STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

EVSEL KATI ATIK YNETMNDE

GELR DAILIMINA BALI
FNANSMAN MODEL NERS

YKSEK LSANS TEZ

Murat Cem ERTRK

Anabilim Dal : evre Mhendislii

Program : evre Bilimleri ve Mhendislii

HAZRAN 2010

STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

EVSEL KATI ATIK YNETMNDE

GELR DAILIMINA BALI
FNANSMAN MODEL NERS

YKSEK LSANS TEZ

Murat Cem ERTRK
(501051733)

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 25 Aralk 2009

Tezin Savunulduu Tarih : 7 Haziran 2010

Tez Danman : Prof. Dr. Erdem GRGN (T)

Dier Jri yeleri : Prof. Dr. Cumali KINACI (T)
Do. Dr. zgr KAYALICA (T)

HAZRAN 2010

NSZ
Kentsel kamu ynetiminin temel bileenlerinden olan evre ynetiminde artan
hizmet ihtiyac yeni yatrmlar gndeme getirmi, buna bal olarak srdrlebilir
bir finansman ihtiyac domutur. evre Mhendislii almalar kapsamnda evre
yatrmlarnn planlanmas ve projelendirilmesi sreleri, finansal programlarla
ilikili olarak yrtlmektedir. Yap itibariyle disiplinleraras nitelii olan evre
Mhendisliinde finansal ihtiyalar tanmlamak ve gereksinimlere yant arama
fikri, bu almann hareket noktas olmutur.
almamda destei ve yol gstericilii iin Hocam Prof. Dr. Erdem Grgne, ilgi
ve katklar iin Dr. Ercan itil ile Dr. eyla Ergenekona ve maddi, manevi
desteklerini esirgemeyen tm yaknlarm ve arkadalarma teekkrlerimi sunarm.

Mays 2010

Murat Cem ERTRK

evre Mhendisi

iii

iv

NDEKLER
Sayfa
1. GR ...................................................................................................................... 1
1.1 almann Anlam ve nemi ............................................................................. 1
1.2 Tezin Amac ve Yntemi ................................................................................... 3
2. KATI ATIK YNETMNDE YAPISAL BLEENLER................................. 5
2.1 Genel Yap.......................................................................................................... 5
2.2 Hukuksal Yap .................................................................................................... 7
2.2.1 Belediye Kanunlar ..................................................................................... 7
2.2.2 Umumi Hfzshha Kanunu (1930 tarih ve 1593 sayl) .............................. 7
2.2.3 Belediye Gelirleri Kanunu (1981 tarih ve 2464 sayl) ............................... 8
2.2.4 evre Kanunu (1983 tarih ve 2872 sayl) .................................................. 9
2.2.5 Gncel Mevzuat .......................................................................................... 9
2.2.5.1 Ynetmelikler
10
2.2.5.2 Genelgeler
12
2.2.6 AB Mevzuat ............................................................................................. 13
2.2.7 Mevzuatn Deerlendirilmesi .................................................................... 13
2.3 Kurumsal Yap ................................................................................................. 14
2.3.1 Kurumsal Yapnn Geliimi ...................................................................... 14
2.3.2 Mevcut Kurumsal Yap ............................................................................. 14
2.4 Finansal Yap.................................................................................................... 15
2.4.1 Finansal Yapnn Geliimi ........................................................................ 15
2.4.2 Finansal Yapnn Deerlendirilmesi ......................................................... 16
2.4.2.1 Yatrm Finansman
16
2.4.2.2 letme Finansman
17
2.5 Piyasa Yaps .................................................................................................... 18
3. EVRE VE KATI ATIK YNETMNDE EKONOMK ETMENLER ...... 21
3.1 evre Ynetimindeki Ekonomik Yaklamlar ................................................. 21
3.2 Kirleten der lkesi .......................................................................................... 22
3.3 Ekonomik Cezalandrma Politikalar ............................................................... 23
3.4 Atk Ynetiminde Vergilendirme..................................................................... 25
3.5 Maliyet - Finansman likisi ............................................................................. 26
3.6 cretlendirme ................................................................................................... 27
4. ATIK YNETMNDE ALTERNATF FNANSMAN MODELLER ........ 29
4.2 Belediye Bteleri ............................................................................................ 30
4.3 zel Sektr Yatrmlar .................................................................................... 32
4.3.1 hale Yntemi ............................................................................................ 32
4.3.2 mtiyaz Yntemi ....................................................................................... 33
4.3.3 Kiralama Yntemi ..................................................................................... 34
4.3.4 Gnll Kurulular ve Kendi Kendine Yardm Yntemi ......................... 35
4.3.5 Fiyatlandrma Yntemi ............................................................................. 36
4.3.6 Vergi Tevikleri ........................................................................................ 37
4.3.7 Yap let Devret Yntemi ......................................................................... 38
4.3.8 irketleme Yntemi ................................................................................. 39
v

4.4 Kamu-zel Sektr birlii .............................................................................. 39

4.5 ller Bankas Kredileri ...................................................................................... 40
4.6 Uluslararas Finans Kurulular Kredileri ........................................................ 41
4.7 AB Fonlarndan Salanan Hibe Kaynaklar ..................................................... 41
4.8 Deerlendirme .................................................................................................. 42
5. ATIK YNETM FNANSMANINDA EKONOMK ARALAR............... 43
5.1 Uluslararas Uygulamalar ................................................................................. 44
5.2 Kullanc Harlar ............................................................................................. 44
5.3 rn Vergileri .................................................................................................. 46
5.4 Depozito Sistemleri .......................................................................................... 46
5.5 Gnll Anlamalar.......................................................................................... 47
5.6 evre Dostu Sbvansiyonlar ............................................................................ 48
5.7 Ekonomik Aralarn Performans lleri ........................................................ 49
5.8 Trkiyedeki TV Uygulamas ........................................................................ 50
5.9 Ekonomik Aralarn Karlatrlmas .............................................................. 53
6. ATIK YNETMNDE MALYETLER VE FNANSMAN HTYACI ....... 57
6.1 Kat Atk Ynetimi Giderleri ve Toplam Giderlere Oran ............................... 57
6.2 Yatrm htiyac ................................................................................................ 60
6.2.1 Mevcut ve Planlanan Bertaraf Tesisleri .................................................... 60
6.2.2 Yatrm htiyacnn Mali Karl............................................................. 64
6.3 Uygulamadaki letme Maliyeti rnekleri ....................................................... 65
6.3.1 stanbul Bykehir Belediyesi................................................................. 66
6.3.2 Mersin Bykehir Belediyesi .................................................................. 69
6.4 Ulusal Atk ve Maliyet Verileri ........................................................................ 70
6.4.1 2008 yl Belediye Atk statistikleri ......................................................... 70
6.4.2 2008 Yl Belediye evresel Harcamalar ................................................. 73
7. GELR GRUPLARINA DAYALI TV MODEL ........................................... 77
7.1 Mevcut Vergilendirme Yaps ve Temel htiya .............................................. 77
7.2 Seilen Finansal Model ve Gerekelendirme ................................................... 78
7.3 Kaynak Veriler ................................................................................................. 79
7.3.1 Nfus ve Hane Verileri ............................................................................. 79
7.3.1.1 Nfusun Yerleim Gruplarna Dalm
79
7.3.1.2 Hane Saylar ve Hanehalk Bykl
80
7.3.2 Maliyetlere likin Veriler ve Tahminler .................................................. 81
7.3.2.1 Toplam Konut Kaynakl Atk Oluumu
81
7.3.2.2 Toplam yeri Kaynakl Atk Oluumu
81
7.3.2.3 Toplam Atk Oluumu
82
7.3.2.4 Birim Maliyet Tahminine Dayal Maliyet Hesab
82
7.3.3 TV Haslatna likin Veriler .................................................................. 83
7.3.3.1 Yerleimlere Bal TV Tarifeleri ve Arlkl Ortalamas
83
7.3.3.2 Hane Ba Su Tketimine Dayal Ortalama TV Oluumu
83
7.3.3.3 Toplam TV Oluumu
84
7.3.3.4 Toplam ekilen Su Miktarna Bal TV Oluumu
85
7.3.3.5 Gerekleen TV Haslatlar ve Dalm
85
7.3.4 Gelir Gruplandrmasna likin Veriler ..................................................... 86
7.3.4.1 Hanehalk Gelir Dalm (2003)
86
7.3.4.2 Emlak Bedelleri ve Emlak Vergisi
88
8. MODELN UYGULAMA SONULARI .......................................................... 91
8.1 Ulusal lee Dayal Sonular ........................................................................ 91
8.1.1 Gelir Dalmna Bal Konut Gruplar .................................................... 91

vi

8.1.2 Maliyetin Konut Gruplarna Datlmas .................................................. 93

8.1.3 Karlanabilirlik Analizi ............................................................................ 97
8.2 stanbul zelindeki Sonular ........................................................................... 99
8.2.1 Karlanabilirlik Analizi .......................................................................... 101
9. SONULAR ....................................................................................................... 105
KAYNAKLAR ....................................................................................................... 107

vii

viii

KISALTMALAR
AB
ED
EVKO
KF
MO
OB
TV
DPT
EC
GSYH
HKMO
BB
STA
KT
KP
K..Y.
OECD
R.G.
TAR
TCMB
TMMOB
TOBB
TODAE
TTGV
TK
UES

: Avrupa Birlii
: evresel Etki Deerlendirmesi
: evre Koruma ve Ambalaj Atklar Deerlendirme Vakf
: evre Kirliliini nleme Fonu
: evre Mhendisleri Odas
: evre ve Orman Bakanl
: evre Temizlik Vergisi
: Devlet Planlama Tekilat
: Avrupa Komisyonu (European Commission)
: Gayri Safi Yurtii Hasla
: Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas
: stanbul Bykehir Belediyesi
: stanbul evre Koruma ve Atk Maddeleri Deerlendirme Sanayi ve
Ticaret A..
: Kamu ktisadi Teebbs
: Kirlilik nleme Pay
: Kalknmada ncelikli Yreler
: Ekonomik Kalknma ve birlii Tekilt
: Resmi Gazete
: Temizlik ve Aydnlatma Resmi
: Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas
: Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
: Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii
: Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits
: Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf
: Trkiye statistik Kurumu
: Ulusal evre Stratejisi

ix

ZELGE LSTES
Sayfa
izelge 1.1: Kat Atk Ynetiminde Paydalar............................................................ 3
izelge 5.1 : Emisyon Vergileri ................................................................................ 45
izelge 5.2 : rn Vergileri ...................................................................................... 46
izelge 5.3: Depozito Sistemleri ............................................................................... 47
izelge 5.4 : TV Tarifesinin Geliimi ..................................................................... 50
izelge 5.5 : TV yeri cretleri (TL) .................................................................... 52
izelge 5.6 : Atk Ynetiminde Uluslararas Finansal Ara Uygulamalar .............. 54
izelge 5.7 : Belediyelerin Finansal Model Tercihleri.............................................. 55
izelge 6.1 : 2008 Yl Belediye Bte Giderleri ...................................................... 58
izelge 6.2 : evre Koruma Giderleri ve Toplam Giderlere Oranlar ...................... 59
izelge 6.3 : Belediye Toplam Harcamalar iinde (%) Temizlik Giderleri ............. 59
izelge 6.4 : stanbuldaki Baz Belediyelerin Bteleri ve Kat Atk Maliyetleri ... 60
izelge 6.5 : Trlerine ve Nfuslarna gre Belediyelerin Dalm (2009) ............. 61
izelge 6.6 : Kat Atk Bertaraf Tesisi Saylar ve Hizmet Nfuslar ....................... 63
izelge 6.7 : Planlanan Bertaraf Tesisi Saylar ........................................................ 64
izelge 6.8 : evre Yatrmlarnn Sektrlere Gre Dalm ................................... 65
izelge 6.9 : Kat Atk Hizmet Bileenlerinin Birim Maliyet Aralklar .................. 66
izelge 6.10 : Gelimilik Dzeylerine Gre Birim Hizmet Maliyetleri .................. 66
izelge 6.11 : stanbul'daki Toplam Kat Atk Maliyetleri (2003-2004-2005) ......... 67
izelge 6.12 : stanbuldaki Toplam Kat Atk Bertaraf Maliyetleri......................... 68
izelge 6.13 : Dzenli Depolama Bileenlerine ait Birim Maliyetler (stanbul) ...... 68
izelge 6.14 : stanbul iin 2008 Yl Atk Verileri .................................................. 69
izelge 6.15 : stanbul iin 2008 Yl Yaklak Bertaraf Maliyeti ............................ 69
izelge 6.16 : Mersinde le Belediyelerinin hale Bedelleri .................................. 70
izelge 6.17 : Mersin iin 2009 Yl Bertaraf Maliyeti ............................................. 70
izelge 6.18 : Belediye Atk Temel Gstergeleri, 2008 ............................................ 72
izelge 6.19 : Atk Bertaraf ve Geri Kazanm Tesisleri Temel Gstergeleri, 2008.. 73
izelge 6.20 : 2008 yl Belediye evresel Harcamalarnn Dalm ...................... 74
izelge 6.21 : evresel Harcamalarn Belediye Nfus Gruplarna Dalm ............ 75
izelge 7.1 : Nfusun Yerleim Gruplarna Dalm (2008) ................................... 80
izelge 7.2 : 2008 Yl Hane Says ve Hanehalk Byklkleri .............................. 80
izelge 7.3 : Belediye Nfuslar ve Hane Saylar .................................................... 81
izelge 7.4 : Toplam Konut Kaynakl Atk Oluumu ............................................... 81
izelge 7.5 : Toplam yeri Kaynakl Atk Oluumu ................................................ 82
izelge 7.6 : Toplam Atk Oluum Bileenleri ......................................................... 82
izelge 7.7 : Birim Maliyet Tahminine Dayal Maliyet Hesab................................ 83
izelge 7.8 : Yerleimlere Bal TV Tarifeleri ve Arlkl Ortalamas ................ 83
izelge 7.9 : Hane Ba Su Tketimine Dayal Ortalama TV Oluumu................. 84
izelge 7.10 : Toplam TV Oluumu ....................................................................... 84
izelge 7.11 : Toplam ekilen Su Miktarna Bal TV Oluumu .......................... 85
izelge 7.12 : Gerekleen TV Haslatlar ve Dalm.......................................... 85
izelge 7.13 : TV Haslatnn Yerleim Trleri ve Bina Saylaryla likisi .......... 86
xi

izelge 7.14 : TVnin Maliyeti Karlama Oran.................................................... 86

izelge 7.15 : Hanehalk Gelir Dalm (2003)........................................................ 87
izelge 7.16 : GSYH Art (2003-2009) .................................................................. 88
izelge 7.17 : Hanehalk Gelir Dalm (2008)........................................................ 88
izelge 7.18 : Emlak Vergisi Ana Verileri ................................................................ 89
izelge 7.19 : Emlak Vergisi Hesap Bileenleri ve En Az ve En ok Vergi rnekleri
............................................................................................................ 90
izelge 8.1 : Gelir Dalmna Bal Konut Gruplar ................................................ 91
izelge 8.2 : Konut Gruplarnn Emlak Vergisiyle likilendirilmesi ....................... 92
izelge 8.3 : Konut Gruplarnn Su Tketim Kabulleri............................................. 92
izelge 8.4 : Konut Gruplarnn Yerleim Trlerine Gre Hane Says Dalm .... 93
izelge 8.5 : Maliyetin Konut Gruplarna Datlmasnda Kullanlan Katsaylar .... 93
izelge 8.6 : Hedeflenen yeri TV Haslat ........................................................... 94
izelge 8.7 : Maliyete Bal Hedeflenen TV Konut Haslat ................................. 94
izelge 8.8 : Yerleimlere Gre Tariflendirme Katsaylar ....................................... 95
izelge 8.9 : Haslatn Yerleim Trlerine ve Konut Gruplarna Datlmas .......... 95
izelge 8.10 : Haslatn Yerleim Trlerine ve Konut Gruplarna Bal Tarifelenmesi
............................................................................................................ 96
izelge 8.11 : Tarife Sonular .................................................................................. 97
izelge 8.12 : Oluturulan Tarife Deerlerinin Hanehalk deme Gcyle
Karlatrlmas .................................................................................. 98
izelge 8.13 : Tarifelerin deme Gleriyle Karlatrlmas ................................. 99
izelge 8.14 : Hedeflenen yeri TV Haslat (stanbul)....................................... 100
izelge 8.15 : Maliyete Bal Hedeflenen TV Konut Haslat (stanbul) ............. 100
izelge 8.16 : stanbul iin Tarife Sonu Tablosu................................................... 100
izelge 8.17 : stanbul iin Karlanabilirlik Analizi .............................................. 102
izelge 8.18 : stanbul TV Tarifelerinin denebilme Durumu ............................ 103

xii

EKL LSTES
Sayfa
ekil 2.1 : Kat Atk Ynetiminin Ana Bileenleri ...................................................... 5
ekil 2.2 : Atk Ynetimi Mevzuat Yaplanmas ...................................................... 10
ekil 4.1 : evre Yatrmlar iin Finansman Kaynaklar ......................................... 29
ekil 6.1 : Mevcut ve Planlanan Kat Atk Bertaraf Tesisleri (Mart 2010) ............... 62
ekil 6.2 : Bertaraf Tesisi Saylarnn Geliimi ......................................................... 63
ekil 6.3 : Kat Atk Maliyetlerinin stanbul Belediyelerine Dalm ...................... 67
ekil 6.4 : 2008 yl Belediye evresel Harcamalarnn Yzdelik Dalm ............. 74
ekil 7.1 : Hane Gelirlerinin %20lik Gelir Gruplarna Yzdelik Dalm.............. 87
ekil 8.1 : Konut Gruplarna Bal TV Haslat ..................................................... 96
ekil 8.2 : cretlerin deme Gleriyle Karlatrlmas ........................................ 99
ekil 8.3 : stanbul iin Konut Gruplarna Bal TV Haslat............................... 101
ekil 8.4 : stanbul iin Yllk cretlerin deme Gleriyle Karlatrlmas ....... 103

xiii

xiv

EVSEL KATI ATIK YNETMNDE GELR DAILIMINA BALI

FNANSMAN MODEL NERS
ZET
lkemizde kat atk hizmetleriyle ilgili nemli bir finansman ihtiyac bulunmaktadr.
Bu ihtiyacn srdrlebilir bir temelde yaplandrlmas iin, sz konusu hizmetlerin
mali sreklilii esas alan bir yaklamla uygulanmas gerekmektedir.
Kat atk hizmetlerinin arlkl kamusal nitelii ile zel sektrn bu alandaki
giriimleri, ok ynl bir yerel ynetim problemini beraberinde getirmektedir. Bu tez
almasnda sz konusu ynetim problemi etraflca deerlendirilmi ve
yorumlanmtr.
almada, yerel ynetimlerin kat atk hizmetleri iin gerekli finansman seenekleri
incelenmitir. Mevcut finansman olanaklar ve ngrlen stratejiler dikkate alnarak,
atk ynetiminde kullanlan ekonomik gelir aralarnn uygulanabilirlii
aratrlmtr.
lkemizde 1994 ylndan bu yana uygulanan evre Temizlik Vergisi, kat atk
hizmetlerinin finansmannda kullanlan yegane ara olma zelliini srdrmektedir.
Kat atk hizmetlerinin srdrlebilir bir finansal yapya kavuturulmas iin bu
verginin maliyetleri karlayabilecek seviyede olmas gerekmektedir.
Maliyete dayal cretlendirme sonucu hanehalk zerindeki fiyatlandrma basksnn
dengelenebilmesi amacyla gelir dalmna dayal tarifelendirme yoluna gidilmitir.
Haneler zerinde gelir snflandrmasnn uygulanabilmesi iin gelir dzeyleri, emlak
bedelleri ile ilikilendirilmitir. Tam maliyetin gelir gruplarna kademeli olarak
datlmasyla elde edilen tarifeler iin hanehalk gelirleri zerinden karlanabilirlik
analiz yaplmtr. Sonu olarak gelir gruplarna dayal cretlendirme modeli ile kat
atk hizmet maliyetlerinin karlanabilecei gzlenmitir.
Bu almayla lkemizin mevcut ve gelecek atk ynetimi gereksinimlerine katk
verilecei dnlmektedir.

xv

xvi

FINANCING MODEL PROPOSAL BASED ON HOUSEHOLD INCOME

FOR MUNICIPAL SOLID WASTE MANAGEMENT
SUMMARY
There is a need of financing in our country in the area of solid waste services. In
order to configure this need on a sustainable basis, the services should be evaluated
with a continuity based approach.
Mainly public characteristic of solid waste services and the investment attempts of
the private sector bring out a multi dimensional local administration problem. In this
thesis study relevant problem is evaluated and interpreted.
In this study, financial options for solid waste services available to local authorities
are investigated. Taking the available financial resources and strategies into account,
the applicability of the economic income tools are evaluated.
In our country environmental tax in effect since 1994 is the sole tool for financing
the solid waste services. The obtained income from environmental taxation must be
sufficient to afford the costs in order to obtain the financial sustainability of solid
waste services
As a result of pricing based on costs, tariffs are adjusted according to the household
income in order to adjust the repression on households. The income classes are
associated with estate prices for the application of tariffs based on household income.
Affordability analysis was performed based on household income for the tariffs
obtained by grading the full cost to the income classes. As a result it is observed that,
costs of the solid waste services can be covered by pricing based on income classes
It is considered that this study will contribute the present and future waste
management needs of our country.

xvii

xviii

1. GR
1.1 almann Anlam ve nemi
lkemizde zellikle 20 yl ncesinden bu yana giderek artan bir sklkla evre
olgusuyla yz yze bulunmaktayz. Daha ok sorunlar dzleminde gndeme gelen
evre konusunun gnmzde artk belirli bir sreklilik iinde ynetilmesi gereken bir
alma alan olduu kabul grmtr. evre kirliliini oluturan kaynaklarn
zmlenmesi, kontrol edilmesi ve atklarn artlmas ya da bertaraf edilmesi
sreleri ok ynl bir planlama konusudur.
Kamu hizmeti niteliinde olan evre ynetiminin, nemiyle orantl artan maliyetleri
bu planlamann belirleyici unsurlarndan biri olmutur. Snrl kamu kaynaklaryla
karlanmas giderek gleen evre ynetimi giderlerinin srdrlebilir bir yapya
kavuturulmas iin alternatif finansman modelleri nem kazanmaktadr.
Kamu kaynaklarnda ksntya gidilmesi yaklam esas olarak son 30 yla damgasn
vuran sermayenin kreselleme giriimleri sonucu gndeme gelmitir. Enerji ve su
hizmetleri gibi p hizmetleri de, dnyann ou lkesinde kamuya ait hizmet alan
iinde yer almaktadr. Uluslararas sermaye, bu alanlarn her trl kamu tekeli ve
snrlamasndan temizlenmesini ve uluslararas serbest ticaret konusu yaplmasn
hedeflemektedir. Kat atk sektrndeki artan hizmet ihtiyacnn karlanabilmesi iin
uluslararas standart ve tekniklerin uygulanmas gerekliliinden hareketle, bu
alann kamu ynetim dzeninden ayrlmas ve zelletirilmesi yegane zm olarak
gndeme getirilmektedir. Kat atk ynetiminde ulusal strateji, uluslararas kurum ve
piyasalarn etkisiyle hazrlanmaktadr. Bu durum hizmet alannn stratejik hedefini,
toplumsal amalarn ncelilikliinden iktisadi ve ticari amalarn ncelikliliine
kaydrmtr.

lkemizde yakn srete planlanan ve uygulamaya konulan temel altyap yatrmlar

incelendiinde bu yatrmlarn genel olarak d kaynakl kredilerle uluslararas
irketler araclyla yapld grlmektedir. Ayrca yaplan kimi szlemelerde
tesislerin iletilmesinin de yabanc ortaklklara verildii grlmektedir. Burada asl
sorun temel belediyecilik hizmetlerin finansmannda uluslararas kredi kurulularnn
tek alternatif haline gelmi olmasdr. Belediyelerin artan hizmet talebini karlamak
iin klasik gelirlerinden yatrmlara ayrdklar paylarn yetersizlii, alt yap
yatrmlar iin kredi arayn ortaya karmaktadr. Bu durum belediyelerin ar
bor

ykleri

altna

girmesine

ve

yatrm

stratejilerini

kresel

tekellerin

biimlendirmesine yol amaktadr. Bu srecin nlenebilmesi; belediyelerin, sunduu

hizmetleri srdrlebilir bir mali yapya kavuturmalarna baldr
Kat atk hizmetlerinin modernizasyonunda ulusal ve toplumsal ncelikleri esas alan,
kamusal dzlemde mali ve finansal planlamas olan bir yaplanma hedeflenmelidir.
Atk ynetimindeki teknolojik alternatif araylar, uluslararas yatrm tekellerinin
pazar bulma hedeflerine deil ulusal teknoloji retimine ynelik bilimsel alma
hedefine ynelmelidir. Ayn ekilde atk ynetimindeki finansal model aray,
kresel finans kurumlarnn kaynak yaratma stratejilerine deil kamu maliyesinin
srdrlebilir bir yapya kavuturulmas amacna hizmet etmelidir.
Finansal modellerin uygulanmasnda ihtiyalarn sreklilik iinde karlanabilmesi
bu modellerin sosyoekonomik yapyla uyumlanmasna baldr. Dier bir deyile
finansal modeller ihtiyalar yerel koullar dzleminde gideren aralardr. Finansal
aralarn sosyal etkenlerle ilikisi, kamu davranlarnn ekillendirilmesine ynelik
kullanlmasn olanakl klmaktadr. zellikle atklarn geri kazanm ve kaynanda
azaltlmasnda ekonomik aralarn etkili bir tevik mekanizmas olarak kullanlmas
mmkndr.
Bu almada evsel kat atk ynetiminin mevcut koullar ve gelecek ihtiyalar
irdelenerek

farkl

finansal

aralarn

kullanlmasna

bulunulmutur.

ynelik

incelemelerde

1.2 Tezin Amac ve Yntemi

Yaam koularn rahatlatmann aralar olarak ortaya kan sanayileme ve
kentlemenin belirgin yansmalarndan biri evre sorunlardr. evre ynetim
sistemleri; bu sorunlarn giderilmesine ynelik yntemler gelitirirken, bu
yntemlerin maliyetlerinin karlanmas iin mevcut kaynaklar yetersiz kalmaya
balamtr. zellikle gelimekte olan lkelerde kstl kamu kaynaklar evresel
maliyetler karsnda yetersiz kalmaktadr. evre hizmetlerini yrten belediyelerin
kaynak

ve

donanmlarnn

gelitirilmesine

ynelik

etkin

gelir

aralarnn

kurgulanmas ihtiyac domutur.

Kat atk ynetimi, evre ynetiminin bata gelen bileenlerinden biri olmakla
birlikte su ve atksu ynetimine oranla daha yeni bir alma alan olarak karmza
kmaktadr. Bu farkllk kat atk ynetiminin insanolunun temel gereksinimleri
sralamasnda alt katmanlarda yer almasyla ilikilidir. zellikle 20. Yzyl
ortalarnda

hzl

sanayilemenin

yaratt

youn

kentleme,

atklarn

uzaklatrlmasna ynelik ihtiyac gndeme getirmitir. Balangtaki kapsam

yalnzca toplama ve atma zerine younlaan Kat Atk Ynetimi gnmzde
Azaltma Geri Kazanma leme Aktarma Tama Nihai Bertaraf srelerini
ve bu sreler arasndaki ilikileri btncl olarak ele alan ve en uygun (optimum)
zme odaklanan bir mhendislik alan haline gelmitir.
Btnleik Kat Atk Ynetimi, esas olarak;

Ynetimde enerji asndan verimli,

evresel adan en az kirlilik oluturan,

Ekonomik olarak en dk maliyetli sistemi hedefler.

Bu hedefin gerekletirilmesinde rol alan paydalar aadaki gibi sralanabilir:

(izelge 1.1)
izelge 1.1: Kat Atk Ynetiminde Paydalar
Kurumsal
Kitlesel
Yerel Ynetim
Hizmeti Kullananlar
Merkezi Ynetim
Demokratik Kitle rgtleri
zel Sektr (Yklenici)

Paydalar

arasndaki

ekonomik

iliki,

sistemin

srekliliinin

temelini

oluturmaktadr. Kat Atk Ynetimi uygulamalar Trkiyede snrl bir gemie

sahip bulunmaktadr. Kat Atk Ynetiminin, lke koullar dikkate alnarak
srdrlebilir bir yapya kavuturulmas gerekmektedir.
Bu almann amac atk ynetimi konusunda Trkiyedeki mevcut yapnn
irdelenerek,

farkl

finansman

yaklamlarnn

uygulanabilirliinin

deerlendirilmesidir. Bu almada atk ynetiminin finansmanna ynelik nerilen

ekonomik aralar, ulusal ve toplumsal nceliklere gre planlanm olup, ancak bu
ncelikler dorultusunda uygulanmasyla baarya ulaaca ngrlmektedir.
Yukarda aklanan ama erevesinde bu almada;
Trkiyedeki atk ynetimi maliyetlerinin salkl bir biimde karlanabilmesi
iin uluslararas alanda kabul grm ekonomik aralar incelenmi,
Bu aralarn performans ltleri deerlendirilmi,
Trkiyede uygulama ve gelitirilme potansiyeli olan yntemler irdelenmi,
Toplumsal gelir dalmn dikkate alarak atk ynetimi maliyetlerini
karlayacak nitelikte bir vergilendirme modeli ortaya konulmutur.

2. KATI ATIK YNETMNDE YAPISAL BLEENLER

2.1 Genel Yap
Kat atk ynetimi atklarn oluumundan nihai bertarafna kadar (beikten mezara)
devam eden aamalarda (atklarn oluumu, biriktirilmesi, toplanmas, tanmas,
ilenmesi, depolanmas) eitli disiplinlerin (halk sal, ekonomi, mhendislik,
evre koruma gibi) prensiplerini kullanarak uygun zmler reten bir sretir. Kat
Atk Ynetiminin bileenleri ekil 2.1de ematik olarak grlmektedir. ekil
2.1den grld gibi Kat Atk Ynetiminin ilk aamas kat atk retimidir.
Atk
retimi
Biriktirme
Toplama
Tama ve
Aktarma

leme Geri
Kazanm
Depolama

ekil 2.1 : Kat Atk Ynetiminin Ana Bileenleri

Entegre Kat Atk Ynetiminde probleme farkl alardan baklarak deiik alardan
sistematik olarak incelenmesi ve zm retilmesi esastr. Bu bak alar, a) Halk
Sal ve evresel; b) Politik / Yasal; c) Kurumsal; d) Sosyo-kltrel; e) Finansal /
Ekonomik; f) Teknik balklar altnda incelenebilir. (Alpaslan, 2006)

Politik / Yasal

Hedef ve nceliklerin belirlenmesi

Aktrler ve yetkilerin belirlenmesi

Yasal ve dzenleyici erevenin oluturulmas

Temel karar verme srelerinin belirlenmesi

Kurumsal

Fonksiyon ve sorumluluklarn datlmas

rgtsel yapnn, prosedrlerin ve yntemlerin belirlenmesi

Mevcut kurumsal kapasiteler

Ynetime dhil edilecek dier aktrlerin belirlenmesi

Teknik

Hangi ekipman ve tesislerin kullanmda olduu ve planlanan kullanmlar

Bu ekipman ve tesislerin nasl tasarlanaca

Hangi amala tasarlandklar

Hizmetlerin srekliliinin salanmas

Ekonomik

Maliyet azaltm

Geri dnm altyapsnn kurulmas ve ticari pazar ile ilikilendirilmesi

Gerekiyorsa zelletirme veya kamulatrma

Finansal

evresel hizmetlerin ekonomik faaliyetler zerindeki etkileri

Kat atk ynetimi sisteminin verimliliinin snanmas

Mali kaynak kullanm ve bunun yerel, ulusal, uluslararas boyutlar

evre bilimleri konularnda olduu gibi kat atklarn da sistem yaklamyla ele
alnmas bir gerekliliktir. Kat atklarn gerei gibi ele alnmasnda iki nemli zellik
dikkate alnmaldr: Bunlardan birincisi, konunun ynetim sorunu zelliine dikkat
edilerek kat atk ynetiminin siyasal, kurumsal, ekonomik, mali, teknik, evresel ve
sosyokltrel boyutlarda incelenmesi; ikincisi ise her topluluk/toplum iin farkl
nitelikte ortaya kan sorunun zm iin sorumlu ynetimlere nerilecek
uygulanabilir

yntemlerin

sorunun

yerellik,

teknoloji

ve

srdrlebilirlik

zelliklerine en uygun decek nitelikte olmasdr. Her iki zelliin temel kts, kat

atk hizmetleri sunumunda kamusal yararn, dolaysyla etkinlik, verimlilik ve

baarnn salanmasdr. (Palabyk, 2006)
2.2 Hukuksal Yap
Kentsel temizlik hizmetleri ile ilgili hukuksal dzenlemelerin temeli 1930 ylnda bir
ay ara ile karlan iki yasa ile atlmtr. (1) 1580 sayl Belediye Kanunu ve (2)
1593 Umumi Hfzshha Kanunu.
Cumhuriyet tarihinde yeni dnem evre Kanunu ile 1980li yllarda alm ve
ayrntlar 1990 ve 2000li yllarda rlmtr.
2.2.1 Belediye Kanunlar
1930 tarih ve 1580 sayl Belediye Kanunu, Atk toplama, kaldrma, bertaraf etme ve
deerlendirme grevi Belediyelere verilmitir ve kapsam belirlenmitir. Kanunun
15. Maddesi, belediyelerin kat atklar ile ilgili sorumluluunu belirlemekte genel ve
zel yerlerin sprntlerinin dzenli olarak ve fenni aralarla toplatlmas,
kaldrlmas ve yok edilmesini belediyelerin grevi olarak gstermektedir.
2005 yl Belediye Kanunu (5393) Madde 15, (Belediyenin Yetki ve mtiyazlar), g
bendi; Kat atklarn toplanmas, tanmas, ayrtrlmas, geri kazanm, ortadan
kaldrlmas ve depolanmas ile ilgili btn hizmetleri yapmak ve yaptrmak Belediye
sorumluluunda tanmlanmtr.
1984 yl 3030 sayl Bykehir Belediyelerinin Ynetimi Hakkndaki Kanun:
Toplama, tama ve ehir temizlii grevi le Belediyelerine; deerlendirme, geici
depolama ve bertaraf grevi Bykehir Belediyelerine verilmitir. (Gler, 2001)
2.2.2 Umumi Hfzshha Kanunu (1930 tarih ve 1593 sayl)
Gncel dil ile Kamu Sal Yasas; sular, atklar, yeni yerleim alanlar almas,
yaplama, konut ve iyerlerinin denetimi gibi geni bir alan halk salnn
korunmas ve gelitirilmesi amacyla belli standartlara balayan ve kamu kurumlar
arasnda bu bakmdan grevlendirmeler yapan bir dzenlemedir. Byk kk tm
belediyeleri (1) sokak temizlii, (2) sprntlerin yaylp dklmeden tanmas, (3)
yerlemenin koullarna en uygun biimde yok edilmesi ya da yaklmas ile
grevlendirmi ve (4) atklarn deerlendirilmesi iin tesis kurma grevini nfusu 50
binden ok olan belediyeler vermitir.
7

Yasalarda ngrlen kurallarn uygulanmas Salk Bakanlnn Belediye Shhi

Zabta Ynetmelii Rehberi erevesinde belediyeler bnyesinde tek tipletirilmeye
allmtr. Her belediye, bu klavuzu esas alarak kendi ynetmeliini hazrlamtr.
Rehber, belediyelerin temizlikle ilgili grevlerini nasl yapacaklarndan ok, bu
alanda halkn, ticaret, sanayi erbabnn sprnt, dknt, p ve atklarla ilgili
uyacaklar kurallar ve beldede yaayanlar temizlie, dzenlilie yneltici ve uyarc
ieriktedir. Belediyelerin temizlik hizmetlerini nasl yrtmeleri gerektiine ilikin
ulalabilen en eski tarihli dzenleme, 1968 tarihli ve 4692 sayl Salk Bakanl
genelgesidir. (Gler, 2001)
2.2.3 Belediye Gelirleri Kanunu (1981 tarih ve 2464 sayl)
1981 Ylnda karlan 2464 sayl Belediye Gelirleri Kanunu, verilen yerel hizmetler
karl alnacak cretler ve vergi gelirlerini dzenlemektedir. Bu yasada 1993
ylnda deiiklik yapan 3914 sayl Belediye Gelirleri Kanununda deiiklik
yaplmas hakknda kanun, evre Temizlik Vergisi (TV) adl yeni bir vergi
koymu, bu gelir kayna ile belediyelerin kat atk bertaraf hizmetleri ile cadde ve
sokak temizlik giderlerini karlamalar amalanmtr. Kanunun 97. Maddesi;
Kirleten der prensibiyle atk reticilerinin atk ynetimi hizmetlerine katlm
salanmasna hkmetmektedir.
evre Temizlik Vergisinin etkili toplanabilmesi amacyla 2 Ocak 2004 tarih ve 5035
sayl kanun deiikliiyle sz konusu vergi, su faturalarna dahil edilmitir. Buna
gre TV uygulamas u ekilde tanmlanmtr;
Su tketim miktar esas alnmak suretiyle hesaplanan evre temizlik vergisi, su
faturasnda ayrca gsterilmek suretiyle tahakkuk etmi saylr. Bu suretle tahakkuk
eden vergi, su tketim bedeli ile birlikte belediyelerce tahsil edilir. Su ve
kanalizasyon hizmetleri ayr bir kanunla dzenlenmi bulunan byk ehir belediye
snrlar ve mcavir alanlardaki evre temizlik vergisi ise 20/11/1981 tarihli ve 2560
sayl Kanun hkmlerine gre kurulan su ve kanalizasyon idarelerince tahsil edilir.

 yeri ve dier ekillerde kullanlan binalara ait evre temizlik vergisi,

belediyelerce binalarn tarifedeki derecelere intibak ettirilmesi zerine her yln Ocak
aynda yllk tutar itibaryla tahakkuk etmi saylr. Tahakkuk eden vergi, bir defaya
mahsus olmak zere, belediyelerin ilan mahallerinde bir ay sreyle topluca ilan
edilir. yeri ve dier ekilde kullanlan binalarla ilgili olarak tahakkuk eden bu
vergi, her yl, emlak vergisinin taksit srelerinde denir.
Su ve kanalizasyon idareleri byk ehir dahilindeki her ile veya ilk kademe
belediyesinin belediye ve mcavir alan snrlar iinde bulunan konutlara ilikin
olarak tahsil ettii evre temizlik vergisi ile bu verginin sresinde denmemesi
nedeniyle tahsil ettii gecikme zammnn % 80ini tahsilat takip eden ayn 20. gn
akamna kadar bir bildirim ile ilgili belediyeye bildirerek ayn sre iinde der.
Tahsil edilen vergi ve gecikme zammnn % 20sini mnhasran p imha tesislerinin
kurulu ve iletmelerinde kullanlmak zere Bykehir belediyesinin hesabna
tahsilat takip eden ayn 20. gn akamna kadar aktarr. Bykehir belediye
snrlar iinde bulunan belediyelerin kendileri tarafndan tahsil edilen evre temizlik
vergisinin % 20si ayn esaslar erevesinde Bykehir belediyelerine aktarlr.
(Resmi Gazete nternet Sitesi, 2010)
2.2.4 evre Kanunu (1983 tarih ve 2872 sayl)
Kanunun 8. Maddesi ile; Her trl atk ve art dorudan ve dolayl biimde alc
ortama vermek, depolamak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaklanmtr.
1984, 1986, 1988, 1989, 1990, 1991, 2001, 2004 ve 2006 yllarnda deiikliklere
uramtr. 2010 yl itibariyle de kanunda kkl bir deiiklie gidilmesi
planlanmaktadr. (Resmi Gazete nternet Sitesi, 2010)
2.2.5 Gncel Mevzuat
Trkiyedeki atk ynetimine ilikin gncel mevzuat yaplanmas ekil 2.2deki
emada gsterilmitir.

evre Kanunu
(2872-1983)
(5491-2005)
Atk Ynetimi Genel
Esaslarna likin
Ynetmelik (2008)

zel Atklara
likin
Ynetmelikler

Kat Atklarn
Kontrol
Ynetmelii (1991)

Tehlikeli Atklarn
Kontrol Yn.
(1995-2005)

Atklarn Dzenli
Depolanmasna
Dair Yn. (2010)
Ambalaj Atklarnn
Kontrol Yn.
(2007)
Hafriyat Topra,
naat ve Yknt
Atklarnn Kon.
Yn. (2004)

ekil 2.2 : Atk Ynetimi Mevzuat Yaplanmas

Trkiyede kat atk ynetimine ilikin yasal dzenlemelerin geliimi u ekildedir:

2.2.5.1 Ynetmelikler
Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii (14.03.1991, R.G. 20814) Kat Atklarn
Kontrol Ynetmeliinin 5. Blm Dzenli Depolamayla ilgili hkmleri
dzenler.
Kat Atk Depo Alanlar Ynetimi ile lgili Ynerge (17.05.1993 tarih ve
1993/6 sayl Genelge Eki) Dzenli depolama ve eski p sahalarnn
rehabilitasyonuna ilikin teknik hususlar dzenler.

10

 Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii (22.07.2005, R.G. 25883)

Ambalaj Atklarnn Kontrol Ynetmelii (24.06.2007, R.G. 26562):
reticiler iin 2020 yl geri kazanm hedefi % 60
Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (14.03.2005, R.G. 25755)
Atk Pil ve Akmlatrlerin Kontrol Ynetmelii (31.08.2004, R.G. 25569)
Hafriyat Topra, naat ve Yknt Atklarnn Kontrol Ynetmelii
(18.03.2004, R.G. 25406)
Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii (21.01.2004, R.G. 25353)
Toprak Kirlilii Kontrol Ynetmelii (31.05.2005, R.G. 25831)
Atk Ynetimi Genel Esaslarna likin Ynetmelik (05.07.2008, R.G. 26927)
Atksu Altyap ve Evsel Kat Atk Bertaraf Tesisleri Tarifelerinin
Belirlenmesine likin Ynetmelik ve Klavuz Tasla
Taslak ynetmeliin amac; atksu altyap tesisleri ile evsel kat atk bertaraf
tesislerinin kurulmas, bakm, onarm, iletilmesi, kapatlmas ve izlenmesi, bu
tesislerle ilgili olarak verilen tm hizmetleri karlayabilecek tam maliyet esasl
tarifelerin; atksu altyap ynetimleri, Bykehir Belediyeleri ve belediyeler
tarafndan belirlenmesi, ayarlanmas ve uygulanmasn salamak yoluyla
evresel

altyap

hizmetlerinin

srdrlebilirliinin

salanmas

olarak

belirtilmitir. Ynetmeliin kapsamnda ise;

i.

kentsel veya endstriyel atksularn toplanmas, artlmas ve dearj ve

slahna ilikin yatrmlara,

ii.

atksu sistemlerinin iletmesi, bakm ve onarmna,

iii.

artma amuru bertarafna,

iv.

evsel kat atklar iin toplama, tama, aktarma, geri kazanm(kompost,

yakma vb) ve bertaraf tesisleri kurulmas, iletilmesi, kapatlmas ve
kapatma sonras izlenmesi ve bakmna,

ait tam maliyet esasl tarifelerin belirlenmesine ilikin usul ve esaslar

bulunmaktadr. Ynetmelik taslayla ilgili ayrntl bilgi ve deerlendirmeler
ilerlen blmlerde yer almaktadr.

11

 Atklarn Dzenli Depolanmasna Dair Ynetmelik (26.03.2010, R.G. 27533)

Atklarn depolanmas ve depolama alanlarnn iletilmesine ilikin birok yeni
hkm getiren bu ynetmelikle dzenli depolama tesislerinin belirli bir
standarda ulamalar amacyla lisans almas ykmll getirilmitir. Ayrca
ulusal atk ynetiminin biimlenmesinde belirleyici neme sahip on organik
atklarn depolanma orannn drlmesi hedefi konusunda net hkmler
getirilmitir. Buna gre depolanacak organik madde miktar, 2005 ylndaki atk
miktarnn:
2015te %75ine,
2018de %50sine
2025te %35ine indirgenmelidir. Konuyla ilgili evre ve Orman Bakanlnn
2 yl iinde Ulusal Strateji hazrlayaca belirtilmitir. (T.C. evre ve Orman
Bakanl nternet Sitesi, 2010)
Ynetmelikte ayrca sahalarn kapatlmas sonras en az 30 yl izlenecei hkme
balanmtr.
2.2.5.2 Genelgeler
03.12.2003 tarih ve 3373 sayl (2003/8 Nolu) Genelge ile vahi atk depolama
alanlarnn slah almalarnn balatlmas konusunda tm Valilikler
talimatlandrlmtr.
22.06.2007 tarih ve 2006/14 sayl evre ve Orman Bakanl Genelgesi ile
belediyeler Kat Atk Bertaraf Tesislerinin kurulmasyla ilgili i termin plan
taahhtlerini 13.05.2007 tarihi itibariyle sunmulardr. Buna gre; Belediyeler;
Nfusu > 100.000 3 yl, (2010)
100.000 50.000 aras 5 yl, (2012)
50.000 10.000 aras 7 yl, (2014)
10.000 2.000 aras 10 yl (2017) iinde Kat Atk Bertaraf Tesislerini
iletmeye almak ve eski sahalar kapatmak zorundadr.

12

2.2.6 AB Mevzuat
Kat atk ynetiminde Trkiye iin belirleyici olan iki AB mevzuat aada
zetlenmitir: (Avrupa Komisyonu Resmi nternet Sitesi, 2010)
AB Kat Atk ereve Direktifi (75/442/EEC -deiiklik 2006/12/EC-) ye
lkeler atk ynetimi stratejilerini sz konusu direktifi baz alarak oluturur.
AB Dzenli Depolama Direktifi (99/31/EC) Depolanacak atk trlerini belirler.
Depolanacak organik madde miktarn;
2006da 1995deki toplam retimin %75 i
2009da 1995deki toplam retimin %50 si
2016da 1995deki toplam retimin % 35ine indirgenmelidir.
2.2.7 Mevzuatn Deerlendirilmesi
Trkiyede evre mevzuat esas olarak gnmzde AB uyum srecindeki
ykmllkler dorultusunda ilerlemektedir. lke ihtiyalarn temel alan ulusal
planlama ve stratejilerin rn olmas gereken mevzuat yaplanmas, gelimi
lkelerin ihtiyalarna gre ekillenmi bir yap halinde yrrle konulmaktadr.
zellikle son 10 yllk srete youn biimde AB evre uyum sreci dorultusunda
yrrle giren birok ynetmeliin uygulamada karlk bulamayan hkmler
ierdii grlmektedir. Ayrca ulusal hukuk rnts iinde retilmeden AB
mevzuatndan eviri yoluyla eklemlenen ynetmeliklerin kendi aralarnda da
elikiler ierdii grlmektedir.
Atk ynetiminde anlan ynetmeliklerin gerei olarak yaymlanan 22.06.2007 tarih
ve 2006/14 sayl Termin Plan Genelgesi, sz konusu mevzuat geliiminin yatrm
alanna ynelik somut bir mdahalesi olarak deerlendirilebilir. 13.05.2007yi milat
olarak kabul eden bu genelgeye gre Belediyeler nfus gruplarna gre 3-10 yl
zarfnda Kat Atk Bertaraf Tesislerini iletmeye almak ve eski sahalar kapatmakla
ykml klnmlardr. Bu ykmllk yaklak 3000 Belediye asndan
dnldnde uygulanabilmesi iin gereki bir kurumsal ve mali planlamaya
dayal olmas gerektii grlebilir. Ancak bu termin plannn 3 yllk uygulamas
hedeflerin tutturulamadn gstermekte ve bu plana ilikin mali ve kurumsal
altyapnn yoksunluunu gzler nne sermektedir.

13

2.3 Kurumsal Yap

2.3.1 Kurumsal Yapnn Geliimi
Trkiyede kentsel temizlik hizmetlerinin rgtlenmesi ve ynetimi, ilkin halk
sal sorununun bir paras olarak tanmlanmtr. Hukuksal ereve bu yaklam
dorultusunda 1930 ylnda belirlenmitir. Salkl ime ve kullanma suyu
salanmas ile plerin dzenli ve salkl biimde toplanarak yok edilmesi, merkezi
dzeyde Salk Bakanlnn yetki alan iinde yer alan konulardan biri olmutur.
Tarada ise konunun gzleyicilii il ve ilelerde kurulmu olan Hfzshha
Kurullarna verilmitir.
Tarihsel olarak uzun sre nitelik bakmndan Salk Bakanl, ynetsel yap
bakmndan ileri Bakanlnn yetki alan iinde olan atk ynetimine ilikin ulusal
dzeyde politika gelitirme ve uygulamalar ynlendirme yetki ve sorumluluu,
1990l yllardan itibaren evre Bakanlna gemitir. Ancak yeni yaplanmalar
genellikle mevcut yapnn zerine bina edildiinden, yeni kurumlarla birlikte mevcut
kurumlarn da grev ve yetkileri devam etmitir. (Gler, 2001)
2.3.2 Mevcut Kurumsal Yap
Atk ynetimi alannda sorumluluk, byk lde belediyelere verilmitir.
Belediyeler atk ynetimine ilikin gerekli altyapy kurmak, iletmek ve ilgili dier
hizmetleri (atk toplama gibi) sunmakla ykmldr. Ancak belediyelerin ok
nemli bir blm, atk ileme ve bertaraf faaliyetlerinin gerektirdii yksek
maliyetli yatrmlar karlayacak mali gce sahip deildir.
Atk ynetimi konusunda ulusal dzeyde politika belirleme, strateji gelitirme,
planlama, standartlar belirleme, lisans verme, denetleme, izleme, nlem alma,
koordinasyon, eitim vb. faaliyetleri yrtmek ise, evre ve Orman Bakanlnn
yetki ve sorumluluundadr. Bakanlk, l Mdrlkleri araclyla yerel dzeyde de
uygulamaya yn verme, proje gelitirme, izleme, denetleme, raporlama, cezai
meyyide uygulama gibi ilevleri yerine getirmektedir. (Saytay, 2007)

14

Trkiyede evre ve Orman Bakanl ve belediyelerle birlikte birok bakanlk ve

kamu kurumu da atk sektr ynetimine dahil olmaktadr. Daha ok halk sal
zerindeki etkilerini izlemek ve denetlemekle grevli Salk Bakanl, evre
temizlik vergisi ile ilgili dzenleme yapma yetkisine sahip Maliye Bakanl, yerel
ynetimleri ynlendirmek, izlemek ve denetlemekle ykml ileri Bakanl, atk
ynetimi yatrmlarnn ve stratejik kat atk projelerinin programlanmasndan ve
planlanmasndan sorumlu Devlet Planlama Tekilat, bu projelerin gerekletirilmesi
ve finansmannn salanmasnda rol stlenen ller Bankas, atk ynetimi alannda
veri oluturmakla grevli Trkiye statistik Kurumu, sektre ilikin standartlar
gelitirmekle sorumlu Trk Standartlar Enstits bu kurumlarn balcalarn
oluturmaktadr. (Saytay, 2007)
2.4 Finansal Yap
Trkiyede temizlik hizmetlerinin finansman, genel olarak belediye bte
gelirlerinden karlanmaktadr. Bu hizmetler, 1970-1994 yllar hari olmak zere,
Cumhuriyet tarihi boyunca dorudan hizmet ile ilgili bir vergi / resim konusu
olmutur. nceki yllarda Tanzifat Vergisi ve Temizleme ve Aydnlatma Resmi
adyla toplanan bu para, 1993ten bu yana evre Temizlik Vergisi adyla
toplanmaktadr. Belediye genel btesine ve bu hizmete zg gelir kalemine ek
olarak, hizmetin finansmannda 1980li yllardan bu yana d kredi kaynaklar ve
hibe fonlar da kullanlmaya balamtr. (Gler, 2001)
2.4.1 Finansal Yapnn Geliimi
1923 ylnda karlan 423 sayl Belediye Gelirleri Kanunu belediye snrlar iinde
olan ve kullanlan binalardan Tanzifat Vergisi, elektrik verilen binalardan Tenvirat
Resmi alnmasn ngryordu. Tanzifat vergi olarak snflandrlm, belediye
snrlarnda yer alan ve byle bir hizmeti alsn almasn herkesten alnan para olarak
deerlendirilmitir. Buna karlk elektrik bedeli, bu hizmetten yararlananlar iin
geerli saylm ve hizmet karlnda alnan para resim olarak adlandrlmt.
1948 ylnda karlan 5237 sayl Belediye Gelirleri Kanunu, bunlar birletirerek
belediye snrlar iindeki tm binalardan Temizleme ve Aydnlatma Resmi (TAR)
alnmasn ngrmtr. Gelir hizmet karl resim olarak adlandrlm, ancak
hizmet alp almama durumu ayrdedici zellik saylmamtr. Bu dzenleme 1951

15

ylnda hizmetlerin verilmesi kouluna balanarak deitirilmitir. Binalara bal

olarak alnan resim, 1970 ylna kadar belediye gelirleri arasnda yer alm, bu tarihte
karlan Emlak Vergisi ile birlikte uygulamadan hukuksal olarak deil ama fiili
olarak kalkmtr. Bina ve arazi vergilerini kapsayan Emlak Vergisinin il zel
idarelerince toplanmaya balanmasyla birlikte TARnin toplanmas olanaksz hale
gelmitir.
1981 ylnda karlan 2464 sayl Belediye Gelirleri Kanunu, verilen yerel hizmetler
karl alnacak cretleri ve vergi gelirlerini dzenlemektedir. Bu yasada 1993
ylnda deiiklik yapan 3914 sayl Belediye Gelirleri Kanununda Deiiklik
Yaplmas Hakknda Kanun, evre Temizlik Vergisi adl yeni bir vergi koymu,
bu gelir kayna ile belediyelerin kat atk bertaraf hizmetleri ile cadde ve sokak
temizlik giderlerini karlamalar amalanmtr. (Gler, 2001)
2.4.2 Finansal Yapnn Deerlendirilmesi
2.4.2.1 Yatrm Finansman
AB uyum sreci dorultusunda belirlenen sektrel yatrm ihtiyac, yksek maliyetli
ve ksa vadeli bir yatrm programn Belediyelerin nne koymu bulunmaktadr.
Belediyeler kstl bteleriyle bu aptaki yatrmlar gerekletiremedikleri iin
finansman aray iine girmilerdir.
Finansman sorunu esas olarak salt atk ynetimi deil dier altyap gereksinimlerinde
de Belediyelerin ncelikli sorunlar arasnda yer almaktadr. Zira yerel ynetimlerin
altyap finansmann koordine ve tedarik eden ller Bankas zellikle son 10 yllk
srete temel ilevleri itibariyle tasfiye srecine girmitir. Yine krsal altyap
yatrmlarnda byk bir ihtiyaca yant veren Ky Hizmetleri Genel Mdrl bu
srete kapatlmtr.
ller Bankas 1945 ylnda belediyelere altyap yatrmlar iin kredi vermek ve
yatrmlarn teknik boyutunu ynlendirmek iin kurulmutu. Banka 1960 sonras,
inaat sektr ve sanayi kesiminin yeterli gte olmamas nedeniyle fiili retim ve
yatrm srecine girmiti. ller Bankasnn Genel Mdrlnn tekelinde olan ihale
yetkisi

1984ten

itibaren

blge

mdrlklerine

verilerek

ller

Bankas

yerelletirilmitir. 1990 ylnda KT statsnden uzaklatrlm ve bankaclk boyutu

ne karlmtr. 1986 ylna kadar kamu kredisi kullanan yerel ynetimler, bu

16

yldan sonra, Merkez Bankasnn kamu kredilerini kesmesi ile, kredi iin mali
sermayeye ynlendirilmitir. ller Bankasnn yeni grevi belediyeler ile ticari
bankalar arasnda gvence kurumu olmaktr. (Gler, 2009)
lkemizde 1986 ylna kadar yerel ynetimler bu tr yatrmlarn ller bankasnca
alan dk faizli kamu kredileriyle finanse etmilerdir. zellikle kk ve orta
lekli belediyelerin altyap yatrmlarnn gerekletirilmesinde nemli bir
fonksiyon stlenen ller Bankas Genel Mdrlnn yatrmlarn finansmannda
kulland Belediyeler Fonu 1992den itibaren srekli olarak azaltlmtr. Bu
erevede d kredi kullanm n plana km ve byk boyutlara varmtr. yle ki
Hazine Mstearlnn garantrlnde yaplan borlanmalar nedeniyle Hazinenin
belediyelerden ve bal genel mdrlklerden alacaklarnn toplam Ocak 2005
itibariyle 14,5 milyar TL.ye yaklamtr. Yerel altyap yatrmlarnn finansmannda
1980lerin bana kadar egemen olan ve ller bankas eliyle yrtlen kamusal
finansman modelinin yerine artk tamamen zel finansman modeli egemen olmutur
ller Bankasnn Merkezi Hkmet ile yerel ynetimlerin arasndaki konumunun
boalmas demek, yerel ynetimlerle sermayenin dorudan balant kurmas ve
dolaysyla yerel ihtiyalarn karlanmasnda ve hizmetlerin verilmesinde, yabanc
sermaye gruplarnn yerel ynetimler zerindeki basksnn artmas demektir.
(HKMO, 2006)
2.4.2.2 letme Finansman
Yatrm srecini anlaml klan iletme srecinin sreklilii, teknik ve mali
yaplanmasnn doru kurgulanmasna baldr. Kat atk hizmetlerinde genellikle bir
yatrmn yllk iletme maliyeti, ilk yatrm maliyetinin zerinde seyretmektedir. u
halde kat atk hizmetleri iin srdrlebilir bir finansal yapnn oluturulmas
kanlmazdr.
lkemizdeki kat atk bertaraf tesisleriyle ilgili en nemli tecrbe iletme srecinde
yaanan mali ve teknik yetersizliklerdir. Bu durumun ortaya kmasnda hatal
planlamalarn da pay bulunmakla birlikte asl sorun iletme altyapsndadr. Bu
nedenlerle Trkiyedeki dzenli depolama tesislerinin bir ksm vahi depolamaya
dnmtr. Halihazrda iletmede ve yatrm srecinde olan sahalar iin de bu risk
sz konusu olmaya devam etmektedir.

17

Bu almada zellikle iletme finansmann yeter dzeyde karlanmasna ynelik bir

vergilendirme modeli oluturulmaya allmtr.
2.5 Piyasa Yaps
Kat atk hizmetleri dnya genelinde kamu ynetiminin grev ve etkinlik
alanlarndan biri olarak tanmlanm ve rgtlenmitir. Genel olarak grev, yerel
dzeyde yrtlmekte ve arlk kent ynetimleri olan belediyelerin zerinde
toplanm bulunmaktadr. Belediyeler bu hizmeti kendi rgtleri, kamu kaynaklar ve
kamu grevlileri ile ynetecek biimde donatlmlardr. Belediyeler, bu hizmetin
yrtlmesinde hala baskn durumdadrlar. Ancak zelletirme uygulamalar,
temizlik hizmetlerinin kentsel temizlik, p toplama ve bertaraf etme aamalarnn
tmnde zel irketlere devredilmesini ve sektrn zel hukuk alanna doru
ekilmesini gndeme getirmitir. (Gler, 2001)
Avrupa genelinde en yaygn uygulama, p toplama iinin ihale ile zel irketlere
grdrlmesidir. haleyi kazanan irket ii belli bir sre iin belediyenin
ynlendirmelerine gre ve gelirini belediyeden elde ederek yrtmektedir. Bu
uygulama Trkiyede de hz kazanmtr. Gnmzde Bykehir Belediyelerine
bal le Belediyeleri bata olmak zere byk kentlerin ounda p toplama
hizmetleri yllk veya 2 yllk szlemelerle zel sektr tarafndan ihale usul
yrtlmektedir. Belediyeler ayrca bu i iin kendi balarna irket kurduklar gibi
zel sektr ortakl irketler de kurabilmektedirler.
Trkiyede artk byk kentlerde ve orta byklkteki kentlerde p toplama
hizmetlerini taeronlatrmayan belediye bulmak neredeyse olanakszdr. Son
dnemde Belediye Kanunu, Bykehir Belediyesi Kanunu, l zel daresi Kanunu
ve Mahalli dare Birlikleri Kanununda yaplan deiikliklerin bu eilimi
hzlandrmas beklenen bir gelimedir. Bu kanunlardan ilk yerel ynetimlere p
hizmetlerini piyasa irketlerine grdrme konusunda geni yetkiler ve elverili bir
yasal temel hazrlamaktadr. Mahalli dare Birlikleri Kanunu da, birden fazla yerel
ynetim birimini, hizmet leini byterek, ayn srece sokmaktadr. Kanunun,
Birliin hak ve yetkileri balkl 6. Maddesinde Mahall idare birlikleri, tzkte
birlie devredilmesi ngrlen mahall mterek nitelikli hizmetlere ilikin olarak
ye mahall idarelerin hak ve yetkilerine sahiptir. denilerek yerel ynetimlere
sunulan snrsz taeronlatrma yetkisi mahalli idare birliklerine de verilmektedir.
18

5393 sayl Belediye Kanununda (Madde:14-a)temizlik ve kat atk hizmetleri,

belediyelerin grev ve sorumluluklar arasnda tanmlanmtr; belediyeler bu
hizmetleri kendileri yapabilecekleri gibi yaptrabilme olanana da sahiptir.
Belediye Kanunu ayrca, kat atklarn toplanmas, tanmas, ayrtrlmas, geri
kazanm, ortadan kaldrlmas ve depolanmas ile ilgili btn hizmetleri yapmak ve
yaptrmak ile ilgili olarak yetki ve imtiyaza sahip klnmlardr (Madde:15-g).
Belediyeler bu hizmetleri Dantayn gr ve ileri Bakanlnn kararyla
sresi 49 yl gememek zere imtiyaz yoluyla da devredebilirler (Madde:15).
Grlecei gibi, Kanun belediyelere p hizmetleri konusunda sadece grev ve
sorumluluk vermemi ayn zamanda yetki ve imtiyaz vermitir. mtiyaz, bu
hizmetleri belediyelerden baka kimsenin yapamayaca anlamna gelmektedir.
Belediyelerin imtiyaz devredebilmeleri ise belirli koullar ile hak devri anlamna
gelmekte ve imtiyaz devralann p hizmeti konusunda belediyenin sahip olduu
tm hak, ayrcalk ve kara sahip olmas anlamna gelmektedir.
Bykehirlerde p hizmetlerinin yrtlmesi, 5216 sayl Bykehir Belediye
Kanununda

bykehir,

ile

ve

ilk

kademe

belediyelerinin

grev

ve

sorumluluklar bal altnda dzenlenmitir (Madde:7). Buna gre bykehir

belediyelerine, bykehir kat atk ynetim plnn yapmak, yaptrmak; kat
atklarn kaynakta toplanmas ve aktarma istasyonuna kadar tanmas hari kat
atklarn ve hafriyatn yeniden deerlendirilmesi, depolanmas ve bertaraf edilmesine
ilikin hizmetleri yerine getirmek, bu amala tesisler kurmak, kurdurmak, iletmek
veya ilettirmek; sanayi ve tbb atklara ilikin hizmetleri yrtmek, bunun iin
gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, iletmek veya ilettirmek grevi verilmitir
(Madde: 7-i).
Kanunda yaplan iblmne gre bykehir ile ve ilk kademe belediyelerinin
grevi ise bykehir kat atk ynetim plnna uygun olarak, kat atklar toplamak
ve aktarma istasyonuna tamaktr ( Madde: 7).
Bykehir, ile ve ilk kademe belediyeleri, grevli olduklar konularda bu
Kanunla birlikte Belediye Kanunu ve dier mevzuat hkmleri ile ilgisine gre
belediyelere tannan yetki, imtiyaz ve muafiyetlere sahip klnmtr (Madde: 10)
(Saliholu, 2005)

19

20

3. EVRE VE KATI ATIK YNETMNDE EKONOMK ETMENLER

3.1 evre Ynetimindeki Ekonomik Yaklamlar
evre sorunlarnn trl ynleri, ekonomiyle ok yakndan ilgilidir ve evreyi bu
boyutlardan soyutlamaya imkn yoktur. Gelimekte olan bir lke olarak Trkiyede,
evreye ilikin her trl giriimin ekonomik ynne ncelikle eilmenin zorunluluu
kendiliinden belirmektedir. evre ve ekonomi arasndaki iliki, evrenin ve evre
deerlerinin korunmas ve iyiletirilmesi iin yaplmas gereken harcamalar ile
evreye verilen zararlarn giderilmesi iin ekonominin katlanmak zorunda olduu
harcamalar olarak iki ksmda incelenebilir. Bu harcamalar yaplmad veya
yaplamad takdirde ulusal servetin ve ekonominin grecei zararlar da eklemek
gerekir (Kele ve Hamamc, 2005).
evre sorunlarnn zmnde farkl ekonomik ve toplumsal sistemlerin tuttuu
yollar arasnda farkllklar olduu grlr. Piyasa ekonomilerinde asl olan, evre
unsurlarnn fiyat mekanizmas iine nasl sokulacann tespit edilmesidir. Planl
ekonomilerde ise bu alanda, planlama yntemlerinden nasl yararlanlacann
belirlenmesi nem kazanr. Bu ayrmlarna ramen btn sistemler iin geerli
saylabilecek eitli tespitler yaplabilir.
a) Birinci olarak serbest rekabetin, kirlilii arttrc, hi deilse azaltlmasn
gletirici bir etken olduu genellikle kabul edilmektedir. nk retici iin mal ve
hizmetlerin ucuza maledilmesi, hayati nem tar. Bu adan baklrsa artm
teknolojisi kullanan, bunun iin harcama yapan kurulular, zarar etmeyi de gze
alm olurlar. Aktr ki retilmesi ve kullanlmas kirlenmeye yol aan mallarn
fiyat, kirlenme oluturmayan ya da az kirlilik meydana getiren mal ve hizmetlerin
fiyatlarndan dk olmaktadr.
b) kinci olarak evre sorunlar birikimli etkileri olan sorunlardr. Sonraya
braklmalar, savsaklanmalar daha yksek bir maliyetle "tedavi" edilmelerini
zorunlu klar.

21

c) nc olarak, evre sorunlar asndan gelimi ve gelimekte olan lkeler

arasnda grlen ayrmlar, farkl ekonomik ve toplumsal sistemler arasndaki
ayrmlardan daha byk ve daha nemlidir. Gelimekte olan lkeler artm tesisleri
iin byk apta yatrm yaptklar takdirde, gelimelerini bir lde yavalatm da
olabilirler. Bu nedenle maliyeti yksek olan kaynaklarn evrenin temizlii iin
kullanrken dikkatli davranmak zorundadrlar.
d) Drdnc nokta da kirlenmenin yknn kimlere ne lde yklenecei
konusudur. Herkesin her trl yk kendi srtndan atmaya kalkt bir dnyada
fertlere ve firmalara toplumun uzun dnemdeki karlarn dnmek zorunluluu
yklenmelidir. Byle bir ykmllk amz siyaset felsefesi akmlarna uygun
der. (Baol ve Gkalp, 1991)
3.2 Kirleten der lkesi
Piyasa ekonomileri yk paylamnda uygulanmak zere "kirleten der" kuraln
bulmutur. Bizim evre Yasamzda da benimsenmi olan bu kuraln aadaki
nedenlerle, kullanlmasnda dikkatli davranmak gerei vardr:
Birinci olarak, kirletenlerle etkilenenleri birbirlerinden ayrt etmek her zaman
mmkn olmaz. Ykn kirletenler arasnda adaletli bir biimde bltrlmesi
gerekir.
kinci olarak, kirletenlerin bakalarna ve genel olarak topluma, giderilmesi imknsz
zararlar vermeleri durumunda, "kirleten der" kural geerliliini geni lde
yitirmektedir. Mesel; stanbul Boaznn evresinin tm deerleri elden ktktan
sonra bunun sorumlularndan para cezas almak neye yarar? O halde bozann,
kirletenin yapaca deme; nleyici nitelikte olduu, kaybedilen deerin yeniden
kazanlmasna imkn verdii lde anlamldr.
nc olarak, dolayl ve uzun dnemli, maddi nitelikte olmayan zararlar lme
glkleri,

"kirleten

der"

kuralnn

uygulanmasnda

adaletsizlik

de

dourabilmektedir. Son olarak kirletenin deyecei miktar ekonomik etkinliin

tmyle durdurulmasna ya da yavalatlmasna yol amas halinde bundan
ekonominin tmnn zarar greceini sylenebilir. (Baol ve Gkalp, 1991)

22

lkemizde kirleten der prensibinin dorudan uyguland tek alan, tbbi

atklardr. Tbbi atklar genellikle belediyeler tarafndan toplanmakta, atk bedelleri
de her ilin Mahalli evre Kurulu tarafndan belirlenmektedir. cretler, gz nnde
bulundurulan ltlere gre ilden ile farkllk gstermektedir. Toplanan atn
arlna, salk kurulularnn yatak kapasitesine, yaplan servis (sefer) saysna ya
da salk kuruluunun trne gre cret tespit edilmektedir. Bu ltlerin her birinin
avantaj ve dezavantajlar ierdii aktr. Ancak farkl uygulamalarn sektrde
rahatszlklara yol at, zaman zaman medyaya yansyan ikayetlerden ve yargya
yaplan bavurulardan anlalmaktadr. cretlendirmede kullanlacak ltlerin
Bakanlka tespit edilerek lke dzeyinde standart bir uygulamaya gidilmesinin,
sistemin daha effaf ilemesinde ve ikayetlerin azalmasnda etkili olaca
dnlmektedir. Belirlenecek sistemin dezavantajlarn telafi etmek amacyla da,
belediyeler tarafndan ilgili kurulularn atk retim kapasiteleri hakknda bir bilgi
bankas oluturulmas, risklerin ynetilmesi iin eylem planlar hazrlanmas ve
denetimlerin sklatrlmas nem tamaktadr. (Saytay, 2007)
3.3 Ekonomik Cezalandrma Politikalar
Kirleten der yaklam, AB Mktesebatnn olduu kadar, ulusal mevzuatmzn
da temel unsurlarndan birisini oluturmaktadr. Bu ilke, ncelikle retici
sorumluluu kapsamnda atk retiminin nlenmesini, nlenemeyen atklarn geri
kazanmnn salanmasn, geri dntrlemeyen atklarn ise gvenli bertarafnn
gerekletirilmesini; bu faaliyetlerin dorudan retici tarafndan salanamamas
durumunda da, baka kurum ya da firmalarca gerekletirilecek geri dnm ya da
bertaraf ilemlerinin mali yknn atk reticisi tarafndan stlenilmesini
iermektedir.
Kirleten der prensibinin dier boyutunu da, oluan kirliliin evreye verdii
zararn telafi edilmesini salayacak ve kirlilik olaylarnn meydana gelmesini
caydracak dzeyde cezai meyyide uygulanmasdr. Kirletenlere, neden olduklar
kirlilik ile mcadele bedelinin dettirilmesi, kirliliin azaltlmasna ve daha az
kirleten rn ve teknolojiler kullanlmasn tevik eder. Zira oluan kirlikle
mcadelenin maliyeti, kirliliin oluumunu engelleyecek tedbirlerin maliyetinden
ok daha fazladr.

23

evre mevzuatmz, evreye verilen zararn telafisi iin gerekli maliyetin tmyle
kirletenlere ykletilmesini aka ngrd gibi, kirletmenin caydrlmas amacyla
uygulanacak cezai meyyideler de eitli kanunlarda dzenlenmitir.
1.4.2005te yrrle giren, ancak evre cezalar ile ilgili hkmlerinin yrrl 2
yl ertelenen Trk Ceza Kanununa gre, evreye zarar verecek ekilde atk veya
artklarn topraa, suya veya havaya verilmesine taksirle neden olan kii, adli para
cezas ile cezalandrlr. Bu atk veya artklarn, toprakta, suda veya havada kalc etki
brakmas halinde, iki aydan bir yla kadar hapis cezasna hkmolunur. Eer bu fiil
kasten ilenmise, ilgili kiiler alt aydan iki yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr.
Fiilin evre ve salk zerinde kalc ve tahripkar etkiler brakmas durumunda, bu
cezalar daha da arlatrlmaktadr.
Ayn tarihte yrrle giren Kabahatler Kanunu da evreyi kirleten fiillere ceza
ngrmektedir. Bu kanuna gre evsel atk ve artklar, bunlarn toplanmasna veya
depolanmasna zg yerler dna atan kiiye 20 Trk Liras idar para cezas verilir.
naat atk ve artklarn bunlarn toplanmasna veya depolanmasna zg yerler
dna atan kiiye, 100 Trk Lirasndan 3.000 Trk Lirasna kadar idar para cezas
verilir. naat faaliyetinin bir tzel kii adna yrtlmesi halinde, bu tzel kii
hakknda verilecek idar para cezasnn st snr 5.000 Trk Lirasdr. Bu atk ve
artklarn kaldrlmasna ilikin masraf da ayrca kiiden tahsil edilir. Bu kabahatler
dolaysyla idar para cezasna belediye zabta grevlileri karar verir.
evre cezalarnn dzenlendii temel mevzuat ise, evre Kanunudur. Bu kanunda
26.4.2006 tarihinde gerekletirilen deiiklikle, evre kirliliine yol aan atk
uygulamalar iin astronomik saylabilecek cezalar ngrlmtr. rnein atklarla
ilgili alm, artma, bertaraf vb. tesislerini kurmayanlara 60.000 TL, nlem almadan
ya da standartlara aykr olarak atklar topraa verenlere 24.000 TL (konutlarda, her
konut iin 600 TL), tehlikeli atklarla ilgili ilke ve yasaklara uymayanlara 100.000
TLden 1.000.000 TLye kadar (kurum, kurulu ve iletmeler iin 3 kat), tehlikeli
atklar ithal edenlerle bildirimde bulunmakszn ihra edenlere 2.000.000 TL ceza
ngrlm; bu sularn tekrarlanmas durumunda cezann ilk tekrarda 1,
sonrakilerde 2 kat artrlmas ngrlmtr. Bu cezalar 10 kat artrmaya da
Bakanlar Kurulu yetkili klnmtr.

24

Bu kanun gereince uygulanacak cezalarda yetkili merci evre ve Orman Bakanl

olup, Bakanlk bu yetkisini (denetim yetkisi ile birlikte) gerektiinde il zel
idarelerine, evre denetim birimlerini kuran belediye bakanlklarna, Denizcilik
Mstearlna, Sahil Gvenlik Komutanlna, Karayollar Trafik Kanununa gre
belirlenen denetleme grevlilerine veya Bakanlka uygun grlen dier kurum ve
kurululara devredebilir. Denetim yetkisi verilen kurum ve merciler tarafndan
verilen idar para cezalarnn yzde ellisi, bu Kanun uyarnca yaplacak denetimlerle
ilgili harcamalar karlamak ve dier evre hizmetlerinde kullanlmak zere bu
kurumlarn btesine gelir kaydedilir, yzde ellisi ise genel bteye gelir kaydedilir.
Cezalandrma yetkisi bugne kadar sadece evre ve Orman Bakanlnn yetkisinde
kalm, uygulamann baars da uygulayclara baml olarak ilden ile ve dnemden
dneme bariz farkllklar gstermitir. lkemizde evre sorunlar ve bu sorunlar
erevesinde ska yaanan evre facialarnn okluuna ramen, tahakkuk ettirilen
ceza miktarlarnn ok snrl kald, illerin nemli bir blmnde ceza
uygulamasna hi bavurulmad grlmektedir. rnein 2004 ylnda evre
Kanununa muhalefet nedeniyle kesilen ceza miktar 6 milyon 305 bin YTL olup, 968
bin YTLsi stanbul, 621 bin YTLsi Kocaeli, 615 bin YTLsi Ankarada tahakkuk
ettirilmi, Kayseri (489 bin YTL) ve orum (482 bin YTL) ile birlikte ilk 5 il
cezalarn %50sinden fazlasn demitir. ok daha byk ve evre asndan daha
sorunlu olduu bilinen baz illerimiz arka sralarda yer alrken (rnein orumda
482 bin, rnakta 29 bin YTL ceza kesilirken, evre kirliliinin en youn olduu
illerimizin banda yer alan Konyada ceza miktar 12 bin YTLdir), ceza
uygulamasna hi bavurulmayan 17 il arasnda kimi byk illerimizin de (rnein
Van) yer almas dikkat ekicidir. (Saytay, 2007)
3.4 Atk Ynetiminde Vergilendirme
1993 tarihli bir dzenleme ile belediyelerin atk toplama hizmetlerinden yararlanan
konut, iyeri ve dier binalarn kullanclar iin konulan evre temizlik vergisi de bir
tr kirleten der ilkesi iermektedir. Konutlar iin su tketimine ve iyerleri iin
emlak trne endeksli bir kullanc harc olan TV, hizmet karlnda toplanan
kalem olarak crete benzemekle birlikte hizmetten yararlanmaya baklmakszn
denmesi zorunlu olduu iin vergi statsndedir.

25

Gnmzde bu verginin miktar, sunulan hizmetin maliyetini karlamaktan uzaktr.

2004 tarihli dzenleme ile tahsilatnda yaanan sorunlar zme kavuturmak iin
tketilen su miktarna endekslenen bu verginin tutar ile sunulan hizmetin nitelii ve
toplanan atn miktar arasnda iliki bulunmamaktadr. Su faturalarnda olduu gibi
kat atklarn da miktarna gre cretlendirilmesi, pratik olarak uygulanmas imkansz
denebilecek lde zor bir yntemdir. Belediye Gelirleri Kanununda TV
mkellefleri evre temizlik hizmetlerinden yararlananlar ve binalar kullananlar
olarak tanmlanmtr. Binalardaki atk oluumuna iaret eden sz konusu
kullanma eylemini, llebilir ve faturalandrlabilir benzer bir tketim verisi olan
su kullanmyla llendirmek en pratik yol olarak grnmektedir.
Genel vergilendirmenin temel gerekelerinden olan kamu hizmetlerinin finansman
ilkesi gereince kat atk hizmetlerinin de bir ynyle genel vergilendirme
kapsamnda finanse edilmesi gerektiini dnmek mmkndr. Trkiye zelinde
dnldnde genel bte gelirlerinin byk oranlarda d ve i bor faizine
denmesi sonucu genel ve yerel kamu finansmannda srekli bir ksntya gidildii
grlmektedir. te yandan son 30 yllk srete yaanan hzl kentleme sonucu
belediyelerin katlanarak byyen yatrm ihtiyalar, genel bte gelirleriyle
karlanamayacak boyutlara varmtr. Konuyu kentsel hizmet yaplanmas asndan
ele aldmzda ise, zellikle grnr maliyetlerinin tesinde evresel ve toplumsal
maliyetler ieren doal kaynaklarla ilikili hizmetler iin zel vergilendirme ve
cretlendirmenin nemi ortaya kmaktadr. Konuya zg vergilendirme ya da
cretlendirme ile doal kaynaklarn snrl oluuna ve tketiminin bir bedel
ierdiine ilikin bilisel bir mekanizma olumaktadr.
3.5 Maliyet - Finansman likisi
evre ve Orman Bakanlnn deiik veri kaynaklarndan yararlanarak yapt
hesaplamalara gre, orta vadede evsel atklarn toplanmas ve bertaraf iin birim
maliyet 40 ABD Dolar/tondur. Hane bana tahakkuk eden yllk ortalama vergi ise
15 ABD Dolardr. Bir hanenin ylda 1,5 ton atk rettii varsayldnda, ton bana
10 ABD Dolar vergi tahsil edildii grlmektedir. Kk belediyelerde bu orann
daha da dk olduu bilinmektedir. Dolaysyla belediyelerin byk ounluu iin
iletme maliyetlerinin dahi sadece bir blmn karlayan bu vergilerle atk
yatrmlarnn finanse edilmesi mmkn grnmemektedir.

26

Belediyelerce yrtlen atk hizmetlerinin finansmannda evre temizlik vergisi

yerine, atk reten kii ve kurulularca retilen atn nitelii ve miktar ile orantl
olarak denecek cretlerin belediye meclislerince ya da tbbi atklarda olduu gibi l
Mahalli evre Kurullarnca karara balanmas ve tahsilatlarn bu tarife zerinden
gerekletirilmesi gndemdedir. Nitekim evre Kanununda Nisan 2006da yaplan
deiiklikle bu ynde bir dzenleme getirilmi, belediyelerin evsel kat atk bertaraf
tesislerini kurmak, kurdurmak, iletmek veya ilettirmekle ykml olduklar
belirtildikten sonra, bu hizmetten yararlanan ve/veya yararlanacaklarn, sorumlu
ynetimlerin yapaca yatrm, iletme, bakm, onarm ve slah harcamalarna
katlmakla ykml olduklar ifade edilmi, bu hizmetten yararlananlardan, belediye
meclisince belirlenecek tarifeye gre kat atk toplama, tama ve bertaraf creti
alnaca hkme balanmtr. Ancak bu dzenlemenin dorudan uygulanabilirlii
tartlr olup, hizmetten yararlanan ve yararlanacak olanlarn ve belirlenecek crete
dair ltlerin ayr bir dzenleme ile ortaya konulmas gerektii dnlmektedir.
Ayrca belediye gelirlerine ilikin mevzuatta da paralel dzenlemenin yaplmas
gerekecektir. (Saytay, 2007)
3.6 cretlendirme
evre

ve

Orman

Bakanlnca

son

yllarda

kat

atk

hizmetlerinin

tarifelendirilmesine ynelik almalar yrtlmektedir. Bu kapsamda Atksu Altyap

ve Evsel Kat Atk Bertaraf Tesisleri Tarifelerinin Belirlenmesine likin Ynetmelik
Tasla ile Evsel Kat Atk Tarifelerinin Belirlenmesine Ynelik Klavuz 2007
ylnda yaymlanmtr. (T.C. evre ve Orman Bakanl nternet Sitesi, 2010)
Atksu oluumu llebilir verilere dayand iin cretlendirilme konusu taslak
ynetmelikte ak hkmlerle ele alnmtr. Buna karlk kat atklarn
cretlendirilmesi konusunda ise yntemler nerilmi ve konuyla ilgili yol
gsterilmesi amalanmtr. Atksu ve kat atk cretleri hakknda taslak
ynetmeliin getirdii en nemli yeniliklerin banda cretlendirmenin tam maliyete
dayal olmasdr. Tam maliyet esasl tarife ynetmelikte u ekilde tanmlanmtr:
Atksu ve evsel kat atk ile ilgili verilen tm hizmetler karlnda ortaya kan
toplam sistem maliyetinin bu hizmetlerden yararlananlara yanstlmasna ynelik
yntemi ve bu yntemle hesaplanm cretler listesi

27

Bu tanmda ifade bulan toplam sistem maliyetinin tanm ise yledir:

Yatrmn finansal maliyetini, sistemin iletilmesi ve bakmn, sabit varlklarn
amortismann, ynetim ve izleme giderlerini, vergileri, kamulatrmay ve sistemin
finansal srdrlebilirliini salayacak zkaynak getirisini de ieren toplam deeri
Buna gre ilgili klavuzda tm maliyetlerin hesaplanabilmesi iin maliyet art
yntemi nerilmitir. Bu yntemde, ncelikle, sistemin mevcut ihtiyalar
kapsamnda oluan maliyetler hesaplanr. Daha sonra hizmetlerin uzun vadede
srdrlebilirliini salamak iin gerekli zkaynak getirisi maliyetler toplamna
eklenir. Bu yntem esas olarak u ekilde formlletirilebilir:
Toplam Sistem Maliyeti = Evsel Kat Atk Hizmetleri Maliyeti + zkaynak Getirisi
Bu ifade kat atk hizmetleriyle ilgili iletme masraflarnn yan sra yatrm
maliyetlerinin de cretlendirmeye dahil edilmesini nermektedir.
lgili klavuzda tam maliyet yaklamnn gerekesi olarak 2872 Sayl evre
Kanunun 11. Maddesi ne srlmtr. Bu madde uyarnca evsel kat atk
hizmetlerinden tahsil edilen cretler evsel kat atk ile ilgili hizmetler dnda
kullanlamaz. Bu hkm 1993 ylnda karlan evre Temizlik Vergisiyle birlikte
2464 sayl Belediye Gelirleri Kanununda yer alm, 2006 ylnda ise evre
Kanununun 11. Maddesine dahil olmutur. Sz konusu hkm esas olarak temizlik
hizmetlerinin ihmalini nleme amac tamamaktadr. Zira TV, uyguland 1993
ylndan bugne temizlik hizmetlerinin snrl bir blmn finanse edebilmekte ve
bu hizmetler belediyelerin genel btesinden salanan kaynaklar ile yrtlmektedir.
Bugne dein kat atk hizmetlerinin cretlendirmesine ynelik almalarda temel
hedefin bu hizmetleri piyasa mekanizmalarna dahil etmek olduu grlmektedir.
Oysa barnma ve su gibi yaamsal arl olan kat atk hizmetleri iin de asl ama
her zaman srdrlebilirliin salanmas olmaldr. Hizmetin piyasalatrlmas
ancak bu amaca ynelen bir yntem nerisi olarak gndeme getirilebilir. Hizmetin
cretlendirilmesi sonucu ortaya kan finansal ranta ynelik kar giriimleri
toplumsal politika ve yasa reticilerince benimsenmemelidir. Tam maliyete dayal
cretlendirme;

finansal

kaynan,

merkezi

denetim

ve

koordinasyonun

koruyuculuunda sadece kamu kar iin kullanlaca bir sistem iinde baarl
olabilir.

28

4. ATIK YNETMNDE ALTERNATF FNANSMAN MODELLER

Atk ynetiminde kullanlan finansman yntemleri genel olarak i ve d finansman
eklinde snflandrlabilir. finansman kaynaklar u ekilde sralanabilir: (ekil
4.1) (Atk Ynetimi Eylem Plan, 2008)

Genel Bte Kaynaklar

Belediye Bteleri

zel Sektr Yatrmlar

Kamu zel Sektr birlii Yatrmlar

ller Bankas Kredileri

D finansman kaynaklar ise u ekildedir:

AB Fonlarndan Salanan Hibe Kaynaklar

Uluslararas Finans Kurulular Kredileri

Genel Bte
Kaynaklar
AB
Fonlarndan
Salanan Hibe
Kaynaklar

Uluslararas
Finans
Kurulular
Kredileri

Belediye
Bteleri

evre
Yatrmlar
iin Gerekli
Finansman

ller Bankas
Kredileri

zel Sektr
Yatrmlar

Kamu - zel
Sektr birlii
Yatrmlar

ekil 4.1 : evre Yatrmlar iin Finansman Kaynaklar

29

4.1 Genel Bte Kaynaklar

Kamu btesi Trkiyede gemi yllarda evre sektr yatrm projelerinin ana
finansman kayna olmutur. Su ve kanalizasyon idareleri tarafndan toplanan
kullanc cretleri hem iletme hem de yatrm harcamalarn kapsamaktadr.
2007-2023 yllar arasnda evre yatrmlarna yerel idare kaynaklarndan 40.548
milyar TL ayrlabilecei tahmin edilmektedir. Genel Bte Vergi Gelirlerinden %
6s belediyelere nfuslar orannda ller Bankas araclyla datlmaktadr.
Belediyelerin temel gelirleri su ve atksulardan salanan kullanc cretlerinden elde
edilmektedir. (itil, 2009)
Belediyeler merkezi ynetimden evre kirliliini nleme ve zel evre koruma
fonlar kanalyla merkezden transfer edilen kaynaklar kullanabilmektedir.
evre Kirliliini nleme Fonu 2872 sayl evre Kanunu ile kurulmutur.
Belediyeler ilgili Fon ynetmeliine gre evre kirliliini nleyici aratrma, eitim
faaliyeti, personel yetitirilmesi faaliyetleri, evrenin temizlenmesi iin yaplacak
faaliyetler ve bu faaliyetlerde kullanlacak ara, gerecin satn alnmas vb. konularda
fondan kredi ve yardm alabilmektedir. evre ve Orman Bakanl bu ynetmelie
gre uygulamada mali (parasal ya da ekipman ara benzeri ayni) yardmlar
yapabilmektedir.
Fonun nemli gelir kalemleri arasnda cezalar ve evre Temizlik Vergilerinden
alnan %10luk paylar yer almaktadr. Fonda evre kirliliini nleyici ya da
iyiletirici bir projenin%45ine kadar kredi verilebilmektedir. (Gler, 2001)
4.2 Belediye Bteleri
Belediyelerin kat atk ynetimi hizmetlerinin finansmann salayan tek kaynak
evre Temizlik Vergisidir. Belediye snrlar iinde kalan ve atk ynetimi
hizmetlerinden faydalanan evler, dkkanlar, brolar, fabrikalar evre Temizlik
Vergisini demek zorundadrlar.

30

2007-2023 yllar arasnda evre yatrmlarna yerel idare kaynaklarndan 40.548

milyar TL ayrlabilecei tahmin edilmektedir. Genel Bte Vergi Gelirlerinden %
6s belediyelere nfuslar orannda ller Bankas aracl datlmaktadr.
Belediyelerin temel gelirleri su ve atksulardan salanan kullanc cretlerinden elde
etmektedirler. Buna ilave olarak, belediyeler 2464 Sayl Belediye Gelirleri
Kanununa bal olarak:

Belediye vergileri (ilan ve reklam vergisi, elence vergisi, evre temizlik

vergisi, yangn sigorta vergisi, elektrik-gaz tketimi vergisi ve haberleme
vergisi vb. vergiler),

Harlar (kaynak sular harc, tescil ve yenileme harc, bina inaat harc,
salk belgesi harc, tescil ve yenileme harc, l ve tard aletleri muayene
harc, pazar yeri igalliye harc vb. harlar),

Hizmet gelirleri (su, atk su, kamu tamacl, souk hava deposu, mezbaha
vb. hizmetler),

Yatrm giderlerine katk paylar yoluyla gelir temin etmektedirler.

Belediyelerin kat atk ynetimi hizmetlerinin finansmann salayan tek kaynak

evre Temizlik Vergisidir. Belediye snrlar iinde kalan ve atk ynetimi
hizmetlerinden faydalanan evler, dkkanlar, brolar, fabrikalar evre Temizlik
Vergisini demek zorundadrlar.
Evler iin vergi, su tketimi baznda alnmaktadr. Alnan miktar su faturalar
zerinde ayr bir kalem olarak gsterilmekte ve su faturalaryla beraber
denmektedir.(itil, 2009).
Atk alannda en byk demeler Byk ehir Belediyelerinden gelmektedir. Yerel
ynetimlerin kamu yararn ilgilendiren giderlerine katkda bulunmak, zaruri
ihtiyalarn karlamak ve aralarndaki mali farkllklar azaltmak amacyla
oluturulan fonlarla belediyelere uzun yllar devlet yardm yaplmtr. 26.05.1981
tarih ve 2464 sayl Belediye Gelirleri Kanunu kapsamnda belediyelere ayrlan
paylardan oluan Belediyeler Fonu olduka nemli bir kaynak oluturmakta iken,
2001 ylndan itibaren uygulanmakta olan ekonomik istikrar program erevesinde
baz fonlar tasfiye edilmitir. Fonlarn tasfiyesinden sonra genel bteye konulan

31

transfer denekleriyle yerel ynetimlere devlet yardm yaplmasna devam

edilmektedir.
4.3 zel Sektr Yatrmlar
zel sektrn tevik edilerek evre yatrmlarndaki paynn artrlmas, kamu-zel
sektr ibirliinin devreye girmesi ve Yap-let-Devret gibi alternatif finans
kaynaklarnn kullanlmas gibi alternatifler mevcuttur. (itil, 2009)
Son yllarda kamunun geleneksel olarak varln srdrd alanlara zel sektrn
zelletirme ve yap-ilet-devret uygulamalar ile girmesi btn lkelerde yaygnlk
kazand. lkemizde de 1980li yllardan itibaren kamunun byk finansman ihtiyac
gsteren yatrmlarnn nemli bir blm yap-ilet-devret modeli erevesinde
finanse edildi ve kamu varlklarnn ou zelletirme yoluyla zel sektre
devredildi. (Glen, 2009)
4.3.1 hale Yntemi
Sreli-Sresiz zelletirme ayrmnda sreli zelletirme iinde anlan ihale
yntemi, yerel ynetim hizmetlerinin zelletirilmesinde en ok kullanlan
yntemdir. Bu yntemde baz kamusal mal ve hizmetlerin sunumu bir szleme ile
zel sektre devredilir. hale ynteminde ilgili kamu kuruluu, hizmeti kendi rgt
ve personeli araclyla yrtmek yerine, zel firmalara yaptrmak yoluna
gitmektedir. Yani ihale ynteminde ilgili kamu kuruluu hizmetin finansmann
salamay srdrmekte, retim iini zel sektre brakmaktadr
hale yntemi literatrde outsourcing olarak da bilinmektedir. hale ynteminde
hizmet retimine talip mteebbisler normal olarak piyasada hizmet veren kurulular
olmakta ve yerel ynetimle ne hukuksal ne de iktisadi balar bulunmamaktadr.
hale yntemi lkemizde de yllardr uygulanmakta olan bir yntemdir. Yrrlkteki
4734 sayl Kamu hale Kanunu ile, genel bteye dahil dairelerin, katma bteli
idarelerin, il zel idaresi ve belediyelerin alm, satm, hizmet, yapm, kira, tama
gibi ilerini ihale ile zel kesime yaptrmalar mmkndr ve kalknma planlarnda
bu yntem tevik edilmektedir. Kanuna gre ihalede kullanlan yntemler drt ksma
ayrlmaktadr. Bunlar ak ihale, belli istekler arasnda ihale, pazarlk ve dorudan

32

temindir. Yaplacak iin niteliine gre bu yntemlerden hangisinin uygulanaca

kanun hkmlerine uyularak ilgili idare tarafndan belirlenmektedir.
Dnya genelinde yaanan gelime de ayn yndedir. Dnyada yerel ynetimler
tarafndan ihale edilen hizmetlerin banda ise %59luk bir oranla p toplama
hizmetleri gelmektedir. (Ulusoy, Vural 2006)
4.3.2 mtiyaz Yntemi
mtiyaz sistemi, baz hizmetlerin salanmasnda kullanlan baka bir kurumsal
yaklamdr. Bu yntem kamunun tekelinde olan bir hizmetin zel bir firmaya tekel
olarak verilmesini yada belirli bir corafi blgede bir hizmetin yrtlmesi yetkisinin
szleme ile zel kii ve kurululara devredilmesini ifade eder. mtiyaz verilen
hizmette szleme sisteminde olduu gibi hkmet hizmetin dzenleyicisi ve zel bir
kurum da reticidir.
Bu yntem zellikle doal tekelin sz konusu olduu kamusal hizmetlerin
retiminde kullanlr. Yerel hizmetler alannda imtiyaz ynteminin uygulanmas ise
daha ok evsel atk ve ticari atk toplanmas ve imhas, kamu alt yap, hava liman
iletmesi, ara ekme ve depolama, ambulans hizmeti ve acil tbbi hizmet ileri, ehir
ii ulam, elektrik retimi, caddelerin aydnlatlmas, ime suyu salanmas,
stadyum, parklar ve elence yerlerinin iletilmesi konularnda kullanlmaktadr.
mtiyaz szlemelerinin en belirgin zellikleri aadaki gibi sralanabilir:
- mtiyaz sahibi yklenici, iletme sermayesi ve dier balang harcamalarn
stlenir.
- Szleme sresince yklenici, tm riski ve maliyeti kendine ait olmak zere hizmeti
yrtr. Hizmetin ynetimini stlenir, buna gre personelini seer ve almalarn
denetler. Tesisleri, masraflar kendine ait olmak zere modernize eder ve bakmn
stlenir; gerekli tehizat ve malzemeyi satn alr.
- Hizmetleri karlnda dorudan doruya yararlananlardan alnan cretler
yklenicinin yatrm olan sermaye giderlerini karlad gibi kar da salamaldr.
Salanan kar imtiyaz sahibi ykleniciye aittir.

33

mtiyaz szlemeleri uzun sreler iin (30 yl veya daha fazla) imzalanr. Szleme
sresinin bitiminde, mteahhit tarafndan szleme hkmlerine gre ina edilmi
olan tesisler devletin veya belediyenin mal olur. mtiyaz szlemelerinin en nemli
faydalarndan biride budur. yle ki; kurulu aamasnda byk lekli harcama
gerektiren yatrmlar zel firmalar tarafndan yaplmakta, szlemenin bitiminde ise
mevcut tesisler ilgili belediyeye devredilmektedir.
Belediye hizmetleri alannda imtiyaz yntemi ounlukla p toplanmas ve imhas,
metro, otobs, minibs ve taksi iletmecilii, elektrik retimi, caddelerin
aydnlatlmas, ime suyu salanmas, stadyum ve hipodrom, parklar ve elence
yerlerinin iletilmesi konularnda kullanlmaktadr. (Ulusoy, Vural 2006)
4.3.3 Kiralama Yntemi
Kiralama ynteminin esas, hizmeti yrtmek iin gerekli ara ve tehizatn kamuya
ait olmas, ynetimi ve iletilmesinin zel kii yada kurululara verilmesidir. Kamu
hizmeti birimleri, menkul ve gayri menkulleriyle, szlemede belirlenen sre iin ve
bir bedel karlnda zel sektre kiraya verilebilir. Bu sistemin imtiyazdan fark,
hizmet iin gerekli yatrmn kamunun mal olmasdr. Ayrca kiralama ynteminde
sreler imtiyaz yntemine kyasla daha ksadr. Kamu kurulular verimli
altramadklar iletmelerini, zel sektrn ynetim ve denetim tecrbesinden
yararlanmak iin onlara kiraya verebilirler. Bylelikle zarar eden kamu iletmelerinin
daha karl hale getirilmesi mmkndr. Kamu idaresi belirli szleme artlar
ierisinde kiracy her zaman denetlemek ve deitirmek hakkna sahiptir.
Bu yntemde kirac, mevcut sistemleri devralr, kamu hizmetinin yalnzca ynetimini
ve iletmesini stlenir. Kirac kamu hizmetini ve her trl ticari riski stlenmektedir.
Kirac masraflarn, hizmetten yararlananlardan tahsil ettii cretlerden karlar.
Kiralayan tarafa (devlet, il, belediye) tesislerin finansman ve gelitirilmesi ile ilgili
masraflar karlamak zere deme yapar. Hizmetin yerine getirilmesi ile ilgili tm
yasal sorumluluk kiracya aittir ve bu amala kullanlacak teknik aralarn seiminde
serbesttirler.
Kiralama ynteminde gerekli tesislerin mevcut olmas ve yalnzca bakm ve ynetim
hizmetlerine ihtiya duyulmas bir ok lkede kira szlemelerinin yaygnlamasna
neden olmutur. Fransada su temini hizmetlerinde bu yntemden yararlanlmaktadr.
Bir kamu hizmetinin bu ekilde ynetilmesi belediyeyi sermaye yatrmlarndan

34

kurtaran ve zel irketin belediyeye kamu hizmetinde kullanmak zere tehizat

kiralad szleme sistemiyle kartrlmamaldr.
Kiralama ynteminin lkemizdeki hukuki dayanan 1580 sayl belediye kanunu
oluturmaktadr. Kanunun 19. maddesinin beinci bendinin ikinci fkras gereince
belediye snrlar dahilinde toplu tamacln ve et tamaclnn maddede
belirtilen dier yntemlerin yan sra kiralama yntemiyle de yrtlmesi
mmkndr. Kira szlemesine konulacak zel bir hkmle belli srelerin sonunda
kiracnn kiralanan iletmeyi ve aralar satn almas mmkndr. (Ulusoy, Vural
2006)
4.3.4 Gnll Kurulular ve Kendi Kendine Yardm Yntemi
zelletirmenin doal olarak ortaya km biimi eklinde nitelendirilen gnlller
vakf, dernek ve benzeri kurulular olabilecei gibi; idealist bireylerden oluan
gruplar da olabilmektedir. Btn lkelerde hkmet ve kent yneticileri, bireylerin
ve kurulularn baz kamu hizmetlerine gnll katksn artrmaya almaktadrlar.
nk

kamusal

kaynaklar

hizmetlerin

yeterli

dzeyde

retilmesini

karlayamamaktadr. Bu bakmdan toplumun potansiyel imkanlarn da seferber

etmek ihtiyac ortaya kmaktadr.
Yardmsever rgtler(gnll kurulular) yardma muhta kimselere ok eitli
hizmet sunmaktadrlar. Bir ksm gnll birlikler, belediyelerce salanan elence
faaliyetleri, cadde temizleme, koruyucu devriye ve yangndan korunma gibi kamu
hizmetlerini yerine getirmektedirler. Bu dzenlemede gnll ortak yardm birlii
servis dzenleyicisi gibi hareket etmekte ve hizmeti ya yelerini ya da alanlarn
kullanarak dorudan kendisi retmektedir. Ayrca zel bir irketi hizmet amal
kiralamakta ve bedelini de kendisi demektedir.
Gnll organizasyonlarn ok yaygn olduu bilinmekle birlikte, bunlarn tam
olarak ne dereceye kadar kullanld konusunda ok az bilgi vardr. Gnll
kurulular eliyle yrtlebilecek yerel hizmetlere rnek olarak cadde temizlii,
itfaiye hizmetleri, elence hizmetleri ve koruyucu hizmetler verilebilir.
Kendi kendine yardm yntemi ise, belediyenin gruplar, bir mahallede oturanlar
veya tm belde halkn, kendilerinin yararlanaca hizmetlerin retilmesi iin tevik
etmesi ve ynlendirmesi durumunda sz konusu olmaktadr. Bu yntem gnmzde
hizmetlerin yapm ya da sunum aamas ile snrl kalmayarak, hizmetlerin bakm,
35

iletilmesi ve onarm aamalarnda da giderek daha yaygn olarak uygulanmaktadr.

Bu yntem kendi kendine hizmet olarak da adlandrlmaktadr. Kendisine ait bir
gazeteyi geri dnm kutusuna atan biri kendi kendine hizmet sunmaktadr.
(Ulusoy, Vural 2006)
4.3.5 Fiyatlandrma Yntemi
Bu yntem, kamu kurulular tarafndan retilen mal ve hizmetlerin fiyatlarnn
piyasadaki artlara uygun olarak, yani maliyetleri dikkate alarak fiyatlandrlmas
esasna dayanmaktadr. Yntemin uygulanmas durumunda yerel kamu hizmetlerinin
dorudan doruya faydalananlar tarafndan finanse edilmesi sz konusu olacaktr.
Belediye hizmetlerinin fiyatlandrlmasnn balca yararlar aadaki gibi
sralanabilir:
a) Belediye hizmetlerinin bedava ya da ok dk fiyatla sunulmas, tketimde
savurganla ve dolaysyla kaynak israfna yol amaktadr.
b)

Belli

belediye

hizmetlerinden

hi

yararlanmayanlarn,

yararlananlarn

kullandklar hizmetlerin finansmanna katlmalar toplumsal adalete uymamaktadr.

Bu adaletsizlik ise hizmetlerin fiyatlandrlmas ile giderilebilir.
c) Pazar ekonomilerinde etkinlik arz ve talep mekanizmasyla salanr. Fiyat, bu
mekanizmann temelini oluturur. Belediye hizmetlerinin fiyatlandrma yntemiyle
tketime sunulmas, kendi retim srelerine de etkinlik kazandrr.
d) Belediyelerin gelir sorunu gsz kaynaklarla zlemez. Fiyatlandrma yntemi,
belediyelere azmsanmayacak bir gelir kayna salamaktadr.
Yerel ynetimlerin sunduklar hizmetin maliyetini karlamak zere aldklar
cretlere har ad verilmektedir. Kamusal hizmetlerin finansmannda vergi yerine
har uygulamasna gitmek, tketilen mal ve hizmet miktar ile dorudan ilgilidir ve
bu bedeller piyasa fiyatlarna daha fazla benzerler. Kamu yneticileri uygulanacak
har ve bedeller konusunda baz tercihlerde bulunabilirler. Bunlar:
- Har ve fiyat belli dilimlere ayrlabilir (ocuk-yal, yksek gelirli-dk gelirli).
- Eer kapasite snrl ise, talebin en ok olduu dnemde en yksek fiyat
uygulanabilir.
- Har ve fiyat maliyetin tmn veya bir ksmn kapsayacak ekilde saptanabilir.

36

- Har ve fiyat yerel duruma ve tketicinin durumuna gre deiik olabilir (rnein
hizmetin retildii yerde oturmayan fakat hizmetten faydalananlardan har
alnabilir).
Yerel dzeyde fiyat ve har uygulamas, ulatrma, kat atklarn toplanmas, park ve
garaj gibi eitli hizmetlerde grlmektedir. (Ulusoy, Vural 2006)
4.3.6 Vergi Tevikleri
Vergi tevikleri ve baz idari dzenlemeler, kamu kurulular tarafndan, hizmet
salayan zel kurulular tevik etmek amacyla kullanlmaktadr. Bu yntem, bir
kamu hizmetini yrten zel kuruluun vergi teviklerinden ya da vergi
indirimlerinden yararlanmasn, karlat mevzuat engellerinin azaltlmasn
gerektirir. Bylelikle bu alana zel giriimcilerin daha fazla yatrm yapmalar
salanm olur. rnein, ABDde ambulans hizmetleri, p toplama ve haaratla
mcadele gibi yerel hizmetlerde bu ynteme bavurulmaktadr.
Mahalli idareler dzeyinde bu yntem, baz kentsel hizmetler konusunda
belediyelerce

birtakm

idari

ve

kurumsal

dzenlemeler

getirme

esasna

dayanmaktadr. Ayrca vergi, resim ve harlarda indirimler yaplmas yoluyla

hemehrilerin, zel irketlerin ya da kar amac gtmeyen zel kurulularn, bu
hizmetleri salama konusunda tevik edilmesi hedeflenmektedir.
Vergi tevikleri bir ok lkede, zellikle sosyal hizmetler alannda geni lde
kullanlmaktadr. rnein, gndz ocuk bakm hizmetlerinin yaygnlatrlmas,
yallarn ya da zrl hemerilerin bakm, dar gelirliler iin konut programlar, zel
mzeler ve sanat merkezleri gibi hizmetler bu tr vergisel teviklerden yararlanan
hizmetlerdir. Bir baka uygulama rnei olarak evreyi kirletici nitelikteki bir sanayi
kuruluuna kendi artma tesisini kurmas artyla birtakm vergi ya da har
indirimleri gibi kolaylklar salanmasdr.
Dzenleyici tevikler ehir ii otobs irketlerinin ve ulatrma hizmetlerinin teviki,
evsel atklarn bina dndaki p bidonlarna konulmas, caddeye bakan iyerlerinin
nnn sprlmesi ya da evlerin nnn temizlenmesi amacyla da kullanlabilir.
(Ulusoy, Vural 2006)

37

4.3.7 Yap let Devret Yntemi

Yap ilet devret yntemi serbest piyasa ekonomisinin tam olumad lkelerde zel
giriimciyi cesaretlendirmek amacyla kullanlan bir yntemdir. Yap-ilet-devret
yntemi, zellikle sermaye ktl olan az gelimi lkelerde, kamu hizmetlerinin
kurulmas ve iletilmesinde zel sektrden ve yabanc sermayeden yararlanmak
amacyla kullanlan bir modeldir. (Kaya, 2007)
Kendi kaynan kendisinin oluturmas bakmndan kamu idaresine herhangi bir
mali klfeti olmayan bu yntem bir tr imtiyazdr. Sistemin yapsnda kamuya ait
gayri menkuller zerinde zel kii ya da kiiler tarafndan bir hizmet birimi
oluturulmas, szlemede belirlenen sreler iinde zel kiilerce iletilmesi ve sre
bitiminde iletmenin her trl varlyla karlksz olarak kamu idaresine gemesi
esas yer almaktadr. (Ulusoy, Vural 2006)
Trkiyedeki Yap-ilet-devret uygulamalar ile ilgili ilk yasal dzenleme 4.12.1984
tarih ve 3096 sayl Kanundur. Bu yasayla zel sektre de elektrik retim, iletim,
datm ve ticaretiyle ilgili yatrm yapma ve bu konularda faaliyette bulunma
olana tannd. Bu kanun kapsamnda elektrik santrali projelerinden 11 tanesinde
ilgili kamu kurulularnn ykmllklerine Hazine Garantisi verildi. 1988 ylnda
3465 sayl Kanun ile zel sektr kurulularnn otoyol yapm, bakm ve iletmesine
olanak saland. 21 adet otoyol, Hazine garantisi olmakszn yap-ilet-devret modeli
ile gerekletirildi.
1994 ylnda yrrle giren 3996 sayl Baz Yatrm ve Hizmetlerin Yap-letDevret Modeli erevesinde Yaptrlmas Hakknda Kanun ile hemen her sektrdeki
altyap projelerinin yap-ilet-devret yntemi ile gerekletirilmesi kabul edildi. Bu
Kanun kapsamnda; kpr, tnel, baraj, sulama, ime ve kullanma suyu, artma tesisi,
kanalizasyon, haberleme, elektrik retim, iletim, datm ve ticareti maden ve
iletmeleri, fabrika ve benzeri tesisler, evre kirliliini nleyici yatrmlar, otoyol,
demiryolu, yeralt ve yerst otopark ve sivil kullanma ynelik deniz ve hava
limanlar ve benzeri yatrm ve hizmetlerin yaptrlmas, iletilmesi ve devredilmesi
konularnda, yap-ilet-devret modelinin uygulanabilecei hkme baland.

38

Yap-ilet-devret

modeli

erevesinde

idare

ile

irket

arasnda

yaplacak

szlemelerin, imtiyaz szlemesi olduu ve bu nedenle bu szlemelere zel hukuk

hkmlerinin deil idare hukuku hkmlerinin uygulanmas gerektii, dolaysyla
tahkimin sz konusu olmayaca yolundaki yarg kararlar zellikle yabanclardan
byk tepki grd. 1999 ylnda yaplan yasal dzenlemelerle yap-ilet-devret
modeliyle yaplan szlemelerin zel hukuk szlemesi saylmas iin yasal ereve
oluturuldu ve bylece ulusal ve uluslar aras tahkimin yolu alm oldu. (Glen,
2009)
4.3.8 irketleme Yntemi
Belediyeler, baz kamu hizmetlerini daha etkin yrtmek amacyla, kamu hukukunun
ve kamu brokrasinin kat kurallarndan ve ar ileyiinden kurtulmak iin, baz
iletmelerini irket haline getirerek zel hukuk hkmlerine gre ilemesini
salamaktadr. Gnmzde yaygn olarak kullanlan bu yntemde belediyeler
kendilerinin kurduu ya da ortak olduklar iletmelerden szleme dahilinde hizmet
satn almaktadr. (Ulusoy, Vural 2006)
4.4 Kamu-zel Sektr birlii
Kamu-zel Sektr birlikleri 1970 ve 1980lerde makroekonomik krizler sonucunda
artan kamu borlar nedeniyle, yksek kaynak gerektiren altyap yatrmlarnn
gerekletirilmesinde, iin kar karl dorudan ihale edilmesi yntemine bir
alternatif olarak gelimilerdir. (TTGV, 2006)
Kamu-zel Sektr birlii veya ortak giriim ynteminde, kamu hizmeti
birimlerinin zellikle byk lekli yatrmlarn bu alanda uzmanlam zel sektr
kurulular ile birlikte kurduklar ortak irketler eliyle gerekletirmeleri sz
konusudur. Sisteminin esasn zel sektrle szleme yapmaktan ok, zel irketlerle
ortaklk kurmak oluturmaktadr. Sistemde olaslk sz konusudur:
1. Kamu kuruluu veya kamu kuruluuna bal giriimci kurululardan birisi veya
uluslar aras bir kurulu bir ya da birden fazla zel giriimci kurulula bir karma
ekonomi irketi veya ortak giriim oluturur. Kamu kuruluu, daha sonra bu irketle
(yukarda tanmlanan sistemlerden birini tercih ederek) szleme yapar.
2. Kamu kuruluu kamu hizmeti yapan mevcut bir irketle ortakla girer.

39

3. Kamu kuruluu bu tip bir irketten hisse senedi alr.

Ortak giriim ynteminin baarl sonular verebilmesi iin devletin sz konusu
giriim zerinde retim, yatrm, finansman, fiyat gibi konularda fazla etkide
bulunmamas, giriimin idari ve mali ynden tam bir zerklik iinde olmas gerekir.
Geni anlamda dnldnde ortak giriim yntemi her ne kadar bir zelletirme
uygulamas olarak dnlebilirse de, zelletirme taraftarlar kamu zel kesim
ortaklnn ancak belirli baz alanlarda ve snrl olarak uygulanmas grn
savunmaktadr. (Ulusoy, Vural 2006)
evre hizmetleri iin cret alnmas finansman stratejisinin nemli bir bileeni
olmas yannda kirleten der prensibiyle uyumlu olmak iin de gereklidir. Ancak,
alnan cretlerin, verilen hizmetleri kullanclar ile yerel ynetimler tarafndan da
karlanabilir olmas gerekmektedir. evresel yatrmlara finansman salanmasnda
nemli kaynaklardan biri olan tarifeler hizmetin srdrlebilirlii asndan byk
bir nem arz etmektedir. Tarifeler belirlenirken tketicilerin deme gcnn de
dikkate alnmas ve yaplan yatrmlarn finansmann geri kazanlmas nem arz
etmektedir. Kat atk hizmetinin yerel olduu dnlerek ve kirleten der prensibi
gz nne alnarak bu hizmetin finansmanndan temelde yerel idareler sorumlu
olacaktr. (itil, 2009)
4.5 ller Bankas Kredileri
Belediyeler ihtiya duyduklar altyap tesislerine finansman salamak amacyla
mevcut mevzuat erevesinde ller Bankasndan kredi kullanmaktadrlar. ller
Bankasndan kaynak salanarak gerekletirilen belediyelerin kentsel altyap
projeleri Yatrm Program ile ilikilendirilmektedir. (itil, 2009)
ller Bankasnn kat atk hizmetlerine ilgisi olduka ge bir tarihte 1997 ylnda
balamtr. ller Bankas projelerinin zellii, hi d kaynak kullanlmamasdr.
ller Bankas, yatrm programnda yer alan belediye projelerini kamu kredisi
salayarak finanse etmektedir. Banka programnda bulunan byk boyutlu projelerin
finansman ise ller Bankas Kanunu Uygulama Ynetmeliinde yer alan koullar
erevesinde uzun erimli krediyle karlanmaktadr. Kredi tutar ve vade sresi, 2380
sayl yasa gereince belediyelere genel bte vergi gelirlerinden datlan kanuni
paylar esas alnarak belirlenmektedir.

40

ller Bankas son yllarda asl ilevleri itibariyle tasfiye srecine girmitir. ller
Bankasnn tasfiye edilmesi salt bir kurumun datlmas anlamna gelmemekte,
yrrlkteki yerel ynetimler ve kamu hizmetlerinin dayand ilkelerin de byk bir
dnme uradna vurgu yapmaktadr. Bu gelimeler neticesinde, kamu
kaynaklarndan kesilen paylar eskiden ller Bankasnn projelerinin finansmanna
giderken; yeni sistem ile birlikte bu kesintiler d kaynakl kredilerin bor demesine
gemektedir. (HKMO, 2006)
4.6 Uluslararas Finans Kurulular Kredileri
Yerel ynetimlere salanan d krediler Dnya Bankas, Avrupa Yatrm Bankas
gibi uluslar aras finans kaynaklarndan ve hkmetler aras antlamalar erevesinde
KfW, JBIC ve spanyol Hkmet kredisi gibi kaynaklardan salanmaktadr. (itil,
2009)
1986 ylna kadar yerel ynetimle altyap yatrmlarn ller Bankasnca alan dk
faizli kamu kredileri ile finanse etmilerdir. Kreselleme sreci ile birlikte 1986
ylndan itibaren tm kamu kredileri ksldndan, yerel ynetimlerde kamu d i
ve d finansman kaynaklarndan borlanmaya balamlardr. Bu erevede d kredi
kullanm n plana km ve nemli boyutlara ulamtr.
Kat atk hizmetleri finansmannda d kredi, Trkiye gndemine ilk kez1987 ylnda
ukurova Kentsel Gelime Projesi ile girmitir. Belediyelerin projeleri iin uluslar
aras piyasalardan salayabilecekleri kaynaklar unlardr:
Proje Kredileri: Dnya Bankas Kredileri, Almanya KfW Kredileri, Japon
Kredileri
Ayrca hracat Kredileri, Ticari Krediler, Tahvil hrac kredileri de kullanlmaktadr.
4.7 AB Fonlarndan Salanan Hibe Kaynaklar
ABne yelik srecinde yelik ncesi mali yardmlardan yararlanlmaktadr. AB
Fonlarndan yatrm projelerine destek salanrken proje maliyetinin en fazla % 75i
karlanmakta, kalan ise ulusal kaynaklardan salanmaktadr. AB Fonlarndan tahsis
edilen kaynaklar ile karlk gelen ulusal katk paylar halen Hazine Mstearl
bnyesinde bulunan Ulusal Fon merkezinde toplanmaktadr. (itil, 2009)

41

4.8 Deerlendirme
lkemizde Atksu Artma Tesisi, Kat Atk Bertaraf Tesisi gibi evre yatrmlaryla
ilgili birok hatal yatrm rnekleri bulunmaktadr. Bu alandaki nitelikli igc
yetersizliimiz bizi yabanc yatrmclarn yatrm nermelerini sorgulamaktan
yoksun brakmtr. Bu nedenle Trkiye bir dnem adeta bir evre Teknolojisi
deneme sahasna dnmtr. Plansz ve lke ihtiyalarndan uzak nitelikleri
nedeniyle bu yatrmlar birok iletme problemi ortaya karm ve kapatlmtr.
lke kaynaklarnn bu yanllarla heba olmas ac bir tecrbe olmutur. evre
teknolojilerinin lke zeline uygun biimde gelitirilmesi ve ulusal bir evre
politikas erevesinde uygulanmas byk nem tamaktadr.
zellikle AB uyum srecinde konuyla ilgili yatrm ihtiyacnn byk, yatrm
programnn da ksa vadeli olmas, fizibilite ve planlama srelerinin yeter dzeyde
iletilememesi ve hatal yatrm yaplmas riskini dourmaktadr. (Ertrk, 2008)
Anayasann 127. maddesinin son fkrasnda mahalli idarelere grevleri ile orantl
gelir kaynaklar salanr hkm vardr. Yerel ynetimlere merkezi ynetim vergi
gelirlerinden yeterli dzeyde pay aktarlmamaktadr. Yerel ynetimlere aktarlan
hizmet alan lsnde kaynak salanmamas bir eksiklikten ok, yerel ynetimleri
kayna piyasadan bulmaya zorlayan bir anlaytan kaynaklanmaktadr.
Yerel ynetimlerin toplam gelirlerinin yzde 60na yakn vergi gelirlerinden
kaynaklanmaktadr. Bu gelir toplamnn yzde 90 genel bteden aldklar vergi
paylarndan olumaktadr. Yani yerel ynetimlerin tm asndan en nemli gelir
kayna, bte vergi haslatndan ayrlan paylardr. ncelikle bu paylarn anlaml bir
orana ykseltilmesi ve nfus d ltlerin de dikkate alnarak yerel ynetimlere
datlmas gerekmektedir. (Glen, 2009)

42

5. ATIK YNETM FNANSMANINDA EKONOMK ARALAR

Kat atk ynetimi iin kullanlabilecek ve deiik birok lkede denenmi ekonomik
aralar aada sralanmtr:
Kullanc Harlar
Emisyon Vergileri
rn Vergileri
Depozito Sistemleri
Gnll Anlamalar
evre Dostu Sbvansiyonlar
evresel vergilerin eitli lkelerdeki rneklerine bakldnda, her ne kadar bu
verginin geri dnm tevik etmek ve dzenli depolamaya giden atk miktarn
azaltmak olduu sylense de mali yn de nemli rol oynamaktadr. Enerji ve CO2
ile ilgili vergiler ise tamamen mali dayanakl olarak dnlse de evresel boyutlar
giderek nem kazanmtr. Yaplan bir almada lkelerin birounda gelir
artrmnn birinci ama olduu grlmtr.
Son yllarda gelien dier bir ekonomik yntem de atk borsalardr. Atk Borsas,
iletmelerde retim sonucu ortaya kan atklarn geri kazanlmasn ve daha fazla
ikincil hammadde olarak deerlendirilmesini; nihai bertaraf edilecek atklarn
miktarn azaltarak, daha pahal bertaraf giderlerinden tasarruf edilmesini salayan
bir araclk sistemidir.
Kat atklarn ynetiminde ekonomik aralarn kullanm uygun kat atk bertaraf
iin nemli olmakla beraber yaygn deildir. Bunun nedeni, kat atklarn illegal
olarak atlmasnn kolaylndan ve ok farkl kaynaktan gelen atk akmlarnn
ynetiminin olduka karmak bir konu olmasndan kaynaklanmaktadr. Kat
atklarla ilgili ekonomik aralar ya hizmetlerin finansman iin gelir yaratc ya da
tevik amal olabilir. Finansal aralarn uygulanmasndaki amalar u ekilde
sralanabilir(itil, 2009):

43

1- evre kalitesinin bozulmamas,

2- Ekonomik kayplar en aza indirmek,
3- Farkl vergiler ve harlarla adaletsizlik olmasnn nne geilmesi.
5.1 Uluslararas Uygulamalar
5.2 Kullanc Harlar
Kullanc harlar genellikle gelir salama amacyla uygulanrlar. Harcn miktar kat
atk toplama ve bertaraf maliyetleri esas alnarak belirlenir. Bir kullanc harcnn
uzun dnemde yeterli performans salayabilmesi, miktarnn, iletme maliyetlerinin
yansra yatrm maliyetlerini de esas alarak belirlenmesine baldr. Harlar, sabit
olabilecekleri gibi kat atk miktarna endeksli de olabilir.
Trkiyede 1994 yl bandan itibaren uygulamaya konan ve yanl adlandrlan
evre Temizlik Vergisi, emlak deerine endeksli bir kullanc harcdr. TV; daha
etkin tahsilat iin 2 Ocak 2004 tarih ve 5035 sayl kanunla konutlarda su faturalarna
dahil edilmitir. yerleri iin ise 7 farkl bina grubuna dayal cretlendirme devam
etmitir.
Kat atk miktarna endeksli kullanc harlarnn en ok eletirilen yn, bu harlarn
kaak p atmaya ya da depolamaya yol amalardr. Jenkins (1993) ABD'de yapt
bir aratrmada, harlarn zellikle uygulanmalarnn ilk bir ka ay iinde ve dar
gelirli ve krsal kesimlerde byle bir probleme neden olduklarn gzlemlemitir.
Ancak, bu harlar uygulayan belediyelerin performans raporlarna gre hzl ve
tutarl bir yaptrm gc ksa srede bu kanunsuz hareketlere son vermektedir..
Kat atk miktarna endeksli kullanc harlarnn eletirilen bir baka zellii de dar
gelirli ve byk ailelere kar haksz bir vergilendirme eidi oluudur. Ancak,
Jenkins (1993) yukarda deinilen aratrmasnda, kii bana retilen kat atk
miktarnn gelirle pozitif, hane halk says ile negatif korelasyon iinde olduunu
grmtr. Bir baka deyile, dar gelirli aileler toplam olarak yksek gelirlilerden
daha az kat atk retirken, byk aileler ise kii bana kk ailelerden daha az kat
atk retmektedirler(DHV R&R 2000).

44

Emisyon vergileri hava, su, ya da toprak kirliliine yol aan emisyon ve grlt
miktarlarna gre bu kirliliklere yol aan kat atk kaynaklarna uygulanr. Bu
harlarn miktar emisyonlarn insan salna ve evreye verdikleri zararla
orantldr. izelge 5.1, emisyon harlarnn ana ama ve avantajlarn, baarl
olmalar iin en uygun koullar, kapsamlar ve baarl bir uygulamay
engelleyebilecek snrlamalar gstermektedir.
izelge 5.1 : Emisyon Vergileri

Ana Ama ve
Avantajlar
Kirlilii nleme
ya da azaltma
maliyetlerini
azaltmak
Uzun dnemde
daha verimli
teknolojilerin
uygulanmasn
tevik etmek
Gelir salamak
Esnek bir evre
koruma sistemi
yaratmak

En Uygun Koullar
Sabit nokta
emisyonlar
Kirleticilerin
marjinal kontrol
maliyetlerinin
deiik olmas
Emisyonlarn
kontrol ve
lmnn
kolaylkla
yaplabilmesi
Emisyonlarn
azaltlmas iin
gerekli
teknolojilerin var
olmas
Emisyonlar
azaltacak teknik
icatlarn varl

Kapsam Baar
Potansiyeli
Su iyi
Hava lm
problemleri
dolaysyla orta
Kat Atklar
zayf
Grlt
uaklar iin
yksek, dier
tatlar iin
zayf

Snrlamalar
Vergi kapsamna
alnabilecek emisyon
says snrl
Kontrol ve lm
problemleri fazla
Eer bu vergiden
elde edilen gelir
belirli bir ama iin
harcanacaksa, bu
datm sisteminin
iyi planlanmas
gerekli

Literatrde bu tip vergilere dolayl vergi ad verilmektedir. Dolayl vergilerin bir

dier avantaj da ayn anda birden fazla emisyonu kapsayabilmeleridir. Yukardaki
rnekteki kat atk vergisi, metan yannda kat atklardan kabilecek karbondioksit,
su kirlilii, grlt gibi dier sorunlar da kapsayacak biimde dzenlenebilir. Birok
Avrupa Birlii lkesinde grlen kat atk vergileri, ya byle dolayl vergiler ya da
nceki blmde bahsedilen kullanc harlar biiminde uygulanmaktadr (DHV
R&R 2000).

45

5.3 rn Vergileri
rn vergileri; retimi, kullanm ya da bertaraf edilmesi srasnda evreye zarar
veren rnler zerinde uygulanan vergilerdir. Verginin miktar, rnn evreye
verdii zararla orantl olmaldr. Ama, retim ve tketiminin evreye zarar verdii
rn ve teknolojilerden daha az zararl rn ve teknolojilere geii tevik etmektir.
izelge 5.2 rn vergileri hakknda daha ayrntl bilgi vermek amacyla
dzenlenmitir (DHV R&R 2000).
izelge 5.2 : rn Vergileri
Ana Ama ve
Avantajlar
evreye zararl
rnlerin
retimini
azaltmak ya da
retimin daha az
zararl rnlere
kaymasn tevik
etmek
Gelir salamak
Vergi sisteminde
esneklik
Hem sabit hem
sabit olmayan
emisyonlara
uygulanma
potansiyeli

En Uygun Koullar
Byk miktar ya da
hacimlerde
kullanlan rnler
Talebi fiyat-esnek
olan rnler
Yerlerine baka
rnlerin
kullanlmasnn
mmkn olduu
rnler

Kapsam
Baar
Potansiyeli
Su orta
Hava
zellikle
yaktlar iin
yksek
Kat atklar
yksek
Grlt
henz pratik
bir sistem
bulunamad
iin zayf

Snrlamalar
Tehlikeli atklar
iin kullanlmamal
(bu atklar iin
kanuni yasaklar
daha uygun)
Ticaret ve rekabet
gcn olumsuz
ynde etkileme
tehlikesi var
Uygulanmas
brokratik
problemlere yol
aabilir

5.4 Depozito Sistemleri

Depozito sistemleri, tketildiinde geri dnml malzeme nitelii tayan atklar
evreye zarar verebilecek rnler iin rn fiyatna ek ve ayr olarak denmesi
gereken bir depozito esasna dayanmaktadr. Szkonusu atklar, rn satcsna ya da
nceden belirlenmi bir baka yere geri gtrlrse, depozito alcya geri denir.
Byle sistemlerin ana amac, yeniden kullanm (rnein cam ieler) tevik etmektir.
Baz rnler (rnein, tarm ilalarnn kutu ya da bidonlar) iin ise ana ama,
bunlarn belirli yerlerde evreye ve insan salna zarar vermeyecek ekilde bertaraf
edilmesidir. Depozito sistemleri iin ayrntl bilgiler izelge 5.3'te verilmektedir
(DHV R&R 2000).
46

izelge 5.3: Depozito Sistemleri

Ana ama ve
avantajlar
rnlerin yeniden
kullanmn, geri
kazanlmasn ve
gvenli bertarafn
tevik etmek
Esneklik
Tesvik edilen
davrann
(depozitolu rnn
geri getirilmesi)
dllendirilmesi

En uygun koullar
rnlerin tehlikeli ya
da bertaraf zor
ksmlarnn zel
bertaraf yntemleri
gerektirmesi
Geri kazanlm
rnlerin piyasada
alc bulmas
reticiler, satclar ve
tketiciler arasnda
kurulacak bu sistemin
her tarafa da
kabul grmesi

Kapsam baar
potansiyeli
Su zayf
Hava orta
Kat atklar
yksek
Grlt uygulanmas
mmkn deil

Snrlamalar
Sistemin altyaps,
datm ve yeniden
kullanma
maliyetleri
Ticaret zerinde
olas negatif etkiler
Geri dnm
olmayan rnlerin
daha ucuza mal
olmas sistemleri
ilemez klabiliyor

5.5 Gnll Anlamalar

Son yllarda gnll anlamalar, kat atklar ve zellikle ambalaj atklar ynetiminde
artan bir sklkla kullanlmaya balamtr. Avrupa Birlii lkelerinde bu erevede
yaplan anlamalar lkeden lkeye deiiklikler gsterse de, zde, Alman Ambalaj
Ynetmeliinin esaslarna dayaldr. Bu esaslar yle zetlenebilir(DHV R&R
2000):
Ambalaj atklarnn yeniden kullanma ya da geri kazanma amacyla
toplanmas, ya tm ambalaj sanayiinin ya da bu sanayinin belirli dallarnn
sorumluluu haline getirilmitir.
Bu sorumluluu stlenmi olanlar ambalajlar ya kendileri toplarlar ya da bu
toplama ilemini yapan kurulularn (ki bunlar belediyeler olabilir) masraflarn
karlarlar.
Anlamalarn kapsamlar, evsel ambalaj atklarndan, ticari, sanayi ve hatta
baz tama ambalaj atklarna kadar deiebilir.
Anlamalar, retimin ya da satn belirli bir yzdesi olarak yeniden kullanm
ve geri kazandrma hedefleri belirlerler.

47

5.6 evre Dostu Sbvansiyonlar

evre korumay tevik edici sbvansiyonlar genelde tavsiye edilmemekle birlikte,
baz zel durumlarda, yeni bir fiyatlama sistemine geerken kstl bir zaman
sresince kullanlabilir. Emisyon vergileri ve dier benzeri vergiler evreye zararl
rn ve teknolojiler stnde uygulanrken, evre dostu sbvansiyonlar evreye daha
az zarar veren rn ve teknolojiler stnde uygulanmaldr. rnein, belirli bir gda
retim teknii su kirliliine yol ayorsa, daha temiz ama daha pahal olan bir baka
tekniin kullanlmas maliyetini azaltacak sbvansiyonlar aracl ile tevik
edilebilir.
Eer bu tip sbvansiyonlarn kullanlmas mutlaka gerekli ise, hedef kitle byk bir
dikkatle seilmeli ve sbvansiyonlar maliyet minimizasyonu salayacak biimde
datlmaldr. Bu, sbvansiyonun verili mekanizmasna, miktarna ve verili
sresine baldr. Sbvansiyonlarn hedef gruplar, destee en ok ihtiyac olan ve bu
destei evreye olan zararlarn azaltmak iin en verimli ekilde kullanabilecek
gruplar olmaldr.
Genellikle, eitim ve teknik verimlilii artrc yatrmlarn tevik edilmesi
biimindeki sbvansiyonlar, gmrk vergisinden muafiyet ya da taban fiyatlar gibi
fiyat baznda uygulanan sbvansiyonlardan daha verimli sonular dourmaktadr.
Hangi tr olursa olsun sbvansiyonlar, sre snrl ve ksa vadeli olarak uygulanmal
ve sbvansiyonu alan reticilerin bu sre sonunda ticari olarak kendi kendilerine
yeter durumda olup olmad denetlenmelidir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken bir
baka husus da, sbvansiyonlarn, yatrm maliyetlerinin belirli bir ksmn
karlamasdr. Maliyetlerin tamamn karlayan sbvansiyonlarn kolaylkla bir
tevik mekanizmas olmaktan kp kamu kaynaklarnn israf edilmesi sonucunu
dourduu uygulamada ska grlmektedir.
evre dostu sbvansiyonlar, zellikle geri kazanmay tevikte ve bylece
belediyelerin toplamak ve bertaraf etmek zorunda olduklar kat atklarn
azaltlmasnda faydal olabilirler. ngilterede byle bir sistem - hem de belediyelere
ekstra bir maliyet yklemeksizin - uygulanmaktadr. Bu konuya ilikin olarak nc
blmde bilgi verilmektedir.

48

5.7 Ekonomik Aralarn Performans lleri

Bir ekonomik aracn bir lkede ya da bir sektrde baar ile uygulanm olmas ayn
aracn bir baka lke ya da sektrde baarl olacann garantisi deildir. Hatta bazen
yerel etkenler bir aracn baarsnda o kadar nemli bir rol oynarlar ki, bir belediyede
istenen sonular veren bir ara dier bir belediyede beklenen performans
gstermeyebilir. Bu baar unsurlarn belirlemek ve genelde ekonomik aralarn
performanslarn lmek iin aadaki kriterler kullanlabilir (DHV R&R 2000):
Ekonomik Verimlilik ekonomik ara verimli alan piyasa koullarna ve
bunlarn getirdii doal kaynak dalmna olabildiince az mdahale etmeli ve
teknolojik yeniliklere srekli bir tevik arac olmaldr;
Gelir Salamak ekonomik aracn salad gelir en azndan aracn uygulayan
kuruluun brokratik maliyetlerini karlamaldr;
evre Performans evreye olan zararlarn ekonomik aralar aracl ile
azaltlmas, ancak evreye verilen zararn maliyetini (hem kirlilik hem de kstl
doal kaynaklarn verimsizce kullanlmas) bu zarar verenler dedii srece
baarlabilir;
Brokratik

(letme)

Maliyetler

ekonomik

aralarn

uygulanmas

verimliliklerini azaltacak boyutlarda brokratik ya da iletme maliyetlerine yol

amamaldr;
Hakkaniyet ara sonucu dk gelirli ve dier korunmas gerekli gruplar
(rn. yoksullar ve yallar), yksek gelirlilerden ya da korunmaya daha az
gereksinim gsteren dierlerinden daha ok yk altnda kalmamallar; ve
Kurumsal Uygunluk seilecek ekonomik aralar gncel ya da potansiyel
ulusal yasa ve ynetmeliklere uygun olmaldr.
Ekonomik aracn hedef ald mal ya da servislerin fiyat esneklii hakkndaki
varsaym ve veriler aralarn planlanmasnda belki de en nemli unsurlardr. Bu bilgi
bir aracn hem tevik yaratma kapasitesini, yani evre performansn, hem de gelir
salama performansn belirlemekte kullanlr. Talebin fiyat esneklii tketicilerin
fiyat artlarna olan tepkilerini lmeye yarayan bir kavramdr. Eer talep esnekse
fiyatta (mali ara yznden) meydana gelecek kk bir art, talepte (ve talebin
yaratt evre etkilerinde) byk bir azalmaya yol aacaktr. Ayn ekilde, esnek
49

olmayan bir talepte kayda deer bir azalma salamak ancak fiyatta (ekonomik ara
yznden) byk bir art yaratmakla mmkn olur. Bunun yerine, genellikle fiyat
artn az ve talebi olduu gibi tutup yksek gelir salama yolu seilmektedir.
(Bilitewski, 2008)
5.8 Trkiyedeki TV Uygulamas
Trkiyede uygulanan evre Temizlik Vergisi (TV) su tketimine ve emlak
deerine endeksli bir kullanc harcdr. 1993 ylnda 3914 Sayl Belediye Gelirleri
Yasas'nda yaplan dzenlemeyle 1994ten itibaren uygulanmaya balanmtr.
TV; daha etkin tahsilat iin 2 Ocak 2004 tarih ve 5035 sayl kanunla konutlarda su
faturalarna dahil edilmitir. yerleri iin ise 7 farkl bina grubuna dayal
cretlendirme devam etmitir.
TVnin konutlar iin su faturalarna bal tarife deerlerinin geliimi izelge 5.4de
vermitir.
izelge 5.4 : TV Tarifesinin Geliimi

Yllar

Bykehirler
(Kr./m3.su)

Dier Belediyeler
(Kr./m3.su)

Kalknmada
ncelikli Yreler
(Kr./m3.su)

2010

20

16

2009

20

16

2008

18

15

7,5

2007

17

14

2006

16

13

6,5

2005

15

12

2004

10

10

50

yeri ve dier binalardan alnan TV tutar 2010 ylnda 2009a oranla art
olmamtr. Bykehirlerde 20-2.375 YTL arasnda, dier belediyelerde 16-1.900
arasnda belirlenmitir. Kalknmada ncelikli blgelerde ve nfusu 5 binden az olan
yerlerde % 50 indirimli uygulanr. TV iyeri tarifesi izelge 5.5de verilmitir.
(Gelir daresi Bakanl nternet Sitesi, 2010)
TVnin % 10u evre ve Orman Bakanlnda evre Kirliliini nleme Fonuna
ayrlmakta olup geri kalan Belediyelere aittir.
Gncel tahminler, evre Temizlik Vergisi'nden elde edilen haslatn, toplama ve
bertaraf maliyetinin ancak %25ini karladn gstermektedir.

51

1.900
1.200
790
390
230
120
40

I.GRUP

II.GRUP

III.GRUP

IV.GRUP

V.GRUP

VI.GRUP

VII.GRUP

BNA
GRUPLARI

23-

b) Daimi surette

33

97

190

300

600

900

1.500

52

23

68

130

230

480

700

1.200

20

55

120

190

390

570

970

faaliyet gsteren
Yatak kapasitesi:
lunapark,
panayr,
Kullanm alan
(Okul,yurt,kre,de
(Konaklama
2
fuar,
stadyum,
rshane,
(m ):
tesisleri ile
hipodrom, spor
kurs,eitim
hastaneler ve dier a) Her trl yeme, salonu gibi yerler
merkez, anaokulu,
yatakl salk
ime ve elence
ile eya
yuva vb. eitim ve
tesislerine ait
yerleri.
depolamaya
retim faaliyeti
binalar.)
mahsus olan
yaplan binalar.)
yerler.

renci says:

1-

izelge 5.5 : TV yeri cretleri (TL)

16

40

97

150

300

480

790

(Sinema, tiyatro,
opera, bale vb.
biletle girilen
koltuklu elence
yerleri.

Koltuk says:

4-

40

120

230

390

790

1.200

1.900

(1, 2, 3 ve 4 nc
sradakiler hari,
ticari, snai, zirai
ve mesleki
faaliyetler iin
kullanlan binalar
ile bunlar dnda
kalan faaliyetlere
mahsus binalar.)

Personel says:

5-

5.9 Ekonomik Aralarn Karlatrlmas

Kat atk hizmetlerinin tarifelendirilmesi uygulamalarnda aada sralanan
alternatifler ne kmaktadr. Bu alternatiflerin temel zellikleri yanlarnda
zetlenmitir. (Steiner ve Wiegel, 2009)
1. Ev bana tarife: Tevik salamaz
2. Hanehalk bana tarife: daresi gtr.
3. Yzlmne bal tarife: daresi gtr.
4. Hacme bal tarife: letmesi zordur.
5. Arla bal tarife: Teknik olarak uygulamas zordur.
6. Mlk deerine bal tarife: Bu almada irdelenecektir.
7. mha noktasna mesafeye bal tarife: Adaletli deildir.
ve bunlarn kombinasyonlar (genellikle 1/2/3, 4/5 ile birleir).
Tarife Sisteminin uygulamadaki avantajlar aada sralanmtr
a) Az atk retmeye zorlayacak bir mali mekanizma olmas ve uygulama
rneklerinde atk azaltmnn salanm olmas
b) Kirleten der lkesi ile uyumlu olmas.
c) Dsal maliyetlerin dorudan atk reticisine yanstlmas.
d) Daha etkin bir gelir salama yntemi olmas.
Tarife Sisteminin uygulamadaki dezavantajlar aada sralanmtr
a) Gelir dzeyinin dk olduu lkelerde uygulama zorluu.
b) Kaak p dkmlerine yol amas.
c) Bozuk gelir dalm olan lkelerde ykn dk gelirli nfus kesimine
binmesi.
d) zelletirmeyle birlikte uygulandnda tarife miktarlarnn kara dayal olarak
artmas.
Kat atk hizmetlerinin finansmanyla ilgili uluslararas uygulamalar izelge 5.6da
zetlenmitir.

53

izelge 5.6 : Atk Ynetiminde Uluslararas Finansal Ara Uygulamalar

lke
Avustralya
Belika
Kanada
Danimarka
Finlandiya
Fransa
Almanya
zlanda
talya
Japonya
Hollanda
Norve
spanya
sve
svire
Birleik Krallk
ABD
Trkiye

Atklara Bal Finansal Aralar

Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: zgn Vergi + Tarife
Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: zgn Vergi + Tarife
Evsel: zgn Vergi
Ticari ve sanayi: Tarife
Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: Tarife
Evsel: Tarife
Ticari ve sanayi: Tarife
Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: zgn Vergi + Tarife
Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: Tarife
Evsel: zgn Vergi
Ticari ve sanayi: zgn Vergi
Evsel: zgn Vergi
Ticari ve sanayi: zgn Vergi
Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: ..
Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: ..
Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: zgn Vergi
Evsel: zgn Vergi
Ticari ve sanayi: zgn Vergi
Evsel: zgn Vergi
Ticari ve sanayi: zgn Vergi
Evsel: zgn Vergi
Ticari ve sanayi: zgn Vergi
Evsel: zgn Vergi
Ticari ve sanayi: Tarife
Evsel: zgn Vergi + Tarife
Ticari ve sanayi: ..
Evsel: zgn Vergi
Ticari ve sanayi: zgn Vergi

54

Gelirlerin Finanse
Ettii Hizmetler
Bertaraf
Toplama
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf
Toplama + Bertaraf

2000 ylnda Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstitsnce belediyelere

uygulanan bir soru kad uygulamasnda kat atk hizmetlerinin finansman iin
model tercihleri sorulmutur. Belediye yneticilerinin %57si TV uygulamasn
uygun bulurken, drtte biri (%24) genel vergilendirme modelini desteklemitir.
Belediyelere ynelik bu aratrma sonular izelge 5.7de zetlenmitir. (Gler,
2001)
izelge 5.7 : Belediyelerin Finansal Model Tercihleri
Finansal Yntem

Belediye Says

Yzdelik Oran

Genel vergilendirme ile

248

%24

Konuya zg vergilendirme ile

598

%57

Su gibi tarifelendirerek

155

%15

Dier

43

%4

1044

%100

Toplam

55

56

6. ATIK YNETMNDE MALYETLER VE FNANSMAN HTYACI

6.1 Kat Atk Ynetimi Giderleri ve Toplam Giderlere Oran
evre ve Orman Bakanl verilerine gre belediyeler btelerinin %40n, atk
toplama ve depolama hizmetlerini de ieren temizlik ileri iin kullanmaktadrlar.
(Saytay, 2007) ok sayda yaynda, belediye btelerinin yaklak %40nn bu i
ile ilgili harcamalardan olutuu ileri srlmektedir. Oysa, Trkiyede temizlik
hizmetlerinin maliyeti, Cumhuriyetin hibir dneminde bu oran dzeyinde
gereklememitir. (Gler, 2001) Modern bertaraf yntemlerinin uygulanmasyla
maliyetlerin bu orana ykselecei iddia edilebilir. Ancak maliyetlerin ounun
mevcut durumda olduu gibi toplama hizmetlerinde ortaya kt dnldnde
bu orann gerei yanstmad anlalmaktadr.
Yabanc kurulular tarafndan dnya genelinde azgelimi lkeler iin yaplan
aratrmalarda, (1) kat atk ynetimi ile ilgili maliyetlerin, yerel ynetim gelirlerinin
yaklak %30-40n kapsad, (2) bu maliyetin yksek olduu, (3) hizmetten kentte
yaayanlarn %50-70inin yararlanabildii, (4) hizmet kalitesinin yetersiz olduu, (5)
plerin akta dzensiz biimde depoland saptamalar yaplmaktadr. Trkiye
iin, p hizmetlerinin belediye giderleri iinde %40 dzeyinde yer tuttuu sav, ite
bu kaynaklardan esinlenme ile yaplmaktadr. (Gler, 2001)
Konuyla ilgili gerek durumu grmek amacyla Maliye Bakanl Muhasebat Genel
Mdrlnce aklanan gncel verilere baktmzda, evre Koruma Hizmetleri
bal altnda incelenen p hizmetlerinin toplam Belediye Bte giderleri iinde
%10luk bir orana sahip olduu grlmektedir. (izelge 6.1, izelge 6.2) (T.C.
Maliye Bakanl nternet Sitesi, 2010)

57

Sos. Gv.
Pirim
Giderleri
346.840
521
76.504
136.271
78.919
136.641
16.523
31.818
361

2.784.805
2.813
553.681
844.220
528.614
854.917
107.984
230.994
3.240

Genel Kamu Hizmetleri

Savunma Hizmetleri

Kamu Dzeni ve Gvenlik Hizmetleri

Ekonomik ler ve Hizmetler

evre Koruma Hizmetleri

skan ve Toplum Refah Hizmetleri

Salk Hizmetleri

Dinlenme Kltr ve Din Hizmetleri

Eitim Hizmetleri

831.219

TOPLAM

5.944.940

6.821

Sosyal Gvenlik ve Sosyal Yardm Hiz. 33.672

2008

Personel
Giderleri

631.434

58

1.493.257

250.309

23.833

110.418

11.173

6.088

2.023

15.753

12.967

21

1.060.672

Faiz
Cari
Giderleri Transferler

10.565.757 631.434

174.228

87.265

1.028.403

177.235

1.414.069

1.858.661

1.694.781

387.507

6.159

3737449

Mal ve
Hiz. Alm
Giderleri

izelge 6.1 : 2008 Yl Belediye Bte Giderleri

139

224

6.711

3.239

19.467

106.949

Sermaye
Transferi

11.000.982 136.729

3.138

1.762

266.787

18.440

4.676.592

470.139

4.258.552

273.053

70

1.032.449

Sermaye
Giderleri

TOPLAM

468.307

116.461

1.668.644

331.355

7.095.018

2.941.595

6.969.044

1.303.712

9.584

354.766 30.959.084

354.766 10.055.364

Bor
Verme

izelge 6.2 : evre Koruma Giderleri ve Toplam Giderlere Oranlar

evre Koruma
Hizmeti Giderleri

Toplam Bte
Giderleri

Oran

2006 Yl

2.051.006

21.640.204

9%

2007 Yl

2.411.703

25.832.553

9%

2008 Yl

2.941.595

30.959.084

10%

Bin TL

Belediyelerin bte sistemlerindeki farkllklardan kaynaklanan sapmalar dikkate

alnarak temizlik hizmetleri giderlerinin bir blmnn genel kamu hizmetleri
dahilinde deerlendirilebilecei gz nne alnrsa bu orann ortalama %15
seviyesine kabilecei ngrlebilir. Bu oran baz belediyelerin bteleri zelinde
de dorulanmaktadr. (izelge 6.3, izelge 6.4) (Gler, 2001) (Gll, 2007)
izelge 6.3 : Belediye Toplam Harcamalar iinde (%) Temizlik Giderleri
Belediye Trleri

1996 (%)

1998 (%)

Bykehir Belediyeleri

2,04

1,43

BB le ve Alt kademe

22,23

22,67

l Merkezi

14,89

15

le Merkezi

12,9

15

Kasaba Belediyeleri

7,53

13,91

lke Geneli

10,87

15,28

59

izelge 6.4 : stanbuldaki Baz Belediyelerin Bteleri ve Kat Atk Maliyetleri

2005 Yl
ngrlen
Atk Maliyeti
(TL)

2005 Yl lelerin
Btelerinden Atk iin
Kullandklar Miktar
(%)

Sra

le Belediyesi

2005 Yl
ngrlen le
Btesi (TL)

Adalar

16.535.000

1.725.072

10,43

Bayrampaa

60.000.000

6.960.000

11,60

Eminn

63.136.021

6.582.991

10,43

Esenler

46.789.626

6.796.056

14,52

Eyp

65.000.000

8.046.687

12,38

Fatih

72.000.000

9.218.550

12,80

Gngren

44.978.328

4.645.844

10,33

Kathane

53.421.407

8.430.742

15,78

Kartal

65.125.000

6.623.765

10,17

10

Kkekmece

135.000.000

18.502.420

13,71

11

Pendik

67.000.000

8.518.496

12,71

12

ili

105.000.000

17.322.210

16,50

13

skdar

87.440.000

12.609.560

14,42

14

ile

5.000.000

515.220

10,30

6.2 Yatrm htiyac

6.2.1 Mevcut ve Planlanan Bertaraf Tesisleri
ileri Bakanl Mahalli dareler Genel Mdrl verilerine gre 2009 yl Adrese
Dayal Nfus Kayt Sistemi sonularna gre Belediyelerin nfus gruplar ve trleri
itibariyle dalm izelge 6.5de verilmitir. Buna gre Trkiyede toplam 2.951
adet Belediye bulunmaktadr. (Mahalli dareler Genel Mdrl nternet Sitesi,
2010)

60

izelge 6.5 : Trlerine ve Nfuslarna gre Belediyelerin Dalm (2009)

Nfus Aralklar

Toplam

B.ehir

l
Merkezi

B.ehir
le

le
Merkezi

Belde

Toplam

2.951

16

65

143

749

1.974

0 1.999

925

52

873

2.000 4.999

1.134

218

916

5.000 9.999

327

177

145

10.000 24.999

228

11

175

40

25.000 49.999

89

19

61

50.000 99.999

96

23

17

55

100.000 249.999

67

24

32

11

250.000 499.999

54

10

43

500.000 999.999

23

1.000.000dan byk

16

evre ve Orman Bakanlnn 2010 yl Mart Ay verilerine gre halihazrda

iletmede 41 adet Kat Atk Bertaraf Tesisi, 581 belediyeye hizmet vermektedir.
Bakanlk yetkilileri iletmedeki tesis saysnn 2010 ylnda 54e ulaacan
ngrmektedirler. Bunun dnda inaat safhasnda 42, plan proje safhasnda ise 19
tesis bulunduu belirtilmektedir. letme, inaat ve planlama aamasndaki tesislerin
lke genelindeki dalmn gsteren harita ekil 6.1de verilmitir. (T.C. evre ve
Orman Bakanl nternet Sitesi, 2010)

61

Metan gazndan elektrik retim tesisi: 3 tesis

naat safhasnda: 42 tesis

62

ekil 6.1 : Mevcut ve Planlanan Kat Atk Bertaraf Tesisleri (Mart 2010)

Plan-proje safhasnda: 19 tesis

letmede: 41 tesis

letmedeki ve hedeflenen Kat Atk Bertaraf Tesisi saylar ile hizmet nfuslar
izelge 6.6da verilmitir. Tesis saylarnn geliimi ise ekil 6.2de grlmektedir.
(T.C. evre ve Orman Bakanl nternet Sitesi, 2010)
izelge 6.6 : Kat Atk Bertaraf Tesisi Saylar ve Hizmet Nfuslar
Yllar

Tesis Says

Hizmet Nfusu

2008

38

31 milyon

2009

41

32,5 milyon

2010 Hedefi

54

35,5 milyon

54

60
50

41
38

40
30
20
10
0
2008

2009

2010 Hedefi

ekil 6.2 : Bertaraf Tesisi Saylarnn Geliimi

Planlanan tesislerin 8 adedi AB Hibe Programlar kapsamnda yrtlrken, 62 adedi

ise evre ve Orman Bakanlnn 2003/8 tarihli genelgesi kapsamnda ett
aamasndadr. ounluu oluturan bu 62 projenin birounda yer seimi, ED
sreci ve finansman sorunlar bulunmaktadr. (izelge 6.7)

63

izelge 6.7 : Planlanan Bertaraf Tesisi Saylar

Tesis Says

Belediye
Says

Hizmet Alan
Nfus

2003/8 genelgesi kapsamnda ett

aamasndaki projeler

62

590

17.076.912

AB projeleri

113

3.867.493

Dzenli Depolama Yapan Belediyeler

41

581

32.075.218

TOPLAM

113

1.284

53.019.623

6.2.2 Yatrm htiyacnn Mali Karl

Kresel snma, nfus art, iklim deiiklii gibi kresel lekte evre sorunlar ile
mcadelede yaplmas gerekli evre yatrmlarnn maliyeti gn getike artmaktadr.
lk tahminlere gre lkemizde ABye uyum kapsamnda evre iyiletirilmesi
amacyla endstri, tarm ve kentsel alt yaplar da ierecek ekilde yaplmas gereken
yatrmlarn maliyeti 2006 yl itibariyle 109.650.259.000 TLdir (59.006 milyon
Avro) (UES, 2006). evre alannda ihtiya duyulan yatrmlarn % 80inin kamu
sektr, % 20sinin ise zel sektr tarafndan yaplmasnn ngrld ayn
almada belirtilmektedir. Bu yatrm ihtiyac, yaplan tahmini almalarn kapsam
ile snrl olup daha ayrntl almalarla sektrler eksikliklerin belirlenmesi
gerekmektedir.
UES raporunda ulusal ve yerel dzeyde kurumsal yapnn glendirilmesinin nemi
vurgulanarak atk sektrnde AB mktesebatna uyum iin yaklak 3.000 ilave
personele ihtiya duyulaca dnlmektedir. Personel maliyeti ilk yirmi yl iin
340 milyon Avro olarak tahmin edilmekte olup, bu maliyetin OB ile Belediyeler
tarafndan karlanmas planlanmaktadr.
Uyumu salamak iin zel sektr tarafndan gerekletirilecek yatrmlarn
planlanmasna ve ynetimine kamu sektrnn dahil olmas ya da katk salamasna
ihtiya duyulmaktadr. izelge 6.8de 2007-2023 yllar arasnda evre yatrmlarnn
sektrlere gre dalm gsterilmektedir. Kat atk sektr 17.765 milyon TL ile %
16lk paya sahiptir (UES, 2006). Ambalaj atklarn toplanmas ve tanmasna ait
aralarn maliyeti bu maliyet hesabna katlmamtr.

64

izelge 6.8 : evre Yatrmlarnn Sektrlere Gre Dalm

Yatrm htiyac
Sektrler
(Milyon TL)*

(Milyon Avro)

Oran (%)

Su Sektr Toplam

63.114

33.969

58

Kat Atk Sektr Toplam

17.762

9.560

16

Hava Sektr Toplam

69

37

Grlt Sektr Toplam

Kimyasallar Sektr Toplam

27.415

14.755

25

490

264

108.851

58.585

100

EKK Sektr Toplam

Doa Koruma Sektr Toplam
Genel Toplam
* 1 Avro 1,858 TL alnmtr

UES raporunda evre alannda Direktife zg Yatrm Planlarnn finansman

analizi yaplrken farkl finans kaynaklarndan faydalanlabilecei dnlmektedir
denilmektedir. lkemizde evresel yatrmlar yeterli finansal kaynak salanarak
gerekletirilmesine ramen, yapldktan sonra etkin bir ekilde iletilememektedir.
(itil, 2009)
Bu nedenle bir yandan yatrm projelerinin, iletme aamasndaki maliyetler dikkate
alnarak tasarlanmalar gerekirken dier yandan iletme maliyetlerin finansmanna
ynelik srdrlebilir bir mekanizma oluturulmaldr.
6.3 Uygulamadaki letme Maliyeti rnekleri
Farkl kaynaklardan alnan iletme maliyetleri verilerine gre, ton atk bana oluan
birim maliyetler kat atk hizmetlerinin farkl bileenleri iin izelge 6.9da
verilmitir.

65

izelge 6.9 : Kat Atk Hizmet Bileenlerinin Birim Maliyet Aralklar

Birim Maliyet Aral
($/ton)

Trkiye iin Yaklak

Deerler ($/ton)

Toplama

15-75

15-20

Tama

5-20

5-10

Dzenli depolama

10-20

8-10

30-115

28-40

1-3

Yakma

30-80

Kompost Yapma

15-40

15

Hizmet Bileenleri

Toplam
Dzensiz depolama

Kat atk hizmetlerindeki birim maliyetlerin lkelerin gelimilik dzeylerine gre

dalmn gsteren bir almann sonular ise izelge 6.10da verilmektedir.
izelge 6.10 : Gelimilik Dzeylerine Gre Birim Hizmet Maliyetleri
Dk Gelirli
lkeler ($/ton)

Orta Gelirli lkeler

($/ton)

Sanayilemi
lkeler ($/ton)

15-30

30-70

70-120

Tama

3-5

5-15

15-20

Bertaraf

1-3

3-10

20-50

19-38

38-95

105-170

Hizmet Bileenleri
Toplama

Toplam

Yaplan aratrmalarda 3 farkl belediyeden iletme maliyeti rnekleri alnmtr. Bu

belediyeler stanbul ve Mersin Bykehir Belediyeleridir.
6.3.1 stanbul Bykehir Belediyesi
stanbulda 2008 ylnda yaplan dzenlemeyle Belde Belediyeleri kaldrlm ve le
says

39a

ykseltilmitir.

stanbulda

halihazrda

Bykehir

Belediyesi

sorumluluunda olan iki adet dzenli depolama tesisi, iki adet kompost tesisi, iki
adet sznt suyu artma tesisi, bir adet tbbi atk yakma tesisi ve bir adet tbbi atk
sterilizasyon nitesi bulunmaktadr.
66

2007 ylnda stanbuldaki evsel kat atk maliyetlerinin belirlenmesine ynelik

yaplan bir aratrmaya gre 2005 ylnda toplama, tama ve bertaraf hizmetleri dahil
toplam kat atk maliyetleri 378.209.333 TLdir. Bu maliyetin belediyelere dalm
ve nceki yllarla kyaslamas izelge 6.11de verilmitir. (Gll, 2007)
izelge 6.11 : stanbul'daki Toplam Kat Atk Maliyetleri (2003-2004-2005)
Belediyeler
Bykehir
Belediyesi

2003 Yl (TL)

2004 Yl (TL)

2005 Yl (TL)

70.954.292

97.593.706

125.592.193

le Belediyeleri

140.925.232

184.806.132

233.068.614

Belde Belediyeleri

13.122.288

15.662.445

19.548.526

Toplam

225.001.813

298.062.284

378.209.333

stanbuldaki toplam kat atk maliyetlerinin 2005 ylndaki Belediye trlerine

yzdelik dalm ekil 6.3de grlmektedir.
Belde
Belediyeleri
5%

Bykehir
Belediyesi
33%

le
Belediyeleri
62%

ekil 6.3 : Kat Atk Maliyetlerinin stanbul Belediyelerine Dalm

izelge 6.11 ve ekil 6.3de grld gibi le ve Belde Belediyelerinin
sorumluluunda olan toplama ve sprme hizmetleri toplam maliyetlerin %67sini
oluturmaktadr. Bykehir Belediyesi sorumluluundaki bertaraf, tama ile
meydan ve ana yollarn temizli ileri ise toplam maliyetlerin %33 kadardr.

67

Bykehir Belediyesinin sorumluluunda olan bertaraf maliyetleri izelge 6.12de

grlmektedir. Bu maliyetlere kat atk kapsamndaki tm tesislerin teknik
almalar, bakm, onarm, kat atklarn bertaraf ve geri kazanm tesisinin
iletilmesi dahildir.
izelge 6.12 : stanbuldaki Toplam Kat Atk Bertaraf Maliyetleri
Bykehir Belediyesi
Bertaraf Maliyeti

2003 Yl (TL)

2004 Yl (TL)

2005 Yl (TL)

42.231.503

55.639.931

69.306.638

Dzenli depolama tesisi kapsamndaki bertaraf maliyetlerinin birim maliyeti yaklak

10 $/ton seviyelerindedir. Bu maliyetin depolama bileenlerine dalm TL
cinsinden izelge 6.13de verilmitir.
izelge 6.13 : Dzenli Depolama Bileenlerine ait Birim Maliyetler (stanbul)
Yaplan ler

Birim Maliyet (TL/ton)

Gaz bacas yapm

0,13

Yol ve platform yapm

1,53

Sahaya rt topra serilmesi

0,61

Transfer istasyonlarnn iletilmesi

1,77

Sahann iletilmesi, plerin serilmesi ve sktrlmas

8,15

p sznt suyu maliyeti

1,46

Kullanlan makine ve aralarn kiras

0,68

Toplam

14,34

stanbul iin 2008 ylna ait atk verileri izelge 6.14de, yaklak bertaraf maliyetleri
ise izelge 6.15de zetlenmitir. (BB Atk Ynetimi Mdrl, 2010)

68

izelge 6.14 : stanbul iin 2008 Yl Atk Verileri

Veri Tr

Miktar

Toplam Oluan Atk

5.089.594

ton/yl

p Sznt Suyu

1.240.000

m3/yl

11.871

ton/yl

Tbbi Atk

izelge 6.15 : stanbul iin 2008 Yl Yaklak Bertaraf Maliyeti

Veri Tr

Miktar

Birim Bertaraf Maliyeti

14,34

TL/ton

Toplam Atk

5.089.594

ton/yl

Toplam Maliyet

72.984.778

TL/yl

6.3.2 Mersin Bykehir Belediyesi

Mersin Bykehir Belediyesine bal 4 le Belediyesi bulunmaktadr. le
Belediyelerince toplanan atklar, Bykehir Belediyesi sorumluluunda olan ve
2008 ylnda iletmeye alnan Dzenli Depolama Tesisinde bertaraf edilmektedir.
Belediyeler tm hizmetlerini ihale yoluyla zel irketlere grdrmektedir.
Dolaysyla Belediyeler iin bu hizmetlerin maliyetleri, ihale bedelleri olmaktadr.
le Belediyeleri toplama hizmetlerini 1 yl ila 2 yllk iletme sreleri iin ihale
etmektedirler. le Belediyelerine ait 2009 yl baznda oluan maliyetler izelge
6.16da verilmitir. Bu maliyetlere sprme hizmetleri de dahildir. (Mersin
Bykehir Belediyesi, 2010)

69

izelge 6.16 : Mersinde le Belediyelerinin hale Bedelleri

No

hale Tutar

1.

5.000.000

TL/yl

2.

5.500.000

TL/yl

3.

6.290.727

TL/yl

4.

5.000.000

TL/yl

Toplam

21.790.727

TL/yl

Mersindeki toplam atk oluumu ile tama ve bertaraf maliyetlerinin dahil olduu
ihale bedeli ise izelge 6.17de grlmektedir. (Mersin Bykehir Belediyesi,
2010)
izelge 6.17 : Mersin iin 2009 Yl Bertaraf Maliyeti
Veri Tr

Miktar

Toplam Atk
Toplam hale Bedeli
Birim Bertaraf Maliyeti

258.154

ton/yl

1.384.350

TL/yl

5,36

TL/ton

6.4 Ulusal Atk ve Maliyet Verileri

6.4.1 2008 yl Belediye Atk statistikleri
TK tarafndan 25 Mart 2010 tarihinde yaymlanan 2008 yl belediye atk
istatistiklerine gre 2008 ylnda toplam 24,36 milyon ton atk topland
belirlenmitir. Bu miktarn 13,31 milyon tonu yaz mevsiminde, 11,05 milyon tonu
ise k mevsiminde toplanmtr. (izelge 6.18)
Tm belediyelere uygulanan 2008 yl Belediye Atk statistikleri Anketi sonularna
dayanan bu verilere gre 3225 belediyenin 3129'unda atk hizmeti verildii tespit
edilmitir. Anket sonularna gre kii ba gnlk ortalama belediye atk miktar,
yaz mevsimi iin 1,16 kg, k mevsimi iin 1,13 kg, yllk ortalama ise 1,15 kg olarak
hesaplanmtr.

70

2008 ylnda Belediye atk miktarnn %46s bertaraf tesislerine gtrlmtr. 2008
ylnda atk toplama ve tama hizmeti verilen belediyelerden toplanan 24,36 milyon
ton atn, %41,3' belediye plnde, %9,3' bykehir belediyesi plnde,
%1,4' baka belediye plnde, %1'i akta yaklarak, %0,4' gmlerek, %0,2'si
dereye ve gle dklerek bertaraf edilmi, %44,9u dzenli depolama sahalarna,
%1,1'i ise kompost tesislerine gtrlmtr.
2008 ylndaki atk bertaraf ve geri kazanm tesisleriyle ilgili temel veriler ise
izelge 6.19da grlmektedir. (TK, 2010)

71

izelge 6.18 : Belediye Atk Temel Gstergeleri, 2008

Veri Tr

Miktar

2007 Adrese Dayal Nfus Kayt sistemine gre toplam nfus

70.586.256

Toplam belediye says

3.225

Toplam belediye nfusu

58.581.515

Anket uygulanan belediye says

3.225

Anket uygulanan belediye nfusu

58.581.515

Atk hizmeti verilen belediye says

3.129

Atk hizmeti verilen belediye nfusu

57.800.347

Atk hizmeti verilen nfusun toplam nfusa oran (%)

82

Atk hizmeti verilen nfusun toplam belediye nfusuna oran (%)

99

Toplanan belediye atk miktar (bin ton/yl)

24.361

Kii ba ortalama belediye atk miktar (kg/kii-gn)

1,15

Yaz Mevsimi
Belediye atk miktar (bin ton/yaz)

13.306

Gnlk toplanan belediye atk miktar (bin ton/gn)

67

Kii ba ortalama belediye atk miktar (kg/kii-gn)

1,16

K Mevsimi
Belediye atk miktar (bin ton/k)

11.055

Gnlk toplanan belediye atk miktar (bin ton/gn)

65

Kii ba ortalama belediye atk miktar (kg/kii-gn)

1,13

Atk bertaraf yntemleri ve miktar (bin ton/yl)

Bykehir belediyesi pl

2.277

Belediye pl

10.053

Baka belediye pl

348

Dzenli depolama sahalarna gtrlen

10.947

Kompost tesisine gtrlen

276

Akta yakarak

239

Dereye ve gle dkerek

48

Gmerek

100

Dier

73

72

izelge 6.19 : Atk Bertaraf ve Geri Kazanm Tesisleri Temel Gstergeleri, 2008
Veri Tr

Miktar

Atk bertaraf ve geri kazanm tesisleri ile hizmet edilen nfusun

belediye nfusuna oran (%)

47

Atk bertaraf ve geri kazanm tesisleri ile hizmet edilen nfusun

toplam nfusa oran (%)

39

Dzenli depolama sahas

Says

37

Kapasitesi (bin ton)

Gelen atk miktar (bin ton)

11.657

Dzenli depolama yntemiyle bertaraf edilen toplam atk miktar

(bin ton)
Yakma tesisi
Says

Kapasitesi (bin ton)

44

Gelen atk miktar (bin ton)

36

Yakma yntemiyle bertaraf edilen toplam atk miktar (bin ton)

29

Kompost tesisi
Says

Kapasitesi (bin ton)

551

Gelen atk miktar (bin ton)

276

Kompostlanan atk miktar (bin ton)

143

retilen kompost miktar (bin ton)

47

6.4.2 2008 Yl Belediye evresel Harcamalar

TK verilerine gre kamu sektrnn toplam evresel harcamalar, 2008 ylnda
8,98 milyar TL olarak gereklemitir. evresel harcamalarn, 5,63 milyar TLsini
cari harcamalar ve 3,35 milyar TLsini yatrm harcamalar oluturmaktadr. Yatrm
harcamalarnn %72,43 belediyelere, %2,05i il zel idarelerine ve %25,52si dier
kamu kurum ve kurulularna aittir.
Kamu sektr yatrm harcamalarnn %55ini su hizmetleri, %24n atksu
ynetimi hizmetleri, %7sini atk ynetimi iin yaplan harcamalar oluturmaktadr.

73

2008 ylnda Belediye evresel Harcamalar ise izelge 6.20de grld gibi
gereklemitir. (TK, 2010)
izelge 6.20 : 2008 yl Belediye evresel Harcamalarnn Dalm
Harcama Kalemleri
Su temini ileri ve hizmetleri
Atksu ynetimi hizmetleri
Atk ynetimi hizmetleri
Biyolojik eitliliin ve peyzajn
korunmas hizmetleri
Aratrma ve gelitirme
Harcamalar blnemeyen
faaliyetler (*)
Toplam

Cari (TL)

Yatrm (TL)

Toplam (TL)

1.800.067.200

1.327.023.227

3.127.090.427

418.572.686

508.125.125

926.697.811

2.245.518.522

230.284.836

2.475.803.358

128.119.747

197.257.403

325.377.150

448.421

10.030

458.451

683.393.758

161.935.554

845.329.311

5.276.120.334

2.424.636.175

7.700.756.508

(*) Harcamalar blnemeyen faaliyetler bal altnda, birden fazla evresel konuyu ieren ve
harcamalarnn konulara gre ayrtrlmas mmkn olmayan faaliyetler yer almaktadr.

2008 yl Belediye evresel Harcamalarnn, hizmet kalemlerine yzdelik dalm

ekil 6.4de gsterilmitir.

Peyzaj
4%

Ar-Ge
0%

Dier
11%
Su ynetimi
41%

Atk ynetimi
32%
Atksu ynetimi
12%

ekil 6.4 : 2008 yl Belediye evresel Harcamalarnn Yzdelik Dalm

74

ekil 6.4de grld gibi atk ynetimi harcamalar toplam belediye evresel
harcamalar iinde %32lik bir dilime sahiptir. Bu dilimin %90 cari harcamalara ait
olmas atk ynetimi iletme giderlerinin yksek hacmini gstermektedir.
izelge 6.20deki toplam harcamalarn belediye nfus gruplarna dalm ise
izelge 6.21de grlmektedir. (TK, 2010)
izelge 6.21 : evresel Harcamalarn Belediye Nfus Gruplarna Dalm

Nfus grubu

2008 yl toplam
evresel
harcamalar (TL)

2008 yl evresel
cari harcamalar
(TL)

2008 yl evresel
yatrm
harcamalar (TL)

TRKYE

7.700.756.508

5.276.120.334

2.424.636.175

5000 - 10000(*)

180.397.431

160.897.244

19.500.184

10001 - 25000

225.886.499

193.847.245

32.039.254

25001 - 50000

252.800.531

219.553.264

33.247.261

50001 - 100000

487.682.442

440.386.610

47.295.829

100001 - 500000

1.436.094.123

1.243.794.742

192.299.378

500001 - 1000000

1.260.466.793

875.988.701

384.478.095

1000001 - 5000000

1.947.032.371

1.150.083.976

796.948.398

5000000 +

1.910.396.316

991.568.550

918.827.766

(*) Nfusu 5000'nin altnda olan ile belediyelerine ait evresel harcamalar dahildir.

izelge 6.21, genel olarak nfusa bal olarak atk ynetimi giderlerinin arttn
gstermekle birlikte, harcamalar birim kent bana karlatrldnda byk
kentlerde kii ba atk maliyetinin de byd gzlenmektedir.

75

76

7. GELR GRUPLARINA DAYALI TV MODEL

7.1 Mevcut Vergilendirme Yaps ve Temel htiya
nceki blmlerde deinildii gibi Trkiyede kat atk hizmetlerine zg bir
kullanc harc niteliinde olan evre Temizlik Vergisi uygulamas bulunmaktadr.
evre Temizlik Vergisi, 2004 ylndan bugne konutlardan su tketimlerine endeksli
olarak, iyerlerinden ise bina gruplandrmasna gre sabit yllk tutarlar halinde tahsil
edilmektedir. Konuyla ilgili birok yaynda TVnin atk ynetimi maliyetlerini
karlamadna vurgu yaplmaktadr.
evre ve Orman Bakanlnn tespitine gre orta vadede atklarn toplanma ve
bertaraf dahil toplam maliyeti 40 $/ton seviyesindedir. (T.C. evre ve Orman
Bakanl nternet Sitesi, 2010)
2008 yl belediye atk ynetimi harcamalar; 2,2 milyar TLsi cari, 0,2 milyar TLsi
yatrm olmak zere toplam 2,4 milyar TL tutarnda gereklemitir. Cari tutar 2008
yllk atk miktar olan 24.361.000 tona oranladmzda ton bana iletme maliyeti
91 TL/ton olarak bulunur. 2008 yl ortalama dolar kuruna gre bu deer 70 $/ton
seviyelerindedir. Bu rakam Trkiye ortalamasnn olduka zerinde grnmektedir.
Atk ynetimi bal altnda yaymlanan cari harcama kalemi iinde evsel kat atk
toplama ve bertaraf hizmetleri dnda kalemler olduu ngrlmektedir.
(TK,2010)
Toplam maliyetin gereki biimde bulunmas amacyla farkl hesaplama yntemleri
uygulanmtr. Bu hesaplarn ayrntlar ilerleyen blmlerde sunulmutur.
evre ve Orman Bakanlnn yapt almalara gre hane bana tahakkuk eden
yllk TV tutar yaklak 15 $dr. Hane bana retilen yllk atk miktar ise
yaklak 1,5 tondur. u halde TV, ton atk bana 10 $/ton tutarndaki maliyeti
karlamaktadr. Bu miktar toplam birim maliyet olan 40$ ile kyaslandnda
toplam maliyetin yaklak %25ine denk dt grlmektedir. (DHV Consultants
ve R&R, 2000)

77

evre ve Orman Bakanlnn yaklak hesaplarna gre Trkiye genelinde atk

bertaraf maliyetlerinin karlanmas iin 4 kiilik bir aileden aylk ortalama 6-8 TL
atk bertaraf bedeli alnmas gerekmektedir. (T.C. evre ve Orman Bakanl nternet
Sitesi, 2010)
7.2 Seilen Finansal Model ve Gerekelendirme
Blm 5. de irdelenen ekonomik aralar incelenmesi sonucu u grler
oluturulmutur:
Ata bal (arlk, hacim vb.) tarifenin uygulanmas teknik olarak imkanszdr.
Hanehalk bana tarifenin idaresi ve takibi gtr.
mha noktasna mesafe gibi maliyet esasl tarifeler hakkaniyet iermemektedir.
Atk retimi gstergesi olarak llebilir tek veri su kullanmdr. (TV) Su
kullanmna dayal mevcut TV sistemi tahakkuk ve tahsilat altyaps avantajna
sahiptir.
Bertaraf tesislerinin yatrm kadar iyi iletilmesi de nemlidir.
p hizmetleri iin yatrm maliyetlerinin merkezi idarenin genel vergilendirmeden
ayraca pay ile karlamas orta vadede en uygun zmdr.
Daha kritik ve maliyetli olan iletme srecinin maliyetleri ise TV ile karlanabilir.
TV'nin iletme maliyetlerini karlamadaki yetersizliini gidermek amacyla
artrml uygulanmas gerekir.
Bu artrmn hakkaniyetli datm iin TK tarafndan belirlenmi gelir gruplar
esas alnabilir.
Gelir gruplarnn hane leinde snflandrlabilmesi iin mlk deerleri dikkate
alnabilir.
Mlk deerleri, mevcut vergilendirme sisteminde emlak vergisine bal hazr bir
hesap altyapsna sahiptir.
Mlk deeri ortalamann altnda olanlar iin mevcut tarifeye yakn deerler geerli
olmak zere kademeli olarak artrlm TV tarifesi uygulanabilir.
Bu dorultuda mlk deerine bal 5 farkl TV tarifesi belirlenmitir.

78

Bu almann nerisi olarak ortaya konulan bu modelin hesap ayrntlar ve

uygulama sonular ilerleyen blmlerde ayrntlandrlmtr.
Atk azaltmn tevik ynnden bu sistem zayf olmakla birlikte, sistem iinde
pn ayrarak teslim eden hanelere ynelik indirim uygulanabilir.
7.3 Kaynak Veriler
Kaynak veriler, modelin uygulanmasnda kullanlan verilerden olumaktadr. En
gncel veri btnnn 2008 yl iin yaymlanm olmas nedeniyle bu yl esas
alnmtr. Bu balk altnda sunulan hesaplarn bir blm oluturulacak modele
ynelik

hazrlanm

olmakla

birlikte

farkl

kaynaklardan

gelen

verilerin

dorulanmas amacyla yaplm ayrntlar da iermektedir. Doru sonulara

ulamak amacyla elde edilen veriler mmkn olduunca farkl hesaplarla
dorulanmaya allmtr.
Modelde esas olarak 4 temel veri grubu bulunmaktadr:
1. Nfus ve Hane Verileri,
2. Maliyetlere likin Veriler,
3. TV Haslatna likin Veriler,
4. Gelir Gruplandrmasna likin Veriler

Model mevcut TV yapsna dayand iin TV haslatndaki veri bileenleri

ncelikli olarak irdelenmitir.

7.3.1 Nfus ve Hane Verileri

7.3.1.1 Nfusun Yerleim Gruplarna Dalm
2008 ylna ait nfusun farkl yerleim gruplarna dalm ve oranlar izelge 7.1de
verilmitir. (TK, 2010)

79

izelge 7.1 : Nfusun Yerleim Gruplarna Dalm (2008)

Yerleim Gruplar

Nfus Verileri

Toplama Oranlar

2008 Toplam Nfus

71.517.100

%100

Bykehir Nfus

30.366.015

%42

B D Nfus

41.151.085

%58

l/le Nfus

53.611.723

%75

Belde/Ky Nfus

17.905.377

%25

K..Y. Nfuslar

25.746.156

%36

K..Y. Nfuslar (Bykehir)

1.662.123

%2

K..Y. Nfuslar (Bykehir D)

24.084.033

%34

Nfusu 5000'den az olanlar

7.866.881

%11

7.3.1.2 Hane Saylar ve Hanehalk Bykl

TK verilerine gre 2008 yl hane says ve hanehalk byklkleri izelge 7.2de
grlmektedir. (TK, 2010)
izelge 7.2 : 2008 Yl Hane Says ve Hanehalk Byklkleri
Hane Says

Nfus

Hanehalk By.

Kent

12.600.847

53.611.723

4,25

Kr (Belde-Ky)

5.193.391

17.905.377

3,45

Toplam

17.794.238

71.517.100

4,02

izelge 7.3 ise Belediye ynetiminde olanlarla atk hizmeti alabilenlerin hane
saylar ve nfus verilerini gstermektedir. (TK, 2010)

80

izelge 7.3 : Belediye Nfuslar ve Hane Saylar

Hane Says

Nfus

Belediye

14.577.368

58.581.515

Ky

3.218.878

12.935.585

Toplam

17.796.246

71.517.100

Atk Hizmeti Verilen

14.382.982

57.800.347

7.3.2 Maliyetlere likin Veriler ve Tahminler

7.3.2.1 Toplam Konut Kaynakl Atk Oluumu
Gereki bir maliyet hesaplamasna altlk oluturmak zere konut kaynakl atk
oluumu iin izelge 7.4de zetlenen hesap admlar oluturulmutur.
izelge 7.4 : Toplam Konut Kaynakl Atk Oluumu
No

Veri Tr

Deeri

Kaynak

Kii Ba Toplam Atk retimi

1,15

kg/kii.gn

(TK, 2010)

Kii Ba Konut Atk retimi

1,10

kg/kii.gn

Hesap Tahmini

Kii Ba Atk r. (Yllk)

401,5

kg/yl

(2) x 365

Kii Ba Atk r. (Yllk) (Ton)

0,40

ton/yl

(3) / 1000

Ortalama Hanehalk Bykl

4,02

kii/hane

(TK, 2010)

Hane Ba Atk retimi

1,61

ton/yl

(4) x (5)

Atk Hizmeti Verilen Hane

14.382.982

adet

(TK, 2010)

Toplam Konut Atk retimi

23.206.839

ton/yl

(6) x (7)

7.3.2.2 Toplam yeri Kaynakl Atk Oluumu

TV haslatnn bileenlerinden olan iyerlerindeki atk oluumuna odaklanmak ve
toplam iyeri atk retimini tahmin etmek zere izelge 7.5deki hesaplar
yrtlmtr.

81

izelge 7.5 : Toplam yeri Kaynakl Atk Oluumu

No

Veri Tr

Deeri

Kaynak

alan Ba Atk retimi

0,55

kg/kii.gn

Hesap Tahmini

Yllk alma Gn

249

gn/yl

Genel Veri

alan Ba Yllk Atk retimi

0,137

ton/yl

(1) x (2) / 1000

Ortalama alan Says

5,03

kii/iyeri

(TOBB, 2010)

yeri Ba Ortalama Atk Miktar

0,689

ton/yl

(3) x (4)

Toplam yeri Says

2.600.000

iyeri

(TK, 2010)

Toplam yeri Atk retimi

1.791.306

ton/yl

(5) x (6)

7.3.2.3 Toplam Atk Oluumu

yeri ve konutlar iin hesaplanan atk miktarlarnn toplama yansmas izelge
7.6da verilmitir.
izelge 7.6 : Toplam Atk Oluum Bileenleri
Veri Tr

Deeri

Toplam Konut Kaynakl Atk Oluumu

23.206.839

ton/yl

Toplam yeri Kaynakl Atk Oluumu

1.791.306

ton/yl

Toplam Atk Oluumu

24.998.145

ton/yl

7.3.2.4 Birim Maliyet Tahminine Dayal Maliyet Hesab

evre ve Orman Bakanlnca kabul edilen kat atk toplama ve bertaraf hizmetleri
birim fiyat olan 40 $/ton deerine gre hesaplanan toplam maliyet tutar izelge
7.7de sunulmutur.

82

izelge 7.7 : Birim Maliyet Tahminine Dayal Maliyet Hesab

No

Veri Tr

Ortalama Birim Maliyet

Deeri

Kaynak

40

$/ton

(OB, 2010)

Toplam Atk Oluumu

24.998.145

ton/yl

Hesap Verisi

Toplam Maliyet ($)

999.925.813

$/yl

(1) X (2)

2008 Ortalama Dolar Kuru

1,29

TL/$

(TCMB, 2010)

Toplam Maliyet (TL)

1.292.814.083

TL/yl

(3) x (4)

7.3.3 TV Haslatna likin Veriler

7.3.3.1 Yerleimlere Bal TV Tarifeleri ve Arlkl Ortalamas
evre Temizlik Vergisinin cretlendirilmesinde 3 ayr yerleim blgesi iin farkl
birim fiyat uygulamas genel vergilendirme kriterleri kapsamnda yaplmaktadr. Bu
fiyatlar ilgili blgelerin nfuslar orannda arlklandrlarak hane ba ortalama
TV fiyat bulunmutur. (izelge 7.8)
izelge 7.8 : Yerleimlere Bal TV Tarifeleri ve Arlkl Ortalamas
Yerleim Gruplar

Nfus

Oranlar

Tarife

Arlkl TV

Bykehir

30.366.015

42%

0,20

0,085

K..Y. +Nfus <5000

31.950.914

45%

0,08

0,036

Dier Yerleimler

9.200.171

13%

0,16

0,021

Ortalama Birim TV:

0,14

7.3.3.2 Hane Ba Su Tketimine Dayal Ortalama TV Oluumu

Hane ba TV oluumu toplam TV haslatnn ekirdeini oluturmaktadr.
Ortalama deerlerden yola klarak TVnin hane bana yansmasna baklmtr.
(izelge 7.9)

83

izelge 7.9 : Hane Ba Su Tketimine Dayal Ortalama TV Oluumu

No

Veri Tr

Deeri

Kaynak

Ortalama Hane Ba TV

0,14

TL/m3.su

Hesap Verisi

Kii Ba Su Tketimi

0,08

m3/kii.gn

Hesap Verisi

Ortalama Hanehalk Bykl

4,02

kii/hane

(TK, 2010)

Gnlk Hane Su Tketimi

0,32

m3/hane.gn

(2) x (3)

Aylk Hane Su Tketimi

9,64

m3/hane.ay

(4) x 30

Yllk Hane Su Tketimi

115,17

m3/hane.yl

(5) x 12

Hane Ba Yllk Ort. cret (TL)

16,30

TL/hane.yl

(1) x (6)

Hane Ba Yllk Ort. cret ($)

12,64

$/hane.yl

(7) / 1,29

7.3.3.3 Toplam TV Oluumu

Hane ve iyeri baznda yaplan hesaplarla elde edilen sonular kullanlarak toplam
TV haslatna ilikin kestirimde bulunulmutur. Hesaplanan haslat deerinin
gerekleen haslat deeriyle rtt grlmtr. (izelge 7.10)
izelge 7.10 : Toplam TV Oluumu
No

Veri Tr

Hane Ba Yllk Ort. cret (TL)

Deeri

Kaynak

16,3

TL/hane.yl

Hesap Verisi

Hane Says

14.382.982

hane

(TK, 2010)

Toplam Hane Tahakkuk

235.120.479

TL/yl

(1) x (2)

yeri Ba Yllk Ort. cret

30

TL/iyeri.yl

Hesap Verisi

yeri Says

2.600.000

iyeri

(TK, 2010)

Toplam yeri Tahakkuk

78.000.000

TL/yl

(4) x (5)

Toplam Tahakkuk

313.120.479

TL

(3) + (6)

Tahsilat / Tahakkuk Oran

Toplam TV Haslat

%80
250.496.383

84

Hesap Verisi
TL

(7) x (8)

7.3.3.4 Toplam ekilen Su Miktarna Bal TV Oluumu

Trkiyedeki temel evresel gstergelerden olan toplam ekilen su miktar zerinden
TV haslatna ilikin bir dorulama hesab yaplmtr. (izelge 7.11)
izelge 7.11 : Toplam ekilen Su Miktarna Bal TV Oluumu
No

Veri Tr

Deeri

Kaynak

5.300.000.000 TL/hane.yl

(TK, 2010)

Toplam ekilen Su

Kayp Kaaktan Kalan Oran

%45

Hesap Verisi

Tahsilat / Tahakkuk Oran

%80

Hesap Verisi

Toplam Datlan Su

1.908.000.000

(1) x (2) x (3)

Ortalama Hane Ba TV

Toplam TV

0,14

TL/m3.su

Hesap Verisi

269.492.010

TL/yl

(4) x (5)

7.3.3.5 Gerekleen TV Haslatlar ve Dalm

Maliye Bakanl, Muhasebat Genel Mdrlnn yaymlad Kamu Hsaplar
Blteni uyarnca 2008 yl toplam TV Haslat 265.725.000 TLdir. Bu haslatn
dalm izelge 7.12deki gibi hesaplanmtr.

izelge 7.12 : Gerekleen TV Haslatlar ve Dalm

No

Veri Tr

Deeri

Kaynak

Gerekleen Toplam TV Haslat

265.725.000

TL/yl

(Maliye Bak., 2010)

Toplam Konut TV

187.725.000

TL/yl

Hesap Verisi

Toplam yeri TV

78.000.000

TL/yl

Hesap Verisi

TV haslat yerleim trleri ve bina saylaryla ilikilendirilerek izelge 7.13de

sunulmutur.

85

izelge 7.13 : TV Haslatnn Yerleim Trleri ve Bina Saylaryla likisi

Konut
yeri
B

B D

Genel Toplam

Toplam

Nfus

30.366.015 41.151.085

71.517.100

TV Haslat

79.149.339 108.575.661 187.725.000 78.000.000

265.725.000

%42

%58

%100

Bina Saylar

6.107.000

8.276.000

14.383.000

2.600.000

16.983.000

Bina Ba TV (TL)

12,96 TL

13,12 TL

13,05 TL

30,00

15,65

10,02

10,15

10,09

23,20

12,10

Nfus Oranlar

Bina Ba TV ($)

Gerekleen TV haslatlarnn toplam maliyetlerle karlatrlmas izelge 7.14de

verilmitir.
izelge 7.14 : TVnin Maliyeti Karlama Oran
No

Veri Tr

Gerekleen Toplam TV Haslat

Toplam Hesap Maliyeti

TV nin Maliyeti Karlama Oran

Deeri

Kaynak

265.725.000

TL/yl

(Maliye Bak., 2010)

1.292.814.083

TL/yl

Hesap Verisi

%21

(1) / (2)

7.3.4 Gelir Gruplandrmasna likin Veriler

7.3.4.1 Hanehalk Gelir Dalm (2003)
Hanehalk gelirleri ile ilgili bilgiler, Trkiye statistik Kurumu tarafndan, 2004
ylnda yaynlanan Hanehalk Gelir - Tketim Harcamalar Aratrmasndan
alnmtr. Bu aratrmada, Trkiyedeki farkl blgeler iin toplam hane says,
ortalama hanehalk bykl, toplam hanehalk geliri ve %20lik gelir gruplar
baznda yllk gelir bilgileri yer almaktadr. (izelge 7.15) Trkiyedeki hanehalk
gelirleri toplamnn %20lik gelir gruplarna yzdelik dalm ekil 7.1de
gsterilmitir. Hane saylar iin 2008 yl gncel verileri kullanlmtr.

86

izelge 7.15 : Hanehalk Gelir Dalm (2003)

Gelirler (2003)

Hane Says

Hane Ba Gelir

TL

adet

TL

Gelir Gruplar
Tm Haneler

Toplam

180.917.854.964

17.794.238

10.167

En fakir %20

20%

11.933.742.784

3.558.848

3.353

Orta alt %20

20%

19.489.605.304

3.558.848

5.476

Orta %20

20%

26.853.204.596

3.558.848

7.545

Orta st %20

20%

38.128.645.472

3.558.848

10.714

En zengin %20

20%

84.512.656.807

3.558.848

23.747

Hane gelirlerinin, hanelerin %20' lik dilimlerine gre

dalm
I
6%

II
11%

V
47%

III
15%

IV
21%

ekil 7.1 : Hane Gelirlerinin %20lik Gelir Gruplarna Yzdelik Dalm

Ortalama hanehalk geliri, buradan yola karak hesaplanmtr. 2003 yl iin

bulunan TL bazndaki ortalama hane geliri, 2003-2008 dnemi kii bana den
gayrsafi yurtii hasla art oranyla (izelge 7.16) arplarak 2008 yl geliri tahmin
edilmitir. (izelge 7.17)

87

izelge 7.16 : GSYH Art (2003-2009)

Yllar

GSYH Art

Nfus Art

Fark

2003

Oranlar
%100

2004

%22,9

%1,5

%21,4

%121,4

2005

%16,1

%1,5

%14,6

%139,1

2006

%16,9

%1,5

%15,4

%160,5

2007

%12,9

%1,5

%11,4

%178,9

2008

%12,7

%1,5

%11,2

%198,9

2009

%0,4

%1,5

%-1,1

%196,7

izelge 7.17 : Hanehalk Gelir Dalm (2008)

Hane Ba Gelir

Hane Ba Gelir

(2003)

(2008) (%198,9)

TL

TL

TL

Gelirler (2003)
Gelir Gruplar

Tm Haneler

Toplam

180.917.854.964

10.167

20.221

En fakir %20

20%

11.933.742.784

3.353

6.669

Orta alt %20

20%

19.489.605.304

5.476

10.892

Orta %20

20%

26.853.204.596

7.545

15.007

Orta st %20

20%

38.128.645.472

10.714

21.308

En zengin %20

20%

84.512.656.807

23.747

47.229

7.3.4.2 Emlak Bedelleri ve Emlak Vergisi

TV gelirlerinin artrlmasna ynelik olarak hedeflenen haslatn gelir gruplarna
kademeli olarak datlmasn ngren tarife modeli, emlak vergisiyle ilikili olarak
uygulanacaktr. Bu dorultuda gelir gruplarnn emlak bedelleri ve vergisiyle
ilikisini kurmak amacyla emlak vergisi yaplanmasnn ana bileenleri izelge
7.18de verilmitir. Emlak vergisinin hesabnda etkili olan iki unsur bulunmaktadr:
Birim Arazi Maliyeti ve Birim Bina Deeri Bunlardan blgeler aras farkllk

88

gsteren ve asl belirleyici ola Birim Arazi Maliyetidir. Birim Arazi Maliyeti yerel
ynetimlerce oluturulan komisyonlar tarafndan belirlendii iin iller arasnda ve
hatta il iinde birok tutarszlklar grlmektedir. Bu durum ounlukla baz
belediyelerin daha fazla vergi toplayabilmek iin arazi maliyetlerini yksek
gstermesinden ileri gelmektedir. Trkiyedeki en dk ve en yksek arazi maliyeti
ve emlak vergisi kyaslamas yapmak zere izelge 7.19da iki rnek zerinden
hesaplama yaplmtr. Bu almada nerilen tarife modelinin gelir gruplarna
adaletli biimde uygulanabilmesi iin emlak bedelleri ve vergisinin lke baznda
tutarl bir tahakkuk yapsna kavuturulmas gerekmektedir.
izelge 7.18 : Emlak Vergisi Ana Verileri
Veri Tr

Deer (TL)

Emlak Vergisi Haslat

1.231.111.000

Ortalama Vergi Deeri

61

En az Arazi Maliyeti

En ok Arazi Maliyeti

25.000

En az Emlak Bedeli

En ok Emlak Bedeli

3.000

Vergi Oran

0,001

Vergi Oran (Bykehir)

0,002

89

izelge 7.19 : Emlak Vergisi Hesap Bileenleri ve En Az ve En ok Vergi rnekleri

No

Veri Tr

Bitlis Ta Mah.

Beyolu Ant Cd.

Kaynak

Bina Daire Says

adet

adet

Kabul

Arsa Bykl

300

m2

300

m2

Kabul

Daire Bykl

100

m2

100

m2

Kabul

Arsa Pay

50

m2

50

m2

(1) / (2)

Birim Arazi Maliyeti

TL/m2

25.000

TL/m2

Resmi Veri

Arsa Bedeli

50

TL

1.250.000

TL

(4) x (5)

Birim m2 Bina Deeri

40

TL/m2

2.000

TL/m2

Kabul

Daire Ba Bina Deeri

4.000

TL

200.000

TL

(3) x (7)

Emlak Deeri

4.050

TL

1.450.000

TL

(6) + (8)

10

Emlak Vergisi

4,05

TL/yl

11

Emlak Vergisi (B.ehir)

(9) x 0,001
2.900

90

TL/yl

(9) x 0,002

8. MODELN UYGULAMA SONULARI

8.1 Ulusal lee Dayal Sonular
Model, ncelikle Ulusal lek dzleminde oluturulmu ve modelin tm blgeler
iin kapsayc bir yapda olmasna dikkat edilmitir. lkin modelin ana fikrini
oluturan gelir gruplarnn tespiti yoluna gidilmitir.
8.1.1 Gelir Dalmna Bal Konut Gruplar
Gelir gruplandrmasnda TKin daha nceki almalarnda kulland %20lik
gelir gruplar yaklam esas alnmtr. Buna gre hane baznda fakirden yoksula be
gelir grubu tanmlanmtr. (izelge 8.1)
izelge 8.1 : Gelir Dalmna Bal Konut Gruplar
Konut Gruplar

Oran

Gelir Dalm
(TL)

Hane Says

Toplam

%100

180.917.854.964

17.794.238

%20

11.933.742.784

3.558.848

II

%20

19.489.605.304

3.558.848

III

%20

26.853.204.596

3.558.848

IV

%20

38.128.645.472

3.558.848

%20

84.512.656.807

3.558.848

Bu gelir gruplarn birebir haneler iin tespit etmek iin hane gelirlerini lebilecek
veriye ihtiya vardr. Bu amala her hane iin altyaps olan emlak vergisi sistemi
kullanlacaktr. (izelge 8.2)

91

izelge 8.2 : Konut Gruplarnn Emlak Vergisiyle likilendirilmesi

Konut Gruplar

Oran

Emlak Vergisi
Aral (TL)

Hane Says

Toplam

%100

4 - 3000

17.794.238

%20

4 - 24

3.558.848

II

%20

25 - 45

3.558.848

III

%20

46 - 75

3.558.848

IV

%20

75 - 300

3.558.848

%20

301 - 3000

3.558.848

Konut gruplarnn gelir dzeylerine bal olarak su tketimlerinin artaca

ngrlmtr. Bu dorultuda hane ba su tketimleri TV tarife hesaplarnn bir
bileeni olarak belirlenmitir. (izelge 8.3)
izelge 8.3 : Konut Gruplarnn Su Tketim Kabulleri
Konut Gruplar

Oran

Su Tketimleri

Gnlk Kii
Ba Karl

(m3/hane.yl)

(lt/kii.gn)

%20

140

95

II

%20

150

102

III

%20

160

109

IV

%20

170

116

%20

180

123

Tarifelendirme modelinin dier nemli bileeni olan hane saylar; yerleim trlerine
ve konut gruplarna gre hesaplanmtr. (izelge 8.4)

92

izelge 8.4 : Konut Gruplarnn Yerleim Trlerine Gre Hane Says Dalm
Hane Says Dalm
Konut Gruplar
Toplam

Bykehir
Belediyesi

K..Y. ve
Nfus<5.000

Dier
Belediyeler

Toplam

17.794.238

7.555.397

7.449.737

2.289.103

3.558.848

755.540

2.384.921

418.387

II

3.558.848

1.133.310

1.907.937

517.601

III

3.558.848

1.662.187

1.430.953

465.707

IV

3.558.848

1.888.849

1.192.461

477.538

3.558.848

2.115.511

1.033.466

409.871

8.1.2 Maliyetin Konut Gruplarna Datlmas

nerilen tarife modelinin ana k noktas olan TVnin gelir gruplarna kademeli
olarak uygulanabilmesi amacyla gelir dzeyi en dk grup referans alnarak her
grup iin art katsays belirlenmitir. (izelge 8.5) Bu katsaylar kabule dayal olup
karlanabilirlik gibi belirli kriterlere dikkat etmek kouluyla deitirilebilir.
izelge 8.5 : Maliyetin Konut Gruplarna Datlmasnda Kullanlan Katsaylar
Maliyet Datm
Katsaylar

Konut Gruplar

K (Taban Tarife)
I

1K

II

2K

III

3K

IV

4K

5K

93

2008 ylnda kat atk hizmetleri iin gerekli toplam maliyet izelge 7.7de
1.292.814.083 TL/yl olarak hesaplanmtr. Tarife modelinin toplamay hedefledii
TV tutarna esas olan konut haslat, ngrlen iyeri haslatnn toplam maliyetten
karlmasyla bulunmutur. (izelge 8.7)
nerilen model iyerleri iin bina gruplarna dayal mevcut cretlendirme sisteminin
devamln

ngrmektedir.

hafifletilmesi

amacyla

Konutlar

iyeri

zerindeki

cretlerinin

fiyatlandrma

kaydadeer

biimde

basksnn
artrlmas

hedeflenmitir. Buna gre mevcut durumda 30-40 TL dzeyinde olan iyeri ba

ortalama yllk TV tutarnn 150 TLye karlmas gerekmektedir. (izelge 8.6)
izelge 8.6 : Hedeflenen yeri TV Haslat
yeri Verileri

Tutar

yeri Says
yeri Ba Ortalama TV Hedefi (Zaml)
Toplam yeri Haslat Hedefi

2.600.000

iyeri

150

TL/iyeri.yl

390.000.000

TL/yl

izelge 8.7 : Maliyete Bal Hedeflenen TV Konut Haslat

Haslat Hedefleri

Tutar

Maliyete Bal Toplam Haslat Hedefi

1.292.814.083

TL/yl

Toplam yeri Haslat Hedefi

390.000.000

TL/yl

Toplam Konut Haslat Hedefi

902.814.083

TL/yl

Mevcut vergilendirme sisteminde ngrlen ve krsal kalknmann desteklenmesi

amac tayan birim fiyatlarn yerleimlere gre kademelendirilmesi uygulamas, bu
modelde de hesaba katlarak katsaylar eklinde ifade edilmitir. (izelge 8.8)

94

izelge 8.8 : Yerleimlere Gre Tariflendirme Katsaylar

Yerleimlere Gre Tarifelendirme Katsaylar
Veri Tr
Birim

Bykehir
Belediyesi

K..Y. ve
Nfus<5.000

Dier
Belediyeler

2010 TV Tarifesi

TL/m3.su

0,20

0,08

0,16

Tarife Katsaylar

TL/m3.su

2,5 K

2K

Konut

gruplarnn,

haslat

hedeflerinin

ve

ilgili

datm

katsaylarnn

belirlenmesinden sonra haslat yknn konu gruplarna yerleim zellikleri

dorultusunda datlmas aamasna geilmitir. (izelge 8.9)
izelge 8.9 : Haslatn Yerleim Trlerine ve Konut Gruplarna Datlmas
Hedeflenen TV Haslat Dalm
Konut Gruplar
Toplam

Bykehir
Belediyesi

K..Y. ve
Nfus<5.000

Dier
Belediyeler

Toplam

902.814.083

599.850.166

180.503.084

122.460.833

38.734.555

14.316.233

18.076.131

6.342.190

II

93.817.295

46.016.463

30.987.654

16.813.177

III

169.374.525

107.985.301

37.185.185

24.204.040

IV

252.899.239

173.839.973

43.899.176

35.160.089

347.988.470

257.692.195

50.354.938

39.941.337

Haslat yknn konut gruplarna dalm ekil 8.1de grlmektedir. ekilde

grld gibi e dk gelir grubu en az, en yksek gelir grubu ise en ok vergiyi
deyecektir.

95

350.000.000

Haslat Dalm

300.000.000
250.000.000
200.000.000
150.000.000
100.000.000
50.000.000
0
I

II

III

IV

Konut Gruplar

ekil 8.1 : Konut Gruplarna Bal TV Haslat

Datlan haslat yknn karlanabilmesine ynelik olarak konut gruplarnn su

tketimi zellikleri ile katsaylar byklklerine gre birim TV tarifeleri
belirlenmitir. (izelge 8.10)
izelge 8.10 : Haslatn Yerleim Trlerine ve Konut Gruplarna Bal Tarifelenmesi
Hedeflenen TV Tarife Dalm
Konut Gruplar

Su
Tketimleri

Bykehir
Belediyesi

K..Y. ve
Nfus<5.000

Dier
Belediyeler

m3/yl

TL/m3.su

TL/m3.su

TL/m3.su

140

0,14

0,05

0,11

II

150

0,27

0,11

0,22

III

160

0,41

0,16

0,32

IV

170

0,54

0,22

0,43

180

0,68

0,27

0,54

Birimler:

Gelir Gruplarna Dayal TV Modelinin ulusal lekte uygulanmas sonucu ortaya

kan tarifeler ve hane ba denecek ortalama cretler izelge 8.11de sunulmutur.

96

izelge 8.11 : Tarife Sonular

Grup zellikleri

Tarifeler

Yllk Ortalama cretler

Emlak
Vergisi
Aral

Su
Tketimi

TL/yl

m3/yl

4-24

140

0,14

0,05

0,11

19

15

II

25-45

150

0,27

0,11

0,22

41

16

32

III

46-75

160

0,41

0,16

0,32

65

26

52

IV

75-300

170

0,54

0,22

0,43

92

37

74

301-3000

180

0,68

0,27

0,54

122

49

97

Gruplar

B
Tarife

K..Y.
Tarife

Dier
Tarife

B
cret

TL/m3.su

K..Y.
cret

Dier
cret

TL/yl

8.1.3 Karlanabilirlik Analizi

Gelir Gruplarna Dayal TV Modelinin kts olan tarife deerleri ile hane ba
yllk ortalama cretlerin denebilirliini sorgulamak amacyla karlanabilirlik
analizi yaplmtr.
Karlanabilirlik analizi iin 2003 ylnda TK tarafndan gerekletirilen Hanehalk
Gelir - Tketim Harcamalar Aratrmas sonular kullanlmtr. Bu aratrmada
Trkiyenin tm iin verilen ve %20lik gelir gruplar eklinde ifade edilen gelir
miktarlar hane saylarna blnerek hane ba gelirler bulunmutur. Bu deerler
Gayri Safi Yurtii Hasla Artlar orannda 2008 ylna tanmtr.
Dnya Bankas benzeri uluslararas kurulularn ilgili yaynlarnda genel kabul
olarak kat atk cretlerinin hanehalk gelirinin %1ini gememesi gerektii
belirtilmektedir. Bu orana gre her gelir grubu iin hane ba yllk deme gc
belirlenmitir. (izelge 8.12)
Sonu olarak belirlenen tarifelerin deme glerini gemedii karlatrmal tabloda
teyit edilmitir. (izelge 8.13) Bu karlatrma grafik olarak ekil 8.2de
grlmektedir.

97

%100

%20

%20

%20

%20

%20

Toplam

II

III

IV

Gelir Gruplar

84.512.656.807

38.128.645.472

26.853.204.596

19.489.605.304

11.933.742.784

180.917.854.964

TL

Gelirler (2003)

3.558.848

3.558.848

3.558.848

3.558.848

3.558.848

17.794.238

hane

Hane Says

98

23.747

10.714

7.545

5.476

3.353

10.167

TL

Hane Ba Gelir
(2003)

47.229

21.308

15.007

10.892

6.669

20.221

%198,9

Hane Ba
Gelir (2008)

472

213

150

109

67

202

1%

deme Gc

izelge 8.12 : Oluturulan Tarife Deerlerinin Hanehalk deme Gcyle Karlatrlmas

237

107

75

55

34

102

1%

deme Gc

izelge 8.13 : Tarifelerin deme Gleriyle Karlatrlmas

B.ehir cret K..Y. cret

Dier cret

deme Gc deme Gc

Gruplar
TL/yl

TL/yl

2008

2003

19

15

67

34

II

41

16

32

109

55

III

65

26

52

150

75

IV

92

37

74

213

107

122

49

97

472

237

Yllk cretler (TL/yl)

TL/yl

500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
I

II

III

IV

Gelir ve Konut Gruplar

B cret

K..Y. cret

Dier cret

deme Gc

ekil 8.2 : cretlerin deme Gleriyle Karlatrlmas

8.2 stanbul zelindeki Sonular

2007 ylnda stanbulda Evsel Kat Atk Maliyetleri hakknda yaplan bir
aratrmann sonularna gre toplama, tama ve bertaraf maliyetleri toplam
378.209.333 TL/yl olarak belirlenmitir. 2008 ylnda stanbul iin hedeflenen TV
Haslatnn iyerleri ve konutlara dalm izelge 8.14 ve izelge 8.15de
gsterilmitir. Buna gre modelin haslat hedefi olarak konutlara den maliyet
miktar 280.709.333 TL/yl olarak hesaplamtr.

99

izelge 8.14 : Hedeflenen yeri TV Haslat (stanbul)

yeri Verileri

Tutar

yeri Says

650.000

iyeri

150

TL/iyeri.yl

97.500.000

TL/yl

yeri Ba Ortalama TV Hedefi (Zaml)

Toplam yeri Haslat Hedefi

izelge 8.15 : Maliyete Bal Hedeflenen TV Konut Haslat (stanbul)

Haslat Hedefleri

Tutar

Maliyete Bal Toplam Haslat Hedefi

378.209.333

TL/yl

Toplam yeri Haslat Hedefi

97.500.000

TL/yl

Toplam Konut Haslat Hedefi

280.709.333

TL/yl

stanbul iin konut gruplarna bal haslat dalm ve tarife oluumu izelge
8.16da grlmektedir. Haslat yknn konut gruplarna dalm ise ekil 8.3de
grlmektedir.
izelge 8.16 : stanbul iin Tarife Sonu Tablosu
Konut
Gruplar

Vergi
Aral

Toplam Hane

Su
Tketimleri

Haslat

Toplam

4-3000

3.199.873

m3/hane.yl

280.709.333

4-24

639.975

140

15.719.723

0,18

II

25-45

639.975

150

33.685.120

0,35

III

46-75

639.975

160

53.896.192

0,53

IV

75-300

639.975

170

76.352.939

0,70

301-3000

639.975

180

101.055.360

0,88

100

Tarife

120.000.000

Haslat Dalm

100.000.000
80.000.000
60.000.000
40.000.000
20.000.000
0
I

II

III

IV

Konut Gruplar

ekil 8.3 : stanbul iin Konut Gruplarna Bal TV Haslat

8.2.1 Karlanabilirlik Analizi

Modelin stanbul uygulamas sonucu ortaya kan tarife dalmn gelir gruplarnn
deme glerine gre karlatrlmas amacyla karlanabilirlik analiz yaplmtr.
Analiz verileri izelge 8.17de grlmektedir.

101

%100

%20

%20

%20

%20

%20

Toplam

II

III

IV

Gelir Gruplar

23.802.753.358

9.115.027.143

6.445.342.203

4.756.513.925

3.035.538.262

47.155.174.891

TL

Gelirler (2003)

639.975

639.975

639.975

639.975

639.975

3.199.873

hane

Hane Says

102

37.193

14.243

10.071

7.432

4.743

14.737

TL

Hane Ba Gelir
(2003)

73.971

28.327

20.030

14.782

9.433

29.309

%196,7

Hane Ba
Gelir (2008)

izelge 8.17 : stanbul iin Karlanabilirlik Analizi

740

283

200

148

94

293

1%

deme Gc

372

142

101

74

47

147

1%

deme Gc

stanbul iin belirlenen tarifelerin hane bana getirdii yllk cret yknn deme
gleriyle

karlatrlmas

izelge

8.18de

gsterilmektedir.

Sz

konusu

karlatrma ekil 8.4de grsel olarak aktarlmtr.

izelge 8.18 : stanbul TV Tarifelerinin denebilme Durumu
Hane Ba
Gruplar

Yllk cret

deme Gc deme Gc

TL/yl

2008

2003

25

94

47

II

53

148

74

III

84

200

101

IV

119

283

142

158

740

372

II

Yllk cretler (TL/yl)

800
700
600
500
400
300
200
100
0
III

IV

Gelir ve Konut Gruplar

cret

deme Gc

ekil 8.4 : stanbul iin Yllk cretlerin deme Gleriyle Karlatrlmas

103

104

9. SONULAR
Bu almada kat hizmetlerinde yaanan finansman sorunu ok ynl olarak bir
deerlendirmeye tabi tutulmutur. lkemizdeki mevcut yap genel, hukuksal,
kurumsal ve finansal ynleriyle irdelenmi ve yorumlanmtr. evre ve atk
ynetiminde

nemi

giderek

artan

ekonomik

etmenler

zerinde

durularak

uygulanabilir finansman modelleri aratrlmtr.

Atk ynetimi finansmannda ncelikle akla gelen ekonomik aralar ve lkemizdeki
evre Temizlik Vergisi uygulamas zerinde alternatif araylar younlatrlmtr
Uygulamada mevcut altyaps olan ve kat atk hizmet maliyetlerinin karlanmasnda
yegane ara olmay srdren evre Temizlik Vergisinin finansman ihtiyacn
giderecek biimde dzenlenmesine ynelik alternatifler zerinde durulmutur.
TVnin artrlmas taleplerinin nndeki en byk engel olan hanehalk zerindeki
fiyatlandrma basksna kar farkl gelir gruplarna ynelik farkl tarife dzeyi ieren
bir model ortaya konulmutur.
Gelir Gruplarna Dayal TV Modeli olarak adlandrlan bu model iin kapsaml bir
veri analizi gerekletirilmi olup, farkl kaynaklardan alnan bilgiler apraz
dorulamaya tabi tutulmutur.
Modelin uygulama sonularyla ortaya kan gelir gruplarna bal tarifelerin
denebilirlii, bu gruplarn hanehalk gelirleri zerinden analiz edilmitir.
Modelin ulusal lekte ve stanbul zelindeki uygulama sonular, TVnin gelir
gruplarna dayal denebilir bir tarifelendirme yapsyla artrlabilecei ve
maliyetlerin bu yolla karlanabileceini gstermitir.

105

106

KAYNAKLAR

Alpaslan N., 2006. Kat Atk Ynetimi TMMOB MO zmir b.

Atk Ynetimi Eylem Plan (2008-2012), 2008. evre ve Orman Bakanl evre
Ynetimi Genel Md. Atk Ynetimi Daire Bakanl Yayn, Ankara
Avrupa Komisyonu nternet Sitesi, 2010. < http://ec.europa.eu>, alnd tarih,
03.2010.
Baol, K. Gkalp F. 1991. Ekonomi ve evre Arasndaki likilere Bir Bak I,
evre Dergisi
Bilitewski, B., 2008. From Traditional to modern fee systems, Waste Management
28, 27602766.
itil, E., 2009, evre Ynetiminde Ekonomik Ara Kullanmnn stanbul Kat
Atk Ynetimi zerinde ncelenmesi , stanbul.
DHV Consultants ve R&R, 2000: Belediyelere Gelir Salanmas, Rapor 3a, Kat
Atk Ynetimi Stratejisinin Uygulanmas amac ile Kurumsal
Glendirme Konusunda Teknik Asistanlk, T.C. evre ve Orman
Bakanl.
E. Dijkgraaf, R.H.J.M. Gradus, 2004. Cost savings in unit-based pricing of
household waste, Netherlands
Ertrk, M.C., 2008. KOBF Dergisi Syleisi, stanbul
Gelir daresi Bakanl nternet Sitesi, 2010. T.C. Maliye Bakanl, Gelir daresi
Bakanl <http://www.gib.gov.tr>, alnd tarih 10.02.2010.
Gnll, T.,. 2009. p Ynetimi ve Ekonomisi, <http://www.geridonusum.org>,
alnd tarih 01.04.2010.

Glen, F., 2009. zelletirme, Yap-let-Devret, Kamu zel Sektr birlii,

YAYED Yerel Ynetim Aratrma Yardm ve Eitim Dernei, 2009
Gler, B. A., 2001. p Hizmetleri Ynetimi, TODAE.
Gler, B. A., 2009. Yerel Ynetimler, mge Kitabevi, Ankara.
Gll, G., 2007. stanbulda Evsel Kat Atk Maliyetleri ve Finansman, AB
Srecinde Trkiyede Kat Atk Ynetimi ve evre Sorunlar
Sempozyumu TRKAY 2007, 28-31 Mays, stanbul.
HKMO, 2006. TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, Tasfiye Srecinde
ller Bankas Gerei, , Ankara
BB Atk Ynetimi Mdrl, 2010. stanbul Bykehir Belediyesi Atk
Ynetimi Mdrl Verileri, stanbul

107

Kaya, T., 2005. Trkiyede Atk Ynetimi ve Finansman.

Kele, R. ve Hamamc, C., 2005. evre Politikas, mge Kitabevi, stanbul.
Mahalli dareler Genel Mdrl nternet Sitesi., 2010, <http://www.mahalliidareler.gov.tr>, alnd tarih, 15.04.2010.
Mersin Bykehir Belediyesi, 2010, evre Koruma ve Kontrol Daire Bakanl
Verileri, Mersin
ztrk ., Kor N., 2006, Kat Atk Ana Plan evre ve Orman Bakanl evre
Ynetimi Genel Mdrl.
Palabyk, H., 2006. Kentsel Kat Atklar ve Ynetimi, Uak Stratejik Gndem,
Ekim says.
Resmi Gazete nternet Sitesi, 2010. <http://www.rega.gov.tr>, alnd tarih,
25.04.2010.
Saliholu, S., 2006. Yerelden Kresele p Hizmetleri Sunumu, Ankara
Saytay, 2007. Trkiye'de Atk Ynetimi, Ulusal Dzenlemeler ve Uygulama
Sonularnn Deerlendirilmesi, Ankara.
Steiner M., Wiegel U., 2009. Kat Atk Ynetimi - Atk Ynetiminin Temellerine
Ynelik Rehber Kitap
T.C.

evre

ve Orman Bakanl (OB) nternet Sitesi,

<http://www.cevreorman.gov.tr>, alnd tarih, 21.03.2010.

2010.

T.C. Maliye Bakanl nternet Sitesi, 2010. <http://www.muhasebat.gov.tr>,

alnd tarih, 01.04.2010.
TCMB nternet Sitesi, 2010. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas nternet Sitesi
<http://www.tcmb.gov.tr>, alnd tarih, 16.04.2010
TOBB nternet Sitesi, 2010. Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii nternet Sitesi
<http://www.tobb.org.tr>, alnd tarih, 21.04.2010.
TTGV, 2006. Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf, Kamu zel Sektr Ortaklklar KSOlar, Ynetim Kurulu Toplant Sunumu, Ankara
TK, 2010. <http://www.tuik.gov.tr/, alnd tarih 26.04.2010.
Trkiye evre Durum Raporu, 2007. evre ve Orman Bakanl
UES Raporu, T.C. AB Entegre evre Uyum Stratejisi (2007 2023), 2006.
T.C.evre ve Orman Bakanl, Ankara.
Ulusoy. A, Vural T. 2005, Yerel Hizmetleri zelletirme Yntemleri

108

ZGEM

Ad Soyad:

Murat Cem Ertrk

Doum Yeri ve Tarihi:

Tokat 16.07.1976

Adres:

Anadoluhisar Mah. Sinanpaa Sok. No:16/2

Beykoz/STANBUL

Lisans niversite:

Samsun Ondokuz Mays niversitesi

109