed (X. 101a); al-sh, Al b. Osman (X. 916a);
Yahya b. dam (XI. 243b); Yahya b. Akthm (XI. 246a);
Yahya b. Yahya al-Layth (XI. 248a).
Ahmad b. Hanbal (I. 272a); al-Bhuti, Shaykh Mansr
(I. 949a); Barbahr, al-Hasan (I. 1039a); Ghulm al-Khalll
(II. 1093a); Ibn 'Akl, Ebu'l-Vef (III. 699a); Ibn al-Bann'
(III. 730b); Ibn Batta (III. 734b); Ibn al-Djawz (III. 751a);
Ibn al-Farr' (III. 765b); Ibn Hmid (III. 784b); Ibn Hishm

<

*/ B*L5M

HANBEL
HUKUKULAR
(27)
Hanbila
(III. 158a)

H
U
K
U
K

U
L
A
R

MAL K HUKUKULAR
(57)
Mlikiyya
(VI. 278a)

(III. 801a); Ibn al-'Imd (III. 807b); Ibn Kayyim al-Djawziyya

(III. 821b); Ibn Kudma al-Makdis (III. 842b); Ibn Muflih
(III. 882b); Ibn Radjab (III. 901b); Ibn Taymiyya (III. 951);
Ibrhm b. Ishak (III. 994b); al-Kalwadhn (IV. 513b); alKhalll (IV. 989b); al-Khirak, 'Umar (V. 9b); al-Marwaz,
Ab Bakr (VI. 627a); Mudjr al-Dn al-'Ulaym (VII. 294b);
al-Sarradj, Ab Muhammad (IX. 65a); al-Tf, Necmeddin
(X. 588a); al-Ukbar (X. 790b); Uthmn b. Marzk (X. 951b).
Abd al-Rahmn al-Fs (I. 85b); Ab Abd Allh
Muhammad (Supp. 125b); Ab al-Arab (I.106a); Ab Imrn
al-Fs (Supp. 26b); Ab Ishk al-Ilbr (I. 130b); Al-Akhdari
(I. 321a); Asad b. Al-Furt (I. 685a); al-Azd (Supp. 104a); alBdj (I. 864b); al-Bkilln (I. 958b); al-Bannn (I. 1019a);
Bardalla, al- Burzul (I. 1341a); al-Dabbgh (Supp. 172b); alDn (II. 109b); al-Fadl b. al-Hubb (Supp. 284a); al- Fs
(II. 828b); Ibn 'Abd al-Barr (III. 674a); Ibn Ab Zamanayn
(III. 94b); Ibn Ab Zayd al-Kayrawan (III. 695a); Ibn Amr alRibt (Supp. 381b); Ibn 'Arafa (III. 712a); Ibn 'sim (III.
720b); Ibn Askr (Supp. 381b); Ibn Farhn (III. 763b); Ibn alHdjdj (III. 779b); Ibn al-Hdjib (III. 781a); Ibn al-Ksim
(III. 817a);
Ibn Khaldn, Wal al-Dn (III: 825a); Ibn Nadj (Supp.
394a); Ibn Rushayd (III. 909a); Ibn Rushd (III. 909b); Ibn
Rushd, Ab'l-Wald (Supp. 397b); Ibn Sda (Sawda) (III.
948a); Illaysh (Supp. 411a); 's b. Dnr (IV. 87a); Iyd b.
Musa b. 'Iyad (IV. 289b); al-Kbis (IV. 341a); al-Kal' (IV.
468a); al-Kalasd (IV. 476b); al-Kardd (IV. 639a); Khall b.
Ihsk (IV. 964a); al-Khushan (V. 71a); al-Kurtub, Ab Abdullah (V. 512a); al-Kurtub, Yahya b. 'Umar (V. 513b); alMa'rif Ab'l-Hasan Sa'd al-Dn (V. 895b); Mlik b. Anas
(VI. 262b); al-Mm, Al-Shaykh Muhammad (VI. 313a);
Muhammad b. Sahnun (VII. 409a); Sahnn, Ebu Said (VIII.
843a); Slim b. Muhammad (VIII. 991b); al-Sanhr, Abd alHasan (IX. 19a); al-Shtib, Ebu -shak (IX. 364a); Shihb alDn al-Karf (IX. 435b); al-Tilimsn (X. 499b); al-Tulaytul,
Ebu'l-Hasan (X. 607b); al-Turtsh (X. 739a); al-'Utb, Ab
'Abdullah (X. 945b).
al-Abbd (I. 5b); Abd al-Djabbr b. Ahmad (I. 59b);
Ebu Nuaym el-Isfahn (I. 142b); Ab Shudj (I. 150b); Ab
Zur'a (Supp. 39a); Awld al-Shaykh (I. 765b); Ayn al-Kudt
al-Hamadhn (Supp. 104b); Bdjr Ibrhm (I. 867b); alBaghaw (I. 893a); al-Baydw (I. 1129a); al-Bayhak, Ab
Bakr (I. 1130a); al-Bulkn (I. 1308b); al-Bust (I. 1348b); alDahln (II. 91a); al-Djanad (II. 441a); al-Djz (II. 559a); alDjuwayn (II. 605a); al-Ghazl (II. 1038b); Ibn Ab 'A+rn

H
U
K
U
K

U
L
A
R

&

&

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J <

QAF HUKUKULAR
(66)
Shafiiyya
(IX. 185a)

(III. 681b); Ibn Ab'l-Dam (III. 683b); Ibn 'Akl (III. 698b);
Ibn Dakk al-Id (Supp. 383b); Ibn Habb (III. 775a); Ibn
Hadjar al-Haytam (III. 778b); Ibn Ksim al-Ghazz (III.
817a); Ibn al-Salh (III. 927a); Ibn Suraydj (III. 949a); Ibn alWard, Sirac al-Dn (III. 966a); Ibn al-Ward, Zayn al-Dn
(III. 966b); al-dj (III. 1022b); al-Isfaryn (IV. 107b); Kd
Muhammad (IV. 377a); al-Kalkashand (IV. 509a); al-Ktib
(IV. 762a); al-Kazwn, Ab Hatim (IV. 863a); al-Kazwn;
Nacm al-Dn (IV. 864b); al-Kiy al-Harrs (V. 234b); alKushayr (V. 526a); al-Mahall (V. 1223a); al-Makhzm (VI.
140b); Makk, Ab Muhammad (VI. 188a); al-Malat (VI.
230a); al-Mward, Ab'l-Hasan (VI. 869a); Muhammad b.
'Al (VII. 397a); al-Mutawall (VII. 781a); al-Muzan (VII.
822a); al-Nabarw (VII. 831a); al-Nawaw, Muhy al-Dn
(VII. 1041a); al-Rf ', Abd al-Karim (VIII. 389a); al-Raml
(VIII. 424b); al-R f', Ahmad (VIII. 524b); al-Sam'n (VIII.
1024b); al-Samhd (VIII. 1043a); al-Shfi' (IX. 181a); alShfi'iyya (IX. 185a); al- al-Shrz, al-Shaykh, al-Frzbd
(IX. 481a); al-Sulam, Izzidn (IX. 812b); al-Tabar, Al-Kd
al-Imm (X. 15b); al-Tabar, Ahmad (X. 16a); al-Taftzn,
Sadddin (X. 88b).

ZAH R HUKUKULAR
Zhiriyya
(XI.394a)

Dwd b. Al b. Khalaf (II. 182b); al- Humayd (III.

573b); Ibn Dwd (III. 744b); Ibn Hazm (III. 790b).

HUKUKULAR
(26)
Shia
(IX. 420a)

BAD HU-

Abd Allh b. Ab Bakr al- Miyanadj (Supp. 2b); alAyysh (I. 794b); al-Ansr (Supp. 75a); al-Bihbihn (Supp.
134b); al-Burudjird (Supp. 157b); Djfar b. Ab Yahya (Supp.
236a); al-Hdi Ila'l-Hakk (Supp. 334b); al-Hill (III. 390a);
Ibn Shahrshb (III. 935a); Kshn, yatullh (IV. 695b); alKz m, Abd al-Nab (IV. 856b); Khnsr, Sayyid
Muhammad (IV. 1028b); Khursn, Akhund (V. 61a);
Madjlis, Mualla Muhammad Bkir (V. 1086b); Madjlis-yiAwwal, Muhammad Tak (V. 1088b); Al-Mmakn, Abd
Allh (VI. 312b); Mrz Raf', Tabatab' (VII. 132a); alMufd (VII. 312a); Muhammad b. Makk (VII. 407a); Muhsin-i Fayd-i Kshn (VII. 475b); al-Nu'mn, b. Ab Abdullah
(VIII. 117a); Nr Allh, al-Mar'ash (VIII. 123b); al-Shahd
al-Thn (IX. 209a); Sharaf al-Dn, al-'mil (IX. 314b);
Tihrn, Hacci Mirza (X. 497b); al- Ts, Muhammed b. Hasan (X. 744b);
Abd al-Azz b. al- Hadjdj Ibrhm (I. 57a); Ab Ghnim
al-Khursn (I. 120b); Ab Zakariyy al-Djanwun (I.
166b); al-Barrd, Ab'l-Fadl (I. 1053a); al-Dardjn (II.

<

*/ B*L5M

KUKULAR
(13)
Ibdiyya
(Supp. 379a)

OSMANLI
DNEM
HUKUKULAR
(43)
Mehemmed II
(VI. 978a)

MODERN
DNEM HUKUKULAR
(14)

HUKUKU
A LELER
B YOGRAF S
(29)

140b); Djbir b. Zayd (II. 359b); Ibn Dja'far (III. 748b); Ibn
al-Nazar (III. 899b); al-Karak, Nur al-Dn (IV. 610a); Kshif
al-Ghit' (IV. 703b); Ban Khar+ (IV. 1084b); Al-Mazt,
Ab'l-Rab' (VI. 948a); al-Shammkh al-fran (IX. 289b);
Ab'l-Sud (I. 152b); Ahmad Djewdet Pasha (I. 284b);
Badr al-Dn b. Kd Samwn (I. 869a); Bah Mehmed
Efendi (I. 915a); Bahdjat Mustaf Efendi (I. 921a); al-Birgew
(I. 1235a); elebi-zde (II. 19b); iwi-zde (II. 56b); Djaml
al-Dn Efendi (II. 420a); al-Djaml (II. 420a); Durrzde Abd
Allh (II. 630a); Es'ad Efendi, Ahmed (II. 712b); Es'ad Efendi, Mehmed (II. 713a); Es'ad Efendi, Mehmed (II. 713b);
Es'ad Efendi, Mehmed (II. 713b); Es'ad Efendi, Mehmed
Seyyid (II. 714a); Fenr-zde (II. 879a); Grn, Sharaf (II.
1140b); Hasan Fehmi Efendi (III. 250a); Ibn 'bidn (III.
695b); Kar- eleb -Zde (IV. 573a); Kastallan (Kestell),
Muslihiddin (IV. 737a); Keml Pasha-zde (IV. 879b); alKhafdj (IV. 912a); Khall Efendi-zde (IV. 966a); Khidr Beg
(V. 4b); Kh dja Efendi, Sadddin b. Hasan (V. 27a);
Khosrew, Moll (V. 32b); K nal -zde, Hasan elebi (V.
116a); Kutb al-Dn al-Iznk (V. 547a); Kutb al-Dn zde (V.
548b); Llezri (V. 644a); Mehmed Slih Efendi (VI. 1004a);
Mu'ayyad-zde (VII. 272a); al-Murd (VII. 602a); Mustaf
Khayr Efendi (VII. 716b); al-Nahrawl (VII. 911b); Pr-zde
(VIII. 309b); Shen'dn-zde Sleyman Efendi (IX. 414a);
Sun'allh b. Dja'far al-'Imd (IX. 873b); Tursun Fakh (X.
738a); 'Ushshak-zde (X. 919b); Wankul, Mehmed (XI.
138a);
Abd Allh Sultanpuri (Supp. 3a); Ahmad Khn (I. 287b);
Amin al-Husayni (Supp. 67a); Amr Al (I. 442b); rif Hikmet Bey (I. 630a); al-Dihlaw Shh Wal Allh (II. 254b);
Djall al-Dn rif (II. 391b); Djaml al- Dn Afghn (II.
416b); Dzabic Al Fehmi (II. 681b); Ibn Kiran (Supp. 390b);
Ikbl, Muhammad (III, 1057a); al-Mz n, Ibrhim 'abd AlKdir (VI. 955a); Muhammad Abduh (VII. 418a); Rashid
Rida (VIII, 446a); al-Sanhr, Abdrrezzak (IX. 18b); alShawkn, Muhammed b. 'Al (IX. 378a);
al-Azd (Supp. 113a); al-Damaghn (Supp. 191b);
Durrzde (II. 629a); Fadl, B (II. 729a); Farangi Mahal
(Supp. 292a); Ibn Dihm (Supp. 384a); Ibn 'abd al-Hakam
(III: 674a); Ibn Ab 'l-Shawrib (III: 691a); Ibn 'Askir (III:
713b); Ibn 'Ashr (III: 720a); Ibn Dhakwn (III: 746b); Ibn
Djam'a (III: 748b); Ibn Fahd (III: 759b); Ibn Kd Shuhba
(III: 814b); Ibn Kuzmn (III: 849a); Ibn Mkl (II: 860a);
Ibn Sasr (III: 930b); Ibn Sda (Sawda) (III: 948a); Ibn Zuhr
(III: 976b); Kd Muhammad (IV: 377a); Kar-eleb -zde

&

&

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J <<

(IV: 573a); Makhlad, Ban (VI: 132a); Makhrama, Ban (VI.

132a); al-Muh bb (VII: 468b); al-Murd (VII: 602a);
Rawha, Ban (VIII. 459a); Sharazr (IX. 219b); al-Su'lk
(IX. 868a).

H
U
K
U
K
T
T
E
R
M
L
E
R
4
8
0

FURU
(315)
Furu' (bkz.
F kh,
Usul),
F kh (II.
886a),

Adhn (I. 187b); Akka (I. 337a); Amn (I. 436b);

Asr (I. 719a); Dhabha (II. 213a, Supp. 221b); Djanba
(II. 440b); Djanza (II. 441b); Djum'a (II. 592b); Fadjr
(bkz. Salat); Fasts (bkz. Sawm); Ghusl (II. 1104a);
Hadath (III. 19b); Hadjdj (III. 31b); Hady (III. 53b);
Hayd (III. 315b); Hidjb (III. 359a); Hill (III. 379a);
Hisba (III. 485b); Hypocrisy, Hypocrites (bkz. Munafik,
Riya); Ibadat Khna (Supp. 378a); 'd (III. 1007a); d alAdh (III. 1007b); d al-F tr (III. 1007b); Idhn (izin) (III.
1016a); Ihrm (III. 1052b); Ikma (III. 1057a);
D Immolation (bkz. Dhabha); Inhi+ar (Supp. 421a);
Intention (bkz. Niyya); Istibr' (IV. 252b); Isti'nf (IV.
264a); Istinshk (IV. 264b); I'tikf (IV. 280a); Kaffra
(IV. 406b); Khafd, Khifd (IV. 913a); Khat'a (IV.
1106b); Khatb (IV. 1109b); Khitn (V. 20a); Khutba (V.
0 74a); Kibla (V. 81b); Kunt (V. 395a); Kurbn (V.
3 436b); Ku'd (V. 572a); Mawkif (VI. 874a); Mayta (VI.
924b); Mkt (VII. 26b); Miswak (VII. 187a); Mubh
(VII. 276a); Mumayyiz (bkz.Bligh); Musall (VII.
658b); Mustahabb (VII. 722b); Mutawwif (VII. 782a);
al-Muzdalifa (VII. 825a); Nadhr (VII. 846a); Nadjis
(VII. 870a); Nfila (VII. 878a); Namz (bkz. Salt);
Namzgh (VII. 947a); Niyya (VIII. 66a); Rak'a (VIII.
406b); Ramadn (VIII. 417b); Rtib, Rawtib (VIII.
459a); Rukhsa (VIII. 595b); Rukn (VIII. 596b); Ru'yat
al-H ll (VIII. 649b); adaka (VIII. 708b); Sadjda
(VIII. 740a); al-Safa (VIII. 756a); Safar (VIII. 764b);
Saff (VIII.793b); Salt (VIII. 925a); Salt al-Khawf
(VIII. 934a); Salawt (bkz.Tasliya); arf (IX. 54a);
awm (IX. 94a); Sa'y (IX. 97b); al-Shafak (IX. 179b);
Shakk (IX. 250a); Shukr (IX: 496a); Subh (Bkz. Salt);
Sutra (IX. 902b); Tahadjdjud (X. 97a); Tahra (X. 99a);
Taklf (X.138b); Talbiya (X. 160a); Tamattu' (bkz.
Ihrm; Mut'a); Tarwh (X. 221b); Tarwiya (X. 312a);
Tasbh (bkz. Subha); Tashahhud (X. 340b); Tashrk (X.
356a); Tasliya (X. 358a); Tawf (X. 376a); Tawkt (bkz.
Mkt); Tayammum (X. 399b); Tulband (X. 607b); Turban (bkz. Tulband), Umra (X. 864b); Witr (XI. 213a);
Wud (XI. 218a); al-Wukf (XI. 220b); Zakt (XI.

<

*/ B*L5M

407a).

H
U
K
U
K
T
E
R
M
L
E
R

FURU

M
U
A
M
E
L
A
T
2
1
0

Muamelat
(VII. 255b)

BORLAR
HUKUKU
(90)

Abstinence (bkz. Tabattul); Ada

(I.169b); Adjr (I. 209a); 'Akr (Supp.
55a); Akd (I. 318a); riyya (I. 633a);
Barra (I. 1048a); Bay' (I. 1111a); Damn (II. 105a); Darak (Supp. 198a);
Dayn (II. 194a, Supp. 207a); Debt (bkz.
Dayn); Deed (bkz. Akd); Derivation
(bkz. Ishtikak); Dhimma (II. 231a);
Dissolution (bkz. Faskh); Donation (bkz.
Hiba), Emancipation (bkz. Tahrir);
Exchance Value (bkz. Iwad); Faskh (II.
836a); Ghrim (II. 1011b); Gift (bkz.
Hiba); Habous (bkz. Wakf); Hadjr (III.
50a); Hawla (III. 283a); Hiba (III.
350a); Hubus (bkz. Wakf); djb (III.
1017a); djr, Idjra (III. 1017a); Ikla
(III. 1056b); Ikhtiyr (III. 1062b); Ikrr
(III. 1078a); Infiskh (bkz. Faskh); Iwad
(IV. 286a); Kabla (IV. 323a); Kabd
(IV. 325b); Kabl (bkz. Bay'); Kafla
(IV. 404b); Khamsa (bkz. Muzra'a);
Kharrba (bkz. Makyl); Khiyr (V.
25a); Kintr (bkz. Makyl); Kir' (V.
126b); Kist (bkz. Makyl); Lukata (V.
809b); Mad(z)mun (V. 1121b); Ml (VI.
205a); Ml al-Bay'a (VI. 205b);
Metayage (bkz. Khamsa; Muzra'a);
Milk (VII. 60b); Mu'wada (VII. 263b);
Mudraba (VII. 284b); Mufwada (VII.
310a);
Mughrasa
(VII.
346b);
Muktaba (bkz. 'Abd); Mukhtara (VII.
518b); Mun+afa (VII. 564a); Muskt
(VII. 658b); Mushraka (VII. 671b);
Muwda'a (VII. 801a); Muzra'a (VII.
822b); Narkh (VII. 964a); Rahn (VIII.
400a); Ratl (bkz. Makayl); Riba (VIII.
491a); Sa' (VIII. 654b); Safka ( afka)
(VIII. 818a); Salaf (VIII. 899b); Salam
(VIII. 914b); Sanadjt (IX. 3a); Sawm

&

&

FURU
H
U
K
U
K
T
E
R
M
L
E
R

CEZA HUKUKU
(28)

MUHAKEME
USUL
(34)

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J <

(IX. 93b); al-Shardja (bkz. al-Sahrika);

Sharika (shirka) (IX. 348a); Shir' (IX.
470b); Shuf'a (IX. 494b); Sika (IX.
591b); Simsr (bkz. Dalll); Suftadja
(IX. 769b); Tdj r (X. 67a); Tadls (X.
77a); Taghrr (X. 93a); Tahhn (X.
102a); Takst (X. 143b); Tas'r (X. 358a);
Tazyf (X. 409b); T djra (X. 465b);
Wadi'a (XI. 21b); Wakla (XI. 57b);
Wakf (XI. 59b); Wakl (bkz. Wakla);
Wasiyya (XI. 171b);
Abjuration
(bkz.
Murtadd);
Absolution (bkz. Kaffara); Adultery
(bkz. Zna ); kila (I. 337b); Diya (II.
340b); Djarma (II. 479b); Djaz (II.
518a); Djurm (II. 604a); Expiation (bkz.
Kaffara); Expiatory offering (bkz.
Kaffara); Fornication (bkz. Zna); Ghasb
(II. 1020a); Hadd (III. 20a); Ikb (III.
1054b); Ilhd (bkz. Mulhid); Kadhf (IV.
373a); Katl (IV. 766b); Khamr (IV.
994a); Kimr (V. 108b); Kiss (V. 177a);
Liwt (V. 776a); Mulhid (VII. 546a);
Murtadd (VII. 635a); Radjm (VIII.
379a); Salb(VIII. 935a); Sarika (IX
62b); Ta'zr (X. 405); Ukba (X. 799a);
Zna (XI. 509a),
Amr Dd (I. 443b); BbMashikhat (I. 837b); Bayyina (I. 1150b);
al-Burhn (I. 1326b); Dall (II. 101b);
Daw (II. 170b); Evidence (bkz.
Bayyina); Fatw (II. 866a); Ghib (II.
995b); Hakam (III. 72a); Hilf (III 388b);
Hudjdja (III. 543b); Judge (bkz. Kd);
Judgment (bkz. Hukm); Justice (bkz.
'Adl); Kad' (IV. 364b); Kd (IV.
373b); Kd 'askar (IV. 375b); Kd
'askar (IV. 375b); Knn (IV. 556b);
Knnnme (IV. 562a); Kasam (IV.
687b); Lahn Al-'mma (V. 605b);
Medjlis-i Wl (VI. 972b); Mahkama
(VI. 1a); Mazlim (VI. 933b); Muft
(bkz.
Fatw);
Muhakkima
(bkz.

<

H
U
K
U
K

*/ B*L5M

A LE HUKUKU
(35)

T
E
R
M
L
E
R
DEVLETLER HUKUKU
(16)

TOPRAK
VE VERG
HUKUKU
(26)

Khawridj; Tahkm); Mun+if (VII.

580b); Tahhn (X. 102a); Shhid (IX.
207a); Shakk (IX. 250a); Shaykh alIslm (IX: 399b); Shubha (IX. 492b);
Yasaknme (bkz. Kanunname).
Bh (I. 910b); Divorce (bkz. Talak); Dowry (bkz. Mahr); Expenditure
(bkz. Nafaka); Genealogy (bkz. Nasab);
Hadna (III. 16b); la' (bkz. Talk);
Incest (bkz. Nikh, Zin); Kaf'a (IV.
404a); Khitba (V. 22b); Khul' (bkz. Talk); Lakt (V. 639a); Li'n (V. 730a);
Mahr (VI. 78b); al-Mar'a (VI. 466a);
Marriage (bkz. Mahr, Mar'a, Nikh,
Urs); Monogamy (bkz. Nikh, Zawdj);
Mubhala (VII. 276a); Muhsan (VII.
474b); Mut'a (VII. 757a); Nakd (VII.
921a); Nikh (VIII. 26b); Rad' or R d'
(VIII. 361a); Raf' (bkz. Talk); Rakid
(VIII. 407a); Rapak (VIII. 433a); adk
(VIII. 708b); Sukn (IX. 805b); Sukt
(IX. 806a); al-Suraydj yya (IX. 893b);
Talk (X. 151a); Urs (X. 899b); Walma
(bkz. Urs); Wilya (XI. 208a); Yatm
(XI. 299a);
Ahl al-Hal wa'l-Akd (I. 263b);
Amn (I. 429a);Bayt al-Ml (I. 1141b);
Dr al-Ahd (II. 116a); Dr al-Harb (II.
126a); Dr al-Islm (II. 127b); Dr alSulh (II. 131a); Guarantee (bkz. Amn,
Damn, Kafala); Harbi (bkz. Amn, Dr
al-Harb, Musta'min); Khalfa (IV. 937a);
Khss
(IV.
1094a);
al-Mu'allafa
Kulbuhum (VII. 254a); Mudjhid (VII.
290b); Nafal (bkz. Ghanma); Sulh (IX.
845a).
Arsh (I. 661a); Bennk (I. 1169b);
Booty (bkz. Fay, Ghanma); ift-resmi
(II. 32a); Darba (II. 142b, Supp. 198b);
Day'a (II. 187b); Demesne (bkz. Day'a);
Djizya (II. 559a); Domain (bkz. Day'a);
Fay' (II. 869a); Farming of taxes (bkz.
Bayt al-Ml, Darba, -ltizam, Mukata'a);

USUL
Usl (X.
928b)

&

&

FIKIH
USUL
(56)
Usl alF kh
(X. 931b)
Jur spruden
ce
(bkz. F kh)

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J <=

Feudalism (bkz. Ikta); Fief (bkz. Djagir,

-kta, Timar); Ghanma (II. 1005a); Hikr
(Supp. 368b); Hissa, Hisse (bkz. Timar,
Wakf); Khardj (IV. 1030b); Maks (VI.
194b); Mewlewiyyet (VI. 1029b);
Mudejar (VII. 286a); Muksama (VII.
506b); Munhada (bkz. Mukhradja);
Mustakhridj (VII. 724a); Resm (VIII.
486a); Task (bkz. Khardj); Teklf (X.
411b); Ushr (X. 917a).
Abrogation (bkz. Nasikh wa
mansukh); Absolution (bkz. Kaffara);
da (I. 170a); Ahl al-Nazar (I. 266a);
Ahl al-Ra'y (bkz. Ashb al-Ra'y ); Amma
(bkz. Khassa); Ashb al-Ra'y (I. 691b);
Azma (I. 822b); Btil (bkz. Fsid); Bayn (I. 1114a); Darra(II.163a); Djiz
(II. 389b); Esoterics (bkz. Zhir); Fard
(II. 790a); Fsid wa Btil (II. 829b);
Halal wa Haram (bkz. Shari'a); Ibh
(III. 660b); Idjm (III. 1023a); Idjtihd
(III.1026a); Ikhtilf (III. 1061b); Illa
(III. 1127b); Istihsn and Istislh (bkz.
Istihsn); Istishb (IV. 269b); Khabar alWhid (IV. 896a); al-Khssa wa'l-'mma
(IV. 1098a); Khata' (IV. 1100b); Kiys
(V. 238b); Al-Maani wa 'l-Bayn (V.
898a); Makrh (VI. 194b); Mandb (VI.
408a); Manskh (bkz. Nasikh); Mashhr
(VI. 717a); Maslaha (VI. 738b); Mubh
(VII. 276a); Mudjtah d (VII. 295b);
Mukallid (VII. 497b); Mushtarak (VII.
680b); Mutlak (VII. 799b); al-Nsikh
wa'l-Manskh (bkz. Naskh); Naskh (VII.
1009b); Nass (VII. 1029a); Ray (bkz.
Supp.); Sadd al-Dhar'' (VIII. 718a);
Sahh (VIII. 835b); Shart (IX. 358b);
Sunna (IX. 878a); Tadjdd (X. 61a);
Tahsn wa-Takbh (X. 113b); Takld (X.
137a); Talfk (X. 161a); Tashr' (X.
353a); Tawatur (X.381a); Umm waKhuss (X. 866b); Urf (X. 887a);
Usliyya (X. 935a); Wdjib (bkz. Fard);

<

*/ B*L5M

Zhir (XI. 301);

FIKIH
EDEB YATI
(12)
FIKIH
TAR H
(11)

GENEL
(51)

al-Fatw al-lamgriyya (II. 837a); Hshiya (III.

268b); Mank b (VI. 349a); Medjelle (VI. 971a); Muhtasar
(VII. 536a); Nzila (VII.1052a); Sharh (IX. 317a); Sunan
(IX. 874a); Tabakt (X. 7b); Ta'lk (X. 165a); Talkhs (bkz.
Mukhtasar).
Dja'fariyya (bkz. Fikh), Ghalib (bkz. Wahhbiyya),
Hanbila (III. 158a), Hanafiyya (III. 162b), Hidjra (Supp.
368a), Ibdiyya (Supp. 379a), Mlikiyya (VI. 278a);
Shafiiyya (IX. 185a); Shia (IX. 420a); Wahhbiyya (XI.
39b), Zhiriyya (XI. 394a).
Adab (I. 175b); Adl (I. 209a); Ahd (I. 255a), Ahkm
(I. 256b); Ahl al-Kitb (I. 264a); kil (bkz. Bligh ); 'Amal
(I. 427a); Amr (I. 449b); Arkan (bkz. Rukn); yatullh
(Supp. 103b); Bligh (I. 993a); Bara (I. 1026a); Bid'a (I.
1199a); Bulugh (bkz. Bligh); Hakika (III. 75a); Hakk (III.
82b); Hawla (III. 283a); Himya (III. 394a); Hiyal (III.
510b, Supp. 371b); Hukk (III. 551b); Hurriyya (III. 589a);
Ihy' (III. 1053b); Ikrh (Supp. 410b); Islh (IV. 140b); Kf r
(IV. 407b); Kalb (IV. 489b); Kasb (IV. 690b); Kharrba (IV.
1084a); Khinzr (V. 7b); Khiyr (II. 1075b); Kintr (V. 125b);
Krt (V. 131a); Kist (V. 207a); al-Kfa (V. 345b); Libas (V.
732a); M' (V. 859b); Madjl s al-Shra (V. 1082b); Mant k

&

&

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J <

(VI. 442a); al-Mar'a (VI. 466a); Mardja'-i Takld (VI. 548b);

Mashrbt (VI. 720b); Mawt (VI. 869b); Mawazin (VI.
107a); Mawl (VI. 874a); Pra (VIII. 266b); Rashwa or
Rushwa (VIII. 451a); Riyl (VIII. 563b); Shakhs (IX. 247a);
Shar'a (IX. 321a); Sra (IX. 889a); Wasf (XI. 153a).

Hukuku Biyografi Maddelerinin Yzy llara Gre Da

35
29

30

MaddeAdeti

25

22

31

l m

31
26

24

26
22

20

23

23
16

16

16

15
10
5

1/
7.
yy
.
2/
8.
yy
.
3/
9.
yy
.
4/
10
.y
y.
5/
11
.y
y.
6/
12
.
yy
.
7/
13
.
yy
.
8/
14
.
yy
.
9/
15
.y
y.
10
/1
6
.y
y.
11
/1
7
.y
y.
12
/1
8.
yy
.
13
/1
9.
yy
.
14
/2
0.
yy
.

Yzy llar

Biyografi maddelerinin yzy llara gre daU l mda biyografiler ile f k h tarihi aras nda bir paralelliUin olduUu sylenebilir. 6/12 ve 7/13. yzy llara ait hukuku biyografi maddelerinin say s fazla olmakla beraber grafikte de grleceUi zere ele al nan biyografi maddelerinde yzy llar a s ndan genel olarak dengeli bir daU l m var.
Hukuku Biiyografi Maddelerinin Mezheplere Gre Da l m
Madde Adeti
66
70
57
60
48
43
50
40
27
26
26
30
13
20
4
10

29
14

0
Erken dnem

HanefiHanbeli Maliki

afii

ii

badi Zahiri

Modern Dnem
Aile Biyografisi

Mezhep ve Gurupland rmalar

Osmanl dnemi limlerinin oUunluUunun Hanefi mezhebine tabi olduUu gz nnde bulundurulduUunda Hanefi limlerine ayr lan biyografi madde-

*/ B*L5M

lerinin stnlU gze arp yor. Sonra s ras yla Oafii, Maliki ve Hanbel limlerine ait biyografiler oUunlukta. Ancak mezheplere gre limlerin biyografilerini ele alan eserler dRnldUnde genel olarak biyografi maddelerine ayr lan
say n n dRk olduUu sylenebilir.
Hukuki Terimlerin Konular na Gre Da

l m Grafi i

250
209

Madde Adeti

200
150
103
100
56

51
34

50

12

11

G
en
el

Ta
rih
i
F+
k+
h

t+
Ed
eb
iy
a
F+
k+
h

U
su
l

U
su
l

M
uh
ak
em
e

F+
k+
h

M
ua
m
el
at

ba
da
t

Maddelerin Konusu

Konular na gre hukuki terimlerle ilgili maddelerin daU l m n gsteren

bu grafikten anlaR lacaU zere muamelatla, yani hukuki pratikle ilgili maddelerin oran dikkat ekici say da. Mbdt ile ilgili maddeler de az msanmayacak
oranda. F k h tarihi ve f k h edebiyat na dair maddelere ise az yer verildiUi grlyor.

Madde
AdA
Mahkama

Wakf
Kharadj
Libas
Darba

En Uzun Maddeler Tablosu

Sayfa
sayAsA Madde yazarA
43
J. Schacht, A. Layish- D.S. Lev, Ed.,
R. Peters, Doris Behrens- Abouseif, D. S.
Powers, A. Carmona, A.Layish, Ann K.S.
Lambton, Randi Deguilhem, R.D.
McChesney, G.C. Kozlowski, M.B. Hooker,
41
J.O. Hunwick
Cl. Cahen, A.K.S. Lambton, Cengiz Orhonlu, Abdus Subhan
26
21
Y.K. Stillman, N.A. Stillmann, T. Majda
Cl. Cahen - J.F.P. Hopkins - Halil Mnalcik 16
Helen Rivlin - Ann K.S. Lambton - P. Saran

Madde SayfasA
VI. 1a

XI. 59b
IV. 1030b
V. 732a
II. 142b,
Supp. 199b

&

&

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J

- J. Burton-Page
Zakt

14
9

A. Zysow
C.E. Bosworth, R.E. Darley-Doran, G.S.P.
Freeman-Greenville

Sikka
Mudjdahi
d

IX. 591b

J. Calmard

VII. 295b

Nikah

J. Schacht, Jean Boyd

VIII. 26b

Salat

VIII. 925a

Hisba
Djizya
Bayt alMl

8
8

G. Monnot
Cl. Cahen - M. Talbi, R. Mantran, A.K.S.
Lambton, A.S. Bazmee Ansr
Cl. Cahen - Halil Mnalc k - P. Hardy
B. Lewis - Cl. Cahen - R. Le Tourneau N.J. Coulson

XI. 407a

III. 485b
II. 559a
I. 1141b

En uzun maddeleri gsteren bu tabloda ekonomi ve iktisatla alakal maddelerin aU rl kta olmas , genellikle uzun maddelerin birden fazla yazar taraf ndan farkl a lardan ele al nm R olmas dikkati eken zelliklerden.

En Fazla Madde Yazan Yazarlar ve YazdAklarA Maddelerin DaFAlAmA

Madde
SayAsA YazdAFA Madde AdlarA
Yazar AdA
Hukukular: al-Abbd; Ab Hanfa; Ab'l-Layth alSamarkand; Ab Shudj; Ab'l-Sud; Ab Thawr; Ab
Ysuf; Al-Akhdar; al-Ashar, Ab Burda; At b. Ab
Rabh; al-Dahln; al-Awz; al-Bannn; Dwd b. Ali
b. Khalaf; al-Djuwayn; al-Halab, Ibrhm; Ibn Ab
Layl; Ibn 'Akl, Abdullah; Ibn 's m, Ebubekr; Ibn
Hadjar al-Haytam; Ibn Kd Shuhba; Ibn al-Ks m, Ebu
J. Schacht
55
Abdullah; Ibn Ks m al-Ghazz; Ibn Nudjaym, Zayn alDn; Ibn Suraygj; Mlik b. Anas; al-Shibl, Ebu Hafs;
Terimler: Adjr; Ahd; Ahkm; Amn; Ashb al-Ra'y;
Bay'; F kh; Hadd; Hadjr; Hanaf yya; Hill; Hiyal; Ibh;
djb; Idjtihd; Ikhtilf; Katl; Khata'; Kiss; Li'n;
Lukata; Mahkama; Mayta; Mirth; Rahn; Riba; Talk;
Umm al-Walad;
Hukukular: al-Nasaf; Terimler: Hadjdj; Ihrm;
Khamr; Khat'a; Khitn; Khutba; Kibla; Kunt; Kurbn;
A.J.
28
Mawkif; Mkt; Miswak; Musall; Mutlak; Nadjis;
Wensinck
Nfila; Nass; Niyya; Rtib, Rawtib; Sra; Sutra;
Tahadjdjud; Tarwh; Tashahhud; Tayammum; Witr,

*/ B*L5M

Y. Linant de
Bellefonds

21

Th.W.
Juynboll

17

H. Laoust

15

Ch. Pellat

20

F.
Rosenthal

13

Cl. Cahen

11

W.
Heffening

11

W.
Madelung

11

Hukukular: Kd Khn, Fahrddin; al-Ksn, Terimler: Darra; Fsid wa Btil; Hadna; Hiba; Idhn; Ihy';
Ikla; Ikrr; Istibr'; Isti'nf; Istishb; 'Iwad; Kabd(z);
Kadhf; Kaf'a; Kafla; Knn; Kasam; Khl;
Hukukular: Bdjr Ibrhm; Kd Khn, Fahrddin;
al-Rmahurmuz, Ebu Muhammed; Terimler: Adhn;
Akdariyya; Akka; Djanba; Farid; Fard; Ikma;
Khabar al-Wh d; Ku'd; Mashhr; Sahh; Sunan;
Sunna; Tadls; Tawatur;
Hukukular: Ahmad b. Hanbal; al-Baht, Shaykh Mansr; Barbahr, al-Hasan; Ghulm al-Khalll; Ibn 'Abd
al-Wahhb; Ibn Batta, Ubeydullah; Ibn Buhll, Ahmad
b. Ishk; Ibn al-Djawz, AbdurRahmn; Ibn al-Farr',
Muhammad; Ibn Hmid, Ebu Abdullah; Ibn Kayy m alDjawziyya; Ibn Taymiyya; al-Khalll, Ahmad b.
Muhammad; al-Khirak, 'Umar; Terimler: Hanbila;
Hukukular: Ab al-Arab; Ahmad b. Ab Dud; alAyysh; Ab'l-Anbs al-Saymar; Ab Imrn al-Fs;
al-Azd; al-Fadl b. al-Hubb; Fukaha al-Madina alSab'a; Ibn Dihm; Ibn 'Abd al-Barr; Ibn Ab Layl; Ibn
Dhakwn; Iys b. Mu'w ya b. Kurra; al-Kal', Ab'lRabi' Suleyman; al-Khushan, Ab Abdullah; alMahahall, Eb 'Al Djall al-Dn; Al-Mzar, Ab 'Abd
Allh; Mundhir b. Sa'id; Terimler: Lahn al-'mma;
Mank b;
Hukukular: Abd al-Kdir al-Kurashi; al- Fs; Ibn 'abd
al-Hakam; Ibn Ab 'l-Dam, ihabddin; Ibn Fahd; Ibn al'Imd, Abdulhayy b. Ahmad; Ibn Kutlbugh, Ksim;
Ibn Lah'a; Terimler: Hshiya; Hurriyya; Kimr; Rashwa
or Rushwa; Ta'lk;
Hukukular: al-Makhzm, Ab'l-Hasan; Terimler:
Bayt al-Ml; Darba; Day'a; Dj zya; Himya; Hisba; Kabla; Knn; Kasb; Khardj
Hukukular: al-Ksn, Alauddin; al-Kazwn, Ab Hatim; Al-Marghnn; al-Muzan, Ebu Ibrhm; al-Nasaf;
al-Nawaw, Muhy al-Dn; Terimler: Hanafiyya; Murtadd;
Mut'a; Sar ka; Tidjra;
Hukukular: Ab'l- Barakt; Ab'l-Husayn al-Basr;
Djfar b. Ab Yahya; al-Hdi Ila'l-Hakk; al-Karak,
Nuriddin; Ksh f al-Gh t'; al-Mufd; al-Taftzn,
Sadddin; al-sh, Al b. Osman; al-Isfaryn, Ebu
-shak Ibrhm; Terimler: Mulhid;

B. Lewis

T. Lewicki

G. Makdisi

Halil inalc k

&

&

!" :&( ( $+ #

$% '

I? ) :# $&J

<

Hukukular: Bah Mehmed Efendi; Bahdjat Mustaf

Efendi; Hasan Fehmi Efendi; Ibn al-'Adm, Kemalettin;
Terimler: Ashm; Bb-i Mashikhat; Bayt al-Ml;
Hadjdj; Hurriyya
Hukukular: Abd al-Azz b. al- Hadjdj Ibrhm; Ab
Ghnim al-Khursn; Ab Muhammed al-Baraka; Ab
Zakariyy al-Djanwun; al-Dardjn; Al-Mazt, Ab'lRab'; Ibn 'Abd al-Mun'im al-Himyer; Ibn Dja'far, Ab
Djbir; Ibn al-Nazar, Ab bakr Ahmad;
Hukukular: al-Damaghn; al-Damaghn, Ab Abd
Allh; al-Damaghn, Ab Hasan; Ibn 'Akl, Ebu'l-Vefa;
Ibn al-Bann', Ebul Al; Ibn Kudma al-Makdis; Ibn
Mufl h, Oemsddin, al-Makdisi; Ibn Radjab, Zaynddin;
al-K y al-Harrs
Hukukular: Djaml; Mehemmed II; Terimler:
Bennk; Dr al-Ahd; Djizya; Hawla; Resm; Knn;
Knnnme

En fazla madde yazan yazarlar gz nnde bulundurularak haz rlanan

tablodan genel olarak madde yazarlar n n biyografi veya terim maddeleri aras ndan birinde yetkin olduklar belli alan, blge ve zaman dilimi zerinde yoUunlaRt klar sylenebilir. zellikle biyografi maddelerinde bu a k olarak grlebilir. rneUin Laoust taraf ndan yaz lan maddelerin hemen hemen tamam na
yak n Hanbel limler, Lewicki taraf ndan yaz lanlar ise Mbadi limlerin biyografilerinden oluRuyor. Ayn Rekilde Pellatn n aU rl kl olarak Maliki alimlerin
biyografileri, Madelungun Oii alimlerin biyografileri, Lewisin Osmanl dnemi
alimlerinin biyografileri, Cahenin ise ekonomi ile alakal terimler zerine yoUunlaRt U grlmekte. Tabloda bu genellemenin tek istisnas Schacht olarak
gzkmekte. Schacht gerek biyografi gerekse fikhi terimler alanlar nda muhtelif
konularda geniR bir yelpazede maddeler kaleme alm Rt r.
Trk Yazarlar TarafAndan YazAlan Hukuk Maddeleri
Madde
Yazar AdA
Adeti
Maddeler
Bennk; Dr al-Ahd; Djaml; Mehemmed II; Djizya;
Halil inalc k
9
Hawla; Resm; Knn; Knnnme
Mehmed Salih Efendi; Esad Efendi, Ahmed; Esad
Mnir
5
Efendi, Mehmed; Esad Efendi, Mehmed; Esad Efendi,
Aktepe
Mehmed Seyyid
F. Mge
2
Gkek
Mewlewiyyet; Mukhalleft
Cengiz Or2
honlu
Kharadj; Khss

M. S.
KatakoUlu
Niyazi
Berkes
Mehmed
avuRoUlu
Faik ReRit
Unat
Cavid
Baysun

*/ B*L5M

1
1
1
1
1

Narkh
Islh
Kinali-zde, Hasan elebi
Durrizde, Abd Allh
Esad Efendi, Mehmed

BATIDA MAM YYE FIKHI LE LG L ALI MALAR

(BIBLIYOGRA
(BIBLIYOGR
AFYA)*
Mehmet Toprak
A .

Adams, J. C., The Role of Shayh al-Tusi in the Evolution of a Formal

Secience of Jurisprudence. Islamic Studies (1971) 10: 173-180.
Arjomand, S. A., Authority and Political Culture in Shi'ism. Ed. (1988)
New York.
Burton, J., Rewriting the Timetable of Early Islam. Journal of the
American Oriental Society (1995) 115.3.: 453-.
Calmard, J., "Mardjai Taklid" The Encyclopaedia of Islam, New ed. 1989.
Cole, J., Shi'i Clerics in Iraq and Iran, 1772-1780: The Akhbari-Usuli
Conflict Reconsidered. Iranian Studies (1985) XVIII (I): 3-33.
Cole, J. R., "Imami Jurisprudence and the Role of the Ulama: Mortaza
Ansari on Emulating the Supreme Exemplar" in Religion and Politics in Iran
Shi'ism From Qietism to Revolution. Ed., N. R. Keddie, Yale University Press
1983.
- "Khums", "Wilayah" The Oxford Encylopedia of the Modern Islamic
World. Ed., J. L. Esposito, New York, 1995.
Cooper, J., "Allama al-Hili on the Imamete and Ijtihad" in Authority and
Political Culture in Shi'ism. Ed. S. A. Arjomand: 1988, s. 240-249.
- "The Muqaddas al-Ardabili On Taqlid" in Shi'ism. Ed. S. H. Nasr: 1988,
s. 263-266.
Dabashi, H., "Early Propogation of Wilayat-i Faqih and Mulla Ahmad
Naraqi" in Expectation of the Millenium. Ed. S. H. Nasr. (1989).
- "Taliqani's Qur'anic Exegesis: Elements of a Revolutionary Discourse"
in Modern Capitalism and Islamic Ideology in Iran. Ed. C. Bina, New York
(1992): 51-81.

Marmara niversitesi Mlahiyat Fakltesi.

8 "

!*H4 B

- Theology of Discontent The Ideological Foundations of the Islamic Revolution in Iran, New York, New York University Press 1993.
- "Modern Shii Thought" The Oxford Encylopedia of the Modern Islamic
World, Ed. J. L. Esposito, New York, (1995) IV: 60-69.
Dutton, Y., Review of Calder's 'Studies in Early Muslim Jurisprudence'.
Journal Of Islamic Studies (1994) 5/1: 102.
Eliash, J.. Misconceptions Regarding the Juridical Status of the Iranian
Ulama. IJMES (1979)10: 9-25.
-The Ithna'ashari-Shi'i Juristic Theory of Political And Legal Authority
SI (1969) XXIX: 17-30.
Enayat, H., 'Iran: Khumayni's Concept of the ' Guardianship of the Juristconsult' Islam in the Poltical Process, Ed. J. Piscotari, Cambridge, Cambridge
University Press,1983, s. 160-180.
Faghfoory, M. H., "Kashani, Abol-Qasem" The Oxford Encylopedia of the
Modern Islamic World, Ed. J. L. Esposito, New York 1995, II: 400-401.
Farhang, M., "How the Clergy Gained Power in Iran" in The Islamic Impulse, Ed. B. F. Stowasser, Kent, 1987, s. 157-174.
Fischer, M., Iran: From Religious Dispute to Revolution, Cambridge, 1980.
Haeri, S., Law of Desire, Syracuse, Syracuse University Press, 1989.
-"Muta: Regulating Sexuality and Gender Relations in Postrevolutionary
Iran" Islamic Legal Interpretation Muftis and Their Fatwas Ed. S. Powers. Cambridge, Harvard University Press 1996, s. 251-261.
Hairi, A.H., Shi'ism and Constitutionalism in Iran Leiden, E.J. Brill,1977.
- The Legitimacy of the Early Qajar Rule as Viewed by the Shi'i Religious Leaders. MES (1988) 24(2): 271-286.
Howard, I. K. A., Mut'a Marriage Reconsidred in the context of the
Formal procedures for Islamic Marriages. JSS (1975) 20: 82-92.
- Great Works of Shii Islam: Al-kafi, Man la Yahduruhu'l-faqih, Tahdib
al-Ahkam and Al-Istibsar, Kitab al-Irshad. Alserat, 1976.
- Extracts From 'Iqtisaduna' by M. Baqir al-Sadr Alserat,1981.
Keddie, N. R., The Roots of the Ulama's Power in Modern Iran. SI
(1969) XXIX: 31-53.
Khumayni, Tawdih al-Masail: A clarification of questions: an unabridged
translation of Resaleh Towzih al-Masail/by Ayatollah Sayyed Ruhollah

A "

I9 -

% J

Mousawi Khomeini.translated by J. Borujerdi; with a foreword by Michael M.

Fisher and Mahdi Abedi, Boulder Westview Press, 1984.
Kohlberg, E., "Al-ul al-arbamia" [Jerusalem Studies in Arabic and
Islam 10,1987]: 521-534; in Belief and Law in Imami Shiism (1991)
-"Aspects of Akhbari Thought in the Seventies and Eighteenth Centuries"
[Eighteenth Century Renewal and reform in Islam, ed. N. Levtzion& J.O. Voll.
Syracuse, New York: Syracuse University Press, 1987.]: 133-160. in Belief and
Law in Imami Shiism
-"The Development of the Imami Shii Doctrine of Jihad" [Zeitschrift der
Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft 126. Wiesbaden, 1976]: 64-86. In
Belief and Law in Imami Shiism
- "Non-Imami Muslims in Imami Fiqh" [Jerusalem Studies in Arabic and
Islam 6,1985]: 90-105. In Belief and Law in Imami Shiism
-"The Position of the Walad zina in Imami Shiism" [BSOAS, 48, 1985]:
237-266. In Belief and Law in Imami Shiism
- "Some Imami Shi'i Views on Taqiyya" [JAOS: Journal of the American
Oriental Studies 95, New Haven 1975]: 395-402. In Belief and Law in Imami
Shiism
Lambton, Ann K. S. Quis Custodie-custodes? Some Reflections on the
Persian Theory of Government (part I- conclusion). SI (1956) 5-6: 125.
121.

-Justice in the Medieval Persian Theory of Kingship. SI (1963) 17: 91-

-A Reconsideration of the Position of the Marja' al-Taqlid and the Religious Institution. SI (1964) 20: 115-135.
-The Tabacco Regie: Prelude to Revolution (conclusion). SI (1965) 23:
71-91.
- The Tabacco Regie: Prelude to Revolution (part I-II). SI (1965) 2223: 119-157;71-90.
- Some new trends in Islamic political thought in late 18th and early 19th
century Persia. Studia Islamica (1974) 39: 95.
-"Al-Juwayni and Al-Ghazali: The Sultanate"; "Al-Mawardi: Wizara and
Imara"; "The Community and the State"; "The Extinction of the Caliphate: Ibn
Jamaa and Ibn Taymiyya"; "Fakhr al-Din Razi: The Dissociation of Religious
and Temporal Power"; "The Fuqaha and the Holders of the Power"; "The
Imam/Sultan: Fal Allah B. Rzbihan Khunji"; "The Relations of Muslims and
Non-Muslims: Jihad: Taxation and the Conquered Lands"; "The Use and Abuse
of Sovereignity: Ab Ysuf, Ibn al-Muqaffa, al-Jati , and ibn al-Qutayba" In

8 "

!*H4 B

Religion and Politics: The Law, State and Government In Medieval Islam New
York, Oxford University Press, 1991.
Madelung, W., "Shi'ite Discussion on the Legality of the Kharaj";"A treatise of the Sharif al Murtada on the Legality of working for the Government"
"Authority in Twelver Shiism in the Absence of the Imam";"Shi'i Attitudes Toward Women as Reflected in Fiqh" In Religious Schools And Sects In Medieval
Islam, 1985.
Mallat, C., The Reneval of Islamic Law, 1993.
Milani, M. M., The transformation of the Velayat-e Faqih Institution:
From Khomeini to Khamenei. The Muslim World (1992) LXXXII (JulyOctober): 175-190.
Modarressi, H., An Introduction to Shii Law: a bibliographical study,
London. 1984
Modarressi, H., Rationalism And Traditionalism in Shi'i Jurisprudence:
A Preliminary Survey. SI (1984) 59: 141-158.
Moderressi, H., Shi'i jurisprudence. SI (1984) 59: 141.
Moderressi, H.,The Just Ruler Or The Guardian Jurist: An Attempt To
Link Different Shi'ite Concepts. Journal of the American Oriental Society (1991)
111(Part II ): 549-562.
Mottadeh, R. P., "Wilayat al-faqih" The Oxford Encylopedia of the Modern
Islamic World. J. L. Esposito. New York, 1995, IV: 320-322.
Moussavi, A. K. The Establishment of the Position of Marjaiyyt-i Taqlid
in the Twelver-Shii Community. Iranian Studies (1985) XVIII(I): 35-51.
Moussavi, A. K., The Institutionalization of Marja-i Taqlid in The Nineteenth Century Shiite Community. The Muslim World (1994) LXXXIV: 279299.
Nasr, S. H.. "Spiritual and Temporal Authority in Islam", Islamic Studies:
Essays on law and society, the seciences, and philosophy and sufism. Beirut,
(1967) Librairie Du Liban: 6-13.
Nasr, S. H., Ed. Expectations of the Millenium, New York, 1989.
Newman, A. J.. The Nature of The Akhbari/Usuli Dispute in Late Safawid Iran. Part I : Abdallah al-Samahiji's Munyat al-Mumarisin. Part II:The
Conflict Reassessed. BSOAS (1992): 22-51; 250-261.
Ramyar, M., Ijtihad. Alserat (1975-83): 253-262.
242.

Ramyar, M., "Ijtihad and Marjaiyat" In Shi'ism Ed. S.H.Nasr (1988): 227-

A "

I9 -

% J

Rose, G., "Velayet-e Faqih and the Recovery of Islamic Identity in the
Thought of Ayatollah Khomeini" In Religion and Politics in Iran Shi'ism from
Quietism to Revolution. Ed. N. R. Keddie, (1983).
Sachedina, A., A Treatise on occultation of the twelfth Imamite Imam.
Studia Islamica (1978) 48: 109-125.
Sachedina, A., Al-Khums: The Fifth In The Imami Shi'i Legal System.
JNES (1980) 39(4): 275-289.
Sachedina, A. A., The Just Ruler (al-Sultan al-adil) in Shi'ite Islam, New
York, Oxford University Press, 1988.
Weiss, B. G., "Taqlid" The Oxford Encylopedia of the Modern Islamic
World Ed. J. L. Esposito, New York, Oxford University Press. (1995) IV: 187189.

8 "

!*H4 B

SEMPOZYUM
DEaERLEND RMELER

8 "

!*H4 B

ZEKAT N SABI VE F TRE M KTARININ GNCEL

PARASAL DE=
RLENME
ES
DE=ERLER N N BEL RLENM
TARTI
(2--3 EK M 2004,
TARTI MALI LM TOPLANTI (2
MUDANYAMUDANYA-BURSA)
Prof. Dr. Ferhat KOCA1

Kuran AraRt rmalar Vakf (KURAV) taraf ndan 2-3 Ekim 2004 tarihleri
aras nda Bursa-Mudanya MONTANMA HOTELde Zekat Nisab ve Fitre
Miktar n n Gncel Parasal DeUerlerinin Belirlenmesi konulu tart Rmal bir ilm
toplant dzenlendi. Dinleyiciye kapal olarak gerekleRtirilen bu toplant ya 20
civar nda ilim adam kat larak toplam drt bildiriyi tart Rm Rlard r. Konuyla ilgili
yoUun mzakere ve tart Rmalar n yaRand U bu toplant , KURAV ynetim kurulu baRkan Prof. Dr. Yunus Vehbi Yavuzun a R konuRmas yla baRlad .
Mslam n beR temel emrinden biri olan zekt n aUdaR Rartlarda daha iyi
anlaR lmas ve yaRanmas na katk da bulunmak amac yla byle bir toplant y dzenlediklerini belirten Prof. Dr. Yavuz zetle Runlar syledi: Gnmzde
Mslam anlamak ve aUdaR toplumlar n anlayacaU Rekilde anlatmak, zellikle
tebliU ve ayd nlanma a s ndan byk bir nem arz etmektedir. Kuran, Hz.
Peygamberin yaRad U dnemdeki toplumun anlayacaU Rekilde indirilmiR, Hz.
Peygamber taraf ndan da o toplumun anlayacaU dilde net ve eksiksiz olarak
tebliU edilmiRtir. Sahabe ve Tabin nesli de onu izleyerek tebliU grevini en st
dzeyde yerine getirmiRtir. Daha sonraki dnemlerde Mslam, yaRan lan aUa
gre anlaR l p anlat lacaU yerde, ncekiler kendi aUlar na ve iinde yaRad klar
toplumsal Rartlara gre ne anlam Rlarsa sadece bunlar anlaR lmaya al R lm R ve
bu, Mslam anlama olarak alg lanm R; sonra da topluma bunlar Mslam diye anlat lmaya al R lm Rt r. MRin tuhaf yan , yap lan bu iRin de anlatma olduUu san lm Rt r. nceki aUlarda yaRayanlar n anlad klar n anlamak Allah n vermek istediUi
mesaj anlamak deUil, sadece tarihte yaRam R bilim adamlar n n kendi aUlar nda kendi toplumlar nda Allah n mesaj ndan ne anlad klar n anlamakt r. Yani
bir tr tarihi olguyu anlamakt r, mesaj anlamak deUil. MRte tarihimizde bu Rekilde Allah n kitab ile toplum aras nda yal tkan perdeler oluRmuRtur. Sonrakiler
1

Prof. Dr. Gazi nv. orum Mlahiyat Fakltesi. E-mail: ferhatkoca@yahoo.com

H $%

A "

B*/

bu tarihteki anlamay kendi aUlar ndaki toplumlara anlatmaya al Rm Rlard r,

fakat anlatamam Rlard r; bunun tabii bir sonucu olarak Mslam n yay lma ve ilerleme h z kesilmiR, Allah n her aUda yaratt U kullara vermek istediUi mesaj
tam olarak anlaR l p anlat lamam Rt r. Bunun talihsiz bir sonucu olarak da, anlayamayanlar ve anlatamayanlar deUil, mesaj n ulaRt r lmas gereken muhataplar
sulanm R, tahkir edilmiR, tefsik ya da tekfir edilmiRtir. Oysa su muhataplarda
deUil, tebliUci durumundaki sorumlulardad r, bilim adam olma sorumluluUunu
taR yanlardad r. Gnmzde zekt nisab ile fitre miktar n n gncel parasal
deUeri hakk nda net bir l bulunmad U n ve deUiRik deUerlerde, gln denebilecek rakamlarda nisaplar ve fitre miktarlar ilan edildiUini belirten Prof. Dr.
Yavuz, bu durumun halk n kafas nda kar R kl lara ve zaman zaman tart Rmalara
sebebiyet verdiUini, dini zenginlik ls ile fitre miktar n n sembolik bir rakam
olarak ilan edilmekten teye gidemediUini, dolay s yla bugn zekt nisab ve
fitre miktar n n aUdaR yorumlar erevesinde ele al narak tart R lmas n n zaruri
hale geldiUini ve bu toplant n n iRbu amala dzenlendiUini syledi.
02 Ekim 2004 Cumartesi gn, toplant n n ilk oturumunun baRkanl U n
yapan emekli Uretim yelerinden Prof. Dr. Sabahattin Zaim yapt U sunuR konuRmas nda lkemizde fakirlik s n r n tespit etmeye al Ran eRitli gstergelerden hareketle, fakirlik s n r n n 550 milyon TL., nisb- istiUnn n 550 milyon
TL. ile 1,5 milyar TL. aras , zekat nisab n n (nisb- g n) ise 1,5 milyar TL. st
gelirler iin sz konusu olabileceUini belirterek, bu konuda Ru neriyi getirdi:
Diyanet MRleri BaRkanl U ierisinde bir Zekat ve Fitre Birimi kurulmal d r. Bu
birim DME, Gelir ve Tketim Mstatistikleri Oubesi, SSK, MR Mstatistikleri Birimi ve
Devlet Planlama TeRkilat gibi kuruluRlarla iRbirliUi yaparak, blgelere, illere,
k rsal alanlara ve kentlere gre zekat ve fitre nisap ve miktarlar n tespit etmeli
ve daha sonra da her y l, enflasyona gre, sabit fiyatlarla gelir nispetindeki tahavvllere gre zekat nisaplar n gzden geirip yenilemelidir.
Toplant n n ilk oturumunda Marmara nv. Mktisadi ve Mdari Bilimler Fak.
Uretim yesi Prof. Dr. Ahmet TabakoUlu, Nisab, Para ve Gelir DaU l m
adl tebliUini sundu. Prof. Dr. TabakoUlu, Mslam ekonomisinin tasarrufa deUil
infaka dayand U n , bu yzden servetin harcama sreci iinde olmas n n istendiUini belirterek, paran n iktisadi sistem ierisindeki yerine deUindi. Para sisteminin iktisad dzeni byk lde belirleyeceUini ileri sren Prof. Dr. TabakoUlu,
bu konuda Runlar syledi: Bu yzden maden para sistemini gnmzn giderek soyutlaRan ve bilgisayar paras n ortaya karan sistemiyle kar Rt rmamak
gerekir. Maden para sistemi deyince akl m za gmR paran n esas olduUu sistem gelir. Para sistemi ile ticaret aras nda yak n bir iliRki vard r. Mbadele hacminin geniRlemesiyle ve zellikle uzun mesafeli ticaret artt ka paralar byr,
kleler ve alt n para devreye girer. Bu sistemin esas alt n ve gmR paran n
mbadele arac olarak kullan lmas ve eRya olarak kullan lmas n n en aza indirilmesidir. Maden para sistemi gnmz para sisteminden mahiyet olarak farkl olduUundan, bu sistemde fiyat hareketleri veya iRsizlik karR s nda uygulanan

Z_

- . A

& & >D&(

&&9

&

para politikalar da sz konusu deUildir. Dolay s yla, bir para politikas ndan sz
etmek gerekirse bunun amac para arz n n mbadele hacmine cevap verecek
yeterli seviyede olmas n n saUlanmas d r. Prof. Dr. TabakoUlu, daha sonra
Mslam tarihinde alt n ve gmR paralar n aU rl k ve deUer ls olarak geirdikleri deUiRimleri anlatarak konuRmas na Ryle son verdi: On drt yzy l iinde
gmR arz n n nisb fazlal U artm Rt r. Hz.Peygamber dnemindeki 1/7 (sat n
alma gc itibariyle 1/10) alt n/gmR oran XIX. yzy l sonlar nda 1/16, gnmzde ise 1/63 civar na ykselmiRtir. Yine ilk dnemlerdeki mtevaz tketim
tarz gnmzde ok farkl laRm Rt r. Zorunlu ihtiyalar byk deUiRikliklere
uUram Rt r. Alt n ve gmR oranlar ndaki deUiRme ile birlikte tketim standartlar ndaki deUiRme ve gelir daU l m ndaki bozulma nisb n tekrar ele al nmas n
zorunlu k lmaktad r. Maden para sistemi art k sz konusu olmad U ndan ve
para bilgisayar paras srecinde giderek fiktifleRtiUinden nisb para baz ndan
gelir daU l m baz na oturtmak gerekebilir. Burada da yerel sat n alma gc
farkl l klar yla gelir daU l m ndaki farkl l klar dikkate al nmal d r.
Mlk gnn ikinci konuRmac s UludaU nv. Mlahiyat Fak. Uretim yesi
Prof. Dr. Yunus Vehbi Yavuz idi. Prof. Dr. Yavuz, Hz. Peygamber Dnemi
Hayat Standartlar nda Belirlenen Klasik ller Dikkate Al narak Zekat Nisab n n ve Fitre Miktar n n aUdaR Parasal DeUerinin Belirlenmesi adl tebliUinin birinci k sm nda, Hz. Peygamber dnemi piyasas nda zenginlik ls olarak belirlenen ayn varl klarla nakd varl klar n (Dinar-Dirhem) deUer olarak
gnmz toplumuna yans t lmas nda ve Ramazan orucu sonunda yoksullara
verilmesi emredilen fitrenin miktar n n gncelleRtirilmesinde eRitli s k nt lar
yaRand U na iRaret ederek, bu konularda klasik Mslam hukuk literatrndeki
farkl grRleri ayr nt lar yla anlatt . Prof. Dr. Yavuz, paran n ister alt n, ister
gmR, ister kU t ve mdeni trden olsun, aU rl U na gre deUil, piyasadaki deUerine gre hesap edilerek nisab n n belirlenmesi gerektiUini, bu grRn
Tabin fakihlerinden Hasan-i Basr, Katde, Zhr, Sevr, Eb Hanife ile Rey
Ehli ve Mlik mezhebinin tercihlerine de uygun olduUunu, bu itibarla, dinar ve
dirhemlerin nisab belirlenirken, Hz. Peygamber dnemindeki sat n alma gleri tespit edildikten sonra, aUdaR parasal deUerinin ortaya konmas ve bunun da
tek bir rakamla ifade edilmesi gerektiUini ifade etti. Prof. Dr. Yavuz, dinar ve
dirhem tr paralar n Asr- saadet dnemi piyasas ndaki sat n alma glerinin
belirlenmesi konusunda birincisi, ayn mal varl klar ndan koyun nisab n n esas
al nmas suretiyle para nisab n n belirlenmesi; ikincisi ise, Hz Peygamber dnemindeki nisap mallar n n ortalamas al nmak suretiyle standart bir lnn
belirlenmesi Reklinde iki grR bulunduUunu ve kendisinin bu ikinci grR
tercih ettiUini belirtti. Fitrenin aUdaR parasal deUeri konusunda da bizzat Hz.
Peygamberin belirlediUi mal ve miktarlar n aynen verilmesini veya k ymetlerinin
denebileceUini kabul eden grRleri nakleden Prof. Dr. Yavuz, kendi tercihi
olarak Hz. Muaviye, Ebu Hanife ve Mmam Malikin grRleri R U nda, gnmzde deUiRik deUerdeki yiyecek maddelerinin fiyatlar n n bir noktada birleRtirilmesi gerektiUini ifade etti. Bir lkede yayg n olarak kullan lan btn yiyecek

H $%

A "

B*/

maddeleri tespit edilerek hepsinden bir leUin (3,328 gr.) fiyat hesap edildikten sonra bunlar toplanarak ortalamalar al nmak suretiyle birbirine denk duruma getirilmesini savunan Prof. Dr. Yavuz, bu grRn uygulamas olarak,
Bursa ve Mudanya piyasas na gre tespit ettiUi toplam 24 eRit g da maddesinin
3.328 gr. karR l klar n Trk Liras yla tespit edip ortalamalar n alm R ve buna
gre ortalama fitre miktar n n 14.843.123 TL. olmas gerektiUini ileri srmRtr.
Toplant n n ikinci gnnde ise ilk olarak, Atatrk nv. Mlahiyat Fak. Uretim yesi Prof. Dr. Hazma Aktan, Hz. Peygamber Dnemi G da Fiyatlar
leUinde F t r Sadakas n n Gnmz Oartlar ndaki K ymeti zerine Bir Ett
adl tebliUini sundu. TebliUinde fitreyle ilgili hadis ve tarih kitaplar ndaki eRitli
rivayet ve uygulamalar nakleden Prof. Dr. Aktan gnmzde fitrenin parasal
deUeri hakk nda ise Runlar syledi: lkemiz ortalamas na gre veya drt
ocuklu bir ailenin ayl k mutfak giderlerinin 300 milyon lira olarak belirlenmesi
halinde f t r sadakas 10 milyon, 450 milyon olarak belirlenmesi halinde 15 milyon lira olarak verilmesi gerekir. Byle bir yntem uygulad U m z takdirde buUday, arpa, hurma ve zmn bugn ok farkl laRm R olan birim fiyatlar yerine,
bunlar n f t r sadakas olarak taR d klar ortak zelliklerini esas alm R oluruz. Bu
ortak zellik ise bir ailenin bir gnlk g da ihtiyac n karR l yor olmalar d r. Burada nemli olan problem bir ailenin ayl k mutfak giderinin hangi lye gre
belirleneceUidir. Bu l asgari cret mi, en dRk maaR m , fakirlik s n r m
yoksa baU ms z ve tarafs z kuruluRlarca belirlenecek piyasa araRt rmalar ve fiyat
endeksleri mi olacakt r. MRin teknik yn diyebileceUimiz bu alan bilirkiRilere
baRvurulmas n gerektiren farkl bir uzmanl k alan d r.
Mkinci gnn son tebliUini ise, Marmara nv. Mlahiyat Fak. Uretim yesi
Prof. Dr. Mehmet ErdoUan sundu. Prof. Dr. ErdoUan, Zekt Nisab n n, Amac
Dikkate Al narak, Gnmz Hayat Standartlar na Gre Yeniden Belirlenmesi
ad n taR yan tebliUinde, Mslam n ucunda hiret olan bir dnya hayat ngrdUn, mslman n iinde yaRad U dnyan n bir rn ve doUal bir paras olmad U gibi, sahip ve maliki de olmad U n , ebed huzuru devRirebileceUi bir yeni dnya inRa edebilmek iin buras n bir ekenek olarak kullanmak durumunda olduUunu anlatt . Ebed huzurun nvesinin ise ancak burada oluRturulabileceUini, bunun iin de insan n, herkesi kendisine yarat l Rta eR, ayr ca inananlar kardeR grmesi gerektiUini ifade eden Prof. Dr. ErdoUan, insanlar aras nda
eRlik ve kardeRlik iliRkisinin srdrlebilmesi iin toplumsal yap lanman n, kast
sistemleri gibi toplumu kat katmanlara blen durumlara imkan vermemesi
gerektiUini, iinde ak Rkanl Ua, geiRkenliUe imkan veren dengeli bir toplum
yap s ngrdUn anlatt . Mktisad anlamda dengeli toplum modelinin, piramitsel bir yap olamayacaU n , Mslam n denge (vasat) toplumu diye nitelediUi
toplum yap s n n, beyz (yumurta/kp) gibi her iki ucu bas k, ortas RiRkin bir
yap olmas n n ideal gzktUn belirten Prof. Dr. ErdoUan, Hz. Peygamber
dnemi iktisadi ve toplumsal yap s n n tar m ve hayvanc l Ua dayal bir yap olduUunu ve bu hayat tarz n n duraUan bir biimde as rlar boyu devam ettiUini
syledi. Sanayi devrimi sonunda ok h zl bir deUiRim srecine girildiUini ve art k

Z_

- . A

& & >D&(

&&9

&

refah dzeyinin nisap olarak esas al nan belirli kalemlerle belirtilmesinin imkan
ve anlam n n kalmad U n , literatrde hi yeri olmayan hizmet sektrnn, bugnn ekonomisinin en byk gelir getiren sektrleri aras nda yer ald U n , s na
ve teknolojik retimin yan nda zira retimin nispetinin olduka dRk kald U n
ve btn bu geliRmeler sonucunda lkelerin zenginlik ya da yoksulluklar n n o
lkede kiRi baR na dRen mill has la ile llmeye baRland U n anlatan Prof. Dr.
ErdoUan Runlar syledi: Hal byle olunca, esas itibariyle greceli olduUunu
kabul ettiUimiz zenginliUin art k gnmzde, vaktiyle belirlenmiR kalemler zerinden deUil, lkelerin geliRmiRlik dzeylerinden, hayat standartlar ndan yararlan larak belirlenmesi gereUi vard r. Bu da k saca Ryle ifade edilebilir: Her
lkede kiRi baR na dRen ortalama mill gelir esas al n r. Pratik bir zm olarak
lke ekonomisini izleyen ayl k endekslerden yararlan l r. Bu endekslerden biri
yoksulluk s n r n , diUeri al k s n r n belirlemeyi amalar. Al k s n r ile yoksulluk s n r aras nda kalanlar, kendi yaU ile kavrulabilen orta tabakay oluRturur, bunlar zekat ile ykml olmazlar, sadece f t r sadakas verirler ve kurban
keserler. Bunlar, zekat da kabul edemezler. Al k s n r n n alt nda hayat srenler ise fakir say l r ve bunlar zekat ve fitrenin sarf edileceUi en esasl grubu oluRtururlar.
Toplant da sunulan bu bildiriler kat l mc ilim adamlar taraf ndan geniR
bir Rekilde mzakere edildi. Bu mzakereler bir yandan ilgili tebliUlerin teknik
ve bilimsel unsurlar na ynelik eleRtiriler ierirken, diUer yandan da mzakereci
ilim adamlar n n konuyla ilgili kendi grR ve dRncelerini yans tan zel birer
tebliU niteliUinde idi. Bu itibarla biz sz konusu mzakereleri mstakil birer
sunum olarak deUerlendiriyoruz ve imkan nispetinde ilim adamlar n n zgn
fikirlerini k saca aktarmaya al RacaU z.
Mzakerecilerden Din MRleri Yksek Kurulu yesi Dr. Mbrahim Paac ,
Diyanet MRleri BaRkanl U olarak y ld r fitre miktarlar n g da maddesi olarak
deUil, Trk Liras cinsinden ilan ettiklerini, bu miktar n asgari taban n n 2004
y l iin 3.850.000 TL. tespit edildiUini syledi. lkemizde geim standartlar ve
fakirliUin tespitiyle ilgili resm kurumlarda yeterli verilerin bulunmad U n ileri
sren Dr. Paac , zenginlik kavram n n kiRiden kiRiye veya toplumdan topluma
farkl l k arz edebileceUini, bu sebeple Hz. Peygamber taraf ndan belirlenen
zekat nisaplar n n zenginlik s n r olarak anlaR lmamas gerektiUini, bu miktarlar n sadece zekat ibadetiyle mkellef olabilmenin Rart olarak alg lanmas n n
daha isabetli olacaU n , bu erevede Diyanet MRleri BaRkanl U n n zekat nisab n n belirlenmesinde yaklaR k 80.18 gr. alt n (20 dinar) l ald U n syledi.
UludaU niversitesi Mlahiyat Fakltesi Uretim yesi Prof. Dr. Hamdi
Dndren, zekat nisab nda ad geen alt n n bir emtiadan ziyade, hl likit bir
para olduUu kanaatini taR d U n , Rehirde yaRayan ticaret erbab iin alt n nisab n n, koyun srs olanlar iin koyun, deve sahipleri iin deve, tah l rnlerini
retenlerin ise tah l rnleriyle ilgili nisaplarla mkellef olacaklar n ; sanayi
retimi yapanlar ve hisse senetlerine sahip olanlar n ise sabit ve dner sermaye-

H $%

A "

B*/

ye sahip olmalar , amortisman bedelleri gibi eRitli a lardan ayr nt l bir Rekilde
incelenerek neticelendirilmesi gerektiUini syledi.
Marmara niversitesi Mlahiyat Fakltesi Uretim yesi Prof. Dr. Celal
Yenieri, zekatla konusundaki tart Rmalarda, sosyal gvenlikle ilgili btn sorumluluklar n zekata yklenmeye al R ld U n , halbuki devlet btesinin de bu
konuda grevleri olduUunu belirterek, nisap miktarlar konusuna daha ok yoksullar a s ndan bak ld U n , halbuki zekat mkelleflerinin de ayn Rekilde gzetilmesini, bunun iin de nisab n alt k sm n n rahatlat lmas gerektiUini syledi.
Zekat n teRkilatl bir kurum olma zelliUini kaybettikten sonra zekat nisab ve
sarf yerleriyle ilgili tart Rmalar n yoUunlaRt U na dikkati eken Prof. Dr. Yenieri, zekata tabi her mal n kendi kendine as l olduUunu ve bizzat kendi zekat n
deyeceUini, bu mallardan bir ortalama al narak nisab n tespit edilemeyeceUini,
fitrede ise nisap mal ve miktarlar nda bir ortalamaya gidilebileceUini ileri srd.
Hz. Peygamber dneminde fiyatlar artt U halde nisap madde ve miktarlar nda
herhangi bir deUiRime gidilmediUini anlatan Prof. Dr. Yenieri, halk n bir konuda Hz. Peygamberin yapt U ve belirlediUi Reyi iman ve din, bizim belirlediklerimizi ise itihat kabul edeceUini, bu konuda maks d n geerli olamayacaU n
ve maks d n meslihe uygun dRmediUini ve maks d n maksad n aRt U n iddia
etti. Bir baRka mzakeresi s ras nda ise Prof. Dr. Yenieri, Hz. Peygamberin
tespit ettiUi nisaplar n sat n alma gc bak m ndan eRdeUer olduUu grRn
benimsemediUini, zira nisaplar n ara basamaklar na gz at ld U zaman hem
zekat nisaplar nda/matrahlar nda hem de zekat olarak verilen miktarlarda eRdeUerliUin bulunmad U n syledi.
Emekli Uretim yelerinden Prof. Dr. Mehmet Yaz c , Hz. Peygamber
dneminde hayvanlar n zekatta nisap/l olarak belirlenmesinin alt n ve gmR paran n gvenilmez deUerler olduUunu ifade ettiUini belirterek, zekat n bir
varl k vergisi, ykmlsnn ise zenginler olduUunu syledi. Oirketlerin cennet
ve cehennemle muhatap olmad klar n , bu sebeple de zekat mkellefi olmad klar n , zekat mkellefinin bireyler olduUunu ve bu bireylerin tespiti iin bireysel
muhasebe sistemine geilmesi gerektiUini belirten Prof. Dr. Yaz c , bu takdirde
kamu muhasebesinin de kolaylaRacaU n anlatt . Zekat n harcama kalemlerinin
sadece fakir-fukara deUil, kamu yarar olduUuna iRaret eden Prof. Dr. Yaz c ,
fitrenin ise btn mkellefleri zekata al Rt rabilmek iin konulmuR taban bir
vergi olduUunu syledi.
Gazi niversitesi Mlahiyat Fakltesi Uretim yesi Prof. Dr. Ferhat Koca,
Hz. Peygamber taraf ndan tespit edilen nisap mal ve miktarlar tarih veriler
R U nda incelendiUi zaman, onlar aras nda sat n alma gc bak m ndan ortalama bir eRitliUin bulunduUunu ve bu miktarlar n bir kiRinin bir y ll k temel ihtiyalar n karR layabilecek dzeyde olduklar n n grleceUini anlatarak, gnmzde retim imkanlar n n artmas , retim ve tketim mallar n n eRitlenmesi,
lkeler aras mal ve hizmetlerin ithal ve ihralar n n kolaylaRmas gibi pek ok
sebeple, insanlar n retim ve tketim ihtiya ve al Rkanl klar n n eRitlendiUini
ve Hz. Peygamber dnemi piyasas nda tedvlde bulunan ayn ve nakd varl k-

Z_

- . A

& & >D&(

&&9

&

lar n arz-taleplerinde tarih boyunca eRitli daralma veya geniRlemeler meydana

geldiUini ve bylece nisap miktarlar aras ndaki sat n alma gc bak m ndan
mevcut olan ortalama yak nl U n bozulduUunu syledi. Herhangi bir toplumun
asgar geim Rartlar n , hayat standartlar n , refah dzeyini ve piyasas ndaki
mallar n deUerini her toplum ve her dnem iin geerli sayman n imkan olmad U n belirten Prof. Dr. Koca, dolay s yla, bugn ne Hz. Peygamber dneminin
retim ve tketim ihtiya ve al Rkanl klar n ne de piyasa Rartlar n ve aralar n
geri getirmenin mmkn olmad U n ileri srerek, gnmzde Hz. Peygamberin belirlediUi nisap mal ve miktarlar n n bizzat kendilerinden ziyade, onun
bu mal ve miktarlar belirlerken gzettiUi sosyal ve ekonomik ama ve dengelerden hareketle, kendi toplumumuzdaki zekat mkelleflerini belirleyecek birtak m ltlerin bulunmas n n daha isabetli olacaU n ileri srd. Bunun iin de
lkemizdeki yoksulluk s n r yla ilgili endekslerin esas al nabileceUini, toplam
y ll k gelirleri, toplam y ll k yoksulluk s n r zerinde olan kimselerin, ayr ca
toplam bir y ll k yoksulluk s n r zerinde birikmiR ayn veya nakd mal varl U na
(nisap) sahip olmalar halinde zengin say lmalar ve sz konusu birikimleri zerinden %2,5 zekat vermeleri; fitrede ise, alt s n r n, devlet taraf ndan tespit ve
kabul edilen asgar cretle al Ran bir iRinin ayl k net cretinin 30a blnmesi
ile elde edilen miktar olmas nerisinde bulundu.
Sakarya niversitesi Mlahiyat Fakltesi Uretim yesi Prof. Dr. Faruk BeRer, zekat ve fitrenin ibadet yn aU rl kl birer mkellefiyet olmakla beraber,
zekatta l al nan maddelerin taabbd olmad U n , bunlar n deUiRtirilmesi ve
miktarlar n n yeniden dzenlenmesinin mmkn olduUunu syleyerek, fitre
konusunda her can taR yan kimsenin fitre vermesiyle ilgili Ofilerin yaklaR m n n, herkesin topluma kar Rmas ve vermenin zevkini tatmas bak m ndan nemli olduUunu vurgulad . Prof. Dr. BeRer bir baRka sz al R nda da zekat n ibadet
yn aU r basan, tahsis bir vergi olduUunu, Hz. Peygamber dnemi nisap miktarlar n n mm bir topluma ynelik olduUunu, bu sebeple sz konusu miktarlar herkesin anlayabileceUini syledi. Fitrenin bir kiRinin bir gnlk g da ihtiyac n karR lad U n belirten Prof. Dr. BeRer, buradan hareketle, bir gnlk fitre
miktar n n bir y l n gnleriyle arp larak, bir kiRinin y ll k havic-i asliyesinin
tespit edilebileceUini, ayr ca, zekat nisab n tespit iin alt n ve gmR yerine
hayvanlar n nisaplar n n esas al nmas n n daha isabetli olacaU n ifade etti.
UludaU nv. Mktisadi ve Mdari Bilimler Fakltesi Uretim yesi Prof. Dr.
Emin ztrk iktisad n, insanlar n hayat hikayesi olduUunu, Hz. Peygamber
dnemi miktarlar n n gnmzde karR l klar n n bulunmas iin ekonometri
uzmanlar ndan yararlan lmas gerektiUini, ilahiyat lar n iktisad konularda daha yetkin hale gelmeleri iin de ilahiyat fakltelerine iktisatla ilgili derslerin
konulmas n n yararl olacaU n syledi.
Malezyada Uretim yesi olarak grev yapan Prof. Dr. Sabri Orman,
normlar ile hayat realiteleri aras ndaki irtibatlar n zay flad U ve kesildiUi bir
tarihi ve kaderi yaRad U m z , Mslam n normlar ile hayat m z n realitelerini uz-

H $%

A "

B*/

laRt rmak iin sz konusu normlar tercme edip yorumlamam z gerektiUini

belirterek, bu sorunun yaln zca zekat konusunda deUil, hemen hemen hayat n
her alan nda karR m za kt U n syledi. Prof. Dr. Orman, nisab n tabiat yla ilgili
muUlakl k ve kapal l klar n giderilmesi gerektiUini, ok say daki mallar n nisaplar n tespit etmenin bizi byk bir muhasebe ykyle karR karR ya b rakacaU n ,
ayr ca zekatta gelir daU l m n n l al nmas na dair tekliflerin de ilerinin doldurulmas gerektiUini ifade etti.
Seluk niversitesi Mlahiyat Fakltesi Uretim yesi Prof. Dr. Mustafa
Uzunpostalc , Hz. Peygamber dneminde farkl mallar iin belirlenen nisaplar n
deUer olarak ayn olduUu Reklinde bir genelleme yapman n znde baz yanl Rlar getirebileceUini belirterek, nisap miktar na sahip olacak kimselerin mutlaka
ayn cinsten bir mala sahip olmalar n n gerekmeyeceUini, zenginliUin mutlaka
kiRilerin hepsinin ayn miktarda ve ayn cins mala sahip olmalar yla gerekleRmeyeceUini syledi. Hz. Peygamberin nisab eRitli mallar iin belirlerken, bu
mallar n saUlad U faydalar yan nda, elde ediliR zorluk ve kolayl k ynlerini de
gzden uzak tutmad U n belirten Prof. Dr. Uzunpostalc , Hz. Peygamberin
belirlediUi nisap miktarlar n n gerek onun dnemindeki deUerlerinin gerekse
bugnk fiyat ve deUerlerinin toplanarak mallar n say s na blnmek suretiyle
belli bir miktar n nisap olarak belirlenmesini isabetli bir yol olarak grmediUini,
zekat verilecek mallar n nisab n n ay n (mal) olarak tespit edilmesinin mmkn
olacaU n ifade etti. Fitrenin miktar konusunda ise, kiRinin kendi ailesine ve
oluk-ocuUuna yedirdiUi g da masraf n n kiRi baR na blnmesiyle ortaya kan
ortalama fiyat n fitre olarak belirlenebileceUini syledi.
Marmara niversitesi Mlahiyat Fakltesi Uretim yesi Prof. Dr. Vecdi
Akyz, zekat nisab nda gelir daU l m temelli bir teori zerinde al R lmas n n
yararl olacaU n belirterek, fitre ile fidyenin zleRtirilmesi yoluyla, fitre miktar n n daha saUl kl bir Rekilde belirlenebileceUini anlatt .
Marmara niversitesi Mlahiyat Fakltesi Uretim yesi Prof. Dr. Fahrettin
Atar, Mslam n Rartlar ndan biri olan zekat n mal bir ibadet olduUunu, gmR
hari, alt n ve hayvanlar n zekat nisaplar n n ortalama deUerlerini koruduklar n , fitre ile fidyelerin birbirine kar Rt r lmamas gerektiUini, nk fitrenin fakirleri sevindirmek iin, fidyelerin ise sulular ya da grevlerini lay k vehile
yapmayanlar cezaland rmak iin konduUunu syledi.
Dokuz Eyll niversitesi Mlahiyat Fakltesi Uretim yesi Do. Dr. Mustafa Y ld r m, baz konuRmac lar n zekat ve fitrenin hem bir ibadet olduUunu,
dolay s yla taabbd bir konuda tart Rma yap lamayacaU n sylediklerini hem de
uygulanmas diyerek nisap mal ve miktarlar n tart Rt klar na iRaret ederek,
kendisinin bu konular taabbd deUil, itihad bir alan olarak grdUn syledi.
Emekli Uretim yelerinden Prof. Dr. Murat izakan n baRkanl U n
yapt U toplant n n son oturumunda ise Prof. Dr. Vecdi Akyz, Prof. Dr. Faruk
BeRer ve Prof. Dr. Ferhat Koca taraf ndan ortaklaRa haz rlanan sonu bildirisi
taslaU zerinde mzakere ve tart Rmalar yap ld . Gerek sunulan bildiri ve yap -

Z_

- . A

& & >D&(

&&9

&

lan mzakerelerde ve gerekse sonu bildirisi taslaU zerinde yap lan grRmelerden sonra, zekat ve fitre nisaplar n n aUdaR parasal deUerleri konusunda
kat l mc ilim adamlar n n iki farkl yaklaR ma sahip olduklar gzlemlendi. Bunlardan birincisi, zekat ve fitreyle ilgili bizzat Hz. Peygamber taraf ndan belirlenen nisap mal ve miktarlar n n aynen korunmas gerektiUi; ikincisi ise, Hz. Peygamber dnemi piyasa Rartlar n n, retim ve tketim imkan ve ihtiyalar n n,
yoksulluk ve refah seviyesinin deUiRtiUini ve bu sebeple, sz konusu nisap mal ve
miktarlar n n gnmz imkan ve Rartlar ierisinde, amaca hizmet edecek Rekilde yeniden belirlenmesi gerektiUi grR.
AnlaR lan o ki, Mslam hukukunda ahkam n deUiRim ve srekliliUi konusu
daha uzun sre ilim adamlar aras nda tart Rma ve gerginlikler retmeye devam
edecektir.
Zekat ve fitre nisaplar n n aUdaR parasal deUerleriyle ilgili byle bir toplant y dzenleyen ve bu toplant da emeUi geen herkesi tebrik ediyoruz.
Oimdi, sz konusu toplant da kat l mc ilim adamlar n n genel hatlar yla
ittifak ettikleri sonu bildirisini okuyucular n dikkatine sunuyoruz:
;'

0 5$

!:5 ' A 9
58 8 0 90 =)

' 1$09' )$ 0 9 5 5

+'@'9 '9$5$5 %' $9 '5)' $

$ )$ 0 A

50 5 5

58? %$ +$9$ $

Kuran AraRt rmalar Vakf (KURAV) taraf ndan 2-3 Ekim 2004 tarihleri
aras nda Bursa-Mudanya MONTANMA HOTEL de Zekat Nisab ve Fitre
Miktar n n Gncel Parasal DeUerlerinin Belirlenmesi konulu tart Rmal bir ilm
toplant dzenlenmiR ve bu toplant da, Mslam hukukunda zekat ve sadaka-i f tr n
nisaplar ve sz konusu nisaplar n Mslam tarihi boyunca taR d klar parasal deUerleri ile gnmzde yeni nisap madde ve miktarlar n n tespitine dair tebliUler ve
bu konular zerine yap lan tart Rmalar ele al narak, toplant ya kat lan ilim
adamlar aRaU daki grR ve nerilerin kamuoyuna duyurulmas na karar vermiRlerdir:
1. MnsanoUlu sosyal bir varl k olarak yarat lm Rt r. Toplum hayat ise, gerek
insanlar n yarat l Rtan getirdikleri farkl kabiliyet ve kapasiteleri, gerek bu dnyadaki farkl gayret ve al Rmalar sebebiyle kltrel, sosyal, siyasal ve iktisad
alanlarda eRitli katmanlara ayr l r. Bunlardan iktisad alanlardaki ayr Rmalar,
fakir ve zengin zmreleri ortaya kar r. Dolay s yla, bir toplumda fakir ve zengin kiRilerin bulunmas tabi bir durumdur. Ancak, bu gruplar aras nda ekonomik dengelerin bozulmas ve derin uurumlar n oluRmas toplumsal bar R ve
gven ortam n zedeler.
2. Mnsanlar aras bar R ve kardeRlik iliRkilerinin srdrlebilmesi ve fakirlerle zenginler aras nda uurumlar n oluRmamas iin Mslam dini zekat, fitre,

H $%

A "

B*/

kurban, diUer sadakalar ve vak flar gibi birtak m sosyal yard mlaRma ve dayan Rma kurumlar getirmiRtir. Bu erevede, Mslam n beR temel esas ndan biri
olan zekat ve fitre mal bir ibadet olup, toplumun varl kl kesimlerinden yoksul
kesimlerine varl k aktar m yan nda, sosyal yard mlaRma ve dayan Rmay saUlayarak karR l kl sayg ve sevgi ak R n dzenleyen nemli bir kprdr.
3. Mslam hukukuna gre, Mslman mkelleflerin zekat ve fitre vermekle
ykml olabilmeleri iin belirli bir mal birikime sahip olmalar gerekir. Klasik
Mslam hukuk literatrnde nisap ad yla an lan bu miktar, bizzat Hz. Peygamber taraf ndan piyasada tedavlde bulunan eRitli ayn ve nakd deUerler zerinden tespit edilmiRtir. Buna gre, bir kimsenin kendisi ve bakmakla ykml
olduUu kiRilerin bir y ll k zorunlu ihtiyalar (havic-i asliye) kar ld ktan sonra,
geride 40 davar (koyun ya da kei) veya 30 s U r veya 5 deve veya 5 vesk (650
kg.) toprak mahsul veya 20 dinar (yaklaR k 80.18 gr. alt n) veya 200 dirhem
(yaklaR k 560 gr. gmR) veya bu miktarlara denk para veya ticaret mallar na
sahip olmas halinde, sz konusu kiRi zekat vermekle ykml k l nm Rt r. Hz.
Peygamber taraf ndan tespit edilen bu miktarlar tarih veriler R U nda incelendiUi zaman, sz konusu miktarlar aras nda sat n alma gc bak m ndan ortalama bir yak nl U n bulunduUu grlr.
4. Bugn retim imkanlar n n artmas , retim ve tketim mallar n n eRitlenmesi, lkeler aras iletiRim ve ulaR m imkanlar n n geliRmesi sonucu mal ve
hizmetlerin ithal ve ihralar n n kolaylaRmas gibi pek ok sebeple, insanlar n
retim ve tketim ihtiya ve al Rkanl klar eRitlenmiR ve Hz. Peygamber dnemi
piyasas nda tedvlde bulunan ayn ve nakd varl klar n arz-taleplerinde tarih
boyunca eRitli daralma veya geniRlemeler meydana gelerek, zellikle alt n ve
gmR ile diUer nisap miktarlar aras ndaki sat n alma gc bak m ndan mevcut
olan denge ve eRitlik bozulmuRtur.
5. Herhangi bir toplumun asgar geim Rartlar n , hayat standartlar n ve
piyasas ndaki mallar n deUerini her toplum ve her dnem iin geerli sayman n
imkan yoktur. Dolay s yla, bugn ne Hz. Peygamber dneminin retim ve tketim ihtiya ve al Rkanl klar n ne de piyasa Rartlar n ve aralar n geri getirmek
mmkn deUildir. Bununla birlikte, nisap miktarlar n n aUdaR deUerlerini ele
alan kat l mc lar aras nda zellikle iki eUilim ortaya km Rt r. Baz kat l mc lar,
Hz. Peygamber dnemi nisaplar n n aynen korunmas n , bugnk nakit ve ticaret mallar n n nisab olarak ise alt n n (80.18 gr. alt n) esas al nmas n savunmuRlard r. DiUer baz kat l mc lar ise, Hz. Peygamberin belirlediUi nisap mal ve
miktarlar n n bizzat kendilerinden ziyade, onun bu mal ve miktarlar belirlerken
gzettiUi sosyal ve ekonomik ama ve dengelerden hareketle, kendi toplumumuzdaki zekat mkelleflerini belirleyecek bir tak m ltlerin bulunmas n n
daha isabetli olacaU n ve bunun iin de yaRad U m z toplumun asgar geim
Rartlar ve hayat standartlar n belirleyen eRitli araRt rma ve endekslerden yararlan lmas gerektiUini savunmuRlard r.

Z_

- . A

& & >D&(

&&9

&

<

6. Hz. Peygamberin Ramazan bayramlar nda mal bir ibadet olarak aksatmadan uygulad U fitre miktar n belirlerken tespit ettiUi mallar ve onlar n
deUerleri aras ndaki ortalama yak nl k dikkate al nd U zaman, bu miktarlar n
bir kiRinin bir gnlk zaruri g da ihtiyac n karR layacak deUerlerde olduklar
grlr. Yap lan tart Rmalar sonunda, a) baz kat l mc lar gnmzde fitre iin
bizzat Hz. Peygamberin belirlediUi miktardaki g da maddelerinin l al nacaU n ; b) baz kat l mc lar bu g da maddelerinin ortalama parasal deUerlerinin
l al nabileceUini; c) diUer baz kat l mc lar ise, bir kiRinin gnlk ortalama
g da harcamas n n l al nmas gerektiUini savunmuRlard r.
7. Zekata tabi mallar n ve onlar n zekat nisaplar n n, zekat n harcama kalemlerinin ve fitre deUerinin gnmz retim ve tketim imkanlar , ihtiyalar ,
al Rkanl klar ve aralar dikkate al narak yeniden tespiti ve gncelleRtirilmeleri
konular nda, baRta Diyanet MRleri BaRkanl U ve Mlahiyat Faklteleri olmak zere, konuyla ilgili btn zel ve tzel kiRilerin daha fazla bilimsel ve teknik al Rma yapmalar na ihtiya bulunmaktad r.
Kamuoyuna sayg yla duyurulur.

H $%

A "

B*/

= =

TAR HTE VE GNMZDE

EHL-- SNNET SEMPOZYUMU
EHL
(35 ARALIK 2004, ERES N TOPKAPI HOTEL, STANBUL)
AyNe GRDAL1

Mslami Mlimler AraRt rma Vakf (MSAV) taraf ndan Tarihte ve Gnmzde Ehl-i Snnet Sempozyumu konulu ilmi toplant , 35 Aral k 2004de Mstanbulda dzenlenmiRtir. Sempozyuma tebliUci veya mzakereci olarak k rk ilim
adam iRtirak etmiRtir. Yedi oturum Reklinde gerekleRen sempozyumda Ehl-i
Snnetin oluRum ve mezhepleRme sreci deUiRik a lardan tart R lm Rt r.
Sempozyumda a l R konuRmalar ndan sonra ilk oturum, Mevlt ZLER
taraf ndan sunulan Ehls-Snne vel-Cemea: OluRum Sreci, Tarihsel Teolojik BaUlam ve KimliUi Sorunu isimli tebliUle baRlam Rt r. TebliUci Snneti,
sahabe ve tabinun akid alan nda takip ettikleri yol Reklinde tarif edip, bu
anlamda Ehl-i Snnetin bir mezhep olmay p metodoloji olduUunu ve kavram n
ilk kez hicri 2. as rda Hasan Basr ve Muhammed Srin taraf ndan kullan ld U n
belirtmiRtir. Ayr ca Ehl-i Snnet kavram n n siyas ve itima zorunluluklardan
doUduUunu, Mslmanlar aras ndaki btnlUn bozulmamas iin oluRturulduUunu ve bu nedenle onun dinden say lamayacaU n syleyip bu kavram n tart Rmaya ve deUiRmeye a k olduUunu iddia etmiRtir. TebliUci, Ehl-i Bidat n
sosyolojik olaylar sonucu ortaya kt U na, fikirlerinin toplumda kabul grmemesinin ve eleRtirilmesinin normal olduUuna deUinerek; gnmzde onlar d Rlaman n, aktar lan yanl R miras n bizlerce araRt r lmaks z n al n p Mslam dRncesinde as rlard r var olan iki kutuplu dnyan n hlen daha sona erdirilmemesinin hata olduUunu sylemiR, onlara Ehl-i Bidat, Ehl-i Dalle demenin doUru
olmad U na dikkat ekmiRtir. zler, mezheplerin temel grRlerinin din gibi
telkki edilmemesi gerektiUini tamam n n Ehl-i Snnet iinde olmas ve Mslam
dRncesindeki fikir okullar olarak dRnlmesi gerektiUini syleyerek tebliUini
noktalam Rt r. Mzakereci Yusuf Oevki YAVUZ, tebliUdeki snnet tarifini ve
Ehl-i Snnetin bir mezhep olmay p metodoloji olduUu grRn eleRtirmiR,
tarihte Ehl-i Bidat olduUu gibi bugn de onlar iin Ehl-i Bidat kelimesinin
kullan lmas gerektiUini syleyerek, mezheplerin her birinin kendilerini eleRtir1

OM Sosyal Bilimler Enstits Temel Mslam Bilimleri (Mslam Hukuku) Anabilim Dal
Yksek Lisan Urencisi.

>G4

mesi saUlan rsa daha baRar l olunacaU n dile getirmiRtir. DiUer mzakereci
Snmez KUTLU ise, Ehl-i Snnet kavram n n hicri 4. asra kadar hibir grup
iin kullan lmad U n , Ashbul-Hadisin alternatifinin Ehl-i Snnet olmay p
Ashbur-Rey olduUunu, Selef diye bir mezhep olmad U n ve bu kavrama bak larak Ehl-i Snnetin anlaR lamayacaU n , renkliliUinin grlmeyip, tek renk
olarak alg lanmas n n byk bir hata olduUunu belirterek zlerin tezini eleRtirmiRtir.
Ehl-i Snnetin OluRumunda nc Oahsiyetler: Hasan Basr ve Eb Hanife zerine Baz Mlahazalar isimli tebliUi sunan Mehmet Zeki MOCAN, Hasan Basrinin dnya ve ahiret grRlerine, Eb Hanifenin ak lc kiRiliUine, sahabe dnemindeki Rartlar bulunmad U iin dneminde tekfirin mmkn olmad U
ve Farsa ibadete cevaz veren grRlerine deUinerek bugn ana dilde ibadetin
mmkn olabileceUi tezini ne srmRtr. Mustafa Z, tebliUde sadece nc
Rahsiyetler olarak Hasan Basri ve Eb Hanifenin seiminin yeterli olmad U
hususunu eleRtirirken, Ramazan ALTINTAO, ana dilde ibadetin hangi mele
bak larak yap lmas gerektiUi hususunun problem olduUunu ve dolay s yla bu tr
tart Rmalar n, entelektel bir gevezelik olduUunu ifade etmiRtir.
Ehl-i Snneti Meydana Getiren Ana Mezhepler ve GrRleri isimli tebliU M. Sait ZERVARLI taraf ndan sunulmuRtur. zervarl , Ehl-i Snneti
diUerlerinden ay ran hususlar akil-nakil, iman-amel, zat-s fat, irade-fiil, imamet-hilafet Reklinde s n fland rarak bu konulardaki grRlerini a klam Rt r.
Mustafa SMNANOPLU, tebliUin sunumunun ncelikle Ehl-i Snnet mezheplerinin tan t l p daha sonra diUerleriyle aralar ndaki farkl l klar n belirtilmesi Reklinde olmas gerektiUini sylemiRtir. CaUfer KARADAO da Mutezilenin ak lc
deUil de nakilci bir mezhep olduUuna, Allaha mstakil s fatlar izafe etmemelerinin sebebinin H ristiyanlara benzememek iin yap ld U na vurgu yapm Rt r.
ReRat NGREN, Ehl-i Snnetin Tasavvuf Anlay R isimli tebliUinde
Ehl-i Snnetin esas temsilcilerinin sfiler olduUuna deUinerek, seyr slk,
mrid, mr+id, keRfin mertebeleri olan mk+efe ve m+hede kavramlar n a klad . TebliUci daha sonra, keRfin itihattan, keRif sahibinin de mtehitten stn
tutulduUunu ifade ederek 1925ten sonra tarikat hayat n n son bulmay p denetimden kt U iin daha da ktleRtiUini belirtti ve tasavvufun din ad na zorunlu
olduUunu iddia etmenin yanl Rl U na dikkat ekerek tebliUini noktalad . Mzakereci Hseyin SARIOPLU, tasavvuf alt nda toplan p da birbiriyle eliRki iinde olan gruplara ve Ehl-i Snnetin tasavvufla ilgili grRlerine tebliUde yer
verilmediUine deUindi. Mkinci mzakereci Necdet TOSUN, ilk mzakerecinin
grRlerine ek olarak Ehl-i Snnet alimlerinin sfilere, f k h, kelam ve tasavvuf
ilimlerinin de birbirlerine nas l bakt U na deUinilmesi gerektiUine vurgu yapt .
Abdlaziz el-HAYYAT Ehl-i Snnetin Usl Anlay R baRl kl tebliUde
Ehl-i Snnetin ayetlerin tevili, icma, kader ve kaza, Refaat, imamet ve hilfet
hakk ndaki grRlerinden bahsetmiRtir.

"

. >D&D D2# :" ' D&&

+$2

Konu baRl U Kelmi Tart Rmalar n Ehl-i Snnet OluRumundaki Rol

olan bildiri Okr ZEN taraf ndan sunuldu. zen, Eb Hanife ve Mmam Ofnin kelamc larla girdiUi tart Rmalar n onlar n usl anlay Rlar na etki ettiUini
ifade etmiRtir. Yap lan ilk usl ve kelam tart Rmalar n n Reri kaynaklar hakk nda olduUunu belirterek, usl tart Rmalar n sadece imamet eksenli deUerlendirilmesinin yanl R olduUunu; en yoUun tart Rmalar n f k h uslndeki kavramlar n
tan m hakk nda yap ld U n dile getirerek al Rmas n sonland rm Rt r. Mehmet
ERDOPAN, bu kelmi tart Rmalar n ve cemaatin daU lmamas iin verilen
abalar n, usl oluRturduUunu syleyerek tebliUe katk da bulunmuRtur. DiUer
mzakereci Eyyp Said KAYA, ister Mrc ister Mutezili isterse de Oi olsun
tarihteki tm mezhep alimlerinin usln oluRumunda tesiri vard r diyerek usln renkliliUine dikkat ekmiRtir.
Vehbe ez-Zuhaylinin sunacaU Mezheplere Gre Ak l Nakil MliRkisi
isimli tebliU kendisinin sempozyuma iRtirak edememesi sebebiyle mzakerecisi
Burhan KROPLU taraf ndan sunulmuRtur. TebliUde, Hasan Basrinin akl n
gerek fonksiyonunun dini anlamada grldU ve bu nedenle Kuranda 136
ayette insanlardan akletmesi istendiUi grRne, Mbn Teymiyyenin de akl n
gemiRte ve gnmzde bir Reriat ortaya koyamad U iin 3. konumda olduUu
grRne yer verilmiRtir. Mzakereci YaRar AYDINLI ERariyye ve Matridiyye
aras ndaki farklara ve bu farklar n nedenlerine, Mutezilenin akl alg lamas ,
yorumlamas sonucu kelmi dRnceye katt U renge deUinerek, Mutezilenin
ak l ile nakli Allah tayin ettiUi iin ikisinin denk olduUu grRne deUinmiRtir.
Ayr ca onlar n akla verdikleri bu yorum sonucu ERariler ile aralar nda ciddi bir
tart Rma ve metodoloji sorunu oluRtuUunu belirtmiRtir.
Ayetullah Vaizzde HORASN taraf ndan sunulan Ehl-i Snnet ve
Oia baRl kl bildiride, tebliUci kk mezhepler hari hangi mezhebe uyulursa
uyulsun doUru yolun bulunacaU na, Oiler ile Snnler aras ndaki imamet meselesinin zmlenebileceUine deUinmiR, iki mezhep aras nda gerekleRen savaRlar n cehalet ve siyasetten kaynakland U n , syleyerek bizlere aktar lan bu yanl R
miras n sona erdirilip, mezhepler aras birliUin saUlanmas gerektiUi isteUini dile
getirmiRtir. Mzakereci Mlyas ZM, Horasnnin tek fark imamet bahsindedir grRn eleRtirerek halen ezandaki ilavenin var olduUunu, Caferilerin
Snn imam arkas nda namaz k lmad klar n , Eb Hanife ve diUer Snnler
hakk nda kitaplar nda hakaret ieren szlerin bulunduUunu dile getirdikten
sonra kendisinin de Oi-Snn birleRmesi taraftar olduUunu ifade etmiRtir. Msmail Safa STN mzakeresinde tebliUin baRl U ile muhtevas aras nda uyum
olmad U na, takribin sipariRle ve zorla deUil, mezheplerin kendi kendilerini eleRtirmeleri ile gerekleReceUine iRaret etmiRtir.
Hamza AKTAN Ehl-i Snnetin Ynetim Anlay R n OluRturan Temel
Mlkeler isimli tebliUinde Kuranda ynetim Reklinin a klanmad U n ; ancak Hz.
Peygamberin meRverete riyet ettiUine, bireyler aras fark gzetmeksizin herkesle istiRre ettiUine iRaret ederek grRlerini Hendek SavaR rneUiyle

>G4

delillendirmiRtir. Mzakereci Mlhami GLER, sadece Hz. Peygamberin ynetim Rekline deUinilmesini eleRtirerek, Hz. Peygamberin vefat ndan sonra devlet
ynetiminde ciddi bozulmalar n baRlad U n vurgulam Rt r. Mzakerecinin ilk
halifenin katledilerek ldrlme ve hilfetin saltanata dnRme nedeninin Hz.
Peygamberin erken vefat ndan dolay ynetim Reklini benimsetememesinden
kaynakland U , Hz. Osmandan sonra Mslam Devleti ynetiminin bir oban-sr
iliRkisine dnRtU, halk n meRveret makam nda olmay p hep gdldU iddialar , Aktan, diUer mzakereci ve dinleyiciler taraf ndan eleRtirilmiRtir. DiUer,
mzakereci Ali BULA ncelikle tebliUin sadece Hz. Peygamber ynetimini
incelediUi iin kuRat c olmad U n syleyerek, Mslam kelimesinin Mslman yerine kullan lmas n n byk hata olduUunu vurgulam R ve ayr ca oban-sr iliRkisi gibi her Reyi Yunan Mitolojisine baUlaman n da yanl R olduUunu dile getirmiRtir.
Gnmz Selefi Ak mlar ve Selefilik ile MliRkisi baRl kl bildirisinde Hasan HANEFM, muas r Selefiyyeyi ana hatlar yla tan tm R, tarihi kkenlerini
tespit etmiR, eRitli ak mlar n fikir ve uygulamalar n eleRtirmiRtir. O, Efgani
Okulunu, Benn, Kutup gibi Mslamc Rahsiyetleri Selefiyye iinde deUerlendirmiRtir. Ayr ca karamsar kRe giden bir tarih anlay R n n Mslama yamanmas n n
mmkn olmad U na deUinerek, Felluce ve Filistinde olanlar n bir btn olarak
Mslam Dnyas nda yaRanmas n nlemek iin kendimizi acilen toparlamam z
gerektiUini vurgulam Rt r. Mzakerecisi M. Hayri KIRBAOOPLU, Hanefi gibi
bir stad n tebliUini mzakere edemeyeceUini sadece bir iki ilavede bulunabileceUini syledikten sonra yetmiR f rka hadisinin hem metin hem de isnad
bak m ndan zay f bir rivayet olduUunu ve Mslmanlar n aras n aan bu tefrikadan biran nce kurtulup bu fikirleri oUulculuUun gzelliUi olarak grmemiz
gerektiUini belirterek, Bat n n blme projesine katk da bulunmay b rak p birleRmeli ve zmze dnmeliyiz demiRtir. DiUer mzakereci Mehmet Ali
BYKKARA Selefiyye isminin tm Mslam Dnyas nda hangi anlamda kullan l yorsa ayn anlamda kullan lmas gerektiUini syleyerek, bu doUrultuda da
Selefiyyenin Ehl-i Hadis, Vehhabi ve Hanbel dRncesinin pratiUi olduUunu
ifade etmiRtir. Ayr ca Benn, Kutup, Mevddi gibi Mslamc liderlerin kurduklar
hareketlerin kkenlerinin Vehhabilikte deUil; slahat modernist ekolde aranmas gerektiUini vurgulam Rt r. Bykkaran n Selefiyye tan mlamas Ru Rekildedir: Sellefiyye, tarihi Mbn Hanbel, Mbn Teymiyye, Mbn Abdlvehhab izgisini tm
farkl l klar yla bugne taR yan ak mlar n Remsiye ismidir. Bu ak mlar n en belirgin iki zelliUinin nass l k ve d Rlamac l k olduUunu vurgulam R ve bunlar n
d R nda ehl-i tevessmt olarak adland r lan nc bir grubun da varolduUunu
belirterek sunumunu sonland rm Rt r.
Sonuncu bildiri olan Geleneksel Ehl-i Snnet Anlay R n n Gnmzde
Yeniden DeUerlendirilmesi isimli tebliU Mlyas ELEBM taraf ndan sunuldu.
elebi, ilk dnemdeki Ehl-i Snnet anlay R n n bugne kadar fazlas yla daralt ld U n bu daraltman n Ehl-i Hadis ve onlar n tabiilerince gerekleRtirildiUini

"

. >D&D D2# :" ' D&&

+$2

iddia ettikten sonra muhtevas bu kadar daralt lm R bir kavram n isminin deUiRmesi fikrini hi kimsenin kabul etmeyeceUinden hareketle kavram n tekrar bir
tan m n n yap lmas gerektiUi tezini ileri srd. elebiye gre, Ehl-i Snnet o
dnemin ihtiyalar na cevap verebilecek nitelikteydi; halbuki bugn her Rey
deUiRmiRtir. Bu nedenle bugnn ihtiyalar na bak larak yeni bir Ehl-i Snnet
kavram oluRturulmal d r. TebliUci Ehl-i Snnetin bugn tm dnyaya kavgac ,
kan dkc, dnya ile savaRan bir kitle olarak gsterildiUini, bu yap Rt rmac
imaj n bizlerce bozulmas gerektiUini vurgulad . Mzakereci Erkan YARa gre,
ilkelerini Kurandan alan yeni bir anlay Ra ihtiya vard r. Aksi takdirde Bat
karR nda geri kal nmaya devam edilecektir. Ona gre, Ehl-i Snnetin d Rlay c
bir tavr vard r. Bu isim kullan ld U srece Mslam Dnyas ndaki bu ayr m devam
edecektir. Paralanm Rl U n sona ermesi iin Ehl-i Mslam, Ehl-i Kuran gibi yeni
isimlendirmelere ihtiya vard r. Yar n dikkat ekici bir diUer tezi de Ryledir:
TebliUci taassub ve taklidi b rakmal y z diyor; ancak bizim tm Mmam-Hatip
liselerinde ve Mlahiyat fakltelerinde Uretim Reklimiz taklide dayan r. Halk m z
aUdaR alimin grRlerini sama bulurken, eski alimlerimizin grRlerini ise
kutsal kabul ediyor. Byle bir durumda iken taklitten nas l kurtuluruz? Yar,
sonu olarak bir Reyin birden fazla doUrusunun olabileceUini, bu sebeple farkl l klar n gzellik olarak grlmesi gerektiUini ve aU m za uygun yeni bir din
anlay R n n oluRturulmas taraftar olduUunu dile getirdi. Tahsin GRGN,
Ehl-i Snetin Mslmanlar n baR na gelmiR en byk ve en ac bela olduUunu
syledikten sonra snnete tabi olunmadan Mslman olunmayacaU n bu nedenle Ehl-i Snnet vel-Cemaatin hem gemiRteki hem gelecekteki tm Mslmanlar kapsad U n syleyerek kucaklay c bir tav r sergiledi.
Sempozyum deUerlendirilmesi M. Saim YEPREM, Mbrahim Kfi DNMEZ, Hasan HANEFM, Mahmut KAYA ve Hayri KIRBAOOPLU taraf ndan
yap lm Rt r. DeUerlendirme oturumunda genel itibariyle sempozyum baRar l
bulunmakla birlikte, tarihteki Ehl-i Snnetten kopulamay R , gnmz Mslman lkelerinde ve sempozyumun yap ld U Trkiyedeki Ehl-i Snnetin varl U
hususunun hi konu edilmeyiRi eleRtirilmiRtir. Ayr ca Ehl-i Snnet genel bir
kavram olmas na raUmen sadece kelam, f k h ve tasavvuf ilimleri ile iliRkisi zerinde durulmas sempozyumda bir eksiklik olarak grlmRtr.
Bylesine geniR kapsaml bir konunun iki gn iersinde tm ynleriyle
ele al nmas n beklemek kanaatimce sempozyumu dzenleyenlere ve kat l mc lara haks zl k olur. Mstanbuldaki bu ilmi toplant n n verimli getiUine, zellikle
yksek lisans ve doktora Urencileri iin faydal olduUuna ve daha sonraki al Rmalara R k tutacaU na inan yorum.