1

TRK YAZARLAR DERNE, PRREN

PRZRENL SUZNN 500. YILI

(Bildiriler, bilgiler, belgeler )
Hazrlayan: Altay Suroy Recepolu

2000
PRZREN
2

KOSOVA TRK YAZARLAR DERNE, PRZREN

Sezai Suroy Sok.18, Prizren / Kosova

Tel. 00 381/ 29 / 24552; 24242; 26759

PRZRENL SUZNN 500. YILI

(Bildiriler, bilgiler, belgeler)
Hazrlayan: Altay Suroy Recepolu
Birinci Bask: Mays 2000

Prizrenli Suzinin 500. yl bilimsel

toplant bildirilerindeki her nevi sorumluluk
yazarlarna aittir
Kapaklar: Sultan Selim Hann 1512 ylnda
Suziye balad Grajdanik iftliine ait temlikname
Dizgi ve bask:
BAF GYK irketi, Prizren
Tel.029/24-926

Sunu
Prizrenli Suzinin Mihailolu Ali Bey Gazavat-namesini kaleme
alnn 500. ylna adanm ve 10 Ekim 1998 tarihinde Prizrende Kltr
Evinin byk salonunda dzenlenen bilimsel toplantda sunulan
bildirileri, Suzi ve eserlerine ait bilgi ve belgeleri ieren kitabn yayna
verilmesinin zevkli heyecan iinde bulunuyorum. Kosovada durum
daha bileik olurken ve sava ncesi tela yaanrken bu toplantnn
yaplmasna sadece Suziye varolan byk ak neden olmutur. Birok
bilim adam Suzi ve eseri hakknda bildiri sunacan bildirmesine
ramen zrl nedenlerden o gn aramza katlamad. iirleriyle,
Osmanl dnemine ait edebi yaratcl zerinde yapt incelemelerini
kitap olarak bilim dnyasna ve okuyuculara sunmakla ve bilimsel
toplantlara bilidirileriyle katlmakla bu alanda byk hizmeti olan Harid
Fedai Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinden aramza gelip Suzinin
Gazavatnamesi zerinde yapt almalaryla elde ettii bilgileri sundu.
Hep birlikte Suzinin ina ettii camisi, trbesi, emesi, mektebi,
ktphanesi ziyaret edildi. Dilekler bu eserlerin bir an nce onarlp
korunma altna alnmasdr.
Bilimsel toplantya katlamadklar iin zntlerini bildiren ve
toplantnn baarl gemesini dileyen telgraflarn, fakslarn ve bizzat
telefonla arayp bunu bildirenlerin says Kosovada 1998 ylnda byle
bir rgtlemenin ne kadar byk nem tadn ve ilgi uyandrdn
kantlamaktadr.
Toplantda, okunan bildirilerin yaynlanmas iin alnan kararn iki
yl sonra gereklemesi de bu rgtlemenin nemli olduunu
gstermektedir.
Bu vesile ile Suzinin kimliinin, eserlerinin daha geni bir ekilde
bilimsel ilenmesine kaynak oluturacak bir kitab oluturmaya
dndk. Bu yzden elimizde bulunan ilk el evraklar, gnmze kadar
Trke yaymlanmam kimi almalar, Tezkirelerin Suzi hakknda
yazdklarn kitaba almaya uygun bulduk. 11 Haziran 1999 gn
Srbistan ler bakanl grevlileri Prizrende evimize baskn yaparak
bilgisayar, disket, kamera ve kasetleri, Trk yazarlar dernei dosyasn
ve yllar boyunca ariflerde ulaabildiimiz evraklarn kopisini temin
4

ettiimiz belgeleri alp gtrrken Prizrenli Suziye ait olan birok belge
de yok oldu. Alman Trkolog Frannc Babingerin Suzi ile lgili Rus
asll Trkolog Aleksej Olesnickiye yazm olduu Almana
mektuplarn asln bu yzden kitabmzda bulunmuyor. Ancak bu
mektuplarn daha nce yapm olduumuz Trke evirisini imdiye
kadar yaymlanmam birer belge olarak yaymladk.
Trkiye Cumhur Bakan Sayn Sleyman Demirelin 15 Ekim
1999 gn Prizren ziyareti srasnda Trk Yazarlar Derneine
balad para ile kitabin yaymlanmasna imkn yaratld.

Kosovada domu, yaam ve Trke eser yaratm

birok deerli air, yazar, bilim adamn Trk Yazarlar
Dernei kendi etkinlikleri erevesinde anp yaatmaya
almaktadr. nallah gemite Kosovada yaanan olaylar
bir daha tekrarlanmaz ve almalar huzurlu bir ortamda
planlatrld gibi gerekleir.
Prizren, 05 Nisan 2000 yl.
Altay Suroy Recepolu
Trk Yazarlar Dernei Bakan

Bakanlk divan: Mr. Bedrettin Koro, Altay Suroy Recepolu ve

skender Muzbe

AILI TREN

SUZ GAZAVATNAMESNN KALEME

ALIININ 500. YILDNM

Allaha hamd olsun ki, ilk insan olarak Ademi, say

erkeksiz dnyaya getirdi, gnee ve aya k verdi, aatan atei
kard ve bu dnyay bir dert ve gam yeri yapt, ahireti kendisine
minnettar kalanlara aklad ile balayan Abdullaolu
Mahmudunolu Mehmedin veya Prizrenli Suzi olarak bilinen airin
1513 ylnda Prizrende tasdklanan Vakfiyesindeki tmcesiyle
ayorum Prizrenli Suzi Gazavatnamesinin 500. ylna adanm bilimsel
toplanty.
Sayn Trkiye Cumhuriyeti Belgrad Bykelilii temsilcileri,
Prizren slam Birlii Kurul Bakan ve heyeti, Trk Demokrat Birlii
Genel bakan, ube bakanlar, Trk Dernek ve kurulularnn
bakanlar, yneticileri, temsilcileri, niversite, orta ve ilkokul retim
yeleri, yayn ve basn temsilcileri, Suzi klar ve tm katlanlar,
Prizrenli Suzinin Mihalolu Ali Bey Gazavatnamesini kaleme
alnn 500. Yldnmne adanm trene ho galdiniz.
Dobro doli na sveanost povodom obeleavanja 500 godnjice
nastanka knjevnog dela Prizrenca Suzija Ep O pohodima Mihaloglu
Ali Beja
Mir se keni ardhur n kremtimin e 500 vjetorit t veprs
Gazavatname e Mihalolu Ali Bej t Suzi Prizrenasit.
rsi asmanun sebze zar
Suvad aftabun eme-sine
Veya bugnk anlamyla:
6

Otlaklar, gkyznn sebze baheleri (dir)

u glckleri ise gnein emeleridir.
Bir beytinde diyen Suziyi daha iyi bilmemiz ve anlamamz iin
yaad dnemi, dilini, sanat anlayn, felsefesini, iirlerindeki
gzellikleri, iletme istedii iletileri incelememiz gerekiyor. Przerinli
Suziye verilen sanlar, adlar ayr bir mana tar. Bunlarn hangi
dnemlerde, hangi sebeplerden dolay kendine yaktrldn incelemek
gerekiyor. Molla, Mevlana, Nakibend, Mderiz, elebi, Zerrin,
Przerinli ve Suzi gibi sanlarn, takma adlarn ve mahlaslarn air
Mehmede yaktrlmasnn nedenleri vardr. Bu nedenler aratrlp
airin ne kadar nemli bir kii, deerli bir yaratc, insansever, hayrsever
olduu kantlanacaktr. Elimizde bulunan eserler, bugne kadar korunan
tanmazlar Suzinin byklne hayran ediyor bizi.
Suzinin Nehari ve Sayi takma adlaryla anlan air, yazar
kardelerinin ve Aye adnda bir kznn varolduunu yazl kaynaklar
bildirmektedir. Bunlar Suzinin eceresinin yaplmas iin ipulardr.
Suzinin yaptrd ve vakfettii eserler, Onun ne kadar hayrsever
olduunu kantlarken, rvet yiyen Kalklandelen kadsnn bir yetimin
hakkn yediini renince yazd iirli ihbar Sultan Selim Hann eline
geince bu kadnn azledilmesine, aire ise Grajdanik iftliinin
verilmesine neden olmas, hakszlklar nlemekte ne gibi savam
verdiini gstermektedir ve her konuda iir yazan gl bir air
olduunu kantlamaktadr. Bunlar Suzinin incelenip aratrlmas
gereken nemli kiilik unsurlardr.
Bizler melifi olduu Mihalolu Ali Bey Gazavatnamesinin
kaleme alnnn 500. yldnm kutlarken Onu her ynyle
yaatmalyz. nk Suziden bugn bile gzel yaamak iin alnacak
tler oktur. Gazavatnamesini okuyup anlayan kii silaha sarlp can
kymaktan vazgeer. Savatan ibret alr.
Trk Yazarlar Dernei imknlarn aan bir rgtleme ile Suzinin
bu jbilesini kaydetmeye giriti. nk Biz Yugoslavya Trkleri olarak
yzyl veya beyzyl nce yaam, Trke eser brakm olan, dinimize
ve ulusal kltrmze hizmet emi, eser brakm kiilere sahip
kmalyz. Zaten onlara sahip karak yceliklerini, byklklerini
bakalarna da duyurtmu, tantm olacaz. Birbuuk yl nce Suziyi
anmak, kiiliini aydnlatmak, yaratcln her ynyle incelemek
amacyla Uluslararas bir sempozyumun dzenlenmesini kararlatrdk.
Bu ynde almalar srd. Says ok bilim adam ilgi gsterdi. Ama
son aylarda Kosovada silahl atmalarn balamasyla ve ar olan
ekonomi skntlarn daha fazla bymesiyle Sempozyumu dzenleme
Kurulu rgtlemede deiiklik yaparak drt gn srmesi ngrlen
Sempozyum yerine birgnlk Prizrenli Suziyi anma treninin
7

dzenlenmesini karar ald. Bugnk trene katlamayan bilim

adamlarnn gnderdikleri bildirileri, bugn zetli bir biimde bilim
adamlarnca sunulacak olan bildirilerle birlikte ayr bir kitapta
yaymlanmas iin gayret sarfedilecektir.
Byle bir jbeleyi kutlama sevincini yaarken aramzdan deerli
bir bilim adamn, Derneimizin ve Kutlama kurulunun yesi Mr. Hamid
Altparma kaybetmekten duyduumuz zntyle de yklyz. Bu
vesile ile bu dnyadan gen arkadamzn yatt mekkannn cennet
olmasn Allahtan istirham (niyaz) ederim.
Geen yzyllar ierisinde insanla hizmet etmi, ardna eser
brakm byklerimiz nerdeyse unutulmaktalar. Bugn birok semt,
mahalle adlaryla sadece bu yerlerin sakinlerince anlrken, bu yerlerin
adlarnn Belediye Meclisi kararyla resmilemesini, kimi sokaklarn ve
kamu kurulularna adlarnn verilmesi iin alnacak karar yerini bulur.
Bu dnemin airleri okullarmzda okutulan ders kitaplarnda bile
yok. Trk dili ve edebiyat derslerinin plan ve programlarna alnmaldr
Suzi, Pritineli Mesihi, Aik elebi, emi gibileri.
Demi ho gr ki dehrin hubeti var
Felek deyrin drl drl sureti var
Devrimizi ho gr, bu dnyann eit eit oyunu
Bu alemin trl trl ekli var.
Huru-i rad sanmam bu saday
u ahmdan felek feryada geldi
Bu grlty gk grlemesi sanmayn,
Benim ahmdan felek feryad etmeye balad
Mihalolu Ali Beyin Gazavatnamesi 15000 beyten oluan bir
mesnevidir. Her msra onbir heceden oluur ve beytler birbirine
uyakldr. nl aknc Mihalolu Ali Beyin Srbistan, Macaristan ve
Bosna seferlerini, Ali Beyin aklarn anlatr. Birok yerin gzellikleri
tablo misali betimlenmektedir. airin duygular da dile gelmektedir
eserde. Eser edebi deerinden baka tarihi olaylarn anlatan, tarihi
yazmak iin deerli bir kaynaktr. Zamann Trkesiyle yazlmtr ki
dilcilerin Suzinin dilini incelemesine iyi bir frsattr. Bu eser hatatlar
tarafnca oaltldn kantlyan bugn stanbul Millet Ktphanesinde,
Agah Srr Levendin arivinde, Berlinde Preussisce Staatsshibliotekte
ve Zagrebte Bilim v Gzel Sanatlar Akademsinde korunan nshalar
kantlamaktadr. Bu elyazmalardan Berlindeki nsha en eskidir, nk
Hicri 937, Milladi 1530 ylnda kopye edilmitir. Bu ise
8

Gazavatnamenin bu yldan nce yazldn kantlamaktadr. Mesnevi

beyzyl nceki olaylar anlatmaktadr. Suzi ise olaylar grm ve
yaamtr.
Bgn Prizrende de Gazavatnamenin kitap olarak
yaymlanmasyla geni bir ervrenin kaynaktan bilgi edinmesine olanak
yaratlmtr. Bu kitab yaymlayan BAY dergisi eine zor rastlanr bir
hizmette bulunmutur.
lerde Suzi camiinde ve cami kompleksinde bulunan yaplarda
onarm ve konservatr ileri gerekletirip Suzi mektebinin
/dershanesinin/ ve ktphanesinin hizmete almas gerekir. Bu binada
Suzi gazavatnamesinin, vakviyesinin, Sultan Selimden verilen
Temliknamenin, Suziye sunulan methiyelerin, hakknda yaymlanan
kitap, yaz ve dier eserlerin tehir edilecei Suzi mzesi almaldr.
Suzi emesi iler acs bir durumdadr. i oymal mermer yala ve
birka tandan baka eser kalmayan Suzi emesi onarlp eski haline
getirilmelidir.
Suzi kprsnden kalan tek gz onarlp etraf
temizlenmelidir. Grajdanikteki Suzi mesire yerinde bulunan Delikli
Ta, eme, trbe ve Sozi deresi ahali tarafnca korunmaktadr. Suzi
deirmeni ise devletletirilip yklmtr. Cami avlusunda bulunan Suzi
ve Neharinin yatt trbede bulunan Suzi kabrinin ba ta Kosova
Kltr ve Tarihi Antlar Koruma Kurumunun 632 sayl ve 15.08.1959
tarihli karanamesi ile devlet korumas altna alnmsa bugne kadar bu
kurum tarafnca koruma ile ilgili en kk bir eylem yaplmamtr.
Kltr Eserleri Kanununa gre sadece mezarn ba ta deil, Suzi camii,
cami arazisi, Suzi emesi, Kprs ve Grajdanikteki Sozi ayr bir
deerden olan tarih ve kltr eseri olarak devlet korumas altna
alnmaldr. nk bu tanmaz eserler yzyldan ok nce vardr ve bu
yrede yaayan milletlerin tarihi, kltr, sanat eserleri ve inan
yerleridir.
Suzi Ak ateiyle yanan anlamndadr. Bu Sanata kar olan
tutkudur. 1520 ylnda Prizrende domu air ve nl Meahiru u
Ara (nl Kiilerin Hayatlar ve Eserleri) Teskire yazar Ak elebi
Prizrenin airler kayna olduunu yazmaktadr. Bu kaynak bugn de
kaynamaktadr ve sanat tutkusu bugn de Prizrende srmektedir. nk
bugn Suzi, Ak elebi, Nehari, Mmin, emi, Behari, Tecelli ve
Sucudi gibi air ve yazarlarn kalemini kat zerinde gezdirenler oktur.
Bu trenin gereklemesi iin emei geenlerin tmne, ayrca
Kurul yesi skender Muzbe ve Bedrettin Koro'ya ve maddi yardmda
bulunan Drini Mal ve Can sigorta irketine teekkr ederim.
10 Ekim 1998, Prizren

Altay Suroy Recepolu

9

BLDRLER
Prizrenli Sz Gazavt-nmesinin
500. Yl ve Prizren ile evresinde
Trk Kltr Sempozyumu
Prizren, Yugoslavya
9-11 Ekim,1998.

Mihalolu Ali Bey Gazavt-nmesindeki

zdeyiler ve Deyimler.
Harid Fedai*
1.Giri: Sehi Bey tezkiresinde (112.s.) Prizrenli Sznin
kaleminden kma Mihalolu Ali Bey Gazvat-nmesinin 15 bin beyit
oldu yazldr. Ancak eksikli olan 4. nsha bir yana braklrsa eldeki 3
nshada da bunun byle olmad grlmektedir.
Acaba Tezkirenin yazd gerek miydi de imdiye dein btn
n ancak bu kadar yani 1798 beyti bulunabilmi, gerisi yitip gitmitir;
ya da Sehi Bey eseri grmemi, bir duyum zerine yle yazmtr.
gibi hl gndemde olan duraksamalar enine-boyuna irdeleyecek
deiliz. Zaten eldeki veriler de buna yeterli deildir. Ancak bir nokta
zerinde dikkatleri toplamak istiyoruz:
Sz, eseri banda Ali Beyin gazalarn sraladna gre
i.
(231-238.ss.) bunlarn tmn de bildii kukusuzdur:
Bularu n azsna aded yo
Bu bahru shiline h had yo- 435
Beytiyle dile getirildii gibi bunlar ylesine ok, ylesine eitliydi
ki
ii.
Eserde Mihalolu Ali Beyin srf evlenmeden nceki
gazalar konu edinilmi ve aralarna bir de sevda maceras
kartrlmtr.
*

Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti

Lefke Avrupa niversitesi retim Grevlisi
Ve
DA. Kbrs Aratrmalar Merkezi yesi.
10

Bylesine bir birikimin iinde bulunan Sz gibi duyarl ve titiz bir

airin sadece bu kadarla yetinmesi olas myd? Kendi deyiiyle, bir
balang yapacak ve de Allahn yardmyle sonunu getirecekti:
Yazalum bide birin hala bari
Yine yr lursa avn- Br- 436.
Grld gibi kollar svam, ancak hangi sebeptendir, bilinmez;
bir yere kadar gelip durmutur. Sehi Beydeki 15 bin rakam ise, iin
yle planland, ancak evdeki hesabn arya uymad gr ile
aklanabilir. Eldeki nshalarn ayni beyitle balayp ayni beyitle
bitmeleri de, herhalde, bir rastlant deildir. Demek ki, Sznin azyla
sylersek, Avn- Br yr lmam ve planlanan eserden ancak bir
blm yazlabilmi, arkas gelmemitir. Bu bakmdan Mihalolu Ali
Bey Gazavt-nmesinin baka blmlerinin de bulunacan beklemek,
bize gre, abes olur.
2. Sznin Hayat: Gazavt-nmesinde olduu gibi air Sznin
hayatnda da baz karanlk noktalar vardr. Agh Srr Levend, ondan
szeden hemen btn kaynaklar taram ve hakknda sylenenleri
sralamtr.1 Biz ise bunlara, btn tezkireleri tarayarak hazrlanan ve
Nil Tezkiresi (1949) nin yazdklarn eklemekle yetineceiz: Ek-1.
Tezkirede Sznin ksa hal tercmesi, yansra gazelinden toplam
sekiz beyit ile Gazavt-nmeden ise drt beyit aktarlm bulunuyor ki
bunlar Gazavt-nmenin 566-68 ve 867. beyitleridir.
Ayra iinde syleyelim: Bu eser bizde tezkireler dizisinin
sonuncusu olup 75 kadar tezkire ve tercme eser taranarak hazrlanm
ve 31 Mart 1949 gn eski yazyla yazlp tamamlanmtr. Eski
Hamedan konsoloslarndan nehn-zde Mehmed Nil Beyin bu yazma
eserinde 5 bini akn divan airimizin ksa hal tercmesi ile onlarla ilgili
kaynaka vardr.
Ayrac kapatp konumuzu srdryoruz:
Gazavt-nmenin zellii: Agh Srr Levendin de belirttii gibi
Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi epik bir karakter tar. Aknlar
ile aknclarn hayat tasvir edildiine gre eser, bu izginin tek rnei
saylr. Msra mimarisi salam, iiri gldr. Saldrlar adeta bir k
tutkunluu ve bir heyecan tfnyle anlatr, dn vecd iinde
kendinden geer. rnekleyelim:
1

az dery v biz mh-i eyd

Gazavt-Nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavt-Nmesi, Trk Tarih Kurumu

Basmevi, Ankara, 1956, 197-202.ss.
11

Ne dirlik mhye olmasa dery- 485

Gzmzde uard dn hayli
Bugn artdi ybdan cemli 486.
Gl Hr az b- hayt
Nider Hr b- hayvnsuz hayt 487.
ehde hn-bah val- Huddr
Hezrn ba cn ten feddr. 1005
Er dnyda mirc bu demdr
Nice mrsel o demden mutenemdr-1006
Zekery kim ser-ser cn olupdur
itdk bu deme urbn olupdur- 1007
Anun bu deme cn vrdi Yahy
Bu demde ki bulur tesell-1008
Hele Mihalolu Ali Beyin azndan Tunaya bir seslenii var ki,
bu on beyitlik hitap ekli aknclarla Tunann nasl hair-neir
olduunun en gzel ifadesi ve de Trksz bir Tunann srf bir nehirden
teye gemediinin en arpc gstergesidir: Ek-2
Biz de Agh Srr Levendin yaymlad metni2 tarayp bu zgn
eserdeki zdeyilerle deyimleri kararak, kendimize gre, onlarn
aklamalarn yaptk: Ek-3b, 4b. Bulduumuz zdeyilerin says 85
(Ek-3a), deyimlerin ise 68 dir (Ek-4a). Grlecei gibi bunlarn hemen
hepsi ak anlaml olup gnmzde dahi yadrganacak gibi deildir,
hatta aralarnda bazlar ok yaygn ekilde kullanlmaktadr. Onlardan
setiimiz rneklerle szmz noktalayacaz:

Cleveland Ohio
28.07.1998.
Ekler: 6 adet.

Levend, age., 228-358.ss.

12

Ek-1
903 Eeri bir deiz mnendi csn
Vel tgum deminde srh-rsn
Benm devrmde kt dstnu
Benmle sylenr nm u ninu
Benmle ydderler sen Furt
Netekim Hr ile b- hyat.
906 Benem srr- Al sen ayn- kevser
Zih s zih m- muahhar
Vel aybu budur kim anlu csn
Beyet bvef v kne-csn
Srp merdmler ann yzne
Vrem drsin bu yzden reng zne.
909 Ne csn kim suyu seyl-i fendur
Zll menba ayn- andur
Sularda anlu rmasn kemh
Bilr bu mcery mr u mh
Gerd mevcii evc-i semdan
Sefne lengerin tahtes-serdan
912 Bize yol vr geelm Ungursa
Salalum ulule Efl u Rsa
az bayrmna urbn olalum
Ne urbn kim ser -ser cn olalum
Yine tg- Resl vzelensn
Yine erkn- Hayder tzelensn.
915 Nedr yd bu cemu vasl- Cnn
o olsun o yiitler yde urbn.
(Levend, age., 295-96.ss.)
13

Ek-3a

ZDEYLER
11
Gl Mssna l bir tecell
Ki a sti ola b- tesell
49
Sabr ol kim lur ullar syn
Yine rzkn virp besler kemkn
60
olar kim ilmile hurd-ferdr
Yine mhiyyetinden b-haberdr
84
Bende-fermn olduise lemn sulnsn
Sen gerekse gey zl alas gerek are celes
151
Ki sz bnyd muhkemdr felekden
Del a yapudan mermer direkden
154
Ne meh-r var ki bdr cemli
Vel sz mihrin yokdur zevli
160
Bihit mvesinden atludur sz
Neden drsem dahi lezzetldr sz
179
Nice pervnesi var ol eru
Hezrn blbli bir gl yaau
216
Muhabsuz sze gelmez shan-ver
Meta mtersz kim bah dr.
217
Ne delu al olursa pk st
Szi dilenmese ab olur sst.
219
Vel hurdi vasf tmezse zerre
Ne nosn kim yndur bahr berre.
255
Sehvet srr her cnda bulunmaz
Bu gevher deme bir knda bulunmaz.
14

267
ecatle seh Hakdan adur
Seh ehli ec olsa revdur.
268
Mukarrerdr sah olmak bahdur
Olur aksi anu lemde ndir.
269
Bel dny-perest ol a doymaz
Ki her kim mla ymaz cna ymaz
270
Bahl dem sever dnyy cndan
Geer cnndan u gemez cihndan
271
arbe kapusnda olmaz ihsn
olar bir yaa it bir yaa derbn
272
Eer vrse dahi bir pre nn
Cier an olmaynca vrmez an.
273
Sanur cn alc grse gedy
Teessfnden lr lsa ay.
276
Ol ayu geri ylduzdan ul o
Birbirinden zge bir kimi yo
295
Demr maya altun madeninden
Diken bitmeye cennet gl-eninden
299
Sadet alanurd nbiinden
Ey gn bell olur oundan
339
Ba rdi sge Trk elinden
oyunu sorma hlin grk elinden
340
Anun dlkda istenr dost
Ki am vatinde dmenden soya post.
341
Vef ehli hemn ana dmi yr
ola rz- mubetde vefdr.
343
Bu deyr safhasnda yazm ebrr
Vefasz yrdan ye na- dvr
15

347
Bu mekri sanma kim tenh baadur
Bugn baa ise yarn saadr
348
Bu Trk azdur dy tme bahne
Odu bir ulesi besdr cihne
397
rdetsz mrd rmez murda
Olursa eyh-i Edhemden ziyde
400
Bu d sevdsyile nergisi gr
Yatur yle ki ylda bir uyanur
487
Gl Hr az b- hayt
Nder Hr b- hayvnsuz hayt
489
Nasb olursa cn avvsna dr
Bu r-engz derydan ne amdur
591
Ne bgne bilr ne ny
Aceb kim vasfder anl unay
598
Nderler cn Cnn olmaynca
Nederler hnumn hn olmaynca
599
Nder Azrdan ayru cn Vm
Nder ddrsuz firdevsi
603
Bu yolda Yra urbn eylemek cn
Ye andan kim iersin b- hayvn
618
Leyl amya Mecnna ddr
i mahbb- cihn i na- dvr
700
San Cnn inde ama cn
San cnile bir grme cihn
701
San Yr koyup ayra bama
San gl-en dururken hra bama
702
Sain z gep dartnma cn
San derv olup sevme cihn
16

703
San Htem gep himmetsiz olma
San er dirilp ayretsz olma
704
San Sz yalanc olma
San slih grnp fs olma
720
ki iden birini ihtiyr t
Ya yrdan ge yhd terk-i diyr t
722
Bel ser vrmee server gerekdr
Bu a dymeye key er gerekdr
724
Mennesden bahdrlk gelr mi
Muhannes Rstem-i Destn olur m
725
Ddi cn terki mkil kra bezer
Vel terk-i diyr olsun muarrer
726
Bu rendr ki cn bostnda bitmez
Bu lle her bahristnda bitmez
756
Seker keklikleyin her serv-i smn
Ne bilsn kim uar ardnca hn
796
Cihnda cn hemn Cnn indr
Bel erkek oyun urbn indr
798
Ne am ferzend ml avret in
Ki er od cihnda ayret in
799
Dekde cn akimek key beldr
ldan yara rmek h safdur.
801
Ki ser vrmezsez serverlikile
Fed tmezsez cn erlikile
802
Size hr ecelden h emn yo
Muadder vadeden artu zamn yo
804
ltan baa bi yara rimek
Ye andan kim dekde cn ekimek.
17

805
So her bir vcdu n ademdr
ehd olma bugn demdr ademdr
806
ehd in bezendi b- Rvn
ehd in onand hr u lmn
807
ehde hn-bah cennet degl mi
Ne cennet haret-i izzet degl mi
808
ehd trbesi kandilidr mh
ehd nr ner abrine her gh
810
Tevekklden uanalum ua
oparalum yerinden ara a
811
Kim kim avn- Hadur dest-gri
Olur dmen eli balu esri
812
Bize n reh-nm feth zaferdr
ara yzl ad yz mi aardur.
855
Zih hrmen ki badan dnesi var
ara yer dnesine olm anbar
882
Bu avma ba olmaz her sipeh-dr
Sleymn lamaz her kleh-dr
950
Ne ehr kim del suln dil
Eer Badd ise andan sefer l
977
Kemkszdr cihanda nki her dil
Ne geldise diline syledi dil.
987
Ere meydndan zge gl-en olmaz
ldan hb berg-i ssen olmaz.
1036
Er serverlii bihterliidr
yu adile lmek dirligidr
1045
Eer derv eer h- cihndur
Elin utmazsa avnu ntvndur.
1099

Baara git e kim kuyu ok

18

Eer r delsen zre yer yok

1100
Siper gibi gs germe cihna
Kolurs trine erhu nine
1101
San dny-y gaddra inanma
ovudur yrei aa snma
1104
Salnma nzil serv-i seh vr
Ki eyler rz-gr hr saa kr
1105
Gl-i ter gibi nziklenme y dil
ara opradur hr saa menzil
1106
Ne fahreylersin alas onile sen
ki arun besile n gider ten
1166
Ne rengi var mahabbetsz kelmu
Olur m lezzeti uzsuz amu
1167
Ne del ev ola sohbetde meysz
Girr mi mevlevler rasa neysz.
1178
Kimn kim yodur serserdr
anatsz udur umadan berdr.
1180

Bu synk gle bir hb sevdr

Ki odsz ev bilrsin usuz evdr

1314
Hazndur n a bu nev-bahru
Demin sr lle ve bu sebze-zru
1389
Bililk vrme Hadan yd olana
Olursa fil-mesel ata v ana.
1509
Var y gl once ve ek hraya ba
Yeter hem-dem saa barudaki ba.
1515
Cihnda yarasuz bir merhem olmaz
Cier an olmaynca bir dem olmaz.
1582

Ne yce dergha istins var

19

Bir grr dervi v suln

1651
Ciger zahm bilinmezse szmden
Iyn olmaz m hn-efn gzmden
1665
ki badan olur drler mahabbet
Ezel bezminde balanm bu lfet.

Ek-3b.
ZDEYLER (Aklamal)
11 Gnl Musasna bir grn ki dalar yeerip avuntu bahesine
dnn.
49 Sabrl insan odur ki adamlar isyan etse dahi yine ayni ekilde
haklarn vermekte devam eder.
60 Bilgili olmak insann kendisini bilmesi iin yeterli deildir. (Bu
zdeyi; Kendi cehlini bilmek kadar irfn olmaz.szn artrr.)
84 D grn, giyim-kuam nemli deildir. nemli olan insann
nefsine hkmetmesi, insiyatif sahibi kimliini tamasdr.
151 Sz, deil herhangi bir yapdan; hatta dnyadan bile daha
salam, daha gcldr.
154 Gzellii gemeyen hangi gzel var? Ama, sz gneinin
bat olmaz.
160 Ne trl olursa olsun sz, cennet meyvesinden de tatldr.
179 Bir mumun nice pervanesi olduu gibi gl-yanan da binlerce
blbl vardr.
216 Szn kymeti dinleyen bulduunda, maln kymeti ise mteri
(alc) olduundadr.
217 (Bir kimse) ne denli zeki olursa olsun, szn dinletemezse
tembelleir.
20

219 Gnei tarife gerek yok; nk onu dnya bilir.

255 Her madende cevher, her canda da cmertlik bulunmaz.
267 Yiitlik cmertlik Allah vergisidir; ve de cmertlere yiit
olmak yarar.
268 Cmert olmann bir kymet ifade ettii hep sylenegelir;
nitekim bunun aksi ise pek az grlmtr.
269 Geri dnyay sevenin gz mala doymaz; ama mala
kyamayan kii de cana kyamaz.
270 Cimri adam dnyay yrekten sever; o denli ki canndan geer
ama dnyadan gemez.
271 (Cimrinin) kapsnda fukaraya ihsan olabilemez; nk
kpeklerle dilenciler oraya dolumulardr.
272 (Cimri), bir para [kuru] ekmei verirken bile cierinden kan
damlar.
273 (Cimri), bir dilenci grd m, cann almaa gelmi gibi, ona
ihsanda bulunsa zntsnden lr.
276 Grnte ayn evresi yldzlarla doludur; ama gerekte
herkes kendi derdi peine dm, kimsenin kimseyle ilgilendii yoktur.
295 Altn madeninden demir, cennet bahesinden de diken kmaz.
299 Mutluluk, taknlktan; iyi gn ise douundan belli olur.
339 Kurt eline den koyunun ne olaca sorulmaz; nk sonu
bellidir.
340 yi gnnde insan elendiren [gerek] dost, kt gnnde de
yannda duran; ve de dman karsnda birlikte hareket edendir.
341 Kadir-kymet bilen insanlarn gznde dost; kt gnde de
birlikte olandr.
21

343 Erdemli kiiler manastr [duvarna] yle yazmlar:: Duvar

naklar vefasz dosttan yedir.
347 Bu oyunun srf bana yapldn sanma, yanlrsn; nk
yarn sana da sra gelecek.
348 Trk sayca azdr, diye bahane bulma; ve de bir kvlcmn
dnyay yakmaya yeterli olduunu unutma. (bulma, yanlrsn; nk
bir kvlcm [bile] dnyay yakmaya yeterlidir.)
397 eyhi Hz. Edhem dahi olsa imansz mrid muradna eremez.
400 Bu d sevdasnda olan nergisi gr de ibret al: ylesi[derin
bir] uykuya dalar ki ylda bir uyanr.
487 Gnl sava Hzrnn bengisuyudur; ama Hzr, bengisuyu
olmayan hayat neylesin!
489 Can dalgcna inci nasibolacaksa; deniz tuzlu imi, ya
deilmi; ne kar!
591 Ne dostu bilir, ne de dman; bylesi kanl Tunay kim dile
getirir?
598 Cnn (Sevgili) olmaynca cann ne deeri var? Evsiz-barksz
insan neye yarar ki
599 Vamk sevgilisinden (Azradan) ayr ise can ne yapsn? k,
iinde sevgili olmayan cenneti ne yapsn?
603 Sevgili uruna can kurban eylemek, bengisu imekten (bile)
yedir.
618 Leyla yzn Mecnuna gstermeyince; onun gznde dnya
gzelleriyle putlarn (resimlerin)ne kymeti var?
700 Cnn (Sevgili) ile can, ve de can ile dnyay bir tutma sakn.
701 Sevgiliyi koyup ellere bakma. Glbahesi dururken dikene
baklmad gibi
702 Gazi olan cann dnmedii gibi dervi olan da dnyay
sevmez.
22

703 Hatem geinip de yardmdan kanma; er geinip de gayret

[meydan/ndan] ten kama.
704 Ey Sz ! Ne yalanc k ol; ne de dindar grnp dinsizlie
ka.
720 ki iten birini se: ya sevgiliden ge, ya da tebdil-i mekn
eyle.
722 Nasl ki bu aka katlanmaya yrekli er gerektir; candan
gemei de gze alacak yiit ister.
724 Kadndan yiitlik beklenir mi; Alak adamdan destan
kahraman Rstem olur mu?
725 Geri, candan gemek zor ie benzer; ama [en azndan] tebdili mekn da m eyleyemezsin?
726 Bu lalenin her baharda bitmedii gibi can da bostanda yetien
bir nesne deildir.
756 Arkasnda bir ahinin olduunu bilseydi ;servi boylu o beyaz
gzel keklik gibi seke seke dolar myd hi?
796 Bu dnyada ko nasl kurbanlk ise, can da tek Cnn (Sevgili)
iindir.
798 Dnyada oulun, karnn, maln-mlkn ne hkm var; nemli
olan gayret [meydan] dr.
799 Yatakta can ekimek ne byk cefa; kl yaras ise en byk
safadr.
801 Yiitlik ile ba vermez erlik ile candan gemezseniz,
802 Sonunda size ecel aman vermeyecektir; yazg deimez.
804 Bata bin kl yaras tamak yatakta can ekimeklten yedir.
805 Madem ki her canlnn sonu yokluktur; [o halde] bugn [artk]
ehidol-mann [tam] srasdr.
23

806 Cennet baheleri ehitler iin dzenlendi ve de gzellerle

donand.
807 ehidin kan bedeli cennet deil mi; hem de cennetten te,
Allah deil mi?
808 ehit trbesinin kandili aydr; zerine gkten hep nur yaar.
810 Tevekkl kuan kuanalm da kara da yerinden skelim
(Karanlk- lar aydnla kavuturalm)
811 Her kimi Allah elinden tutarsa, dman onun eli-bal esiri
olur.
812 Bize yol gsteren yengilerdir; kara yzl dman yzmz
aartr.
855 Ne mutlu o harmana ki baanda tanesi var; ve de kara yer,
rnne ambar olmutur.
882 Bu millete her kumandan ba olamaz; ve de [nitekim] bana
her klah geiren Sleyman deildir.
950 Bir ehir ki sultan dil deildir; [bu ehir] Badat bile olsa sen
ondan ayrl.
977 Dilinin kemii olmadndan insan; diline her geleni syler.
987 Er iin sava meydanndan baka gl bahesi olmad gibi
ssen yaprann en gzeli de kltr.
1036 Erin yiitlii yapt pekok iyiliklerden anlalr; iyi ad
brakarak lenler diri kalr.
1045 Dervi, hatta cihan padiah bile olsan yardmn btn
yurduna yayamazsan sen eksikli saylrsn.
1099 Kuyular ok olduundan nne bakarak git; aksi halde
sonradan zr dilemenin anlam yoktur.
1010 Cihana kar gsn siper gibi germe; yoksa felek okuna
hedef olduunun gndr.
24

1011 Sakn dnyaya inanma, nk kycdr; ve de snma, nk

yrei souktur.
1104 Elif servi gibi nazl nazl salnma; nk nnde-sonunda
rzgrdan zarar grrsn.
1105 Ey gnl! Gonce gl gibi nazlanma; nk sonunda
meskenin kara topraktr.
1106 Ten [br dnyaya] iki arn bez ile gideceine gre, atlas
giydin diye bu bbrlenmek niye?
1166 inde sevgi olmayan sz, tuzsuz yemee benzer; tad yoktur.
1167 Mevlevilerin raksa neysiz balamadklar gibi meysiz
sohbetin de zevki yoktur.
1178 Ak olmayan kimse kanatsz kua benzer, serseridir.
1180 Bu snm gnlne bir sevgili bul; nk atesiz ev kutsuz
evdir.
1314 Madem ki her ilkbaharn bir de sonbahar vardr; laleden
rnek al, ve de yaamn tadn karmaya bak.
1389 Hatta anan-baban dahi olsa, Allahtan uzak olanlardan sen de
uzak dur.
1509 Ey gl! Sen de gonce gibi hrkan bana ek,rtn;kendi
dncelerinle yalnz kalmak sana yeter.
1515 Dnyada cierin kan olmad bir dem bile yoktur; ama, her
yarann da bir merhemi vardr.
1582 Akn yce derghlara rabeti yok; onun gznde dervi ile
sultan birdir.
1651 Cier yaras szlerimden anlalmazsa bile gzlerimden kan
saldn da m grmyorsun?
1665 Sevgi iki kii arasnda ve karlkl olur; Ezel Meclisinde
bunun kural byle konulmu.
25

Ek-4a
DEYMLER
105
Aramzda bizm szmazidi su
Ki sen ben, ben senidm, bu o, ol bu.
129
Revdr aa gzlerinden deizler
Hazn yaprana dne beizler
215
adef gibi ula dut nazmuma sen
Ki dery-y keremden dr dkem ben.
226
Bu mandr vren sret szme
Bu maladan oar gn ylduzuma.
233
una urbnde urmd ota
Adnu cnna urmd a
235
Yzi suyn yine dkmidi Rsu
Putn sm idi Ungursu
236
err- te-i ahrndan Efl
oyard bana yel gibi opra
238
Dem-dem haneri havfndan Efrenc
St bergi gibi ditrerdi brenc.
275
Gider szi dahi ama hassi
Yine vasfeyle ol nefs-i nefsi
308
alnd nvbeti erh-i felekde
Ound hubesi mlk melekde.
317
Vel n bunlar salad Hd
Birin dahi burn anamad
321 Bu resme bir nice gn ldlar ceng
Cihn old gzine dmen teng.
26

323
Hsru n begi grdi bu hli
Bkldi addi almad mecli
332
Bu hacletden put snd tekuru
Yzi suy dkldi nr nru
335
Gz udurmaz hadeng-i hn-fen
Emn vrmez sinn- cn-sitn
338
Ba rdi sge Trk elinden
oyunu sorma hlin grk elinden
345
Bel derys m ald ardum
Baa Hr ol yeti kim ara vardum
395
Aya opran tc- ser eyle
Cemlin cn gzine manzar eyle
398
Mihlu dde-i baht uyand
er erh miktnda yand.
412
Aya topran pdi od ba
Ddi olsun sana Ha avn yolda
421
aas trine aru varurd
Yolnda ba ururd cn vrrdi
435
Bularu n azsna aded yo
Bu bahru sahiline h had yo
440
azs destn old cihne
An vird-i zabn tdi zamne.
486
Gzmzde uard dn hayli
Bugn arztdi aybdan cemli
493
Eerlenmiti at n azya
Binp azmeyledi rh- safya
499
Svr old v istible d
Ne istibl kim ible d.
27

508
El urd ev ile murib rubba
Sem tdirdi erh ftba
526
Nice at kim yel rmezdi tozna
Toz urmd meh mihr yzine
533
Hazna rmesn b- cemln
Ki yaz tdi kn ben b-mecl
547
azyin alem ekdi Peyember
azyin kuand ti Hayder.
549
azyin sahbe oynad ba
Bu yolda old yolda zre yolda
569
Alem ekdi revn ol h- z
Yannca f-udret h-bz
570
adem basd yola ser-bzlarla
Bu yolda cn vren eh-bzlarla.
588
Kanat bkdi v pervz urd ket
Gz anca kenra rdi ket
601
Bu tenden utd pas yne-i cn
Gider pas grnsn na- Cnn
637 Grinr var imi kfir gzine
Ve ger ni fikrine aun szine
708
Gne kynda zerre alurd
amer eksik gedik ul saylurd.
742
Ki bundan sora her clh defff
ar- iinde urmasun lf
765
anmet bna girdi erenler
Dikensz gllerin drdi erenler
769
Eer Mecnn greydi kemterini
Drerdi - Leyl defterini
771

Birin handesi bi cn deerdi

28

Visli eme-i hayvn deerdi

790 Ddiler dmen hlin ser-ser
Ge atd klhn ol hner-ver
794
Yine sz drcin ad ol Sipeh-dr
Yine bi lufile old gher-br
810
Tevekklden uanalum ua
oparalum yerinden ara a
834 anat bkdi her o bir ehl-i kne
Nitekim pee Nmrd- lane.
840
At aylandrd meydnda gzfn
Cebe gsterdi yan gebr-i b-dn
841
Olup marr zine ol bed-ahter
Al Be lekerinden istedi er.
842
Erenler h lekerden rdi
Atn meydna altd yrdi
847
Deiz mevci gibi saf saf yridi
Adnu tuz gibi cn eridi.
861 Ad cn atd geldi almaa ba
oand her ademde bana a
930 adem bas kim gzm zre yer var
D emm reh-gzruda gher-br
975
Nice bir utsun olumuz kzmuz
Bu hacletden yre ddi yzmz
978
Eser ld szi Dldr-svra
Bu ayretden el urd Zl-fira
982
Ne sanur lekerin Rmu bu ndn
ldan dem urursa de meydn
1029 Yine ayret uan balauz berk
Yine tc- hayt eylez terk.
29

1034 Nien boynna aduk kemendi

Nice kez kfire gedk bu bendi
1229 Vel n gl ister seyr-i sahr
Yz zre y nigr- lem-r.
1272 Sitremzde arn oldu ay ile gnee
ki gzile yine bad rz-gr bize.
1306 Dolanup gn gibi gezmi cihn
Nedr bilmi zemn smn
1424 Nice ilmmi vrdi harba
Yzm suyn dkp sald trba
1446 Atld mevt o avs-i adan
Uurd mr- cnn bu yuvdan
1448 Gceyi gndze atdum yrdm
Kime irdimse ol hurdi sordum.
1479 Meryem grdi kim i hadden ad
Gzi ya deiz mnendi ad.
1492 Gzi ya bar ba bir mbtelsn
Meer sen dahi yrunda cdsn.
1529 Virrken reng b sen gl-sitne
Nin bez dne berg-i hazna
1584 Gitdi Mecnn dedi nevbet Szye
Bir nefes hl omaz devrn-
1684 alan eh-bzlar ol ol salnd
Hem ol gn o hm-pervz alnd.
1700 ulatan olmdur ol aya
Yzin grdi bu kez ddi hevya.

30

Ek-4b
DEYMLER (Aklamal)
105 Aradan su szma- : ten, samimi ol129 Gzden deniz ak- : Ala-, ok zl-Benizin hazan yaprana
dnmesi: nsann sararp solmas, hastalanmas. Bkz.533 ve 1529
215 Kulak tut-: Kulak ver-, dinle226 Yldza gn domas: Yldzn parlamas, (birinin) bahtnn
almas.
233 Adunun canna ta ur-: Dmann barna k-, ona arln
hissettir235 Yzi suyun yire dk- : (Birini) kk dr-, yenik drBkz.332
236 Bana toprak koy- : Kar taraftan bar iste- (Savalarda bar
isteyen taraf bana toprak koyard.)
238 St bergi (yapra) gibi titre- : ok kork275 Szi gider - : Es ge308 (Birinin) nvbeti aln- : Sras gel-, Bkz. 1584. (Birinin)
hutbesi okun- :
317 (Birinin) Burnu kanama- : Bir badireyi hi zarar grmeden
kazasz, belasz atlat321 (Birinin) Gzne cihann (dnyann) teng (dar) olmas :
Dnyann bana yklmas, ok skntya dmesi.
322 Birinin kaddi (beli) bklmesi : Gsz kalacak denli ok
yorulmas.
323 Yz suyu dkl - : Kk d-, yenik d- Bkz.235
335 Gz uurtmaz : Gz atrmaz.
Eman (Aman) verme- : Gz atrma31

339 Ban sge demesi : Ban kemie dayanmas.

345 Hzr olup yeti- : (Birinin) imdadna gel395 Aya topran tc- ser (ba tac) eyle-: (Birine) ar hrmet
gster-, ok nem ver-, Bkz 412
398 Birinin dide-i baht (talih yldz)nn uyanmas : Bahtnn,
talihinin almas
412 (Birinin) aya topran p- : (Birine) ar hrmet gster-,
Bkz.395
421 (Birinin) Yolunda ba ur-(vur-) : (Birinin) yoluna ba koy-,
onun uruna can fedaya hazr ol435 Bahrn (Denizin) sahiline hi had (snr) olma- : Ucsuzbucaksz, hadsiz- hudsuz, ok geni ol440 Vird-i zebn eyle-: Diline dola486 Gzde u- : Gzde tt493 At eerle- : Bir yere, bir ie gitmee hazrlan499 stikbale k- : Karya k-, (birisini) sayg nianesi olarak
gelecei yolda karla-kbale k- :
508 El ur- (vur-) : (alg aleti iin) alerh ftbe sema ettir- : Hazr bulunanlar hepten cotur526 Tozuna yel (rzgr) rme- (yetime-) : ok hzl ko- Toz ur(vur-) : (Bir yeri/nesneyi) toz dumana bo533 Hazana er- : Sol- Bk. 1529 ve 129
(Birinin) kn yaz et- : (Birini) ok sevindir547 Alem (Bayrak)ek- : Bayrak a-:bir ie (burada:savaa)
girime duyurusu / gsterisi yap- Bkz.569
549 Sahabe(nin) ba(a) oynamas : Bir eyin ban ekmesi,
nayak olmas.
32

569 Alem (Bayrak) ek- : Bayrak a-: bir ie (burada : savaa)

girime duyurusu / gsterisi yap- Bkz.547
570 Yola kadem bas- : Yola k588 Kanat bk-, pervaz ur- (vur-) : Kanat rp-: u- Bkz.8
601 Can aynasnn pas tutmas : (Bir insann) iinin gemesi,
maddiyat maneviyata ye tutmas.
637 Grnr var imi kfir gzne : (Kfirin) yaptklarna bakarak
bir felaket geleceini sylemek anlamnda kullanlr. Gnmzde,
Senin gzne grnecek var denmektedir.
708 Eksik-gedik : Az-buuk, ufak-tefek (gereksinmeler)
742 Laf urma- (vurma-) : ene alma-, sz etme765 Dikensiz gl der- : Tereyandan kl eker gibi bir ii zahmetsizce becer769 Defter dr- : Defter kapat-, bir ii gndemden kar-, rafa
kaldr-, (birinin) hesabn gr771 Birin handesi bin can deerdi : Glmsemenin ok gzel,
cana can katc olduunu sylemek iin kullanlr.
790 Klah ge at- : ar sevin794 Sz drcin a- : sz daarcn a-, sze bala810 Tevekklden kuak kuan- : Tevekkle sarl834 Kanat bk- : Kanat rp-: u- Bkz. 588
840 At aylandr- : (Meydanda) epeevre at dolatrCepe gster-: gsteri yap841 er iste- : dmek iin meydan oku842 Atn meydana kalgtd yrd : At meydana srp koturttu.
847 Deniz mevci gibi saf saf yridi : Deniz dalgas gibi birbiri
33

ardnca yrd.
Cann tuz gibi erimesi : Cann ok tez eriyip gitmesi
861 Can at- : Bir ii yapmaa byk istekle koBana ta tokn- (dokun-): Bana ta d930 Gzn zre yerin var : Ban zre yerin var: Birine verilen
byk nemi gstermek iin sylenir.
D emm reh- gzruda gher-br : ki gzm yollarna gevher
saar : Gelecek kiinin drt gzle beklendiine telmihtir. Bkz. 1272
975 Yzn yere dmesi : Utan duyulmas.
978 Eser kl- : z brak-, etki yapEl ur- (vur-) : El at982 Dem vur- : Sz et- (Gnmzde de ok yaygndr.)
1029 Gayret kuan berk (sk) balan- : Bir ie drt elle sarl1034 (Birinin) Boynuna kemend tak- : (Onu) Esir (tutsak) et1229 Yz zre : Ba stne
1272 Rzgrn bize iki gzle bakmas : evrenin bizim varlmzdan zevk duymas : Drt gzle karlandmza telmihtir.
Bkz. 930
1306 Gn gibi dolan- : Bir batan bir baa, batanbaa dolan1424 Haraba ver- : Yakp ykp yok et-. (smin e haliyle verfiili,yamaya ver- gibi bir deyim de oluturur.)
Yzm suyn dkp sald trab : Yzmn suyunu
dkp
topraa salmas, beni mahup etmesi, anlamndadr.
1446 Mevt okunun kavs-i kazdan atlmas: lmn gelip
atmas.
Can kuunu yuvadan uur- : l-, ldrl1448 Gceyi gndze katdum yrdm : Geceyi gndze katarak
yrdm. (Deyim, gnmzde de ayni ekilde kullanlmakta34

dr.)
1479 Gzn deniz manendi (gibi) tamas : ok ya dkmesi,
alamas.
1492 Gz ya bar ba : ok zntl, aresizlik iinde bir
insan anlatmak iin kullanlr.(Buradaki ba: yara, ban
anlamndadr.)
1529 Yzn berg-i hazana (hazan yaprana) dnmesi: (Birinin)
Sararp solmas, hastalanmas. Bkz.533 ve 129
1584 Nevbet de- : sras gel-, Bkz. 308
Bir nefes hl komaz : Bir an (bile) bo brakmaz.
1684 Kol kol saln- : Blk blk ortalarnda dola-, dolan1700 Kulaktan k ol- : Grmeden k olKAYNAKA
1. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmni, stanbul, 1311 c. III, 114.s.
2. emseddin Sami, Kaamsl- Alm, stanbul 1311,c. IV.,
2644.s.
3. Bursal Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul, 1333,c.II., 231.s.
4. Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, Ankara,
1938, 38.s.
5. Nail Tuman, Naili Yezkiresi, Milli Ktphane, Ankara,
Elyazmalar, 8611.
6. Agh Srr Levend, Gazavt-Nmeler ve Mihalolu Ali Beyin
Gazavt-Nmesi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1956.
7. Mustafa sen, Prof. Dr., Sehi Bey Tezkiresi Het Behit,
stanbul, 1980
35

8. Byk Trk Klasikleri, C.III, tken-St, stanbul, 1986,

235.s.
9. Aysun Sungurhan, Beyn Tezkiresi, nceleme-Tenkidli Metin,
G..S.B.E. Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1994, 75-76.ss.
10. Mustafa sen, Prof Dr, Knhl- Ahbarn Tezkire Ksm,
AKDTYK., Atatrk Kltr Merkezi Yayn Say:93, Tezkireler Dizisi
Say : 2, Ankara, 1994
11. Mustafa sen, Prof Dr., telerden Bir Ses, Divan Edebiyat ve
Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Aka Yaynlar,
Ankara, 1997, 150-163.ss.
12. Raif Vrmia, Suzi ve Vakf Eserleri, Tan Yaynlar, Pritine,
ubat, 1998

Ek-1

1895 Sz: Sz elebi, Sz-i Rm ve Sz-i Nakibend

dnmekle mehrdr. Prizrnli Mihl-zde ktibi ve ir Nehrnin
birderidir. Osmnl Devleti hkmdrlarndan Birinci Sultn Selm
devrinde veft tmidir. Prizrnde bin-kerdesi olan cmi hazresinde
medfndr.
Demi ho gr ki dehrin lubeti var
Bu deyrin drl drl sreti var.
Felek anbr-ve burd ulam
Yine bezer benimle sohbeti var.
Revn old yeti ol serve ey dil.
Ki mr-i nzennin srati var.
Serv-i addin degmesidir h- gl gl-zrda
Ekimin perverdesidir lleler kuhsrda
36

Y gil snemde srrn saklad ayrdan

Y rmcek perde ekdi Ahmed zre rdan
Mihl-zde Ali Bein Bosna huddlarndaki muhrebtn
musavver ve manzm olara yazd kitbdan:

Seher vatinde n Zl-i zamne

Geyindi v uand Rstemne
uand tini n t-i rahn
Tand hanerin mirrh-i devrn
Getrdi smn altunl sancak
afa ekdi ufudan al bayrak
Gne t Utrid hme tutd
Ali Be rezm in hengme utd.

Bahr ridi devr-i bde geldi

Gl lle mbrek bde geldi
Vef berginden ihsn mvesinden
Benim servim aceb zde geldi.
Hur u rd sanma bu sady
Ki hmdan felek feryde geldi.

Osmanl Mellifleri: c.2, s.231; Kaamsl Alm:c.4,s.2684;

Beyn: 44;
Seh : 112; Sicill-i Osmn : c.3,s.114; Latf : 194; Kaaf-zde :
64; Riyz: 77
k elebi: 226; Hasan elebi: 165.
(Tuhfe-i Nil, Milli Ktphane,
Ankara,
Elyazmalar, B 611, 658-59 ss.)
37

Suzi Camii

38

OSMANLI MPARATORLUUNDA
AKINCILAR VE MIHALOLU GAZ AL
BEY
Mr. Bedrettin Koro
Osmanl devletinin kurulu yllarnda ve XIV-XVI yzyllar
dneminde Rumelinin fethedilmesi ve bura topraklarn yeni bir Trk
yurdu olmasnda aknclarn nemli hizmetleri gemitir. Dolaysyla
Osmanl Trkleri tarafndan Rumelinin fethedilmesi ve Trkler iin
Rumeli yeni bir yurt olmas iin, XV yzylda ve ZVI yzyln
balangcnda yaayan byk Trk airlerinden ve bugn bu air iin
anma treni dzenlediimiz aknc olan Prizrenli Suzi ve onun yazm
olduu Gazavatname eserinde, unutulmayan kahramanlklarn ve
yiitliklerini kaleme alan, aknclar kumandan Mihalolu Gazi Ali Bey
nemli grevlere yklenmilerdir.
Bilindii gibi Prizrenli Suzi ehrimizde yaratan ve ok sayda
yetien Trk airlerinden en ilk ve en nllerinden biridir. Bu air XVI
yzyln balangcnda Bistria nehri kysnda bir cami ve bir mektep
yaptrarak, bu mektebe birok kitapta vakfetmitir. Bununla airimiz,
imdiye kadar elimizde varolan yazl belgelere gre, blgemizde ilk
Trke eitim kurumunu ve ktphanesini kurmu olduunu saylr.1 Bu
Bakmda da Prizrenli Suzi blgemizin ve ehrimizin Trk tarihi iin
nemi byk olduunu gsterir.
Deerli konuklar konumamn devamnda airimiz Prizrenli
Suzinin yaam ve yaptna bal olan, Trklerin Rumelinin

Prizrenli Suzi iin baknz: Agah Srr Levend, Gazavat-Nameler ve Mihalolu Ali
Beyin Gazavat-Namesi, Trk Tarih Kurumu Basmevii Ankara 1956; Aleksije
Olesniki, Suzi elebi iz Prizrena Turski Pesnik-storik XV-XVI veka, Glasnik
Skopskog Naunog Drustva, Skopje 1934.
39

fethedilmesine yol aan aknclar ve aknclarn kumandan Mihalolu

Gazi Ali Bey hakknda Sizlere bilgiler sunmak istiyorum.
Aknclar Osmanl devletinin hafif svari askerleriydi. Bunlar pek
hzl hareket ettikleri iin byle adlandrlmt. Aknclar, ya snrlarda
veya snra yakn yerlerde bulunurlar, bir program ve plan dhilinde yaz
ve k akn yaparlard. Hepsi Trklerden seilmi olup babadan oula
geen bir ocak halinde olan aknclar dman memleketine yaplan
aknlarda alnan tutsaklardan o memleket hakknda bilgi alnr, daha
sonra da yerleme balatlrd. Aknclarn balca grevleri, ordunun
keif hizmetini grmek, dman topraklarndaki araziyi kefederek
orduya yol amak, bylece dmann pusu kurmasna engel olmak,
ordunun geecei yerlerdeki rnleri koruma altna almak, ald
tutsaklardan durumu tespit etmek, rmak geitlerini belirleyip kpr
kurmakt. Bu nedenle aknclar, esas ordudan 4-5 gnlk bir uzaklkta
ileride bulunurlard. Dman topranda inanlmayan bir sratle ilerleyip
ortala dehet ve aknlk verirlerdi.2
Aknclarn silahlar pala, mzrak, kl, kalkan ve ksa yuvarlak
aa topuzdu. Akn zamannda bir ata binerler, yedeklerine de bir ka at
alrlard. Aknlarda bu atlara deie deie binerlerdi. Dnlerde ise,
aldklar tutsaklar ve mallar yklerlerdi.
Aknclar toplu olarak bir yerde bulunmayp, Rumelinin muhtelif
yerlerinde, ocak ocak hizmete hazr dururlard. Her yerin kumandan
ayr olup, aknclar mensup olduklar kumandanlarnn isimleri ile
anlrlard. rnein: Evrenuz aknclar, Turhanl aknclar, Mihali
aknclar ve Malko aknclar gibi.
Osmanllarn ilk istila dnemlerinde Evrenuz Bey aknclar vard.
Evrenuz aknclar Arnavutluk ve Dalmaya, Turhanl aknclar Mora
taraflarnda, Malkooullar ise Bosna taraflarnda aknlar yapmaya
grevli idiler.
Mihalolu aknclar ise genellikle Nibolu ve Plevne tarafnda
bulunur ve Mihali bir aknc kumandan idaresi altnda istenilen yere,
genellikle Osta Avrupa lkelerine aknlar yaparlard. Mihaloullar
Osmanl mparatorluunda nl bir aknc ailedir. Aile, Osmanl
devletinin kuruluundan 1595e kadar, yaklak yzyl imparatorluu
dou snrnda ve Rumelide nemli sefer, fetih ve aknlara katlmtr.
Mihalolu aknc ailesinin kurucusu Rum Tekfuru Kse Mihaldr.
Bu askeri kumandan XIII yzyln sonunda Osman ve Orhan Beyin
hizmetine girer ve 1313 ylnda Mslman olur. Hermankaya tekfr
olan Kse Mihal gibi kiilerin ve bunlara bal guruplarn XIII. Yzyln
2

Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt I, Milli
Eitim Bakanl, stanbul 1983, sayfa 36;Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lugat,
Enderun Kitabevi, stanbul 1986, sayfa 12.
40

sonlarnda ve XV. yzylda Trklemesini Bizans mparatorluunda ki

siyasi ve iktisadi koullar ve u blgesi halknn yaam benzerlii etki
etmitir.3
Kse Mihal Beyin Osman Beyle balayan Osmanl devletindeki
hizmet pek byktr. Kse Mihaln (lm. 1326) Aziz Paa (lm. 1403),
Yahi Bey (lm. 1413) ve Mehmet Bey (lm. 1423) adlarnda olu
vard. Osmanl tarihindeki n, Kse Mihaloullar aknc ailesi Kse
Mihalin olu Aziz Paann Gazi Mihal Bey (lm. 1435) oullarndan
gelir. Mihaloullar iinde en nls Hzr Beyin (lm. 1452) olu Gazi
Ali Beydir.4 Gazi Ali Bey kardei skender ve Bali Beyle birlikte
aknclar arasnda unutulmaz kahramanlklarn, yiitliklerin rnei
olmutur. Bu karde XV yzyln ikinci yarsnda aknlarda Trk
gcn cihana tantmlar, btn Orta Avrupay dehete vermilerdir.
yle ki Avusturya askeri kumandalar, Ali Beyin sadece adn
duymakta mthi bir korkuya den halk teskin etmek maksad ile onu
birka kere yakalayp ldrdklerini uydurmulard.
Mihalolu Gazi Ali Beyin akncs ve zel katibi olan Prizrenli
Suzi yazm olduu Gazavatnamede Ali Beyin macerasn kaleme
almtr. airimiz eserinin birok yerinde Tuna rmana deinir.
Prizrenli Suzi 912. ve 913. beytinde Ali Beyin askeriyle Tuna boyuna
gelip, rmaa u szlerle hitap ettiini gsterir:
Bize yol vir geelm Ungurusa
alalum gulgule Eflak u Rusa
Gaza bayramna kurban olalm
Ne kurban kim sera-ser can alalum.5
Prizrenli Suzi yaptnn 231-138.beyitlerinde Gazi Ali Bey 330
defa Tunay getiini ve birok dman lkelerine aknlar dzenlediini
zetle yle belirtir:
Ol itdirdi Varat ehrini yama
O ald Ungurusa r u gavga
3

Kse Mihal iin baknz Prof. Dr. Yaar Ycel, Prof. Dr. Ali Sevim Trkiye Tarihi,
Cilt 2, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1990; Muvassal Osmanl Tarihi, Cilt I,
Gven Basmevi, stanbul 1963; Joseph von Hammer, Historija Turskog
(Osmanskog) Carstva, I, (prevod : Nerkez Smailag), Zagreb 1979; Joseph von
Hammer, Osmanl Tarihi, Cilt I, (ev: Mehmet Ata), Milli Eitim Bakanl
Yaynlar, stanbul 1991.
4
slam Ansiklopedisi, Cilt VIII, Maarif Maatbas, stanbul 1960, sayfa 285; Trk
Ansiklopedisi, Cilt XIII, Milli Eitim Basmevi, Ankara 1975,i sayfa 297.
5
Agah Srr Levend, a.g.e., sayfa 212; Suzi elebi, Bay Yaynlar Prizden 1998,
sayfa 80.
41

Ol itdi sfilay oglin giriftar

Ol itdi sancan kfrn nig-sar
Tuna kurbnda kurmid otag
Adnun canna urmid tag
Zih server ki bunca iller ad
Tunay yzotoz kerre gedi
Yzi uyn yire dkmidi Rusun
Putn imi idi Ungurusun
erar- ate-i kahrndan Eflak
Koyard bana yel gibi toprak
Elinden pay-mal idi Leh eh
Gamndan Rimn olmd yeri eh
Dema-dem haneri havfndan Efren
Sd berki gibi ditrerdi biren.6
Prizrenli Suzi yaptnda belirtmi olduu bu aknlar tarihiler dier
tarih kaynaklar yardmyla ne zamanda yrtldne ve nasl
gelitiine dair bilgilere ulamtr.
ou tarihilere gre Mihalolu Gazi Ali Bey 1500 ylnda
Plevnede vefaat etmitir. Bu aknc kumandan Gazi Hasan Bey, Gazi
Mehmet Bey, Ahmed, Hzr Paa ve Mustafa adl btn ocuklar aknc
beyleri ve serhad gazileri olarak n yapmlardr.
XVI yzyln sonunda Koca Sinan PaannEflak Voyvodasna
kar giritii hareket ( 1595 ) srasnda Mihaloullar byk kayplar
verdiler, onlarla birlikte aknc tekilat gcn kaybetti ve yerlerini
serhat kolu denilen tekilata brakld.

Agah Srr Levend, a.g.e., sayfa 206; Suzi elebi, sayfa 80.
42

SUZNN KARDELER

Altay Suroy Recepolu

Suzi olarak bilinen Prizrenli air Mahmudolu Mehmetin doum
tarihi henz bilinmemektedir. Suzi hakknda ilk bilgi veren 1520 ylnda
Prizrende domu ve skp kads iken 1572 ylnda vefat etmi olan
Ak elebi de Meair- u ara adl eserinde Suzinin doum tarihini
vermiyor. 1930 ylnda Prizrende aratrma yapan Trkolog Aleksiye
Olesnitzki Suzinin1455-65 yllar arasnda doduunu tahmin
etmektedir. Oysa bu tahmin tutmamaktadr. nk Suzi Mihalolu Ali
Beyin 1477 ylndaki Bosna seferinde aknclar komutannn yanndadr.
O dnemde 19-21 yalarnda olduu iin 1455-1458 yllar arasnda
dnyaya geldii akla daha yakndr. lm tarihi ise Prizrende
yaptrd Suzi Camiinin bahesindeki mezarnn batanda mermer
zerine kabartma ile ilenmi kitabedeki Hicri 931, Miladi 29 Ekim
1524 gndr. airin Trkeden baka Arapa ve Farsa bildii,
stanbulda eitim grd, Mihalolu Ali Beyin yannda bulunarak
birok savalara katld, Mihalolu Ali Beyin ve olu Mehmet Beyin
gazalarn anlatt 15000 beyitten oluan bir mesnevi yazd
bilinmektedir.
Prizrenli Ak elebi, Suzinin Nehari ve Remzi elebi adnda iki
byk kardeinin-aabeyinin olduunu ve onlarn Suziden nce
ldklerini, kad olan Mahmudun olu olduklarn bildirir. Nehari
hakknda bilgi verirken air Sayinin kardei olduunu yazar. Sayi
hakknda yazd maddede ise Neharinin kk kardei olduunu
bildirir. Bu bilgiler baka tezkirelerde de vardr. Bunlara gre Suzinin,
Nehari, Remzi ve Sayi adnda kardei vardr. Nehari ve Remzi,
Suzinin aabileridir, Sayi ise kk kardeidir.
43

Suzinin kardeleri hakknda

kaynaklardan ayrntl bilgiler yledir:

tespit

edebildiimiz

yazl

Nehari
k elebi Nehari hakknda bilgi verirken yle yazmaktadr:
Mevlidi Rumelinde Prizren dr, Kasaba-i mezkure Rumelinde menbit-i
sev semen-i marifet olan hakden ve menba- cy-i nazm u ner olan
glistan olmagla mehur ehr-i hret-ayindr. Rivayet olunur ki
Prizrende oglan togsa adndan mukaddem mahlas korlar. Yenicede
togan oglan etmege papa diyecek vakt Farisi syler. Pritinede oglan
togsa dividi belinde togar dirler. Binaenalazalik Prizren aiir menba
ve Yenice Farisi oca ve
Pritine
katib
yatadr.
Nehari mehur Sayi ki
mezkr olsa geredur. Onun
biraderidr. Ve zemannda
uara-y fuehanun serdefteridur. Bir miktar tahsil-i
ilimde ve kesbb-i fenn-i
hattda olup dil-berlerin cem
idp kimine talim- ina ve
kimine
talim-i
kitabet
eylemidr.
mrn
ahidbalukla ve mey saza
demsazlukla geirp ahr
tihlet eyledi. Nehari Suzinin
anndaki
kabirde
yatmaktadr.
Mezarnn
batanda 1522 ylnda vefat
ettii belirtilmitir. 1513
ylnda Suzinin tasdklanan
Vakfiyesinin
ahitlerinden
biri Mevlana Neharidir.
Suzinin kardei Neharinin kabrindeki
kitabeli ba ta

Bursal Mehmet Tahir Efendi Nehariyi Nehari-zade Perzerini

olarak tantarak haknda u bilgileri vermektedir: Alim airlerden olup
ismi Abdl Mmin, doum yeri Perzerindir. ehname bahrnda
vezninde ve Adab- Mesudiye haiyesi vardr. Hicret asrnda
yaayan Nehari mahlasl babas da airlerdendir. Her zaman Prizdeni
ehrr-i Pr-zerrin diyu yd eyler ve kendiyi uara-y selef-i Acemden
Cami ve Hafza muadil itikad eylerdi diye Ak elebi bildirmektedir.
44

Knhl Ahbar ise Mmn-i benzer ekilde anlatr. Ru-yi zeminde

Przerrin ve anda benm gibi air-i gzin ve manzum szlerde benm
earum gibi drer-i semin gelmi degldr dir idi.
Tezkiret-uara melifi Knal-zade Hasan elebi bu zatn
fikir zafiyle malul sakat olduunu nakl ediyorsa da tahkika
muhtacdr. Meslei olan tedris yolunu terk ederek uzlete ekildi.
Perian-suret oldu Perian vaziyete dt. Bu bilgilere gre Suzinin
babas Abdulaolu Mahmud da Nehari mahlasyla bilinen bir airdi.
Olu Abdl Mmin babasnn mahlas olan Nehari olarak tannd.
Neharinin ise Mmin mahlasyla tannm Abdlmmin adnda olu
airdi. Sadi elebiden ders ald. Sarayda bahtaclar hocas oldu.
Emekliye ayrlarak babas gibi inzivaya ekildi. Safur-name, Erkan-
Hamse-i slamiye ve Divan vardr. Demek Suzinin yeeni de airdi.
Remzi
Hakknda imdilik ayrcal bilgi edinemedik.
Sayi
Suziden byk, Nehariden kk yata idi. renimini
tamamladktan sonra bekledii ilgiyi gremeyince inzivaya ekildi
Sretn nakn yaznca gnl namesine
Kanlar alad gzm kirpignm hamesine
Beytiyle balayan gazeli dnemin Sultan II. Beyazt tarafndan
beenilmi ve padiah tarafndan davet edilerek glman (genler) hocas
tayin edilmi. iir yazd ve camilerde okunan bir tarifat vardr.
iirlerinde abisi Suziden de bahsetti. Yavuz dnemi sonunda veya
Kanuni devri banda ld tahmin edilmektedir.
Bu bilgilere gre imdilik yle bir sonuca varyoruz. Suzi,
bilginlerin, airlerin yetitii bir aileden gelmektedir. Babas Mahmud
Nehari mahlasyla tannm bir bilgin ve airdir. Suzinin byk
kardei Abdl Mmin baba geleneini srdren airdir ve Nehari-zade
(Nehariolu) Perzerini olarak tannd. Remzi Nehariden kk,
Suziden byk karde idi ve bilimle urat. Sayi , Suziden byk
kardeiydi. Neharinin Mmin mahlasl air bir olu vard. Bunlardan
sonra gelen nesiller zerinde almalar srdrlmelidir. Bizler bu
byklerin varisleri olduumuz iin eceremizi tamamlayabilecek
bilgilere ulamak iin almalyz.
45

PRZRENL SUZNN DUYARLII

skender Muzbe
Prizrenli Suzi bindrtyzl-binbeyzl yllarda, ann bileik
yaam koullarndan esinlenerek iirini yazmtr.
Suzi hayatn nasl geirdi? Onun esin kayna neydi? Hangi
kiilie sahipti bu byk air? Tm bu sorulara mutlak karlklar
bulunmasa bile, Suzinin eserini okurken baz kesinliklere doru gitmek
mmkndr.
Kesin olan udur ki, Suzinin kiilii zamann sert yelleri
karsnda zedelenmemitir; air eilmemi, boynunu bkmemi, diz
kmemitir. stelik byk bir duyarlkla, vurdumduymazlklardan,
aldrmazlklardan uzak, yaad an emellerini ve dertlerini yazmtr.
Yiitlikle, iki lemde bir canan midiyle yazmtr mzikli dizeleri:
Ne can endiesi ne nan midi
ki lemde bir canan midi (695)
airde bir can endiesi yoktur-o yiitliklerle, korkmazlklarla, bunu
retenlere dost olmutur. Karakteri byledir airin ve doal ki, onun
mitleri oktur. Ama o szlp szlp kendi ahsi ve vatani grevini
yapmtr, Mihalolu Ali Beyin gazalarn tasvir eden manzum eserini 3
yazmtr; bylece tarihin emelerinden sular grl grl aktmtr.
Suzinin Prizrende Sozi Mahallesindeki emesinden ve
Gazavatnamesindeki iir emesinden su imek benim ocukluk
1 Agh Srr Levend: Gazavat-nameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavat-namesi,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1956 y.
46

yllarma kadar akmtr. kinci eme ise-Suzinin iir emesi hala

akmaktadr. Suzi, onun iirlerini okuyanlara bazan tatl bir tebessmle,
bazan da acayip acayip bakmaktadr. Baklar engin ve derindir, sanki
her zaman yeni bir eyin gizini zmek ister. Baklar engin ve derindir,
Tunaya uzanr, hatta daha da telere-Varata, Ungurusa, Eflka.
Isflaya, Rimne, Efrenee kadar uzanr. Semendere bir durak noktas
ve bir balang noktasdr yaamn ve sevginin, sabahn ve akamn...
Sonra Kalkandelene gelir, orada bir yetimin hakknn yenildiini anlar,
yetim hakk yiyen kady knar: Devrinde yetimlerin gzlerinden akan
yalar bir gn seni boacak, okyanus olacaktr der durur, haykrr.
Tedirgindir, sinirlidir nk duyarldr. Osmanl mparatorluunun bu
aknclar, fethiler dneminde Suzi bu kady knar, olay knar,
dolaysyla olayn perde arkasndaki karclar, araclk yapanlar
knar...
... Ve Prizrenli Suzi Prizrene, Prizrenine gelir. air Suzinin ok
adlar vardr ama o hep Prizrenli Suzidir. Prizrense Mustafa sene gre
bir sanat fidanldr.4 Ak elebiye gre air menbadr5, yzyllar
boyunca Trkenin hi eksilmedii bir yaam ortamdr bugne kadar
airsiz hi kalmamtr ama zor durumlara, etrefilliklere dt
olmutur. Bu yzdendir ki, Prizrenli Suzi duyarlyla seslenir halkna
ann Trke siyle, tler verir:
Sakn gerden-firaz olma karnda
Felek celladdr her gn keser ba (1097)
Dilini sakla her kfr hatadan
Yolunu pak eyle her har- beladan (27)
Prizrenli Suzinin emesi... Bu eme adeta bir eyler
anlatyormu gibi akarak gelmitir yzylmza. Be yz yl
doruluklardan, yiitliklerden sz ederek akmtr bu eme. Bugn
Prizrenin Sozi Mahallesinde, Sozi Kprsnn elli altm adm
tesinde, Sozi Camiinin bitiiinde bu eme her ne kadar akmaz ise de,
tarihte kendi roln oynam, dnn bugne tanmasna tanklk etmi,
suyunu gl Krk Pnardan alarak akmtr. Dne dek akan bu
emesin akndaki sakinlik ve sessizlikte onur ve gururu yaamamak
mmkn deil. Yanl anlalmasn. Szn ettiim gurr, kayna
4

Bkz. Prof. Dr. Mustafa sen: telerden Bir Ses /Divan Edebiyat ve Balkanlarda
Trk Edebiyat zerine Makaleler, AKA Yaynlar, Ankara, 1997 y. Sf. 150.
5
Ak elebi: Meairuara (Prof. Dr. Mustafa senin ad geen yapdnda sayfa
150ye baknz)
47

kibirde olan o gurur deildir; insana gemii hatrlatp onun gelecee

doru alakgnlllkle ilerlemesini salayan bir gururdur.
Tarihin bir cilvesi bu: Suzi bindrtyzl-binbeyzl yllarda
buralarn gezip tozmu, iirini yazmaya koyulmutur. Onun bu iiri
Tunalara, Rimnlere kadar uzanm, ar Dalarnn o tertemiz havasn
teneffs etmi, bugnlere gelmitir. O iir hala bitmemitir. Suzinin
yolunda giden yeni isimlerle sanat fidanl saylan Prizrende
srdrlmektedir. Suzinin iirleri, Prof. Dr. Mustafa senin
TELERDEN BR SES balkl kitabnda vurguland gibi,
phesiz Prizrenin bir sanat fidanl oluu sebepsiz deildi. Bata
kasabadaki Sinani, Halveti, Kadiri, Rfai, Sadi, Melami ve Bektai
tekkeleri olmak zere (...) dier kltr kurumlar ve medreseler bu kltr
ortamnn zeminini tekil ediyor, istidat gsterenlerin kolay geliip boy
atmasna yardmc oluyordu. Hocamz Mustafa sen bu savnn
kaynan k elebinin Meairuara adl eserinde buluyor. Ak
elebi bu eserinde der ki:Rivayet olunur ki Prizrende olan dosa
diviti belinde doar, derler. Binaen ala zalik Prizren air menba, Yenice
Farisi oca, Pritine ktip yatadr6
Tarihi deimeler sresinde bu yerlerde Suzi yetimi, iirini
yazmaya balam, gazavatnamesini yazm, sevmi, sevilmi, okumu,
ibadet etmi ve bu dnyadan gmtr. Onun yatlar burada bir Suzi
var demiler. Sonraki kuaklar burada bir Suzi vard demiler. imdi
bizler burada bir Suzi varm diyoruz. Tarihin ak bu. Eser
brakanlara ne mutlu.
Prizrenli Suzinin emesinden su itim. Prizrenli Suzinin iiri
emesinde gurbetleri, yiitlikleri, ayrlklar, kavumalar yaadm
hep... Sular emesin emziinden acele acele kurnaya akyor, ona adm
tedeki Bistria rmana kavuuyordu. Suzi de mi ben gibi bu sulara
bakakalyordu, bu sulara bakarak m iirini yazyordu:
Vatandan gurbete dtm garibem
Bu yd ilde bilisz ne garibem (20)
Elbet ki Suzi de gurbet denen eyi iliinde, kemiinde sezmitir,
sonra da yolunu bulmutur. Kaybolan adam olmamtr. Bugn ise
kaybolan adam aradlar derede, denizde, kyda, gezip tozdular kurumu
glleri, rmaklar arayp taradlar ama bulamadlar, bulamadlar. oktan
kurumutu aranan gller, can vermiti yosunu denizlerin, dereler yolunu
deitirmiti, kudurmutu rmaklar. Kaybolan adam bulamadlar,
6

2 de a.g.e.
48

bulamadlar. Kaybolan adam aradlar Kalemeydanda, Tameydanda,

Drtyolda, Drina Kprsnn ayaklarnda ama bulamadlar,
bulamadlar. Drina Kprs geriye tepti, kaybolan adam bulamadlar,
bulamadlar.
Ve Suzinin iirini devam etmektedir:
Bahar eyyamdr iret demidr
Glistan seyri cennet alemidr (1219)
Aalar gkden inmi hura benzer
iekler yzlerinde nura benzer (1218)
Bahar zaman gelmitir Suzice. aret zamandr. Belirtilen ama
gnbegn daha yakn ve daha belirgindir. Gelen atllardr, atlar rzgar
kanatllardr. Bu durum Suziyi onurlu klar ama o evrenseldir,
uysaldr, alakgnlldr, adildir, kibirli deildir.
Bahar aire gre herkese gelmitir: Bahar eyyamdr iret
demidr der durur. XV. yzyln ikinci yarsndan yetimi, XVI.
Yyln ilk yarsnda da yaam olan bu air, XX. Yzyldaki air gibi
baharn ge geliine ksmez. XX. Yzyln airi Ge gelir bahar bize
sivri dalardan diye yaknr. Ge gelir bahar bize sivri dalardan.
Kanad krlm bir kuu bir esin okar. Ihlamur, ceviz ge yeerir.
Etkinlie geer kurulan pusu. ullanr stne etoburlar beer, altar.
Ge gelir bahar bize dzlklerden. Dzlkler ki, alabildiince yeil.
Bizde otlar bitmemi henz, sabr kaynaklarysa bitmi tkenmi...
Suzinin iirinden birka rnek daha:
Akar dayim gzmden kanl yalar
kar barmda her dem taze balar (1513)
Kara sal, ela gzl gzeller
Gler yzl eker szl gzeller (1748)
Prizrenli Suzi gelecek kuaklarn ders almas gereken olaylara da
deinmitir iirinde:
Sakn dnya-y gaddara inanma
Sovukdur yrei ana snma (11o1)
Hnerden gayrs istenmez erden
Erisen gel getr nen var hnerden (1109)
49

air kh iyimser, kh karamsardr. Ouysaki Suzi tarihi bir ykn

ne denli onur verici, ayn zamanda da yiitlere inananlara mahsus bir ey
olduunu hi unutma:
Tunaya irdiler ol has erenler
Gaza deryasna gavvas erenler (583)
Erenler kd flk-i bad-padan
Sanasn ud ahinler yuvadan (594)
Ne can endiesi ne nan midi
ki lemde bir canan midi (695)
Son her bir vcudun n ademdr
ehid olmak bugn demdr kademdr (805)
Kzl kana boyand ak kllar
Kllar ulesinden yand iler (1083)
Bu rezmistan iinde kopd bir toz
Ki ol vadide grmezdi gzi gz (1085)
Diyar- gurbete olduk bir toz
Gazar hsnn kalan bir bahane (1626)
...Ve byle, Prizrenli Szi GAZAVAT-NAMEsini yazarak
gelecek kuaklara bir aheseri emanet eder. Agah Srr Levende gre
Suzi elebinin Gazavat-namesi, Fatih ve II. Beyazd devri aknc
beylerinden Mihalolu Ali Beyin gazalarn tasvir eden manzum
eserdir7.
Suzinin iir emesinden su itim. Doyum olmuyor buna.
Suzinin emesinden su imek de kolay m? Onun anlattklar
incelikleri anlamak kolay m? Suzinin bu eserini enine boyuna
inceleyen Agh Srr Levend, Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin
Gazavat-namesi balkl eserinde, zel olarak Suzi elebinin eserine
8sayfa 205-213), eserin dili zelliine (sayfa 213-217), eserin tarihi
deerine (sayfa 218-221) ve Gazavat-name nshalarna (sayfa 221226) deinmekte, Suzinin bu eserini inceliklerle aklamakta,
dolaysyla o dnemin tarihini anlatmaktadr.
7

3. a.g.e.
50

Tr Yazarlar Derneinin giriimiyle tarihin bu diliminde-1998

ylnda Yugoslavyada Prizrenli Suzi yeniden gncellik kazand. air ve
yazarlarmz onun eserini aratrdlar, onun hakknda iirler, makaleler
yazdlar, kitaplar yaynladlar8. nk Suzi ok eyleri hakketmitir. Biz
onunla vnyoruz. Gelecek kuaklar mutlaka onu bizden ok
gncelletirecek, yani bizden ok sevebilecektir.
Prizren, 10.10.1998

Suzi Camii ve yeniden yaplm kprs

4. a.g.e.
51

AGH SIRRI LEVEND

ecaettin Koka
Ve biz Prizrenliler Suzinin adn bilmez deildik ama... tesini
nereden bilecektik ki! Oysa Sozi Camii, Sozi emesi, Sozi Kprs,
Naeteki Sozi babay, Sozi babann mezarn hi duymadk m? Hep
dilimizde dnd doland. Ve tesini Hocamz Mustafa senin
yazlarndan rendik. Byk inceleme ve aratrma yazarmz Agh
Srr Levendin daha 1956 ylnda Trk Tarihi Kurumu Yaynlarnca
Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnamesi oumuzun
elinde yoktu. imdi elimizde malzemeler var.
Onbeinci yzyln ikinci yars ile onaltnc yzyln ikinci
yarsnda yaam olan Suzi elebi nl kumandanlardan Mihalolu Ali
Beyin yannda olmak ve btn aknlar srasnda yannda olmak ve
onun yapt gazalar betimleme ansna sahip olan bir kiidir. Kendisine
verilen bu grevi de en stn dzeyde gerekletirmeyi baaran Suzi
elebi aknc beylerinin hayat hikyeleri ile ilgili dorudan doruya
yazlm yegne eser olarak ta Suzinin Mihalolu Ali Bey
Gazavatnamesi gsterilmektedir. Devaml olarak Mihaloullardan
Plevne kolunu temsil eden Gazi Ali Beyin aknlarn ve hayatn kaleme
almtr. Suzi elebinin Gazavatnamesinin 15.000 beyitten olutuu
bilinmekte ama konuyu aratranlarn elinde ancak 1.795 beyit
bulunmaktadr. Elde olan eser 288 gazavatname ya da fetihname ile
anlatan yegane eser olarak gsterilmektedir. Rumeli fetihlerinde byk
rol oynayan aknclarn yaaylar hakknda bilgi veren yegne kaynak
olarak ta gsterilmektedir.
Dilimize, edebiyatmza ve tarihimize byk yarar geen
incelemeci ve aratrmac Agh Srr Levend Suzi elebinin GazavatNamesi olarak daha 1956 ylnda yaynland inceleme ve
aratrmasnda, incelikleriyle Mihaloullarn, Aknlar ve Aknclar ve
zellikle de Mihalolu Ali Beyi ve zellikle de Mihalolu Ali Beyin
gazalarnnn yazar olarak ta Suzi elebiyi incelemektedir. Doallyla
Suzi elebinin eseri zerine de durmaktadr. Gazavatnamenin Edebi
Deeri ve Eserin Dil zellikleri zerine bu yazmda duruyoruz.
52

Ve Agh Srr Levend, Suzi elebinin kendi eserinde belirtmi

olduuna gre, nemli amalarndan biri ldkten sonra adnn rahmetle
anlmasna vesile olacak bir eser meydana getirmek istediine iaret
etmekte. Suzinin eserinin de tamamiyle orijinal bir eser olduunu
vurguluyor. nk O, birok airlerin yapt gibi, rastgele bir eser
meydana getirmek iin kalemi eline alm bir yazardr diyor. Oysa
Gazavat-Name yahut Zafer-name ad altnda meydana getirilen eserler,
daha ok birer tarihi belge niteliinde olmu. Hlbuki Suzinin GazavatNamesi epik bir karakter tayor diyor. Ayn tarihlerde, belki biraz nce,
Koca Davud paann Bosnadaki gazalarn betimleyen Sabayinin eseri
dnda ki bu eser ellerine gememi, teki Gazavat-namelerde
hibirinde iir unsuru Suzi elebininkinedeki dzeyde zengin deildir.
Suzinin eseri ancak Sabitin bir dereceye kadar da Gftinin Zafernameleriyle kyaslanabilir diyor Agh Srr Levend. Ancak, arada 150200 yl gibi bir bulunduu dnlr Suzide tekiler gibi sanat
zentisinin hkim olmad gz nnde tutulursa, stnlk yine Suzinin
eserinde kalr.
Eserin DL ZELL zerine dururken Agah Srr Levend, eserin
bandaki mnacat ile tevhidlerin ve bunlarn arasna girmi olan gazelin
dili, bilgi grnmek isteyen mutasavvf divan airinin, yer yer ayet ve
hadislerle ssl zentili dilidir diyor.
Fakat Gazavat-nameye girince, bu dil olduka sadeleiyor.
Yapmclktan uzak, baz kere cokun, baz kere ili bir sanat dili oluyor.
Gazavat-namede z Trke birok kelime vardr diyor Levend.
Bunlar metin aklanrken sayfalarn altnda karlklaryla gsterilmitir.
Eser, morfoloji ve sentaks bakmndan fazla bir zellik
gstermiyor. Ancak, dikkati eken birka kelimeye iaret etmekle
yetineceim diyor Levend.
Eserin iki yerinde geni zamann birinci ah eki olan im, yim
yerine ven kullanm Suzi elebi. Byle morfoloji ve sentaks
rneklerinden birok rnekler veriyor Levend.
Ve Suzi Mihalolu Ali Beyin lm tarihi 1500 yl olarak
gemekte. Ancak airimiz Suzi elebi efendisinin lmnden sonra
doum yeri olan Prizrene gelerek yaamtr. Ve yirmi drt yln ta
1524 ylna kadar Prizrende geirmitir. Suzi Prizrende geirdii
mrn halka hizmetle srdrmtr. Arkasna Suzi Camiini, birok
kymetli kitaplar bulunan Suzi elebi Ktphanesini, Suzi Mektebini,
kendi adn tayan mektep nndeki Suzi emesi ve Grajdanikteki
iftliini de vakfname ile belli insanlara ve yaknlarna brakyor.
iftliinde ayr, tarla, drt tal deirmeni, lyaz Kuka mahallesinde
st mescit alt muhalimahane olan bir evini brakyor. Ama Onun
brakt en byk eseri Gazavat-namesidir ve onunla kendisinin istei
olan ldkten sonra adnn rahmetle anlmasna kavumu oluyor.
53

SUZ ELEBNN
GAZAVATNAMESNDE TUNA
NEHRNN VARLII
Ethem Baymak
Bi refsanedir Tuna... Bir destandr Tuna...
Tuna, bizim halk trkmzdr... Glen ayvamz, alayan
narmzdr...
Tuna, sabrn-ikencenin/yenginin, yenilginin yanan mealesidir...

Tuna, 600
kprsdr...

yllk

mparatorluun

upuzun

gerilen

Tuna, anl tarihimizin mermerde kaznan belgesidir...

Tuna, Rumeli insannn atardamar, ulusal kimliidir...

Tuna, Trkemizin taland mekndr...
Tuna, Rumeli topraklardan akan serin serin kanmzdr...
Evet, Tuna bu; akaya gelmez. Bi bakarsn bir gelin duva gibi
sakin ve saydamdr... Bi bakarsn ki yaban taylar gibi buzbulank,
delidolu akar...
Tuna nehri, Volgadan sonra Avrupann ikinci uzun rma ve
ktadaki akarsular iinde su hacm en byk olandr. Tuna nehri nerden
balar
(kaynar)?
Tuna,
Almanyann
Gneybatsndaki
Karaormandan doar (kaynar) ve 2.824 kilometrelik teknesinden
sekiz lkeden getikten sonra Karadenize dklr.
Bu nehir, bizi-bize kucaklatran bir manevi kprdr. Dildin, rf-adet, tek szle; zbenliimizi bir btn olarak perinletirir.
Trkemizin bir nehridir Tuna. Kltrmzn, sanatmzn bir
gstergesidir Tuna boylar...
HalkmznTunayla balln, bir btnselliini skpl air
Beyatl, 1921 ylnda yazd Balkana Seyahat adl yazsnda yle
54

demi: Bir Trkn gnlnde nehir varsa Tunadr, da varsa

Balkandr. Vaka, Tunann kylarndan ve Balkann eteklerinden
ayrlal 43 sene oluyor. Lakin bilmem uzun asrlar bile o sularla o
karl tepeleri gnlmzden silecek mi ?...
Evet, Trkn gnlnde nehir olarak Tunadr, da ise
Balkanlardr yaayan. Bu iki efsanelemi zatlar Rumeli insannn
belkemiidir. Atar damardr... Gnllerden kolay kolay
silinmeyecektir o serin serin akan Tuna...
Tuna, artk nehir olmaktan km, Trk halknn bir onur bayra
olmutur. Hatralaryla, yaayan aclaryla, sevinciyle Tuna Trk
insannn kiiliidir...
Suzi elebiden teskireler vg ile bahsetmektedirler.
Biz Suzinin Tuna nehrinin varlndan sz eden blmlerde
duracaz. rnekler vereceiz.
Suzi elebi, Ali Beyin gazalarn inci gibi dizerken Tuna nehrini
de anmadan geemiyor. nk Ali Beyin yrtt sava sahas Tuna
boylaryd. Ve yle Ali Beyin gazalarnn bir bilanosunu yapyor.
Tuna kurbnda kurmd ota
Adnuni canna urmd tag
Zihi sever ki bunca iller ad
Tunay yzotuz kerre geti
Yzi suyn yine dkmidi Rusun
Putin, imdi idi Ungurusun
Suzi elebi, eserinde Ali Beyden sz ederken cotuka couyor.
Onun varln yansttnda efsaneletiini de grmek mmkn. Ama
yapmacla kamadan. Yaln ve orijinal.
Suzi, gazavat-namesinde akna giden gazileri ylesine cokulu,
ylesine betimlemelerle dolu resimliyor ki karmzda muazzam bir
tabloyu seyreder gibi oluyoruz.
Alayn nnde rengarenk dalgalanan bayraklar, merter takmnn
mzik sesleri, atlarn kineyilerini byk bir ak tutkunluuyla tasvir
etmektedir. Ve, tm bunlar kafilenin Tunadan geiini nefesi
betimlemelerle alglamaktadr. Erdal boylarna gidii, dmana saldr,
gazalarda yengilerin elde edilii ustaca ve heyecan dolu hislerle ssleyii
o dnem airlerinin en beceriklisi olduu kesindir.
Bu atmosferi yanstan blmlerden de rnekler verelim. Tabi,
Tuna nehrinin mavi sularsz bu atmosferi yakalamak adeta imknsz
grlmektedir:
55

Tunaya irdiler ol ha erenler

Gaza deryasna gavva erenler
ekildi zevrek u keti kenara
Dizildi cmle her su cuy-bara
Olaylar gelie gelie, Suzi elebi, bizat bu savaa katlyor.
Olaylar hem grd gibi, hem de ald bilgilerden (istihbarat)
gazavatnamesini yazmaya devam ediyor. lgin olan zellik Suzi, olay
iirsel bir hava iinde vermeye zenmektedir. Coku dolu duyarl hem
gazaya katlanlara moral vermek iin, hem de tarihi belgelere yatkn
olmak iin elinden geleni yapyor. Bu arada da Tuna nehrin varlndan
sz etmeden yapamyor.
Ali Bey ve yiit askeri Tuna nehrin kylarna geliyor. Karsna
Tunay aldktan sonra: nehire selam veriyor... Ve balyor hitap
etmesine... Tunay Tuna yapan, benim diyen Ali Bey; bize yol ver
geelim diyor saldrlarn Eflak u Rusa...
Ve devamn Suziden dinleyelim:
Bize yol ver geelm Ungurusa
Salalum gulgule Eflak u Rusa
Gaza bayramna kurban olalum
Ne kurban kim sera-ser ca olalum
Tuna nehrinin efsanevi dalgalar deli deli akp giderken, karya
gemek hayli zor oluyor. nne geleni alp gtren Tunann deli
dalgalar kendi bana bir dman ordusu. At kinemeleri, asker
yakarmalar, kl seslerinin ak-iklar kanl Tuna sularna karr.
Bu havaya brnen bir tabloyu daha gzler nne sergileyelim:
Ne bigane bilr ne anay
Aceb kim vasvider kanl Tuna
Akar am seher seyli afak-reng
Bu hni bahar benzer kold hem-reng
Bu bir sudur ki badandur habab
Bu bir cudur ki hn- dildr ab
Suzi elebi, Mihalolu Ali Beye sunduu gazavat-namesinde
mekn olarak Tuna boylarnn mevcutluu kesindir. Tarihle de
56

pekiiyor. O tarihlerde yrtlen savalarn anlatlmasyla, yrtlen

savalarn tarihleri denk dmektedir.
Tuna bu gazavat-namede meknsal olarak byk rol oynuyor. Suzi
elebiye de betimlemede geni ufuklar yaratyor. Ki daha gelerde
Rumeli halk trklerinde bu kahramanln, dolaysyla Tunann vard
aka grlmektedir.

Soldan saa: Osman Baymak, Ethem Kazaz, Harid Fedai, Fahriye erkez, Altay
Suroy, Bedrettin Koro, Mehmet Bt ve Ethem Baymak

57

PRZERRNN SUZ MAHALLESN

EREN EVRE VE ONUN BANA R
YAZDIRTMASININ NEDENLER...
Hasan Mercan
Yrek yree kar! derdi ninem.
Yrek bir kprba!diye eklerdi Dedem.
Usca severdim byle anlarda: Yunusca geerdim kprlerden;
varlanrdm el ayak olarak Przerrinimde...
Suzi elebi, onun 500 yllk Gazavatnamesi bir tarih, ama
Przerrin iin de Tabakhane Semti ayr bir tarihsel olgu bence.
evrenin, evredekilere etki yapmas, herkesi herkese benzetmesi ve
herkese kadrince bir eyler vermesi asndan.
Benden baka, yallarma gre, soyumuzdan sa kalan tek
varlmz Halam Mahiye, Przerrinin slahane Mahallesinde yaard
ve biz ona (onlara) gitmek iin, her daim Suzi Mahallesinden yol alr,
dnmz de Suzi Kprsn (Tabakhane Kprsn yani)
geerek Tabakhane semtine kar, Kraa Sokan boylardk her
mz. Ve her geiimizde, Suzi emesinin sularyla elenen,
kocaman, yumuak ellerini sulara daldrp, anlalamaz bir eyler
mrldanan Deli Bayrama rastlardk.
Periler yznden delirmi zavall! diyen Nineme, ek olarak,
Dedem.
Bana gre, Cinler yznden olmumu olan! diye sylenirdi.
(Suzi Mahallesi, bence hem Perilerin, hem de Cinlerin malyd
bir bakma ve ol merak yznden, Mahallenin kmaz sokanda
yaayan Kayserili ile (ki Deli Bayramn soyuna mensuptu) arkadalk
etmi, zamanla da Kraa Soka adl Toplu Yaptlarmn
birincisine yksn yerletirme ksmetine sahip olmuturm. ok
kr...)
Bunlar, benim akamlar tek bama o mahalleden gememe neden
olmutu uzun bir sre.
Ya Deli Bayramn Perileriyle yzyze olursam? diyerek korkar;
Ya Deli Bayramn Cinleriyle gzgzegelirsem, naparm? diye
kukulanrdm.
Bunu bilen Dedem, benim adam, er, korkmaz olmam iin,
58

Onlar sadece ve sadece Deli Bayramn mallar, bir onunla

elenir, bir onunla keyif attrrlar; biz insanlardan kaarlar, evlat,
meraklanmaya gelmez... demiti. Ninem ise, daha liriksel bir yardma
yetimiti sohbet sresince:
O mahalleyi Suzi elebi koruyordur zaten!
Dedem,
Yannda yatan air kardei Nehariyi de hatrla, Adile! demeyi
unutmazd.
(Dedem, air-iir dendi miydi, usuna bir tek Yunusu getirir, ylesi
varlklarn ancak bir Ona haz olduuna inanrd, ilkin Dervi olarak,
daha sonralar da bir eyh sfatiyle...)
Suzi Mahallesine ait kmaz Sokan yan sra, suyu buz gibi
akan emenin zerinde Suzi Ktphanesi (binac) bulunurdu ve
iinde, Mahalle imamnn ola ki o dnemin Reisulemasnn izniyleanlayna dayanarak, Doru Yol Derneinde tarbuka alan, zamanla
vereme kaplan Cemo abimiz, ailesiyle yaard ve daima ak olan,
Kprye ve Akay (Bistria) nehrine bakan pencere banda durup
durup, (ok da ksrsd Cemo ve yallarm adna Dautun askeri
derlerdi) bizi selamlar, sularla oynayan Deli Bayrama laf attrp
elenir, dedeme de,
Suzi Efendi trbesine benim iin de bir dua oku, ltfen, Dervi
Osman Baba! diye sylenirdi.
Haklyd Cemo abimiz; nk her geiimizde, Cami
avlusunun orada (demir parmaklklarla sarl avluda oka mezar
vard ve Suzi elebi ile yannda yatan air Neharinin rts
olmayan, (bilenlerce, zatlar, zerlerinde rt, dam filan
istememilermi, gmzn mavisini bizden esirgemeyin diye
yalvarmlarm meer) kulbeyi andran Trbeye ynelik-dnkyzm durur, niyaz eder, Halamn evine yle ynelirdik.
(Hep sanyorum ki, Ninemle benim sona eren duamzdan daha
uzun sren duasn, sr Cemo abimiz iin sylerdi Dedem az biraz
bizi ayakst bekleterek...)
Bunlarn hepsi Suzi Efendinin yaknlar m? diye sorardm
yalarma, avludaki mezarlar gstererek.
Hem dostlar, hem yaknlar, hem de mritleriymiler derdi
dedem. Ninem ise,-Dedemden az bira daha benliki, - benlikiliin
srf Trk olduumuzu kantlayan, az da olsa milliyetilie aldn
zamanla renecektim...-uzak grl olduu iin,
Bu mezarlarn ou Trke, birka da dilimize yabanc olan
kylce-Yakova, o dnemlerde bir kasabadan ok, bir ky kadard
nk-konuur, evladm! demeye dururdu.
59

Evsahibimiz Yusuf Efendi llerin konumadklarn syler

durur hep, hani ban Kurandan kaldrmayan adamn yalan
sylemesine ne gerek var ki? derdim ararak.
Duymalsn konutuklarn, evlat! derdi dedem, Bunu
ancak eii helal olan duyabilir beiinde, yoksa Yusuf Nanemollah
gibiler ok uzaklar bylesinden unutma sakn, ha!
Byynce belki de duyar ve haklarnda yazarsn, keke ve
zaman gstere... diye Ninem, gnn birinde, adam olup Pir
Yunusa benzeyeceime varlyla inandn aa vurarak konuur
sa avuzuyla salarm klavlard.
...
Ve ite, zaman o zaman derken, haddim olamayaraktan, ama
elimden baka trls de gelmeyip, u Gazavatnamesi nedeniyle
Suzi elebiyle Sohbet adl iirimi karalam bulunuyorum bugn.
Ortal ve mahalle evresini dile getiren nszvari
aklamama, iirimi ekliyor, Anma Trenine katlan siz saygn
hanm ve efendilerin dikkatlerine sunuyorum efendim:
GAZAVATNAMES NEDENYLE
SUZ ELEBYLE SOHBET...
(air Suzi elebiyi elden geldiince varlandrp gnmze
ulatran tm kalemdelere airsel sayglar...)
(Birka Sz):
Cen bulurum, dedi Altay; Seni desteklerim ekledi Hamit;
skenderle Zeynel iirlediler; Nimetullah belgeledi; Ethem resimledi;
Osman, Mehmet ve Raif varln duyurdular; Enstitlerimiz
uluslararas kprlerden geirdiler; Derneklerimiz tanttlar;
Tiyatrolarmz dillendirdiler; Przerrin adlarn, tarihimiz anlarn
bezekledi; derken, fakiriniz, Suzi elebinin 500 yllk
Gazavatnamesine (Ona da tabii) bir bu sohbeti (iir) yazabildi.
u Rumeli cilvesi, hem iire, hemi de aire hasm be yahu!
alarmz oalsn diyorum... (ir)
________
ok mu ayr kaldk, Suzi;
Az m dlendik?
iir anlatamyor...
Nereye mi kam glgesi Kalenin,
Kz Kalesinin seslenii
Kime mi aitmi?
60

Deli Slodan haber beklersen,

Yeniden domalsn!
Hem ls glgeli, Hemi de d,r,s,,
adrvann orada;
Eskiden balatlan,
Bitmeyen bir trkyle i-ieler.
Gl, dikene ;
Dil, dkene nasl m benzer, Suzi?
Abbas Ekmeki,
Frnc Kaele sevmeyi retende!
Bizde hala
Kin pahalya,
Sevda ucuza alar, ne hikmetse!
Kyamet kopsa
Ele verilmez tre;
Kuru eme lleri canlansa...
Akann kys,
Sinan Paa Camiinin kaps,
Ve Deli Bayramn sancs,
Dillerden kap kap,
Efsane kprsnn orada
Bir tarihe snr gibidir artk.
Naraya, figana ne hacet ki, Suzi?
Tanr dersen Tanrmz;
Sayr dersen sayrmz ;
Ac dersen, acmzdr
Seninle takvime yerleen an ilki diye.
Gerisi zaten cmle airlerin
Barna olmu yeeriyor,
Mara Mahallesinde.
Doan ocuklarn hepsi Yeryznde...
Sahi misin, dahi misin, Suzi ?
61

Dedeyi sorarsan, dedemdedir;

Nineyi ararsan, ninemdedir;
Hep amma hep kavga dvtr
Blbl Deresi,
Bildik bileli.
Srtma Saliin ah,
Kskan Nahitin vah
Ahenkleirler tepesinde.
Tabakhane Semtinde
Yeller bklmezse,
Kiiliinin kaltmdr,
Haberin olsun!
Sarahane de anlamna varamad bunun,
Bozac Murat, eyh Hasann
Deli Memet iin bir nefeslik
Zikrini arandka.
Mehmet Paa Hamam m?
Dilsiz ve suskun;
Hanc Zeynelin
Kobal Hafzdan yaknmasn
Duyar m hi;
Deli Feto taa tuttuka Gnyzn?...
Hele Sen ok yaa, emi, Suzi !
aheserinin ilk beytine
Pek de gzel yaram soyadmz...
Bundan m varz,
Bir bundan m oalrz?
Acep hangi a,
andan utanr;
Hangisi gururlanr, Suzi ?
Ayp denen,
Kayp bilinen ey,
Yok ki Kraada!
Yrei izsen, eree;
62

Gerei grsen, geree

Karr renkleri ressamn;
Gri paranteze girip,
Mavi virglden kurtulup,
Ve Beyaz noktalanca
eklin midir Doru Yola
Doruyu buyurtan?...
Peki ya Be a,
Be dam dese, Suzi;
Ak me meki,
Yengi mi bengiyi dillendirir dersin?
Sznn stne sz bulamayp,
zne benzemekle yetinip,
Fakir bir air kalsan
Przerrin halkna,
ok mudur, Sence?
Sevmekse, Yunustan;
Affetmekse, Mevlanadan;
Direnmekse, Abdaldandr
Gnllerde taht kuran!
Yoran,
Soran
Ve saran Zamandr,
Adm izlerinden oluan
Ol Zeminin Rumelisinde...
De bakalm, Suzi,
Ne gizlenir
Kulaklarmda nlayan gr sesinde?
ok mu deildik, Suzi;
Az m varlandk?
air bilemiyor.
1998

63

SUZ ELEBNN ESER VE

MEKNLARI
Ahmet S. ciler
Gazavatname Suzinin eseri
Hibir yaptla llmez deeri
Mihalolu Ali Beyin yapt
Savalarnndr rnek seferi
lmsz eseri Vakfnamedir
Bugnler iin bile hediyedir
Suzi elebinin Vakfiyesiyle
Yarnlarn kua mitlidir
Cami vardr Suzi mahallesinde
Ezanlar okunur erefesinde
elebinin bu muhteem eseri
Anlr btn slam lkesinde
Suzinin camisi Tabakhanede
Seller dayanmt, ta eski bende
Ykld kprler yetmi dokuzda
Suzi kprs dmemiti derde
Onbeinci yzylda Suzi elebi
Pirzerinde am Trke mektebi
renime ilgi gsterenlere
Kendisi de retmi birka dersi
Suzinin halkta daha sevilmesi
Tarihte anlar ktphanesi
Zamannda ei olmadndan
Saylrm Blgenin bir tanesi
Suzi elebinin anl emesi
64

Hi ge kalmazd suyunun gelmesi

Zamana braklnca bu eser
Anlr nice caminin simgesi
Binba eme karsnda dere
Deirmenciden anlr bin kere
Suzi elebinin yapt bu eser
Tabakhanede dklr bir yere
Bin beyz on senelik eserde
Suzinin yazd Vakfnamede
Anlr bugn halkta elebinin
Byk sulama kanal dillerde
Nae Suzisinde vardr kara ta
Ona ezelden denir Delikli ta
Ada olanlar ne dert klar
Gidip derman bulmak iin verir ba
emecik var Nae Suzisinde
Sevimli akar suyu emziinde
Karpuz Bayram denilen trende
enlik olur austos ikisinde
Adak adayanlarn kurban ta
Gtrr kurbanlk edilen ba
Yzlerce yl halka hizmet etmekle
Aktr sevgililerden gz ya
Suzi deresi stnde deirmen
Demir arklar dnerdi ezelden
Zamana braklma sonucundan
Eski bina yklmtr temelden
Da yarkl trbeyi andrr
Ksmeti arayan kz kandrr
Muradna eren sevgililerden
Btn kukuyu ortadan kaldrr
SAFFETOLU Suzinin hayrandr
Bildikleri velilerden kalmadr
Doum yerinin aa olann
Tad kan ciler kandr
65

YAZIMALAR

SUZNN EL YAZMALARI
Gney Slav Akademisinin mal olan, tarihi belge oluturan (HS)9
gemi Osmanlnn airlerinden ve yazarlarndan Suzi elebinin
eseridir. Eserim olan GOWPda sayfa 34te yazd gibi kaynaklar
Prizren asll olduunu bildirirler. Michal-zade Ali ve Mehmet-beg
(Mihalolu Ali ve Mehmet bey)in ktibidir. Komutan Ali Beyin
aknlarn 15000 beyitle anlatyor. Sultan II. Bayazt dneminde ld ve
doum yerinde gmld. Bilgilerimize gre inaat sren bir caminin
bahesinde gmld. Prizrende bulunduum zaman mezarn
grmedim, bunu aratrmak iyi olur.
Bu eser muhakkak ki nemli bir yazmadr. Bunun eski bir eser
olduu eski Trkeyle yazlmas kanttr. Eser Tewarich al i Osman
adn tayor, bu ise Osmanl hanedanln veya cemaatnn tarihi
anlamna gelmektedir. Oysa Mihalolu Ali beyin seferlerini anlatyor.
J.v. Hammer bu eseri tezkirelerden (airler antolojilerinden) biliyor ve
GOD, I. Eserinde 246 sayfada szediyor: Suzi elebi Mihalounun
Bosna seferlerini iirine alm Bu elyazma bu olay anlatan biricik
eserdir, bu yzden Gney Slavlarn tarihi iin ayr bir deeri vardr, bu
yzden ivedilikle dektora tezi veya niversite ii olarak incelenmesi
gerekir.
Bu yazma eser Almanyaya Londrafa Bernard Quariteh irketi
araclyla geldi. Eserin uzun zaman Franszlarn elinde bulunduu
olasldr. Eser halen btn deildir ama bu byk eksiklik deildr,
nk Suzi elebinin eseri tarihi bir belgedir. Eserde tarihi olaylar
(HS) Hicri IX. Yzyla kadar anlatlyor. Suzi elebi Osmanl
hanedanlar eserindeki bilgileri kaynak gstererek yazmam. O
dnemin yazarlarnda varolan gelenee gre eski kaynaklardan
faydalanarak eserini yaratmaktadr.
F. Babinger

HS metinde ksaltmadr ve Amnaca HS Historisch Schrifta demektir.

66

Berlin 13, 07. 1929

Sayn Olesnickij
Onbirinci (Sloven tarihi yazmalar) talebinizile ilgili yazy bakan
beyefendi bana yazd. Bu haber beni sevindirdi ve ilgimi ekti, ltfen bu
eser hakknda bana bilgi verin. Bu vesile ile u husuS hakknda da
ltfediyorum: HSS cildini srdrmem iin ieriinin mndeceratn
gnder. Bu iyilii yapmanz ve byle bir bilgileri kataloglatrlm
biimde ulatrmanza rica ediyorum. Her sayfada balk, zeti
bulunmal ve bilgilerin tamamlanm olup olmadn belirtin. Bu
cetvele ihtiyacm vardr ve ancak buna gre bende bilgilerin varolup
olmadn tespit etmi olabilirim.
Suzi ile (onun eseri hakknda) ura vermeniz beni sevindirdi.
Sizlerin etdlerinize ve aratrmalarnza gelince, bu konuda en eski
kaynaklar Macarlara aittir ve Nikolaus stvoffy (1615)'nin ve Stefan
(stvon) Katona (1811'de ld)'nn eserlerinde bulunur. Bu iki eseri hi
phesiz Agram vor.. J. V. Hammer'de bulabilirsiniz, eer Semendire
olaylarndan bahsetmezseler (?). Buna ramen Macar tarihcileri bu
olayla ilgileniyorlar. Bezasi'nin bulmacal tutumuna karn birey
konumak istemiyorum. Hangi yl hakknda sz edildiini bilmem
gerekiyor. 866/67 ? olduunu tahmin ediyorum. Benim tandm ve
temasa geldiim btn tarihciler bu olay ile hibir ey bilmiyorlar. Suzi
bunlar kendi yaam ve o biimde anlatm. Bu yzde bu kaynaa g
veriyor. Bu tarih belgede birka sayfann noksal olduuna ok zldm.
Bu eksikliin byk olmadna umut ediyorum. Bu yazmalar hzl bir
biimde sayfalarken fazla bir ey tespit edemedim. Bu tarihi yazmalar
esizdir (tektir) bu yzden hibir eit kymeti yadsnamaz. Bosna'nn
fethi ile ilgili yeni grlerin bulunup bulunmadn aklamakta yarar
vardr. Bu alanda Suzi zeldir, nk bu konu zerinde bildiklerimiz
Osmanl kaynaklarndan temin edilmitir ve bunlar kukulu ve
problemlidir.
Eserinizin katalog iiyle nereye kadar geldiniz? imdiye kadar ka
blm vardr?
En iyi dileklerimle bu almanzda mesafe kazanmanz
bekliyorum.
Sizinle kalan, F. Babinger.

67

A.MKT. DV. 188/44 nolu Babakanlk Osmanl Arivi - stanbul

belgelerinin (Altay Suroy Recepolu arivinde bulunan fotokopileri) Latin
harflerine transkripsiyonudur.

1277 L.21
44
Prizrendeki Mevlana Molla Szi Mezcidinin imameti hususunda:
vakfn olu Hafz Sleyman ile imamet cihetiniuhdesinde bulunduran
akir arasnda zuhur eden anlamazln tahkiki.
________________
Dersaadet * Sleyman, Hafz (Prezrindeki Mevlana Molla Szi
Mezcidi vakfnn olu).
akir (Prezrindeki Mevlana molla Szi Mescidi mam)* Mevlana
Molla Szi Mezcidi Vakf (Prezrin) * skp Valilii

Hak subhane ve teala hazretleri

efketlu, muhabetlu, azimetl, kudretlu ve namebe adniyyan ve
melca panakah kaffe cihan zallallahu alem efendimiz hazretlerinin
mubarek ve suus vucud eclleri deher asibe ben masune ve mahfuza ile
emin arzumalhe eker yemiralar yedrki skp sancanda Przeren
kasabasnda cedebmz mteveffa Mevlana Molla Szi neba yledigi
68

mescidi erifn useba ve imammetine kendisi metasarduk badel vefan

tusiya mutlaka evladlerine ve imameti evlad zkriyyene vekfaya mevcub
art idur art vafk ve urud selazma aham hazretlerin mevcibine
tulsaya ve imamn ceddmz posta ve nan paresi fe hak nubetmz iken bu
kullari 68 tarihinde safber ve havs sai ider iken icabnden ceri busla
Bekir efendihalak ittiha ile fetva zapt idup ve art vakf ile amel kadimi
ve urut mlk vesalatini feth ile ol hnkare ylmaz busla zan
hernekadar ogrami ise ve ogramakta ikel karndam kollar satber ve
bu kullari hafzama dinledup ve buluga irup femahisile uru iderek ve
hak nubetmzi adam kalkuup adan iken merfum icabnden Bekir
efendi vefatiyle ogli akir teslut iderek 7-8 sene zarfnda ebsar batar
defa dersasete gelenp ve mehalna giden ise nihaye huzur harsn fetva
penahire mehasmelermz badel havale icanup bu kullarnz evlad
vakfdan oldogomozi inkar etmesiyle kullarnzdan bine talep hosunub
15 neferi mtecaviz ispatlarmzi hudur hazra fetva penahire denuldup
evladna sebvet bilup bazi taraftan tesahablk cehidiyle ecel nebden bir
vechil imtihana salahiyeti yok iken cigerlerni icanib imtihane cevale
iptederup bu kullari hafzul Kuran ve imamete enseb olan karamen
gayrhadm krati asberi icanbden krkaderece ala oldogoni huzurunda
beyan itmiler ise bu kullar bu kullar evlad vakfndan olup ve hususan
kardam kullari he elhati anda sagr vehansa itmekten ve bu kullari
tahsil ilmde ve hafizul Kuran iken bu ekerlernze bu derece zalim ve
tadiye vecdmz intikal iden nolsaye ve imamet icanibe tevciye layik
grmeyp allah ve resul akna olson art vakf ve urut mlkn
vesatile izam hazretleri ve emsalleri mevcp taamil kadimi vechile hak
nbetmz olan pusti icdadmzi bu kullarnz tcbiyye brmesne ferman
byrmesi yahud sibdikar birce hakaniye eran ve kanunen ahkame ve
alayi ahkak hak buyurmasne fermanle buyurmas Niyazi baba ve
herhalde emir ve ferman llutfe vekarak efketlu, muhametlu, azimetlu
padiah efendmzlernn hazretlern izviye zemin
1277 sene
Evlad vakfdan sagir
hakki sultan muderisnn
Arslan Ahmed vasi mer
kullar
Hafz Sleyman kullari

69

skp valisi Mustafa Ben hazretlerine bu mevcut sart vakf nevleti

mutka olan diyar sp sancana baki Przeren kasabasna Mevlana
M Szi bina le mescid erifile ve imameti evlad zkriyye bu
meretimize nehide icabnzn Bekir efendi halak inha ile ziya idup ksa
vekre gnln sagr bulmanzle velileri rai ise vade mteder
olamamami ve mevzui dahi bulunmi oldoklarnden ler kavmnz ve
hane vukufiye agli Zekir lesad iderek merfu ile pedernz Sefer enber
ogramaktan ve vuku olan tarafndan merfuha bithaber bir vechiye salah
ibni yok iken baz taraftan nisab bulunup henuz arza ile tevecci hafz
Sleyman ve karnda Safbern vasi mer hazra ahine izmenin
nektimile bina vastrham olamaz ve borca muhamen olup ifham ile
keyfiyye lahab velilerine istilami lazm gelmi lehele meclis marifinle
70

gark bakan ve neokiyafan lazmn bilahir halnn belzapta bu tuze iap

haam hashas hemen buyurup sebaka mudhemetek.

BASINDAN
Blten say 2, Aralk 1997, Prizren (Trk Yazarlar Dernei
yaynlar)

PRZRENL SUZ GAZAVATNAMESNN 500.

YILI SEMPOZYUMU
17 Aralk 1997 gn Trk Yazarlar Dernei Ynetim Kurulu
topland. 1998 ylnda Prizrenli Suzi Gazavatnamesinin 500. yl
Sempozyumu hazrlayacak olan yedi kiilik kurula Altay Suroy
Recepolu, Prof Dr. Nimetullah Hafz, Dr.Mcahit Asim, Dr. rfan
Morina, Mr. Hamit Altiparmak, Mr. Bedrettin Koro ve skender Muzbe
seildi. Liselerde dll yarma hazrlklarn yapacak ve yazlar
seecek olan Cemali Tunalgil, Raif Krkul ve Salih Likadan oluan
kurul seildi,

Prizrenli Suzi (1455-1523)

Gazel
Serv-kaddn dikmesidr sah- glzarda
Eskmn perverdesidr laleler kuhsarda
Ya gnl sinemde mihrun saklad agyardan
Ya rmcek perde ekdi Ahmed zre garda
Vahsl- dil berdr hemin dnya meta-ndan garaz
Yogsa sk ehli ne ald satd bu bazarda
in Maine gidenler geldi hep sag u esen
Bu benum avare gnlm kald zlf-i yarda
Halk- alem mskilin mfti nice hall eylesn
Kim gzi evrakda gnli ruh- dildarda.
71

KANLI KOSOVADA BR KLTR OLAYI

PRZRENL SUZ GAZAVATNEMSNN 500. YILI

SEMPOZYUMU

Prizrenli Szi (1455 - 1523 )

Trk Yazarlar Dernei Blten, say 3, Ocak 1998,
Prizren
Szi olarak bildiimiz air hakknda bilgi veren tezkireler onun
Prizrende doduunu, Fatih ve 2. Bayezid devri aknc beylerinden
Mihalolu Ali Beyin gazalarn anlatan bir manzum eser yazdn
bildirirler. Prizrende Sozi mahallesinde ayn adl caminin haziresinde
bulunan mezarn ba tandaki Arapa yazlm kitabesinde Suzi
Zerrin olarak gemektedir ve asl ad Mehmed b. Mahmud b. Abdullah
olan Szinin, H. 931 yl lm tarihi olarak yazldr ki bu 29 Ekim
1524 gn ldnn kesin tarihidir. Suzi, airin takma addr. Szi
Farsa bir szcktr. Ak ateiyle yanan anlamna gelmektedir.
Szinin 1455-1465 yllar arasnda dnyaya geldii tahmin
edilmektedir. Hicri 919 - Miladi 1513 ylnda tasdklanan Vakfiye
sinde Mevlana Szi olarak ad gemektedir. Babakanlk Osmanl Arivi
- stanbulda bulunan A.MKT.DV 188/44 nolu Hicri 1277 tarihli bir
yazmaya gre ad Mevlana Szi olarak geen air hakknda bilgi veren
tezkirelerden Ak elebi Meairu uarasnda , Latifi tezkiresinde,
Knhl-Ahbarn tezkiresinde ad Suzi olarak gemektedir, HetBehite ise Mevlana Suzi olarak gemektedir. Tezkirelerde Nakibendi
tarikatna mensup olduu, Mihalolu Ali beyle pek ok savalarda
birlikte bulunduu bu savalar nazm ederek on be bin beyitlik bir kitap
meydana getirdii, ilimle urat, ho tabiatl, iir sylemeye kadir,
zihni pak olduu, Prizrene dnerken Kalkandelende halka zulm eden
kad hakknda ikayetlere tank olunca bu kadya kar manzum bir dava
yazarak eyhul islam tarafndan Yavuz Sultan Selime takdim edilmi
olduu, sultan bu davay o kadar beenmi ki Suziyi Istanbula davet
edip 1512-1520 tarihli temlik-name ile kendisine Prizren
yaknlarndaki Grajdanik iftliinden gelirin onda birini verdii
72

belirtilmitir. Suziye verilen Grajdanik iftliinde bir yer vardr ki o

zamandan gnmze kadar Sozi olarak bilinmektedir ve halk buray
bugn de byle bilmektedir. Burada Suzi deresinin kayna, derenin sol
kynda Suzi emesi, delikli ta ve derenin sa kynda Suzi trbesi
olarak adlandrlan bir maara vardr. Grajdanik iftliinden geliri Suzi
Vakfiye ile lyas Hoca mahallesinde Bistria suyu kenarnda kurduu
mescit ile bir dershanenin idaresi iin vakfetmitir. Bu vakfiyeye gre
Szi Aye adnda olan kzna malnn bir ksmn balamtr. Ak
elebi (1520-1572) ye gre Szinin Nehari ve Remzi elebi adnda
kardelerinin, Sayi hakknda bilgi verirken Suzinin kardei olduunu
bildirmektedir. Bu bilgilere gre Suzinin kardeinin varolduunu
reniyoruz. Ak elebinin bu bilgileri inandrcdr, nk kendi
Prizrende domu ve skpte yaam bilim adam, air ve tezkire
yazardr. Bu yrelerde yaad dnemde ve daha nceleri yetimi olan
eser sahipleri hakknda deerli bilgiler vermitir.
Szinin renim grdkten sonra grev almadn bildiren
tezkireler Onun kad olduunu kaydetmiler, ama kadlk yapt sre ve
yer hakknda bilgi verilmemitir.
Sziden kalan tanmazlar:
1. Prizrende Hicri 1277 Miladi 1861 ylndan sonra minare
eklenen Szi mescidi.
2. Mescide yakn ktphane,
3. Mescide yakn dershane (mektep)
4. Cami haziresinde trbe
5. Ktphane binasna bitiik eme,
6. Mescidin nnden akan Bistria suyu zerindeki ta kpr,
7. Mescit yaknlndan balayarak Grajdanike kadar giden 7 km
uzunluunda su hark,
8. Grajdanikte Sozi olarak bilinen yerde ve dere sahilinde eme.
Grajdanikte Sozi olarak bilinen yerde bir delikli ta vardr ki bu
delikli tatan geen kii kt ruhlardan arnm olur. Gnah ileyenlerin
ise delikli ta iinde sktna inanlr. Delikli tan karsnda iki metre
derinlikte bir maara vardr ki buraya Sozi trbesi denilmektedir. Bu
trbeye dere zerinde yaplm olan tahta kprden geilmektedir.
Szinin eserleri.
Mihalolu Ali Beyin gazalarn dile getiren Gazavat-name,
Szinin 15000 beyitten oluan manzum eseridir. Bugn Gazavatnamenin drt nshas bulunmaktadr. Biri Ankarada (Agh Srr Levend
arivinde) ,biri Emiri nshas (Millet Ktp manzum eserler, No.1339.
Tarih-i Mihalzade Ali Be), biri Berlin nshas (Preussische
Staatsbibliotehek, Ms. or. Qu - 1468 ve biri de Zagreb nshas (Zagrep
73

Hrvat ilim ve gzel sanatlar akademisi slam eserleri koleksiyonu, No.

535/1). Bu yazmalarla Gazavatnamenin 1795 beyti ele gemitir. Suzi,
Mihalolu Ali Beyin lmnden sonra bir ara olu Mehmet Beyin
yannda kalm, savalara katlm ve sonra doum yeri olan Prizrene
dnm. Prizrene gelmeden nce eseri tamamlad bu eserden bellidir.
Bu ise eserin tam beyz yl nce tamamladn gstermektedir. nk
Mihalolu Ali Bey 1494 ylnda lmtr. Eseri Mehmed Beyin
yannda kalarak drt yl iinde tamamlamtr.
Ak elebi Meahir-u uara snda Suziden birka gazel
aktarmaktadr,
Latifi tezkiresinde Suziden merhum Necatiye yazlm bir nazire
aktarmaktadr.
Bunlara gre Suzinin Mihalolu Alibeyin olaanst
kahramanlklarn cokuyla betimleyen mesnevisinden baka gazel,
nazire ve hicivli iirler yazd bilinmektedir.
Suzinin rvet alp yiyen ve bu i iin halk sktran Kalkandelen
kads iin yazd ve Sultan Selimin eline geen iiri:
Ey kad sana davac Yezdan olacaktr
Maher arasatnda ki divan olacaktr

Ey kad maher meydannda

divan kurulduunda senden davac
Allah olacaktr

Har ire sicillat- amel n bula imza

Rvet rakam namene nvan olacaktr

Kyamet gn amel defterleri

kontrol edildiinde rvet rakamlar
senin defterine balk olacaktr.

Devrinde yetimin ki gz ya revandr

Bir gn seni gark etmee umman
olacaktr

Devrinde yetimlerin gzlerinden

akan yalar, bir gn seni boacak
okyanus olacaktr.

Rvet kemiin durmaz ilik gibi

emersin
Karnn yarlp bir gn ilik kan olacaktr

Rvet kemiini durmadan ilik gibi

emiyorsun, bir gn karnn yarlacak ve
ilik kan olacak.

Bu saz perdeler altnda alarsn

Sanma ki ann namesin pinhan
olacaktr.

Sen imdi bu saz gizli alyorsun

ama, onun namesi gizli kalacak
sanma.

Prizrenli Suzi Gazavatnemesinin 500. yldnm dolaysiyle

1998 yl Yugoslavya Trk Yazarlar Dernei tarafncan Suzi Yl
olarak ilan edilmi, dolaysiyle birok iir saatleri, paneller
dzenlenecektir. Kutlamalardan en arlkl Prizrenli Suzi
Gazavatnamesinin 500. yl Sempozyumu olacaktr ki bu sempoyzuma
Yugoslavya dndan da bilim adamlar davet edilecektir.
74

Sucudi Kprs ve arka planda Suzi Camii minaresi

PRZRENL AR SUZ 500. YILINDA ANILIYOR

Birlik 19 Ekim 1998, skp
PRZREN. Kosovada Trk Yazarlar Dernei Prizrenli Suzinin
15000 beyitten oluan Mihalolu Ali Bey Gazavatnamesini kaleme
alnn 500. Yln bilimsel toplantyla kaydediyor. Zerrini Suzi,
Przerini Suzi, Mevlana Suzi, Suzi elebi, Molla Suzi, Mderis Suzi
mahlaslaryla anlan air Mahmutolu Mehmed Prizrende domu ve
29 Ekim 1524 ylnda doum kentinde lm olan Trk edebiyatnn
nemli airlerindendir. Hakknda tm teskirelerde bilgi vardr.
On ayr Trk kuruluu etrafnda toplanan Prizren aydnlar
gemite Trk diline, kltrne, tarihine hizmet etmi yerli bykleri
yaatmak amacyla birok almalar yapmtr. 10 Ekim gn Prizrenin
Kltr Evi salonunda Prizrenli air Suzinin yaratclnn 500. yl
kutlanacaktr. lkin Uluslararas bir Sempozyumun dzenlenmesi
kararlatrlmken, Kosovadaki bileik durum yznden 4 gn srmesi
planlatrlan Sempozyum yerine birgnlk Prizrenli Suziyi 500.
Ylnda anma treni dzenlemeye kararlatrld.

75

Trk Yazarlar Dernei Blteni say 7, Eyll 1998

Abdullaholu Mahmudun olu Mehmed Prizren ve evresinde
yetien ilk Trk byklerindendir. Tm tezkireler ve yazl kaynaklar
Onun Prizrende doduunu bildirirler. Suzinin, yazd eserlere ve 29
Ekim 1524 gn olan lm tarihine gre 1455-1465 yllar arasnda
doduu tahmin edilmektedir. Bugn Prizrende Suzi Camii haziresinde
evresi duvarlarla sarl trbedeki kardei air Nehari nin kabri
yanndaki kabirde yatmaktadr. Kendini Suzi Zerrini olarak tantan
Abdulaolu Mahmudun olu Mehmed XV. Yzyln tannm aknc
beylerinden Mihalolu Ali Beyin ve onun lmnden sonra da olu
Mehmed Beyin ktipliklerinde bulunarak birok seferlere katlm ve
bu savalar anlatan onbebin beyitten oluan Mihalolu Ali Beyin
gazavatnamesini yazmtr. Bu gazavatname hibir zentiye kaplmadan,
olduu gibi aknlarda uan kelleleri, ikiye biilen gvdeleri, sel gibi
akan kanlar, devrilen atlar, yklan ehirleri, ele geirilen ganimetlerle
esirleri bir heyecan tufan iinde anlatan nadir bir eserdir. Bir yandan
savan ne kadar ibret verici olduu, br yandan airin gezip grd
yerlerin, zellikle Tuna boyunun gzellikleri ve Ali Beyin ak olduu
Meryem ile ak en gzel iir zelliini ieren airin olaanst airhane
duygularyla anlatlmaktadr. Evet Prizrende domu ve Prizrene
birok vakf eseri brakm ve kendini Zerrini Suzi olarak bildiren
Abdullaolu Mahmudun olu Mehmed, stn ilim, fikir sahibi olduu,
mektebinde mderislik ve mezcidinde hocalk yapt iin sark
tadndan dolay Mevlana (efendimiz) Suzi, grgl, terbiyeli ve
olgun bir kii olduu iin de Suzi elebi olarak da kendine ifade
edildii yazl kaynaklar bildirmektedir. Prizrende halk Suziyi evliya,
Sozi baba ve Sozi efendi olarak bilmektedir.
Suzinin Remzi adnda, Nehari ve Sayi mahlasl bilgin ve air
olan kardelerinin ve Mmin mahlasl yeeninin de eserleri vardr. Kz
Ayeden sren nesiller zerinde aratrma yapmak gerekiyor.
Byle stn insani deerlere sahip bir kiinin bu topraklarda
yetimesi, ardna bugn bile hizmet veren birok vakf eseri, edebi, sanat
ve tarih asndan kymeti byk olan yazl eserler brakmas bizleri
gururlandrmaktadr. Bu topraklar kutsallatrp bize nimet kayna
olarak ondan yararlanmamz emanet eden Przerinli Suziyi Trk
Yazarlar Dernei bu yzden Suzi'ye yakr bir biimde anmay
kararlatrd. lkin Uluslararas bir Sempozyumun dzenlenmesi
kararlatrld. Birbuuk yl sren Sempozyum hazrlklar
tamamlanmken Kosovada silahl atmalar balamas binin zerinde
76

kiinin canndan olmasna, binlerce kiinin yaralanmasna, evlerini

barklarn terketmesine neden olmutur. Can gvenliini temin etme
sorunu belirmitir. Bu koullar altnda bu Sempozyumu dzenlemek iin
koullarn elverili olmad kanaatine varl, m, bunun yerine bir
gnlk Suziyi Anma Treninin dzenlenmesi kararlatrlmtr.
Ulusal tarihimizin bir paras olan XV XVI. yzyln airlerinden
Suziyi anmakla bu alanda Trk Yazarlar Dernei byk bir olay
gerekletirmektedir. nk ilk kere 500 yl nce yazl eser yazan bir
yazarmz bu biimde anlmaktadr. Mihalolu Ali Beyin savalarn
anlatt iin onun Gazavatnamesi olarak bilinen Suzinin bu eseri 15000
beyitten oluan bir mesnevidir. nk her beyti bal bana uyakl ve
bandan sonuna kadar 11 hece vezinlidir. Agah Srr Levend 250
Gazavatname zerinde yapt aratrma ve inceleme sonucunda
Suzinin Mihalolu Ali Bey Gazavatnamesinin konusu ve deyii
bakmndan tam bir gazavat-name karakteri tadn ve bu akncnn
gazalarn eserine mihver yaptn, Fatih ve II. Bayezid devrindeki
srekli aknlarla nl aknclar bir tarihiden fazla bir aire yaraan
ustalkla anlatn belirtmektedir. 1956 ylnda Trk Tarih Kurumu
yaynlarnca yaymlanan Agah Srr Levendin Gazavat-nameler ve
Mihalolu Ali Beyin gazavat-namesi kitabnda gazavatnamelerden
bilgiler verildikten sonra Suzi hakknda, Mihalolu Ali Bey akknda
bilgiler verilmektedir ve bu gazavatnamenin eitli ktphanelerde
bulunan elyazmalar karlatrlarak 1794 beyti latin harflerine yaplan
transkripsiyonla ve kimi szklarn aklamasyla yaymlanmtr.
Devamda bu beytlerin elyazmalar da yaymlanmtr.
lkemizde Trke eser veren tm yazarlarn kuruluu olan Trk
Yazarlar Derneinin 1998 ylnn Suzi yl ilan etmesiyle Trk
kurulular ve bireyler Suzi hakknda kimi etkinlikler gerekletirdiler.
Alu Nuun bakan olduu Trk Mzii Konservatuvarnda Prizrenli
Suzi Yazarlar Kolu kurulmu ve Suzi hakknda iir saati, toplant
rgtlenmitir. Balkan Aydnlar ve Yazarlar BAY Dergisi nisan
aynda yaymlanan 29 saysn Suziye adam, Agh Srr Levendin
Suzi ve Mihalolu Ali Bey Gazavatnamesi hakkndaki aratrmasn,
bilim adamlarmzn Suzi hakkndaki inceleme, aratrma yazlarn ve
Prizren ile evresinde bugne kadar korunan Suzi nin vakf eserlerini,
belgelerin fotograflarn getiren kapsaml bir kitap Bay yaynlarnca
yaymland. Kimi yayn ve basmda da Suzi hakknda yazlar
yaymland.
Bizlere gzel Trkemizi, milli kimliimizi,
dinimizi,
kltrmz miras brakan atalarmz arasnda bilim adam, yazar ve
air olarak yazl eser, mimar eser brakarak lmszleen Prizrenli
Ak elebi (1520-1572), Bahari (. 1551),Mmn, Nehari (.1522),
Sayi (.1538den nce), Scdi (.1538den nce), emi (.1530),
77

Tecelli (.1689), Acizi Sleyman Efendi (.1738), Abdrrahim Efendi

(. 1885) ve dierleri, Pritineli Azmi, Levhi ve Nuhi kardeler, Hatifi,
Mesihi (.1512), Mustafa elebi (. 1565), Niyazi. Hac Maksut Hulusi
Efendi (1851 1929) ve dierleri, Nobrdal Mesti, Belgrad, Krueva
Yenipazar, Semendire, Ujie gibi yerleim yerlerinde domu ve
yaratm olan daha birok bilim adam ve airin yaratclklarn geni
evreye tantmak, Onlar anmak gerekir. Suzi yi Anma treni bu
bakmdan bir balang olmaldr.

Prizrende ibadete ak olan Tabakhanede Sozi camii, cami

arazisinde bulunan mektep ve ktphane binas. Bu binaya bitiik
eme. Caminin karsnda tek gz kalan ta kpr ve bu kprden
balayp Grajdanike kadar giden 7 kilometrelik su hark. Bunlar onarlp
bugn de hizmet vermekteler. Suzinin Grajdanikteki iftlii
gaspedilmi, Naeteki Suzi deirmeni devletletirilerek yklmtr.

Prizrende Suzi Camii haziresinde Suzi Baba trbesi, Sozida

(Nae kynde) Suzi mesire yeri ki burada bir eme, Suzi trbesi
olarak rabet gren bir maara, Suzi derese ve Suzi emesi
bulunmaktadr. emenin st tarafnda bir delikli ta vardr ki buradan
geen kiinin kt ruhlardan arndna, vcudunda bulunan arlardan
ve hastalklardan iyileeceine inanlmaktadr.
SUZDEN BR BEYT:
Suzinin manada rendr gneden her szi
Geri kemdr sreta kim zerreden miktarda

78

Bay say 34, Eyll 1998, Prizren

Tezkirelere ap baklnca Suzi adna rastlanr. Prizrenli bir air
olduu, nl aknclardan Mihalolu Ali Beyin ve olu Mehmed Beyin
ktibi olduu ve bunlarn savalarn anlatan 15000 beyitlik bir
gazavatname yazd, II Bayazt ve Sultan Selim Han zamannda
yaad bildirilmektedir. Bunu bilenlerin says azalrken, teskireleri
okuyup bu bilgilere sahip olanlarn says da artmazken isabetli bir neri
geldi Trk Yazarlar Derneinin Ynetim Kuruluna. Prizrenli Suzi
Gazavatnamesinin kaleme alnnn beyznc yl kaydedilmeli
Bu neriye kar koyan olur mu ?
Yugoslavyada Trke eser veren tm yazarlar bir araya getirmek,
eserlerini tantmak, birbirine yardmc olmak, aralarnda dayanma
yapmak amacyla kurulan Trk Yazarlar Dernei 1998 ylnn etkinlikler
programna Suzi ve Gazavatnamesi hakknda etkinliklerin yaplmasn
ne ald. Yurttan ve yurtdndan katlp bildiri sunmas iin bilim
adamlarna frsat verilsin diye Uluslararas Suzi Sempozyumu
dzenlemeye karar alnd. Gereken ilemler yapld. Sempozyumun
dzenlenecei tarih saptand.
Niin Suzi Sempozyumu?
Suzi yaad dnemin byk airlerindendir. 1455-1465 yllar
arasnda doduu tahim edilmektedir. 29 Ekim 1524 gn ld
biliniyor. Prizrende kurduu ve Suzi Camii olarak bilinen caminin
bahesinde bulunan trbede kardei Neharinin yannda yatmaktadr.
Ba ta kitabesinde lm tarihi yazlmtr. Kardei Nehari ise iki yl
nce lmtr. Nehari de airdir. Eserleri vadr. Mihalolu Ali Beyin
savalarn anlatan Suzinin bu eseri Agh Srr Levende gre tam bir
gazavat-name karakterini tamaktadr. Tm dizeleri onbir hecelidir ve
beytler uyakldr. Heyecanl olaylar iirsel anlatlmaktadr. Eser edebi
deerinden baka tarihimizin bir parasnn nemli bir yazl kaynadr.
Suzi, Prizren ve evresinde bu trde ilk yazl eser brakmtr. Trk
dneminden kalma ilk yazl belge ve evrak yine Prizrenli Suzinn 1513
ylnda tasdklanan vakfiyesidir. Buralarda ilk ktphane aan yine
Suzidir. Bugn bile bu ktphaneye ait olan kimi kitaplar
korunmaktadr. Suzi yaad dnemde mektep am, mderislik
yapm, kurduu mezcitte hocalk yapm, hayrat olarak kurduu eme,
79

kpr, at ktphane byk bir hayrsever de olduunu gryoruz.

Beyz yl sonra bile Suzinin vkfndan yararlanlmaktadr.
Bu yrede domu, yaam, vefat etmi ve lmsz eser brakm
Suziyi yaatmak bizim borcumuz. Suzinin sahipsiz olmadn
gstermeliyiz. Suzi Trkemizle eser yazm, dinimizi aklayarak
tantm. Ardna ulusal kltrmzn bir paras olan mimarimiz
zelliinde eserler brakm. Tm bunlar deerlendirmemiz gerekiyor.
Suziyi her adan aratrmak, incelemek amacyla Ulusal bir
Sempozyumun dzenlenmesi uygun bulunmutur. Aslnda Suzi tek bir
sempozyumla her yanl incelenemez. Kiilii, edebi yaratcl,
hayrseverlii, Trkesi, felsefesi, sanat anlay, brakt vakf eserleri
ve benzer zellikleri ve ynleri zerinde aratrmalar, incelemeler
yaplabilir ki bunlar birka bilimsel toplantnn yaplmasn gerektirir.
Farsa bir szck olan Suzi ak ateiyle yanan anlamna gelen
airin
mahlasdr.
Asl
ad
Mehmedtir.
Babasnn
ad
Mahmudtur.Zerrin, Przerini, Mevlana, Molla, elebi, Evliya olarak da
bilinmektedir. Aye adnda bir kz olduu, Nehari ve Sayi adnda air
olan kardelerinin varolduu bilinmektedir. Bunlar Suzi hakknda yeni
bilgileri getirecek olan alma konulardr.
Nevarki Trk Yazarlar Derneinin Suzi Sempozyumunu
hazrlamak Kurulu Kosovada ki bileik durum yznden Sempozyum
yerine birgnlk Suziyi anma treni dzenlemeye karar ald. 10 Ekim
gn Prizren Kltr Evinin Byk Salonunda dzenlenecek olan bu
trenli toplantnn iki blmden olumas kararlatrld. Birinci blmde
Trenli toplantnn a konumas ve selamlama konumalar yaplacak,
ikinci blmde ise bilim adamlarn Suzi hakknda bildirileri
sunulacaktr.
Suzinin sadece Sempozyum gibi bilimsel toplantlarla
yaatlamayacan biliyoruz. Ancak bilim toplantlarda eitli grler
ileri srlecek ki bunlarn deerlendirilmesi yaplnca Suzi iin nelerin
hen hayrl alma olaca sonucuna varlacaktr. Bugn Prizrende bir
Suzi mzesinin, Suzi adn tayan sokan, okul veya baka bir devlet
kuruluun olmay hibir eit zrlenemez. Hele sadece Suzinin
kabrindeki ba tan devlet korumas altnda oluuna anlam veremiyoruz.
Suzi kabri yannda kardei air Neharinin de ba ta ktabeldir, trbe
duvarlarnn, cami binasnn, cami bahesindeki mezarlarn, kitabeli ve
ta oymal mezar talarn hem tarih hem de sanat asndan stn
deerleri vadr. Ya Suzinin yaptrd mekteb binas, ktphane,
emesi, takprs hangi sebeplerden devlet korumas altna
alnmam? Bu dikatszlk deil, ulusal kltrmze, tarihimize
saygszlktr.
80

81

82

TESKRELERDE SUZ
1.k elebi (1520 Prizrende dodu 1572 skpte ld)
Meair-u uarasnda:
SUZ: ehr-i Prizrendendr Shtelgi zemannda birader-i
bzrgteri Nehari ile Remzi elebi-i merhum ki yerinde mezkur
olur ikisi dersde ve kadi Mahmud ogl mer elebi ki arnun husn
ret ile bi-naziri ve lutf- tab ile dil-peziri imi anun knda
erik imiler. Kaza-y lahi mer elebinn gl-i mrin arar-
ecel berbad ider blblleri her kede yuvalanup feryad ider. Remzi
elebi tiryak- ugl- ilm zehr-i kahr- dehre deva bulur. Suzi-i
miskinun atei temkin bulmadug cihetden seyl-ab- sirik-i dide-i
nemgin ile teskin bulmaz ve da- hasret ve zahm- frkati penbe-i
evrak- kitab ve fitil-i hame-i kitabet ile onulmaz. Mecmua-i akl
ber-vech ile perian olur ki yllarla cehd idp bir yire diremez.
Hutut- huzuz- ilm ve ugl sahaif-i kalbinden ab- hicran ile bir
mertebe yoyulur ki artuk hatt yazlmaga kabiliyyet kalmaz ve ayinei idrakn jeng-i gam yle mkedder ider ki min bad arus-
mutalaa cilveger olmaga ret virmez. Rumiline gidp tarikden
feragat ider evlenup 1 murg- hatnn giriftar- dam- keret ider.
Bakyye-i 'mrin Mihaloullar Ali Beg- Mehmed Beg
hidmetlerinde geirr anlarun gazavatn bahr- remelden silk-i
beyana getirr ahir yine ehrinde ahirete gider cihan kime vefa itdi
ki ana ider.
mer elebi hakknda didgi mersiyedendr.
Beyt: Tabutun aya yire basmazsa tan mdur
Koynna girdi sencileyin nazenin cevan.
Badeh Mehemmed nam bir kabil ogl fevt olup anun hakknda
dah mersiye dimidr ve mer elebi hakknda bu gazeli dimidr.
Bahar iridi devr-i bade geldi
Gl nergis mbarek bade geldi
Vefa berginden ihsan mivesinden
83

Benm servm aceb azade geldi

Huru- rad sanman bu saday
Ki ahumdan felek feryada geldi
Eger Suzinun alemde bir beyti olmazsa bu gazel ana eer olmak
kafidur ki her beyti mamurdur.
Gazel: Serv kaddn dikmesidr ah- gl glzarda
Ekmn perverdesidr laleler khsarda
Ya gnl sinemde mihrun saklad agyardan
Ya rmcek perde ekdi Ahmed zre garda
Vasl- dil berdr hemin dnya metandan garaz
Yogsa k ehli ne ald satd bu bazarda
in Mane gidenler geldi hep sa u esen
Bu benm avare gnlm kald zlf-i yarda
Halk- alem mkilin mfti nice hall eylesn
Kim gzi evrakda ruh- dildarda
Mahlas beytin bu iki vech ile yazlm grdm biri budur ki
Beyt : Szinun manada rendr gneden her szi
Geri kemdr ureta kim zerreden mikdarda
Ve biri dah vech iledr ki
Beyt : Dud- ah Szi-i dil hastenn ruz- ezel
Micmer-i eflake zencir old bezm-i yarda

LATF TESKRES

skp yaknlarndaki Prizren adl kasabadandr. renimini brakp

nakibendi tarikatna girmi ve Nakibend Suzi lakabyla hret bulmu,
dervi yaradll, marifet sahibi bir kiiydi. Bu da temiz ve etkileyici
iirleriyle airlerin makbullerinden ve Osmanl airlerinin vgye layk
olanlarndandr. Bu matla onundur.
84

Matla: Lebun sun kim hatm geldi demek cana cevab olmaz
Ki Hzra ab- hayvan imege zulmet hicab olmaz
Dudan bana sun, sakalm kt mazeretini de brak,
Hzra bengisu imesi iin karanlk perde olmaz
Bu iir de merhum Necatiye nazire olarak yazlmtr.
Halk- alem mkilin mfti nice hal eylesn
Kim gzi evrakdan gnli ruh- dildarda
Mahlas beytin bu iki vech ile yazlm grdm biri budur ki
Beyt: Szinn manada rendr gneden her szi
Geri kemdr reta kim zerreden mikdarda
Ve biri dahi vech iledr ki
Beyt: Dud- ah Suzi- dil hastenn rz- ezel
Micmer- eflake zencir old bezm-i yarda

BURSALI MEHMET TAHR EFEND: OSMANLI

MELFLER (1299-19159

SUZ- PREZEREN SUZ- NAKBEND

lim airlerden olup Perzerinlidir. lmiye meslekini terk ederek
Gazi Mihal Bey Olu Ali ve Muhammed Beylerin maiyetinde bulundu.
Bunlarn gazalarn mesnevi tarznda onbe bin beyitle Remel
Bahrnda manzum olarak yazmtr. Baka iirleri de vardr. Eserleri
matbu deildir. Matbu Suzi Divan eyh emseddin Sivasi
torunlarndan Ahmed Suzi Efendi nindir.
Beyitlerinden:
Mahabbet emini cana delil et
Dil-i suzan ol ema fitil et.
*
Bulunmaz imdi bir safi derun-yar
Meer abn kim anda nazar var.
Perzerinde yaptrm olduu camiin avlusunda medfundur. Yetim
hakk yiyen bir kaadiye hitaben yazd manzume aadadr:
85

KNHL-AHBARIN TESKRE KISMINDAN

SUZ: Ehl-i slk- nakibendiyyedendr. Ve kasaba-i Prizrende
mtevellid olup Mihalol Ali Begle ekser-i gazavatnda bile bulnm
hatta bazsn tebihat- renginle nazmna koymdur. Bu ebyat
anlarundur.
Nazmuhu
Seher vaktinde n Zal- zamane
Giyindi v kuand Rstemane
Gne t u (Hk.514b) utarit tutd
Ali Beg rezm in hengame tutd.
Ve bir kadi ile baz maceras olup bu ebyat diyp Sultan Selim
Hana virmidr. Ol kadinun azline sebep olup evza- na-hem ,varn
tahkika irgrmidr.
..............................................................
Gazelinden:
Hakka serapa matbuu bi-hemta gazeldr. 10
HET- BEH'TE GRE:
Mevlana Suzi ilimle urarken vazgeti. Rumeliden, Prizren adl
kasabadandr. Ho tabiatl, iir sylemeye kadir, zihni pak air. Mihal
olu Ali Bey'in yapt savalar nazm ederek onbin beyitlik bir kitap
meydana getirmitir. Tabiatnn kusursuzluu ziyade, kendisi pervasz,
serbest, iiri latif, ok zarif ve cmert kiidir. Bu beyitler onun
iirlerindendir:
Serv kaddn dikmesidr ah- gl glzarda
Ekimn perverdesidr laleler khsarda
Vesl- dilberdr hemen dnya meta'ndan garaz
Toksa ak ehli ne ald bu bazarda

10

Dr. Mustafa sen, Knhl Ahbara gre Yugoslavya snrlar iinde doan
airler evren say 38, s.59 1983 Pritine.
86

(Gl bahesindeki gllerin ah senin servi boyunun dikmesidir

Dadaki laleler ise benim gzyamn yetirtirmesidir.
Dnyada insann eline geen en deerli ey
bu dnyada edilmesi amalanan nesne sevgiliye kavumadr
yoksa klar dnya pazarnda baka ne ald satd)11

FRANZ BABNGER'E GRE:

Suzi (Mahlas olmas muhtemel) elebi Prizrend'lidir ve Mihalolu
Ali ve Mehmed Beylerin ktibi idi. II. Bayezid zamannda yaad ve iir
ile urat. On be bin beytinde Osmanl Devletinin en eski ve asl aknc
babuu ailelerinden olan mehur Mihalolu ailesinden Ali Beyin
yaptklarn terennm etti.
YAZMALAR: Bulunamamtr.
KAYNAKLAR: Sehi Tezkiresi, 112; Latifi tezkiresi, 194 v.d;
Knalzade, tezkire, SO, III, 114; GOR, III, 466; GOD, I, 246; OM.II.
231.12

Suzi Camii kabristannda kitabeli mezar talar

11

Dr. Mustafa sen HET- BEHte gre YugoslavyA SINIRLARI NDE

DOAN ARLER evren Say 32, s.52, Aralk 1981, Pritine
12
Franz Babinger Osmanl tarih yazarlar ev. Dr. Cokun ok, 1992, istanbul.
87

PROF.DR. MUSTAFA SENE GRE:

Suzi elebi (.1524) Prizrende dodu. Kaynaklar, doum ve
lm tarihini belirtmezler. Ancak bu konuda esasl incelemelerde
bulunan Srp tarihci Olesnickinin Prizrendeki Suzi elebiye ait trbe
kitabesine dayanarak verdii bilgilere gre asl ad Mehmetdir.
Mahmud adl birinin oludur. Dedesi Abdullah adn tamaktadr. lm
tarihi de 931 / 1524tr.
Suzi elebi, ilkrenimini doum yeri Prizrende yapt. Bir ara
tahsilini yarm brakp Nakibndi tarikatine girdi. Nakibend Suzi diye
tannd. Sonra Rumeline gitti. Mialolu Ali Beyin yannda uzun
zaman kald. Onun savalarn manzum olarak kaleme ald.
lmnden sonra bir mddet olu Mehmet Beyin yannda
bulundu. Sonra buradan ayrlarak memleketi Prizrene dnd. Burada
lyas Hoca Mahallesinde Bistria suyu kenarnda bir mescit ile medrese
yaptrd. mrnn sonuna kadar kendi mescidinde imamlk ve
mezzinlik, medresesinde de retmenlik yapt.
Suzi elebi, Yavuz Sultan Selim tarafndan 1512-1520 tarihli
temlikname ile kendisine verilen yaknlarndaki Grajdanik iftliini,
bu mescit ile medresesinin ynetimi iin vakfetti; bu vakfiyeden, Aye
adnda bir kz olduu ve malnn bir blmn ona balad
anlalmaktadr. Sylentiye gre, Suzi elebinin Nehari mahlasl
Ramazan adnda bir de kardei vardr. Her ikisinin mezar mescidin
yaknndaki bahede gmldr.13
MESNEV
Gazavat-nameden
(Byk Trk Klasikleri, c.III, s. 236)
Mefaln Mefalm Falm
1. Seher vaktinde kim Zal-i zemane
Giyindi v tonand Rstemane
1. Seher vaktinde, zemann, Zali, Rstem gibi
giyinip kuand (Zal, ran'n milli kahramanlarndan olup yine beyitte ad geen Rstem'in babasdr).
2. Taknd hanerin mirrih-i devran
13

Trkiye dndaki Trk edebiyatlar antolojisi, Makedonya Yugoslavya (Kosova)

Trk edebiyat, 7. cilt, T.C. Kltr Bakanl, 1997 Ankara.
88

Kuand tign hurid-i rahan

2. Kainatn Merih'i, hanerin taknp parlak bir
gne gibi klcn kuand.
3. Getrdi asman altunlu sancak
afak ekdi ufukdan al bayrak
3. Gkyz ona bir altn rengi sancak getirdi,
afak da ufuktan al bayrak ekti.
4. Alem ekdi revan ol ah- gazi
Yannca Kaf-kudret ah-baz
4. O gaziler ah yannda Kafda gibi gl
yiit erleri olduu halde dalgalanan bayraklarn ekip
yola dzld
5. Kadem basd yola ser-bazlarla
Bu yolda can veren ehbazlarla

5. Yiit askerleriyle, bu yolda can vermeye

hazr cesur adamlaryla yol koyuldu.
6. Kzl bayraklarun aksinden ol yol
Pr old ergavan u lale v gl
6. Getikleri yol krmz bayraklarn
yansmasyla erguvan,lale ve gl bahesi Gibi oldu.
7. bayraklar iinde rayet-i zer
afakda mihr-i alem-taba benzer
7. Bu bayraklarn iindeki san renkli
sancak tpk afakta parlayan gnee Benzemektedir.
89

8. Yahud bir servdr tavus-cevlan

Kim olm lalezar irehraman
8. Ya da tavus gibi lale bahesi iinde
bbrlenerek dolaan bir servi aacn andrmaktadr.
9. Sn bir sev-kad dilberdr elhak
Sa prek yana al bayrak
9. Dorusu karg al bayra andran
yana zerine zlfleri dklm bir Dilbere benzemektedir.
10. Siper tutmu nigar- gl-izara
eker evkla her gazi kinara
10. Gaziler, sanki byk bir arzuyla gl
yanaklar kucaklayacakm gibi siper Tutulmular.
11. Yedildi nlerince ol yedekler
Ki gerdine erimezdi felekler.
11. Ayaklarnn tozuna feleklerin bile
Yetiemeyecei yedekler ne Srld.
12. rsi asmanun sebze-zar
Suvad aftabun eme-sar
12. Otlaklar, gkyznn sebze
baheleri u glckleri ise gnein emeleridir.
13. Eeri fikre olmaz hem-ser eflak
Veli anlara ermez fikr-i alak
13. Her ne kadar feleklere dnce
ayak uyduramazsa da onlara sratli dnceler de yetimez.
14. Yrr sag u solnda fethe nusret
Gider kollu kolnda ehl-i evket
90

14. Sanda solunda fethi ve zafer, iki

yannda da ululuk sahipleri gidiyordu.
15. Rical-i gayb erp ald kafadar
Gerek bu lekere ol resme dmdar
15. Gayb erenleri onlara yetiip, bu
askere moral veren arkadalar oldu.
16. Yedi kat yer hevaye asa dpdz
Bu leker zre kondurmaz idi toz
16. Yedi kat yer btnyle ge
ykselse yine de bu askerin zerine bir toz bile konduramaz.

Sozi Mahallesi

91

NCEK ALIMALAR

XV-XVI. YZYIL AR-TARHC

ELEBNN ZGEM14

PRZRENL

SUZ

Aleksije Olesnicki, Zagreb

XV yy. ikinci yarsnda Yugoslavlarn yerlemi olduu
gneydeou Avrupaya yaylmas hakknda incelikli bilgi verecek
Osmanl tarihi o dnemin yazarlar tarafndan yazlm eserlerle fakirdir.
D-F Babingerin Die Geschiv der Osmanen u hre Werke, Leipsig,
1927 geni kapsaml eserini incelerken ahda Tr tarihcilerinden sadece
Sebai ve Suzi elebi zellikle Balkanl Slavlarn balarndan geen ve
kaderlerini tayin eden olaylar yazmtr. Drinopol doumlu olan Sebai
Hayruddin elebi, byk vezir Koca Davut Paann
(904/1498 de ld) Bosna seferlerini 5000 beyitle anlatt. Prizden
doumlu olan Suzi elebi, nl Trk komutan ve yiiidi, Yugoslav
milletlerinin tarihinde karayaz ve nam kt bilinen Mihalolu Ali
Beyin kahramanlklarn 15000 beyitle anlatt.
Birka yl nce, Babingerin ad geen kitabnn yaymland
yllarda bu iki yazarn bilim dnyasnda izsiz kaybolduklar sanlyordu.
1929 ylnda ayn dnemde Zagrepte Yugoslavya Akademisi ve
Berlinde Prenssische Staatsbibliothek dou dilleri blmne Suzi
elebinin byk eserini temin etmilerdir.
Zagreb blmnn
elyazmas Yugoslavya Akademisinin slam yazmalar blmnde
5351/1
saysyla
kaytldr,
Berlin
yazmas
Prenssische
Staatsbibliothekte Ms.or.gu-1468 say olarak kaytldr. Bundan baka

14

Glasnik Skopskog Naucnog Drustva skp, 1934 yl.

92

Yugoslav Akademisi Berlin yazmasnn fotokopisini de temin ederek

Zagrebin slam yazmalar blmnde 1131 say olarak kaytldr.
Bu iki yazma blmn dikkatle incelerken ve bu iki yazma
zerinde bilimsel alma yaparken evirilerini hazrlarken, ok kymetli
ve Yugoslavya tarihi iin nemli olan melifin bilim dnyasnda az
bilinen yaam yksn geniletmeye arzuladm. Asl bu amala 1930
ylnda Suzinin memleketi Prizrene gidip yerinde bilgi edinmek
istedim.
ansm vard ki Prizrende bizim airin kurduu ve bugn bile
Suzi veya Sozi adn tayan camii buldum. Caminin yannda
yarsna kadar yklm trbeyi ve orada airin mezarn grdm. Yars
anm mezar tann kitabesini zorlanarak okudum.
Suzi camii imam Hafz Kemal efendi ile tantm, onun cana yakn
olmas sayesinde stanbulda XVII. Ve XVIII. Yzylda yazlm airin
vakfnamesini ve birka resmi vesikay grebildim. Bu vesikalar
Suzinin vakfettii tanmazlara aitti ve bunlarn sayesiyle asl adn
rendim, Suzi airin mahlas olduunu tespit ettim.
tiraf etmeliyim ki Kemal Efendi ilkin kukuluydu. airin
trbesini ve mezarn gsterdi, ama air hakknda her hangi bir evrakn
veya anmaln bulunduunu kabul etmedi. Tanmamzdan ancak
cnc veya drdnc gn sonra ipek bezle sarl olan yukarda
belirtilen evraklar gsterdi. Onun bu teredt ve dikkatle davran
vakfnamenin ilerdeki kaderi ile ilgili olabilir. Cami arazisinin
sahipliini dzenleyen vakfiyenin ve evraklarn satlmas hi sz konusu
olamad ve olamazd bile.
mamn bana kar tavrn deitirmesi Suziye kar olan ilgimi,
eserleri ve hakknda yazdm oysa kendisinin bilmedii almalarm
anlatmam neden oldu.
Kendine air olarak Suzi mahlasn benimseyen, Trk tarihi
kaynaklarnda Suzi elebi olarak bilinen Mevlana Muhammed efendi
bn Mahmud Abdullah imdi Vardar banlnda Prizrende (Trke
Perserin) dodu. Trkler eski dnemde Prizdeni airler kayna,
Pritineyi ktipler yata olarak sayarlard. Bilinen airlerin birou
ve bilinmeyenlerin byk bir ksm bu ehirde dnya yzn grdler.
925/1518 ylnda Prizrende dnyaya gelen ve 979/1572 ylnda vefat
eden tarih yazar, air k Mehmet elebi bin Ali Tezkiret-u-uara
eserinde u rivayeti kaydetmi: Prizrende olu doan her baba
ocuuna ad koyarken daha gelerde kullanaca mahlas da verir. Bu
rivayet daha gelerde Prizrenin en byk airlerinden ilki olan ve ondan
sonra etkisinden yetien airlerin etkilendii Suzi elebi dnemine de ait
olmutur. Rivayetlere gre Suzi air olan ve Nehari (Akgn, Gn gibi
kutsal) mahlasyla bilinen Ramadan efendinin kardeidir.
93

Suzinin doum tarihi, asl ve miliyeti hakknda elimizde bir belge

bulunmuyor ve bu yzden edebi eserine dayanarak ve tarihi olgular
karlatrarak sadece bir eyler tahmin edebilmekle yetinebiliriz.
Trkler Prizdeni 20 Haziran 1455 gn ele geirdiler. Suzinin
ailesi buraya yerleen Trkler ise, ehirin Trkler tarafndan
fethedilmesinden sonra dnyana gelmitir. Ama airin ailesi burann
yerlilerinden ise o zaman Slav veya tamamen Srp aslldr. Bunu
dedesinin Abdullah (Allahn kulu) ad olmas kantlyor. Trkleenler
bu ad veya benzer adlar kendilerine benimseyerek slam dinini kabul
edip hristiyan dininden ktklarn belirtikleri biliniyor.
Okuduum mezardaki ba ta kitabesine gre Suzi elebi 931/ 29
ekim 1924 gn dnyana gelmi. Prizrenliler Suzinin kfirlerle
savarken ldn sylyorlar. Prizdenden birka kilometre uzakta
Suzinin ehit olduu bir maara bulunuyor. nceleri Prizren
Mslmanlar bu yeri ziyaret eder ve o gn kayalk nnde mum
yakarlarm.
Bu rivayete gre Suzi ya ilerlemeden lm olduu gre
varlabilir, nk halen Mihalolu Ali Beyin cihadna (gazalarna )
katlabilme gc vard ( 148 ve 149 beyit yar 7 b, 8-9): .... (nl)
Mihalolu Ali Bey dneminde / savalar srasnda bagsteren byk
olaylar/grdklerinin (ahsen Suzinin) ve duyduklarnn (baklarndan)
hepsini anlat/ ycelt ( Ali Bey gne gibi ....
Suzi sadece gzleri nnde olagelen olaylar deil, Ali Beyin
yanna gelmeden nce de duyduu olayalar anlatacan bildiriyor.
Elimizdeki bu yazmalara gre Suzinin ne zaman Ali Bein yanna
geldiini ve kaderini buna baladn tespit edemiyoruz. Bu dnemi
dolayl bir ekilde u beylerden tahim edebiliriz: Ali Beyin Ulah Ban
/Hlag) nn kz Meryem (Marija) ile olan akn ki bu ak evlilie
gtrdn Suzi (123. yar. 4b,9 ve 1127. yar. 47 a,l beyte)
yazmaktadr.
...... gerek olaylar her yerde anlatan ve inandrc olan biri
anlatt... bu ak yaantlarn bakalarndan duyduu gibi anlatyor. Ali
beyin evlenme olay gerekten Suzinin Ali Beyin yanna gelmesinden
nce olmutur.
Meryemin kiilii de ayan deil. Meryem Fatih Mehmet
tarafndan Ulah tahtna getirtilen (1462-73) Ulahlarn voyvodas
Radulann kz olabilir.
Suzi iin en iyi frsat henz gen iken 1480 ve 1490 yllarnda
Mihalolu Ali Beyin sarayna girmesidir. iirinde bu genliini kan
kaynayan yiit, at ve klc ile heyecan dolu olduunu dile
getirmektedir.
94

Suzinin doum ylna gelince btn belirsizliklere ramen 14551465 yllar arasnda doduunu ileri srmemizle belki yanl yapm
olmayz.
Suzi dervi ve tasavvufu olarak belli bir eitim de grd. Eseri
tasavuf doludur. Prizrende bunun iin kant bulamadm imde
Prizdende bu tarikate ait tekke yoktur.
Suzi o dnemde baarl bir eitim grd. Trke ve Arapa
dillerinden baka Farsay da ok iyi biliyordu. Bu eitimi nerede
grd. Eitiminin tamamn Prizdende grmedi, nk Prizden henz
fethedilmiti, devirme olarak Drinopoleye veya stanbula gnderildii
ve yeteneklerinin orada grld olabilir. Suzi ok defa slam tasavvuf
edebiyats Korifeyi aktarmaktadr. Onun eserlerini aslndan
incelemi. Farsn tasavuflar Suzinin kurtulamad etkisi altnda kald.
Bununla kyasen ok defa Suzi eserine Yugoslav rengini katan
eilimini eserinde ortaya atmtr. Bu ise Suzinin Yugoslav asll
olduuna dair kant olarak kullanlabilir.
rnein Mihalolu Ali bey 1460 ylnn k mevsiminde Macar
ordusunun yenildii Bezazis sava arifesinde Drim zerinden geii
Suzi (858-896 fol. 36 a, 36b, 37a ve 37b beyitlerinde) ok canl ve
byk bir yetenekle anlatyor. Tunann gzellii ve grkemli grn
iin dua ediyor. Ali Bey ve gzel Tuna arasnda hakiiki mnakaa
yaplyor Tuna bakalar iin fethedilemeyen bir kader, durdurulamaz
olan Ali Beyin nnde klyor ve onunla insan dili ile konuur
oluyor. Tunay betimlerken airin vatann nehrini nasl sevdiini ve
onunla gurulandn gsteriyor.
kinci iir oluumunu oluturan Ali Beyin Meryem ile ak
yaantlar airin Srp asll ve grl olduu dile geliyor.
Burada hakiki Mslman iin doal olmayan zgn bir gr
oluturuyor ( 1236-1239 ve 1257-1287, fol.52 a, 52b, 53a ve 53 b
beyitler) Suzinin anlattna gre Meryem gvenilir arkada Banu ile
eski Hristiyan manastrnda dua etmeye gidiyor. O Allaha dua etmek
iin manastra giriyor ve kilise duvarlarnda deiik Trk komutanlarnn
ve yiitlerinin portrelerini gryor. Suzinin hayaline gre Trklerde
byk bir yiit belirdii zaman rahipler onun portresini manastr ve
kilise duvarna izerler. Bu yzden kilisenin duvarlarnda Malko Amed
bey Evrenosun, mer beyolunun ve sonunda Mihalolu Ali beyin
portreleri vard. Baka szlerle dinci rahipler binlerce Hristiyan
ldren ve kiliseleri ykp camiye dntren Fatih Mehmettin birok
yiit savasn kendi manastrlarnn duvarlarnda ebediletirmek
amacyla portlerini izdiler. Meryem Ali Beyin resmini grnce ona
delice ak oluyor. Btn bu hayal iki ayr dnyan birletirmek iin
aire gerekiyordu.
95

airin bu lks olduka acayip ve ilgintir. Mlmanlarn

Hristiyan mabetlerindeki resimleri fikiryaratma dr dr, her uyarya
mahsustur ve eytan ii olarak yok olmasna aittir. Ama Suzi iin bu
resimlerin tarihi deeri vardr. O belki Prizrende, Deanda, pekte,
Mileevoda veya baka yerlerde kilise duvarlarnda eski Srp
hkmdarlarnn, vakf kurucularnn bugn de ycelikleriyle,
gzellikleriyle seyirciyi etkileyen resimlerini grd?
Suzi hi kukusuz akla ve gizemli cananla yanan inanl
Mslmand. Allah iin heran ban vermeye hazr olmasna ramen
slam manasnda gizemli hayala da yer veriyordu.
Suzi sadece gizemli bir dervi deildi, Banovi Strahinyaya
sunulmu Srp halk trksndeki dervi gibi yiit bir asker de idi. O bir
delikanl olarak Ali Beyin savalarna katlm, bilgi ve yetenekleriyle
onun katibi olmutur.
Ali Beyin kiilii Trk tarihi iin byk nem tad iin ve
Yugoslav lkelerinin tarihleri iin karar verici olduu iin en
incelikleriyle tespit edilmelidir. Bugne kadar bu nemli komutann
hayat ve eseri batda ve douda gerektii kadar aratrlmad. Mihalolu
kabilesini yazan zmit mtesarifi Muzhet Mehmet Paann yazd
Ahval-i Gazi Michal adl kk bir eserinden baka bu yiit hakknda
alma yaplmamtr.
Bunun nedeni bu tr almay yapmak iin gereken malzemenin
olmaydr.
imdi Suzinin eserinden bir blm elyazmann
bulunmasyla bu ii az ok baarl bir biimde yapmak iin olanak
vardr ve bu alma bu byk eserin tamamann bulunmasyla btnlk
kazanm olur.
Bat Avrupa bilimi Hammere dayanarak Ali Beyin 1492 ylnda
Belyak ( komutan Rudolg Kevenhler veya Leonards Kolovin tarafndan
Korukadaki Villahda) yaknlnda ldrldn biliyor. Hatta bile
Ali Beyin lm ile ilgili u incelikler de ileri srlyor: Sava
kaybettii iin Ali Bey kaarken sa kalasndan tfek fieinden
yaralanm ve atttan dmNikola Rauber adnda biri esir almak istemi
ama o handa Ali Bey can vermi.
Bugn Nuzhet Mehmet Paann ve Duzinin aratrmalar sonucu
Ali Beyin Belyak civarnda lmediini, ancak onbe yl sonra 913-1507
ylnda Bulgaristanda Plevnede ya epey ilerlemi olduu zaman
ldn ve burada ina ettii caminin yanndaki trbesinde gml
olduunu biliyoruz. Ali Beyin adnn halk arasnda lm korkusu
yaratt iin ahaliyi az olsa da sakinletirmek amacyla Ali Beyin
lm Alman komutanl tarafndan uydurularak duyurtulmutu. Ali
Beyin lm ile ilgilib Buna benzer yalanlar halk tarafnda daha nce
de yaygnd. XVI. Yzyln balarnda bir Srp menkbe yazar da 1476
96

ylnda olagelen Bezasis yaknlndaki savata Ali Beyin Dimitriye

Yaki tarafndan ldrldn yazm.
Ali Beyi bilmemiz iin onun sava arkada olan Suzi elebinin
kiiliini de aydnlatmamz gerekiyor.
Yorgonun hereyi yapabilen kii olarak tarif ettii Mihalolu
Ali Bey XV. yy. ikinci yarsnda sral aknclar oluturmayan Rumeli
aknclarnn bakomutan idi ve Osmanl devletinin kuzeybat snrlarn
savunup geniletiyordu. Senede birka defa binlerce akncs ile komu
lkeleri demokratikletirme amacyla aknlar dzenleyip ky ve
kasabalar basp yakp talan ediyordu ve ganimetlerle ve binlerce esir ile
geri dnyordu. Sadece aknclar maa almyordu, dzenledikleri aknlar
srasnda elde ettikleri ganimetler onlara aitti. Bu ganimetler bazan o
kadar kymetliydi ki fakir hemen zengin olabiliyordu. Dnk dilenci,
yoksul birden bire zengin olabiliyordu. Akincinin ar bir yiitlie
sahip olmas, komuta tamamen sadk olmas ve tek tanr iin hayatn
vermeye hazr olmas gerekiyordu.
Madi ve hayat olanaklar ve karlar karnca din ve maneviyatta
birleiyordu. Yamalamak, ldrmek, soymak, elde etmek ve
zenginlemek hak dininin yallmas ve ruhun kurtarlmas iin
kullanlyordu. Akncla ilginin byk olmas ve ruhlarn beslenmesi
uarika deildir. Ali Bey ve askeri ok kere lm kalm mcadelesi
vererek gmleksiz, ayakkabsz ve yeryznn nimetlerinden yoksun
olarak din uruna lmle yzyzeydi.
te Suzi aknclar (1371 fol.57b beyitlerinde) nasl anlatyor:
...Onlardan biri (aknc) beyzade, iyi huylu, varlkl, kincisi (adi) dervi,
Allaha emanet olmu, feragat etmeye nasihat alm.
Her taraftan kendine bu askerleri toplad....
ve devamla ( 192. fol. 9a, 13. beyitlerinde):
... Ve yemek verildii zaman aknclara:
Genellikle yetmi iki millet yemee katlrd...
te demir gcyle zapt edilen byle okuluslu ortama katlmt
Suzi. Kendisinde bu iki bile zellik kaynamt: bu geici dnyada
olana byk deimelerden korkusuz yiitlik ve dini heyecan.
imdi o klc ve at ile heyecana kaplyor ( 1050. fol. 44a, 3 ve
Z..., 201, fol. 18b, 7 beyitleri):
... Benim gibi tabakal kl yoktur,
Benim atm gibi ayaklar rzgar olan at yoktur...
Sonra yine de bu dnyann geici olduunu kendini ve
arkadalarn uyaryor. ( 1052-53. fol.143b, 3-9 ve Z. 201-202, fol.8a, 14
beyitleri).
Ey can bizi krmz gl tomruu olarak grme,
bu kara toprak senin son durandr
97

sen ki atlas alvarla gururlanrsn

cesedin iki arn beze sarlarak ahrete gidince.
Suzini,n hayat bu koullar altnda da gemitir. lkin Ali Beyin
yannda bulundu, onun lmnden sonra babasnn yerine aknclarn
komutan olan geen Mehmet Beyin yannda katip grevine devam etti.
Mehmet Bey ile ilgili bilgiler azdr. Ehmet Beyin 1514 ylnda
Sultan Selim I.nin ran ile yrtt savaa katld ve 1517 ylnda
Bosna naibi olduu ve 1520 ylnda Hersek mttesarifi olduu, Sultan
Suleymann 1521 ylnda Belgrad seferinden nce Erdel ve Temivar
jupanlklarndaki dman glerini krmas iin buraya aknclaryla
grevlendirildii ve 1531/32 yllarnda Alman savanda bulunduu
biliniyor.
Suzi, komutan olan Ali Beyi hayatta iken eseriyle
ebediletirmeye hedefledii iin, iir biiminde kfirlere kar gsterdii
btn yiitliklerini gazavatnamesine yazd. Eserine bu yiit hayatta iken
balad ve eserini onun lmnden sonra tamamlad.
Eserini Gazavat-name-i Ali Bey Mihalolu olarak adlandrd.
Belirtiimiz gibi bu eserin 15000 beyiti varm. Ali Beyin
gazalarn Suzi elebi hayatnn ikinci yarsn hasretmitir. Mehmet
Efendi Suziyi kendine mahlas olarak benimsemitir ve bunun anlam
ak ateiyle Allah uruna yanandr. Bu mahlas onun maneviyatna ve
gizemine uygundu.
Suzi, Mihalolu Ali Beyin hizmetinde ne kadar kald bilmiyoruz,
ama imknlara gre uzun kalmad, nk 1513 ylnda Suzinin
Prizrende olduunu ve mrnn son yllarna kadar orada kaldn
gryoruz.
Zengin kafir lkesinde grevi uzun srmesine ve btn srlar
bilmesine ramen Suzi hangi ganimetlerden ve balardan mlkn
oluturmaya biliyordu.
Prizrende merhum komutan Ali Beyi rnek alarak ruhunun
selameti iin liyaz Kocada Bistria deresinin sahilinde uzun minareli
ve bugne kadar korunan olduka grkemli bir cami ina ettirdi.
Caminin yannda, cami bahesinin (imdi mezarlk) kesinde gney
taraftan girii olan mstakil muhalim-han (mektep binas) yaptrd.
Burada muhalim olarak Kuran okuttu. Camide Suzi imam hatipti ve
mezzin olarak minareden ezan okuyordu. Prizrende onun tarikatna
girmi kalabalk mridi (rencisi) vard ve Mevlana Suzi olarak
adlandrlyordu. Prizrenin bat knda Grajdanikte byk bir iftlii
vard.
Ruhunun selameti iin ina ettirdii caminin geleceini dnerek
bakm iin bu maln ona vakfetti. Sultan Selim I. (1512-1520) aire bu
yer iin temlikname verdi. 918/1513 ylnda Suzi bugne kadar
98

blmlerle korunmu olan vakfiyesini yaptrm ve biz bu vakfiyenin

asln ve evirisini yaymlyoruz.
Grajdanik iftliinin kazan getirmesi iin Prizrenlilerin
anlattklarna gre Bistria suyunu getirip iftlik arazisini sulamak iin
be kilometre uzunluunda hark (kanal) atrm.
Camide vaaza nem vererek ve vakfn idaresini denetime almak
amacyla Suzi lmnden sonra vakfnn ynetimini de dzenleyerek
camide imamn ve mezzinin grev grmesini, imamn muallimlik
yapmasn, mezzinin de muallim yardmcln da yapmasn istemi.
Bu iki memerun emekleri iin Grajdanik iftliinde elde edilen gelirin
te ikisi verilecek. te birini ise her yl caminin ve muallim-hann
onarm, bakm ve mlkn korunmas iin harcanmaldr.
Sonunda caminin bulunduu Suzi liyaz Koca mahallesindeki
mminlerin vakufnamenin tamamen icra edilmesini denetlemelerini
istemektedir.
Drt asr geti ve Hafz Kemalin sylediine gre caminin
imdiki imam bugn de vakfiyeyi tamamen icra etmekteymi.
Bu maln bir blmn kendisine balayan Suzinin Aye adnda
bir kznn bulunduunu vakfiyeden reniyoruz.
lmne kadar Suzi muallim, imam ve mezzin grevlerini yapt.
Cami yaknlndaki evde oturdu, ark geleneklerine gre kamunun
yararlanmas iin Suzi emesi olarak bilinen bir eme yaptrd.
Savalardan ve atmalardan sa kan Suzi Prizden civarnda bir
atma srasnda 931 / 29 ekim 1524 ylnda lm kadehini iti.
Hayatnn en nemli eseri, yllarn emei, komutannn yiitliini
gelecek nesillere aktaran ve sonunda yazd gibi imanl asker sonunda
mutlulua kavuur, hayatn gizemli canann uruna verdi.
etin bir savatan nce air Ali Beyin szlerini bouna aktarmad
: (968, fol.40b,2 beyit):
... Bize canan gerek, hayat neme lazm?
O ezelden emanettir, bugn sahibine verelim...
ehid olan Suzi camisinin on be metre ilerisinde iki yl nce len
Ramadan Efendi Neharinin yannda gmdler. Rivayet ediliyor ki
Nehari Suzinin z kardeidir, ama bu sylencenin gerek olduunu
nerden bilelim? Bu iki mezar zerinde kare eklinde bakmsz bir trbe
binas yaplm. Uzunluu 4,25 m, genilii 2,65 m. Civarnda ve
duvarlar 30 m. kalnlndadr. Etraf bym aalarla ve fundalarla
sarl, iinde otlar bym olarak Suzi trbesi duruyor cami
mezarlnda. ats ve pencereleri sklm. ki air kardein 0,7o m
yksek yukar giderek genilenen, topraa giren ksm ise sivrileen
batalar bulunuyor.
Suzi elebinin ba tanda bugnk konumaya aktarlnca
genellikle yle yazyor:
99

O ebedidir!
Burada merhum Prizrenli Suzi, yatmaktadr. Sene 931.
Allahn merhameti onunla olsun.
Trbenin kble duvarnda bir ni var ve orada iki amdan
bulunuyor. Prizrenli mslmanlar merhumun ruhi iin orada mum
yakyorlar. Ama bu olay imdi seyrek oluyor, gemi artk unutuluyor.
Orada rastladm liyaz Koca mahalle sakini olduunu syleyen
dedeye Suzi vakfiyesinde sizin mahalle sakinlerini vakf eserleriyle
ilgilenmenizi istedii iin niin trbenin stn rtmyorsunuz sorunca,
bir kere rtk, ama yine kt, baba ba stnde atnn olmasn
istemiyor, mavi gkyzn seyretmek istiyor cevabn verdi.
Belki yledir!
Sadece o gerekleri bilir!
Devamnda Suzi vakfiyesinin sonradan yazlm, ahitlerin
imzalar ve mahkeme onay bulunmayan tam metnini evirerek
aktaryorum.15 Vakfiye iki blmden oluur: Arapa olan giri blm
ve Trke olan vakfiyenin asl metni.
A.Olesniki,
Zagreb

15

Suzi vakfiyesinin asl ve transkripsiyonu belgeler blmnde yaymland iin

A.Olesnikinin bu yazsna alnmad.
100

SUZ
HASAN KALE
Bistria'nn sol sahilinde dispanzere yakn Suzi camii olarak
bilinen Cami, nnde de ayn adla bilinen eme, az ilerde de Suzi
kprs olarak bilinen bir kpr vardr. Bu eserlerin kurucusu olan Suzi
tarih ve edebiyat alannda ok ilgin bir kiidir. Suzi hakknda ilk
bilgileri onun dneminde yaam olan Kastamonlu Latifi Tekiretu uara (stanbul 1314/1896) eserinde yazmsa da Avrupa bilimine Suzi
hakknda ilk bilgileri Hammer16 sunmutur. Daha gelerde Babinger
temel eseri olan Die Geschchtschreiber der Osmanen und ihre
Werke17 eserinde hemen ayn bilgileri yazmtr. Bunun nedeni Suzi
hakknda tarihi bilgilerin olmaynda yatmaktadr, Trk edebiyat
tarihileri18 ve yeni tezkire yazarlar hayat ve eserleri hakknda ok az
bilgi veriyorlar.19 Suzi de eserlerinde kendinden bahsetmiyor.
Tezkirelerde ok sz edilen Suzinin eserlerini incelemekte zorluk
vard nk 1929 ylna kadar eserinden bir rnek henz bulunmamt.
1929 ylnda Zagrepte Yugoslav Akademisi ve Berlinde
Preusssche Staatabibliothek bu esere ait ve birbirini btnleyen elyazma
iki blm elde ettiler. Zagreb blm 217 ve Berlin blm 1688
beyittendir. Bu yazmalara dayanarak ve 1930 ylnda Prizrende yerinde
inceleme yaparak Olesniki sz edilen eserinde Suzinin eseri ve hayat
hakknda geni bilgi vermeye denedi.
Suzinin ocukluu hakknda Trk tarih ve edebiyat eserleri hemen
hi bilgi vermiyor. Hepsinde Prizrenli olduu yazyor, ama doum
tarihi, renimi ve milliyeti hakknda hi bilgi verilmiyor. Asl ne
olursa olsun o Prizrenlidir ve burada mrnn bir blmn geirmi,
orada vefat etmitir. Bu yzden Suzi bizler iin ayrca nem tar.
Uzun zaman asl ad, babasnn ve dedesinin adlar bilinmiyordu.
Babinger ok hisabetli olarak Suzi (yanan anlamnda) airin mahlas
olduunu belirtmitir. Suzinin vakfiyesine dayanarak asl adnn
Muhammed, babasnn Mahmud ve dedesinin Abdullah olduunu tespit
etmitir. Onun renimi hakknda da hibir ey bilmiyoruz. Eitim
16

Geschchte des osmanischen Reiches, III. 466; Geschichte des osmanischen

Dchtkunst, I. 246.
17
Lepzig, 1927, 34-36.
18
Sr. Sehi, Tezkire, 112; Latifi, Tezkire, 194-195
19
emsettin Sami Fraeri, Qamus ul-a lam, IV. 2684; Sureyya, Sicilli-i Osman III.
114; Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri II. 231 ve dierleri.
101

grdkten sonra Suzinin kadlk yapt biliniyor.20 Suzinin bu ilk

grevi ile ilgili Prizdende bir rivayet duydum ki bunu Kosti21
kaydetmi ve gerek olabilecei tahmin edilmektedir. stanbulda
tahsilini bitiren Suzi memleketine dnerken Kalkandelende byk bir
zulmkar olan kady tanm. Suzi bu kad aleyhine sultana iirsel bir
dava kaldrm. eyhu l-slam bu davay sultana verdi. Sultan Selimin
houna giden bu dava yznden Suziyi stanbula arm ve
Grajdanik gelirinin onda birini ona balamtr. O zamandan itibaren
buras Suzi olarak adn almtr. Sultan Selimin gerekten Grajdaniki
balad Suzinin vakfiyesinden de gryoruz. Latifi Sultan Selim
dneminde alan ve rvet yiyen kadnn aleyhine yazlan iiri
aktaryor.
Suzinin nekadar zaman kad olarak altn bilmiyoruz, ama
kendisini Mihalolu Ali Beyin 22ve onun lmnden sonra olu
Mehmet
beyinsavalarnda katip olarak gryoruz. Aknc
Mihalolularn yrttkleri btn savalara etkin bir biimde katldn
gryoruz. Bylesine Avusturya snr boyu btn kuzey blgelerimizi
dolat bellidir.
1513 ylnda Suzi Prizrendedir. O yl vakfiyesini yazm ve
onaylatmtr.
Vakfiyede mescidinden, muhalimhaneden ve
Grajdanikteki iftliinden sz edildiine gre bundan nce Prizdende
bulunduu kesindir. Vakfiyeden imamhatip, muhalim ve myezzin
grevini grd reniyoruz. Vakfiyeyi yazd zaman varislerinden
kz Ayenin varolduu ve ona mr boyunca iki ayr kullanmas iin
braktn, lmnden sonra onlarn da vakf dhil olmasn belirtmitir.
Camisinin yannda Suzi adn tayan bir eme, iki bile ky
tarafnda duvarlar bulunan kpr de yaptrd. Bu iki bile eserin kitabesi
yoktur. Olesnikinin gerek olduunu tahmin ettii iki rivayet
kaydetmitir Prizdende. Buna gre Suzi Bistriadan balayarak
Grajdanikteki iftliine kadar su kanal atrm. Oysa bu kanaln ar

20

Qamus ul-alam IV. 2684.

P. Kosti, Crkveni zivot pravoslavnih Srba u Prizrenu njegovoj okolini u XIX
veku, Beograd 1928, 93.
22
Mihalolu Ali Bey XV. Yzyln ikinci yarsnda nl bir akncdr.O sava
aknclaryla dman topraklarna saldrp yerleim yerlerini yamalam, yakm ve
bylece ahaliyi demoralize edip Trk askerine yol amtr. 1462 onun Vlaka
aknlar belirtiliyor, sonra Kazaklarla savayor, Bogdana saldryor, Bosnaya
birok sefer dzenliyor. 1466 ylnda Semendireye yaknlarnda Macar kral
Matiyan amcas Mihaylo Sileciyay esir alp stanbula gnderiyor. Az sonra
Varad yamalyor. Levendin verdii bilgilere gre onun komutas altndaki
aknclar stra ve Korukaya kadar ilerlediler. Bu blgelere dzenledii son aknlar
srasnda Lublanaya geldii 1492 ylnda ehit olduu tahmin ediliyor.
102
21

Duan zamannda ve ondan nce bile varolduu biliniyor.23 Bunu

herhalde Suzi yeniledi.
Caminin arkasnda Suzinin ve kardei Neharinin kabirlerinin
bulunduu trbe bulunuyor. Trbe olduka bakmszdr. Suzinin
mezarnn batanda Arap harfleriyle yazlm ve anm kitabede
Prizrenli Muhammed Suzinn 931 ylnda vefat ettiini gstermektedir.
Suzi ile ilgili iki meseleyi halletmemiz gerektiini sanyorum.
Birincisi lm ile ilgilidir. Olesniki gerek olarak kabul ettii bir
rivayete gre Suzi Prizren civarnda bir atma srasnda ehit olmu.
Hatta bile daha ileri giderek Olesniki Suzinin kfirlere kar dverek
hayatn kaybettiini yazyor. Bana gre bu tahmin aslszdr, nk
hibir yerde buna ait bir kanta rastlamadm. Mezar tann kitabesinde
buna ait bilgi yok. Oysa byle durumlarda ehit olduu yazlmas bir
gelenektir. Suzinin adnn getii birok evrakta da bu sonua gtren
bilgi yok. Priznenin mehur kiileri hakknda bilgisi olan ve bu tr
olaylar kaydeden menkbe yazar Tahir Efendi byle bir eyden sz
etmiyor. Prizrende bulunduum zaman buna ait tek bir kanta
rastlamadm. Bundan baka 1524 ylnda Prizrende veya civarnda her
hangi bir savan, atmann olduu bilinmiyor. Trk tarih
kaynaklarnda da buna ait bilgi yok.
kinci mesele ise dzeltilmesi gereken takma elebi mahlasdr.
Btn Trk, Avrupa ve bizim tarihciler Suziyi zikrettikleri zaman adna
elebi ekliyorlar. Bunu, Suzinin Gazavat-namesini ( Gazavat-nameler
ve Mihalolu Ali Beyin Gazavat-namesi,
Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara 1956) yaymlayan Agah Srr Levend de Suzi
hakknda yeni bir bilgi vermiyor, sadece Olesnikinin yazdklarn
aktaryor. Bana gre ilk olarak elebi mahlasn tezkire yazar Sayi
yaktrm ve bunu Sreyya olduu gibi kabul etmi. Sreyyadan bunu
Babinger alm. Babingerden Olesniki ve ondan Levend aktarm.
Bunu yadsyan kantlar unlalrdr: Suzinin vakfiyesinde elebi mahlas
yoktur, ancak Mevlana (efendimiz) Suzi yazldr.
Vakfiyenin
ahitlerinden beinin takma ad elebidir. Suzi bu takma ada sahip
olsayd bu takma adla vakfiyede belirtilirdi. Prizrende elebi takma
adna rastlanmaz, sadece Suzi olarak bilinir. rnein Suzi camisi, Suzi
emesi, Suzi kprs. Suzi dneminde yaam olan Latifi de bu takma
ad kullanmyor, sadece Nakibend tarikatna sahip olduu iin Suzi
olarak bilindiini yazyor. Prizren sicilini oluturan ve Bilimler
Akademisinde bulunan birok belgeye gre ad her yerde Mula Suzi
olarak geiyor. . Sami Fraeri de sadece Suzi olarak belirtiyor.

23

M. Grujiin Jedan primer nepouzdanosti narodne tradicije eseri, GSND XIV. S. 8

(l935), 230.
103

Suzinin en nl eseri Gazavatbame-i Ali-beg Mihaloglu

(Mihalolu Ali beyin fethileri)24 adn tayor. Bu eser bizler iin ok
nelidir, yazar bu yre insandr, eserin nemli bir blm buralardaki
seferlerden sz etmektedir. Suzi hakknda yazan en ilk tarihcilerden
balayarak ta Olesnikiye kadar eserinin 15000 beyitten, yani 30000
dizeden olutuunu sanmlar. Bunu galiba ilkin Sehi tezkiresinde
yazm, sonra oradan hep byle aktarlm. Zagreb ve Berlin blmleri
bile kefedildii zaman bunlarn eserin bir blm olduu sanld. 1956
ylnda Trk bilimcisi Aga Srr Levend Suzinin eserini yaymlad ve
imdi eser hakknda somut yaklamamza olanak yaratld. Yayncnn
belirtii gibi eserin Trk edebiyatnda saylar ok olan
gazavatnameler arasnda btn zelliklere sahip olduu iin
yaynlam. Eser en eski gazavatnamelerden biri olduu iin de Trk
dilinin incelenmesi iin nemlidir. Suzi kendi airliiyle de dnemin en
yetenekli sanatsdr. Her bakmdan zgndr ve aknlar olduu
biimde aktaran tek sanatdr. Bu yazmz Zagreb, Berlin ve
Trkiyede ele geirilen drt yazma eser zerinde yaptmz
incelemeler sonucu olarak meydana getirdik. Aralarnda byk farklar
olmayan bu bile elyazmasna dayanan Levendin almas Suzinin
eserinin btnn 1798 beyitten veya 3592 dizeden olutuunu ve
imdiye kadar 15000 beyitten olutuu sanlmasnn aslsz olduunu
tespit edebiliriz25. Ancak bu elyazmalar arasnda az farklar olabilir ki bu
doaldr. Bir blmn balangc ve sonu ayn olan ve ayr dnemlerde
baka hatatlardan yazlm nshasna rastlamak imkanszdr. Suzinin
bu eseri incelendii zaman grlecektir ki bu eserin bir blm deil,
btndr.
Suzinin eseri bir mesnevidir ve birinci dize ikinci dize ile
kafiyelidir. Uzun olan giri blm tasavvuf zelliklerini ierir, ondan
sonra eserin yazlmasna neden olan Ali Beyin kafirler karsndaki
fethileri olduu belirtiliyor. Devamnda Suzi Ali Beyin seferlerinin
24

Trk edebiyatnda ve tarihinde kutlanan, sultann veya komutann eitli fethileri,

yengileri ve savalarn anlatan ok sayda eser vardr.Bu eserlerin btn benzer bir
ad tamaktadr: Gaza-name, Gazavati-name, Fetih-name (Fetihler eseri), Zafer-name
. Bizler iin de nemli olanlardan birka: Sayinin 1521 ylnda Belgradn fethini
anlatan Feth-i kala-i Belgrad II. Murat dneminde Belgrad ve Macaristan iin
yrtlen savalar anlatan Belgrad Seferi; 1740 ylnda Belgradn fethi, Mora,
Kandi, Bosna, Budim, Estergon vs. yerlerin fetihlerini anlatan ve bura yerlerden
bilgiler veren Fethiyye-i Belgradtr.
25
Levend te bu sorunla karlam ama grn ileri srmeden birka varsaym
ortaya koymu. O, Suzinin birka akndan baka Mihalolu Ali Beyle katld
btn aknlarn niye yazmadn soruyor.Eserin tamamlanmadn sanyo. Suzi Ali
beyin yiitliini gstermek iin sadece birka aknn anlatmakla yetindi belki,
nk asl amac iyi tand Fars edebiyatndan etkilenerek Ali beyin aklarn
yazmakt.
104

zelliklerini, etrafndakilerini, Atas olan Kse Mihal ve onun Osmanla

sava mbadelesini anlatyor. Sonra Kse Mihaln ceddinin Mslman
olduklarn yayzor. Bundan sonra Ali Beyin gazalarn anlatmaya
balyor. lkin onun Erdeldeki aknlarn, 1458 ylnda Mihalolu
Mehmet beyn komutas altnda ar bir ekilde Mitrovian tahrip
olduu Ali beyin ve teki aknc komutanlarnn ynetiminde srem
aknlarn anlatyor. Suzinin yazd Ali beyin nc baarl akn 8
kasm 1960 ylnda esir den ve stanbula26 gtrlen Mihail Silaci
ban ve ordusu karsnda salad yengidir. Devamnda da Ali Beyin
bir Ulah bannn kz olan Meryem ile romantik akn yazyor.
Suzinin bu nemli eserden baka iirler de yazd tahmin
ediliyor. Ondan nce yaam olan air Necatiye nazire ve o zaman
modas olan hicivli iirler yazd.
Hasan Kaleinin bu almas Srpa yaymlanm Prizden
kao kulturni centar za vreme turskog perioda (Trk devrinde bir
kltr merkezi olan Prizden), Gjurmime Albanologjike say 1,
Pritine 1962 s. 91-118.

K aylarnda Sozi Mahallesi

26

Daha geni bilgi iin : A. Olesniki, Mihajlo Szilagyi srpska despotija, Zagreb
1943.
105

SUZYE AT BR RVAYET:
Msrda biri Suzi (babay) ryasnda grm. Onu nla grmek
iin Prizrene gelmi. Soziyi sormu, ama grmek istedii Suziyi
bulamam. Tabaklara bavurmu.
Suzi adnda bir ocuun
varolduunu sylemiler. Suzi adnda bu ocuu grmek istemi.
steini yerine getirmek iin Suzinin arkadalaryla elik-omak
oynad sokaa gtrmler. Bu ryama kan Suzi olamaz demi
Msrl. Ama yine de Suzinin yanna yanam ve eliine basm. Suzi
E kara ibuk diyerek omakla elie arpmi, yabanc kendini
Msrda bulmu. O an iinden bir eyvah karp bu ocuk ryasnda
grd Suzi olduuna inanm ve yeniden geri dnp Prizren
yerlemi. ld zaman brakt vasiyetnameye gre Sozi mezcidinin
kap eii altnda gmlm. ocuk kyafetinde olan Suziye inanmayp
iledii gnah yznden byle bir vasiyetnameyi braktn belirtmi ve
Ben Suzinin yceliine, keramet sahibi olduuna zamannda
inanmadm iin mezcide giren ler zerimden gesin diye yazm.
Naeteki Delikli Ta Suzinin tadr. Douramayan kadnlar bu
delikli tatan geerse mradlarna kavuacaklardr diye inanlmaktadr.
Suzinin zelliklerinden biri bir ahs iinde birak ahs olmasdr.
Tarih: 05.Ocak 1990 yl, Prizren
Anlatan: Vedat Vezgi, ya 68
Kaydeden: Altay Suroy Recepolu

106

BELGELER:
Suzinin yazd Mihalolu Ali Bey Gazavat-namesinin
elyazmalar:

Mihalolu Ali Bey Gazavat-namesinden on beyit

107

Vakfname:

108

Vakfnamenin Trk harflerine aktarl:

SURETU VAKFYYEH MESCD ERF VE
MUALLM HANE
MEVLANA SUZL PRZEREN
Elhamdulillahi lezi haleke ademe min gayri beeri vebdia isa min
gayri zekeri ve nuruemi vel kameri vahricinnari min eceri velmai min
celvedil haceri ve cealel dnya dari mahni ve ayri vel cenneti sevaben
limen ekeru vennari akben limen keferu ve kada ve kaderi halekal
ahdari vel ahmerive vahyi kelimetul muzafferi hibisteka bikavmihi
ventesar emri adrib biasakel haberi fadrib bi emrihi fenfecir ve erref bi
habibihil matari hala hayyin mesur fenar lehu ma tekkadim min zenbin
vema tehur ve atail havdi vel kefseri fekalallahu teala inna eataynakel
kevser fesalli lirabbike venhar inne sanieke huvel ebter ve nehed en la
ilahe ilallahu vahbdehu la erike leh emri bil maruf nahyi anil munker.
Subhanehuvezkuallahu ekber. A e bicesesmi vela cevher ve nehed
enne Muhammeden abduhu ve resuluhu seyyidel beeri ve nezirel ummi
ve men ekkal kameri ve sallahllahu ala seyyidina ve nebiyyina
Muhammedin ma tasleti ayni yenzur vezni bihaber ve ala alihi ve
ashabihi ve evladihi ve ezvacihil mutahereti (ve badehu).
Trke evirisi:
Allaha hamd olsun ki, ilk insan olarak demi yaratt, say erkeksiz
dnyaya getirdi, gnee ve aya k verdi, aatan atei kard ve bu dnyay
bir dert ve gam yeri yapt, ahreti kendisine minnettar kalanlara aklad.
Cennemi de kfirlere yaratt
Kaderi ve kurallar koyana, Musann galiniyetini mjdeleyene, kendi
milleti iin, su ve galibiye iin dua edene yere asasyla vurup emrederek yere
su fkrtp aktana mbarek olsun.
Kendi kuluna mkfatlandrana, ona insanln btn temizliiyle
Yaratana ve yaplan ve sonunda yapaca gnahlardan balayan ve ona Hayat
Kayseri ikram edene hamdolsun. Ve Allah ona yle buyuruyor: Sana
gerekten Kayseri verdik, onun iin yaradana minnetar ol ve Ona kurban kes.
Seni grmeyenler evlatsz kalacaklar.
Biz krler ve hamd etmekle ispatlarz ki, Allahtan baka Tanr yoktur,
ei ve benzeri yoktur, yaplmas ve yaplmamas gerekeni emreder ve yasaklar.
Her eit metni ve en yksek hret ve byklk hi bir maddeden varolmayan
Ona mahsustur.
Devamnda ifade ediyoruz ki, Muhammed (S.A.V.) onun elisidir. Ayn
onun erefine paraland, btn milletlerin habercisi ve ensekin insandr
109

Allahn rahmeti, Peygamberimiz Muhammed (S.A.V.) soyuna,

ashablarna, ocuklarna ve kadnlarna, herkezin grebilecei ve kulaklarn
duyabilecei zerlerinde olsun.

Vakfiyenin devam:
Vaktaki Mevlana Suzi dnyann fenalgni (faniliini) ve
zemannn bekalgni ve ahiretn devamni ve Adem zevalni tedarik
eyledi ise hasbeten Allahul azim ve talbenel mirdatul kerim padiahu
alem penahi Sultan Selim zal (Allahu) fil erdi hicretleri Mevlana Suziye
ol lutfi imamelerinden ve avatif cisimlerinden garardnn nami iftlgnn
ki canib arks iki byk kara aalar ve kemal ayr ile ve canib
cunubiyesi ile Leka Velana nam kari snrlar ile ve cenab garbiyesi
gurbe ve Nai nam kari snrlar ile ve canib imali ile ehirden gelen
topi nam karbaba gider tarik um ile mahdudedir ati eriden ve resum
arfiden hasil olan her ylde sipahisine iki yz elli ake maktuan arti
gemlik eyledi ise Mevlana Suzidahi mezkur dinen gerek ayr ve tarla
mahsuluni gerek iinde sakin olan hayanden ispincasn vesair resum
arfiyesini mezkur iftlik iinde ehirden (akan) rmak zerinde olan drt
gz degrmeni ve iki byk ayrni ki birbirine Aye nam kzna temlik
idti ki ayr ile ve canib garbleri iftlik iinde olan evler ile ve canip
imalleri ehirden gelen tarik gam ile mahdudedir. Bistria nam nehir
kenarnda bina eyledk ki fevkan mescid ve tahlen malum hanedir
madamki hayr hayattedir kendileri imam ve mualim ve mezzin olup
mezkr mahsul kendu mutesarrif olan ve kendunden sonra imam ile
muallim bir olup ve mezzinle mualim hane halafeti bir olup mahsule
bihasbi selasan mutesarrif olur ve mezkr iftlgni imam ile mezzin
itirak zerine gzedub teamirine muhta birilerini mahsulden aldklar
hisab zere kurulan mescidin ehli mahallesi rida lillahi nacar olub kadi
efendiler izniyle gzdeler.

F ehri rebiul ahiri

Senet tisa ve iru tisa miyyen.

110

SUZ (SOZ) CAM

Tabana olarak bilinen Tabakhane mahallesinde Bistria suyunun sol
kynda Rjdije binasnn yaknlnda bulunan Sozi Camiinin kurucusu
Mehmed b. Mahmud b. Abdullahdr. Farsada Ak ateiyle yanan
anlamnda Suzi mahlasn kullanan cami kurucusu Trk edebiyatnn
byk airlerinden biridir. Ad
kimi
teskirelerde
ve
yazmalarda Mevlana Suzi,
tarih belgelerinde Suzi elebi
olarak gemektedir. Hicri 931
Milladi 29 Ekim 1524 gn
vefat ettii caminin avlusunda
kardei air Neharinin yannda

bulunan kabrnn ba tann kitabesinden reniyoruz. Teskirelere

yazd Mihalolu Ali Beyin ve Mehmet Beyin savalarn anlatan
111

Gazavat-name adn verdii mesnevi-siyle girmitir. Bursal Mehmet

Tahir Efendi Osmanl Meliflerinde Suzinin bir Divannn da
varolduunu bildirmektedir. ok sayda hayrat brakt bilinmektedir.
Bunlardan Mektebi, ktphane-si, emesi, kprs ve camisi bugn de
mevcuttur.
Suzi camisine Lenin sokandan girilmektedir. Sokak kapsna drt
sra ta merdivenle klmaktadr. Bir metre kalnlnda olan duvarlarla
oluan cami binas kare eklindedir. llerine gre cami 8,60 x 8,60
metre ebadndadr. Cami binas ve son cemaat yeri drt yana aknts
olan ve Prizren el keremidi ile rtl iki ayr at altnda bulunurlar.1978
yaplan son at tamirine kadar at kaya paralaryla rtlyd. Bugn
bu kaya paralaryla cami avlusunda bulunan Suzi ve Nehari trbesinin
duvarlar rtldr. at altnda, caminin i ksmnda ke dilimleri daha
dar, ortadakiler daha geni, 8 ke ahap kubbedir. at altnda kalan
kubbenin i taraf gemeli tahta ile kapldr. Bu tahtalar cilalld. Gbek
aac oymaldr ve camide yaplan tamirlerden sonra caminin
sslemelerinden kalan en eski blmdr. Kble duvarnda duvar oyuu
olan mihrabn yama kurtaz ile yaplmtr. Mihrab stnde kz
gz, 7 altlk, 6 stlk olmak zere 14 pencere vardr ki gn yla
caminin ii aydnlktr. st sradaki pencerelerin st ksmlar
kemerlidir, alt sradaki pencereler ise dikdrtgendir. Minber ahaptandr
ve korkuluk tahtalar ilidir.1996 ylnda onarlan minber iki direk
zerinde durmaktadr. Mahfil drt stun zerinde dururken ve yanlarda
iki cumbal iken 1996 ylnda yaplan onarmdan sonra iki stun
zerinde durmaktadr ve cumbaldr. metre geniliinde olan
mahfile cami iinden minareye karan kapcktan klmaktadr.
Caminin son cemaat yeri on ahap direk zerinde duran at ile
rtldr. Kenarlar aktr. Caminin giri kapsnn sol tarafnda duvar
oyuu bir d mihrab bulunur. Sa tarafta ise duvar rlerek kapanm
alt sradaki pencerenin izleri vardr.
Camiinin minaresi kesme tatandr, kaidesi ve gvdesi 12
kelidir. erefe iki sra dile yaplmtr. 1989 ylnda yeniden svalanan
minare beyaz imento boyas ile badalanmtr. Babakanlk Osmanl
Arivinde AMKT DV 188/44 nolu bir yazmaya gre caminin Hicri
1277 Milladi 1857 ylnda da mezcid olduunu oreniyoruz. Demek
cami minaresi bu yldan sonra yaplm.
Hicri 919 Milladi 1513 ylnda Suzinin tasdklanan Vakfiyesinde
mezcidtten sz edildiine gre, bugnk cami binasnn bu tarihten nce
kurulduu kesindir. Bu vakfiyeye gre caminin imamna, mualime ve
mezzine verilmek zere ve camide yaplacak olan tamirlerlerin
masrafn karlamak zere iftliinin mahsulunden yararlanlmasn
belirtmitir.
112

Sokak tarafndan st deir parmakl duvarla sarl olan, kuzeydou

tarafnda mehktep ve ktphane olarak kullanlan binann da iinde
bulunduu cami bahesinde birok kabirler vardr ki ounun ba talar
kitabelidir. Kabir talar iilikleriyle birer sanat eseridir. Cami
binasnn kuzey-dou tarafnda Suzinin ve kardei Neharinin
kabirlerinin bulunduu yatr binas bulunur. Yatr binasnn sadece 5,50
x 3,70 lleriyle kerpi yapl drt duvar vardr. 55 sm kalnlnda
olan yatr duvarlar 2 metre yksektir ve kaya paralaryla rtldr.
65x130 sm. bpluunda yanlarda birer, kble ve giri kapsnn
bulunduu duvarlarda ikier pencere bulunur. Kap 90 x 150 sm.
Byklndedir. Kabirlerin ba talar silindir eklinde beyaz
mermerdir. st taraf 255 sm. apndadr, topraa geirilen blm ise
daralmaktadr. Bu mermerlere kitabe yazlmtr. Sylentilere gre Suzi
kabrinin stnn rtlmesini istemedii iin, birka defa yatra at
yapldysa ertesi gn yklm. Bu yzden bir daha yatra at yapma
giriimi olmamtr.
Caminin kuzey-dou tarafnda ktphane-mekteb binasnn
duvarna yapk Suzi emesiinin kalntlarndan talar ve ii oyuk
mermer yala durmaktadr. Caminin tam karisinda Suzi kprsnn
tatan yapl bir gz bugn de mevcuttur.

Suzinin kabrindeki kitabeli ba

ta:
El mutevefa el merhum e mafur
Suzi Zerrini
Fi tarihi sene
Tisamie ihda ve selasin (H.931)
Rahmetun vasiatun
113

Prizrende Suzi Camii mezarlnda Suzi kabrinin bulundu tirbe binas

114

Suzi kprsnden kalan gz

Suzi Camii evresinin eski ve son hali

Sozi Mahallesinde Suzi Camii ve deredeki alayan

115

Suzi emesinden kalanlar, Yklan mekteb ve ktphane binas ve

yanda Suzinin Grajdanike su gtrdii su kanal

Suzi Camiinin i mekkan

116

Sozide (Nae) Suzi maaras (makam - trbesi)

Sozide Suzi emesi ve arka planda gnahlardan arndran

Delikli Ta
117

Yavuz Sultan Selim Hann 1513 ylnda Suziye balad Grajdanik

iftliine ait Temlikname
118

Temliknamenin arka taraf-tasdk mhr ve imza

119

Yavuz Sultan Selim Hann 1913 tlnda Suziye balad

Grajdanik iftliine ait ikinci Temlikname
120

kinci Temliknamenin arka taraf tasdk mhr ve imza

121

REZME

SUZI PRIZRENASI ( - 1524-viti i vdekjs)

Mehmedi i biri i Mahmudit, nipi i Abdullahut i njohur si Suzi
Peryerinli (Prizrenas) vakufnamn e vet t verifikuar n vitin 1513
ka filuar me fjalt : Jemi felenderues Allah-ut q ka krijuar njeriun e
par Ademin, Isn e ka krijuar pa mashkull, ka dhn drit hns dhe
diellit, zjarrin e krijaoi prej drurit dhe kt bot e krijoi si vend pa
shqetsim, ahiretin atzre q jan falenderues dhe spheguar...
prfundon me detyrimet e atyre t cilve pr qllimet mirbrse ka
dhn vakufit patundshmrit. Suzi Prizrenasi pos patundshrive t
cilt i ka dhn n vakuf] ka ln edhe veprat e m[dhaja artistike dhe
letrare me vler t madhe, vepr q sht me rndsi tmadhe pr
historin e kaluar q sht shkruajtur si mesnevi/ Ky vepr i quajtur
Mihaloglu Ali Bej Gazavatname (Epi pr pushtimet e Mihaloglu Ali
Beut) sht shkruajtur para 500. viti. Manifestimin e ktij jubileu ka
marr prsipr t bn Shiqata e shkrimtarve Turke.
Pr t kuptuar m mr Suziun i cili n nl bejt ka thn?
Livadhet jan kopshtet e pemve t qiellit,
Kto buzqeshje jan qeshme t diellit.
sht e duhur t analizohet periudha kohore n t ciln ka
jetuar, gjuha q sht prdorur n at, kuptuarit e artit, filozofin,
bukurit e poezis dhe mnyrn e t shprehurit t ndjenjave, n mnyr
q t kuptohet prmbajtja e bejtit t paraqitur (strofa) t Suziut t
madh.
Emrat e ndryshme dhe dekorimet e dhnura pr Suzi
Przrenasn kan rndsi t posame. Duhet analizuar se n cilat epoka
dhe pr far arsze jan dhn. Siq sht pr kalibrat e njrzve t
mdhej MOLLA, MEVLANA, NAKSHIBENDI, MUDERIZ,
QELEBI, YERRIN, PURZERRINI dhe SUZI japin emra frymruese
dhe tituj, gjithashtu ekzistojn arsze q shkrimtarit Mehmed t jipet.
Hulumtimi i atyre arsyeve medoemos do t vrtetojn se shkrimtari
sht personi me rnsi, krijuesi i muar. Njeri dashs dhe humanist,
Veprat ekzistuese dhe prmendoret e rruajtura t kulturs, paraqesin
madhrin dhe adhurimin ndaj Suziut, Sipas burimeve t shkruara, nn
emrat e dhnuar t njohur si Nehari dhe Saji, shkrimtari Suzi kishte
vllazrit poet dhe bijn nn emrin Ajshe, q jan me rndsi pr
prmbajtjen e rrajs familiare.
122

KRIJIMET LETRARE t Suziut vrtetojn at se far

humanisti ishte shkrimtari n kohn e vet, kjo m s miri shihet n
shembullin e nj tetm dhe kt rast e ka prshkruar me strofa t
shkrimtarit, t cilat pastaj kan rra n duart e Sulltan Selim Hanit, kurse
ky me t kuptuar t ktij rasti, ka ndruar dhe dnuar kadiun, ndrsa
shkrimtari Suzi ka shuruar qiflikun n Grazhdanik. Me kt shembull,
Suziu ka treguar se sht i shum anshm dhe shkrimtar i madh i cili
din se si duhet t luftoi kundr padrejtsive dhe t kqijve, Patjetr
duhet analizuar dhe hulumtuar karakterin e fort dhe cilsit tjera t nj
Suziu.
Detyra jon q shuma anshm q t mojm kt kolosal, me
rastin e 500 vjetorit t paraqitjes s veprs s tij Mihaloglu Ali Bej
Gazavatname, meq edhe sot mund t shfyrtizojm shum kshilla t
tij mb jetn e lumtur dhe harmonike. Lexuesi i peprs Gazavatname
do t largohet nga prdorimi i dhuns dhe t vrasjeve si dhe prej lufts.
Shiqata e shkrimtarve Turke n Prizren ka br angazhime t mdha q
tejkalojn mundsit e tyre materiale, n mnyr q t organizoi
kremtimin e jubilet t madh t shkrimtarit Suzi. Kolosalt e fjals s
shkruar t cilt para 100 ose 500 viteve kan jetuar n kto troje, dhe t
cilt pas vetes kan ln veprat n gjuhn turke, t cilt kulturs son
nacionale dhe fes son kan dhn kontribut t madhe, patjetr duhet t
ken mbrojtjen e popullit turk n Koosov dhe n teritoret e ish
Jugoslavis. Duke patur mbrojtjen ton, kto kolosal mund t
njohtojm[ edhe t tjert dhe popujt e tjer me krijimtarin e tyre. Para
tre vjet e gjysm, me qlim t ndriqimit t gjithanshm t personalitetit
t Suziut dhe krijimtaris s tij, kemi vendosur t organizojm nj
simpozium ndrkombtar. N at drejtim menjher kemi filluar me
prgaditjet. Nj numr i hulumtuesve dhe puntort shkencor kan
treguar interesimin e tyre pr pjesmarrje. Por, pr arsy t fillimit t
konflikteve t armatosura dhe situats s rnd ekonomike, Kshilli
pr prganizimin e Simpoziumit ka qen i detyruar q Simpoziumin e
planofokuar dhe t parapar pr 4. dit t shkurtoi vetm n 1. dit.
Shum kolosalve, t cilt veprat e tyre n shekujt e kaluara i kan
kushtuar njerzimit, ekziston rreziku i haress s tyre. Nga ky vend
japim rekomand kompetemtve t Komuns s Prizrenit, q ndonj
tregu, rrugve (mahallave) dhe enteve publike n Prizren t japin
emrat e ktyre kolosave.
Shkrimtart e shekullit t kaluar nga kto treva nuk jan
prfshir as n librat shkollore. B programet msimore dhe programet
pr gjuhn Turke dhe letrsi duhet t gjinden emrat e Suzi-ut,
Prishtinasit Mesihi-ut, Ashik Qelebi-ut, Shemi-ut dhe t tjerve.
123

Bota ka shum lojra mir prano

N kt periudh ekzistojn shum alema (dijetar)
Kjo zhurm nuk sht bumbullima e qiellit
N andrn time hanuma ka brtitur.
Gazavatname Mihaloglu Ali Beut prban 15000 bejt. Strofat
jan t prbra n 11 HECE simetrike dhe ndrmjet veti jan t
rimuara. Prshkruan si pushtime t Srbis, Hungaris dhe t Bosns
nga ana e Mihaloglu Ali Beut aventurat e tij t dashuris. Jipet
prshkrime t shklqyeshme t disa vendeve. Shkrimtari i paraqet edhe
ndjenjat e veta n kt vepr. Vepra, pos ktyre vlerave t prgjithsme,
prshkruan edhe ngjarjet historike t aasaj kohe, pr kt mund t
shfrytzohet edhe si burim i shkruar pr historiant. sht shkruar n
gjuhn turke t asaj kohe, pr kt kjo sht edhe mundsi gjuhtarve
q t hulumtojn edhe gjun t ciln ka shfyrzuar Suziu. Prshkruesit
kt vepr kan shumzuar, q vrteton fragmenti i cili sot gjindet n
Bibliotekn kombtare n Istanbul, n arshvn e Agah Sirri Levend,
n Preussice Staatsshibiblotek t Berl[n[t dhe n Akadem[n e Arteve
shkencore n Zagreb. Prej ktyre ekzemplarve m e rnds[shm sht
ajo q gjindet n Berlin, meq daton sipas Hixhrit prej vitit 937 (q
sht 1530). Por, Gatavatname n origjinal sht e dats m t
hershme. Vepra prshkruan ngjarjet e shkaktuara para 500 viti, kurse
shkrimtari Suzi ka qen pjesmarrs dhe akter n ato ngjarje.
N periudhat rrjedhse n Xhamin e Prizrenit, q mban emrin
Xhamia e Suziut, duhet t bhet rekonstruimi dhe punt konzervuese
n mnyr q t aktivizohet Mektebi i Suziut dhe Biblioteka.
Gjithashtu duhet hapur edhe muzeumin e Suziut ku do t vendoseshin
Gazavatname, vakufname, Temlikname e Sulltan Selimit, librat,
dokumentet e shkruara dhe veprat tjera, t prkushtuara atij. Qeshmja e
Suziut sot gjindet n nj pozit t plakmueshme, ka mbetur vetm
korita prej mermeri dhe disa gur t punuara, ashtu q duhet q qeshmja
t bihet n gjendje t mparme. Rrethi i vetm i mbetur nga urra e gurit
t Suziut duhet t renovohet dhe t pastrohet rrethina.
Nga fshataret e Grazhdanikut pritet t mbrojn dhe t rruajn t
ashtuqujturn Delikli tash, qeshmn dhe projen e pastr t quajtur
Suzi deresi (lumi). Mulliri i Suziut sht i nacionalizuar, kurse pastaj
e eksproprijuar dhe tash sht plotsisht n gjendje t rnuar. Edhepse
Enti pr mbrojtjen e monumenteve kulturore me vendimin e vet nr.
632 t dats 15.o8.1959 ka vn nn mbrojtje vetm gurin mbi vor me
datn n Turbe ku jan vorosur Suziu dhe vllau i shkrimtarit Nehari, e
cila Turbe gjindet n oborin e Xhamis Suzi, deri m tash nuk sht
br asgj n rruajtjen e ktij monumentii historik. Sipas Ligjit mbi
124

monumentet historike nuk sht e mjftuar q q merret n mbrojtje t

shtetit vetm guri mbi vorrin, por edhe Xhamia Suzi, tr kompleksi i
Xhamis, qeshmet, ura dhe n Grazhdanik kompleksi Sozi, meq t
gjitha kto objekte ekzistojn me qindra vjet dhe paraqesin n kto
treva, besimin e tyre dhe doket.
Spjegimi etimologjik t fjals Suzi do t thot: Njeriu q
flkrohet prej dashuris s Allah-ut, me fjaln tjera besnikria ndaj
artit. Bibliografi i prmendur dhe shkrimtari Ashik Qelebi n veprn e
vet Meshairu shu ara (Jeta mbi veprat e personaliteteve t
prmendura) sht i lindur me 1520 n Prizren, n kohn e vet ka
shkruar se Prizreni sht burimi frymzues pr shkrimtar dhe poet. Ky
burim edhe sot kultivohet n Prizren, meq shumica edhe sot
vazhdojn npr rrugt e Suziut, Ashik Qelebi, Nehari, Muminit,
Shemiut, Behariut, Tegjeliut dhe t tjerve.

n planda Musa Kutup Efendi Sinani tekkesi, sol tarafta Suzi Kprs ve
Camii

125

Rezime

PRIZRENAC SUZI ( - 1524 god- smrti)

Mehmed sin Mahmuda, unuk Abdullaha poznat kao Suzi
Prizrenli (Prizrenac) svoju vakufnamu overenoj 1513 godine zapoeo
je reima: Zahvalni smo Allahu to je stvorio prvog ovjeka
Adema, Isu stvorio bez mukarca, dao svjetlost mjesecu i suncu,
oganj stvorio od drva i ovaj svijet stvorio kao mjesto brige i
sekiracije. Airet onima koji su mu zahvalni objasnio....... i
zavrava sa obavezama onih kojima je u dobrotvorne svrhe uvakufio
nekretnine. Prizrenac Suzi pored nepokretnosti koje je uvakufio
ostavio je djelo visoke umjetnicke i knjievne vrijednosti, djelo koje je
od izuzetnog znaaja za historiju a koja je napisano kao mesnevija.
Ovo djelo nazvano Mihalolu Ali Bey Gazavatnamesi (Ep o
pohodima Mihaloglu Ali bega) napisano je pre 500 godina.
Obeleavanje ovog jubileja prihvatio se Udruenje pisaca Turaka
Kosova.
Da bi bolje razumjeli Suzija koji u jednom bejtu kae
Ispae su povrtarske bate neba,
Ovi osmesi su esma sunca.
potrebno je analizirati vremenski period u kome je iveo, jezik koji se
tada govorio, poimanje umjetnosti, filozofije, ljepote poezije i nain
izraavanja osjeaja, kako bi pravilno razumeli sadrinu navedenog
bejta (stiha) velikog Suzija.
Razliita imena i odata priznanja Prizrencu Suziju imaju
osobita znaenja. Treba istraivati u kojim epohama i iz kojih razloga
je to uinjeno. Kao to za velikane kalibra MOLLA, MEVLANA,
NAKIBENDI, MUDERIZA, ELEBI, ZERRIN, PURZERRINI I
SUZI daju nadahnuta imena i zvanja, isto tako postoje razlozi da se
pjesniku Mehmedu to uprilii. Istraivanje tih razloga nesumnjivo e
dokazati da je pjesnik znaajna linost. cenjeni stvaralac,
ovjekoljubac i humanista. Nama dostupna djela i sauvani spomenici
126

kulture, pokazuju veliinu i nae divlenje prema Suziju. Prema pisanim

izvorima, pod nadenutim imenima poznatiji kao Nehari i Sa'ji, pjesnik
Suzi imao je brau poete i jednu erku pod imenom Aja. Ovo su vani
podaci radi sainjavanja porodinog stabla.
Graditeljska i knjievna stvaralatva Suzija dokazuje kakav je
humanista svojevremeno bio pjesnik, a to se najbolje vidi na primjeru
jednog Tetovskog kadije za koga je on saznao da je povrijedio hak
jednog jetima te je ovaj sluaj opisao pjesnikim stihovima koji su
prispeli u ruke sultan Selim Hana. Saznavi za tu nepravdu sultan je
smjenio i kaznio kadiju, dok je pjesniku Suziju poklonio ifluk u
Gradaniku. Ovim primjerom, Suzi je pokazao da je svjestran i
grandiozan pjesnik koji zna kako se treba boriti protiv nepravde i zla.
Nesumnjivo treba analizirati i istraivati snaan karakter i druga lina
svojstva jednog Suzija.
Naa je dunost da svestrano ovekoveimo ovog velikana,
povodom 500 godinjice pojavljivanja njegovog djela Mihalolu Ali
Bey Gazavatnamesi, poto i danas moemo koristiti mnoge njegove
savjete o lijepom i harmoninom ivlenju. italac djela
Gazavatname e se odrei upotrebe sile i ubistava. Zgrozie se rata.
Udruenje pisaca Turaka u Prizrenu uinilo je velike napore koje
prevazilaze njegove skromne materijalne mogunosti, kako bi
organizovala proslavu velikog jubileja pesnika Suzija.Velikani pisane
rijei koji su pre 100 ili 500 godina ivjeli na ovim podrujima, ostavili
iza sebe djela na turskom jeziku, naoj vjeri i nacionalnoj kulturi dali
ogroman doprinos, nesumnivo moraju imati zatitu turskog naroda na
Kosovu kao i na prostorima bive Jugoslavije. Imajui nau zatitu,
ove velikane moemo predstaviti i drugima i upoznati druge narode sa
njihovim stvaralatvom. Prije tri i po godine, u nameri svestranog
osvetljavanja linosti Suzija i njegovog stvaralatva, odluili smo da
organizujemo jedan meunarodni simpozijum, i u tom pravcu odmah
smo poeli sa pripremama. Veliki broj istravivaa i naunih radnika
pokazalo je svoje interesovanje za uee. Meutim,zbog poetka
oruanih sukoba i teke ekonomske situacije, Odbor za organizaciju
simpozijuma bio je primoran da planirani simpozijum u trajanju od
etiri dana, svede samo na jedan dan. Mnogim velikanima, koja su
svoja djela u prolim stoljeima posvetili oveanstvu, preti opasnost
od zaborava. Odavde dajemo preporuku nadlenima optine Prizren,
da pojedinim trgovima, mahalama i javnim ustanovama u Prizrenu
daju imena ovih velikana. Pjesnici minulih stolea iz ovih krajeva nisu
obuhvaeni ni u kolskim knjigama. U nastavnim planovima i
programima za predmet Turski jezik i knjievnost moraju se nai
imena SUZIJA, Pritevca MESIHIJA, AIK ELEBIJA, EMIJA i dr.
127

Svijet ima razne igre, lijepo prihvati

U ovom periodu postoji vie vrsta alema.
Ova buka nije grmljavina neba
U mom snu hanuma je kriknula
Gazavatname Mihaloglu Ali Bega sastoji se od 15000 bejtova. Stihovi
su sastavljeni od 11 metrinih slogova i medjusobno su rimovan.
Opisuju osvajanje Srbije, Maarske i Bosne od strane poznatog
osvajaa Mihaloglu Ali Bega kai i njegove ljubavne avanture. Daju se
izvanredni opisi pojedinih mjesta i krajeva. Pjesnik izraava i svoje
oseaje u ovom djelu. Djelo, pored univerzalnih vrijednosti, opisuje i
historijske dogaaje, zato moe posluiti i kao pisani izvor za
historiare. Pisano je turskim jezikom tadanjeg vremena, pa je to
prilika lingvistima da proue jezik kojim se sluio Suzi. Prepisivai su
ovo djelo umnoili to dokazuju fragmenti koji se danaz nalaze u
Nacionalnoj biblioteci Istanbula, u Arhivi Agah Sirri Levenda, u
Preussisce Staatsshibibliotek Berlina i u Akademiji Nauka i Lijepe
Umjetnosti u Zagrebu. Od ovih primjeraka, najznaajnija je ona koja
se nalazi u Berlinu jer potie po Hiretskoj 937 godini to je 1530
godina. Meutim, Gazavatname je u originalu nastali znatno prije,
Djelo opisuje dogaaje nastale prije 500 godina, a pjesnik Suzi je bio
uesnik i akter tih dogaaja.
U narednom periodu u Prizrenskoj amiji koji nosi naziv Suzi
Djamija, trebalo bi obaviti rekonstrukcione i konzervatorske radove
radi ponovnog aktiviranja Suzijevog mekteba i biblioteke. Takoe
treba otvoriti muzej Suzija u kome bi bili smeteni djelo Gazavatnama,
vakufnama, Temlikname sultan Selima , knjige, pisani dokumenti i
druga djela posveena njemu. Suzijeva esma se danas nalazi u jadnom
i nezavidnom poloaju, ostalo je samo mermerno korito i nekoliko
uklesanih kamena, tako da je potrebno dovesti esmu u prvobitno
stanje. Jedini preostali luk od Suzijevog kamenog mosta treba da se
renovira i oisti njegova okolina. Od mjetana sela Gradanik oekuje
se da zatite i ouvaju tzv. Delikli ta, esmu, Turbe i bistru reicu
zvano Suzi deresi (reka). Suzijeva vodenica je nacionalizovana a
potom eksproprisana a sada potpuno razorena. Iako je Zavod za
zatitu spomenika kulture svojom odlukom br.632 od 15.08.1959
godine stavio pod zatitu samo nian sa tarihom na turbetu gdje
poivaju Suzi i njegov brat pjesnik Nehari. Turbe se nalazi u dvoritu
Suzi djamije i do sada nije uinjeno nita na odravanju ovog
spomenika kulture. Prema zakonu o kulturnim spomenicima nije
dovoljno da se uzme pod zatitom drave samo nadgrobni kamen, nego
i Suzi djamija, ceo kompleks djamije, esme, most i kod Gradanika
128

kompleks Sozi, jer svi ovi spomenici postoje stotinama godina i

izraavaju historiju, kulturu i umjetnike vrijednosti naroda koji ive u
ovim krajevima, njihovu vjeru i obiaje,
Etimoloko objanjenje rijei Suzi znai ovjek koji pleni od
Allahove ljubavi drugim rijeima,velika odanost prema umjetnosti.
Poznati bibliograf i pjesnik Aik elebi u svom djelu Meairu u
ara (ivot o djelima poznatih linosti), roen 1520 godine u Prizrenu
svojevremeno je napisao da je Prizren izvor nadahnua za pjesnike i
pisce. Ovaj izvor i danas izvire u Prizrenu, jer mnogi nastavljaju
stazama Suzija, Aik elebija, Neharija, Mumina, emija, Beharija,
Teelija, Suudija i drugih.

Suzi trbesi ziyareti

129

130

131

AIK MUHAMMED ELEB 979 1571

lk devir airlerinden ve tarih bilginlerinden bir zat olup Bursada
domutur. Baz eserlerde Perzerinde doduu yazlmsa da Beyani,
Latifi ve Knal-zade elebi ile (Gldeste) sahibi smail Beli Efendi
Bursada olduunu yazyorlar. Tahsilden sonra kadlk mesleine girerek
epeyce dolatktan sonra vefat tarihine Bursal Cenaninin bulduu
Ak sefer eyledi cihandan msrann gsterdii 979 da skbde
vefat etti. Bu zatn skbdeki kabri hakknda ihtilaf vardr. Bazlar
(Kaadi Baba-Gazi Baba) denilen zat olduunau rivayet ediyor. Evliya
elebi de (Seyahatnamesi)nin beinci cildinde Meddah Baba Camii
yaknnda bulunduunu nakletmektedir. Esrleri (Zeyl-i akaayik),
(Kaami-l-bidati Fi nusreti-snne), (Tekret-uara)dr ki
Meairu-uaraadnda olan ve ebcet harfleri zerine tertiplenmi
bulunan bu eserin bir nshas Viyana mparatorluk Ktphanesinde
mevcut olduu tarihci Msy Hammerin rivayetleri cmlesindendir. Bir
nshas da stanbulda Air Efendi, skdarda Aziz Hdahi Efendi
ktphanesinde mevcuttur. Dier eserleri de (Zigetvarname), (ehru
Ehadis-i Erbain) ve (Manzume-i ehr-Engiz) ile Mrettep Divan) ndan
ibarettir.
Bunlardan
baka
Takprlzadenin
akaayik-I
Numaniyesini, mam Gazalinin (Etteberl-mesbuk fi nesayihl-mlk)
adl eserini ve Hatip Kasmolunun Ravzasn da tercime etmitir.
Ahlak ve askeri siyasetten bahseden Sultan kinci Selim namna geni
bir ekilde terceme ettii Miracl-eyaleti ve Minhacl-adalet. Bu
eser bn-i Teymiyenin Essiyaset-eriyye fi slahirrai Verraiyye adl
eserinin tercemesidir. Krk bab zerine tertip edilen mezkur eser
mtaleaya deer eserlerdendir ki yazma bir nsha Ar Efendi ile
Manastr ktphanelerinde mevcuddur. bu eserlerinden yalnz Hadis-i
Erbain erhi baslmtr.
Beyitlerinden:
Ar eder bir zerre-i serketeden ol afitab
Mihrin efzun olduunca benden eyler ictinab
132

133

134

135

136