M.

Zekeriya Sertel hatrladklarm

NSZ
Gazetecilik iyi bir meslektir, hrriyet iinde alabilmek artyla. Yoksa hrriyet olmyan, ge-rikalm
memleketlerde gazetecilik hem zevkli, hem de tehlikelidir. Zevklidir, nk hayatnz bitmiyen bir sava iinde
geer. Tehlikelidir, nk her an banzn stnde Damoklesin klc sallanr. lm, hapis, her trl
ikenceler sizi bekler. Ben byle bir dnemde gazetecilik yaptm. Drt defa hapse girdim. Yzlerce defa
gazetem ^kapand, sonsuz ziyanlara katlandm. Tehdit grdm, tahkir grdm. Eer karakteriniz zayfsa
abucak mesleinizi deitirir, kendinize baka bir geim yolu ararsnz.

xx

Gazete bir aynadr. Gazeteci, cemiyeti, btn istekleri, btn dertleri ve kederleri bu aynaya yanstr. Bunu
namuslu bir gazeteci gibi sadakat-la yaparsa idare bandakiler! rktr. Birok hkmetler aynada
toplumun hastalklarn ve dertlerini grnce sinirlenir, aynaya kzarak ona dman kesilirler. Toplumdaki
bozukluklar dzeltmeye alacak yerde aynay krmaya kalkarlar, ite o vakit kyamet sizin banza kopar.
Gazetecinin ikinci nemli devi, ktlklerle savamak, halk uyandrmak ve toplumu ileriye doru gtrecek
yolu gstermektir. Bu tarz gazetecilik zordur, etindir, tehlikelerle doludur. Fakat erefli ve zevklidir.
Uurunda savatnz eylerin zamanla gerekletiini grmek kadar zevkli birey olamaz. Ben btn
gazetecilik hayatmda hep bu dikenli yolda savatm. Onun zevkini ve acsn duydum, fakat hi bir gn
ylmadan, sava yolundan ayrlmadan. Ne ektimse bu yzden ektim. Ne grdmse bu sayede grdm.
Gazeteci, ii gerei, hayatn iindedir. Her snf ve her cins insanla dp kalkar. Gazeteci iin her kap
aktr. Onun bilmedii, renmedii ey yok gibidir. Gizli anlamalar, evrilen entrikalar, yaplan rezaletleri,
ilenen madd ve manev cinayetleri herkesten nce renir. Bu sayede memleketin siyas hayatna kartm.
Yerli, yabanc birok devlet adam ile tantm. Siyas olaylarn iyzn rendim. Gene bu sayede
memleketin sanat ve fikir hayatna katldm. Birok deerli ve byk sanat ve fikir adam ile ahpaplk ettim.
Bu alanda yurduma ve halkma yararl olmaya altm.
Gazeteci yalnz olaylar .kaydeden bir sicil memuru deildir. Gazeteci trihi yapan ve yazan adamdr. Memleketin kaderi zerinde rol sahibidir. Onun iin de grevi nzik, sorumluluu byktr.
Elli yllk gazetecilik hayatmda memleketin gelimesini bir seyirci gibi deil, iinde yayan bir insan olarak
izledim. Trkiyenin yar-smrge, geri bir memleket olmaktan kurtulup bamsz bir devlet olarak gelimesi
srasnda geirdii sanclan birlikte yaadm. Onun iin elli yllk htralanm biraz da Trkiye'nin tarihi saylr.
Fakat unu belirtmek isterim ki, ben bir tarih kitab yazmyorum, bir gazeteci olarak memleketin hayatna
karan kendi hayatm ve grp iittiklerimi yazmakla yetiniyorum. Bu kitap daha ok bir biyografidir. Fakat
bir gazetecinin hayatn, memleketin hayatndan ayrmak mmkn olamyaea iin, burada ayn zamanda
memleketin tarihini ve insanlarn bulacaksnz. Bu sayede memleketin siyaset, fikir ve sanat hayatnda rol
oynam bir ok kimseleri tanyacaksnz.
LK GAZETECLM
SELANK'TE RUMELi GAZETES ZYA GKALP'LE LK TANIMA YUNUS NAD ZYA GKALP'N
OYNADII BYK ROL YEN FELSEFE DERGS O GNLERN FKR VE SANAT AKIMLARI 31 MART
BALKAN HARB 50.000 ESR YERNE GELEN YUNAN ORDUSU
Merutiyet inklbnn sarholuu henz gememiti. Selanik hal merutiyet inklbna sahne olmann gurur
ve erefini tayor, bayram yapyordu. Selanik birdenbire yzyllk uykusundan uyanm, memleketin siyas ve
kltr hayatnn merkezi oluvermiti. Merutiyet inklbn yapm olan ttihat ve Terakki Cemiyeti, Umum
Merkezini Selanik'te kurmutu. Hkmet merkezi stanbul'dayd. Tahtndan indirilmemi olan Sultan
Abdlhamit hal stanbul'da bulunuyordu. Fakat memleketi idare eden gerek kuvvet Selanik'teydi. dare
merkezi gibi kltr merkezi de Selanik olmutu.
ttihat ve Terakki Cemiyeti kendi fikirlerini
yaynhyan bir organa muhtat. O srada Selanik'te kmakta olan tek gazete, bu ihtiyaca cevap veremezdi.
Bu gazete zel ellerdeydi. Bu maksatla Rumeli adnda gndelik bir gazete karmaya balamlard. Bu
gazete kk bir vilyet gazetesiydi ama, ttihat ve Terakki Cemiyetinin fikirlerini yaynlad iin ayr bir
nemi vard. Ben ilk gazetecilie bu kk gazetede baladm. O vakit 19 yanda bir gentim. Selanik'te yeni
alan Hukuk Fakltesine devam ediyordum. Hayatm kazanmak zorundaydm.

O vakte kadar gazeteciliin merkezi stanbul'du. Fakat orada kan gazeteler de birer ticaret arac olmaktan
baka birey deildi. ou saraya yaranmaya alr, gelirlerini sattan ok aldklar tahsisattan salarlard.
Onun iin de 'birinci sayfalarnda padiaha dua ile balar, yazlarn padiaha dua ile bitirirlerdi.
ttihatlar Abdlhamit istibdadna son vermekle her iin olup bitecei hayaline kaplmlard. Merutiyet
inklbn bir kelime oyunundan ibaret sanmlard. Merutiyet iln edilince, btn dertler birdenbire
dzeliverecekti. Memleket meseleleriyle uzun boylu uramam, nlerine kacak problemleri inceleyip
aratrmamlard. Emperyalistler Revalde Osmanl mparatorluunu paralayp paylamaya karar
vermilerdi. Bir an nce Merutiyeti iln edip bunu nlemek gerekti. Ondan sonras, Allah kerimdi.
Oysa, imparatorluk her tarafndan kyordu. Memleket yan - smrge idi. ve d btn ilerimiz
emperyalistler tarafndan idare ediliyordu. Kapitlasyonlar elimizi kolumuzu balyordu. Halk a ve periand.
ehirlerde ekonomi, emperyalistlerin
ajan olan kompradorlarn elindeydi. Kylerde aalar saltanat sryorlard. Halkn yzde doksan okuma yazma bilmiyordu. Btn bu meseleler zm bekliyordu.
Fakat ittihatlar bu meseleleri zecek bir programla gelmemilerdi. Hatta idareyi ellerine alacak bir
kadrolar bile yoktu. Hkmeti devralmaya cesaret edememilerdi, iktidara gelirlerse, iin iinden
kamayacaklarndan korkuyorlard. Onun iin sorumlu mevkilere yine eski devrin paalarn getirmilerdi.
Merutiyet inklbndan sonra kuvvetli bir hrriyet havas esti. O zamana kadar gizli kalm siyas hrslar, fikir
akmlar, kiisel emeller birdenbire ortaya kverdi. Bir anda her tarafta eitli gazeteler kmaya balad. Bu
kargaalk iinde ittihat ve Tarakk Cemiyeti gazetesiz kalamazd, ite Rumeli gazetesi byle bir ihtiyatan
domutu. Gazetenin bana da istanbul'dan Yunus Nadi getirilmiti. O zaman ilk defa tandm Yunus Nadi
30 yalarnda bir genti. Tabiat sakin, sevimli, yumuak bir adamd. Fakat yazlarnda sert ve kavgacyd,
istanbul'da da Hseyin Cahit edebiyat brakarak siyasete gemi ve Tanin gazetesini karmaya
balamt. Bylece ittihat ve Tarakki iki kavgac bayazar kazanmt. Yunus Nadi her-gn Itttihat ve Terakki
merkezine gider, oradan ald ilham zerine gelip yazlarm yazard. Yazsn yazdktan sonra da ekip gider
gazeteyi bize brakrd.
O vakitler ittihat ve Tarakki'nin en kuvvetli ve nfuzlu yesi Ziya Gkalp idi. O vakte kadar Diyarbakr'da
sessiz ve iddiasz yaayan bu adam naslsa ittihat ve Terakki Merkezi kefetmi ve
onu Umum Merkeze ye yaparak Selnik'e getirtmiti. Ziya Gkalp o zamana kadar ne siyaset, ne de fikir ve
sanat hayatnda tannm deildi. Diyarbakr'da kendi kendine yetimi bir ilim adamyd. Fakat orada dnya
ile ve memleket fikir hayat ile balar kesilmi bir halde yayordu. Birara Diyarbakr'da Kk Mecmua
adnda bir dergi karak fikirlerini yaymaya almt. Fakat bu kk vilyet dergisi kimsenin dikkatini
ekmemiti. Onu ilk defa imdi tanyorduk. Zeks, derin bilgisi ve orijinal fikirleriyle derhal dikkati zerine
toplam ve etrafn Selnik'in aydnlan' sarvermiti.
Ziya Gkalp, ittihat ve Terakki'nin ideolojisini yapmaya ve yaymaya balamt, ittihat ve Terakki, Byk
Fransz ihtillinin hrriyet, eitlik adalet prensipleri ile ortaya kmt. Fakat bunlar hayata nasl geirecei,
memleket idaresini nasl yrtecei hakknda ak bir fikir sahibi deildi, imparatorluun artk devrini
bitirdiini ve Osmanl imparatorluunu tekil eden teki milletlerin bamszlk sava iinde bulunduklarm
gremi-yordu.
ttihat ve Terakki'nin ideolojisine bilimsel yoldan ilk biim vermeye alan Ziya Gkalp olmutur.
Ziya Gkalp sde, sessiz, son derece mtevaz bir adamd. Toplantlarda sklgan ve ekingen bir hli vard.
Ban bir yana eer, ellerini gbeinin altnda balar, gzlerini yere dikerek saatlerce sessiz otururdu.
Dinleyip dinlemediini anlamak gt. Sonuna kadar sze karmaz, kendisini unuttururdu. Fakat bir defa da
konumaa balad m, durmadan anlatrd. Hazr bulunanlar derhal seslerini keser, dikkatle ve hayranlkla
onu dinlerdi.
. O zamana kadar hi birimizin aklna gelmeyen eyler sylyor, yeni fikirler ortaya atyor ve btn
sylediklerini bilimsel esaslara dayandryordu, Hatip deildi, iyi konuamazd. Fakat dinleyenleri hayretten
hayrete drmekten de geri kalmazd. Merasimden kaar, teklif tekellfe nem vermezdi. Yaay da son
derece basitti. Paraya, elenceye, lkse deer vermezdi. Evindeki hayat da bir vilyet adamnn hayatndan
ayrt edilemezdi.
Ziya Gkalp, Osmanl zihniyetinin ve Osmanl geleneklerinin yklmasn istiyordu. Onun o vakit ileri srd
fikirler ylece zetlenebilir: Onca, Osmanllk Trke ok zarar vermiti. Delini Arap ve Acem kaideleri
brm, Trk, z dilini unutmutu, imparatorluu tekil eden milletler kendi mill uurlarna erimekte
olduklar halde, Trkler kendi benliklerini kaybetmilerdi. Osmanl imparatorluu iinde Arap Arapln, Rum
Rumluunu, Yahudi Yahudiliini korumutu. Fakat Trk Trkln inkr edecek kadar benliinden
uzaklamt. u halde ilk yaplacak i Trk dilini yabanc kurallardan, yani Arap ve Acem etkisinden
kurtarmak, Trk dilini halka indirerek zbenliine kavuturmakt. Bunun iin de Arap ve Acem kurallarn

dilden atarak Trk diline kendi gramerini hkim klmakt. Dil sdeletirilmeli, halkn konutuu dil
kullanlmaldr. iirde aruz vezni braklmal, Trk dilinin kendi vezni olan hece veznine geilmelidir.
Gerekten Trk dili artk anlalmaz bir hle gelmiti. Trk air ve yazarlar yle bir dil kullanyorlard ki,
halkn bunu anlamasna imkn yoktu. Yazar ve airler szle bakarak Trk kelimeleri yerine Arap ve Acem
kelimeleri kullanmay det
edinmilerdi. Dil ne kadar anlalmaz hle sokulursa kendilerince o kadar byk bir i yaplm olurdu.
Bylece edebiyat ve sanat halktan uzaklamt. O vaktin byk yazar ve airleri Abdlhak Hrnit, Cenap
Sahabettin, Sleyman Nazif, hatt Tevfik Fikret halk diliyle konumuyorlard. Onun iin de halk onlar
anlamyordu. Ziya Gkalp'in hakk vard. Onun istedii, dil de milliyetilikti. Bu, halka doru giden bir hareketi
yaratmak demek olduu iin olumlu bir iti.
Ziya Gkalp'in ikinci hedefi Trk milletine benliini tantmak, halkn mill uurunu uyandrmakt. Yabanc
kapitalist memleketler yurtta aznlk unsurlarn himayeleri altna alarak onlan kendi ajanlar gibi
yetitirmilerdi. Onlarla i yapar, onlara kredi aar, memleketin iktisad hayatna el-koymalar iin onlara
yardm ederdi. Bu sayede aznlklar, Trk iktisadiyatna hkim olmulard. Ziya Gkalp'e gre memleketin
iktisadiyat bu yabanc unsurlarn elinden alnp Trk'n eline verilmeliydi. Bir nevi mill burjuvazi
yaratlmalyd... Bylece Osmanl Devleti yerine bir Trk Devlet kurmak ve bunun gereini gerekletirmek
gerekti.
Ziya Gkalp kendi fikirlerini yaymak iin bir organa muhtat. Bu maksatla Selanik'te Gen Kalemler
dergisini kard. Burada mer Seyfettin, Aka Gndz, Emin Blent ve bakalar onun etrafnda
toplanmlard. Bu dergide bir taraftan Ziya Gkalp nazariyelerini anlatyor, bir taraftan da mer Seyfettin, Ali
Canip, Aka Gndz ve arkadalar sde halk diliyle yazlar, hikyeler ve iirler yazarak bu nazariyeleri hayata
geiriyorlard.
uurlu bir tarzda sde halk diliyle yayn yapan ilk dergi Gen Kalemler olmutur.
Biz de Ziya Gkalp'ten aldmz ilhamla Yeni Felsefe adnda kk bir dergi kardk. Bu dergide
Osmanllktan kalm kt miras ykmaya alyorduk. Osmanl imparatorluu yabanc nfuzuna yol am,
memlekette kapitlsyonlarn kurulmasna imkn vermiti. Biz btn yabanc messeselere saldryorduk.
Kapitlasyonlarn kaldrlmasn, yabanc elinde bulunan messeselerin millletirilmesini istiyorduk.
Yabanclara tannan imtiyazlarn toptan silinmesini savunuyorduk. Ayni zamanda Trk' tevekkle,
tembellie, isizlie gtren khne geleneklere atyorduk. zellikle banazca gelenekler ve nyarglar
balca hedefle-rimizdi.
O vakitler banazlk kafalar zincirlemi, ruhumuzu bomutu. Kadn, kle hayat yayordu. Pee ve araf
kadn kltyordu. Toplumsal gelenekler ayaklarmzda ar bir zincir gibiydi. Bu gemii ykmak, halk
gemiin kt geleneklerinden kurtarmak gerekti. Her gen gibi biz de atalarmz beenmiyor, yeni bir ufuk
amak, yeni bir lem yaratmak istiyorduk. Dergimize Yeni Felsefe adn veriimizin nedeni de buydu. Biz,
memlekete yeni bir gr getirdiimizi iddia ediyorduk. Olaylar yeni bir adan gryor, Dou'nun zincirlerini
krmaya alyorduk. Bunun iin de yeni bir felsef gre ihtiya vard. Bu byk bir iti. Bilgi isterdi, sava
isterdi, yeni ilkelerle ortaya kmay gerektirirdi. Fakat biz gentik. Akmz vard. Azmimiz vard. Yenilmez
idealimiz vard. nmzde engel tanmyorduk. Bizim iin yeni bir dnya yaratmak imknsz grnmyordu. Boyumuzdan byk bir ie girdiimizin farknda bile deildik.
Bir taraftan Gen Kalemlerin, bir taraftan Yeni Felsefenin at yaylm atei, fikir ve sanat hayatnda bir
bomba gibi patlamt, istanbul'da ve memleketin baka kelerinde bulunan aydnlarn dikkati Selnik'e
evrilmiti. Gen Kalemler edebiyat dnyasnda frtna koparmt. nk eski dille yazan btn eski yazar
ve airleri yeni bir yola aryordu.
Yeni Felsefenin ortaya att fikirler de aydnlar dnmeye srklyordu. isvire'de, Ma-nastr'da ve
istanbul'da bulunan ilerici aydnlarla ibirlii yapmtk. Bylece yaymlarmz geniliyordu.
Bu yaymlar yaparken iki byk eksiklik duydum. Fikir hayatnda ilerliyebilmek iin bir yabanc dil bilmek
artt, ikincisi de Bat'daki fikir ve sanat hareketlerini kaynaklarndan izlemek gerekti.
O zaman Trkiye'de enok rabette olan yabanc dil Franszcayd. zel ders alarak yabanc dil renmek
hem uzun zaman isteyen bireydi, hem de pahalya malolurdu. Ben kestirme yoldan gitmek ve abuk
renmek ihtiyacnday-dm. Onun iin Selanik'teki Fransz okuluna geceli renci olarak girdim. Gndz
Hukuk Fakltesinde ve gazetede iimi bitirdikten sonra akam Fransz okuluna giderek gece kurslanna
devam ederdim. Bir yl sonra da Selanik'te bir kk ktphane aan bir italyan bilgininden felsefe ve
sosyoloji dersleri almaya baladm. Bylece her iki eksiimi de ksmen gidermi oldum.
Bu arada arkadam Nebizade Hamdi ile bir

kitap yazmaya kalktm. zerinde bir yl altk. Ortaya Hayat ve Genlik adnda bir kitap kardk. Bu
kitapta khne geleneklere atyor, genlere yeni bir inan alyorduk. Maksadmz, onlara savaacaklar yolu
gstermekti.
Merutiyet inklb memlekete o vakte kadar grlmemi bir hrriyet getirmiti. 32 yl sren Abdlhamit
zulm ve istibdat idaresinden sonra bu hrriyet havas herkesi sarho etmiti. lk defa demokratik hak ve
hrriyetlere sayg gsteriliyor, bunlar azaltan ve snrlayan hibir tedbire bavurulmuyordu. Hele basn
hrriyeti kaytsz ve artsz gibiydi. Bu hrriyet devri ksa srd ve Trkiye uzun bir sre byle bir hrriyete
zlem ekti.
Bu ksa hrriyet dneminden yararlanarak biz, o vakte kadar ok yeni ve ok nemli saylacak yeni fikirler ve
yeni meseleler atyorduk ortaya. Mesel merutiyet iln edilmi, parlmentolu bir rejim kurulmutu, fakat din
hkmetten ayrlmamt. Yine de meihat messesesi hkmetin iinde bada kurmu oturuyor ve fetvalar
veriyordu. Biz. din devletiyle sivil devletin bir arada yaaya-myacam sylyorduk. Etinle devletin
ayrlmasn istiyorduk. O vakit iin bu cesurca bir istekti. Yank uyandrmaktan da geri kalmyordu.
Yine bunun gibi sivil adliye yannda eriat mahkemeleri de yayordu. Biz bir devlet iinde iki trl adalet
olamyacan iddia ediyorduk. eriat mahkemelerinin kapatlmasn istiyorduk.
Okullarda bilim ve fen derslerinin yannda din derslerine yer olmadn sylyorduk.
Ayni zamanda kapitlasyonlarn yaratt ikiliklere de hcum ediyorduk. Devlet postanesi yannda yabanc
devletlerin de postane iletemiyecek
lerim soyuyorduk, bunlarn kapatlmasn istiyorduk.
Gene bunun gibi biri Trk, biri yabanc iki gmrk olamyacan belirtiyorduk ve tek gmrk sistemine
gidilmesini istiyorduk. Selanik'te, stanbul'da ve Manastr'da biz aydn genler bu ileri fikirleri ortaya atarken,
stanbul'da banazlar ve yobazlar gerilii hortlatmya alyordu. Din propagandas yaparak halk yeniliklere
kar ktrt-yorlard. stanbul'da kan Srat Mstakim dergisi bu gerilik hareketinin ba ve kaynayd.
Gericiler ilhamlarn ve hzlarn bu dergiden alyorlard. air Mehmet Akif de iirleriyle bu dergiye yardm
ediyordu. ttihat ve Terakki Partisine kar kurulmu olan Hrriyet ve tilf Partisinin baz unsurlar da bu
gericileri tevik ediyordu. Bylece gerici hareket gndengne kuvvetlendi, sonunda o vaktin tarihinde 31
Mart Vak'as diye anlan gerici olay ortaya kt (1909). Bu hareket bilgiye, .gericiliin ilercilie kar
bakaldryd. Gericilerin ba dman mekteplilerdi. Orduda bile subaylar mektepli (okullu) ve alayl diye
ikiye ayrlmt. Gericiler mekteplilere gvur gzyle bakyor ve bunlar sokaklarda tutup ldryorlard.
Bu olay Selanik'te bir bomba gibi patlamt. ttihat ve Terakki'nin nl hatipleri mer Naci ve Silh Tahsin
sokaklarda mitingler yaparak ateli nutuklar verdiler, halk merutiyeti korumaa ardlar. mer Naci
kuvvetli bir halk hatibiydi. Ynlara hitap etmesini iyi biliyordu. Krsde yumruklarn gsne vurarak yle
heyecanla konuurdu ki, en kaytsz ynlar bile harekete geirmek onun iin g deildi. Silh Tahsin ise
es-M bir subayd, Merutiyetten sonra Silh adn
F. : 2
da kk bir dergi karmt, halk topluluklarnda onlarn duygularm ve heyecanlarm gdklayacak szler
sylemesini bilirdi. Bir taraftan da Selanik'teki gazeteler ve dergiler istanbul'daki gericilie kar yaylm atei
amlard.
Bylece stanbul'daki 31 Mart isyann bastrmak iin asker ve gnlllerden Hareket Ordusu ad verilen bir
savunma gc yaratld. Hareket Ordusu, sokaa dklm olan btn halkn alklan arasnda trene
bindirildi ve stanbul'a gnderildi. Az zaman iinde 31 Mart hareketi bastrld,, Abdlhamit tahtndan indirilip
Selnik'e getirildi,. ttihat ve Terakki Umum Merkezi stanbul'a gt ve dorudan doruya devlet ynetimini
eline almaya karar verdi. Merutiyet inklbnn birinci aamas sona ermi oluyordu.
Zaten i ve d olaylar da bunu gerektiriyordu. Osmanl mparatorluu derin, korkun ve karanlk, bir buhran
dnemine giriyordu.
erde yllarca bask altnda boulup kalm olan btn gizli ihtiraslar birdenbire boanm, bir boazlama
balamt. ttihatlara kar gelenler oalm ve hcuma gemiti. eitli adlar altnda rgtlenen
politikaclar, aznlklar ve askerler bu: hcumda hep birliktiler. stanbul basn ve Mebuslar Meclisi birer
muhabere meydan hlini almt.-ttihatlarn basks altnda muhalefetin saldrlar da iddetini artryordu.
Sonunda i sokaklarda adam ldrmeye kadar vard. Muhalefet yazarlarndan Ahmet Samim, birgn Galata
kprs zerinde ttihat komiteciler tarafndan ldrld. Ondan sonra bu cinayetler birbirini izledi ve
memlekette tekrar bir terr havas esmeye balad.
D buhran daha bykt. Osmanl imparator-

luu kyordu. Emperyalist devletler yamaya kmlard, italya, Bat arablus'u istil etmi, Osmanl
Devletinin bana byk bir bel karmt. Hatt bu kadarla da kalmyarak Anadolu boyunca uzanan Oniki
Ada'y da igal etmiti. Bundan cesaret alan Yunanistan Girit'i ald. Bir taraftan da arlk Rusyay Balkan

devletlerini stanbul'a kar harekete ktrtyordu. Bundan cesaret alan Bulgaristan teki Balkan devletleriyle
ortaklaa hareket iin anlamalar yapmaa girimiti. Ayni zamanda Balkan devletleri hudutlarndan szan
eteler Makedonya'da halkn huzurunu karyor, hayat yaanmaz hle getiriyorlard. ete faaliyetleri o hle
gelmiti ki, memurlar kylere gidemez olmulard. Fransa Suriye'yi, ngiltere Irak' kkrtyor, Avusturya da
Arnavutluu isyana srkl-yordu.
Bu genel karklk, bu d ktrtmalar imparatorluun her tarafnda yerli isyanlara yolayor-du. Memleketin
yedi sekiz blgesinde birden isyan hareketleri grlyordu. Bunlarn en nemlisi Arnavutluk isyan idi.
Arnavutlar muhtariyet istiyorlard. Orduda bulunan Arnavut subaylar da bu isyan hareketine katlmlard.
Bylece orduda da bir zlme balamt.
Gene o sralarda aznlklar, basnda ve Mebuslar Meclisinde mill dvalarm ortaya atm bulunuyorlard.
Herbiri kendi milliyetleri iin imtiyazlar istiyorlard. Arnavutluk isyann bastrmak iin tannan imtiyazlarn
kendi milliyetlerine de tannmasnda srar ediyorlard.
Mehur Amerikan romancs Hemingway'm htiyar Balk adnda bir hikyesi vardr. htiyar balk ak
denizlerde balk avna kmtr.
Birka gn denizle savaarak yakc gne altnda balk tutmaya alr. Sonunda oltasna byk, ok byk
bir balk taklr. Uzun ekimeler sonunda bal ldrr ve sevin iinde yorgun argn kaynn kenarna
balayarak yola kar. Fakat sahilden hayli uzaktadr. Dn biraz uzun srer. Bu sre iinde baln
kokusunu alan irili ufakl kpekbalklar ihtiyarn balna saldrrlar. Onu para para koparp yerler. htiyar
balk kyya kt zaman baln yalnz ba ve iskeleti kalmtr.
te Osmanl imparatorluu da o sralarda bu durumdayd. ten ve dtan saldrlara uramt.
Biz bu gelimeyi merak ve heyecanla izliyorduk. Trablus ve Girit'in igali, Avusturya'nn Arnavutluk'ta isyan
karmas halk heyecana getirmiti. 'Sokaklarda nmayiler, mitingler yaplyor, ateli demeler veriliyor,
emperyalist devletlere kar boykot hareketlerine geiliyordu. Fakat olaylar durmadan akp gidiyordu. Balkan
devletleri mill snrlarn genileterek Osmanl imparatorluu snrlar iinde kalan yurttalarn kurtarmaya
karar vermilerdi. Emperyalist devletlerden de yardm gryorlard. Memleketin i durumu da onlara cesaret
veriyordu.
Bylece 15 Kasm 1912'de ilk Balkan Harbi balad. Savaa nce Bulgarlar balad. Aralarndaki anlama
gereince arkadan Srplar ve Yunanllar harbe girdiler. Ordumuz hazrlkszd. Politika kavgalar iinde dank
ve dkn bir haldeydik. Trablus'ta talyanlara yenilmitik. Girit'i kur-taramamtk. Balkan Harbinde de
yenilmemiz kanlmaz bireydi. Daha ilk gnlerde ordumuz aczini ortaya koydu, btn cephelerde Osmanl
kuvvetleri geri ekiliyordu. Hergn cepheden gerileme ve
yenilme haberleri geliyordu. ehirde halk znt ve endie iindeydi. Yunan ordusunun Selnik'e kadar
uzanarak ehri igal etmesi tehlikesi gnden gne artyordu. Osmanl imparatorluunun Rumeli'de
atrdayarak kmekte olduu grlyordu. Dman Karaferiye ehrine kadar gelmiti. Selanik artk dman
tehdidi altna girmiti.
te o gnlerden birinde o vaktin Selanik valisi Nzn Paa gazetecileri vilyet konana ard. yleden
sonra saat sularnda vilyete gittik. htiyar vali bizi konan geni salonunda kabul etti. Uzun boylu, beyaz
sakall, gleryzl, sevimli bir ihtiyard.
ocuklar, dedi, sizleri bir mjdeli haber iin ardm.
Hepimiz merakla gzlerimizi paaya dikmitik. Bu mitsiz gnlerde mjdeli bir haber beklenmedik bireydi. O
szne devam etti :
Limanda bulunan Peyki Satvet muhribini Kavadar'a gnderdim. Orada denizden dmann yolunu
keseceiz.
Hepimiz aknlkla birbirimize baktk. Ka-vadar deniz kenarnda deil, Manastr vilyeti hududunda kk
bir kasabayd. Anlalan muhrip Kavala'ya gnderilmiti. Vali Kavala ile Kavadar' birbirine kartryordu.
Sonra cepheye gnderdiini bildirdii muhrip yllarca limandan kmam, altn midye kaplam, khne
bireydi. Harp kabiliyeti olmyan bir tekneydi.
Paa bu birinci mjdeyi heyecan verici ikinci bir haberle tamamlad :
Dman Karaferiye'de bozguna uratld. Elli bin kii esir edildi. Bu esirler yarn sabah tren__21__
lerle ehrimize getirilecektir. Halka mjdeleyin. stasyona gidip karlasnlar.
Bu, inanlmyacak kadar mbalal grnen habere sevindik. nk buna ihtiyacmz vard. Halk byle bir
habere susamt. Validen ayrlr ayrlmaz koa koa matbaalarmza dndk. O gn hemen olaanst yayn
yaparak byk puntolarla bu haberi halka bildirdik. Ertesi sabah da istasyona gidip esirleri karlamalarn
tavsiye ettik.

Ertesi gn biz de erkenden istasyondaydk. Heyecanla esirleri getirecek treni bekliyorduk. stasyon ve etraf
kalabalk halk ymlaryle dolmutu. Herkes eitli yorumlar yapyor, felketten kurtulmu gibi seviniyordu.
Bir sre sonra uzaktan tren gzkt. Halk arasnda bir alk tufan koptu. Tren, alklar ve sevin naralar
arasnda szlerek istasyona girdi. Hepimizin gzleri pencerelerde. Fakat pencerelerde Yunan kasketleri ve
Yunan sngleri uzanyordu. Beklediimiz elli bin esir yerine 50 bin Yunan askeri gelmiti.
Vagonlar boalp da istasyon meydan Yunan askeriyle dolunca hepimiz akna dndk. Balarmz ne
dt, gzyalar iinde geri dndk. Yunan askerleri saf halinde istasyondan ehrin iine yryordu. Biz
onlara bakmaya bile cesaret edemiyorduk. Yreklerimiz burkuluyordu. Gzlerimiz yalyd. Halk da
yreinden vurulmutu. Bu srada Yunan saflarndan bir ses ykseldi :
Zekeriya... Zekeriya...
Bam evirip baktm, yry halinde bulunan bir Yunan ktasnn tam ortasnda bir Yunan askeri baln
sallyarak bana sesleniyordu :
Ben sana, Selnik'e geleceiz, burasn alacaz, demedim miydi? te gryorsun ki, buradayz.
Bu, Selanik idadisinde (lise) okurken benim snfta bulunan bir rum arkadat. Yunan ordusuna gnll olarak
girmiti. te Selnik'e de fatih olarak .giriyordu. Ve bunu bana gstermekten sonsuz bir .zevk alyordu. O
anda dman igalinin azabn "btn kuvvetiyle duydum. Bu yabanc izmeler sanki yolda deil, yreklerimiz
zerinde yryor-du. Selnik'i kaybetmitik. Rumeli'yi kaybetmitik. Osmanl imparatorluunun bu kangren
olmu paras koparlp alnmt.
-23
STANBUL'DA
BALKAN HARBNDEN SONRA STANBUL,
TASVR EFKR GAZETESi VELlT EBUZZYA SOKAA DKLEN POLiTiKA
KAVGALAR PRENS SABAHATTN NGLZ MUHlPLER CEMiYETi MAHMUT EVKET
PAA'NIN KATLl DAMAT SALiH PAANIN ASILMASI EMPERYALSTLERN
ENTRKALARI
Selnik'in igalinden ksa bir sre sonra istanbul'a g ettik, istanbul tel ve heyecan iindeydi, i kavga son
haddine varmt. Mebuslar Mec-lisi'ndeki muhalif partiler birleerek Hrriyet ve tilf bayra altnda
toplanmlard. Bunlarn iinde samim ve temiz gen aydnlar da vard. Fakat ou, hrslarna snr tanmayan
politikaclar, din kavgas yapan yobazlar ve aznlklara mensup mebuslard. Daha fenas bunlarn bellibal
nderleri Fransa yada ingiltere gibi emperyalistler tarafndan satn alnmlard. Bunlar basnda ve Mec-lis'te
kanl kavgalara girimilerdi, ittihatlar da. Osmanl imparatorluunun dalmasna sebep olduklar, ierde
sk ynetim kurarak terr tedbirlerine bavurduklar ve memlekette yeniden bir istibdat rejimi kurduklar iin halkn gznde itibarlarn
yitirmilerdi.
Memleket nereye gidiyordu? Bu kanl kavgalar, bu yabanc saldrlar yurttalar bezdirmiti.
Bu kavgalar olurken, Bulgarlar, atalca nne gelmilerdi. Sakin gecelerde derinden derine cepheden gelen
top sesleri iitiliyordu. Hkmetin banda Mahmut evket Paa vard. Bulgarlarla Enez- Midya hatt zerinde
bir anlamaya vararak Balkan Harbine bir son vermeye alyordu.
te stanbul'a byle bir zamanda gelmitim. Selanik'ten tandm Yunus Nadi'nin yardmyla Tasviri Efkr
gazetesine girdim. O vakit Tasviri Efkr istanbul'da kan gazetelerin en ok: okunanyd. Bayazar Yunus
Nadi Bey idi. Fakat gazetenin asl sahibi Velit Ebuzziya idi. Gazeteye ruhunu veren de oydu. Velit Ebuzziya,
Paris'te okumutu. Genti. Terbiyeli ve nzik bir adamd, iyi gazeteciydi. Gazetede her gn yapt yeniliklerle
okurlarnn dikkatini ekiyordu. Fakat gerici bir adamd. Gazetede okuyucularn din duygularn gdklayan
konulara nem verirdi. Yunus Nadi ittihat ve Terakknin yazaryd. Fakat Velit onun yazlarna dokunmazd.
Nadi Bey Hrriyet ve tilflarla kendi stununda kavga ediyordu, fakat Velit bu kavgaya karmyordu.
Birgn ehirde bomba gibi bir haber yayld. Mahmut evket Paa'y Beyazt meydanndan otomobille
geerken vurmulard. Mahmut evket Paa halk tarafndan sevilen bir adamd. Namuslu olarak tannmt.
ldrlmesi geni ve derin bir znt yaratt. Ertesi gn yaplan cenaze treni de hayli tantanal olmutu.
Hkmet ilk tedbir olarak
kendilerinden phe edilenleri tutup Sinop'a srd. Birka gn sonra da asl kaatiller yakaland. Bunlar iinde
politikaclar, ayaktakm adamlar da vard. Fakat bunlarn banda padiahn damad Salih Paa'nn bulunduu
iln edildi. Ksa bir sre iinde harp divannda durumalar yapld ve bunlardan onsekiz kiinin aslmasna
karar verildi. Karar, Beyazt meydannda yerine getirilecekti, dam olayn izleyip gazeteye yazmak grevi
bana dmt.

Sabah, daha tanyeri aarmadan, Beyazt meydann byk bir kalabalk evirmiti. Alacakaranlk iinde beyaz
gmlekler giydirilmi onsekiz hkml birer glge gibi meydana getirildiler. Sehpalar bir daire eklinde
sralanmt. Btn bu ii iki cellt idare ediyordu. Onun iin hkmller sehpalarna teker teker gtrldler,
ilerinden bazlar bu ikenceye dayanamyarak bayld. Kimi alad, kimi avaz avaz bard, kimi tekbir
getirdi, kimi nutuk syledi. lerinde vekarn ve ciddiliini koruyan tek hkml Damat Salih Paa idi.
Sessizce, fakat sarslmadan sehpasna doru yrd, ipin altndaki hasr sandalyeye kt, ipin ilmiini
boynuna kendisi geirdi ve sonra ayaklar ile hasr iskemleyi iterek iini tamamlad. Bir dakika iinde Paa
lmt. Bu facia da bylece sona erdi.
Sonra yaplan yaynlarla Mahmut evket Paa suikastn tertipleyenlerin banda Salih Paa'nn bulunduu
anlald. Salih Paa, padiahn himayesine gvenerek byle tehlikeli bir ie girimiti. Siyas hrsa kaplmt.
Bu akbetini kendi elle-:riyle hazrlamt.
O vakit siyasete katlan ve koltuk kavgalarna
"kansan saray mensuplanndan biri de Prens Sabahattin idi. Prens Sabahattin bir fikir adam ola-xak ortaya
kmt. Bir F r a s n s z bilgininin k l i mi e r adl kitabn okumutu, bu kitapta ileri srlen teorileri
beenmi ve bundan esinlenerek Ademi merkeziyetilik ilkelerini ortaya atmt. Onca btn felketlerin
nedeni, ttihatlarn bir merkezcilik politikas gtmeleriydi. Memleketi bir merkezden idare etmek yanlt.
Osmanl imparatorluu eitli iklimlere sahipti, iklim artlarna gre, memleketi blgelere ayrmak gerekti.
Her blge iin de ayn bir ynetim sistemi kabul etmeliydi.
Bu tez, aznlklarn, impara'torlua bal milletlerin iine geliyordu. Arap, Arnavut, Ermeni ve Rum mebus ve
politikaclar, Prens'in etrafnda toplanyorlard. Yabanc emperyalistler de Prens Sabahattin'i destekliyorlard.
Onlarn -amac, bu yoldan imparatorluun paralanmasn kolaylatrmak ve paylarm almakt.
Bu tez, d grnyle ekiciydi. Osmanl imparatorluu hep merkezden ynetilen bir sistem gtmt.
mparatorluun felkete dmesinin bir nedeni de bu sistemde aranyordu. Sonra, Prens Sabahattin'in ortaya
att fikir daha ilerici, daha hrriyeti grnyordu. Bu yzden birtakm genler onun fikirlerinin ekimine
kapldlar. Oysa, bu fikirler o gnn koullar iinde gerici ve tehlikeliydi. Prens Sabahattin, bilerek yada
bilmeyerek, emperyalist devletlerin, zellikle ngiltere'nin oyununu oynuyordu. Onlarn dvasna yardm
ediyordu. Sonra Prens Sabahattin aristokratt. Devletin de bir aristokrasi, onun deyimiyle bir x<centilmenler
kadrosu tarafndan ynetilmesi gerekirdi. Onun gznde halk uursuz bir ynd Devletin ynetimi bu yma verilemezdi.
Prens'in asl hedefi ise, ttihatlar ykp iktidara gelmekti. Onun iin fikirlerini bilim sahasnda savunacak
yerde, politika oyunlarna girimiti.
Mahmut evket Paa suikastndan sonra Prens'in de foyas meydana kt. Prens, ingiliz Eliliine snarak
memleketten uzaklamak zorunda kald.
Mahmut evket Paa'nm lmnden ksa bir sre sonra, ttihatlar, Edirne'yi Bulgarlarn elinden kurtarmak
hevesine dtler. Bulgarlarla Srplar arasnda, Makedonya'nn paylalmas iinde bir anlamazlk kmt.
ttihatlar, Bulgarlarn-Srplarla megul olmasndan yararlanmak istiyorlard. Bu amala yeni bir ordu
kurmaya koyuldular. Biryandan da Bulgarlarla ban konumalar yapp onlar oyalamaya alyorlard.
Birgn Yunus Nadi matbaaya neeli ve glerek geldi. Yaz odasna girer girmez,
ocuklar, dedi, Edirne'ye yryoruz...
Nadi Bey Talt Paa'nm yanndan geliyordu. Talt Paa ona kamu oyunun hazrlanmas inr emir vermiti.
Yabanc devletlere de, hkmetin,,, halkn basksna dayanamyarak byle bir harekete zorland inanc
verilecekti. Bylece ttihat basn da Edirne'yi Bulgarlardan geri almak gerektii yolunda iddetli bir
kampanyaya balad. Az sonra da ordu harekete geti ve Edirne tekrar ele geirildi. Trakya snr Meri
nehrine kadar uzatld. Artk sevince snr yoktu. Yllardr yenilgiden yenilgiye den Osmanl Ordusu ilk kez
bir baar1 elde etmiti .
Biz o vakit, gndelik bir gazetede almakla "beraber, gnlk politika kavgalaryla uramazdk. Zaten bu i
kavgadan ve artan karklktan emperyalistler yararlanyorlard. Almanya, Enver Paa'y elde etmiti. Onun
araclyla orduyu elde etmeye alyordu. Enver Paa'y elinde bir maa gibi kullanyordu.
ngilizler Prens Sabahattin'i ve gericileri destekliyorlard. Hatta bir de ngiliz Muhipleri Cemiyeti (*)
kurulmutu. Baz nfuzlu hocalar da bu dernee girmiti. Abdullah Cevdet, dernein en nfuzlu yesiydi.
Fransa, zamann Maliye Bakan Cavit Bey'i elde etmiti. ktidara gelir gelmez, ttihatlar, bte an
kapatmak iin d memleketlerden para dilenmek yoluna sapmlard. Bu iin uzman Cavit Beydi. O zamann
bu nl iktisats Paris ile stanbul arasnda mekik dokuyordu.
Szn ksas, o vakit memleketin i politikas iren bir ekil almt. Bir gazeteci olarak bu ir-kefe
dmekten kendimi kurtarmaya altm. Pratik ve gnlk politikayla uramamak iin elimden geleni

yaptm. Hibir siyas parti ve rgte girmedim. Zaten o zamanlar beni politikadan ok, kltr ve sanat hayat
ilgilendiriyordu. Bizim savamz daha ok fikir alannda kalyordu.
O srada nme bir frsat kt. Maarif Nezareti (Eitim Bakanl) renimlerini tamamlamak zere Paris'e
birtakm genler gnderiyordu. Ben de bunlar arasna katldm ve 1913'te Parise gittim.
(*) ngiz Dostlar Dernei yada Trk - ingiliz Dostluk Dernei
PARS'TE (1913-1914)
PARS' NASIL BULDUK? NVERSTE HAYATI TRK YURDU CEMAL PAA YURDUMUZDA SOKAKTA
TRKE KONUAN K KIZ OCUU KML PAA'NIN KIZI MEYHANEDE GARSON EVLENME PROBLEM
1914 SAVAI BALIYOR.
Paris'te birdenbire yksek bir kltr ve sanat, ortamna girdik. Sorbon niversitesine yazldm. Bu
niversitenin evresi boydan boya btn bir semti kaplyan kltr messeseleriyle doluydu. Scrbon'da
sosyoloji derslerini izlemeye baladm. Hocamz nl sosyolog Durkheim idi. Ziya Gkalp'-in yeni tezlerinin
babas olan Durkheim, bizi dorudan doruya da ilgilendiriyordu. nk Ziya G-kalp onun nazariyelerine
dayanarak memlekette yeni fikirler ortaya atmt.
Bizden nce Paris'e gelmi birok Trk rencisi vard. Az zamanda onlarla da tantk. lerinde drt-be
yldanberi burada okuyanlar, doktora yapanlar, renimlerini bitirip memlekete dnmek:
zere olanlar vard. Hemen hemen hepimiz Eitim Bakanl (Maarif Nezareti) hesabna okuyorduk. Kendi
parasyla gelen zengin ocuklan yoktu aramzda. oumuz halk ocuklarydk. Fakat btn teki milletlerin
genleri kendi aralarnda rgtlendikleri halde bizim arkadalar bir rgt kurmay dnmemilerdi. Yalnz
niversiteye bal rgtlere girmekle yetinmilerdi. Biz bu eksii kapatmak iin niversiteye giren btn Trk
rencilerini biraraya topladk ve bir Talebe Yurdu kurduk. Paramz olmad iin niversite dolaynda bir
apartmann bodrum katnda bir oda kiraladk. ine bir masa ve birka sandalye koyduk, toplan--ti yeri
kurulmu oldu. Havasz, penceresiz, rutubetli ve karanlk bir odayd. Fakat bizim iimizi gryordu. Burada
haftada bir akam toplanr, iimizden biri renim dalyla ilgili bir memleket sorunu zerinde konuma
yapard. Sonra aramzda, tartmalara giriirdik. Bu toplantlar ok yararl oluyordu, hem birbirimizin kendi
alannda ne derece gelitiini reniyor, hem de memleket sorunlaryla yakndan ilgilenmek olana
buluyorduk.
Birgn o vaktin Maliye Nazr Cemal Paa'nm Paris'e geldiini rendik. Hkmet tarafndan Fransa'ya
smarlanan harp gemilerini teslim almaya gelmiti. Elilikte yatp kalkyordu. Ben orada, ayni zamanda
Tasviri Efkr gazetesinin muhabirliini yapyordum. Arkadalar Cemal Paa'y yurda davet etmeyi
nerdiler. Bir gazeteci olarak: kendisiyle temasta olduum iin bu ii bana verdiler. Herkes bunun iin Cemal
Paa'dan biraz yardm koparacamz umuyordu. Bu sayede, bu karanlk ve dar odadan kurtulabilirdik.
Elilikte Cemal Paa'y grdm. Arkadalarn
ricasn syledim. Yarn Lyon'a gidiyorum. Siz de geliniz, yolda grrz dedi. Ertesi gn yolda, kendisine
renci yurdu hakknda bilgi verdim. Arkadalarn kendisini aralarnda grmekle bahtiyar olacaklarn
syledim.
Ben de sizi aryorum, dedi. Paris'e dnte geliniz bana, beraberce birgn kararlatralm.
Paris'e dnte bu haberi arkadalara bildirdim, davet gnn kararlatrdk, Cemal Paa'ya da haber verdik.
O gn sabahtan hepimiz yurttaydk. Oday biraz temizledik, limon alp limonata yaptk, tam vaktinde Cemal
Paa yannda elilik mstearyla birlikte yurda geldi. rencilerle selmlatktan sonra odaya girdi. Onu
eref mevkiine oturttuk, bizler de masa etrafna sralandk.
Cemal paa bana dnerek,
Arkadalarn bana tantr msn? dedi. Kendisine sra ile arkadalar tanttm. HerbiTnin ne vakitten beri, ne tahsil etmekte olduunu anlattm, iimizde Bahir adnda Hukuk Fakltesinde
doktorasn bitirmi bir arkada vard. Tantma srasnda onu zellikle belirttim, nk yurdumuz adna
Paa'ya Hogeldin demek grevi ona verilmiti.
Tantma ii biter bitmez, Bahir kalkt. Gzleri ehl idi, yukardan, ezici bir bak vard. ehl gzyle
yukardan aa yle bir szd. Sonra kelimeler zerinde tek tek durarak konumaya balad:
- Efendim, dedi, odamz gryorsunuz, yaadmz yerler bundan daha iyi deildir. Biz Trk rencileri
ite byle karanlk odalarda binbir yoksunlua katlanarak okuyoruz. Maksadmz, buradan alacamz nuru memlekete gtrmektir. Orada idare bfnda hkm sren bilgisizliin yerine bilgiyi
getirmektir.
Donakalmtk. Ne oluyordu ? Bahir birdenbire saptm myd? Cemal Paa da ard. nnde duran ttn
tablasna sinirli bir iki tokat attktan sonra,

. Anladm, dedi, bu kadar yeter.

Ve Bahir'in szn bitirmesini beklemeden yerinden frlayp dar kt, bizlere selm bile vermeden
otomobiline atlayarak elilie dnd. Btn plnlar suya dm, stelik rezil de olmutuk. Sonra rendik
ki, bu Bahir denilen arkada, son zamanlarda memlekete dnp Adliye Nazr (Adalet Bakam) olmaya
hazrlanyormu. Adalet Bakanna da bu yolda mektuplar yazarak sandalyesini kendisine brakmaya
hazrlanmasn sylermi...
Ertesi gn zr dilemek zere elilie gittik. Elilik mstear beni grnce kahkahay bast,
Yahu, ne yaptnz, dedi. Paa Paris'te bulunduu mddete artan yol parasnn hepsini size vermek zere
yurdunuza gelmiti. Beendiniz mi yaptnz?
F. : 3
PARS SOKAKALARINDA K TRK OCUIT
Bir gn de Paris'te tuhaf bir olayla karlatm. Paris'te niversite yaknnda seyyar satclarn ucuza teberi
sattklar pis ve karanlk'bir sokaktan geerken birden nmde -be yalarnda iki kz ocuu belirdi.
Kouuyor ve birbirleriyle yksek sesle Trke konuuyorlard. Cvl cvldlar. Sarn, pembe yzl, sevimli
ocuklard. Fakat, stleri, balan kirliydi. Paris'in bu pis sokanda Trke konuan bu gzel ocuklar
merakm ekti. kisini de kollarndan yakaladm, kim olduklarn sordum.
. Trkz, dediler.
Burada ne aryorsunuz?
Yandaki yan meyhane, pis bir kahvehaneyi, gstererek,
' Biz burada otururuz, dediler.
Anneniz yok mu?
Var, o da burda oturur.
ocuklan alp kahvehaneye girdim. Her tarafndan kir akan pis, kk ve karanlk bir yerdi, ierde kimse
yoktu. ocuklar ellerimi brakp kotular. Kirli bir perde ile rtl arka merdivenden yukar ktlar. Bararak
annelerini ardlar. Biraz sonra zerinde kirli bir entari, omuzlarnda,
siyah ve yal bir al, bir kadn grnd. Salar dank, yz yorgundu. Merdivenden, merakla, etrafna
baknarak indi. Sinemalarda dkn kadnlar grrsnz, yznn hatlar gergindir. Gzleri itir. Giyimi bir
acayiptir. Her tarafndan sefalet akar, bir felketin rnei gibidir. te bu kadn, onlardan biriydi. Cildini rten
siyah kirin altnda siyah gzleri, ince ve gzel bir yz vard. Yorgun ve bezgin bakyordu. 35 yalarnda ya
var, ya yok... Yanna yaklanca sordum:
Bu ocuklarn anas siz misiniz?
Evet, benim.
Trk msnz?
Trkm ve stanbulluyum.
O halde kimsiniz, nesiniz? Buraya nasl dtnz?
Kirli kanapelerden birine oturduk, yzne den kirli salann eliyle arkaya att, omuzundaki yal al
dzeltti, sonra anlatmaya balad. Sesi kederli ve yorgundu.
Memleketin kaderini yllarca elinde tutan nl Sadrazam Kmil Paa'nn kzyd. Sarayda ve konaklarda bolluk
iinde bymt. Gzeldi. Ailesinin en sevimli kzyd. Evlenmiti, iki de ocuu vard. Fakat gnn birinde
evin as, bir Ermeni gencini sevmiti. Bu gizli ak onu maceralara srklemiti. Kendisinin ve ailesinin
mcevherlerini alarak sevgilisiyle birlikte Avrupaya kamt. Birka yl Avrupann elence ehirlerinde mutlu
bir hayat yaamt. Fakat paralar suyunu ekince sevgilisi ortadan kaybolmutu. Kendisi Avrupada iki
ocuuyla, sokak ortasnda parasz ve kimsesiz kahvermiti. ite imdi bu meyhaneye benziyen kahvehaneye
snmt. Burada garsonluk yapyor,
yeyip iiyor, kahvenin stndeki bir odada yatyordu. ktk, ocuklaryle birlikte yatt oday grdk.
araflar kirden simsiyaht. Oda dank ve periand. Yatak, krk dkk eski bir karyolayd. Sevgilisinin
nerede olduunu bilmiyordu. Ailesine dnmeye de yz yoktu.
Ben bu kadnn hikyesini Tasviri Efkra yazdm. Bir hafta sonra eski kocasndan bir telgraf geldi.
ocuklarn almak zere Paris'e hareket ettiini bildiriyordu. Paris'e gelince bana telefon etti, geldi. Eski bir
devlet memuruydu. Temiz giyinmi, bandan geen maceray unutmu, kendine yeni bir hayat kurmutu.
Fakat ocuklarn hikyesini okuyunca dayanamam, onlar almaya gelmiti. Kendisini alp karsna ve
ocuklarna gtrdm. Buluma sahnesi grlecek bireydi. Adamcaz ne yapacan armt. Yavrulann
gsne bastrp alyordu. Kars gzyalar iinde hem utanyor, hem sevincini saklayamyordu. Sarlp
ptler. Barp anlatlar. ki gn sonra da mutlu, sevin ve nee iinde, stanbula dndler.
EVLENME MESELES

Paris, hayatmda ilk dnm noktas saylabilir, Paris'te drt tarafmzdan kltr ve sanat akyordu. Gndzleri
Sorbon'da sosyoloji ve felsefe kurslarna devam ediyor, akamlar konferanslara, tiyatrolara, sergilere,
toplantlara gidiyordum. Denilebilir ki, be duyumuz da seferber haldeydi. Havada ne varsa kapyordum.
Sratle gelitiimi gryordum. nme kan bu frsattan sonuna kadar yararlanmaya alyordum.
Memlekete olgun ve aydn olarak dnmek istiyordum. Ayni zamanda okuduklarm ve grdklerimi memleket
sorunlarna balyor, onlara kendimce bir zm yolu aryordum.
Pek iyi ama, evlenme meselesi ne olacakt?
Bu i bir sorun olarak zaman zaman karma kyordu. Artk evlenme andaydm. Fakat Paris'te
renimdeyken evlenemezdim. Zaten yabanc kzlarla evlenmi olan arkadalarn denemeleri gzmn
nndeydi. Dili, dini, gelenekleri ve dnleri bize uymayan yabanc kzlarla evlenmenin sonu iyi
olmuyordu. Memlekete dnnce de kendime e olacak bir kz bulmakta glk ekecektim, o vakit kzlarmz
niversite renimi, hatt lise renimi gremiyorlard. Kapal bir hayat yayor, annelerinin eteklerinden ayrlmyorlard. Dnte byle bir kzla evlenmek de hi houma gitmiyordu.
Karmn mutfakta yemek piiren bir a ve ocuuna bakan bir dad olmas yetmezdi. Karm btn hayatma
katlmal, dncelerimi ve duygularm onunla tartp paylaabilmeliydim. Bu da alacam kzn hi olmazsa
niversite renimi grm olmasyla mmknd.
Bu fikir, o zamanlar beni gnlerce, haftalarca dndrd. Memlekete dndkten sonra bekr yaamak
istemiyordum. Bunun bir sefalet ve serserilik olduunu tecrbemle biliyordum. Bana derli toplu, oturakl bir
hayat gerekti. Onun iin bu sorunu bir trl zerniyordum. Paris'te renimde bir Trk kz olsayd, ne iyi
olacakt. Memlekette de hibir kz tanmyordum. O vakit kzlar arafl, peeliydiler. Erkeklerle buluup
grmeleri, bir arada bulunmalar yasakt. Kzlar hatta oullar ana babalan evlendirirler di.
te o gnlerde aklma yle bir fikir geldi. Memlekette bir kz bulmalym, okutmak zere onu Paris'e
getirmeliyim, burada beraber okuyup yeti-meliyiz, bu arada birbirimizi tanyp sevmek ve gerekirse
evlenmek de mmkn olabilirdi. phesiz bu bir hayaldi. ocuka bir hayal. Kim kzn gvenip okutmak
zere buraya gnderebilirdi? Paris'e gelmeye raz olacak az ok okumu bir kz nereden bulmalydm?
Nihayet aklmca bir kar yol buldum. Selanik'te Yeni Felsefe dergisini karrken bize baz tanmadmz
kzlar mektup ve yaz gnderirlerdi. Bunlar arasnda yazlar houma giden ve yetime kabiliyeti olan bir kz
vard. Hukuk Fakltesinde okurken evinde kirac olarak kaldm ev
rsahibi kadn, bu kz tanyordu. O vakit onun hakknda bana hayli bilgi vermiti. Gzel, zeki ve kabiliyetli bir
kz olduunu sylyor, hatta o vakit bu kzla evlenmemi salk veriyordu. Fakat o tarihlerde evlenmek
niyetinde olmadm iin kadnn tu szlerine kulak asmamtm. Kz grmeye bile -almamtm. Namuslu
bir aile kzyla buluup .grmek bama bel aabilirdi.
Fakat imdi bu kz Paris'e davet edemez miy-dim? Ben onun renim bursunu salayabilirdim. Paris'te nce
Franszca renir, sonra da liseye giderek esasl bir tahsil yapabilirdi. Ben niversiteyi bitirdiim zaman o da
liseyi bitirmi olurdu. Birbirimizi sevebilirsek, ne iyi, evlenip memlekete beraber dnerdik. Olmazsa, o bu
vesileyle tahsilini .yapm olurdu. Birey kaybetmezdi. Dndm, tandm, nihayet bu kza bir mektup
yazarak fikrimi bildirmeye karar verdim. Kza ne zararm olabilirdi? Biliyorum, bu ham bir teebbst. Gle
maya atmak gibi bireydi. Tutmayaca belliydi. .Ama Nasreddin Hocann dedii gibi:
Ya tutarsa!
te bu mitle kalkp kza bir mektup yazdm. Fikrimi anlattm. Paris'te benimle birlikte okumaya raz olursa,
onu buraya getirtmek iin teebbse geeceimi bildirdim.
Birka hafta merakla cevap bekledim. Gle attm maya tutacak m diye heyecanla postay gzlyordum.
Fakat hibir ey kmad. Gnler geti, cevap gelmedi. Kz, belki de bu ocuka teebbsme kahkahalarla
glmt. Belki siz de okurken glyorsunuz? Fakat yargya varmakta .acele etmeyin. nk bu teebbs
sonra meyvasm
39
verdi. Bu kz, elli yldanberi hayat arkadam olan Sabiha Sertel'dir.
Bu nasl oldu? Bunu size ilerde daha etraflca anlatacam. Yalnz burada u kadarn sylemekle yetineyim:
Sonradan rendim ki, gen kz benim mektubumu alnca heyecanlanm, gznn nne Paris, iyi bir
renim, iyi bir evlenme ihtimali serilmi,, teklifim ona yeni ufuklar am, heyecanla mektubu gtrp
annesine ve ablasna gstermi, te o zaman bir kyamettir kopmu:
Vay sen, yabanc, tanmadn erkeklerle; gizlice mektuplayorsun ha, ailemizin eref ve namusunu
berbat ediyorsun, kendini gln duruma sokuyorsun!., demiler, kzcaz eve kapamlar, bana cevap
vermesini yasak etmiler ve bir daha. bu konuyu azna almamasn, bu olay unutmasn sylemiler.

Eh... ne yapabilirdi, o vaktin gen kzlar analarnn ve ailelerinin sznden kamazlard. Zaten aramzda da
bir sevgi falan olmad iin nne kan bu imkna bir tekme vurmaktan baka ne yapabilirdi? Kaderine raz
olmu ve susmu.
Ben de o gnden sonra bu olay bir daha hatrlamadm, bu teebbs ylece kald.
ite bir sene bylece geti. Ders yl sonunda be-alt arkada yaz tatilini bir deniz kenarnda geirmek zere
ingiltere'ye gitmeye karar verdik, ingiltere'nin Brighton ehrine gittik. Buras deniz kenarnda bir sayfiye
ehriydi. Pansiyonlar ucuzdu. renci deneimizle geinip gidiyorduk. Derken bir sabah harp haberiyle
uyandk. Birinci Dnya Sava balamt. Yollarn kapanmas, bizim de parasz ngiltere'de kalmamz tehlikesi
belirdi. Dnmek iin bile yeter paramz yoktu. Arkadalardan birini Londra'ya gnderdik, Elilik Paris'e
dnmemizi salad. Bylece yaz dinlenmemizi yanda brakarak ilk vasta ile Paris'e geldik. Paris'e vardmz
zaman Almanlar ehrin kaplarna dayanmlard. Herkes kayordu, istasyonlar hn-cahnt. Trenlerde yer
bulmak mmkn deildi. G halle kendimizi Marsilya'ya giden bir trene attk, oradan da bir vapura atlayp
istanbul'a dndk.
-41
SAVA NDE STANBUL
: SAVAA GR KITLIK ALIK YOLSUZLUKLAR CELL SAHR'N HKYES O VAKITK
AKIMLAR TRK OCAKLARI OCAKTA TANIDIKLARIM HAMDULLAH SUPH AAOLU AHMET
HALDE EDP VE BAKALARI LK GAZETEM EVLENMEM
stanbul'u tel ve heyecan iinde buldum. : Herkeste bir harp korkusu vard. Dnya savama bizim de
katlacamzdan kimse phe etmiyordu. Herkes Harbiye Nzn Enver Paa'nn Almanya'ya bal olduunu
biliyordu. Erge Trkiye'yi Almanya hesabma savaa sokmas ihtimali kuvvetliydi. Zaten olaylarn ak da
yle gsteriyordu. O vakit dnya iki bloka ayrlmt. Bir tarafta ngiltere, Fransa ve arlk Rusyas, te
tarahta Almanya, talya ve Avusturya devletleri... arlk "Rusyas Boazlar zerindeki isteklerini
saklamyordu. ngiltere ve Fransa da Arap memleketleri-;ne gzkoymulard. ttihatlar Almanya'ya balanmay ehveni er sayyorlard. Onun iin ordumuzu onlara teslim etmilerdi. ktisat bakmndan onlara
balanmlard. Nasl olsa Almanya bizi de ' arkasna takacakt. Fakat bunu ne kadar uzatabi--lirsek, bizim
iin krd.
Olaylar hzla geliti. ngiltere, ngiliz tersanelerine smarlam olan harp gemilerimize el koydu. ^Birka gn
sonra da ngiliz donanmasnn Adalar -Denizinde sktrd iki Alman harp gemisinin anakkale Boazndan
geerek bize snd haber alnd. ngilizlere ve arlk Rusyasna kar bu olay hakl gstermek iin bu
gemileri satn aldmz iln ettik. Gemilere Trk ad taktk ve Trk bayra astk. Bu, Enver Paa'nn
oyunuydu. nk Breslav ve Gben zrhllarn Trk sularna ka-"bul eden oydu.
Bu hareketleriyle memleketi hzla savaa s-Tklyordu. Hkmet gya buna kar duruyor, ta-:rafsz
grnmeye ve bu dnemi mmkn olduu Skadar uzatmaya alyordu.
Fakat bize snan Alman harp gemileri, Enver Paa'nn msaadesiyle, Trk bayra altnda ^Karadeniz'e
ktlar, Rus donanmasna attlar, Rus limanlarna saldrdlar, bylece memleketi byk bir oldu bitti
karsnda braktlar ve bizi zorla savaa soktular.
Halk akna dnmt. Zaten Balkan yenilgi-.sinden yeni kmtk. Henz yaralarmz kuramamt.
talyanlar Trablusu ve Adalar almt. Bu defa da Almanlar hesabna sada solda dmek ve bouna kan
dkmek kimsenin houna gitmiyordu.
Ben tekrar Tasviri Efkr gazetesinde almaya balamtm. Gazetelerin ou gibi Tasviri
Efkr da savaa giriimizi kanlmaz birey gibi' gstermeye alyordu. Oysa savaa giriimiz halk iin ve
imparatorluk iin bir ykm oldu. nce bir ktlk balad. Bu ktlk yldan yla artt. Yllarca amur gibi kara
ekmek balca gdamz oldu. Geni halk ynlar yiyecek ey bulamyordu. ocuklar stsz, hastalar ilsz,
insanlar ekmeksiz kald. Bunun yannda karaborsaclk, yolsuzluk ve-rvet ald yrd. ttihatlara bal
olan imtiyazllar, sonsuz servetler yaptlar. Bunlar, a kalm halkn sefaletiyle alay eder gibi ii sefahete
vurdular. Apartmanlar kurdular. Barlarda ve elence yerlerinde artistlerin sigaralarn binlik banknotlarla
yakp elendiler. arap ve ampanyadan nehirler akttlar. Bunlar a halkn gz nnde yapyorlard.
Hele Harbiye Nezareti Levazm Dairesi Bakan Topal ismail Hakk Paa'nn hrszl artk dillere destan
olmutu. Btn idare makinas: Harbiye Nezaretinin elindeydi. Btn dalavere ileri Levazm Dairesinde
toplanmt. Buras bir kazan kayna haline gelmiti. Bu kaynan banda da Topal ismail Hakk Paa
bulunuyordu. En. byk ticaret vastas vagon satyd. O vakit vagon ticareti vurgunculuun en krl
ekliydi. Demiryollar ok ykl olduu iin tccar kendi mallarn bir taraftan bir tarafa nakletmek iin vasta
bulamyordu. Harbiye Nezareti Levazm Dairesinden bo vagon satn alyorlard. Bazen bir vagon, iin on bin

lira kadar hava paras verdikleri olurdu. Bu vagon ticaretiyle bata ismail Hakk Paa, btn Harbiye Nezareti
servet yapyor, bakalarn da zengin ediyorlard. O zamana ait u kk olay size bir fikir verebilir:
O vakit kadn airi olarak tannan Cell Sahir adnda bir dostumuz vard. Cell Sahir sevimli, ince, ok
terbiyeli, ok nazik bir adamd. ttihatlarla sk-fk dosttu. O vurgun devrinde bir ya-hudi ticarethanesiyle
iliki kurmutu. Yahudiler, onun ttihatlar ve Harbiye Nezaretirdeki tandklar zerindeki nfuzundan
yararlanmak iin, Oell Sahir'e vagon satn almasn teklif etmilerdi. Cell Sahir iin acemisi olduu ve bu
yolda hi-"bir tecrbesi bulunmad iin ii yznegzne bu-latrmt. Gelip bize kahkahalarla anlatyordu.
Yahudiler Cell Sahir'in eline bir zarf iinde topluca bir para vermiler, Levazm Dairesinde yetkili birine verip
vagonu salamasn istemiler. Cell Sahir Levazm Diairesine gitmi, iyi tand Levazm mirine km,
derdini anlatm ve para zarfn masann stne brakm. Levazm miri zarf grnce kzar grnm, Cell
Sahir'e zarf geri vermi ve kendisine byle bir hakarette bulunduu iin zgn olduunu sylemi. Cell
Sahir arm. Ticarethaneye dnm ve bandan geeni anlatm. Yahudi ortaklar glerek,
> Yanl yapmsn, demiler. Paray byle aktan vermiyecektin. Gya ie ait bir dosya iine koyacaktn
ve onlara dosyay verecektin.
Biriki gn sonra Cell Sahir bunu denemi. Ama bu defa daha sert bir tepki ile karlam:
. Cell Sahir Bey, bunu sizden beklemezdik. Bunu bize deil, Balkpazannda Aleko'ya yapsan paray
suratna atar, demiler.
Dostumuz yazhaneye gene bo elle dnm ve grd muameleyi anlatarak, bir daha da bu ile megul
olmyacan sylemi. Yahudi ortaklar bu defa kzacak yerde, sevinmiler. Cell Sahir
arm. Ortaklara nedenini sormu, u karl: alm:
ok basit. Mesele halledildi. imdi Balk-pazarndaki Aleko'yu bulmak lzm.
Aleko'yu arayp bulmular ve meseleyi halletmiler. Meer Aleko, rvete araclk eden bir ajan-m.
Bu vurgun, bu rvet, bu yolsuzluk ve hrszlk dnemi halk bezdirdi. Bir tarafta alk, bir tarafta grlmemi
bir servet akn halkn nefretini arttrdka arttrd, ittihatlar, halkn bu fkesini hafifletmek iin her areye
bavuruyorlard. Bunlar iinde en ok gze batan aydnlan satn almak iin bavurduklar yoldu.
Enver Paa birdenbire aydnlarn koruyucusu roln oynamaya balamt. Memleketin bellibal yazar ve
sanatlarna gya eserler smarlyor ve getirilen eserlere bolkeseden hediyeler veriyordu.
Bunlar arasnda tannm ve sevilmi byk edebiyatlar, sanatlar vard. Mesel Abdlhak Hmit'e bile 50
sayfalk bir kk iir kitab iin beyz altn verilmiti.
Bu arada ressam all brahim'in bandan da, yle bir serven gemiti:
all ibrahim memleketin tannm, byk ressamlarndan biriydi. Basit, fakir ve mtevazi bir-hayat yaard.
Tam anlamyla sanat bir adamd ve ihtiya iindeydi.
Enver Paa ona da br resim imarlamt. all, yapt resmi Harbiye Nezaretine gtrr, Enver Paa'nn
odasnda resmi ap gsterir. Enver Paa, resimde baz deiiklikler yaplmasn ister. all, Paa'ya yle bir
bakar, sonra cebinden
bir ak karr, resmi batan aa paralar, sonra?, Paa'ya dner,
Paam, ben ressamm, resim yaparm, iln deil, der ve kar.
Oysa all o srada Enver Paa'dan alaca hediyeye muhtat. Aydnlarn ou gibi paraszd. Harp iindeki
btn aydnlar gibi sknt iindeydi. Kimseye resim satamyordu. O vakit ressamlar yoksulluk iindeydi. teki
aydnlarn da hli bundan daha iyi deildi. Kitap satlar durmu gibiydi, yazarlann kazanc kalmamt.
Ortada bellibal iki dergi vard: Biri savan ilk yllarnda hayli okunan Trk Yurdu, teki ittihatlarn
yardmyla Ziya Gkalp tarafndan karlan Yeni Mecmua. Birincisi Turanclarn organyd. Fakat geliri
dergiyi karanlar bile beslemeye yetmezdi. Yeni Mecmua yle deildi. Yazarlarna bolca telif hakk derdi.
Harp iinde bellibal edip, air ve yazarlar bu dergi etrafnda toplanmlard. Refik Halit'ten, mer
Seyfettin'den, Cell Sahir'den, Orhan Seyfi'ye kadar herkes oradayd.. Btn bunlann fikir kayna Ziya
Gkalp idi. Ziya Gkalp hergn burada, mritlerine ders veren eyh gibi, etrafndakilere telkinler yapard. Bu
nedenle de Yeni Mecmua o gnn en deerli fikir ve sanat dergisi olmutu.
Fakat aydn genlerin en ok topland yer Trk Ocaklar idi. Trk Ocaklar milliyetilik hareketinin bir
merkezi olarak kurulmutu. O zaman istanbul'un en zengin kltr merkezi burasy-d. Burada fikir ve sanat
tartmalar yaplr, konferanslar verilir, toplantlar dzenlenirdi. Ocan nderleri, memlekette milliyetilik
hareketinin kurucular olan Ziya Gkalp, Aaolu Ahmet, Yusuf
Akora, Doktor Hseyinzade Ali Bey, Halide Edip, air Mehmet Emin ve bakalaryd. Ocan banda ise,
Hamdullah Suphi bulunuyordu.

Hamdullah Suphi, eski bir Osmanl aydnyd. Yaay, dn, hareketleri hep Osmanlcayd. Trk
Ocann ba olarak Trk grnr, fakat bunun gsteri olduu srtrd. Zaten btn hareketleri
yapmackt. Nutuk syler gibi konuurdu. Ocak bakan gibi deil airet reisi gibi davranrd.
O vakit Trk Ocanda tandm insanlar iinde en sevimli olan Halide Edip'ti. Edebiyatta, zellikle
romanclkta byk bir n kazanmt. Vakur, kibar, idealist bir kadnd. Bir misyoner gibi siyahlar giyinir,
iimizde bir peri gibi dolard. yi bir hatipti. Konutuu zaman dinleyicileri byler, onlar fikirlerinin ardsra
srklerdi. O da Trklk akmna katlmt, hatta bir ara Turancla kadar gitmi ve Turan adnda bir de
roman yazmt. Fakat gerekte Halide Edip hibir zaman Turanc olmamtr.
air Mehmet Emin, son derece basit ve mtevazi bir adamd. Beyaz top sakal ehresine bir Ortodoks papaz
manzaras verirdi. Toplantlara gelince en nde ireti bir sandalyeye oturur, ellerini nne balar, ylece put
gibi sessiz ve hareketsiz dururdu. Sze hi karmazd. Arada srada bizlere en yeni yazd manzumesini
okurdu. Manzumelerde hep byk kelimeler kullanarak dinleyicileri etkilemeye alrd. Fakat bunlara iir
denemezdi. Ne var ki, o gnk milliyeti genler onu kendilerinin byk airi sayarlard. nk, Ben bir
Trkm, dinim cinsim uludur szn ilk defa syleyen o olmutu. Genler onu bir Trk airi olarak
severlerdi. Zaten iddiasz, ihtirassz, temiz ve
namuslu bir adamd. O devirde byle kalmak bir meziyet saylrd. Yoksa o da istese paraya bou-labilirdi.
Fakat btn meziyeti de'bundan ibaretti. Milliyetilik cereyan geince air olarak ad unutuldu.
Aaolu Ahmet, Azerbeycanlyd. ilerinde en zeki ve en bilgilisiydi. Yusuf Akora da Rusyadan gelmiti,
aralarnda en cahili ve en muhterisi oydu. Hseyinzade Ali Bey ise en okumuu, en olgunu ve en efendi
olanyd.
Fakat o dnemin nderi saylan bu adamlar, kaderlerini ttihat ve Terakk'nin politikasna balamlard. Bu
sebeple ttihat ve Terakki ile birlikte sndler ve silindiler. Ylnz Aaolu, bir sre daha Atatrk dneminde
ayakta kald ve alt. Ama ne var ki, bu defa da Atatrk'e ayak uydurarak Turanclktan uzaklat.
Osmanl imparatorluunun kmekte olduu, her taraftan emperyalistlerin lkemize saldrd ve memleket,
var olmak yada yok olmak savan yapt bir srada, bu nderler, Trk Ocanda genlere Turanclk
fikirlerini alamaya alyorlard.
Ziya Gkalp,
Vatan ne Trkiyedir, Trklere, ne Trkistan
Vatan byk ve mebbet bir lkedir, Turan... iirini o vakit yazmt. Milliyetilik nderlerinin ne inanlmaz
hayaller ve ne gln ekillere saptklarn bundan daha iyi'gsteren bir rnek olamazd. Bu adamlarn
ayaklar yere demiyor, gerei gremiyorlard. Memleket ortadan silinmek tehlikesiyle karlarken, onlar
Turan hayallerine ka-plabiliyorlard.
Fakat Trk Ocaklarndaki genlerin ou, bu
49F. : 4
ham hayale inanmyordu. Onlar daha ok antiem-peryalist iarlara balydlar. Emperyalistlerin memleketi
yok etmek zere olduklarn gryorlard. Onun iin Emin Blent'in,
Ey garbin cebini zlimi Trkm ve dmanm sana Kalsam da bir kii...
iirini azlarndan drrnyorlard. O vakitki milliyetiliin olumlu taraf da buydu. Fakat nderlerin byk
bir ksm ve en nfuzlular arlk Rusya-sndan gelmi kimselerdi. Onlar genlii Turan'a srklemeye
alyorlard. Oysa o zamanki devletin byle hayaller arkasnda koacak hli yoktu.
50
EiTLi AKIMLAR
Bu akma kar Batclar, Bat medeniyetini benimsemek gerektiini iddia edenler vard. Cell Nuri, Abdullah
evdet, Sleyman Nazif bu akm benimsiyorlard. Onlara gre, Osmanl imparatorluu ktkten sonra tek
kurtulu yolu Batya dnmek, Asya'ya, gemie arkamz evirmek, Ba-tlasmakt.
Bir de islamclar vard. Bunlar Istanbulda kan Sebilrreat ve Srat Mstakim dergilerinin etrafnda
toplanmlard. En korkunlar Dervi Vahdeti idi. Bu adam, ingilizler namna, ilerici hareketlere dman
kesilmiti, islamclarn en kuvvetli adam air Mehmet Akif'ti. Bunlar halifelie sarlarak Osmanl
imparatorluunu bir islm toplumu hlinde canlandrmay umuyorlard. Batya, bime ve teknie
dmandlar.
ite biz o zaman bu eitli akmlar iinde yetiiyorduk. Setiimiz yol, olumlu milliyetilik yoluydu, islamcla
iddetle karydk. Batcln birok grleri houmuza gidiyordu. Fakat Bat, emperyalizmi temsil ediyordu.
Memleket emperyalistlerin elinde yar smrgeyken ve kapitlasyonlar dururken Batnn avukatln yapmak
kolay deildi. Pantrkizm ve Turanclk da bizim iin hayal gibi grnyordu. Gereklere uymuyordu. Yklm bir imparatorluun ocuklar olarak, yeni
imparatorluklar peinde komak bize gln geliyordu. Onun iin biz, ideal olarak milliyetilii semitik. Ne

krkrne Batc, ne krkrne Trk ve Turanc. Hereyden nce kendi milletimiz ve onun gelecei
bizim iin nemliydi.
Bununla beraber Enver Paa hayaller peindeydi. Almanlarn Avrupadaki g durumunu hafifletmek iin
byk projeler ve gerek st plnlar arkasnda kouyordu. Biryandan Msr seferini tertip ederek yeni bir
maceraya atlyor, biryandan Karpatlara ordular gndererek Avrupa harbine karyor, biryandan da
Kafkaslarda byk bir taarruz hareketine girierek Turan yolunu amak istiyordu. Memleketi de bu
maceralarn peine s-rklyordu. Gereklere arkasn evirmiti. Oysa Arap memleketleri isyan halindeydi.
Rumeli elden kmt. Dman anakkale'ye asker karm, istanbul kaplarn tehdit ediyordu. Byle bir
zamanda Turan hayallerine kaplmak hem gln, hem de zararl ve tehlikeliydi. Nitekim memleket bunun
zararn ekmekte gecikmedi.
Zaten ierde de, Sava uzayp gittike, yorgunluk ve sefalet artyordu. Trkiye, Almanlarn bir smrgesi
olmutu. Yalnz ordu ve donanmamz deil, ekonomimiz de Almanlarn eline gemiti. O gnlerin Alman
Maliye Bakam Schaht, yeni bir ticaret sistemi icat etmiti. Trkiye ile Almanya arasnda al-veri, mal
mbadelesi usul ile yaplyordu. Bu suretle Almanya, kendi mallarn bize pahalya satyor, bizim rnlerimizi
dk fiyatla alyordu. Bu yzden fiyatlar, orta halkn eriemi-yecei yksekliklere km, fakat retici,
kazancm kaybetmiti. Yalnz savan dourduu yeni zenginler ve burjuvalar, durumdan memnundular. Halk
alktan ve yoksulluktan krlrken onlar keselerini ciolduruyorlard. Otomobillerde geziyorlard, apartmanlar
yapyorlard. Harp zengini, o zamann en karakteristik tipi idi.
Kltr hayatmz da Alman nfuzu altna gir-misti. Okullarda Almanca okutuluyor, aydnlar Almanca
reniyorlard.
O zamanlar gnllere teselli veren tek olay, ngilizlerin anakkale'de durdurulmas ve nihayet denize
dklmesi olmutu. Bu zafer, Almanlarn deil Trklerin eseriydi. Onun iin memlekette yaygn bir sevin ve
mit yaratmt. Enver Paa'nn anakkale'ye gnderdii yazarlar ve edipler bu zafer etrafnda destanlar,
hikyeler yazdlar. Halkn bozuk maneviyatn ykseltmeye altlar.
LK GNDELK GAZETEM
Artk kabuuma snamyordum, im iime dar geliyordu. Kabuumu krp kmak, kanatlanp kendi havamda
umak istiyordum. O vakte kadar hep bakalarnn gazetelerinde, bakalar hesabna almtm. imdi artk
kendi bama gndelik bir gazete karp bamszlma kavumak istiyordum.
Bu istek gnden gne byd. Sonunda dayanlmaz bir heyecan hlini ald. Ne yapp yapp mutlaka gndelik
bir gazete karacaktm.
Bu isteimi gerekletirebilmek iin nme ylan engelleri birer birer yenip ayklamak gerekiyordu. En bata
para yoktu. Yani barut yoktu. Gazeteyi birlikte karmay kararlatrdmz arkadam Hamdi (Nebizade) ile
birlikte, Yunus Na-di Bey'in Yeni Gn gazetesinde alarak ancak hayatmz kazanyorduk. Gndelik bir
gazete ise hayli sermaye isterdi, bu paray bulmamz gerekiyordu. Geri o zamann gazeteleri, byk
sermaye isteyen birer kapitalist messese deillerdi. Cebine birka para koyan herkes bir dergi yada bir
gazete karmaya yeltenebilirdi. Bu yolda yaplm denemeler de oktu. Byk bir sermayeye ihtiyacmz;
yoktu. Az bir parayla da ie giriebilirdik. Cahil, cesur olur. Biz de bilgisizlikten ve grgszlkten aldmz
cesaretle bu ii baaracamz umuyorduk.
Arkadam Hamdi (Nebizade) aabeyini kandrd, ondan ufak bir yardm salad. Fakat bu para yetmezdi,
bunu tamamlamak gerekiyordu. nk bu para ile ancak bir mrettiphane kurabilir ve bir bask makinas
alabilirdik. Fakat ayrca dner sermayeye ihtiya vard. altracamz kimselerin aylklarn, kt parasn,
gnlk masraflar neyle karlyacaktk ? te o srada bir tesadf imdadmza yetiti.
Eref adnda Kesriyeli (*) bir okul arkadamz vard. Eref babasnn lm zerine byke bir mirasa
konmutu. i gc yoktu. Btn gnn kz peinde koarak geirir, genliinde iyi yaamaya alrd.
Birgn gazeteyi karmak iin yeter paramz olmadndan sz almt. Eref hemen,
Ben size para vereyim, dedi.
Bre aman, Eref aka etme. ciddi.
Ben de ciddi sylyorum, dedi.
Eref, dedik, sen dostumuzsun, teekkr ederiz, fakat verecein paray ne vakit ve nasl
deyeceimiz hakknda sana hibir sz veremeyiz. Sonra aramz alr, dostluumuzu kaybederiz. Sen
gazeteci deilsin, ne diye bu ilere karmaya kalkarsn? Sonra geleceksin, sermaye sahibiyim diye bizim
iimize karacaksn...
Eref gld,
Yok, yahu, dedi. Ben sizden birey istemiyorum. Matbaanza bile uramyacam. Sizden hesap sormak
aklmdan bile gemez. Yalnz bir isteim var. Bana bir kartvizit bastracaksnz, bu kart-

(*) Kesriye Arnavutlukta bir ehir ad.

p
vizitte beni gazetenin sahibi olarak gstereceksiniz. ite o kadar.
Peki, dedik, yalnz bunu niin istiyorsun?
Mesele u, dedi, ben evlenmek istiyorum, hangi kz istesem, ailesi ne i yaptm soruyor. Hibir i
tutmadm renince Biz kzmz serseriye veremeyiz diye reddediyorlar. Bu kart benim bir i sahibi
olduumu isbata yarayacak. Gsm gere gere kz isteyeceim.
Hemen orada anlatk, Eref ertesi gn paralan getirip verdi, biz de derhal ie baladk.
Bari, Eref bu sayede evlenebildi mi? Ne gezer. Gnderdii grcleri kz anababalar Biz gazeteciye kz
vermeyiz diye kapdar ederlermi. Zavall Erefi mvezzi sanr kk grrier-mi. Malm ya bizde
mvezziler de gazeteci geinirler...
Ne ise... Biz sermayeyi tamamladk. Byk postane arkasnda bir hann bir katn kiraladk. Kk bir
mrettiphane kurduk, ikinci el bir reaksiyon makinas aldk, kk bir kadro ile ie baladk. Gazetenin btn
yk Hamdi ile benim omuz-larmzdayd. Yalnz bayazlar Reit Saffet yazyordu. Reit Saffet eski bir
hariciyeciydi, dnya meselelerini iyi biliyordu. Memleketteki akmlara da yabanc kalmamt. Grlerimiz
uyuyordu. ok terbiyeli ve efendi bir adamd, yazsn brakr, giderdi. Geri kalan ileri biz yapardk. Gnde 12
saatten fazla altmz olurdu. Yemeklerimizi bile i arasnda ayakta yiyorduk. Gece ge vakit i bittikten
sonra civardaki meyhanelerden birinde bir iki kadeh atp dinleniyor, ikenbecide karnmz doyuruyorduk.
Hayat byle gidiyordu. Elenmeyi unutmutuk.
Gnlerden birgn, Selanik'te hukukta okurken evinde kaldm pansiyon sahibi kadn geldi. Hobeten sonra
evlenip evlenmediimi sordu. h--tiyar kadnlarn nne geilmez merakdr bu. Genleri evlendirmek isterler.
Sanki kendileri evlilik hayatnda mutlu olmular gibi, bakalarnn da ban yakmaktan zevk alrlar. Hl
bekr olduumu renince, yle yzme bakt,
Sen, dedi, vaktiyle bir Selnikli kz istemitin, bugn o kz bulsam, onunla evlenmeye raz msn?
Bu damdan der gibi yaplan teklifi beklemiyordum. Zaten ben o kz oktan unutmutum. Aradan seneler
gemiti, imdi onun nerde olduunu, ne yapp ne ettiini bilmiyordum, merak da etmiyordum. Meer
Selnik'in Yunanllar tarafndan igalinden bir sre sonra onlar da ailece stanbula gmler, imdi
buradaym. O da hl evlenmemi.
Bu bilgiyi verdikten sonra,
Eer istersen bir aralk soruturaym, dedi.
nem vermiyerek olur deyivermiim.
zerinden bir hafta geti gemedi, bizim anne hanm (Bu kadna biz btn pansiyonerler anne derdik)
kageldi. Byk bir i yapm gibi sevinli bir hli vard.
Mjde, dedi, kz hazr!
Yni? dedim.
Yni, kzla grtm, o seni hl unutmam. Senden sz alnca heyecanland, sevindi, kzard. Sonra
fikrimi atm, nce utanp nne bakt, sonra boynuma sarld. imdi sz senin.
aka derken i ciddiye binmiti. Dndm. O zaman istanbul'da bekrlk canma tak etmiti.
Ben derli toplu bir adamdm, ikiye dkn deildim. Kf kokan yabanc pansiyonlarda srnmekten
bkmtm. Yalnzlk ve bekrlk ekilir ey deildi, ite nme bir frsat kmt, bu frsattan
yararlanmalydm. Fakat ben daha kz grmemitim. O zamanki koullar da buluup grmemize pek
elvermiyordu. Piyango eker gibi tanmadm bir kzla evlenmek de houma gitmiyordu. Anne hanmn
verdii bilgiye gre kz gzeldi, okumaya meraklyd, babas annesinden ayrld iin aabeylerinden birinin
yannda yayordu.
Anne hanm, dedim, bu kz grmek, grp tanmak mmkn deil mi? Sen byle bir buluma
salayamaz msn?
Kadn gld:
> yle ey olmaz, namuslu bir aile kz tanmad bir erkekle grmez. Ama sen kz istersin,
aabeyleriyle temas edersin. Belki onlar sizi buluturmaya raz olurlar.
Gene nemsemeyerek, pekiyi demiim.
Bizim Anne hanm gidip kza mjdelemi, o da aabeylerine alm, benimle evlenmeye raz olduunu
bildirmi.
Gnn birinde telefon ald :
Ben avukat Cell Dervi, sizinle grmek istiyorum.
Buyurun efendim, dedim.

 Yok, sizinle ok nemli bir meseleyi konumak zorundaym. Bugn saat bete filn yerde buluabilir
miyiz?
Hay, hay...
Telefon kapand. ilerliyordu. Cell Dervi., gen kzn byk aabeyi idi. Demek ie o el koymutu.
Kararlatrlan saatte bulutuk. Karlkl oturduk. Ben grcye km bir kz durumundaydm. Cell Dervi
biryandan beni szyor, bir-yandan da yznden tebessmn eksiltmeyerek konuuyordu:
Siz kzkardeimle evlenmek istiyormusu-nuz. Bu konuda ne dereceye kadar cidd olduunuzu renmek
istiyorum.
Meer hakkmda bilgi toplamlar, bir defa da benimle grmeye ve beni yakndan grmeye karar vermiler.
nk verecekleri karar ok nemliydi. Hatta tarih bir nitelik tayordu. Kz bir Dnme ailesine mensuptu.
Dnmeler ortaada spanya'daki engizisyon zulmnden kaarak Osmanl imparatorluuna snan ve
Selnik'e yerleen bir avu yahudi idi. Bunlar Osmanl imparatorluuna dndkten sonra Mslman
olmulard. Dinlerini deitirmekle beraber, Mslmanl da tam benimsemi saylamazlard.
evrelerinden de mukavemet grmlerdi, islmln hibir kuralna uymazlard. Namaz klmaz, oru tutmaz,
slmlarla ve Trklerle kaynamaz-lard. Bir kast halinde yaarlard. Zeki, alkan,, becerikli ve sevimli
insanlard. Fakat kendi kabuklar iinde yaar, Trk topluluuna girmez, Trklerle kz alp vermez, kendi dar
varlklarn ylece srdrp giderlerdi. Daha, ok ticaretle urarlard. Bu sebeple Avrupa ile sk ilikileri
vard. Bu durum, onlann yaaylar zerinde de etkisini gsteriyordu. Kazanlar iyi, yaama dzeyleri dier
topluluklarnkinden yksekti. Selanik'ten stanbul'a gettikten sonra da ounlukla Nianta ve ili
semtlerine yerlemi, yine kendi topluluk hayatlarm kurmulard. ocuklarn da Trk okul+
/>------------Sabiha ve Zekeriya Serte! 10 Mays 1918'de
i arna vermemi olmak iin Feyziye Lisesi
ve-. ili Terakki Lisesi adnda iki okul amlard.
ocuklarn resm okullara gnderemez, bu okullarda okuturlard.
te benim evlenmek istediim kz, bu toplulua mensuptu. Ailesi raz olursa, ilk kez bir dnme kz bir Trkle
evlenecekti.
Cell Dervi istanbul'da hukuk renimi yapm, ufku genilemi; bu eski geleneklerin gereksizliini anlam
bir adamd. Zaten stanbul'a gtkten sonra da Dnme topluluunda sarsntlar balamt. Kast, birliini
azok yitirmiti. imdi Trklerle karmaya karar vermeleri, kastn kabuunu kracak ve bu toplumun birliini
tamamyle bozacakt.
Grmemizden bir hafta sonra, Cell Dervi, beni evine yemee davet etti. leride mrm boyu hayat
arkadam olacak kzla ilk defa o gn tantm. nce fotorafn bile grmemitim. Nedense siyahlar
giyinmiti. Ona pek de yarayordu. O gn beraber yemek yedik. Bu bir biim nianlanma sayld. O gnden
sonra haftada bir ziyaretine giderdim. Fakat bizi asla yalnz brakmazlard. Yanmza mutlaka aileden bir kadn
takarlard.
Benim bir Dnme kzyla evlenmek zere bulunduumu ttihat ve Terakki genel merkez komitesine
duyurmular. Birgn bu komitenin nl yesi saylan Doktor Nzm beni ard. Tebrik etti. Yaptm iin
nemini bilip bilmediimi sordu,
Sen belki farknda deilsin, dedi, fakat yz-yllardanberi birbirine yan bakan iki toplumun birleip
kaynamasna yol ayorsun. Dnmelik kastna lm yumruu indiriyorsun. Biz bu olay gerei gibi
deerlendirmeli ve Trklerle Dnme lerin
"birlemesini bu vesile ile kutlamalyz. Bunu mill ve tarih bir olay gibi deerlendirmek gerek. ardm.
Yni ne yapalm, efendim, dedim.
Yni, nikhnz biz kyacaz. i gazetelere duyuracaz. Bu nikh bir aile olayndan karp mill olay
hline getireceiz.
Nikhmz ehzadebanda Suphi Paa Konanda yapld. O vakit yalnz din nikh yaplrd. Nikh bir hoca
kyard. Nikh srasnda dahi kzla erkek yanyana gelemezdi. Nikh iin iki taraf kendilerine birer vekil
seerlerdi. Bizim nikhmzda kz tarafn vekili zamann babakan ve ittihat ve Terakki nin en nfuzlu
adam Talt Paa idi. Benim vekilliimi de Atatrk'n dileri bakanln yapan Tevfik Rt Ara zerine
almt, ittihat ve Terakki nin belli-bal kodamanlar da nikhta hazr bulunuyordu. Kz harem dairesinde,
ben erkeklerin yanndaydm. Talt Paa glerek ve akalaarak,
Biz kzmz bedava vermeyiz, bin lira isteriz, dedi.
O vakit nikh iin byle bir arlk (para) vaa-detmek detti. Bana sordular, Kz taraf bin lira istiyor ne
dersin?. O dakikada cebimde 10 lira bile yoktu. Btn nikh masrafn ittihatlar grmlerdi. Bol keseden

Veririm dedim, imam duasn okudu. Bizleri tebrik ettiler. Lokumlar yendi, resmen nikahlanm olduk.
Ertesi gn btn gazeteler bu haberi nemle verdiler. O gnden sonra da bizim evlenmemiz Dnme
toplumu arasnda bir rnek oldu. Arkamzdan kz-erkek Trklerle evlenenler oald. Ve bylece dnmelik
kast yklp tarihe kart.
__62
AAYlR MDR OLUYORUM
Gazetede hergn artan zorluklarla karlayorduk. Sava iindeydik. Kt bulmakta glk ekiyorduk. Yeter
paramz olmad iin, vaktinde yeter derecede kt depo edememitik. Bu yzden nianlandktan birka ay
sonra gazeteyi kapamak zorunda kaldk.
,
O srada Muhacirin ve Aayir Mdrl (*) ad altnda bir daire kurulmutu. Balkan Harbi bozgunundan
beri Rumeli'den memlekete byk bir muhacir akn vard. Bunlarn memleketin eitli yerlerine yerletirmek,
bunlara toprak vermek, i bulmak ve retici hle getirmek gerekiyordu. Muhacirin Mdrl bu amala
kurulmutu. Bu kuruluun bir grevi de hl memleketin urasnda burasnda. gebe bir halde yayan
airetleri dalardan indirip ovalardaki ky ve ehirlere yerletirmekti.
Muhacirin Umum Mdr kr Kaya idi. Paris'teki renimini tamamlam ve yurda yeni
(*) Gmenler ve Airetler Mdrl
dnmt. Zeki ve bilgili bir genti. in bana onu getirmilerdi. Ben de Aayir ubesi Mdrl ne
atandm. kr Kaya bana airetler hakknda nce bilimsel bir aratrma yapmak gerektiini syledi.
Memlekette airetlerin says neydi? Bunlar nerelerde ve nasl yayorlard? detleri, gelenekleri nelerdi? v.b...
nce bunlar bilmek ve ona gre ie girimek gerekti.
Bu kuruluta kaldm iki yl iinde biri airetler, biri de tarikatlar konusunda iki etrafl dosya hazrladm.
Airetlerin ou alev idi. Bu bakmdan, alevilii ve tarikatlar renmek gerekti. Bylece iki koldan
aratrmalar yaptm. Fakat sonra bu aragtrmaarn ortaya getirdii eserler ne oldu bilmiyorum. Oysa
yaymlanabilselerdi, ortaya deerli iki eser kabilirdi.
64
MTAREKE DNEMNDE STANBUL
STANBUL GAL ALTINDA HEREYE GAL KUVVETLER HKM BASINDA SANSR YEN SES
GAZETESNDEK IKIIMIZ BZ DE BR RGT KURUYORUZ ABDULLAH CEVDET'N JURNAL
BEKRAA BLNDE BR HAFTA LME HAZIRLANAN ADAM BYK MECMUA HALDE EDP LE
LK AMERKA'YA GDYORUZ
Birinci Dnya Savandan yenilmi olarak kmtk. Oismanl mparatorluu paralanm, dman yurdumuza
girmiti. 30 Ekim 1918 gn imzalanan Mondros Mtarekesi gereince stanbul, ngiliz, Fransz ve talyan
igali altna girmiti. Limanda dman gemileri demirlemiti. Sokaklarda sngl dman askerleri
dolayordu. ehir bir karanla gmlmt. stanbul halk, evi bark yan-m, rlplak sokakta kalm bir
insan durumundayd. Ar bir matem havas esiyordu. Kimse glmyor, kimse rahat ve geni nefes
alamyordu. nsanlar sevgiyi, glmeyi, neeyi, yaamay unutF. : 5
mutu. ehre ken kbus kalbleri dondurmu, hayat durdurmutu.
dare makinas, dman eline gemiti. Sava sorumlusu saylan byk, kk btn ttihatlar tutulup
Bekiraa Bl ne atlmt. Bekiraa Bl, o vakte kadar siyas hkmllerin hapisa-nesiydi.
ttihatlar Bekiraa Bl ne girerken,, orada mapus yatan Hrriyet ve tilf partisi mensuplar da dar
kyorlard. Bunlar emperyalistlerin ua olarak idare bana getirilmiler, Trk halkna zulmetmeye memur
edilmilerdi. Biryan-dan da Krt Mustafa adnda bir dman uann bakanl altnda asker bir mahkeme
kurulmutu. nne gelen tutulup bu mahkemeye veriliyor, sorgusuz soruuz lme mahkm edilip
daraacna. ekiliyordu. Bylece ehirde bir terr ve zulm havas yaratlmt. Basn sk bir kontrol altna
alnmt. Btn yazlar ingiliz, Fransz ve talyan sansrnden geiyordu. Sansrden gelen yazlarn drtte
silinmi olurdu. Bu yzden gazetelerin birinci sayfalar, iek hastal geirmi bir yz gibi, para para
idi.
Biz o srada Nebizade Hamdi ile birlikte Yeni Ses adnda bir gndelik gazete kanyorduk. Gentik,
heyecanlydk, zntlydk ve isyan halindeydik. Sansrn bu basksna dayanamyor-duk. Nihayet birgn
kzdk, gazeteyi sansre gstermeden karmaya karar verdik. Halk isyana davet eden beyannamelere
benzer iddetli yazlar ve anlar hazrladk, gazeteyi bunlarla doldurduk, baskya verdik. Biz de ngilizlerin
bulamyacaklar dost evlerinden birine snarak saklandk. Ertesi sabah gazete stanbul'un her yanna
dald, b-

yk bir heyecan yaratt. gal kuvvetleri derhal harekete getiler, bulduklar gazeteleri toplattlar, matbaay
basp kilitlediler, bizi aradlar, fakat bulamadlar. Bizim bu hareketimiz olumlu bir sonu veremezdi. Bunu
biliyorduk. Fakat duyduumuz isyan ifade edememi olmak bizi bomutu. Bu bir nefes almayd. O kadar.
Bu isyan geneldi. Kiminle konusanz, isyandan sz ediyordu. Bu igale bir son vermek, stanbul'u
dmandan temizlemek, herkesin yreini kaplayan en iddetli istekti. Fakat ne yapmal ve bu isyan olumlu
sonu vererek bir biime nasl sokmalyd? Bunun tek yolu rgtlenmekti. fkeyle giriilmi kiisel
hareketlerden vazgemek, kuvvetleri birletirmek, bir mukavemet hareketi yaratmak gerekti. Bu ihtiyac
herkes duyuyordu. urada burada eitli kimseler tarafndan eitli rgtler kurma teebbsleri yaplyordu.
Bu teebbsler gizli tutulduu iin kimse biribirinden haber alamyordu. Mesel bir tarafta Mustafa Kemal'in
kendi tandklar arasnda rgt kurmakta olduu iitiliyordu. Fakat bunu pek dar bir evre biliyordu.
ttihatlar, smail Canbulat'n bakanl altnda ayn bir mukavemet hareketi yaratmaya alyorlard. Bir
taraftan da gz doktoru Eref Bey, stanbul'da aktan aa alyordu. arlk Rus-yasnn yklmas, 1917
Sovyet devrimi de memlekette genler arasnda etki uyandrmaktan geri kalmamt.
Yenilgiye urayan ordu dalm, askerler ellerinde silhlaryla Anadoluya yaylmt. Memlekette alk ve
sefalet hkm sryordu. Bu objektif koullarn Trkiye'de de bir devrim iin ortam
hazrladna inananlar, istanbul ve Ankara'da almaya balamlardr. Onlann bir ksm iiyi ve dank
askerleri rgtlendirmek iin alyordu. Almanya'dan gelmi birtakm genler de istanbul'da devrimci
yaynlar yapyorlard.
Biz de, baz aydnlarla o srada bir rgt kurmaya giritik. Etrafmzda birok yurtsever aydn gen vard.
Bunlar bizi bir an nce rgt kurmaya zorluyorlard. Her kafadan bir ses kyordu. Bir ksm lm dahi gze
alarak hereyi yapmaya hazrd. Kimi suikast tertip etmeyi, kimi bankalar basp rgt iin gerekli paray
salamay neriyordu.
Be-on arkada, ilk toplanty bizim evde yaptk. Aramzda Kprl Fuat, sonralar Atatrk'n Mill Eitim
Bakanln yapm olan Hasan Ali Ycel, gene Atatrk'n ilk iileri Bakanlarndan Ferit ve daha baz genler
vard.
Ben o vakit Caalolu'nda Abdullah Cevdet'in evinin birinci katnda oturuyordum. stmzde ev sahibi olarak
kendisi oturuyordu. kimizin de iki - yalarnda kk kzlarmz vard. Hakknda pek fena szler iitmi
olmama bakmyarak Abdul-lar Cevdet'e kar sayg besliyordum. Ne de olsa belirli bireye inanan ve inand
ey iin savan bir adamd. Abdullah Cevdet ateist idi. Halk arasnda dinin nfuzunu krmak gerektiine
inanyordu. Ayn zamanda Trkenin ltin harfleriyle yazlmas dvasn ilk ortaya atan ve savunan oydu. Bu
iki dvas yznden Msr'a srgn edilmiti. Orada bile kk bir dergi kararak bu dvasn savunmaya
devam etmiti. stanbul'a dndkten sonra da, ilk ii, gene dergisini karmak olmutu.
_68
Ayni binada bulunduumuz iin aramzda iyi komuluk ilikileri vard.
Biz arkadalarla salonda toplu bir halde yeni kurulacak rgtn biimini kararlatrmak zere hareketli bir
tartmaya dalmtk. Birden kap ald. Abdullah Cevdet'in kk kz babasnn elinden kurtularak salona
dald. Babas da onun arkasndan ieri girdi ve bizi toplant hlinde buldu.
Yirmidrt saat sonra hepimiz ingiliz polisi tarafndan tutulup Bekiraa Blne atldk. Belli ki, Mtarekede
ngilterenin ajanln kabul etmek alaklna den ve ingilizler tarafndan himaye edilen Abdullah Cevdet,
efendilerine yaranmak iin bu toplanty haber vermiti. Kendisine sayg duyduum bu adam bana byle bir
oyun oynamt. Bekiraa Blnden kurtulup eve dndm zaman kendisiyle merdivenlerde
karlatm. Sanki hibirey olmam gibi beni gleryzle selmlamak istedi. Yzne tukurdum:
Yaptn alaklktan utan, dedim,
Fakat onda utanacak yz yoktu. Mehur Trk edibi Sleyman Nazif onun iin, yznn opurluunu ima
ederek, Cenab Hak hayay onun yznden trnakla kazmtr demiti. Kendisini savunmaya bile lzum
grmeden ekilip gitti. nk suu meydandayd.
Bekiraa Blne d, benim ilk hapse-diliimdi. Gentim, tecrbesizdim, yeni evliydim. yanda bir
yavrum vard. Gelirim de yoktu. Fakat girdiimiz yolda bu fedakrl tabii karlamak gerekiyordu.
Bekiraa Bl, imdi istanbul niversitesinin bulunduu eski Harbiye Nezareti avlusunun arka
tarafndaki bir binann adyd. Eskiden iinde
Muhafz Bl oturuyordu. Sonradan ttihatlar burasn siyas hkmller iin bir hapisane yaptlar. Fakat
biz girdiimiz zaman Bekiraa Bl ttihatlarla doluydu. Kapdan geince geni bir koua giriliyordu.
Sa tarafta ayrca bir byk kou vard. ttihatlarn eski bakanlar ve genel merkez yeleri burada
toplanmt. Orta kouta ikinci derecede nemli kimseler bulunuyordu. Soldaki bir odaya da ttihatlarn
nl Ubeydullah Efendisi yerlemiti. Erknn bulunduu kouta politika yaplr, Ubeydullah Efendinin

odasnda ise, hikyeler anlatlr, glnrd. Ubeydullah Efendi, Bekiraa Bln bir kervansaraya
benzetiyordu:
Dn burada Hrriyet ve tilflar vard. Bugn biz bulunuyoruz. Yarn gene onlarn buraya dp bizi
dar atmalar beklenebilir, diyor ve kahkahalarla glyordu.
En merakl konumalar kodamanlarn bulunduu konuta yaplyordu. Burada ttihat ve Terakki nderleri,
durumu izaha alyor kendilerini savunmaya yelteniyorlard. Buyzden getin atmalar oluyordu.
Bekiraa Blnde yaplan tartmalarda en ok savaa girmenin sorumluluu zerinde duruluyordu.
ttihatlar, Trkiye'yi neden savaa sokmulard? Ne bekliyorlard? Emperyalistlerin smrge paylamak iin
yaptklar bu savata Trkiye'nin elde edebilecei kar ne olabilirdi?
ittihatlarn kodamanlar, kendilerini savunurken suu biribirine atyorlard. Asl sulu saylan Enver, Cemal ve
alt Paalar yurt dna kamlard. Onlar memleketin kaderini Almanya'ya
balamlard. Trk Ordusu, Almanlarn eline gemiti. Keza Trk ekonomisi, Almanya'nn nfuzu altnda
bulunuyordu. tihatlarn yetitirmeye alt mill burjuvazi de Almanya'ya balanmt. Enver Paa,
Berlin'den ald emre gre hareket ediyordu. Almanya Trkiye'ye iki harp gemisi vermi, bunlara Yavuz ve
Midilli adlar taklmt. Gemilere Trk bayra ekilmiti. Fakat mrettebat ve komite heyeti Almand.
Bekiraa Blnde, kendisini sorumlu grmeyen Aaolu Ahmet Bey, erkn kouunda barbar baryor,
btn bu felketlere Enver Paa'nn sebep olduunu sylyordu. Onun bu fikrine katlanlar oktu. Aaolu,
szn esirgemiyen bir adamd. Hereyi dnd gibi sylerdi. Zaten .buraya dorudan doruya sava
sulusu olarak da getirilmi deildi. O daha ok, sava Trkiye iin yararl gsteren yaklar yazmt. Sava
boyunca ttihatlarn sava politikasn savunmutu. Su--u buydu. imdi onun cezasn ekiyordu. Fakat
kendisini sulu saymad iin sinirleniyor ve teki 'ttihat kodamanlara hcum ediyordu.
Erkn kouunda bu tartmalar byk ilgi uyandryor ve biroklarnn orada toplanmasna yol ayordu. Bu
ilginin balca nedenlerinden biri de Ziya Gkalp'in bu kouta bulunmasyd. ittihat ve Terakk'nin ideologu,
nazariyecisi olan bu adam, keye den yatanda bada kurup oturur, etrafna toplanan insanlara, ders
verir gibi, nazariyelerini anlatrd. Onca savan sorumluluunu aratrmak yersizdi. Trk milleti bir tarih
geliim iindeydi. Osmanl imparatorluu artk dev-a-ini bitirmiti, imparatorluk iinde bulunan milletlerin bamszlklarna kavumalar zaman gelmitir ve bunun nne gemek imknszd. Osmanl
imparatorluu bu tarih gelime iinde kmeye mahkmdu. Balkan Harbi, sonra da Birinci Dnya Sava, bu
gelimeyi hzlandrmt, ittihat ve Terak-k'nin talihsizlii, byle bir dnemde iktidarda bulunmu olmasyd.
imdi ken imparatorluu deil, bu karanlk gnlerde doacak yeni Trkiye'yi dnmek gerekiyordu.
Dman yurdumuzdan karmann yollan aranmalyd. Millete bu ynde yol gstermek gerekti. Memleket
matem, halk isyan iindeydi. Mill kurtulu hareketi iin btn koullar hazrd. Yalnz bir ndere ihtiya vard,
iin iin kaynayan mill isyana bir yn verecek ve dank kuvvetleri (toplayp mill bir kuvvet hlinde
ynetecek bir nder lzmd. Kimdi ve nerdeydi bu adam? Onu tarih ve olaylar douracakt, midimizi
yitirmemeliydik.
En feci gnlerde bile iman sarslmayan ve etrafna mit ve iyimserlik yayan Ziya Gkalp, Be-kiraa
Blnde yreklere kuvvet veren bir k olmutu.
Kprlzade Fuat, Bekiraa Bl nde pek zntlyd. Byle siyas bir maceraya kanp buraya
dm olmaktan deta pimand, ilk defa siyasetle megul olmu ve bu ona pahalya patlamt. Bekiraa
Blnde yatana ekilir, neesiz, kskn otururdu. Konumalara kanmaz, kendisini burada
bulunanlardan saymaz, bir yabanc gibi herkesten uzaklard. Bekiraa Blnden yakasn kurtarr
kurtarmaz evine kapand, onu bir daha, aramzda grmedik. ehre bile pek kt grlmezdi. Onun siyasete
bu ks, Demokrat Parti'-nin kuruluuna kadar srd.
Bekiraa Bl nn ortadaki byk kouunda, bizlerden baka, ittihat ve Terakki umum ktipleri ile
Ermeni olaylarndan sank bulunanlar da vard. Fakat kouta dikkati en ok eken Nevzat Bey adnda eski
bir valiydi. Bir vakitler Muhacirin Mdrlnde mfettilik yapmt. Ben onu oradan tanyordum. Krt
Mustafa Paa mahkemesi bu adam Ermeni olaylarnda sulu bularak idama mahkm etmiti. Her an, gelip
kendisini almalarm beklerdi. Kimse ile konumazd. zgn ve kskn bir hli vard. Bir masaya oturur, gece
gndz kt aar, fala bakard. Ben onun gnahsz ol-dnu biliyordum. Aslmadan bir gn nce yanma
geldi. Zayflam, akaklan aarm, yanaklar km, gzleri n kaybetmiti. 35 yalarnda gen bir
adamd. Evliydi. ki ocuu vard, ingiliz zulmnn kurban olmutu. Kouta benden baka kimse, onunla
ilgilenmiyordu. Yanma sokuldu. Alak sesle,
Zekeriya, dedi, burada beni senden baka tanyan yok. Benim gnahsz olduumu yalnz sen bilirsin.
Hakkmda verilmi olan
hkm de elbet biliyorsun.
Birara sesi ksld. Gzleri doldu. Elleri titriyordu. Sonra kendini taplyarak devam etti:

 Senden tek bir ricam var. Sen gazetecisin. Gazetelere benim gnahsz olduumu anlat. oluk ocuum
benim susuz olduumu bilsin.
Sz verdim. Sonra, zgn ve kederli, tekrar masasna dnd ve ktlarn aarak kendi lemine dald. Ertesi
sabah Nevzat Bey masasnn banda yoktu. Yata da botu. Onu gece, herkes
uyurken, mehul kimseler alm ve afak skmeden asmlard.
O gn kouta matem havas esti. Kimse konumuyordu, iimizden biri eksilmiti. Yarn srann kime gelecei
belli deildi. Hepimiz lm karmzda grm gibiydik.
Kouta yatak komum ttihat ve Terakki umum ktiplerinden Topal Gani Bey zldm grnce
koluma girdi, beraber avluya ktk. Alak sesle konuuyordu:
zlme, diyordu. Burada uzun sre kalm-yacaz. Biz kamaya hazrlanyoruz.
Sonra uzun uzadya yaplan hazrlklar anlatt ve avlunun sonlarna doru alalan bir duvar-dan atlyarak
nasl kalacam gsterdi.
Fakat bu hazrlk gerekleemedi. Bir hafta sonra sular hafif grlen be-on kiiyi serbest braktlar. Bunlar
arasnda Kprl ile ben de vardm. Geri kalanlar Malta adasna srldler. Bylece kama plnlar suya
dt.
Bekiraa Blnden kar kmaz ilk iim Matbuat Umum Mdrlne (*) giderek Byk Mecmua
adnda bir dergi karmak iin izin almak oldu.
O dnemin bellibal edip, air ve fikir adamlarn biraraya toplayarak dergiyi karmaya baladm. mer
Seyfettin, Reat Nuri, Falih Rfk, Fuat Kprl, Yusuf Ziya, Orhan Seyfi, Ruen Eref, Faruk Nafiz ve daha
biroklar devaml yazarlar arasndayd. Yeni Ses gazetesindeki denememizden ders almtk. Balangta
fincanc karlar(*) Basn-Yayu Genel Mdrl
~n rktmemek ve dmann hncn zerimize ekmemek iin ihtiyatl hareket ediyorduk. Yazarlar, ilk
zamanlarda yle konularla urayor ve yle eyler yazyorlard ki, sanki istanbul'un ve memleketin o gnk
cehennem hayat onlar hi ilgilen-dirmiyordu. Dergiyi okuyanlar, o vakitki Trk aydnlarnn sanki bir hayal
leminde yaadklarna hkmedebilirlerdi. Kinimizi, fkemizi iimizde tutuyor, frsat bekliyor, dmana imkn
vermemeye alyorduk. Pusuda gnmz bekliyorduk.
O gn, izmir'in Yunanllar tarafndan igali ile geldi. Yunan askerlerinin Anadolu'ya ayak basmalar hepimizi
zvanadan kard. Ondan sonra artk Byk Mecmua bir feryat, bir isyan bayra hlini ald.
O vakte kadar susar gibi grnen arkadalar, birden patlayan bir volkan gibi ate pskrmeye baladlar. Her
biri ayr bir adan halkn ektii acy anlatmaya alyordu. airlerimiz comutu, diplerimiz halkn kederini
yanstmakta yana .girmilerdi. Gndelik gazetelerin yapamadn biz yapyorduk, izmir ve istanbul igalinin
yreklerde yaratt acy biz dile getiriyorduk. Sansr birok yazlan siliyor, paralyordu. Fakat silinen yerlere
ramen, dergide hkm sren isyan havas apakt.
O vakit Matbuat Umum Mdr, Nzm Hik-met'in babas Hikmet Bey'di. Beni yle bir szd:
Be olum, dedi, hapisten yeni ktn, bana yeni bir bel m amak istiyorsun?
Hikmet Bey, dedim, bu zamanda susulabi-lir mi?
Mecmuann ad byk, fakat kendisi kkt.
Bunu igal kuvvetleriyle ve zellikle ingilizlerle savamak iin karyorduk. nk olaylar gnden gne nem
kazanyor, gerginlik artyordu. Honutsuzluk boaza kadar gelmiti. Gizli mukavemet teebbsleri
memleketin her tarafndan grlyordu. Hele Yunanllar izmir'e asker kararak Anadolu iine yrmeye
kalkmalar, halk arasndaki isyan son haddine getirmiti. Yalnz istanbul elden kmakla kalmyor, dman
Anadohnun gbeine doru ilerliyordu.
Ben Bekiraa Bl ndeyken eim Sabiha,, Halide Edip ile iliki kurmu ve onun yannda gizli faaliyete
balamt. Halide Edip o zamana kadar siyesetle uramamt, ama artk o da herke gibi kendini siyasete
vermiti. Bir yandan gizli mukavemet hareketleriyle iliki kuruyor, bir yandan da Amerika'nn yardmn elde
etmeye alyordu.
Onun dncesi uydu: Ordumuz kalmamt. Dman kuvvetli, biz ise zayftk. Dank ve perian bir hle
dtk. Bu durumda ingiltere, Fransa, talya gibi byk dmanlara kar duramayz ve onlar memleketten
karamayz. Bu kuvvetleri ancak Amerikann yardmyle memleketten kovabiliriz.
Halide Edip, Amerika'nn emperyalist bir devlet olmadn sanyor, Washington'un iyi niyetine inanyordu.
Trkiye'yi dt felket uurumundan kurtarmak iin, Amerika, bizden birey istemi-yecekti. Yalnz igal
kuvvetlerine kar Trkiye'yi koruyabilmesi iin Trkiye'nin Amerikan mandasna girmeyi kabul etmesi
gerekiyordu. Biz Amerikan himayesine girerken, iktisad yardm da grecek ve bylece hem igalden
kurtulmu olacak-

tk, hem de bamszlmza kavuarak kalknma, olanaklar bulacaktk.

Oysa Amerika, ingiltere'nin harp yorgunluundan yararlanarak Ortadouya girmek istiyordu. Bunun iin de
Trkiye'yi semiti. Memlekette bir de Amerikan mandacl rgt kurulmasna yardm etmiti.
Halide Edip'in bu ocuka hayaline inananlar,, onun etrafnda toplanp bu rgt kurmulard. Kurucular
arasnda gazeteci Ahmet Emin Yalman ve o sralarda Kzlay Dernei Bakan olan Hamit Bey de vard.
Bu ite Halide Edip'in samimiyetinden ve iyi niyetinden phe etmek kolay deildir. nk Halide Edip,
romantik bir kadnd. Siyasetten anlamazd; btn hayatnda temiz ve namuslu kalmt;; son derece
vatanseverdi. Bu dncesinde de vatan kurtarmak kaygusundan baka bir neden aramak doru olmaz.
Kzlay Bakan Hamit Bey de. yleydi.
Halide Edip, Byk Mecmuada bize katlm ve derginin bayazlarn zerine almt. Her hafta birinci
sayfadaki bayazy o yazyor, derginin genel havasn da o vermeye alyordu. Gariptir ki, dardaki
faaliyetinde Amerikan mandas ileriyle urat halde, Byk Mecmua da bu konuya hi dokunmuyor,
sdece edebiyatla urayordu.
Halide Edip o vakit birka cephede brden alyordu. Biryandan mitinglerde ve toplantlarda, ateli nutuklar
vererek halka mit alamaa urayor, igal kuvvetlerine atyordu. Biryandan
Amerikan mandasn savunuyordu. Ayni zamanda gz, doktoru Esat Paa tarafndan ynetilen rgt-, le
ibirlii yapyordu. Memleketi kurtarmak iin alan gizli rgtlerle de ilikiler kurmutu. Bize daha ok
Mustafa Kemal hakknda bilgi veriyor, cesaret ve azmimizi arttryordu,
Halide Edip Hanmla hemen her gn grp talimat alrdk. O srada istanbul'da Sultanahmet meydannda
zmir'in Yunanllar tarafndan igalini protesto iin byk bir miting yapld. Bu, istanbul halknn igal
kuvvvetlerine kar isyann baran ilk byk toplantyd. Kadn erkei, l-, u ocuu, ihtiyar ile btn
istanbul oradayd, Halide Edip, bu mitingte son derece heyecanl bir, nutuk syledi. Halide Edip, iyi ve
kudretli bir hatipti. Konuurken halk ve karsndakiler! byle-mesini bilirdi. Fakat halk zaten o kadar
heyecandayd ki, en basit hatip bile onlan harekete getirebilirdi. O gn bu mitingte btn ehrin kalbi
arpm, halk gzyalar dkmt. Halide Edip Hanm krsden inip yanmza geldii zaman gzlerinden
yalar akyordu. Hayatnn en heyecanl gnn, yaamt.
Biz de o gn Byk Mecmuay matem havas veren siyah bir kapak iinde kardk, mitingte bedava
dattk.
O gnden sonra Halide Edip Hanmla temaslarmz sklat. Biz de uzaktan uzaa, bilinmiyen bir asker gibi
mukavemet hareketine yardm ediyorduk. Birgn Halide Edip'i Beyazt'ta, Feyziye Mektebinde ziyarete
gitmitik. Sevinliydi. Gl-, yordu. lk sz, bize u mjdeyi vermek oldu:
! '
L
Bugn Mustafa Kemal, Anadolu'ya gemek zere Samsun'a hareket etti. Artk mill mukavemet hareketi
nderini buldu. Bundan sonra mit verici haberler bekliyebiliriz.
Birka gn sonra Halide Edip Hanm bizim de Amerika'ya renim iin gitmek isteyip istemediimizi sordu.
Alt gen, renim iin Amerika'ya gnderilecekti.
Bu beklenmedik teklif, nce bizi artt. Fakat sonra dndk; benim Paris'teki renimim sava yznden
yanm kalmt. Eim iin de bir yksek renim yapma olana ortaya kmt. Bu frsattan yararlanmya
karar verdik ve Mustafa Kemal Samsun'a ktktan biriki ay sonra biz de Amerika yolunu tuttuk.
AMERKA'DA
LK ETKi OTELDE TRKE KONUAN GARSON AMERKA'DAK TRKLER N. Y. TtMES'TE LK YAZIM
AMERKA'DA TRK DMANLII AMERtKA'LILARA KURTULU SAVAINI ANLATIYORUZ TRK'LER
RGTLENDRYORUZ ANADOLU'YA PARA YARDIMI HABER VERME RGT TRK'LERN VATAN
BALILII GAZETECiLiK OKULU EN BYK AMERiKAN GAZETECS.
1919 ylnn son gnlerinde Amerikaya hareket ettik. Beraberimizde renim iin giden ikisi erkek, ikisi kz
drt gen daha vard. Yolda kz arkadalardan biri hastaland. Anszn kan kusmaya balad. Vapurun doktoru
hastala verem tehisi koydu. Grubun en yanls olarak hasta kzla en ok biz megul oluyorduk. Bu hal,
gemi doktorunun gznden kamamt. Vapur Amerika sahillerine yanat zaman btn yolcular genel bir
muayeneden geirdiler. Hepimizden imzal birer beyanname ald81
F. : 6
lar. Bu sra doktor bana Amerikaya giremiyecei syledi.
Sebep? dedim.

 Amerikan kanunlar gereince birden fazla kars olanlar Amerikaya giremezler. Siz ise iki kadnla
seyahat ediyorsunuz.
Gldm, hasta olan kzn benim karm olmadn anlatmaya altm.
Buna kimseyi inandramazsnz, dedi, vapurda ben durumun tanym.
Kendisine pasaportlarmz gsterdik, gereken bilgiyi verdik, doktoru g halle kandrabildik.
Amerikallar btn islm lkeleri muhacirlerini pheyle karlyorlard. Btn mslman erkeklerin birka
kars olduunu sanyorlar ve bunun iin islm memleketinden gelenleri Elise Island denilen bir kk odaya
ekip kendilerinden bin trl talimat alyorlar, ancak ondan sonra Amerikaya girme izni veriyorlard. Biz bu
odaya dmedik ama, derdimizi anlatmakta hayli glk ektik.
Amerika Birinci Dnya Savann mirasna konarak refaha ve bollua ayak basm, yeni bir lkeydi.
Newyork'a inince bizi otuzdrt katl byk bir otele gtrdler. Herbirimizi banyolu, konforlu gzel odalara
yerletirdiler. Odada yalnz kalnca, bizi bir dncedir ald. Dil bilmiyoruz, memleketin artlan hakknda en
ufak bir bilgimiz yok. Birey istemek lzm gelse, garsona derdimizi nasl anlatacaz?
Banyolarmz yaptk, giyinip kuandk, yemek iin lokantaya inmek zere hazrlandk. Fakat lokanta nerde?
Orada kendimizi nasl idare edece--giz? teki arkadalarmz nasl bulacaz?
Biz bu dncedeyken kap ald, 15-16 yalarnda niformal bir gen selm verip temiz bir Trke ile:
Ne emriniz var efendim demez mi! Hayret... n misin, cin misin? Olan nerden kp geldin?
Sen bizim Trk olduumuzu nerden bildin? dedik.
Efendim, aada adlarnz ve kimliklerinizi yazmlar. Otelde bellibal btn dnya dillerini konuan
memur ve hizmetiler vardr. Ben a-nakkaleliyim. Trke bildiim iin sizin hizmetinize beni memur ettiler.
Herhangi bir ihtiyacnz olursa, zile basnz, beni karnzda bulacaksnz.
Hem sevindik, hem ardk. Bizim iin btn kaplar almt. Birden yabanclmz unutuver-mitik.
Avrupaya hi benzemiyordu. Bizim iin her-ey yeni, herey merak ekiciydi. Amerikann ta topra baka,
ehirleri baka, insanlar bakayd.
Dilini de bilmediimiz iin ilk zamanlarda hayli yalnzlk ve yabanclk duyduk. Memleketi, yaay tarzn
yadrgadk. Newyork aasz, irkin bir ehirdi. Aasz cadde ve sokaklar boylu boyuna uzanyor, yollarn iki
yannda kla gibi evler ykseliyordu. Zevksiz, mnsz bir ehirdi. 40 - 50 katk binalar, geceleri byk
caddelerdeki renkli k oyunlar gzmz ekiyordu. Birka ay bu yabanc ehre ve bu yabanc insanlara
alp snamadk.
Bir sre sonra, Columbia niversitesinin bulunduu mahallede bir eve yerletik. niversite btn bir
mahalleyi batan baa kaplyordu. O sralarda 32 bin rencisi vard. Profesrleri, retimin ciddilii ve
bykl yznden Columbia
niversitesi, Amerikann en nl ve stn kltr merkezlerinden biri saylyordu.
Ben niversitede gazetecilik okuluna girecektim. Bu okul dnyada ilk kurulan gazetecilik okuludur. Eim
Sabiha sosyoloji okuyacakt. niversite sekreterliine giderek giri artlarn rendik. Hereyden nce
dersleri izleyebilecek kadar ingilizce renmemiz gerekiyordu.
Kendimizi ngilizceye verdik. Bir taraftan zel ders alyor, bir taraftan da gece okullarnda ingilizce derslerine
devam ediyorduk.
Amerika'da btn okullar, ilk, orta ve yksek renim veren btn okullar, gece gndz aktr ve
faaliyettedir. Gndzleri normal grevlerini yaparlar, geceleri de kaplarn iilere ve gndzleri okula
gidemiyenlere aarlar. Dnyann drt kesinden Amerikaya gelen eitli milletlere mensup insanlar,
mesleklerinde ilerlemek isteyen iiler, bilgilerini artrmak isteyenler, muntazam renimi olmayanlar gece
derslerine devam ederler. Bu, Amerikaya zg bireydir. Biz de, zel ders almakla beraber, akamlar gece
okullarnda ingilizce derslerine devam ediyorduk. Burada Amerikann iyzn reniyorduk, ingilizce
derslerinde rencilerin ou Amerikaya yeni gelen muhacirlerdi. Bunlar dil bilmedikleri iin hayata
giremiyor, i bulamyorlard. Dersten ktmz zaman kapda kollarnda ocuklaryla karlarn veya kocalarn
bekleyen insanlara rastlyorduk. Dersten kan kadn veya erkekler ocuklarn alyorlar, .onlarn yerine bu
kez kar veya kocalar derse girebiliyorlard. Amerikada ingilizce bilmeden ve bir meslek renmeden
yaamak mmkn deildi. ngilizce dersinde rastladmz kimseler ayni zamanda teknik derslere de devam ediyorlard.
Amerikallar gece okullarna Eritme kazan adn verirler. Dardan gelen muhacirler bu kazana atlp eritilir
ve Amerikan vatanda olarak karlar.
zel ders aldmz kadn, niversitede ingilizce retmenlii yapan bir adamn karsyd. Ayrlmlard. Kadn
17 yandaki kzyla yalnz yayor, hayatm kazanmak iin ngilizce dersi veriyordu. Biz bir taraftan kadndan
ders alyorduk, bir taraftan da kocasnn niversitede verdii ngilizce derslerine devam ediyorduk.

Birgn kadnn evine derse gittik. Baktk, kadn eski kocasyle babaa vermi konuuyor. Barmlar diye
sevindik, tebrik etmek istedik. Gldler,
Yok, dediler. Tekrar birlemi deiliz, fakat arkadalmz devam ediyor. ki eski dost gibi birbirimizi
ziyaret edip ahbaplk ediyoruz.
Dikkatimizi eken bir baka nokta da, retmen kadnn kzn, her gidiimizde, baka bir genle ahbaplk
ederken grmekti. Dayanamadk, hayretimizi syledik. retmen kadn gld,
Bundan daha tabii ne olabilir? dedi. Elbet kzm birok erkekle tanacak,
dp kalkacak,
karakterlerini tanyacak ve ondan sonra birine gnl verip evlenecek.
Bu da tuhafmza gitti. Pazarlkl bir sevgi. Fakat kadnn kzna gsterdii gvene de dorusu hayran olduk.
Bylece yava yava Amerikaya alyorduk. nsanlar ve detleri reniyorduk. Ne Var ki, elenmek ve
yaamak imkn yok gibiydi. Ele avuca
sar bir tiyatro yok, muntazam bir operas yok, devaml konserleri yok, elence yerleri bizlerin gi-demiyecei
sefahet yerleri. Avrupada olduu gibi bir kahvehaneye veya bir lokantaya gidip bir oda mzii dinlemek, ak
haval bir parkta dinlenmek, nefes almak mmkn deildi.
Hayat durmadan ileyen bir makina. Yorulmadan alacaksn. Koacak didineceksin. Durmadan dnen bir
makinaya ayak uyduramayp kendini arka kaptrdn m, gittin demektir. Ne elinden tutan olur, ne de sesini
duyan. Bu para kazanma yarnda altta kalann can kar. Srnr veya lrsn, kimsenin umurunda bile
deildir.
Yirmi sene Amerikada bulunup bir bakkal dkkn ileten bir Ruma rastlamtm, baktm kazanc yerinde...
Eh, dedim,
hayatndan memnunsun, deil mi?
aknlkla yzme bakt,
Ne diyorsun bey, dedi. Burada almak var, yaamak yok. Biz alp para
kazanyoruz, ama
yaamyoruz, istanbul'dayken kazanamyorduk ama, yayorduk.
Bereket biz bu yar makinasmm dndaydk. Fakat biz de gnde en az 10 saat alyorduk. Genel tempoya
ayak uydurmak gerekti. Bu sayede birka ay iinde gazeteleri okuyacak kadar dil rendik.
O srada bir taraftan da Atatrk'n Anadolu-daki faaliyetini yakndan izliyorduk. Birgn New-york Times
gazetesinde Mustafa Kemal hakknda bir bayaz kt. Batan baa yanl ve uydurma bilgiye dayanan bir
yazyd, ingilizce retmenimin yardmyla gazeteye bir mektup yazarak bayazdaki yanllar belirttim. Newyork Times gibi arbal tannan bir gazetenin bu kadar byk bir -hat
ilemesine atm bildirdim, iki gn sonra gazete idarehanesi bir mektupla beni bayazarla grmeye
davet etti. Gittim. Kim olduumu, Trkiye'ye ait olaylar nereden rendiimi, gerek durum hakknda en iyi
bilgiyi nereden alabileceklerini sordular. Sonunda Atatrk'n hareketi ve Anadoludaki kurtulu sava
hakknda bir yaz yazp gndermemi istediler. Bir hafta sonra Newyork Timesda ilk yazm kt.
Bu yazda o zamanki durumu anlattktan sonra Mustafa Kemal'in kim olduunu, niin ve nasl Anadoluya
getiini, memleketin eitli blgelerinde kurulan Mdafaai Hukuk Cemiyetlerini nasl birletirmeye altn
ve dmana kar mukavemet hareketini nasl rgtlendirdiini anlattm ve bunun bir kurtulu sava
olduunu belirttim.
Bu yaz N. Y. Times bayazarnn dikkatini ekti. Benden kurtulu sava hakknda srekli yazlar yazmam
istedi. Ondan sonra her hafta N. Y. Timesda kurtulu savann gidiini anlatan yazlarm kt. Bir taraftan
da Current History dergisine ayda bir etrafl bilgi veren yazlar gn-deriyordum.
Bylece mill kurtulu savan Amerikan kamuoyuna duyurmak olanan bulduum iin son derece
seviniyordum.
Bu deney bana yeni bir ihtiyacn varln retti. Amerikan basnn mill kurtulu sava hakknda
aydnlatmak ve bunun iin de Anadolu ile dorudan doruya iliki kurmak gerekti. O sralarda Paris'te mill
kurtulu hareketinin haber alma ilerini yneten bir bro vard. Bu broyu Dr.
Nihat Reat (Belger) kurmutu ve o ynetiyordu--Onunla temasa getim, istanbul'da da mill kurtulu ileriyle
ilgili bir bro kurulmutu. Onlarla mektuplamaya baladm. Ayni zamanda Ankara ve istanbul'dan birka
gazeteye abone oldum.
1920 ders ylnda Columbia niversitesinin Gazetecilik Okuluna girmeye hazrdm. Fakat okul hayat, teki
faaliyetime engel olmuyordu. Tersine mill kurtulu hareketleri etrafnda propaganda faaliyeti artmt.
Dergilere, teki gazetelere de yazlar vermeye balamtm.
Bu geni faaliyeti artk evden yrtmek olana kalmamt. Resm bir broya ihtiya vard. Fakat bronun
masrafm karlayacak durumda deildim. O srada Amerikada ticaret yapan Leoa Taranto adnda Trkiyeli
bir Yahudi dostuma ihtiyacm anlattm. Hi tereddt etmeden bana ehrin en ilek yerinde bulunan
yazhanesinde bir oda ayrd. Emrime bir daktilocu kz verdi, bronun oaltma makinasndan da

faydalanabilecektim. Aradm btn artlar bulmutum, artk faaliyetime devam edebilirdim. Bu faaliyet
kurtulu savann zaferle sona ermesi gnne kadar devam etti. Bu sayede birok Amerikal dost edindim,
memleketin dvasn Amerikallara anlatmak olanan buldum.
Yeri gelmiken belirtmek isterim ki, Amerikaya g etmi olan Trk, Krt, Rum, Ermeni veya. Yahudi, btn
vatandalar derin bir sla hastalna tutulmulard. Kurtulu Savan hepsi yakndan izliyorlard ve bu savaa
herhangi bir ekilde-katlmak iin can atyorlard. Leon Taranto'nun bana yapt yardm, bu vatanseverlik
duygusundan geliyordu.
Amerikada ufak bir Trk kolonisi vard. Bunlar ayr ayr zamanlarda eitli sebeplerle buraya gelip yerlemi
vatandalard. ou Newyork'ta, bir ksm Detroit'ta otomobil ehrinde ve baka ehirlerde bulunurlard.
Amerikaya byk servetler yapmak hlyasiyle gelmilerdi. Fakat dil bilmedikleri, usta ii olmadklar iin
srekli bir i bulmakta glk ekiyorlard. Hep geici ve geliri az ilerde alyorlard. Detroit ehrinde
bulunanlarn ou Kurttu. Bunlar otomobil fabrikalarnda, ateilik gibi ar ilerde kullanlyorlard. Fakat
hepsinde derin bir vatan sevgisi ve sonsuz bir yurt hasreti vard. Zaten kendilerini Amerikaya
uyduramamlard. ehrin fakir semtlerinde yayor, bu semtlerde alan Trk kahvelerinde buluup
vakitlerini geiriyorlard. Sendikalara balanamadklar iin i ve hayatlar daima tehlikedeydi. Bu sebeple
ounun hayat bir maceradan ibaretti.
Bu Trk kolonisi ile temasa geldikten sonra,, bunlar rgtlendirmeyi dndk. Vatandalar bu fikrimizi
sevinle karladlar. Aralarnda bir rgt kurulursa, bu sayede birbirlerine yardm etmek imknn bulacak,
dank ve himayesiz bir yn olmaktan kurtulacaklard, lk toplanty kk bir mahalle sinemasnda yaptk.
Bu teebbs iiten btn Trk ve Krtler geldiler. Bu toplantda rgtn temelini attk, ilk ynetim kurulunu
setik.
rgtn iki amac olacakt: Biri Amerikadaki Trklerin yalnzlktan kurtularak dayanabilecekleri ve her vakit
bavurabilecekleri bir birlik kurmak; ikincisi Anadoluda Kurtulu Savanda yetim Kalan yavrulara buradan
yardm elimizi uzatmak. Amerikadaki Trkler zengin insanlar deillerdi,
Aralarnda tektk para yapm olanlar da vard.
-Fakat bunlarn says pek azd. Kazanlar kararsz ve snrlyd. Byle olmakla beraber btn Trkler,
uzaktan uzaa olsun, Kurtulu Savama katlmak istiyorlard. Orada bamszlk iin kanlarn ve canlarn
verenlerin yannda onlar da hi olmazsa paraca yardm ederek mill grevlerini yapmak istiyorlard. Bu amac
gerekletirmek iin Ankara'da yeni kurulan Himaye-i Etfal Cemiyeti (*) ile temasa getik. Toplantlarda
verilen yardm paralarn bu kuruma gndermeye baladk. Bu i gnden gne byd, btn Amerikadaki
Trk ve Krtler, Newyork'taki rgt ve almalar haber alnca, onlar da kendi aralarnda rgtler kurarak
faaliyete getiler. Bylece o gne kadar birbirlerinden habrsiz yaayan vatandalar biraraya gelmek frsatn
buldular, ayni zamanda vatanla balarn tazelemi oldular.
eitli ehirlerdeki Trk ve Krtler arasnda bir hamiyet yarmas balamt. Her toplantda Anadolu
yetimlerine yaplan yardm miktar artyordu. ocuk Esirgeme Kurumu, gnderilen yardmn bykln
grerek bizimle sk sk mektuplamaya balad. Bu mektuplama sonucunda ocuk Esirgeme Kurumu
Bakan Dr. Fuat Bey'in Ame-rikaya daveti kararlatrld. Fuat Bey'in gelii, Amerikadaki vatandalar daha da
heyecanlandrd. Fuat Bey ehir ehir gezerek btn Trk ve Krtlerle yakndan temas etti, onlara Kurtulu
Savann ne byk fedakrlklarla yapldm anlatt ve iki hafta, artakalan binlerce yetim ocuun
.ackl durumunu bildirdi. Bylece Anadoluda Kur(*) ocuk Esirgeme Kurumu
tulu Sava devam ederken, Amerikadaki vatandalar da bu savaa katlm olmann zevk ve erefini
tadyorlard.
Fuat Bey, Amerikaya 1922'de gelmiti. O yl Kurtulu Savann son ylyd. O sralarda Kurtulu Savan gn
gnne heyecanla izliyor, toplantlarda vatandalara olup bitenleri haber veriyordu. Nihayet daha Fuat Bey
Amerikadayken Yunan ordusunun izmir'de denize dkld hakkndaki byk zafer haberi geldi. Bu byk
bayram birlikte kutlamak iin vatandalar olaanst bir toplantya ardk. Toplantya katlanlar, mutluluk
ve sevinlerini, yardma daha geni biimde katlmak suretiyle belirtmekte yar ediyorlard. Heyecann en
son haddine vard dakikada, dinleyiciler arasndan biri kalkt. Krsye doru yava admlarla ilerlemeye
balad. Palabykl, yank yzl, krk yalarnda yaz bir Anadolu ocuuydu. Newyork'taki Trklerden
deildi. Onu aramzda ilk defa gryorduk. Sessizce krsye kt. Hepimizin gz merakla bu tanmadmz
vatandaa dikildi. Tereddtl, utanga ve iddiasz bir sesle konumaya balad,
Arkadalar, dedi, ben Detroit'tan geliyorum. Memlekete dnyorum. Bu toplantlarnzda ilk defa
bulunuyorum, Kurtulu Savanda canlarn ve kanlarn verenlerin hikyelerini dinledim. Yetim kalan
yavrularn ackl hlini rendim, onun iin konuuyorum. Ben Amerikada onsekiz yl altm, te bu sre
iinde kazanp biriktirdiim para.. (Cebinden bir czdan karp krs stne brakt) te altn saat ve kstek.

(Boynundan kaln .altn zincirli bir saat karp masann stne koydu) Bunlar Anadoludaki ehit
kardelerimizin ye___ Q1
/-L
J
tim yavrularna gnderin. Bana da istanbul'a kadar bir vapur bileti aln. Baka birey istemiyorum.
Hepimiz donakalmtk. Bu yksek hamiyet rnei Anadolu ocuunu hepimiz kucaklayp ptk. Amerikada
Detroit otomobil fabrikalarnn ate ocaklarnda binbir glk iinde alarak kazand paray bir tahta masa
zerine atvermiti. Bu hamiyet sahnesi biroklarmzn gzlerinden ya getirmiti.
Para antas ald zaman iinden 18 bin dolar kt. Bu adam bu paray yemiyerek imiyerek dolar dolar
biriktirmiti. Bu para ile memlekete dnp kendisine bir i tutacakt. Parann bir ksmn olsun geri vermek
istedik, kabul etmedi ve bunu bir hakaret sayd. Btn varln vermiti. Kendisine bilet alnd, bir miktar cep
harl verildi ve bu fedakr ii, memlekete parasz dnd. Orada sava esnasnda btn ailesinin
ldrldn ve hayatta yapayalnz kaldn renince tekrar Ankara'ya dnd. ocuk Esirgeme
Kurumunda kendisine bir i verirler diye umuyordu. Fakat varn younu verdii ocuk Esirgeme Kurumu, bu
adamn elinden tutmad ve ona i vermedi. Sksk bana gelir, dert yanard. Sonra stanbul'a dnd, bir
depoda bekilik ii buldu. mrnn son senelerini byle geirdi. Bu mehul kahramann ad a-vu'tu. Asl
adn vermeye lzum bile grmezdi, Amerikada onsekiz yl alt halde, onu kimse tanmyordu. Fakat bu
yksek ve asil hareketinden sonra hepimizin dostu oluvermiti. Herkes takdirle ve hayranlkla onun szn
eder olmutu.
Amerikadaki Trk ve Krtler arasnda ayni derecede deilse bile, ona yakn hamiyet rnekleri gsteren
vatandalar az deildi. Dnnz ki,,
Amerikadaki vatandalarn says birka bini gemiyordu. ou ar ilerde alyor ve az kazanyordu. Oysa
bir iki sene iinde bu vatandalar Anadolu yetimlerine yzbin dolar gnderdiler. ocuk Esirgeme Kurumu
btn memleketten bu parann yars kadar bile bir yardm toplayamamt. An-kara'daki ocuk Esirgeme
Kurumu binas, Kei-rendeki ocuk evleri, Amerikadaki Trk ve Krtlerin gnderdii parayla yaptrlmt.
Amerikaya giden vatandalarn oraya uyama-malarnn en nemli nedenlerinden biri de vatanla olan balarn
koparamamalardr. Baka memleketlerden gelen muhacirler bir kuak iinde kendi vatan ve milliyetlerini
kaybederler. Fakat Trkler, ka kuak geerse gesin yine Trk kalyorlar. Bunlar arasnda yurt hasreti o
kadar derin ve yaygndr ki, bunu szle anlatmak imknszdr. Deil yal-.nz Trk ve Krtler, fakat
Trkiye'den kap Amerikaya gelmi olan Rum, Ermeni ve Yahudi gibi un-.surlar bile ayni derecede yurt
hasreti iindedirler.
Birgiin yirmi yldanberi Amerikada yaayan ve orada zengin olup Amerikallam saylan bir Yahudi
vatandamz bizi evine armt. Kendisi istanbulluydu. Trkiyeyi ryasndan ve hayalinden karamamt.
Kendi yaptrd iki katl bir evde oturuyordu. Kapdan girer girmez inanlmaz bir manzara ile karlatk.
Merdiven ayandan yatak odalarna kadar btn duvarlar boydan boya yalboya istanbul resimleriyle
sslenmiti. Bir duvarda ykselen cami ve minareleriyle istanbul'u bir duvarda Boazii'ni, bir duvarda
Adalar, bir tekinde Yeniky' veya Moda koyunu grdk. Ev sahibi vnerek bize evini gezdirdi ve
duvarlardaki resimleri gsterdi,
Ne yapaym, dedi. Ben memlekete gidemiyorum, memleketi buraya getirdim.
Gerekten istanbul'u ayana getirmiti, istanbul'un gzellikleri iinde yayordu.
Amerikada yirmibe yl kalm ve Amerikal-lam ihtiyar bir Ermeni ile tantk, istanbul hasreti iinde
yayordu. Hayatn kurmu, yapacak ii de kalmamt. Rahat yayordu. Ama, tatmin edilmemi bir istei,
bir hasreti vard: istanbul'a dnmek, Boazii'nde Emirgn'da byk nar altnda Boaz'n maviliklerine
gmlerek bir tavla oynamak ve orada lmek...
O vakit Ermenilerin yurda dnmeleri yasakt.
*
Fakat zerinden zaman geti, bu yasak kaldnldi-htiyar Ermeni vatanda istanbul'a dnd. Emirgn'da nar
altnda tavla oynad ve isteine kavuarak ld.
Newyork'da bir Trk sergisi almt. Pavyonun giri salonu batan baa gzel stanbul fotoraflaryla
sslenmiti.
Her sabah hi aksatmakszn bir adam gelip istanbul'un bir kesini canlandran bir fotorafn nnde durup
ve akama kadar bundan ayrlmaz. Sergi komiseri merak eder, gidip kendisine kim olduunu ve niin buraya
geldiini sorar.
Bu, istanbullu bir Rum vatandam. Hayretle ban kaldrp komisere bakar,
Siz istanbul'u tanr msnz? Yeni Ky'de bulundunuz mu? der ve hergn seyrettii resmi gstererek
ite bu Yeniky'dr der ve tekrar resme dalar.

Vatan hasreti, istanbul hasreti, insana neler-yaptrmaz ki...

*
Amerikaya gittiimiz zaman koyu bir Trk~ dmanlyla karlamtk. Ermeni olaylar do-laysiyle
Amerika'da Trklere kar yle iftira dolu propagandalar yaplmt ki, Amerikal, bir Trkle karlamak bile
istemezdi. Bir toplulukta, bir tanmada Trk olduumuzu rendiler mi, hemen balann evirirler, bizi
grmezlikten gelmeye alrlard. Onlarn gznde Trk bir zlim, bir yaban, bir vahi idi... Trkler hakknda
bildikleri hep bunlard. Propaganda onlarn kafalarnda ve ruhlarnda kt izler brakmt.
Mustafa Kemal onlara gre, bir macerac, Anadolu hareketi bir maceradan baka birey deildi, balangta
biz byle bir dman evreyle kar-lastik. Ve hayli sknt ektik. Derdimizi anlatmak kolay olmuyordu. Fakat
sonralar Kurtulu Sava--s ilerledike ve zellikle harp talihi Trklere g-leryz gsterince, Amerikadaki hava
da yumuamaya balad. Dmanln yerini merak ald. Herkes soruyordu:
Kimdir Mustafa Kemal? Ne istiyor bu adam?
Nihayet Sakarya zaferinden sonra Amerikan kamu oyunda bir uyanklk belirdi. Trkn haksz bir istilya
urad, emperyalistlerin elinde zilip ac ektii yava yava anlalyordu. Sonra da Trklerin
emperyalistleri kovarak tekrar yoktan, bir vatan yarattklarn grnce merak sempatiye dnd. Gazeteler bu
defa benden bilgi istemekte yara girmilerdi. Biroklar yemee davet ediyor, benden Mustafa Kemal ve
Kurtulu Sava hakknda bilgi almaya alyorlard. Bunlar arasnda. Ward Price adnda bir Amerikal yazarla
dost olduk. Bu adam Newyork Times gazetesinin yazar-harndand ve Trkiyeye ait yazlar yazard. Anka-raya gidip olaylan yerinde grmek istediini syledi. Ben
kendisine yardm ettim ve Ankara'ya gitmesini saladm. Bylece Sakarya zaferi konusunda Newyork
Times gazetesinde bir seri yaz km oldu.
Amerika'da kaldm yl, hayatmn en 'nemli yllardr. Ben gazetecilii orada rendim. Fikirce en byk
gelimemi orada yaptm. Hayat orada rendim. O yllar Birinci Dnya Savandan sonraki yllar olduu iin,
yeni fikirlerin, yeni gelimelerin, yeni devrimlerin sahneye kt dneme rastlar. 1917 Sovyet ihtilli o
sralarda, her yerde olduu gibi Amerika'da da derin yanklar uyandrmt. Basn hep bununla meguld,
imparatorluklar yklm, krallar tahtlarndan indirilmi, insanlarn insan tarafndan smrlmesine son
vermenin zaman gelmiti, insanln nnde yeni bir ufuk almt, yeni bir evren douyordu. Bu byk
deiiklik kafamda da, bilgimde de devrimler yapt, dncelerim deiti.
Memlekette emperyalizme kar yrtlen sava da bizi devrimcilie ve antiemperyalizme s-rklyordu.
Bylece yaadmz devir, geirdiimiz deneyler, okuduumuz kitaplar, izlediimiz yaynlar bizi yeni bir insan
yapt. Memleketten ktmz zaman yalnz emperyalizm dman milliyetiydik. Bu kez memlekete devrimci
olarak dndk. Bu savaa daha oradayken balamtk, istanbul'daki gazetelere
Trkiyedeki Amerikan misyonerleri ve kollejleri aleyhinde bir seri iddetli yaz yazmtm. Dndkten sonra bu
savaa devam edecektik.
Kafamzda byk hayaller dolayordu. nce demokratik bir sistemin kurulmas gerektiine inanyorduk. Biz
Amerikada hrriyet ve demokrasiye inanmtk. Kurtulu savandan kan memleket, imdi hrriyet ve
demokrasi dnemine girecekti. D sava zaferle bitmiti. imdi i sava, hrriyet ve demokrasi sava
balayacakt. Bir an nce memlekete dnp bu savaa katlmak ve kendi paymza deni yapmak istiyorduk.
Yeni eyler renmitik, bunlan memlekete gtrmek en byk emeli-mizdi. Yeni bir Trkiye, mutlu bir
Trkiye kurmak heyecan iinde 1923 yaznda memlekete dndk.
F. : 7
SaJbiha Zekeriya, Zekeriya Sertel ve kzlar Sevim (Nevyork, 25 Haziran 1921)
W
ATATRK LE LK KARILAMA
MLL KURTULUTAN SONRA ANKARA SMET PAA VE LOZAN ZAFERi HSEYiN CAHT'N KIZGINLII
MATBUAT UMUM MDR OLUYORUM ATATRK LE LK ATIMA CUMHURiYET LN EDiLiYOR.
1923 ortalarnda Ankara'daydm. Ankara byk kbustan yeni uyanyordu. Uzun sren bir karanlktan
kmt. Mill Kurtulu Sava henz bitmiti. Zaferin neesi btn yrekleri sarmt. Ankara glyordu. Fakat
yokluk iinde yaplan yllk savan perianl olduu gibi duruyordu. Sokaklar aasz, iri br, tozlu
yollardan ibaretti. ehirde oturulabilecek ancak birka ev vard. Btn ehirde Mill Kurtulu Sava
sralarnda yaplan Byk Millet Meclisi binas ile karsndaki kk Millet Bahesinden baka gz okayacak
birey yoktu. Mebuslarn ou Keiren'e yada civardaki balara ekilmiti. Orada ilkel koullar iinde
yayorlard. ehirde hibir tat yoktu. Mebuslar ehre ya atl araba yada atla gidip geliyorlard. Bizi

Ankaraya gtren tren, yollarda ikidebir duruyor ve civar ormanlardan kesilen odunlarla yoluna devam
edebiliyordu. Kmr yoktu. Bu yzden Ankara'ya ancak yirmidrt saatlik bir yolculuktan sonra varabilirdik.
ANKARA'DA LK GNLER
Ankara'da inecek bir otel, gidecek bir yer yoklu. Nasl oldu hatrlamyorum, beni yabanc misafirler iin
hazrlanm olan eve yerletirdiler. Buras ehrin ortasnda, iki katl byke bir evdi. nnde yksek
duvarlarla evrilmi kk bir bahesi vard. Misafirlere hizmet etmek zere bir hizmeti kadn, bir de erkek
ah bulunuyordu. O zamana gre, ev olduka iyi denmiti. Buras, Ankara'da bulabileceim en konforlu
yerdi. Yalnz banyosu eksikti.
Ben eve indiim zaman burada iki Amerikal misafir vard. Biri, Amerikan haber ajanslarndan birinin
temsilcisi, tekisi de Amerikann Ankara konsolosuydu. Basn Yayn Genel Mdrlne getikten sonra da
bir sre burada kaldm. Bu arada gelen yabanc gazeteciler bu eve inerlerdi. Basn Yayn Genel Mdr
olarak onlarla ben megul olurdum.
Birgn bir Amerikal kadn gazeteci geldi. 30 -35 yalarnda gzelce bir kadnd. Kadn grmeyen Ankara'da
bu bir olay oldu. Kadn ii gerei benimle temas ettii ve bir evde beraber yaadmz iin herkes bana
kskan ve anlaml szlerle bakmaya balamt.
Ne oluyor, Zekeriya, monopol mu? diyenler-de vard.
Bir akam kadnn can skld. Elenebileceimiz bir yerlere gtrn beni diye tutturdu. Ankara'da
geceleyin gidilecek hibir yek yoktu. Herkes erkenden evine kapanrd. Yalnz Meclis'in kar^smdaki bahede akhavada sinema gsterilirdi.
Gidelim, dedi, sinemaya gidelim.
ktk. Karanlk ve tozlu sokaklardan geerek film gsterilen baheye geldik. Film balamt. Ortalk
karanlkt. Seyirciler, birbiri arkasna sralanan arkalksz sralarda oturmulard. Biz de en arkada bo bir
sraya ilitik. Biraz sonra filmin birinci ksm bitti, klar yand.
Bir de ne grelim! Bizim arkada oturduumuzu gren seyirciler derhal yzlerini bize evirmiler... Filmden
daha iyi, seyredecek gzel bir kadn grmlerdi. Iklar snnceye kadar gzlerini bizden ayrmadlar. Kadn
muhabir sonra gazetesine bu olay nasl anlatt, bilmiyorum.
Bu durum, Mill Kurtulu Savann nasl yoksulluklar iinde yapldn anlatmaya yeter. Fakat unutmamal ki,
o vakit mill kurtulu ruhu hkimdi. Herkes fedakrl, yoksullua katlanmay bir eref, bir grev sayyor.
Kimse konfor, rahat ve bolluk peine dmemiti. Kimse kolay kazanlar peine taklmamt. Koltuk kavgas,
menfaat hrs unutulmutu. yllk sava boyunca ehirde deil bir bina, bir aa bile dikilmemiti. Buna ne
vakit, ne de imkn vard. Btn gayretler zafer etrafnda birletirilmiti. Yalnz bir ama vard: Mill Kurtulu
Savam kazanmak, bamszla kavumak.
Bu ruh, Ankara'y zafere gtrmt. Ankara'ya vardm gnlerde ehri aalandrma gayretlerine yeni
balanmt. Fakat kyl, hayvanlaryla ehre geliyor, yeni dikilen aalar skp hayvanlarna yediriyordu.
Ankara imdi bu sava yapyordu.
Hkmet daireleri eski vilyet binasnda ve ufak tefek evlere yerlemi, eski Ankarallar ehrin
.Kale civarndaki kesimine ekilmilerdi.
Bir sre sonra daireye yakn bir yerde bir ev -kiraladm. Ailemi getirttim. Dermeatma biriki eya ile evi szde
dedik. Biz de Ankaral olmaya hazrlandk. Evimizin arka tarafnda geni, bo arsalar vard. Ankara'ya gelen
kyllerin bir ksm burada akta yaarlard, hayvanlar ve oluk ocuklaryla beraber. Hayvanlar bir kenara
balyor, yere yrtk prtk bireyler ayor, gn geceyi onlarn zerinde geiriyorlard. Kyllerin arabalar ve
hayvanlaryle ehre girmeleri yasak edilmiti. stleri balar yamadan grnmyor, renkleri topraktan ve
kilden anlalmyordu. Yaaylar fakirce olmaktan da aayd. Hani istatistiklerde asgari yaay seviyesi
diye bir deyim vardr. Bunlar bu yaay seviyesinin de altndaydlar. Eer buna yaamak demek doruysa...
Arada srada yanlarna .giderdim. Baka bir dnyadan gelmi yaratklar gibiydiler. Ben sefaletin bu kadar
koyusunu, bu kadar elle tutulann grmemitim. Oysa, bu byk kurtulu savan onlar yaamlard. u
yrtk kirli paavralar iinde vcutlarn rtmeye alan kadnlar, cepheye srtlarnda mermi tamlard.
Anado-Junun kesin gerei buydu.
SMET PAA
Lozan Konferans yeni bitmiti. Bu konferansta yeni Trkiye'nin dvasn emperyalist temsilcilerine kar
baaryla savunan ismet Paa ve heyeti Ankara'ya dnmt. Lozan Antlamas yeni Trkiye'nin
bamszln salayan ve milletleraras durumunu kararlatran tarih bir belgeydi. Emperyalistlerin zoruyla
istanbul Hkmetince nceden imzalanm olan anlamalar hkmsz kalmt. Trkiye mill bamszlna

kavumutu, ismet Paa bu byk baarsndan tr gnn kahraman olmutu. Ankara'ya dndkten
birka gn sonra ismet Paa'nn Byk Millet Meclisinde Lozan Konferans hakknda bilgi verecei bildirildi.
O gn Meclis hmcahnt. Btn eliler, btn basn mensuplar, btn diplomatlar oradayd. Meclis, tarih bir
gn yayordu. Ben ismet Paa'y ilk kez grecektim. Merak ve heyecan iindeydim. Bir alk frtnas koptu.
Gzler salonun yan kaplarna dikildi. zerinde basit asker elbisesi, banda gri kalpayla ismet Paa
grnd. Meclis onu ayaa kalkarak selmlad. Paa almsz, ksa boylu, basit bir askerdi. Pantolonu tsz,
ceketi buruuktu. Kalpak, kularma kadar inmiti. Lozan'dan deil de, sanki cepheden geliyordu. Kyafetini
deitirmeye vakit bulmadan tozlu izmeleriyle Meclis'e gelivermi gibiydi. Onun bu basit, bu iddiasz ve
mtevazi hli, Kurtulu Savann canl bir sembol idi. Karmzda k giyinmi, iddial bir diplomat deil,
cephede ve Lozan'da zafer kazanm bir kumandan
L
vard. Kurtulu Sava, ite byle fkaralk iinde yaplmt.
ismet Paa konumaya balaynca Meclis kulak kesildi. Paa, Lozan'da emperyalist memleketler
diplomatlarnn Anadolu zaferini yenilgiye evirmek iin oynadklar eitli oyunlar anlatt; ingiliz temsilcisi
Lord Curzon'un zaman zaman tehditler savurduunu, fakat hibir hile ve tehdidin fayda vermediini aklad.
Lord Curzon konferansta, Siz bize Anadolunun kaplarn kaparsanz, biz Anadoluya arka kapdan girmesini
biliriz demiti. Yni yeni Trkiye yabanc sermayeye muhta olacakt. Bu yabanc sermaye Trkiye'yi iinden
fethetmesini bilecekti, ismet Paa Lozan'da hibir tehdit ve hile karsnda eilmemi, Sakarya zaferini
diplomatik bir zaferle tamamlamasn bilmiti. Onun iin Meclis onu ayakta alklyordu.
Lozan zaferini Trk basn da sevinle ve alkla karlamt. Yalnz istanbul'da Tanin gazetesinde Hseyin
Cahit (Yaln), ismet Paa'y tenkit ediyor, Lozan Konferans baarsn km-syordu. Hseyin Cahit'in bu
hareketi, ismet Pa-a'ya olan kiisel kzgnlndan ileri geliyordu. Cahit, konferans yakndan izlemek zere
Lozan'a gitmiti. Orada en dks otellerden birine inmi ve masrafn ismet Paa'nn demesini istemiti, ismet
Paa, Anadolu'dan, cepheden, yoksunluktan geliyordu. Byle lkse sarfedecei paras yoktu. Cahit'in
istediini vermedi. Hseyin Cahit imdi bunun acsn karmaya alyordu.
Ankara'ya mill kurtulu dvasna yararl olup olamyacam, hizmetimden faydalanmak isteyip
istemyeceklerini anlamak iin gelmitim, istanbul snm, suyu ekilmi bir emeye dnmt. Daa Amerika'da iken Ankara'ya gidip bir hizmet .grmeye karar vermitim. Hizmet yeri Ankara olmutu.
Memleketin nabz orada atyordu. Birka gn sonra bana iddetle ihtiyalar olduunu sylediler ve bir hafta
iinde beni Matbuat Umum Mdrlne (Basn - Yayn Genel Mdrl) gtrdler. Matbuat Umum
Mdrl ehrin gbeinde tek katl bir kk binaya yerlemiti. O vaktin Matbuat Umum Mdr Aaolu
Ahmet Bey'di. Kendisini ziyarete gittiim zaman binann d merdivenlerine beygirini bal buldum. Ahmet
Bey iine bu hayvanla gidip geliyordu. Beni grnce pek sevindi. Belli ki, sava boyunca yapt bu iten
bkmt. Kendisine Hkimiyeti Mllye gazetesinin bayazarl verilmiti. Yeni iine balayabilmek iin bir
an nce grevden ekilmek istiyordu.
Matbuat Umum Mdrl sava koullar iinde kurulup alt iin, pek ilkel bir durumdayd. Sdece
basn izliyor, mebuslar iin d ba-.sn yaynlarndan eviriler yaparak arada srada kk bltenler
karyordu. Anadolu Ajans da bu mdrle balyd. Fakat o da ajans olmaktan baka hereydi.
lk i olarak uzun sre dnyadan uzak kalan .mebuslara, devlet adamlarna memleket dnda olup bitenleri
ve Trkiye ile ilgili sorunlar konusunda yabanc basnn neler yazdn duyurmak gerekiyordu. Ankara'dakiler,
pek karanlkta yayorlard. Dnyada olup bitenleri izleyenler pek azd. Oysa Mill Kurtulu Savandan sonra
dnya basnnn Trkiye ile ilgili yaynlar nem kazanmt. Bu amala Matbuat Mdrl yayn olarak
Ayn Tarihi adnda zengin bir dergi kardm. IBu aylk dergi bir ayda memlekette ve darda olup
bitenleri ve dnya basnn veriyordu. Bu dergi benden sonra biraz daha zenginletirildi ve bir belgeler
derlemesi biimini ald. Bir yandan da Anadolu Ajans'm dnya haber ajanslar ile ilikiler kurarak bir ajans
hline getirmeye alyordum.
O srada Ankarada iki gazete kyordu. Biri Atatrk'n gazetesi olan Hkimiyeti Milliye, tekisi Yunus
Nadi'nin yaynlad Yeni Gn. Her ikisi de ok fakir, ok zavall, birer vilyet ga-rzetesi hlinde kyor,
derme atma matbaalarda, .gelii gzel baslyorlard. Fakat Mill Kurtulu Sava boyunca byk hizmetleri
olmutu. Bugnk durumlaryla okuyucuyu ekecek niteliklerden yok-.sundular. Onun iin satlar az, halk
arasndaki etkileri snrlyd. Gerek anlamyla basn, hl stanbul'dayd ve genellikle Ankara'ya kar cephe alm durumdayd.
Matbuat Umum Mdrlne geldikten bir iki vay sonra, birgn smet Paa bana telefonla bir yere
ayrlmamaklm, iler bittikten sonra ankaya'ya, Atatrk'n yanna gideceimizi syledi.

Matbuat Umum Mdrl bir taraftan Dileri Bakanlna balyd. smet Paa benim mirim saylrd.
ankaya'ya gitme haberi beni ok sevindirdi. ankaya'ya gideceiz demek, Atatrk'e gideceiz demekti.
smet Paa bu grmenin nedenini sylememiti. Beni neden Atatrk'e tantmak istiyordu? Kendi kendime
nedenini aratrdm, bulamadm. Fakat hangi nedenle olursa ol-,sun, hayalimde byttm Mustafa Kemal'i
ilk Jkez yakndan grp tanyacaktm. Amerika'day-1 3ten basna onun hakknda hayli yazlar yazm ve
yaptklarn vmtm. imdi memleketin kurtan-csyla karlaacaktm.
Akamzeri btn memurlar ilerini bitirip evlerine gittiler. Ben yalnz kaldm. smet Paa'dan telefon
bekliyordum. Bir koltua oturdum ve hayale daldm. Mustafa Kemal dvasnn asker aamasn byk
baaryla bitirmi, vatann bamszln salamt. imdi yeni bir savaa, siyasal ve ekonomik bir savaa
balamak zereydi. Halifelii ve padiahl ortadan kaldrarak, yerine modern ve lik bir devlet kurmak,
savatan yorgun ve perian kan memleketi kalkndrmak, binbir fedakrlkla Kurtulu Savan yapm olan
bu fakir milleti amz uyarlna kavuturmak gibi nemli iler onu bekliyordu. Bunu yalnz o yapabilirdi ve o
yapacakt.
Fakat, o vakit Ankarada grdm manzara cesaret verici deildi.
Byk Millet Meclisinde yobazlar ve gericiler kuvvetliydiler. Meclisin iinde ve dnda halife ve padiahtan
yana olanlar seslerini ykseltmeye balamlard. Atatrk'n etrafnda bulunan Karabe-kir'ler, Ali Fuat
Paa'lar, Kzm zalp'lar ve bakalar, Kurtulu Savanda onunla beraberdiler. Fakat memleketin siyasal,
sosyal ve ekonomik kalknmasnda onlara gvenilemezdi. Bunlar Atrtrk'n o gnlerdeki plnlarn paylaacak
seviyede deillerdi. Atatrk, Osmanl imparatorluunu tasfiye ettikten sonra yepyeni bir anlayla yepyeni bir
millet ve yepyeni bir devlet kuracakt. Yanmdakilerin: ou bunu anlayamazlard. Fakat ortada bu i iin
hazrlanm ve yetimi bir kadro da yoktu. O halde Atatrk yeni savan kimlerle yapacakt?
Ben bu hayal ile yuvarlanp giderken telefon ald, smet Paa beni Dileri Bakanlna aryordu. Genel Mdrlkle bakanln aras be dakikalk bir yerdi.
Bakanlkta smet Paay beni bekler buldum. Kapda savatan kalm hantal bir otomobil bekliyordu. Ben
mirim olarak Paa'y birka kez daha grmtm. En ok dikkatimi eken ey, o va-kitki abullabut
giyiniiydi. Bir trl sivil kyafete kendisini altramyordu. Pantolonu tsz, st-ba itinaszd. Kalpa
kulaklarna iniyordu. Fakat babacan bir hli vard, insanda derhl gven uyandryordu.
smet Paa yolda uzun sre azn amad. ehirden ktktan biraz sonra, bana dnerek,
Hkimiyeti Milliye gazetesini nasl buluyorsunuz? dedi.
ankaya'ya niin gittiimizi o zaman anladm. Hkimiyeti Milliye gazetesi, Mill Kurtulu Sava srasnda
Atatrk tarafndan kurulmu bir tara gazetesiydi. Btn sava boyunca Atatrk'n fikirlerini yanstmt.
Fakat gnn koullarna gre, ok ilkel ve ok sabit bir biimde kyordu. Okurlar hemen hemen
mebuslardan ibaretti. Ankara'nn dnda okuru yok gibiydi. Asl Trk basn istanbul'da toplanmt. Ankara'da
bile istanbul gazeteleri Hkimiyeti Milliyeden ok satlyordu. Mustafa Kemal'in balamaya hazrland yeni
sava yrtebilmek iin kuvvetli bir gazeteye ihtiya vard. Demek, ankaya'ya bunun iin gidiyorduk.
ismet Paa'nn sorusuna u karl verdim:
Hkimiyeti Milliye adnda bir gazete tanmyorum, Paam.
Amacm, Hkimiyeti Milliyenin iyi kmad-.n anlatmakt. Fakat, galiba bu cevap ok sert
dt ve Paa'nn houna gitmedi. Zira, smet Paa yolda bir daha azn amad.
Kke yaklatka heyecanm artyordu. Yollar karanlkt. Otomobilin iinde de k yoktu. Biz, karanlkta,
bilinmiyen sihirli bir lkeye gidiyor gibiydik. ehirden hayli uzaklam, balar gemitik. Hayli de
ykselmitik. Nihayet otomobil byke bir kapnn nnde durdu. Kapda sngl nbetiler bekliyordu. P a
a ' yi selmladlar, ieri girdik. Ben, kk deyince, gerekten byk ve aalk bir bahe iinde byk bir
kk greceimi sanyordum. Halbuki kk bir bahe iinde krgir, iki katl, zevksiz bir bina ile karlatk.
Eskiden Ankara erafndan birinin evi olmalyd. Mustafa Kemal, sava srasnda kendisine: bu kk semiti.
Bir devlet bakanna, hele Mustafa Kemal gibi bir kumandan ve kahraman devlet adamna yakr birey
deildi. Fakat o vakitlerin koullar iinde Ankara'da bundan daha iyisini de-bulmak mmkn deildi. Atatrk,
bu kk bulana kadar uzun bir sre istasyonda vagonlar iinde yatmt.
Atatrk gri yeni bir elbise giymiti, gayet vakur, arbal bir grn vard. Konumalar; dikkatle
ynetiyordu. Bir Yeni Anayasa konusu grlyordu. zellikle devlet bakannn hak ve devleri zerinde
duruluyordu. Konuulanlar merakla uzaktan uzaa izlemeye alyordum. En ok konuan Seyit Beydi.
Amerikadan yeni gelmi olduum iin, bir iki kez Amerikan Cumhurbakannn hak ve devlerini anlatmak
hevesine kapldm. Fakat birtrl cesaret edemedim. Zaten Ltife Hanm beni lfa tutuyor, konumalar, iyi
izlememe, frsat vermiyordu.

O "vakitler ortalkta hilfetin kaldrlaca. Cumhuriyet iln edilecei yolunda bir takm soy-, entiler
dolayordu. Fakat hi kimse iin gereini, Mustafa Kemal'in ne dndn aka bilmiyordu. Anayasa
grmeleri gizli yaplyordu. Darda sylenenler bir tahminden ibaretti. Fakat stanbul basn yaplacak
deiikliin kokusunu alm, Ankara'ya hcuma balamt. zellikle Hseyin Cahit, hilfetin kaldrlarak
diktatrle gidileceini iddia ediyordu. Eski Hamidiye zrhls kahraman Rauf Bey de hilafetiler tarafna
ge-. misti. Bylece Mill Kurtulu Savan yapanlar arasnda da ikilik balamt. Hazrlanmakta olan
Anayasa, Cumhuriyet esasna dayanacakt.
Bu konuma bir saat kadar srd. Sonra beni yanlarna ardlar, ismet Paa Yeni Matbuat Umum
Mdrmz diye beni tantrken Hkimiyeti Milliye adnda bir gazete tanmadm da eklemekten geri
kalmad. Mustafa Kemal hi duymam gibi kaytsz grnd. Bu konuyu grmek zere ertesi akam iin
bellibal aydnlarn da katlaca bir toplant tertiplenmesini emretti, bize de izin verdi.
Anlalan Mustafa Kemal'i kzdrmtm. nk biz Ltife Hanmla konuurken o bizi yan gzle izliyordu.
Benim elimde bir tebih vard. Mustafa Kemal'in gz ikidebir bu tebihe taklyordu. Demek benim laubalice
saylabilecek olan bu hareketim onu rahatsz etmiti.
Ertesi akam kke geldiimiz zaman, memleketin bellibal btn gazeteci, yazar ve ediplerim orada bulduk.
Btn bu aydnlar sava boyunca Mustafa Kemal'in yannda alm kimselerdi. Yalnz Halide Edip aralarnda
yoktu. Bu aydnlar.
mamanla Mustafa Kemal'in huyunu, detlerini, alma yntemlerini renmilerdi. Nasl davranacaklarm
biliyorlard. Ben ise, birey bilmiyordum. Atatrk'n meclisinde ilk kez hazr bulunuyordum.
Salonda toplandk. Mustafa Kemal toplantya bakanlk ediyordu. Toplanty amasyla kapamas bir oldu.
Hkimiyeti Milliye gazetesinin iyiletirilmesi bahis konusuydu. Fakat yararl bir biimde konuabilmek iin
kk bir proje hazrlanmasn istedi ve bu projeyi hemen hazrlamak zere kiilik bir komisyonun
kurulmasn nerdi. Falh Rfk Atay, Hakk Tank Us ve ben bu komisyona seildik. (Falih Rfk Atay daha
savan balangcnda Ankara'ya gemi, Mustafa Kemal'in yannda ve meclislerinde bulunmu, onun
gvenini ve sevgisini kazanm bir yazard. Uzun bir sre Hkimiyeti Milliye gazetesinin ve sonra da Halk
Partisi organ olan Ulus gazetesinin bayazarln yapmtr. imdi Istanbulda Dnya gazetesinin
bayazardr. Trkiyenin en zeki, en kabiliyetli edip ve yazarlarndan biridir. Hakk Tark Us ise Trk basnnn
tannm ve sevilmi bir simasdr, birka yl nce lmtr.)
Bunun zerine toplantya ara verildi. Misafirler dardaki aralkta hazrlanan bfeye davet edildiler. Onlar
bfede yeyip ierken biz de bir keye ekilip Hkimiyeti Milliye gazetesine verilmesi gereken biim
zerinde bir proje tasla hazrladk. Ayakst yaplan bu i, pek ciddi saylamazd. Projeyi basit bir kt
zerine kurunkalemle yazmtk. Bu projede unlar neriyorduk :
Hkimiyeti Milliyeyi bir tara gazetesi oln:.aktan karp bir mil gazete hline getirmek gerektir. Gazete memleketin her tarafnda satlmal ve aranp
okunmaldr. Bunun iin de gazetenin bana bu iten anlar, deerli biri getirilmeli, ayrca kuvvetli bir yaz
kurulu kurulmaldr. Gazete stanbul gazeteleriyle rekabet edebilmeli, yaalan, haberleri ona gre
hazrlanmaldr. Ayni zamanda en modern aralarla donanm bir basmevi kurmaldr. Btn bunlar
gerekletirebilmek iin binasndan balayarak hereyi yeniden yapmal ve ortaya canl, hareketli bir gazete
karlmaldr.
Bir saat sonra tekrar toplanld ve Falih Rfk, hazrladmz projeyi Mustafa Kemal'e verdi. Anszn Mustafa
Kemal'in yz deiti, kalar atld, kendisine sunulan kd para para yrtp att ve sonra Falih'e
dnerek,
Sizler galiba nerede bulunduunuzu ve kime hitap ettiinizi unuttunuz, dedi.
Herkes armt. Toplant normal balamyordu. Mustafa Kemal szne devam etti:
Zaten ben Hkimiyeti Milliye nin slah iin yaplacak eyi dndm ve buldum. Bu ii Recep
Beyefendiye vereceim.
Recep Bey (Peker) Atatrk'n askerlik arkada, eski bir komutand.
Mustafa Kemal kararn bildirir bildirmez derhal, gya oy alyormu gibi, birer birer sormaya balad:
Siz ne buyurursunuz
Yakup Kadri Beyefendi?
F. : 8
l
Pek mnasip Paam...
Ne buyurulur, Ahmet Beyefendi?
ok doru dnmsnz Paam...
Fikri liniz Ruen Eref Beyefendi? isabet buyurmusunuz Paam...
Karmda oturanlar, memleketin kalburst edipleri, fikir adanlan ve aydnlaryd. Mustafa Kemal'in stn
kiilii karsnda hepsinin dili tutulmutu. Dnemez olmulard. Yada fikirlerine uysa da uymasa da byle

cevap vermeyi daha uygun buluyorlard. Fakat dnyordum ki, bunlar gerek aydn kimselerse, fikirlerini
aka sylemekten ekinmemeleri gerekirdi. Aydnn en ayrc nitelii, fikre, fakat herkesten nce kendi
fikrine sayg gstermesiydi.
Herkes biribiri ardndan Evet Paam, doru Paam dedike ben aryor ve sinirleniyordum. Hatt bir
dereceye kadar ireniyordum. Kendi kendime, te diktatr byle yetiir diyordum. Zaten btn
diktatrleri etrafndaki dalkavuklar yetitirmi deil midir?
Kafam bu duygu ve dncelerle alkamrken sra bana geldi. Kulaklarmda Mustafa Kemal'in sesi nlad:
Ne buyurulur Matbuat Umum Mdr Beyefendi?
Birden bire ayldm,
Olamaz Paam, diye cevap verince gzler hayretle nce bana, sonra Mustafa Kemal'e evrildi. Bu,
beklenmiyen bir cevapt.
Mustafa Kemal byle bir cevaba almamt. Sert baklarn bana dikti ve,
114 Neden? dedi.
Recep Beyefendiyi
tanmyorum Paam, dedim. ok deerli bir asker olduunu duyuyorum. O kadar.
Fakat gazetecilik, ayr bilgi isteyen bir uzmanlk iidir. Ben nasl iyi bir komutan olmazsam, Recep
Beyefendi de bu ii baaramaz sanrm.
Bu cevap ortal bsbtn kartrd. Mustafa Kemal'in nasl bir tavr taknacaan herkes merak ediyor, ona
bakyordu. Mustafa Kemal birey sylemedi, sdece konumay burda kesti ve oturuma son verdi. Daldk.
Kkten Tevfik Rt ile birlikte ktk. Otomobilde bana hayretini sylemekten kendini alamad:
Ne yaptn Zekeriya?
Ne yaptm, dedim.
Canm, Mustafa Kemal'e byle cevap verilebilir mi?
Ya ne yapmalydm?
Efendim, sen daha yenisin. Burasn bilmiyorsun. Mustafa Kemal'i tanmyorsun. O bizleri bu akam
fikirlerimizi almak iin toplam deildir. O, kararn nceden vermitir. Bizi toplamas bir ekilden ibarettir.
Bu defa da ben atm. Madem ki bakalarnn fikrine ihtiyac yoktu, o halde bu toplantya ne lzum vard?
Fakat sonradan rendim ki, bu, Mustafa Kemal'in alma usuldr. Her hangi bir konuda o iin uzmanlarn
akam sofrasnda topluyor, onlan dinliyor, ama karan kendisi veriyordu.
Ertesi gn o oturumda bulunanlarn hemen hepsi Matbuat Mdrlne urayarak benim hat ettiimi hatrlattlar. Demek ki, Ankara'nn geleneklerine uyamamtm. Fakat benim aklm bunu birtrl
almyordu.
Mustafa Kemal ile bu ilk atmam oldu.
ok gemedi, hazrlandn grdm Anayasa projesi Meclis'e geldi ve 29 Ekim 1923'te gece-yars top
sesleriyle uyandk, Cumhuriyet iln edilmiti. Mustafa Kemal Cumhurbakan olmutu.
Ben, Matbuat Mdrl grevine devam ediyordum. Fakat istanbul basnnn sesi, gndengne ykseliyor
ve Ankara'y rahatsz ediyordu. stanbul'da kan Tasviri Efkr gazetesinde Velit Etauzziya,, hilfetin
baavukat kesilmiti. Hilfeti kaldrmakla btn islm lemi zerindeki nfuzumuzu kaybedeceimizi iddia
ediyordu. Hilfetin Trkiye iin manev bir kuvvet olduunu, bu kuvveti elden brakmann bir aptallk, hatt
bir hiyanet olduunu sylyordu. Oysa hilfet messesesi oktan roln ve nfuzunu kaybetmiti, islm
lkelerinden oktan kmt. Kk byk btn islm milletleri, mill kurtulu dvasna balamlard.
Hilfetle hibir balan kalmamt. Fakat gericilerin bunu grmesi mmkn deildi. Rauf Orbay gibi Mill
Kurtulu Savana katlarak Mustafa Kemal yannda alm hilafetiler bile Cumhuriyet ilnn
hazmedememilerdi.
Tanin gazetesinde Hseyin Cahit Yaln bile, o vakit Mustafa Kemal'e kar gelmi olmak iin, hilfet
lehinde yazlar yazmt. Onun da dncesi bakayd. Hseyin Cahit, eski ittihatyd. Btn ttihatlar gibi,
Mustafa Kemal'in byk baarsn ekemiyordu. Onu halkn gznde kk dsrmek iin Ankara'ya durmadan hcum ediyordu. En byk iddias, Mustafa Kemal'in Ankara'da bir asker
diktatrlk kurmas ihtimali idi. teki gazeteler, Velit Ebuzziya ve Hseyin Cahit gibi aktan aa hilfet
tarafls grnmemeye alyorlard. Fakat Ankara'ya kar cephe almlard. Hi kimse Cumhuriyeti
savunmuyordu.
Ahmet Emin Yalman Vatan gazetesinde imli yazlarla Mustafa Kemal'in diktatrlk kurmak istediini
anlatmaya alyordu.
Bu devaml yaymlar, zellikle ismet Paa'y sinirlendiriyordu. Birgn beni yanma ard, istanbul basnnn
hcumlarn durdurmak iin ne yaplabileceini sordu. Haftada yada ayda bir basn konferans dzenliyerek
basnn aydnlatlmasn salk verdim. Amerika Cumhurbakannn her hafta byle bir basn toplants yapp
gazetecileri aydnlattn anlattm, Washington'da yaplan bu haftalk basn konferanslarnda gdlen usul

hakknda bilgi verdim: Konferansta yerli, yabanc btn gazeteciler hazr bulunur, Cumhurbakan nce
haftann olaylar zerinde toplu bir bilgi verir, sonra gazeteciler istedikleri sorulan sorarlar. Cumhurbakan
sorulara u kaytlarla cevap verir: Cumhurbakan verdii bilgi yada cevabn gizli olduunu ve
yaynlanmamas gerektiini aka sylerse, o bilgi ve haber hibir suretle yaynlanamaz. Bu yasaa
uymayanlar bir daha toplantya alnmaz. Verilen bilgi ve haberin bir ksm Cumhurbakanna balanmadan,
Washington'un yetkili makamlarna atfedilerek yazlabilir. Bunlarn dnda btn konuulanlar serbeste
yaynlanabilir. Hatt bunlar Cumhurbakannn resm demeci olarak da gsterebilirler.
Bu fikir ilk bakta ismet Paaya ekici grnd. Fakat sonra dnd, dnd ve dedi ki:
Ya buna bakmyarak gazeteciler hcuma devam ederlerse, ya gizlilie uymazlarsa, ya sylediklerimi
yanl verirlerse?
Paa bu szlerle endiesini belirtti ve basn konferans fikrine yanamad. nk basn hrriyetine
alamamt, lk akhna gelen, basn aydnlatmak deil, emirle susturmakt.
Aradan birka hafta geti. Bata Hseyin Cahit olmak zere, istanbul basn, bu kez hkmet tarafndan
basna bir sansr konmak zere olduu dedikodusunu ortaya att. Bu iddialarn o derece ileri gtrdler ki,
akama sabaha sansr iln edilecei inanc uyand. Bylece diktatrle doru gidildii sylentileri de
kuvvetlenmi oluyordu.
Bu dedikodular susturmu olmak iin Matbuat Umum Mdrl adna bir bildiri yaynladm. Hkmetin
byle bir dncesi olmadn, basn hrriyetini snrlamak iin hibirey dnlmediini bildirdim. Fikrimce
bu, basn yattrmak iin en etkili yoldu.
Ertesi sabah erkenden iileri Bakan Ferit Bey beni makamna ard.
iileri Bakan Ferit Beyi eskiden tanyordum. Mtareke dneminde istanbul'da igal kuvvetlerine kar
beraber savamtk. Odasna girince beni karsna oturttu.
Sen gene ne yapmsn Zekeriya? dedi. Hayretle,
118 Ne yapmn? dedim.
Hkmetin basna sansr koymay dnmedii hakknda bir bildiri yaynlamsn.
Yaynladm, dedim. Yanl m? Hkmetin byle bir fikri var ma?
Belki var.
Ha... O halde basna sansr koymak isteyen bir hkmette ben alamam, dedim ve ktm.
istifa etmek zere Mdrle dndm. Arkadalar Acele etme, bekle dediler. Sen iten kaar grnme,
onlar sana lzum olmadn sylesinler.
yle yaptm. Fakat ok beklemedim, iki gn sonra grevden affedildiim bildirildi.
Benden sonra gerekten basna sansr kondu, bask arttrld, basn hrriyetinden eser kalmad. Hilfet
propagandasn durdurmak iin bundan baka are bulamamlard.
Artk Ankara'da yapacak iim kalmamt, istanbul'da dnp kendi bama almaa karar verdim.
Hareketimden bir gn nce Yunus Nadi Bey beni evine davet etti. Uzun zaman Atatrk'n iileri Bakan olan
kr Kaya da yanndayd. kr Kaya'y ok eskiden tanyordum. Yunus Nadi istanbul'da gndelik bir
gazete karmay dndn, beraber almak isteyip istemediimi sordu.
Gryorsun, dedi, ortalkta bir hilfet propagandas var. Biz buna kar Cumhuriyet rejimini savunmak
durumundayz. Cumhuriyeti halka sevdirmek ve maletmek grevi bize dyor. Fakat ben burasn
brakp istanbul'a gidemiyorum, istanbul'da bu gazeteyi beraber karmamza
raz msn ?
Bu teklif houma gitti. nk benim de hedefim gndelik bir gazete karmakt. nme bir frsat kmt.
Yunus Nadi, Nebizade Hamdi ve ben biraraya gelerek bir irket kurduk. Onbiner lira sermaye koyduk.
Gazeteyi hazrlayp karmak grevi bana verildi. Gazetenin ad Cumhuriyet olacakt. Sevinle istanbul'a
dndm ve ie baladm.
CUMHURYET GAZETES
CUMHURYET GAZETESi NASIL KURULDU?
LK DENEME YUNUS NAD'NN BR
TEKLF GAZETEDEN AYRILI
Ben Amerika'da yl gazetecilik okumutum. Newyork'ta Columbia niversitesinin Gazetecilik Okulu
dnyada kurulmu ilk gazetecilik kurumuydu. Burada gazeteciliin inceliklerini ve sanatn rendim. O vakte
kadar gazeteci geinirdim. Fakat okula girdikten sonra bu alanda ne kadar bilgisiz olduumu anladm. Haber
nedir, nasl toplanr, nasl yazlr, gazetede neler bulunmas gerekir, okurun istek ve ihtiyalar nasl renilir
ve bunlara nasl cevap verilir? Ka trl okur vardr^ her okurun gazetede arad nelerdir? V.b... V.b...
Btn bunlar bilmeden o vakte kadar nasl gazetecilik yaptma ben de aryordum. Okulda rendiklerimi
memlekete dnte nasl uygulayabileceimi dnp projeler hazrladm.

te imdi bu projelerden birini gerekletirmek olana belirmiti. yle yepyeni, yle gzel ve ekici bir gazete yapacaktm ki, stanbul basn leminin parma anda kalacakt.
istanbul'a gelir gelmez (1924) ie baladm. Mustafa Kemal, Yunus Nadi Bey'e bu gazete iin istanbul'da
ittihat ve Terakkinin eski umum binasn hediye etmiti. Bu binann ad Krmz Ko-nakt. Buraya
yerletim, hazrlklara baladm. Biryandan gazetenin makinasm, mrettibhanesi-ni, kdm ve teberisini
hazrlarken, biryandan da gazetede alacak yeni bir ekip yetitirmeye koyuldum. teki gazetelerde alm
arkadalardan hi kimseyi istemiyordum. Onlar eski gezeteci-lie almlard. Ben hi tecrbe grmemi,
fena alkanlklar edinmemi yeni gazeteciler yetitirecektim. Bylece yepyeni ve grlmemi bir gazete
karlacakt.
O vakte kadar kan gazeteler Fransz gazetelerinin tekniini taklit ederlerdi. Gazeteler her bakmdan ilkel ve
teknike ok zayftlar. Bunun iin fazla okur da bulamyorlard. O vakit gazetelerin basks 5-10 bin iinde
dolard.
Teknik bakmdan olduu gibi, fikir bakmndan da Cumhuriyet yeni bir ileri gazete olacakt. O vaktin
gazetelerinin ou gerici, hilafetiydi. Cumhuriyet fikrini yadrgyorlard. Genel olarak halkn da bu fikre
yanamadn sanyorlard. Onun iin hilfeti savunup Cumhuriyet fikrine saldryorlard. O vakit istanbul'da
Cumhuriyet dmanl o dereceyi bulmutu ki, btn dostlarm bana akntya kar gitmemeyi, gazetenin
adn olsun deitirmeyi salk veriyorlard. Fakat biz bu telkinlere kaplmadk, Cumhuriyet adnda srar ettik,
onun iin Cumhuriyet rejiminin avukatl bize kalyordu.
Aylarca sren hazrlktan sonra Cumhuriyet kt, lk saysn merak ve heyecanla makina-dan alp baktm
zaman, kaderimden o anda dp lebilirdim. Aylardan beri beraber altm arkadalar yetitirmek, onlara
yeni gazetecilii retmek iin harcadn emek boa gitmiti. O vakit gazeteler Arap harfleriyle kard. Ben
Arap harflerinin yeni teknie uymayacan hesaplayamamtm. Gazete hibireye benzemiyordu. Sonra
hatmz dzeltmeye altk. Fakat olmad. Nihayet Yunus Nadi, Ankara'da Yeni Gnde alan Kemal
Salih'i getirtti, o, gazeteye halkn alt ekil ve dzeni verdi, gazete bireye benzemeye ve ban
kaldrmaya balad. Bu ilk deneme benim iin baarszlkla sona ermiti.
Gazetenin Cumhuriyet adn tamas ve Cumhuriyet etrafnda yayn yapmaya balamas, istanbul
basnn artt. Bu kez, gazeteler, toplarn bize evirdiler: Cumhuriyet ad altnda bir diktatrle
gidileceine phe kalmadn sylyor, kamu oyunu Ankara'nn aleyhine evirmeye alyorlard. Fakat biz
eitli cephelerden hilfetin nasl rm ve km bir kurum olduunu kantlaryla ispat ediyorduk.
Memleketi yabanclara satm olan hanedan mensuplarnn artk bu topraklara dnemiyeceini sanyorduk.
Mill Kurtulu Savan halk kazanmt; milletin kaderini yine milletin eline vermek gerekti. Halk kan dkerek
kazand hkimiyeti artk asalak saray mensuplarna veremezdi. Yeni Anayasa, halk hkimiyetine
dayanyordu; halk hkimiyeti de ancak Cumhuriyet rejimiyle kurulabilirdi.
Bu sava byle devam edip giderken, ben geceli gndzl gazeteyle urayordum. Baka iler de
grmeye vakit bulamyordum. Oysa etrafmda nemli eyler oluyordu. Gazete iin balangta koyduumuz
10 biner lira sermaye yetmemiti. Bunu arttrmak gerekti. Sermaye nce 20 bin liraya, daha sonra 30, 40, 60
bin liraya kadar kt.
O srada Yunus Nadi Bey de Ankara'dan gelip Krmz Konak'a yerlemiti. Evini binann st katnda kurdu.
Birgn Yunus Nadi Bey beni yanna ard. Odann kapsn kapatt ve ieriye kimsenin braklmamasn
tenbih etti. Sonra yumuak bir sesle sze balad :
Zekeriya, dedi, gryorsun ki, gazeteye konan sermaye 60 bin liray buldu. Bundan sonra da daha ne
kadar paraya ihtiya olacan bugnden kestirmek mmkn deil, istersen sana sermayeni vereyim, daha i
kopmadan ekiliver. Ne dersin?
Teekkr ettim ve teklifini kabul ettim. Cumhuriyet gazetesiyle bam kestim. Bu, Yunus Nadi Bey'in bana
yapt son byk iyilikti.
Yunus Nadi, namuslu bir gazeciydi. Ben onun hayatn Selanik'te Rumeli gazetesinde bayazarlk yapt
zamandan beri adn adm izlemitim. Mtevazi ve dzgn bir hayat vard.
ittihatlar zamannda mevki ve nfuzu bykt. O vakit istese her trl imtiyazlardan faydalanabilir, en
yksek mevkilere kadar kabilirdi. Fakat o gazeteci kalmay tercih etmi, servet ve mevki gzn
kamatrmaya yetmemiti. Sdece gazeteci olarak kalm ve yle yaamt. Mill Kurtulu Sava sralarnda
da Ankara'da Yeni Gn adnda bir gazete kararak yoksunluk iinde Kurtulu Savana hizmet etmiti.
Amerika dn Ankara'ya gittiim zaman onu yine gazetesinin ban-

da bulmutum. Bir hann iki odasna snmt, gazetesini orada karyordu. Evinde doru drst eya bile
yoktu, Btn teki mebuslar gibi o da harp yllarn yoksunluk ve sknt iinde geirmiti. Sevimli, babacan bir
adamd. Etrafna ve beraberinde alanlara kendisini sevdirmiti. Hepimiz ona bir baba gibi sayg gsterirdik.
imdi Cumhuriyet oullar Nadir Nadi ve Doan Nadi'nin elindedir. Evltlar byle zengin bir mirasa
konmulardr. Cumhuriyet gazetesi bu iki gencin elindedir. Bu genler gazeteye bamsz ve tarafsz bir
kiilik vermilerdir. Hatt birok bakmdan Cumhuriyet gazetesi imdi ileri gruplarla ibirlii yapmaktadr.
RESML AY
HRRiYET VE DEMOKRAS SAVAI OSMANLI BANKASINI BEKLEYEN TRK ASKERi MUSTAFA KEMAL'N
BANA CEVABI STKLL MAHKEMELER -^ PARKTA TEVKF ANKARA HAPSANESNDE BEN
ASACAKLAR SNOP'A SRLM SRGNDE STANBUL'A DN NZIM HKMET VE
ARKADALARI PUTLARI YIKIYORUZ HARF DEVRM RESML AY KAPANIYOR.
Resimli Ay gazetecilik hayatmn en nemli -ve merakl dnemini tekil eder. Cumhuriyet gazetesinden
ayrldktan bir sre sonra, 1924 sonlarnda, stanbul'da Resimli Ay adnda aylk bir dergi kardm, O
zamana kadar Trkiye'de yle bir dergi karlmamt. kan dergiler daha ok sahiplerinin fikirlerini yaymak
yada kaprislerini beslemek iin yaynlanrd. Okur ile, halk ile, halkn hayat ve ihtiyalaryla ilgilenmezdi. Bu
nedenlerle dergiler halktan uzak ve halkn stnde kalr,
satlar iki- bini gemezdi. Bu dergiler ne teknik, ne de yazlan bakmndan okura birey sylemezdi.
Resimli Ay hem teknik, hem ierik bakmndan Trkiye iin yepyeni bireydi. Gzel ve renkli bir kapak
iinde zengin ve merakl yazlarla dolu olarak kard. O vakte kadar dergiler nl imzalara dayanarak
yaamaya alrlard. Biz byk imza aramadk. Halkn sosyal hayatna nem verdik, yazlarn halkn hayat ve
istekleriyle ilgili olmasna dikkat ettik.
iarmz hrriyet ve demokrasi idi. Eski Amerikan Cumhurbakanlarndan Abraham Lincoln'un u szn
kendimize iar edinmitik: Halkn, halk iin, halk tarafndan idaresi... Demokrasinin en gzel ve en
kestirme tanm buydu. Biz bu demo'k-rasiyi benimsemitik. Memlekette de Mill Kurtulu Savandan sonra
byle bir demokrasinin gereklemesini istiyorduk.
Oysa Cumhuriyet iln edilmi olmasna ramen, memlekette hrriyet ve demokrasiye gidildiini gsteren
hibir iaret yoktu. Halka nem verilmiyordu. Kurtulu Savanda kanlarm ve canlarn verenler unutulmutu.
imdi bata bulunanlar, kendilerine bir saltanat kurmaya alyorlard. Halk yine ef aletiyle babaa
braklyordu. Ynetim banda yeni kar gruplar kurulmaya balamt. Bunlar ynetimdeki imtiyazl
durumlarndan yararlanarak servet yapmaktan baka birey dnmyorlard. Bu gidi diktatrle, kt
politikacla, halkn smrlmesine yol aabilirdi. Bununla savamak, hereyin stnde halkn iradesini,
halkn karlarn hkim klmak gerekti. te Resimli Ay ' kardmz zaman tuttuumuz yol bu
olmutu.
Resimli Ay, daha ilk saysnda byk bir baar kazand. O vakte kadar hibir derginin grmedii derecede
sat yaptk. Geni bir okuyucu kitlesini kazandk. Resimli Ay geni halk ynlarnn dergisi oluverdi. Az
zamanda Resimli Ay yalnz fikir ve sanat evrelerinde deil, btn okurlar arasnda ad geen bir dergi
olmutu. Yazlarn ounu hayat arkadam Sabiha Sertel ile ben yazyordum. Dardan pek az yaz alyorduk.
Resimli Ay karncaya kadar hayli glklerle karlatk. Ben dergiyi yepyeni bir teknikle karmak
istiyordum. Fakat matbaada iilere bunu anlatmak kolay olmuyordu. Mrettiphane ustalar altklarndan
ayrlmak istemiyor, benim yapmak istediim yeniliklere kar geliyorlard, lk sayy istediim ekle yakn bir
biime sokmak iin m-rettiplerle bir ay uratm. Btn bir gn uraarak yaptm sayfalar ben
matbaadan ayrlnca bamrettip datyor, ertesi gn ben yeni batan uramak zorunda kalyordum.
Bamrettip yalvarrd :
Etme beyfendi, derdi. Benim sanatmla oynama. Beni arkadalarma rezil etme.
Onca yaplan ey arkadalan tarafndan ayp grlecek kadar glnt. Her yenilik byle direnmeyle
karlam deil miydi?
Br yandan da Resimli Ay da baladmz hrriyet ve demokrasi savann uyandrd tepkilerle uramak
gerekiyordu, istanbul basn, Ankara'ya ve Atatrk'e kar gelmekte devam ediyordu. Buyzden basn aa
yukar kontrol altna alnmt. Hereyi sylemek, serbest yazmak olanakszd. Fakat biz eldeki olanan en son haddinden yararlanmaya alyorduk. Halkn sefaletini belirtiyor,
yaay dzeyinin ykseltilmesi, fakirin zengine kar korunmas gerektiini savunuyorduk. Bunu hayattan
rnekler alarak gsteriyorduk. Mesel o srada suyu kesilmi bir eme yalanda geceleyen bir fakir ocuun
hayatn verdik.

Lozan anlamasna bakmayarak hl yabanc sermayenin memlekette temsilcisi olan Osmanl

Bankasnn imtiyazlarna dokunulmadm belirtiyorduk. Bu bankann kapsnda yabanc sermayeyi Trk
erine bekletmenin glnln anlatyorduk. En ok zerinde durduumuz sorunlardan biri de, Mill
Kurtulu zaferinin halka maledilmesini salamakt. Mill Kurtulu Savan, kadm-erkek btn
halkmzn elele vererek yaptn belirtiyorduk. Mili Kurtulu Sava kahraman adna
da bir mehul
asker antnn dikilmesini istiyorduk. nk Mill Kurtulu Sava gerekten btn halkn katld bir mill
savat, iisinden kylsne, memurundan askerine, kadnndan gencine kadar herkes Kurtulu Savana
katlmt. Kyl kadnlar cepheye omuzlarnda mermi tamlard. Bunun iindir ki, Mill Kurtulu Sava,
halkn emperyalistlere kar yapt bir mill savat. Halka hakkn vermek gerekti. Halk mehul asker
temsil ederdi. Her memleketten ok bizde bir mehul asker antna ihtiya vard.
Biz bu sava yaparken Akam gazetesinde Kl Ali imzasyla bize cevap veren bir yaz kt. Bu yazda Mill
Kurtulu Savan halkn deil, sdece Atatrk'n yapt ileri srlyordu. Ordunun ve halkn savaabilmesi,
ancak kudretli ve kabiliyetli bir komutana sahip olmasyla kabildir, deni 129
F. : 9
yordu, Atatrk olmasayd, halkn ayaklanmas bir-anlam tamazd. Mehul asker fikrini ortaya atp
bakomutann nemini azaltmaya almak, bir-nankrlk olurdu.
Bu yazy yazan Kl Ali, bir yazar deildi. Atatrk'n yaverlerinden biriydi. O srada Atatrk, Trabzon'da
bulunuyordu. Resimli Ayn ortaya att mehul asker fikrini orada renmi ve Kl Ali imzasyla kan
yazy dikte edip Akam gazetesine gndermiti. Bu yaz kt gn nl Trk yazar Ahmet Rasim
yanmda bulunuyordu. Ahmet Rasim Resimli Ayn devaml yazarlarn-dand. Haftada bir Babli'ye indike
bize de urard. Yazy okumamz bitince Ahmet Rasim Bey gzlnn altndan bana yle bir bakt :
Cevap verecek misin? dedi.
Sanmyorum, dedim.
Sakn ha... Yazy kimin yazd belli. Mustafa Kemal'le atmay gze almak gerekir. Bu da bugnk
koullar iinde delilik olur. Yazy hi okumam gibi davran.
yle yaptm. Fakat Mustafa Kemal de bize ve dergiye kar baka bir bask yapmad, hrriyetimize
dokunmad.
Bu, Atatrk'le ikinci atmamd. O da tabii bunu not etmiti. Bu yaz bize bir ihtard. Biz de o gnden sonra
dvamzdan vazgememekle beraber, yazlarmzda daha ihtiyatl olmaya altk. Zaten memlekette birbirini
izleyen olaylar da bunu gerektiriyordu. Mustafa Kemal'e kar savaanlar gnden gne gemi azya alyordu.
Bunlar ya el altndan yada aka Mustafa Kemal'e atyor, onu halkndan gznden drmeye alyorlard.
Benn o yazy o gnlerde yazm olmam onun phesini uyandrm olabilirdi.
Tam o gnlerde Dou'da bir de Krt isyan kt. Memleket iinde el altndan bu hcumlar krkleyen
emperyalistler ve zellikle ngilizler, Do-u'daki Krtleri isyana kkrtmlard. Bylece yeni rejimi iinden
ykarak Lozan Anlamasnda kaybettiklerinin intikamn almak istiyorlard. Lord Curzon, Lozan Konferansnda,
Siz bize kaplar kaparsanz, biz arka kapdan da girmesini biliriz dememi miydi? te imdi Anadolu'ya
arka kapdan girmeye kalkmlard. Diyarbakr'da balayan eyh Sait isyan bu kkrtmann sonucuydu. eyh
Sait, gya Krtlere hrriyet ve bamszlk istiyordu. Fakat gerekte onun iplerini idare eden Londra idi.
istanbul'daki geri basnn devaml hcumlar da bu isyan hazrlayan etkenlerden biri saylabilirdi. Onun iin
hkmet bu defa daha iddetli, daha esasl tedbirler almak zorunda kald. Hem isyan bastrmak, hem de onu
hazrlayan gerici muhalefeti susturup baz gazetelere gzda vermek iin isyan blgesinde skynetim iln
edildi. Ayrca biri Elz'da - ki sonra Diyarbakr'a geti - tekisi Ankara'da iki stikll Mahkemesi kurufdu.
Bu mahkemeler, Kurtulu Sava boyunca da dmanca hareketleri nlemek ve bastrmak iiyle
uramlard. Yerli isyanlarn ve dman kkrtmalarnn nne byle geilmiti. imdi yine ayni maksatla
faaliyete geirilmilerdi. Bu mahkemeler olaanst yetkilere sahipti. Faaliyetleri yrrlkte olan kanunlara
dayanmakla beraber, mahkemenin takdir hakk geniti. Mahkeme usulleri bir kenara atlmt, kararlar
sr'atle veriliyordu, ok defa da keyf oluyordu. Hatt bu yzden haksz yere ceza grenler de olmutu. Fakat o gnn koullar iinde bundan baka trl davranmak zordu.
stanbul'un bellibal gazete bayazarlar Diyarbakr'daki istikll Mahkemesine gnderilmilerdi. Bunlar
arasnda Tasviri Efkr gazetesi sahip ve bayazar Velit Ebuzziya, Vatan gazetesi sahip ve bayazar
Ahmet Emin Yalman, ayni gazetenin yazarlarndan Ahmet kr Esmer, gene bayazarlardan ismail Mtak
ve bakalar vard. Ahmet Emin, daha yoldayken, Adana'dan, Mustafa Kemal'e telgraflar gndererek
yalvarmaya balamt. Affedilirse, bir daha gazetecilik etmiyeceine sz veriyordu. Biryandan da
Diyarbakr'da bunlara yaplan muamele hakknda merakl ve korkun haberler geliyordu. Bunlar istasyonda

karlayan stikll Mahkemesi yeleri onlar nce bir camiye yerletirmek istemiler. Caminin ii hncahn
tutuklanan Krtlerle doluydu, le gibi kokuyordu, nefes almak bile zordu. Gazeteciler bunu grnce
rkmler. stikll Mahkemesi yeleri renk vermemiler. Burada yer yok diye gazetecileri alp yrmler.
Yolda Velit Ebuzziya'y ayaklarnda zincir, ellerinde kovalarla su tarken grmler. O vakit kendi akbetlerini
anlar gibi olmular. Fakat mahkeme yeleri bunlar bakann evine gtrm, onlar iki sofrasna davet
etmiler ve yolda gr dklerini kendilerine bir gzda vermek iin yaptklarn syleyerek kahkahalarla
glmeye balamlar. Ksacas aka yapmlar...
O gnlerde memelketin eitli yerlerinde gericiler ve rejim dmanlar tutulup stikll Mahkemelerine
gnderiliyordu. Memlekette bir terr havas esiyordu. Biz ne rejime dmandk, ne de dorudan doruya
gnlk politikayla urayorduk.
Onun iin bu frtnann bize kadar geleceini sanmyorduk, iimize devam ediyorduk.
Fakat birgn akamzeri eimle birlikte bir yandaki yavrumuzu alarak Glhane Park'na gitmitik. Bir aa
altnda yavrumuzu seyrederek konumaya dalmtk. Birden karmza bir polis dikildi ve beni Polis
Mdrlnden istediklerini bildirdi. Bu davetin nemini o anda anlamadm.
Peki, dedim, ocuu eve brakalm, gelirim.
Polis gld,
yle deil efendim, dedi. imdi beraber gitmemiz lzm.
O vakit anladm Terr bana kadar ulamt. Karm ve ocuumu parkta brakarak polisle birlikte mdrle
gittim.
Beni derhal bir odaya aldlar. Kapy kapadlar. Hibirey sormadlar, hibirey de sylemediler. Niin
tutulmutum, ne olacaktm, hibirey bilmiyordum. Biriki saat sonra beni odadan kardlar, Ankara'ya
sevketmek zere Haydarpaa istasyonuna getirdiler. Hl mehuller iindeydim. Ne yapmtm? Kusurum
neydi? Niin Ankara'ya gnde-riliyordum? Bunu polis de bilmiyordu.
istasyonda Cevat akir'le (*) karlatm. Onun da yannda bir polis vard. Onu da ayni trenle Ankara'ya
gtryorlard. akn akn birbirimize baktk. O da birey bilmiyordu. Mehuller iinde yaamak ne kadar
g... Kaderine sahip deilsin. Hibir tedbir alamazsn.. Ne yapacan bilemezsin. Akntya tutulmu bir
saman p gibi srklenip gidersin.
(*) Halikarnas Balks
133
Trende Cevat akir'le dndk tandk, mademki ikimizi birden tutmulard, u halde bu i, Cevat akir'in
Resimli Ayda kan bir yazsyla ilgiliydi. Resimli Ayn son saysnda Cevat akir'in Asker kaaklar nasl
aslr balkl bir yazs kmt. Cevat akir, bu yazsnda hapisane htralarn anlatyordu. O arada
hapisanedeyken grd olaylardan biri de asker kaaklarnn sehpaya gitmeden nce teki mahpuslara
kar tutumlaryd. Asker kaaklarnn giderken plprtlarm fakir mahpuslara vermeleri, Cevat'a dokunmutu.
Cevat bunu anlatyordu. Bu hikyenin o gnn olaylaryla uzaktan yakndan hibir ba yoktu.
Cevat akir'i bana o vakit Diken adnda bir mizah dergisi karmakta olan dostum Sedat Simav tantmt.
Bu gencin yksek renim grdn, birka yabanc dil bildiini, her alanda bana yardm edebileceini
sylemiti. Ondan sonra Cevat akir'le birlikte almaya balamtk.
Cevat akir, Abdlhamit'in nl paalarndan akir Paa'nn oluydu, ingiltere'de Oxford niversitesinde
renimini bitirmiti, ingilizce, Franszca, talyanca, ispanyolca ve Rumca'y anadili gibi biliyor ve bu dillerde
hem konuuyor, hem de okuyup yazabiliyordu. Fazla olarak Ltince de biliyordu. nl talyan airi Dante'nin
Cehennem adl eserini Ltince ezbere okur, sonra Franszca ve Trkeye evirirdi. Btn bu meziyetlerinin
dnda - iyi, kt - resim de yapard. ok zeki, ok bilgili, ok kabiliyetli bir adamd. Uzun boylu, mavi gzl,
sevimli bir insand. Fakat bandan byk bir kaza gemi, hapse dm, gerek ailesi, gerek toplum onu
kenara atmt. Hapisanede sekiz yl yattktan sonra verem olduu iin serbest braklrmt. Fakat ailesine dnemiyordu. nsanlarn yzne kmaya da cesaret edemiyordu. Zengin bir ailenin
ocuu olduu halde, isiz, parasz, kimsesiz kalmt. Birara Mevlevi tekkesine girerek ruhunu tedaviye
almt. Fakat yksek kltr olan bir adamn tekkenin dar erevesi iinde yaamas mmkn olamamt.
Aylardanberi i aryor, fakat kimseye bavurup derdini anlatamyordu.
Cevat akir, benimle tant zaman bu durumdayd. Trende zlyordu. Hapishaneden ktktan sonra
kendisine ilk kez gleryz gsteren bir retmenle evlenmiti. Yeni karsyla, yeni domu ocuunu arkada
parasz brakmt. Ayni zamanda Ankara'da stikll Mahkemesinde karlaaca durumdan korkuyordu.
Mahkeme Bakan Kel Ali (*) onu Afyon'dan tanyordu. Cevat'n bana gelen kaza orada olmutu. Kel Ali o
vakit Afyon Jandarma Komutanyd ve Cevat'n bandan geen kazay yakndan biliyordu. Kel Ali ona bu olay
hatrlatabilirdi ve o anda Cevap kalp sekte-.sinden dp lebilirdi. Cevat bu olay kutsal bir sr gibi saklyor
ve ondan sz etmekten kanyordu. Bu sr neydi? Niin bu kadar korkuyordu? Ben de srrn renmeye
cesaret etmiyordum.

te bylece madd ve manev zntler iinde bizi Ankara Polis Mdrlne gtrdler. Mdrlk, Vilyet
Kona karsndaki tek katl "Jcck bir binaya yerlemiti. Polis Mdr Di-lver, okul arkadamd.
Ondan suumuz hakknda Mgi alp aydnlanmay ve iyi muamele grmeyi Tumuyordum. Oysa Dilver o gn,
benimle karla(*) Ali etinkaya
mamak iin, grevi bana bile gelmedi. Bizi mdrln bodrum katna attlar. Buras penceresiz, havasz,
karanlk, rutubetli bir yerdi. Oturacak hibirey yoktu. Bu dar ve karanlk
bodrumda durmadan bir
aa bir yukar dolamak zorunda kaldk. Cevat, Dante'den iirler okuyor, bize bulunduumuz yeri
unutturmaya alyordu. Zaten biz de Dante'nin Cehenneminden bir ksede bulunuyorduk. Akam oldu.
Gelen giden, sorup aratran yok. Geceyi burada m geirecektik? Bizimle megul olan polis komiserine, bir
mebus arkadama telefon edip edemiyeceimi sordum. zin verdi. Genlik arkadam Trabzon Mebusu
Nebizade Hamdi'yi buldum, gelip beni grmesini rica ettim.
Yarm saat sonra geldi. Fakat Polis
Mdrlne giremedi.. Dardan seslenerek ne istediimi sordu. Bu, iyiye almet deildi. Bir mebus bile
yanmza sokulmaktan ekiniyordu. Kendisinden bir gece iin yatacak iki yatak gndermesini istedim. Gitti,
bir daha grnmedi. Gece saat ondan sonra bir baka mebus arkadan evine telefon ettim, ondan da iki
yatak gndermesini istedim. Yanm saat sonra iki karyola geldi, bodrumun bir kesine koyduk. Fakat
uyumak olanakszd, kidebir bodrumun kaps alyor, ieriye bara ara biri giriyordu. Kiminin gz
patlam, kiminin dileri sklm, kimi feryat iinde ieri atlyordu. Bunlar geceleyin sokaklardan toplanan
hrszlar ve serserilerdi. Bylece sabah bulduk.
Ertesi gn erkenden bizi iki andarma ile Ankara Hapisanesine gnderdiler. Buraya niin getirildiimiz
hakknda bize hl tek kelime sylenmemiti. Hl mehuller iindeydik. Hapisanede bizi ayrdlar. Beni kaatillerin bulunduu koua koydular. Kouta elli kadar mahpus vard. Kapdan girer girmez,
duvar boyunca sralanan yataklardan frlayan biri daha doru kotu ve boynuma sarlp,
Franszca bilir misin? dedi.
Bilirim, dedim.
Hemen kolumdan tutup yatana gtrd; ikram ikram stne,
Ben Trke bilmiyorum, aylardr kimse ile konuamyorum, gebereceim, dedi. Hapis iinde hapis...
Bu adam Ankara'nn biricik lokantasn yneten bir Franszd. Karaborsaclktan hapse dmt. Dil
bilmedii iin skntdan lyor, hapisa-ne ona bir cehennem oluyordu.
Yemek iin merak etme, dedi. Bana lokantadan yemek gelir. Burada kaldmz srece beraber yeriz.
Karyolam kouun aptesaneye yakn bir kesine koydular. Yatama oturdum. Etrafma yle bir bakndm.
Aptesaneden gelen koku, dayanlr gibi deildi. Etrafmda dertleebileceim, hatt konuabileceim kimse
yoktu. Onlarla ortak bir konum bulunamazd. Onlar di canilerdi, ben byle ha-pisaneye ilk kez den bir
tecrbesizdim. Parkta braktm eim ve ocuum gzmn nne geliyor, gzlerim yaaryordu. Ne
yapmtm? Bu ikenceye uramak iin nasl bir su ilemitim? Gn zntl ve kuruntulu, gece azap iinde
ve uykusuz geti.
Biryandan karanlk iinde kalmak beni zyordu. Ne olacam, niin geldiimi bilsem, bu kadar
zlmiyecektim. Gndzden hapisane mdr
:yoluyla arkadam Nebizade'ye tekrar haber gnderdim. Onun araclyla belki suumu renebilirdim.
Biryandan da arkada braktm yavrumla eimi dnyordum. Onlar da mehuller ve endie iinde
brakmtm. Aklma binbir ihtimal geliyor, fakat bir teselli yolu bulamyordum.
Gece herkes yatana ekilmi, ben de yatama uzanmtm. Biryandan aptesane kokusu, bir-yandan
kouun ar ve pis havas beni bouyordu. Kaatiller alak sesle yataktan yataa konuuyorlard. ou
kylyd. Bir tanesi yanndakine kyde bir kza tutulduunu, fakat kzn kendisine yz vermediini
anlatyordu :
Nihayet, dedi, birgn tarlaya giderken yolunu kestim, aa alna attm, iimi bitirdikten sonra kamam
ektim, karnndan vurup azndan 'jkarverdim.
Tylerim diken diken oldu. Korkmaya bala-<dm. Bu kaa tiller, klk kyafetime bakarak beni paral
sanabilirler, gece karanlkta param almak iin beni de ldrebilirlerdi. Artk sabaha kadar yatamda
dndm durdum.
Fakat sonra bu korkumda yanldm anladm. Bu hkmllerin ou, gerek kaatil deil, temiz ky
ocuklaryd. Cahillikle ellerinden bir kaza km, buraya dmlerdi, yi yrekli, saf insanlard. Benim
zlmekte olduumu grnce bana kar 'merhametli ve efkatli bir tavr aldlar, ilerime bakmak zere
emrime bir kyl ocuk verdiler. Be-*i avutmak iin de ellerinden geleni yapmaktan ekinmediler. Hatt bir

gece, (nc geceydi sanyorum) benim iin bir elence tertiplediler. Yataklar derleyip kouu bir salon
haline soktular. KoL
uun ba tarafnda dek ve yastklarla gzel bir oturma yeri yaptlar, beni bakeye oturttular. Mahpusun
biri tek telli bir sazla ky havalar ald. Trkler sylendi, ky oyunlar oynand. Ayrca eitli gln
numaralar yaptlar. O geceyi hi unutamam. Hele tek telli saz yreimi delmiti. O vakitten beri tek telli saz
dinleyemem. Ne zaman tek telli sazn inleyen sesini duysam, gzlerim dolar, alamakl olurum.
Cevat akir'i, benden ayr bir koua koymulard. Onun hli benimkinden de ktyd.. O da karsn ve alt
aylk yavrusunu geride parasz brakmt; ocuu da hastayd. Hapisanede kendini unutmu, ocuunun
derdine dmt. Hapisane mdr araclyla karsna telgraflar gndererek ocuunun salk durumunu
soruyor, fakat cevap alamyordu. Deli olacakt. Sonra rendik ki, mdr, telgraf paralarn cebine atyor,
telgraflar ;gndermiyordu.
Ertesi sabah erkenden arkadam Nebizde Hamdi geldi. Polis Mdrlne yatak gndereme-dii iin zr
diledi ve ne yardm yapabileceini sordu. Nebizde, btn genlik hayatmz beraber geirdiimiz candan
arkadamd. Mill Kurtulu Sava sralarnda mebus olmu, Trabzon'da istikll Mahkemesinde ye olarak
almt. Ankara istikll Mahkemesi yelerini de yakndan tanyordu. Kendisinden yalnz buraya niin
getirildiimizi renmesini rica ettim. Baka birey istemediimi syledim. Mehulden kurtulmak, aydnla
kmak istiyordum.
Nebizde, ertesi sabah erkenden geldi. Mdrn odasnda bulutuk. Surat askt. Yzme bakmaya cesaret
edemiyordu. Sanki sulu kendisiydi.
139 Kardeim, dedi, dn akam istikll Mahkemesi yelerini evime yemee ardm. Beraber yedik,
itik. Senin durumunu sordum. Sana kt bir haber getirdim ama, zlme sakn.
Merakm artt :
Syle bir an nce, syle ne syleyeceksen... Ban edi, gzleri dolu doluydu. Mrldanr
gibi dudaklarndan u kelimeler dkld :
Seni asacaklar kardeim.
idam hkmn yle de soukkanl eda ile veriyordu ki, aka ediyor sandm. Fakat durumun akaya gelir yeri
yoktu. Zaten btn almetler bunu gstermiyor muydu?
O gn sersem gibiydim. Uykusuz geen korkun ve kbuslu gecenin sabahnda yatama oturmu,
dnyordum. Btn kou uyuyordu. Ortalk daha karanlkt. Gzmn nne alt aylk yavrum, gen
karm geldi. Hayata doymadan ldreceklerdi beni. Bir sebep de yoktu. Bir su da ilemi deildim. Bir
hizmet karl olarak da bu fedakrla katlanmyordum. Byk bir hizmet etmi olsaydm, belki teselli
bulacaktm. Fakat bir hi iin ldrlyordum. Bu karanlk dnceler iinde dalmm, gzlerimden yalar
akyordu.
Birden kaln bir ses beni ryadan uyandrd.
Ne oluyor delikanl? Ne alyorsun?
Bu, karmda oturan Manisal bir istikll Mahkemesi hkmlsyd. O da sabah erkenden uyanm,
yatanda dnceli dnceli tebih ekiyordu.
Nasl alamam, dedim. Beni asacaklarn rendim.
Gld :
140 Seni asacaklar diye zlme, hakknda henz verilmi bir hkm yok. Oysa ben hkm yedim. Beni
imdi, bu sabah asacaklar. Bak alyor muyum ?
Gerekten bir saat sonra geldiler, bu adam alp gtrdler. Bir daha da dndn grmedik.
Gecelerimiz hapisanede byle uykusuz ve kbuslu geiyordu.
nc gnn sabah erkenden, iki jandarma, ellerimiz kelepeli olarak bizi mahkemeye gtrd. Nebizde
koridorda bizi bekliyordu. Yanma sokuldu. Karar kt ama, zlme, hereyin aresi bulunur diyordu. Oysa
istikll Mahkemesi radikal hkmler veriyor ve hkmler derhal yerine getiriliyordu. Teselli verecek hibirey
yoktu.
Nihayet mahkemeye ktk. kimizin de maneviyat bozuktu. Ben Cevat'a arkadamn getirdii kt haberi
sylememitim. Fakat o, Mahkeme Bakannn kendisini tanmasndan korkuyordu. Mahkemede savclk
devini yapan Reit Galip de o gnk durumaya gelmemiti. Oysa Reit Galip benim arkadamd. Hakkmda
mahkemeyi aydnlatabilirdi. Demek ki, durumamda bulunmamak iin o da yerini Necip Ali adnda baka bir
savcya brakmt. nce beni sorguya ektiler. Mahkeme Bakan Kel Ali sonra Cevat' kaldrd :
Adnz?
Cevat.
Babanzn ad?
akir.

Kel Ali bir an duraklad :

Efendim? Cevat akir mi?
Evet.
Yani u Afyon hikyesinin kahraman Ce-vat m?
Cevat bir sendeledi ve bir kle hlinde san dalyeye kverdi. Korktuu bana gelmiti. Kel Ali onu
tanmt.
Mahkeme Bakan birdenbire sinirlendi, elinf bana uzatarak:
Beraber alacak baka arkada bulamadn m? kn dar! diye bard.
Biz karken, bakan, be gn sonra savunmamz yapmak zere hazrlanmamz bildirdi.
Duruma, biz hibirey sylemeden sona ermiti. Neyi savunacaktk? Suumuz neydi? Hl bilmiyorduk.
Hapisaneye dnnce kapda Ata elebi adnda bir genle karlatk. Mersin'de Doru Sz gazetesini
karan bir komnistti. O bizden bir sre nce gelmi, durumas sona ermiti. Kararn verilmesini bekliyordu.
Bizim hapisaneye geldiimizi renince bulumak zere kapda beklemiti. Sevimli, candan bir genti.
Mahkemenin ve hapisanenin btn usul ve detlerini biliyordu. Bize de bildiklerini anlatt :
Buras bir cehennemdir, bir salhanedir, diye balad, istikll Mahkemesine getirilenlerin yzde doksan
ldrlr. Durumalara hzl baklr, uzun uzadya hukuk kurallarna, kanun hkmlerine baklmaz.
imdiye kadar kurulan gelenee gre, sanklar hapisaneye geldiklerinin hemen ertesi gn mahkemeye
gtrlr, ilk sorgular ayakst, ksaca yaplr. Sonra, savunma iin bir gn bildirilir. Eer mahkeme, sizi
savunma iin bildirilen gnden nce arrsa, hakknzda idam hkm verilmi demek. Sreyi uzatmakta
fayda yoktur. Yok
gnnde anlrsanz, durumunuz pheli demektir. Mahkeme daha bir karara varmamtr. Savunma gn
sonraya braklmsa, kurtulduunuza, iarettir. nk mahkeme aceleye lzum grmyor demek...
Ata elebi bu gelenee gre, kendi durumunu, da yle anlatt:
Beni savunma iin bildirilen gnde ardlar. Durumam bitti. Fakat karar bildirmediler. Endie ve znt
iinde geri dndm. Beni Hapisane mdrlnn henz yeni yaplan ve daha svas bile tamamlanmayan
binasnda st katta bir odaya kapamlard. Yapayalnzdm. Merak ve zntden uyuyamyordum. Bir gece
ge vakit merdivenlerde ayak sesleri belirdi. Kulak kabarttm. Jandarmalar geliyordu. Demek hakkmda idam
karan verilmiti. Beni asmak iin almaya geliyorlard. Yatamdari frladm. Bunlara teslim olmamaya ve
kendikendi-mi ldrmeye karar verdim. Beni ldrmek zevkini onlara vermiyecektim. Karanlkta tra
takmnn bulunduu pencere kenarna doru ilerliyordum. Jandarmalar kapy dvmeye baladlar. Amadm.
Fakat telm artt. Pencere kenarna yaklatm. Jileti alp kollarmn damarlarn kesecektim. Bu arada
jandarmalar kapy zorladlar, kap ardna kadar ald, yanlannda sivil kyafette, uzun boylu bir adam vard.
Lmbay yaktlar. Bir de ne greyim? Karmda Tanin gazetesi bayazar Hseyin Cahit. Meer onu da
benim odaya getiriyorlarm. Btn bu grlt oymu... Ama i biraz daha. gecikmi olsayd, imdi beni
aranzda grmiyecek-tiniz.
Ata, bu ackl hikyeyi kahkahalarla anlatp szn yle bitirdi :
Dikkat edin. Size bildirilen savunma gn ne gndr? Sizi o gnden ya nce, ya sonra aracaklar.
Usl budur. Eer sulu bildirilen gnden nce arlrsa idam, sonra arlrsa beraat demektir. Ben hafif
kurtuldum, imdi rahatm.
Bizi savunmamz iin belirtilen gnden iki gn nce ardlar. Artk btn umutlarmz suya dmt. dam
karan almaya gidiyorduk. Zaten Ce-vat akir ilk gnden beri ktmserdi.
Bu herif, Afyon'da beni ldremedi. imdi eline dtm, mutlak beni asar, diyordu.
te mahkemeye bu perian ruh hli iinde gittik. Mahkemede savc ilk kez suumuzu anlatt. Memlekette
isyan bulunduu bir srada, askeri isyana tevik edici yaz yazmz. Hem de bunu bilerek ve kastl olarak
yapmz. nk ikimiz de yksek renim grm uurlu insanlarmz. u halde Ceza Kanununun falan filn
maddesi gereince...
Memlekette isyan varken (Dou'da eyh Sait isyan vard) biz askeri isyana tevik etmitik! Hani rdek
hikyesi kadar gln birey. Fakat istikll Mahkemesi olaanst gnlerin mahkeme-siydi. Burada mantk
aranmazd.
Gya kendimizi savunur birka sz ettik. O kadar umutsuzduk ki, kendimizi ciddi biimde savunmaya bile
lzum grmyorduk. Karar nceden verilmiti, ne sylesek botu.
Biz szmz bitirir bitirmez mahkeme yeleri aralarnda grmeye bile lzum grmediler. Kel Ali, kararn
hemen okunacan syledi. Savcnn

syledikleri kelimesi kelimesine tekrar ediliyordu. Ceza Kanununun falan ve filn maddeleri gereince der
demez, biz arkasndan idam kelimesinin gelmesini bekliyorduk. Fakat hayr... Hkm sene kalebentlikti.
Birdenbire kurtulmu gibi sevindik. Benim srgn yerim Sinop, Cevat'nki ise Bodrum idi. U yl buralarda
srgn haya yaya-caktk. Birdenbire deimitik. Maneviyatmz ykselmiti. lmden kurtulmutuk.
Dnp Bakana sordum :
Srgn ehirde serbest olarak m, yoksa kalede kapal olarak m geireceiz?
-ehirde serbest olacaksnz.
Kollarmz sallaya sallaya mahkemeden ktk. Bir arabaya bindik. Sevine sevine hapisane-ye dndk.
Hseyin Cahit'le, Ata elebi bizi kapda merakla bekliyorlard.
Ne oldu, nasl geti? dediler.
Dars sizin banza, dedik.
Ne o beraat m ettiniz?
Hayr, sene kalebent cezas verdiler. lm beklerken sene kalebent cezas bize
yle hafif gelmiti ki, onlara da ayni cezann verilmesini diler olmutuk.
Hseyin Cahit hapisaneye bizden bir gn sonra getirilmiti. O bizim kadar fena artlar iinde deildi. Koua,
di hkmller arasna konmamt.
Hseyin Cahit, Ankara'daki dostlar aracl-yle mahkeme zerinde etki yapm ve hakknda verilecek hkm
nceden renmiti. Onu sene iin orum'a sreceklerdi. Bu bilgiyi edindikten sonra znts kalmamt.
Nasl olsa bu srgn hayat yl srmez diyordu, O bizim gibi lmle
F. : 10
karlamad iin neeli ve cesurdu. Gerekten de-sonra orum'a gitti.
Hkm yedikten birka gn sonra srgn yerlerimize gitmek zere yola karldk. Ben stanbul yoluyla
Sinop'a gittim. Cevat karadan, ehir ehir dolaarak Bodrum'a gtrld, istanbul'da Polis. Mdrlnde
eimle grmeme izin verdiler. Dergi, onun ynetiminde kmaa devam ediyordu. Ertesi gn yanmda
polislerle Sinop'a hareket ettim. Sinop'ta beni dorudan doruya savcya teslim ettiler. Savc, hkm
kalebentlik olduuna gre, beni kaleye hapsedeceini syleyince, tokat yemi gibi sersemledim. Tekrar
hapse girmeye tahammlm yoktu. Savcya, Mahkeme Bakannn bize ehirde serbest gezeceimizi
bildirdiini syledim, inanmak istemedi. Bunun zerine bir'kez de valiyi grmek istedim. Vali Zahmettin Bey
adnda biriydi. Beni bir misafir gibi karlad. Karsna oturdum, kahve smarlad. Durumu rendikten sonra
savcya Ankara'ya telgrafla hkmn nasl yerine getirilmesi gerektiini sormasn syledi ve Cevap gelinceye
kadar Zekeriya Bey benim misafirim olacaktr dedi. Savc, telgraf ekmek zere ayrld. Vali yerlilerden birini
artt, beni evinde misafir etmesini istedi. Vali bekr bir adamd, beni evinde misafir etmesi mmkn
deildi. Evinde misafir olacam adam ehrin zenginlerinden biriydi. Beraberce evine gittik. Gzel bir akam
yemei yedik. Ben gelecek cevaptan emin olduum iin artk zlmyordum. Yemekten sonra odann
sokaa, bakan cumbasna ekildim, dinleniyordum. Derken kap alnd. Pencereden bam uzatp baktm, bir
polis. Bir anda dnya bama ykld. Demek Mahkeme Bakan beni aldatmt. Ankara'dan olumsz cevap gelmi ve beni .hapse atmak zere polis gndermilerdi. Ev sahibi gidip kapy at, sonra, yukar
gelerek beni vali beyin davet ettiini bildirdi. Kalktk, beraberce valinin evine gittik. Meer, poker masasnda
drdncleri eksikni... Beni onun iin armlar...
Sinop gzel, irin, sevimli, kk bir vilyet merkeziydi.. Fakat cansz bir ehir... Derin bir sessizlik iinde
yaayan bir ehir... Sokaklarnda ne bir araba, ne bir motor sesi, ne bir insan kalabal. Hatt sokaklar
sevimli lklaryla dolduran ocuklar bile grnmyor. Sanki ahalisi boaltlm bir sava ehri.. ars var
denemez. nnde dnyann en gzel koylarndan biri yatyor. Prl prl, fakat sessiz, hareketsiz bir deniz...
Ne bir vapur, ne bir motor, ne bir sandal... ehirde gidilebilecek hibir yer yok. Ne bir kahvehane, ne bir
sinema, hatt ne de kk bir park... Yni burada insanlar yaamyorlar. Gndzleri nerelerde altklar ve
ne yaptklar belli deil... Hayatlarn nasl kazanyorlar, anlalmaz. ehrin yksek memurlar geceleri bir evde
toplanp kt oynuyorlar. Bu, onlarn tek elencesi.
Sinop'a iki srgn daha getirdiler. Bunlardan biri Terakki Perver Cumhuriyet Partisi kurucularndan Fethi Bey
adnda bir eski subayd. Suu bu partiye mensup olmakt. Son derece kibar, nazik, efendi bir adamd. Ailesi
ile birlikte Sinop'a yerleti. Arada srada nefes aldn yer, bu evdi. Bu aileyle birlikte olduum srece
kendimi stanbul'da sanrdm.
kinci srgn, Kmil engin adnda bir Krt beyi idi. eyh Sait isyan yznden tutulup buraya
gnderilmiti. Bu gen Krt beyi 30 yalarnda, uzun boylu, mavi gzl, gzel bir adamd, isvire'de renim
yapm, az ok kltr sahibi biriydi. Diyarbakr vilyetinde yetmi kyn sahibiydi... Bu kyler arasndaki yol
ve kprleri bile kendisi yaptrmt. Asayii bile o salard. Bu kylerde yaayan btn Krt kylleri onun

kleleriydi. Memleketin en zengin adamlarndan biri saylabilirdi. Yllk gelirinin birka yzbin sar altn olduu
bilinirdi. Sinop'un zenginleri bu delikanly ele geirmek iin hibir frsat karmyorlard. Hele gelinlik kzlar
olanlarn gz onun zerindeydi. Geceleri gidecek yer olmad iin ya valinin, ya zenginlerden birinin evinde
toplanlyordu. Bizler oyun oynamazdk. Fakat bizim kaderimizi elinde bulunduran savc, Krt derebeyinin
kesesine gz koymutu. Onu da zorla oyuna katp soymaya alrd.
Haftada bir vapur gelir, postay getirirdi: O gn ehrin tek hareketli gnyd. Vapur bizlere istanbul'un
kokusunu getirdii iin erkenden sahile iner, heyecanla vapuru beklerdik. Vapur bazan gecikir, bizler de
geceyarlarna kadar sahil boyunda srnr dururduk.
Bu cansz, bu hareketsiz ehirde hayatmn bir-buuk yln ldrdm. Sonra genel af kt, cezam
doldurmadan stanbul'a dnebildim.
Sinop'ta kaldm sre iinde eim dergiyi karmaya devam etti. Biryandan evi ve ocuklar idare etmek,
biryandan da hepimizin hayatn kazanmak grevi, onun omuzlarna yklenmiti. Bu deerli yardmndan
dolay ona borlu olduumu burada minnetle anmak isterim.
Cevat akir'e gelince, af ktktan sonra da o Bodrum'da kalmay tercih etti. Orada bir balk kzyla evlendi.
Cevat akir, Bodrum'da oturduu srece memlekette narenciye bitkilerinin geliip yaylmasna hizmet etti.
Bugn birok narenciye trlerinin ilk yaratcs odur. Sonra kendisini romancla verdi. Anadolu kylsn,
Bodrum balklarn ve Ee Denizim anlatan ok deerli eserleri vardr. Yalnz adn deitirdi ve Halikarnas
Balks takmaadn ald. Gazetecilik ve edebiyat leminde bu adla tannr. imdi Izmirde'dir ve genler
tarafndan ok sevilip saylan deerli bir yazar olmutur.
Sinop'tan dnnce ilk iim yaynlara kuvvet vermek ve bunlar geniletmek oldu. Eim, ben bulunmadm
sre iinde gemiyi batmaktan kurtarmt. Fakat artk yayma yeni bir hz vermek gerekti.
NZIM HKMET
RESML AY'DA BRL NZIM'IN ARKADALARI PUTLARI YIKIYORUZ NZIM VE ABDLHAK
HMT ORHAN SELM
Nzm Hikmet'i ilk kez 1927'de stanbul'da tandm. O vakitler Resimli Ay karyordum. Dergide zamann
birok edip ve yazaryla ibirlii yapyordum. Nzm da Sovyetler Birliinden yeni dnmt, isizdi.
aryordu. Fakat basnda kimse ona i vermeye cesaret edemiyordu. Zaten o zamanlar byk bir air olarak
da henz tannm deildi. O vakte kadar basnda iiri kmam, ad duyulmamt.
Bir gn Nzm'n ok eski arkada ve Trkiye'nin tannm yazarlarndan Vl Nurettin (V -N) beni ziyarete
gelmiti. Konuma srasnda N-zm'dan sz at. Onun ok byk bir air olduunu, fakat hi bir yerde i
bulamadn anlatt. Nzm yanma alp beraber almamz nerdi.
Vl Nurettin, Nzm'm ocukluk arkadayd. Mill Kurtulu Sava srasnda beraberce Anadoluya gemi, sonra da birlikte Moskova'ya giderek orada okumulard.
1924'te memlekete dndkleri zaman Vl komnistlikten ayrlm, fakat Nzm'la dostluunu srdrmt.
Nzm ise, bir parti yesi gibi faaliyetine devam etmi, birara polisin elinden kurtulmak iin zmir'e snm,
fakat sonra gyaben onbe yla mahkm olunca soluu tekrar Sovyetler Birlii'nde almt.
1927'de tekrar vatana dnnce ilk ii Vl'y bulmak olmutu ve onun yardmyla kendisine bir i bulmaya
almt.
Konutuumuzun ertesi gn Vl, Nzm' Resimli Aya getirdi. Nzm' ilk kez gryordum. Uzun boylu,
san kvrck sal, mavi gzl, san kal, ok sevimli ve gzel bir genti. lk bakta insan kavrayan bir hli
vard. Mtevazi, utanga ve ekingen bir gen izlenimini veriyordu. Selmlatk-tan sonra iki elini gbeinin
stnde balayarak karmdaki koltua oturdu. Grcye km gelin gibi sklyordu.
Vl, Nzm'm nasl byk bir air olduunu anlattka Nzm utancndan ban yere eiyor, yzme
bakmaya cesaret edemiyordu. Yalnz ara-dabir gz altndan beni szmekten kendini alamyordu. O gn
Nzm'm Resimli Ayda almaya balamasn kararlatrdk.
Nzm Resimli Aya tayfasyla beraber gelmiti. Eski yeni ne kadar solcu arkada varsa, peyk gibi etrafnda
dolar, hemen hergn matbaaya urarlard. Bunlar iinde zellikle biri, ie gelir gibi elinde antasyla her
sabah benimle beraber matbaaya gelir, benim alma odamda ke-deki koltua oturur, akama kadar
yerinden kmdamazd. Bu sre iinde hibirey yapmaz, hatt konumaz, sadece bir dedektif gibi benim almam izlerdi.
Bir polis olabilirdi. Fakat deildi, man-l bir komnistti. Nzm'n deniz okulundan arkadayd. Fakat nedense
Nzm'n odasna gitmez, benim odamda oturmay tercih ederdi.

Bu gencin ad Kerim Sadi idi. Boazii'nde bir tepede, kck bir evde yapayalnz yayordu, insanlarla ve
hayatla btn balarn koparmt. Orada, bulduka Marksizm'e ait kitaplar okur, aklnca yeni teoriler yaratr
ve kk kitapklar hazrlard. Garip, melankolik, sessiz bir adamd.
Birgn durup dururken, Nzm'n kar odadan ktn grr grmez yay gibi yerinden frlad, altndaki
koltuu kapt gibi Nzm'n ze'ri-ne frlatt. O srada Nzm merdiven bana gelmiti. Koltuk zerine
dm olsayd, Nzm tepetak-lak merdivenden aa yuvarlanacak, belki de kolu baca krlacakt.
Nzm bu beklenmiyen saldrya kar sesini" karmad. Kerim Sadi de birey sylemedi. Kerim Sadi'yi
kzdran neydi, anlalmad. Yalnz utancndan antasn alp kt, bir daha da grnmedi.
Nzm'n Resimli Aya getirdii ikinci arkada Nizamettin Nazif'ti. O da delidolu bir genti. Resimli Aya
devama balad gnlerde Kara Davut adnda tarih bir roman karmt. Bu roman ile dalar yaratm
gibi vnr dururdu. Her gn matbaaya gelir, Nzm'n alt odada yksek sesle, nutuk verir gibi konuur,
benim odama, arada srada urard. Gazetelere tarih tefrikalar yazarak geinirdi.
Birgn Nzm'n alt odaya gittim. Baktm Nzm, Nizam ve Nail adndaki Nzm'n yermeye alt gen, birer masaya oturmular,, harl harl bireyler yazyorlar. Benim odaya girdiimi
farketmez gibi davrandlar, ileri aceleymi; gibi habire yazyorlard.
Ne oluyor, ocuklar, dedim, nedir bu faaliyet?
Roman yazyoruz, dediler.
Meer Nizamettin Nazif, gazetelerden birine-bir haftalk tefrika yetitirmek zorundaym. Romann bir haftalk
konusunu arkadalanna anlatm, sonra o konuyu e ayrp herbirine bir ksmn yazmasn emretmi.
nn ayr ayr yazd ksmlar birletirilerek gazeteye bir haftalk tefrika hlinde gnderilecekmi.
Birgn de Niztamettin Nazif'i devlet adamlarndan biriyle grmeye gndermitim. Uzun bir demele geldi.
Bu deme gazetede knca, demeci veren devlet adam derhal yalanlad. Nizamettim Nazif'e iin aslm
sorduum zaman u cevab aldm:
Sanki kendisiyle grseydim, bundan daha iyi mi deme verecekti?
Belli ki, adamla grmemi ve demeci masa banda yazmt.
Nzm'n bize tantt arkadalarndan biri" de Ziya Hilmi idi. Nzm ve Vl Nurettin, Bolu'da retmen
olarak bulunduklar sralarda bu genle tanmlar. Ziya Hilmi orada arceza mahkemesi bakamym. Ziya
Hilmi de komnistti. Arbal, sakin grnl, samim bir adam izlenimi veriyordu. Marksizmi iyi biliyordu.
Fakat komnistlii yznden devlet dairelerinde alamaz olmutu. Becerikli bir adamd. Akl her ie yatard.
Elindem
_ 153 _
her i gelirdi. Bize her geliinde baka bir ite olduunu renirdik.
Sonra, aklnca Trkiye Komnist Partisine para bulmak hevesine kaplmt. Ona gre, Trkiye Komnist
Partisinin paras yoktu. Bu yzden gere-.i gibi alamyordu. Para bulmak iin de vaktiyle Stalin'in
bavurduu sylenen yolu denemek fikrindeydi. Sylentilere gre, Stalin, partisine para salamak iin banka
soymam myd? Ziya'ya gre, bu uurda herey meru idi. Maksat vastay meru klar tezini
savunuyordu. Bu dnce, onu eitli maceralara att ; sonunda eroin yapan bir atlye at ve orada yanarak
ld.
Nzm her sabah erkenden iine gelir ve muntazam alrd. Biryandan da odasnda aa yukar dolaarak
iir yazard. Sonra gelir yazd iiri bize okurdu.
Akamlan mutlaka birimizin evinde, fakat da-^ha ok bizim evde, toplanrdk. Bu toplantlar birer edebiyat
olay saylabilirdi. nk bu samim toplantlarda iirler okunur, mzik dinlenir, tartmalar yaplrd. ok kez
Nzm, yeni bir sanat ve iir anlay ortaya atar, bunun zerinde ateli tartmalar yaplrd. O gnler
hayatmzn en mutlu, en ; yaratc dnemiydi. Akam tartmalar, ertesi gn iin bizlere yeni hamleler
yapma hzn verirdi.
Nzm, daha ok komnizmi yaymak ve etra-fndakileri komnizme kazanmak meraklsyd. Onun iin
tartmalarn en nemli ve devaml ko--Tiusu komnizm'di. Bu konu, Peyami Safa'y ileden karyordu.
Peyami, ok zeki ve ok kabili-.yetli bir genti. O srada Fatih-Harbiye romamyla edebiyat leminde dikkati ekmiti. Nzm, onu dvaya kazanmaya ok nem veriyordu. Onun btn
itirazlarna ve hrnlklarna bir peygamber sabryla katlanr, onu inandrmaya alrd. Fakat Peyami, zeki
olduu kadar da kt ruhlu bir adamd. ok iki ier, hatt esrar kulland bilinirdi. Bu bakmdan da Nzm'n
tam zdd bir tipti. N-zm'n evresinde yaratt etkiyi kskanr, onun ak dediine mutlaka kara derdi. Nzm'
kskanyor, onun etkisine dmekten korkuyordu. Btn bunlara bakmyarak, Nzm onu kazanmak umudunu
brakmak istemiyordu.
Peyami de tersine, Nzm' komnizmden caydrmaya alyor, fakat bu abasnda yalnz kaldn grdke
deliye dnyordu. Bu karlkl tartma aylarca srd. Sonunda Peyami, faizmi seti ve bizlerden ayrld. O

tarihten sonra da ateli bir antikomnist kesildi ve btn mr boyunca faizme hizmet etti. Komnizme ve
komnistlere iddetli hcumlar yapt. Hele Nzm'a ve bizlere kar uydurmad iftira, yapmad jurnalcilik
kalmad.
Nzm, Peyami'yi kazanmaya alrken en candan arkada Vl Nurettin'i kaybetti. Nzm, ocukluktan beri
Vl ile beraber bym, beraber yetimi, Anadolu'ya beraber gemi, Moskova'da beraber okumutu.
Vl'nn komnizmden uzaklamas Nzm'a ok dokundu. En beendii deerli dostunu kaybetmiti. En
sevdii arkadam kendi yanndan ayrlm grmeye gnl raz olmad. Bu zntnn etkisiyle biriki iir yazd.
Bunlardan biri, kendisinin de en ok beendii ve o vakitki iirleri iinde belki de en gzeli olan Kerem Gibbdir. Bu iirde Nzm, yle der:
O diyor ki bana,
Sen kendi sesinde kl olacaksn, ey,
Kerem
gibi
Yana
Yana
Ben diyorum ki ona
Varsn kl olaym
Kerem gibi
yana
yana
Ben yanmasam,
Sen yanmasan,
Biz yanmasak
nasl
kar
karanlklar
aydnla
Nzm, gene en gzel iirlerinden biri olan Salkm St de bu ruh hli iinde yazmtr Bu iirinde
Nzm, Vl'nn saflardan uzaklamasn yle anlatr :
Birdenbire,
ku gibi,
vurulmu gibi
kanadndan
Yaral bir atl yuvarland atndan.
Atndan dp seferi yarda brakan adam, Bl'dr.
Bu olay Nzm' ok zmekle beraber, Vl yanmzdan ayrlmad, toplantlarmz brakmad. Nzm'a olan
samim dostluunu bozmad. Yalnz aralarnda artk bir uurum vard.
Resimli Ay dnemi Nzm Hikmet'in en yaratc, en sava dnemidir. Btn mr boyunca bu savaa
devam eden Nzm, diyebilirim ki, bu savan zevkini en ok o zaman tatmtr. Onun iindir ki, Nzn,
hayatnn bu dnemini her vakit heyecan ve seygi ile anmtr.
Nzm o dnemde her gn bir devrimci iirle ortaya kyor ve her iiri bir bomba gibi patlyordu. Edebiyat
lemi akna dnmt. Bu iirler, yalnz sanat evrelerinde deil genlik ve geni halk ynlar arasnda da
derin etkiler yaratyordu. Nzm, gnn adam oluvermiti. iirleri ardarda Resimli Ayda kyor, kitap
hlinde baslyor, azdan aza, elden ele dolayordu. O zaman edebiyat lemini altst eden kitaplarndan
bazlar unlardr :
835 Satr, Jakond ile Siyau, ler, Sesini Kaybeden ehir, Benerci Kendini Niin ldrd?,
Gece Gelen Telgraf, Kanma Mektuplar, eyh Bedrettin Destan ve bakalar...
O dnemde en ok beenilen iirleri, Kerem Gibi ve Salkm Stten sonra Bahri Hazer, Gnei
ienlerin Trks gibi hem lirik, hem de devrimci olan iirleriydi. Bunlar o zaman pla da alnm, evlere,
kahvehanelere kadar girmiti.
ATATRK VE NZIM HiKMET
Nzm'n n gnden gne yaylyor, ziyaretileri ve hayranlar oalyor, herkes ondan sz ediyordu. n,
sonunda Mustafa Kemal'e kadar ulat. Mustafa Kemal'in istanbul'da bulunduu bir srada, bir akam
Dolmabahe Sarayndaki sofrada Nzm'n ad geer. Hazr bulunanlar Nzm'dan hayranlkla sz ederler.
Kendisine Nzm'n amzn en byk Trk airi olduu sylenir. Merak eder. Bir iirini dinlemek isteini

gsterir. Nzm'n iir plklar getirilip alnr. Mustafa Kemal dikkat ve hayretle dinler. Sonra, Bu air sizlere
benzemiyor der. Ve Nzm' getirtip iirlerini onun kendi azndan dinlemek arzusuna kaplr. Bu airi bulup
getirsinler emrini verir.
Fakat vakit geceyarsn gemitir. Telefonla Kadky Polis Merkezine Nzm' bulup getirmeleri emri verilir.
Gece ge vakit bir polis, Nzm'n evinin kapsn alar. Nzm uykudan kalkp kapy aar. Karsnda polisi
grnce arr. Bir an souk terler dker.
Polis nezaketle Mustafa Kemal'in kendisini Dolmabahe Saraynda beklediini bildirir. Nzm o vakit kendisine
gelir.
Olum, der, Paa'ya benden selm syleyin. Ben Deniz Kz Eftalya deilim.
Bunu der demez kapy kapar.
Mustafa Kemal o sralarda sofrasna Eftalya, Hanm adnda bir arkc kz getirtmeyi det edinmiti. Nzm,
arkcya benzetilmekten krlmt.. Bu cevabyla Mustafa Kemal'e, bir basit arkc giM arlanyacam anlatmak istemiti.
Nzm'n cevab kendisine bildirildii zaman* Mustafa Kemal'in tepkisi u olmu:
Aferin ocua... te air dediin byle olmal!
Mustafa Kemal de bu cevabyla kendi bykln gstermitir. Yoksa bu cevaba kzabilir ve^ Nzm'a
yapmadn brakmazd.
NAZIM HKMETN GETtRDt& YENLK
Nzm, Trk iirine iki yenilik birden getirdi.. Biimde serbest nazm, zde ise devrimcilii Trk: iirine getiren
O'dur. O vakte kadar airler aruz. ve hece vezinlerini kullanrlard. Aruz snmeye, hece vezni yaylmaya
balamt. Fakat Trk iirine serbest nazm girmemiti. zdeki deiiklik ise, ok daha nemliydi.
Edebiyatmzda o gne kadar-Nzm gibi bir aire rastlanm deildi. Namk Kemaller ve Tevfik Fikretler iirde
daha ok halkn isyann dile getirmilerdi. Ama bunlar devrimci saylamazlard. iirde gerek devrimcilik,
Nzm'n eseridir. O, sanat iin sanat yapmyor, sanatn devrimci amac iin kullanyordu, ideolojisini halka
yaymak ve bunda iirden yararlanmak onun en byk hedefiydi. Nzm'n devrimci iirleri yannda lirik ve
romantik olanlar da yok deildi. O, iirin her biimini denemekten zevk alyordu. Onun: iin Nzm, halk
azn da denemiti, tekke azn, da. Son zamanlarda srrealist iirler bile yazd olmutu. Biim, Nzm iin
daima ikinci derecede?
bir mesele olarak kalmtr. O, asl zde devrimci olmaya nem veriyordu.
Nzrm'n iir sanatna getirdii bu byk yenilik, zden ok biime nem veren teki airleri tedirgin etti. O
zamana kadar n kazanm airlerin kskanln ekti. Gene o zamana kadar genlie dar milliyetilii ve
Turancl alayanlar kzdrd. Gerek edebiyat, gerek ideoloji alanlarnda nder saylan kimseler, hemen
Nzm'a kar saldrya getiler. Nzm'm bir komnist olduunu, genlik ve memleket iin zararl fikirleri
aladn iddia ettiler. Onun proleter airi olmasyla alay ettiler. Onu biryandan hkmete jurnal ettiler,
biryan-dan da halkn gznden drmeye altlar. O gnlerin nl lirik airi Ahmet Haim, Nzm iin u
tekerlemeyi yayyordu :
Nzm yle bir tehlikedir ki, kendisinden kurtulmak iin onu asmak gerek. Fakat o kadar kuvvetli airdir ki,
sonra da nne diz kp alamak gerek.
Yni burjuva airler Nzm'm kudretini inkr edemiyor, fakat onu ortadan kaldrmak iin aslmasn
istemekten de geri kalmyorlard.
PUTLARI YIKIYORUZ !>
Nzm, bu irkin saldrlar karsnda bir sre s>ustu, hcumlara nem vermedi. Fakat burjuva airleri iyice
aztnca, Nzm da kar taarruza geti. nce Ahmet Haim'i ele ald. ki Serseri Var balkl iiri ile ona ilk
hcumu yapt. Nzm, bu iirinde Ahmet Haim'i tehir ediyor, yabanc sermayeye araclk, srmal yakallara
uaklk ettiini anlatyor ve bu burjuva airini yerden yere vuruyordu. Bu iir, Nzm'm hiciv alannda ilk
denemesiydi. Fakat o kadar kuvvetli bir iirdi ki, dmanlar bile ardlar. Amansz bir hasmla karkar-ya
olduklarn anladlar.
Nzm'm ikinci hedefi, o vaktin Trk Ocaklar Bakan Hamdullah Suphi oldu. Sahte milliyeti Hamdullah
Suphi'yi Nzm, beli sklnca ellerini rpan bir soytarya benzetiyordu. Nzm, Hamdullah Suphi'nin btn
kiiliini kaln izgilerle ortaya koymutu. Nzm, bundan sonra da Trkiyenin nl edebiyats Yakup
Kadri'ye att.
Nzm'm bu hcumlar, dmanlarn tela drd. Nzm'm insaf yoktu. Burjuva airlerini halkn gznde
kepaze etmek iin eline bir frsat .geirmiti. Bu frsat sonuna kadar kullanmak isti 161
F. : 11

yordu. Hcumlarn geniletmek, btn eski kuak air ve edebiyatlarn silip sprmek hevesine kaplmt.
Resimli Ayda Putlar Ykyoruz diye bir kampanyaya balad. Putlatnlm ne kadar-edebiyat varsa,
hepsini birer birer tahtlarndan indirmeye karar verdik. Sanat hayatnda, hakl yada haksz n kazanm
kimseler vard. Bunlar yenilie giden yolu kapyorlard, ilerleyebilmek iin bu engelleri ortadan kaldrmak
gerekti. Ayrca bu gerek yada sahte nl kimseler, halk ve genlii etkileyebiliyorlard. Genleri yeni
ideolojilerle zen-ginletirebilmek iin, bu etkiyi krmak gerekti.
ite bu dncelerle, putlam eski nllere kar bir saldrya getik, e en ok sevilen Namk Kemal ile
baladk. Namk Kemal'in bir burjuva gairi olduunu ve kendi snfnn karlarn savunmaya altn
belirttik. Namk Kemal'in sanat, hayat zerinde soruturmalar dzenledik. Rportajlar yaynladk. Ahlk ve
vatan sevgisinden sz; ettii halde, Saray'n parasyla yaadn anlatmaya altk. Bu yaynlar ortal
sarst. Dmanlar ayaklarnn altndaki topran sallanmaya, baladn duydular. Ama biz, yremizdeki
homurtulara aldrmadan yolumuza devam ettik. Sra.. ile Tevfik Fikret'i, Abdlhak Hmit'i filn tahtlarndan
indirmeye alacaktk. Sava byle genileyince, tepkisi de byd. Yalnz sanat evresi deil, genler ve
genel olarak aydnlar, bu savatan rahatsz oldular. Putlar birer birer yklyor, kazanlm nler yere
seriliyordu. Peki ama bu yol nereye kard? Putlar yklnca sanat evresinde taplacak adam kalmyordu.
Sanat evresi boalacakt. Onlarn yerini alacak kimseler henz n yapamamt. Burjuva sanatlar tel
iindeydiler. Memlekette "btn deerleri yok sayan bu anarist hareketi durdurmak gerektiini ne srmeye baladlar. Halk
ve genlii, mill deerleri korumaya ardlar. Bu kkrtmalar, niversite genliinin bir ksmn harekete
geirdi. Bir gn 40-50 kiilik bir renci topluluu matbaamz bast. Nzm, bunlarn geliini sokaa bakan
alma odasndan grm. Koup bana haber verdi. Heyecanlanmt. Yaynmzn uyandrd tepkinin bu
dereceye varabileceini kestirmemiti. Yznde ve gzlerinde endie okunuyordu. Onun yznden matbaaya
bir zarar gelmesi ihtimali onu zmt.
Derken merdivenlerde grltl ayak sesleri duyuldu. Az sonra kapmz ald. Genler odaya doldular.
Yksek sesle barp aryor, bize hesap soruyorlard. Halkn ve genliin yreinde yer alan kimselere ne
hakla dil uzatyor, onlar ykmaya alyorduk? Nzm, bir keye sinmi, merakla seyrediyordu, i
bytmeden, sknetle bastrmak gerekti. Hi sinirlenmeden, soukkanllm yitirmeden taarruza getim :
ocuklar, dedim. Sizler kimsiniz ve kimin adna konuuyorsunuz?
niversiteli olduklarn ve niversite genlii adna konutuklarn sylediler.
yleyse, dedim, oturunuz. niversiteli genler ayaklar ile deil, kafalar ile dnrler. Oturun,
tartalm. Biz, doru olduunu sandmz fikrin kavgasn yapyoruz. Siz de bizi fikirle yenmeye aln. Bizi
kandrabilirseniz, savamzdan vazgemeye razyz. Fakat biz sizlerin yanl dndn ispatlarsak, bize
hak verecek misiniz?
Genleri zayf yanlarndan vurmutum. Ses karamadlar. Terbiyeli terbiyeli oturdular.
Artk i buraya dklnce ortada mesele kalmamt. Nzm, bu beklemedii sonutan pek sevinmiti. Derhal
sze balad. Genlere dvamzn anlamn anlatt. Genlerin onun fikirlerine kar gelmeleri olanakszd. Hatta
i daha da ileri gitti. Genler bu vesileyle Nzm'dan bir iir okumasn istediler. Artk fethedilmilerdi. Gle
oynaya kp gittiler. Nzm, geni bir nefes ald. Sonutan pek memnundu.
O gnlerde Abdlhak Hmit birgn Nzm' bir le yemeine davet etmiti. Hepimiz Hmit'in Nzm' nasl
karlayacan, savamz hakknda neler syleyeceini merak ediyorduk.
Nzm bu ziyaretten memnun ve hayran dnd:
u Abdlhak Hmit, byk adam, byk air, diyordu. Beni ok iyi karlad. Bana eski ve yeni sanat
hareketlerini anlatt Atmz kampanyada hakl olduumuzu syledi. Kendilerinin de ayn eyi yaptklarn
anlatt. Eskiler yklmadka yenilerin filiz veremiyeceini syledi. atm kaldm dorusu. Karsnda cehlimi
anladm ve hayran hayran ayrlrken elini pmekten kendimi alamadm.
Nzm' en ok artan eylerden biri de, kendisi Hmit'in hi bir iirini ezbere bilmedii halde, Hmit'in kendi
iirlerini ezbere okumas olmutu. Bu ziyaretten sonra Nzm'n Hmit hakkndaki dncesi de deimiti.
imdi dnyorum da, o vakit pek ileri gittiimizi anlyorum. Trk halknn ve genliinin sevdii
byklerimizi ykmaya alacak yerde kazanmaya alsaydk daha iyi olmaz myd? Bu adamlarn olumlu
yanlarn bulup bizim tarafmza onlar ekmek mmkn deil miydi? Hele Nzm'n Hmit'i
ziyaretinden sonra elimize bir de frsat gemiti. Bu frsattan yararlanamaz mydk? Eski hretleri ykmaya
almakla onlara hayran olan genlii kendimizden uzaklatrmyor muyduk? Genlerin matbaamza kadar
gelerek yaptklar gsteri bizi uyan-drmalyd..
Fakat, hayr. Biz gentik. dealisttik. Eskileri ykmadka yolumuzun alamyacana inanyorduk. Onun iin
cesaretli ve insafszdk. Bizden olm-yanlar tahtlarndan indirmeyi doal buluyorduk.

Bir sre sonra Nzm, eski hretleri gln duruma drecek yeni bir yol buldu. O vakitler byk edipler
biribirlerine stad demeyi det edinmilerdi. Hmit, stad Azamd. tekiler ise, sadece sta,d. Nzm,
bu stad kelimesini olur olmaz herkese ve hereye kullanmaya balad. Nzm her nne gelene stad
demeye balad. Aa stad, yukar stad, gel stad, git stad... stad sfat o hale geldi ki Babli'de artk
herkes biribirine stad diye hitap etmeye balad. Kahveciye stad, kitapya stad, hizmetiye stad, ofre
stad. Artk herkes stad olmutu. Asl stadlar da kendilerine stad diye hitap edilmesini hakaret sayar
olmulard. Kimse stadl zerine almak istemiyordu. Fakat bu defa da bizler Nzm' stad diye
armaya baladk.
Nzm, Babli'de bir bayrak gibi dolard. Bana bir kasket geirir, ceketini omuzlarna atar, gs bar
ak sokaa frlard. Bu hareketiyle de, proleter olarak grnmek istemesine ramen, herkesin dikkatini
zerine ekerdi. Nzm, iinde dert olan Paazdeliini unutturmak iin bu kyafeti tercih ediyordu. Fakat dmanlar onu zppelikle suladlar ve onun bu tutumunu bir alay konusu yapmaya
kalktlar. Bunun zerine Nzm, Marks ve Enges'in her vakit efendice giyindiklerini anlatan bir iir yazmak
zorunda kald. Fakat kyafetini deitirmedi.
Bunun dnda Nzm o vaktin genleri zerinde ok olumlu ve derin etkiler uyandryordu. Nzm alkan bir
adamd. alkanl ve muntazam yaay ile genlere iyi rnek oluyordu. Nzm iki imez, kumar
oynamaz, serserilerden holanmazd. Ona gre bir Marksist air, eski kuaklarn bohem hayatndan uzakta
kalmalyd. Onu birgn olsun sarho, yada meyhanede gren olmamtr. Btn mr boyunca kimseye
muhta olmadan yaamak onun en byk zevkiydi. Hapisanede bile alarak hem kendi hayatm, hem de
ailesinin geimini salamtr. Yaayyla, iirleriyle, genlik zerinde o vakte kadar hi bir aire nasip
olmayan bir nfuz kazanmt. Okullarda bile ocuklar onun iirlerini ezberlerdi. Sokakta, ikidebir,
hayranlarndan biri yolunu keser, ondan bir imza koparmaya alrd.
Bylece 1930 ylma kadar Nzm'la beraber altk, beraber savatk. Birara memleketteki yabanc
misyonerler rgtne ve misyoner okullarna kar bir rgt kurmaya kalktk. Memlekette kapitlasyonlar
art birok Amerikan, ingiliz, Fransz, italyan okulu vard. Lozan Konferansnda b'u yabanc propaganda
messeselerini kapatma hakkn alamamtk. Bunlar hl faaliyetlerine devam ediyor, genlerimizi
zehirliyorlard. Genleri ve ocuklarn bu okullara gndermemeleri iin de babalar uyarmak istiyorduk.
Dergilerimizde bun-lara kar amansz bir sava amtk. Fakat bununla yetinmek istemiyorduk. Savamz geniletmek
amacyla bir dernek kurduk, iin banda Nzm, Sabiha Sertel ve ben vardk. Fakat polis bu ii daha
balamadan bozdu. Bize alma olana vermedi.
Resimli Ay, bir irket hlinde kurulmutu. Ortaklarmz, bizim bu abalarmz beenmiyorlard. Fakat i kr
getirdike ses karmadlar. 1928 harf devriminden sonra satlar dp kazan azalmca ortaklar ba
kaldrdlar. Satlarn dnden bizi -sorumlu buldular. Anlaamadk. irketi dattk ve Resimli Ay'dan
ayrlmak zorunda kaldk. Bylece Nzm'la olan ibirliimiz de sona ermi oldu.
Nzm bizden ayrldktan sonra bir sre ufak tefek dergiler kard. Fakat hi birini tutturamad.
.Halk yeni harflere henz alamamt. Gazete ve dergi okuyamyordu. Bu nedenle satlar ok d.kt. Buyzden Nzm'n teebbsleri de sonu vermedi.
Bunun zerine Nzm, Akam gazetesinde fkra yazar olarak almaya balad. Fakat kendi imzasn
kullanamyor ve Orhan Selim, yada Imza-,sz Adam takma adlaryla alyordu. Fakat orada da yerini
yadrgad, istedii gibi konuamyor, Resimli Ay'daki hr havay bulamyordu. Bu da onu rahatsz ediyordu.
Takma adlarla yazd yazlar onu doyurmuyordu. Nzm, deta hrriyetini yitir-;miti. Hayatn kazanmak iin
rpnd durdu. Nihayet takma ad arkasna gizlenmenin verdii znty anlatan bir iir yazd. Bu iir onun o
vakitki -Tuh hlini anlatan en iyi belgedir:
Benim sska
benim clz
benim zavall ocuum Orhan. Selim! Sen
benim, ne gzm
ne kolum
ne kafansn; Sen
benim
bir kurun balyas gibi sska srtna bindiim ve ahunun teriyle geindiim
ilk
ve son adamsn! Sana sevgi
sana sayg

sana minnetle uzanyor elim.

Orhan Selim imzasyla Akam gazetesine yazd bu yazlar ona ekmek paras salayan bir vastadan baka
birey deildi. Ama Resimli Ay da, olduu gibi fikirlerini aka syleyemedii iin dmanlar onu
kapitalistlere satlm olmakla sulandrmak istediler. Nzm ayn iirin sonunda onlara, u cevab verir:
Fakat bugn
sende beni sattn gsteren
bir tek satar bulann
alnn karlarm!
Fakat Nzm bu acya uzun sre dayanamad.
Sonunda Babli'den ayrld, kendisine sinemaclkta. bir geim yolu arad.
Sinemacla daha Moskova'dayken merak sarm ve baz denemeler yapmt. Sinema irketlerinden birinde
rejisr olarak almaya balad.
Fakat daha Babli'deyken onu rahat brakm-yan polis, bu defa onu gece gndz izlemeye balam ve rahat
almasn nlemiti. Nzm, basit bir vatanda gibi iine gidip geliyor, polisin kendisim gizli faaliyetle
sulamasna frsat vermemeye dikkat ediyordu. Ama gene de sudan bahanelerle biriki kez tevkif edildi ve
sonunda bir ras-lant polisin ekmeine ya srd; Nzm yakalanp Asker Mahkemeye verildi.
Bu an darbe Nzm' artr. Kendisine suu bildirilmemitir. Mehuller iindedir. Kimse ile temas da
mmkn deildir. Srf Nzm' yakalamak iin zel bir Asker Mahkeme kurulur. Duruma gemide gizli yaplr.
Ordu iinde komnizm propagandas yapmaktan sulu olarak savclk Nzm'n lm cezasna arptrlmasn
ister. Bu haber nerdense Nzm'n karsna kadar ular. Kadn bir mektupla Nzm'a kederini bildirir. Nzm
u iirle cevap verir:
Br tanem!
Son mektubunda:
Ban szfayor
yreim sersem!
diyorsun. Seni asarlarsa
seni kaybedersem;
yayamam! Yasarsn kancm
L
Kara bir duman gibi dalr hatram rzgrda; yaarsn, kalbimin kzl sal bacs en fazla bir yl srer
yirminci asrllarda
lm acs. lm
bir ipte sallanan bir l. Bu lme bir trl
raz olmuyor gnlm. Fakat
emin ol ki sevgili; zavalilbiringenenin
kll, siyah bir rmcee benzeyen eli
geirecekse eer ipi boazma, mavi gzlerimde korkuyu grmek iin
bouna bakacaklar Nzma!
Fakat iin akaya gelir yan yoktu. Nzm' fena yakalamlard. Gemide olup bitenlerden kimsenin haberi
olmuyordu. Araya birtakm kiisel dmanlklar da girmiti. Nzm'n dmanlar Mahkeme Bakann
etkilemeye alyorlard. Onun iin mahkemenin karar endie ve merakla bekleniyordu.
Sonunda Nzm' 28 yl hapse mahkm ettiler. Nzm kelleyi kurtarmt, diri diri lme mahkm edilmi
gibiydi. mr bu uzun hapis hayatna yetmeyebilirdi.
Nzm' byle sama bir bahaneyle bu kadar ar bir cezaya arptrmalarnn gerek nedeni bakayd.
Nzm'n iirleri gerekten orduya girmiti.
Subaylar arasnda Nzm'n hayranlar pek oktu. Nzm sesini btn halk ynlarna duyuran byk bir air
olmutu. Burjuvalar iin gerekten bir tehlike saylabilirdi. Bunun iindir ki, Nzm'n bir geni etkisi,
yneticileri, burjuvalar ve birtakm ordu komutanlarn korkutmutu. Nzm' susturmak iin bir bahane
aryorlard. Bu harp Okulu olayn uygun bir frsat sayp Nzm' uzun bir sre hapiste tutarak susturmak ve
unutturmak istediler. Fakat ya-mldlar. Nzm' 28 yl hapse atmakla ne rktp .susturabildiler, ne de
Nzm'n iirinin hapisane duvarlarn ap halk arasna yaylmasna engel olabildiler.
Nzm hapse dtkten sonra bir sre para sknts ekti. Kazanc kesilmiti. Bir kenara konmu paras yoktu.
Karsn da darda parasz brakmt. Hapiste hem kendi boazm, hem de karsnn geimini salayacak bir
kazan bulmas olanakszd. Fakat Nzm ylmad. Bir sre ankr hapisanesin-de yatt. Sonra Bursa
hapisanesine getirdiler. Burada dokuma tezghlarnda bez dokuyarak, Franszca ve Rusadan romanlar
evirerek hem kendi geimini salad, hem de kansna yardm etti.

Biryandan da iir yazmaya devam ediyordu. Bu iirler hapishane duvarlarn aarak dar kyor, elden ele
dolayordu. Yalnz iirlerinin darda-ki etki ve tepkisini gremiyor, duyamyordu. Yeni bir iir yazdka
mahpus arkadalarn toplar, iirlerini okurdu. Birgn Nzm'n bir iirini dinliyen bir kyl mahpus:
Nzm Abey, demiti, ok gzel konuuyorsun, gzel lflar ediyorsun. Ama bunu daha ksa ,'syliyemez
misin be kardeim?
Kylnn bu iten eletirisi Nzm zerinde bl
yk etki yapm, ondan sonra Nzm iirlerini ksaltmaya balamtr.
Nzm Hikmet, hapisanede memleketin her snf ve her tabakasndan insanlarla yakndan temas frsatn
bulmutu. Bylece halk daha yakndan tanmak olanana kovumutu. Bizde hapisane, memleketin
klm bir parasdr. Rejimin zulm ve hakszlklarna uramlarn en gerek temsilcileri oradadr. Halkn
burjuva idaresinden neler ektii en iyi orada renilebilir. Hapisane Nzm iin, halkn iinde yaamasna,
onun dert ve sorunlarm renmesine hizmet eden bir okul olmutur. Bunun sonucu olarak Nzm
hapisanede Memleketimden nsan Manzaralar adl uzun bir poema yazmtr. Bu eserde her snf halk
tiplerini keskin hatlarla bulmak mmkndr. Fakat uzun sren hapisane hayatnda Nzm'n yapt en byk
i, orada yazd Mill Kurtulu Sava Destandr.
Bu destan 60 bin msralk byk bir eserdir. Bir bakma Homer'in lyadasn andrr. Trkiyenin hayatnda
bir dnm noktas Mill Kurtulu Savann destann yazmak erefinin kendisine dmesinden dolay Nzm
sevinir ve ovunurdu.
Bu eseri yazdka, bir arama -taramada ele geirilip yok edilmesine meydan vermemek iin, yazdklarn
drt kopya olarak karyor, ve kopyasn istanbul'da gvendii ayr arkadana gnderiyordu.
Bylece eserin yok edilmesini nlediini sanarak rahat ediyordu. Fakat talihin u ac cilvesine bakn ki,
Nzm'n destann saklamay stne alan arkadatan biri dorudan doruya bir polis
ajan kt. Nzm onu ta ocukluundan tanyordu. Fakat kendisi hapisteyken bu arkadann nasl
soysuzlap polise getiini bilmiyordu. Hapisten kp bu arkadann elindeki kopyay polise teslim ettiini
renince ard, fakat inanmak istemedi. Son zamanlara kadar da inanmad. kidebir bizim fikrimizi sorar
bu pheden kurtulmaya alrd. Fakat ne yapalm ki gerek buydu.
Destann ikinci kopyasn elinde bulunduran gene ocukluktan tand bir kadnd. Nzm, memleketten
kamak zorunda kald zaman bu kadn, evi aranr da bu eser meydana kar diye korkmu ve elindeki
kopyay bir gazeteci olan enitesine teslim etmitir. Nzm'n amansz dman olan bu gazeteci de bu
nshay o anda atee atarak yakmtr.
imdi Destann sdece nc kopyasnn salam ellerde bulunduu sanlyor. Bylece, Nzm en byk
eserini gn na karamadan lmtr. Bu destannn tamamn bastramamak ve dnya kamu oyuna
sunamamak onu en ok zen olaylardan biriydi. Birgn bana demiti ki:
Ben Sovyetler Birliine sndktan sonra yaymayabildiim birka iirimle az zamanda byk bir n
kazandm. iirlerim btn dnya dillerine evrildi, iyi kt, milletleraras bir air oldum. Ama imdiye kadar
baslm olan iirlerimle ben bu ne hak kazanm deilim. Benim asl eserim Destanmdr. Bu destan
bestrabilseydim, o vakit bu ne lyk olabilirdim. Ne yazk ki en ok sevdiim ve beendiim bu eserimi
dnyann gz
nne seremedim. Ben onu yaynlamak ve halk-lararas air olmak liyakatini kazanmak isterdim. (*)
(*) lmnden sonra Trkiye'de de Nzm'n iirlerl baslmaya ve kendisinden geni lde sz edilmeye
baland. Bu vesile ile Nzm'm destann kaplayan sr da anlald. Nzm; hapisten ktktan sonra bu eseri
3000 lira karlnda kitap Garbis Fikri Efendi'ye satm. Nzm memleketten knca Garbis bunu
bastrmaktan korkmu ve saklam. Eser, Nzm'n lmnden sonra yaynlanmtr.
NZIM'IN HAPSTEN IKII
kinci Dnya Sava sonunda, her yanda oldu--u gibi, bizde de bir demokrasi havas esmee balad.
Azlarda dolaan demokrasi ve hrriyet lflar ile Nzm'a yaplan hakszlk ve zulm badamaz bir durum
almt. Nm'n bu ikenceli hayatna ve urad hakszla bir son vermek zaman gelmiti. stanbul'da
Nzm' seven ve kendisine .yaplan hakszl birtrl hazmedemeyen birtakm aydnlar harekete getiler.
Nzm'n hapisten karlmas iin imza toplamaya baladlar. Bu teebbs btn yurtta derin tepkiler yaratt.
Basn hemen az birliiyle bu teebbs destekledi. niversiteli genler, Nzm' savunmak iin. Nzm
Hikmet adnda bir kk dergi kardlar. Nzm'n annesi elinde Nzm'm kurtarn yazl bir levha ile
sokaklar dolat. Nzm'n serbest braklmas ii bir anda gnn en nemli meselesi oluverdi. Fakat o vaktin
hkmeti yle demokratik hareketlere alk deildi. Halkn bu gsterisine boyun emeyi devlet otoritesine

aykr buluyor, Nzm' serbest brakmaya yanamyordu. Ama Nzm' kurtarma hareketi, memleket snrlarn
aarak darya yayld. Dnyann her yanndan sesler ykseldi. Dnya basn bu yzk-zartc ortaa zulmne bir son verilmesini istiyordu. erden ve
dardan ykselen bu protesto hareketleri hkmeti kmldatmaya yetmiyordu. Nihayet Milletleraras
Hukukular rgt Nzn'a verilen hkm ve bu hkmn nasl yerine getirildiini incelemek zere
Trkiye'ye bir heyet gndereceini iln etti. ite o vakit hkmetin aya suya erdi. Milletleraras bir
hukukular kurulunun N-zm'a yaplan hakszl ve zulm inceleyip btn dnyaya iln etmesi, devletin
haysiyetini dnya nnde krabilirdi. Bunu nlemek gerekti. Bu bask altnda bile, hkmet, Nzm' serbest
brakmaya raz olmad. Diktatrle alm nn ynetimi, Trk ve dnya kamu oyunu oyalamak iin bir
orta yol buldu. Nzm' hastadr diye Bursa'dan alp istanbul'a getirtti ve tedavi edilmek zere Cerrahpaa
Hastanesine yatrd. Bu, Nzm'n kurtulmasna doru atlm bir admd. Ama bu karar da protesto hareketini
yattrmaya yetmedi. Tersine Nzm' kurtarma hareketi daha da glendi.
Bylece aylar geti. Nzm da artk sabrszlanyordu. Sonunda hastanede alk grevine balad. Fakat o
srada siyas durum normal deildi. Seimler yeni bitmi ve CHP seimi kaybetmiti. Ama yeni hkmet
henz kurulamamt. Eski hkmet Nzm' affetmee cesaret edemiyordu. Parlmentonun toplanmasn,
yeni hkmetin kurulmasn beklemek gerekiyordu. Byle bir durumda Nzm'n alk grevi olumlu bir sonu
veremezdi. Ama Nzm bir defa balad iin, ister istemez alk grevini srdryordu.
Aradan bir hafta kadar zaman geti. Alk
etkisini gstermeye balad. Nzm'n harareti artt, karn imeye balad. O srada kendisini ziyaret ettiim
zaman, yatanda ateler iinde yatyordu. O da durumu anlam ve lm gze almt. Bana Zekeriya, bu
ite lm de var. Ama dnyaya verilmi bir szm var, dnmem dedi.
Aradan bir hafta daha geti. Hkmette hi bir hareket yoktu. Bizi bir tel ald. Nzm le-bilirdi. Bunu
nlemek gerekti. Nzm' seven birka arkada bizim evde ksa bir toplant yaptk. Siyas durumu gznnde
bulundurarak Nznfa grevden vaz gemesini teklife ve bu karar basnda aklamaya karar verdik.
Bu kararmz Nzm'a bildirdiimiz zaman, Nzm birara ard. Sonra reddetti. Olamaz, beni dnyaya rezil
etmek mi istiyorsunuz? diyordu. Kendisine durumu anlattk. Bu koullar iinde lme gitmenin anlamszln
belirttik. Sonunda raz oldu. Biz de bu karara niin vardmz dnya kamu oyuna aklamak grevini
zerimize aldk. Bylece Nzm' muhakkak bir lmden kurtardk.
lmden kurtardk ama, hapisten kurtarama-mtk. imdi bunu salamak gerekiyordu. Protesto
kampanyasn hzlandrdk. erde ve darda basn ve kamu oyunu deta seferber ettik. Artk Nzm'n
serbest braklmas kanlmaz bir zorunluluk olmutu. Yalnz yeni hkmetin kurulmasn beklemek
gerekiyordu. Bu sorumluluu ancak o zerine alabilirdi.
ok gemedi, yeni hkmet kuruldu. Meclise bir af teklifi geldi. Birtakm belli sulardan yatanF. : 12
lar bu aftan yararlanacaklard. Hkmet srf Nzm iin zel bir af karmaya cesaret edememiti. Hastanede
bu koullar altnda bile Nzm iir yazmaya devam ediyordu. Paul Robson iin yazd iir, ateler iinde
yatarken yazlmtr. Gerek Trk, gerek dnya halklarnn kendisine kar gsterdii ilgi Nzm' pek
sevindirmiti. nk bu protesto gsterisi Nzm'a yalnz olmadn ispat etmiti. 14 yl hapisane duvarlar
arkasnda dnyadan uzak bir hayat yaayan Nzm unutulmamt. Bu olay onu pek mutlu etmiti.
BALABAN
Hastaneden knca birka gn bir dostunun evinde misafir kald. Sonra annesinin Kadky'deki evine giti.
Burada kendisini ziyarete gittiimiz zaman bizi zengin tablolarla bezenmi geni bir odaya aldlar. Oda bir
resim sergisi haline getirilmiti. Nzm'n yannda 25 yalarnda bir gen vard. Bu genci ilk defa gryorduk.
Nzm, yetitirdii renciyle vnen bir retmen gibi bu genci bize tantt :
.. te Balaban... u grdmz tablolarn sahibi dedi.
Byle bir ressamn o gne kadar adn bile duymamtk. Kimdi bu gen ressam? Duvardaki tablolardan
gzmz ayramyorduk. Bir renk: cmb iinde ky hayatnn eitli grnleri biraraya getirilmiti.
Trk kyn bu kadar renkli ve kuvvetli izgilerle veren bir eser grmemitik. Nzm, tablolar merakla
seyrediimizi sevinle izliyordu. Nihayet bu iin hikyesini anlatt:
Balaban' hapisanede tanmt. Bu bir ky ocuuydu. Bir kaza yznden hapse dm, Nzm'la birlikte hapisten kurtulmutu. Nzm, ha-pisanedeki hcresinde bo vakitlerini resim yaparak geirdi.
Birgn bu ky ocuu Nzm'n hcresine gelerek Nzm'n resim yapn seyretmek istediini gstermi ve
bir keye sinerek Nzm'n almasn izlemeye balam. Bu birinci ziyaretten sonra her gn Nzm'n
yanna gelmeyi det edinmi. Nihayet birgn bir resim yapma denemesi hevesine kaplm. Nzm'dan fra
ve boyalarn kullanmak izni istemi. Bu kez Nzm onun yerini alarak Balaban'n resim yapn seyre dalm.

Balaban o vakte kadar hi resim grmemi, bir ressamn eserini tanmam, Nzm'n yapt resimlerden
baka grgs yok. Ama hayret! Fray ustalkla kullanyor, renkleri iyi seiyor ve birletiriyor. lk deneme
baaryle sona erince, Nzm, bu ky ocuunu sevgiyle kucaklam ve o gnden sonra gelip istedii gibi
alabileceini bildirmi, te bu grdmz tablolar o almann rnleriydi.
Seyreyle gzm, diyordu Nzm, bak kylerde ne gizli istidatlar var! Ben bir tanesini kefetmi olmakla
seviniyorum.
Sevinmekte haklyd. Sonralar Balaban Tr-Myenin tannm ressamlarndan biri oldu.
NZIM'IN SOVYETLER BiRLiiNE GtDll
Nzm, hapisten kp serbest hayata kavuunca yeni bir sorunla karlat. Bir i bulmak, geimini salamak
zorundayd. nce gene Babli'yi denedi. Btn gazete idarehanelerinin kaplarn kendisine kapanm buldu.
Kimse Nzm'a i vermeye cesaret edemiyordu. Sonunda Resimli Aydan tand bir gencin ocuk yaynlar
yaptn renince, gitti ondan bir i istedi. Bu gen, Nzm'n isteini sevinle karlad. Nzm'dan ocuk
iirleri ve okuma paralar yazmasn istedi. Nzm birka deneme yapt ve yayncya gtrd. Fakat bu i
yrmedi. Hem Nzm'a ocuk hikyeleri ve iirleri yazmak zor geliyordu, hem de bu iten kazand para
onu doyurmaya yetmiyordu. Dnd tand, tekrar sinemacla dnmeye karar verdi. Eski patronlar onu
sevinle karladlar ve kendisine derhal i verdiler.
Bundan sonradr ki hayat biraz dzene girdi. Basit bir yurtta gibi yayor, evi ile iinin dnda pek
grnmyordu. Polise yeni bir frsat vermekten ekiniyordu. Ama polis gene de onu bir glge gibi izliyor ve
hi rahat brakmyordu. Nzm onlara frsat vermeyince, bu kez de onu kanun d
yollarla yok etmeye kalktlar. Bir gece sinemadan kp karanlk sokaklarda evine giderken bir otomobil
kazasna kurban oluyordu. Nzm bu sui-kastten kurtulunca balk kyafetinde birini evine gnderdiler.
Nzm'a yurt dna kamay teklif ettiler. Nzn bu oyuna da dmedi. Sonunda, askerliini yapmadn
bahane ederek onu askere almak, sonra memleketin tenha bir kesine srmek istediler. Nzm tehlikeyi
anlamt. 14 yl hapislerde rdkten sonra tekrar lme teslim olmayacakt. Onun iin ok sevdii
vatannda yaamak olana kalmamt. Buradan uzaklamak, polisin oyunlarna kurban olmamak gerekti.
Biriki hafta askerlik ubesini atlatt. Fakat sonunda Askerlik ubesi de Nzm'n oyununu anlad. Ona ubeye
gidip teslim olmas iin 24 saatlik son bir mhlet verdi. Fakat Nzm da artk kamak iin btn hazrlklarn
tamamlamt.
Memleketi terkedeceinden bir gn nce Kadky'de Mhrdar gazinosunda grtk. Kans ve ocuu ile
son defa olarak buraya gelmiti. Orada beraber son bir resim ektirdik. Kendisine hayrl ve baarl yolculuk
diledik ve ayrdk.
ki gn merak ve endie iinde kaldk. nc gn Nzm'n Romanya'ya vardn rendik ve sevindik.
Nzm kurtulmutu. Onun iin yeni bir ha-jyat balyordu. Memleketini, sevdiklerini, karsn ve bir yandaki
yavrusunu arkada brakmt.
Bir yl sonra onu ilk kez Viyana'da Bar Kongresinde grdm. Bir yl iinde deimi, bambaka bir adam
olmutu. Mutlu grnyordu. Dnya bar iin savaanlarn arasna katlm, yerini bulmutu.
Beni gururla ve sevinle arkadalarna tantt. Gney Amerikal nl air Pablo Neruda elimi skarken, Bu
adamn kadrini biliniz. Biz onun yannda air bile saylmayz dedi.
Fakat ne yapalm ki, memleket onun kadrini bilmemi, bu byk airi karmt.
ki yl sonra Nzm'la tekrar Moskova'da bulutuk. Fakat bu buluma ackl ve hazin oldu. Nzm Viyana'da
grdm canl, heyecanl Nzm deildi. Sararm, solmu, yklm bir hli vard. G halle yryordu.
Pekin'de bir byk yrek krizi geirmi, Moskova'ya dnp hastanede birka ay tedavi grm, yeni taburcu
olmutu. Merak edip yrek hastalklarn incelemi, yldan fazla yaayamyaca kansna varmt. Bu da
onun maneviyatn sarsmt. Bu hastalk daha Bursa hapisanesinde balam ve onu yllarca zmt. Bu son
kriz ise sinirlerini iyice bozmutu. Gene de durumuna pek aldrmyor, yazmay tasarlad iirleri lmeden
nce bitirmee alyordu.
Evinde kendisini ziyaret ettiim zaman, beni karsna oturttu. Yazd vasiyetnameyi okudu. Bu
vasiyetnameyi ilk defa bana okuyordu. iiri daha o sabah bitirmiti.
Bir yandan celltlar girdi araya, Bir yandan oyun oynad benimle bu mel'n felek
Ksmet olmyacak, Memedim, olum Seni bir daha grmek.
Bunu oTcurken gzlerinde toplanan yalar saklamaya alyordu. Fakat ben gzyalarm gizlemeyi
baaramadm. Nzm leceine inanmt. Son
szlerini sylyordu. Kendisini teselliye altk.
Ben zgn deilim, fakat realist olmak gerek. Dnyaya kazk dikecek deiliz ya! diyordu.

Evet ama, daha yaamak istediini de gizliye-miyordu.

Bize bu iirleri okumakla kalmad. lmnden sonra yrrle girmek zere yazd vasiyetnamesini okudu.
Yemekten sonra Nzm'n alma odasna getik. Burada kk bir kitaplkta Nzm'n eitli dnya dillerine
evrilmi iir kitaplar vard.
Gryorsun ya, dedi, iirlerim hemen btn clnya dillerine evrilip basld. Yalnz iirlerim kendi
memleketimde baslmad, yalnz kendi halkmn beni iitmesine izin verilmedi. Bu benim yarandr. Bir air iin
bundan ac birey olamaz. Ben bu iirleri hereyden nce kendi halkm iin yazdm. Fakat herkes okuyor, o
okuyamyor. Dn bir kere.
Gzleri gene dolu dolu idi. En byk yarasna tuz dklmt. Bereket versin Nzm'n tahminleri doru
kmad. Ktmserlii uzun srmedi. Bir sre sonra iyileti. Yaras kapand. Tekrar canland. Tekrar hayata
kavutu. Ve daha on yl yeni yeni eserler verdi. Ban sava yapt.
Son yllarda Nzm'n vatan hasreti son derece artmt. Vatan hasreti iini yiyordu. Bu hasret ona yle gzel
iirler ilham etti ki, vatan edebiyatnda benzerine pekaz rastlanr. Karadeniz'i grnce deliye dner, kendini
istanbul'da sanp heyecanlanrd.
Bu Varna deli etti beni, Divne etti.
derdi. nk Varna'da deniz, gne, yemekler, insanlar hep istanbul'u hatrlatrd.
Ve Varna kylarndan . Memet'e yle seslenirdi :
Kar kfy memleket Sana sesleniyorum iitiyor musun Memet?
Hani elini uzatsa Memet'i kucaklyacakm gibi...
Nzm hibir zaman yaratcln yitirmedi. mrnn sonuna kadar hergn bir iir yazard. Bu iirlerin ou
henz gn na kmamtr. Fakat bu iirler Nzm'n ne byk yenilikler yarattn gsteren deerli
rneklerdir.
Byle olmakla beraber son zamanlarda vaktinin ounu oyun yazmaya veriyordu. Kendisini byk bir
dramaturg sanyordu. Piyeslerinden bazlarn beenmediimizi sylediimiz zaman kzard. phe yok ki bu
alanda da deerli eserler verdi. Ama oyunlarn daha ok iyi bir gelir salamak iin yazyordu. nk iyi ve
bol yaamak istiyordu. Hapisanelerde yazk olan yllarn acsn youn biimde yaayarak karmaya
alyordu.
Byk adamlar ok kez lmlerinden sonra anlalrlar. Nzm o mutlulua ermitir ki, salnda deeri
bilindi ve eserlerinin btn dnya dillerine evrildiini grd. Tek znts iirlerinin Trkiye'de
yaynlanmamasyd.
NAZIM'IN LM
Nzm en canl, en salam grnd gnlerde anszn aramzdan ayrld. Fakat son gnlerde hep lm
sayklyordu. iirlerinde bile hep lmden szediyordu. lmnden birka gn nce yazd bir iirde nasl
evden karlp nasl gmleceini anlatyordu, stei Anadolu'da bir ky mezarlna .gmlmekti.
Bam ucunda bir de nar aac Ta ma da istemem
varsa
diyordu. Bu istei olmad. Onu ok sevdii Moskova'ya gmdk. Daha dorusu ilerici insanlarn yreklerine
gmld. Orada ebed hayata kavutu.
186
SON POSTA VE SERBEST FIRKA
.SON POSTA GAZETESN NASIL IKARDIK? BOULUYORUZ HAVA STERZ SERBEST FIRKA
FETH OKYAR SERBEST FIRKA : ELDEN KAIYOR SERBEST FIRKA LE ATATRK ARASINDAK
GZL ANLAMA SEN ATATRK STYOR B. M. MECLSNDE KARILAMA DEVLETLK,
KA-PTALSTLER N -LYOR YIL HA-PS CEZASI STANBUL HAPSANESNDE SON
POSTADAN AYRILI.
Gndelik bir gazete karmak, btn emelim buydu. Dergicilik artk beni doyurmuyordu. Ta Amerika'dan beri
btn hayalim hep gndelik bir .gazete karmakt. Bunun iin hazrlklar da yapmtm. Bir de Cumhuriyet
gazetesinde yaptm deneme bana yeni eyler retmiti. Resimli Ayn .son yllarnda hep gndelik bir
gazetenin plnlarn yapar dururdum.
Resimli Ay ve dier yaynlar durunca benim :iin gndelik bir gazeteye balamak zaman gelmi demekti.
O srada tesadf bana gndelik bir gazete karmak isteyen arkada tantt. Bunlar birlikte bir gazete karmay teklif ettiler. Bunlardan biri Ekrem
Uaklgil, ikincisi Selim Ragp Eme, ncs Halil Ltfi drdnc idi. Ekrem ile Selim Ragp daha nce Son
Haber adnda bir akam gazetesi karm, gazeteciliin tadn tatmlard. Halil Ltfi ise, gazeteci deildi.
Matbaaclktan geliyordu. Bu arkada tek balarna bir gndelik gazete karmaya cesaret edemiyorlard.

Her nn de renimi yetersizdi. Hibiri niversiteyi bitirmemiti. Bir gazetenin fikir ksmn ynetebilecek
durumda deildiler. Onlarn bu eksiini ben tamamlayacaktm.
nce yle bir prensip anlamasna vardk. Gazetenin politikasn ynetecektim. Benim yazlarma kimse
dokunmayacak, ben dndm gibi yazmakta zgr kalacaktm. Onlar gazetenin teknik ileriyle
uraacaklard. Gazete tarafsz kalacak, hibir partiye, hibir kurulua, hibir kiiye bal clmyacakt.
Bu artlar iinde 1931 ylnda istanbul'da Tasviri Efkr m (ki o zaman artk kmyordu) eski binasnn bir
katnda odaya yerletik ve ie baladk.
O dnemde halk arasnda geni lde honutsuzluk vard. Tek parti sistemi halk bktrmt. Memleketin
kaderini bir parti elinde tutuyor, bu da keyf ynetime yol ayordu. Yurtta dndn syleyemiyordu.
Seim hakkn bile 'zgrce, serbeste kullanamyordu.
Ben Son Postann ilk saysnda Bouluyoruz, biraz hava istiyoruz balkl bir bayazyla o gnn
basksna kar ilk isyan bayran atm. O gnlerde gazetelerde bir denizaltnn batyla il
gili bir haber kmt. Denizaltnda kalan gemiciler havaszlktan bouluyorlarm. Yukar verdikleri S.O.S.
te Bouluyoruz, hava istiyoruz diyorlard. Ben Trkiye'deki durumu bu denizaltndaki gemicilerin
durumuna benzetiyor, Bouluyoruz, hava istiyoruz diye baryordum.
Bu yaz o vakit byk bir tepki yaratt. Son Posta nn her tarafta aranmasna yol at. nk halkn o
gnk ikyetine cevap veriyordu. ikyetlerin en nemli nedeni, yukarda da belirttiim gibi tek parti
sisteminin gnden gne kuvvetlenmesi, diktatrle doru gidilmesiydi. Tek partinin Meclis'teki ve halk
zerindeki basks gnden gne artyordu.
Byk Millet Meclisi, halk deil, Halk Partisini temsil eden gstermelik bir kurum olmutu. Seimlerde yalnz
Halk Partisinin gsterdii adaylara oy veriliyordu. Gerekte bu bir seim bile saylamazd. Halk artk bu
gstermelik seimlerden bkm, oya katlmamaya balamt. Seimlere katlanlarn says yzde 25'i
bulmuyordu.
Tek parti rejimi, memlekette her trl rgtlenmeyi de yasaklamt. Herhangi bir rgt, iktidara kar kafa
tutabilirdi. Onun iin Halk Partisinin dnda siyas parti kurmak yasakt.
iiler, kendi haklarn savunmak iin sendika kuramazd, grev yapamazlard. Biraraya gelseler bile,
kuracaklar rgtn bana mutlaka Halk Partisi temsilcileri konurdu. Bu nedenle kurulabilen ii rgtleri de
iiyi deil, Halk Partisini temsil ederdi; kuvvet olmaktan uzak kalrd.
Kyl rgtlenemezdi, genlik rgtlenemezdi, aydn rgt kuramazd. Kurulu diye ne varsa hepsi
Halk Partisinin kurduu rgtlerdi ve hepsi partinin sk kontrol altndayd.
Basn da sk bir bask altnda yayordu. Telefonla gazete bayazarlarna verilen emirlerin dna klamazd.
En ufak bir hat yznden gazete haftalarla kapatlr, sorumlular mahkemeye verilirdi. Yani tek kelime ile
halk nefes alamyordu.. Havaszlktan ve hrriyetsizlikten bouluyordu.
O zaman esen bu honutsuzluk havasn Atatrk de sezmiti. Hatt bundan dolay rahatszd. Her taraftan
gelen ikyetleri iitiyor, buna bir are aryordu. Basky daha ok arttrmann yarardan ok zarar vereceini
anlamt.
te aadan gelen bu bask zerine, Atatrk* o srada ikinci bir parti kurdurmak yolunu seti. Tek parti
saltanatna son verilmi grnmek iim ikinci bir partiye ihtiya vard. Bu parti Mecliste muhalefet sralarn
tutacak, hkmetin yaptklarn denetleyecek, bylece, bat anlaynda iki partili bir parlmanter sistem
kurulmu olacakt. Yalnz byle bir muhalif parti ii soysuzlatralabilir, ipin ucu elden kaabilir ve sonunda
Atatrk'n otoritesi de zarar grebilirdi. Bunu nlemek iin muhalif partiyi de kendisi kuracakt. Nasl
ngiltere'de ii Partisi muhalefet rol oynamakla beraber, kiraln partisi ise ve kral adna muhalefet ederse,
yeni kurulacak muhalif parti de yine Atatrk'n partisi olacak, partinin ipleri onun elinde bulunacak, bylece
ikinci partinin yoldan kp kendisine kafa tutmas nlenecekti.
te bu dnceyle Atatrk Serbest Frka adnda ikinci bir parti kurdu. Partinin bana da en
ok gvendii ve inand arkadalarn koydu., Bunlar arasnda partiye bakanlk edecek olan Fethi Okyar ve
Nuri beyler dorudan doruya Atatrk'n adamlarydlar. Bunlar Atatrk'n emrinden ve sznden dar
kamazlard.
Fethi Okyar, Atatrk'n eski arkadayd. Beraber askerlik etmilerdi. Birinci Dnya Savandan biraz nce
Fethi Okyar Sofya'da eli iken Atatrk onun yannda ataemiliter olarak bulunmutu. Mill Kurtulu Savanda
da beraber almlard. Hatt onu hkmetin bana da getirdii olmutu. Fethi Okyar, namuslu ve drst
bir adamd. Fakat ancak Atatrk'n glgesinde i yapabilirdi.. Kuvvetli bir kiilii yoktu. Tek bana yle bir
partinin bakanln yapacak niteliklerden yoksundu.
Bu koullarda kurulmu olmakla beraber, Serbest Frka, memleketin siyas hayatnda byk bir olayd.
Gazeteler bu giriimi alkla karladlar. Ama Serbest Frkann kuruluu, herkesten ok. bizi

ilgilendiriyordu. nk teki gazeteler o vakte kadar Halk Partisinin avukatlm yapmlard-Her meselede
ondan yana olmulard. Serbest Frka bu gazetelere gvenemezdi. Oysa Son Posta yeni kmt,
tarafsz bir politika gdyordu. Serbest Frka iin tekilere oranla daha yararl olabilirdi. Zaten yeni partinin
bir gazeteye ihtiyac da vard. Bu dncelerle Fethi Okyar bize yaknlk gsteriyor, Son Postay
kazanmaya alyordu. Fakat biz, Serbest Frka ya balanmaktan ekiniyor, bamszlmz koruyorduk.
Serbest Frka nn organ olmak hibir bakmdan bize ekici grnmyordu. Zaten biz, Serbest Frka nn
ortaya att ilkeleri de beenmiyorduk. Serbest
Frka liberalizmi savunuyordu, zel sermayeye nem veriyordu, devletilie kar durum almt. Biz ise zel
sermayeye devlete yaplan yardma kar iddetli bir savaa girimitik. O vakit, Trakya'da, Alpullu'da ilk zel
eker fabrikas kurulmutu. Bu fabrikann sahipleri Hayri par ve akir Ke-sebir adnda iki byk kapitalistti.
Hkmet bu fabrikatrlere bir sr imtiyaz tanmt. rnein dardan getirilen eker memlekete 36 kurua
mal oluyordu. Oysa Alpullu fabrikas kendi ekerini 70 kurua satyordu. Devlet bu fabrikatrleri korumak iin
dardan 36 kurua satn ald ekerleri de 70 kurua satyordu. Aradaki fark fabrikasn sahiplerinin cebine
iniyordu. Biz bu fark belirterek Alpullu irketinin nasl halkn kesesinden haksz yere kilo bana 35 kuru
aldn rakamlarla ve belgelerle saptryorduk. Kapitalistlerle savatmz ve bu gerekleri ortaya
dktmz srada, Serbest Frkann liberal politikasn destekleyemezdik.
Serbest Frkann kuruluu memlekette biraz daha zgrlk havasnn esmesine yol at, Herkes daha zgr
konuabiliyordu. Biz de hrriyet ve demokrasi savan daha aktan yapabiliyorduk. Serbest Frkann
kuruluu bizim iin daha ok bu bakmdan yararl olmutu.
Fethi Okyar ve arkadalar biraz sonra stanbul'a gelip Taksimde partinin merkezini kurdular. Serbest
Frkaya kar gsterilen ilgi ve sevgi gnden gne artyordu. Halk, ikinci bir parti kurulmakta olduuna
deta inanmt. Tek partiden kurtulmann sevinci iindeydi.
O srada Fethi Bey, rgt kurmak zere zmir'e gitti. zmirliler onu bir kurtarc gibi karladlar. Btn ehir halk sokaklara dklm, Fethi Okyar'
omuzlarnda tam, btn umutlarn ona baladklarm gstermiti. Atatrk, bu halk gsterilerini dikkatle
izliyor, fakat Serbest Frka-mn almasna kar gelmiyordu. ki partinin arpmasn deta elenerek
seyrediyordu. Yalnz smet Paa'y tel almt. Paa ayann altndaki temelin sarsldn gryordu. Halk
Partili gazeteler anariden szetmeye balamlard.
Fethi Okyar zmir'den stanbul'a dnd zaman ilk sz u olmutu :
Biz ipin ucunu kaybettik. Artk Serbest Frka halkn mal olmutur. Biz onun isteklerine boyun emek
zorundayz.
Gerekten ondan sonra iler kart, hkmet banda bulunan smet nn tehlikeyi grmt, Serbest
Frka hakknda tedbirler almaya balam, parti gazetelerini Fethi Bey'e kar hcuma geirmiti.
O gnlerde sksk Fethi Bey'le gryor, rportajlar yapyor, demelerini yaynlyorduk. Bir-gn beraberce
Yalova'ya (nl Yalova kaplcalar) gittik. Orada saatlerce babaa kaldk. Bana btn dndklerini ve
plnlarn anlatt. Halkn partiyi iyi karlam ve desteklemi olmas onu deta sarho etmiti. Az zamanda
umduundan byk bir baar kazanmt. Partisi gnden gne geniliyordu. Fakat ne yapacan bilmiyordu.
Kafasnda aydn bir fikir, bir program yoktu. lerinde yalnz Aaolu Ahmet Bey zdenlikle liberaldi ve ne
istediini biliyordu. Fethi Okyar ise, kendisini rzgra kaptrm gidiyordu.
Devletilie karsnz, smet Paa'nm ekono 193
F. : 13
mik politikasn beenmiyorsunuz. Liberalizm istiyorsunuz, fakat bundan ne kastettiinizi ve bunu nasl
gerekletireceinizi sylemiyorsunuz. Beni biraz aydnlatnz dedim.
Belirsiz ve yuvarlak birtakm lflar etti. Daha somut konumu olmak iin sordum :
Yarn iktidara gelseniz, iktisad programnz gerekletirecek adamnz var m?
Galiba bunu hi dnmemiti. ard,
Ha... bugn partiye eski bir maliye mfettii yazlm. Onu Maliye Bakan yapar, programmz
gerekletirmesini isteriz, dedi.
Bu kez ben ardm. Anladm ki ne istediini, ne yapacan bilmiyordu. Atatrk ona bir parti kur demi, o
da harekete gemiti. Bunun neye varacan dnmemiti. Yalnz bu yoldan smet Paa'y devirip iktidara
gelebileceini ummutu, i bundan ibaretti. O gnden sonra Fethi Bey'e de, partisine de, artk nem vermez
oldum. Bu parti iini ciddiye almak doru deildi.
Fakat i bymt. Halk Partisi dneminde ezilmi, kar salayamam, hrs doymam, iktidara
gzkoymu ne kadar insan varsa bu partiye akvermiti.
Fethi Bey ve arkadalar glgede kalyor, parti yava yava bu vurguncularn eline geiyordu. smet Paa da
bundan yararlanarak Serbest Frka^ halkn gznden drmeye alyordu.

Ankara'da siyas faaliyet artmt. Ortada birok sylenti dolayordu, Serbest Frka'nn kapatlaca ne
srlyordu. Fethi Bey ve arkadalar da Ankara'dan ayrlmyor, ankaya Kknden kmyorlard. nemli
olaylar bekleniyordu, O srada ben de Ankara'da bulunuyordum. Bir- akam,,
gazetecilerle bir sofrada bulumutuk. Ankara muhabirlerinden biri, kulama eilerek dedi ki :
Sizler buraya bo yere geliyorsunuz. Bir-ey renmeden dnmek
zorunda
kalyorsunuz. Oysa
yle nemli eyler oluyor ki...
Ne gibi? dedim.
Sylemem, dedi.
Gerekten o gnlerde nemli eyler olduunu seziyordum. Ama darya birey szmyordu. Arkadamn bu
sz merakm arttrd. Verecei haberi bir sr olarak saklayacama, kimseye birey sylemiyeceime sz
verdikten sonra, arkadam glkle iitebildiim hafif bir sesle kulama u haberi fsldad :
Atatrk ile Serbest Frka Bakam Fehmi Bey arasnda bugn bir anlama imzaland. Bu anlamaya
gre, Atatrk, mr boyunca Cumhurbakan olacak, hemen seimlere gidilecek, kazanrsa Serbest Frka
iktidara gelecek ve Halk Partisi muhalefette kalacak.
Gzlerim fal ta gibi ald. O gn iin bundan daha merak uyandnc ve heyecan verici bir haber olamazd.
O gece gzlerime uyku girmedi. Sabah erkenden Serbest Frka merkezine gittim. Fethi Bey oradayd.
Duyduum haberi anlattm. Bunun doru olup olmadn sordum.
Fethi Bey ard ve sarard.
Size kim verdi bu haberi? dedi.
O nemli deil, dedim. nemli olan haberin kendisi. Bu haber doru mu, yanl m? Doru ise ltfen
dorulaymz, deilse yalanlaynz.
Bylece gazetelerde yanl bir haber
kmasn
nlemi
olursunuz.
iiil
L
Biraz dnd. Sonra,
Siz u yan odada biraz bekleyiniz, ben arkadalar arp bir danaym, dedi.
Bir saat kadar bekledim. Bu sre iinde Ynetim Kurulundan Nuri Beyle Aaolu Ahmet Bey geldiler,
aralarnda konutular. Sonra beni ardlar, verdiim haberin doru olduunu sylediler ve bana haberi ne
ekilde vereceimi yazdrdlar. Bylece haber resmlemi oldu. Derhal telefona kotum, haberi gazeteme
verdim. Onlar da derhal olaanst bir say kararak haberi yaydlar.
Yln en nemli haberini vermi olmann sevinciyle otelime dndm. Saat drde doru bana bu haberi ilk
veren Ankaral gazeteci arkada geldi. Tel ve heyecan iindeydi.
Sen verdiim haberi gazetene bildirmisin, dedi. imdi Ankara ve Meclis bu haberle alkalanyor. Haber
Atatrk'e de bildirilmi, Atatrk bu srrn aklanmasna kzm. -imdi seni aracaklar, bu haberin kaynan
soracaklar. Yalvarrm beni ele verme.
Kendisine haberi gazeteme nasl verdiimi anlatmama bile frsat brakmadan kt, gitti. zerinden 15 dakika
geti gemedi, bir polis geldi. Atatrk'n beni Byk Millet Meclisinde beklediini bildirdi. Otel ile Byk Millet
Meclisi arasnda iki dakikalk bir yol vard. Meclis nne geldiim zaman her taraf k iindeydi. Btn
odalarda ve merdivenlerde lmbalar yanyordu. Belli ki, Atatrk Meclis'teydi. Beni elden ele teslim ederek
stkatta bir odaya soktular. Birka dakika sonra Fethi Bey geldi. Pek zgn ve pek heyecanlyd.
Yandk, Zekeriya Bey, dedi. Siz de yandnz, biz de... Atatrk bu haberin yaynlanmasna ok

kzd. imdi bu haberin kimden szdm renmek istiyor. Durum ok nazik. Size bu haberi ilk veren edamn
adm bana syler misiniz?
Syleyemem Beyefendi, dedim. Bu, gazetecilik ahlk ve geleneine uymaz. Biz kaynak vermeyiz.
Gitti. On dakika sonra tekrar geldi.
Olmaz, Zekeriya Bey, syliyeceksiniz. iin akaya gelir taraf yok. Eer bu kayna vermezsen, partimiz
dalabilir. Senin de, benim de siyas hayatmz sona erebilir.
Ben bu tehdide hi kulak asmadm.
Veremem Beyefendi, dedim. Haberi
bana szdran sizsiniz. Ben verdiiniz haberi olduu gibi
yaynladm. Bu bakmdan haber sizden kmtr, kayna sizsiniz, Atatrk'e bylece gerei sylemekten
ekinmeyiniz.
Benim bu direniim Fethi Bey'i umutsuzlua drd. Biraz da kzdrd. Ban sallyarak kt.
Ben artk merakla Atatrk'n beni armasn bekliyordum. Derken kap ald, bir hademe,
Buyurun Beyefendi, dedi. Ve ne geerek yol gsterdi.

Bir sre koridorda gittik, sonra bir karay aarak,

Buyurun, dedi.
Byk ve geni bir odaya girdim. Karda bir masa banda iileri Bakan kr Kaya oturuyordu. Odada 20
- 30 gazeteci kahkahalarla glyordu. Ben Atatrk'le karlamay beklerken bu durumu grnce ardm.
kr Kaya glmsye-rek,
Gel bakalm Zekeriya, dedi, yle oturuver, mesele kapand, zlme...
Ne olduunu anlayamamtm. Mesele Atatrk'le benim aramdayd. Nasl kapanabilirdi ? kr Kaya anlatt.
Atatrk haberin kaynam benden renemiyeceini anlaynca, ayni haberi bizim gazeteden alarak baka bir
biimde yaymlayan bir istanbul gazetesinin Ankara muhabirini sktrm. O da Ankara'da herkesin kendisine
kaplarn kapadn, aresiz byle bir haber uydurmak zorunda kaldn bildirmi. Bu cevap iin ciddiliini
kaybetmesine yetmi ve Atatrk de daha ileri gitmekten vazgemi...
Fakat sonradan rendim ki, bu meselede Atatrk beni snamak istemi. Haberin kaynan vermemekte
direnmemi beenmi ve meseleyi onun iin kapatm.
Bu, Atatrk'le nc atmamd.
Bu haberin yaylmas Serbest Frka iin hayrl olmad. Parti bakanlar Atatrk'n gvenini yitirdiler.
Atatrk ikinci bir parti kurma giriiminin beceriksiz ellerde soysuzlatm ve fena bir yola girdiini grerek
partiyi kapatmaya karar verdi. Bylece ikinci bir parti kurmak, bu suretle iki partili bir parlmanter sisteme
gitmek hevesi suya dt.
DEVLETL SAVUNMAK SUU
Tekrar tek parti dzenine dnld. smet Paa galip gelmiti. Fakat devletilik ve zel sermaye kavgas
bununla bitmedi. Burjuvalar basklarn arttryorlard. Bu kez Cell Bayar' ne srdler. Oell Bayar,
Bankasn kuran bir adamd, evrelerinin temsilcisiydi. smet Paa'nn dev__ qc__
-LC/O
'letilik politikasna karyd. Bu evreler, liberalizmi savunmak iin Bankasnn yardmyla gndelik bir
gazete karmay kararlatrdlar ve Babli'deki eski Mihran Matbaasn satn alarak Tan gazetesini
kardlar. Gazetenin bayazarlna Siirt Milletvekili Mahmut Bey getirildi. Bylece smet Paa ile Cell Bayar
arasnda bir doktrin kavgas balad. O srada evket Sreyya (Aydemir), smail Hsrev (Tkin), Burhan
Asaf (Belge) ve Yakup Kadri (Karaosmanolu) Kadro adnda bir dergi kardlar, devletilii savunmaya
baladlar. evket Sreyya, Moskova'da okumu eski bir komnistti. Memlekete dndkten sonra Trkiye
sorunlarna zm yolu ararken komnizmden kaarak devletilie snmt. Ne var ki, devletilii ne smet
Paa, hatt ne de Atatrk gibi anlyordu. O daha* ileri bir devletilik istiyordu. Savunduu tez, sosyalizme
yakn bir devletilikti. teki arkadalar da hep eski komnistlerdi. Yalnz Yakup Kadri Atatrk'n adamyd ve
dergide bir paravana vazifesi gryordu. Fakat devletilii savunduklar iin smet Paa onlar destekliyordu.
O vakitler biz de Son Posta gazetesinde devletilii savunuyorduk. Devletiliin bir devlet kapitalizmi
biiminde deil, tam anlamyla halka hizmet eden ve memleketin kalknmasna yardm eden bir devletilik
olmasn istiyorduk. Devlet kurumlarnn kr iin deil, hizmet iin almalarnn gerektiini sylyorduk.
zellikle devletin zel sermaye sahiplerine ve zel teebbse destek olmalarn serte eletiriyorduk. Bu
arada, zel sermaye ile kurulmakta olan eker irketlerinin halk nasl soyduklarm, devlet yardmyla
palazlanm zel teebbslerin halkn zararna altklarm rakamlarla gsteriyorduk. Bunlar arasnda en ok Alpullu irketine hcum ediyorduK. Bu fabrika
yznden halk dardan 37 kurua getirilen ekere 100 kuru demek zorunda kalyordu.
Kapitalistler, bizim bu yoldaki yaynlarmza dayanamadlar. Biryandan gazeteleriyle bizim yaynlarmz
baltalamaya altlar, biryandan da Alpullu irketi sahipleri Hayri par ve -akir Kese-bir mahkemeye
bavurarak bizden davac oldular. Kendilerine hakaret edildiini ne srdler. nk verdiimiz rakamlar,
yaynladmz belgeleri, yalanlayacak durumda deillerdi. Yaznn sahibi olarak benim ve gazetenin sorumlu
mdr olarak Selim Ragp'n mahkmiyetimiz isteniliyordu. Mahkeme Bakam Sabri Bey adnda bir yargt.
Bizi nce yl hapse mahkm etti. Yargtay bu karar bozdu. Mahkeme bakam, Ankara'nn bizim
hakkmzda verilen hkm beenmediini sand. Bu kez beraatmza karar verdi. Bu karar da savc temyiz
etti. Yargtay bu karar da bozdu. O vakit yarg Ankara'nn bizim mahkm olmamz istediini sand ve bizi
tekrar sene hapse mahkm etti. O tarihlerde adalet bamsz deildi. Gazeteciler mahkemeye dtkleri
zaman yarglar Ankara'ya bakarlard. Kanunlar Ankara'nn emir yada dileine gre yorumlar, ona gre ceza
verirlerdi. Bize ceza veren yarg Ankara'nn hakkmzda ne dndn anlayamamt, Onun iin verdii
karar birka defa deitirmek zorunda kalmt.

Sonunda ceza kesinleince, bizi Sultanahmet Cezaevine gtrdler. Buras, Ankara hapisanesine
benzemiyordu. Bina ta Bizans dneminden kalm, eski bir harabe idi. erde binlerce mahpus vard. Fakat
hapisane mdr ve hapisane doktorlar bizi bir misafir gibi karladlar. Bizi mahpuslann bulunduu koulara sokmak istemediler. Hapisane binasnn
arkasndaki bahede bekiler iin yaplm bir kulbeyi bize verdiler. Her trl rahatmz salamak iin de
ellerinden geleni yapmaktan ekinmediler. Doktorlar da odalarn bize verdiler. Gndzleri burada oturur,
burada gazetemizin yazlarn hazrlar, ziyaretilerimizi kabul-ederdik. Akam da kulbemize ekilir,
bahemizde oturur ve yemek yerdik. Aradan zaman getikten sonra mahpuslar arasna kartk, hapisane
hayatn ve iinde yaayan insanlar tanyp renmek frsatn bulduk. (*)
Biz hapse girdiimiz zaman 22 kiilik bir komnist grubu da orada mahpus bulunuyordu. Bir bildiri
yaynlamaktan buraya dmlerdi. Onlar da teki mahpuslardan ayrmlar, ayr bir binada btn bir kat
onlara vermilerdi. Burada kendi aralarnda ortak bir kazan kurmular, beraber yiyor, beraber iiyor, bir
komn hayat yayorlard. lerinde inanllar, zayflar, hatt piman olanlar vard. Fakat gariptir ki, orada
inanl grnenler dan ktktan sonra yollarn deitirdiler. Zayf grnenler ise hapisaneden eliklemi
olarak ktlar.
Hergn bo zamanlarmda komnistlerin kouuna geerdim. Orada saatlerce syleir, konuurduk. ok
defa nazar tartmalar yapardk. Ama ounun teorik hazrlklar tamam deildi. Ya tartmalara seyirci kalr,
ya cevap veremiyecek duruma dnce aabeyleri Reat' arrlard. Reat,
(*) Burada anlatlan, imdiki Sultanahmet Cezaevi defl, o zaman Mehterhane diye anlan eski bir
binadr..
Almanya'da okumu, marksizmi iyi renmi bir .genti. Hepsi onun stnln kabul ederlerdi.
Birara komnist genler alk grevine baladlar. Kazanlan snd, sesleri kesildi, hepsi yataklarna ekildiler,
ki gn sonra doktorlar bunlara azlarndan st vermeye baladlar. Onlar da direnmediler. nk grevleri
darda duyulmam, Trk kamuoyuna bildirilmemiti. Karanlkta gz krpyor gibiydiler. Alk grevi ne
hapisane ynetimini, ne doktorlar, ne de savcl tela drd. Onlar da bu iin bir sonu vermediini
anlaynca grevden vazgetiler.
Alk grevi srasnda kendilerini ziyaret ettiim zaman konuacak kimse bulamazdm. Hepsi uzanp uyurlar,
bylece direnme glerini arttrmaya alrlard. Temiz, candan, fedakr genlerdi. Bir-oklanyla
hapisaneden ktktan sonra da dostlu-.umuz devam etti.
Hapisanede Behzat Bey adnda Harbiye Nezaretinde mstearlk etmi bir eski subaya rastladk. Bu adam
Halifenin son Harbiye Nezareti mstear idi ve istanbul'un kurtuluundan nce Mus-tara Kemal'in idam
hkmn imzalamt. mzadan yirmidrt saat sonra stanbul'a mill kuvvetler girince tevkif edilmi ve 15 yl
hapse mahkm olmutu. Hapisanede ona zel bir kk oda vermilerdi. Burasn bir jandarma odas gibi
demiti. stanbul Sultanahmet Cezaevi dnyann en iyi ha-pisanesidir. Burada mahpus serbest yaar.
Benim odam bu hapisannin en iyi odasdr. Demek yeryznde mahpuslarn en bahtiyar benim diye -kendi
kendini teselli ederdi.
teki mahpuslarla temasmz azd. Bu mahpuslarn ou hrsz, yankesici, serseri ve kaatillerdi. Bunlarn
iinde hrszl meslek edinmi, hapisa-neyi kendine ev yapm hrszlar olduu gibi, tesadfen buraya
denler de eksik deildi. Bunlar arasnda milletleraras hret kazanm kiilik bir hrsz etesi vard.
Bunlar yksek tahsil grm genlerdi. Avrupann birok byk ehirlerinde ark Prensi ad altnda
senelerce otelleri dolandrmlard. Sonunda Avrupa'da dolandrlacak otel kalmaynca stanbul'a dnmlerdi.
stanbul'da Emniyet Sandn soymaya kalkmlar. Bankada 50 liralk bir hesap atrmlar, sonra ellerindeki
banka defterine bunu, 500, 5.000, 50.000 rakamna ykselterek 37.000 lira kadar bir para ekmeyi
baarmlar. Ama sonra aralarnda bir anlamazlk km, buyzden polisin eline dmlerdi.
Hapisanede birbirlerine atarak anlatrlard : Aramzda anlamazlk kmasayd Emniyet San-'d'nn btn
parasn ekecektik. Emniyet Sand bir sabah sermayesinin tkendii haberiyle uyanacakt.
Bunlar hapisane iinde de Sarayburnundaki mzeyi (Topkap Saray) soymak iin pln yaparlard.
Hapisanenin byk bir atlyesi vard. Mahpuslar burada kendi mesleklerine gre, altrlyordu. Kazancn
yars cezaevi ynetimine geiyor, yars kendilerine kalyordu. lerinde kunduraclar, marangozlar,
dokumaclar filn vard. Dardan da sipari alr, yaptklar ilerin ounu darya satarlard. Bunlar arasnda
katilden yatan bir kundurac ustas hepimizin sevgisini kazanmt. Sessiz, sakin, sevimli, masum grnl bir adamd.
Hapis'anenin en sessiz, en efendi hkmlsyd. inin de eriydi. ok iyi kundura yapard. Hapisane iinde
kimseye kt sz syledii yada kt bakt grlmemiti. Bu iyi hareketine karlk onun bir hapisaneden

kp evine gitmesine, ailesini ve ocuklarn grmesine izin verildi. Bizim kundurac akamst hapisaneye
daha kiiyi ldrm olarak dnd. Gene yle sessiz, gene yle terbiyeli bir hali vard. Sanki o cinayetleri
bu adam ilememiti.
Birgn bizi ar hkmllerin yatt byk koua gtrdler. Buras Bizans'tan kalm byk bir mahzendi.
Kapdan girer girmez kaln ve koyu bir rutubet ve kmr kokusuyla karlatk. Buras penceresiz, havasz,
karanlk bir yerdi. erde beyz kadar insan yayordu. Herkesin yatann nnde yar yanm bir mangal,
havay zehirliyordu. Dante'nin cehennemi bundan daha kt bir yer olamazd. Yeryznde cehennem, ancak
byle olabilirdi. Burada insanlar zehirli bir hava iinde boulup gidiyorlard. Zaten yedikleri hapisanenin
verdii bir dilim kuru ekmekten ibaretti. Daryla ilikileri kesilmiti. Kendilerini kadere teslim etmilerdi.
lmlerini abuklatrmak ve bu cehennemi, hayal bir cennete evirmek iin esrar (tir-yek) iiyorlard.
nsanlklarn unutmu, sanki hay-vanlamlard. Bunlar toplumun posalaryd.
Hapisaneden genel af zerine birbuuk yl yatarak ktk. ktm zaman sinirlerim bozulmu-

tu. alacak durumda deildim. Dinlenmek iin eimle birlikte ufak bir Avrupa gezisi yaptm, Dnte tekrar
iimin bana getim ve kesilen ilikileri yeniden kurabilmek iin Ankara'ya gittim. O srada Atatrk,
Yunanistanla eski dmanlk gnlerini unutarak srekli, bir dostluk kurmaya karar vermiti. Bu amala Yunan
Babakan Venizelos'u Ankara'ya davet etmiti. Ben Ankara'ya vardm zaman Trk Oca binasnda
Venizelos erefine bir suvare veriliyordu. Basn - Yayn Genel Mdr Ercment Ekrem (Talu) bu suvareye
beni de davet etmiti.
Trk Oda binas o zamanlar Ankara'nn en gzel ve bu ie en elverili binasyd. Trkln byk
nderleri birer birer lm, milliyetilik, ttihatlar zamanndaki dar anlamm yitirmi'ti. Atatrk ona
antiemperyalist, olumlu bir anlam vermiti. Ama Hamdullah Suphi, Mill Kurtulu Sava biter bitmez, ne
yapp yapp Ankara'da bu muhteem Trk Oca binasn yaptrmt.
Suvarede Atatrk ve o dnemin btn devlet adamlar ve gazetecileri hazr bulunuyordu. Atatrk ile
Venizelos ayr bir odaya ekilmilerdi.
Ben odalarn birinde gezinirken yanma biri sokuldu. Baktm, Hamdullah Suphi. Sinir kesilmiti. Ba
dnmt. Terbiyesini unutmutu. Sert bir sesle,
Zekeriya, dedi. Sen burada ne aryorsun?
Atatrkn dvetlisiyim, dedim.
imdi, ama hemen imdi kacaksn, dedi. Soukkanllm brakp cevap versem bir olay
kabilirdi. Atatrk'n davetlisi olarak, onun bulunduu bir toplulukta olay karmak ho birey olmyacakt.
Hamdullah'a cevap vermedim. Yrdn, ktm. Hamdullah Suphi, Resimli Ay dergisinde Nzm Hikmet'in Zilli Bebek adl iirinin intikamn
alyordu. Nzm Hikmet, Hamdullah Suphi'yi bu iirinde dalkavuk bir zilli bebee benzetiyordu.
Otele dner dnmez gazeteme bu olay anlatan bir yaz yazdm ve telefonla verdim. Yaz u cmlelerle
bitiyordu. Hamdullah Suphi Trk Ocaklarn kendi evi sanyor. Bu kurumu kendi kazan ve n iin bir
basamak olarak kullanyor.. Atatrk'n olumlu milliyetiliine aykr olarak burada hl genlere Turancl
alamaya devam ediyor. Modas gemi bir fikrin bu sahte peygamberinin maskesini karmak zaman
gelmedi mi?
Bylece Trk Ocandaki olay renen Atatrk, birka ay sonra dar millyietiliin ve Turancln kayna
olan bu kuruluu kapatt ve yerine Halkevlerini kurdu.
Hamdullah Suphi iledii suun cezasn ekmiti. Ayaklar altndaki dnya kvermiti. Ondan sonra da
uzun sre bunalmlar geirdi ve bir daha kendisini toparlayamad. nk Trk Ocaklaryla beraber hereyini
yitirmi oluyordu.
HAYAT ANSKLOPEDS
Daha hapisaneye dmezden nce Hayat Ansiklopedisi adiyle bir ansiklopedi yaymna balamtm. Son
Postadaki iler yoluna girmiti. Gazete benim btn vaktimi almyordu. leden sonralar botum. Bu
frsattan yararlanarak Hayat Ansiklopedisini karmaya karar verdim. O
zamana kadar Trkiye'de bir ansiklopedi km deildi. Daha Abdulhamit devrinde emseddin Sami Bey
Kamusllm adnda bir deerli eser yaynlamt. Ama bu, bir ansiklopedi saylamazd. Merutiyet
devriminin ilk yllarnda birara Maarif Nazrl da yapan Trk bilgini Emrullah Efendi Byk Ansiklopedi
adnda bir esere balamt. Fakat ancak bir cilt karabilmi, devam edememiti. nk bir kiinin altndan
kalkamyaca kadar byk bir ie girimiti.
Benim dndm ansiklopedi o kadar byk olmyacakt. Bu ie tek bama da giriecek deildim. Hayat
Ansiklopedisini hazrlayacak bir kurul kurdum. Ansiklipedinin corafya blmn Trkiyenin nl

corafyacs Faik Sabri, tarih blmn geni tarih bilgisiyle tannm yazar Sa-mih Fethi, fen blmn
Teknik niversite profesrlerinden Salih Murat zerlerine almlard. Genel bilgiye ait ksmlar da ben
yazyordum. Ayrca uzmanlk isteyen konularda yetkili uzmanlarn yardmna bavuruyorduk. Bylece, drt yl
alarak on ciltlik Hayat Ansiklopedisi ni meydana getirdik.
Bu denemeden sonra Trkiye'de ansiklopedi karmak moda oldu. Fakat yaplan en cidd yayn Mill Eitim
Bakanlnca yaymlanan slm Ansiklopedisi dir. Bu, gerekten byk bir bilimsel yapttr. Bu eserin
kmasnda Dr. Adnan Advar'n byk hizmeti olmutur.
Biz hapisaneden ktktan bir sre sonra Son Posta ortaklan arasnda anlamazlk bagsterdi..,
Ekrem Uaklgil ile Selim Ragp Eme benim ileri fikirleri savunmam, kapitalistlere ve emperyalistlere hcum
ederek Sovyet dostluunu ileri srmemi beenmiyorlard. Onlar fikir kavgas yapmak istemiyorlard. Onlar
sadece para kazanmak peindeydiler. Gazete ise, artk tutunmu, memlekete yaylmt. Gazeteyi tehlikeye
dreceini sandklar atlganlklar gereksiz buluyorlard. Bu anlamazlk gnden gne byd ve sonunda
ayrlmamza yol at. Tpk Resimli Ay iinde olduu gibi burada da ortaklarm beni hazmedememilerdi.
Ayrldk. Ortaklardan Halil Ltfi beni tuttu. O, tecrbeli bir idare ve i adam olarak kimin kendisine daha
yararl olacan anlamt. Halil Ltfi ile birlikte gazetedeki paymz aldk ve Son Posta dan ekildik.
TAM GAZETESNN HKYES
TAN'I BANKASINDAN SATIN ALDIK AHMET EMN YALMAN DEVRALDIIMIZ KADRO BURHAN
FELEK REFK HALT ULUNAY TAN'DA YEN KADRO FAZM-LE SAVA ATATRK'N LM
HARP ARFESNDE BYK GEZ SOLCU PROFESRLER LERNDEN IKARILIYOR ALMAN
PROPAGANDASI
l
Son Posta gazetesinden ayrldmz zaman yeni bir gazete karmay dnyorduk. stikll Mahkemesine
girerken korkarak bir daha gazetecilik yapmyacana yemin eden Ahmet Emin Yalman da bir yolunu bulup
kendisini Atatrk'e affettirmi-ti. O da Bblide bir gazete karma olana aratryordu. Kader bizi
buluturdu. Gazeteyi beraber karmaya karar verdik. O srada stanbul'da yaynlanan Tan gazetesi,
satla karlmt. Bankasnca zel sermayeyi savunmak iin kurulan bu gazete, halk tarafndan
beenilmemi, baansz-.Ia uramt. Ziyanla alyordu. Banka zararl bir i grmektense gazeteyi ve
matbaay satmay
-209
F. : 14
daha krl bulmutu. Bu frsat karmak istemedik. Tan gazetesini btn tesisleriyle, hatta btn
tekiltiyle, olduu gibi satn aldk.
Fakat bu satmalma ii Ahmet Emin Yalman'n foyasn meydana kard. Ahmet Emin, payna d-gen
sermayeyi yatrmak istemiyordu. irkete sermaye koymadan girip ortak olmaya alyordu. O, ilk hamlede
toplu bir sermayeye ihtiya olmadm sanm ve ii bylece idare edebileceini ummutu. Kendisinden,
payna den sermayenin btn istenince, ard. Derhal gerekli yerlere bavurdu. Baz banka
mdrlerinden, ne yapt yapt, gerekli sermayeyi buldu. Buldu ama, paray veren bankalar ve bakalar ona
bunu kara gzlerinin hatr iin vermemilerdi. Daha balangta Ahmet Emin kendi zgrln satmt. Biz
de ona gre, tedbirli ve-ihtiyatl bulunmaya karar verdik. Ben bir sre iin gazeteye yaz yazmamay daha
uygun buldum. Durum anlalncayadek ben kendimi ve meslek hayatm tehlikeye atmak istemiyordum. O
vakit Ahmet Emin'i yeteri kadar tanmyorduk. Karakteri hakknda bir fikrimiz yoktu. Eski bir gazeteciydi, stikll Mahkemesinde korkarak Atatrk'e bir daha gazetecilik yapmyacana sz vermi ve meslekten
uzaklamt. Uzun bir sre Bzliye bile uramamt. Yalnz ilk admda bankalardan para dilemesi,
phelerimizi olduka kuvvetlendirmiti. Onun iin gazetenin yaz ilerini, ynetmeyi zerime almakla
yetindim, dorudan doruya imzal veya imzasz yaz yazmaktan ekindim.
Zaten eski Tan gazetesinden miras aldmz yaz arkadalarmz da beraber alabileceim kimseler
deildi. Bunlar Bankas iin alm, liberalizmi savunmu yazarlard. Fikir ve inan bakmndan aramzda hibir ba yoktu. Bunlar iinde Burhan
Felek, Fikret dil ve Eref efik gazetenin kebalarm tutmulard. Hergn fkralar yazyor, kendilerini yeni
evreye ve yeni patronlara uydurmaya alyorlard. Her de eski Osmanl tipi yazarlard. Gemiin
adamlarydlar. leriyi g-remiyorlard.
Bunlar iinde Burhan Felek, ittihatlar zamannda Hrriyet ve tilaf Partisinde alm eski bir politikacyd.
Fakat sonra politikay brakm, gazetecilie heveslenmiti. Eski Tan gazetesi tam onun meslek ve
merebine uyan bir gazeteydi. Yeni Tan gazetesi ise, henz tam kiiliini bulmu olmamakla beraber,
onun houna gitmiyordu. Aramzda bir trl zdenlik ve dostluk kurulamyordu. Aramzdaki mesafe birtrl

kapanmyordu. Burhan Felek birara avukatlk ve retmenlik de yapmt. Fakat gazetecilie baladktan
sonra o ilerden vazgemiti. Bilgisi Avrupa gazetelerinden ald bilgiyi gemezdi. Daha ok ho fkralar
anlatr, hem okuyucular, hem bizi gldrrd. Yazlarndaki ufku evinin ve kynn dna pekaz kard. Bu
sebeple bizdeki yerini o da yadrgyor, fakat snacak baka gazete bulamyordu. imdi Cumhuriyet
gazetesinde fkra yazardr.
Eref efik ok zeki bir adamd. Fakat gazetenin spor ileriyle urat iin beni pek ilgilendirmiyordu.
Sonralar gazetecilikten ayrld ve kendini spora verdi.
te ilk zamanlarda Bankasndan devrald-miz Tan gazetesi byle bir ekibin elindeydi. Ben, her bakmdan
bana aykr olan bu ekip iinde gazetenin yolunu bulmaya alyordum. Buyzden de
L
gazete elikiler iindeydi, herkes ayr bir telden alyordu, birinin sylediini teki reddediyordu.
Ulunay o vakit Hrriyet ve tilf Partisinin fikirlerini yayan Alemdar gazetesinin bayazan Refi Cevat't.
Refik Halit ise Merutiyet devrimi yllarnda ttihatlara muhalefetiyle tannmt, kuvvetli bir edipti, gzel
memleket hikayeleriyle n kazanmt. Fakat sonralar her ikisi de hilfetin ba savunucular olmulard. Bu
yzden de memlekete hayli zararlar dokunmutu. Bu sebeple Mill Kurtulu Sava sonunda yurt dna
srlmlerdi. Refik Halit Suriye'de, Ulunay ise uzun mddet Pairs'te srgn hayat geirmilerdi. Sonra da
Falih Rfk Atay'n aracl ile Atatrk tarafndan affedilerek yurda dnmlerdi.
Ahmet Emin bu iki yazar elde etmekle gazetenin iki byk deer kazanm olaca sayndayd.
Ahmet Emin'in durumu ve gazete adna yapt ocukluklar houmuza gitmiyordu. Gerekli gereksiz yazlan ve
ocuka iddialar yznden sksk gazetenin kapanmasna yol ayordu. Halil Ltfi ile birlikte Ahmet Emin'den
ayrlmya karar verdik. Kendisine den pay verdik Tandan uzaklatrdk. Bylece Tan gazetesinin
birinci dnemi kapanm oldu. Ahmet Emin ekildikten sonra gazetenin fikir ynn ve bayazarln ben
zerime aldm. Halil Ltfi ynetim ileriyle urayordu. Aramzda yle bir i blm yapmtk ki, ben
ynetim ilerine gerekli gereksiz karmazdm, Halil Ltfi de yaz ilerine pek burnunu sokmazd.
Bamszlma kavumu gibiydim. lk iim gazeteyi bu anariden kurtarp ona gerek kiiliini
vermek ve onu benim fikirlerime uygun bir duruma getirmekti.
Bayazlar benim yazm olmam yetmezdi. Gazetede fikirleri arasnda azok benzerlik bulunan bir yaz kurulu
kurmak gerekti. Bu da gezeteden Osmanl dnemi artklarn uaklatrmak ve onlarn yerine devrimci gen
insanlar getirmekle salanabilirdi.
nce Burhan Felek aramzdan ayrld. Fikret dil ile Eref efik zaten oktan ekilmilerdi. Refik Halit ve
Ulunay da, ben gazetenin bana getikten, sonra, benimle ibirlii yapamyacaklanm anladlar. nk benim
i bana gememle gazetede yeni bir hava esmeye balamt. Bu yeni hava onlar bouyordu. Elverisiz bir
ortamda kaldklarn anladlar ve birer birer ekilip gittiler.
Onlar ayrldktan sonra Sabiha Sertel gazeteye daha sk ve srekli yaz vermeye balad. O vaktin gen ve
kabiliyetli yazarlarndan Naci Sadullah gazetenin bellibal yazarlarndan biri oldu. Memleketin ilerici ve
devrimci yazarlar etrafmz sarmaya baladlar. Yaz heyetimiz hergn yeni arkadalar kazanyordu. Bunlar
arasnda sonralar Sosyalist Partisi ni kuran Esat Adil de vard. Esat dil hukukuydu, Paris'te
okumutu. Birara m r a l Adasndaki modern cezaevinin mdrln yapmt. Bu iten ekilince
Babli'ye gelmi ve ileri dnceli bir adam olduu iin bizim yaz kuruluna katlmt. Kltrl, deerli bir
adamd. Yazlar okuyucular tarafndan seviliyordu. Az zamanda deerli bir yazar olduunu ispat etti. Ga.
zete kapandktan sonra 1946'da politikaya atld, ve Sosyalist Partisi ni kurdu. Gen yanda ld.
Ben gazetenin bana getiim zaman memleketteki durum yleydi:
Atatrk'n son yllar idi. smet nn, Atatrk'n gznden dm, babakanlktan uzaklatrlm ve
yerine Cell Bayar gelmiti. Fakat Serbest Frka denemesinden sonra nn tarafndan alman
antidemokratik tedbirler olduu gibi devam ediyordu. Basna, dorudan doruya sansr uygulanmyordu,
ama manev bask o kadar ard ki, oumuz sansr bu baskdan iyi buluyorduk. nk basn sk bir
kontrol altnda tutuluyordu. Basn Kanunu, hep basnn aleyhine yorumlanyordu. Hangi yaznn kime ve neye
dokunacan nceden kestirmek olana yoktu. rnein, ufak bir ziyaret iin Romanya'ya davet edilmitim.
Sinai'de le yemei yiyorduk. Derken bir adam tella soframza sokuldu, Sertel burada m? diye sordu.
Kim aryor? dedim. Sizi Ankaradan telefonla istiyorlar, diye cevap verdi. Telefona gittim. Karma
iileri Bakan kr Kaya kt. O gn gazetemde kan bir bayaznn hesabn vermemi istiyordu. stedii
aklamay yaptm, mesele kapand. Fakat hkmet basks beni orada bile bulmutu.
En masum sandmz yazlardan dolay gazeteyi kapatyorlard. Gazeteleri kapamak hakk Bakanlar Kuruluna
verilmiti. Bu yetki sksk kullanlyor, gazeteler ve gazeteciler rktlyordu. O srada bu felket en ok

Tan gazetesinin bana geliyordu. Bir gazetenin kapanmas demek, her gn binlerce lira zarar gze almas
demekti. Halbuki
her kapan bazan haftalarca srerdi. Serbest Frka zamannda, hatta ondan nce yaadmz ni-, b
hrriyet dnemini arar olmutuk.
Fikirlerimizi syleyemiyorduk. Asl o dnemde ^havaszlktan boluyorduk.
Yalnz basn zgrl deil, btn demokratik haklar kaldrlmt. i, kyl, aydn, hi kimse kendi bana
rgtlenemez, haklarn savunamaz, sendika kuramazd. Dernek kurmak, gsteri yapmak, grev iln etmek
yasakt. Diktatrlk gittike kuvvetleniyordu .
Bu durumda gazetede yaz yazmak, fikirlerimizi savunmak hayli glemiti.
D bakmdan da yepyeni bir durum vard. Almanya'da Hitler iktidara geldikten sonra memlekette nazizm ve
faizm propagandas hzlanm ve kuvvetlenmiti. Alman bykelilii gazetelere her gn eitli bltenler
gnderiyordu. Almanya'da nazizmin iktidara gelmesi bizdeki faist genleri de harekete getirmiti. Bunlar
eitli yollarla yurtta ve zellikle genler arasnda faizm propagandas yapyorlard. Her nlerine gelen
ilericiye komnist diye hcum ediyor, bunlar halkn gznden drmeye alyor ve hkmete jurnal
ediyorlard.
En byk hedefleri bizdik. nk onlar gazetesini kendi propagandalarna en byk engel olarak
gryorlard.
Biryandan da ngilizler ve Franszlar memleket iinde propaganda faaliyetine gemilerdi. Bunlar da Trk
kamu oyunu ve hkmetini kazanmaya alyorlard. ki blok da dnya savana hazrlamyordu. Byle bir savata Trkiye'nin durumu ok nemli olabilirdi. Onun iin Trkiye'yi kazanmaya, byk
deer veriyorlard. Sovyet basn ateesi de aradabir basn dolayor, onlar aydnlatmaya alyordu. Fakat
btn bu propagandann stnde Sovyet dostluu duruyordu. Her yl 1921 Sovyet -Trk Dostluk Antlamas
ve Byk Ekim Devriminin yldnm mnasebetiyle Sovyetler lehinde yaz yazmak, basnda bir gelenek
haline gelmiti. Basn Yayn Genel Mdrl biriki gn nce btn bayazarlara bu tarihleri hatrlatrd.
Atatrk, Sovyet dostluuna byk nem verirdi. Bu dostlua herhangi bir glge dmemesine dikkat ederdi.
Sk sk basma Trk - Sovyet dostluu konusunda yazlar yazmak iin direktifler verilirdi.
te ben i bana getikten sonra Tan gazetesinde bu koullar iinde almaya balamtm. Gazetenin
gtt politika, u iki noktada toplanyordu: Sovyet dostluu ve faizm dmanl.
Bizim inancmz uydu: Nazizm ve faizm b--tn dnya iin olduu gibi Trkiye iin de byk bir tehlike idi.
Nazizm ve faizm Trkiye'yi hem iinden, hem dndan ykabilirdi. Trkiye'de bir faist diktatoryas ierde
btn demokratik haklar silip sprecek, kara bir esaret devri aacakt. D politikada da Trkiye'yi
Almanyamn arkasndan tehlikeli maceralara srklyecekti.
Bunu nlemek iin faizmin ve nazizmin gerek karakterini, ama ve hedeflerini aka anlatarak kamuoyunu
aydnlatmay grev bilmitik.
Ayn zamanda Trkiyenin byk komusu Sovyetlerle dost geinmesi bir zorunluktu. Tarih bizi:
Sovyetlerle komu yapmt. Tarihe kafa tutmak hem anlamsz, hem de tehlikeliydi. Sovyetler Birlii artk eski
ar Rusyas deildi. Bu tarihsel deiiklie gz kapamak aptallk olurdu. Sovyetlerin Trkiye'ye kar
dostluktan baka bir emelleri olamazd. Emperyalizmin ac tecrbelerini geirmi bulunan Trkiye iin doru
yol Sovyetlerle dostluktayd. Atatrk de bu inantayd. Biz Sovyet dostluu dvamzda onun gtt
politikadan kuvvet alyorduk.
Memleket iinde bu iki akmn arpmas karsnda Atatrk, dengeyi kuran bir kuvvetti. Fakat 1938'de
Atatrk ld. lm yatanda evresindeki arkadalarna son sz u olmutu: Sovyetler Birliine kar asla
bir saldn politikas gtmiyeceksi-niz. Dorudan doruya ya da dolayl olarak Sovyetlere yneltilmi herhangi
bir antlamaya girmeyecek ve byle bir anlamaya imza koymyacaksnz. Atatrk lmnden birgn nce
bu vasiyeti yapt zaman ba ucunda bulunanlar arasnda o vaktin Babakan Cell Bayar da vard. Bu
vasiyeti bana Cell Bayar'n kendisi sylemiti. Sonralar bunu o vaktin Dileri Bakan Tevfik Rt Ara da
dorulamt.
Atatrk'ten sonra Byk Millet Meclisi Cumhurbakanlna ismet nn'y seti. nn, ksa bir srede Cell
Bayar' kenara att.
ATATRK'N CENAZES
Atatrk'n lm geni halk ynlar arasn-da derin bir kader yaratmt. Memleketin yrei
durmutu. Halkn Atatrk' ne kadar ok sevdii imdi daha iyi belli oluyordu.
Cenazesinin kaldrlaca gn, btn ehir halk erkenden sokaklara dklmt. Dolmabahe'den
Sultanahmet'e giden yol daha sabahtan Atatrk'e son sayg devini yapmak isteyen insanlarla dolmutu.

Karmla ben cenaze alayn daha iyi grebilmek iin Yeni Cami minarelerinden birinin birinci erefesine
kmtk. Karaky'e kadar her yer insanla doluydu. Hava gzel ve gneliydi.
Nihayet Kprnn Karaky ucundan cenaze atay grnd. En, nde elinde siyah apkasyla ba ak
yryen Cell Bayar, arkasndan siyahlar giymi devlet adamlar, onlarn arkasndan toparaba-snda
Atatrk'n tabutu. Arkasndan tekbir sesleri, matem havas alan asker muzika. Ve sonra genler, renciler
ve bir karabulut halinde halk yn-"lar... Aadan ilahi sesleri ve hkrklar ykseliyordu. Btn millet
alyordu.
Bu gzel, fakat hazin manzaray seyrederken Atatrk'n son 15 yllk hayat bir sinema f ilmi gibi gzlerimin nnden geti. O vakit, vicdanmla bir hesaplama yapmak gereini duydum. Salnda biz bu
adama kar hrriyet ve demokrasi sava yapmtk. Onu, demokrasi ve hrriyet getirmedii iin deta sulu
sayyorduk. Onun hareketlerini diktatrce buluyorduk. nk o vakit ormann iindeydik. Aalar
gryorduk, ama orman btn byklyle gremiyorduk. imdi, geenleri daha aydn grebiliyordum.
Atatrk memleketin sosyal, siyasal ve ekonomik hayatnda byk devrimler yapmt. Halifelii ve padiahl
ykm, yerine bir cumhuriyet rejimi getirmiti. Halkn sosyal hayatnda ve geleneklerinde birok esasl
deiiklikler yapmt. Birbiri ardndan gerekletirdii devrimler o zaman birok honutsuzluklar yaratmt.
Halife ve padiahtan yana olanlar ona cephe almlar->d. ittihatlar ona kar suikast tertiplemilerdi. apka
ve yaz devrimleri, tekkelerin ortadan kaldrlmas, birok kt geleneklerin yklmas baz kimseleri tedirgin
etmiti. Emperyalistler de memleket iinde isyanlar karmlard. stanbul'da btn halifeci, padiah ve
gerici basn, Atatrk'e kar yayln atei amt. Btn bu koullar iinde hrriyet ve demokrasi geliebilir
miydi?
Tersine, devrim dmanlanna kar az ok sert davranmak gerekir. Atatrk de i ve d dmanlara kar
ihtiyatl ve tedbirli bulunmak ihtiyacn-dayd. Byle olmakla beraber Hitler ve Musolini bi-'giminde bir
diktatrle gitmedi. Kii ynetiminden ok meclis egemenliine, yani halk egemenliine nem verdi. Btn
koullar, onun Doulu bir dik-"tatr olmasna elveriliydi. Fakat, asker olmasna ramen, tam anlamyla
diktatrle sapmad, ingilizlerin Benevolent diktatorship diye adlandrdklar biimde yumuak, sevimli ve akll bir otorite kurdu. Bu otorite diktatrlkte olduu gibi korkuya deil,
sevgiye dayanyordu. Ona bu kuvveti veren halkn kendisine sevgiyle bal olmasyd.
Onun iin, bizim istediimiz kadar deilse de, yine de gnn koullarnn elverdii lde hr bir rejim kurdu.
Biz eletirilerimizi zgrce yapabildik. Nzm Hikmet en devrimci iirlerini onun dneminde yazd. Nzm'n en
son ve en uzun mahkmiyeti de Atatrk'n hastalk yllarna rastlar.
Zaten byk adamlar ancak lmlerinden sonra anlalr. Atatrk de btn lleriyle imdi anlalmaya
balamtr. Bugn memlekette ilerici kuvvetler Atatrk ilkelerine dayanarak savaabiliyorlard.
Otnun iin Atatrk dn de bykt, bugn de byktr, yarn da byk kalacaktr. Biz, urunda savatmz
zgrlk ve demokrasiye ancak onun at yoldan ulaabiliriz.
zgrlk ve domkrasi savana asl onun lmnden sonra hz vereceiz.
220
NN'NN CUMHURBAKANLII
Atatrk'ten sonra Byk Millet Meclisi, Cumhurbakanlna inn'y seti. nn, derhal Cell Bayar' bir
kenara att. Babakanla o vaktin Salk Bakan' Dr. Refik Saydam' getirdi.
Atatrk'n lmnden sonra i ve d politikada ne gibi deiiklikler olaca merak ediliyordu. nn,
Atatrk'n yetitirdii bir adamd. Yllarca beraber almlard. Atatrk'n btn politikasn benimsemiti.
Fakat nn, Atatrk'n son yllarnda iktidardan uzaklatrlm, bu sayede kendi zamannda ilenmi hatlar
grp renmek olanan bulmutu. Cell Bayar'a kar da kiisel kini vard. Onun iin tekrar iktidara
gelince, nasl bir yol tutaca merak uyandryordu.
Dr. Refik Saydam'n babakanla getirilmesi ite yaplacak deiikliin ilk belirtisiydi. nk Dr. Refik
Saydam o zamana kadar kenarda kalm drst ve namuslu bir adamd. Demokrat ve lml olarak tannrd.
nn de ie bir af ve hogr politikasyla balamt. Atatrk devrinde korkup da memleket dna kamak
zorunda kalm olanlar :iin bir af kanunu kartt. Bundan byle de i poL
L
litikada kin ve garaza dayanan bir yol tutmayacan aklad. Bylece memlekette bir gven ve huzur havas
yaratmak istemiti.
Memleket dna kamak zorunda kalanlar arasnda zellikle nl Trk yazar Halide Edip ve mill kahraman
saylan Rauf Orbay vard.

Halide Edip daha stanbul'un emperyalistler tarafndan igali gnnden kurtulu savana balam, sonra
Ankara'ya giderek savaa dorudan doruya katlm, onba olarak cepheye bile gitmiti. Byle bir insann
zaferden sonra memleketten kamak zorunda kalmas hepimizi aknla drmt. O zamanki
sylentilere gre Halide Edip'-in Atatrk'le aras akt. Atatrk zaferden sonra u veya bu biimde
dmanlarm tasfiye etmeye balaynca Halide hanm da rkm ve hayatn kurtarmak iin memleketten
uzaklamay uygun bulmutu. Atatrk'le aralarnn almasnn nedeni de uydu: Mill Kurtulu Sava
srasnda Hindistan halk Ankara'ya Halide Edip araclyla yz bin dolar gndermiti. Bu parann Mill
Kurtulu Sava iin harcanmas art koulmutu. Halide Hanm bu paray Atatrk'e vermiti. Fakat Atatrk o
zaman bu paray Mill Kurtulu ilerinde harcamayarak saklam, zaferden sonra Bankasnn kurulu
sermayesi olarak kullanmt. Halide Hanm parann yerine harcanmam olmasndan gcenmi ve krgnln
Atatrk'e de duyurmutu.
Halide Hanmn bu hareketi Atatrk' kzdrmt. Aralar bu yzden almt. Halide Edip, kocas Dr. Adnan
Advar'la birlikte Paris'e gitti. Atatrk'n lmne kadar oniki yl orada bir srgn hayat yaad. Bu defa
nn'nn af politikasndan yaralanarak, gene kocasyla memlekete dnd. stanbul'da Beyazt semtinde bir eve yerleti. Evlerine gittiim zaman ikisini de hayli ihtiyarlam ve ypranm
buldum. Paris'te -ok skntl bir hayat geirmilerdi. Dr. Adnan Advar Sorbon niversitesinin Dou
Enstitsnde Trke dersler vererek, Halide Hanm da anlarn yazarak hayatlarn kazandlar. Mill Kurtulu
Sava boyunca yaptklar deerli hizmetlerin karln byle alm olmalar onlar manen de hayli zmt.
imdi de kendilerine i aryorlard.
Rauf Bey, eski bir denizciydi. Merutiyet'ten sonra talya'nn Trablusgarb'e saldrmas karsnda komutan
bulunduu Hamidiye gemisiyle tek bana denizlere alm ve talyan donanmasna meydan okumutu.
Bunun iin mill kahraman saylrd. Mill Kurtulu Savana da katlm, Ankara'da Atatrk zamannda kurulan
ilk hkmette babakanlk etmiti. Fakat Mill Kurtulu Savandan sonra hilfet tarafls kesilmiti.
Cumhuriyet'in ilnna kar kmt. Buyzden de Atatrk'le aralar akt. stikll Mahkemeleri kurulunca Rauf
Bey tehlikeyi sezerek Msr'a kamt. Ankara stikll Mahkemesi de onu gyaben idama mahkm etmiti.
nn, af kanunu ile Rauf Bey hakkndaki idam kararn da ortadan kaldrmt. Rauf Bey her eyin dzeldiini
sanarak memlekete dnmt. Artk hrriyete kavutuunu sanyordu. Oysa arkasna polis koymulard,
kontrolsz adm atamyordu, inn'nn ans zerine Ankara'ya gittii zaman ben de orada bulunuyordum.
Bahelievler'de kzkar-deinin evinde oturuyordu. Birgn kendisini ziyarete gittim. Sinirliydi. Arkasna polis
konmasn an- -lamyor ve af f edemiyordu:
223 Beni buraya arrlar, sonra da arkama polis takarlar. Bu ne itir? Yoksa beni tuzaa m drmek
istiyorlar? Polis Mdrlne gittim, arkama koyduklar polisi kaldrmalarm syledim, ki kolunu iki yana
aarak: Vallahi haberim yok dedi. ktm, polis yine arkamdayd. Doru iileri Bakanlna gittim. ikyet
ettim. Bakan hayret iinde: Vallahi haberim yok. Bu, polisin bir marifeti olacak, emrederim kaldrrlar diye
teminat verdi. ktn. Polis gene glgem gibi arkamda. Eve geldim, kapnn karsnda bir polis Bekliyor.
Sinirlendim. Doru Babakanla gittim. Babakan zr diledi ve ayn teminat tekrarlad. ktm, fakat polis
gene arkamda. Bunun zerine Cumhurbakanlna telefon ettim ve arkama taklan polisi kaldr-mazlarsa, ilk
karlatm anda ldreceimi bildirdim. Ancak bu tehditten sonra polis arkamda grnmez oldu.
Af ve hogr politikas yrmyordu. Demokratik hak ve hrriyetlerin kabulne doru bir adm bile atlmad.
Tersine, bask iddetlendi. Bir polis devleti kurulmutu. Bunun iktidardakilere verdii rahata almlard,
hrriyet ve demokrasiye birtr-l yanaamyorlard. Gazeteler stndeki bask da artrlmt. Gazetelerimiz
yine ikidebir kapatlyordu. O srada gene sudan bir bahane ile Tan gazetesi belirsiz bir sre iin
kapatlmt. Nedenini anlamak zere kalkp Ankara'ya gittim. O zaman Basn - Yayn Genel Mdr Selim
Sarper'di.
(Selim Sarper, sonralar Dileri Bakanlna kadar ykseldi.) Babakan grmeden nce onunla
grmek istedim, Basn - Yayn'a gittim, bu keyfi davrantan sert bir dille yakndm. O srada hem
faistlerin, hem de komnistlerin kard gazeteler vard. Onlara dokunulmad halde, Tan a neden
musallat olduklarn sordum.
Selim Sarper gld,
A
Bunda anlamyacak ne vard ki... Bak, ne faistlerin, ne de komnistlerin gazetelerine dokunuyorum.
Bunun mnas u: Bekliyorum ki, faistler ve komnistler gazeteleri etrafnda toplanp kendilerini meydana
versinler, sonra hem gazetelerini kapatacam, hem kendilerini yakalatacam.
ok gemedi, Selim Sarper bu szn yerine getirdi. Her iki gazeteyi de kapatt ve bu gazetelere yaz
yazanlar tutuklatt. Mesleinde baarya erimenin srrn kefetmiti!
YABANCILARIN PROPAGANDALARI

Fakat Atatrk'n lmnden sonra en ok merak edilen ey, d politikann alaca yeni ynd. kinci Dnya
Savann arifesinde bulunuyorduk. Yabanc devletlerin Trkiye'deki propaganda faaliyeti de bir kat daha
artmt. Alman propagandas etkisiz kalmyordu. Alman terbiyesi grm baz subaylar Almanya'ya kar bir
sevgi duyuyorlard. Almanya'da yetimi genlerin bir ou Hitler'e hayrand. Memleketteki faistler de
Almanya'ya daya-myorard. Almanya, Atatrk'n lmnden sonra Von Papen'i Trkiyeye sefir gndermiti.
Atatrk, Von Papen'i sevmezdi ve o sa kaldka bu Alman
F. : 15
casusu Trkiye'ye ayak basamamt. Von Papen'im Trkiye'ye gelmesi iyi bir belirti deildi. Zaten hkmet
iinde Sovyet dman olanlar artk kendilerini saklamyorlard. Bunlarn iinde o vaktin Dileri Bakan kr
Saraolu bata geliyordu. O sralarda Saraolu Stalin'le grmek zere Moskova'ya gitmiti. Fakat aksi
tesadf Almanyann Dileri Bakan Von Ribentrop da o srada Moskova'da bulunuyordu. Saraolu glgede
kalmt. Onun yzne bakan olmamt. Bu nedenle memlekete kzgn olarak dnmt. Artk aktan aa
Sovyetler aleyhinde konumaktan ekinmiyordu.
ingiliz ve Franszlar da bo durmuyorlard. Onlar da biryandan hkmeti, biryandan da basn yoluyla Trk
kamuoyunu kazanmaya alyorlard. Bu amala 1939'da Fransa, baz Trk gazetecilerini Paris'e davet etti.
Gidenler arasnda ben de vardm. Heyetin teki yeleri Ulus gazetesi bayazar Fa-lih Rfk Atay, Akam
gazetesi bayazar Necmettin Sadk, Tanin gazetesi bayazar Hseyin Cahit'ti. Aramzda bir de hkmeti
temsil eden topu komutan General Pertev bulunuyordu.
Franszlar bize sava hazrlklarn gsterdiler. Paris'te ziyafetler verdiler. Fabrikalar gezdir--diler. Amalar
bizde Fransann kuvvetli olduu inancn uyandrmak ve bunu kamuoyuna bildirmemizi salamakt.
O vakit Franszlar Majino Hatt denilen savunma hattna byk nem verirlerdi. Almanlarn bu hatt yarp
geemiyeceklerine inanmlard. Rahattlar. Ayn gveni bize de vermek istediler. Bu amala bizi Majino
Hatt na gtrdler. Bu savunma hatt, snr boyunca batanbaa dalar ime oyulmu istihkmlardan ibaretti. Biz bu istihkmlardan
birine gittik. Byk bir dam eteinde otomobillerden indik. Ray zerinde ileyen kk vagonetlere bindik.
Dan iine giden bir tnele girdik. Hayli gittikten sonra tam dan zerinde yere indik. Orada bir lifte
bindik. Dam iinden ykselerek tepesine ktk. Burada dmann gremiyecei biimde bir kk yapya
girdik. Yapnn iinde eitli savunma tesisleri kurulmutu. Geni bir sahay gzaltnda bulunduruyordu.
Dmann grnmeden bu blgeye girmesinin olana yoktu. eitli yerlerde kurulan gzetleme
merkezlerinden dmann hareketi hakknda dakikas dakikasna haberler geliyordu. Bu haberler duvarda
elektrikli lmbalarla kfo-mutanlk odasna veriliyordu. Komutan bu bilgiye gre, dman top ateine
tutacakt. Bu tesisler gerekten insana gven veriyordu. Almanlar bu hatt yaramazlard.
Fransz Komutan, General Pertev'e bir deneme yaplmasn isteyip istemediini sordu. Trk generali zaten
grdklerinden aknlk iindeydi. Hemen tatbikata geilmesini rica etti. Komutan emir verdi, btn letler
ilemeye balad. Duvarda lambalar yanp snyordu. Gzetleme merkezlerinden haberler geliyordu. Bu
hazrlk iki dakika srd ve ate emri verildi. General Pastev hayret iindeydi. Yaplan ey bir sihirbazlk
myd? Anlayamamt. Fransz komutanna dnerek,
Nereye ate ediyorsunuz? Dman nerede? diye sordu.
Fransz komutan bizim generalin bilgisizlii karsnda glmsedi ve Efendim, tabloyu grdnz. Gzetleme
merkezinden aldmz haberlerle
L
biz dmann nerede bulunduunu biliyoruz.
Onu gzle grmeye lzum var m? dedi.
Bizim topu komutan utand m, bilmiyorum. Fakat biz birbirimize utanarak baktk.
Fakat sava Franszlarn yanl hesaplara dayandklarn, bir gaflet uykusuna daldklarn gstermiti. nk
sava balaynca, Almanlar, bu hatt yarmaya lzum bile grmemi, Belika zerinden bir hafta iinde
Fransa'ya girerek Majino Hattn arkadan evirivermilerdi.
Fransa'da bizi en ok etkileyen eylerden biri de Strazburg ehri olmutu. Bu ehir, Ren nehri zerindeydi.
Karyakada Almanlar yerlemi ve istihkmlar kurmulard. Sava patlad anda ehir yanmak ve igal
edilmek tehlikesindeydi. Onun iin Franszlar bu ehri acele boaltmak zorunda kalmlard. Koca ehir
bombotu. Ne bir insan, ne bir hayvan... Canl tek mahlk grnmyordu. Haik dkkn ve maazalarnn
cameknlarn rtmeye, kaplarn kilitlemeye bile vakit bulmadan ekilip gitmiti. l bir ehir... Sesini
kaybeden, ruhunu kaybeden bir ehir... Bu korkun manzara bizi rktm, hzla yaklaan savan ilk kara
habercisi gibi grnmt.
Zaten biz daha Fransa'dayken sava artk kanlmaz bir felket halinde belirmiti. Hatta Finlandiya
snrlarnda arpmalar balamt. Yanl bir sz ya da bu kvlcmn yaylmas, btn dnyay atee atabilirdi.

ki taraf ta boazna kadar silhlanm ordularn cephelere srm, emir bekliyordu. Almanlar ise, biryandan
Avusturya'ya biryandan ekoslavakya'ya giriyorlard.

"ok gemedi. Biz memlekete dndkten az sonra kinci Dnya Sava balad. Almanlar yldrm hzyla
saa, sola saldryorlard. Trkiye ne
yapacakt? ngiltere ve Fransa ile imzalanm karlkl anlamalar
vard. Bunlarn yannda savaa katlacak myd? Herkesin merak ettii buydu. nk Birinci Dnya Savann
facialarn henz unutmam olan Trk halk, yeni bir sava felketine kat-anmak istemiyordu. Zaten byle
bir savaa maddeten de, manen de hazrlanm deildi. te bu hava iinde devlet banda bulunan nn,
Trkiye'nin bu savata tarafsz kalacan iln etti. Fransa ve ingiltere ile imzalanm olan anlamalarn
Trkiyeye ykledii grev, Almanlara bu blgede yolu kapamak suretiyle yerine getirilecekti. Halk, geni
bir nefes almt. Biz basn mensuplar da hkmetin bu tarafszlk politikasn alkladk. zellikle
Tan
gazetesinde Trkiye'nin bu emperyalist savata yeri olmad yolunda uzun boylu yayn yaptk. Bu byk
emperyalizm savann korkun sonularndan Trkiye'yi kurtarmak gerekti.
Balangta Almanlarn byk zaferleri basnda ve bu yolla memlekette geni yanklar uyandryordu.
Almanya'dan yana olanlar zaten hkmetin tarafszlk politikasn beenmiyorlard. Alman ordular ilerledike,
bunlar da propagandalarn arttrdlar. Almanya'dan yana olan gazeteler byk puntolarla Alman zaferlerini
belirtiyor, Trk kamuoyunda Almanlara kar hayranlk duygular yaratmaya alyorlard. Alman Elilii de
bu zaferlerden yararlanmak frsatm karmyordu. eitli yollardan .hkmet zerindeki basksn artrmaya
alyordu. Hele Alman ordular Sovyet topraklarna gelince, faistler dn - bayram yapmaya baladL
lar. Nazizmin stnl, insanln yeni ihtiyafa-ra cevap veren tek cereyan olduu yolunda yazlar
grlyordu. Hkmet de bu propagandalar karsnda kaytsz kalyordu.
ingilizler ve Amerikallar ile Franszlar, bu propagandaya kendi rgtleriyle karkoymaya alyorlard.
Amerikallar Bey olunda byk
bir Haberler Brosu amlard.
Gazetelere yaz, haber, resim, klie yetitiriyor, brorler yaynlyor, bronun geni salonlarnda fotoraflarla
sergiler ayorlard. ngiliz Elilii de bir propaganda brosu kurmu, bir de dergi karmaya balamt.
Trkiye karlkl propagandann sava alan haline gelmiti. Zaten gazetelerde aa yukar ayn durumdayd.
SAVA NDE BR GE/
ngiltere ve Amerika memlekette gn getike ilerleyen bu Alman propaganda saldrsna karlk son bir
tedbir olarak Trk gazetecilerini kendi memleketlerine davet ettiler. Onlara kendi sava almalarn ve
gnden gne artan kuvvetlerim gstermek istiyorlard.
1942 ylnn Austosunda Ankara ve stanbul gazetelerini temsil eden bir heyet halinde yola ktk. Aramzda
Yeni sabah gazetesi bayazar Hseyin Cahit Yaln, Vatan gazetesi sahibi Ahmet Emin Yalman,
Cumhuriyet gazetesinden Abidin Daver ve Ankara'da Ulus gazetesinden Ahmet kr Esmer vard.
Bunlarn hepsi ngiltere ve
Amerika'dan yana idiler. Yazlarnda nazizmi savun-:muyorlard.
Biz yola ktmz zaman Almanlar, Balkanlar tamamiyle igal etmilerdi, Sovyet topraklarnda ,Stalingrad'a
dayanmlard, savan dm: Sta-lingrad'da zlecekti. Mttefiklerin, yani ngiltere, Amerika ve
Fransa'nn Batdan asker kararak Almanlara kar ikinci bir cephe amalar bekleniyordu. Byle bir cephenin
almas, Stalingrad'da canlarn dilerine takm olan Sovyet ordularnn iini kolaylatracakt. Bunun iindir
ki Sovyetler, mttefiklerini bu cepheyi bir an nce amaya zorluyordu.
O vakitler btn yollar kapalyd. Londra'ya gidebilmek iin Suriye ve Kahire yoluyla nce Afrika'ya indik.
Sonra Afrika'y ortasndan aarak Nijerya kylarna, Lagos ehrine vardk. Oradan Bat Afrika'y dolaarak
Portekiz'e ktk, Londra'ya .ancak 15 gn sonra varabildik.
ngiltereyi sk bir harp dzeni iinde bulduk. Londramn gbei, yni en zengin ksm Alman hava
bombardmanlaryla bir harabeye dnmt. Yiyecek, giyecek ktlamt. Milletvekileri ve lord'lara varncaya
kadar btn ngilizlerin stbalar eski psk idi. Hatta kollar mein yamal ceket giymek moda olmutu.
Herey karneye balanmt. n--gilizler sk bir mahrumiyete katlanmak zorunda kalmlard. Fakat uras
dikkatimizi ekiyordu: Hangi snfa mensup olursa olsun, ingilizler, bu mahrumiyete seve seve katlanyorlard.
Bu dzeni kendi kiisel karlar yararna bozmak akllarna ,bile gelmiyordu. Lordlar bile masrafl malikneleri
L
ni kapatarak otellere inmilerdi. Kadnlar askerlik yapyorlard. Btn millet seferber bir haldeydi.
Almanya'dan, tarihlerinde grmedikleri bir dayak yemilerdi. Fakat inanlarn yitirmemilerdi. ki siyas parti

(Muhafazakrlar ve i Partisi) birlemi, ortak bir hkmet kurmulard. Zafere kadar aralarndaki parti
kavgalarn bir kenara brakmlard. Zira elbirliiyle sava kazanmak gerekiyordu. Hkmetin banda
Churchill vard.
Bizlere uak manevralarn gsterdiler, deniz tezgahlarn ve asker fabrikalar gezdirdiler. Alman uaklarnn
ykt ehirleri gsterdiler. Her yanda hani harl son zafer iin alyorlard. Btn hazrlk Avrupa'ya Batdan
asker kararak ikinci bir cephe kurmak iindi. Fakat birtrl ikinci cepheyi amaya yanamyorlard. Oysa,
Sovyetler skmlard. Btn harp yknn kendi omuzlarna ykletilmi olmasndan sinirleniyorlard.
Mttefiklerin ikinci cepheyi amakta gecikmeleri Sovyetlerin houna gitmiyordu. Hatta mttefiklerinin
samimiyetinden phe etmeye balamlard.
eitli ehirlerdeki ngiliz sava hazrlklarm grdkten sonra Londra'ya dndk. Bu kez bakanlarla
grmeler balad. O vaktin Dileri Bakan Eden, bizi Bakanlktaki odasnda kabul etti. Sz, elbette savan
kaderi ve mttefiklerin sava hazrlklar konusu etrafnda dolayordu. Birara Mr. Eden'e sordum:
Mttefikiniz Sovyetler, bir an nce ikinci cepheyi amanz bekliyorlar. Neye harekete geip Almanlar iki
cepheden mengene iine almay geciktiriyorsunuz ?
Eden bu sorudan holanmad. Glmsiyerek,
Stalingrat savann sonucunu grmek istiyoruz, dedi.
Bu defa da ben gldm.
O vakit belki de ok ge kalm olmyacak msnz ?
Cevap vermedi. Belli ki, kendilerini tehlikeye atmak istemiyor, hatta belki de Sovyetlerin yardmna
yetimekten ekmiyorlard. Stalingrat sava Sovyetlerin yenilgisiyle sona ererse, ngiltere bir tala iki ku
vurmu olacakt. Yani hem Almanya ypranm olacak, hem de Sovyetler bir daha topar-lanamyacaklard.
Almanya gibi, Sovyetlerin de yorulmas, ypranmas, paralanmas, dnya haritasndan bir byk devlet
olarak silinmesi ngiliz karlarna daha uygundu... Mr. Eden'in cevabndan bu mny karmamak mmkn
deildi.
Bu grme benim iin yeni bir ufuk amt. Demek ingilizler elaltndan mttefiklerinin yenilmesini
bekliyorlard, sonra da ikinci cepheyi ap Al-manyay yeneceklerdi. Fakat Stalingrat sava, Almanlarn
yenilgisiyle sonuland ve savan kaderi belli oldu. Mttefikler ancak ondan sonra artk Batda ikinci cepheyi
amaktan baka are kalmadn grdler ve Avrupa'nn Bat kylarna asker kardlar.
Biz bakanlar tarafndan birer birer kabul ediliyorduk. Bu grmelerde bizi ilgilendiren en nemli szleri ii
Partisi adna kabinede babakan yardmcs olarak bulunan Sir Staffort Krips syledi. Bu bakan, ok kuvvetli
bir devlet adamyd. O vaktin kabinesinde nemli rol vard. Hindistan'n bamszla kavumasyla sonulanan konumalar o
ynetmiti. Kabinenin en sol, en doru grl, en kuvvetli yelerinden saylrd. Bizi kabul ettii za-:man
dedi ki:
Gryorum ki, iinizde bir Sovyet endiesi var. Sovyetler Birlii'nin arlk Rusyas gibi Tr kiye iin bir
tehlike olduuna inananlarnz var. Bu dnce tamamiyle yanltr. Sovyetler Birlii sizin dostunuzdur.
Boazlarda gz yoktur. Onun btn istei Boazlarn kuvvetli bir Trkiye elinde bulunmasdr. Hatta bu
amala Boazlarn hinterlant-nn, yni etrafndaki topraklarn geniletilmesi ve Trk - Yunan snrnn biraz
daha ileriye atlmas tezini savunmaktadr. Bunu bir dnce olarak de,il, bilgime dayanarak sylyorum.
Ve szn yle bitirdi:
Size salk veririm, Sovyetlerle dost olmaa alnz. Memleketinizin karlar bunu gerektirir.
Sovyet dmanl size zarardan baka birey getirmez.
ingiliz bakannn bu szleri, o zamana kadar ^kararszlk iinde olan arkadalardan bazlarn dndrd,
Sovyetlere sevgi duymayan bazlarm da hayal krklna uratt. Fakat kimse, ingiliz bakannn azndan
kan bu szlere itiraz edemedi.
ingiltere'den mttefikler arasnda Sovyetlere kar beslenen gizli maksatlar renmi olarak ayrldk. Ama
savan sonucu konusunda artk umut-.luyduk.
_ 234
AMERKA'DA
ingiltere'de bir ay kaldktan sonra uakla Ame-rrikaya getik. Amerika'da daha yere indiimiz andan
balayarak bambaka bir hava ve manzara ile karlatk. Burada savan hibir izi yoktu. Amerika'nn sava
iinde bulunduunu gsteren hibirey grmyorduk. Amerikan milleti hibir fedakrla katlanmak zorunda
kalmamt. Hayat, normal bir halde olduu gibi devam ediyordu. Hatta denebilir ki, Amerika, daha imdiden
savan parsasn toplamaya balam gibiydi. Refah artmt. ngiltere'deyken sabah kahvaltsnda adam
bana verilen ya ancak bir lokma ekmee yetecek kadar az ve glnt. Burda ise kahvaltda nmze bir

paket ya kondu, bitiremedik. Artan ya garsonlar gzmzn nnde p tenekesine atverince ardk.
Avrupa'nn ektii ktla kar, burada o derece bolluk vard.
Amerika'y batanbaa dolatk. Amerikallar bize sava hazrlklarn gsterdiler. Bu bakmdan btn
Amerikan sanayii ve btn Amerikan kaynaklar seferber edilmiti. Tersaneler gezdik. gnde 10 bin
tonluk bir gemi yapyorlard. Amerika'nn Batsnda Portlant ehrinde yeni kurulmu bir tersaneyi
geziyorduk. Yanyana kurulmu 12 kzak zerinde 12 gemi hazrlanyordu. Kimine henz "balanm, kimi yar
yaplm, kimi bitmek zereydi.. Bizi gezdiren adam bitmek zere olan gemiyi .gstererek: Bu gemi yarn
denize indirilecek dedi. aknlkla yzne baktk. Deniz ve gemicilik ilerinden anlyan arkadamz Abidin Daver kendini tutamad, Trke, Atma Recep, din kardeiyiz deyiverdi.
Haklyd. nk denize indirilecei sylenen geminin daha gvertesi tamamlanmam, vinleri yerlerine
konmam, kaptan kprs kurulmamt. Bu geminin yirmi drt saat iinde tamamlanp denize indirilmesi,
bizim gzmzde, olanakszd. Arkadamzn szlerini ngilizceye evirip bizi gezdiren adama sylediler.
Adam glerek,
Yarn sabah, saat 10'da bu geminin denize indirili trenine davetlisiniz. Geldiiniz zaman grrsnz,
dedi.
Ertesi sabah gittik. Geminin d grn eksiksizdi. Gemiyi denize indirmeden, bizi gemiye aldlar. Kaptann
yaz masasna, masann stnde lmbasna, kt kalemine kadar herey tamamd. Gemi iileri, ilerinin
bana gemilerdi. Tam saat 10 da gemi trenle denize indirildi. atk, kaldk, ite yalnz bu tersane
gnde bir gemi yapyordu..
Modern uak fabrikalar grdk. Seri halinde dev gibi byk bombardman uaklar karyordu. Havac
yetitiren harp okullarn gezdik. Seri halinde pilot yetitiriyorlard. Cip fabrikalarn gezdirdiler. Yalnz bir
fabrikada gnde bin cip yapyorlard. Tank fabrikalar seri halinde tank karyordu.
Amerika ii ciddiye almt. O vakit cumhurbakan olan Roosevelt, Almanya'y yenip nazizm:
tehlikesini yer yznden kaldrmaya azmetmiti. Amerika'nn, ingiltere gibi gizli amalar peinde kotuunu
gsteren bir belirti de yoktu. Bir Amerikan generali bize byk bombardman uaklarn gstererek: te
Almanya'nn canna okuyacak silh budur demiti.
Amerika'dan umutlu ve iyimser dndk. Grdklerimizi okuyucularmza anlattk. Mttefiklerin sava
kazanmalarnn kanlmaz birey olduunu belirtmeye altk.
Bu yayn, kamuoyunda byk tepkiler yapt. Almanya'dan yana olmayanlarn umutlarn glendirdi. Hatt
hkmetin politikas zerinde bile etkileri oldu. O zamana kadar kabinede Almanya'dan yana olanlar byk
rol oynuyorlard. Hatt on-larn basksyla hkmet, tarafszlk politikasyla badamayan iler bile yapmt.
rnein Almanya'nn Romanya yoluyla Karadeniz'e indirdii kk sava gemilerini geceleri gizlice
Boazlardan geirmesine gz yumulmutu. Almanya, Afrika'da-ki kuvvetleri, hkmetin gz yumma politikas
sayesinde beslemeyi ve desteklemeyi baarmt.
Fakat ingiltere ve Amerika'nn ikinci bir cephe amaya hazrlanmalar, Sovyet ordularnn Stalin-grat'ta
kahramanca direnii, hkmeti dnmeye ve daha ihtiyatl harekete zorlamt.
Savaa girmekten kurtulmutuk. Fakat, ekonomi bakmndan savaa girmi kadar yorulmu, ypranm,
perian olmutuk.
Sava iinde btn yollar kapanmt. Deniz yollarndan yararlanmak ok gt. Hava yollan
ise kapalyd. Kara yolu olarak da bizi darya balayan yalnz Balkan yolu akt. Ama bu yoldan sdece
Almanya'ya gidebilirdik. nk btn Orta, Avrupa, Almanlarn elindeydi. Almanlar bu durumun kendilerine
salad olanaklar kendi karlarna kullanmaktan geri kalmadlar. Trk ekonomisini ellerine aldlar. Btn
sava boyunca Trkiye, btn ihra mallarn yalnz Almanya'ya satabiliyor, ihtiyalarn da ancak
Almanya'dan satn alabiliyordu. O vaktin Alman Maliye Bakam Schaht Trkiye ile i yapabilmek iin yeni bir
ticaret sistemi icat etmiti. Trkiye ile Almanya takas usulyle i yapyorlard. Yani iki taraf birbirleri iin
bankalarnda bir gider - gelir hesab amlard. Almanya'dan ne kadar mal alrsak, karlnda o deerde
mal veriyorduk. Byk bir sanayi lkesiyle geri kalm bir tarm lkesi arasndaki byle bir ticaret ilikisi,
metropol ile smrge arasndaki ilikiden baka birey deildi. Bu sistem yalnz Trkiye'nin aleyhine iliyordu.
Almanya sanayi mallarna istedii fiyat koruyor, bizim mallarmz da en aa fiyattan alyordu. Bizim iin bir
dnya pazar yoktu. Bylece btn sava boyunca Trkiye, Almanya'nn bir smrgesi gibi alt, tarafsz
kalmann meyvalarm toplayanad.
Bir gazeteci olarak bize den grev, bu ac gerei kamu oyuna anlatmak, hkmeti uyarmaya almakt.
Tan gazetesinde bu yolda srekli yaymlar yaptk. Eer Almanlar sava zaferle sonulandrm olsalard,
Trkiye onun tam bir smrgesi olacakt. Halka anlatmaya altmz gerek buydu.
Trk ekonomisi yalnz buyzden deil, i poli-

tika yznden de fena bir yol tutmutu. Savan ya--ratt koullar, ortaya birtakm karaborsaclar ve
vurguncular karmt. Bunlar hkmete dayanarak ithalt ve ihracat tekellerine alyor, halkn al
pahasna servet yapyorlard. Sava ilerledike memlekette karaborsa geniledi, fiyatlar ykseldi.
Savan kararszl iinde vurguncular servetlerini memleket iin yararl ilere, rnein retim kurumlarna ve
sanayie yatrmaktan korkuyorlard.
Bu nedenle paralarn ya bankalara yatryor, yada mlk satn alyorlard. Bu yolu kendileri iin daha gvenli
buluyorlard. Bylece sava iinde yeni birtakm mill bankalar tredi, yeni bir mill burjuvazi yetiti, fakat
sanayide bir gelime olmad, iilerin durumu deimedi, kyl de sava ekonomisinden yararlanamad.
Geni halk ynlar, savatan yine fakir, yine muhta, yine zavall olarak kt. O vakitler karaborsaya ve
vurgunculara kar atmz kampanya, ancak sava sonlarna doru sonu vermeye balad. Artk sava
zenginlerinin ve vurguncularn, halkn alyla alay eder gibi lks bir hayat yaamaya balamalar, Birinci
Dnya Savandaki sahneleri hatrlatyor ve halk kzdryordu. Bu yzden hkmet vurgunculua tedbirler
almak zorunda kald. Sava sonunda baz vurguncular, mahkemeye verilip hapse atld. Fakat, bu tedbirler
aldatc olmaktan ileri gidemedi. nk gerek vurguncular yine ilerine devam ettiler.
Sava iinde halkn ikyetini susturmak iin hkmete alman ikinci tedbir, Varlk Vergisi Kanunuydu. Bu
kanun gereince, sava dolaysyla,
fazla kazan elde etmi olanlarn paralar gya ellerinden alnacakt. Gnden gne zenginleen vurguncularla
gnden gne fakirleen halk arasndaki ztlk bylece ortadan kalkacak, aradaki uurum dzeltilecekti. Fakat
bu kanun, yalnz Trk olmayan unsurlara uyguland. Bunlar yurtta yabanc sermayenin aracln yaparak
servet kazanan kimselerdi. Komprador sermayeyi temsil ediyorlard. Fazla se-mirmi, fazla yalanmlard.
Bunlar hacamat etmek gerekti. Varlk Vergisi Kanunu gerekten uy-gulanabilseydi belki ortadaki
adaletsizlii bir dereceye kadar azaltm olacakt. Fakat bu kanunla gdlen gerek ama, biryandan bte
an kapayacak bir gelir salamak, biryandan da yabanc sermayeye araclk eden ve Trk asll olmayan
ticaret burjuvazisini ortadan kaldrmakt. Ama bu tek yanl tedbir de umduklar sonucu vermedi.
Kompradorlarn fazla kanlar alnm, fakat bu onlar ykmak yle dursun, daha ok canlandrmt.
Sermayenin el deitirmesine yardm etmiti, fakat halkn derdine are olamamt.
240 POLiS DEVLET
ismet inn memleketi savatan kurtarm ama, bir savaa girmi kadar da memleketin ykntya uramasna
yol amt.
nn, Cumhurbakanlna geldikten sonra diktatrl arttrd, tek millet, tek parti, tek ef diye bir sistem
kurdu. Millet o demekti, parti demek o demekti, bunun tek ad faist diktatrl idi, polis devleti idi.
Amansz, insafsz bir polis devleti. Emniyet rgt kuvvetlendirilmi, geniletilmiti. Nefes almak olanakszd.
Basn bile onun elinde ve onun emrindeydi. Resmen sansr yoktu. Ama bakanlar ve Basn - Yayn Genel
Mdrl hemen hergn gazetelere direktifler verirdi. Bu direktiflere uymayanlarn gazeteleri kapanmak
tehlikesindeydi. Bu durumdan, bizler kadar, eskiden bakanlk edip sonradan akta kalm Halk Partililer de
ikyetiydi. Cell Bayar bunlarn banda geliyordu.
Cell Bayar, iktidardan dnceye kadar vurmu balk gibi sersemlemiti. Ne yapacam bilmiyordu.
Ankara'da sokaklarda yryor, Akba adndaki bir kitapya urayarak orada genlerle temasa alyordu.
Gsterisiz bir hayat yayor, kendisini madur
F. : 16
ve parasz gstermeye alyordu, ihtiyacn karlamak iin elinde bulunan deerli eyleri satmak zorunda
kaldn sylyordu. Hatta karsnn krkn bir tandk araclyla bana satmaya kalkmt. Oysa Cell
Bayar'n istanbul'da Moda koyunda demirli zel bir yat vard, istanbul'a geldike bu yatla Marmara'da dolar
ve bu gezintilere dostlarn da davet ederdi. Hatta biz bile onun bu yat gezintilerine birka kez davet
edilmitik.
Cell Bayar, istanbul'a geldike bize de urard. O vakitler en ok ikyet ettii ey arkasna polis taklm
olmasyd, iktidarda bulunduu srece bu polis sisteminin vatanda ne kadar rahatsz ettiini anlamamt.
imdi ayni ey kendi bana geliyordu. Bayar bize garip garip polis hikyeleri anlatrd: Birgn Ankara Palas
otelinde bir mterinin ikyetini dinlemi. Bu adam polis mdrlne satt kunduralarn parasn
birtrl alamyor mu. Adam lf arasnda Ankara Palas'ta mdrden ah-ya kadar herkesin polis olduunu
sylemi. Ner-den bildin? demiler. Hepsinin ayanda benim emniyete sattm kunduralar var
cevabn vermi. Cell Bayar derdi ki, Tekrar iktidara gelirsem, ilk iim vatandan hrriyetine yaplan
bu haksz tecavz kaldrmak, adamlarn arkasna polis taklmasn yasak etmek olacaktr. Oysa, kendisi
Demokrat Parti bakan olarak tekrar iktidara geldii zaman ilk yapt i benim arkama polis koydurmak
olmutu. Evimin karsnda polis bekler, sokaa ksam glge gibi arkamdan polis gelirdi.

Polisten en ok rahatsz olan solculard. Bizlerin bu yzden ektiklerimiz sonsuzdu.

yitirmitik. Evlerimizde
hizmetilerimizden,.

zgrl--muzu

misafirlerimizden bile phelenirdik. Evimin yannda bir otel vard. Polis, bu otelin penceresi bizim eve bakan
bir odasna yerleti. Buradan geceli gndzl evimizi gzaltnda bulunduruyorlard. Bir akam bir dostumu
ziyarete gidiyordum. Arkama taklan bir polis, kendisini saklamaya bile lzum grmyordu. Yanna sokulup
beni neye rahatsz ettiini sordum. Cebinden bir tabanca kard ve Bununla sizi korumak iin dedi!..
Bizim arkadalarn da arkalarna taklan polislere ho oyunlar oynadklar olurdu. rnein arkadalarmzdan
biri birgn istanbul yakasnda bir dostuna giderken sivil polisin peine takldn grr. Hemen geen
tramvaya atlar, polis de arkasndan. Polis Mdrl nne gelince tramvaydan iner, polis de iner. Bunun
zerine arkadamz hemen polisin koluna girer Mdriyete gidiyoruz, deil mi? der ve onu srkleyerek
Polis Mdrlne sokar. Birlikte Polis Mdrnn yanna karlar. Arkada, mdre kanunun yasaklamasna
bakmyarak, polis takibine uratlmasndan ikyet eder. Mdr arr. Byle birey olamaz. Biz
vatandalarn hrriyetine dokunanlayz der. Bunun zerine arkada, beraberinde getirdii polisi ne srer,
Buyurun, der. Bu adam beni takip ediyor, sizin polisiniz deil mi?
Mdr, bsbtn arr. Bu defa polise dnp sorar,
Sen polis misin?
Evet.
Kim sana bu vatanda takip enirini verdi?
Birinci ube Mdr...
Birinci ube Mdr arlr, o da karsnda
L
sivil polisi grnce tanr, o vakit sinirlenerek arkadan nnde adama kr:
Ben sana bu ii gizli yap, sezdirme, demedim mi?
Bu gln sahne, kanunun nasl inendiini, vatanda zgrlklerinin nasl keyf olarak ezildiini ve polisin
nasl altn gsteren bir rnektir. Polisin hmna urayanlar yalnz biz solcular deildik, Birara polis,
Ankara'da niversite retim yelerine de musallat oldu. O vakit Ankara niversitesinde Behice Boran,
Niyazi Berkes, Muzaffer erif. Pertev Boratav gibi ilerici genler vard. Pertev Boratav'm dndakiler
Amerika'da sosyoloji okuyarak yetimilerdi. Dnlerinde Ankara niversitesine doent olarak girmilerdi.
leri grl, zeki, bilgili genlerdi. Ankara'da Yurt ve Dnya adnda bir de dergi kararak fikirlerini
yaymaya alyorlard. Politikayla uramaz, etliye stlye karmaz bilgin kimselerdi. Memleket sorunlar
zerinde incelemeler yapyor ve bu konudaki fikirlerini yayyorlard.
Fakat polis devleti iin bu da oktu. niversite hocas, zgrce dnemez, dndn aka
syleyemezdi! Polis devletine gre, bu gen profesrler hadlerini amlard. Hepsini ilerinden karp
mahkemeye verdiler. Mahkeme su grmedi. Be-raatlerine karar verdi. Ama polis devleti, bu deerli genleri
bir daha niversiteye sokmad. Dergilerini de kapatt. Onlara bilim yolunda hayatlarn kazanmak olana
brakmad. Onlar da stanbul'a geldiler, bizim etrafmzda toplandlar. Tan gazetesinde yazlar yazdlar,
yeniden bir dergi karp yayn yapmaya altlar. Ama polis, onlar rahat brakmad. Sonunda bktlar.
Bunlardan biri, Prof.
Muzaffer erif, Amerika'ya gitti, imdi orada Ohio niversitesinde sosyal psikoloji profesrdr. kincisi,
folklorcu Pertev Boratav Paris'e gitti, imdi orada Sorbon niversitesinin Dou Fakltesinde folklor
profesrdr. ncs, Niyazi Berkes, Ka-nada'da i bularak Montreail ehrine gitti. imdi oradaki
niversitede sosyoloji profesrdr. Bylece bu deeri memleketimiz yitirmi oldu.
Sabahattin Ali'yi ldrten ve byk air Nzm Hikmet'i vatandan uzaklamak zorunda brakan da bu polis
devletidir.
BK POLS OYUNU MU?
Gnn birinde, garip bir ziyaretiyle karlatm. Matbaadaki odamda byk kzm Sevim'le oturuyordum.
Kap ald, ieri orta boylu, yuvarlak yzl, tertemiz giyinmi bir adam girdi. Ftr apkas elinde saygyla
masama doru ilerledi. Grnnden terbiyeli, efendi bir adam olduu anlalyordu. Salar itina ile
taranm, ipek kravat zevkle balanmt.
Gzlerini kzmdan yana evirerek,
tertemiz
bir Franszca ile,
Sizinle yalnz grmek istiyorum, dedi.
Buyrun, dedim.

 Yok, dedi, grmek istediim ey,

son derece nemli ve ok gizlidir. Onun iin yaln/ kalmamz
rica ediyorum.
Kzm Franszca bilmez, konuabilirsiniz, dedim.
Karmdaki koltua oturdu,
saygyla ellerim nnde balad ve sonra biraz ekingenlikle,
Ben aslen Grcym. Fransa'da
okudum, onun iin Franszcam kuvvetlidir, diye balad.
Bir yandan da anlayp anlamadn kontrol iin gzleriyle kzm izliyordu.
Evet efendim, ben Sovyetler Birlii Dile:ri Bakanl memurlarmdanm. imdi burada Sovyet Elilii arivinde alyorum.
Bir an durdu. Bende yaratt tepkiyi anlamaya alyordu.
Peki, benden ne istiyorsunuz?
Ben Sovyet uyrukluundan kp Trkiye'ye -snmak istiyorum.
O halde yanl geldiniz, siz dorudan doruya hkmet makamlarna bavurunuz.
yle ama, bu o kadar kolay deil. nk bizi yalnz brakmazlar. Biz mutlaka bir grupla sokaa karz,
yada arkamza adam takarlar. Benim byle bir hareketimi sezerlerse, beni o anda ldrrler. Buraya bile
Ayasofya'y grmek iin ehre kmamzdan yararlanarak urayabildim.
, tuhaf bir renk alyordu. Kimdi bu adam? Neye bana gelmiti? Kim gndermiti onu bana? Bamdan
savmak istedim.
Ne de olsa, dedim, ben size bu ite yardm edemem. Siz dorudan doruya hkmete bavurunuz.
Efendim, dedi, ben Trkiye'ye snmak hakkn kazanmak iin bir hizmette bulunmak istiyorum.
Ne gibi?
Biraz nce de syledim. Ben Sovyet Elili-.inin ariv brosunda alyorum. Btn gizli belgeler benim
elimde. Bunlar arasnda Trkiye'yi ok ilgilendiren son derece nemli belgeler var.
Ben bunlarn
fotokopilerini karp size verebilirim. Siz bunlar ister hkmete verirsiniz, isterseniz gazetenizde
yaynlarsnz. Ben de bu hizmetimle samimiyetimi ispat etmi olurum ve Trk uyrukluuna geime hakk
kazanrm.
i atallamt. O anda kafamda bir imek akt. Bu adam bal gibi polisti. Buraya beni snamak iin
gnderilmiti. Sovyetler aleyhine bir teebbse katlmak isteyip istemiyeceimi anlamak istiyorlard. Dpedz
reddetsem, belki de bunu bir belge gibi aleyhimde kullanacaklard.
Hi bozmadm,
Ne gibi belgelerdir bunlar? dedim.
Sovyetler Birliinin Almanya ve ingiltere ile Trkiye hakknda yapt gizli konumalar ve anlamalar
ve baka eyler...
Peki, getiriniz yleyse, dedim.
Ben size bu belgelerin asllarn alp getiremem. Ancak fotokopilerini karp getirebilirim. Bunun iin
de bir fotoraf makinasna ihtiya var. Bana bu ii grecek bir fotoraf makinas verebilir misiniz ?
Veremem.
O halde siz bana parasn veriniz, makinay ben alr, sonra belgelerle beraber geri getiririm.
kardm, 20 lira verdim. Bu iin iinde bir apanolu vard ama, neydi anlayamyordum. iin iyzn
renmek istiyordum.
Paray ald, bir hafta sonra pazartesi gn saat te belgeleri getirmek zere kt gitti. O kar kmaz ben
de telefona sarldm. Vali Ltfi Krdar dostumdu. Onu buldum. ok nemli bir i iin hemen kendisini grmek
istediimi syledim ve kalktm, yanna gittim. Kendisine hikyeyi olduu gibi anlattm, unlar ekledim:
Ben bu adamn bu belgeleri
getireceine inanmyorum. Ama, bu ite mutlaka bir dalavere var. O
adamn gelecei gn iin bana bir sivil
polis verin, kapmda bekleteyim karken yakala-yversin onu.
Vali hemen Polis Mdr Muzaffer Bey'e telefon etti. O gn iin bana bir sivil memur verilmesini emretti.
Pazartesi gn gereken tedbirleri aldk, sivil memuru odamn kapsna kapc olarak koydum, bekliyorum.
Saat , buuk, yok. Drde doru kap ald, Deniz Kulbnn tahsildar grnd. Kulbn aylk dentisini
almaya gelmiti. Kapy kapad. Sessizce yanma sokuldu,
Beyefendi, dedi. Yeni bir kapc almsnz? Fakat bu adam polistir, biliyor musunuz?
yle mi ?
Elbet, ben onu tanrm.
Tanrd elbet. nk kendisi de polisti. O kar kmaz telefon ald.
Alo, alo... Ben beklediiniz adam. Af buyurun. Bugn kamadm. Size de ancak imdi telefon etmek
frsatn buldum. Ben haftaya ayn saatte gelmeye alacan.

Sivil memura bir hafta sonra ayn saatte gelmek zere yolverdim. Fakat, iimi kurt yiyiyordu. Birtrl iin
esrar zlemiyordu. Merak iindeydim. Hikyeyi kime anlatsam, ap kalyordu.
Aradan birka gn geti. Birgn Polis Mdr Muzaffer Bey'den bir telefon,
Zekeriya Bey, o beklediiniz adam imdi yanmda, size gndereyim mi? Grmek istemez misiniz?
Yzn eytanlar grsn, yalnz ok merak iindeyim. Kimmi bu adam?
Dolandrcnn biri... Sizden sonra biroklarna daha eitli numaralar yapp para szdrm.
Her yandan ikyetler yad. Nihayet adam yakaladk. di bir dolandrc...
Geni bir nefes aldm. Hapisanedeyken hrszln, yankesiciliin, dolandrcln eitlerini iitmi, hikyelerini
dinlemitim. Ama byle bir dolan-drcla ilk kez raslyordum .Hl da aryorum. -Acaba bu bir polis
oyunu deil miydi?
SAVATAN SONRA
BR DEMOKRATK REJME GEME ZORUN-LUU BU HKMET BU - YAPAMAZ STALN BZDEN
TOPRAK STYOR NN AKIN HALK PARTSNDE ZLME DEMOKRAT PART TEEBBS
ARAMIZDAK ANLAMA CELL BAYAR N BAINDA BR DERG IKARMA FKR GRLER
DERGS TAN MATBAASININ YIKILMASI TEVKF EDLYORUZ TEVKFHANEDE AY BERAAT
kinci Dnya Sava, Mttefiklerin, yani Sovyetler Birlii, ngiltere ve Amerika'nn zaferiyle sona erdi. Nazizm
ve faizm bir daha bellerini do-rultamyacak biimde yere serilmiti. Demokrasi cephesi stn gelmiti.
Zaten btn sava boyunca, dva, demokrasi ile nazizm arasndaki sava biiminde gsterilmiti. Almanya
kazansayd, dnya ve insanlk karanlk bir dneme girecekti. Mttefiklerin kazanmas demek, insanl
aydnla kavuturacak olan demok-.rasi dvasnn kazanmas demekti. Trkiye de son
dakikada zafere katlmak midiyle Almanya ile diplomatik ilikilerini kesmi, mttefikler safnda yer almt.
Bu nedenle, Trkiye de demokrasi dvasn benimsemek zorundayd.
Bir yandan da Birlemi Milletler rgt kuruluyordu. Bu rgt, insan haklarn gvenlik altna alma grevini
ykleniyordu. Trkiye de bu rgts girmekle insan haklarna sayg gstermeyi vaadet-mi oluyordu.
Amerika Cumhurbakan Roosevelt, insanl drt byk korkudan kurtarmak gerektiini ne sryordu. Bu
korkularn banda alk ve hrriyetsizlik vard. Mttefikler insanl bu drt korkudan kurtarmaya sz
veriyorlard.
Demek ki, Trkiye'de de diktatrle, tek parti, tek ef sistemine ve polis devletine bir son vermek zaman
gelmiti. Bunu yalnz halk ve aydnlar deil, hkmet de anlamt. Nazizm ve faizmden yana olanlarn
sesleri kslmt.
Sava boyunca Almanya'dan yana olan gazeteler ve devlet adamlar da imdi zgrlk ve demokrasiden sz
ayorlard. Hele bizim azmz zlm, sesimiz ykselmiti. Artk aktan aa tek ef ve tek parti
sistemine son verilmesini, demokrasiye gidilmesini istiyorduk.
Her vakit gazetelere telefonla emirler vermeye alm bulunan Basn - Yayn Genel Mdrl, hl bu
rolne devam etmek istemiyor deildi. Ama o dnemin getiini onlar da biliyor ve bu kez emir yerine rica
geliyordu, istekleri yerine getirilmeyince de seslerini karmyorlard.
Tan gazetesi, sesini ykseltmekle kalmad. Sava boyunca nazizmi savunmu olanlar birer birer tehire
balad. Nazi ve faistleri, yazlar, szleri ve' hareketleriyle halkn gz nne seriyor, 'Onlarn bugn demokrasiden yana grnmelerine
aldanmamak gerektiini anlatyordu. te yandan sava boyunca Sovyetler Birlii'ne kar yaplm olan kt
propaganday silmeye, byk komumuz Sovyetlere kar sevgi yaratmaya alyordu. Atatrk'n Sovyetlere
kar gtt politikann canlandrlmasn istiyordu.
O gnlerin Babakan kr Saraolu almad bu zgrlk havas iinde armt. Kabine iinde en
ok Almanya'dan yana ve Sovyetlere kar olan oydu. imdi rotay deitirmek gerekiyordu. Ama bunu yre
rahatlyla yapamyordu. nn de armt. Tek parti, tek ef sisteminden vazgemek kolay
gzkmyordu. O srada basnn azn kapatmak iin Babakann bakanlnda bir basn toplants yapld.
Babakan kr Saraolu, gazetelerin, zellikle Tan gazetesinin, ar yaynlarndan ikyetiydi.
Hkmetin de yeni duruma gre, basn zgrln kstlayan ve kaldran baz kaytlar dzeltmek
niyetinde olduunu syleyerek bizi daha lml olmaya davet etti. Amac demokrasi iin balayan kampanyay
durdurmakt. Oysa biz yalnz basn zgrlnn deil, btn demokratik haklarn verilmesi dvasn
gdyorduk. Kendisine dedim ki,
Beyefendi, mesele basn hrriyetini zincirlerinden kurtarmak deildir. Dva, tm olarak, btn demokratik
haklar tanmak davasdr. Siz burjuva demokrasisinin gerektirdii demokrasi yoluna girmek ve vatandalarn
btn demokratik haklarn tanmak iin ne tedbir almay dnyorsunuz?

Almad bu soru, Babakan artt. Biraz hayret, biraz da hiddetle bana bakt ve hibir cevap
vermeden konuyu deitirmeye balad.
Belli ki, zamann gerektirdii deiiklii bu hkmet yapamazd.
Bu basn toplantsndan sonra birbirini izleyen yaz yazdm ve u noktay belirtmeye altm: Zamann
gerektirdii ve bizim beklediimiz gerek demokrasiyi bu hkmet yapamaz. nk bu hkmet diktatrce
harekete almtr. imdiye kadar polis devleti sistemini gtmtr, zgrle yana-amaz. Cumhuriyet
Halk Partisinden de byle bir hareket bekleyemeyiz. nk Halk Partisi, tek parti sistemine almtr.
Rakipsiz yaamtr, kontro-la yanaamaz. ok partili parlmanter sistem onun iine gelmez. Bu sebeple Halk
Partisi bize demokrasiyi getiremez. Son umudumuz Byk Millet Meclisinde olabilir. Fakat o da halk deil,
Halk Partisini temsil eder. Halk Partisinin ilkelerinden dar kamaz. Bu nedenle gerek demokrasinin
kurulmasna da nayak olamaz. O halde kar yol nedir? Kanmza gre, tek kar yol, bu Meclisi datmak,
yeniden serbest seimlere gidip halk temsil eden yeni bir Meclis semek, bu Meclis yoluyla anayasada
deiiklikler yaparak demokratik haklar salayan
yeni bir rejimin temellerini atmak. Ve sonra bu
demokratik rejime yakr bir hkmet kurmak.
Benim o vakit istediklerim tam 15 yl sonra gerekleti. 27 Mays 1960 devriminden sonra demokratik haklar
tanyan yeni bir anayasa yapld, seimler serbest oldu, ok partili demokratik bir rejime geildi.
Ben o vakit ileriyi mi grmtm, yoksa vaktinden nce mi konumutum? Bunun hkmn tarih verecektir.
Bu basn toplantsndan sonra Tan gazetesi
demokrasi ve zgrlk savana hz verdi: Artk: tek parti sistemine son vererek ok partili demokratik
parlmanter sisteme gemek gerektii yolunda iddetli bir kampanyaya balad.
Ankara niversitesindeki krslerinden uzaklatrlan ilerici profesrler de bize katlmlard. Onlar da
gazetemizde ayn dvann eitli cephelerden savunmasn yapan yazlar yazyorlard. Bunlar arasnda
zellikle Behice Boran, Niyazi Berkes, Mehmet Ali Aybar vard. Vaktiyle Mill Kurtulu Sava srasnda
Ankara'da Atatrk'n iileri Bakanln yapan ve sonra Roma'da elilik etmi bulunan Cami Baykurt da
Tana yaz vermeye balamt. Cami Baykurt, Mill Kurtulu Sava boyunca Atatrk'le beraber alm,
drst, namuslu, kltrl bir adamd. Tek parti ve tek ef sistemine dmand. Bunun iindir ki, inn
iktidara geldikten sonra politikadan ekilmi, istanbul'a dnmt, ikinci Dnya Savann son yllarnda
onunla sk dostluk ilikileri kurmutuk,
inan
bakmndan sosyalistti. Yalnz sosyalizmin islm dininin
ilkelerinden yararlanmas gerektiine inanyordu. Onca Trk halk, dindard. Halkn din inancna
kar
gitmemek, tersine onu din yoluyla sosyalizme gtrmek gerektiini savunuyordu, islm dinini gayet iyi
biliyordu. Sosyalizmle islmlk arasnda ok benzerlikler buluyordu. Bu nedenle bizde sosyalizmin ancak bu
yoldan gerekletirilebileceine inanyorduk. Cami Baykurt demokrasi ve zgrlk dvasnda bizimle
beraberdi.
Bu gl yazarlarn katlmasyla Tan gazetesi zgrlk ve demokrasinin ve ileri fikirlerin yksek sesli bir
bayraktar oluvermiti.
ite biz byle baaryla zgrlk ve demokrasi
L
sava yaparken ortala bomba gibi patlayan bir haber yayld. O gnlerin Sovyetler Birlii Diileri Bakan
Molotof'un, Trkiye'nin Moskova Bykelisi Selim Sarper'i ararak Trkiye'den ilin (Kars, Ardahan ve
Artvin) Sovyetlere geri verilmesini, Boazlarda da ortak bir savunma sistemi kurulmasn istedii
bildiriliyordu.
Biz, yllardanberi Sovyet dostluuna inanm ve bu inancmz halka da alamaa almtk. Sovyetlerin
Trk topraklarnda gz olmadn sylyorduk. Mill Kurtulu Savanda Trkiye emperyalistler karsnda
tek bana kald zaman ona yardm elini uzatan yalnz Sovyetler olmutu. Zaferden sonra da
emperyalistlerin Trkiye'yi iktisaden esir etmelerini nlemek iin kalknmamza yardm ederek ilk
fabrikalarmz kurmulard. O vakitten-beri de Sovyetlerden, dostluktan baka birey grmemitik. Onun iin
bu haber bizi ok artt. Fakat bir sredenberi sesleri kslm olan faistlerin ve gericilerin ekmeine ya
srd. Grdnz m, Sovyetlere inanlmaz. Sovyetler eski arlk Rusya-snn d politikasndan ayr m
deildir diyorlard.
Bu haber, halk arasnda anlatlamyacak kadar derin bir tepki yaratt. Demek Sovyetlere kar sylenenler
doruydu. Sovyet dmanlarnn etekleri zil alyordu.
Bu haber zerine ben Tan gazetesinde birbiri ardnca iki bayaz yazdm. Stalin'in bu politikasn eletirdim.
Bu ili bir sava sonunda, Sovyetler Birliinden zorla alm olmadmz, Byk Ekim Devrimi'nin ilk
yllarnda Lenin'le yaplan ve Lenin'in imzasn tayan bir anlama ile Trkiye'ye geri verildiini belirttir.
Stalin'in Ermeni ve Grc

.asll bilginlerin raporlarna aldanarak byle bir yanl adm atm olmas ihtimalinden szettim. Stalin'in
durup dururken Lenin'in imzasn yrtmak is-tiyeceine inanamyordum. Bu istek o kadar yanl, o vakte
kadar iln edilen ilkelere o kadar aykryd ki, yalnz biz deil, dnya basm bile armt. Bu ide bir yanllk
olduuna, Almanya'dan yana ve Sovyet dman! olan Babakan kr Saraolu'nun bu haberi maksatl
olarak bu ekilde yaym olduuna inanmak istiyorduk. nk bu iddia btn dvamz rtyor, ilericileri
halkn gznde sulu yapyordu.
Gerei renmek zere kalkp Ankara'ya gittim. Trkiye'nin Moskova Bykelisi Selim Sarper de, bu
teebbs hakknda hkmete bilgi vermek zere, Ankara'ya gelmiti. Kendisine Basn - Yayn Genel
Mdrlnde rasijladm. Bana bu teklifin szle kendisine yapldn, yazl bir nota verilmediini, ama kan
haberin doru olduunu syledi. Gene inanmak istemedim. Sarper'i tanyordum. Sovyet dostu deildi. Haberi
abartarak yaym olabilirdi. Fakat Moskova'da bu haberi yalanlamyordu. Hatta Molotof tehdit edici szler
sylyordu.
Bu olayn zerinden biriki ay geti. Ankara'da Sovyet Eliliinin Byk Ekim Devrimi yldnm
mnasebetiyle verdii suvarede o vakitki Bykeli Vinogradof'la grtm. Bu teebbsn memlekette
dourduu kt tepkiyi anlattm. Nasl byle bir politik hat ilendiini sordum. Cevap veremedi. Misafirlerle
megul olduu iin izahat vermek zere beni elilik mstearyla tantrd. Mstearn izah uydu:
Sovyetler Birlii Savatan sonra her yanda snrlarm dzeltiyor, eskiden kendisinden alnm olan topraklan
geri alyordu. Polonya ve
F.: 17
Romanya snrlarnda da bu yolda dzeltmeler yaplmt. Eskiden Rusya'ya ait olan bu haklarn geri
istenmesinin nedeni de buydu. Yoksa Sovyetler Birliinin Trk topraklarnda gz yoktu.
Bu aklama inandrc deildi. arlk Rusyas'-nn bizden zorla kopard bu ili, Lenin bize geri. vermiti.
Trk kamuoyunu byle bir aklamayla yattrmak olanakszd. Bu teklif, halkn vatan duygularn incitmi ve
Sovyetlere kar yaplan propagandann kuvvetlenmesine yardm etmiti.
Trk Hkmeti, Stalin'in bu tekliflerini reddetti. Fakat savata ingiltere ve Fransa'ya kar verdii sz tutmu
olmann imdi cezas ekiliyordu, ngiltere ve Amerika Trkiye'yi Sovyetlere kar desteklemiyorlard, inn
tel iindeydi. Dayanacak bir yer aryordu. Fakat nereye bavursa, kaplar kapal buluyordu. Birgn
istanbul'da Dolmabah-e Saraynda kalabalk bir misafir topluluu kar--snda kendini tutamyarak
baryordu:
Yalnzz. Elimizden tutan yok! Trkiye tecrit edilmi bulunuyor. Ne yapacamz bilmiyoruz.
Bu durum karsnda inn ylana bile sarlmaya razyd. Sovyetlere kar bir destee ihtiyac vard, ite bu
durum, Trkiye'yi Amerika'nn kucana att. ingiltere savatan yorgun kmt. Trkiye'ye destek
olamyordu. Amerika ise, ikinci Dnya Savann parsasn toplamakla meguld. Trkiye, bir av gibi
ayaklarna dmt. Bu durumdan yalnz Amerikallar deil ,i burjuvazi de yararland. Onlar iin Sovyetlere
kar iyi bir frsat kmt. O gn bugn, biryandan 'dardan Trkiye'yi ellerinde bulundurmak isteyen
Amerikallar, te yandan Sovyet dman olan iktidar ve burjuvazi, halk Sovyetlere ve sosyalistlere dman
yapmak iin ellerinden geleni esirgemediler. Hl da yapmakta devam ediyorlar. Bu propaganda zamanla
memlekette yle bir hava yaratt ki, uzun sre Sovyetler lehinde sz sylemek mmkn olmad, komnizm
aza alnamaz oldu. Bu durum, ilercilerin savana zarar verdi.
Stalin'in lmnden sonra Sovyetler Birlii onun bu hatsn dzeltmeye alt. Sovyetler Birliinin Trkiye
zerinde gz olmadn, Trkiye'nin toprak tamamln garanti etmeye her vakit hazr bulunduunu
bildiren resm teebbsler yapt. Atatrk dnemindeki Sovyet - Trk dostluunun yeniden canlanmas iin
alt. Fakat burjuvazi, artk kendisini Amerika'ya satmt. Geri dnmeye cesaret edemedi ve bu yara
birtrl kapanamad.
inn, Amerika'ya dayanabilmek iin, lfla olsun demokrat grnmeye alyordu. Demokrasiden yana
olduuna d lemi de inandrmak zorundayd. nk Amerika, Trkiye'nin bir diktatrlk olmasn beenmez
grnyor, demokratik bir dmene geemedike Trkiye'ye yardm elini uzatam-yaca izlenimi veriyordu.
Daha o tarihlerde Trkiye'ye Amerikan heyetleri .akn etmeye balad. l ortasnda yakaladklar bu av nasl
soyacaklarn anlamaya alyorlard. Bunlar arasnda bir de Amerikan gazeteciler heyeti gelmiti. Bir basn
toplantsnda bizlere eitli sorular sordular. Aldklar cevaplara ayorlard. Trk vatandann btn
demokratik zgrlk ve haklarndan yoksun olmas onlar bile artmt.
Bu koullar iinde Trkiye'nin iki partili parl-menter ve demokratik bir rejime gitmesi, demokratik hak ve
zgrlkleri hi olmazsa tanyor gzkmesi kanlmaz bir hal almt.
DEMOKRAT PARTY NASIL KURDUK?

HALK PARTSNDE BUHRAN CELL BAY AR PARTDEN VE MECLSTEN EKLYOR TEV-FK RT

ARAS'IN TEKLF ADNAN MENDERES'N EVNDE TOPLANTILAR MENDERES'N EViNDE BABAA BR
KONUMA BR DERG IKARILACAK GRLER TAN MATBAASININ YIKILMASI..
Yeni deiiklikler zerine Cumhuriyet Halk Partisinde bir zlme ve bir kaynama balamt. Cell Bayar'la
Adnan Menderes partiden ekilmilerdi. Hatta Cell Bayar'm ekilmek iin partiye verdii mektubu Moda'da
beraber yazmtk. Onlarn ekilmesinden sonra partide bir bozgun balamt. Artk ikinci partiye gidiliyordu.
te o gnlerde Atatrk'n Dileri Bakan Tevfik Rt Ara, Tan gazetesine beni grmeye geldi. Tevfik
Rt Ara, Atatrk'n lmne kadar Dileri Bakan olarak almt. nn, cumhurbakan olunca,
Atatrk'n btn adamlar gibi-onu da dar atmt. Son zamana kadar kenarda
sessiz oturmutu. Fakat imdi yeni faaliyete atlmann zaman geldiine inanyordu. Bana ikinci bir parti
kurmann gereinden szetti. Tek parti ve tek efe kar, zgrlk ve demokrasi savanda beraber
almamz nerdi. Cell Bayar'la Adnan Menderes'in de bizimle beraber alacan syledi.
Ben Cell Bayar'la Adnan Menderes'le bir kapta kaynayamayacam syledim. Fakat o, kiilerden ok ilkeler
zerinde durmann doru olacan ileri srd. Bunun zerine hereyden nce kurulacak partinin gdecei
ana ilkeler konusunda anlamamz gerekiyordu. Bu grmeler birka gn srd. Sonunda u ilkeler
zerinde anlatk:
1 Yeni parti burjuva demokratik hak ve zgrlkleri savunacak.
2 leri devleti olacak. Ancak devletin yapamad iler zel teebbse braklacak. Ama onlar da devletin
kontrol altnda alacak,
3 Trk - Sovyet dostluu d politikann temeli olacak.
4 Trkiye bamsz ve bar olacak.
Bu ilkelerde anlatktan sonra Tevfik Rt Ara, kendi imzasyla Tanda Trk - Sovyet dostluu zerine
anlarn yazmaya balad. zellikle Atatrk'n Sovyet dostluuna verdii nemi belirtiyordu.
Bu arada Tevfik Rt Ara Ankara'ya gitti. Bir sre sonra da ilk^toplanty yapmak zere beni Ankara'ya
ardlar. Ankara'da istasyonda Tevfik Rt Aras'n ve Adnan Menderes'in yeeni olan zdemir beni
karlad. Doruca, Tevfik Rt Aras'n Bahelievler'deki evine gittik. Cell Bayar'la Adnan Menderes de
oradaydlar. lk toplanty burada yaptk. nce yeni partinin amac ve prog.
ram konuuldu. Herkes demokrasi zerinde birleiyordu. nk tek parti ve tek ef sisteminden herkesin
az yanmt. En ok konuan da Adnan Menderesti. Daha o gn bu iin nderi olmak istediini anlamak g
deildi. Ama yle kark, yle adal konuuyordu ki, sylediklerini aka anlamak gt. Yalnz smet nn
rejiminden yaknyor, yrrlkteki kanunlardan ounun antidemokratik olduunu sylyor, bu kanunlarn
deitirilmesini istemek gerektiini belirtiyordu. Fakat bir kanun sz konusu olunca, o kanunun Cell Bayar
zamannda kt anlalyordu. Bu gerek meydana ktka Cell Bayar sklyor Bu da m benini
zamanmda? diye bilgisizlik gstermeye alyordu. O vakit hepimiz kahkahay basyorduk.
Birka gnlk toplantdan sonra nce partinin Cumhuriyet Demokrat Partisi adn tamas kararlatrld.
Partinin amacn gsteren ilk maddesi de yle kaleme alnd:
Cumhuriyet Demokrat Partisi, Trkiye Cumhuriyetinde demokrasinin geni ve ileri bir anlayla
gereklemesine, ve genel politikann demokratik bir gr ve anlayla yrtlmesine hizmet amacyla
kurulmutur.
Bylece Demokrat Partinin ilk temeli 1945 ylnda atlm oldu. Vatan gazetesi bayazar Ahmet Emin
Yalman, kokuyu alm, Ankara'dan ayrlmyor, Cell Bayar ve Adnan Menderes'e yanaarak onlara hizmet
etmeye alyordu. Ama onlar Ahmet Emin'e fazla yz vermiyorlard. Cell Bayar, Bu adam kaypak bir
gazetecidir, szne inanlmaz diyordu.
Partinin sonradan kurucular olarak gsterilen Kprl Fuat ile Refik Koraltan ise ortada grn-.myorlard. Biz bu konumalar yaparken Refik Koraltan hl Halk Partisindeydi. Neden sonra partiden
kovuldu ve bu gruba snd.
O gnlerde, yani 1945 ylnn ortalarnda, hkmet, yeni havaya uyuyor grnmek iin, Meclis'e bir Toprak
Kanunu tasars getirmiti. Bu tasar gereince devlet elindeki topraklardan baka byk toprak sahiplerinin
topraklar da parayla kylye datlacakt. Bir adam 500 dnmden fazla toprak sahibi olamayacak, bu
lden an topra olanlarn fazla topraklan kamulatrdacak ve bedeli 10 yl taksitle denmek zere
kylye verilecekti. Bu tasar, Meclis'te byk toprak sahiplerinin protesto-laryla karland. Bunlarn banda
Adnan Menderes vard. Adnan Menderes'in Aydn blgesinde Menderes ay zerinde 10 bin dnmden fazla
topra vard. Bu kanun en ok onu zarara sokacakt. Bu nedenle Menderes tasarya kar Meclis'te byk bir

k yapt ve uzun bir nutuk syledi. Ertesi gn de nutkun metnini bana gndererek bunun Tanda
yaynlanmasn rica etti.
Nutku okudum, Menderes tasarda u yolda deiiklik yaplmasn istiyordu: Bir adamn sahip olabilecei
toprak, 500 dnmden 5 bin dnme karlmal, kamulatrlacak arazinin bedeli pein denmeli ve daha
bunlara benzer, kanunu sfra indiren bir takm, fikirler. Szn ksas Adnan Menderes Toprak Kanununu kua
benzetmek istiyordu.
Tabii bu yazy gazeteye koymadm. Bu hare-Jcetim Adnan Menderes'in houna gitmedi. Ama ben de onun
tutumunu beenmemitim.
Birka gn sonra Menderes Ankara'da ikinci bir basn toplants yapt. Toplantdan sonra beni evine akam
yemeine ard. Yemekten sonra alma
afodasna ekildik. Bana komnist olup olmadm sordu. Bu sorunun yersiz olduunu syledim ve Toprak
Kanunu tasarsna kar kma baklrsa, kendisine liberal demek gerektiini ekledim. Oysa biz belirli
ilkelerde anlamtk. O ilkeler iinde ibirlii yapacaktk. Onun dnda benim kiisel inancma
karlamyacan belirttim. Ses karmad. Ama aramzdaki anlamazlk artk aydnlanmt.
Adnan Menderes'in bu sorusu bsbtn nedensiz deildi. O sralarda geici ve faist basn bana saldrlarn
arttrmt. Beni komnist olmakla suluyorlard. Adnan Menderes, bu saldrlara ve sulamalara bakarak
benim azm yoklamak istemiti.
Bu srekli saldrlar, halk arasnda da byle bir etki yaratabilirdi. Zaten sa eilimli dostlarm, beni komnist
sayarlard. nk onlarla tartmalarmda ben, her vakit sol fikirleri savunurdum. Saclar her meselede o
kadar dar dnyor, o kadar yanl yarglara varyorlard ki, onlara kar gerei ve sol fikirleri savunmaktan
kendimi alamazdm. Fakat sol eilimli dost ve tandklar da bana burjuva derlerdi. nk onlar da o kadar
sekterce konuur, yle gerekten uzak hayallere saplanrlard ki, onlarn bu dar grlerini eletirmemek
mmkn olmuyordu.
Bu dncelerle, Adnan Menderes'le konutuktan sonra durumu aydnlatmak, sa ve sol konusundaki
dncelerimi aklamak, hele komnist olduum yolundaki sulamalara bir cevap vermek gerektii kansna
vardm. Bunun zerine 11 Ekim 1945 gnl Tan gazetesinde Okuyucularmla ak bir konuma bal
altnda yaz yazdm. Bu yazlardan birinde diyordum ki : Bir memlekette komnizmin yaylabilmesi iin orada objektif ve sbjektif koullarn bulunmas gerekir. Objektif
koullar, bir memleketin sosyal ve ekonomik bnyesinin byle bir geiine elverecek olgunlua ermesiyle
mmkndr. Yani bir memlekette sanayileme hareketi son haddini bulur, halklar kesin izgilerle, farklarla
snflara ayrlr, retim aralar birka elde toplanarak ii snf milletin ounluunu tekil edecek dereceye
gelir, ite o vakit o memlekette komnizm iin aranan objektif koullar olgunlam saylr. Almanya'da,
Amerika'da, ingiltere'de ve hatt Fransa'da bu koullar vardr. Fakat Trkiye gibi sanayi kurulmam, snflar
belirmemi, sermaye birikimi balamam, halknn drtte okuma yazma bilmeyen bir memlekette
bu koullarn hibiri var saylamaz.
Ayni zamanda sbjektif koullarn da olgunlamas gerekir. Yani ii snf tam anlamyla rgtlenecektir.
Gl ii nderleri yetiecektir, snf bilinci kuvvetlenecektir ve snf arpmalar ilerlemi bulunacaktr.
Ancak bu koullar olgunlat zamandr ki
komnizmden szedilebilir. Bu durumda Trkiye'de
komnizmden szetmek ve komnist tehlikesinden korkmak burjuvalarn vehminden baka birey
deildir.
Aradan yirmi yldan fazla zaman getii halde, bu durum hl deimemitir. Hl sol fikirleri savunanlar
komnistlikle sulanmaktadr. Burjuvalar bu vehmi silh olarak kullanmakta devam ediyorlar.
*
Bu durum ortaya knca, ben Tan gazetesinin bu partinin yayn organ olmasna raz olmadm. Fakat
partinin bir yayn organna ihtiyac vard. Tevfik Rt Ara, bu ihtiyac karlamak
iin haftalk bir dergi karlmasn neriyordu. Zaten Tan gazetesinin kiilii belli olduu iin onlar da bu
gazetenin partinin organ olamyaca kansna varmlard.
Parti adna bir dergi karmak zere Ankara'da zel bir toplant yaptk. Bu dergi bamsz olacakt. Cell
Bayar, Adnan Menderes ve partiye girecek yeni kimseler de buraya imzalaryla yaz yazacaklard. Dergiyi
benim karmam istiyorlard. O gnlerde eim Sabiha SertePle haftalk bir dergi karmak iin hazrlk
yapyordum. Bu iki giriimi birletirmek mmkn deil miydi? Sabiha'nn amac zgrlk ve demokrasi
dvasnda bir ortak cephe kurmakt. Bu amala diktatrle, nn'nn tek parti ve tek ef sistemine kar
kan ve bir demokratik rejim lks etrafnda birleebilecek herkesi bu cepheye almak fikrindeydi.

Kprlzade, kendisine bavurulduu zaman bu neriyi sevinle karlamt. O da politikaya atlmak istiyor,
fakat yolunu bulamyordu.
Rauf Orbay byle bir giriimi beenmekle birlikte yazar olmadn syleyerek zr dilemiti. Fakat sonra
Cell Bayar, Adnan Menderes ve Tev-fik Rt Ara, Sabiha'nn tek cephe nerisini kabul ettiler. Dergiyi
Sabiha'nn karmas kararlat. lk sayya Tevfik Rt ile Adnan Menderes yaz vereceklerdi. Cell Bayar da
bir demele ie karacakt. Hatt Cell Bayar, dergi iin sermaye olmak zere bebin lira vermeyi teklif
etmiti. O gnlerde Bankasndan seksenbin lira tazminat almt. Sermayeyi o paradan vereceini
sylyordu. Ama biz bamszlmz koruyabilmek iin bu teklifi kabul etmedik, dergiyi kendi paramzla 31karmaya karar verdik.
ATATRK, BAYA* VE TRK.SOVYET DOSTLUU
Tam o srada Moskova Radyosu, Cell Bayar' hedef tutan byk bir yayn yapt. Eski Babakan Bayar,
Sovyetlere dman olmakla sulandrlyordu. Sovyetlere dost bir politika gdecek bir parti kurarken byle
bir yaynla karlamak, Cell Ba-yar' zd. Sz arasnda bana dedi ki, Moskova Radyosu beni Sovyet
dman olmakla sulandryor. Oysa, bilirsiniz, ben Atatrk'n adamym. Onun lm yatanda bana
yapt vasiyeti yerine getirmek en kutsal grevlerimden biridir. Onun iin ben Sovyet dman olamam.
Ama Demokrat Parti iktidara geldikten sonra Bayar, srekli biimde Atatrk'n vasiyetine ihanet etti ve
Sovyet dmanl yapt.
TAN OLAYI
1945 yl sonunda Grler adl derginin ilk says kt. Grler'in k bir bomba gibi pat-lad*. lk
says kapld. Bir gn iinde elimizde tek dergi kalmad. Dergide Zincirli Hrriyet bal
L
altnda tek ef ve tek parti sisteminin demokratik hak ve zgrlklerimizi nasl zincire vurduu, kuvvetli
yazlar ve resimlerle ortaya dklyordu. Birinci sayfada da Cell Bayar, Adnan Menderes ve Kprl Fuat'n
yazlarn saladmz iln ediyorduk.
Grler halkn yllardanberi bask altnda boulan zgrlk ihtiyacna cevap verdii iin ok geni bir ilgi
uyandrd. Halk, bu dergide sylemek isteyip de syleyemediklerini bulmutu. Fakat derginin k hkmeti,
zellikle nn ile Saraolu'nu kzdrmt. Derginin ktnn ikinci yada nc gnyd. Tandk biri geldi.
Ertesi gn baz niversiteli genlerin matbaa nnde gsteri yapacaklarn haber verdi. Baz taknlklar
olmas ihtimaline kar da tedbirli bulunmamz salk verdi. Demek, iktidar kanun yoluyla yapamad ii,
genleri kkrtarak yapmak istiyordu.
Hemen Vali Ltfi Krdar'a telefonu atm. Bu haberi verdim, hkmete tedbir alnmasn
rica ettim.
Vali,
Biliyorum ve gereken tedbirleri aldm, merak etme dedi. Her vakit olan gsterilerden biri olacak diye ben
de olaya fazla nem vermemitim.
Ertesi gn sabah gazetelerini atm. Tann > gazetesinde Hseyin Cahit Yaln'n Kalkn ey eh-!i vatan
bal ile halk bize kar kkrtan bir yazs vard. Tan gazetesini ve Tanclar komnistlikle suluyor ve
halk matbaamz ykmaya aryordu. Demek ki, bu sabah yaplacak gsteri nceden hkmet tarafndan
hazrlanmt ve Hseyin Cahit'e de byle bir yaz yazmas iin emir verilmiti.
Bu durum ak olmakla beraber, gzlerime inanamadm. Hseyin Cahit beni sever ve beenir grnrd. Her
karlamamzda bana iltifat etmekten geri kalmazd. Daha bir gece nce kendisiyle bir suvarede
bulumutuk. Bana trl diller dkmt. Demek bana bylece gleryz gsterdii anda, halk kkrtan
yazsn matbaaya vererek bu davete gelmiti. kiyzlln ve ahlk dknlnn bu derecesine hl
aarm.
O sabah erkenden niversiteli genlerden biri evime telefon ederek, bir ksm genlerin Tan* matbaasn
basmaya hazrlandn bildirdi, matbaaya inmememi salk verdi.
Tekrar telefonla valiye haber verdim, ne tedbir aldn sordum.
Merak etme, dedi. Matbaann etrafn polis kuvvetleriyle kuattm. Tehlike yok.
4 Aralk 1945 gnnn sabah niversiteli faist genler ellerinde nceden hazrladklar baltalar, balyozlar ve
krmz mrekkep ieleriyle matbaaya saldrdlar. Orada bekleyen polisler olupbi-tene seyirci kaldlar.
Grevlerini yapmaya kalkmadlar. Gstericiler, baltalarla matbaa kapsn krp ieri girdiler. Makinalan
balyozlarla krdlar. Binann camlarm indirdiler, iindeki eyay krp dktler. Ellerine ne getiyse yakp
yktlar. Sonra ellerine krmz boya ieleriyle Serteller nerde? na-ralaryla bizleri aramaya koyuldular.
Amalan, bizi rlplak soyup zerimize krmz boya dkmek ve sonra nlerine katp sokaklarda ite
kzllar diye gezdirmekti. Btn bunlar polisin gz nnde oluyordu. Gstericiler bizleri bulamaynca vah
na-ralarla yollara dtler. Beyolu yakasna getiler, orada Sabahattin Ali ile Cami Baykurt'un kard

La Turquie gazetesinin matbaasna gittiler. Orasn da krp dktkten sonra vapurla Kadky'e-geip
bizi evimizde basmaya teebbs ettiler.
Biz btn olup bitenleri evde telefonla izliyorduk. Bu son haberi alnca valiyi tekrar aradm,
Aldnz tedbirin verdii sonutan memnun musunuz? dedim. imdi de faistler evime geliyorlar.
Matbaam yktrdnz, bari hayatmza kastedilmesin! nleyin.
Vali, zr dilemee bile lzum grmedi. Yalnz
gene teminat verdi,
Merak etme, dedi. Olan oldu. Fakat hayatn gven altndadr. Genlerin bindii vapurun Kadky'e
uramadan Adalara gitmesini emrettim. Sizin iin tehlike yoktur.
Ve sonra ekledi,
Evet, ama, siz imdi nerdesiniz? Evdeyse-niz, ihtiyaten baka yere gidin. Evde oturmayn.
Demek ki, evimi de koruyamyacakt. Hayatmz da tehlikedeydi. Bu srada uzaktan gelen uultular iittik.
Uultu sesleri her dakika bize daha yaklayordu. Evi brakp komulardan birine sndk. O gn heyecan
iinde geirdik. Duyduu-muz uultu yakndaki Fransz mektebinde futbol oynayan ocuklarn kard
grltym...
Ertesi gn Cell Bayar'la Adnan Menderes Grler dergisiyle hibir ilgileri olmadn gazetelerde iln
ettiler. Tevfik Rt Ara Ankara'dan telefon edip zntsn bildirdi.
Hkmet, olaydan nce olduu gibi, olaydan sonra da bu cinayeti iliyenlere kar hibir harekette
bulunmad. Gpegndz bir matbaay ykan bu faist genlerden hi kimse tutuklanp mahkemeye verilmedi.
Bu iin inn'nn bilgisi iinde Sara-olu'nun verdii emir zerine "polis tarafndan tertiplenip yrtldnde phe yoktu. Gsteri yapan ve
matbaaya saldran genler arasnda birok sivil polis vard. Saldry asl bunlar ynetiyordu. Gsteriye katlan
genler de yalnz niversitedeki gerici ve faist unsurlard. O vakit niversite genleri iki kmeye ayrlmt.
Bir yanda faistler, te yanda ilerici genler toplanmt. Hkmet ve polis, bu ite gerici ve faist genleri bir
let olarak kullanmt. u garip olaya bakn ki, bu 4 Aralk 1945 olayndan birka ay sonra stanbul'da eski
kitaplar satan sahaflardan aldm bir kitabn iinden yle bir kt kt. Bu bir mektup msveddesiydi
ve Babakan Saraolu'na hitaben yazlmt :
Beyefendi, emrinizi yerine getirdim, imdi m kafa timi bekliyorum, mza: Yaar imen.
Bu Yaar imen, Babli'de italyan faizminin propagandasn yapan bir tipti, O gnk gsterilerde elinde
balyozla genlerin nne geerek onlar kkrtt grlmt. Demek ki, Babakann kulland adamlardan
biri oydu. Grevini yapmt, imdi dln istiyordu.
Kanun adna, hkmet adna, memleket adna, yzkzartc bir rezalet saylabilecek olan bu 4 Aralk olayndan
tr sonunda kim tutukland, bilir misiniz? Biz. Yani ben, eim Sabiha Sertel ve Cami Baykurt. Bu olayn
sorumlusu ve sulusu olarak biz hapse atldk ve biz mahkemeye verildik.
Cezaevi mdrnden en di hkmlye kadar herkes bizi deta trenle karlad. Cezaevi mdr, zr diler
gibi, ellerini outurarak,
Size verecek odam yok, ben sizi nereye yatrabilirim? diye zlyordu.
Tutuklu kaldmz ay iinde hergn dostlar, tandklar, tanmadklar, gazeteciler, okuyucular akn ettiler. Herkes gelip kederimize katlmak istiyordu. Gazetelerin hepsi gazetemize yaplan bu saldry
ayplyordu. Yalnz Hseyin Cahit Yaln'-la Vatan gazetesi sahibi Ahmet Emin Yalman bizi kabahatli
buluyorlard ve ziyaretimle gelmiyenler yalnz onlar oldu.
Durumamz memlekette byk bir olay yaratt. Yarglanan biz deildik, mahkemenin kendisi, hkmet
ve rejimdi. Sulu biz deildik,
onlard. Yirminci yzyln ortasnda, zgrlk ve demokrasinin faizmi
yenilgiye uratt bir dnemde zgrlk ve demokrasi istediimiz iin bizim yarglanmamz, memleket
hesabna utanlacak bireydi. Savunmamzda zellikle bu noktay belirttik. deta Bizi yarglamaktan
utanmyor musunuz? diyorduk. Savunmalarmz gazetelerde olduu gibi yaynland. Btn kamu oyu
bizimle beraberdi. Hkmet g duruma dmt. nk sulu meydandayd. Yarglar, bizim hakl
olduumuzu biliyor ve anl-yorlard. Fakat Ankara'nn emrine uyarak bizi mahkm ettiler. Bereket
versin, Yargtay bu karan bozdu ve ay hapisten sonra tekrar zgrlmze kavutuk. Kavutuk mu?
Hayr. Artk Tan gazetesini yeniden karmak olana kalmamt. Krk yllk alma hayatmn meyvas
enkaz halinde yatyordu. Evimiz polisle evrilmiti. Arkamza polis taklmt. Mahkemeden ve hapisten
kurtulmutuk ama, bu kez daha
geni bir hapisaneye
dmtk.

O srada evimiz uzak - yakn dostlarla doldu. Eskiden sdece selmlatmz kimseler bile, birdenbire
dostumuz oluvermilerdi. Evimizden km-yorlard. Candan yaknlarmz bizi uyaryor, polisin aramza
mutlaka birini soktuunu sylyorlard.
Fakat etrafmz saran ve candan yaknlk gsteren dostlarn hibirinden phelenmeye cesaret edemiyorduk.
Evimize dost diye girenlerden hangisinin polis olduunu nasl anlabilirdik ?
O sralarda evimize en ok gelen dostlardan biri de Cami Baykurt idi. Cami Baykurt, felket arka-damzd.
Hapisanede dostluumuz kuvvetlenmiti. Her hafta mutlaka bize gelir, akama kadar bizde kalrd.
Beraberinde glge gibi, ondan hi ayrlmayan zdemir adnda bir gen vard. Bu gen Demokrat Partinin ilk
toplantsna katlmak zere Ankara'ya gittiimiz zaman istasyonda bizi karlayan adamd. Sevimli, samim,
candan biriydi. Cami Bey'i gerekten ok sever, ok sayar grnrd.
Ona kar sanki babasym gibi
davranrd. Cami Bey de onu olu gibi severdi. zdemir, Adnan Menderes ile Tevfik Rt Aras'm
yeeniydi. Zengin bk aileye mensuptu, isizdi. Annesinden gelen parayla geindiini sylerdi. Bizi yar
yolda braktklar] iin Cell Bayar'la Adnan Menderes'e kzm grnr ve onlar eletirirdi. Hatt bizlere
Adnan Menderes'in aile hayatnn iyzn bile anlatmaktan ekinmezdi.
Bu koullar iinde zdemir'in samimiyetinden phelenmemiz olanakszd. Gnler getike hepimizin
sevgisini kazand. Evimizin srekli bir ziyaretisi oldu, evimize gelip gidenlerle dostluk ilikileri kurdu, kimse
de ondan phe etmiyordu.
Gel zaman git zaman, 1961'de Demokrat Parti elebalarn yarglayan Yassada Mahkemesinde zdemir
tekrar ortaya kt. Mahkemede 1945'ten beri, yani bizim eve devama baladndan beri, polis emrinde
altn itiraf etti. Polisin aramza soktuu casusun o olduu anlald. Dorusu ok
F. : 18
ustaca alm, hibirimizde en ufak bir phe; uyandrmamt. Roln iyi oynamt.
Gene o sralarda evimize sk sk gelmeye bal-yanlardan biri de Aslan Kumbarac adnda bir gen
gazeteciydi. New York Times gazetesinin Trkiye muhabirlini yapyordu. ok zek, ok kaabiliyetli bir
genti. Tan gazetesinde almak zere bana geldii zaman tanmtk, ingilizce ve Franszcay anadili gibi
bilirdi. Trkesi zayft. Onun iin daha ok yabanc gazete ve ajanslara muhabirlik ediyordu. New York
Times muhabiri olarak istanbul'daki yabanc gazetecilerle skfk ahbabl vard. Bize geldike Amerika'nn,
yardm ad altnda bamszlmza el attndan yaknr, bu yardma inanmamak ve gvenmemek gerektiini
sylerdi. Bylece bizim de gvenimizi kazanmaya alrd. Arkasna polis taklmasndan yaknrd ve bir vesile
ile memleketi terkedip kat. Oysa bu gencin ingilizler hesabna alan bir casus olduu sonradan meydana
kt. Demek onu da aramza ingilizler sokmutu.
Aradan hayli yl geti. Neden sonra ona ilk kez Paris'te rastladm, Beni grnce durdu, utancndan elleriyle
yzn kapad, sonra yanma sokularak,
Zekeriya Bey, dedi. nce yzme tkrn, sonra isterseniz benimle konumak ltfunda bulunun.
Bu bir itiraft. Yzne tkrmedim ama, irenerek uzaklatm. Bir insan bu kadar alalabilirdi.. Bir daha
kendisini grmedim.
L
- 274
NSAN HAKLARI DERNE
MAREAL FEVZ AKMAK CAMi BAYKURT NSAN HAKLARI DERNE AKMAK'IN ANADOLU
GEZSNDEN DN BEN NE YAPAYIM? BEN RAFA KONACAK ADAM DEiLiM POLSN BR
OYUNU NSAN HAKLARI DERNE DAILIYOR.
Cami Baykurt ve Tevfik Rt Aras'la birlikte bir insan Haklan Dernei kurmaya karar verdik. kinci Dnya
Savandan sonra bile, insan haklarm savunacak byle bir dernee ihtiya vard.
Tevfik Rt, Cell Bayar ve Adnan Mende-res'ten ayrlmt. Yeni kurulan Demokrat Parti, k gnlerde
dndmz ilkeleri inkra balamt. Zaten Cell Bayar'la Adnan Menderes'in er-ge liberalizme kamak
isteyeceklerini biliyorduk. Ama, hi olmazsa demokratik bir ynetim kuruluncaya kadar beraber
alabileceimizi sanmtk. Tan matbaasnn yklmas, olaylar nceden kes-iiremiyeceimiz lde
hzlandrd, amacmza ulamadan herkes kendi cephesine ekilmek zorunda kald.
Cell Bayar'la Adnan Menderes'in, halkn zleelii zgrlk ve demokrasiyi kuramyacaklar, hatt kurmak istemiyecekeri kesindi. Onun iin biz, zgrlk
ve demokrasiyi baka bir yoldan savunmak istiyorduk. nsan Haklar Dernei'ni bu amala kuruyorduk. Bu
giriimin baaryla sonulanmas iin, Genelkurmay Bakanlndan ekilmi olan Mareal Fevzi akmak' da
aramza almaya karar verdik.
Mareal Fevzi akmak eski kuaktan bir insand. Halka sevilen bir askerdi. Mill Kurtulu Sava boyunca
Atatrk'n Genelkurmay Bakan olarak alm, drstl ve temizliiyle tannmt. Politikaya

bulamam, kirlenmemi, btn pisliklerin dnda kalm bir komutand. nn, kinci Dnya Savandan
sonra onu da emekliye ayrmt. Mareal, nn'nn bu hareketini affet-memiti. Tam Demokrat Parti'nin
kuruluu sralarnda Mareal'in emekliye ayrlmas, bu parti iin de bir frsatt. Onu partinin bana getirmek,
Demokrat Parti'nin kuvvetlenmesine yardm edebilirdi. Onun iin Cell Bayar ve Adnan Menderes, Ma-real'i
Demokrat Parti'ye almak ve onu kurucular arasnda gstermek istediler. Mareal, nce bu oyuna aldand.
Politika hayatnda tecrbesi yoktu. Demokrat Partinin kendisini nasl kullanmak istediini anlayamyordu.
Ama daha ilk gnlerde Ma.real'le Demokrat Parti nderleri arasnda bir anlamazlk kt. Bu anlamazlk
Meclis'e kadar yansd ve Mareal, Menderes'in oynad oyunu kavrayarak partiyi brakt. Ankara'dan ayrld.
stanbul'a gelerek Erenky'deki mtevaz, evine ekildi.
Cami Baykurt ve Tevfik Rt Ara, Mareal'in eski dostlarydlar. Cami Bey, Mareal'! askerlii zamanndan, Tevfik Rt Ara ise Dileri Bakanl gnlerinden tanyorlard. Birgn mz beraber
Mareal'in evine gittik. Mareal'i ilk kez gryordum. Uzun boylu, yana bakmyarak dimdik, arbal bir
askerdi. Sivil giyinmiti. Babacan, sevimli, iyi bir insan izlenimi veriyordu. Bir MaresaP-den ok bir ere
benziyordu. yle basit, yle iddiasz bir hali vard. Sivil elbise stnden dklecek gibiydi. Namazdan
pantalonunun dizkapaklar kabarmt. nk Mareal be vakit namazn klan dindar bir adamd. Bizi,
genie bir odaya aldlar. Oda basit ve zevksiz denmiti. Tam bir asker odasyd. Bizlerle bir Mareal gibi
deil, muharebeler yapm yllarca vatanna hizmet etmi, gemiiyle vnen fcir eski komutan gibi deil,
bir basit vatanda gibi, eit insanlar gibi konutu. Ankara'da pek ucundan kenarndan da olsa politikaya
karmas cann yakmt. Uzun uzun, Demokrat Parti'nin nasl kendisini kltc hareketlerde
bulunduunu yanaya-kla anlatt. Fakat, ii rahatt. Her yandan yaan telgraf ve mektuplar onun en byk
tesellisi olmutu. Ayni zamanda bunlar, halkn kendisinden bir-eyler beklemekte olduunu ona
retmiti. Ama ne yapmak gerek? te bunu bilmiyordu. Halk, ondan hereyi bekliyordu. Halk, zulm ve
bask idaresinden kurtulmak, zgrlk ve mutlulua kavumak istiyordu. Bunu ancak Mareal'in
yapabileceine inanyordu. Halk Partisine gveni kalmamt. Demokrat Parti'yi de henz denememiti.
Mareal halkn gznde bir umut gibi parlyordu. Fakat Mareal byle bir rol iin hazrlanmamt.
Politikadan habersizdi. Halkla dorudan doruya ilikisi de yoktu. imdiye kadar hibir ide nderlik
etmemiti. Bizlerden fikir istiyor,. ilham bekliyordu.
Kendisine tarih grevini hatrlattk. Talih ve tarihin kendisine at bu yeni yolda halkn nne geip onlara
nderlik etmesi gerektiini syledik. Ama ne are, Mareal'in yann, yresini birtakm eski emekli komutanlar
sarmt. Bunlar dar kafal ve dar grt insanlard. Memlekette olup bitenin farknda deillerdi. Mareal'in
tarih grevini anlamamlard. Ona politikaya karmamasn, yksek adn ve erefini irkin politika
oyunlaryla kirletmemesini salk veriyorlard. Mareal, sz bu konuya gelince hem kzyor, hem glyor ve,
Ben daha rafa konacak aa gelmedim. Milletim benden hizmet bekliyor, ben de grevimi yapmalym.
Yalnz nasl? Bana bunu syleyin, diyordu.
Grlyordu ki, Mareal, Atatrk apnda bir adam deildi. Askerlikten baka hibir eyle ilgilenmemiti.
Millete nderlik etmek iin gereken niteliklerden yoksundu. Politika tecrbesi olmad iin bir partinin bana
da geemezdi. Kendisine unu salk vardik :
Siz bir komutansnz. imdi de bir komutan gibi davrannz. Yannzda bir Kurmay Heyeti kurun. Bu heyet
memlekette olup bitenlerden size haber versin. Nasl yrmek gerektiini gsteren bir program hazrlasn,
gidilecek yolu izsin, siz bu pln erevesinde millete nderlik edin.
Bu fikir Mareal'in houna gitti. Biz de umuda kapldk. Ama kendisiyle ikinci kez grmeye gittiimiz zaman
yannda yine ayni emekli subaylar bulduk. Bunlar onun evinden kmyor, yanndan ayrlmyorlard. Sabahlan
gazeteleri okuyup memlekette olup bitenleri paaya onlar bildiriyorlard. Mareal da bu raporlara gre
hkmler veriyordu.
Oysa bu emekli subaylar olaylarn asln astarn anlayacak apta adamlar deillerdi. Paay yanl yola
srklyorlard. Onu, nce bu adamlarn elinden kurtarmak gerekti. Zaten kendisine yeni bir Kurmay Heyeti
kurmasn nermemizin nedeni de buydu. Biz Mareal'in, eski bir asker arkada olarak bu heyetin bana
Cami Beyi getirmesini istiyorduk.
MAKEAL AKMAK VE SOVYET RUSYA
Sonralar Mareal'in evine daha sk gitmeye baladk. Hatt bazan o bizi telefonla arayp davet ediyordu.
Birgn konuma srasnda sz Trk - Sovyet ilikilerine geti. Tevfik Rt Ara, bizden ili istemekle,
Stalin'in byk bir politik hat ilediini syleyince, Mareal onun szn kesti ve dedi ki :
Ben, Sovyet - Trk ilikilerinde son zamanlarda ileri srlen endieyi anlamyorum. Stalin'in teklifi
dahi bende endie yaratmad. Bence, Sovyetlerle konumak gerektir. Onlarn yanl bir istekle-karmza

kmalarna kzmamaldr. Tersine onlarla masa bana oturup hatlarn kendilerine anlatmak gerektir. Onlar
anlayl
insanlardr ve bize kar kt niyetleri yoktur. Biz bunu tecrbemizle biliriz. Mill Kurtulu
Savann banda da Sovyet^ lerle aramzda baz anlamazlklar vard. Fakat oturup konutuk. Bu
anlamazlklar ortadan kaldrmakla kalmadk, arada bir de dostluk kurduk. O derece ki, Sovyetler btn
Mill Kurtulu Sava boyunca bize yardm ellerini uzattlar, madd ve manev hibir yardm esirgemediler. O
vakit ordunun maalarn bile Sovyetlerden aldmz
altnlarla demitik. Sovyetlerin Trkiye'ye kar
kt niyetleri olsayd, onu o vakit gstermeleri gerekirdi.. nk o vakit bir emperyalist istils karsnday-dk ve son
derece zayftk. Oysa Sovyetler zaafmzdan yararlanmak yle dursun, bizi kuvvetlendirmeye altlar. imdi
de bizden ili istemiler. Hi tela lzum yok. Onlar hatlarn anlaynca bu sevdadan vazgeiverirler.
Mareal'in bu dncesi o vakit bizim de houmuza gitmiti. En nemli sorunda aramzda bir fikir birlii var
demekti.
Bir baka gn bize anakkale savan nasl kazandmz anlatt :
anakkale sava uzayp gidiyordu.
Dman karaya asker karp ky boyunca kazd siperlere
yerlemiti. Arkasn da ngiliz donanmasna dayamt, ingilizleri birtrl denize atmak mmkn olmuyordu.
O vaktin Harbiye Nzn Enver Paa, anakkale'ye Alman Komutan Von Sanders'i gndermiti. Ama o da
birey yapamamt, ingilizler de ilerliyemiyorlard ama,
muharebe de bitmiyordu, istanbul srekli
tehdit altndayd. Enver Paa, sonunda bu iin altndan ancak Mustafa Kemal'in yardmyla
kurtulabilineceini anlam ve onu anakkale cephesine komutan yapmt, ite Mareal Fevzi akmak da
onun yardmcs olarak anakkale'ye gnderilmiti.
Mareal hikyeyi yle tamamlad : anakkale'ye gider gitmez ilk iim cepheyi dolap durumu grmek
oldu. Dman, ky boyunca kazd siperlere yerlemiti. Karmzda da ingiliz donanmas toplarn bize
evirmi, ingiliz askerlerini himayesi altna almt. Donanmay susturma-dka dman denize dkmenin yolu
yoktu. Donanmay da susturamamtk ve susturamyorduk..
Cepheyi dolatktan sonra dnp adrma geldim, ama aklm hep cephede idi. Ne yaplabilirdi? Bu
dncelerle akam namazn kldm ve Allahma yalvardm : Sen bize yardm et Yarabbi! Dman denize
dkmek iin bizden inayetini esirgeme. O gece bir frtna, bir yamur, bir saanak, bir dolu, yerle gk
birbirine girdi. Sabah uyandm zaman yamur kesilmiti. Taarruz iin de btn hazrlklar tamamd.
Komutanlk leri! emrini verdi. Btn cephe boyunca taarruza getik. Ne olursa olsun dman denize
dkecektik. Ama hayret! Siperlerdeki dman ate etmiyordu. Donanma ateine aldrmyarak ilerledik,
siperlere geldiimiz zaman ardk. Siperleri su basm ve dmann ou boulmutu. Sa kalanlar da biz
temizledik. Bylece anakkale yarmadas dmandan temizlenmi oldu. ngiliz donanmas da ekilip gitti.
yle dindar, yle inanl bir adamd ki, anakkale zaferini kendisine ve komutanla balamyor, Allah'a
brakyordu...
Mareal her yandan gelen telgraf ve mektuplara cevap vermek amacyla Anadolu'da ufak bir gezi yapmaya
karar verdi. Bylece halkla dorudan doruya iliki kuracak ve memleket gereklerini yakndan grecekti. Bu
geziyi Ege blgesi illerinde yapmay kararlatrd. Ama daha Bandrma'-ya kar kmaz Mareal beklemedii
bir manzarayla karlat. Btn ehir halk, kadn ocuu, .genci ihtiyan, sivili askeriyle sahile dklmt.
Onu bir kurtarc gibi karlyorlard. Bu candan karlama btn yolculuu boyunca srd. Her .gittii yerde
halk onu barna bast. Otomobi-lini omuzlarda tad. Onu bir saniye grebilmek iin btn civar kyller yollara dklmt. Bu ufak gezi,
ona, halkn kendisine ne kadar byk umutlar baladm anlatmt.
stanbul'a dner dnmez ilk ii telefonla bizleri kkne davet etmek oldu. Evine gittiimiz zaman onu
bambaka bir adam olarak bulduk. Yz umut ve sevinle glyordu. Nefsine gveni artmt. Azimli ve
kararl bir adam olmutu. Bizleri grr grmez sevinle yerinden frlad. Ellerimizi skt. Daha yerine
oturmadan,
Arkadalar, dedi,
fikirlerinize
ihtiyacm var. Sizleri onun iin arttm.
Sonra bize bu ksa yolculuunda halkn gsterdii yksek sevgiyi anlatt :
Kolumu
otomobilin iine
alamyordum. Herkes kolumu yakalayp elimi pmek istiyordu.
Sonra da her yandan Paam!.. Paam!.. diye batryorlard. imdi bana syleyin ocuklar, ben ne
yapmalym? Halkn, bu isteine nasl cevap ver-.meliyim ?
Biz, mill bir kahraman gibi, partilerin ve her trl siyas kavgalarn stnde bir mill kahraman gibi kalmasn
ve bu milletin sesini duyuran bir nder gibi davranmasn salk verdik. Bu arada ilk i olarak nsan Haklar
Dernei Bakanln kabul etmesini rica ettik. Kendisine bu dernein amalarn anlattk. Programnn
Birlemi Milletlerce kabul edilen nsan Haklar Yasas olduunu bildirdik. Bu rgtn aracl ile partilerin ve

hkmetin stnde allabileceini ve onlarn antidemokratik ve : insan haklarna aykr davranlarnn

denetlenebileceini syledik.
Bu neri, Mareal'in houna gitti. nk derne 283
in politik amac yoktu. Toplumun banda bir mill deneti gibi grev yapacak, halkn ikyet ve dertlerini
yanstacakt.
Sevinerek kendisinden ayrldk. Erteri gn bizim evde Cami Baykurt'la birlikte nsan Haklar Dernei'nin
tzn hazrladk.
Dernein ilk kurucular toplants stanbul'da. Karaky'de Avukat mer Bey'in brosunda yapld. mer Bey
de, Mareal gibi, Demokrat Parti'ye kaplm, ama sonra aldandn anlayarak ekilmiti. Bu kez nsan
Haklar Derneinde bizimle beraber almay kabul etmiti. Toplanty da onun brosunda yapyorduk. Bu
toplant gazetecilere de duyurulmutu. Biz broya geldiimiz zaman han, kapsna kadar gazeteci ve
genlerle dolmutu. Toplantda Mareal Fevzi akmak, Cami Baykurt, Avukat mer ve ben vardm. Tevfik
Rt Ara, Ankara'da olduu ii bu toplantya katlamamt.
Daha konumalara balamadan bronun kaps nnde bir grlt iitildi. Sonra hzla kap ald, bir gen
ieriye girdi. Bu yirmibe yalarnda, uzun boylu, sarn bir adamd. Heyecanl ve yksek sesle baryordu :
Paam, komnistler sizi aldatyorlar!
Birden aylmtk. Polisin ani basknna uramtk. Bu gencin polis tarafndan gnderilmi bir kkrtc
olduuna phe yoktu. Bu beklenmeyen kkrtma hepimizi sinirlendirdi. Genci kolundan tutup dar attk.
Attk ama, toplantnn havas bozulmutu Bu durumda konumann gl yznden baka bir gn
toplanmak zere dalmaya karar verdik.
Ertesi sabah, gazeteler bize atyorlard. Hele faist gazeteler en ok bana saldryorlard. Btn
'bu ileri benim yaptm ve bylece Mareal'i komnizme let ettiimi sylyorlard.
Bu olay, Mareal'i rktt ve yeniden eski subaylarna dnmesine yol at. Ondan sonra bir daha biraraya
gelemedik. nsan Haklar Dernei tasars da bylece suya dt.
Mareal eski emekli arkadalarnn arasnda kayboldu, bir daha memleket meselelerinde sesi iitilmedi. Kendi
kendini rafa koymutu. Bir sre sonra da ld.
Bu olaydan sonra etrafmzdaki polis kontrol birkat daha sklatrld ve artk bilinniyen bir sre iin hibir
faaliyette bulunmamza olanak kalmad. Bu baskdan kurtulup sinirlerimizi dinlendirmek iin talya'ya gittik.
SABAHATTN AL'Y NASIL LDRDLER?
SABAHATTN AL AZZ NESN POLiS, SABAHATTN'E NEFES ALDIRMIYOR SABAHATTN
GZLENYOR SINIRDAK CNAYET NZIM HtKMET'N SOVYETLER BR-LNE GD
Memlekete dnnce politikayla ilgilenmemeye karar verdim. Bo vakit geirmemi olmak iin bir reklm
brosu atm. Bir sre de byle geti. 1948'-de birgn Sabahattin Ali'nin Bulgaristan'a kaarken snrda
ldrldn rendim. Bu haber hepimizi derinden sarst. Sabahattin'i hepimiz severdik. Bir yandan byle
sevimli ve deerli bir dostu yitirmenin acs yreklerimizi yakarken, te yandan da solculara kar gdlen
terr politikasnn adam ldrmeye kadar ileri gittiini renmi oluyorduk. Demek artk yalnz hak ve
zgrlklerimiz deil, hayatmz da tehlikedeydi. Arkamza konan polislerin birgn bizi de bir kurunla
yoketmeye kalkmyacan kim temin edebilirdi? Sabahattin'in birdenbire ortadan kaldrlm olmas iyi belirti
deildi. Onun lm bizler iin olduu kadar memleket iin de byk bir kaypt.
Sabahattin Ali'yi ta Resimli Ay zamanndan tanyordum. 1930 yllarnda Almanya'dan renimden yeni
dnmt. stanbul'a gelir gelmez ilk ii Resimli Aya gelip bizlerle tanimak olmutu. Ksa boylu, sarn,
sevimli bir genti. Prl prl yanan mavi gzleri vard. Az zamanda hepimizin sevgisini kazanmt. ok zek,
ok canh, kabna smayan cva gibi bir adamd. Onu tanyp da sevmemek olanakszd. Matbaaya daima
elinde bir kitapla gelirdi. O zaman en ok sevdii, adam byk Alman airi Goethe ve Alman romancs
Thomas Mann'd. Onlarn yaptlar elinden dmezdi. Nzm Hikmet, bu gente yeni ve byk bir cevher
grm, onu bir yandan kazanmaya, te yandan da sanat hayatnda yetitirmeye balamt.
Sabahattin Ali, ilk hikyelerini Nzm'n tevikiyle yazm ve bu hikyeler ilk defa Resimli Ayda
yaynlanmt. Fakat Sabahattin Ali, stanbul'da uzun sre kalamad. Eitim Bakanl onu Konya Lisesine
edebiyat retmeni yapmt, kalkp oraya gitti. Konya'da kald srede gelimi, hikyeleri de olgunlamt.
Memlekete gzel eserler vermeye balamt. Fakat ileri fikirlerinden tr onu rahat brakmyorlard.
Sonunda Atatrk hakknda bir hiciv yazd bahanesiyle tutulup mahkemeye verildi ve hapse atld. Hapiste
Anadolu halkyla yakndan iliki kurmu ve kyly tanmt. Bu hapis hayatnn izleri ondan sonra yazd
hikyelerde de grlr.

Hapisten ktktan sonra artk Konya'da ka-lamazd. Zaten sananda da hayli ilerlemiti, artk: Konya'ya
samazd.
Ankara'ya dndkten sonra onu Ky Enstitlerinden birine edebiyat retmeni yaptlar. Bu ii pek sevmiti.
nk orada ilenmemi bir alan bulmutu, ky ocuklar onun yeni fikirlerine zevkle sarlyorlard.
Sabahattin'i de babalar gibi seviyorlard. Ama, rencileri zerinde kt etkiler brakyor yaktrmacasyla
onu tekrar Ankara'ya ardlar. Ankara'da Mill Eitim Bakan Saffet Ankan'la tant. Saffet Arkan onun
zeksna, bilgisine ve kaabiliyetine baylmt. Ondan sonra Sabahattin Ali'yi himayesi altna ald ve
Konservatuara retmen yapt.
Sabahattin iin Ankara'da yeni bir hayat balad. Burada edebiyat ve sanat evresine girdi; hikye ve
romanlar yaynlanmaya balad; Konservatuarda kendisini hem rencilerine, hem meslektalarna sevdirdi.
Sabahattin, Konservatuardayken dostlan oalm, hikayeci olarak n artmt. Ama nedense, polis onu
rahat brakmyor, onu pheli kii sayyordu. Ama Saffet Ankan kanadn Sabahattin'in zerine gerdii iin
ona dokunamyorlard.
Saffet Arkan'm lmnden sonra Sabahattin zerindeki polis basks artt. Ona artk ne Konservatuarda, ne
de darda rahat alma frsat vermiyorlard. Hakknda bir sr iftiralar uyduruyorlard, sol fikirlerinden
tr komnist saylyordu ve bu yzden Konservatuardan karld. Polis belsndan kurtulurum umuduyla
stanbul'a geldi. Burada polisi artmak iin herkesle ilikiler kurmaya, dost olmaya koyuldu. En ok geldii
ve en iten konutuu, yreini ap dert yand evre bizim evremizdi; o dnemde bizim evin srekli bir
aile dostu olmutu. Fakat bizden kar, tannm bir
faist dostunu ziyarete giderdi. Ondan ayrlr, valiye veya polis mdrne vanrd. Herkesle dost olmutu.
Amac srf solcularla ve ilericilerle grt kans uyandrmamakt. Biryandan da edebiyat almalarn
srdrd. Hikyeler yazd, romanla yaynlad, ama bunlar onu doyurmuyordu. Sabahattin politikaya atlmak,
politik- olaylara karmak istiyordu. O srada Aziz Nesin'le tanm ve onunla birlikte Marko Paa adnda
bir mizah dergisi karmaya karar vermilerdi.
19
AZZ NESiN
Aziz Nesin, Babli'ye savan son yllarnda-, gelmiti, lk bavurduu yer, Yedi Gn dergisiy-di. Bu
derginin sahibi Sedat Simav, benim ok yakn dostumdu. Birgn bana bu yeni kaabiliyetten szat ve onu
Babli'de ei grlmemi, deerli bir-yazar olarak vasflandrd. Yedi Gn,Aziz Nesin'e dar geliyordu. Ona
daha geni bir alma alam gerekti. Sedat Simav, onu yanma alp beraber almam salk verdi.
Bu gen hertrl yazda ustadr. e baladktan sonra birgn 'matbaaya inme, telefonla Aziz Nesin'in
senin adna bayaz yazmasn iste. Ertesi gn kacak yazy okuduun zaman sen de aacaksn, diyordu.
Bu genci bir denemeye karar verdim.
Ertesi gn odama ksa boylu, iddiasz, 30 yalarnda bir gen girdi ve kendisini Aziz Nesin diye tantt. Onu ilk
kez gryordum. Zaten Babli'de de tannm deildi. Oturttum. Gazetede ne i yapabileceini sordum.
Ne isterseniz, dedi.
Sedat Simav, bana Aziz Nesin'in mizah fkralarndan bayazya kadar her alanda yararl olabi--leceini
sylemiti. Onu en basit iten balattm..
alkan, kaabiliyetli bir gen grnyordu. Birka gn sonra rportaj yapmak zere bir fabrikaya
gnderdim. Bir rportaj getirdi, parmam azmda kald. Eski yada yeni hibir gazetecinin bu kadar kuvvetli
bir rportajn okumamtm.
Aziz Nesin'in kaabiliyetlerinden birini kefetmi bulunuyordum. Kendisine bu alanda almasn rica ettim. Bir
mddet byle geti. Birbirinden gzel rportajlar getiriyordu.
Birgn bana kendisini baka alanda da denememi nerdi.
Mesel? dedim.
Mesel, size fkralar yazaym.
Ertesi gn bir fkra getirdi. Hayret! Bunda da olaanst baar gstermiti. Sedat'n dedii doru kt. Ben
deerli bir i arkada kazanmtm.
Aziz Nesin gsterii sevmez, sokulganlk gstermezdi. Matbaaya bir glge gibi gelip giderdi. Onun varlndan
hemen benden baka kimse haberli deildi.
ite, Sabahattin Ali ile bu sralarda tanm, onunla birlikte Marko Paa adndaki dergiyi karmaya
balamlard.
Polis, bir yandan Sabahattin'i takip ediyor, bir yandan da Aziz Nesin zerinde bask yapmaya alyordu.
Marko Paa bu koullar iinde dodu Ama bu dergi, mizah alannda Trk gazeteciliinde yepyeni bir ufuk

at. O vakte kadar mizah dergileri Fransa'dakilerinden alma kelime oyunlar, cins latifeler ve baya
gldrc eylerden ileri gitmiyordu. Her dergide birbirine benzer fkralar kyordu. Artk okuyucu bezmiti.
Oysa Marko Paa sosyal ve politik sorunlara dokunuyor, toplumu ve hayat hicvediyordu. ktidar gayet
ince bir zek ile
eletiriyordu. Marko Paa yle parlak bir baar kazand ki, btn Babli ap kald.
Marko Paa, satn altmbine kadar kard. O vakit Trk basnnda bu baar hi kimseye, hatt gndelik
gazetelere bile nasip olmamt.
Artk iktidarn rahat kamt. Polis sinirlenmiti. Bu iki gen, onlara gre, ortal birbirine katyorlard.
Bunlara gz atrmamak gerekti. Savclk, ilk frsatta bir bahane bulup Marko Paay kapatt. Onlar
Merhum Paa adyla yaynlarna devam ettiler. Savc onu da kapatt. Onlar bu kez dergilerine Malm
Paa adn taktlar. Polis artk bu kadarna dayanamad. Bu genler iktidarla alay ediyorlard. Buna
allmamt. En iyisi ii ksa yoldan kestiler : Derginin kmasna engel olamya-caklarn anlaynca, yoktan
bir nedenle Sabahattin ve Aziz Nesin'i tutukladlar. Bylece Marko Paa-nn kmasn nlediler ve bu
genlerin azlarn kapattlar.
Sabahattin Ali'yi skdar Cezaevine koymulard. O yaz kars Aliye ile 12 yanda kz Filiz yazla bize
gelmilerdi. Hep beraber Sabahattin'i ha-pisanede ziyarete giderdik. Sabahattin bizleri unutur, kzn alr ve
kenara ekilir, onu per, okar ve severdi. Etrafn grmezdi. Kendisinden gemi bir hal alrd. Sanki bir daha
grmiyecekmi gibi kzndan ayrlmak istemezdi. Ayrlma zaman geldii vakit onu kucandan almak g
olurdu.
Hapisaneden ktktan sonra da Sabahattin'e rahat vermediler. Aleyhinde birok dvalar atlar. Marko
Paada km yazlarnn herbiri birer dva konusu olmutu. Sabahattin, sabah akam kendisini
yakalayacak polisi bekler olmutu. Bu durum sinirlerini bozdu, sonunda Nianta'nda polisin
phe edemiyecei bir dostunun evine sakland. Buras bir binann beinci katnda geni ve gzel bir stdyo
idi. Ev sahibi Sabahattin'in her trl rahatn salamak iin hibir eyi esirgemiyordu. Ama canl ve
hareketli Sabahattin, bu drt duvar arasnda skld. Kendi kendini mahkm ettii bu hapis hayat sinirlerini
bir kat daha 'bozdu. Akam karanlk bastktan sonra kasketini kalarna indirerek, paltosunun yakasn
kaldrarak sokaa kmaya balad. Bu klkta gece karanlnda kimsenin kendisini tamyamyacan
sanrd Oysa ehrin en kalabalk caddesinde dolard. Arkadalar kendisine rastladka, ban eer,
Beni tanmadan gein derdi. Devekuu gibi ban kuma sokup kendini aldatyordu. Ama kendi
hapisanesinde yaayamyordu. Ona hayat ve hava gerekti.
Bir akam Beyolunda Taksim gazinosuna girer, bir de bakar ki, byk salonda nal eklinde bir byk ziyafet
masas kurulmu. Masann banda o vaktin valisi Ltfi Krdar. Sabahattin arr. Ama artk dnmek de
olanaksz. Vali, Sabahattin'i tanr, sofraya davet eder. Sabahattin,
Oldu olacak der, teslim oluyorum, tevkif ettiriniz (nk hakknda be tane tevkif mzekkeresi kmtr,
polis heryerde onu aramaktadr)... Vali Ltfi Krdar gler,
Sabahattin, der, beni valiyim, polis deil. Hele otur misafirim ol.
Sabahattin oturur, ama phe ve heyecan iinde oturur. Kendini ikiye verir. Geceyarsndan sonra ziyafet
biter, misafirler birer birer dalr, yalnz Sabahattin oturduu yerde mhlanm gibi kmldamaz. Kalkacak
durumda deildir. Vali yanma yaklar, maiyet polisini arr,
293 Aln, Sabahattin Beyi evine gtrn, emrini
verir.
Polis Sabahattin'i Niantanda sakland eve
gtrr.
Sabahattin, bu fkray bizlere glerek anlatrd. Bu hikye, Sabahattin'e zg tuhaflklardan biridir.
Buna benzer bir hikyesi de polis mdryle olmutur. Birgn Sabahattin tutuklanr ve Emniyet Mdrnn
karsna karlr. Mdr, Sabahattin'in tanddr. Onu karsna oturtur. Hal hatr sorar, sonra cebinden
paketini karp bir sigara ikram eder, akman akp Sabahattin'in azndaki sigaray yakmak zere ayaa
kalkar. Sabahattin, sigarasn yakmak zere ban uzatnca yananda bir tokatn sakladn duyar ve
sersemler. Mdr, birdenbire deierek hayvanlar,
Kerata, der, yani sahiden sigaran yakacam m sandn?
Polis mdrnn bu insanlk d davran Sabahattin'i o kadar sarsmt ki, bu olay bizlere anlatmakla
kalmad, sonra bir hikyesine de bu olay konu yapt.
Sonunda Sabahattin, saklanmaktan bkt. Tekrar ortaya kt. Ama artk rahat deildi. Memlekette ona
kazanp yaamak frsat vermiyorlard. Birara Cami Baykurt'la beraber La Turquie adnda bir gazete
karmaya balad. Fakat Tan gazetesini ykan genler onun da matbaasn yakp yktlar. Ondan sonra
Sabahattin alarak hayatn kazanamaz oldu.

Biz, Sabahattin'in dikkatini ekmek istedik. Oturduu evin polis tarafndan sanatlar iin ku:rulmu bir tuzak olduunu anlatarak onu uyarmaya altk. Sabahattin,
Bilirim, diyordu. Zaten orada oturuumun nedeni de bu. Bylece polise gven vermek ve izlenmekten
kurtulmak istiyorum.
Zeksna gvenerek' polisle byle oynayabileceine inanyordu. Bir sre ic Edremit'te babasndan kalma
zeytinlii satarak birka para sahibi olmutu. Bakalarna muhta olmadan yaayabiliyordu. Ama artk bu
sinirli hava iinde yaratcln yitirmiti. Yeni birey yazamyordu. Ne yapp yapp memleket dna kamak
ve zgrle kavumak istiyordu. Son zamanlarda bundan baka ey dnmyordu, baka birey
konuamyordu. eitli plnlar kuruyordu. Hapisanede tand bir adamn kama iinde kendisine yardm
edeceini sylyordu. Sonunda yle bir pln kurdu. Bir kamyon alarak istanbul'la Anadolu arasnda nakliyat
ilerinde alr grnecekti. Madem ki, yazarlk yapamyordu, ofrlk yaparak hayatn kazanacakt. Bylece
de polisi aldatm olacakt. Sonra birgn snra kadar uzanp kaverecekti. Polisin bu oyunu
anlayamyacana inanyordu. Fakat kamyon satn almak iin paras yetmiyordu.
lk nce istanbul'dan mal alarak Konya'ya bir .sefer yapt. Bu yolculuk arzasz geti. Aklnca polise gerekten
i yapmakta olduunu gstermek istiyordu. Sonra Adana'ya kadar uzanarak gney snrlarn denemek istedi.
Dnte gneyden kama-.nn g Dolduuna inandn syledi. Bir kez de Trakya'*ya mal gtrp
Bulgaristan snrn yoklamaya kalkt. O vakit Tekirda Valisi, kendisine Po-llis Mdrlnde tokat atm olan
adamd. Sigara
olayn hikye konusu yapt iin Sabahattin'e kzgnd,
Sabahattin, birgn polisin kamyonuyla ve polisin adam ofrle birlikte Trakya'ya geti. O vakit rendiimize
gre, Tekirda valisi, yolculuktan nceden haberdar edilmiti. Yolculuk Bulgaristan snrlarna kadar arzasz
geti. Kamyon snrda durdu. Yorulmulard. Ortalk aydnlkt. Sabahattin, snr gemek iin akam
beklemeye karar verdi. Bir aacn altna uzanarak uykuya dald. Rehberi onun uyumasndan yararlanarak
nceden hazrlad kaln bir odunla Sabahattin'in ban ezdi. Zavall Sabahattin, tam hayaline kavuaca
anda feci bir ekilde dnyaya gzlerini kapad. Kaatil yakaland. Suunu inkr etmiyordu. Bu ii vatan
sevgisiyle yaptn syleyerek hareketini mazur gstermeye alyordu.
Sabahattin'i ite byle yitirdik. Oysa Sabahattin, Trkiye'nin nadir yetitirdii byk kabiliyetlerden biriydi.
Hikyecilikte en bata gelirdi. Biz, ona Trkiye'nin Maksim Gorki'si gzyle bakardk., O vakte kadar
yaynlanan yaptlar, klsik saylacak nitelikteydi. Daha genti. 45 yalarndayd. Tam yaratc ama girmiti.
Ondan daha birok deerli yapt bekliyorduk.
Sabahattin'in lm, yalnz bizim iin deil, memleket iin, edebiyatmz iin, hatt insanlk iin bir kayp
olmutur.
*
Sabahattin'i 1948'de ldrdler. Aradan biriki yl geti, Sabahattin'i yitirmi olmann acs henz
yreklerimizden silinmemiti. Bu kez Nzm Hik-met'i ldrmeye altklarn rendik.
Nzm Hikmet hapisten yeni kurtulmutu. Istanbul'da sakin ve basit bir hayat yayordu. Polise bir vesile vermeden alyordu. nk polis glge gibi
arkasnda dolayordu. Onu tekrar tutup ieri atmak iin bir frsat kolluyorlard. Nzm, onlara bu frsat
vermiyordu. Kanun yolundan Nzm' ele geiremiyeceklerini anlaynca, onu bu defa bir kazaya kurban
ederek ortadan, kaldrmaya karar verdiler. Birgn Suadiye plajnda o vaktin ileri Bakan, azndan bir lf
karmt. Nzm Hikmet'i bir otomobil kazasnda yoketmeyi dndklerini sylemiti. Bu konumaya kulak
misafiri olan bir dostu bu kt haberi Nzm'a ulatrmt. Nzm aldrmam, buna cesaret edemiyeceklerini
sanmt.
Ama ksa bir sre sonra bir gece Kadky'de ei Mnevver'le birlikte Sreyya sinemasndan kmlard. Az
kl yollarda kolkola eve dnyorlard. Bir dnemete anszn karlarna klar sndrlm bir otomobil
kverdi. Ondan korunmaya alrken, yandan ikinci bir otomobilin zerlerine yrdn grdler. evik
bir hareketle gerileyip duvara dayandlar. Otomobiller hzlarn ala-myarak arpt. Nzm'la ei bylece
muhakkak bir lmden kurtuldular.
Bu olaydan sonra Nzm, daha ihtiyatl olmaya alyordu. Birgn evine balk kyafetinde, tanmad biri
geldi,
Nzm aabey, dedi. Ben bir komnistim, sana yardma geldim. Seni ldrmek, vcudunu ortadan
kaldrmak istiyorlar. Biz dndk, tandk, seni karmaya karar verdik. Ben bir balkym. Seni filn
iskelede bir mavnaya attmz gibi ak denizlere kverirsin. Ondan sonras selmet...
Nzm bu sahte balknn gzlerinden amacna

-anlamt. Bu adam balk kyafetine girmi baka

biriydi.
Nzm' bu hileli yollarla yokedemiyeceklerini anlaynca onu askere almaya karar verdiler. Nzm,
hapisanelerde srnmekten askerliini yapmaya vakit bulamamt. Askerlik ubesine arp N-zm'a
niforma giydirmek istediler. Nzm 50 yandayd. Askerlik an oktan geirmiti, ama asl ama, ok
daha bakayd.
Nzm Hikmet ancak ok sevdii vatanndan .ayrlarak Sabahattin'in fec akbetinden kendisini kurtarabildi.
Sra artk bizlere de geliyordu. Zaten terr gn-dengne artyordu. Solcular, birer bahaneyle, tutup hapse
atyorlard.
Her gece evimizin baslmasn bekliyorduk. Uykularmz kamt. Bu gzel memlekette bu terr iinde
yaanamazd. Tehlikeyi grmemek mmkn deildi. Bu hava iinde, bir sre iin olsun, biz de uzaklamaya
karar verdik. 1951 ylnda gzel vatanmzdan ayrldk. Bylece nce iimizden, sonra da evimizden ve
yurdumuzdan olduk. Btn suumuz memleketin hayr iin almaktan ibaretti.
ite o gndenberi gurbetteyiz. Hasret iinde ; yayoruz ve dudaklarmzdan Namk Kemal'in u .beyti dmez
oldu :
lrsem grmeden millete mit ettiim feyzi
Yazlsn senk-i kabrimde vatan mahzun, ben
mahzun.

SON SZ
ite bir mr byle geti. Gerilie kar, istibdada, hakszla, adaletsizlie kar savaarak. Demokrasi ve
zgrlk iin savaarak. Dvamz hr, mutlu ve bamsz bir Trkiye idi. Bamszlna kavumu, gerilikten
kurtulmu, bollua ermi bir Trkiye.
Bir mr geti. Bu sre iinde kprlerin altndan ok sular akt. Osmanl mparatorluu paraland. Onun
yerinde gen, zinde, salam bir Trkiye dodu. Trkiye emperyalistlerin bir smrgesi olmaktan kurtularak
bamszlna kavutu. Atatrk devrimleri, Trkiye'yi gemiin zincirlerinden kurtararak yeniliklere at.
Ama bizim hayal ettiimiz ve urunda savatmz zgr ve ileri demokratik Trkiye kuruldu mu ? Hayr.
Trkiye hl zgrlk ve demokrasi sava iindedir. Hl kyl toprana kavumam, ii tam zgrln
ve haklarn alamamtr. Trkiye yar smrge olmaktan kurtulmu, ama yeni kapitalizmin penesinden
kendisini kurtaramamtr. Hl gericilerin saltanat yklanamtr. Hl taa-sm ve fikir zgrln
kazanamamtr.
imdi memlekette gericilerle ilericiler arasndaki sava etinlemitir. Yalnz u farkla ki, bizim -'zamanmzda
gericiler daha kuvvetli, ilerciler daha
zayftlar. Bugn terazinin kefesi ilerciler tarafnda, daha ar basyor. Bizim zamanmzda ileri fikirleri ortaya
atmak bir kahramanlk saylrd. lericilik iin savaanlar daha g koullar iinde alabilirlerdi. Bugn ileri
fikirler, geni halk ynlarn arkasna takabiliyor, sesini, daha ok iittirebiliyor. Bizim zamanmzda sosyalizm
kelimesini aza almak bile tehlikeliydi. Bugn herkes, hatt dn gerici saydmz kimseler, imdi sosyalist
olduklarn iddia ediyorlar. Herkes, hatt hkmet adamlar, reformlardan sz amak ihtiyacn duyuyor. Yeni
Anayasa ile btn deilse bile, belli bal demokratik haklar tannmtr, ii, rgtlenmitir. Kyl, mitingler
yaparak haklarn savunabilmektedir. Aydnlar dvalarm daha serbeste savunabilmektedir.
Btn bunlar Trkiye'nin umut verici bir ilerleme dnemine girdiini gstermektedir. Demek bizim vaktiyle
attmz tohumlar, imdi meyva vermektedir. Bu da bizim en byk tesellimizdir. Bu ilerlemede, karnca
kararnca da olsa, bir paymz bulunduunu grmek bizi sevindirmektedir.
Bununla beraber sava henz bitmemitir. Yukarda belirttiimiz gibi, daha yaplacak ok i vardr. Trkiye'nin
tam bamszla kavumas iin yabanclarn memleketten tamamiyle kmalar ve Trkiye'nin kendi kaderini
kendi tyin edecek duruma gelmesi gerektir. Vatandalarn btn demokratik haklardan yararlanmas
salanmaldr.
Benim iin en byk mutluluk, ileri, bamsz ve refaha ermi bir Trkiye grmektir. Bunu belki ben
gremiyeceim, ama torunlarm grecektir. Zafer ilerinin ve ilericilerindir.
BAZI MEKTUPLARINDAN PARALAR
I
Baku
9 Ekim 1965
Kardeim Aziz,

Varna'dan gnderdiin birinci mektubunda bugnlerde Budapete'de olacan, yazmtn. Ben de cevabm
oraya gndermitim. imdi ikinci mektubundan reniyorum ki bu haftay Sofya'dan geireceksin.
Hatralarm okumu olmana sevindim. Bu hatralarn imdi Trkiye'de baslmas imkn belirince kitab
yeniden gzden geirmek, gereken deiiklikleri yapmak gerei bagsterdi. Bylece kitab biraz daha
geniletmeyi dnyorum.
Yaptn rmarklar dorudur ve yerindedir. Bunlar ve daha birok eyleri dzeltmek ve deitirmek
gerekiyor. Bunlarn hepsini yapacam. Kitap daha enteresan bir hale gelecek. Demokrat Parti'nin kuruluu
blm nceden Taninde yaynlanabilir.
Memlekete dnmek iinde atlm bir adm yok.
...... Ben, memlekette garip olmann acsn
bilirim. Bunu bir sre tattm ve o yzden memleketten ayrldm. Ama bu sefer sla hastal kt bastrd.
ok selm ve sevgiler hepimizden.
SERTEL
20 Ocak 1966
Azizim Aziz,
Ylba kartn beni pek sevindirdi. ki satrla, da olsa o kart yllardr memleketten gelen ilk mektuptu.
Herhalde beni unutmayn. Teekkrler ve selmlar.
SERTEL
Baku
20 ubat 1967
Azizim Aziz,
Benim hatralar aldnz bildiren mektubu geen gn aldm. Bununla bu derece ilgilenmenize mteekkirim.
Yaynlamaya muvaffak olursanz ok sevineceim. Ama pek pheli gryorum. Ortalk insann iini aacak
gibi deil. Herhalde alacanz sonucu merakla bekliyorum.
Vl'y ok merak ediyorum. Artk mektup da yazamayacak durumda galiba.
ilhan Seluk'un gezi yazlarn merakla okuyoruz. Az zamanda ok ey grm, ustaca yazmasn da
baaryor.
SEKTEL
Baku
12 Kasm 1967
stad,
aydr dolap duruyoruz. Eve gelen gazete ve mektuplar gremedik. Onun iin banza geenleri izliyemedik. Fakat iittiimiz ve okuduumuz kadar da bizi zmeye yetti.
Yalnz bu arada olan benim kitaba oldu. nk tam yaynlanaca srada ortalk karnca bizim kitap hem
unutuldu, hem de yaynlanamaz oldu. Zarar yok. Elbet birgn onun da vakti gelir.
...... Sorgun hakknda yazdklarn ve bana
gelenleri okuduktan sonra u yargya geldik. Seni yldrp, bktrp yurttan kmaya zorlamak istiyorlar. O eski
oyunu imdi sana kar oynuyorlar. Bir eit sinir harbi. Dayanabilirsen kazanrsn. Senin sinirlerin kuvvetlidir.
Sonuna kadar baar gstermeni dileriz.
...... Sabiha'nn Fikret kitabnn dilini bugnk dile uyarlamak gerektiinde, o da sizin gibi dnyor. Yeni
kuaa okutmak iin onlarn dilini Jcullanmak gerek. Bunun da zahmeti size. Ama bu ii bakasna da
yaptrabilirsiniz. Sabiha, bu ilginden dolay teekkrlerini gnderiyor.
SERTEL
Baku
27 ubat 1968
Azizim Aziz,
Daha geen gn sana bir mektup gndermitim. Bugn teekkrlerimizi bildirmek iin yazyorum.
Gnderdiin dergiler geldi. Sayende memleket elimizin altna geldi. yle seviniyoruz ki, sorma. Hani yan
memlekete dnm gibiyiz. Olupbitenleri yakndan izleyebilmek bizler iin bulunmaz bir nimet.
...... Benim kitap hakknda yaptnz teeb305
F. : 20
bslerin sonucunu renmek istiyorum. Teebbslerinizden olumlu bir sonu elde edilmemesi beni zmez.
nk artlar biliyorum. Bugnk artlarda bu i biraz g grnyor.
Vl iin ok zlyoruz. Mzehher iin de tabii. Gazeteyi her amda kt bir haberle karlaacam diye
korku iindeyim. Zavall Vl, mrnn sonunu iyi geirmiyor.

SEKTEL
*
Baku
13 Ocak 1968
Azizim Aziz,
Kitabmn baslmakta olduunu mjdeleyen mektubunu bugn aldm. Kitab merakla bekliyorum. Bu ide
senin belki de benimkinden ok gayretin var. Sana ne kadar teekkr etsem az.
Kitaptan gelecek telif hakkm sen muhafaza, etmek istemediine gre benim olana ver. Ama zaten ordan
gnderdiin ve gnderecein kitap ve dergiler ve hayli masraf tutan gazete aboneleri ve Sabiha'nn baslacak
kitab iin parann sende olmas gerekir.
SEKTEL
Baku
28 Mart 1968
Azizim Aziz,
Mektubunu alr almaz, bir Karadeniz kysnda yazlkta dinlenmek zere yola ktk. Onun iin cevabm gecikti.
Benim hatralar Ant'ta kmaya,
balam. Nasl sevindim, bilemezsin. Sana nasl teekkr edeceimi bilemiyorum. En sonunda memlekette
konuabilmek benim iin bulunmaz bir mutluluk oldu. Bandan akn ilerin arasnda, bir de bununla
uramak senin iin angarya oldu. Ama beni o kadar sevindirdin ki, bilemezsin.
Ant'tan para almamakla isabet etmisin. Omlardan para almak ayp olurdu. Memlekette olsaydm o dergiye
her trl yardm yapardm. Uzaktan uzaa kck yardmm olmu, bunun iin de para istenir mi? Tersine,
ben onlara teekkr borluyum.
Kitabn yarataca yansy merak ediyorum. Dost, dman, bakalm neler syliyecekler...
Ben, memlekete dnmek zere pasaport almak iin eliliimize bavurdum. Ik'la grtm. Res-.m
formleri doldurdum ve bir dileke verdim. Ankara'ya sordular. Ankara cevap vermiyor. Bir yurtta olarak
pasaport almak hakkmdr. Kanunlara gre de hkmet bana pasaport vermek zorundadr. Ben pasaportsuz
da gelebilirim. nk hakkmda verilmi no bir yarg, ne bir kovuturma var... Herhangi bir su da ilemi
deilim. Ama havaalanna iner inmez, enaz sana yaptklarn yapacaklar. Eer gen olsaydm bana bunlar vz
gelirdi. Ama yam da, salm da bunlara katlanmama imkn vermiyor. Onun iin resmen, kanun yoldan
dnmek istiyorum.
...... Gazeteleri, dergileri, kitaplar aldk. Yeni
-kitabn zevkle okuduk. Ben daha ok senin biyografinin ikinci cildini merak ediyorum. Selmlar ve sevgiler.
Bizi unutma.
SERTEL
Baku
8 Mays 1968
Azizim Aziz
Ant'taki yazlarn hepsi geldi. ok ok teekkrler. imdi merakla kitab bekliyorum. Artk onun da eli
kulanda olsa gerek.
Pasaport verilmesi iin urayorum. Ben memleketten kamadm. Muntazam pasaportla ktm. Fakat
yenilemeyi ihmal ettim. Bu yzden elimdeki pasaport muteber deil. Yaptm resm mracaatlara cevap
vermediler. Oysa ben muntazam pasaport sahibi olmak istiyorum, ta ki istediim gn memlekete
dnebileceim.
Bu srada Sabiha hastaland. Aylardan beri hastanededir. Onun hastal benim de hayatm altst etti.
Muntazam ve srekli alamyorum. Belki ihtiyarlk yarn beni de yazamyacak hale drr diye
korkuyorum.
... Ali ile Ahmet tavlay rendiler mi? Ben gelince benimle oynyabilecekler mi? Ona gre hazrlansnlar,
ikisinin de gzlerinden perim.
Hepimizden ok ok selm ve teekkrler.
M. Zekeriya Sertel _ hatrladklarm