Pomorski fakultet - Bar

DIO I
1. ODRIVI RAZVOJ POJAM
Jedan od osnovnih koncepata ekonomike prirodnih resursa i ivotne sredine jeste koncept odrivosti,
odnosno odrivog razvoja. Ovom konceptu danas pripada centralno mjesto u razmatranju dugorone
perspektive opstanka i napretka ovjeanstva. Odrivost ili odrivi razvoj javlja se, ne samo kao sutinski
preduslov, ve i kao krajnji cilj efikasne organizacije brojnih ljudskih aktivnosti na zemlji.1
U savremenoj literaturi se susree mnotvo razliitih shvatanja pojma odrivosti, te koncepta odrivog
razvoja. Mogue je klasifikovati sve definicije odrivog razvoja u pet grupa2:

U prvu grupu spadaju definicije, koje kau da se odrivim smatra stanje u kojem, bilo korisnost,
bilo stanje potonje, tokom vremena ne opada. Robert Solow je prvi istakao zahtjev za
meugeneracijskom ravnopravnou u uivanju prirodnih dobara. U poznatom radu iz 1974.
godine, Solow postavlja zahtjev da svaka generacija ljudi mora imati podjednako pravo na
ubiranje koristi od prirode, odnosno ivotne sredine, te da samo obrazac privrednog razvoja, koji
to omoguava u toku neogranienog perioda vremena moe se smatrati odrivim. Meutim
mjerenja nivoa korisnosti donosi mnogo metodolokih problema, pa se kao donekle pogodniji za
analizu javlja nivo potronje. Shodno tome John Hartwick (1977) definie odrivost u smislu
neopadajue potronje ovjeanstva tokom vremena, te pokuava utvrditi uslove, koji to
omoguavaju. Donekle slina predhodnim je i definicija Zavrnog izvjetaja Brundtlandove
komisije (1987), koja kae da je odrivi razvoj onaj koji zadovoljava sadanje potrebe, ne
ugroavajui mogunost buduih generacija da zadovolje svoje potrebe.

Po drugoj grupi definicija, odrivim se smatra stanje u kojem se izvori koriste tako da budue
proizvodne mogunosti ovjeanstva ostanu ouvane. Ovakva definicija se nalazi u kasnijim
radovima Solowa (1986, 1991), u kojima iznosi miljenje da privredni razvoj ima anse da bude
odriv uprkos u prolosti utroenim nereproduktivnim resursima, ukoliko smanjene zalihe resursa
budu nadoknaene poveanom koliinom i kvalitetom fizikog kapitala poput opreme, maina i
zgrada, kao i nagomilanim intelektualnim kapitalom naunim, tehnikim i u najirem smislu
kulturni potencijal, kojim ljudsko drutvo, u odreenom vremenu, raspolae.

Trei koncept definisanja odrivim smatra stanje pri kojem zalihe prirodnih resursa ne opadaju
tokom vremena. Ovakva definicija odrivog razvoja, prihvaena od strane irokog kruga
ekonomista, polazi od pretpostavke da su mogunosti meusobne rszmjene razliitih vrsta
kapitala znatno manje nego to se ranije smatralo (Barbier i Markandiya 1990). Kako se zalihe
prirodnih resursa troe, mogunosti supstitucije e postajati sve manje, te otuda zahtjev za
razvojem, koji ne umanjuje zalihe pojedinih prirodnih resursa. Na ovakvom konceptu odrivosti
insistira UNESKO u svojim dokumentima.

Po etvrtoj grupi definicija, odrivo je stanje u kojem se koriste resursi tako da donose odrivi
prinos ili prirast. Ovo tumaenje odrivosti odgovara, prije svega eksploataciji obnovljivih
resursa. Ako bi se generalizovalo na sve vrste prirodnih resursa ovo gledite se neminovno
sukobljava sa injenicom da su resursi, zapravo, raznorodni, pa je i prinos, koji daju nemjerljiv,
usled heterogenosti.

Nada trbac, Milovan Vukovi, Danijela Voza, Miroslav Soki, ODRIVI RAZVOJ I ZATITA IVOTNE
SREDINE, Univerzitet u Beogradu, Tehniki fakultet , Bor, Institut za tehnolgiju nuklearnih i drugih mineralnih
sirovina (ITNMS), Beograd, 2012., str. 18.
http://ror.tf.bor.ac.rs/download/arhiva_radova/2012/3_NadaSTRBAC_ST.pdf ; (25/05/2014)
2
dr. sc. Marijo Buzuk, Sustavi upravljanja okoliem, Kemijsko-tehnoloki fakultet, Zavod za kemiju okolia, Split,
2013., str 19.
https://www.ktf-split.hr/zko/...files/suo/MATERIJALI_UKUPNO.pdf (25/05/2014)

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

Peta grupa definicija se zasniva na konceptu stabilnosti i ravnotee ekolokih populacija u toku
vremena. Odrivim se smatra stanje u kojem je zadovoljen minimum uslova stabilnosti i
ravnotee ekosistema. Stabilnost je osobina, koja se odnosi na individualne varijable u sistemu.
Na primjer, populacija aranske ribe u rijeci se moe smatrati stabilnom, ukoliko se nakon
nesree koliina ribe vratila na predhodni nivo. Ravnotea se odnosi na veliinu parametara
ekosistema. Na primjer, jedan ekosistem se smatra uravnoteenim ako parametri, koji upravljaju
odnosima izmeu komponenata u sistemu ostaju nepromjenjeni poslije poremeaja. Sistem, koji
poslije poremeaja ne pokazuje katastrofalne diskontinuirane promjene stanja, ve zadri raniji
vid organizacije, smatra se da ima svojstvo uravnoteenosti (Perman, Ma i McGilvray, 1996).

Ouvanje, kao i unaprijeenje ivotne sredine predstavljaju globalne probleme savremenog ovjeanstva.
Rjeenje tih problema povezano je sa drugim globalnim problemima ljudske civilizacije, a najistaknutiji
meu njima su: savladavanje siromatva, racionalno koritenje prirodnih resursa, voenje aktivne
demografske politike i razvijanje i unaprijeivanje meunarodne saradnje u oblasti nauke i tehnologije.
Koncept odrivog razvoja podrazumijeva povezivanje: ekonomskog razvoja, zatite prirodne sredine i
drutvene odgovornosti. Udruivanje ovih elemenata omoguava bolji kvalitet ivota sada i u budunosti,
odnosno unaprijeenje kvaliteta ivota ljudi u okviru kapaciteta ekosistema, koji nas okruuje. Sutina
koncepta odrivog razvoja jeste ravnotea i usklaenost privrednog rasta s jedne strane, te korienje
ekosistema i prirodnih resursa sa druge strane. ivotni standard ljudi potrebno je bazirati na
mogunostima prirodne sredine, bez iscrpljivanja prirodnih resursa, koji buduim generacijama moraju
ostati neizmjenjenog kvaliteta i stepena iskoristivosti.
Teorija odrivog razvoja, koja obezbjeuje uravnoteeno zadovoljenje potreba sadanjih i buduih
generacija, klju je reprodukcije i trajanja ljudske vrste. Ovakva strategija uvaava socio-kulturnu i
prirodnu okolinu, kao i aspekt budunosti. itava filozofija je tako utemeljena da obezbjeuje kontinuitet
civilizacijskih tekovina. Takav koncept tei optimalnom ekonomskom efektu uz minimalno degradiranje
ekoloke sredine, pa u skladu sa tim, naela odrivog razvoja su3:
a) ivotna sredina
Fizika izdrljivost ivotne sredine predstavlja granice mnogim ljudskim djelatnostima i ukazuje
da moramo smanjiti potronju prirodnih bogatstava. Moramo ivjeti unutar tih ogranienja, kako
bismo buduim generacijama predali ovu planetu u stanju u kojem e i dalje moi podravati zdrav
ljudski ivot.
b) Budunost
Moralna nam je obaveza da ne uskratimo buduim generacijama mogunost da zadovolje svoje
potrebe.
c) Kvalitet ivota
Ljudska dobrobit, uz materijalne, ima drutvene, kulturne moralne i duhovne dimenzije
d) Pravednost
Bogatstvo, povoljne prilike i odgovornosti bi trebali pravedno rasporediti meu zemljama, kao i
meu razliitim drutvenim krugovima unutar pojedinih zemalja uz poseban akcenat na potrebe i
prava siromanih, te ljude, koji se iz bilo kojeg razloga nalaze u slabijem poloaji.
e) Naelo predostronosti
Ukoliko nismo sigurni kakav e uticaj neki postupak ili razvoj dogaaja imati na prirodnu sredinu,
trebali bismo primjeniti ovo naelo i izbjei mogue neeljene posljedice.
f) Holistiko (sveobuhvatno) razmiljanje
Rjeavanje sloenog problema odrivosti zahtjeva da u proces rjeavanja problema budu ukljueni
svi inioci, koji utiu na problem.
3

Koncept odrivog razvoja i lokalna agenda 21 - Terra's

http://www.terras.org.rs/index.php%3Fsadrzaj%3Dterras/projekti/nesortirano/vesti%25202005/m, str. 1.,
(26/05/2014)

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

Odrivi razvoj ne predstavlja samo ekoloko pitanje. Utvrena su tri aspekta odrivog razvoja, odnosno4:
- ekonomska odrivost,
- ekoloka odrivost i
- socijalna odrivost.
Ekonomska odrivost podrazumijeva ekonomski rast i razvoj. Ekoloka odrivost obuhvata integritet
ekosistema i brigu o njihovom kapacitetu i bioraznolikosti. Socijalna odrivost se odnosi na vrijednosti
kao to su jednakost, osposobljenost, dostupnost i uee pojedinaca u drutvenom ivotu. Pored ove tri
komponente, rukovodei principi odrivog prostornog razvoja evropskog kontinenta uvode i etvrtu
dimenziju, a to je - kulturna odrivost. Kulturna odrivost sadri normative eko-razvoja koji uvaavaju
pluralitet lokalnih, odnosno ekonomskih, kulturnih i socijalnih specifinosti. Ponekad se kao posebna
dimenzija prepoznaje prostorna odrivost, odnosno izbalansiranost elemenata ruralno-urbanih
konfiguracija i optimalna rasporeenost ljudskih naselja. Ekonomska dimenzija odrivog razvoja trai
nove odgovore na izazove globalnog nadmetanja u ostvarivanju konkurentske prednosti kroz efikasnije
korienje i poveanje produktivnosti raspoloivih resursa, vodei rauna pri tome da se otklone ili
minimiziraju negativni uticaji na ivotnu sredinu. To zahtjeva fundamentalne i dugorone promjene, koje
bi u okviru koncepta odrivog razvoja trebalo posmatrati kao povoljne prilike i obuhvata: otvaranje novih
radnih mjesta i zapoljavanje, plate kao egzistencijalni osnov, nove investicije, inovativnost na svim
nivoima i razvoj preduzetnitva pod motom ivjeti od zemljinog dohotka, a ne od njenog kapitala.
Ekonomska odrivost oznaava pomak od gledanja na ivotnu sredinu i socijalnu problematiku
iskljuivo kroz obaveze strunih timova i eksperata, ka gledanju na ova pitanja kao obaveze cijele
kompanije. Socijalna dimenzija odrivog razvoja podrazumijeva da se za razvoj ne moe rei da je odriv
ako nije pravedan ili ako ne zadovoljava potrebe veine stanovnika na Zemlji. Odrivi drutveni razvoj je
integrisani proces izgradnje ljudskih sposobnosti u smislu: borbe protiv siromatva, stvaranja
produktivnog zapoljavanja ljudi, promovisanja drutvenog ujedinjenja, kao i efikasne i svima dostupne
zdravstvene zatite i obrazovanja, prevencije kriminala i negativnih drutvenih pojava, demokratizacije
svih pora drutvenog ivota i promjene potroakih navika i potreba. Zatita ivotne sredine ekoloka
dimenzija podrazumijeva sticanje takvog znanja koje bi omoguilo da se prednosti zdrave ivotne
sredine cijene, odravaju i razvijaju. Odrivi razvoj pretvara zatitu ivotne sredine u ideje, koje poslovni
svijet razumije i koje moe uspjeno da realizuje. Promjena ide od dezorganizovanog odnosa prema
ivotnoj sredini ka cjelovitom poslovanju i odrivom razvoju to ne bi trebalo da vodi nastajanju novih
trokova ve utedama i iskoriavanju novih prilika. Odrivi razvoj ukljuuje brigu za ouvanje
kvaliteta vazduha, vode i kvaliteta zemljita, zatitu divljih stanita i efikasnije korienje i ponovnu
upotrebu prirodnih resursa i energije. Navedene dimenzije (ekonomska, socijalna i ekoloka) odrivog
razvoja izraavaju istovremeno osnovna polazita te ideje5:
- ljudska bia imaju pravo na zdrav i produktivan ivot u harmoniji sa prirodom;
- drave imaju suvereno pravo da koriste prirodna bogatstva shodno svojoj koncepciji razvoja, ali
na nain da time ne tete ivotnoj sredini drugih zemalja; i
- radi boljeg rjeavanja ekolokih problema neophodna je meunarodna saradnja.
Opti indikatori odrivog razvoja se, prilikom kreiranja politike odrivog razvoja za odreeno podruje,
mogu razvrstati u sledee etiri grupe indikatora6:
- socio-ekonomski indikatori,
- komunalno-ekonomski indikatori,
- komunalni indikatori i
- socio-ekoloki indikatori.
Parametre socio-ekonomskih indikatora predstavljaju procentualno izraena izdvajanja iz bruto
nacionalnog dohotka, poput izdvajanja za: obezbjeenje narodnog zdravlja, potrebe socijalno ugroenih
kategorija, obrazovanje i nauku, kao i kulturne i rekreativne potrebe stanovnitva.

ibid. 1, str 22.

Ibid. 1, str 23.
6
Ibid. 1, str 27.
5

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

Kada se govori o komunalno-ekonomskim indikatorima, misli se na investicije vezane za javni saobraaj,
izgradnju kola, bolnica, sportskih terena i kulturnih ustanova, javne usluge (vodovod, kanalizacija,
elektrosnabdijevanje, trgovina) i sline investicije. Meu komunalnim indikatorima istiu se: stanje
komunalnog ureenja naselja (poput broja mjesta za odlaganje otpada, nivoa rjeavanja komunalnog
otpada, uestalosti pranja ulica), nivo ureenosti gradskog ambijenta, uestalost kontrole saobraajnih
tokova u gradu, kao i obim neprikupljenog otpada sa podruja grada. Socio-ekoloki indikatori vezani su
za stepen prihvaenosti i razumijevanja potrebe za ouvanjem i unaprijeenjem ivotne sredine, a izmeu
ostalog ogledaju se u stepenu zastupljenosti ekolokog obrazovanja u sistemu obrazovanja, nivou
razvijenosti ekolokih pokreta i stranaka, zastupljenost ekoloke problematike u sredstvima javnog
infirmisanja i nivoi pravne regulative i institucionalizovanog organizovanja zatite i unaprijeenja ivotne
sredine.
Odrivi razvoj je put, koji se ostvaruje sistemom upravljanja zatitom ivotne sredine (EMS
Environmental Management Systems). EMS je temelj uspjeha odrivog razvoja, a njegovi elementi su:
zbrinjavanje otpada, kontrola zagaenja, recikliranje, minimalizacija, sprijeavanje zagaenja, istija
proizvodnja i industrijska ekologija. Potreba dananjice je donoenje globalnog plana odrivog razvoja.
On je nuan i za usporavanje trenda rasta siromatva, kao i porasta nejednakosti unutar regija i drava
zbog nejednakih mogunosti iskoriavanja prirodnih resursa. Danas su najvei izazovi za zdravlje ljudi:
zagaen vazduh, voda, zemljite, nepravilno odlaganje komunalnog i opasnog otpada, pesticidi,
radioloka kontaminacija, UV zraenje, buka, globalna promjena klime i slini izazovi. Nunost je
primjena preventivnih mjera s ciljem zaustavljanja degradacije ivotne sredine i ouvanja prirodnih
resursa i bioraznolikosti planete. Neophodno je slijediti koncept odrivog razvoja, koji zadovoljava
potrebe ljudi bez ugroavanja zdravlja buduih generacija i to je odgovornost svakog stanovnika nae
planete.
Pojam odrivog razvoja dovodi se, najee, u vezu sa zatitom ivotne sredine, planiranjem drutvenog
razvoja, ekolokim, ekonomskim i politikim pitanjima. Koncept odrivog razvoja predstavlja novu
razvojnu paradigmu, novu strategiju i filozofiju drutvenog razvoja.
Aktuelnosti pojma odrivog razvoja naroito doprinose izazovi, koji dolaze sa ugroenou ivotne
sredine. Ekonomski rast nije bez rizika, jer ako privreda raste prebrzo, moe dovesti do iscrpljivanja
resursa i zagaenosti ivotne sredine. Odrivost ekonomskog rasta u uslovima iscrpljivanja istih
prirodnih resursa sve je komplikovanija.
Moe se rei da je odrivi razvoj skladan odnos prirodnih resursa, privrednog razvoja i ekologije, kako bi
se sauvalo zdravlje sadanjih generacija, a privredno bogatstvo planete sauvalo i zabudue narataje
putem realizacije tri grupe ciljeva7:
Postizanja odrivosti u ekonomskom smislu-kontinuiran privredni rast, bez inflacije i pretjerane spoljne
zaduenosti;
Postizanja odrivosti na socijalnom planu eliminacije siromatva i svih vidova socijalne patologije i
Postizanja odrivosti na ekolokom planu ouvanje prirodnih resursa i ivotne sredine
ovjek je samo dio prirode i nema prava da je unitava, smanjuje bogatstvo resursa i naruava
raznovrsnost ivog svijeta. Nekada su se kompanije ponaale po logici da ekologija nije njihov problem
ve samo profit. Sada se prihvata odriv razvoj i injenica da se mora ulagati u ekoloki istu proizvodnju
i proizvode, uz uvanje ivotne sredine. Drugim rijeima, nepotovanje koncepta odrivog razvoja vodi
ka neefikasnom privrednom razvoju, u smislu veeg rasipanja resursa i energije. ezdesetih godina 20.
vijeka aktivirao se Rimski klub, koji je u svojim izvetajima (prvi izvetaj - Granica rasta iz 1972.
godine), predvidio velike probleme u razvoju svijeta, jer ogranieni prirodni resursi ne mogu da prate
visoke stope rasta, pa je neophodno da razvoj bude uravnoteen zbog buduih generacija. U svom prvom
izvjetaju upoznali su svijet sa zakljucima svog istraivanja i prvi put koristili pojam odrivost8:

Milorad Unkovi, Odrivi razvoj i ekologija, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2012. ,str 12
http://www.singipedia.com/attachment.php%3Fattachmentid%3D2740%26d%3D1333631641 (28/08/2014)
8
ibid. 7, str 13;

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

1) Ako se sadanji pravci rasta u svjetskom stanovnitvu, industrijalizaciji, proizvodnji hrane i
iscrpljivanju prirodnih izvora, nastave bez ikakvih promjena, granice rasta na ovoj planeti bile bi
dosegnute negdje u slijedeih stotinu godina. Najvjerovatniji rezultat bio bi vrlo naglo i nezaustavljivo
opadanje i svjetskoga stanovnitva i industrijskih mogunosti.
2) Mogue je mijenjati ove pravce rasta i uspostaviti uslove ekoloke i ekonomske stabilnosti, koja bi bila
odriva i u dalekoj budunosti. Mogue je odrediti stanje globalne ravnotee tako da osnovne materijalne
potrebe svake osobe na Zemlji mogu biti podmirene i da svaka osoba ima jednake mogunosti za
ostvarenje svojih individualnih ljudskih potencijala.
3) Ako ovjeanstvo usmjeri svoje napore prema ovom drugom, umjesto prema prvom rezultatu, tada, to
prije zapone raditi na tome da ga postigne, imae vee izglede za uspjeh.
Rimski klub se bavi globalnim problemima razvoja i pitanjima ekologije i uticao je na produbljivanje
svijesti u vezi sa specifinostima drutvenog razvoja u epohi nauno-tehnike evolucije. Njegov cilj je
uticaj na javno miljenje i razvoj dijaloga sa politikim i drutvenim strukturama. Autori Izvetaja
Granice rasta su ukazali na eksponencijalni rast stanovnitva i na injenicu da je potreban i
eksponencijalni rast industrije i proizvodnje hrane, da bi se postigla odgovarajua infrastruktura i kvalitet
ivota. Potrebno je uspostaviti globalnu ekonomsko ekoloko demografsku ravnoteu sa ciljem
dobrobiti zajednice i ovjeanstva. Ekoloka situacija u svijetu je svaki dan sve vie ugroena. Obradivo
zemljite se sve vie degradira prekomjernom upotrebom hemijskih preparata, nestaica vode za pie i
zalivanje usjeva se produbljuje. Hiljade gradova ve sada ima nezdravu atmosferu koja izaziva brojne
zdravstvene poremeaje uprkos injenici da bi se ovo moglo znaajno smanjiti uz relativno prihvatljive
materijalne trokove ...9
Koncept odrivosti je danas postao iroko prihvaen, kao uslov opstanka i napretka ovjeanstva.
Razlozi za to lee u moguim odgovorima na pitanje zato ekonomska aktivnost mora biti odriva. Na
prvom mjestu, postoje jaki moralni razlozi da dananja generacija ostavi potomstvu u nasljee nita
manje anse za razvoj, nego to ona ima sada. To znai da planeta Zemlja, sa svojim potencijalima, ne
smije biti degradirana od strane postojeih ljudi. Ovakvo rezonovanje se zasniva na teoriji pravinosti
John Rawlsa (1971), koji istie fundamentalni princip moralne pravde, sadran u podjednakom pravu
svakog ovjeka na najire osnovne slobode, koje ne protivurjee slobodi drugih. Dakle, pravo sadanje
generacije na iskoriavanje resursa i ivotne sredine, ne smije ugroziti isto takvo pravo narednim
generacijama.
Druga grupa razloga za odrivi razvoj je ekoloke prirode. Naime, ako priroda predstavlja vrijednost
samu po sebi, odnosno ako ouvanje bio-diverziteta, ili zalihe prirodnih resusa ima opravdanje u stavu da
je ovjek samo dio prirode, te da nema prava da je nepovratno mijenja, onda je svaki vid ekonomske
aktivnosti kojim se naruava diverzitet ivog svijeta, ili bogatstvo resursa, neprihvatljiv. Zapravo, ova
grupa razloga se isto tako moe svesti na moralne razloge, uz napomenu da se ovdje potencira ne odnos
sadanje genercije ljudi prema buduim generacijama, ve odnos prema ostalim ivim biima, te prirodi u
cjelini. Kao trei, mogui, razlog za opravdanje koncepta odrivosti, moe se navesti ekonomski
argumenat da je odrivi razvoj efikasniji. Drugim rijeima, nepotovanje koncepta odrivosti, vodi ka
neefikasnom privrednom razvoju, u smislu sve veeg rasipanja resursa i energije, odnosno tendencije
dugoronog pogoranja odnosa inputa i outputa u globalnim razmjerama10.
Ljudsko zadiranje u prirodu kao posljedicu moe imati tri stanja, a to su11:
1. potronja obnovljivih resursa vea od prirodne mogunosti za obnovom,
2. potronja obnovljivih resursa jednaka prirodnoj mogunosti za obnovom i
3. potronja obnovljivih resursa manja od prirodne mogunosti za obnovom.

Ibid. 7, str 19;

Odrivi razvoj
http://www.policy.hu/pesic/GLAVA_1.pdf, str. 13, (28/08/2014)
11
Tomislav Blaevi, Korelacija eksternih trokova zranog, eljeznikog i cestovnog prometa, Sveuilite u
Zagrebu, Fakultet prometnih znanosti, Zagreb, 2008., str 9
http://bib.irb.hr/datoteka/393438.b lazevic_DiplRad.doc, (28/08/2014)
10

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

Odrivi razvoj mogu je samo ako je potronja obnovljivih resursa manja od prirodne mogunosti za
obnovom. U sluaju vee potronje dolazi se do scenarija neodrivog razvoja, koje kao dugoronu
posljedicu ima unitavanje Zemlje. Upravo je to razlog zato neki ljudi poistovjeuju pojam odrivog
razvoja s pojmom ekoloke odrivosti iako je ekoloka odrivost samo jedan od aspekata odrivog
razvoja. Vanost koncepta odrivog razvoja, kao i injenicu da je u konceptu odrivog razvoja potrebna
edukacija svih slojeva drutva, moe se vidjeti i iz injenice da je UN proglasio Dekadu obrazovanja o
odrivom razvoju od januara 2005. godine. UN je naveo mnoga podruja kao podruja vana za odrivi
razvoj kao npr. agrikultura, atmosfera, bioraznolikost, klimatske promjene, zdravlje, ume, energija,
planine i slino.
Pojam odrivog razvoja obuhvata ekonomsku uspjenost i drutvenu odgovornost, uz istovremenu zatitu
prirodnih i ljudskih resursa. Polazei od najrairenije definicije Lestera Browna, konstatuje se da postoje
tri vana elementa u koncepciji odrivog razvoja12:
- Koncept razvoja to ne znai isto to i privredni rast. Privredni rast u prvi plan stavlja kvantitativne
elemente dok koncept razvoja sa stanovita odrivog razvoja stavlja teite na kvalitativni koncept.
- Koncept potreba u sredite interesa stavlja pitanja raspodjele osnovnih resursa za ostvarivanje
kvalitete ivota.
- Koncept buduih narataja ukazuje na sutinu odrivosti i postavlja sutinsko pitanje: to sadanje
generacije ostavljaju buduim pokoljenjima?
U koncepciji odrivog razvoja razlikuju se pojmovi: slabe, umjerene i jake odrivosti13:
- Slaba odrivost takvo naruavanja postojeeg stanja ivotne sredine, koje e vjerovatno znaiti manje
blagostanje buduih pokoljenja, a taj e eventualni nedostatak trebati nadoknaditi.
- Umjerena odrivost zagovara stajalite da je zatita ivotne sredine preduslov privrednom razvoju.
- Jaka odrivost zagovara promjene u drutvu i odnosu ovjeka prema prirodi. Jo se naziva i ekoloki
razvoj. U ekoloki sistem ulae se onoliko koliko se iz njega uzima.
Ekoloki problemi globalni su problemi i na globalnom niovou treba stvarati institucionalni, ekonomski i
politiki okvir za njihovo rjeavanje. Meutim, materijalizacija tih rjeenja poinje na mikro nivou, u
organizacijama. Sinergijski uinak postie se djelovanjem svih pojedinano, na istim naelima, istom
predanou, s istim ciljem. Odrivi razvoj nije stanje nego proces, koji nikad ne zavrava.
Odrivi razvoj i odrivost razvoja otkrivaju se kao najurgentniji globalni problemi i ve skoro etiri
decenije, otkako su 1972. godine uvedene u United Nations Environmental Programme (UNEP), ostaju
vane oblasti istraivanja mnogih nauka (ekonomije, ekologije, tehnologije, biologije, geografije,
sociologije, pravnih i politikih nauka, kao i mnogih drugih), i podruja nacionalnih dravnih politika,
kao i brojnih meunarodnih inicijativa i poduhvata. Kroz koncept odrivog razvoja dolazi se do potrebne
simbioze kljunih kategorija i kriterijuma i ekonomije i ekologije, jer su obije okrenute ka razvojnim
ciljevima sve veeg i veeg broja ljudi u uslovima realno sve ogranienijih prirodnih resursa. U stvari,
odrivi razvoj podrazumijeva ravnoteu izmeu potronje resursa i sposobnosti naih prirodnih sistema da
zadovoljavaju potrebe buduih generacija. Drugim reima, odrivi razvoj znai odravanje kapaciteta
Zemlje da omogui ivot svakom njenom sadanjem kao i jo neroenom stanovniku. Razumije se da
odgovornost za to nosi svaka tekua generacija koja mora pronai najbolji nain upravljanja ne samo
raspoloivim resursima nego i nainima otkrivanja i korienja jo uvek nepoznatih resursa14.

12

Koncept odrivog razvoja

https://bib.irb.hr/datoteka/580157.Koncept_odrivog_razvoja_i_sustav_upravljanja.pdf, str 27
13
ibid. 12, str 29;
14
Prof. dr Slobodan Pokrajac, Odrivi razvoj i ekologija, Mainski fakultet, Beograd, 2009. , str 24
http://www.vps.ns.ac.rs/SB/2009/4.3.pdf , (28/08/2014)

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

2. ODRIVI RAZVOJ
DEKLARACIJE I KONVENCIJE OD GLOBALNOG ZNAAJA
2.1 Milenijumska deklaracija UN
Milenijumsko zasjedanje Generalne skuptine Ujedinjenih nacija (UN) odrano je u sjeditu UN-a, u New
Yorku, od 6. do 8. juna 2000. godine, te je okupilo sve drave lanice UN-a.
Na Samitu je donesena Milenijumska deklaracija, koja je jednoglasno usvojena na zavretku zasjedanja,
te je distribuirana, kao dokument 55. zasijedanja Generalne Opte skuptine UN-a. Deklaracija sadri
vrijednosti, principe i ciljeve UN-a za 21. vijek, kao odgovor na globalne izazove koji se nalaze pred
ovjeanstvom, te rokove za preduzimanje zajednikih akcija.Milenijumska deklaracija sastoji se od osam
poglavlja15:
I
Vrijednosti i naela
II Mir, sigurnost i razoruanje,
III Razvoj i smanjenje siromatva,
IV Zatita zajadnike okoline,
V Ljudska prava, demokratija i dobro upravljanje,
VI Zatita slabijih,
VII Posebni interesi Afrike i
VIII Jaanje Ujedinjenih nacija.
Poglavlje koje se odnosi na zatitu zajednike okoline glasi:
1. Moramo uiniti sve kako bismo oslobodili cijelo ovjeanstvo, prije svega nau djecu i unuke, od
prijetnje ivljenja na planeti nepovratno degradiranom ljudskim djelatnostima na kojoj izvori vie
ne bi nedostajali za njihove potrebe.
2. Potvrujemo nau podrku naelima odrivog rasta, ukljuujui ona sadrana u Agendi 21, oko
kojih je postignuta saglasnost na Konferenciji UN o okolini i razvoju.
3. Stoga smo odluni u da svim naim ekolokim akcijama usvojimo novu etiku zatite i brige, a kao
prve korake odluujemo16:
a) Uiniti sve da se osigura stupanje na snagu Protokola iz Kyotoa, po mogunosti
do desete godinjice Konferencije UN o okoliu i razvoju 2002. godine, te
zapoeti s potrebnim smanjenjem emisija gasova, koji proizvode efekat staklene
bate.
b) Pojaati nae zajednike napore na podruju upravljanja, zatite i odrivog
razvoja svih vrsta uma.
c) Ustrajati na potpunom sprovoenju Konvencije o biolokoj raznolikosti i
Konvencije o sprijeavanju nastajanja pustinje u zemljama podlonima tekim
suama i/ili nastajanju pustinja, posebno u Africi.
d) Prestati s neodrivim iskoritavanjem izvora vode razvijanjem vodoprivrednih
strategija na regionalnom, nacionalnom i lokalnom nivou, koje omoguavaju i
pravian pristup izvorima vode i odgovarajuu opskrbu.
e) Pojaati saradnju i umanjiti broj i uinke prirodnih i od ovjeka izazvanih
katastrofa.
f) Osigurati slobodan pristup informacijama o sekvenci ljudskog genoma.

2.2 Stokholmska deklaracija UN o ivotnoj sredini

Na prvoj Svjetskoj konferenciji Ujedinjenih Nacija o ivotnoj sredini, odranoj 1972. godine u
Stokholmu, po prvi put je na visokom, meunarodnom nivou, ukazano na opasnosti koje naoj planeti
prijete od zagaenja ivotne sredine na globalnom nivou.
15

MVEP Milenijski summit

www.mvep.hr/hr/vanjska-politika/...odnosi/.../milenijski-summit/ , (27/05/2014)
16
ibid 15, str 5

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

Ova konferencija podstakla je dinamian razvoj meunarodnog ekolokog prava. Osnovni principi
Stokholmske deklaracije razraivani su nizom meunarodnih ugovora i usvajanjem deklarativnih akata na
globalnom, regionalnom, subregionalnom i bilateralnom nivou. Ova deklaracija je prvi meunarodni
dokument u kojem je pravo na ivotnu sredinu bilo izriito pomento kao ljudsko pravo i kao preduslov za
uivanje drugih ljudskih prava. U njoj je naglaeno da ljudsko bie ima pravo na slobodu, ravnopravnost
i adekvatne uslove ivotne sredine, u nekoj ivotnoj sredini iji kvalitet omoguava ivot u dostojanstvu i
blagostanju, i sveanu obavezu da zatiti i unaprijedi tu ivotnu sredinu za generacije koje ive sada, kao i
za budue generacije.
Konferenciji su prisustvovali predstavnici 113 zemalja, kao i predstavnici brojnih meunarodnih
nevladinih organizacija, meuvladinih organizacija i mnogih drugih specijalizovanih agencija.
Kao najznaajniji rezultati konferencije u tokholmu navode se17:
- Osnivanje Programa za ivotnu sredinu UN (United Nations Environment Program UNEP),
- Usvajanje Deklaracije sa 26 principa (tokholmska deklaracija),
- Usvajanje akcionog plana sa 109 preporuka i
- Usvajanje 4 Rezolucije (meu kojima je i preporuka o proglaenju 5. juna za Dan ivotne
sredine, koji e se obiljeavati u cijelom svijetu).
U Stokholmskoj deklaraciji po prvi put se pominju prava tree generacije, odnosno prava na zdravu
okolinu i zdrav ivot, te su ojaani pravni temelji vezani za ta prava i uspostavljena je uska i neraskidiva
veza izmeu ouvanja ivotne sredine i afirmacije ljudskih prava.
Prava tree generacije ukljuuju18:
1. grupna i kolektivna prava,
2. pravo na samoopredjeljenje,
3. pravo na ekonomski i socijalni razvoj,
4. pravo na zdravu okolinu,
5. pravo na prirodne resurse,
6. pravo na komunikaciju,
7. pravo na kulturno naslijee i
8. pravo na generacijsku jednakost i odrivost.
Ostvarivanje prava ovjeka na ivot i razvoj u zdravoj ivotnoj sredini predstavlja skladan odnos ivotne
sredine i privrede kako bi se zatitilo prirodno bogatstvo, a osnovna naela zatite su19:
1. Naelo integralnosti (dravni organi obezbjeuju integraciju zatite i unaprijeenja ivotne
sredine u sve sektorske politike),
2. Naelo prevencije i predostronosti (dravni organi obezbjeuju svaku aktivnost, planiranu ili
sprovedenu na nain da predstavlja najmanji rizik po ivotnu sredinu i zdravlje ljudi, odnosno procjenu
uticaja na ivotnu sredinu uz koritenje najboljih raspoloivih i dostupnih tehnologija i opreme),
3. Naelo ouvanja prirodnih vrijednosti (dravni organi obezbjeuju koritenje prirodnih vrijednosti
pod uslovima i na nain kojim se obezbjeuje ouvanje zatienih prirodnih dobara i predjela),
4. Naelo odrivog razvoja (dravni organi obezbjeuju ostvarivanje odrivog razvoja donoenjem i
sprovoenjem odluka kojima se obezbjeuje usklaenost interesa zatite okoline i interesa ekonomskog
razvoja),
5. Naelo odgovornosti zagaivaa i njegovog pravnog sljedbenika (pravno ili ziko lice, koje
svojim nezakonitim, ili neispravnim aktivnostima dovode do zagaivanja okoline, odgovorni su pred
zakonom),
17

Marko Milenkovi, Meunarodni instrumenti za zatitu ljudskih prava u oblasti ivotne sredine, Institut
drutvenih nauka, Beograd, str 11.
http://jstrb.bos.rs/znas-kako/uploaded/Medjunarodni%2520instrumenti%2520za%2520zastitu%2520...
(21/06/2014)
18
LJUDSKA PRAVA TREE GENERACIJE THIRD-GENERATION ...
http://hrcak.srce.hr/file/161440 , str 16. , (21/06/2014)
19
ibid. 18, str 21;

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

6. Naelo supsidijarne odgovornosti (dravni organi su obavezni da otklanjaju posljedice zagaivanja
okoline i da smanje tete u sluajevima kada je zagaiva nepoznat, kao i kada teta potie, usljed
zagaivanja ivotne sredine, iz izvora van teritorije drave),
7. Naelo informisanja i uea javnosti (svako ima pravo u ostvarivanju prava na zdravu ivotnu
sredinu i da bude obavijeten o stanju okolia, da uestvuje u postupku donoenja odluka, ije bi
sprovoenje moglo da utie na ivotnu sredinu). Podaci o stanju okoline-ivotne sredine su javni i
8. Naelo zatite prava na zatitu ivotne sredine-okoline i pristupa pravosuu (graani, njihova
udruenja, profesionalne ili druge organizacije, pravo na zdrav okolnu-ivotnu sredinu ostvaruju pred
nadlenim organom, odnosno sudom).

2.3 Rio deklaracija o ivotnoj sredini i razvoju

Rio deklaracija o ivotnoj sredini i razvoju, esto skraena kao Rio Deklaracija, bio je kratak dokument,
koji u 1992. godine donijet na simpozijumu Ujedinjenih nacija Konferencija o ivotnoj sredini i razvoju
(UNCED), neformalno poznatom kao Samit planete Zemlje. Rio Deklaracija se sastoji od 27 principa sa
ciljem da vode buduem odrivom razvoju irom svijeta, a ti principi su20:
Princip 1. Uloga ljudi
Ljudska bia su u centru brige za odrivi razvoj. Ljudi imaju pravo na zdrav i produktivan ivot, u skladu
sa prirodom.
Princip 2. Dravni suverenitet
U skladu sa poveljom UN-a i principima meunarodnog prava, zemlje imaju suvereno pravo da
eksploatiu svoje sopstvene resurse, potujui svoju sopstvenu politiku zatite ivotne sredine i razvojnu
politiku, a takoe imaju odgovornost da obezbijede da aktivnosti koje se obavljaju u okviru njihove
pravne nadlenosti i kontrole, ne prouzrokuju tetu za ivotnu sredinu drugih zemalja ili podruja izvan
granica nacionalne pravne nadlenosti.
Princip 3. Pravo na razvoj zemalja
Pravo na razvoj mora biti ostvareno tako, da se u istoj mjeri zadovolje potrebe razvoja i zatite ivotne
sredine i sadanjih i buduih generacija.
Princip 4. Zatita ivotne sredine u procesu razvoja zemalja
Radi postizanja odrivog razvoja, zatita ivotne sredine mora initi sastavni dio procesa razvoja i ne
moe se razmatrati odvojeno od njega.
Princip 5. Iskorijenjivanje siromatva u svijetu
Sve drave i svi ljudi moraju saraivati na bitnim zadacima iskorijenjavanja siromatva, to je neophodan
zahtjev kada se radi o odrivom razvoju, da bi se smanjile razlike u ivotnom standardu i bolje
zadovoljile potrebe veine ljudi u svijetu.
Princip 6. Prioritet za najnerazvijenije zemlje
Posebna situacija i potrebe zemalja u razvoju, prije svega najmanje razvijenih i onih ija je ivotna
sredina najvie ugroena, moraju imati poseban proiritet. Meunarodne akcije u oblasti zatite ivotne
sredine i razvoja treba, takoe, da se odnose na interese i potrebe svih zemalja.

20

Rio deklaracija o ivotnoj sredini i razvoju - Bata Balkana

www.bastabalkana.com/.../rio-deklaracija-o-zivotnoj..., str. 1, (27/05/2014)

Ekoloki menadment

Pomorski fakultet - Bar

Princip 7. Saradnja drava za zatitu globalnog ekosistema
Zemlje moraju da sarauju, u duhu globalnog partnerstva, na ouvanju, zatiti i obnavljanju zdravlja i
cjelovitosti ekosistema Zemlje. Zbog razliitog doprinosa globalnoj degradaciji ivotne sredine, zemlje
imaju zajedniku, ali razliitu odgovornost. Razvijene zemlje priznaju svoju odgovornost za odrivi
razvoj, imajui u vidu kako pritisak njihovog drutva na globalnu ivotnu sredinu, tako i tehnike i
finansijske resurse kojima raspolau.
Princip 8. Smanjenje neodrivih modela proizvodnje i potronje
Radi postizanja odrivog razvoja i vieg kvaliteta ivota svih ljudi, drave treba da smanje i eliminiu one
oblike proizvodnje i potronje koji nisu u skladu sa odrivim razvojem, a takoe, da unaprijede
odgovarajuu demografsku politiku.
Princip 9. Izgradnja kapaciteta za odrivi razvoj
Zemlje treba da sarauju na jaanju postojeih sopstvenih kapaciteta za odrivi razvoj, unapreenjem
naune komunikacije kroz razmenu naunih i tehnikih znanja i putem podsticanja razvoja,
prilagoavanja, irenja i transfera tehnologija, ukljuujui i nove, kao i inovativne tehnologije.
Princip 10. Uee javnosti u zatiti ivotne sredine
Pitanja zatite ivotne sredine se najbolje rjeavaju uz uee svih zainteresovanih graana na
odgovarajuem nivou. Na nacionalnom nivou, svaki pojedinac mora imati odgovarajui pristup
informacijama koje se odnose na ivotnu sredinu, a koje posjeduju javni organi vlasti, ukljuujui i
informacije o opasnim materijama i o aktivnostima u njihovoj drutvenoj zajednici, a takoe, svaki
pojedinac mora imati mogunost da uestvuje u procesima odluivanja. Zemlje moraju olakati i
podsticati razvijanje svijesti uz uee javnosti, tako to e obezbjediti da informacije budu svima lako
dostupne. Mora se obezbjediti efikasan pristup pravnim i administrativnim postupcima, ukljuujui i
nadoknadu tete i pravni lijek.
Princip 11. Nacionalno zakonodavstvo i program zatite ivotne
Zemlje moraju da donesu efikasne zakone o zatiti ivotne sredine. Standardi koji se odnose na zatitu
ivotne sredine, ciljevi upravljanja i prioriteti treba da odraavaju stanje zatite ivotne sredine i razvoja
na koji se odnose. Standardi koji se u nekim zemljama primjenjuju mogu za druge zemlje, naroito za
zemlje u razvoju, da budu neodgovarajui i da dovedu do neopravdanih ekonomskih i drutvenih
trokova.
Princip 12. Podsticajni i otvoreni meunarodni ekonomski sistem
Zemlje treba da sarauju na unaprijeenju otvorenog meunarodnog ekonomskog sistema, koji bi doveo
do ekonomskog rasta i odrivog razvoja u svim zemljama, kao i do boljeg rjeavanja problema
degradacije ivotne sredine. Mjere trine politike u svrhu zatite okoline ne treba da budu sredstvo za
samovoljnu i neopravdanu diskriminaciju, ili za prikrivena ogranienja meunarodne trgovine. Treba
izbjegavati jednostrane akcije za rjeavanje problema zatite ivotne sredine van podruja nadlenosti
zemlje uvoznika. Mjere za reavanje prekograninih i globalnih problema zatite ivotne sredine treba,
to je mogue vie, da budu zasnovane na meunarodnom konsenzusu.
Princip 13. Kompenzacija za rtve zagaenja i drugih oteenja ivotne sredine
Zemlje treba da donesu nacionalne zakone koji se odnose na odgovornost i odtetu rtvama zagaenja i
na druge tete po ivotnu sredinu. Zemlje, takoe, treba da sarauju bez odlaganja i odlunije u donoenju
buduih meunarodnih propisa koji se odnose na odgovornost i odtetu, kada aktivnosti u okviru njihove
pravne nadlenosti ili kontrole, prouzrokuju dejstva tetna za ivotnu sredinu u podrujima izvan njihove
nadlenosti.
Princip 14. Saradnja drava za sprijeavanje ekoloke tete i transfera
Zemlje treba efikasno da sarauju na odvraanju ili sprijeavanju premjetanja i transfera u druge zemlje
svih aktivnosti i materija koje prouzrokuju jaku degradaciju ivotne sredine ili su se pokazale tetnim po
zdravlje ljudi.

Ekoloki menadment

10

Pomorski fakultet - Bar

Princip 15. Princip predostronosti
Da bi se ivotna sredina zatitila, zemlje moraju, u skladu sa svojim mogunostima, u to veoj mjeri
primijenjivati preventivne mjere. Ako postoji prijetnja od nepovratne tete, nedostatak potpune naune
izvjesnosti ne smije biti razlog za odlaganje mjera za sprjeavanje degradacije okoline, pri emu mjere
moraju biti efikasne sa gledita trokova.
Princip 16. Internalizacija trokova okruenja
Nacionalni organi vlasti treba da nastoje da podstiu internalizaciju trokova zatite ivotne sredine i
korienje ekonomskih instrumenata, imajui u vidu pristup po kome zagaiva treba, u principu, da snosi
trokove zagaenja, potujui interese javnosti, a bez naruavanja meunarodne trgovine i investiranja.
Princip 17. Procjene uticaja na ivotnu sredinu
Ocjenjivanje uticaja na ivotnu sredinu, kao nacionalni instrument, mora se preduzeti za odreene
aktivnosti koje mogu imati znaajan tetan uticaj na okolinu, a o kojima odluuju nadleni nacionalni
organi vlasti.
Princip 18. Obavijetenje o prirodnim katastrofama
Zemlje moraju odmah da obavijeste druge zemlje o svojim prirodnim katastrofama ili drugim
opasnostima koje mogu prouzrokovati iznenadna tetna dejstva na ivotnu sredinu u tim zemljama.
Meunarodna zajednica mora uiniti sve da oteenim zemljama pomogne.
Princip 19. Pravovremeno i blagovremeno obavijetavanje
Zemlje moraju unaprijed i pravovremeno obavijetavati potencijalno ugroene zemlje o aktivnostima koje
mogu imati znaajno tetno prekogranino dejstvo i dostavljati im odgovarajue informacije, a takoe se
moraju konsultovati sa tim zemljama u ranoj fazi i uz izraeno povjerenje.
Princip 20. ene imaju vitalnu ulogu
ene imaju vitalnu ulogu u upravljanju zatitom ivotne sredine i razvoju. Stoga, njihovo potpuno uee
je veoma vano za postizanje odrivog razvoja.
Princip 21. Mobilizacija mladih
Kreativnost, ideale i hrabrost omladine cijelog svijeta, treba mobilisati za stvaranje globalnog partnerstva,
radi postizanja odrivog razvoja i obezbjeenja bolje budunosti za sve.
Princip 22. Autohtoni narodi imaju kljunu ulogu
Domorodci, starosjedioci i njihove zajednice, kao i druge lokalne zajednice, imaju vitalnu ulogu u
upravljanju zatitom ivotne sredine i u razvoju zbog svojih znanja i tradicionalnog naina ivota. Zemlje
moraju priznati i pravno podrati njihov identitet, kulturu i interese, a takoe omoguiti njihovo efikasno
uee u postizanju odrivog razvoja.
Princip 23. Zatiti ivotnu sredinu i ljude od ugnjetavanja
Moraju se zatititi: ivotna sredina, prirodni resursi i ljudi koji su ugnjetavani ili su pod dominacijom ili
okupacijom.
Princip 24. Ratovanje i meunarodno pravo
Ratovanje je u svakom sluaju destruktivno u odnosu na odrivi razvoj. Stoga, drave moraju potovati
meunarodno pravo kojim se obezbeuje zatita ivotne sredine u vrijeme oruanih sukoba i saradnje u
kasnijem razvoju.
Princip 25. Mir, razvoj i zatita ivotne sredine
Mir, razvoj i zatita ivotne sredine su uzajamno zavisni i nerazdvojni.
Princip 26. Rjeavanje ekolokih sporova
Zemlje moraju sve svoje nesuglasice u pogledu zatite ivotne sredine da rjeavaju na miroljubiv nain i
odgovarajuim sredstvima u skladu sa poveljom UN-a.

Ekoloki menadment

11

Pomorski fakultet - Bar

Princip 27. Saradnja izmeu drava i naroda
Zemlje i ljudi treba da sarauju, u duhu partnerstva i uz postojanje povjerenja, pri ostvarivanju principa iz
ove Deklaracije i u buduem unapreenju meunarodnog prava u oblasti odrivog razvoja.

2.4 Agenda 21
Na konferenciji Ujedinjenih Nacija o ivotnoj sredini i razvoju u Rio de eneiru 1992. godine usvojeno je
vie dokumenata, meu kojima ja naroito znaajan plan djelovanja na rjeavanju problema razvoja i
ivotne sredine. Ovaj dokument nazvan je Agenda 21 i njime se predlae sprovoenje niza meusobno
usklaenih aktivnosti, koje e razvoj uiniti privredno, socijalno i ekoloko odrivim.
U dokumentu Agenda 21 navodi se devet osnovnih drutvenih grupa, a to su: ene, djeca i omladina,
autohtono stanovnitvo, nevladine organizacije, lokalne vlasti, radnici i sindikati, poslovni svijet i
industrija, naunici i poljoprivrednici. Njihovo delovanje je od kljunog znaaja za odrivi razvoj zemlje.
Agenda 21 je podijeljena u etiri dijela i razraena kroz etrdeset poglavlja21:
I dio obuhvata preambulu i socijalno - ekonomska pitanja
1. Predgovor,
2. Meunarodna saradnja na ustanovljavanju odrivog razvoja u zemljama u razvoju i
odgovarajue drutvene politike,
3. Borba protiv siromatva,
4. Promjena naina potronje,
5. Demografska dinamika i njena odrivost,
6. Zatita i unaprijeenje ljudskog zdravlja,
7. Unaprijeenje odrivog razvoja ljudskih naselja,
8. Ukljuivanje ivotne sredine i razvoja u donoenje odluka,
II dio obrauje zatitu i upravljanje resursima za razvoj
9. Zatita atmosfere,
10. Integralni pristup planiranju i upravljanju zemljinim resursima,
11. Borba protiv gubljenja uma,
12. Upravljanje osjetljivim ekosistemima: borba protiv irenja pustinja i uma,
13. Upravljanje osjetljivim ekosistemima; odrivi razvoj planinskih ekosistema,
14. Unapreenje poljoprivrednog i seoskog razvoja,
15. Ouvanje bioloke raznovrsnosti (biodiverziteta),
16. Ekoloki zdravo upravljanje biotehnologijom,
17. Zatita okeana i svih vrsta mora, ukljuujui zatvorena i poluzatvorena mora, kao i
zatita obalnih podruja, racionalno korienje i razvoj ivih resursa,
18. Zatita kvaliteta voda i zatita izvorita za vodosnabdijevanje: primjena
integralnog pristupa u razvoj, unaprijeenje i korienje vodenih resursa,
19. Zdravo, po ivotnu srednu, upravljanje toksinim hemikalijama, ukljuujui
sprijeavanje integralnog meunarodnog prometa toksinim i opasnim proizvodima,
20. Po ivotnu sredinu sasvim zdravo upravljanje opasnim otpadom, ukljuujui
sprijeavanje integralnog meunarodnog prometa opasnim otpadom,
21. Zdravo, po ivotnu sredinu, upravljanje vrstim otpadom i
22. Bezbjedno, po ivotnu sredinu i zdravo upravljanje radioaktivnim otpadom.
III dio obuhvata jaanje uloge znaajnih drutvenih grupa
23. Predgovor,
24. Globalna akcija ena za odrivi razvoj,
25. Djeca i omladina u odrivom razvoju,
21

ibid. 3, str.1;

Ekoloki menadment

12

Pomorski fakultet - Bar

26. Uoavanje i jaanje uloge autohtonog stanovnitva i njihovih zajednica,
27. Jaanje uloge nevladinih organizacija- partnera za odrivi razvoj,
28. Inicijative lokalnih vlasti u podrci Agende 21,
29. Jaanje uloge radnika i njihovih sindikata,
30. Jaanje uloge biznisa i industrije,
31. Nauna i tehnoloka zajednica i
32. Jaanje uloge zemljoradnika.
IV dio obuhvata sredstva za ostvarivanje Agende 21
33. Finansijski izvori i mehanizmi,
34. Nezagaujue i zdrave tehnologije,
35. Nauka i odrivi razvoj,
36. Unaprijeenje obrazovanja, obuke i drutvene svijesti,
37. Nacionalni mehanizmi i meunarodna saradnja na institucionalnom jaanju zemalja u
razvoju,
38. Meunarodni institucionalni aranmani,
39. Meunarodni zakonski instrumenti i mehanizmi i
40. Informacije za donoenje odluka.

2.5 Konvencija o promjeni klime

Pitanje klimatskih promjena na globalnom planu rjeava se okvirnom konvencijom UN-a o promjeni
klime (UNFCCC). Konvencija je usvojena u New Yorku u maju 1992. godine, a potpisana na Samitu u
Rio de Janeiru u junu iste godine. Konvencija je stupila na snagu u martu 1994. godine
Krajnji je cilj ove Konvencije i svih pravnih instrumenata, koje Konferencija stranaka moe usvojiti, da se
u skladu s relevantnim odredbama Konvencije uspostavi stabilnost koncentracije gasova koji utiu na
efekat staklene bate, na nivou koji e sprijeiti opasno antropogenetsko uplitanje u klimatski sistem.
Takav nivo trebalo bi postii u vremenskom roku, koji je dovoljan da se ekosistemima omogui prirodno
adaptiranje na promjenu klime, da se osigura da proizvodnja hrane ne bude ugroena i da se omogui
daljnji privredni razvoj na odrivi nain. 22
U smislu ove Konvencije23:
1. Negativne posljedice promjene klime znae promjene u fizikom okruenju ili biote, kao rezultat
promjene klime, koje imaju znaajne pogubne posljedice na sastav, elastinost ili produktivnost prirodnih
ili vodenih ekosistema ili na funkcionisanje drutveno-privrednih sistema, te na ljudsko zdravlje i
blagostanje,
2. Promjena klime znae promjenu klime koja se pripisuje direktno ili indirektno aktivnostima ovjeka
koje mijenjaju sastav globalne atmosfere, te koja se pored prirodne promjenljivosti klime posmatra kroz
uporediva vremenska razdoblja,
3. Klimatski sistem znai ukupnost atmosfere, hidrosfere, biosfere i geosfere i njihovo meusobno
djelovanje,
4. Emisije znae otputanje u atmosferu staklenikih gasova i/ili njihovih prethodnika iznad odreenih
podruja, kroz uporediva vremenska razdoblja,
22

Melita Zdilar, Nacionalna politika prilagodbe klimatskim promjenama Republike Hrvatske, Ministarstvo zatite i
okolia prirode, Zagreb, 2014. , str 4
http://croatia.rec.org/wp-content/uploads/2014/01/3_MZOIP_za%25C5%25A1tita-klime-u-Hrvatsko...
(25/06/2014)
23
Konvencije - NGO Green Home
http://www.greenhome.co.me/index.php%3FIDSP%3D280%26jezik%3Dlat, str. 11., (26/06/2014)

Ekoloki menadment

13

Pomorski fakultet - Bar

5. Stakleniki gasovi oznaavaju one gasovite sastavne dijelove atmosfere, kako prirodne tako i an
atropogenetske, koji apsorbuju i ponovo emituju infracrvenu radijaciju.
6. Organizacija regionalne privredne integracije oznaava organizaciju utemeljenu od strane suverenih
drava odreenog podruja, koja ima nadlenost nad predmetima koji se reguliu ovom Konvencijom ili
njenim protokolima, te koja u skladu sa svojim unutranjim postupkom ima sva ovlatenja za
potpisivanje, potvrivanje, prihvatanje, odobrenje ili pristupanje instrumentima o kojima je rije,
7. Rezervoar oznaava komponentu ili komponente klimatskog sistema, gdje se skladiti stakleniki gas
ili prethodnik staklenikog gasa,
8. Odlagalite oznaava svaki proces, aktivnost ili mehanizam kojim se iz atmosfere uklanjaju stakleniki
gasovi, aerosoli ili prethodnici staklenikog plina i
9. Izvor znai svaki proces ili aktivnost kojima se oslobaaju u atmosferu stakleniki plinovi, aerosoli ili
prethodnici staklenikog gasa.
U svojim aktivnostima na postizanju cilja Konvencije i sprovoenju njenih odredbi, strane e se, izmeu
ostalog, rukovoditi sljedeim24:
1. Strane su dune da zatite klimatski sistem za dobrobit sadanjih i buduih generacija ovjeanstva, na
osnovu jednakosti i u skladu sa njihovim zajednikim ali izdiferenciranim odgovornostima i
odgovarajuim mogunostima. U skladu sa tim, strane - razvijene zemlje, trebalo bi da preuzmu vodeu
ulogu u borbi sa promjenom klime i njenim negativnim uticajima,
2. Neophodno je u punoj mjeri uzeti u obzir konkretne potrebe i specifine okolnosti strana - zemalja u
razvoju, naroito onih, koje su posebno osjetljive na nepovoljne uticaje promjene klime, a takoe i onih
strana, posebno zemalja u razvoju, koje bi prema ovoj Konvenciji, morale da snose nesrazmjeran ili
preteak teret,
3. Strane su dune da preduzmu mjere predostronosti u cilju predvianja, sprijeavanja ili svoenja na
najmanju moguu mjeru uzroka promjene klime i ublaavanja njenih tetnih uticaja. Tamo gde postoji
rizik od ozbiljnih ili nepovratnih tetnih uticaja, nedostatak pune naune pouzdanosti ne bi trebalo da
poslui kao razlog za odlaganje usvajanja takvih mjera, uzimajui u obzir da politika i mjere, koje se
odnose na promjenu klime treba da budu ekonomski efikasne tako da obezbjede globalnu korist sa
najmanjim moguim trokovima. Da bi se to postiglo, takva politika i mjere treba da uzmu u obzir
razliite drutveno-ekonomske uslove, da budu sveobuhvatne, da obuhvate sve relevantne izvore, ponore i
rezervoare gasova staklene bate i mjere prilagoavanja, i da obuhvate sve privredne sektore. Napore, koji
se ulau u rjeavanju problema u vezi sa promjenom klime zainteresovane Strane mogu da preduzimaju
na zajednikoj osnovi,
4. Strane imaju pravo na stabilan razvoj i treba da ga se pridravaju. Politika i mjere zatite klimatskog
sistema od antropogenih uticaja treba da odgovaraju konkretnim uslovima svake strane i da budu
integrisane u nacionalne programe razvoja, jer ekonomski razvoj ima kljuni znaaj za usvajanje mjera
koje treba preduzeti u reagovanju na promjene klime, i
5. Strane su dune da sarauju na unaprijeenju podsticajnog i otvorenog meunarodnog ekonomskog
sistema, koji bi vodio ka stabilnom ekonomskom rastu i razvoju svih strana, a posebno strana-zemalja u
razvoju, omoguavajui im da uspjenije reavaju probleme u vezi sa promjenom klime. Mjere koje se
preduzimaju u savladavanju promjene klime, ukljuujui i jednostrane mjere, ne bi trebalo da poslue kao
sredstvo za proizvodnju ili neosnovanu diskriminaciju ili prikriveno ograniavanje meunarodne
trgovine.

24

ibid. 23, str 15. , (26/06/2014)

Ekoloki menadment

14

Pomorski fakultet - Bar

3. NACIONALNA STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA CRNE GORE

Geografski poloaj, klimatske prilike i karakteristike njenog prostora, kao i prirodni resursi i njihov
raspored, ine Crnu Goru, po mnogo emu izuzetnom evropskom dravom. Na neto manje od 14.000
kvadratnih kilometara smjetene su izuzetne prirodne vrijednosti, kakve su Bokokotorski zaliv i pjeane
plae junog dijela jadranske obale, najvee jezero na Balkanu - Skadarsko jezero, kanjon rijeke Tare i
planine sjevernog regiona sa esto netaknutom prirodom, brojnim lednikim jezerima i vrhovima od oko
2500 metara nadmorske visine.
Priroda Crne Gore, ukljuujui bogati biodiverzitet, specifine pejzane i kulturne vrijednosti, je jedno
od njenih najveih bogatstava. Po broju vrsta po jedinici povrine, Crna Gora se ubraja meu prve zemlje
u Evropi, a ujedno je i dom mnogim endemskim vrstama. Nacionalnim zakonodavstvom je trenutno
zatieno 7.7% teritorije (4 nacionalna parka i podruja sa niim stepenom zatite). Znaaj i izuzetnost
nekih od prirodnih vrijednosti i kulturno istorijskih spomenika u Crnoj Gori prepoznale su i meunarodne
organizacije koje sa bave ouvanjem prirodnog i kulturnog nasljea. U okviru UNESCO-a (Organizacije
za obrazovanje, nauku i kulturu), zatieni su basen rijeke Tare (program ovjek i biosfera MAB - od
1977. godine), Kotorsko-Risanski zaliv i Nacionalni park Durmitor (program Svjetske prirodne i
kulturne batine, od 1979. odnosno od 1980. godine). Od 1995. godine, Skadarsko jezero se nalazi na
listi meunarodno znaajnih movarnih podruja kao stanite vodenih ptica, saglasno Konvenciji o
movarnim podrujima (Ramsarska konvencija). Znaajni prirodni potencijali i svijest o obavezi
njihovog ouvanja bili su izvori i pokretai donoenja Deklaracije o Crnoj Gori kao ekolokoj dravi.
Skuptina Republike je ovom Deklaracijom iz 1991. godine definisala strateko opredjeljenje da se dalji
razvoj Crne Gore odvija u skladu sa principima i zahtjevima odrivosti. Takvo opredjeljenje je dalje
potvreno Ustavom iz 1992. godine, koji kae da je Crna Gora demokratska, socijalna i ekoloka
drava, i koji pravo na zdravu ivotnu sredinu i obavezu njenog uvanja i unapreenja ustanovljava kao
ustavne norme. Potreba dalje operacionalizacije ovih odrednica dovela je 2000. godine do izrade okvirnog
stratekog dokumenta Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave. Na nacionalnom nivou,
Nacionalna strategija Crne Gore (NSOR CG) predstavlja korak dalje u nastojanju da se smjernice razvoja
zacrtane Delaracijom o ekolokoj dravi i Ustavom iz 1992. godine sprovedu u praksi. Ona se snano
naslanja i proistie iz Pravaca razvoja, uz nastojanje da ukljui elemente savremenog stratekog
planiranja i ostvari vru vezu sa meunarodnim procesima. Istovremeno, NSOR CG se snano oslanja i
na Strategiju razvoja i redukcije siromatva i niz sektorskih stratekih dokumenata, koja su usvojena u
Crnoj Gori. U isto vrijeme, NSOR CG predstavlja i jedan od elemenata implementacije Mediteranske
strategije odrivog razvoja (MSOR) na nacionalnom nivou, i prikljuenje svjetskoj porodici zemalja,
koje kroz svoje nacionalne strategije odrivog razvoja i/ili strategije upravljanja ivotnom sredinom,
nastoje da doprinesu ouvanju globalne ravnotee i globalnom razvoju.
NSOR CG se zasniva na globalno prihvaenim principima odrivog razvoja, definisanim kroz
Deklaraciju iz Rija i Agendu 21, Deklaraciju i Plan implementacije iz Johanesburga, kao i na
principima Milenijumske deklaracije UN (koji su pretoeni u Milenijumske razvojne ciljeve (MRC). U
dokumentu Vizije odrivog razvoja Crne Gore, ovi principi su saeto prikazani na slijedei nain25:
- Integrisanje pitanja ivotne sredine u razvojne politike,
- Internalizacija trokova vezanih za ivotnu sredinu (tj. prevoenje eksternih trokova degradacije
ivotne sredine u interne trokove zagaivaa/korisnika) kroz implementaciju principa
zagaiva/korisnik plaa,
- Uee svih drutvenih aktera/zainteresovanih strana u donoenju odluka, konsultacije, dijalog i
partnerstva,
- Pristup informacijama i pravdi,
- Jednakost meu generacijama i jednakost unutar iste generacije (ukljuujui i rodnu
ravnopravnost);
25

NSOR | Nacionalna strategija odrzivog razvoja Crne Gore

http://nsorcg.wordpress.com/, str. 7., (29/05/2014)

Ekoloki menadment

15

Pomorski fakultet - Bar

-

Princip predostronosti, odnosno zahtjev da se ouva prirodna ravnotea u okolnostima kada

nema pouzdanih informacija o odreenom problemu,
Princip supsidijarnosti (hijerarhije, odnosno meuzavisnosti) izmeu lokalnog i globalnog nivoa i
Pristup uslugama i finansijskim resursima, koji su neophodni za zadovoljavanje osnovnih
potreba.

Polazei od ovih principa, odrivi razvoj (kako u Crnoj Gori tako i globalno) podrazumijeva26:
- Uravnoteen i pravian ekonomski razvoj, koji se moe odrati u duem vremenskom periodu,
- Smanjenje siromatva, kroz osnaivanje siromanih i obezbjeivanje njihovog boljeg pristupa
neophodnim uslugama i sredstvima,
- Uee svih zainteresovanih strana u procesu odluivanja (centralne i lokalne vlasti, nevladine
organizacije, privatni/poslovni sektor, profesionalne organizacije i sindikat), uz izgradnju dijaloga
i povjerenja i uz razvoj drutvenog kapitala,
- Paljivo upravljanje i ouvanje (u najveoj moguoj mjeri) neobnovljivih resursa,
- Racionalna/odriva upotreba energije i prirodnih resursa,
- Minimiziranje otpada, efikasno sprijeavanje i kontrola zagaenja i minimiziranje ekolokih
rizika,
- Unaprijeenje sistema obrazovanja i zdravstva i poboljanja u pogledu ravnopravnosti polova i
- Zatitu kulturnih identiteta.
Polazei od vizija odrivog razvoja Crne Gore i identifikacije problema i izazova u oblastima zatite
ivotne sredine i upravljanja prirodnim resursima, ekonomskog i drutvenog razvoja, definisani su
sljedei opti ciljevi NSOR CG27:
1. Ubrzati ekonomski rast i razvoj i smanjiti regionalne razvojne nejednakosti;
2. Smanjiti siromatvo; obezbijediti jednakost u pristupu uslugama i resursima;
3. Osigurati efikasnu kontrolu i smanjenje zagaenja i odrivo upravljanje prirodnim resursima;
4. Poboljati sistem upravljanja i uea javnosti; mobilisati sve aktere, uz izgradnju kapaciteta na
svim nivoima;
5. Ouvati kulturnu raznolikost i identitete.
Mediteranski akcioni plan (MAP) i Komisija za odrivi razvoj Mediterana (MCSD) oznaeni su na
Samitu u Johanesburgu kao najrelevantniji program i institucionalni okvir za sprovoenje odrivog
razvoja u regionu Mediterana. U nastojanju da omogui implementaciju principa odrivosti u regionu
Mediterana i da prevazie probleme sa kojim se nacionalni sistemi suoavaju prilikom integracije pitanja
iz oblasti ivotne sredine i razvoja, MCSD je u periodu poslije 1995. godine, a posebno nakon Samita u
Johanesburgu, intenzivno radila na izradi Mediteranske strategije odrivog razvoja (MSOR).
Konvencija o zatiti morske sredine i priobalnog podruja Sredozemlja (Barselonska konvencija) i
pratei protokoli iz 1995. godine, nastali izmjenom i dopunom Konvencije iz 1976. godine, predstavljaju
pravni okvir za djelovanje MAP-a i MCSD-a, ije je sjedite u Atini. lanice u MAP-u su 21 zemlja
Mediterana i Evropska Unija. Crna Gora je obnovila lanstvo u institucijama MAP-a u septembru 2003.
godine.
Na IX sastanku MCSD u enovi (juna 2004. godine), ukazano je na potrebu donoenja nacionalnih
strategija koje bi zadovoljile principe propisane od strane UN Komisije za odrivi razvoj (UN CSD) i
koje bi mogle biti implementirane u okviru regionalnih procesa. Crna Gora je, kao nova lanica u MAP-u
i jedna od najmanjih zemalja u Mediteranu, uz jo sedam zemalja, odabrana za uee u poetnoj fazi
izrade nacionalnih strategija u okviru procesa implementacije MSOR-a.
Zavrni predlog MSOR odobren je na X sastanku MCSD-a juna 2005. u Atini, a Strategija je usvojena na
XIV redovnom sastanku strana ugovornica Barselonske konvencije, odranom od 8. do 11. novembra
2005. godine u Portorou u Sloveniji.

26
27

Ibid. 25, str. 9;

Ibid. 25, str. 9;

Ekoloki menadment

16

Pomorski fakultet - Bar

Iako su izloeni brojnim pritiscima, biodiverzitet i ostale prirodne i pejzane vrijednosti Crne Gore su u
znaajnoj mjeri ouvani. Najznaajniji pritisci na ove vrijednosti ukljuuju (direktno) iskoriavanje
prirodnih resursa, intenzivan i neuravnoteen razvoj odreenih sektora (kao to su turizam i urbanizacija),
konverziju prirodnih stanita u poluprirodna i vjetaka, zagaenje (otpadne vode i vrsti otpad) i slino.
Poseban izazov predstavljaju pritisci u podruju Skadarskog jezera i Durmitora na koje treba dati
adekvatan odgovor kroz efikasniju zatitu u odgovarajuim zonama i uspostavljanje odrivog razvoja na
nivou lokalnih zajednica koje gravitiraju u nacionalnim parkovima. Pored toga, znaajni izazovi su vezani
i za zatitu biodiverziteta, prirode i pejzaa kod mora i obalnog podruja. Odgovore na ove izazove treba
traiti u zatiti posebno vrijednih stanita i integralnom upravljanju cijelim podrujem.
Poseban izazov u zatiti biodiverziteta i prirodnih vrijednosti predstavlja razrjeavanje konflikata izmeu
ouvanja prirode i razvoja. Da bi razvojne odluke bile odrive (gledano na dugi rok), neophodno je u
razrjeavanje tih konflikata ukljuiti mehanizme kojima se procjenjuju uticaji na biodiverzitet. Drugim
rijeima, potrebno je osigurati visok stepen integracije saznanja o biodiverzitetu i prirodnim
vrijednostima u sektorske planove, programe i strategije, a u sluaju nepouzdanih ili nedovoljnih
informacija treba primijenjivati princip predostronosti. Generalna preporuka NSOR CG je da
prostorno lociranje velikih razvojnih kapaciteta i projekata (kao to su krupna infrastruktura putevi,
vodovodi, cjevovodi, eljeznike pruge, zatim deponije za otpad, akumulacije vode i drugo) ne smije biti
u koliziji sa ouvanjem integriteta zatienih podruja prirode, posebno onih koja imaju meunarodni
znaaj.
Prioritetni zadaci NSOR su28:
a. poveati nacionalno zatiena podruja prirode i zatititi obalno podruje, a pri
identifikaciji zatienih podruja prirode koristiti evropske tioplogizacije stanita
znaajnih za zatitu (EMERALD, Natura 2000), vodei rauna da se obuhvate svi
reprezentativni ekosistemi;
b. uspostaviti efikasan sistem upravljanja zatienim podrujima prirode; i
c. unaprijediti zakonski okvir za zatitu biodiverziteta; jaati kadrovske kapacitete i
izgraditi djelotvoran sistem za monitoring biodiverziteta.
Radi ostvarivanja ovih zadataka, potrebno je preduzeti niz akcija, ukljuujui definisanje mree zatienih
podruja i stavljanje pod reim zatite novih ekosistema (konkretne lokacije date su u akcionom planu),
formiranje upravljaa za sva zatiena podruja prirode, donoenje novih planova upravljanja i dosljedno
sprovoenje postojeih (uz jaanje kapaciteta nadlenih institucija), donoenje i sprovoenje Nacionalne
strategije, izmjenu relevantnih propisa i usaglaavanje sa EU zakonodavstvom, implementaciju prioriteta
iz SAP BIO izvjetaja, i uspostavljanje adekvatnog programa monitoringa.
Zahvaljujui velikoj koliini padavina i relativno dobroj ouvanosti vodnih resursa, Crna Gora raspolae
kvalitetnim i obilnim podzemnim i povrinskim vodama (za razliku od veeg dijela mediteranske regije
gdje je izraen nedostatak vode). Bogatstvo i kvalitet vodnih resursa predstavljaju jednu od najznaajnijih
komparativnih prednosti Crne Gore. Ouvanje kvaliteta i integriteta vodnih resursa je znaajan izazov,
posebno imajuu u vidu injenicu da zagaenja voda i neadekvatni vodozahvati u karstnim podrujima
kakvo je Crna Gora mogu prouzrokovati trajne i nesagledive posljedice. Poseban izazov predstavlja i
usklaivanje sa zahtjevima EU, odnosno Okvirne direktive o vodama (WFD) i stvarnje uslova za
njeno sprovoenje u Crnoj Gori. Osnovni cilj ove Direktive je uspostavljanje adekvatnog okvira, koji bi
obezbijedio zatitu, unaprijeenje i sprijeavanje dalje degradacije svih vodnih resursa. Taj okvir je
integralno upravljanje rjenim basenima, koje izmeu ostalog podrazumijeva uspostavljanje efikasnih
mehanizama za razrjeavanje potencijalno konfliktnih vidova korienja voda uz balansiranje interesa
svih aktera u rjenom basenu. Uvoenje ovog koncepta upravljanja vodnim resursima u Crnoj Gori je od
izuzetnog znaaja za odrivi razvoj, imajui u vidu injenicu da na primjer iskoriavanje vodotoka za
proizvodnju elektrine energije (posebno velike akumulacije) znaajno utie na hidrologiju i druge
karakteristike rjenog basena, i moe biti u suprotnosti sa drugim potencijalnim upotrebama vodnih
resursa.

28

Ibid.25, str. 28;

Ekoloki menadment

17

Pomorski fakultet - Bar

Jo jedan znaajan izazov je adekvatna primjena strateke i procjene uticaja na ivotnu sredinu (SEA i
EIA), u sluajevima kada se planiraju veliki zahvati (koji pogotovo u tranzicionom periodu mogu biti
motivisani i tenjom ostvarivanja brzog profita na utrb prirodnih resursa), posebno na meudravnim
vodotocima.
Sa stanovita odrivog razvoja, veoma je vano da se postojea zagaenja voda (usljed niskog stepena
tretmana otpadnih voda i industrije, neadekvatnog odlaganja otpada) efikasno kontroliu i smanje, te da se
ostvare znaajna poboljanja vezano za postojee (i potencijalne) neodrive obrasce upotrebe voda i
resursa iz vodotoka. U tom smislu, definisani su i prioritenti NSOR zadaci29:
a) obezbjeivanje dovoljne koliine ispravne vode za pie i
b) uvoenje integralnog upravljanja slivnim podrujima, uz neophodne pravne i institucionalne
promjene i unapreenje kontrole kvaliteta i monitoringa voda.
Da bi se ovi zadaci ostvarili, neophodno je sprovesti niz kratkoronih i srednjoronih mjera. Kod prvog
zadatka, te mjere ukljuuju potpuniju zatitu i adekvatnu kontrolu sadanjih i potencijalnih vodoizvorita,
poboljanja u vodosnabdijevanju ruralnih podruja (ukljuujui pripremu planova i stvaranje uslova za
bolje upravljanje seoskim vodovodima), bolje odravanje vodovoda, smanjenje gubitaka i zaustavljanje
nenamjenskog korienja pitke vode, uvoenje sistema naplate vode na bazi pokria trokova, izgradnju
sistema za vodosnabdijevanje Primorskog regiona i korienje potencijala za flairanje voda. Kod drugog
zadatka, mjere su: donoenje novog Zakona o vodama i usaglaavanje zakonske regulative sa
Direktivama EU, potpisivanje i ratifikacija meunarodnih konvencija (Helsinki, tokholm i dr.), jaanje
kapaciteta za sprovoenje integralnog upravljanja slivnim podrujima, realizacija prioritetnih projekata
predvienih Master planovima za otpadne vode, itd.
Stepen zagaenosti vazduha mjeri se u 16 naselja u Crnoj Gori na 36 mjernih mjesta. Sve mjerne stanice
za praenje kvaliteta vazduha locirane su u gradovima, za razliku od mnogih evropskih zemlja, gdje je od
20% do 70% stanica locirano van gradova. Glavni faktori pogoranja kvaliteta vazduha su antropogeni
inioci: saobraaj, industrija, poljoprivreda, termo-energetika i komunalne djelatnosti. Od prirodnih
inilaca - pojava termikih inverzija u krakim poljima (Cetinjsko i Nikiko) i kotlinama (Pljevaljska,
Beranska i Bjelopoljska) onemoguava provjetravanje i eliminaciju zagaujuih materija.
Prioritetni NSOR zadatak je ouvanje, i ako je mogue poboljanje kvaliteta vazduha, naroito u urbanim
podrujima, a mjere koje treba sprovesti radi ostvarivanja ovog zadatka ukljuuju30:
a. usklaivanje nacionalnih propisa sa EU direktivama iz oblasti kvaliteta vazduha,
b. ratifikaciju relevantnih prateih protokola Konvencije o dalekosenom prekograninom
zagaenju vazduha,
c. izradu dugorone strategije i akcionog plana za upravljanje kvalitetom vazduha,
d. postepeno ukidanje korienja olovnog benzina i smanjenje sadraja sumpora u dizel
gorivu i nafti,
e. uspostavljanje nacionalne mreu za praenje kvaliteta vazduha u skladu sa EU
standardima. itd.
Zemljite predstavlja jedan od najvanijih prirodnih resursa. Proces njegovog obrazovanja je veoma spor i
praktino nemjerljiv u relacijama ljudskog vijeka, dok proces degradacije i unitenja pedolokog
pokrivaa moe da se odvija u vrlo kratkom vremenskom roku.
Unitenje kvalitetnog povrinskog sloja zemljita odvija se kroz niz ljudskih djelatnosti koje ukljuuju31:
a. eksploataciju pijeska i ljunka na vie mjesta u rijekama i krakim poljima;
b. eksploataciju vrstih mineralnih sirovina boksita, uglja, kamena, cinka i olova;
c. preradu mineralnih i ostalih sirovina u industrijskim postrojenjima; itd.

29

Ibid. 25, str. 30;

Ibid. 25, str. 31;
31
Ibid. 25, str. 32;
30

Ekoloki menadment

18

Pomorski fakultet - Bar

Prioritetni NSOR zadatak je unapreenje upravljanja zemljinim resursom i prevencija uzroka
degradacije i oteenja zemljita. Mjere i aktivnosti koje treba sprovesti radi ostvarivanja ovog zadatka
su32:
a. poboljanje monitoringa i izrada karata o sadraju opasnih i tetnih materija u zemljitu;
b. sprijeavanje odnosno svoenje na najmanju moguu mjeru nenamjenskog korienja
poljoprivrednog zemljita;
c. ratifikacija UN Konvencije o borbi protiv dezertifikacije (UN CCD) i sprovoenje mjera
predvienih ovom Konvencijom;
d. uvoenje sistema kontrole plodnosti zemljita i racionalne upotrebe ubriva na obradivim
povrinama to veeg broja domainstva;
e. postepena rekultivacija oteenog zemljita (prioritet pljevaljskom regionu) i
f. kartiranje erozije prema oblicima i stepenu izraenosti, i razrada mjera za zatitu i
ureenje erodiranih povrina.
Od ukupne povrine Republike Crne Gore (1.381.000 ha) na ume i umsko zemljite otpada 743.609 ha
ili 54%, pri emu ume pokrivaju 620.872 ha ili 45% ukupne teritorije. ume imaju izuzetan znaaj kako
za ouvanje prirodne ravnotee, biodiverziteta i kvaliteta ivotne sredine, tako i za ekonomski razvoj,
pogotovo u sjevernom, nerazvijenom regionu. Istovremeno, umski ekosistemi su izloeni viestrukim
pritiscima koji prijete da dovedu do neodrivog korienja, prije svega kroz nekontrolisane, neplanske
aktivnosti i prekomjernu eksploataciju prirodnih resursa.
Odrivi nain korienja uma i umskog zemljita predstavlja put za razrjeavanja konflikata izmeu
zahtjeva za zatitom uma na jednoj, odnosno njihove eksploatacije na drugoj strani. U skladu sa
ciljevima odrivog gazdovanja, ume e se odravati i u sluaju potrebe uveavati zbog ekonomske
koristi (funkcija koristi) i zbog znaaja koji imaju za ivotnu sredinu (funkcija zatite i rekreacije, u
okviru koje su posebno vani doprinos trajnom ouvanju ravnotee u prirodi, pozitivan uticaj na klimu,
preiavanje vazduha, ouvanje vodnog reima, plodnosti zemljita i ivotinjskog i biljnog svijeta,
ouvanje izgleda podruja, doprinos poljoprivredi i ouvanju infrastrukture, i potencijal za odmor i
rekreaciju). Odrivo gazdovanje umama ujedno obezbjeuje i najveu moguu korist od uma za
dananje drutvo i budue generacije, s obzirom da je zasnovano na principima odrivosti i
ekonominosti i na konceptu ekoloke umarske privrede (to podrazumijeva osiguravanje trajnog
izvravanja funkcija uma imajui u vidu dugorone periode podizanja). Odrivo korienje uma i svih
umskih resursa nije mogue bez racionalnog korienja zemljita i vodnih resursa kao ni bez pravedne
podjele koristi koje se ostvaruju upotrebom ovih prirodnih resursa.
Prioritetni NSOR zadaci u oblasti upravljanja umskim ekosistemima su dobijanje sertifikata o odrivom
umarstvu (po Forest Stewardship Council ili FSC metodologiji), i obnavljanje i sanacija degradiranih
uma33. U cilju poboljanja upravljanja i dobijanja sertifikata o odrivom umarstvu, prioritetne mjere su
donoenje Nacionalne politike umarstva Crne Gore i relevantnih zakonskih propisa, nacionalna
inventura uma, uvoenje geografskog informacionog sistema, poboljanje planiranja, uspostavljanje
pouzdanog sistema praenja i kontrole sprovoenja planova i gazdovanja u umarstvu i lovstvu,
unapreenje proizvodnje sjemena i sadnog materijala od autohtonih genetskih resursa, revitalizacija
rasadnika za proizvodnju brzorastuih vrsta, praenje zdravstvenog stanja uma i slino. Tu su takoe i
mjere za uspostavljanje sistema protivpoarne zatite (video nadzor), poboljanje tehnika za eksploataciju
komercijalnih uma, rekonstrukcija i izgradnja umskih puteva, te poboljanje gazdovanja zatitnim
podrujima. Obnavljanjem i sanacijom degradiranih uma, sprijeie se procesi degradacije zemljita i
ostvariti pozitivan uticaj na vodne resurse i izgled predjela/ambijentalne vrijednosti.
Sistem prostornog planiranja u Crnoj Gori zasniva se na hijerarhiji planova - od prostornog plana Crne
Gore kao plana najvieg reda, preko prostornih planova podruja posebne namjene (kakva su nacionalni
parkovi i podruje morskog dobra) i optina, pa sve do generalnih i detaljnih urbanistikih planova34.

32

Ibid. 25, str. 32;

Ibid. 25, str. 34;
34
Ibid. 35, str. 35;
33

Ekoloki menadment

19

Pomorski fakultet - Bar

Prioritetni zadaci NSOR CG u oblasti prostornog planiranja su35:
a. donoenje novih i auriranje postojeih prostornih planova na svim nivoima i integracija
zahtjeva odrivosti u prostorno plansku dokumentaciju i
b. zatita prirodnog i kulturnog pejzaa.
Mjere koje obezbjeuju ostvarenje ovih zadataka su: donoenje PP Crne Gore (uz sprovoenje strateke
procjene uticaja) i usvajanje Prostornog plana podruja posebne namjene - Morskog dobra, donoenje
prostornih, generalnih i detaljnih urbanistikih planova na lokalnom nivou (posebno u primorskim i
optinama na ijoj se teritoriji nalaze nacionalni parkovi), rad na razvoju kapaciteta (posebno na lokalnom
nivou i u optinama na sjeveru Drave) i formiranju institucija koje mogu doprinijeti razvoju kapaciteta i
osigurati adekvatno uee javnosti, sprovoenje niza aktivnosti da bi se osigurao visok stepen potovanja
planske dokumentacije, a sa tim je povezano i uspostavljanje integralnog informacionog sistema (katastar,
prostorno planiranje, urbanizam, infrastruktura)36.
Turizam, pomorska privrede i u neto manjoj mjeri poljoprivreda i ribarstvo, kao i iskoriavanje
mineralnih sirovina (pijesak i kamen; ispitivanje rezervi nafte i prirodnog gasa) predstavljaju glavne
privredne aktivnosti u Primorskom regionu. U proteklom periodu, ove aktivnosti su u veoj ili manjoj
mjeri neodrivo eksploatisale neobnovljive prirodne resurse obalnog podruja (prije svega prostor i
pejzane vrijednosti). Danas se moe rei da je prostor na obali, kao jedinstvena i specifina vrijednost
Crne Gore, u velikoj mjeri potroen za razne privredne i druge ljudske aktivnosti, budui da je pretrpio
znaajnu izmjenu prirodnih i pejzanih vrijednosti37.
Veoma znaajan izvor pritisaka na resurse i kvalitet ivotne sredine mora i obalnog podruja su pitanje
tretamana otpada i otpadnih voda, luke i druga infrastruktura pomorske privrede i u neto manjoj mjeri
ribarstvo, marikultura, poljoprivreda i industrija.
Prioritetni zadaci NSOR su38:
a. uvoenje integralnog upravljanja obalnim podrujem i
b. smanjenje izvora zagaenja mora i obalnog podruja.
Da bi se postigao uspjeh u ostvarivanju ovih zadataka, potrebno je definisati granicu obalnog podruja (i
prepoznati obalno podruje u Prostornom planu Crne Gore) i liniju iza koje nema gradnje. Dalje,
neophodno je raditi na implementaciji Barselonske, MARPOL i ostalih relevantnih konvencija i
prateih protokola, te razviti i implementirati niz stratekih dokumenata i akcionih planova (ukljuujui
Nacionalnu strategiju upravaljanja obalnim podrujem, CAMP Montenegro, Nacionalni plan intervencija
kod incidentnog zagaenja mora sa brodova, Nacionalni akcioni plan za suzbijanje zagaenja sa kopna i
druge).
Paralelno sa tim, neophodno je izvriti niz zakonskih i institucionalnih promjena, osigurati jasnu podjelu
nadlenosti i dobru vertikalnu i horizontalnu koordinaciju meu nadlenim institucijama (sa ciljem
efikasne kontrole i sprovoenja propisa). Radi praenja stanja mora i obalnog podruja, potrebno je
obezbjediti sveobuhvatni, kontinuirani i integralni monitoring okeanografskih, fiziko-hemijskih,
biolokih i drugih parametara i voditi integralnu bazu podataka o moru i obalnom podruju.
Zbog malog obima svoje ekonomije i znaajnog udijela hidro izvora u ukupnoj domaoj proizvodnji
elektrine energije, Crna Gora ne emituje znaajane koliine gasova koji stvaraju efekat staklene bate i
utiu na klimatske promjene. Ipak, kao energetski intenzivna ekonomija (a samim tim i kao ekonomija
koja ima visok intenzitet emisija) Crna Gora ima obavezu i mogunost da d doprinos ublaavanju jednog
od najznaajnijih globalnih problema ivotne sredine. Na drugoj strani, Crna Gora moe dugorono
gledano trpjeti znaajne posljedice od klimatskih promjena.

35

Ibid. 25, str. 36;

Ibid. 25, str. 36;
37
Ibid. 25, str. 37;
38
Ibid. 25, str. 38;
36

Ekoloki menadment

20

Pomorski fakultet - Bar

Mogue oblasti uticaja tiu se podizanja nivoa mora, poveanja temperature i promjena u poljoprivredi i
hidrolokom reimu, negativnih uticaja na planinska podruja i slino. Pored klimatskih promjena, jo
jedan globalni problem tanjenje ozonskog omotaa predstavlja oblast u kojoj je neophodno
sprovoenje odreenih aktivnosti, kako bi se dao doprinos ukupnim nastojanjima da se ovaj problem
kontrolie i smanji39.
Prioritetni zadatak NSOR CG za ovu oblast je ispunjavanje preuzetih obaveza po meunarodnim
konvencijama vezano za klimatske promjene, i smanjenje upotrebe supstanci koje oteuju ozonski
omota. Mjere realizacije ovog zadatka ukljuuju Nacionalnu komunikaciju o klimatskim promjenama
(koja sadri inventar gasova staklene bate, plan za smanjenje emisija i program za ublaavanje
posljedica), ratifikaciju Kjoto protokola i sprovoenje programa postepenog izbacivanja iz upotrebe
supstanci koje oteuju ozonski omota.
Elaboracija zadataka usmjerenih ka konkretizaciji principa odrivog razvoj u NSOR CG se zasniva na
postojanju tri stuba odrivog razvoja: ekomomski razvoj, ivotna sredina i prirodni resursi, drutveni
razvoj

4. EKOLOGIJA - POJAM
Ekologija je nauka o ivotnoj sredini. Ime nauke potie od grkih rei oikos - dom, domainstvo i logos nauka, izuavanje. Termin ekologija prvi put je upotrijebio njemaki biolog Ernest Hekel 1866. g.
Ponekad se ovaj termin koristi kao sinonim za pojam zatite ivotne sredine, to nije ispravno jer je
zatita ivotne sredine samo jedna od oblasti kojima se bavi ekologija.
U sutini, ekologija je nauna disciplina koja prouava raspored i rasprostranjenost ivih organizama i
bioloke interakcije izmeu organizama i njihovog okruenja. Okruenje (ivotna sredina) organizama
ukljuuje fizike osobine, koje sumarno mogu da se opiu tzv. abiotikim faktorima kao to su klima i
geoloki uslovi (geologija), ali takoe ukljuuje i druge organizme koji dijele sa njima stanite.
Ekologija, koja se obino smatra granom biologije, je opta nauka koja prouava iva bia (organizme).
Organizmi mogu biti prouavani na mnogim razliitim nivoima, od proteina i nukleinskih kiselina (u
biohemiji i molekularnoj biologiji), do elija (u elijskoj biologiji), jedinki (u botanici, zoologiji i ostalim
slinim naukama), i konano na nivou populacije, zajednica i ekosistema, do biosfere kao celine; zadnje
navedeni nivoi su glavni predmeti ekolokih istraivanja. Ekologija je multidisciplinarna nauka. Zbog
usredsreenosti na vie nivoe organizacije ivota i na meuodnos organizama i njihove okoline, ekologija
ima snaan upliv u mnoge druge naune grane, pogotovo na geologiju i geografiju, zatim meteorologiju,
hemiju, fiziku, ...

39

Ibid. 25, str. 39;

Ekoloki menadment

21