MAINSKI FAKULTET SARAJEVO

KATEDRA ZA MAINSKE KONSTRUKCIJE

METODOLOGIJA DIZAJNA

PREDAVANJA

Prof. dr. Adil Muminovi

1. UVOD
Aktivnosti u procesu kreiranja novih i modifikovanja postojeih proizvoda koje se odnose
na zadovoljenje estetskih, ergonomskih i ekonomskih zahtijeva i principa, predstavljaju
zadtak industrijskog dizajna.
Dizajn treba da uspostavi harmonian odnos izmedju vizualnih, prostornih elemenata
proizvoda i okoline, kao i linosti koja ga koristi.
Proizvod mora biti oblikovan tako da ima:
estetski nivo
da je funkcionalan,
da je jednostavan za rukovanje,
da je siguran u eksploataciji,
da ima prihvatljivu cijenu idr.
Dizajn ima veliki uticaj na osnovne karakteristike proizvoda:
spoljanji oblik,
konstrukciju,
vrstu materijala od koga je napravljen
boju,
nain pakovanja idr.
Takodje,dizajn ima veliki uticaj na izbor tehnoklokog procesa, odnosno na metode obrade
u procesu izrade i oblikovanja proizvoda. Dizajn mora da uzme u obzir i vodi rauna o
odgovarajuim nacionalnim i medjunarodnim standardima, propisim i zakonima.
Termin dizajn potie iz engleskog jezika (design); disegno (italijanski), diseno (panski),
dessin (francuski). Dizajn znai, crte, nacrt, uzorak ili projekat. Dizajn se koristi kao
zamijena za: tehniku estetiku, industrijsku
estetiku, industrijsko obliokovanje,
modelarstvo i dr. Ovi termini nisu prikladne zamijene za "dizajn" jer ne objanjavju njegov
pojam i sutinu na cijelovit nain.
Tehnika estetika odnosi se na estetiku tehnikih prizvoda. Industrijsko oblikovanje odnosi
se na aktivnosti za stvaranje oblika proizvoda. Treba prihvatiti rije dizajn, jer na najbolji
nain odraava pojam i sutinu discipline o kojo je rije. Dizajn se danas iroko koristi i u
maloj privredi pa se moe izbaciti i rije "industrijski".

1. 2. VANIJA OBILJEJA DIZAJNA

1. 2. 1 ISTORIJSKI KORIJENI DIZAJNA
Filozofija savremenog ovjeka je: ivjeti i raditi ljepe, sa manje materijalnih ulaganja
i trokova mentalne i fizike energije. U tome mu dizajn svesrdno pomae stavaranjem
upotrebnih predmeta, tj. proizvoda.
ovjek je upotrebne predmete stvarao od pamtivijeka. Ti predmeti su u poetku bili
primitivni, posmatrano sa aspekata dananjeg dizajna. Na razvoj upotrebnih predmeta kroz
istoriju, pored dizajna, uticali su: umjetnost, arhitektura, zanatstvo, nauka, tehnologije i
druge oblasti ovjekovog stvaralatva.
Za dostignuti nivo razvoja upotrebnih predmeta ovjek treba da zahvali

prethodnim civilizacijama,odnosno narodima;

vjerskim, tradicionalnim i nacionalnim obiajima;
napretku ljudske misli;
matovitosti i inteligenciji stvaralaca;
slobodi miljenja;
imaginaciji i fantaziji svih onih koji su neposredno ili posredno doprinijeli nastanku i
razvoju dizajna.

Iz doba paleolita (nekoliko stotina hiljada godina prije nae ere) potiu najstariji
tragovi ivota na zemlji. Ovaj period karakterie nomadski nain ivota, a upotrebni
predmeti, prema arheolokim nalazima, nose obiljeja geografskog podruja i stepena
razvoja tadanje civilizacije. Ovaj period karakteriu:

izrada odjee od koe i krzna od ulovljenih ivotinja;

stvoren je luk i strijela,a potm i koplje, u prvo vrijeme za lov, a kasnije za
medjuplemensku borbu.
zapoinju funkcionalna svojstva upotrebnih predmeta, zatita od prirodnih nepogoda u
borbi sa prirodom, divljim ivotinjama i u borbi sa drugim plemenima i dr.

ovjek je postepeno razvijao duh i vjetinu stvaranja, te se poeo baviti prvim zanatima, a
rezultat toga su bili funkcionalni predmeti. Zbog estih seljenja, izrada upotrebnih
predmeta se irila: otkrivena je vatra (obrada materijala), obrada drveta alatom od kamena i
izrada prvog nakita, sjekire (za klesanje kamena, obradu drveta, oruje). Oko 30000 god.
prije nove ere (mladji paleolit) sjekira se pravila od bakra , bronze i gvodja.
U mladjem kamenom dobu (neolit-oko 8000god, prije nove ere) pojavila se keramika,
lonarstvo (Japan, kasnije Mala i Srednja Azija).
Razvija se zanatstvo ( stari Egipat). Osim grnarskog toka, radjeni su i ostali upotrebni i
ukrasni predmeti, koji su se pekli, bojili. Zanatlije su imale smisao za ljepotu-nakiti od
keramike i dragog kamena. Izradjivani su tanjiri, zdjele, vaze-od smjee koja je slina
staklu. Koriteni su razboj za izradu tkanina, izradjivan je namjetaj (empres, kedar i
ebanovina): stolice, kreveti i dr. Zemljoradnici su koristili plug i kola sa tokovima.

U starom vijeku (od osmog vijeka p.n.e. do petog vijeka nove ere do propasti
Zapadnog rimskog carstva 476. god p.n.e.), ovjek izradjuje upotrebne predmete za
druge ljude.
U Grkoj i Italiji (oko 1000 god. p.n.e.) bila je razvijena kuna radinost. Antiku Grku
karakterie stvaranje keramike i namjetaja. Vaza zanatlije Aristonota (sedmi vijek p.n.e.)
je prva kojoj se zna autor. U keramici je primjenjivan geometrijski stil sa ornometrikom.
Posebno su uvene vaze lekite, koje su izradjivane sa bijelom osnovom i polihromnim
figurama (polagane su u grobnicama) i crteima.
U srednjem vijeku (od 476. do 1492. god. p.n.e.) formira se feudalno drutvo, dolazi do
velikih seoba naroda i propasti Rimskog carstva. Dolo je do razvoja izrade upotrebnih
predmeta u pogledu postupaka izrade i materijala (germanska plemena). U petom vijeku
dolazi do naglog razvoja zanata: nakit, predmeti od zlata, kovakih predmeta i dr.
Vajari, zlatari, keramiari i tkai radili su u sopstvenim radionicama gdje su realizovali
svoja djela, gdje su neki predmeti imali svojstvo umjetnosti. Kupci su bili crkva i
plemstvo, pri emu su nametali svoje zahtjeve. Predmeti dobijaju zavidnu ljepotu. To je
prije svega bio namjestaj: fotelja, klupa sa naslonom, tronozac itd. Namjetaj je imao
duborez i ornamente.
Na ostrvu Murano blizu Venecije proizvodilo se staklo, koje se preradjivalo u razliite
upotrebne predmete. U staklo su ugradjivani plemeniti metali, ime se postizala visoka
vrijednost upotrebnih predmeta. Na primjer, tadanji metalni pribor za jelo po veliini,
oblicima i ornametici veoma je slian dananjem.
Razvija se izrada tkanina; svilene tkanine koje dolaze iz zemalja Bliskog istoka. Razvija
se tapiserija, koja slui za pokrivanje i ukraavanje zidova, leaja i pokrivaa, za smjetaj
predmeta (hrane, odjee isl.).
U novom vijeku (od 1492 god. do danas) dolo je do presudnog uticaja na kulturu i
cjelokupno ljudsko stvarlatvo. panci i Portugalci ire trgovinu na druge dijelove svijeta.
Dolazi kapitalizam.
U Italiji dolazi do povratka antike renesansa (posebno u kulturi i znanosti). U drugoj
polovini XVIII vijeka dolazi do razvoja tehnike i tehnologije pojava serijske proizvodnje,
zbog ega se upotrebni predmeti zovu proizvodi. Medjutim, i dalje je bilo cijenjeno
zanatstvo jer su proizvodi bili grubi. Zanatstvo poprima svojstvo umjetnosti. Poinje
razdvajanje zanata i umjetnosti. Vie se obraala panja na funkcionalnost proizvoda.
U Engleskoj poinje industrijska revolucija, posebno od 1760 do 1830 god.. Slijedi
napredak nauke i tehnike i razvoj tehnolgija. Medjutim, grube maine nisu imale kvalitetne
proizvode, nisu imali kvalitet i ljepotu, kao to su davale zanatlije.
Parna maina uvela je radikalan pomak u proizvodnji, prvo u tekstilnoj industriji.
Industrijska mainska proizvodnja poela je da potiskuje zanate. Stvaraju se novi radnici,
strunjaci, a zanemarivala se umjetnika vrijednost. Ipak, zanati i industrijska proizvodnja
su se odrzali do danas.

1. 2. 2 POJAM I DEFINISANJE DIZAJNA

Industriska proizvodnja dovodi do konkurencije izmedju proizvodjaa. Nastaje borba za
trite, a time i proizvodnja sve kvalitetnijih proizvoda. To utie na razvoj dizajna,
odnosno proces dizajniranja u kojem se proizvodi stvaraju i usavravaju. Sve otriji
kriterijumi kupaca dovode do poveane izbirljivosti pri kupovini. Takodje, proizvod mora
zadovoljiti kriterijume kupaca po kvalitetu. U odnosima: ljudske potrebe proizvodnja
zadovoljenje potreba prisutan je dizajn koji stvara proizvode. Poslovi dizajna, kao
stvarlake discipline, i marketinga u preduzeu djeluju integrisano i paralelno, u
interakcijama sa drugim funkcijama u preduzeu. Prije svega , funkcija, dizajn i marketing
u preduzecu obezbjedjuju dizajniranje proizvoda kakve potroai trae.
Dizajn mora proizvodu dati kvalitete u tehniko funkcionalnom, estetskom, ekonomskom
i ergonomskom smislu. Proizvod mora optimalno da funkcionie, da bude lijep, ekonomski
snaan u smislu profita i biznisa, kao i ergonomian. Kada se ovo postigne, proizvod ima
uspjeh na tritu. Uloga dizajna je dakle stvoriti kvalitetan i privlaan proizvod.
Dizajn u naunom i strunom pogledu je interdisciplinaran. Njegovo izuavanje ukljuuje
tehnologiju, informatiku, estetiku, ekonomiju, organizaciju, psihologiju, sociologiju, a
zbog ergonomije i medicinu.
Prema Milovanu Vasiljeviu, "dizajn je nauna, struna i stvaralaka disciplina, simbol
kvaliteta proizvoda, kao i sistem, funkcija, skup aktivnosti, organizaciona cijelina i oblast
menadjmenta u preduzeu usmjern ka potpunom zadovoljenju potreba, zahtijeva i elja
potroaa, ekonomskim i razvojnim ciljevima pojedinanih preduzea i privrede,
unapredjenju ivotne i radne sredine i okloine, kao i progresu drutva u cijelini."
1. 2. 3 DIZAJN KAO NAUNA, STRUNA I STVARALAKA DISCIPLINA
Dizajn je nauna disciplina jer nauno istrauje i dokazuje pojave, aktivnost, metode i
procese u stvaranju i razvoju proizvoda. Dizajn je u svom razvoju koristio dostignua
raznih nauka, utiui povratno i na njihov razvoj. Dizajn nije homogena nauna disciplina,
nego je interdisciplinaran jer ukljuuje:
tehniku
tehnologiju,
matematiku,
fiziku,
ekonomiju, ergonomiju, psihologiju, sociologiju,
arhitekturu, likovnu i primjenjenu umjetnost,
informatiku
organizaciju, marketing, mendjement i dr.
Dizajn, kao interdisciplinarna djelatnost, utie na industrijski progres, razvoj proizvoda,
standard, kulturu i obrazovanje ljudi i dr.

Dizajn je i struna disciplina koju obiljeava stvaralatvo u praksi. Rezultati dizajna su

proizvodi namjenjeni ljudima kao pomo u ivotu i radu, kao i za uljepavanje
svakodnevnice i ivota uopte. Dizajn utie na standard ljudi, olakava im rad i ivot,
posebno kvalitetom proizvoda koji rezultira iz procesa dizajniranja. Stvaralake aktivnosti
dizajnera vremenski, kao i u pogledu radnog prostora i organizaciono, odvijaju se u
preduzeu. Tok dizajniranja proizvida realizuje se u specufinom procesu rada. Proces
dizajniranja ima svoje faze, a rezultat toga je prototip proizvoda. Od ideje do proizvoda je
dug put. Na tom putu proizvod je materijalizovan rezultat aktivnosti dizjnera.

1. 2. 4 DIZAJN KAO SIMBOL KVALITETA PROIZVODA

Kvalitet je materijalno svojstvo i posljedica strukture proizvoda. Kvalitet za ovjekova ula
moe biti vidljiv i nevidljiv. Prvi, vidljiv kvalitet je dostupan ulima: veliina, oblik, boja,
kvalitet tona (muziki uredjaj), kvalitet teksture i sl. Takodje, kvalitet koji se moe ocijeniti
testitanjem proizvoda (vonja automobila, sjedenje na stolici ili fotelji, leanje na leaju i
sl.) je vidljiv kvalitet. Vidljivi kvalitet proizvoda se stvaraju, analiziraju, ocjenjivaju,
koriguju u procesu dizajniranja. Kasnije intervencije (redizajniranje) su sloenije i skuplje
sa neizvijesnim ishodom.
Nevidljiv kvalitet proizvoda ovjek ne moe ocijeniti ni ulima ni isprobavanjem. To su
fiziko mehanika svojstva materijala, neki dijelovi sklopa ili podsklopa koji se " ne
vide" i dr. Nevidljiv kvalitet se moe deklarisati, a da i ne postoji (to nije praksa
renomiranih proizvodjaa). Nivo kvaliteta (nizak, srednji, visok ili luksuzni), razliito
zadovoljava potrebe ljudi. Proces dizjniranja treba prilagoditi zahtijevanom nivou kvaliteta
i odgovorajuoj cijeni. Osnovno je da proizvod mora da ima kupca kako bi proizvodja
ostvario eljeni profit.
Kvalitet proizvoda u materijalnom smislu i u smislu njegove upotrebne vrijednosti
predstavlja njegovu sposobnost da:
1. slui svrsi i da zadovolji potrebu kupca,
2. ne otkazuje u upotrebi,
3. lako se odrava i servisira,
4. minimalno troi energiju,
5. bude estetian,
6. ekonomian, ergonomian i dr.
Proizvod sa ovim svojstvima stvara struni tim dizajnera i saradnika. Kvalitet zavisi od
strunosti, iskustva i vjetine dizajnera, kao i od drugih faktora: tehniki, tehnoloki,
organizacioni. To su nivoi tehnologije, kvalitet materijala, strunost radne snage i kontrola
u proizvodnji. Proizvod mora da se nalazi u okviru sistema kvaliteta (TQM).
Kvalitet proizvoda stvara dizajn, odnosno tim diozajnera. U teoriji i praksi se dizajn smatra
pojmom kvaliteta proizvoda. Tada se podrazumijeva da je dizajn uspjean, odnosno da ga
stvara struan, kreativan i sposoban tim dizajnera. Takvi dizajneri su veoma vani za
svako preduzee. Oni su kreatori proizvoda i stvaraoci kvaliteta proizvoda, sa velikim
uticajem na poslovanje preduzea.
1. 2. 5 DIZAJN KAO SISTEM, FUNKCIJA, SKUP AKTIVNOSTI,
ORGANIZACIONA CIJELINA I OBLAST MENADJMENTA
Po definiciji, sistem predstavlja jednu koherentnu cijelinu, a dijelovi te cijeline, koji su
medjusobno povezani i zavisni, nazivaju se podsistemima. Savremeni dizajn najvei dio
svojih aktivnosti ostvaruje u okviru preduzea. Preduzee se posmatra kao sistem i to
ekonomski, organizacioni, proizvodno poslovni, otvoreni i dinamini. Preduzee kao
sistem ima svoje podsisteme:
1.
2.
3.
4.
5.

proizvodnja,
tehnika proprema proizvodnje,
marketing aktivnosti,
dizajn,istraivako razvojne aktivnosti, financije,
opte, pravne i kadrovske aktivnosti i dr.

Dizajn je podsistem savremenog proizvodnog preduzea. Podsistemi su u stalnoj

interakciji. Svaki podsistem se moe unaprijediti tako da se dizajn moe posmatrati kao
cijelina za sebe, odnosno kao poseban sistem.Dizajn je sam po sebi sistem samo kada je
organizovan van preduzea (institut, dizajn centar, dizajn biro itd.). Tretman dizajna kao
sistema treba da rezultira unaprijedjenjem procesa dizajniranja i razvojem proizvoda koji u
tom procesu nastaju. Takodje, tretman dizajna kao sistema, odnosno podsistema ima uticaj
na poslovne interse preduzea, zadovoljavanje potroaa i prosperitet drutva u cijelini.
Preduzee ne moe funkcionisati bez dizajna kao podsistema. Preduzea bez dizajna imaju
male izglede za uspjeh. U funkcionisanju preduzee je usmjereno ka svom glavnom
poslovnom cilju profitu. Slikovito reeno, trite se moe posmatrati kao uzburkani
okean, preduzee kao brod koji se bori protiv talasa konkurencije, a profit kao luka u
daljini kojoj brod strijemi. Glavni kormilar (preduzea) je dizajn u sadejstvu marketinga,
jer ova dva podsistema definiu kako i na koji nain doi do cilja profita.
Preduzee mora stalno funkcionisati raditi. Osnova za uspjeno funkcionisanje preduzea
jeste stalno dizajniranje novih i usavravanje postojeih proizvoda. Ti proizvodi moraju u
tehniko funkcionalnom, estetskom, ekonomskom i ergonomskom smislu biti
superiorniji od konkurentskih proizvoda. Funkcionisanje preduzea izuzetno zavisi od
dizajna, te se on smatra vanom funkcijom. Dizajn se moe posmatrati, izuavati i
unaprijedjivati kao specifina funkcija u preduzeu.
Kroz mnotvo aktivnosti, dizajn stvara proizvode, nove ili usavrene. Svi poslovni zadaci
koje obavlja dizajner su tipini, a tok dizajniranja proizvoda (redoslijed i trajanje faza)
naziva se proces dizajniranja. Ovaj proces ima vie faza, npr. materijalizovanje proizvoda,
gdje se on kreira, konstituie i izradjuje kao prototip. Aktivnosti dizajna u kvantitativnom i
kvalitativnom smislu su specifine i razliite od aktivnosti drugih podsistema u preduzeu.
Dizajn se mora optimalno organizovati u preduzeu i mora biti efikasan u dizajniranju
proizvoda.
Dizajniranje u preduzeu mora se precizno definusati i razdvojiti od djelovanja drugih
podsistema. Sam dizajn u teoriji i praksi se posmatra i izuava kao specifini skup
aktivnosti. Svi podsistemi u preduzeu su medjusobno zavisni, pa je sistem stabilan ako je
to sluaj i sa svakim njegovim podsistemom. Da bi podsistemi preduzea mogli
sinhronizovano i uspjeno funkcionisati, potrebno je da su jasno organizaciono definisani,
Drugim rijeima, svaki podsistem kao organizacioni dio preduzea mora imati definisane
obaveze i nadlenosti u odnosu na druge podsisteme, Takodje, dizajn kao podsistem
preduzea, i kao stvaralaka disciplina, funkcija i skup aktivnosti, mora biti posebno
organizaciono usrtojen u preduzeu.
Dizajn u preduzeu ima razliite nazive: sektor, sluba, projektantsko odjeljenje,
konstrukcioni biro, prototipsko odjeljenje, projektantski biro, modelarnica i dr. Dizajn se
organizuje kao posebna cijelina u preduzeu, da bi mu se:
1. jasno definisale aktivnosti i odgovornosti u stvaranju i razvoju proizvoda,
2. definisali oblici saradnje sa drugim podsistemima,
3. obezbijedio i uredio prostor, sa opremom, mainama, uredjejima i sl.,
4. formirao struni tim dizajnera i saradnika na elu sa glavnim menadjerom i dr.
Dizajn se moze posmatrati, izuavati i unaprijedjivati kao posebna cijelina u preduzeu.
Takodje, dizajn je i po definiciji vazna oblast menadjmenta.

1. 2. 6 PRAVCI U DIZAJNU
Dizajn se razvijao kroz razliite periode ljudske istorije, dobre i loe (npr. ratovi). Svako
stvaralatvo u oblasti upotrebnih predmeta ima svoj kontiuitet. U pojedinim periodima ovo
stvaralatvo imalo je obiljeja koja su ga inila posebnim pravcem. Svi pravci su bili
specifini, zavisno od svojstava upotrebnih predmeta koji su pripadali svakom od njih.
U dananjem obliku dizajn se razvijao tek poslije drugog svjetskog rata. Korijeni dizajna
su u dalekoj prolosti i iznikli su iz starih, lijepih zanata i umjetnosti. Danas je dizajn
stvaralaka disciplina koju karakteriu proizvodi kao njeni rezultati. Ti proizvodi imaju
razliita svojstva (tehniko funkcionalna, estetska, ekonomska i ergonomska) koja
obiljeavaju razne pravce u dizajnu.
Pravci u dizajnu imaju istorijski, ali i savremeni stavaralaki znaaj. Ljudi su u prolosti
podravali uspjene stilove i mode, vrei na taj nain ekonomska, socioloka i psiholoka
dejstva na njih. Svi veliki stilovi istovremeno predstavljaju i pravce u stvaranju
materijalnih dobara, odnosno upotrebnih predmeta. To se posebno odnosi na arhitekturu,
odjeu, obuu, nakit, namjetaj i dr. Danas nema velikih stilova, ali postoje specifini
pravci u dizajnu. Najvaniji pravci (faze) razvoja dizajna su:
1. unikatan dizajn,
2. funkcionalizam,
3. stajling.
4. metaforian dizajn,
5. racionalan dizajn,
6. industrijska estetika,
7. ist dizajn,
8. aerodinamian dizajn,
9. integralan dizajn.
Unikatan dizajn
Stari majstori zanatlije su esto izradjivali upotrebne predmete u malim koliinama. Pri
tome, oni su potovali elju kupca. Ako se upotrebni predmet izradjivao u jednom
primjerku takav predmet je unikat. Posjedovati unikat znailo je imati drutveni presti.
Unikat je namjenjen poznatom kupcu, a ako to nije sluaj, kupac e se sigurno pojaviti.
Posjedovati
unikat, pored upotrebnog, ima i socioloki i psiholoki znaaj, npr.
obezbjedjuje i status kupca.
Unikatan dizajn danas koristi savremenu tehnologiju, kompjutere, nove materijale itd.
Prednost ovog dizajna je u nepostojanju problema prodaje, ali su i velike odgovornosti
zbog zahtijeva kupca. Vano pravilo unikatnog dizajna je uraditi samo jedan predmet.
Firma koja njeguje unikatni dizajn uvijek ima svoje kupce koji su joj lojalni. Inae,
unikatan dizajn se obino javlja pri pojavi nove mode ili modnog hira.
Funkcionalizam
Dizajn je uvijek imao zadatak da stvori upotrebne predmete koji e zadovoljiti neku
potrebu ljudi. Funkcionalizam kao pravac i specifini kvalitet proizvoda, u smislu njegove
upotrebnosti, prvo se javio u arhitekturi. Smatra se da je funkcionalizam nastao sredinom
19-og vijeka pri prelasku sa zanatske na industrijsku proizvodnju. Osnovni princip
funkcionalizma je da su ljepota i drugi atributi predmeta u drugom planu u odnosu na
njegovu funkciju. Estetski i drugi kvaliteti treba da proizadju iz upotrebnosti funkcije
predmeta. Potpuna primjena funkcionalizma nosi opasnost da proizvodi budu jednolini,
monotoni, krajnje tipizovani i dr. Treba teiti da se pri dizajniranju ne insistira samo na
funkcionalizmu.
8

Industrijska estetika
Poznati estetiar Pol Surio je jo 1905 god. stvorio teoriju o racionalnoj estetici. Ona se
zasnivala na pomirenju izmedju estetike i funkcionalizma, odnosno izmedju lijepog i
upotrebnog. Osnovni cilj industrijske estetike bio je razvijanje ljepote kod industrijskih
proizvoda, kao i u radnoj ivotnoj sredini ovjeka. Takodje, ova teorija imala je cilj da
objasni vezu estetike i dizajna, kao i drugih kvaliteta vrijednosti u industrijskim
proizvodima.
Industrijska estetika ne moe biti zamjena za dizajn. Ona je samo pravac u dizajnu, ije je
osnovno obiljeje estetski kvalitet proizvoda. Naglaava znaaj ljepote proizvoda, dok
funkcionalne i ostale kvalitete podrazumijeva. Potreba kupca je da pri kupovini proizvoda
isti doivi kao cijelovit dogadjaj, uz lijepe emocije dok ga posjeduje i koristi (psiholoke
potrebe).
Stajling
Za vrijeme velike ekonomske krize u svijetu (30-tih godina 20. vijeka) javlja se pravac pod
nazivom stajling. Stajling je imao samo komercijalne ciljeve i nastao je kao rezultat borbe
proizvoaa na tritu. Osnovna karakteristika stajlinga je forsiranje oblika koji su
neprirodni i svojstveni drugim predmetima, tj. oblika koji nemaju simboline, asociativne
niti neke druge veze sa namjenom proizvoda. Proizvodi su prilino novi a privlae
potroae koji vole laan sjaj.
Primjena stajlinga dovodila je do pojave loih imitacija starih stilova u pojedinim
kategorijamam proizvoda, koji su kratko trajali i nisu uispjeli da postanu moda. Meutim, i
danas postoje potroai koji svoju djelatnost baziraju na stajlingu.
Najefikasnija sredstva za suzbijanje stajlinga su ignorisanje proizvoda koji nose njegova
obiljeja, kao i obrazovanje mladih dizajnera kojima se u svijest moraju usadtiti sve
negativne posljedice primjene tog pravca.
Metaforian dizajn
Prvo svojstvo ovog dizajna je prenosni smisao ideja, motiva i rjeenja prilikom dizajniranja
proizvoda. Na oblicim proizvoda stvaraju se asocijacije vezane za prirodu, prije svega za
biljni i ivotinjski svijet. Oblici proizvoda optereeni su ornamentima i stilizacijamam
raznih motiva iz prirode. To su dizajn tekstila, odjee, namjetaja i sl. esto se sreu
stilizacije razliitih svjetova na tkaninama ili dijelova divljih ivotinja na namjetaju i
posuu (ae u obliku cvijeta, lavlje ape na nogama stola, cvijetni motiv na enskoj odjei
itd.).
Racionalan dizajn
Ovaj pravac dizajna javio se sredinom 20.vijeka kao rezultat razvoja tehnike, tehnologije i
pronalaska novih materijala. Cilj ovog pravca dizajna je stvoriti racionalan proizvod u
svakom pogledu. Proizvodi su esto tipizovani i standardizovani, kako bi se proizvodili sa
mamnje trokova. Proizvodnja je masovna uz veliko uee mainskog rada.
Racionalan dizajn daje akcenat na funkcijau proizvoda. Proizvodi su jednostavni, vrlo
rijetko sloeni. S druge strane, potroai trae diferencirane proizvode pa dizajneri imaju
tekoe da pomire dva zahtjeva: da proizvod bude racionalan i izdiferenciran. Pri
dizajniranju proizvoda po principima racionalnog dizajna treab nai ravnoteu izmeu
pojednostavljenja proizvioda zbog manjih trokopva i zahtjeva potroaa da oni budu
atraktivni, raznovrsni i privlani. Racinoalan dizajn ograniava upotrebu ornamenata pa je
dizajner nemotivisan.

ist dizajn
ist dizajn kao pravac je novijeg datuma i tipian za velikoserijsku i masovnu proizvodnju.
Cilj je da se maksimalno pojednostavi oblik proizvoda. Proizvodi su jednostavni sa ravnim
ili blago zakoenim povrinama. Konstrukcija proizvoda je pojedostavljena, ime se
ostvaruje bra proizvodnja i laka montaa proizvoda. Primjenom automatizacije i robotike
poveana je produktivnost.
U razvojnom smislu ist dizajn je nastavak racionalnog dizajna. ist dizajn jo manje u
odnosu na racionalan dizajn koristi ornamente i boje. Od elemenata estetskog kvaliteta
proizvoda tei se minimalnoj primjeni. To znai, da su oblici proizvoda isti, pri emu ih
ine prave linije i ravne povrine. Ovaj pravac se najvie koristi pri dizajniranju tehnikih
proizvoda, namjetaja, posudja, maina
Aerodinamian dizajn
U ovom pravcu oblik proizvoda je aerodinamian.- javio se pri izradi prvih amaca i
brodova. Znaajnija primjena nastaje poetkom 20-og vijeka pri razvoju aviona i drugih
letjelica. Proizvod koji ima aerodinamian oblik prua najmanji otpor pri svom kretanju, tj.
otpor vazduha, vode (avion, brod, automobil i dr.).
Danas aerodinamian dizajn ima iroku primjenu, kao samostalan pravac i u okviru
integralnog dizajna. Ovaj dizajn zastupljen je kod mnogih tehnikih proizvoda, odjee i
obue, namjetaja, posudja i sl. Takodje, javlja se i kod proizvoda za djecu: djake torbe,
pribor, djeija obua, igrake itd.
Integralan dizajn
Integtralan dizajn je pravac koji integrie sve relevantne faktore i odnose u cilju stvaranja
kvalitetnog proizvoda. Oblici proizvoda su razliiti: oni mogu integrisati elemente
metaforinog, racionalnog, istog i aerodinaminog dizajna, ili nekog drugog pravca. Zbog
toga proizvodi imaju raznovrsne, uravnoteene i integrisane tehniko funkcionalne,
estetske, ekonomske i ergonomske kvalitete i sl.
Integralni dizajn stvara uspjene proizvode sa stanovita interesa i proizvodjaa i
potroaa. Proizvodi su atraktivni, privlani, efikasni za proizvodnju i potronju,
konkurentni i sl. Proizvodi imaju atribut optimalnosti, ime zadovoljavaju interese
proizvodjaa, potroaa i drutva. Ovaj pravac integrie sve pozitivne pravce u dizajnu, pa
su mu mogunosti univerzalne.

10

1. 3. KOMPONENTE DIZAJNA
1. 3. 1. POJAM KOMPONENTI DIZAJNA
Komponente dizajna su zapravo mnoge specifinosti koje proimaju proces dizajniranja,
kroz sve njegove faze i aktivnosti u kojima proizvod nastaje. Komponente dizajna imaju
svoj teorijski i prakticni aspekt. Komponente ine sutinu dizajna i predstavljaju njegovu
sadrinu u dizajniranju proizvoda. U prenosnom smislu, komponente dizajna su inioci
kvaliteta proizvoda. U praktinom smislu komponente dizajna predstavljaju tokove
aktivnosti procesa dizajniranja. Praktini aspekt komponenti dizajna je vaniji od
teorijskog, jer iz tih aktivnosti nastaje proizvod.
Termin "komponenta" upuuje na pomisao da se radi o djelu dizajna, te dizajn ne ini
jedna, ve vie komponenti. Ovaj termin ini temelj za sva njegova svojstva i delovanja,
kako u preduzeu, tako i izvan njega. Iz komponenti proistiu i mnogi uticaji dizajniranja
na poslovanje preduzea, biznis, menadment, kvalitet itd.
Sutinu komponente dizajna treba povezati sa kvalitetom proizvoda. Dizajneri svojim
stvaralatvom, kroz tokove aktivnosti postepeno stvaraju proizvode, materijalizujui svoje
ideje. Ukupan kvalitet ine etiri pojedinana, koji se integriu u ukupan kvalitet. Dakle,
komponente dizajna i kvalitet proizvoda usko su povezani, to je sutinsko obiljeje
stvaralatva i ukupnog djelovanja dizajna.
1. 3. 2. VRSTE KOMPONENTI DIZAJNA
Proizvod kao rezultat dizajniranja mora imati etiri pojedinana kvaliteta i to:
tehniko - funkcionalni,
estetski,
ekonomski i
ergonomski.
Svaki kvalitet nastaje kao rezultat aktivnosti dizajnera i saradnika u strunom timu. Jezgro
iz kojeg nastaje proizvod jeste ideja dizajnera. U sutini, ideja je fundament budueg
proizvoda, i to je originalnija, i sam proizvod e biti kvalitetniji i atraktivniji od drugih
proizvoda iste namjene.
Ideja - gotov proizvod je relacija koja se mora posmatrati kao sutina komponenti dizajna.
Ideju u svojoj svesti stvaraju dizajneri zahvaljujui darovitosti, dubini duha, imaginaciji,
fantaziji, strunosti i iskustvu. Ideja je dragocjena tvorevina i velika vrijednost za
preduzee i potroae. Ideja se rava na etiri grane, rukavca ili kanala. To je zbog toga to
se buduem proizvodu moraju stvoriti etiri pojedinana kvaliteta. Ta etiri kvaliteta su u
stvari etiri komponente dizajna koje izviru iz ideje. Kroz takve komponente dizajna "teku"
aktivnosti dizajnera i ine sponu izmeu ideje i proizvoda koji nastaje kao materijalna
kategorija (slika 1.1.).
Komponente dizajna (tehniko-funkcionalne, estetske, ekonomske
i pojedinani kvaliteti proizvoda medusobno su blisko povezani:
tehniko-funkcionalne komponente - tehniko-funkcionalni kvaliteti;
estetske komponente
- estetski kvaliteti;
ekonomske komponente - ekonomski kvaliteti;
ergonomske komponente - ergonomski kvaliteti.

i ergonomske)

11

Razdvajanje aktivnosti dizajnera na kanale (rukavce) praktino je nemogue. Definisanje

komponenti kao tokove aktivnosti dizajnera kroz "kanale", ima za cilj da objasni kako
ideja ima svoja etiri dijela, a proizvod etiri pojedinana kvaliteta. Dakle, komponente
dizajna treba posmatrati kao "kanale" kroz koje teku aktivnosti dizajnera, odnosno na koje
se rava ideja, i kao misaona kategorija, prevodi u proizvod kao materijalnu kategoriju.

TEHNIKOFUNKCIONALNI
KVALITET

ESTETSKI
KVALITET

EKONOMSKI
KVALITET

(Aktivnost na stvaranju
egronomskog kvaliteta)

Ergonomska
komponenta dizajna

RUKAVAC-KANAL IV

(Aktivnost na stvaranju
ekonomskog kvaliteta)

Ekonomska
komponenta dizajna

RUKAVAC-KANAL III

(Aktivnost na stvaranju estetskog

kvaliteta)

Estetska komponenta
dizajna

RUKAVAC-KANAL II

(Aktivnost na stvaranju tehnikofunkcionalnog problema)

Tehniko-funkcionalna
komponenta dizajna

RUKAVAC-KANAL I

IDEJA KAO EMBRION

PROIZVODA

ERGONOMSKI
KVALITET

PROIZVOD SA UKUPNIM KVALITETOM

Slika 1.1. ematski prikaz prevoenja ideje u proizvod

12

1. 3. 3. TEHNIKO - FUNKCIONALNA KOMPONENTA DIZAJNA

Tehniko-funkcionalne komponente dizajna, kroz proces dizajniranja prelaze u tehnikofunkcionalni kvalitet proizvoda. Svaki proizvod mora da funkcionie-radi, odnosno da
proizvodi neko dejstvo: statino (fiksiran na jednom mjestu ill za neki drugi proizvod) ill
dinamino (kada svoje funkcije obavlja u kretanju). Tehnicko-funkcionalna komponenta
kao sinonim tehniko-funkcionalnog kvaliteta proizvoda, mora biti tako zastupljena u
procesu dizajniranja da bude saglasan zahtjevima trita. Ovi zahtjevi proistiu iz potrebe
ljudi da ih proizvod zamjeni u nekoj radnji (automobil, strug, kran i si.), da im zatiti ivot
i tijelo (kua, odjea, obua i si.) itd. Dizajniranje bilo kog proizvoda mora biti u
saglasnosti sa zahtjevima potrosaa, koji do dizajna stizu posredstvom marketinga.
Tehnicko-funkcionalni kvalitet proizvoda je prvi nastao, i to sredinom devetnaestog vijeka
kada se prelazilo sa zanatske na industrijsku proizvodnju. Pored toga to proizvodi moraju
da funkcioniu, danas su se pojavili novi zahtjevi: estetski, ekonomski i ergonomski. Stalni
razvoj proizvoda dovodi do kvalitetnijih proizvoda, pa su proizvodi sve funkcionalniji,
odnosno, raste im nivo tehniko-funkcionalnog kvaliteta.
Funkcionalnost je samostalni kvalitet proizvoda i moze se samostalno posmatrati. Naime,
jedan proizvod moze biti izuzetno funkcionalan, ali sa niskim estetskim i ergonomskim
kvalitetima. Pri dizajniranju i danas se akcenat stavlja na funkciju, ali se vodi rauna i o
tome da proizvod bude lijep, da je ergonomian, da ima prihvatljivu cijenu itd. Meutim,
mnogi dizajneri jos uvijek pripadaju poznatom pravcu u dizajnu - funkcionalizmu. Takvi
stvaraoci, ako ne uspeju da u ukupnom kvalitetu uravnotee navedene komponente, tj.
kvalitete, dovode svoje preduzee u opasnost da tritu prezentira funkcionalne, ali
jednolicne proizvode.
Tehniko-funkcionalne komponente u procesu dizajniranja prolaze kroz sljedee specifine
aktivnosti, kojima se ideja prevodi u proizvod:
stvaranje ideja,
kreiranje,
konstruisanje,
izbor materijala,
izrada prototipa proizvoda.
Ovim se stvara tehniko-funkcionalni kvalitet koji se u upotrebi proizvoda manifestuje
kroz:
funkcionisanje proizvoda kako je predvidjeo dizajner i kako oekuje potroa,
bezotkaznost proizvoda,
oekivane ekonomske efekte u funkcionisanju,
minimalnu potronju energije,
jednostavno i jeftino odravanje,
dugovijenost proizvoda,
bezopasnost po zdravlje i ivot ovjeka, ekologinost itd.
Najvaniji elementi koji ulaze u tehniko-funkcionalnu komponentu su:
materijal;
konstrukcija proizvoda;
kvalitet izrade u tehnoloskom procesu.
Ovo su tri bitna elementa ukupnog kvaliteta proizvoda, odnosno njegove cijene na tritu.

13

Materijal kao element tehniko-funkcionalne komponente

U dizajniranju i realizaciji novih proizvoda koriste se razliiti materijali: neorganski,
organski i sintetiki. Materijal fiziki gradi proizvod, a esto i svojom teksturom i bojom
odreuje i njegov estetski kvalitet. Pri dizajniranju proizvoda biraju se oni materijali od
kojih e proizvod moi da se realizuje odreenom tehnologijom obrade. Pri izboru
materijala, koji treba da obezbjede tehniko-funkcionalni kvalitet, javljaju se dva sluaja:
za proizvod postoji samo jedan materijal na tritu;
za proizvod postoje alternativni materijali po fiziko-mehanikim, estetskim i drugim
svojstvima.
U prvom sluaju dizajner je ogranien, a u drugom prua mu se vei izbor materijala za
proizvod. Materijal, takoe, utie i na estetski, ekonomski i ergonomski kvalitet, kao i na
konkurentnost i trinu poziciju proizvoda. Materijal utie na kvalitet preko:
prirode i kvaliteta materijala;
fiziko-mehanikih svojstava (tvrdoa, elastinost, otpornost na udare i habanje );
podobnosti materijala za obradu: sjeenjem, rezanjem, struganjem, gladanjem,
zakivanjem, kovanjem, zavarivanjem, livenjem, ivenjem itd.;
pogodnosti materijala za obradu u smislu istezanja, savijanja, uvijanja i
presovanja;
podobnosti materijala da se precizno obradi i prevodi u djelove, podsklopove i
sklopove proizvoda;
podobnosti materijala da se spaja sa drugim materijalima u elemente proizvoda, a da
ovaj kvalitetno funkcionie;
dugovjenosti materijala, a time i proizvoda;
bezopasnosti materijala u funkcionisanju proizvoda po zdravlje i zivot ljudi;
zadovoljenja ekolokih standarda i dr.
U praksi je teko obezbediti kvalitetan materijal, pa se vri izbor alternativnih materijala.
Zbog toga, pri defmisanju tehnicko-funkcionalnog kvaliteta proizvoda, treba uzeti u obzir i
mogunost nabavke materijala i njihovih supstituta.
Vrlo esto neogranski, organski i sintetiki materijali nalaze primjenu pri izradi jednog
proizvoda. Danas se sve vie koriste sintetiki materijali, kao supstituti za organske i
neorganske materijale.
U grupu neorganskih materijala spadaju materijali koji se nalaze u prirodi: metali, glina,
staklo i dr. Ranije su se ovi materijali tesko obraivali. Zahvaljujui razvoju tehnologija,
oni se danas relativno lako obrauju. Prvi predmeti su bili primitivni, a dananji mogu biti
veoma sloenog oblika.
Najvaniji metali koji se danas koriste su: gvoe, elik, bakar, aluminijum i dr.
Gvoe (tj. legure gvoa) se u prvo vrijeme koristilo kao liveno gvozde. Legure gvoda
danas se obraduju postupcima sa skidanjem strugotine (struganje, bruenje, glodanje i dr.) i
bez skidanja strugotine (kovanje, presovanje, razdvajanje, savijanje i dr.). Takoe, koriste
se i postupci livenja, zavarivanja itd. Posebno se danas koristi legura gvoda, tj. elik
(legura Fe i do 2,1% C, kao i ostalih komponenata). Naroito je znaajna primjena
nerajueg elika (hemijska, prehrambena industrija). Povrina elika moe se postupcima
galvanizacije zatititi i uljepati.
Bakar je metal koji se koristio jo u praistoriji. Oksidacijom povrine bakar potamni. Zbog
toga se prethodno, prije izrade i ugradnje, presvlai pojedinim legurama. Bakar i kalaj daju
leguru - bronze, koja je pogodna za livenje i druge naine obrade. Takoe, aluminijum,
koji je lak i pogodan za obradu, se iroko koristi za mnoge proizvode. Naroito su znaajne
njegove legure za avio industriju.

14

Glina se pojavila u ranom dobu razvoja ljudskog drutva. Proizvodi od gline su raznovrsni,
po obliku i po tehniko-funkcionalnom kvalitetu. Glina se esto premazuje drugim
materijalima i bojama. Prvoizvodi se peku, ime se obezbjeuje odreeni kvalitet
proizvoda. Grnarski proizvodi se glaziraju zbog postizanja odreene ljepote, kao i zbog
postizanja neprozirnosti. Fina glina naziva se porcelan i slui za izradu veoma kvalitetnih i
skupocjenih proizvoda.
Staklo se prvo javlja u starom Egiptu i Fenikiji. U zagrijanom stanju staklo je elastino,
rastegljivo i pogodno za stvaranje razliitih oblika proizvoda. Dekorativnost stakla postie
se bojenjem i dodavanjem raznih oksida. Staklo se obraduje presovanjem u kalupe i
duvanjem. Danas se izrauju medicinsko, laboratorijsko, ravno i staklo za razne ukrasne i
upotrebne predmete. Proizvodi od stakla imaju visok tehniko-funkcionalni kvalitet i
otporni su na hemijske i atmosferske uticaje.
Organski materijali su nastali kao produkt biljnog i ivotinjskog svijeta u prirodi. To su
drvo, tkanine i koa. Ovi materijali su topli i kompatabilni sa ovjekovim tijelom. Ovi
materijali se lako obrauju. Posebno treba istai plemenitost i neprevazienu
ergonominost organskih materijala. Oni su najee topli, meki i prijemivi ljudskom
tijelu.
Drvo je materijal organskog pojrekla. Manje je otporno od neorganskih materijala. Drvo je
toplo, elastino, meko, pogodno za obradu, i ima bogatu strukturu na povrini i u presjeku.
Drvo je, uz kou, pamuk i svilu, najergonominiji materijal. Zbog svojih svojstava drvo je
pogodno za stvaranje tehniko-funkcionalnog, estetskog i ergonomskog kvaliteta
proizvoda. Proizvodi od drveta mogu da imaju razliite oblike. Drvo je bogato
ornamentima koji se mogu sauvati i nakon njegove obrade. Drvo se obrauje rezanjem,
glaanjem, savijanjem. presovanjem i sl. Ranije su se koristile tehnike duboreza. Drvo
danas ima najiru upotrebu u izradi namjetaja. Danas se u izradi namjetaja koriste i
metali i razni sintetiki materijali, ali oni ne mogu ergonomski zamjeniti drvo.
Tkanine su organski materijali koji se dobijaju tkanjem. Ovi materijali su vlaknasti i
njihov kvalitet zavisi od porjekla osnovnog materijala: biljno (lan, juta i pamuk),
ivotinjsko (vuna) i svila. Vlaknasti materijali izraduju se tkanjem i pletenjem.. Pletenjem
se izraduju mnogi proizvodi sa efektnim ornamentima. Tkanina prua iroke mogunosti
dizajnerima pri stvaranju tehniko-funkcionalnog i ostalih kvaliteta. Tkanina se izrauje na
razbojima, a izrauju se i tampane tkanine. Naini izrade tkanine mogu biti runi i
mainski. Najee se koriste za odjevne predmete iji oblici, boje, teksture i ornamenti
podlijeu modi. Tkanina se koristi i u dekorativne svrhe (tapiserije, ilimi i sl.). Danas se
jo uvijek primjenjuju postupci rune obrade tkanina. jer se mainskim putem teko moe
obezbijediti takav kvalitet proizvoda.
Koa je jedan od najstarijih materijala koje je ovjek koristio. Koa je meka, elastina,
topla, pogodna za obradu i prija ljudskoj koi. Koa je najplemenitiji, najergonominiji i
veoma cjenjen materijal. Koe se dijele na krupne i sitne koe, zavisno od toga sa kojih
ivotinja su skinute. Koa se obrauje tavljenjem. Od nje se izraduje obua, odjea,
nametaj i sl. Pored koe i krzno ima veliku primjenu, naroito u izradi odjee.
Sintetiki materijali se dobijaju u sloenim tehnolokim postupcima. Osnovu njihovog
sastava ine vodonik, ugljenik, azot, hlor i dr. Njihova cijena uglavnom je niska pa se dosta
koriste za izradu mnogih proizvoda. Najvanija svojstva sintetikih materijala su
elastinost, pri zagrijavanju neki od njih se lako obrauju i prevode u eljene oblike,
otporni su na hemikalije i vlagu, lahki su i imaju solidnu vrstou. Djele se na
termoplastine i termostabilne materijale. Termostabilni materijali se mogu vie puta
zagrijavati, a termoplastini samo jedanput. U grupu termoplastinih materijala spadaju
polivinil, poliesilen. pleksiglas i dr. Termostabilni su poliester, fenol i melamin.

15

Konstrukcija kao element tehnicko-funkcionalne komponente

Proizvod u materijalnom pogledu karakteriu veliina, oblik, materijal i nain spajanja
djelova u podsklopove, zatim u sklopove i konano u cjelovit proizvod. Konstruisanje
znai definisanje oblika, dimenzija, kvaliteta obrade, nacina povezivanja i funkcionisanja
svih elemenata, odnosno proizvoda kao cijeline.
Konstruisanjem proizvoda materijalizuje se ideja kao misaona kategorija. U procesu
dizajniranja prvo sljedi kreiranje proizvoda, pa potom konstruisanje. Iako je kreacija - crte
ili slika, ona u znaajnoj meri predodreuje proizvod. Konstrukcija proizvoda je daleko
znaajnija za njegov tehniko-funkcionalni kvalitet. Poznata je izreka, da proizvod
funkcionie toliko kvalitetno, koliko je precizno konstruisan.
U konstrukcionom definisanju, dizajner je obavezan da proui:
namjenu proizvoda,
funkciju svakog dijela, podsklopa i sklopa,
osnovne i pomone materijale koje e ugraditi u proizvod,
tehnoloki postupak po kome e se proizvod izraditi,
nain funkcionisanja gotovog proizvoda i dr.
Pri dizajniranju i konstruisanju svi elementi se moraju tako povezati da svaki od njih
izvrava svoju funkciju u proizvodu kao sistemu. Ovo podrazumeva da se svakom dijelu,
podsklopu i sklopu moraju definisati dimenzije, oblici, materijali, kvalitet obrade i
povezivanje. Konstruisanje, odnosno povezivanje elemenata mora se prikazati na
tehnikom crteu. Konstrukcija proizvoda na crteu mora se jasno definisati, i to putem:
kreacija - nacrta oblika, tj. izgleda proizvoda,
projekcije presjeka,
tehnikog pisma,
preciznog i pravilnog dimenzionisanja,
tanog oznaavanja materijala,
tanog prikaza kvaliteta obrade elemenata i dr.
Prikazivanje konstrukcije na crteu zahtjeva primjenu odgovarajuih standarda, propisa
vezanih za materijale, tehniko pismo i druge elemente tehnikog crtea.
Konstrukcija presudno utie na tehniko-funkcionalni kvalitet proizvoda kroz:
pravilno definisanje namjene, tj. funkcije proizvoda,
izbor najprikladnijih materijala, zavisno od namjene, reima funkcionisanja i
predvienog nivoa ukupnog kvaliteta proizvoda,
precizno definisanje oblika, dimenzija, naina obrade i povezivanje svih
elemenata u cjelovit proizvod,
precizno definisanje kvaliteta obrade, odnosno izrade svih elemenata i njihovih
meusobnih veza i struktura proizvoda,
izbor odgovarajueg tehnolokog postupka, kako bi sredstva za rad i kadrovi bili u
stanju da obrade materijale i izrade elemente prizvoda sa kvalitetom koji konstrukcija
definie,
dugovjenost proizvoda, koju pre svega uslovljavaju preciznost konstrukcije, kao i
kvalitet materijala i izrade,
ekonominost proizvoda i funkcionisanje, po efektima koje daje i po energiji koju
troi.
pouzdanost svih elemenata proizvoda u pogledu bezotkaznosti i bezopasnosti po
ovjeka.
jednostavno i jeftino odravanje i servisiranje proizvoda,
zadovoljavanje zahtjeva ekologije,
raspoloivost i popravljivost proizvoda i dr.

16

Osnov funkcionisanja proizvoda lei u njegovom tehniko-funkcionalnom kvalitetu. Ovaj

kvalitet u najveoj mjeri odreuje razvoj i kvalitet konstrukcije. On se manifestuje kroz
mali broj otkaza i lomova, minimalnu potronju energije, dugovjenost, ekonomske efekte
i dr. Stoga su razvoj konstrukcije i tehniko-funkcionalni kvalitet proizvoda u stalnoj vezi i
meuzavisnosti.
Za razvoj konstrukcije najodgovorniji su dizajneri, ali odgovornost imaju i drugi lanovi u
strunom timu, inenjeri, tehniari, majstori itd. Takoe, za razvoj konstrukcije odgovorni
su i menaderi (direktori) u preduzeu. Na razvoj konstrukcije utiu i drugi faktori koji
mogu biti: tehniko - tehnoloke, ekonomske, trzine i drutvene prirode, i koji deluju
izvan preduzea.
Razvoj konstrukcije moe se sprovoditi u sektoru dizajna, sektoru istraivanja i razvoja, ili
kombinovano. Ako u preduzeu postoji sektor za istraivanje i razvoj, onda unapreenje
konstrukcije spada i u domen aktivnosti i odgovornosti tog sektora. Kombinovani nain
razvoja konstrukcije je najpogodniji, jer se bavi fundamentalnim i konkretnim pitanjima. U
svakom sluaju, razvoj konstrukcije je najefikasniji kada se obavlja u samom preduzeu.
Jedan od razloga je i to to razvoj konstrukcije predstavlja poslovnu tajnu.
Kvalitet izrade kao element tehniko-funkcionalne komponente
Svaki sastavni deo tehnolokog procesa moe se odvijati na razliitim kvalitativnim
nivoima, od ega zavisi kvalitet izrade proizvoda. Time je kvalitet izrade i faktor tehnikofunkcionalnog kvaliteta proizvoda. Da bi se dobio vei kvalitet mora se usavravati
tehnoloki proces izrade proizvoda. Dizajneri pri konstruisanju proizvoda i izboru
materijala moraju definisati kvalitet izrade. Na kvalitet izrade proizvoda u tehnolokom
procesu utie veliki broj faktora tehnike, organizacione i subjektivne prirode. Sam kvalitet
izrade utice na tehniko-funkcionalni kvalitet proizvoda kroz:
tanost konstrukcije,
tanost tehnike i tehnoloke dokumentacije po kojoj se proizvod izraduje,
usklaenost dimenzija i oblika svih elemenata pri izradi prema konstrukcionim
crteima,
usklaenost mjera svih elemenata sa granicama tolerancije,
usklaenost kvaliteta obrade svih elemenata proizvoda prema konstrukcionim
crteima,
povrinsku obradu i zatitu izvedenu prema konstrukcionim crteima,
kvalitet materijala od kojih se izrauje proizvod,
stanje radne sposobnosti maina, ureaja i opreme, koji uestvuju u izradi
proizvoda,
ispravnost alata i pribora,
tanost i ispravnost kontrolnih alata kojima se proverava preciznost izrade,
strunost radne snage,
organizovanost i strunost kadrova u kontroli kvaliteta izrade,
fizike uslove rada u pogledu osvetljenja, temperature, vlanosti vazduha, buke,
umova, potresa, vibracija i
uvodenje i primjena sistema kvaliteta i TQM .
Svaki od navedenih faktora utie i na kvalitet izrade. Zbog toga, tehnoloki proces treba
blagovremeno pripremiti (inovirati) za nove proizvode koji se dizajniraju i iji kvalitet
izrade po pravilu zahtjeva veu finou i preciznost.

17

Pri izradi proizvoda u tehnolokom procesu moe doi do razliitih odstupanja od

predvienog kvaliteta. Zbog toga se mora kontrolisati tok tehnolokog procesa. Tu
kontrolu obavljaju odgovarajue slube u preduzeu. Postoje:
kontrola ulaza materijala (ulazna kontrola),
kontrola sredstava za rad,
linijska kontrola,
medufazna kontrola,
zavrna kontrola i
superkontrola.
Linijska kontrola provjerava kvalitet izrade u tehnolokim grupama, odnosno na linijama.
Tipina je za serijsku proizvodnju gde su maine postavljene u grupnom ili linijskom
rasporedu.
Meufazna kontrola provjerava kvalitet izrade dijelova, podsklopova i sklopova po fazama
u tehnolokom postupku, a zavrna kontrola analizira celovit proizvod.
Superkontrola je provjera svih prethodnih kontrola. Njen zadatak je da otkrije propuste
prethodnih kontrola i obezbedi izlazak na triste samo onim proizvodima koji imaju traeni
kvalitet izrade.
Sistem kvaliteta se danas sve vie razvija i iri i predstavlja obavezu svih zaposlenih da
rade kako je propisano. Takoe, posebnu odgovornost za kvalitet proizvoda imaju
menaderi i radna snaga u proizvodnji. Sistem kvaliteta predstavlja organizacionu
strukturu, postupke, procese i resurse, koji su potrebni za upravljanje kvalitetom i njegovo
stvaranje, to se odnosi i na obezbjeenje kvaliteta izrade.

18

1. 3. 4. ESTETSKA KOMPONENTA DIZAJNA

Estetska komponenta preko skupa aktivnosti u procesu dizajniranja prelazi u estetski
kvalitet proizvoda. Potroai trae da proizvod bude prikladne veliine, harmoninog
oblika, obojen u skladu sa stilom ili modom, a esto i oplemenjen najrazliitijim
ornamentima. Ljudi trae na tritu estetian proizvod, tj. imaju izraenu elju za lijepim
proizvodom. Zbog toga, djelovanje dizajna mora biti usmereno u tom cilju, jer ljepota
uzbuuje ovjeka i duhovno ga uzdie. Bez ljepote, proizvodi bi bili monotoni, grubi i ne
bi privlaili posebnu panju ljudi. Ljepota, veliina, oblik, boje i ornamenati oplemenjuju
proizvod i udahnjuju mu duu. Spoljni izgled proizvoda izaziva panju kod ljudi. Razlog je
jednostavan: spoljni izgled proizvoda je vidljiv i podloan oima. Istraivanja su pokazala
da estetski kvalitet proizvoda kod ljudi izaziva psiholoke procese, koji odreuju nain
njihovog ponaanja pri kupovini. Posebno mjesto zauzima ljepota proizvoda, koja mora
biti presudna pri dizajniranju.
Estetski kvalitet na odluku kupca o kupovini utie zavisno od:
nivoa obrazovanja i kulture,
nivoa informisanosti,
jaine kupovne snage,
razliitih iskustava u korienju proizvoda,
razliitog poimanja estetike u svakodnevnom ivotu i dr.
Takoe, kupci razliito reaguju; jedni stavljaju akcenat na veliinu i oblik, drugi na oblik i
boju, trei na boju i ornamente itd. Kriterijumi kupca u ocjeni estetskog kvaliteta proizvoda
odreeni su aktuelnom modom koja je bitan uslov za masovno prihvatanje na tritu. Moda
odreuje pojedincu socijalni sloj kome pripada ili onaj kome tei. Pored mode, savremeni
dizajn mora da pomiri i optimizuje dva interesa:
zahtjeve kupaca za estetskim kvalitetom proizvoda i
zahtjeve proizvoaa da estetski kvalitet proizvoda ostvare uz minimalne
trokove.
Pomiriti ova dva zahtjeva je problem koji dizajner mora da rjeava. Aktivnosti dizajnera u
procesu prelaenja estetske komponente u estetski kvalitet su:
stvaranje ideja,
kreiranje proizvoda,
konstruisanje kojim e se stvoriti skladna veliina i harmonian oblik,
izbor materijala koji ima privlane boje, teksture i dr.
Sam kvalitet na proizvodu se manifestuje:
harmonijom veliine i oblika,
kompozicijom boja koja izaziva lijepe emocije,
ornamentikom koja odgovara obliku i namjeni,
estetskom usklaenou proizvoda sa drugim predmetima u okolini i dr.
Eksperimentalno je dokazano da ovjek prilikom vizuelne komunikacije sa konkretnim
predmetom, zapaa sljedeim redosledom:
veliina,
oblik,
boja i
ornament.
Ovo su etiri bitna elementa koji preko estetskog kvaliteta ine dio ukupnog kvaliteta
proizvoda. Da bi proizvod imao ljepotu, odnosno estetski kvalitet, neophodna je harmonija
veliina, oblika, boja i ornamenata.

19

Veliina kao element estetske komponente

Svaki predmet u prirodi ima prostorne dimenzije ili mjere. Sklad u odnosima veliina
snano djeluje na emocije ljudi, pa stoga on spada u red visokih estetskih vrijednosti. Na
primer, srazmere izmedu temelja, stubova, prozora, podova i plafona kod grkih hramova
se nisu menjale. Veliina preko vizuelnog doivljaja ili dodira snano deluje na svest ljudi.
Veliina omoguava uporeivanja u ljudskoj svesti i ovjek je nesvjesno uporeuje sa
realnom okolinom, sa dimenzijama svoga tijela i dr.
Sve veliine predmeta koje ovjek koristi moraju biti prilagoene njegovoj anatomskoj
grai. Stoga veliina predstavlja jedan od osnovnih elemenata proizvoda. Leaj ili stolica
imaju veliine prema veliini ljudskog tijela, a neki proizvodi imaju veliinu pojedinih
delova ovjekovog tijela (cipela - noga, rukavice -ruke, kapa - glava i sl.). Veliina svakog
proizvoda pri dizajniranju mora pratiti namjenu i ergonomske zahtjeve ovjeka. Nita ne
smije biti "veliko" niti "malo". Veliine, odnosno dimenzioni intenziteti materijalnih
predmeta u prirodi najee su u strogoj srazmeri, to se uzima u obzir pri dizajniranju.
Veliina proizvoda znaajno utie na estetski kvalitet kroz:
usklaenost veliine proizvoda sa njegovom namjenom,
usklaenost veliine proizvoda sa veliinom ovjekovog tijela,
srazmernu proporciju veliina svih elemenata proizvoda,
usklaenost veliine sa oblikom, bojama i ornamentima proizvoda,
usklaenost proizvoda sa drugim predmetima u okolini i samoj okolinom,
obezbeenje trajnosti veliine, kao i oblika, boja i ornamenata kroz ivotni vijek
proizvoda i dr.
Veliina e uticati na estetski kvalitet samo ako su u proizvod ugraeni kvalitetni materijali
i ako je on solidno izraen u tehnolokom procesu.
U dizajnu treba teiti idealnoj proporciji tzv. zlatnom presjeku. Zlatni presjek se pojavio
oko 1830. god., a predstavlja odnos veliina gde se manji dio prema veem, kao i vei
prema cijelini, odnosi u srazmeri 1 : 1,618. Takoe je znaajan red: 8, 13, 21, 34, 55, 89,
144 koji je utvrdio Leonardo Pisano Fibonaci u 13. vijeku. Osobina ovog reda je da zbir
dva prethodna broja daje sljedei. Srazmera 55 : 89
najblia je zlatnom presjeku.
U stvaranju estetskog kvaliteta proizvoda na osnovu proporcije veliina njegovih sastavnih
elemenata, mora se voditi rauna o obliku, bojama i ornamentima. Veliina i oblik su
materijalno i blisko sjedinjeni. Boja takoe ima svoju veliinu preko veliine obojenih
povrina. Ornament, takoe, ima svoju veliinu, oblik, i boju. To znai da su na proizvodu
uvijek sjedinjeni veliina, oblik, boje i ornamenti, a svi oni podljeu proporciji kao
univerzalnom principu ljepote.
Oblik kao element estetske komponente
Predmeti u prirodi obavezno imaju oblik koji ine granice izmeu njih i prostora. Te
granice su u vizuelnom pogledu obrisi, odnosno linije i povrine koje oveje oko uoava
pod djelovanjem svetlosti. Svi oblici koji su prirodna tvorevina, okruuju ovjeka i djeluju
na njegovu psihu bez njegove volje. Oblici koje je stvorio ovjek podvrgnuti su njegovoj
volji i estetskim zahtjevima. U dizajnu i umjetnosti se smatra da se najsavreniji oblici
nalaze u prirodi. U skladu sa tim, najsavreniji oblici koje ovjek moe da stvori su oni ije
se velicine, proporcije, boje i ornamenti pribliavaju oblicima iz prirode.
Oblici predmeta sa veliinama, bojama i ornamentima snano deluju na ovjeka preko
njegovih ula vida i dodira, izazivajui najrazliitije psiholoke procese. Skladan oblik,
primjerene veliine, harmonine boje i ornamenti stvaraju kod ovjeka lijepe oseaje.
Oblik predmeta ine:

20

 materija koja je koherentna i kao takva ini oblik stabilnim;

geometrijske ili druge slike, a prije svega: krug, elipsa, trougao, kvadrat,
pravougaonik, trapez, romb, romboid i deltoid;
geometrijska tijela koja grade njegovu strukturu, odnosno dijelove, podsklopove i
sklopove samog proizvoda;
boje koje mu daju posebno estetsko svojstvo na povrinama;
ornamenti koji mu uljepavaju povrine i time doprinose njegovoj ljepoti i dr.
Znai, oblik je sloena materijalna kategorija iji stepen sloenosti zavisi od prirode i
namjene proizvoda. Predmeti dobijaju svoje obiike u aktivnostima dizajnera, tj. kroz
kreiranje konstruisanje, izbor materijala, definisanje naina izrade i izradu prototipa.
Kreacijom i konstrukcijom se materijalno definie oblik proizvoda u pogledu veliine,
boja, ornamenata i unutranje strukture, odnosno sadraja koji daje upotrebnu vrijednost.
Oblik je blisko vezan za boje i ornamente. Bez njih proizvod bi bio monoton, osiromaen i
neprivlaan za ljude. Izmeu oblika proizvoda, boje i ornamenata mora postojati jedinstvo
i harmonija. Tako se stvara ljepota oblika proizvoda.
Pri stvaranju oblika dizajneri su u dilemi: da li prvo definisati geometrijske ili druge slike,
koje kao povrine ine spoljni izgled, ili prvo definisati unutranju strukturu. Izbor zavisi
od prirode i namjene proizvoda, kao i nahoenja dizajnera. Neki dizajneri, naroito oni
iskusni, paralelno formiraju spoljni izgled i strukturu oblika, to je obino veoma sloeno.
Izmedu oblika i upotrebne vrijednosti proizvoda postoji veza. Oblik ine geometrijske i
druge povrine i geometrijska tijela, koja utiu i na funkciju proizvoda. Konstrukcijom
proizvoda definiu se dimenzije, nain povezivanja, kvalitet obrade itd. Ukupan kvalitet
proizvoda ini upotrebnu vrijednost proizvoda, pa je oigledna veza izmeu oblika,
njegove strukture, sadraja i upotrebne vrijednosti proizvoda.
Izmeu oblika i veliine veza je njihova proporcija, koja utie na estetski kvalitet
proizvoda, ali i na tehniko-funkcionalni, ekonomski i ergonomski kvalitet. Oblik je
osnova materijalnosti proizvoda i svih njegovih atributa koji mu daju smisao i svrhu pri
dizajniranju i korienju.
Oblik posebno utie na estetski kvalitet proizvoda kroz:
usaglaenost sa prirodom i namjenom proizvoda,
usaglaenost veliina povrina i geometrijskih tijela koja ine oblik, sa
ovjekovim kriterijumima ljepote,
usaglaenost sa drugim oblicima u okolini,
harmoniju boja na povrinama,
harmoniju ornamenata i dr.
Boja kao element estetske komponente
Materijali od kojih je izraen proizvod imaju svoju prirodnu boju, ali se ona moe i
nanositi, to omoguava izbor najrazliitijih boja i njihovih tonova. Time se moe postii
vii estetski kvalitet. Vanost boje proistie iz injenice da gotovo svi ljudi reaguju na
razliite boje ili njihove tonove. Razliite boje, tople ill hladne, veeg ili manjeg
intenziteta, izazivaju u ljudima reakcije i psiholoke procese.
Proizvodi moraju imati takve boje koje se sa oblicima i ornamentima harmonino uklapaju
u jedinstvenu celinu. Takoe, primjenjene boje moraju biti harmonine. Kod jednobojnih
proizvoda boja prati namjenu (zavisno od funkcije, pola, uzrasta, navika potroaa i sl.),
veliinu, oblik i odnos konkretnog proizvoda sa drugim proizvodima koje potroai
koriste. Tako je potrebno usaglaavati boje odjee i obue, nametaja i zidova, fasade
zgrada i okoline itd. Ako proizvod ima vie boja tada svi elementi proizvoda koji su
razliito obojeni, moraju biti u harmoniji. Takoe, konkretni proizvod mora biti u
21

harmoniji sa drugim proizvodima sa kojima se zajedno upotrebljava. Problem

harmonizacije boja na obliku proizvoda rjeava se potovanjem pravila slaganja boja.
Boje kao element estetskog kvaliteta najee su presudan faktor za odluivanje potroaa
o kupovini. Poto je brza i efikasna prodaja cilj proizvodnje i poslovanja, boja moe da
poslui kao sredstvo za uveanje obima prodaje. Pri izboru boja nuno je rukovoditi se
sljedeim kriterijumima:
boja mora da prati funkciju proizvoda,
boja mora biti usaglaena sa veliinom i oblikom proizvoda,
proizvodi moraju biti obojeni zavisno od toga kojoj grupi potroaa su
namjenjeni (uzrast, pol, obrazovanje, navike i sl.)
boja proizvoda mora biti takva, da kod potroaa izaziva lijepa oseanja i
zadovoljstvo pri korienju proizvoda,
boja proizvoda mora biti saglasna aktuelnoj modi,
boja mora uticati na formiranje dobrog ukusa kod potroaa i dr.
Boja, pored estetskog kvaliteta, ima i odreenu funkciju. Neki proizvodi moraju biti
obojeni odgovarajuom bojom (saobraajni znaci, opasna mjesta u proizvodnim
procesima, opasna mjesta na mainama itd.). Izbor boje proizvoda zavisi od toga da li su to
proizvodi iroke potronje, reprodukcioni materijaii ili investicioni proizvodi. Boja ima
najveu vanost kod proizvoda iroke potronje. Izbor boje bira se u zavisnosti od aktuelne
mode i zahtjeva potroaa. Proizvodi investicione potronje boje se tako da obezbedi
lagodnost i zadovoljstvo u radu.
Boja je efikasno sredstvo dizajna u stvaranju estetskog kvaliteta, zajedno sa veliinom,
oblikom i ornamentom. Ona na estetski kvalitet utie najee kroz:
svoju hromatinost (intenzitet, jaina boje),
kvalitet, odnosno kvalitativnu diferenciranost jedne boje od druge,
svoju vrijednost - valer, odnosno gradaciju osvetljenosti,
asocijativna svojstva koja deluju na ljude,
harmoninost sa veliinom, oblikom i ornamentom,
usklaenost sa namjenom proizvoda, naroito u pogledu pola, uzrasta, tradicije,
vjerskih obiaja, nivoa obrazovanja i kulture poroaa,
potovanje pravila slaganja boja i tonova i dr.
Ornament kao element estetske komponente
Da bi se pojedninim proizvodima uveao estetski kvalitet koristi se ornament-ukras, kao
efikasan faktor uveanja tog kvaliteta. Ako su povrine, koje su dostupne oku potroaa,
obogaene ukrasima i detaljima, tada je proizvod ljepi. Meutim, pretjerano ukraavanje,
odnosno neumjerena upotreba ornamenata u dizajniranju naruava estetski kvalitet
proizvoda. Nekada to dovodi do kia i obezvreivanja proizvoda u estetskom pogledu.
Upotreba ornamenata uslovljena je funkcijom i prirodom proizvoda. Tako je besmisleno
ukraavati povrine na proizvodima bijele tehnike, ali nametaj ili odjea se esto
ukraavaju. Pri dizajniranju mora se voditi rauna o tome koje povrine proizvoda treba da
imaju ornamente i kakvi oni mogu i trebaju da budu.
U kolikoj mjeri ornament u okviru estetskog kvaliteta proizvoda utie na pridobijanje
potroaa teko je utvrditi. Kod ljudi je potreba za ukraavanjem utemeljena na psiholokoj
osnovi. esto i najmanji ukras pozitivno deluje na potroaa. Narodi niske kulture i
obrazovanja skloni su da na primitivan nain ukraavaju predmete koje koriste. Medutim,
savremeni ovjek esto ara, pie ili crta na praznim papirima, na svojim belenicama, po
knjigama itd. Ove okolnosti koriste se u dizajnu. Dejstvo ornamenta na psiholoke procese

22

i emocije ljudi ima za cilj da privue njihovu panju, i da ih navede da kupe proizvod. Pri
razradi ideje za proizvod, dizajneri i saradnici moraju ve tada ta predvide ornamente, a ne
kasnije pri konstruisanju. U tom sluaju dolazi do poskupljenja proizvoda, produava se
trajanje procesa dizajniranja, uveavaju se trokovi izrade prototipa proizvoda itd.
Primjena ornamenta zavisi od veliine, oblika i boje proizvoda, od vrste materijala i
postupka izrade proizvoda. Ornament znaajno doprinosi estetskom kvalitetu proizvoda,
ukoliko se u procesu dizajniranja primjeni sa panjom i mjerom. Doprinos ornamenta
estetskom kvalitetu proizvoda ogleda se kroz:
usaglaenost veliine, oblika i boje ornamenta sa prirodom i namjenom
proizvoda,
medusobnu usaglaenost vie ornamenata na jednom proizvodu, u pogledu veliina,
oblika i boja,
izbor naina nanoenja ornamenata na povrine oblika (nanoenjem ornamenata na
povrinu ili izdubljivanjem materijala, nanoenjem linija, boja, geometrijskih slika)
usaglaavanje ornamenata na obliku proizvoda sa drugim proizvodima u okolini koje
ovjek koristi.
Harmonizaciju - meusobno usaglaavanje veliine, oblika i boje samog
ornamenata i dr.

23

1. 3. 5. EKONOMSKA KOMPONENTA DIZAJNA

Ekonomska komponenta dizajna, preko specifinih aktivnosti dizajnera prevodi se u
ekonomski kvalitet proizvoda. On se ogleda kroz ekonomsko stanje u proizvodnji i
poslovanju preduzea. Proizvod sa svojom konkurentskom snagom na tritu, efikasnou i
optimalnou obezbeuje ekonomski kvalitet. Stvarajui tehniko-funkcionalni, estetski i
ergonomski kvalitet, dizajn proizvodu stvara i ekonomski kvalitet. Ekonomski kvalitet je
potpun ako istovremeno zadovoljava interese preduzea i interese potroaa.
Proizvod daje smisao proizvodnji i ini njenu okosnicu samo ako je faktor profita i drugih
ekonomskih ciljeva. Postii ove ciljeve izuzetno je teak zadatak. Proizvod, kojeg dizajn
stvori i proizvodnja izradi, sa svojim kvalitetima i ekonomskom vrijednou, presudan je
faktor kvaliteta ekonimije svakog preduzea. U vodenju poslovne i ekonomske politike
javljaju se razliiti interesi: mikro i makro karakteristika. Svi ele da ostvare profit:
zaposleni pojedinci, vlasnici biznisa, dravna preduzea i konano sama drava. U mikroekonomskom pogledu, pojedinci ele maksimalne zarade, vlasnici biznisa ili preduzea
tee uveanju profita, dok drava u makro-ekonomskom pogledu, kroz poresku politiku,
hoe da ostvari svoje interese. U sreditu svih tih interesa je proizvod koji mora imati
ekonomski kvalitet.
Takoe, proizvod mora da zadovolji ekonomske interese potroaa, pri emu tek tada on
ima ukupni ekonomski kvalitet. Poznato je da nema prodaje ni profita za preduzee ako
proizvod ekonomski ne privlai potroaa. Proizvod se javlja kao bitan faktor profita na
svim nivoima ekonomije. Proizvodu treba stvoriti ekonomski kvalitet u procesu
dizajniranja. Taj kvalitet proistie iz mnotva aktivnosti dizajnera, ali i iz tehnikofunkcionalnog, estetskog i ergonomskog kvaliteta. Ekonomski kvalitet nastaje kao rezultat
kreacije, konstrukcije, izabranih materijala i kvaliteta pri izradi u tehnolokom postupku.
Kreacija definie veliinu, oblik, materijale i sloenost konstrukcije. Konstrukcija odreduje
dimenzije i primjenjene materijale, a takode utie na produktivnost i ekonominost u
proizvodnji. Potroai trae da im proizvod bezprjekorno funkcionie i daje oekivane
efekte. Iz toga proistie pravilo da se u ekonomskom pogledu moraju zadovoljiti interesi
preduzea i interesi potroaa. Interesi potroaa su vaniji, jer uslovljavaju buduu
prodaju i time na ekonomsko stanje preduzea.
Da bi ekonomsko stanje preduzea bilo stabilno i uvijek rezultiralo rastom kvaliteta
ekonomije, ekonomski kvalitet proizvoda preduzeu mora obezbediti:
rast obima proizvodnje,
postizanje realnih cijena na tritu,
ostvarivanje planiranog prihoda,
minimizaciju trokova,
maksimizaciju profita i dr.
Takoe, ekonomski kvalitet proizvoda potroaima mora obezbediti:
dug ivotni vijek proizvoda,
traene efekte funkcionisanja,
minimalnu potrosnju energije,
bezotkaznost,
popravljivost,
raspoloivost (mogunost da potroa koristi proizvod u svakom eljenom,
potrebnom trenutku),
lako i jeftino odravanje i servisiranje i dr.
Svi navedeni aspekti ekonomskog kvaliteta proizvoda, koji treba da zadovolje ekonomske
interese proizvoaa i potroaa, su ujedno i elementi tog kvaliteta. Ekonomski kvalitet
proizvoda stvara se u procesu dizajniranja, kada ekonomska komponenta dizajna prelazi u
ekonomski kvalitet proizvoda.
24

1. 3. 6. ERGONOMSKA KOMPONENTA DIZAJNA

Ergonomska komponenta koja prelazi u ergonomski kvalitet proizvoda, javlja se u procesu
dizajniranja kao rezultat specifinih aktivnosti dizajnera i ostalih lanova strunog tima.
Ergonomski zahtjevi se ogledaju u maksimalnoj prilagoenosti proizvoda ovjeku u
fizikom i psiholokom pogledu. Razvojem tehnike, tehnologije i materijala, uz rast
kupovne snage potroaa javili su se ergonomski zahtjevi kod proizvoda. Treba rei da
ovaj zahtjev, odnosno kvalitet, predstavlja vaan faktor razvoja proizvoda i njegovog
prihvatanja od potroaa.
Ergonomija koristi rezultate drugih naunih disciplina, odnosno podataka o ovjeku i
faktorima izvan njega koji utiu na njegovo ponaanje, rad, zdravlje i ivot. Cilj je da se
humanizuje odnos izmedu ovjeka i cjelokupne materijalne okoline sa kojom je u
direktnom ili indirektnom kontaktu.
Za ergonomiju je ovjek sa svojim fizikim, senzornim i psiholokim osobinama
konstanta, dok su predmeti, materijalna okolina, procesi i sistemi u kojima on ivi i radi
zavisne promenljive, koje se toj konstanti prilagoavaju. Po ergonomskim zahtjevima treba
urediti materijalnu okolinu, radnu i ivotnu sredinu, kao i dizajniranje proizvoda svake
vrste. Na taj nain se obezbeuje potpuni fiziki, senzorni i psihiki integritet ovjeka.
Osnovni princip ergonomije glasi: cijela materijalna okolina, radna i ivotna sredina sa
proizvodima koji se u njoj nalaze i koriste, maksimalno moraju biti podreeni ovjeku.
ovjek je centar svih ergonomskih izuavanja.
Ergonomija se moe izuavati u irem i uem smislu. U irem smislu, ergonomija se bavi
istraivanjem i prilagoavanjem materijalne okoline, radne i ivotne sredine ovjeku.
Ergonomija u irem smislu bavi se iznalaenjem metoda i tehnika da se materijalna
okolina, radna i ivotna sredina prilagode ovjeku. U tom pogledu potrebno je
humanizovati odnos ovjeka sa okolinom, radnom i ivotnom sredinom. Pri tome se ne
smije ugroziti psiho-fiziki integritet ovjeka.
U radnoj i ivotnoj sredini ovjeka okruuju maine, aparati, postrojenja i sl., kao i
mnotvo proizvoda koje on koristi u radu ili svakodnevnom ivotu. U toj sredini ovjeka
ugroavaju opasna mjesta: loe osvetljenje, neodgovarajua temperatura i vlanost
vazduha, buka, umovi, potresi, vibracije itd. Takoe, na njega negativno deluju saobraaj,
industrija, prirodni faktori i dr. Zadatak je ergonomije da iznae metode i tehnike kojima
e zatititi ovjeka od negativnih faktora iz materijalne okoline, radne i ivotne sredine. U
tome posebnu ulogu imaju dizajneri.
U uem smislu, ergonomija se bavi istraivanjem, izuavanjem i prilagoavanjem svih
materijalnih predmeta ovjeku, posebno onih koji ga okruuju. U uem smislu ergonomija
se bavi iznalaenjem metoda i tehnika da se proizvodi prilagode ovjeku. Za svaki odnos
ovjek - priroda moe se rei da je ergonomski odnos. Ergonomski princip glasi: ovjek je
sa svojim psihofizikim osobinama nepromenljiv, a dizajneri mogu menjati i prilagoavati
samo proizvode koje stvaraju za ovjeka. Osnovno je da dizajneri proizvode podrede
fiziolokim, antropometrijskim, senzornim i psiholokim osobinama ovjeka.
ovjek se nalazi u neposrednom fizikom kontaktu sa velikim brojem proizvoda. ovjek
dodiruje proizvode u radu, hodu, pri sjedenju ili leanju, ime su njegovo tijelo, senzori i
psiha izloeni dejstvu tih proizvoda, to stvara veoma razliite emocije. Dizajneri treba da
stvore ergonomine proizvode (udobni-konforni) da se kod potroaa stvori zadovoljstvo i
motivacija za kupovinu. Dizajneri imaju vanu ulogu u privlaenju i zadravanju
potroaa, na bazi ergonomskog kvaliteta proizvoda.

25

Najvaniji ergonomski principi koje dizajneri moraju potovati i obezbijediti pri stvaranju
proizvoda su:
optimalna definisanost namjene,
veliina i oblik proizvoda moraju biti prilagoeni veliini i obliku, tj.
anatomskoj grai ovjekovog tijela,
proizvod mora u pogledu konstrukcije, kvaliteta izrade i materijala potpuno
odgovorati psiho-fizikim zahtjevima i osobinama ovjeka,
proizvod u antropometrijskom pogledu mora biti prilagoen ovjeku i dr.
Pored navedenih principa, proizvod mora da obezbjedi zatitu zdravlja i ivota ovjeka,
kao i eliminisanje negativnih efekata koji vre agresiju na njegovo tijelo i psihu (prejaka
svetlost, previsoka ili preniska temperatura, neodgovarajua vlanost vazduha, buka,
umovi, potresi, vibracije i sl.).

1.4. FAZE PROCESA DIZAJNIRANJA

Opti model procesa dizajniranja proizvoda kroz svoje faze, uz odreene modifikacije,
moe se primjenjivati u veini preduzea.
I Faza: Prikupljaje informacija sa trita i iz okruenja
II Faza: Planiranje novih i razvoj postojeih proizvoda
III Faza: Formiranje-materijalizovanje proizvoda
Formiranje - materijalizovanje proizvoda je najvanija faza u procesu dizajniranja. U ovoj
fazi proizvod postaje vidljiv, opipljiv. Formiranje proizvoda se mora vriti na bazi
marketing informacija. To se prije svega odnosi na svaki pojedinani kvalitet, kao i na
ukupni kvalitet. Vano je uravnoteiti nivoe svakog pojedinanog kvaliteta. Zbog svoje
kompleksnosti, ova faza se moe podijeliti na pet pod faza:
1. stvaranje, selekcija i razrada ideja
2. Kreiranje vizuelna prezentacija proizvoda
3. Konstruisanje proizvoda
4. Izbor materijala
5. Izrada prototipa proizvoda
IV Faza: Formiranje kolekcije proizvoda
V Fza:
Izrada tehnike i druge dokumentacije
VI Faza: Izrada probne serije
VII Faza: Testiranje proizvoda
VIII Faza: Analiza i ocjenjivanje proizvoda
IX Faza: Uvoenje proizvoda u proizvodnju
X Faza:
Uvoenje proizvoda na trite
XI Faza: Usavravanje i razvoj proizvoda
XII Faza: Intervencije radi odravanja ivota proizvoda

26

2. CILJ I SADRAJ PROCESA KONSTRUISANJA

Konstruisanje tehnikih sistema, tokom niza godina razvilo se iz procesa izrade u
zasebnu i zaokruenu cjelinu. Razvoj nauke a naroito tehnologije postavljao je zadatke
koje su mogli da rjeevaju samo ljudi sa vie znanja i iskustva. Tako se izdvajaju najprije
pojedinci, a zatim timovi sa zadatkom da osmiljavaju nove proizvode i nadziru realizaciju.
Konstruisanje postaje izdvojena cjelina a veza sa proizvodnjom i eksploatacijom
novostvorenog proizvoda ini projekat u kojem je dat prikaz naina rada, strukture i oblika
dijelova, izrade, rukovanja, odravanja i dr. Etape u razvoju i koritenju proizvoda od ideje
do recirklae (unitenja) date su na donjoj slici .

I
D
E
J
A

KONSTRUISANJE

PROIZVODNJA

EKSPLOATACIJA

R
E
C
I
R
K
L
A
C
I
J
A

RAZVOJ PROIZVODA
TRITE

Etape u razvoju i koritenju proizvoda od ideje do recirklae (unitenja)

Konstruisanje mainskih sistema i komponenata danas predstavlja kompleksan proces.
Odvija se primjenom odgovarajue metodike definisane redoslijedom i strukturom
operacija. Operacije se izvode na osnovu definisanih tokova informacija (znanja i
podataka), na osnovu donesenih odluka i sl. Na izuavanju tih procesa zasnovana je nova
disciplina TEORIJA KONSTRUISANJA.
Proces konstruisanja poinje idejom da se stvori novi proizvod a zavrava ispitnim
prototipom. Rezultat procesa konstruisanja je projekat u ijem je sastavu prikaz strukture
konstruisanog objekta (crtei dijelova i sklopova), analize, prorauni i upustva za izradu i
eksploataciju. Odvija se u nekoliko faza od kojih je prva koncipiranje idejnog rjeenja,
druga dimenzionisanje i oblikovanje dijelova i sklopova, zatim analiza i provjera dijelova,
sklopova i konstrukcija u cjelini i na kraju slijedi konstrukciona razrada. Faze u procesu
konstruisanja date su na slici 2.1.

27

Definicija problema

1.

KONCIPIRANJE IDEJNOG RIJEENJA

2.

DIMENZIONISANJE I OBLIKOVANJE

3.

ANALIZA STANJA DIJELOVA I SKLOPOVA

4.

KONSTRUKCIONA RAZRADA

Modificirati
ogranienja
problema

NE
Da li je skup
kriterija
zadovoljen ?

DA

Slika 2. 1 Faze u procesu konstruisanja

U fazi koncipiranja idejnog rjeenja razrjeavaju se osnovni principi rada budue
konstrukcije. Polazna osnova je opta funkcija za ije je izvravanje mainska konstrukcija
i namijenjena. Polazei od ogranienja definisanih projektnim zadatkom odnosno listom
zahtjeva, optimizira se princip izvravanja elementarnih, parcijalnih i opte funkcije s
konanim ciljem da se doe do optimalnog principijelnog rjeenja.
Drugu fazu, dimenzionisanje i oblikovanje, ini konkretizacija oblika i dimenzija
dijelova i sklopova zamiljenih u prvoj fazi. Bira se materijal, nain izrade dijelova i na
bazi prorauna odreuju se polazne dimenzije odnosno parametri za definisanje oblika
dijelova. Rezultat ove faze je prva verzija sklopnog crtea, koji se u nastavku procesa
konstruisanja koriguje, mijenja i dopunjuje.
U treoj fazi, analiza stanja dijelova i sklopova, se kada je konstrukciono rjeenje
definisano, pristupa provjeri svih aspekata ispravnog izvravanja funkcije. Analiziraju se
uslovi rada, sigurnosti, pouzdanosti, kapaciteta, vibracija, buke, geometrijskih
karakteristika dijelova i sklopova, uslovi odravanja, izrade i montae, itd. Ove analize
treba da opravdavaju dato konstrukciono rjeenje i ukau na znaajne elemente vane za
izradu, a naroito za eksploataciju. U ovoj fazi verifikuje se predloeno rjeenje.
U okviru etvrte faze, konstrukciona razrada, vri se izrada crtea dijelova, kao to
je dato na slici 2.1. ili u okviru tree faze kao to je obuhvaeno prikazom na slici 2.2. Radi
ilustracije ukupnog stanja u procesu konstruisanja, slika 2.2., dat je skraeni prikaz
sadraja i odvijanja procesa. Nakon prve faze dobija se koncepciono rjeenje koje je
rezultat koncipiranja ili kako se jo naziva, projektovanja, to podrazumijeva definisanje
strukture mainskog sistema, vrste komponenata i dijelova, njihov raspored i veze.
Optimiziranje koncepcionog rjeenja odnosno principa rada, produava se do zavretka
projekta. Izrada projekta a zatim glavnog projekta je konstruisanje u uem smislu rijei i
podrazumijeva optimiziranje konstrukcije.

28

PRIKUPLJANJE PODATAKA I RAZJANJAVANJE

PRIPREMA
ELEMENATA

ZADATAK

KONCEPCIJA RJEENJA
PREDPROJEKAT:

- Optimiziranje mjera, oblika, meusobnih veza i oslanjanja

dijelova na bazi prorauna
- Izbor materijala i koncipiranje sklopnog crtea

OPTIMIZIRANJE PRINCIPA RADA RJEENJA

- Formiranje strukture funkcija tehnikog procesa

- Formiranje principskih (koncepcijskih) rjeenja
- Izbor optimalne varijante

KONCIPIRANJE
RJEENJA

LISTA ZAHTJEVA

PROJEKAT:
- Detaljna razrada usvojenog rjeenja sa zavrnim proraunima
izdrljivosti i pouzdanosti te definitivno oblikovanje dijelova
- Izrada crtea dijelova, upustava za montau, rukovanje i
odravanje
- Analiza rezultata ispitivanja prototipa i potrebne izmjene nekih
detalja projekta

OPTIMIZIRANJE KONSTRUKCIJE
KONSTRUISANJE U UEM SMISLU

OPTIMALNA VARIJANTA

GLAVNI PROJEKAT

IZVOENJE
Slika 2. 2 Skraeni prikaz sadraja procesa konstruisanja

29

2.1 VRSTE KONSTRUKCIJA

Vrste konstrukcija se definiu prema sadraju procesa konstruisanja. Pri razvoju
konstrukcionih rjeenja neke faze mogu biti izostavljene, a proces konstruisanja skraen.
Tako konstrukcije mogu biti: ponovljene, sa vrstim principom, prilagoene, varijantne i
nove.
Ponovljene konstrukcije, bez ikakvih izmjena, izrauju se u novoj seriji. Iskljuene
su sve faze procesa konstruisanja osim manjih izmjena u tehnikoj dokumentaciji.
Konstrukcije s vrstim principom izvode se uvijek sa istom koncepcijom odnosno sa
istim principom rada, a pri usavravanju mijenjaju se samo mjere i drugi slini parametri
koji ne dovode u pitanje princip rada. Prilagoena konstrukcija dobija se
prilagoavanjem poznatih principskih rjeenja novom zadatku koji treba da izvrava. Faza
koncipiranja izvodi se samo djelimino, a dimenzionisanje, oblikovanje i provjere u
potpunosti. Varijante konstrukcije imaju isti princip, a varira se veliina i razmjetaj
pojedinih komponenti unutar granica sistema. Na istom principu razvija se familija rjeenja
sa razliitim karakteristikama. Nova konstrukcija podrazumijeva nov princip rada za
promijenjene kao i za postojee zadatke. Za konstrukciju se kae da je nova ako se ukupna
(opta) funkcija ostvaruje novim razmjetajem poznatih ili novih komponenata odnosno
dijelova.
Prema nekim procjenama neto vie od polovine lansiranih konstrukcija spada u grupu
prilagoenih, neto vie od etvrtine su nove, a ostale su varijantne. To ukazuje da je broj
novih konstrukcionih rjeenja u svijetu relativno veliki, ali da u svakom sluaju nisu
potrebne sve faze odnosno da se proces konstruisanja moe skratiti. Skraenje moe imati
pozitivne i negativne efekte to je stvar ispravne procjene kakav princip odabrati. Na slici
2.3. dat je prikaz zastupljenosti pojedinih faza u procesu konstruisanja.
FAZE KONSTR.
KONCIPIRANJE

OBLIKOVANJE I
DIMENZIONISANJE

RAZRADA I
ANALIZA
KONSTRUKCIJE

PONOVLJIVA
KONSTRUKCIJA

KONSTRUKCIJA S
VRSTIM
PRINCIPOM

- +

PRILAGOENA
KONSTRUKCIJA

- +

VARIJANTNE
KONSTRUKCIJE

- +

NOVE
KONSTRUKCIJE

KONSTRUKCIJA

Slika 2. 3 Zastupljenost faza u procesu konstruisanja

Konstruisanje koje se zasniva na izmjenama i korekcijama poznatih rjeenja je
operativno konstruisanje. Razvojno konstruisanje podrazumijeva stvaranje novih idejnih
rjeenja i razvijanje ispitivanja i provjere svih elemenata i detalja do uhodavanja
proizvodnje i konstrukcije.

30

2.2 ZAHTJEVI I OGRANIENJA PRI KONSTRUISANJU

Konstruisanju prethode iroka istraivanja svih elemenata vezanih za trite, izradu i
eksploataciju budueg proizvoda. Osim toga prikupljanje podataka se vri i iz literature,
sa postojeih konstrukcionih rijeenja, iz rezultata raznih eksperimenata ispitivanja i dr.
Saznanja koja se tom prilikom prikupe omoguavaju da se definiu zadaci, zahtjevi i
ogranienja kako za objekat koji se konstruie tako i za konstruktore. Lista zahtjeva je
tehniki dokument u kome se definie projektni zadatak, propisuju sva ogranienja,
zahtjevi i drugi uslovi koje konstruktor treba da zadovolji. Neki od elemenata liste zahtjeva
su funkcija sistema, tehnoloka svojstva, ekonomska ogranienja i dr.
FUNKCIJA koju treba da izvrava budue konstrukciono rijeenje definie se na osnovu
izuavanja potreba trita, potreba za rjeavanjem odreenog tehnikog problema,
izuenih postojeih konstrukcija za istu svrhu i dr. Funkcija se u listi zahtjeva definie
opisno, uz potrebne skice, dimenzije vezane za radni prostor, materijal koji se prerauje,
energiju koja se koristi i dr. Koliko e detaljno ovi podaci biti dati zavisi od raspoloivih
podataka i jasnoe stava u pogledu definisanja zadataka prije poetka razvoja konstrukcije.
Neophodno je jasno definisati ulazne i izlazne materijale, energije, informacije (podatke)
po vrstama, karakteristikama, dimenzijama i sl.
RADNA SVOJSTVA maine odnosno objekta koji se konstruie definiu se prema
potrebnom odn. eljenom kvalitetu izvravanja funkcije, nainu rukovanja, odravanja,
potrebnoj sigurnosti i pouzdanosti u radu, radnom vijeku i dr. Kvalitet izvravanja
funkcije, zavisno od vrste funkcije koja se u sistemu odvija, definie se prema razliitim
parametrima kao to su brzina izvravanja funkcije, preciznost, kapacitet i dr. Od ovih
osobina u najveoj mjeri zavisi konkurentnost proizvoda na tritu, obim plasmana i
vrijeme odravanja na tritu. Stoga njihova efikasnija postizanja su od velikog znaaja.
ERGONOMSKA SVOJSTVA od velikog su znaaja posebno ako ovjek rukuje
mainom u dugim vremenskim intervalima. Odnos maine i ovjeka treba da je definisan
tako da to manje zamara, da onemogui povrede, da sprijei pogreno rukovanje i tome sl.
Rukovaoca treba to vie osloboditi i vei dio upravljakih f-ja automatizovati, ukoliko to
ne naruava druga ogranienja kao to su sloenost, cijena ili mogunost tehnike
realizacije.
SPOLJNI IZGLED za mnoge maine i opremu nije od znaaja. Ipak u borbi za trite i
kod ovih objekata poklanja se sve vea panja izgledu. Ciljeve koje u tom smislu treba
ostvariti, postavljaju se takoer u listi zahtjeva.
TEHNOLOKA SVOJSTVA budueg proizvoda od velikog su znaaja prvenstveno za
proizvoaa. Dijelovi treba da su tehnologini tj. da se mogu izraditi uz to manje napora,
za to krae vrijeme i uz to manju upotrebu specijalne opreme. Predvidjeti u prvom redu
one tehnologije kojima proizvoa raspolae. Primjenjene tehnologije treba da su i
ekonomski opravdane i da omogue zadovoljavanje i drugih ogranienja. Sve ovo
ukazuje na tijesnu vezu tehnologije i konstrukcije. U fazi definisanja zadatka tj. izrade liste
zahtjeva tehnoploka ogranienja treba da budu naelno postavljena a u toku
konstruisanja vrlo je poeljna stalna komunikacija sa tehnologijom, u suprotnom ako
komunikacija izostane javljaju se nesporazumi na relaciji konstukcija-tehnologija.
EKONOMSKA OGRANIENJA prisutna su u svakoj operaciji, zahtjevu, karakteristici.
U cjelini uzev cilj je dobiti proizvod sa to niim trokovima proizvodnje kako bi pozitivna
razlika izmeu cijene na ttritu i trokova bila to vea. Izbor materijala, tehnologija,
sloenosti konstrukcije itd. Mora da bude usmjerena u smislu poveanja ove razlike to

31

omoguuje snienje cijene i poveanje konkurentnosti na tritu. Korienje standardnih i

unificiranih elemenata jedan je od naina za postizanje ovog cilja.
USLOVI ISPORUKE , TRANSPORTA, MONTAE itd.
nemaju kod svake
konstrukcije isti znaaj, meutim tamo gdje im je vanost velika nemogu se i ne smiju se
zanemariti. Konstrukcije velikih gabarita i masa treba predvidjeti u vie cjelina radi
olakanja ili ak omoguavanja transporta. Veliine treba da su usklaene sa ogranienjima
gabarita tereta na putevima, eljeznikim tunelima, nosivou kranova idr. Mogunost
prolaza kroz razne otvore staze i kod manjih gabarita mogu biti ograniavajui faktori.
SKLAPANJE I RASKLAPANJE vrlo su znajni kod onih konstrukcija koje zahtjevaju
este intervencije u toku eksploatacije. Zamjena dijelova kod automobila, aviona, aparata
za domainstvo i dr. mora biti jednostavna. Pristup dijelovima mora biti maksimalno
omoguen, pogotovu onim koje treba povremeno mjenjati. Konstruktor mora sebe zamisliti
u ulozi odravaoca ili korisnika.

32

2.3 KONCIPIRANJE IDEJNOG RJEENJA

2.3.1

Opti pogled

Koncipiranje idejnog rjeenja budue mainske konstrukcije podrazumijeva

utvrivanje globalnog razmjetaja dijelova i komponenti radi ostvarivanja zadate funkcije.
Razrauju se principske eme, pri emu se dijelovi i komponente prikazuju uproteno
dogovorenim znacima ili jednodimenzionalno (linijama). Ova faza zahtijeva dosta znanja o
izvravanju funkcije mainskog sistema i o izvriocima funkcija nieg nivoa
(komponenata), pa je to najee posao inenjera usko specializovanih za pojedine oblasti
mainstva. Oni u svojoj svijesti projiciraju osnovnu zamisao odnosno osnovnu ideju
maine te se ova faza konstruisanja, osim koncipiranja, naziva i projektovanje. Npr. za
koncipiranje idejnog rjeenja projektovanja vozila najpozvaniji su inenjeri za motorna
vozila, transportnih, dizalinih i slinih maina inenjeri za mehanizaciju, sistema za
automatiku inenjeri automatike, itd.
Kako od ideje odnosno od opisa funkcije doi do idejnog rjeenja, pitanje je koje se
rjeava tokom niza godina unazad. Zadnjih nekoliko decenija ovi pokuaji su usmjereni u
smislu iznalaenja postupka koji bi omoguio da se slijedei odreenu metodiku, ideja
postepeno transformie u strukturu tj. u skup funkcionalno povezanih dijelova i
komponenti. U tom smislu razvijen je niz postupaka. Zajedniko za sve je na neki nain
doi do skupa moguih rjeenja iz kojeg treba odabrati optimalno. Pristup u pronalaenju
rjeenja je uglavnom heuristiki jer sve metode ine postupci za istraivanje novih, do tada
nepoznatih principa. Njihov razvoj odvijao se tako to su jedni postupci uticali na stvaranje
drugih i teko je povui granicu izmeu njih. Svoje pristupe i obiljeja dali su Zwickye,
Males, Hansen, Mller, Frazer, Jones, Metra, Radenecker, Roth, Koller, Hubka i dr. U
daljem tekstu bie dat sintetizovani pristup zasnovan na idejama istraivaa navedenih pri
kraju spiska, naroito Hubke.
U metodama za traenje rjeenja u osnovi je asimilirano nekoliko osnovnih principa
koji obezbjeuju potreban kvantum znanja odnosno saznanja za transformaciju ideje u
konstrukciono rjeenje. Neki od tih principa su:

analiza prirodnih sistema (npr. biolokih),

analiza poznatih tehniih sistema,
analogija i teorija slinosti,
intuicija,
metodika pronalaenja novih ideja, itd.

Analizom prirodnih sistema dolo se do niza oblika, sada uobiajenih u primjeni,

kao to su oblici u vidu saa, koljki, aerodinamiki i sl. Dalja istraivanja strukture
organizama i zbivanja u njima su izvor novih moguih tehnikih rjeenja. Prirodni procesi
inspiriu matu konstruktora a biomehanika na naunoj osnovi istrauje vezu izmeu
biolokih i tehnikih sistema.
Analiza poznatih tehnikih sistema je princip sticanja znanja i dolaenja do rjeenja,
koji u razvoju mainskih konstrukcija zauzima znaajno mjesto. Tehnika rjeenja za
analizu mogu biti: proizvodi sa trita, stariji proizvodi vlastitog preduzea, slini
proizvodi ili komponente iz drugih oblasti primjene i sl. Cilj ovih analiza moe biti dvojak.
Novim konstrukcionim rjeenjem nadmaiti nivo do sada izvedenih konstrukcija ili
kopirati odreene principe i rjeenja. Analiza izvedenih konstrukcija ponekad dostie takav
nivo da se u konstrukcionom birou proizvod rasklapa, snimaju detalji i rade crtei. Ova
krajnost moe dovesti do spornih situacija izmeu proizvoaa oko autorstva na odreeno
33

konstrukciono rjeenje i do drugih problema. Iako je izuavanje postojeih rjeenja

neophodna prethodnica razvoju sopstvenog, ipak ovaj pristup dovodi i do nekih negativnih
posljedica. Mata konstruktora ostaje vezana za prouene principe te i novo rjeenje trai u
tim okvirima. Pojava novih rjeenja, naroito novih principa u ovakvom pristupu, malo je
vjerovatna. Tek iteracijama iz generacije u generaciju proizvoda, od proizvoaa do
proizvoaa, mogu se pojaviti vidljivi pomaci u tom smislu.
Na osovu analogije izmeu razliitih oblasti tehnike, mnogi principi i rjeenja
preuzeti su iz drugih grana. Tako npr. razvoj elektronike snano je uticao na razvoj nekih
oblasti mainske tehnike, prorauna pouzdanosti, usavravanja automatike i regulacionih
sistema. Uz analogiju, u ovu svrhu koristi se i teorija slinosti. Preuzimaju se principi
izvravanja slinih funkcija iz tehnikih sistema sa drugaijom namjenom ili se itav
sistem prilagoava izvravanju drugaije funkcije. Primjenom teorije slinosti razvijaju se
redovi (familije) konstrukcionih rjeenja sa razliitim numerikim vrijednostima radnih
karaktera. Ponaanje konstrukcije malih gabarita preslikava se na velike i obrnuto.
Zahvaljujui teoriji slinosti, veliina sistema ne predstavlja prepreku da saznanja utvrena
na jednoj razmjeri dobiju opti znaaj.
Intuicija u kombinaciji sa naprijed iznesenim analizama postojeih rjeenja i
prirodnih sistema, uz koritenje analogije i slinosti, u dugom vremenskom razdoblju bila
je jedini izvor kvalitetno novih principskih rjeenja. Intuicija kao saznanje koje je
neposredno dolo u svijest, a da ne moe biti objanjeno, moe se pojaviti samo kod
nadarenih i iskusnih konstruktora. Ova osobina iako je vrlo poeljna kod pojedinaca i
koja moe dovesti do velikih prodora u traenju novih rjeenja, ima znaajne nedostatke.
Obino prava ideja ne dolazi u pravo vrijeme. Fabrika se ne moe oslanjati samo na
intuiciju svojih konstruktora. Zato se ova poeljna osobina mora kombinovati sa drugim,
naroito sa metodikim pronalaenjem rjeenja. S tim u vezi razvijane su i posebne
intuitivne metode iji je cilj da podstaknu intuiciju u pravo vrijeme i na pravom zadatku.
Metodika pronalaenja principskog rjeenja (koncipiranja) je skup postupaka
dolaenja do rjeenja korak po korak. Cilj tih postupaka je formiranje tehnologije za
dolaenje do rjeenja koja nee biti zavisna od intuicije i nadarenosti pojedinca, iako je to
vrlo poeljno i korisno. Industrija ne smije biti zavisna od dogaaja koji se ne mogu
planirati. Druga komponenta metodikog pristupa je pomjeranje procesa razmiljanja pri
koncipiranju u sveru apstraktnog. Umjesto da se odmah razmilja o rjeenjima, sistem se
definie apstraktnim strukturama funkcija koje treba da dovedu do rjeenja koja ne moraju
biti slina postojeim. Bjeanje od postojeih rjeenja ne odnosi se na cjelokupan proces
konstruisanja. To bi znailo zanemariti dotadanja i tua iskustva. Nakon stvaranja
koncepcije, postojea rjeenja i iskustva iz eksploatacije su najvaniji izvor znanja i
podataka za dalji razvoj konstrukcije.
Apstraktno razmiljanje znai razvoj strukture bez konkretnog rjeenja kako e se ona
realizovati. To omoguava veu optost i irinu pristupa. Konstruktor ne slijedi prvo
prihvatljivo rjeenje do kojeg doe. Trai se najprije skup svih mogunosti, a zatim odabira
najpogodnija. Postupak se odvija kroz nekoliko koraka. Prvi obuhvata izradu apstraktne
strukture funkcija, zatim, drugi, formiranje matrice izvrilaca funkcija, trei formiranje
varijanti rjeenja i na kraju etvrti se odnosi na izbor optimalne koncepcione varijante.

34

2.3.2

Struktura funkcija mainskog sistema

U teoriji mainskih sistema smatra se da se sistem sastoji od organa koji izvravaju

odreenu funkciju. U apstraktnom predstavljanju sistem moe biti predstavljen strukturom
funkcija u kojoj su definisane vrste funkcija i njihova meusobna veza. Polazi se od opte
funkcije koju sistem treba da izvri, ova se funkcija ralanjuje na parcijalne, a parcijalne
na elementarne. Veze se ostvaruju uzajamno i hijerarhijski.
Opta funkcija je apstraktno opisana zavisnost izmeu ulaznih i izlaznih veliina
sistema odnosno opis eljenog procesa u sistemu. U listi zahtjeva daje se kratak opis ta
treba budua maina (sistem) da radi. U okviru ove strukture potrebno je doi do odgovora
na pitanje kako treba da radi. Kao i maine, tako i njihove opte funkcije, mogu biti
razliite. Mogu se svrstati u sljedee tri grupe:
Funkcije radnih mainskih sistema u kojima se prerauje materijal (mlinovi,
mjealice i sl.), vri obrada materijala (alatne maine, drvopreraivake i sl.),
transportuje materijal (vozila, dizalice, itd).
Funkcije energetskih mainskih sistema (motori, generatori, turbine, pumpe,
ventilatori, kompresori i sl.).
Funkcije namjenskih mainskih sistema tj. one funkcije koje se ne mogu svrstati ni
u jednu u prethodne dvije grupe. Tu u prvom redu spadaju funkcije mainskih
sistema u vojnoj tehnici ali i druge.
Optu funkciju, kao nepoznatu strukturu, pogodno je predstaviti crnom kutijom (slika
2.4). U kutiji je nepoznati tehniki proces koji se odvija na osnovu ulaznih materijala,
energije i podataka. Rezultat procesa su obraeni (preraeni) materijal, energija i podaci.
Svi ulazi i izlazi ne moraju postojati, a moe ih biti i vie vrsta.
ULAZNI
MATERIJAL

OPTA FUNKCIJA

IZLAZNI
MATERIJAL

ENERGIJA

MAINSKOG SISTEMA

ENERGIJA

PODACI

(CRNA KUTIJA)

PODACI

Slika 2. 4 Opta funkcija mainskog sistema

Materijal moe biti sirovina, poluproizvod, mainski dio, tenost, granulat, praina, gas i
dr. U mainskim sistemima materijali se mijenjaju: mjeaju, odvajaju, boje, transportuju,
pakuju ili prelaze u neko drugo stanje. Radni materijali se prerauju da bi se dobili
polufabrikati ili gotovi proizvodi. U grupu proizvodnih materijala spadaju metalni
matrijali, keramiki, kompozitni i dr. Osim proizvodnih, mainski sistemi koriste i
pogonske materijale kao to su razne vrste goriva, maziva i sl.
Energija moe biti za pogon mainskog sistema (radni MS) ili se pretvara iz jednog u drugi
(energetski MS). Koriste se sve vrste energije: mehanika, toplotna, elektrina, magnetna,
optika, akustina, hemijska, atomska. Sila, moment i snaga takoe se svrtavaju u ovom
sluaju u energiju jer se mogu ostvariti samo koritenjem energije.

35

Signali (podaci) su u prvom redu upravljake veliine ili informacije o procesu koji se
odvija u sistemu. Detektuju se mjerenjem odnosno utvrivanjem poloaja, brzina, sila,
temperature ili neke druge fizike veliine, a zatim se uporeuju, sabiraju, povezuju,
registruju i sl. Dobijene informacije omoguavaju donoenje odluka za upravljanje
sistemom. Signali se prenose u vidu neke vrste energije koja je obino mala. Stoga je
ponekad teko razlikovati ovu energiju od osnovnog toka energije.
Parcijalne funkcije u ukupnoj strukturi funkcija ine prvi nii hijerarhijski nivo ispod
opte funkcije. Izvravanjem parcijalnih funkcija obezbjeuje se izvravanje opte
funkcije. Izvravaju ih podsistemi ili komponente u mainskom sistemu. U apstraktnom
smislu opta funkcija moe biti razliito ralanjena u parcijalne. Svaka parcijalna funkcija
predstavlja neku radnju koju treba izvriti ukljuujui i komande, kontrolu, detekcije i sl.
Radi ilustracije na slici 2.5 dat je primjer presovanja metalnog praha pri izradi dijelova od
sinterovanog metala.
PRAH
ELEKTRINA
ENERGIJA

DOVOENJE
PRAHA

PRESOVANJE

PRESOVANJE
PRAHA

IZBACIVANJE
KOMADA IZ
KALUPA

PRESOVANI
KOMADI

KONTROLA

ODLAGANJE
KOMADA

KOREKCIJA
REIMA

Slika 2. 5 Parcijalne funkcije za presovanje metalnog praha

Pripremljeni mljeveni metalni prah treba dopremiti u kalup za presovanje, a zatim
izvriti presovanje, izbaciti otpresak iz kalupa i prekontrolisati kvalitet. Dobre komade
treba odloiti, a loe vratiti u metalni prah. Na osnovu kontrole kvaliteta donosi se odluka
da li se proces nastavlja sa istim reimom (silom, hodom presovanja i sl.) ili se neki od
ovih uslova koriguje. Sve su to parcijalne funkcije koje u odgovarajuoj meusobnoj vezi
obezbjeuju izvravanje opte funkcije. Meusobni odnos, povezivanje i broj funkcija za
isti tehniki proces u sistemu moe biti razliit. Stoga se struktura parcijalnih funkcija
najee daje u varijantama. Za sloenije sisteme snabdjevene podsistemima za
automatsko upravljanje, izvravanje komandi i dr., izrada strukturnih dijagrama, analiza
ulaza i odziva na poremeaje obuhvata se posebnom disciplinom automatsko upravljanje
mainskim sistemima.

36

Utvrena struktura parcijalnih funkcija podvrgava se daljoj analizi u smislu

razvrstavanja prema nainu izvravanja. Prvu grupu ine one parcijalne funkcije koje treba
da se izvre pomou mainskog sistema kojim se konstruie. U drugu grupu svrstavaju se
one funkcije koje izvravaju maine i ureaji koji rade u sprezi sa ovom koja se konstruie.
Na kraju se izdvajaju funkcije koje izvrava posluilac maine u procesu upravljanja
njenim radom, kontrole ili posluivanja. Preraspodjelom funkcija izmeu prve i tree grupe
dobija se vii ili nii stepen automatizovanosti u radu. U navedenom primjeru na slici 2.5,
alatom za presovanje potrebno je ostvariti funkciju izbacivanja komada iz kalupa dok se
dovoenje metalnog praha moe izvesti u sklopu ovog alata ili pomou posebnog dozatora.
Samo presovanje izvrava se pomou prese tj. maine koja nije u sastavu alata za
presovanje. Ako se kontrola, odlaganje komada i korekcija reima prepuste operateru, to
je uobiajeno kod ovakvih tehnikih procesa, stepen automatizovanosti ostaje relativno
nizak. Automatizacija izvravanja nekih od ovih funkcija moe znaajno da povea
sloenost sistema, a time uvea cijenu, odravanje i dr. Stoga je razvrstavanje funkcija u
prvu ili treu grupu od velikog znaaja za mnoge karakteristike budue mainske
konstrukcije.
Elementarne funkcije izvravaju se u okviru parcijlnih, tj. predstavljaju sljedei
hijerarhijski nivo u funkcionisanju mainskog sistema. Svaka od parcijalnih funkcija
ostvaruju se izvravanjem elementarnih funkcija. U okviru razrade strukture funkcija dalje
slijedi ralanjivanje parcijalne funkcije na elementarne. Jedna od moguih struktura
parcijalne funkcije za istiskivanje komada iz kalupa, u navedenom primjeru, moe biti ona
data na slici 2.6.
1
RADNI HOD

POVEANJE
SILE
5
OSTVARIVANJE
SILE

POVRATNI HOD

VOENJE

6
OBEZBJEENJE
KRAJNJIH
POLOAJA

Slika 2. 6 Jedna mogua varijanta strukture parcijalne funkcije za istiskivanje

presovanog komada iz kalupa
Broj moguih kombinacija odnosno struktura elementarnih funkcija je znatno vei od
broja varijanti strukture parcijalnih funkcija. Svaka parcijalna funkcija moe se ostvariti
izvravanjem veeg ili manjeg broja elementarnih funkcija. One mogu biti razliito
kombinovane i povezane u odgovarajue strukture. Najpogodniji pristup pri formiranju
strukture elementarnih funkcija je ako se svaka od funkcija moe izvriti pomou jednog
mainskog elementa. Meutim, to je znatno lake izvesti u elektronici. Svaku od funkcija
izvrava otpornik, namotaj, kondenzator i sl. dok u mainstvu to nije sluaj. Mainski
elementi izvravaju samo dio od ukupnog broja potrebnih elementarnih funkcija. Osim
toga jedan mainski dio ili sklop moe izvravati i vie funkcija istovremeno ili obrnuto.
Za izvravanje jedne funkcije potrebno je vie dijelova. To uveava potrebu da se pri
formiranju strukture funkcija jo vie ue u sfere apstrakcije, a da se analiza naina
izvravanja ostavi za kasnija razmiljanja. U ovoj fazi treba razmiljati samo o tome ta
treba uraditi da bi se ostvarila funkcija vieg nivoa, a ne i kako da se to izvede.

37

2.4 IZVRIOCI ELEMENTARNIH FUNKCIJA

Polazei od definicije mainskog elementa da izvrava elementarnu funkciju u
mainskom sistemu, slijedi da se svaki mainski sistem moe formirati kombinovanjem
mainskih elemenata. Naalost, ovakva konstatacija ne vai u potpunosti. Pomou
mainskih elemenata mogu se izvriti samo neke elementarne funkcije. Za ostale, u
svakom konkretnom sluaju treba pronalaziti naine izvravanja. Osim toga izvravanje
skoro svake od elementarnih funkcija moe se ostvariti pomou razliitih izvrilaca. Sve to
namee potrebu za sistematskom analizom naina izvravanja elementarnih funkcija u
usvojenoj strukturi funkcija mainskog sistema. Mainski elementi su uglavnom
standardizovani dijelovi i sklopovi, ispitani i provjereni u razliitim uslovima
eksploatacije, sa razvijenim postupcima prorauna, od uobiajenih su materijala, odreenih
dimenzija i oblika. Mnoge od njih serijski izrauju specijalizovani proizvoai prema
standardizovanim dimenzijama i karakteristikama. Korisniku preostaje da iz familije
standardnih elemenata odabere onaj koji zadovoljava date uslove i ogranienja. Upotreba
standardnih mainskih elemenata za izvravanje elementarnih funkcija obezbjeuje niz
prednosti poev od ekonomskih, preko funkcionalnih, sigurnosti i pouzdanosti, stepena
usavrenosti itd. To je razlog to se ine stalni pokuaji u smislu proirenja broja mainskih
elemenata. Opti mainski elementi izrauju se u velikim serijama za trite. Prema
principu rada i primjeni za izvravanje elementarnih funkcija, mogu se razvrstati u sljedee
grupe:
1.

Opti mainski elementi sa mehanikim principom rada:

elementi za vezu razdvojivu i nerazdvojivu,
elementi za akumulaciju energije (sve vrste opruga),
elementi za prenos snage (zupasti, frikcioni, remeni parovi i lanani parovi,
navojni prenosnici, mehanizmi sa ekscentrima i zavojnim ljebovima sa
klizaem),
elementi obrtnih kretanja (vratila i osovine, leaji, spojnice),
konice,
postolja, kuice, stubovi i sl.,
elementi za podmazivanje,
cijevi, sudovi, ventili, zatvarai i
elementi za kontrolu i upravljanje.

2.

Opti mainski elementi sa drugim principima dejstva:

pneumatske komponente MS: klipni mehanizam sa pneumatskim dejstvom,
razvodnici, ventili i dr.,
hidraulike komponente MS: klipni mehanizmi, razvodnici, prikljuci, ventili,
spojnice, savitljive cijevi, pumpe, hidromotori i dr.,
elektrine komponente: elektromotori, sklopke, prekidai, releji i sl. I
elektronske komponente: elektronska kola, procesori i dr.

3.

Posebni mainski elemeneti koji se ugrauju samo u nekim mainama:

klipni mehanizmi: klip, klipnjaa, ventil, itd.,
izolacioni elementi od: toplote, elektrinog napona, vibracija, buke i dr.,
elementi za kontrolu i regulaciju i
elementi za oslanjanje maina.
38

S obzirom da dijelovi i sklopovi koji se koriste na vie maina, poznati kao mainski
elementi, ne pokrivaju sve mogue elementarne funkcije, postoji potreba da se obrazuje
princip za formiranje izvrilaca funkcija. Primjenom ovih principa mogu se za svaku
elementarnu funkciju iznalaziti rjeenja za izvravanje, tj. obrazovati izvrioci.
Obrazovanje izvrilaca sastoji se u odreivanju pricipa izvravanja, odreivanju inicijalnih
fizikih veliina za izvravanje, a zatim slijedi ematski prikaz principa i utvrivanje veze
izmeu ulaznih (inicijalnih) i izlaznih fizikih veliina. Skup ovako formiranih izvrilaca
ini katalog izvrilaca elementarnih funkcija. Ona rjeenja iz kataloga koja postanu
uobiajena u primjeni, su mainski elementi. Primjenom kataloga podruje izvrilaca
elementarnih funkcija koje obezbjeuje mainski element je proireno i na one posebne
principe koji se samo ponekad javljaju. Tako je konstruktoru olakan izlaz iz okvira
poznatih principa izvravanja elementarnih funkcija. Moe se lake doi do atraktivnijih i
neuobiajenih rjeenja, meutim svaki novi princip je neprovjeren. Moe biti tehnoloki
teko ostvariv, nepouzdan u radu, nepogodan za odravanje i sl. Sve provjere i ispitivanja u
vezi s tim, poskupljuju proizvod i produavaju vrijeme dolaenja do rjeenja.
Za svaku elementarnu funkciju, u strukturi funkcija, formira se pregled prihvatljivih
naina izvravanja. Parcijalnu funkciju ini vie elementarnih. Svaka elementarna funkcija
moe da se ostvari pomou vie izvrilaca, a pregled izvrilaca jedne parcijalne funkcije
ini morfoloku matricu (slika 2.7). Ova matrica se popunjava skicama principskih rjeenja
ili gotovih elemenata za izvravanje elementarnih funkcija. Skice i principi izvrilaca
uzimaju se prvenstveno iz kataloga izvrilaca ili se kreiraju neposredno pri obrazovanju
matrice.

Slika 2. 7 Morfoloka matrica izvrilaca elementarnih funkcija u okviru jedne

parcijalne funkcije (matrica se popunjava skicama ili opisom principa izvravanja)

39

2.5 FORMIRANJE VARIJANTNIH RJEENJA

U prethodnom postupku razrade strukture funkcija, traenje principa i sl. provedena je
analiza nakon koje treba da uslijedi sinteza usvojenih principa. Izrada morfoloke matrice
je prvi korak u tom pravcu. Drugi korak sastoji se u ispitivanju mogunosti uklapanja
usvojenih izvrilaca. Ne mogu se prihvatiti nesaglasni principi izvravanja. Ako je usvojen
mehaniki princip, drugi principi: hidrauliki, pneumatski i sl. teko su prihvatljivi.
Uklapanje principskih rjeenja moe biti onemogueno i zbog neodgovarajueg poloaja
osa, zbog neodgovarajueg prostora za smjetaj i sl. Nakon pojedinanog ispitivanja
svakog rjeenja i odbacivanja neprihvatljivih, ostaje skup izvrilaca koji se moe koristiti
za sintezu idejnih rjeenja. Ako je broj prihvatljivih izvrilaca za prvu funkciju a1 , za
drugu a 2 , do poslednje a k , ukupan broj moguih koncepcijskih rjeenja je
Z = a1 a 2 K a k .
Ovako dobijen broj moguih kombinacija sa ponavljanjem je dosta veliki. Ako je na
pimjer a1 = 4 , a 2 = 5 , a3 = 2 , a 4 = 3 , a5 = 3 , a 6 = 5 (primjer na slici 2.7), mnoenjem
se dobija Z = 1800 varijanti. Svakako da broj ovih mogunosti nee biti iskoriten. Ne
mora se kombinovati svaki izvrilac sa svakim, niti je to uvijek izvodljivo. Pri stvaranju
kombinacija dolazi do punog izraaja kreativnost konstruktora. Kombinacije se formiraju
zavisno od karaktera izvrilaca. Jedan izvrilac funkcije moe biti upotrebljen kod vie
varijanti, a neki od njih ne moraju biti koriteni. Na slici 2.7 pokazan je redoslijed u
odabiranju rjeenja iz morfoloke matrice pri stvaranju rjeenja koncepcionih varijanti.
Koliko e ih biti obrazovano zavisi od procjene da li su iscrpljene sve realne mogunosti za
dobijanje neeg novog. Nakon formiranja sklopova ili drugih cjelina za izvravanje
parcijalnih funkcija pristupa se formiranju strukture za izvravanje opte funkcije.
Postupak je isti kao i pri obrazovanju izvrilaca parcijalnih funkcija. Na osnovu skupova
izvrilaca parcijalnih funkcija formira se skup koncepcionih rjeenja za izvravanje opte
funkcije.
2.6 IZBOR OPTIMALNE VARIJANTE
Iz grupe formiranih varijantnih rjeenja potrebno je odabrati optimalno, odnosno
utvrditi koje od rjeenja u najviem stepenu zadovoljava postavljene zahtjeve, kriterijume i
ogranienja. Za donoenje ovakvih odluka razvijeno je vie metoda od kojih je metoda
vrednovanja najprikladnija. Karakterie je subjektivnost u ocjenjivanju ispunjenosti
postavljenih zahtjeva i objektivnost u donoenju odluke. U tom smislu, preporukama VDI
2225 ova metoda je ocijenjena najprihvatljivijom i predloen postupak njene primjene.
Kriterijumi za dvoparametarsko vrednovanje prema VDI 2225 svrstavaju se u dvije
grupe: tehnike i ekonomske. Da bi neki tehniki objekat mogao da bude prihvatljiv,
potrebno je da zadovolji tehnike kriterijume, tj. da je sa tehnikog aspekta pogodan i sa
ekonomskog aspekta da je prihvatljiv za realizaciju tj. da je njegova izrada ekonomski
opravdana. Izbor kriterijuma je znaajan zadatak jer se neposredno odraava na ispravnost
donesene odluke. Osnova za definisanje kriterijuma je lista zahtjeva postavljena pri
utvrivanju projektnog zadatka. Sami kriterijumi za ocjenivanje rjeenja odnose se na
period izrade i eksploatacije. Kao tehniki kriterijumi mogu biti ukljueni parametri
svrstani u sljedee grupe.

Ispravnost i kvalitet izvravanja predviene funkcije, odnosno karakteristike vezane

za eksploataciju. Tu spadaju kapacitet, produktivnost, potronja energije, zatim
40

brzina izvravanja funkcije, tanost i druge karakteristike koje u konkretnim

primjerima mogu biti znaajne.

Sigurnost ili pouzdanost u radu je kriterijum za vrednovanje rjeenja koji kod nekih
sistema moe biti vaan za vie aspekata. Odravanje manje pouzdanih sistema je
sloenije, skuplje ili smanjuje efektivno vrijeme koritenja. Bezbjednost okoline,
ljudi i sredstava u odnosu na rad sistema, takoer je znaajan pri izboru rjeenja. Uz
ovaj mogu se svrstati i ekoloki uticaji na okolinu kao to su zagaivanje prirodne
sredine, visok nivo buke i vibracija i dr.
Odravanje sloenijih sistema je vrlo vaan kriterijum za donoenje odluke o izboru.
U sprezi je sa pouzdanou sistema u radu. Ocjenivanje treba da obuhvati pogodnost
za odravanje kao to je jednostavnost popravki, broj dijelova sa ogranienim
vijekom, vrijeme izmeu intervencija, zadravanje izvan pogona i dr.
Ergonominost je znaajan kriterijum za one maine iji je rad u vezi sa rukovanjem
posluioca. Pogodnosti za rukovanje kao to su prilagoenost maine ovjeku, napor
koji treba uloiti, zamor i sl. treba vrednovati na osnovu kriterijuma iz ove grupe.
Nivo trokova odravanja smatra se jednim od tehnikih kriterijuma s obzirom da je
znaajan za opravdanost eksploatacije kao to je pouzdanost u radu ili kvalitet
izvravanja funkcije. Ocjena po ovom kriterijumu daje se na osnovu obima trokova
pogonske energije, ulja, vode i drugih potronih materijala potrebnih za
eksploataciju. Cijena rezervnih dijelova, popravki, izgubljenog vremena itd. takoer
treba da se obuhvati pri ovom vrednovanju.
Ekonomski kriterijumi vezani su iskljuivo za trokove proizvodnje, tj. za kalkulaciju
vlastitih trokova izrade. Ovi trokovi u tijesnoj su vezi sa tehnologinou i brojem
dijelova. Dijelovi sloenijeg oblika i dijelovi koji zahtijevaju skuplju tehnologiju, stvaraju
vee trokove izrade. Sa tog aspekta najpogodniji su standardni, tipizirani i unificirani
dijelovi. Vee uee ovih dijelova doprinosi snienju ukupnih trokova proizvodnje, a
utie i na tretman rjeenja u odnosu na vei broj tehnikih kriterijuma.

2.6.1 Vrednovanje po tehnikim kriterijumima

Vrednovanje po tehnikim kriterijumima vri se subjektivnim ocjenjivanjem rjeenja.
Ako je za vrednovanje usvojeno n kriterijuma, svako od rjeenja ocjenjuje se po svakom
od njih ocjenama p od 0 do 4 . Najvia ocjena 4 predviena je za idealno odnosno vrlo
dobro rjeenje, za dobro rjeenje 3 , zadovoljavajue 2 , za tek prihvatljivo rjeenje 1 i za
rjeenje koje po datom kriterijumu ne zadovoljava 0 . Svako rjeenje treba da bude
ocijenjeno po svakom od usvojenih kriterijuma. Najpogodnije je da se ocjene svrstaju u
tablici radi preglednosti (vidjeti primjer). Za svako od varijantnih rjeenja utvruje se
prosjena ocjena i uporeuje sa idealnom. Ako su ocjene i -tog varijantnog rjeenja
p1 , p 2 , K , p n po svakom od n kriteriuma i ako je najvia ocjena pmax , tehnika dobrota
tog rjeenja je
n

p + p2 + ... + pn
Xi = 1
.
= j =1
n pmax
n pmax

41

Vrijednosti za X i iznad 0,8 svrstavaju koncepcijsko rjeenje sa tehnikog aspekta u

vrlo dobra, iznad 0,7 u dobra, a ispod 0,6 u nezadovoljavajua. Ovakav nain ocjenjivanja
podrazumijeva da svi kriterijumi imaju isti znaaj za rad konstrukcije. U protivnom je
potrebno uvoenje prioriteta kriterijuma pomou koeficijenata prioriteta kriterijuma k j

( j = 1,2,K, n ) .

Vrijednosti ovih koeficijenata treba da su oko 1 tj. k j = 1 za one

kriterijume iji se znaaj ne mijenja, za kriterijume poveanog znaaja k j > 1 i za

kriterijume smanjenog znaaja k j < 1 . Ukupna ocjena u tom sluaju je

n

Xi =

k
j =1

j =1

pj

p max

2.6.2Vrednovanje po ekonomskim kriterijumima

Vrednovanje po ekonomskim kriterijumima vri se u odnosu na ukupne trokove

proizvodnje. Te trokove ine trokovi izrade (H ) , trokovi razvoja proizvoda, trokovi
uprave, trokovi prodaje i dr. U pojednostavljenom obliku, ukupni trokovi mogu se
izraziti mnoenjem trokova izrade koeficijentom , tj. H . Radi uporeenja potrebno
je definisati trokove izrade idealne varijante. Na osnovu trine cijene proizvoda tog tipa
odreuju se doputeni trokovi izrade H dop . Prema VDI smjernicama, trokovi izrade
idealne varijante su 0,7 H dop . Usvajajui da je uee ostalih trokova u idealnoj varijanti
isto, moe se obuhvatiti takoer koeficijentom . Ekonomska dobrota i -tog varijantnog
rjeenja moe se u tom sluaju izraziti kao
Yi =

0,7 H dop
H

Vrijednosti za Yi dobijene na ovaj nain su uvijek manje od 1. Trokovi izrade (H )

sastoje se od trokova materijala, trokova alata i maina, trokova energije, trokova
neposrednog rada, optih trokova rada i sl. Trokovi materijala odreuju se na bazi
zapremine (mase) materijala i cijene, zatim otpadnog materijala, trokova nabavke, itd.
Trokovi alata i maina za izradu utvruju se na osnovu produktivnosti te opreme i obima
proizvodnje, tj. na osnovu serije proizvoda koji treba da se izrade tom opremom.
Ovakav pristup, koji namee potrebu preciznog izaunavanja svih trokova u fazi kada
mnogi parametri nisu definisani, nije opravdan. Stoga se postupak odreivanja trokova
izrade moe i uprostiti. Za pojedine vrste proizvoda, na osnovu iskustva, tablicama se daje
uee trokova materijala u ukupnim trokovima izrade. Na ove se iznose dodaju ostali
trokovi opet prema preporukama i normama. U sluaju kada je i ovaj pristup
komplikovan, moe se izvriti vee uprotavanje, tako da se ekonomsko vrednovanje izvri
na isti nain kao i tehniko. Pri tome, kriterijumi mogu biti: broj dijelova, sloenost
dijelova, broj stamdardnih dijelova, sloenost montae i sl. Ocjena bi se svela na
subjektivnu procjenu i iskustvo.

42

2.6.3

Ocjena optimalnosti

Ocjena optimalnosti vri se na osnovu tehnike i ekonomske dobrote. Potrebno je da i

jedan i drugi parametar bude u to veem stepenu zadovoljen. Na slici 2.8 grafiki je
prikazano zadovoljenje kriterijuma. Za svako koncepciono rjeenje unosi se taka sa
koordinatama ( X 1 , Y1 ), ( X 2 , Y2 ), K, ( X n , Yn ) . Ono rjeenje za koje je taka blia liniji pod
uglom od 45 ima ujednaenu tehniku i ekonomsku dobrotu. Bolje je ono rjeenje koje
osim to je sa ujednaenom tehnikom i ekonomskom koordinatom, udaljenije od
koordinatnog poetka. Moe se dogoditi da su za dva ili vie koncepciona rjeenja take
bliske jedna drugoj kao to je sluaj sa varijantama 1 i 4 na slici 2.8a. Tada se donoenje
odluke moe odloiti. Nakon razrade, tj. dimenzionisanja i oblikovanja dijelova, bie vie
elemenata da se povea razlika izmeu slinih varijanti. Za dobijanje numerikog
pokazatelja o optimalnosti rjeenja potrebno je utvrditi srednju vrijednost pokazatelja
tehnike i ekonomske dobrote. Pokazatelj optimalnosti w moe se dobiti kao aritmetika
sredina ovih koordinata.

w=

X +Y
.
2

Slika 2. 8 Ocjena optimalnosti prema stepenu tehnike ( X ) i

ekonomske (Y ) dobrote koncepcionog rjeenja

Na slici 2.8b isprekidanim linijama prikazane su jednake veliine pokazatelja

optimalnosti dobijenih na ovaj nain. Druga mogunost za utvrivanje pokazatelja
optimalnosti je postupak hiperbole
w = X Y .

Na slici 2.8b linije sa jednakim pokazateljima optimalnosti su hiperbole. Pri velikim

razlikama tehnike i ekonomske dobrote po aritmetikom uprotavanju moe se dobiti
vea ukupna dobrota nego pri uravnoteenim (ujednaenim) vrijednostima. S obzirom da
ujednaene vrijednosti imaju prednost, postupak hiperbole je pogodniji.

43

3.

OBLIKOVANJE I DIMENZIONISANJE
MAINSKIH KONSTRUKCIJA

DIJELOVA

Utvreno optimalno koncepciono rjeenje je skup funkcionalno povezanih dijelova.

Prikazani su odgovarajuim znacima, ematski. Tani oblici, dimenzije, materijal, kvalitet,
meusobno uklapanje i sl. nisu definisani. U ovoj fazi potrebno je u tom smislu
konstrukciono rjeenje upotpuniti, odgovoriti na mnoga pitanja i donijeti mnoge odluke.
Najvanije se mogu se svrstati u sljedee grupe:
Pitanja u vezi sa nainom izrade (veliina serije, raspoloivi kapaciteti, kooperacija
sa drugim proizvoaima, cijena, vrsta materijala, radni uslovi, odravanje i dr.).
Materijal (pitanja u vezi hemijskog sastava, polufabrikata, termike i mehanike
obrade).
Odreivanje dimenzija dijelova je pitanje koje se u znaajnom stepenu rjeava
konstruktorskim metodama. Ogranien je broj dimenzija koje se mogu analitiki
(numeriki) izraunati, tj. relativno je mali broj dimenzija za koje se mogu napisati
obrasci i jednaine iz kojih se izraunavaju numerike veliine. U mnogim
sluajevima te jednaine nisu egzaktne jer su dobijene tek poslije aproksimacija i
uprotavanja te su potrebne popravke, korekcije i sl. Konstruktor nemoe zaobii
ona pitanja odnosno odreivanje onih dimenzija za koje nisu razraeni teorijski
modeli. Prinuen je da se poslui procjenama, analogijama, eksperimentima i sl.
Raunar ne moe biti od znaajne koristi tamo gdje ne ipostoji matematiki model,
meutim brzim proraunima na osnovu postojeih modela moe se obezbjediti
veliki broj informacija neophodnih za donoenje odluke.
Oblikovanje dijelova u sprezi je sa tehnolokim ogranienjima, naponskim i drugim
stanjima, racionalnou konstrukcije, itd. itav je niz ogranienja koja optimalni
oblik treba da zadovolji i ostvari funkciju na najbolji nain
Kvalitet, tanost, tolerancije, hrapavost i sline karakteristike dijelova iste su
vanosti kao i ostale naprijed navedene. Definiu se u fazi konstrukcije na bazi
prorauna, ispitivanja i procjena.

Osim iskustva, preporuka i ogranienja, znaajnu ulogu u definisanju dijelova, oblika i

dimenzija imaju standardi. Standardni dijelovi svrstani su u familije te konstruktoru ostaje
da odabere odgovarajui iz proizvodnog programa specijalizovanih proizvoaa (leaji,
vijci, navrtke, opruge, spojnice i sl.).
3.1 KRITERIJUMI ZA DIMENZONISANJE DIJELOVA

Dimenzije mainskih dijelova treba da su odabrane tako da mainski dio uspjeno

izvrava funkciju uz ogranienje pri eksploataciji i pri izradi. Vrsta i ponaanje materijala
pri tome ini osnovni skup graninih uslova. Koja e stanja i koja ogranienja biti usvojena
za mjerodavna zavisi od samih dijelova i od procjene konstruktora, a mogu se svrstati u
nekoliko sljedeih grupa:

ogranienja vezana za izvravanje funkcije,

obezbjeenje potrebne vrstoe,
postizanje zadovoljavajue krutosti,
zadovoljavanje zakonskih i ekonomskih ogranienja i dr.

44

U osnovi je neophodno da svi zahtjevi budu zadovoljeni u odreenoj mjeri. S obzirom

da su u svojim postavkama protivrjeni, meusobno usaglaavanje vodi ka optimalnim
veliinama prihvatljivim sa vie aspekata. Npr. za neke dijelove i dimenzije vana je
vrstoa, za druge dijelove i dimenzije krutost, masa ili niska cijena. Kriterijumi odnosno
ogranienja koja se matematiki, primjenom odgovarajuih algoritama, izraunavaju
najee su zasnovani na teorijski razjanjenim procesima i stanjima u dijelovima. To su
naponska stanja, stanja deformacija, teorija kretanja i ravnotee, dinamika stanja, toplotna
stanja i dr.
3.1.1 Dimenzionisanje na osnovu funkcije dijelova i sklopova

Osnovne dimenzije dijelova, naroito sklopova i maina definisane su funkcijom koju

izvravaju, npr. gabaritne dimenzije sudova i rezervoara pod pritiskom ili veliina radnog
stola alatne maine ili duine strijele dizalice i sl. One dakle predstavljaju polazne veliine
za daljni proraun i oblikovanje dijelova, i moe se rei da ove radne, odnosno
funkcionalne mjere definiu osnovne gabarite itavog niza dijelova neke maine, npr.
definiu se duine nosaa, poloaja oslonaca mehanizama, smjetajni prostor pokretnih
dijelova, spojeva, sistema za odravanje itd.
Prema nainu odredjivanja funkcionalne mjere (dimenzije) mogu se razvrstati u nekoliko
manjih grupa. Jednu od njih ine dimenzije koje se dobijaju neposrednim izraunavanjem
na osnovu neke numerike vrijednosti funkcionalne veliine, npr. rezervoar svojom
funkcijom treba da obezbjedi potreban prostor za smjetaj fluida odredjene zapremine V.
Na osnovu ove zapremine mi moemo definisati prenik, odnosno duinu rezervoara to
znai da neke veliine veemo za funkcionalnu veliinu u ovom sluaju zapreminu.
V = Vc + 2Vd =

d 2
hc + 2k d d 3
4

Usvajanjem odnosa visine i prenika:

kc =

hc
= 1,1...1,5 ili vie i
d

koeficijenta zapremine danca kd koja zavisi od njegovog oblika sljedi da je prenik

rezervoara:
d=

V
3

k c + 2k d

Dubina danca zavisi od njegovog tipa, te je duina rezervoara h = hc + 2hd.

45

Slika 3.1 Tipian oblik suda pod pritiskom

Drugu grupu funkcionalnih mjera ine one dimenzije koje su odredjene veliinom radnih
organa maine ili potrebnim prostorom za izvravanje predvidjenih operacija. Primjer za to
bi bila runa presa za montiranje zakovica. Naime potreban prostor za smjetaj dijelova
koji se zakivaju i radnih organa ukljuujui i radni hod, odredjuje dimenzije ostalih
dijelova prese.

Slika 3.2 Funkcionalne mjere utvrene na osnovu potrebne veliine radnog prostora
-radni hod po visini iznosi 80 mm,
-najvei raspon ose zakivka od stuba, odnosno od ivice obloge je 40 mm.

46

Treu grupu funkcionalnih mjera obino ine razliite nosee strukture, odnosno
razliite vrste nosaa. Kako su nosee strukture i nosai namjenjeni za objedinjavanje
dijelova maina u cjelinu i njihovo noenje, duine i poloaji oslonaca zavise od veliine i
rasporeda dijelova koje objedinjavaju, npr. Duina vratila u kuitu zavisi od irine
zupanika i leaja na njemu.

Slika 3.3 Funkcionalne dimenzije noseih dijelova i struktura odreene veliinom

komponenata u spoju utvrene na osnovu potrebne veliine radnog prostora
3.1.2 Dimenzionisanje na osnovu naponskih i drugih stanja dijelova i spojeva
Usljed spoljnih uticaja, tj. optereenja dijelovi maina su izloeni odredjenim stanjima.
Moe se rei da je veina mainskih dijelova izloena mehanikim optereenjima i
naponskim stanjima. Toplotnim procesima i stanjima izloen je znatan broj dijelova ali
samo onda kada je ovaj uticaj dominirajui to je ipak rijedje u mainstvu.
Naponska stanja u mainskim dijelovima po pravilu su sloena, a tome doprinose i sloeni
oblici samih dijelova i sloen raspored napadnih optereenja. S druge strane usljed
promjene optereenja ili usljed obrtanja mainskih dijelova mjenjaju se i naponi npr.
vratilo).
Poto su optereenja definisana prvenstveno radnim uslovima na koje nemoemo bitno
uticati to nam preostaje jedina mogunost da se napon mijenja promjenom dimenzije ili
oblika dijela. To su u prvom redu dimenzije poprenog presjeka. Oblik presjeka mora biti
najprije usvojen, a zatim postavljen izraz za izraunavanje napona u najoptereenijim
takama. Kod dijelova koji su izloeni savijanju i uvijanju to su take na spoljnoj konturi
poprenog presjeka dok su kod zatezanja i smicanja naponi jednaki po cijelom presjeku
bez obzira na oblik. Za sloeno napregnute dijelove najvei napon odredjuje se sabiranjem
napona po nekoj od hipoteza.
Na bilo koji nain da je formiran izraz za najvei napon on je funkcija od dimenzija
poprenog presjeka.
Ograniavanjem gornjih vrijednosti napona jednaina se svodi na nepoznate parametre
poprenog presjeka, npr. ako je mainski dio krunog poprenog presjeka izloen savijanju
tada imamo:

M
M
32 M
= 3 d d = 3
W
d
d
32

47

Iz gornjeg izraza (analize) vidimo da je odredjivanje prenika vrlo jednostavno medjutim

tu ima niz spornih pitanja:
a) Jednaina za napone izvedena je za idealne uslove, tj. idealno elastian materijal i
bez prisustva koncentracije napona. S druge strane kod sloenih naponskih stanja
sabiranje naponskih stanja je hipotetino to znai, da imamo jo jedan elemenat
nepouzdanosti.
b) Koncentracija napona teko se moe definisati s obzirom da dimenzije u ovom
trenutku nisu nam poznate pa preostaje jedina mogunost da se uticaj koncentracije
pretpostavi i u proraunu ukljui, npr. poveanjem radnog napona ili smanjenjem
dozvoljenog napona.
c) Dozvoljeni napon je ograniavajua veliina od koje zavisi veliina dimenzija koja
e se dobiti. Moe se odrediti na osnovu kritinog napona i stepena sigurnosti

d =

[ ] , zatim na osnovu teorije pouzdanosti ili pomou teorije razaranja.

S
Imajui sve ovo u vidu dimenzionisanje na prikazani nain je ipak orijentaciono ali zbog
jednostavnosti i brzog dolaenja do dimenzija poprenog presjeka dati pristup je ipak dosta
u primjeni. Primjenom raunara ovaj nain se moe ak neto i popraviti, npr. primjenom
iteracionih postupaka zatim metodom konanih elemenata i sl.
Naravno ovo je mogue samo za one mainske dijelove, odnosno poraune dimenzija koji
se ponavljaju i za koji je opravdano razvijati neki program.

3.1.3. Dimenzionisanje na osnovu potrebne krutosti mainskih dijelova

Funkcija nekih dijelova maina moe biti onemoguena ukoliko deformacije prekorae
predvidjenu granicu. Npr. vratilo zupastog prijenosnika ukoliko se savija preko
dozvoljene granice dovodi do neispravnog sprezanja zupanika ili do neispravnog rada
leaja. S druge strane velike deformacije noseih struktura mogu dovesti do poremeaja
medjusobnog poloaja komponenata koje ine jedan sklop. Osim toga funkcija nekih
mainskih dijelova kao to su opruge, npr. ostvaruje se zahvaljujui tano odredjenim
deformacijama, odnosno krutosti. Deformacije mainskih dijelova u stvari su srazmjerne
optereenju, dimenzijama i nainu oslanjanja. Osim uzdunih mjera koje su obino
odredjene na osnovu funkcije mainskih dijelova, dimenzije poprenog presjeka kao i
njegov oblik definiu krutost.
To omoguuje da se na osnovu eljene krutosti izraunavaju dimenzije poprenog
presjeka. Izraunavanje deformacija mainskih dijelova vrlo je esto sloeno. Veliki je broj
uticaja i sloena medjuzavisnost.
Osim toga dimenzionisanje na bazi naponskih stanja je jednostavnije, a kriterijumi su
zadovoljeni obino sa manjim dimenzijama presjeka nego pri dimenzionisanju na osnovu
krutosti. To su razlozi da se dimenzije presjeka mainskih dijelova na osnovu krutosti
izraunavaju samo izuzetno kada je to neophodno.
S obzirom da se pri postizanju visoke krutosti dobijaju dimenzije presjeka znatno vee
nego to je potrebno da se obezbjedi dovoljna vrstoa, to se ponekad potrebna krutost
postie izborom posebnih oblika, ukruenjima i slino. Ovo je naroito vano za dijelove
od kojih se trai visoka vrstoa i krutost, a u isto vrijeme i mala masa, npr. za dijelove
vazduhoplovnih konstrukcija, motornih vozila i slino

48

3.1.4 Dimenzionisanje uz zadovoljenje zakonskih i ekonomskih ogranienja

Radi podizanja nivoa kvaliteta i ekonominosti, u svijetu je donesen niz propisa, standarda,
preporuka, principa i dr. koji direktno ili indirektno usmjeravaju odredjivanje i izbor
dimenzija. To su u prvom redu standardi, a zatim razne smjernice i pravila stvorena na bazi
akumulisanih iskustava.

Standardi i standardizacija
Standardi su tehniki propisi koji na nacionalnom nivou imaju snagu zakona, te sve
korisnike obavezuju da ih primjenjuju. Sve zemlje imaju svoje nacionalne standarde, a na
medjunarodnom nivou je ISO - standard. Danas postoje i evropske norme EN koje takodje
reguliu odredjene propise u Evropskoj zajednici.
Standardima su uglavnom obuhvaene duinske mjere i druge numerike karakteristike
mainskih dijelova. Ovo je vano za polufabrikate, npr. debljine limova, prenici cijevi i
slino. Isto tako karakteristini oblici i tolerancije duinskih mjera i oblika su
obuhvaene standardima kao to su, npr. oblici navoja, oblici zubaca zupanika i slino.
Standardni mainski dijelovi ali sklopovi danas u sve brojniji a sa druge strane broj
standardnih dijelova naroito sklopova proiruju se internim standardima. Konstruktor vri
izbor iz standardnog niza, to je njegova obaveza i to uklapa u konstrukciju pri emu sve
nestandardne dijelove prilagodjava standardnim. Iz tih razloga u interesu je da, broj
standardnih dijelova bude to vei jer u tom sluaju izostaje procedura konstruisanja, svodi
se na izbor odgovarajueg. Iz ovog moemo zakljuiti da kod standardnih dijelova izbor se
svodi obino na odredjivanje jedne od glavnih karakteristika, a onda se na osnovu nje
odredjuju ostale veliine (npr. kotrljajni leaj). Suprotan primjer ovome je proraun kliznih
leita, jer tu imamo vrlo malo standardnih dijelova.
Standardizacija postupaka prorauna, ispitivanja, oznaavanja, grafikog prikazivanja i
slino je jo jedno od podruja koja tretiraju ovi propisi. Pravila tehnikog crtanja
mainskih dijelova, postupci prorauna zupanika, leaja i drugih dijelova i sklopova
definisani su opteprihvaenih propisa u medjunarodnim razmjerama. Postupci ispitivanja
osobina materijala, mainskih dijelova (leaja, vijaka i dr.), mainskih konstrukcija: buke,
vibracija i sl., takodjer su utvrdjeni ovim propisima.
Osnovno pravilo za konstruktora je da uskladi konstrukciono rjeenje sa standardima sa
obaveznom primjenom, a u nedostatku ovih da konsultuje inostrane propise jer mogu biti
od koristi.

Tipizacija
Komponente maina standardizovane nacionalnim ili internim standardom razvijaju se u
familijama. To znai da se isti oblik izradjuje u vie razliitih veliina sa razliitim radnim
karakteristikama, npr. razliitih snaga ili nosivost. Ove karakteristike pokoravaju se nekom
od standardnih redova brojeva. Snage motora ili reduktora veliine 4; 6,3; 10; 16; 25 KW
itd. pokrivaju iroko podruje, tj. formiraju familiju iz koje je mogu izbor za razliite
primjene.
Unifikacija
Ugradnja tipiziranih komponenata, moe biti nedovoljno ekonomina, npr. ako se u jednoj
maini ugradjuje vie razliitih leaja, potrebno je nabavljati i uvati veliki asortiman ovih
komponenata, obradjivati oslonce na razliite mjere i sl. S toga je potrebno da se broj
tipiziranih komponenata smanji, npr. ugradjuju se jai leaji na nekom osloncu nego to je
potrebno da bi on bio jednak sa drugim. Tako se komponente u jednoj konstrukciji
unificiraju (ujednauju).
49

Modularno konstruisanje
Sljedei nivo u unifikaciji je modularni sistem. Maina se dobija komponovanjem iz
gotovih cjelina. Nova rjeenja se formiraju razliitim razmjetajem komponenata. Na ovaj
nain ubrzava se konstruisanje, poveava broj varijantnih rjeenja i smanjuje cijena
proizvoda. Komponente (cjeline) se razvijaju prema sopstvenim kriterijumima i
standardima proizvodjaa.

3.1.5

Optimiziranje dimenzija iteracionim postupcima

Dimenzionisanje je proces usklaivanja parametara konstrukcije odnosno mainskog

dijela sa ogranienjima koja su u vezi sa funkcijom dijelova, vrstoom, krutou,
standardima, ekonominou i dr. Pri tome su neka ogranienja u meusobnoj zavisnosti ili
zavise od nepoznatih dimenzija. Matematiku meuzavisnost, kojom bi se definisala
funkcija cilja za optimiranje, teko je postaviti. U nedostatku ovog modela optimiziranje se
vri iteracionim postupkom, tj. postupnim pribliavanjem rjeenju koje e u potrebnoj mjeri
zadovoljiti postavljena ogranienja. Na slici 3.4 ova ogranienja su prikazana funkcijama
g1 , g 2 , g 3 ,K .

Slika 3. 4 Postizanje optimalnog rjeenja iteracionim postupcima

Minimum funkcija cilja moe biti u granicama ovog podruja ili izvan njih. Postepenim
(iteracionim) pribliavanjem, u prvom sluaju minimum se moe postii u potpunosti dok
se u drugom sluaju optimalno rjeenje nalazi na granici g prema minimumu (slika 2.9b).
S obzirom na potrebu velikog broja ponavljanja prorauna sa izmjenjenim ulaznim
podacima, ovakav pristup u potpunosti se moe sprovesti samo uz primjenu raunara. U
klasinim postupcima prorauna esto se izvodi skraeni iteracioni postupak za vanija
ogranienja. Primjena raunara u postupku dimenzionisanja ne omoguava samo brzo
izvoenje iteracionog postupka. Omogueno je optimiziranje na osnovu vie kriterijuma
(vie iteracionih petlji), zatim odreivanje graninih uslova i izbor potrebnih podataka za
proraun, organizaciju podataka i dr. U pogledu nivoa automatizovanosti odnosno stepena

50

u kojem je obezbijeena samostalnost programa za optimiziranje i donoenje odluke, moe

se formirati slijedea gradacija.

Program je samo algoritam (model) za proraun dok sve potrebne ulazne veliine
unosi konstruktor pri koritenju programa.
Program za proraun spregnut je sa podprogramima za odabiranje podataka iz
datoteka koje su za tu svrhu posebno pripremljene. Na ovaj nain broj veliina koje
treba unijeti pri startovanju programa je jako smanjen. Unose se podaci bitni za
postavku zadatka.
Mogunost optimiziranja dimenzija mainskog dijela dobija se uvoenjem
kriterijuma i potprograma za ispitivanje dobijenih rezultata. Ako se poreenjem
rezultata i ogranienja dobije ne zadovoljavajui odnos, poseban program mjenja
ulazne podatke i proraun ponavlja (slika 3.5).
Broj ponavljanja zavisi od konvergencije rezultata postavljenom ogranienju. Ogranienja
mogu biti sigurnost, pouzdanost, krutost, veliina objekta ili neka od radnih karakteristika.

PODACI

OGRANIENJA

MODEL ZA
PRORAUN

POREENJE

PROMJENA
ULAZNIH
PODATAKA

NE

ZADOVOLJAVA

Slika 3. 5 Osnovni princip optimiziranja dimenzija iteracionim postupkom

51

3.2. IZBOR POLAZNIH ELEMENATA ZA DIMENZIONISANJE I

RACIONALNOST ISKORIENJA MASE DIJELOVA
Dimenzionisanje mainskih dijelova u uskoj je vezi sa izborom polaznih elemenata. Izbor
materijala, tehnologije, sigurnosti i sl., zajedno sa dimenzionisanjem koje podrazumjeva i
racionalno iskorienje mase mainskog dijela, ine ovu problematiku vrlo kompleksnom.
Ogranienja za izbor dimenzija (funkcije g1, g2, ...) u uskoj su vezi sa izabranim polaznim
elementima. Radi sagledavanja smjernica za izbor polaznih elemenata, potrebno je
sagledati u kakvoj su oni medjuzavisnosti. Ova veza najjasnije se ispoljava kroz masu
mainskog dijela, te analizom uticaja na masu mogu se sagledati i medjusobni uticaji
pojedinih parametara.

3.2.1. Uticaji na masu dijelova

Radi uspostavljanja analitikih zavisnosti, masa mainskog dijela, moe se izraziti u
funkciji svih uticaja koji doprinose njenom poveanju ili smanjenju. Ove korelacije
dobijaju se proirivanjem osnovnog izraza za masu m, parametrima od kojih zavise
dimenzije dijelova.
m = Al,

Dijelovi izloeni savijanju, ako se dimenzioniu na osnovu potrebne vrstoe, odnosno

dozvoljenog napona:

doz =

[ ]

S
otporni moment poprenog presjeka moe se izraziti kao:
M
M S
W=
=

doz

[ ]

veliina poprenog presjeka i otporni moment su u medjuzavisnosti:

A = K W 2/3
gdje je K konstanta zavisna od oblika presjeka.

d 2
d2
A
4
4
Npr. za kruni presjek: K = 2 / 3 =
=
= 3,69
2/3
2/3
3
W

d 2

32
32

Uvrtavanjem naprijed datih veza u izraz za masu mainskog dijela dobija se:
M 2 / 3S 2 / 3
m = A l = KW 2 / 3 l = K
l
2/3

[ ]

A
m = M 2/3 l 2/3 2/3 S 2/3
W [ ]
pri emu je:
M = K1 F l, gdje je K1 koeficijent zavistan od naina oslanjanja.

52

Uglastim zagradama izdvojene su grupe uticaja, a to su: parametri radnih uslova

A
(optereenje i oslanjanje) M 2 / 3 l , paramteri poprenog presjeka 2 / 3 , parametri
W

zavisni od vrste materijala i uticaj stepena sigurnosti 2 / 3 S 2 / 3 .
[ ]

Ako je mainski dio izloen savijanju, a za njegov ispravan rad mjerodavna krutost,
iz izraza za ugib:
f= K2 F l3 / E I, gdje je K2 koeficijent zavisan od naina oslanjanja, slijedi
K F l3
, a zatim A = K I1/2
I= 2
E f doz
Za kruni popreni presjek, npr. konstanta K koja definie vezu izmedju povrine presjeka
i momenta inercije je:

d 2
d2
A
4
4
K = 1/ 2 =
=
= 3,5
1/ 2
1/ 2
4
I

2
d

64
64
Unoenjem u izraz za masu dobija se:
K 1/ 2 F 1/ 2 l 3 / 2
m = A l = K I 1/ 2 l = K 2 1/ 2 1/ 2 l
E f doz
A 1
m = K 21 / 2 F 1 / 2 l 5 / 2 1 / 2 1 / 2 1 / 2
I E f doz

U uglastim zagradama svrstani su paramteri: radnih uslova K 21 / 2 F 1 / 2 l 5 / 2 , oblika

1
A

poprenog presjeka 1 / 2 , materijala 1 / 2 i dozvoljenih deformacija 1 / 2 .
I
E
f doz
Na slian nain kako se rade analize za napone savijanja za kruni popreni presjek, mogu
se vriti analize i za druge napone mainskih dijelova, npr. uvijanje, zatezanje, pritisak,
izvijanje i slino (Tabela 3.1). Sutina svih ovih analiza je definisanje uticajnih faktora na
masu mainskih dijelova.

Tabela 3.1. Uticajni inioci na masu mainskih dijelova izloenih raznim vrstama
naprezanja
53

3.2.2. Izbor parametara radnih uslova

Prema naprijed datoj analizi u grupu parametara radnih uslova spadaju optereenja
mainskog dijela (F ili M), nain oslanjanja (K1 ili K2) duina mainskog dijela, odnosno
raspon oslonaca (l) i slino. Ove veliine uglavnom su definisane funkcijom koju dijelovi u
konstrukciji ostvaruju, te je mogunost izbora svedena na vrlo malu mjeru.

Optereenje (sila ili moment) odredjuje se raspodjelom radnih otpora ili drugih uticaja na
dijelove sklopa. Ukupno spoljno optereenje ne moe se mijenjati jer je definisano
projektnim zadatkom dok preraspodjela unutar sklopa moe.
Neki dijelovi mogu biti izloeni veim silama da bi drugi trpjeli manja optereenja. Osim
toga paralelno moe biti upotrebljeno vie istovjetnih dijelova to omoguuje raspodjelu i
smanjenje optereenja po jednom dijelu. Promjena veliine sile na mainskom dijelu
odraava se na promjenu dimenzija, medjutim zavisnosti nisu linearne. Ako je porast sile
linearan, uticaj na masu je degresivan.
4

Masa se poveava sporije i to znatno sporije pri dimenzionisanju na osnovu potrebne

krutosti. Ovo se prvenstveno odnosi na naprezanja kod kojih je napon neravnomjerno
rasporedjen po povrini poprenog presjeka kao to su savijanje i uvijanje. Kod zatezanja
ili pritiska promjena mase, odnosno veliine mainskog dijela ostvaruje se srazmjerno
promjeni sile to se vidi sa naredne slike.

Slika 3.6 Uticaj promjene optereenja na masu mainskog dijela

Duina mainskog dijela takodje je definisana funkcijom u sklopu, medjutim pri
formiranju strukture moe se znaajno uticati na ovaj parametar. Veina argumenata je u
smislu da se ova mjera to vie smanji. Postie se u prvom redu vea krutost dijelova, npr.
opruga manje duine je krua ili vratilo sa manjim rasponom oslonaca, odnosno zbijenim
elementima, ima manje deformacije. To takodje doprinosi i smanjenju koliine utroenog
materijala, dijelovi su manjeg gabarita. Efekat smanjenja duine je najvei kod dijelova
izloenih savijanju jer se time smanjuje i moment savijanja, odnosno veliina poprenog
presjeka.
U cjelini uzev, zbijenije i kompaktnije konstrukcije racionalnije su sa vie aspekata poev
od smjetajnog prostora, manje potronje materijala, manje mase, manje potronje energije,
ljepeg izgleda i slino.

54

Nain oslanjanja mainskih dijelova znaajan je sa vie aspekata. Jedan koji je ukljuen u
naprijed dati izraz za masu je uticaj naina oslanjanja dijelova izloenih savijanju. Izraen
je koeficijentima K1 i K2 ije su veliine date u sljedeoj tabeli.

Tabela 3.2.Vrijednost koeficijenta naina oslanjanja k1 i k2 nosaa izloenih savijanju

Najmanji naponi i deformacije postiu se kod ukljetenih nosaa dok je konzola podlona
velikim deformacijama, a i koeficijent napona K1 je najvei. Zato pri istoj duini l i
optereenju F, najvee dimenzije poprenog presjeka, a tim i masu treba oekivati kod
konzole. Kod obostrano oslonjenih nosaa naponi i deformacije su manje, naroito ako su
na krajevima ukljetenja.
Ukljetenje u spoju dijelova ostvaruje se zakivanjem, zavrtanjskim vezama, zavarivanjem i
slinim nainima spajanje gdje nije omoguena pokretljivost, odnosno zglobna veza. Po
pravilu spojevi predstavljaju slaba mjesta. Slabljenje nastaje usljed potrebe da se izbue
otvori za zavrtnje ili zakivke ili usljed rekristalizacije materijala pri zavarivanju. Osim toga
prisutni su i zaostali naponi. Uopte uzev na mjestima spajanja potrebno je obezbjediti vei
presjek. S obzirom da je takav oblik sloen za izradu to se presjek poveava po cijeloj
duini mainskog dijela, odnosno nosaa.
Ovakvo rjeenje sa aspekta racionalnog iskoritenja mase je nepovoljno ali je prihvatljivo u
poredjenju sa tekoama i cijenom izrade nosaa promjenljivog presjeka.

3.2.3. Izbor optimalnog poprenog presjeka

Masa mainskog dijela potpuno je iskroitena ukoliko su naponi u svim takama zapremine
isti i bliski dozvoljenom. Za naprezanja sa ravnomjernom raspodjelom napona kao to je
zatezanje pritisak, ukoliko nema koncentracije napona ovaj uslov je lake postii. Stanje
je znatno sloenije kod dijelova izloenih savijanju, uvijanju, ekscentrinom pritisku,
sloenom naprezanju i slino, a takodje sloenost konstrukcije (strukture) ini stanje
kompleksnijim. Potrebno je predvidjeti raspodjelu mase tako da je ona prisutna u onim
zonama gdje se oekuju napadna optereenja, odnosno naponi.

55

Ove zone nije uvijek jednostavno predvidjeti, a esto nije mogue po volji mijenjati
raspored masa. S toga potpuno iskoritenje mase mainskog dijela nije redovna pojava.
Polazei od izraza koji pokazuju od kojih veliina zavisi masa mainskog dijela, potrebno
je u to veoj mjeri smanjiti odnose A/W2/3, A/Wp2/3, A/I1/2, odnosno A/Ip1/2. Pri savijanju i
uvijanju naponi po povrini poprenog presjeka rasporedjeni su tako da su najvee
vrijednosti na periferiji, a u sredini (neutralnoj osi) jednaki su nuli. S toga je potrebno da se
masa to vie udalji od nautralne ose. Tako se za istu povrinu A poveavaju otporni
momenti i momenti inercije. Na sljedeim dijagramima prikazan je uticaj raspodjele mase
poprenog presjeka nosaa izloenih savijanju i uvijanju.

Slika 3.7 Uticaj rasporeda mase poprenog presjeka nosaa izloenih savijanju i uvijanju

Sa dijagrama se moe konstatovati da se udaljavanjem mase od neutralne ose po

eksponencijalnoj funkciji se uveava otporni moment, odnosno moment inercije. Na ovaj
nain znaajno se smanjuju koeficijenti uticaja oblika presjeka na masu (K). Standardni
profili i cijevi imaju oblik presjeka koji je prilagodjen potrebnim veliinama ovih odnosa.

56

Kod nosaa koji su izloeni savijanju (sljedea tabela) pogodniji su oni presjeci kod kojih
je masa udaljenija od ose savijanja i ukoliko je ta udaljena masa vea.

Tabela 3.3 Faktori oblika standardnih profila nosaa izloenih savijanju

Iz ove tabele vidimo da su puni profili bilo kruni ili pravougaoni izrazito nepovoljni ako
se radi o naponu savijanja. Iz tih razloga kod mainskih konstrukcija koje su optereene
dominirajuim naponom savijanja treba koristiti ili prstenaste oblike ili neke od
polufabrikata, npr. I ili [ profil.
Ako je mainski dio izloen uvijanju takodjer je pogodno da profil presjeka bude krunog
oblika, s tim da masa bude to vie udaljena od ose uvijanja. U tom pogledu pokazalo se da
je najpogodnije rjeenje kruni prstenasti presjek to pokazuje sljedea tabela.

Tabela 3.4 Faktori oblika profila nosaa izloenih uvijanju

Ize sredine presjeka dakle treba izostaviti masu, medjutim negdje je to skup proces
odstranjivanja materijala pa se nekada koriste puni profili i kod savijanja i kod uvijanja.
esto se kod mainskih dijelova koji se rade rezanjem a naponska stanja su mala ne vri
uklanjanje materijala jer je neekonomino. Medjutim najvea sloboda kod konstruisanja je
oblast zavarivanja. Naime limovi i profili mogu se rasporedjivati prema potrebi i
raspoloivom prostoru, a veliina presjeka rebara i drugih pojaanja prilagodjava se
napadnim optereenjima kao na narednoj slici.

57

Slika 3.8 Primjer razmjetaja noseih rebara zavarenih dijelova

Sa slike vidimo da smanjenjem napona mogu se smanjiti i dimenzije poprenog presjeka
zatim primjenom razliitih oblika otvora, pojedini dijelovi zavarenih konstrukcija mogu se
olakati. Ovo se naroito koristi u brodogradnji, izradi dizalinih sistema i slino.
Kod livenih konstrukcija takodje postoje mogunosti racionalnog koritenja materijala, ali
je to tehnoloki tee izraditi nego kod zavarivanja.
Kod dijelova koji se rade deformisanjem, npr. dubokim izvlaenjem, savijanjem i slino
mogue je, razliitim zahvatima poveati vrstou i krutost dijela, npr. postavljanjem
raznih ispupenja, kanala, vijenaca i drugih oblika poveava se moment inercije i otporni
moment kao na sljedeoj slici.

Slika 3.9 Izabrani oblici dijelova od tankih limova izradjeni dubokim izvlaenjem
sa oblicima rebara za ukruenje

58

Veliki stepen medjuzavisnosti oblika i veliine napona a tim i mase prisutan je kod ljuske.
Ljuske su obino ispupeni oblici od limova relativno male debljine u odnosu na prenik, a
u mainstvu su iroko zastupljeni kod posuda pod pritiskom i razliitih rezervoara.
Konkretno to se odnosi na danca kod razliitih vrsta rezervoara, dokle danca su ljuske
razliitog oblika kao to je prikazano na sljedeoj slici.

Slika 3. 10 Uticaj oblika ljuske na napone u zidovima

Najvei naponi vladaju kod ravnog danceta to znai da bi i debljina danceta bila vrlo
velika kod velikih rezervoara. Najmanji naponi su kod polusferinog danceta, ali zauzima
mnogo prostora zato se najee koristi eliptini oblik gdje je debljina danceta priblino
jednaka debljini tijela rezervoara, a sa druge strane nije suvie ni ispupena.Posebna oblast
pod ovom takom je oblast lakih konstrukcija.
Lake konstrukcije su ona konstrukciona rjeenja za ije ispravno funkcionisanje je
neophodno da masa bude mala, npr. motorno vozilo manje mase ima manju potronju
goriva, manje inercijalne sile, ali i nedostatak to slabije prijanja za kolovoz pri veim
brzinama. Isto tako kod dizalinih sistema inercije velikih masa su tetne, a sa druge strane
nije dobro ugradjivati velike mase na velikim visinama. S druge strane, laka konstrukcija
isto znai i vea cijena. Ako se iskljui primjena lakih legura koje su najee skuplje
smanjenje mase postie se izborom odgovorajueg oblika mainskog dijela.
Iz ovih razloga potrebno je razraditi neke tehnoloke principe da bi se dobila laka
konstrukcija. Iz ovog slijedi zakljuak da laku konstrukciju treba primjenjivati samo onda
kada je to neophodno, pri emu ekonomski efekti nemoraju biti odluujui.
Npr. letjelice su izrazito lake konstrukcije. Obino je struktura letjelice prostorna reetka
od cijevi tankih zidova ili od tankih limova sa nizom rebara ili ojaanja iji je zadatak da
poveaju vrstou i krutost. Tanki limovi se najee koriste za letjelice u vidu zatvorenih,
a naroito otvorenih nosaa reetki i slino. U toku rada su izloeni sloenim
naprezanjima, a prevladjuju savijanje i uvijanje. Neki primjeri ovakvih nosaa dati su na
sljedeoj slici.
59

Slika 3.11 Nosai i ploe od tankih limova u vazduhoplovnim konstrukcijama

Problem kod primjene tankih limova je nain spajanja tankih limova. Danas se to rjeava
djelimino zakivanjem, djelimino takastim zavarivanjem, ali sve veom primjenom lakih
legura sve se vie primjenjuje lijepljenje.

3.2.4. Izbor materijala mainskih dijelova

Materijal mainskog dijela je bitan iz vie razloga i to: vrstoa, krutost tehnologije za
izradu, cijene kotanja, mase i gabarita, radnih uslova kao to su temperatura, agresivnost
sredine i slino. Iz ovih razloga razvoj mainskih konstrukcija je direktno povezan sa
razvojem materijala. Liveni materijali koriteni su medju prvima kao to je liveno gvodje
ako se izuzme bakar. elik je zahvaljujui svojim boljim mehanikim karakteristikama
zauzeo najvei dio prostora u mainstvu i praktino postao osnovni mainski materijal.
Drugim materijalima preostao je samo onaj dio koji elik zbog manjih nedostataka nije
mogao da popuni. Osnovni zahtjevi koji se postavljaju u odnosu na materijal sa gledita
vrstoe, krutosti i mase proizlaze iz njihove namjene. Tako je potrebno to vea vrstoa
i modul elastinosti, a mala gustina.
Modul elastinosti i gustina materijala su veliine koje se nemogu znaajnije mijenjati. Iz
ovih razloga mi moramo ii na poveanje kritinih napona mainskih dijelova pri emu se
onda poveava i nosivost po jedinici njegove mase. Kod elika ova mogunost postoji. Sivi
liv je sa nepovoljnom strukturom u pogledu postizanja velike vrstoe i modula

60

elastinosti. Strutkura je obino krupnozrnasta sa relativno slabim unutranjim vezama pa

iz ovih razloga krutost je poveana a i dijelovi bolje podnose pritisak nego zatezanje.
Primjenom termikih obrada stvaraju se uslovi da se mnogi vani i jako optereeni dijelovi
izrade livenjem, npr. dijelovi motora kao to su radilice, klupnjae i slino a zatim slijedi
termika obrada.
elici imaju znatno veu vrstou u odnosu na sivi liv koja je priblino jednaka i za
zatezanje i za pritisak. Varijacijom hemijskog sastava razvijena je iroka lepeza elika za
razliita podruja primjene.

Obojeni metali, naroito legure kao to su bronza, mesing i slino, primjenjuju se za

odredjene uslove rada i izrade dijelova, npr. bronza se koristi za klizne spojeve, a mesing je
pogodan za dijelove od kojih se zahtjeva otpornost na koroziju.
Lake legure poslije elika se najee koriste jer im je mala gustina, a nedostatak vea
cijena.
Sinterovani materijali se dobijaju od metalnog praha eljeza, bronze, mesinga i slino.
Prah se mjea sa vezivnim sredstvima, a zatim oblikuje u dijelove presovanjem.
Nakon zagrijavanja (sinterovanja) estice praha se sljepljuju i dobijaju se porozni dijelovi
dovoljno velike vrstoe. Dobra strana svih materijala je poroznost (uva ulje za
podmazivanje i smanjuje teinu).

Kompozitni materijali su relativno novijeg datuma, a dobijaju se slojevitim

impregniranjem vlakana i nemetalnih punioca. Visoke su vrstoe, male su mase i koriste
se za izradu dijelova letjelica, nedostatak im je visoka cijena.
3.2.5. Izbor graninih uslova
Medju ove uslove spadaju potreban stepen sigurnosti ili pouzdanosti krutost mainskog
dijela i slino. Stepen sigurnosti predstavlja odnos kritinih i radnih napona. Problem kod
njega je odredjivanje kritinih napona, jer nepostoje tani matematski modeli za njihovo
odredjivanje.
Pouzdanost zapravo predstavlja vjerovatnou da u toku eksploatacije nee doi do
neispravnosti mainskih dijelova. Ukoliko je vjerovatnoa bliska 1 onda moemo
konstatovati da nee doi do razaranje mainskih dijelova. Moemo zakljuiti da su
podruja stepena sigurnosti bliska jedna drugoj, a kao granica izmedju njih je broj blizak 1.
Pouzdanost se obino obiljeava sa R, a suprotno od pouzdanosti je pojam nepouzdanosti F
i ona zapravo predstavlja vjerovatnou razaranja.
R=1-F
Raunanje pouzdanosti nekog mainskog sistema zavisi od pouzdanosti svakog
pojedinanog mainskog dijela i zavisi od toga da li je veza paralelno serijska ili
kombinovana, kao na slici.

61

Slika 3.12 Struktura elementarnih pouzdanosti mainskih objekata: a) redna, b)

paralelna, c) kombinovana
Sa slike vidimo da je paralelna veza povoljnija jer pouzdanost nekog dijela ako bude nula
nee izazvati da pouzdanost sistema bude nula, ali e sistem raditi smanjenim kapacitetom.
U principu radne veze se ee pojavljuju u mainstvu mada su one nepovoljne to se tie
pouzdanosti, npr. ako pouzdanost bilo koje komponente padne na nulu tada je pouzdanost
itavog sitema takodje nula. Primjer za to je hidrauliki prenosnik, npr. hidrauliki
prenosnik stradanjem zaptivaa dolazi do ispada itavog sistema. Pouzdanost pojedinih
komponenata se uglavnom odredjuje eksperimentalnim putem, jer analitike metode nisu
zadovoljavjaue.
3.3. OBLIKOVANJE MAINSKIH DIJELOVA S OBZIROM NA NAIN IZRADE TEHNOLOGINOST
U prethodnim odjeljcima pri analizi postupaka i kriterijuma za dimenzionisanje, isticana je
zavisnost mnogim uticaja i parametara od naina izrade mainskog dijela. Rasploiva
tehnologija, veliina serije, oblik i veliina dijela utiu na izbor naina izrade, a nain
izrade na oblik. To ukazuje na kompleksnost procesa donoenja odluke o tome, koju
tehnologiju primjeniti.
Povrine mainskih dijelova mogu biti u dodiru sa drugim dijelovima dodirne povrine i
slobodne povrine. Dodirne povrine zahtjevaju veu tanost i bolji kvalitet kako bi se
obezbjedila ispravna funkcija, taan poloaj, sigurnost u radu i dr., dok slobodne povrine
mogu biti nieg kvaliteta, a dimenzije sa veim odstupanjima. Razlika u kvalitetu i tanosti
koja se moe postii pojedinim tehnologijama uslovljavaju da se izrada mainskih dijelova
vri u dvije faze i to prethodna faza i zavrna.
Prethodna faza sprovodi se livenjem, kovanjem, zavarivanjem, rezanjem i drugim
postupcima, dok zavrna faza se uglavnom izvodi postupcima rezanja, tj. struganjem,
glodanjem, bruenjem, provlaenjem i slino. Oblik mainskog dijela u prvom redu zavisi
od funkcije koju izvrava u sklopu, ali u znaajnoj mjeri od naina izrade. Koji e postupak
prethodnog oblikovanja biti primjenjen, zavisi od niza uticaja, a najvaniji su:
- sloenost oblika mainskog dijela,
- potrebna tanost,
- potreban kvalitet povrine,
- veliina mase mainskog dijela,
- ukupnog broja komad akoji treba izraditi, odnosno veliine serije,
- tehnoloke mogunosti proizvodjaa,
- cijene izrade.
Veina ovih uticaja teko se moe kvantitativno vrijednovati, te je donoenje odluke o
izboru tehnologije zasnovano na procjeni navedenih parametara i na zakljuku
konstruktora.
62

4.

ANALIZA STANJA DIJELOVA

MAINSKIH KONSTRUKCIJA

SKLOPOVA

4.1. RADNA I KRITINA STANJA MAINA I DIJELOVA

Maine i njihovi dijelovi u toku rada izloeni su spoljnim uticajima koji se manifestuju
u vidu optereenja. Ovi uticaji odnosno optereenja mogu biti mehanika, toplotna,
hemijska, elektrina, itd. Najznaajnija su mehanika optereenja. Meutim, kod nekih
maina i postrojenja isti takav znaaj ili vei imaju druga optereenja, kao to su toplotna,
hemijska i sl. Pod dejstvom optereenja u dijelovima maina nastaju odreena stanja.
Mehanika optereenja dovode do pojave naponskih stanja, odnosno stanja deformacije,
toplotna optereenja dovode do pojave toplotnih stanja i sl. Ako mainski dijelovi u ovim
stanjima ispravno izvravaju svoju funkciju onda su to radna stanja. Ako pod tim stanjma
ostvaruju promjene na dijelovima tako da oni ne mogu dalje da izvravaju funkciju kojoj
su namijenjeni takva stanja su kritina. Kritina naponska stanja, odnosno kritini naponi,
dovode u prvom redu do razaranja, zatim do plastinih deformacija a takoer i do
prevelikih elastinih deformacija. Razaranja mogu biti povrinska i zapreminska.
Povrinska razaranja su habanje i zamor povrinskog sloja koji se manifestuje u vidu
odvajanja ljuspica (perutanje). Zapreminska razaranja su lomovi poev od statikog do
kojeg dovodi jednokratno dejstvo sile pa preko vie vrsta dinamikih lomova tj. lomova
usljed zamora. Ostvarena razaranja svojim oblikom mogu pokazati kakvim stanjima je
mainski dio bio izloen i pod kojim uslovima je razaranje ostvareno, to se moe vidjeti
na slici 4.1.

Slika 4.1 Vrste razaranja mainskih dijelova

4.2. RADNA OPTEREENJA I NAPONI U USLOVIMA EKSPLOATACIJE
Spoljni uticaji koji se mjere optereenjem sluajnog su karaktera. Radni otpori koje
maina savladava vrei koristan rad zavise od niza uticaja kao to su karakteristike
materijala koji se obrauje, radni reimi, rukovanje i dr. Jedna maina moe se koristiti za
obradu odnosno preradu materijala razliitih karakteristika. Osim toga, veliine ovih otpora
ne mogu biti unaprijed poznate, nije mogue precizno utvrditi ni uee pojedinih veliina
otpora u toku radnog vijeka maine. Velika optereenja mogu biti samo povremena pojava,
a u nekim uslovima eksploatacije znatno uestalija. Pri praktinom odreivanju
optereenja mogua su dva pristupa. Prvi je da se analitikim putem priblino izrauna
veliina optereenja, pretpostavi nain promjene u toku rada maine, a drugi je da se izvri
63

mjerenje u toku eksploatacije. Promjena napona u mainskom dijelu moe se poklapali sa

promjenom optereenja, a moe biti i razliita. Ima vie primjera gdje je pri konstantnom
optereenju napon promjenljiv. Naponi u dijelovima leaja usljed obrtanja su promjenljivi
iako je sila na leaju stalne veliina, naponi usljed savijanja su sa naizmjeninom
promjenom zbog obrtanja iako su sile na vratilu stalne veliine. Promjene napona su
znatno sloenije ako su optereenja promjenljiva.
Mjerenje optereenja odnosno radnih napona vri se neposredno na dijelovima
konstrukcije pri radu u izabranim uslovima eksploatacije. Postupak mjerenja sastoji se u
pretvaranju dilatacije karakteristinih dijelova konstrukcije u mjerljivu elektrinu veliinu.
Ovo pretvaranje ostvaruje se pomou mjernih traka, tj. primjenom eksperimentalne
tenzometrijske metode. Principijelna ema mjerenja dilatacija pomou mjernih traka data
je na slici 4.2.

Slika 4.2 Principijelna ema mjerenja dilatacija pomou mjernih traka

Mjerna traka je osjetljivi zmijoliki provodnik koji se zajedno sa specijalnom folijom
lijepljenjem nanosi na mainski dio. Ona istovremeno ini jednu granu Vistonovog mosta.
Pod dejstvom sile na mainski dio, izduuje se ili sabija provodnik u mjernoj traci
mijenjajui pri tome otpor. Usljed promjene otpora pri proticanju struje remeti se ravnotea
Vistonovog mosta, a promjenu registruje galvanometar, tj. dobijamo vrijednost dilatacije

= l / l .
Mnoenjem sa modulom elastinosti dobija se napon i izraunava se sila ili moment
F = A ili M = W .

Na ovaj nain uspostavlja se veza izmeu napona i optereenja.

Slika 4.3 Primjer primjene tenzometrije kod modelnih ispitivanja

64

4.3 ANALIZA RASPODJELE NAPONA U MAINSKOM DIJELU

Utvrivanje ekstremne veliine napona zahtijeva poznavanje odnosno utvrivanje
raspodjele napona u mainskom dijelu. Osim ekstremnih vrijednosti znaajne su i druge
veliine napona s obzirom da razaranja ne moraju uvijek nastupiti na mjestima najveih
napona. Raspodjela napona, sa razliitim stepenom tanosti, utvruje se na nekoliko
naina. Lokalne veliine napona mogu se utvrditi pomou faktora koncentracije napona i
nominalnih vrijednosti koje se izraunaju na osnovu jednaina iz otpornosti materijala.
Nedostatak ovog pristupa je to se ne daje predstava o stanju napona na cijeloj zapremini i
izrazi iz otpornosti materijala vae za idelizovane uslove, a faktori koncentracije napona su
pribline veliine. Zbog jednostavnosti postupka izraunavanja dosta je u primjeni.
Eksperimentalni pristup omoguava da se dobije naponska slika u cijelom mainskom
dijelu.

Metoda krtog laka omoguava da se utvrdi raspodjela napona bez mogunosti

dobijanja i veliine napona. Mainski dio se premae specijalnim krtim lakom, a zatim
nakon suenja izloi optereenju. Usljed deformacija u laku nastaju prskotine. Tamo gdje
su prskotine gue naponi su vei i obrnuto. Ovim jednostavnim postupkom dobija se
naponska slika u dijelovima vrlo sloenog oblika.
Fotoelastinom metodom osim raspodjele napona u mainskom dijelu se dobija i
veliina napona u pojedinim takama. U odnosu na prethodnu, ova metoda je sloenija.
Potrebno je izraditi model mainskog dijela od specijalne plastine mase aroldita. Kada se
model optereti i propusti polarizovana svijetlost, naponske linije postaju vidljive. Mogu se
snimati i fotografisati na osnovu gustine izraunati veliine napona.

Slika 4.4: Primjer primjene fotoelastine metode

65

Metoda konanih elemenata omoguava da se primjenom raunara dobiju veliine

napona ili deformacija u cijelom mainskom dijelu, slino eksperimentalnim postupcima,
meutim uz znatno vie podataka. Usljed sloenosti i obimnosti postupka, ova metoda tek
u novije vrijeme dobija iru primjenu i to zahvaljujui viem stepenu razvijenosti raunara
i razraenim programima za njihovo izvoenje.
Generisanje mree konanih elemenata ostvaruje se korienjem solid-modeliranih oblika
mainskih dijelova. Ovi modeli sadre podatke (koordinate) taaka na povrinama i u
unutranjosti. To omoguava da se korienjem gotovog programa i formiranog solidmodela automatski generie mrea konanih elemenata. Naponi, odnosno deformacije
izraunavaju se u vornim takama. Ukoliko je mrea konanih elemenata sitnija, odnosno
vorne take gue, manja je mogunost da izmedju dvije take ostane mjesto gdje je
napon ekstremno velik. Veliki broj konanih elemenata poveava obim izraunavanja,
poveava vrijeme rada raunara i obim pripreme. Radi postizanja potrebnog nivoa tanosti,
s tim da se obim rada raunara ne uvea previe, generie se mrea konanih elemenata
nejednake veliine. Na mjestima gdje se oekuju poveani naponi, tj. koncentracija napona
mrea je sitnija i obrnuto, gdje se ne oekuje znaajnija promjena u naponu, moe se veli
ina konanog elementa dosta poveati.

Slika 4.5 Mrea konanih elemenata nejednake veliine sa sitnijim konanim

elementima u zoni koncentracije napona
Formiranje matrinih jednaina stanja u vornim takama ostvaruje se na osnovu relacija
iz teorije elastinosti. Osnovu predstavlja Hukov zakon po kome je veza izmedju napona i
deformacije linearne sa koeficijentom medjuzavisnosti koji je jednak modelu elastinosti
E:

= E
Naponi i deformacije su veliine definisane pomou vie parametara, za ravansko
naponsko stanje pomou tri parametra, a za prostorno pomou est parametara. Uzimajui
u obzir i broj vorova u jednoj diskretizovanoj strukturi dobija se vrlo veliki broj jednaina
ravnotee. S toga je potrebno da se napiu u matrinom obliku. Primjenom metode
pomjeranja, definiu se na sljedei nain.

66

- Jednaina ravnotee

[K ] { } = {F }
pogodna je za izraunavanje sila na spoljnim konturama, dodirima dijelova i sl. Za poznate
spoljne sile na konturama odredjuju se pomjeranja u vornim takama .
- Jednaina za definisanje stanja napona i deformacija je

= [D ] { } = [D ] [B ] { } jer je,

{ } = [B] { }
i koristi se za odredjivanje napona, odnosno deformacija u vornim takama konanih
elemenata.

[B]

- veza izmedju dilatacija i pomjeranja u vornim takama uspostavlja se pomou

matrice za diferenciranje pomjeranja [B ]
Za vievorne elemente i za sloenu strukturu, matrica krutosti [K ] postaje sloenija i
velika. Simetrina je i pojasnog oblika. irina pojasa zavisi od sloenosti strukture, naina
podjele, broja konanih elemenata kao i od naina podjele i numeracije vorova i
elemenata.

67

Slika 4.6 Primjeri primjene metode konanih elemenata

68

Slika 4.7 Primjer primjene metode konanih elemenata CATIA V5

4.4. ANALIZA DINAMIKIH STANJA MAINSKIH KONSTRUKCIJA
4.4.1. Dinamika svojstva mainskih konstrukcija
U toku rada, maina je izloena spoljnim i unutranjim dinamikim uticajima koji dovode
do odredjenog dinamikog ponaanja. Sa aspekta konstruisanja vane su dvije grupe
svojstava formiranog konstrukcionog rjeenja. Prvu grupu ine svojstva vezana za
stvaranje dinamikih poremeaja izazvani radom objekta, a vrlo je bitno pod kojim
uslovima nastaju i kakve su karakteristike tog poremeaja.
Drugu grupu obuhvataju karakteristike objekta sa aspekta osjetljivosti na pobudu. Tu
spadaju svi oni inioci koji definiu frekvencijsku karakteristiku sistema kao to su krutost,
priguenje, masa i slino. Dejstvom poremeajnih sila, koje su nastale u maini ili su iz
spoljne sredine, stvara se talasno kretanje iji se efekti manifestuju u vidu vibracija i buke.
Jedan od ciljeva koje treba postii pri konstruisanju je da se dobiju mirne i tihe maine, tj.
da svojim radom ne stvaraju dinamike poremeaje i nisu osjetljive na pobudu ako do
nekih poremeaja i dodje.
Za postizanje najpovoljnijih dinamikih odnosa potrebna je analiza konstrukcije sa aspekta
pobude i osjetljivosti na pobudu.

4.4.2. Dinamika osjetljivost dijelova i sklopova mainske konstrukcije

Analiza uticaja poremeajnih sila na vibracije dijelova i sklopova mainskih konstrukcija,
mogua je tek poto se realna konstrukciona rjeenja prevedu u model pogodan za tu
svrhu.
Modeliranje podrazumjeva isticanje vanih karakteristika za odgovarajuu analizu nad
drugim koje za ta razmatranja nisu od znaaja, time se dobija model koji omoguava
teoretska razmatranja odvijanja procesa u sistemu.
Oblici i veliina dijelova nisu znaajni, te se u modelu prikazuju u vidu pravougaonika ili
cilindrinih tegova odgovarajue mase. Elastinost u modelu se prikazuje oprugom, koja je
simbol elastine veze dijelova u dodiru. Pomjeranjima se suprostavljaju sile otpora,
69

odnosno priguenja prije svega u spojevima dijelova. Priguenje u modelu predstavlja se

klipnim parom, a odnosi se na sve otpore koji tee da zaustave kretanje.
U proizvoljnom trenutku vremena na mainski dio djeluje inercijalna sila m&x& , sila u
elastinoj vezi cx, sila priguenja bx& i pobude F(t).

Slika 4.6 Oscilatorni model u vidu sistema tjela sa konanim brojem stepena slobode

m1 &x& + b1 x&1 + b2 ( x&1 x& 2 ) + b3 ( x&1 x& 3 ) + c1 x1 + c 2 ( x1 x 2 ) + c3 ( x1 x3 ) = F (t )

m2 &x&2 b2 ( x&1 x& 2 ) c 2 ( x1 x 2 ) = 0
m3 &x&3 b3 ( x&1 x& 3 ) c3 ( x1 x3 ) = 0

70