Ynetimde Karar Verme

1 KARAR TRLERI
Her birimizin gnlk hayatnda olduu gibi, iletmelerde de her dzeydeki ynetici
gnlk ilerinde eitli sorunlar ve frsatlarla karlar. Yneticilik ii ok boyutlu bir
itir. Yneticiler, kiileraras ilikiler, bilgi toplama ve datma ve karar verme olmak
zere 3 balkta toplanabilecek roller oynamaktadr. Karar verme, hali hazrdaki
ileyi ile ilgili sorunlarn alglanmas, anlalmas, kaynaklarn etkin dalmnn
salanmas ve zme ulatrlmas gibi admlardan oluan bir sretir.
Organizasyonun hangi kademesinde olursa olsun, hangi konularda urarsa
urasn, ynetici konumuna gelen bir kiinin birincil ii karar vermektir.
yle ki yneticilik, karar verme ii olarak dahi tanmlanabilir.
Organizasyonlarda ynetim uygulamalarnda verilen kararlar, deiik kriterlere gre
gruplamak ve tiplere ayrmak mmkndr. Byle bir snflandrma; deiik karar
trlerinin sorunlarn daha ak grebilmemizi ve farkl karar trlerinde farkl teknik ve
yaklamlar kullanmamz mmkn klar.
Karar tipleri ile ilgili olarak en ok kullanlan snflandrma yledir;
1.

Programlanabilen (rutin) ve programlanamayan (rutin d) kararlar

2.

Stratejik ve operasyonel kararlar

3.

Kii ve grup kararlar

4.

Alt ve st kademe kararlar

5.

Belirlilik ve belirsizlik artlar altnda verilen kararlar

Bu snflamalar arasnda rtmeler olmakla birlikte her karar tipinin vurgulad

zellik farkldr. rnein st kademelerde verilen kararlarn ou stratejik nitelikte,
programlanamayan ve belirsizlik artlar altnda verilen kararlardr.
Karar verme sreci bazen ok basit, zaman almayan zmlerden ibarettir bu
durumlara programlanabilen (rutin) kararlar diyoruz. Bu kararlar, tekrarlanan,
karar sreci iinde prosedrleri belirlenebilen, kiiden ziyade sistemi vurgulayan
zelikte kararlardr. Baz kararlar ise birok seenein deerlendirilmesini ve
belirsizlii ierir bunlar programlanamayan (rutin d) kararlar olarak
adlandrlr. Bu kararlar uzun bir zaman srecini ve yksek dzeyde kaynak
ayrlmasn gerektirebilir. Bu kararlar, daha ok kiiye bal olan, prosedrlere
balanmas zor olan, yaratcln ar bast ve ou kez bilinmeyenlerle dolu bir
ortamda yaplan stratejik nitelikteki seim ilemi ile ilgilidir.

2 BIREYSEL KARAR VERME

2.1 Rasyonel Karar Verme Modeli

Bu yntemde, durumunu optimize (azami fayda) etmek isteyen kiinin verecei
kararda rasyonel olduu varsaylr. Baka bir deyile, karar veren kii, belirli kstlar
iinde tutarl ve azami fayday getirecek kararlar verir.
Rasyonel karar verme modelinde 6 safhadan bahsedebiliriz:
1) Sorunun tanmlanmas: Arzu edilen durum ile u anda iinde bulunulan durum
arasndaki fark bir sorunun var olduunu gsterir. Sorunun en iyi biimde
tanmlanmas yneticilerin sonraki admlardaki performansn olumlu ynde
etkileyecektir. Karar vericinin kendisine gelen bilgi sonucunda ortada karar gerektiren
bir durum olduunu kabul etmesi, alglamas gerekmektedir. yi tanmlanm bir
sorun, yar yarya zlm bir sorundur.
2) Sorunun zmnde nemli olacak karar kriterlerin belirlenmesi: Verilecek
kararda hangi kriterlerin nemli olaca, karar veren kiinin zevkleri, deer yarglar
ve kiisel seimlerini de ierir.
3) Belirlenen kriterlerin nem srasna sokulmas ve kriterlere belirli
arlklar verilmesi: Sorunun tanmlanm olmas karar iin yeterli deildir. Sorunun
nedenlerinin belirlenmesi, zelliklerinin, aciliyetinin belirlenmesi gereklidir.
4) Sorunun zmn salayacak alternatiflerin retilmesi ve bir liste haline
getirilmesi: Eer gidilecek tek bir yol varsa, yani seim imkan yoksa, zaten karar

vermek sz konusu deildir. Karar vermenin bu adm, yeniliin, yaratcln ve

olaylara farkl bakabilmenin ortaya kt, yneticilerin kendi kiisel farkllklarn
ortaya koyduklar admdr. Bu admda, sorunlara gemi uygulamalardan farkl
zmler nerilmekte ve yaratc zm alternatifleri belirlenmektedir.
5) zm alternatiflerinin analizi: Gelitirilen zm alternatiflerinin her biri
incelenerek sraya sokulur. Bu esnada baklan alternatifler, teknik olarak
uygulanabilirlik, maliyet, baar olasl, muhtemel sonular, iletme kltrne
uygunluu gibi kriterlere gre deerlendirilirler.
6) Optimal alternatifin seimi: Her bir alternatifin ngrlen etkinlii ile her
kriterin arl ve her bir kriterin alternatifler baznda nemi birbiriyle arplarak
azami fayday salayacak alternatife ulalr. Burada nemli olan, yneticinin
alternatifler arasndan en uygun olan seerek karara varmasdr.
Rasyonel karar verme modeli, karar verecek yneticinin birok konuda kesin bilgi
sahibi olduunu varsayar. Bu model alt varsayma dayanmaktadr:
1) Sorunun belirgin ve anlalr olmas karar veren kiinin sorun hakknda tm
bilgilere sahip olduu varsaylr.
2) Alternatiflerin biliniyor olmas karar veren kii tm gerekli kriterleri, zm
alternatiflerini ve tm alternatiflerin sonucunda ne olacan bilmektedir.
3) Kriter ve alternatifler nem srasna sokulabilmekte ve bunlara nemlerine gre
arlklar verilebilmektedir.
4) Karar verme kriterleri ve bunlarn arlklar zaman iinde deimez.
5) Kriter ve alternatifler hakknda gerekli tm bilgilere sahip olmak iin zaman ve
para kstlar yoktur.
6) Rasyonel yntemle karar veren kii en yksek fayday salayacak alternatifi
seecektir.

2.2 Snrl Rasyonel Karar Verme Modeli ve Sezgi

Rasyonel karar verme modelinin varsaymlar gz nnde bulundurulduunda bu
modelin gnlk hayatta kullanmnn her zaman mmkn olmayaca, hatta bu
modelin kullanlabildii vakalarn aznlkta olduu anlalmaktadr. Fakat karar verme
srecinde baz nemli kavramlara aklk getirilerek rasyonel kararlarn daha kolay ve
baarl biimde verilmesi mmkn olabilir. Bu kavramlar belirsizlik ve risk, yaratclk
ve saysal yntemlerdir.
Yneticiler basit, az sayda zm alternatifi olan ve bu alternatiflerin retiminde
harcanacak zaman ve kaynan az miktarda olduu koullarda rasyonel modeli
kullanabilirler. Fakat gerek hayattaki kararlar nadiren rasyonel modele uygundur.
Herbert Simona gre yneticiler optimal deil de kabul edilebilir ve yeteri kadar
mantkl bir zme ulamay yeterli grrler. Yani karar veren kiiler yaratclklarn
ok fazla zorlamazlar. Saysal yntemlerin bilincinde olan ynetici says gittike
artmaktadr fakat gnlk i hayatnda bu yntemleri kullanan ynetici says
aznlktadr.
Snrl rasyonellik
Karmak bir sorunla karlatmzda sorunu anlayabileceimiz bir dzeye indirerek
ele almay tercih ederiz. Kararlar optimize etmek iin gerekli tm bilgileri analiz

etmemiz imkansz olduundan yeterli dzeyde kabul edilebilecek zm alternatifleri

ararz; buna snrl rasyonellik denir. Bir sorun belirlendiinde zm alternatifleri ve
analiz kriterleri aratrlmaya balanr. Kriter listesi mutlak olamayacaktr, fakat
bilinen, daha nce denenmi alternatiflerin gelitirilmesinde yararl olacaktr. Mutlak
olmayan zm alternatiflerini gelitirdikten sonra karar verecek kii bunlar
deerlendirmeye alarak yeterli (tatmin edici) derecede kabul edilebilir olan
alternatifi seer. Sonuta, rasyonel olan deil, yeterli olan karar verilmitir.
Sezgi

Yneticiler karar verme aamasnda ska sezgilerini kullanrlar. Ayrca, deneyimlerine

dayal olarak bilinaltnda oluan ve rasyonel analizle bir btnlk oluturan sezgileri
yardmyla ok az gibi grnen bilgiler nda karar verebilirler.
Karar verme en basit ekliyle iki adma indirgenebilir:
1) Uygunluk testi: Bir zm alternatifi karar verecek kiinin alkanlklarna,
prensiplerine, hedef ve planlarna uyuyor mu? Eer yleyse ve baka hibir alternatif
yoksa, bu zm seilir. Bu karar, yukarda verilen yeterli kararla edeerdir.
Uygunluk testini geemeyen alternatif zerinde karar klnmaz. Birok karar bu
admdan teye gidemez. Birden fazla alternatif varsa ve bunlarn birden fazlas
uygunluk testini geebiliyorsa ikinci bir adma gerek duyulur.
2) Bu adm daha karmak olan ereveleme (framing) etkisini ierir, yani karar
veren kii sahip olduu bilgileri gemi deneyimlerine gre analiz eder. Bu admda
kiisel zellikler belirgin hale geldii iin objektif bir karar alnamayacaktr. Karar
veren kii sezgilerine dayanarak kendine en uygun gelen alternatifi seecektir.

2.3 Belirlilik, Risk, Belirsizlik

zm alternatiflerinin analiz edilmesi karar verme srecindeki en zorlu safhadr. Bu
analiz koul altnda yaplmaktadr:
1) Belirlilik koulu karar veren kii kararnn sonucunu nceden
bilmektedir. Ynetim yaamnda pek az sayda karar bu koul altnda verilir.
2) Risk koulu karar veren kii alternatiflerin veya kararn sonularnn olasln
hesaplayabilir. Olaslk hesaplayabilme kiisel deneyim veya ikinci elden bilgi yoluyla
olabilir.
3) En zor karar verilen koul belirsizlik kouludur. Karar veren kii ulamak istedii
amalarn bilincindedir fakat zm alternatifleri veya bunlarn olas riski konusunda
bilgi sahibi deildir. Bu koulda karar vermek, sezgiler veya yaratclk yoluyla
mmkn olabilir.

Yaratclk, yeniliki, allmn dnda ve yararl bir rn, hizmet, fikir veya yntemin
retimi anlamna gelir. Yaratc olan bir ynetici, sorunlar daha iyi anlayacak,
bakalarnn gremedii sorunlar grebilecek ve mmkn olan tm zm
alternatiflerini daha rahatlkla retebilecektir. Yaratc olan kiinin zellikleri yle
sralanabilir: kendine gvenli, bamsz karar verebilen, sezgi sahibi, merakl,
belirsizlie gs geren, risk almay ve hata yapmay gze alabilen ve engellerle
karlatnda ylmayan.
rgt ortamnn baz zellikleri, kiileri yaratc olmaya yatkn hale getirebilir. Risk
almay dllendiren, birimleri arasnda etkin iletiim ve koordinasyon salayan,
alanlarna belli bir dzeye kadar kendi balarna karar verme ve hareket etme
zgrl tanyan, kaynaklarnn bir ksmn serbest brakp alanlarn deneyime,
risk almaya ve yanllarndan renmeye tevik eden iletmeler alanlarna yaratc
bir i ortam salarlar.

2.4 Karar Vermede Kullanlan Saysal Yntemler

Baa-ba analizi : Bir iletmenin baa-ba - ne kar ne de zarar - durumda olmas iin
bir rnden ka birim satmas gerekir? Baa-ba analizi finans ve retim alanndaki
yneticilerin belli bir sat hacminin kar ile mi zarar ile mi sonulanacan
hesaplamak iin ska kulland bir yntemdir.
Yatrm getirisi (Return on Investment - ROI) : letmenin varlklarnn retkenliini
lmekte kullanlan finansal bir gstergedir. letme karnn yatrm sermayesine oran
alndnda yatrmlarn kar retmekte ne kadar etkin olduu anlalr. Bylece
iletmeler kendi sektrlerindeki baka iletmelerle ve dier sektrlerdeki verilerle
karlatrlabilir.
Marjinal analiz : Yneticilerin maksimum geliri veya minimum gideri hesaplamak iin
kullandklar hesap yntemidir. Fazladan retilecek her bir rnn maliyeti esas alnr.
Oyun teorisi : Saysal analiz yntemleri arasnda son yllarda poplaritesi artan bir
karar verme metodudur. Tm katlmclarn rasyonel ekilde hareket edeceini
varsayarak matematiksel modeller ve olaslk hesaplar yoluyla birden fazla kararn
verilmesinde nemli rol vardr.
Lineer programlama : Grafik ve cebir teknikleriyle kaynak dalmn optimize etmek
iin zellikle girdi ve hedeflerin saysal olarak ifade edilebildii durumlarda kullanlan
bir yntemdir.

3 KARAR VERICILER
Organizasyonlarda birok karar gruplar tarafndan verilir, fakat gruplar her zaman
bireylerden daha iyi kararlar vermezler.
Bireysel kararlarn avantajlar:

1) Hz
2) Kimin hesap verecei, sorumlu olduu bellidir
3) Tutarl deer ve kriterler karmaaya yol amaz
Grup kararlarnn avantajlar:
1) Karar verme srecinde daha kapsaml bilgi girdisi salanr
2) Birok bak as ok ynl kararlar alnmasna katkda bulunur
3) zmler daha geni bir kitle tarafndan kabul grr
Verilecek karar greceli olarak daha az nemli bir karar ise ve baarl bir karar
olmas iin astlarn desteine fazla gerek olmadnda bireysel karar verme yolunu
semek daha iyi sonular verebilir. Benzer ekilde, yeterli dzeyde bilgi sahibi
olunduunda ve verilen karar astlara bavurulmamasna ramen kabul grecekse
bireylerin karar vermesi olumlu biimde sonulanacaktr. Genelde bireylerin karar
vermesiyle gruplarn karar vermesi arasndaki fark etkinlik ve verimlilik arasnda bir
seim yapmaya benzer: Gruplar daha etkindir; daha ok zm alternatifi retip,
daha yaratc, daha kaliteli ve kesin kararlar verirler. Bireyler ise daha verimlidir;
gruplara oranla daha az zaman ve kaynak harcayarak karar verirler.