BLM 4- MASTARLAR

Para boyutlarnn, geometrik biimlerinin ve bazen de para yzey kalitesinin kontrolnde

kullanlan genel olarak boyutlar standart llerde sabitletirilmi kontrol aletlerine mastar
denilir.
Makineleri meydana getiren paralarn, belirli tolerans snrlar iinde yaplmas gerekir. Bir
deliin ap ls rnein, 40 mm ise bu delik 40 mm den 0,02 mm dk, 0,01mm byk olabilir.
Bir milin ap yapm resmi zerinde 30 olarak gsterilmise, bu milin ap 30 mm den 0,03 mm
kk, 0,02 mm byk ilenebilir demektir. Bu rnekler de grld gibi, art ile eksi snr
arasndaki l farkna tolerans denir. Tolerans deerleri iin zelliine gre deiik olur.
Mastarlar lme ve kontrol ilemlerinde, lme ve kontrol aletleri ile birlikte kullanlan aletlerdir.
Endstri paralarnn kendi aralarnda deitirilebilir olmalarna olanak salamak iin sabit l
mastarlar gelitirilmitir. Bunlar endstrinin en hassas l elemanlardr ve bunlar yardmyla
dier l aletlerinin ayar, kontrol ve kalibrasyonu yaplr. Mastalarn boyutlar, lme
yzeylerinin dzensizlikleri ve birbirlerine gre paralellikleri ok hassas toleranslar ierisindedir.
Mastarlarla dolayl ve dorudan lme ve kontrol ilemi yaplr. Bu amala kullanlan mastarlar iki
grupta toplamak mmkndr.
1. Johnson (Tampon) mastarlar
2. Snr mastarlar.
Tampon mastarlar deliklerin tolerans snrlar iinde ilenip ilenmediini kontrol etmek iin
yaplm kontrol aletleridir. Bu mastarlar bir sonraki blmde daha ayrntl olarak aklanacaktr.
Makine paralarnn imalat srasnda, verilen l snrlarna dikkat edilerek istenilen llerde
yaplmas gerekir. Makine paralarnn istenilen l snrlar ierisinde yaplp yaplmadn
kontrol iin hazrlanm aletlere snr mastarlar denir. Snr mastarlarnn eitleri unlardr:
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
h.

Uzunluk, derinlik, ykseklik ve aralk mastarlar,

D ap (atal) mastarlar,
ap (Tampon) mastarlar,
Kendinden kamal i ve d ap mastarlar,
Modl mastarlar,
Konik mastarlar,
Vida mastarlar,
Kavis ve profil mastarlar

4.1. Uzunluk, Derinlik, Ykseklik Ve Aralk Mastarlar

Btn uzunluklarn, derinliklerin, yksekliklerin ve aralklarn (kalnlk) temel l kontrol ilemi
standart l aletleriyle yaplan karlatrma yoluyla bulunur. llecek veya kontrol edilecek
paralarn boyutlar ekil 4.1de gsterilen mastarlarla kontrol edilir. Bu tip mastarlar genellikle
sa malzemende yaplrlar ve bundan dolay da sa mastarlar da denir.

35

ekil 4.1. Uzunluk, ykseklik ve derinlik kontrol mastarlar

Aralk ve kalnlk mastarlar da elik sa malzemelerden yaplmlardr. Bunlar, deiik kalnlktaki
mastar serisinden bir araya getirilerek bir takm oluturulmutur (ekil 4.2). Kalnl az olan
mastar takmnn numaras 1den balar ve her serideki mastarn zerine anma ls yazlr.
Aralk mastarlar genellikle iki yzey arasndaki mesafenin veya meydana gelen boluun
kontrolnde kullanlr. Bu mastarlar 0.02 mmden birka mmye kadar deiik kalnlklarda ve
boylarda (50, 100 ve 200 mm) seri halinde yaplrlar. Kalnlk mastarlar 375 HV sertliinde ve
zelliklerine gre (+0.005 - -0.015) mm toleranslarda yaplrlar. Bu tolerans zamanla meydana
gelebilecek anma pay olarak verilmitir.

ekil 4.2. Aralk (kalnlk) mastar takm

4.2. D ap (atal) Mastarlar

atal mastarlar, silindirik paralarn seri olarak llmesi ve kontrollerinde kullanlrlar. 100 mm
apa kadar iki tarafl daha byk aplarda tek tarafl hilal biiminde yaplrlar (ekil 4.3.). atal
mastarlar altrma derecelerine gre farkl renklerde yaplrlar (mavi, siyah, sar, ak yeil).
lgili anma ap ve tolerans deerleri mastar gvdesi zerinde belirtilmitir.

36

atal mastarlar, mil aplarnn tolerans snrlar iinde ilenip ilenmediini kontrol etmek iin
kullanlr. atal mastarlar biri geer taraf, dieri de gemez taraf olmak zere iki azl yaplr.
Ayrca mastarn gemez tarafna ie doru 15 C lik bir a altnda pah krlr. Pah, hem gemez
tarafn bir bakta anlalmasn hem de kontroln kolaylamasn salar.
atal mastarlarn azlar aynen tampon mastarlar gibi sertletirilir ve hassas olarak talanr. ok
sayda retilecek paralar iin yaplacak mastarlarn geer taraflarna sert metal kaynatlarak,
ksa zamanda anmayan uzun mrl mastarlar yaplr. atal mastarlar tampon mastarlarda olduu
gibi, paradan deil, elik dkmden veya elik malzemeden yaplr, i gerginlikleri giderilerek
ilenir. atal mastarlarn gvdesinin ortasna mastarn ls ve atal taraflarna da tolerans
snrlar yazlr.

ekil 4.3. atal mastar

4.3.

ap (Tampon) Mastarlar

Tampon mastarlar, silindirik paralarn seri olarak llmesi ve kontrolnde kullanlrlar. Delik
llerinin istenilen l snrlar ierisinde ilenip ilenmediklerini tampon mastarlar ile kontrol
edilir. Tampon mastarlar iki ucundaki silindirik ba ksmlarndan birisi geer dieri ise gemez
taraftr. Tampon mastar lleri de atal mastarlarda olduu gibidir. Yalnz tek deiiklii, atal
mastarlarn tersine kk ll olan az ksm geer byk olan gemez tarafn oluturur.

ekil 4.2. Tampon mastar

4.4.

Kendinden Kamal Ve D ap Mastarlar

Kendinden kamal miller bilezik (d ap) ve kendinden kamal delikler tampon (i ap)
kendinden kamal mastarlarla kontrol edilir (ekil 4.3.). Kendinden kamal mil ve delik mastarlar
aadaki gibi snflandrlrlar:
1. Dz kamal mil ve delik mastarlar,
2. V-kamal mil ve delik mastarlar,
3. Kavis profilli kamal mil ve delik mastarlar.
Kamal mil ve deliklerin kontrolnde aadaki 3 ana husus amalanmaktadr:

37

1. Kamal millerde en kk kanal ap ile deliklerde en byk kanal apnn kontrol,

2. Kendinden kamal mil ve deliklerde kama genilikleri ve profillerinin kontrol,
3. Kamal millerde en byk, deliklerde ise en kk aplarn kontrol.
Ayrca, mil zerindeki veya delik ierisindeki kamalarn eit aralklarla alp almad da kontrol
edilir.

ekil 4.3. Kendinden kamal i ve d ap mastarlar

4.5.

Modl Mastarlar

Modl mastarlaryla silindirik i ve d yzeye alm dz dililerin kontrol yaplr. Kendinden

kamal i ve d mastarlar gibi modl mastarlaryla da dili arkn di profili, d ap, blm
dairesi ve di dibi aplarnn kontrolnde kullanlr. Ayrca, dili ark di ykseklii de kontrol
edilir. Ancak, modl mastarlar ok saydaki seri retimi gerektiren dili arklar iin zel olarak
yaplrlar. nk, dili ark says ve modl deitike diin kesit profili de deieceinden arzu
edilen tamlkta kontrol ilemi yaplmaz. ekil 4.4te i ve d ap modl mastar gsterilmektedir.

ekil 4.4. ve d ap modl mastarlar

38

4.6.

Konik Mastarlar

Seri retimi ieren i ve d yzeyi konik paralarn kontrolnde, konik bilezik ve tampon
mastarlar kullanlr. Bu mastarlarla koniklik oran ve konik yzeyin konumu kontrol edilir. Ayrca,
konik i ve d yzeyin en byk ap da kontrol edilir (ekil 4.5.).
retilen parann koniklik orann bulabilmek iin iki boyutun bilinmesi gerekir. Eer mastar bu iki
boyutu tam olarak gsterebiliyorsa yani retilen para konik mastar bileziine tam olarak
uyuyorsa, retim tamam demektir. Bu da mastarlarn en byk ve en kk aplarn konik paraya
tam uymas demektir.
Basit koniklik oranlarnn kontrolnde, yine basit blntl konik cetvel veya ubuk mastarlar
kullanlr. Ancak, koniklii hassas makine paralar ve benzerlerinde zelliini uzun sre
koruyabilen konik mastarlar kullanlr.
Konik mastarlarla kontrol yaplacak parann konik yzeyine ekseni dorultusunda kee ulu
krmz kalemle izikler izilir. Konik mastarlar 44-58 HRC de sertletirilmi ve konik yzeyleri
dk yzey przllklerinde ilenmilerdir. ap konik mastarlarnn dorusallk kontrol
byte altnda sins ubuklar veya keskin azl mastarlarla yaplr.

a. ap (bilezik) konik mastar

b. ap (tampon) konik mastar

c. ve d ap konik mastar takm

ekil 4.5. ve d ap konik mastarlar
4.7.

Vida Mastarlar

Vida mastarlar hassas almas gereken talanm erkek ve dii vidalarn hassaslnn kontrol
iin kullanlrlar. Mastar gzdesi zerinde bulunan (M) ve (W) harfleri mastarlarn metrik veya

39

parmak sistemine ait olduunu, daha sonra

(ekil 4.6.).

gelen rakamlar vida ls ve admn gsterirler

ekil 4.6. Vida mastar

4.8.

Profil Mastarlar

Kavis ve profil mastarlar, retim yaplan para zerindeki deiik boyut ve profildeki kanal,
entik, i ve d yzey kavis ve benzeri ekillerin kontrolnde kullanlan elik malzemelerden
yaplm mastar ve takmlardr. ekillendirme ileminde kullanlacak kesici aletler, kavis ve profil
mastarlaryla kontrol edilerek bilenirler (ekil 4.7). Profile uygun olarak bilenen kesici aletler
ayn profil i paras zerine tala kaldrarak aktarr. Bylece, bu tip basit yapl mastarlar i
parasnn ve kesici aletin kontrolnde kolaylkla kullanlr.
Makine paralarnn yapm srasnda i profilde yaplabilmeleri iin kullanlacak kesicilerin
bilenmesi veya paralar zerindeki profillerin kontrolnde kullanlr (ekil 4.8).
Makine paralarnn yapm srasnda d profilde yaplabilmeleri iin kullanlacak kesicilerin
bilenmesi veya paralar zerindeki profillerin kontrolnde kullanlr (ekil 4.9).
Kavis ve profil mastarlarnn standart l tolerans yoktur. Ancak, simetrik olarak % 10-20
retim tolerans verilmitir.

ekil 4.7. d mastarlarn kullanlmas

ekil 4.8. bkey profil mastarlar

40

ekil 4.9. D bkey profil mastarlar

ekil 4.10. , d bkey profil ve kalnlk mastarlar

ekil 4.11. Profil mastarn kullanlmas

41