Prof.dr.sci. ivorad Miloevi,dipl.in.stroj.

Mr.sci. Lidija Popovi,dipl.in.stroj.

Mr.sci. Ljubinko Kosti ,dipl.in.ZNR
Mr.sci. Dragan Miloevi,dipl.in.stroj.
Mr.sci.Ruica ervida, Prof.

UPRAVLJANJE VRSTIM OTPADOM I PREIAVANJE

OTPADNIH VODA I GASOVA

DRUTVO ZA ENERGETSKU EFIKASNOST BOSNE I

HERCEGOVINE
BANJA LUKA, 2008.god.

Prof.dr.sci. ivorad Miloevi,dipl.in.stroj.

Mr.sci. Lidija Popovi,dipl.in.stroj.
Mr.sci. Ljubinko Kosti,dipl.in.ZNR
Mr.sci. Dragan Miloevi,dipl.in.stroj.
Mr .sci.Ruica ervida,Prof.

UPRAVLJANJE VRSTIM OTPADOM I PREIAVANJE

OTPADNIH VODA I GASOVA
Recezenti:UNIVERZITET U NOVOM SADU
Prof.dr.sci. Milan Pavlovi,Tehniki fakultet M.Pupin Zrenjanin
Prof.dr.sci. Dragan Cvetkovi,Fakultet zatite na radu u Niu
Prof.dr.sci. Tomislav Pavlovi, PMF u Kragujevcu
Izdava: Drutvo za energetsku efikasnost Bosne i Hercegovine
Teh.urednik : Mr.sci. Duan Sandi,dipl.in.kiber.
Tira.400 primjeraka
Napomena : Ovaj udbenik,ili njegovi dijelovi, se ne smije kopirati,umnoavati ili dijeliti bez
suglasnosti autora !
Banja Luka, 2008.god.

PREDGOVOR
Ova Nauna monografija prvenstveno je namjenjena strunjacima za Ekologiju i ekoloko
inenjerstvo ,projektantima,menaderima kao i studentima sva 3 ciklusa sa ciljem da se studentima
priblii materija i lake upoznaju sa Upravljanjem vrstih otpada i sistemima za preiavanje
otpadnih voda i gasova.
Knjigu mogu koristiti inenjeri i strunjaci drugih profila koji se bave Ekolokim inenjerstvom
i projektovanjem ovih sistema u skladu sa meunarodnim propisima i standardima.
Posebnu panju posvjetili smo upravljanju opasnim i radioaktivnim otpadima kao i o nainima i
njihovom odlaganju u cilju zatite ovjekove okoline. Zagaivanje vazduha,voda i zemljita je
veoma veliki problem te se i ovoj materiji dao vaan znaaj u ovoj knjizi i zatita u skladu sa
Propisima i mejunarodnim zahtjevima Ekoloke zatite radne i ivotne sredine.
Velikim iskustvom iz ovih oblasti autori daju jednostavan pristup za razumjevanje
materije a zahvaljuju se svima na korisnim primjedbama i sugestijama kako bi sljedee izdanje ove
knjige bilo jo kvalitetnije.
Autori
Banja Luka,2008.god.

SADRAJ
1.0.Ekoloki efekti poveavanja energetske efikasnosti u upravljanju vrstim otpadom....5
1.1. Uvodna razmatranja................................................................................................................5
1.2 Metodologija istraivanja.........................................................................................................5
1.3 Operacije transporta.................................................................................................................6
1.4 Analiza uticaja ivotnih ciklusa...............................................................................................7
1.4.1 EKO indikatori......................................................................................................................7
1.4.2 EKO indikator (pokaziva) 99..............................................................................................8
1.4.3 EPS 00................................................................................................................................9
1.4.4 CSERGE..............................................................................................................................9
1.5.Klasifikacija pojmova ivotnih sredina...................................................................................11
1.5.1 Uvodna razmatranja..............................................................................................................12
1.5.2 Metode rada...........................................................................................................................12
1.6 Mogui postupci korienja komun.otpada..............................................................................13
1.7 Postojee stanje,prikupljanje i upravljanje komun.otpadom...................................................14
1.8 Bilans komunalnog otpada raspoloiv za energ.svrhe.............................................................16
2.0 Matematiki model za transport i sadraj hemikalija u zemljitu.....................................18
3.0 Modeli i program kretanja zagaenja zemljita..................................................................23
4.0 Analiza uticaja SPETE-a na ivotnu sredinu........................................................................27
5.0 Skladitenje radioaktivnog otpada.........................................................................................32
5.1 Klasifikacija radioaktivnog otpada............................................................................................33
5.2 Naini odlaganja radioaktivnih otpada......................................................................................34
5.3 Zakljuak o skladitenjima........................................................................................................40
6.0 Arhitektura i Eko-dizajn u upravljanju medicinskim otpadom.........................................41
6.1 Sanacija,zatvaranje i rekultivacija smjetlita.............................................................................60
7.0 Beini prenos informacija za preiavanje voda...............................................................69
8.0 Unapreenje ivotne sredine,zatita prirodnih resursa i razvoj
Ekologije kao osnov opstanka..............................................................................................75
9.0 Primjer upravljanja vrstim otpadom....... ..........................................................................75
10.0 Integralno upravljanje otpadom,sanitarne deponije i zatita voda.................................119
10.1 Poslovni informativni sistem u PD TE kao faktor reinenjeringa..........................................134
11.0 Preiavanje otpadnih voda i gasova...............................................................................140
11.1 Tretman otpadnih voda.......................................................................................................... 140
11.2 Tehnika za kontrolu i tretman emisije u vazduhu...................................................................312
12.0 LITERATURA......................................................................................................................358

1.0 EKOLOKI EFEKTI POVEANJA ENERGETSKE EFIKASNOSTI U SISTEMIMA

UPRAVLJANJA VRSTIM KOMUNALNIM OTPADOM

1.1 Uvodna razmatranja

U cilju poboljanja ekonomike upravljanja otpadom kao i poveanja energetske efikasnosti (to za
posledicu ima poboljanja ekoloke efikasnosti) ovog menadment sistema u sistemu integralnog
menadmenta upravljanja otpadom, nastala je potreba za hardverskim elementom koji se naziva
transfer stanica. Potreba za transfer stanicom nastala je kao posledica poveanja cene kotanja
zapreminske jedinice sanitarne deponije i rastojanja izmeu mesta nastanka i mesta odlaganja
vrstog otpada (to posledino utie na poveanje energetske efikasnosti).
Lokacija transfer stanica koja ima za cilj da smanji cenu kotanja transporta i dodatnih selektivnih
aktivnosti otpada. Transport otpada do transfer stanice se obavlja vozilima sa sabirnih taaka ili
putanja (vozila manje zapremine i dimenzija), a od transfer stanica sabijeni otpad se na deponiju
odvozi u kontejnerima velike zapremine. Organizacijom upravljanja vrstim komunalnim otpadom
na ovaj nain poboljava se ekonomika procesa transporta uz smanjeno zagaenje ivotne sredine i
smanjenu potronju energenata.
Transfer stanica sa svojom malom povrinoma i mogunosti da bude u zatvornom prostoru namee
kao idealno reenje izmeu generatora i krajnjeg odlagalita. Zatvoren prostor doprinosi boljem
skladitenju otpada, jer javnost proizvodi otpad bez obzira na vremenske uslove, a izdravstveni
razlozi e uvek zahtevati uklanjanje iz stmbenih jedinica.
Mala povrina joj omoguava da bude smetena i u gusto naseljene urbane zone uz primenu
delimino ogranienih zatitnih mera. Prostornim planerima transfer stanice olakavaju planiranje
prostora, jer je njhova zahtevnost za prostorom i drugim uslovima neuporedivo manja nego
deponija.
Transfer stanica e pored poveanja ekonomike u transportu poveati energetsku efikasnost sistema
od mesta preuzimanja otpada do mesta trajnog odlaganja otpada.
U zemljama EU ove udaljenosti mogu prelaziti i 100km. Uvoenjem transfer stanica udaljenost od
mesta stvaranja otpada do njenog skladistenja ne bi trebala prelaziti 25km.
Tranfer stanica utie i na ekonomski razvoj sredine u kojoj se nalazi, zaposljavanjem novih radnika
i selektivnih aktivnosti koje poboljavaju reciklane procese.
1.2 Metodologija istraivanja
ivotni krug procene metodologije bio je procena nastalih zagaenja u ivotnom ciklusu proizvoda
(LCA) su osnov za razmatranje primenjen u vodjenju ekoloskih poredjenja alternativnih scenarija u
sadanjem sistemu upravljanja otpadom. Prema ISO 14040 (1997), LCA obuhvata 4 glavne faze:
cilj i definanje polja rada, pregled ivotnog toka, analiza ivotnog toka i interpretacija rezultata.
U radu se analizuju ekoloke prednosti koji nastaju kao posledica utroka energije smanjenog u
procesima transporta i poveanja u operacijama na transfer stanici. Ogranienja sistema su
odredjena uticajima koji se stvaraju od momenta prikupljanja otpada (uticaj nije ukljuen) do
skupljanja u objekte sa tretiranim otpadom , to je u naem sluaju MRF (centri za reciklau). Kako
su drugi elementi konstantni u sistemu, opseg analiza ukljuuje ekoloke uticaje stvorene sledeim
aktivnostima:
Sluaj bez transfer stanice: otpad transportovan direktno do deponije sabirnim kamionima.

 Sluaj sa transfer stanicom: otpad transportovan do transfer stanice sa kamionima koji

skupljaju otpad i dalje prevoz vozilima (40m3) i do deponije.
Predrazvrstavanje

Sliaj sa transfer
stanicom

Predrazvrstavanje

Prikupljanje

Prikupljanje

Transport do transfer
stanice

Transport do deponije
Operacije u transfer
stanici
Operacije u deponiji
Transport do deponije

Bioloki tretman

Operacije u deponiji

Sanitarna deponija

Bioloki tretman

Sanitarna deponija

Inventar zagaenja u ivotnom ciklusu (LCI) sadri detaljnu kompilaciju svih ekolokih inputa
Sliaj bezi energija)
transfer stanice
(materijal
i izlaznih proizvoda (vazduh, voda i zraenje bez primisa) tokom svakog
stadijuma ivotnog ciklusa otpada (14041, 1998). Saglasno sa delokrugom studije, LCI je uraen za
aktivnosti prema potrebama transporta otpada, od skupljanja do deponije, transportne operacije sa
kamionima koji sakupljaju otpad, kamioni za prevoz, i operacije izvedene u transfer stanici.
1.3 Operacije transporta
Uticaj tokom postupka ukljuuje transport otpada kada je prikupljen bio je proraunat uzimanjem u
obzir potronju goriva za kamione razliite veliine (za prikupljanje i za transport) sa varirajuim
(npr. Popunjenost vozila 40%,50%,60%,70% tabela 1) teretom i korienjem razliitih transportnih
sredina i podloga (urbani, ruralni, zemlajni putevi). Potronja goriva razliitih kamiona ukljuena u
procese transporta otpada raunat je korienjem podataka od CORINAIR (1996) (istraivanje u
Velikoj Britaniji)

Tabela 1
Gradska vonja
MJ/Tm x km

Seoska vonja
MJ/Tm x km

Vonja autoputem
MJ/Tm x km

Kamion za prikupljanje
Napunjen (14.9 Tm)
70% napunjen (9.8 Tm)
60% napunjen (8.4 Tm)
50% napunjen (7.0 Tm)
40% napunjen (5.6 Tm)

1.12
1.48
1.66
1.96
2.38

1.0
1.32
1.51
1.75
2.12

0.9
1.19
1.34
1.57
1.91

Kamion za odvoenje na
deponiju
Napunjen (25.0 Tm)

0.63

0.57

0.51

70% napunjen (17.5)

50% napunjen (12.5)

0.83
1.08

0.75
0.98

0.67
0.87

Osloboena toplotna energija od dizela se usvaja iz BUWAL 250 (1998) predpostavljajui u

vrednosti od oko 45,4 MJ/kg dizela. Podaci ukljuuju podatke emisije za proizvodnju toplote od
dizela u Evropi, ukljuujui proizvodnju i transport primarnih izvora energije i iskljuuju
infrastrukturu energetskih sistema.
Dodatni uticaji takoe poveavaju odravanje kamiona:
- Pranje kontejnera za skupljanje i kamiona koji prevoze. Predpostavljeno je da se pranje
vozila vri na svakih 30 tura sa potronjom vode od 200l po svakom pranju
- Promena ulja na svakih 20 000km, stvara 35 litara otpadnog ulja pri svakoj promeni.
- Zamena pneumatika ija je prosena uestalost na preenih 30 000km
1.4 Analiza uticaja ivotnog ciklusa
Faza procene uticaja ivotnog ciklusa (LCIA) odnosi se na kvantifikaciju relativno znaajnih
emisija u ivotnu sredinu dobijene u LCI njihovim prikupljanjem, se dobija jedinstveni indikator
ivotne sredine prema (ISO 14042 / 2000) Trenutno ima nekoliko LCIA metoda i koriste se za
vrednovanje i definisanje vrednosti LCA. Kompjuterski program SimaPro 5.0(2001) korien je da
modelira svaku od opcija i proceni uticaj na ivotnu sredinu za svaki.
1.4.1
Eko Indikator (pokazatelj) 95
Glavna polazna taka ove metode je postojanje uzajamnog odnosa izmeu jaine efekata
proizvedenog zagaenjima i njegove udaljenosti od take oznaene kao ekoloki kvalitetna
(Goedkoop, 1995). Jednom kad se teta utvrdi, faktori teine su uvedeni za to oteenje. Iako je
ovo visoko subjektivan korak, neophodno je da se dobije jedan pokazatelj koji nam pokazuje
uticaj koji stvara izlaz iz sistema u toku ivotnog ciklusa, kao to je prokazano (Slika 1). Taka
(Pt) se koristi kao relativna procenjena jedinica.

Pregled
zagaivaa

NOx
SOx
NH3
Pesticidi
CO2
CFC
PAHs
VOC
Pb
Cd
...
...
...
...

Efekti

teta

Vrednovanje

Rezultat

Razgradnja
Teki metali

Fatalna

Kancerogeni

Subjektovna
procena tete

Letnji smog
Zimski smog

teti zdravlju

Pesticidi
Kiselinski efekat

teti ekosistemu

Eutrofikacija

Slika 1. Eko indikator 95

Eko indikator

2.2.1

Eko Indikator (pokazatelj) 99

Ovaj metod (Goedkoop i Spriensma, 2000) fokusira se potpuno na principu tete, koji je
znaajan ukorak unapred u odnosu na prethodno navedeni model Eko Indikator 95.
Ova nova verzija vie ne uzima u obzir priblinu udaljenost od mesta i stoga geografska
zavisnost takoe nestaje. U obzir se uzimaju tri kategorije tete (zagaenja): ovekovo zdravlje,
kvalitet ekosistema i troenje prirodnih resursa. (Slika 2) prikazuje odnos izmeu kategorija i
efekata koji su bili uzeti u proraun. Kada dolazi do grupisanja nalaza svake kategorije tete
uzimajui u obzir jedan pokazatelj, osnova je za ekspertsko korienje u utvrivanju znaaja
faktora u procesu procene. Tri razliite verzije mogu biti definisane na osnovu ove procene:
Egalitariar (Jedinstveni), Individualist (Individualni) i Hiererchist (Hijerarhijski je verzija
primenjena u odreenom sluaju). On koristi Taku (Pt) kao rwlativno procenjenu jedinicu.

Ekstrakcija
mineralnog i
fosilnog goriva

korienje zemljita
promene na zemljit

NOx
SOx
NH3
Pesticidi
Teki metali
CO2
HCFC
PAN|s
VOC
SPM
VOC
...
...
Analza
zagaivaa

Koncentracija minerala
Viak energije u buduim
izdvajanjima
Dostupnost fosilnog
goriva
Razgradnja prirodnih
povrina

Promena pH / hrane

Prostorni brojni efekti

Kiselost / eutrofikacija

Koncentracija u zemljitu

Ekotoksinost: toksini
stres (PAF)

Konc. gasova staklene bate

Promena klime

Konc. gas. koji razgra. ozon

Razgradnja ozonskog
omotaa

Koncentracija radionukleida

Jonizaciona radijacija

Koncentracija SPM i VOC

Disajni efekti

Konc. u vazduhu vodi i hrani

Kancerogeni

Izloenosti i
analiza posledica

teta na
mineralnim i
fosilni izvorima

Analiza tete

Slika 2. Eko indikator 99

8

teta na kvalitetu
ekosistema

teta po zdravlje
ljudi

Normalizacija i
ponderisanje

Eko Indikator

2.2.2

EPS 00

Ovaj metod se takoe zasniva na merljivosti tete po okolinu (ivotnu sredinu). Ona poocenjuje
popravku takve tete u pet podruja zatite: ovekovo zdravlje, proizvodne mogunosti
(kapacitete) ekosistema, sirovine, bioloku razliitost (biodiverzitet) i kulturne i rekreacione
vrednosti. Metod se koristi za ekonomsku procenu elju za plaanjem sa ciljem da se izbegnu
promene u svih pet oblasti zatite ELU (Environmental Load Unit) se koristi kao procenjena
jedinica (Slika 3).
Slika 3
Pregled
zagaivaa

NOx
SOx
NH3
Pesticidi
Pb
Cd
CO2

Predmeti zatite

- ljudsko zdravlje
- produkcioni ekoloki kapaciteti
- medioloki postojei resursi
- biodiverzitet
- kulturnih i rekreacionih vrednosti

Indikator

2.2.3 CSERGE
Slika 3. EPS`2000
Ova metoda predlae ekonomske vrednosti za razliite emisije u vazduhu, gde su srednje
(prosene) vrednosti primenjene (Tabela 2) Izuzev za gasove staklene bate (CO 2, CH4 i N2O),
sve vrednosti su procenjene vredosti tete (obino zasnovane na zdravstvenom efektu). Vrednost
gasova staklene bate su zasnovane na smanjenju trokova prema ceni ugljenika u UK.
Tabela 2. Srednja ekonomska vrednost izvedena od CSERGE [5]
Niska cena
(euro/kg)
CO2
CH4
N2O
PM10
SO2
NOx
As
Cd
Cr VI
Ni
Dioxins (TEQ)

0.02
0.28
5.97
10
7
3
150
18.3
123
2.53
2,000,000

Visoka cena
(euro/kg)
0.1
0.5
7.5
35
13
20
999
81.4
819
16.8
16,300,000

Prosena cena
(euro/kg)
0.06
0.39
6.735
22.5
10
11.5
574.5
49.85
471
9.665
91,500,000

Eko Indikator `99 (Pt)

1.7E+03

9E+04
7.5E+04

1.6E+03

6.0E+04

1.5E+03

4.5E+04

1.4E+03

3.0E+04

1.3E+03

1.5E+04

1.2E+03

sluaj bez
transfer
stanice

sluaj sa
transfer
stanicom

CSERGE ()

EPS00 (elu)

Eko Indikator `95 (Pt)

Kako nema smernica za izbor nejboljeg metoda, etiri metoda procene uticaja opisana ranije se
primenjuju i testiraju paralelno da se istrai da li su rezultati razliiti. Na jednom primeru u
prikazanom grafiku (Slika 4 ), mozemo videti prednost integracijom transfer stanice u sistemu
upravljanja otpadom za svaki metod.

0.0E+00

sluaj bez
transfer
stanice

sluaj sa
transfer
stanicom

2.0E+05

2.5E+05

1.9E+05

2.0E+05

1.8E+05

1.5E+05

1.7E+05

1.0E+05

1.6E+05
Iako LCA metodologija ne moe samo biti primenjena
da se odlui na ekoloku izvodljivost
0.5E+04
ugraivanje transfer stanice u sistem upravljanja otpadom,
ali takodje na zadatak odabira najbolje
1.5E+05
lokacije.
0.0E+00 Veina studije u literaturi koje se bavi lokacijom opreme za upravljanje otpadom, fokusira
sluaj bez
sa
se na mesto za odlaganje
zasluaj
komunalni
i opasni otpad1.4E+05
(Hussey et al.,
Sidiqqui
et al., 1996;
transfer
transfer
sluaj1996;
bez
sluaj sa
stanice
stanicom
transfer
transfer
Kao et al., 1997; Charnpratheep et al.,1997; i diugi) Veoma malo
studija stanicom
raspravlja o mestu
stanice
odlaganja za transfer stanice. Ove studije se uglavnom fokusiraju na ekonomske kriterijume a ne na
poveanje energetske efikasnosti i analizu uticaja na ivotnu sredinu. U praksi Chirka i Ekrip
primenili su generalni matematiki programerski pristup da identifikuju lokacije transfer stanica na
osnovu njihove ekonomske izvodljivosti; Rahman i Cuby iz 95 kombinovali su minimizaciju
trokova funkcionisanja i javnog suprodstavljanja iz ankete, dok su en i Ling analizirali ciljeve
funkcije za smanjenje trokova prema ukupnom transportu, izgradnji i operativnim trokovima.
Kada bi ekoloki kriterijum bio ukljuen u literaturu kao jedini cilj u procesu donoenja odluka za
lociranje ostale opreme za upravljanje otpada (npr. deponije) to bi bilo u skladu sa ekolokim
rizicima prema tetnim karakteristikama svojstvenim deponijama (mirisi, buka, vetrovi, buka) ili
prema zvaninim zabranama (razdaljina od bunara za vodu, reka, jezera, naseljenih podruja,
prirodnih resursa itd).

10

Rezultati predstavljeni u ovom radu reflektuju neto od mogunosti ponienih primenom LCA
metodologije, kada dolazi do integracije ekolokih faktora u proces identifikacije moguih oblasti
za lokaciju opreme za obradu otpada transfer stanice.
Analizom uticaja ivotnog ciklusa nastalih otpada u procesu upravljanja vrstim komunalnim
otpadom dobija se jo jedan znaajan podatak koji treba da definie lokaciju transfer stanice kao i
njene komparativne prednosti. Rezultati istraivanja sprovedeni u paniji korienjem metode Eko
Indikator 95 pokazali su da pod odreenim uslovima ekoloke prednosti transfer stanice nastaje
posle 11 km udaljenosti od putanje prikupljanja.
1.5 KLASIFIKACIJA POJMOVA GLOBALNIH IVOTNIH SREDINA
1.5.1

Uvod

ivotna sredina predstavlja deo sveopteg prostranstva, Univerzalnog prostora, pa je

neophodno znati njegovu strukturu. Iz njegove prostorne struktuiranosti odreujemo mesto ivotne
sredine u tom prostoru, kao jednog od elemenata, kao i njene prostorne odnose sa ostalim
elementima prostora. To je polazna taka pri istraivanju strukture ivotne sredine.
Problem definisanja prostora star je kao i samo ljudsko drutvo, jer predstavlja
filozofsku kategoriju, koja po svom obimu obuhvata celokupnu objektivnu stvarnost i izraava
najoptija svojstva i odnose, koji vae za svaku esticu materije u Kosmosu. Ako poemo od
klasine fizike da je prostor sam po sebi realan, kontinuiran i apsolutan, onda odmah moemo da
konstatujemo da svaki prostor ima svoje elemente, koji se nalaze meusobno u konstantnim
prostornim odnosima. Prema tome prostor je klasifikacioni pojam koji podlee klasifikacijama i
potklasifikacijama. Sadraj svakog pojedinanog prostora predstavlja odgovarajua sredina ili sfera,
za koju se primenjue analogan klasifikacioni pristup.
Zemlja sa svojim pratiocem Mesecom, zajedno sa osam drugih planeta i 32 prirodna
satelita, sa vie hiljada asteroida (planetoida, malih planeta) i velikim brojem kometa i meteora,
krui oko Sunca u istom pravcu i priblino u istoj ravni sa ostalim nebeskim telima, obrazujui
sunev sistem. Sunev sistem je deo Galaksije Mleni put (spiralna maglina oblika diska). Galaksije
se grupiu u jata. Prostor ispunjen Galaksijama i razreenom meugalaktikom materijom naziva se
Metagalaksija. Metagalaksiju, zajedno sa prostorom i objektima izvan njenih granica nazivamo
Vasiona (Svemir, Kosmos, Univerzalni prostor). Prostor Metagalaksije naziva se astronomski
prostor, jer prostor i objekti izvan granica Metagalaksije nisu dostupni astronomskom posmatranju i
prouavanju.
1.5,2

Metode rada

Metode radaU radu je saglasno karakteru i prirodi istraivanja primenjena adekvatna

metodologija, odnosno metode formiranja i ekspliciranja pojma: analiza, sinteza, apstrakcija,
konkretizacija, generalizacija, specijalizacija, klasifikacija i definicija.
Razdvajanje sutinskih odredaba pojma od nebitnih izvreno je analizom, a sintezom
spajanje samo bitnih odredaba u sloenu celinu. Neki pojmovi su formirani analizom, neki
sintezom, a neki kombinacijom ovih metoda. Izdvajanje opteg u nizu posebnih pojmova ili
izdvajanje posebnog i individualnog izvreno je metodom apstrakcije. Konkretizacija pojma je
koriena za povezivanje opteg i posebnog sve dok se ne doe do pojedinanog pojma. Izvoenje
opteg pojma iz vie posebnih pojmova izvreno je generalizacijom, a shvatanje lanova skupa,
roda, vrste, kolektiva ili pojedinih odredaba opteg pojma vreno je specijalizacijom.
Metodom definisanja izvreno je tano misaono shvatanje predmeta, njegovog pojma i
termina kojim se taj predmet i taj pojam oznaavaju pomou pojmova, sudova. Kako je shvatanje
odreenog predmetnog sadraja nemogue bez poznavanja obima pojma, to je svakoj definiciji
pojma predhodila njegova pravilna klasifikacija. Prema tome, klasifikacijom je utvren obim

11

svakom pojmu i na osnovu toga pojmovi imaju svoja odreena mesta u sistemu pojmova u oblasti
zatite ivotne sredine.
1.5.3 Rezultati
Univerzalni prostor obuhvata prostor Metagalaksije (astronomski prostor) i prostor izvan
Metagalaksije. Univerzalni prostor je beskonaan, a beskonanost zavisi od ljudskog saznanja,
nauke i tehniko-tehnolokih mogunosti oveka (slika 5 ).
U N IV E R Z A L N I ( V A S IO N S K I) P R O S T O R

Slika 5. Maseno uee

komponenti komunalnog
otpada na teritoriji Novog
Sada

ASTRO NO M SKI PR O STO R

IZ V A N A S T R O N O M S K I
PRO STO R

GEONO M SKI PRO STO R

IZ V A N G E O N O M S K I
PROSTOR

Prosene
dnevne
koliine
komunalnog
PR O STO R
IZ V A N G E O L O K I
GEO LO KI PRO STOR
L IT O S F E R E
PRO STO R
otpada su razliite od
meseca do meseca, a kreu
IZ V A N E K O L O K I
se u intervalu od 300-700
EKO LO KI PRO STOR
PRO STO R
3
m , dok teinski iznosi od
95 220 tona. Ukupne
P R O S T O R B IO S F E R E
PRO STO R ANTROPOSFERE
mesene koliine kreu od
3.000-6.900 tona. Pri tome
PR O STO R
B IO T I K I
se kalkulie sa specifinom A B I O T I K I
PR O S TO R
S O C IO E K O N O - T E H N O S F E R E
PROSTOR
PROSTOR
M SKE SFERE
masom komunalnog otpada
u Novom Sadu od 0,303
kg/m3.
Zapreminsko uee otpada je sledee: najvei procenat i dalje ima organski otpad, sada
samo 37%, to znai da je uee plastike i papira znatno vee i iznosi: plastika 35 %, papir 20 %,
staklo i tekstil 2%, guma 1% i ostalo 2 %. Zapreminsko uee pojedinih komponenti, ilustrativno
je prikazano na
slici 6
STRUKTURA OTPADA
- zapreminsko uee -

Slika 6.
Zapremisko
uee
komponenti
komunalnog
otpada na
teritoriji Novog
Sada

Ostalo
2%

Papir
21%

Organski
otpad
37%

Staklo i
tekstil
2%
Guma
1%

Plastika
37%

1.6 Mogui postupci korienja komunalnog otpada

Novi Sad, kao grad sa 350.000 stanovnika, za sluaj proizvodnje deponijskog gasa, prema
prorainima, je u mogunosti da proizvede: 700 Nm3 gasa na as, donje toplotne moi 5

12

kWh/Nm3, odnosno 6 miliona Nm3 deponijskog gasa godinje, ili 3 miliona Nm3 godinje metana,
odnosno 122 miliona Nm3 deponijskog gasa za 20 godina (koliki je vek trajanja deponije).
Na bazi energetskog bilansa otpada za teritoriju grada Novog Sada asovna snaga deponijskog gasa
iznosi 3.500 kW. U kogenerativnom postrojenju Slika 1. ema structure Univerzalnog prostora

Astronomski prostor je prostor Metagalaksije kome pripada sunev sistem, tj. i planeta
Zemlja (geonomski prostor). Sa unutranje strane astronomski prostor je ogranien spoljanjom
granicom geonomskog prostora.
Geonomski prostor je prostor koji obuhvata planeta Zemlja sa svojom atmosferom (do
oko 3700 km od povrine Zemlje), odnosno to je prostor koji se protee u svim pravcima Kosmosa
sve dok materijalnost Zemlje i njeno energetsko dejstvo moe da se konstatuje savremenim
naunim metodama. Geonomski prostor predstavlja samo fiziki objekat u astronomskom, odnosno
Univerzalnom prostoru. To je fiziki prostor koji ima svoje realne dimenzije i oblik. Ovaj prostor
karakterie koncentrian raspored prostorne struktuiranosti zbog ega su elementi njegove strukture
podeljeni u sfere. Osnovna podela geonomskog (planetarnog) prostora je na: geoloki prostor i
geografski prostor. Granica izmeu ovih prostora nije topografska povrina Zemlje, ve Zemljina
kora sa podzemnim vodama, koja istovremeno pripada i jednom i drugom prostoru.
Geoloki prostor je vrsti deo (sa podzemnim vodama), geonomskog prostora, prostor
koji zauzima Zemlja (elipsoid, geoid), sa prosenim poluprenikom od 3 671,2 km.
Geografski prostor obuhvata prostore koji zauzimaju litosfera, hidrosfera i atmosfera,
prostor koji zauzima ivi svet (ivotinje, biljke i mikroorganizmi) i prostor koji zuzima ovek
(atroposfera). Prema tome, geografski prostor obuhvata ekoloki prostor i preostali deo geografskog
prostora.
Ekoloki prostor obuhvata litosferu (maksimalno u dubinu do 22 km), celokupnu
hidrosferu, atmosferu (maksimalno do 22 km visine od povrine Zemlje), prostor ivog sveta i
prostor antroposfere. Deo ekolokog prostora bez antroposfere je prostor koji zauzima biosfera,
odnosno ekoloki prostor se sastoji iz dva prostora: prostor koji zauzima biosfera i prostor koji
zauzima antroposfera.
Biosfera se sastoji iz dva prostora i to: prostor koji zauzima neiva priroda (abiotiki
prostorhidrosfera i delovi litosfere i atmosfere), i prostor ive prirode (biotiki prostor ivotinje,
biljke i mikroorganizmi).
Prostor antroposfere obuhvata prostor koji zauzima ovek i ljudsko drutvo
(socioekonomska sfera) i prostor koji zauzimaju tvorevine ljudskog uma, rada i aktivnosti
(tehnosfera).
Diskusija
Svaka sredina ili sfera je sistem koji je odreen prostorom, vremenom i strukturom,
odnosno sredina zauzima odreeni prostor u odreenom vremenu i ima odreenu strukturu. Prema
tome, sadraj prostora je sredina koja mu daje smisao i bolje ga objanjava. Prostor je samo jedna
od tri bitne odredbe koje pojmovno odreuju sredinu (sferu) pa stoga pojmovi prostori i sredine
nisu indentini ni po sadraju ni po obimu.
ivotna sredina po obimu moe da bude neka konkretna ivotna sredina, raznih razmera
i obima, do globalne ivotne sredine (ekosfera) koja zauzima ceo ekoloki prostor.
U geonomskom prostoru nalazi se geonomosfera ili planeta Zemlja, koja se sastoji iz dve
sfere: geosfere (geografski prostor) i geoloke sfere ili terasfere (geoloki prostor). Ove dve sfere
sadre litosferu sa podzemnim vodama (deo hidrosfere) jer se proimaju i u litosferi zalaze jedan u
drugu.
Terasfere je heterogen sistem i u materijalnom i u energetskom pogledu, odnosno postoji
kontinuitet kroz razvoj strukture i diskontinuitet u materijalnoj grai Zemlje. Terasfera se deli na tri

13

osnovne sfere (litosfera, omota jedra i jedro), a deljivost se dalje nastavlja, jer se osnovne sfere
dele na manje omotae i slojeve.
Geosfera obuhvata sfere neive prirode (litosferu, hidrosferu i atmosferu), biosistem
(sferu ivih organizama) i antroposferu.
Ekosfera je deo geosfere sa delovima sfera neive prirode (litosfera do 22 km u dubini,
hidrosfera i atmosfera do 22 km visine), biosistemom i antroposferom, tj sastoji se iz biosfere i
antroposfere. Biosfera obuhvata deo neive prirode ekosfere (abiotika sfera) i biosistem (biotika
sfera).
Antroposfera obuhvata sferu oveka i ljudskog drutva (socioekonomska sfera) i sferu
tvorevina ljudskog uma i rada (tehnosfera).
Kako su sfere i sredine sinonimi, onda imamo i sledeu terminologiju: gosfera je
geografska sredina, ekosfera je ivotna sredina, biosfera je prirodna ivotna sredina, neiva priroda
biosfere je abiotika ivotna sredina, iva priroda biosfere je biotika ivotna sredina, antroposfera
je ovekova ivotna sredina, socioekonomska sfera je socijalna ivotna sredina i tehnosfera je
vetaka ivotna sredina.
1.7 Postupci korienja komunalnog otpada
u energetske svrhe
Uvod
Korienje otpada u energetske svrhe, naroito u urbanizovanim - gusto naseljenim
sredinama, predstavlja jedan od integralnih koncepta upravljanja prirodnim resursima.
U svetu stalno raste broj postrojenja za termiku obradu sagorevanjem otpada. Takoe
postoji mogunost korienja energije iz otpada putem kogeneracije za kombinovanu proizvodnju
elektrine i toplotne energije, mogunost korienja deponijskog gasa kao energenta kod ureenih
savremenih deponija, biogasa kod takozvane anaerobne hladne obrade otpada i termika obrada
otpada pomou razliitih postupaka otplinjavanja, rasplinjavanja, sagorevanja i razliita
kombinacija tih postupaka.
Cilj ovog rada je da prikae mogue postupke korienja komunalnog otpada na teritoriji AP
Vojvodine u energetske svrhe.
P ostojee stanje prikupljanja i upravljanja komunalnimotpadom
Stanje u oblasti javne higijene na teritoriji AP Vojvodine prema informacijama dobijenim od
strane Pokrajinskog sekretarijata za arhitekturu, urbanizam i graditeljstvo u potpunosti je
nezadovoljavajue. Ne postoji ni jedna sanitarno-tehniki opremljena i ureena deponija, kao ni
jedna fabrika za selekciju i preradu otpada, osim u Novom Sadu gde se vri delimina selekcija.
Takoe ne postoji ni jedna fabrika za neutralizaciju i unitavanje otpadnih voda.
Program upravljanja komunalnim otpadom u Novom Sadu obuhvata sakupljanje i
transportovanje otpadnih materija iz domainstva na teritoriji Gradske zajednice i pojedinih
naseljenih mesta, kao i iz zajednikih prostorija zgrada i poslovnih prostora preduzea i ustanova.
Na deponiji u Novom Sadu, obezbeena je samo delimina zatita vode, vazduha i zemljita.
Deponija jo nije prava sanitarno-tehnika deponija to podrazumeva drenau, prekrivanje inertnim
materijalom, degazaciju, biotrnove itd.
Programom sakupljanja smea obuhvaeno je u gradu Novom Sadu i prigradskim naseljima
vie od 100.000 domainstava. Na osnovu zbirnog izvetaja od tri merenja uzorkovanih koliina sa
vie razliitih lokaliteta u 2001. godini, utvrene su stvarne koliine i struktura komunalnog otpada
na Gradskoj deponiji. Prema prosenoj dnevnoj i godinjoj koliini otpada najvea koliina otpada
koja se odlae na gradskoj deponiji u Novom Sadu je organskog porekla, a zatim slede papir i

14

plastika (tabela 1). Prema masenom ueu kao to je prikazano na slici 1, najvei procenat ini
organski otpad sa 65 %, zatim slede: papir 13 %, plastika 12 %, staklo, metal i tekstil sa po 2 %,
dok je ostali otpad 3% (graevinski materijal i dr.).

Tabela 1. Prosena godinja i dnevna koliina komunalnog otpada

Komponente
Prosene koliine u tonama
dnevno
godinje
Papir
36.5
13323
Staklo
4.0
1460
Plastika
31.2
11388
Metali
5.3
1935
Guma
1.7
621
Tekstil
5.9
2154
Organski otpad
178.4
65116
Ostalo
8.1
2957
UKUPNO:
271.1
98954
STRUKTURA OTPADA
- maseno uee Ostalo
3%

Papir
13%

Staklo
2%
Plastika
12%
Metali
2%
Guma
1%
Tekstil
2%

Organski
otpad
65%

asovna proizvodnja elektrine energije bi iznosila 1500 kWh i toplotne energije 1600 kWh.
Pri ceni elektrine energije od 5 c/kWh, i toplotne energije od 2.4 c/kWh, ukupan finansijski
efekat za 8.000 radnih sati godinje (to je uobiajena praksa za ekonomsku isplativost
kogenerativnog postrojenja) iznosi 907.200 /godinje.
Na bazi prosene potronje elektrine energije od 500 kWh po domainstvu meseno,
mogue je elektrinom energijom iz otpada snabdeti 25.200 domainstava ili 100.000 stanovnika
godinje (to orijetaciono ini 1/3 grada Novog Sada). Deponijski gas po svome sastavu ine:
metan, ugljen-dioksid, kiseonik, azot, hlor, fluor i sumpor. Metan ini 50 % deponijskog gasa, pa se
jednostavnom raunicom moe doi do cifre od 170.000 /godinje, na ime Karbon-kredita.

1.8. Bilans komunalnog otpada raspoloivza energetske svrhe

U AP Vojvodini 10 deponija moemo svrstati u grupu ''ureena deponija'' (podgrupa
''sanitarno ureeno smetilite''), 8 optina ima delimino ureenu deponiju, a 25 neureenu
(podgrupa ''smetilite'') ili je uopte nema. Kapacitet postojeih deponija je pri kraju i pod hitno je
potrebno uraditi detaljnu analizu postojeeg stanja po optinama, srediti postojee i predloiti
pogodne i prihvatljive lokalitete za nove deponije i fabrike za selekciju i preradu otpada. Potrebno
15

je odmah pristupiti izradi urbanistikih projekata, i iste implementirati u novi Prostorni plan AP
Vojvodine. Prosena starost deponije je 16.84 godina, stepen amortizovanosti iznosi 91.12 %, dok je
dosadanji vek deponije 19.70 godina.
Ne postoje tani podaci o koliinama otpada za AP Vojvodinu, niti se isti prate. Po
procenama u odnosu na broj stanovnika u AP Vojvodini se stvara oko 1.000 tona dnevno otpada,
dok se ta koliina poveava na 1.600 tona dnevno, ukoliko se urauna i koliina otpada iz seoskih
domainstava, poljoprivrednih kombinata, industrije i farmi.
Ukoliko bi se ovaj otpad skladitio na deponijama ukupna koliina bi iznosila oko 580.000 tona
godinje, a ukoliko bi se sagoreo, mogue je dobiti 500.000 MWh godinje elektrine ili toplotne
energije, ija ekonomska vrednost iznosi oko 18.000.000 USD. Ova koliina energije ekvivalentna
je sagorevanju 870.000 tona uglja ili 160.000 tona mazuta.
Mogue reenje korienja otpada u energetske svrhe je da se za teritoriju AP Vojvodine
izgrade dva postrojenja pojedinanog kapaciteta 600 tona spaljenog otpada na dan. Jedno bi bilo u
Novom Sadu, a drugo u Zrenjaninu. Instalisana ukupna pojedinana snaga bi iznosila 75 Gcal/h
zasiene vodene pare, odnosno 19-22 MWh elektrine energije. U sklopu ovog reenja predvia se i
moderna pratea tehnologija presovanja i pakovanja otpada u veim centrima Vojvodine. Ovakva
tehnologija samospaljivanja gradskog otpada je pogodna sa vie stanovita:
sagoreva kompletan otpad, bez prethodnog sortiranja, a ostatak od 5 % je hemijski
bezopasan te se koristi u graevinarstvu
ovom tehnologijom se u potpunosti moe sagorevati i opasan medicinski i industrijski
otpad
emisija tetnih gasova u saglasnosti je sa EPA standardima (evropski standardi), dok se
sagorevanjem otpada smanjuju deponije koje su stalna opasnost za zdravlje stanovnika
( hepatitis A i V), ekoloki se titi sredina, spreava se zagaivanje podzemnih voda i
oslobaa korisno graevinsko ili poljoprivredno zemljite.
Jo jedno od moguih reenja u tehnologiji korienja otpada u energetske svrhe za teritoriju
AP Vojvodine je i tehnologija gasifikacije gradskih vrstih otpadaka. Instalacija obuhvata tretman
gradskih vrstih otpadaka kao i vrstih otpadaka iz bolnica, proizvodnju briketa, eliminisanje i
selektiranje otpada koji se moe reciklirati, kao i mogunost kombinovane proizvodnje siromanog
gasa i elektrine energije. Osnove instalacije su:
linija za preradu i tretman gradskih vrstih otpadaka
linija za gasifikaciju (gasogenerator) i proizvodnju siromanog gasa
linija za proizvodnju elektrine energije
linija za tretman i rekuperisanje vode, pepela i toplote
Briketiranjem gradskih vrstih otpadaka, donje toplotne moi 10465 kJ/kg i relativne
vlanosti od 42 % na temperaturi preko 100oS, suenjem i sabijanjem otpada bi se mogao
proizvoditi briket poveane toplotne vrednosti od oko 13395 kJ/kg i smanjene vlanosti od svega
7.8 %, pogodan za gasifikaciju. Isti se moe i lagerovati na neodreeno vreme. Briket je osloboen
neprijatnog mirisa, fermentacije, curenja tenosti, dioksina, praine itd.
Gasifikacijom se oksidiu briketi na visokoj temperaturi, uz odsustvo kiseonika, a kao konaan
proizvod dobija se siromaan gas donje toplotne moi oko 1400 kJ/ /Nm3, od koga se dalje moe
proizvoditi elektrina energija.
Za AP Vojvodinu mogue je instalisati postrojenja kapaciteta 200 tona na dan (ili 65.000 tona
godinje):
asovne proizvodnja elektrine energije 5027 kWh, ili 40.000.000 kWh godinje
totalnog godinjeg profita od prodaje metala i proizvodnje elektrine energije 10.000.000 .
Preporuena reenja, treba da omogue definisanje konkretnih koraka, koji bi trebalo da dovedu
do uspostavljanja integralnog sistema upravljanja, koji podrazumeva selektivni sistem sakupljanja,
razvrstavanja, reciklae, obrade biorazgradljivog i rezidualnog otpada , kao i viestepeni sistem
obrade , koji preostaje nakon selekcije. Kljuni cilj studije je da doprinese odrivom razvoju optina

16

sa teritorije june Bake i Srema, kroz razvoj integralnog sistema za upravljanje. Ovaj projekat
treba da poslui i kao pilot projekat i podloga , odnosno ogledni projekat za druga komunalna
udruenja u Vojvodini, kao i za planirane investicije u razvoj infrastrukture. Takoe je posebno
apostrofiran znaaj rada sa javnou i socijalno-ekonomska analiza. Predoen je znaaj reklame u
privredi otpada, kao i buenje i jaanje ekoloke svesti o odgovornosti prema ivotnoj sredini.
Korienje otpada u energetske svrhe, posebno spaljivanje (insineracija), ili korienje biogasa sa
deponija, nije posebno obraivano. Poenta studije stavljena je na racionalno ureenje sanitarnih
deponija u skladu sa usvojenim zakonima, kao i na sakupljanje i transport otpada

17

2.0 MATEMATIKI MODEL ZA TRENSPORT I ZADRAVANJE HEMIKALIJA U

ZEMLJITU

UVOD
Zagaenje tla, i zagaenje podzemnih voda kao univerzalni problem zaga enja
ivotne sredine, je moda jedan od najveih problema oveanstva.Demografska
eksplozija oveanstva, iziskuje poveanu potrebu za hranom. Sa sadanjom stopom
porasta stanovnika na zemlji, nedostatak hrane bie sve vei poroblem. Degradacija tla
koju vri ovek, a i priroda, postojeu koliinu obradivih povrina svake godine smanjuje.
Zato je sve vei pritisak na postojee obradive povrine, da proizvodi to vee koliine
hrane. Upotrebom hemijskih sredstava mogu se poveati prinosi po hektaru. Za poveanje
prinosa najee se koriste vetaka ubriva na bazi azota i fosfora koji su i najpotrebniji
biljkama. Osim toga radi zatite bilja od korova, i da bi obezbedili njihov kvalitetan rast,
koriste se fungicidi koji favorizuju samo jednu vrstu bilja, dok spreavaju rast ostalih
biljaka koje nisu gajene vrste, a to su uglavnom korovi koji ometaju njihov rast. Pored
toga velike tete usevima mogu naneti insekti. U tom sluaju koriste se pesticidi koji
uspeno mogu da zatite useve od velikih teta koji mogu da nastanu.

Matematiki model koji je dole prikazan,

predstavlja koncentra ciju i kretanje

opasnih materija u zemlji. Model se moe koristiti u 3 situacije.

kod jednokratnog ulaska hemikalija sa povrine zemlje
transport od kontaminiranog sloja u dublje slojeve
transport i ostatak u sluaju kontinualnog dodavanja zagaujuih materija
Koncentraciju hemikalija u tlu model izraiunava kao delove hemikalija u
zemljanoj vodi, zemljanom vazduhu i zemljinoj osnovi. Pomaganje proizvoda brzine
vertikalnog transporta zavisie od vrste hemikalija, i totalnog difuziono-disperzionog
koeficijenta hemikalija u tlu.
1. Distribucija hemikalija u zemlju
U zemlji hemikalije se nalaze u tenom stanju zemlje, tj. zemljinoj vodi (fw), u
gasovitom stanju zemlje (f(g)), i u zemlji (fm).

18

fw
fg
fm

K MW

pore
pore porosity pore K AW

(1)

K MW

porosity pore
pore porosity pore K AW

(2)

K MW

K MW
pore porosity pore K AW

(3)

gde je:

1 10

pH pK a 1

1
1 10 pH pK a

ako je sredina kisela

ako je sredina neutralna
ako je sredina bazna

(4)

KAW

koeficijent u zavisnosti od vazduha i vode

KMW

koeficijent u zavisnoti od zemlje i vode

pKa

negativni log od konstante razdvajanja

fg

frakcije hemikalija u gasovitoj fazi u zemljinim porama

fm

frakcije hemikalija apsorbovane na zemlji

fw

frakcije hemikalija u vodi u zemljinom sloju

2. Jednaina disperzionog koeficijenta

Totalni disperzioni koeficijent (D), rauna se za hidrodinamiki disperzioni tok i
molekularni difuzioni tok u tenoj fazi zemlje, kao i za difuziju u gasovitom sloju
zemljanih pora. Disperzivni tok zemljine vode se rauna pomou Darcy-water-flux(q) i
disperzije (Ldisp).

10

pore

porsity pore 3
D L disp q D i f f water
fg
f w D i f f oiv
porosity 2
porosity 2

10
3

(5)

gde je:
D i f fwater 1,728 10 4 m2 / d
D i f faiv 2,22 m2 / d

32 g / mol
MW

18g / mol
MW

(7)

Ldisp

disperzioni koeficijent u zavisnosti od vrste tla

Darsy water, flux

(6)

19

3.

Kontaminacija zemljanog sloja

Ovaj proces objanjava transport hemikalija od kontaminiranog gornjeg zemljanog

sloja h zgunjenog i obraenog oranjem, u dublje zemljane slojeve. Ove jednaine baziraju
se na osnovnim disperziono-difuzionim jednainama.
Poetni uslovi za poetak reavanja jednaine su: vreme t=0 samo za zemljani sloj
z/h koji je kontaminiran.
Disperzioni koeficijent D, i zemljana voda i vazduh, su konstantni po vremenu i u
prostoru. Zemljane kolone su neograniene dubine, a transport u gasovitoj fazi je
zanemarljiv. erf(x) je "funkcija greke".
C
2C
D 2
t
z
(3.121)

zh
z h
C z , t 0,5 C 0 erf
erf

4Dt
4 D t

(8)

gde je:
1
2
3
s 2
1 - 0,3480242 b - 0,0958798 b 0,7478556 b e

erf s

erf s
erf s

erf x

ako je s 5
ako je s 5

ako je x 0
ako je x 0

(10)

s=|x|
b

(9)

(11)

1
1 0,47047 s

(12)

poetni granini uslovi

C0
0

C z,0

C ,t 0

ako je z h
ako je z h
z0

gde je:
C0

poetna koncentracija hemikalija

totalni disperzioni koeficijent koji se rauna za hidrodinamiki

disperzivni tok i molekularni difuzni tok tene faze u zemlji

h

debljina kontaminiranog zemljanog sloja

vreme kretanja (simulacioni period)

dubina zemlje. z=0 na povrini zemlje

20

4. Poetni koeficijenti odnosa zemlja / voda

Ovaj koeficijent K(MW) objanjava koncentraciju hemikalija apsorbovanu na
zemlji u zavisnosti od koncentracije vode u sluaju ekvilibrijuma

K MW K d 1 porosity OM 1,4 g / cm 3 1 OM 2,65 g / cm 3

(13)

gde je:
OM=1,724 OC

1 10

(3.128)

pH pK a 1

1
1 10 pH pK a

(14)

Kg

Frendlich

constant

OC

sadraj organskog azota

(poetni

ekvalibrijum

adsorbciono-

desorbcioni
koeficijent)

5. vrsto stanje koncentracija

U sluaju konstantnog zagaenja hemikalijama sa povrine zemlje, doie do
pojave odreene koliine vrste mase hemikalija, koje e zavisiti od disperzionodegradacione jednaine (C(eq)=C(z-infty))
vz
z
2D

C eq z C 0 e

(15)

gde je:
C0

poetna koncentracija hemikalija

potpuni disperzioni koeficijent

dubljina zemlje

brzina transporta hemikalija kroz zemlju

interna promenljiva

6. Brzina transporta hemikalija

Brzina transporta hemikalija rauna se kao brzina vertikalnog kretanja vode u
zemlji (q), i frakcija hemikalija u zemljanoj vodi (fw)
v

q
fw
pore

(16)

gde je
q=(P-E-R) 10-3 m/mm

(17)

21

evaporacija

fw

frakcija hemikalija u tenoj fazi u zemljanim porama

padanje

padavine

7. Kontinualno ubrizgavanje tetnih materija

Ovaj proces objanjava transport i ostajanje hemikalija u zemlji, u sluaju
kontinualnog ubrizgavanja sa povrine zemlje.
Poetni uslovi su:
koncentracija na povrini zemlje (z=0) izjednauje se uvek sa C 0. Disperzioni
koeficijent (D), brzina transporta materija (v) i delovi vode i vazduha u zemlji su
konstantne u prostoru i vremenu. Zemljane kolone su neograniene dubine a transport u
gasovitoj fazi je zanemarljiv.
C
2C
C
D 2 v
soil C
t
z
z

(18)

analitiko reenje je (3.134)

n z

C z,t

C
0 e 2D
2

z t v2 4 soil D
z t v2 4 soil D
ez 1 erf
ez 1 erf

4D t
4D t

gde je:

v2
soil
2
D
4D
erf

(19)

je "funkcija greke"

granini uslovi
C z 0,0 0
C 0, t 0 C 0
C , t 0

z0

soil

rata degradacije

koncentracija hemikalija

brzina transporta

8. Samostalni ulaz zagaenja sa povrine zemlje

Ovaj proces objanjava transport i ostajanje hemikalija u zemlji, u sluaju
pojedinanog samostalnog zagaenja sa povrine zemlje. Osnova za reavanje su
analitike jednaine horizontalnog toka i disperzione jednaine degradacije. Poetni uslovi
za reavanje jednaine su:
22

 ulaz hemikalija (m) koji se nalazi u vremenu t=0 na povrini zemlje z=0, gde je
disperzioni koeficijent (D), brzina kretanja (u), a delovanje zemljine vode i vazduha su
konstantni po vremenu i prostoru. Zemljane kolone kretanja su neograniene po dubini.
Transport kroz gasovitu zemljanu fazu je neznatan.
C
2C
C
D 2 u
soil C
t
z
z

(20)

analitika jednaina je:

C z,t

m
4 D t

zvt 2

4Di

esoil t
(21)

granini uslovi su
C 0, 0 z 0
C ,t 0
z0
gde je: m ulaz hemikalija sa povrine zemlje u zemljane kolone
Korienjem matematikih modela, sveobuhvatno se razmatra problem zagaenja
tla, i kretanje zagaenja kroz njega kao i dolaska do podzemnih voda. Ako se poznaje
zagaenje i njegova sadranost u tlu, mogu se primeniti razliite mere za njegovu
adekvatnu zatitu. Ovim radom daje se mogunost smanjenja zagaenja tla hemizacijom iz
poljoprivrede na taj nain, to se poznavanjem koncentracije mineralnih materija u tlu
moe smanjiti njihov unos u tlo, ime se vri ekonomska uteda, a ujedno se vri i zatita
tla.

3.0 MODEL I PROGRAM KRETANJA ZAGAENJA ZEMLJITA

Model i program koji je ovde prikazan, treba da nam prikae proceivanje azotnih i
fosfatnih ubriva kroz sediment, i njihov sadraj po dubini. Ako bi mogli da izraunamo sadranost
po dubini amonijaka, nitrita i fosfora mogli bi i da zatitimo zemljite smanjenjem ubriva koje se
unosi. Poveanje koliine vetakih ubriva, nee poveati koliine mineralnih materija dostupnih
biljkama, ve e se samo poveati zagaenost zemljita i podzemnih voda. Sa kretanjem vode kroz
sediment kreu se i zagaujue materije. Korienjem ovog modela moemo odrediti sadranost
mineralnih materija po dubini zemljita i pronai najoptimalnija reenja koja nee zagaditi
zemljite, a davati visoke prinose biljnih kultura.
Jedan od poetnih uslova koje trebamo odrediti, je sadraj vode u zemljitu. Najvei gubitak
azotnih i fosfatnih ubriva sa povrine zemljita i proceivanje kroz njega, deava se u jesenjim i
zeimskim mesecima i poetkom prolea. Tada je zemljite bez vegetacije a obim padavina je

23

povean. U modelu se vri prikaz za dve razliite kategorije zemljita, za peskovito, i glinovito
zemljite. Model i program odreuju sadraj vode na svakom cm dubine zemljita, do podzemne
vode od povrine tla. Unoenjem podataka o vremenu trajanja kie model i program sam odreuje
koliinu kie.
Kao primer za peskovito zemljite i trajanje kie od 20 min. Model i program odreuje
sadranost vode na pr. na svakih 10 cm i to:

Kretanje vode kroz - pesak

0.42
0.41
cm3/cm3

na
10 cm 0,3664
cm3/cm3
na
20 cm 0,4103
3
3
cm /cm
na
30 cm 0,4057
3
3
cm /cm
na
40 cm 0,3923
cm3/cm3
na
50 cm 0,3873
3
3
cm /cm
na
60 cm 0,3850
cm3/cm3
na
70 cm 0,3810
3
3
cm /cm
na 80 cm 0,3770 cm3/cm3
na 90 cm 0,3738 cm3/cm3
na100 cm 0,3701 cm3/cm3

0.4
0.39
0.38
0.37
0.36
0

20

40

60

80

100

120

(cm)

sl.7. kretanje vode kroz peskovito zemljite

Analizirajui postojee rezultate moemo zakljuiti, da se vodeni front ubrzano kree do
20cm, kada dolazi do maksimalnog sadraja vode u tlu i zaustavljanje fronta. Posle toga
proceivanje je usporenije, i vodeni front se sporo kree do 50 cm dubine. Od 50 cm dubine,
kretanje vode je jo sporije sa smanjenjem sadraja po dubini. Slabljenje kretanja vodenog fronta
nastaje zbog razliite strukture tla, vee zbijenosti zemlje, velike koliine vode u tlu.
Za razliku od peskovitog, glinovito zemljite je takve strukture da je provodljivost za vodu
veoma mala. to se vidi i po kretanju vode kroz sediment sa svakim cm dubine. Na 10 cm koliina
vode je maksimalna. U sledim koracima koliina kretanja vode je sve manja, jer je i proceivanje
sve sporije. Struktura glinovitog zemljita utie da se velika koliina vode zadrava, a ono to se
procedi je male vrednosti, tako da je i smanjenje sadraja vode malo.

24

Rezultati dobijeni za glinu su sledei:

na 10 cm 0,5803 cm3/cm3
na 20 cm 0,5729 cm3/cm3
na 30 cm 0,5648 cm3/cm3
na 40 cm 0,5564 cm3/cm3
na 50 cm 0,5478 cm3/cm3
na 60 cm 0,5389 cm3/cm3
na 70 cm 0,5297 cm3/cm3
na 80 cm 0,5202 cm3/cm3
na 90 cm 0,5104 cm3/cm3
na100cm 0,5003 cm3/cm3
na 110 cm 0,4898 cm3/cm3
na 120 cm 0,4798 cm3/cm3
na 130 cm 0,4790 cm3/cm3
na 140 cm 0,4679 cm3/cm3
na 150 cm 0,4564 cm3/cm3

Kretanje vode kroz - glinu

0.7
0.6
cm3/cm3

0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
0

50

100

150

cm

sl.8. kretanje vode kroz glinovito zemljite

Kada poznajemo koliinu vode koja se kree kroz sediment, moemo da krenemo ka
odreivanju koje se koliine azotnih, i fosfatnih ubriva mogu kretati sa tom vodom. Da bi model
mogao da pone sa radom, prvenstveno se unose podaci o koliini baenog ubriva na zemljite.
Kod azotnih ubriva posebno se rauna koliina nitrita i koliina amonijaka. Od celokupne baene
koliine oduzima se deo koji se rastvori, i deo koji ide oticajem. Zatim se izraunava deo amonijaka
i nitrita koji se apsorbuje na glinovitim frakcijama zemljita, i ostaje na povrinskom sloju. Kad se
te koliine oduzmu od poetne mase baenog ubriva dobija se koliina koja predstavlja filtrirajuu
komponentu za amonijak, nitritie i fosfor. To su vrednosti izraunate modelom oznaene sa:
PRNOMS za nitrite
PRNHMS za azot
PRLPMS za fosfor
Odredili smo kretanje vode, i poznajemo filtrirajuu komponentu za amonijak, nitrite i
fosfor. Kretanjem vode kroz sediment, kreu se i mineralne materije. Korienjem jednaine za
proceivanje, i sa poznatim vrednostima za vodu, azot i fosfor, model i program moe da izrauna
sadraj mineralnih materija po dubini profila, do podzemne vode.
Ako kao primer unesemo 480 kg/ha azotnog ubriva, i 400 kg/ha fosfornog ubriva, model i
program e izraunati:

ZA AMONIJAK
-

koliina koja se izgubi oticajem

RONH4 = 1,3 10-6 mg

koliina koja ostaje u vrstoj fazi

CNH4sl = 2,59 10-4 mg

koliina koja se rastvori

25

CNH4wl = 1,8 10-4 mg

-

filtrirajua komponenta za amonijak

PRNHMS = 1,825 mg

ZA NITRITE
-

koliina koja se gubi oticajem

RONO3 = 3,5 10-5 mg

koliina koja ostaje u vrstoj fazi

SNO3l = 2,39 mg

koliina koja se rastvori

CNO3wl = 5,04 10-3 mg

filtrirajua komponenta za nitrite

PRNOMS 1,907 mg

ZA FOSFOR
-

koliina koja se izgubi oticajem

ROLP = 4,7 10-3 mg

koliina koja se rastvori

CPLABwi = 0,67 mg

filtrirajua komponenta za fosfor

PRLPMS = 0,117 mg

Na kraju model i program izraunava sadranost mineralnih materija po dubini profila i

njihovo kretanje kroz njega.
Tabela 2. Sadranost po dubini profila mg/cm2
Za nitrite
na 10 cm 2,918
na 20 cm 3,849
na 30 cm 2,544
na 40 cm 1,474
na 50 cm 1,167
na 60 cm 0,916
na 70 cm 0,703
na 80 cm 0,591
na 90 cm 0,532
na 100 cm 0,474

Za amonijak
na 10 cm 2,163
na 20 cm 2,690
na 30 cm 1,770
na 40 cm 1,208
na 50 cm 0,800
na 60 cm 0,623
na 70 cm 0,475
na 80 cm 0,397
na 90 cm 0,356
na 100 cm 0,318

Za fosfor
na 10 cm 2,162
na 20 cm 3,515
na 30 cm 3,540
na 40 cm 3,570
na 50 cm 3,280
na 60 cm 3,286
na 70 cm 2,852
na 80 cm 2,619
na 90 cm 2,490
na 100 cm 2,410

Na taj nain model i program moe da odredi sadraj mineralnih materija po dubini
sedimenta. Odreivanjem koliine mineralnih materija moemo da zatitimo zemljite od
preteranog zagaenja i da omoguimo biljkama normalan rast.

26

5.1 Analiza uticaja SPETE-a na ivotnu sredinu

1. Uvod
Svetska energetska kriza, poetkom sedamdesetih godina, suoila je oveanstvo sa sve
veom nestaicom energije. irokoj javnosti postale su dostupne brojne procene o energetskim
resursima i njihovoj ogranienosti. Donoeni su u veini evropskih zemalja nacionalni programi
energetske politike i ouvanja energije. Razvijaju se i uvode nove tehnologije koje po istoj jedinici
proizvoda troe manje energije. Osnivaju se brojne istraivake institucije i timovi koji rade na
novim tehnologijama i obnovljivim izvorima energije.
Neizostavna potreba za energijom kao i sve vei problemi vezani za zatite ivotne sredine
nameu ekonomski i ekoloki efikasnu energetsku proizvodnju. Velika energetska postrojenja su sa
aspekta zatite ivotne sredine dole u fokus javnosti, to je uzrokovalo davanje pozitivnih signala u
pravcu manjih, nezavisnih energetskih postrojenja lociranih na mestu potronje. Stepeni
iskorienja u tehnologijama proizvodnje struje i "ekoloki kvalitet" struje su bitan faktor
energetskog menadmenta.
Kogeneracija tj. Spregnuta (kombinovana) Proizvodnja Elektrine i Toplotne Energije, u
daljem tekstu SPETE direktno na mestu potronje ili samoj neposrednoj blizini, predstavlja
energetski sistem koji zadovoljava zahteve odrivog razvoja, kao najefikasniji i ekonomski
najisplatljiviji nain za smanjenje energetskih trokova u industrijskim postrojenjima i komunalnim
objektima, uz znaajno minimiziranje zagaenja ivotne sredine.
U Srbiji, se oekuje tendencija izgradnje visoko efikasnih, malih decentralizovanih
energetskih postrojenja, sa kratkim vremenskim periodom amortizacije uz potovanje strogih
propisa o zatiti ovekove okoline. U Evropskoj Uniji, sistematska gradnja ovih postrojenja ima
podrku politikih i zakonodavnih struktura, to se moe primetiti kroz stimulisanje tarifnim
odnosima energenata i modelima finansiranja. Ciljevi EU u energetskom sektoru do 2010. godine su
izraeni direktivama (Directive 96/92/EC, Directive 98/30/EC.), koje promoviu SPETE,
proizvodnju elektrine energije iz obnovljivih izvora energije, smanjenje emisija odreenih
zagaivaa vazduha iz velikih loita, kao i uspostavljanje sistema trita gasova sa efektom
staklene bate.
2. Ekoloke karakteristike SPETE sistema
Kao i kod svih ostalih procesa koji u sebi sadre potronju goriva, Evropska Unija i njene
komisije posebnu panju pridaju njihovom uticaju na ivotnu sredinu.
Primarni elementi koji se emituju kod SPETE sistema su u principu isti kao kog sagorevanja
bilo kojeg ugljeninog goriva. To su:
o Ugljendioksid CO 2 - sa udelom od 360 ppm spada u jedne od najvanijih sastojaka
atmosfere. U poslednje vreme belei se njegov rast od 0,3% godinje, u odnosu na sadraj u
atmosferi. Poto ima najvei udeo u sagorelim produktima, glavni je faktor globalnog
zagrevanja, tj. efekta staklene bate. Poto je proizvodnja CO 2 direktno proporcionalna
koliini potroenog goriva, zbog visokog procenta iskorienja goriva SPETE sistemi su sa
aspekta smanjenja emisije u prednosti u odnosu na Odvojenu Proizvodnju Elektrine i
Toplotne Energije, u daljem tekstu OPETE. Koliina CO 2 takoe umnogome zavisi i od
tipa goriva.
Formula za izraunavanje emisije je sledea:
mCO2

44
E
c
12 H d

27

ovde je:
m CO 2 - masa emitovanog CO 2 [kg],
c - maseni deo ugljenika u gorivu [kg C/kg goriva],
E - korisna energija proizvedena u sustavu [MJ],
- iskorienje sistema,
H d - donja grejna vrednost koritenog goriva [MJ/kg].
o Sumpor dioksid SO 2 - je kiselinski gas, a njegova emisija prvenstveno uslovljena sa
sadrajem sumpora u gorivu tj. o vrsti goriva. Prirodni plin se sa gledita emisije SO 2 moe
smatrati istim gorivom, zbog tri puta manjih emisija nego kod vrstih i tenih goriva, kao
npr. ugalj i biogas. Emisije SO 2 za posledicu imaju pojavu kiselih kia, a ako se omogui
kondenzacija, SO 2 uzrokuje koroziju metalnih delova i oteenje sistema za povrat toplote
iz ispusnih gasova.
Emisija SO 2 se izraunava prema izrazu:
mSO 2 2 1 rSO 2 s m g

ovde je:
mSO 2 - masa emitovanog SO 2 [kg],
m g - masa koritenog goriva [kg],
rSO 2 - faktor retencije SO 2 ,
s - maseni deo sumpora u gorivu [kg S/kg goriva].
o Nesagoreli ugljovodonici ( C X X X , HC) - su najveim delom produkti sagorevanja u
motorima sa unutranjim sagorevanjem, to je osobito izraeno kod motornih vozila sa slabo
kontrolisanim sagorevanjem to inplicira konstantno stvaranje malih koliina delimino
sagorenog goriva. Nesagoreni ugljovodonici su glavni uzrok pojave smoga, a imaju uticaj i
na efekat staklene bate.
o Azotni oksidi ( NO X ) - je meavina azotnih oksida i to 95% NO, dok je ostatak NO 2 . Ona
nastaje sagorevanjem bilo kojeg goriva i vazduha, kako iz azota sadranog u gorivu tako i
oksidacijom azota dovedenog vazduha za sagorevanje. Takoe, na stvaranje imaju znaajan
uticaj i uslovi sagorevanja: temperatura i vreme sagorevanja, pritisak vazduha i goriva. NO
se u atmosferi vrlo brzo transformie u otrovniji gas NO 2 ili uestvuje u kompleksnim
hemijskim reakcijama stvaranja troposferskog ozona, tetnog za zdravlje i ivotnu okolinu.
Takoe, uzrokuje smog, a utie i na kisele kie.
o Ugljomonoksid (CO) je otrovni gas koji nastaje usled nepotpunog sagorevanja goriva.
Postoji mogunost da se svede na zanemariv nivo putem zadovoljavajue kontrole koliine
potrebnog vazduha i goriva.
S obzirom da je najzastupljeniji gas staklene bate ugljendioksid, i da je preko 90%
ugljendioksida emitovanog kao posledica ljudskih aktivnosti rezultat sagorevanja fosilnih goriva,
dalja razmatranja odnosie se samo na smanjenje emisije ugljendioksida.
Primena SPETE omoguava smanjenje emisije ugljendioksida na osnovu:
Istovremene proizvodnje elektrine i toplotne energije, odnosno manje potronje goriva u
odnosu na odvojene sisteme snabdevanja energetska i ekoloka uteda,
korienja prirodnog gasa, koji predstavlja ekoloki najprihvatljivije gorivo, zahvaljujui
manjem sadraju ugljenika i veem sadraju vodonika u odnosu na ostala goriva ekoloka
uteda, (tabela 1.).

Gorivo

Koeficijent
emisije,

28

kgCO 2 /GJ
109,6
106,0
101,2
94,6
77,4
74,1
73,3
71,5

Biomasa
Treset
Lignit
Kameni ugalj
Dizel
Sirova nafta
Kerozin
Benzin
Teni naftni
gas
Prirodni gas

63,1
56,1

Tabela 3. Koeficijenti emisije ugljendioksida za neka goriva

Emisija ugljendioksida SPETE postrojenja odreena je ukupnim stepenom korisnosti,
veliinom i duinom rada postrojenja u toku godine (gorivo je prirodni gas):

mCO2 SPETE

1
1 PHR
P
K CO2 gas

kgCO 2
god

Pri snabdevanju energijom iz odvojenih sistema emisija ugljendioksida jednaka je zbiru

emisija pri proizvodnji elektrine energije u elektro sistemu i ekvivalentne toplotne energije (gorivo
ne mora biti prirodni gas):
kgCO 2
god

1
m CO 2 odv P K CO 2 EL
K CO 2 gor
PHR k

Emisija ugljendioksida pri proizvodniji 1kWh elektrine energije u elektroenergetskom

sistemu odreena je strukturom njegovih proizvodnih kapaciteta (termoelektrane na ugalj,
termoelektrane na tena i gasovita goriva, nuklearne elektrane, hidroelektrane), njihovim stepenima
korisnosti kao i sastavom goriva koja se u njima koriste.
Za potrebe ovog rada, za odreivanje koeficijenta emisije ugljendioksida pri proizvodnji
1kWh elektrine energije EPSa korieni su podaci o proizvodnji energije, koliini isporuenog
goriva i toplotnoj moi domaeg lignita objavljeni u Godinjim izvetajima EPSa, kao i podaci o

kg
koeficijentu emisije ugljendioksida domaih lignita ( K CO 2 94,50

GJ

). Na osnovu raspoloivih

podataka odreeno je da se pri proizvodnji 1kWh elektrine energije iz postrojenja EPSa emituje
oko 0,66 kg CO 2 .
Razlika emisije ugljendioksida je pri proizvodnji energije SPETE u odnosu na odvojene
sisteme snabdevanja na godinjem nivou je:
m CO 2 m CO 2 odv m CO 2 SPETE PK CO

kgCO 2
god

SPETE sistemi zbog svoje efikasnosti i korienja najee prirodnog gasa, u odnosu na
OPETE sisteme, belee u praksi znaajno smanjenje u emisiji ovih gasova, to se moe primetiti
analizom tabele 2. U tabeli su prikazani rezultati za SPETE sistem sa jedne, i konvencionalne
elektrane i kotlarnice sa druge.

29

Smanjenje emisije
toplotne i elektrine energijeOdnos proizvodnje

SPETE

CO 2 g MJ

2.40
1.83
1.43
1.13
0.89
0.70
0.55
0.42

25
85

Konvencionalna elektrana i kotlarnica

Efikasnost
30
35
40
45
50
55
70
59
49
38
30
23
81
68
57
47
36
30
76
64
53
42
34
70
59
49
40
66
55
45
59
49
53

60
17
21
25
30
34
38
42
47

Tabela 4. Smanjenje emisije CO 2 zbog primene SPETE

Analizom tabele 2. dobija se poreenje dobijanje jednake koliine toplotne i elektrine
energije, dok je emisija izskazana po jedinici (MJ) ukupne korisne predane energije.
Smanjenje emisije CO2 po jedinici proizvedene energije u odnosu na konvencionalnu
proizvodnju bazirano je na smanjenoj potronji energije goriva. Potronja goriva u konkretnom
sluaju ovisi od karakteristika postavljenog SPETE postrojenja, kao i od karakteristika odvojene
proizvodnje elektrine i toplotne energije. Tablica 2. razmatra razliite sluajeve, pri emu se
prihvata miljenje da je efikasnost SPETE postrojenja 85%, a dok je efikasnost konvencionalne
kotlarnice 90%.
Daljom analizom dolazi se do saznanja da se smanjenje emisije CO 2 po jedinici
proizvedene energije poveava srazmerno sa poveanjem proizvodnje elektrine energije u SPETE
postrojenju u odnosu na proizvodnju toplotne energije. Takoe je uoljivo da je smanjenje emisije
CO 2 manje ukoliko se uporeuje sa efikasnijom konvencionalnom proizvodnjom elektrine
energije. Naravno ne treba zaboraviti da se smanjenje emisije CO 2 deava i zbog injenice da
SPETE postrojenja uglavnom koriste prirodno gas, dok termoelektrane uglavnom ugalj i mazut.
U novije vreme se usavravaju tehnologije za smanjenje emisije CO 2 iz konvencionalnih
termoelektrana, koje su relativno skupe. Postavljanje ovakvih tehnologija ima za posledicu porast
proizvodne cene elektrine energije za faktor od 1,7 (savremene elektrane), ak do 2,6 (starije
ugaljom loene elektrane). Zbog ove injenice jedini efikasan nain smanjenja emisije CO 2 kod
postrojenja na fosilna goriva jeste poveanje njihove efikasnosti.
to se tie problema sa stvaranjem NO X , CO i nesagorelih ugljovodonika oni su povezani
sa uslovima sagorevanja. Ove emisije se mogu smanjiti kontrolom uslova sagorevanja, ali vodei
rauna o ceni takvih sistema, kao i koritenjem katalitikih konvertera. Meutim, treba napomenutu
sa razlike u emisiji NO X izmeu SPETE i OPETE proizvodnje nisu toliko drastino velike kao
kod emisija CO 2 i SO 2 .

30

U katalozima renimiranih firmi za proizvodnju komercijalnih motora sa unutranjim

sagorevanjem, moe se nai da su emisije NO X manje od 160 mg/MJ (500 mg/m3), a mnogi
motori ija se upotreba vezuje za SPETE ak oko 100 mg/MJ (315 mg/m3).
Praktini limit smanjenja ovih emisija oko 50 mg/MJ (160 mg/m3).
Emisija NO X iz diesel motora najee je na nivou emisije direktnih, (konvenc.) procesa od
195 do 260 mg/MJ.
Emisije CO i nesagorelih ugljovodonika zavise iskljuivo od odnosa vazduha i goriva, te su
u veini sluajeva neto vie od minimalnih zbog tendencije za smanjivanjem emisije NO X , ali po
pravilu ove emisije ne prelaze 400 mg/MJ za CO, odnosno 1000 mg/MJ za ugljovodonike.
U tabeli 3. su predstavljene standardne prosene emisije razmatranih jedinjenja iz razliitih
SPETE sistema i koritenih goriva.

Tip

Gorivo

Prosena
elek.
efikasnost

Dizel motor

Dizel 0,2%
S dvojno1

Gasni
motor

Specifina emisija gr kWh e

CO 2

CO

NO X

HC

SO X

35%

738,15
594,35

4,08
3,81

15,56
11,30

0,46
3,95

0,91
0,09

Prirodni gas

35%

577,26

2,80

1,90

1,00

Gas.
turbina

Prirodni gas
Dizel 0,2%
S

25%

808,16
1033,41

0,13
0,05

2,14
4,35

0,10
0,10

0,91

Parna
turbina

Ugalj
Mazut
Prirodni gas

1406,40
1100,00
808,16

0,26

25%

0
0

4,53
1,94
1,29

0,07
0,07
0,26

7,75
5,18
0,46

40%

505,10

0,03

0,03

0,05

Gorivna
elija

Tabela 5. - Standardne prosene emisije razmatranih jedinjenja

iz razliitih SPETE sistema i koritenih goriva
3. Jenbacher-ov projekat iskorienja CO 2
Opte je poznato da toplota,
svetlost i CO 2 karakteriu rast
biljaka. Biljke rastu konvertujui
CO 2 kroz fotosintezu. U vazduhu se
obino sadri oko 350 ppm CO 2 .
CO 2
Optimalni nivoi
zavise
iskljuivo od vrste biljke i kreu se u
1

Slika 8. Staklenik sa SPETE tehnologijom

90% prirodni gas/10%dizel

31

rasponu od 700 800 ppm. Sa poveanjem vetakog osvetljenja, kao na primer u staklenicima,
biljke apsorbuju vie CO 2 . Ako se plastenici obogauju sa CO 2 , prinosi mogu biti poveani i do
40%.
Plastenici koji koriste SPETE sisteme, (slika 8.), mogu pokriti potrebe za vetakim
osvetljenje, toplotnim zahtevima, i na ekonomian nain koriste relevantni CO 2 iz isputenog gasa
kao oploiva za biljke.
Kod gasnih motora pri sagorevanju gasa nastaje priblino 0,2kg CO 2 po proizvedenom
kWh energetskog izlaza, to je otprilike 5-6% celokupnog sadraja isputenog gasa. Nakon
preiavanja sa specijalnim katalitikim konvertorima tj. SCR-ovima, isputeni

Isputeni gas

Tank
Prirodan gas

Kompresor

CO 2

Kat. konvertor
Toplotni
izmenjiva

Bafer
Topl. korisnik
plastenik

Osvetljenje

Elektrina
energija

gas se hladi pomou toplotnog izmenjivaa do priblino 50 C i zadovoljava CO 2 potrebe

staklenika.
Slika 9 . ema plastenika sa SPETE tehnologijom
Znai sagorelo gorivo SPETE sistema moe se kod plastenika upotrebiti na tri naina:
1. elektrinu energiju,
2. toplotnu energiju,
3. CO 2 oplemenjivanje.

3.0 Skladitenje radioaktivnog otpada

1.0. Uvod
Radioaktivni materijali koji se koriste u razliitim primenama postaju posle nekog vremena,
delimino ili potpuno neupotrebljivi, ali esto i dalje zadre veliki deo radioaktivnosti koju su imali
ili stekli za vreme upotrebe. To su najese istroeni izvori zraenja ili iskorieno nuklearno
gorivo.

32

Ako ne mogu ili se ne isplati da se prerade za novu upotrebu, radioaktivne materije postaju
radioaktivni otpad. U zavisnosti od vrste radioaktivnih atoma koje sadri radioaktivnost ovog
otpada se vremenom smanjuje, pa moe postati zanemarljiva ve za nekoliko dana ili
meseci.Meutim radioaktivni otpad moe ostati i opasno radioaktivan jo mnogo godina (pa i
mnogo hiljada godina) kasnije.
U procesu korienja radioaktivnih materijala, ukljuujui i njihovo dobijanje, obradu, uvanje,
prevoz i eventualnu preradu, mogu postati radioaktivni i mnogi obini materijali koji sa njima
dolaze u kontakt ili su u njihovoj blizini. Moemo izdvojiti ambalau i razne posude, opremu i
odeu. Uzrok tome najee je fiziki prenos radioaktivnih atoma (radionuklida) koji se uvek ne
moe spreiti ili barem dovoljno ograniiti. U nekim procesima (npr. u reaktoru) radioaktivnost u
okolnim materijalima moe biti i indukovana zraenjem (pogotovo neutronima).
Takvi "obini" predmeti koji su postali radioaktivni u procesu korienja izvorno radioaktivnih
materijala, ine danas u svetu po obimu najvei deo radioaktivnog otpada. Ipak to nije najvaniji i
najopasniji deo radioaktivnog otpada.
Vrlo opasnan i visokoaktivan radioaktivni otpad nastaje u reaktorima nuklearnih elektrana. To je u
prvom redu iskorieno nuklearno gorivo, odnosno visokoaktivni otpad koji preostaje posle njegove
eventualne prerade. Iako ini tek nekoliko procenata od ukupnog radioaktivnog otpada u svetu,
visokoaktivni otpad sadri vie od 90% njegove radioaktivnosti.
1.2.

Klasifikacija radioaktivnog otpada

Za nain odlaganja radioaktivnog otpada posebno je vano o kojoj se vrsti radioaktivnog otpada
radi i kakve su mu osobine. U usvojenoj klasifikaciji ovog otpada, prema Standardma sigurnosti pri
zatiti od jonizujueg zraenja i za sigurnost izvora zraenja (BSS), radioaktivni otpad je
okarakterisan ivotom (kratkoivei, dugoivei), rastuim intenzitetom zraenja (niskoradioaktivni,
srednjeradioaktivni i visokoradioaktivni) i koliinom toplote koju oslobaa.
Intenzitet zraenja otpada je osobina koja utie na vrstu i debljinu operativnih zatita koje su
potrebne kako bi se sa otpadom moglo sigurno rukovati ili ga sigurno izolovati.

Tabela 6. Klasifikacija radioaktivnog otpada

Klasifikacija radioaktivnog otpada
Naziv klase

Osobine

Odlaganje

1. Posebni otpad

Aktivnosti ne prelaze brzine oslobaanja (koje se

Bez radiolokih
baziraju na ogranienju godinje doze ispod 0.01
ogranienja
mSv za stanovnitvo)

2. Nisko i
Aktivnosti iznad brzina oslobaanja i toplotna
srednjeaktivni otpad snaga ispod (priblino) 2kW/m3
2.1.Kratkoivei
otpad

Ograniena koncentracija dugoiveih

Odlaganje blizu
radionuklida (ogranienje za dugoivee alfa
povrine ili u duboko
emitere iznosi 4 000 Bq/g za pojedinane pakete i
geoloko odlagalite
400 Bq/g za proseni iznos u svim paketima)

2.2. Dugoivei

Koncentracije dugoiveih radionuklida prelaze

33

Duboko geoloko

otpad

navedena ogranienja za kratkoivei otpad

3. Visokoaktivni
otpad

Toplotna snaga iznad (priblino) 2 kW/m i

koncentracije dugoiveih radionuklida iznad
ogranienja za kratkoivei otpad

odlagalite
Duboko geoloko
odlagalite

5.2. Naini odlaganja radioaktivnog otpada u tlu

U razvoju strategija za odlaganje radioaktivnog otpada u tlu, poluivot radionuklida je glavna
karakteristika za nain odlaganja otpada. Otpad koji sadri preteno kratkoivee radionuklide
ugroava ljude, ali to je opasnost koja se zbog raspada umanjuje. Posle dovoljno dugog vremena,
koje moe biti i nekoliko stotina godina, opasnost pada na nivo kod kojeg vie nema rizika za
ljudsko zdravlje ili okolinu. Prema tome, svi naini odlaganja za kratkoivei otpad bazirani su na
institucionalnom nadzou odlagalita i/ili na izgraene prepreke koje ogranieno traju.
Prepreke traju do nekoliko stotina godina i za to vreme zadravaju i izoluju radioaktivni otpad.
Tokom tog vremena veina radionuklida u otpadu se raspadne. Time se umanjuje ili uklanja rizik
usled kvarova na posudama ili preprekama koje treba da zadre radionuklide. Neke vrste
radioaktivnog otpada, a posebno iskorieno nuklearno gorivo i otpad koji nastaje recikliranjem
iskorienog goriva, sadre niz radionuklida sa vrlo dugim poluivotom. Takva vrsta radioaktivnog
otpada ostaje opasna i do nekoliko hiljada godina. Iz dananje perspektive se ne moe oekivati ni
od institucionalne kontrole odlagalita, niti od izgraenog sastava prepreka da mogu beskonano
zadravati i izolovati takav dugoivei otpad.
Plitko skladitenje (odlaganje) radioaktivnog otpada
Prikom plitkog odlaganja radioaktivnog otpada, otpad se odlae na povrinu ili vrlo blizu povrine
zemlje. Plitka odlagalita se koriste u mnogim zemljama vie od 30 godina. Najee se koriste za
niskoaktivni otpad.
Uspean primer plitkog odlaganja je odlagalite Beatty u Nevadi, koje je sada zatvoreno. Slian
nain odlaganja planira se izgradnjom postrojenja u Ward Vallyu, u pustinji Mohava. U tom
podruju je nivo podzemnih voda do 200 m ispod nivoa zemlje.
U vlanijoj klimi ovakav pristup odlaganja radioaktivnog otpada je manje uspean. U nekim
posebnim okolnostima (plavljenje rovova) radionuklidi mogu prodreti u dubinu, a u zavisnosti od
vrste stena mogu se iriti i bono izvan rovova. Tako radionuklidi iz otpada mogu dospeti u
vodotokove i u podzemne vode.
Sigurnost odlagalita se pri plitkom odlaganju radioaktivnog otpada moe uz dogradnju prepreka
poboljati.To se posebno odnosi na ona mesta gde zbog vode moe doi do proceivanja. U
mnogim zemljama se koriste obloeni ili betonom ojaani rovovi za odlaganje kratkoiveeg
otpada. Primer ovakvog odlagalita je postrojenje za obradu i odlaganje na lokaciji Rokkasho. Ovo
postrojenje je sagraeno u severnom Japanu i njime upravlja preduzee za brigu o nuklearnom
gorivu JNFL. U njemu se kratkoivei radioaktivni otpad odlae u metalna burad koje se odlau u
ojaane betonske rovove koji se pune i zatvaraju betonom. Rovovi se prekrivaju meavinom
bitumena i peska, i na kraju zemljom.
Na slian nain je konstruisano odlagalite u Driggu u Velikoj Britaniji. U njemu je odlagalitea
obloeno betonom sa ugraenim drenanim kanalima ispod dna.

34

U odlagalitu Centre de la Manche, u Francuskoj, niskoaktivni otpad je smeten u betonske module

koji su poloeni na betonske ploe postavljene neto ispod i iznad nivoa tla.
Slika 10.
Izgled
plitkog
odlagalita

radioaktivnog otpada Drigg (Velika Britanija)

U Francuskoj (Centre de l'Aube) i u paniji (Cabril) otvorena su odlagalita nisko i srednjeaktivnog
otpada. Oba su projektovana tako da se posle 300 godina lokacija moe koristiti bez ikakvih
ogranienja.

Slika 11.
Izgled
plitkog

odlagalita Centre de I'Aube (Francuska)

Zajednika osobina odlagalita je izgradnja posebnog dna na strukturi za odlaganje koje prikuplja
svu infiltriranu vodu i odvodi je u posebanmn deo u kom se kontolie prisutnost radionuklida.
Postrojenje u Centre de l'Aube izoluje otpad u strukturi izgraenoj iznad najvieg nivoa podzemne
vode. U El Cabrilu se paketi sa otpadom smetaju u modularne betonske ostave koji se slau jedan
do drugog u posebne sisteme za odlaganje.

35

Iako
se
u
svako
odlagalite otpad smeta
bez namere da se kasnije
vadi, modularni pristup
doputa mogunost da se
to promeni. U skladitu
El Cabrilu olakan je
pristup otpadu tako da se
on
moe i
kasnije
da
izvadi.

Slika 12. Izgled skladita radioaktivnog otpada El Cabrilu (panija)

U Kanadi je projektovano prototipno pripovrinsko skladite, poznato pod nazivom Intrusion
Resistant Underground Structure (IRUS). Prostorije skladita za odlaganje radioaktivnog otpada
sastoje se od podzemnog skladita sa ojaanim betonskim zidovima, ali sa propusnim podom koji se
nalazi nad peanim slojem iznad najvieg nivoa podzemnih voda. Kroz pod prostorija za odlaganje
mogua je neometana drenaa. Struktura sa viestrukim izgraenim preprekama projektovana je
tako da traje najmanje 500 godina.
U svim tipovima plitkog odlaganja rovovi ili izgraene strukture pokrivaju se slojem prirodnog ili
vetakog materijala koji bi trebao da sprei ili smanji infiltraciju vode.Taj sloj bi trebao da smanji
uticaj erozije vetra i vode. Sve te izgraene prepreke su projektovane tako da umanje mogunost
prodiranja biljaka i ivotinja u odlagalite. Mogunost ljudskog upada (nekontrolisanog pristupa),
ostaje kljuni problem dugorone sigurnosti za sva plitka skladita za odlaganje radioaktivnog
otpada. To se naroito odnosi na period posle zavretka institucionalnog nadzora nadskladitem.
Pripovrinsko skladitenje (odlaganje) radioaktivnog otpada
Pripovrinska skladita radioaktivnog otpada su ispod nivoa tla, ali ne na velikoj dubini. Njihova
izgradnja ukljuuje zonu nedirnute stene ili sedimenta iznad skladita, koji fiziki deli odloeni
radioaktivni otpad od povrine. Osim to se tako koriste prednosti pogodnih hidrogeolokih i
geohemijskih osobina prirodnih prepreka, takav pristup znatno smanjuje rizik od nenamernog upada
ljudi. Sve izgraene prepreke u pripovrinskim sline su onima koje se grade oko skladita za plitka
odlaganja radioaktivnog otpada.

36

Slike13. Koncept povrinskog odlaganja radioaktivnog otpada: otpad u elinim

bavama slae se u module i stabilizuje betonom, a zatim
se slae u tunel koji se ispunjava i zatvara
Pripovrinska skladita radioaktivnog otpada, na dubinama veim od 50 m, izgraena su u nekim
zemalja EU. U vedskoj, pored Forsmarka, izgraeno je 1989. godine jedno ovakvo skladite
(SFR) na dubini od 60 m ispod Baltikog mora. Ono je predvieno za odlaganje nisko i srednje
aktivnog otpada.
U Finskoj, na ostrvu Olkiluoto, izgraene su dve nuklearke preduzea TVO. Preduzee je puteno u
rad 1992. godine i takoe upravlja izgraenim skladitem za nisko i srednje radioaktivni otpad.
Otpad je razvrstan prema aktivnosti i smeten u betonom obloene silose izdubljene u granitu, na
dubini od 70 - 100 m ispod povrine.

Slika 14. Pripovrinsko

skladiranje radioaktivnog
otpada: tuneli se nalaze plitko
u tlu,
ali tako da se izmeu biosfere
i otpada nalazi stabilan i
vodonepropustan geoloki
sloj
Za radioaktivni otpad koji
nastaje radom nuklearne
elektrane u Finskoj, u mestu Loviisa, gradi se skladite na dubini od 110 m, u mestu Rapakivi. Sva
nordijska skladita radioaktivnog otpada projektovana su i izvedena tako da doputaju proirenje
kako bi se mogao prihvatiti otpad koji e nastati dekomisijom nuklearnih elektrana.
U Belgiji, Kanadi, Nemakoj i Velioja Britaniji razmatra se mogunost odlaganja kratkoiveeg
otpada (nisko i srednjeaktivnog) u pripovrinska skladita na 50 i vie metara dubine. U Junoj
37

Koreji se razmatra
mogunost izgradnje
pripovrinskog
skladita na slabo
naseljenom
ostrvu
Kurrup-do.
Duboka skladita
(odlagalita)
radioaktivnog
otpada
Kod
dubokih
skladita otpad se
odlae u odlagalita koja
su izgraena duboko u
pogodnim
geolokim
formacijama. Iz ovih
odlagalita ne postoji
namera da se radioaktivni
otpad iz njih izvadi. Kod
ovih
skladita
nije
predvien
dugoroni
nadzor ili odravanje.
Dugorona
sigurnost
geolokog
odlaganja
zasniva se na: sastavu
viestrukih
prepreka,
karakteristikama
dugovenih ambalaa u
koje se otpad odlae i
trajnosti
ostalih
izgraenih struktura ili prirodnih prepreka karakteristinih za izabranu lokaciju skladita. Sve
navedeno doprinosi izolaciji otpada tokom vie hiljada godina.

Slika 14. Struktura sigurnosnih prepreka, planirana

za skladite radioaktivnog otpada iskorienog goriva u vedskoj
Dubina na kojoj se grade skladita za duboko geoloko odlaganjeradioaktivnog otpada zavisi od
specifinih karakteristika lokacije, namene projektovanog sistema za odlaganje, prirode otpada i
regulatornih zahteva za dugoronu sigurnost. Smatra se da budua duboka (geoloka) skladita
treba da se grade na dubinama od 250 - 1 500 m.

Slika 15. Izgled dubokog skladita

38

Potrebne geoloke osobine lokacije dubokog geolokog skladita obuhvataju:

-

mehaniki stabilne formacije,

geohemiju podzemnih voda koja ne ugroava stabilnost paketa sa radioaktivnim
otpadom i oko njih izgraenih prepreka,

vrlo mali protok podzemnih voda i

vrlo dugo vreme prenosa podzemnim vodama radionukleida iz dubina na kojima je

otpad odloen prema povrini, ako radionuklidi ikada dou do vode.

Geoloko odlaganje se danas smatra najpodesnijim nainom skladitenja dugoiveeg

radioaktivnog otpada. Nacionalni programi onih zemalja, koje planiraju izgradnju dubokog
skladita - odlagalita, usredsredjeni su na izbor pogodne lokacije odlagalita. Istraivanja su
usmerena na dugoronu sigurnost odlagalita i na studije kojima se razmatraju i druga ekoloka
pitanja gradnje. Sigurnost dubokog geolokog odlagalita procenjuje se na osnovu dugoronog
ponaanja odlagalita. U nekoliko zemalja je sprovedena procena sigurnosti i procena uticaja
dubokog geolokog odlagalita na okolinu (vedska, Finska, vajcarsaj).
U Belgiia, Francusoja, vedskoj i vajcarskoj namerava se da se osim iskorienog goriva i sav
ostali dugoivei otpad odloe u geoloka odlagalita, a da se plitka ili pripovrinska odlagalita
koriste samo za kratkoivei otpad.
U Nemakoj e se sve vrste radioaktivnog otpada, ukljuujui i kratkoivei otpad, odlagati duboko
u geoloke formacije. Odlagalite u Morslebenu, u naputenim rudnicima soli, radi od 1981. godine
i u njega se odlae kratkoivei, nisko i srednjeradioaktivni otpad.
Takoe, se u Nemakoj oekuje licenca za odlaganje kratkoiveeg otpada koji ne stvara toplotu u
odlagalite Konrad izgraeno u naputenom rudniku gvozdene rude.

Slika 16. Izgled

skladita
radioaktivnog
otpada u
naputenom
rudniku
gvozdene rude
Konrad
(Nemaka)
5.3. Zakljuak
U razvoju strategija za odlaganje radioaktivnog otpada u tlu, poluivot radionuklida je glavna
karakteristika za nain odlaganja otpada.
Kratkoivei radioaktivni otpad sadri male koncentracije dugoviveih radionuklida (poluivot je
dui od 30 godina). Institucionalni nadzor nad odlagalitem znatno e umanjiti opasnost od takvog
otpada, ak i ako je u poetku sadravao visoke koncentracije kratkoiveih radionuklida. Ipak,

39

zbog moguih velikih razlika u aktivnosti, ne moe se uopteno predvideti najpogodniji nain
odlaganja, mada je jasno da nema potrebe za dubokim geolokim odlagalitem.
Na sigurnost odlaganja ovog radioaktivnog otpada znatno utie nain pakovanja otpada i sastav
izgraenih prepreka u odlagalitu ukoliko su potrebne.
Dugoivei radioaktivni otpad sadri veliku koliinu dugoiveih radionuklida pa je potrebna
dugotrajna izolacija od biosfere u dugom vremenskom periodu, za ta se po pravilu predvia
duboko geoloko odlaganje.
Visokoaktivniradioaktivni otpad sadri visoke koncentracije i kratkoiveih i dugoiveih
radionuklida i razvija znaajnu koliinu toplote radioaktivnim raspadom. Za ovaj otpad je potreban
visok stepen izolacije od okoline, u dubokom odlagalitu.
Skladitenje radioaktivnog otpada moe da bude:
-

plitko,
pripovrinsko i

duboko.

Prikom plitkog odlaganja radioaktivnog otpada, otpad se odlae na povrinu ili vrlo blizu povrine
zemlje. Plitka odlagalita se koriste u mnogim zemljama vie od 30 godina. Najee se koriste za
niskoaktivni radioaktivni otpad.
Pripovrinska skladita radioaktivnog otpada su ispod nivoa tla, ali ne na velikoj dubini. Njihova
izgradnja ukljuuje zonu nedirnute stene ili sedimenta iznad skladita, koji fiziki deli odloeni
radioaktivni otpad od povrine tla. Pripovrinska skladita radioaktivnog otpada, grade se na
dubinama veim od 50 m.
Kod dubokih skladita radioaktivni otpad se odlae u skladita koja su izgraena duboko u
pogodnim geolokim formacijama. Smatra se da budua duboka (geoloka) skladita treba da se
grade na dubinama od 250 - 1 500 m.
6.0 ARHITEKTURA I EKO-DIZAJN U UPRAVLJANJU
MEDICINSKIM OTPADOM
UVOD
Nauna otkria i tehniko-tehnoloka dostignua oblikuju i oblikovae budui opti razvoj u
uslovima globalizacije. Razvoj i primena savremenih tehnologija ve su u osnovi izmenili privrednu
i drutvenu strukturu, proizvodno-tehnoloki sistem i potroaki stil. Pri tome, ubrzane tehnoloke
promene nose dalekosene privredne, ekonomske i politike implikacije, s neizvesnim efektima na
humani i odrivi razvoj sveta. Kompleksni tehniko-tehnoloki sistemi, koji su rezultat naraslih
drutvenih potreba, sadre ali i permanentno generiu nove rizike u radnoj i ivotnoj sredini. ovek
je okruen prirodom i deo je nje, u njoj nalazi sve to mu je potrebno, a ruilake snage prirode
dovode ga u opasnost, on u prirodi otkriva snage potrebne za opstanak, koje mu potom prete. U toj
svojoj stalnoj borbi ovek je dospeo do jo jedne mone prirodne sile, do energije razorne moi, i
stvaranja ogromne koliine opasnog otpada. To je jo jedna sila koja moe da pomogne oveku, ali
i da ga uniti. Da bi opstao ovek treba da brine o sopstvenoj eko-bezbednosti. Da li je to samo
bezbednost od opasnih sila prirode ili od sebe samoga?

40

Poseban problem predstavlja opasan otpad, ija se koliina stalno poveava, zbog stalnog
poveavanja koliina i vrsta tetnih i opasnih materija koje se koriste u industriji, institutima,
vojsci, poljoprivredi, zdravstvu... U industrijskom svetu u kome ivimo je, od 11 najkorienijih
supstanci, 10 neorganske prirode tj. sintetike su, to znai da ne mogu lako i brzo da istrule i
razgrade se. U poslednjih pet decenija sintetizovano je preko 80. 000 vrsta hemikalija, a broj
meavina je neuporedivo vei. Ovi zagaivai su prisutni u svemu- hrani, vodi, vazduhu, deijim
odei, igrakama, kompjuterima... S druge strane, sve intezivnija urbanizacija naselja, praena
podizanjem ivotnog standarda stanovnitva ima za posledicu porast produkcije komunalnog,
industrijskog, medicinskog i drugih vrsta otpada, to predstavlja poseban problem sa aspekta zatite
i unapreenja ivotne sredine.
Imperativ modernog drutva postaje smanjenje intervencije nad prirodom, a vee korienje znanja,
informacija i novih tehnologija. Instrumenti i mere ekonomsko-ekoloke politike koji na ovom putu
moraju imati glavnu ulogu, i tu spada:
- internalizacija eksternalija (postupak u kome eksterni trokovi postaju interni);
- prohibicija (zabrana rada najveih zagaivaa) ili utvrivanje podnoljivog nivoa zagaenosti (da
u sluaju drastine ugroenosti okoline ova mera mora da se sprovodi u skladu sa naelom
Zagaiva mora da plati);
- reciklaa postupak ponovne proizvodne upotrebe ve iskorienih proizvoda (na ovaj nain se
smanjuje upotreba i potronja prirodnih resursa i redukcija konane emisije tetnih materija);
- bezbedan transport tetnih i opasnih materija;
- favorizovanje ekoloki prihvatljivih projekata posebno bezotpadnih tehnologija;
- prevencija kroz saradnju proizvoaa energije, materijalnih inputa i korisnika eksternalija i
kombinacije sa sistematskim prouavanjem ekolokih posledica, posledica privredno-tehnolokog
zagaenja... irenjem eko-svesti i eko-obrazovanja.
U takvim okolnistima nametnulo se pitanje postupanja otpadima veoma sloenog sastava koji nisu
na teritoriji naselja. U naoj zemlji, na osnovu relativno mlade vaee zakonske regulative
uglavnom se pristupa tehniki ispravnim sanacijama i rekultivacijama postojeih otpadnih deponija.
ak i u sluaju malog broja gradova koji su izvrili izbor lokacije novih sanitarnih deponija,
predviena tehnologija odlaganja otpada zasniva se iskljuivo na prostom sahranjivanju
izmeanog otpada uz kontrolno zasipanje inertnim materijalom. Tako formirani konglomerat od
razliitih vrsta otpada sadri u sebi i deo materijala koji se ne moe iskoristiti, dok vei deo ine
sastojci koji imaju upotrebnu vrednost. Iz navedenih razloga, a kao prvi korak ka praenju svetskih
trndova u okviru problematike upravljanja otpadom Ministarstvo zatite ivotne sredine izradilo je
Program integralnog upravljanja otpadom. Sledei korak bio je usvajanje Zakona o postupanju sa
otpadnim materijama regulie se postupanje sa otpadnim materijama, koje se mogu koristiti kao
sekundarne sirovine nakon njihovog prikupljanja, prerade i skladitenja.

Slika17. Ekoloka slika urbane sredine

41

1. Aspekti procene ivotne sredine

Mnogi aspekti kvaliteta ivota su istraivani u prethodnom periodu. Na osnovu njih moe se stei
opta slika o kvalitetu ivota, koja je nezadovoljavjua. Problem je to se na osnovu ovih
istraivanja ne moe realizovati precizna komparativna analiza kvaliteta ivota sa zemljama EU,
Amerike ili Azije. Aspekti ivotne sredine predstavljaju prilino kompleksnu oblast i jednu od
najzahtjevnijih taaka standarda, obzirom da efikasnost upravljanja zatitom ivotne sredine zavisi
upravo od sutinskog i principijelnog potovanja ovog zahteva. Autori ovog rada usmjeravaju
organizovanu i znalaku aktivnost na problematiku kvantifikovanja uticaja na ivotnu sredinu u
sistemu kvaliteta i odrivom razvoju. Operativni principi EIA: Scrining, Utvrivanje obima,
Alternativna reenja, Studija o proceni uticaja, Ublaavanje i upravljanje uticajima, Vrednovanje
znaajnih uticaja, Izvetaj EIA2, Donoenje odluke i Monitoring i informisanje. U indikatori ivotne
sredine spadaju: procena ivotne sredine kao integrirane aktivnosti, usklaivanje odnosa
proizvodnje elekrrne energije na fosilna goriva i obnovljivih vidova, Emisija gasova staklene bate
(tona/godinje), procenat stanovnitva koji ima pristup elektrinoj energiji i potronja energije 3.
Kljuna pitanja za kvantifikaciju uticaja:
- Ko je od zainteresovanih strana prisutan? (Ko e se ukljuiti u projekat)
- Kako e uticati na projekat/program razvoja i na EIA proces?
- Na kom nivou projekta ili EIA procesa e uticati?
- Koje zainteresiovane strane e biti obuhvaene EIA procesom i kako?
Imperativ modernog drutva postaje smanjenje intervencije nad prirodom, a vee korienje
znanja, nformacija i novih tehnologija. Instrumenti i mere ekonomsko-ekoloke politike koji na
ovom putu moraju imati glavnu ulogu su:
- internalizacija eksternalija, je postupak u kome eksterni trokovi postaju interni;
- prohibicija (zabrana rada najveih zagaivaa) ili utvrivanje podnoljivog nivoa zagaenosti
(u sluaju drastine ugroenosti okoline ova mera mora da se sprovodi u skladu sa naelom
Zagaiva mora da plati);
- reciklaa postupak korienja iskorienih proizvoda (na ovaj nain se smanjuje upotreba i
potronja prirodnih resursa i redukcija konane emisije tetnih materija);
- favorizovanje ekoloki prihvatljivih projekata posebno bezotpadnih tehnologija;
prevencija kroz saradnju proizvoaa energije, materijalnih inputa i korisnika eksternalija i
kombinacije sa sistematskim prouavanjem ekolokih posledica, posledica privredno-tehnolokog
zagaenja... irenjem eko-svesti i eko-obrazovanja
Kako je revizija meunarodnog standarda ISO 14001: 2004 usmerena na razjanjavanju izdanja iz
1996 to se sutina taaka standarda nije bitno promenila ve su samo zahtevi preformulisani kako bi
se omoguilo njihovo bolje razumijevanje4. Koliku vanost novi standard pridaje ovom zahtjevu
ukazuje injenica da je u ISO 14004 u okviru take Aspekti ivotne sredine formulisano 5 podtaki
21

EIA energetski sektor definisan je u vie zemalja za oblasti (voda, poljoprivreda, ume, priobalje, brane,
energetika, transport i komunikacije, planiranje i izgradnja, upravljanje vrstim otpadom, eksploatacija kamenom i
podzemno rudarstvo, industrija, trgovina i javni promet, turizam, zdravlje i medicinska zatita, humanitarna pomo,
obrazovanje, institucionalni razvoj i izgradnja kapaciteta, istraivanja i razvoj.
32

ARHUSKA Konvencija o zatiti ivotne sredine doneta je 25.06.1998.god. i ona utvruje: Pravo pristupa
informacijama o ivotnoj sredini, Uee javnosti u postupcima donoenja odluka, Pravo na pravnu zatitu po
pitanjima zatite ivotne sredine (''pogaa u srce odnose izmeu graana i vlade. Konvencija nije samo sporazum o
zatiti ivotne sredine, to je konvencija o odgovornosti vlade i transparentnosti') i Javnost veine zemalja vie od dve
decenije redovno se obavetava i informie o stanju ivotne sredine.
4

Tako je i ova taka moe se rei identina i u novoj i u staroj verziji standarda s tim to se ipak uoava da je u novom
standardu aspektima dat vei znaaj i akcenat je upravo stavljen na njihovoj identifikaciji u svim sferama poslovanja.
to se pak tie standarda ISO 14004 razlika je prilina jer se ISO 14004:2004 mnogo vie i detaljnije bavi procesima
identifikacije i znaajnosti aspekata i uticaja na ivotnu sredinu.

42

kroz koje su date jasne smernice i preporuke za ispunjenje ovog zahteva. Standard ISO 14004 :1996
daje dosta ture informacije o ovom zahtevu. Tako osim osnovnih pojanjenja samog zahtjeva 4.3.1
iz ISO 14001 kao praktinu pomo definie postupak za identifikaciju i vrednovanje aspekata i
uticaja na ivotnu sredinu kroz korake:
a/ ISO 14004:2004 (aspekti ivotne sredine),
b/ ISO 14004:1996 (identifikovanje aspekata ivotne sredine i vrednovanje uticaja na ivotnu
sredinu)5
Tabela 7. Instrumenti upravljanja zatitom ivotne sredine
Segmenti privredne delatnosti
Instrumenti ekomenadmenta
Projektovanje medicinskih
LCA
EL
proizvoda
Projektovanje tehnologija i
EIA
RA
LCA
objekata
Izgradnja objekata zdravstva
EIA
RA
EMS EA
Proizvodnja lekova i sanitetske
RA
EMS EA
opreme
Promet, upotreba i odlaganje
RA
EMS EA
proizvoda
Zatvaranje objekata
EIA
RA
EMS EA
EIA ANALIZA UTICAJA NA IVOTNU
SREDINU
RA PROCENA RIZIKA
LCA PROCENA IVOTNOG CIKLUSA
EL EKOLOKO OBELEAVANjE
EMS EKO-MENAMENT SISTEMI
EA EKOLOKA PROVERA
KOLIINE I SASTAV HAZARDNOG OTPADA
Svako ivo bie, u toku svoje egzistencije, stvara otpatke (tene ili vrste), koji ugroavaju zdravlje
ljudi i ivotnu sredinu. Gomilanje vrstih otpada predstavlja krupan civilizacijski problem sa vie
aspekata: komunalnog, ekolokog, sanitarnog, hidrogeololjkog, energetskog i sl. Razvojem gradova
i industrije u njima, kao i porastom njihovog broja stanovnika, dolazi do porasta svih vrsta
potroljnje, a posledica toga je uveanje koliine vrstog, komunalnog otpada6, koji je potrebno
kontrolisano odlagati. Njegovo kontrolisano odlaganje i prerada vode ka zadovoljenju svih uslova,
neophodnih za zatitu ivotne sredine.
Sve vrste materijala koje nemaju upotrebnu vrednost, a nastaju u procesu proizvodnje, rada,
korienja saobraaja i u drugim delatnostima mogu se smatrati otpadom. vrst otpad je materijal
koji nastaje ovekovim aktivnostima u stanu, na poslu, javnom mestu, industriji, poljoprivredi i
drugim mestima. vrsti otpadi mogu biti:
54

Kljuna aktivnost je upravo identifikacija aspekata i uticaja na ivotnu sredinu. Standard ISO 14004:2004 ne odstupa
od postavljene koncepcije identifikacije aspekata i uticaja utvrene prethodnom verzijom samo detaljnije pojanjava
svaki korak posebno zadravajui se na kljune elemente od posebnog znaaja. Na taj nain iako standard ostavlja
organicajima samostalan izbor kriterijuma i metoda za identifikaciju i kvantifikovanje aspekata on ipak svojim asnim
smjernicama upuuje na bitne faktore koje treba razmotriti kako bi se svaka eventualn9a nedoumica izbegla.
6

Komunalni otpadi su veoma sloen i heterogen materijal, koji je, pri normalnim uslovima, u vrstom agregatnom
stanju. Nastaju kao rezultat ovekovog ivljenja i privreivanja. Naravno, da e se koliine tog otpada uveavati
ubrzanom urbanizacijom gradova i industrijalizacijom u njima.

43

- fermentabilni (organski)-brzo se raspadaju, to su obino ostaci hrane ili uginulih ivotinja;

- inertni (organski i neorganski)-razlau se veoma sporo, kao to su keramika, staklo, plastika...
U vrst otpad moe se ubrojati: otpad od hrane (pepeo), smee u uem smislu (hartija, drvo, tekstil,
metalne konzerve), vozila (odbaena putnika i teretna vozila), industrijski otpad, graevinski
otpadni materijal, razni specijalni otpadni materijali (medicinski otpadni materijal, eksplozivi,
radioaktivni otpad) i otpaci od obrade otpadnih voda (vrsti materijal sa reetki, mulj i slino).
Komunalni otpad obuhvata otpad iz domainstava, trgovine, administracija, pijaca i drugih javnih
povrina i prostora naselja. Koliina gradskog smea varira od zemlje do zemlje, a zavisi i od
godnjeg doba. Industrijski otpad je svaki otpadni materijal koji nastaje u industrijskom procesu.
Ovaj otpad moe biti inertan i opasan. Inertan industrijski otpad se u celini ili posle izdvajanja
odreenih komponenti moe odlagati na komunalne deponije. Pod opasnim industrijskim otpadom
podrazumevaju se svi otpaci u tenom, vrstom i gasovitom stanju, koji nastaju obavljanjem
delatnosti i sadre materije, odnosno hemijske elemente i njihova jedinjenja koja ugroavaju
ivotnu sredinu, ivot i zdravlje ljudi. Reenje za opasan otpad svodi se u etiri faze: minimiziranje
opasnih otpadaka, reciklaa i ponovna upotreba opasnih otpadaka, tretman i spaljivanje i
deponovanje preostalog opasnog otpada.
U veini naih gradova veoma je izraen problem deponovanja komunalnog otpada. Postojee
gradske deponije su neureene, bez ikakvih prateih objekata i mera. Sanitarna deponija otpada
iziskuje odreeni specifian postupak i sled aktivnosti u postupku izgradnje. Ova procedura
proizilazi iz pravnih obaveza sadranih u vie zakona i propisa.

Slika 18. Trougao

prioriteta u
upravljanju
otpadom
Kontrolisano
odlaganje
komunalnog
otpada
na
ureenim,
sanitarnim
deponijama
predstavlja optimalno reljenje, uz smanjenje rizika za pojavljivanje divljih deponija, koje prete
ugroavanjem ivotne sredine. Istina da su za ureene, sanitarne deponije potrebna materijalna
ulaganja, kao i prethodna sveobuhvatna istraivanja. Meutim, budui da se projektuju za vek
eksploatacije dui od 20 godina, efekti za zatitu ivotne sredine su visoki. Sanitarno deponovanje
je inenjerski postupak odlaganja vrstog, komunalnog otpada, na zemljiljtu, uz primenu niza
tehnoloko-tehnikih mera za zatitu okolne sredine. Odlaganje komunalnog otpada, ima tri faze:
razastiranje otpada u tankom sloju, sabijanje tog materijala do minimalno mogue zapremine i
svakodnevno prekrivanje deponovanog i sabijenog otpada, inertnim materijalom.
Industrijski otpaci - nastaju u proizvodnim procesima, a sadre razne stabilne i nestabilne elemente
organskog i neorganskog porekla. eki industrijski otpaci mogu se ponovo koristiti u istom ili
drugom tehnololjkom procesu, kao sekundarne sirovine. avedeni otpaci, s obzirom na opasnost po
zdravlje ljudi i zagaenje ivotne sredine, mogu biti: inertni, ljtetni i opasni. etni i opasni otpaci ne
mogu se odlagati sa komunalnim otpadom, ve zahtevaju posebne tretmane.
vrsti otpad podlee razlaganju kroz tri faze. U prvoj fazi razlaganje vrlje aerobne bakterije, pri
emu nastaju CO2, H2O i NO3. U ovoj fazi, nizak je pH, visoka proizvodnja isparljivih kiselina,
visok BPK, visoka provodljivost. Druga i trea faza razlaganja vrlje se pod uticajem anaerobnih

44

bakterija, koje razgrauju isparljive kiseline na CH4 i CO2. To vodi ka poveanju pH (7-8),
smanjenju BPK. Provodljivost se znatno sniava. U drugoj fazi sloene organske materije u
otpacima raspadaju se na alkohole, aldehide i CH4, koji se dalje oksidilju do organskih kiselina
(siretne, propionske, buterne i dr.). U treoj fazi, nastale organske kiseline, pod dejstvom enzima
metanskih bakterija, razlau se na CH4 i CO2. Voda, koja se nalazi u vrstom otpadu, rastvara sve
rastvorljive supstance i formira tzv. procedne vode. Karakteristike procednih voda zavise od
bioloke razgradnje biodegradibilnih organskih materija, procesa hemijske oksidacije i rastvaranja
organskih i neorganskih materija u otpadu. Npr. reakcije izmeu organskih kiselina i metala daju
jone metala i soli, a CO 2, posle dejstva vode, rastvara kalcijum i magnezijum, to uveava tvrdou
procedne vode.
Organske materije se razlau na prostija jedinjenja (CO 2 , aldehidi, ketoni, org. kiseline, fenol, NH3,
SO4, NO3 , NO2, CO2, PO4) koja se rastvaraju u vodi. Metali se rastvaraju i prelaze u procedne vode
kao CaSO4, MgSO4, oksidi kalaja, cinka, bakra, bikarbonat gvoa. Plastine mase, sintetike
tkanine i guma su, uglavnom, inertne materije, a prirodna guma se razlae relativno sporo. Iz koe u
procedne vode dolaze CO2, NH3, NO3, NO2. Iz drveta u procedne vode dolaze CO 2, aldehidi, NO2,
NO3. Dakle, procedne vode sanitarne deponije, zbog svoje velike ukupne zagaenosti, a pre svega
visokog organskog optereenja predstavljaju osnovni ekoloki problem vezani za voenje sanitarne
deponije97.
Zbog niza prednosti najee se koristi poslednja opcija. Iz iznetih razmatranja mogu se izvesti neki
opljti zakljuci:
- odlaganje komunalnog vrstog otpada na ureenim, sanitarnim deponijama, smanjuje rizik od
pojavljivanja divljih deponija i vodi ka unapreenju i zatiti sredine u kojoj ivimo,
- projektovanje ureenih sanitarnih deponija je vrlo kompleksan posao, jer obuhvata sagledavanje
niza aspekata: ekolokog, sanitarnog, hidrogeolokog, energetskog, komunalnog i sl.,
- lociranje sanitarnih deponija na mestima gde e biti obezbeena vodone propustljivost tela
deponije, zbog zatite podzemnih vodonosnih slojeva,
- prikupljanje procednih voda drenanim sistemom i preiavanje, pre konanog odlaganja ili
isputanja u okolnu sredinu,
- kontrolisano odvoenje izdvojenog gasa, nastalog pri fermentaciji hazardnog otpada.
Na sanitarnoj deponiji ne sme se odlagati tetan i opasan otpad. Pri eksploataciji sanitarne deponije
postoje odreeni rizici od zagaenja. Meutim, za to se predviaju odreene mere, koje te rizike
treba da umanje ili potpuno otklone. Otpad se tokom stajanja, na deponiji, razlae pod dejstvom
fizikih, hemijskih i biolokih procesa. Najpre dolazi do fizikih promena, tj. do kompresije
otpadaka i kontinalnog sleganja. Ove promene mogu smanjiti visinu deponovanog sloja za oko
30%.
vrsti otpad podlee razlaganju kroz tri faze. U prvoj fazi razlaganje vre aerobne bakterije, pri
emu nastaju CO2 H2O i NO3-. U ovoj fazi, nizak je pH, visoka proizvodnja isparljivih kiselina,
visok BPK, visoka provodljivost.
Druga i trea faza razlaganja vre se pod uticajem anaerobnih bakterija, koje razgrauju isparljive
kiseline na CH4 i CO2. To vodi ka poveanju pH (7-8), smanjenju BPK. Provodljivost se znatno
sniava. U drugoj fazi sloene organske materije u otpacima raspadaju se na alkohole, aldehide i
CH4, koji se dalje oksidiu do organskih kiselina (siretne, propionske, buterne i dr.). U treoj fazi,
nastale organske kiseline, pod dejstvom enzima metanskih bakterija, razlau se na CH4 i CO2. Voda,
koja se nalazi u vrstom otpadu, rastvara sve rastvorljive supstance i formira tzv. procedne vode.
Karakteristike procednih voda zavise od bioloke razgradnje biodegradibilnih organskih materija,
procesa hemijske oksidacije i rastvaranja organskih i neorganskih materija u otpadu8. Papir se, pod
7

Zato se, pri voenju sanitarnih deponija, poseban akcenat mora posvetiti prikupljanju, preiavanju i konanom
isputanju ovih otpadnih voda. Ovo pitanje se mora reiti tako da obezbedi potpunu zatitu povrinskih i podzemnih
voda od zagaivanja.
8
Npr. reakcije izmeu organskih kiselina i metala daju jone metala i soli, a CO2, posle dejstva vode, rastvara kalcijum
i magnezijum, to uveava tvrdou procedne vode. Realan sastav procednih voda je teko predvideti, jer zavisi od niza
faktora, kao to su: sastav otpada, temperatura i sadraj vlage, debljina deponovanog sloja, faze razlaganja otpada i

45

dejstvom vode, razlae i u procedne vode prelaze CO2, aldehidi, organske kiseline, fenoli, NH3 ,
NO2 i NO3.
Tekstil zagauje procedne vode sa CO2, aldehidima, ketonima, organskim kiselinama, sulfatima,
fosfatima, NH3 , NO2 i NO3
Organske materije se razlau na prostija jedinjenja (CO 2 , aldehidi, ketoni, org. kiseline, fenol, NH3,
SO4, NO3 , NO2, CO2, PO4) koja se rastvaraju u vodi.
Metali se rastvaraju i prelaze u procedne vode kao CaSO4, MgSO4, oksidi kalaja, cinka, bakra,
bikarbonat gvoa.
Plastine mase, sintetike tkanine i guma su inertne materije, a prirodna guma se razlae relativno
sporo.Iz koe u procedne vode dolaze CO2, NH3, NO3, NO2. Iz drveta u procedne vode dolaze CO2,
aldehidi, NO2, NO3. Dakle, procedne vode sanitarne deponije, zbog svoje velike ukupne
zagaenosti, a pre svega visokog organskog optereenja predstavljaju osnovni ekoloki problem
vezani za voenje sanitarne deponije. Zato se, pri voenju sanitarnih deponija, poseban akcenat
mora posvetiti prikupljanju, preiavanju i konanom isputanju ovih otpadnih voda. Ovo pitanje
se mora reiti tako da obezbedi potpunu zatitu povrinskih i podzemnih voda od zagaivanja.
OTPAD U ZDRAVSTVENIM USTANOVAMA
U zdravstvenim ustanovama nastaju razliite vrste medicinskog infektivnog otpada i to: opasni
medicinski otpad, inertni medicinski otpad komunalni. Opasni medicinski otpad se deli na
patoloki (delovi ljudskog tela, tkiva i organi odstranjeni hirukim zahvatima, tkiva uzeta u
dijagnostike svrhe, placente i fetusi, ivotinje koje se koriste za ispitivanje i njihovi delovi),
infektivni otpad (otpad koji sadri patogene bioloke agense koji zbog svog tipa koncentracije ili
broja mogu izazvati bolest, delovi opreme, materijal i pribor koji je doao u dodir sa krvlju ili
izluevinama infektivnih bolesnika ili je upotrebljen pri hirukim zahtevima, previjanju rana i
obdukcijama, otpad iz delova gde su bolesnici izolovani, otpad iz odeljenja za dijalizu, sistemi za
infuziju, rukavice i dr.) otri predmeti, farmaceutski otpad (farmaceutski proizvodi, lekovi i
hemikalije), hemijski otpad (toksine i lako zapaljive materije i dr.) posude pod pritiskom,
radioaktivni otpad i inertni medicinski otpad (slian je komunalnom) nastaje u kuhinjama,
restoranima, zbrinjava se kao komunalni i ne predstavlja rizik za zdravlje i okolinu.
Klasifikacija medicinskog otpada u EU odreena je katalogom otpada (EU direktiva 75/442 EEC)
na sledei nain:
18 00 00 Otpad iz sektora zdravstvene zatite ljudi i ivotinja, odnosno istraivanja iz
pomenutih oblasti (iskljuujui otpad iz kuhinja i restorana koji ne potie od neposredne
zdravstvene zatite);
18 01 00 Otpad iz porodilita, dijagnostike, tretmana ili prevencije bolesti ljudi;
18 01 01 Otri instrumenti;
18 01 02 Delovi tela i organi ukljuujui i vreice sa krvlju i konzervanse za krv;
18 01 03 Ostali otpad ije sakupljanje i odlaganje podlee posebnim zahtevima zbog
spreavanja infekcije;
18 01 04 Otpad ije sakupljanje i odlaganje ne podlee posebnim zahtevima zbog
spreavanja infekcije ( zavoji, gipsevi, posteljina, odea koja se baca, pelene);
18 01 05 Odbaene hemikalije i lekovi;
18 02 00 Otpad iz istraivanja, dijagnostike, tretmana ili prevencije bolesti ivotinja;
18 02 01 Otri instrumenti;
18 02 02 - Ostali otpad ije sakupljanje i odlaganje podlee posebnim zahtevima zbog
spreavanja infekcije;
18 02 03 Ostali otpad ije odlaganje ne podlee posebnim zahtevima zbog spreavanja
infekcije;
18 02 04 Odbaene hemikalije.

sl.

46

Slika 18. Operacione sale su veliki izvor medicinskog otpada

Medicinski otpad je sav otpad nastao u zdravstvenim ustanovama i pri pruanju zdravstvenih
usluga, bez obzira na njegov sastav, osobine i poreklo, tj. Heterogena meavina klasinog smea,
infektivnog, patolokog, farmaceutskog i laboratoriskog otpada, kao i dezinfekcienasa i ambalae, a
posebno radioaktivni i hemijski otpad.
Farmaceutski otpad je otpad nastao pri proizvodnji u farmaceutskim industrijama i on moe biti
opasan i neopasan. Takoe ovom vrstom otpada se smatra i farmaceutski proizvodi koji vie nisu za
upotrebu, bez obzira na razlog tome.
Patoloki otpad se sastoji iz tkiva, organa, delova tela, ljudskih fetusa i ivotinjskih leeva, ekskreta
(sputum, povraeni sadraj), kao i krvi i ostalih telesnih tenosti. Medicinski instrumenti ukljuuju:
igle, priceve, skalpele, testere i bilo koji drugi pribor koji moe pruzrokovati posekotine ili ubode.
Farmaceutski otpad ukljuuje farmaceutske proizvode, lekove i hemikalije vraene iz upotrebe,
odbaene, sa isteklim rokom trajanja ili kontaminirane, ili proizvode koji treba da budu odbaeni jer
vie nisu potrebni.
Infektivni otpad sadri infektivne agense dovoljnog stepena patogenosti (virulencije) i u dovoljnoj
koliini da izlaganje njima moe dovesti do oboljenja. Ova kategorija ukljuuje kulture i infektivne
agense koji potiu iz laboratorijskog rada, otpad iz hirurkih sala i autopsija pacijenata sa
infektivnim bolestima, otpad koji je bio u kontaktu sa inficiranim pacijentima koji su podvrgnuti
hemodijalizi i sl.
Opasnim medicinskim otpadom podrazumevaju se svi otpaci i tenom, vrstom i gasovitom stanju,
koji nastaju obavljanjem delatnosti u zdravstvenim ustanovama i sadre materije, odnosno
hemijske elemente i njihova jedinjenja, koja svojim osobinama i hemijskim reakcijama ugroavaju
ivotnu sredinu, ivot i zdravlje ljudi. To je: radioaktivni, nuklearni otpad. Podela otpada moe se
izvriti i na osnovu sastava, a to je i fermentabilni (organski) i inertni (neorganski). Fermentabilni
otpad (organski) se brzo raspada, a to su otpaci od hrane, uginule ivotinje i sl. Inertni (neorganski)
otpad koji se razlae veoma sporo, kao to su keramika, staklo, plastika i dr.

1
2
3
4

Tabela 8. Vrste patogenih bakterija i otpaci u kojima se nalaze

Bakterija
Nalazite-otpadak
Micobacterium
Domae-ulino smee i
tuberculosis
praina
Vibrion colere
Fekalije
bolesnika
i
kliconoa
Salmonella typhi
Otpadne vode,fekalije
Shigela dysenteriae
Dvorita,bate i sl.

47

Otpadom, dimom prilikom gorenja otpada, metanom,mogu biti izvor zagaenja povrinskih i
podzemnih voda, izvor zaraznih bolesti, poara, eksplozija, i dr. Posebno veliki problem smetilita
predstavljaju leti, kada se koncentracija zagaenja moe premestiti dimom na vea podruja. Otpaci
su higijenski, ekoloki i epidemioloki znaaj. Higijenski i ekoloki znaaj otpadaka je u
mehanikom i hemijskom zagaivanju zemljita, vode i vazduha. Procesima raspadanja organskih
materija (ugljeni hidrati, masti i belanevine) oslobaa se ugljen-dioksid, metan, vodonik-sulfid i sl.
Oni zagauju zemljite, vodu i vazduh. Epidemioloki znaaj otpadaka je u stvaranju povoljnih
uslova za ivot i razmnoavanje patogenih bakterija, glista, muva, pacova i mieva. Otpaci su
primarno ili sekundarno zagaeni mikroorganizmima. Bakterije se prirodno nalaze u raznim
vrstama otpadaka i u njima mogu preiveti odreeno vreme. Odatle se vodom, vazduhom, pticama,
makama, psima lutalicama, insektima i glodarima mogu preneti u okolinu i ugroziti zdravlje ljudi.

Tabela 9. Preivljavanje nekih patogenih klica u odnosu na vrstu otpadaka

Bakterija
Otpadak
Preivljavanje
1 M.tuberculosis
Ispljuvak,vrtna
6, 5 i 2 meseca
zemlja,mulj
2 Vibrion colere
Fekalije,otpadne vode
20 dana- 7 meseci
3 Salmonella typhi
Fekalije,vlana zemlja
30 dana- 6 meseci
UPRAVLJANJE MEDICINSKIM OTPADOM
Upravljanje medicinskim otpadom podrazumeva sledeih pet kategorija za stvoreni medicinski
otpad, a to su:
[ Grupa A ljudsko tkivo koje se moe identifikovati, krv, ivotinjski leevi i tkivo iz
veterinarskih centara, bolnica ili laboratorija; zaprljani hirurki zavoji, brisevi i ostali slian
zaprljani otpad; ostali otpadni materijali, (od zaraznih bolesti, iskljuujui one iz grupa B E);
[ Grupa B Odbaene igle od inekcija, ampule, slomljeno staklo ili bilo koji drugi zagaeni
otri instrumenti ili predmeti koji se bacaju;
[ Grupa C Mikrobioloke kulture i potencijalno infektivan otpad iz laboratorija za patologiju
i drugih laboratorija zdravstvene zatite ili istraivanja;
[ Grupa D Lekovi ili drugi farmaceutski proizvodi;
[ Grupa E Predmeti koji su iskoriteni za bacanje urina, fecesa ili drugih telesnih sekreta ili
ekskreta koji ne spadaju u grupu A; ovo ukljuuje uloke za inkontinenciju, stoma vreice i posude
za urin, tamo gde se proceni da ne postoji rizik od infekcije, vrste otpada iz grupe E koje nisu
obuhvaene definicijom medicinskog otpada.
Medicinski otpad predstavlja rizik u sluajevima:
- pacijenti i osoblje u medicinskim ustanovama,
- osoblje zaposleno na odravanju (perionice, incineratori, spaljivanje),
- pacijenti i osoblje koje je ukljueno u kunu negu, ili primarnu negu, kao to je kuna
dijaliza.
Na osnovu ovog tabelarnog prikaza zakljuuje se koliko je znaajano pravilano postupanje sa
otpadom, jer on u mnogome utie na zdravlje ljudi, ivotnu sredinu, radnu sredinu i ekosistem.
Konano uklanjanje medicinskog otpada se obavlja: nasipanjem, spaljivanjem i fermentacijom.
Nadlena ustanova koja se bavi prikupljanjem, odvoenjem, i odlaganjem komunalnog otpada je
obino javno komunalno preduzee (JKP) grada. Prikupljanje se vri namenskim vozilima, a
frekvencija pranjenja je obino tri puta sedmino. Konana dispozicija je sanitarna deponija, koja
se na propisan nain ureuje i isto tako odrava. Meutim, ona je postala privremeno reenje jer se

48

grad veoma brzo iri, tako da vie ne pripada oblasti van gradskog naselja. U planu je formiranje
novih lokacije za tu svrhu, a zaetku je rekultivacija trenutnih deponija.
Jedna od glavnih fiziolokih potreba oveka je i hrana, koja je bitan faktor njegove egzistencije i
funkcionisanja. Njeni sastojci su organskog porekla pa su samim tim podloni kvarenju. Kako
svaka druga ljudska aktivnost rezultuje stvaranju otpada, tako i posle obavljene ove aktivnosti se
stvara isto. Poseban znaaj ova vrsta otpada ima u bolnikim ustanovama, jer moe postati prirodni
(bioloki) mamac za glodare i druge ivotinje koji su transmiseri zaraznih bolesti. Zakluuje se da je
bitna vrsta komunalnog otpada i otpaci od hrane. Na osnovu toga mora se sa punom panjom i
tretirati. Posle svakog obavljenog obroka, ostaci od hrane se sakupljaju u plastine vree i odmah
odnose do mesta privremene dispozicije. Meutim, odeljenja sa visokim rizikom (infektivno i
patoloko odeljenje), postupak je drugaiji. Posle prikupljanja iz bolesnikih jedinica pristupa se
dezinfekciji otpada i odnosi na odreen tretman, koji podrazumeva propisno odlaganje u kontejnere
ili spaljivanje u insineratoru.

ZBRINJAVANJE OTPADA U ZDRAVSTVENIM USTANOVAMA

Zdravstvena ustanova u ijem domenu je obavljanje zdravstvene zatite stanovnitva u stacionarnim
uslovima, i vrenje specijalistiko-konsultativnih i savetodavnih funkcija je jedna opta bolnica.
Broj korisnika zdravstvenih usluga je oko 100.000. Tip bolnice je kombinovani (paviljonski i blok
sistem), 15-20.000 m korisne povrin sa priblino 1.000 zaposlenih lica. Raspolae do 1000
bolesnikih postelja rasporeenih na sledeim odeljenjima:Opta hirurgija, Ginekologija sa
akuerstvom, Urologija, Orl i Mfh, Oftalmologija, Ortopedija sa traumatologijom, Anestezija sa
reanimacijom, Infektivno odeljenje, Neurologija, Pneumoftiziologija, Interno odeljenje, Pedijatrija,
Psihijatrija i dr. Osim navedenih sadri i slubu za kliniko-biohemijska i mikrobioloka ispitivanja,
radioloku dijagnostiku, fizikalnu medicinu, slubu za transfuziju krvi, patologiju, onkoloki i
alergoloki dispanzer, veeraj, centralnu kuhinju i centralnu sterilizaciju.
Medicinski otpad- vrsta ovog otpada koje se stvaraju u Optoj bolnici grada su: infektivni,
farmaceutski, upotrebljeni otri instrumenti, patoanatomski, radioloki i hemijski otpad. Vrste
infektivnog otpada koji nastaje u odeljenskim slubama posle obavljenih medicinsko-tehnikih
radnji su: brizgalice, igle, boce i sistemi od infuzija, ampule, zavojni materijal, vate, gaze,
upotrebljeni urinarni kateteri i sl. Na mestu nastanka medicinski otpad se odlae u namenske
posude-kante.Pri punjenju, otpad sa svih punktova se skladiti u posebne prostorije (blateksi) i to
vree fiksirane za metalne drae sa poklopcem. Posebno odlagenje je za otre predmete (igle) koje
se trenutno odlau u sigurnosne kartonske kutije koje slue samo za tu svrhu. Neophodno je
uspostaviti sistem zbrinjavanja medicinskog otpada a pre toga heophodna je izrada nacionalne
strategije vezano za upravljanje medicinskim infektivnim otpadom.
Stanje opasnog otpada u dravi je krajne problematino i sloeno i zahteva integralan pristup u svim
taakma od trenutka nastajanja, preko sakupljanja, transporta, tretmana i odlaganja. Ne postoji
sistem odvojenog skupljanja medicinskog otpada ukljuujui i kuni opasan otpad. Ukupna
godinja koliina medicinskog otpada u svim medicinskim ustanovama u dravi, procenjuje se na
oko 70 000 tona, odnosno 1,8 kg/krevetu medicinskog otpada dnevno, od ega 9.600 tona
predstavlja opasan otpad to odgovara koliinama za Istonu Evropu (podaci iz nacionalne
strategije za upravljanje otpadom). Ova koliina nastaje u bolnicama, domovima zdravlja, ostalim
ambulantama i zavodima za zatitu rada. U veini zdravstvenih ustanova ne odvaja se infektivni
otpad, upotrebljene igle, gaze, infuzioni sistemi i sl. od klasinog smea, gde se sve zajedno baca u
plastine korpe ili jae polietilenske kese. Sadanji nain rukovanja sa medicinskim otpadom nosi
velike rizike po zdravlje zaposlenih, ali i stanovnitva u celini i predstavlja veliki sanitarni
higijenski i epidemioloki problem. Oboljenja poput AIDS-a, virusnih hepatitisa (A, B, C, E),
razliitih infektivnih bakterijskih bolesti kao i onih koji se prenose insektima mogu se pojaviti u
epidemijskim razmerama.

49

Teni otpad je fizioloki otpad nastao kao proizvod fiziolokih procesa u organizmu oveka. Pod
takvim se ubraja i bioloki materijal koji je sluio za kliniko-biohemijska i mikrobioloka
ispitivanja. Sav teni otpad koji se stvara u bolnici odstranjuje se iz nje putem kanalizacione mree.
Kao potencijalno infektivan i dokazano takav, pre isputanja u kanalizacionu mreu se dezinfikuje
(primena hemijske metode).
vrsti otpad koji nastaje kao rezultat radnog procesa moe biti: komunalni otpad, medicinski otpad
i farmaceutski otpad.
Kako bi se zadovoljili svi higijenski, sanitarni i estetski zahtevi, otpad se odlae u namenske
posude, koje su postavljene na svim punktovima gde se obavljaju radne aktivnosti. Na mestu
stvaranja otpada vri se i separacija, to je i vidno obeleeno.
Retki su sluajevi u dravi gde se vri selekcija i separacija medicinskog i nemedicinskog otpada. U
optoj bolnici separacija se delimino vri u crnim plastinim vreama. Postoji kontejner za
medicinski otpad, meutim on se zajedno sa ostalim komunalinm otpadom odvozi na Gradsku
deponiju. Kontejneri su esto otvoreni i dostupni insektima, glodarima i makama, a neretko ser
mogu videti i lica koja prevru ubre po kontejnerima u cilju traenja sekundarnih sirovina. Sve to
zajedno predstavlja znaajan rizik za pojavu gore pomenutih oboljenja u vidu epidemija, to
predstavlja znaajan problem celokupnog drutva, ne samo zdravstvenih ustanova.
Na tritu posoji itav spektar razliitih tehologija za neutralizaciju medicinskog infektivnog
otpada: insineracija je znaajan i korsitan nain smanjenja otpada do 90% i predstavlja jedan od
tehniki najrazvijenijih opcija upravljanjem otpadom. Meutim, kapitalni i operativni trokovi za
moderan insinerator, koji radi u skladu sa emisionim ogranienjima, su visoki, i ukuoliko nije
razvijen sistem za iskorienje energije, ekonomski nije isplativ. Pored toga, zbog emisije gasova
koji se oslobaaju insineracijom, uticaj na kvalitet vazduha je znaajan to dodatno poveava
trokove.
Druga metoda za tretman medicinskog infektivnog otpada koju preporuuje Svetska zdravstvena
organizacija zasniva se na sterilizaciji vodenom parom pomou autoklava na 137 C . Razlozi za to
su viestruki. Kao prvo, radi se o veoma jednostavnoj tehnologiji koja omoguava dobar sistem
kontrole fizikih i biolokih parametara; to je ista metoda koja koristi iskljuivo vodu, vodenu
paru kao resurs; nema upotrebe hemikalija tako da se ne stvara toksini otpad; ne zagauje ivotnu
sredinu.
Integralni sistem za upravljanje (sakupljanje, transport, tretman i deponovanje) medicinskog otpada
treba da obezbedi:
- sigurno i jednostavno sakupljanje medicinskog infektivnog otpada na mestu gde je najblie
mogue mestu njegovog stvaranja,
- bezbedan transport sakupljenog infektivnog otpada do postrojenja gde e biti neutralisano,
- specijalno vozilo (ADR) koje je namenjeno za transport medicinskog infektivnog otpada,
- savremeno opremljeno postojenje prema evropskim standardima za deaktivaciju/neutralizaciju
odnosno sterilizaciju na 137 C koje pretvara infektivan otpad u neinfektivan otpad koji potom
moe da se odloi na deponiji za komunalni otpad,
- opremu za smanjivanje zapremine tretiranog otpada u cilju smanjenja trokova transporta.
Odreivanje optimalne tehnologije neutralizacije medicinskog infektivnog otpada na lokalnom ili
regionalnom nivou ili pak dravnom zavisi od niza uticajnih faktora. Prioritetni faktor jeste vrsta
(sastav) otpada, raspoloivi prostor, udaljenost izmeu zdravstvenih ustanova i mogunost
transporta, zakonska regulativa, javno mnjenje i konano trokovi neutralizacije.
Prikupljanje vrstog komunalnog i medicinskog otpada sem upotrebljenih medicinskih instrumenata
u radnim prostorijama vri se u namenskim posudama zapremine 15 l, koje su obeleene natpisom:
komunalni i medicinski otpad. U operacionim salama i salama za hemodijalizu namenske posude za
medicinski otpad su zapremine 60 l. Sve posude za prikupljanje medicinskog otpada otvaraju se
pritiskom na papuicu i obloene su PVC vreom. Otpad kunog tipa, staklena i plastina ambalaa
koriena u medicinske svrhe (boce od infuzionih rastvora, ampuliranih lekova, papirni ostaci u

50

kojima su pakovani pricevi i igle, ostaci hrane, ambalaa od hrane i pia) se prikuplja u namenskim
posudama za komunalni otpad.

Slika 18. Upravljanje infektivnim otpadom u sistemu kvaliteta

pricevi, igle, testere, infuzioni sistemi, skalpeli... se odmah posle upotrebe odlau u specijalne
kartonske kontejnere ute boje, koji su sa unutranje strane plastificirani kako bi se spreilo
eventualno curenje sadraja. Postavljeni su u svim previjalitima, intervencijama tj. na svim
mestima gde se javlja ova vrsta otpada. Sanitarni tehniar odseka sanitarne kontrole prema unapred
utvrenom planu redovno dostavlja kutije svim slubama.
Zavojni materijali (vate, gaze, komprese), otpad sa hemodijalize, amputirani delovi ljudskog tela,
tkiva i organi se prikupljaju u namenskim posudama za medicinski otpad. Sav materijal natopljen
telesnim tenostima bolesnika smatra se potencijalno infektivnim
Otpad iz mikrobioloke laboratorije i transfuzije-urin, se iz svih posuda presipa u odgovarajuu
veu posudu u kojoj se dezinfikuje. Teni otpad kao to je krv, tene podloge... se iz svih posuda
presipa u odgovarajuu veu, u kojoj se dezinfikuje i zatim sterilie u autoklavu. Krv i krvni derivati
u kesama, kojima je istekao rok trajanja ili za koju je analizom utvreno da je pozitivna se prikuplja
u namenske posude za medicinski otpad. vrsti otpad u PVC posudama (fecesi, brisevi) se
prikuplja u namenske posude za medicinski otpad. vrsti otpad u staklenom posuu se dezinfikuje
zatim sterilie u autoklavu i na kraju prikuplja u namenske posude za medicinski otpad. Ostaci
hrane sa infektivnog i grudnog odeljenja. Teni ostaci hrane se dezinfikuju u prirunoj odeljenskoj
kuhinji. vrsti ostaci se prikupljaju u namenske posude za medicinski otpad koje su postavljene u
prirune odeljenske kuhinje. Lekovi i hemikalije sa proteklim rokom trajanja se ne unitavaju. Sa
bolnikih odeljenja se prikupljaju i uvaju u odgovarajuem podrumskom prostoru koji je zatien
od vlage i svetlosti. Prostor je zakljuan i pristup imaju samo ovlaena lica. Boce pod pritiskom
najee sadre inertan gas i aerosole, koji mogu eksplodirati prilikom sagorevanja ili sluajnog
probijanja. S toga se prikupljaju u namenskim posudama za komunalni otpad.
NISKO TEMPERATURNE TEHNOLOGIJE AUTOKLAVI

51

Sistem za tretman infektivnog otpada ima vie komponenti razliite namene. Postrojenje za tretman
je u mogunosti da sterilie potencijalno infektivni otpad koji nastaje pri pruanju zdravstvene
zatite. Postrojenje ima kapacitet da moe da obradi do est kontejnera za tretman (40l) za okvirno
jedan sat. Oekuje se da se u toku jedne smene od 8 sati moe izvesti 6 do 7 ciklusa obrade i da se
po jednoj smeni moe obraditi 150 do 180kg infektivnog otpada koji nastaje pri pruanju
zdravstvene zatite. Postrojenje za tretman (Sterilizator (autoklav) tip H S 6610 EC GETINGE) ima
komoru zapremine 452 l. Proces obrade je potpuno automatizovan tj. kompjuterski kontrolisan. Tu
je i printer za pisanje i dokumentaciju parametara ciklusa (vreme, temperatura, pritisak). Mogui su
razliiti procesi tretmana na 1210 i 1340 C. Ukupno vreme tretmana je priblino 1 sat i 10 minuta.
Medicinski otpad koji se moe tretirati u GETINGE sistemu: opti vrsti, tvrdi otpad, potencijalno
infektivni ili infektivni. Ovde se mogu ubrajati pricevi, posude, jednokratni i istroeni instrumenti,
cevasti i uplji elementi i svi ostali jednokratni ili viekratni medicinski elementi, izraeni od
materijala koji podnose autoklaviranje na 121 0C (plastika, guma, metal); opti vrsti, meki otpad,
potencijalno infektivni ili infektivni (gaze, zavoji, tupferi kao i svi slini elementi od tekstila); otri
medicinski elementi (igle, kanile, braunile, skalpeli i slina seiva); mikrobioloke kulture i
podloge; materijali kontaminirani krvlju i malim sadrajem tenost i laboratorijski otpad, vrsti i
meki, izuzev hemijskog otpada (predmetna stakla, epruvete, pipete).

Slika 19. Pakovanje i odlaganje otpada za preradu

Skupljanje otpada e se vriti na tkz. takama sakupljanja, to jest na mestima gde se infektivni
medicinski otpad najee javlja. Na svakoj e se taki skupljanja otpada definisati vrsta otpada
koja se skuplja, a na osnovu toga i vrsta kontejnera koji e se postavljati. U osnovi koristie se dve
vrste kontejnera: ute plastine kese i kontejneri za otre elemente. ute plastine kese su otporne
na autoklaviranje i predviene su za jednokratnu upotrebu. Oznaene su univerzalnim simbolima
crne boje, koji jasno pokazuju da se u kesi moe nai infektivni medicinski otpad.
Postupak koji se koristi u tretmanu sa medicinskim otpadom je termiki (insinerator). Sav
medicinski otpad stvoren bilo kojom radnom aktivnou u bolnici (patoanatomski, kao produkt
obavljene medicinske intervencije i sl.), sakuplja se i odnosi na spaljivanje. Sakupljeni otpad odlae
se u posebne prostorije pre njegove konane dispozicije. Aparat radi na principu dostizanja visoke
temperature od 700 C. Rezultat rada ovog aparata je unitavanje svega onog to moe uticati na
zdravlje oveka i dovesti u opasnost njegov ivot kao i okolinu na koju ima potpuno pravo uivanja.
Na ovim poslovima radi kvalifikovano i obueno osoblje

52

Postupak zbrinjavanja medicinskog otpada e se promeniti upotrebom nove aparature koje su neke
bolnice dobile, a to je Parni sterilizator9. Naravno, i glavno naelo ove prie a to je ouvanje
onoga najsvetijeg tj. naeg mesta ivljenja. Dostupnost tretiranja otpada na ovaj nain bie dostupna
i drugim zdravstvenim ustanovama u okrugu i zemlji u celini. Uz aparat dobijaju se i posebne vree
za odlaganje infektivnog materijala, kao i plastine kante za odlaganje upotrebljenih otrih
instrumenata.
Dezinfekcija parom, standardni proces u bolnicama za sterilizaciju korienih instrumenata,
prilagoena je za tretman medicinskog infektivnog otpada 10. Postoje dva tradiconalna tipa koja je
skoriste za dezinfekciju parom: autoklavi i retori. Drugi sistemi na bazi pare se najee definiu
kao autoklavi i razvijaju se u novije vreme. Njihova uloga je sterilizacija i dezinfekcija putem pare
na niskom temperaturama.
Potreba je za celovitim pristupom u reavanju ovog vrlo kompleksnog problema. Po koliini
najobilnija vrsta bolnikog otpada je infektivni koji se mora sterilisati i mleti. Cilj aktivnosti
koje se moraju preduzeti u najskorije vreme da se: smanji rizik od obolevanja profesionalno
eksponiranih lica i ostalog stanovnitva, sprei zagaivanje ivotne sredine, stvore povoljniji i
bezbedniji uslovi za rad zaposlenih i boravak pacijenata za boravak u zdravstvenim
ustanovama, omogui reciklaa i korienje sekundarnih sirovina iz ukupnog otpada.
Predviene aktivnosti su bazirane na osnovnim principima EU, preporukama SHO i
Nacionalnom strategijom upravljanja otpadom. Da bi se postavljeni cilj ostvario, odnosno
uspostavljeni sistem funkcionisao, moraju se preduzeti odreene upravne i organiacione
aktivnosti, kako bi se obebedili odgovarajui uslovi, koji sada ne postoje.
Jedan od prioritetnih zadataka svake zdravstvene ustanove je donoenje Uputstava o
obaveznom nainu postupanja sa infektivnim i potencijalno infektivnim medicinskim
otpadom u svim zdravstvenim ustanovama na teritoriji srbije.
Svaka od zdravstvenih ustanova mora da izradi i usvoji Plan upravljanja infektivnim
medicinskim otpadom. Da bi se posao korektno obavio treba definisati i uraditi niz poslova
poev od imenovanja odgovornog lica za upravljanje medicinskim otpadom, zatim lica koje je
zadueno za prikupljanje, transport i rad na ureaju za sterilizaciju i mlevenje otpada.
Nadlene organizacione jedinice Gradske uprave, u saradnji sa Ministarstvom zdravlja, bi
trebalo da organizuju posebne seminare za edukaciju osoblja koje e pripremati planove
upravljanja infektivni medicinskim otpadom i osoblja koje e raditi na prikupljanju, selekciji,
oblelavanju i transportu infektivnog otpada. Edukaciju kadrova koji e raditi sa ureajima
za sterilizaciju i mlevenje otpada duan je da obavi isporuilac odabrane opreme.
KRITERIJUMI ZA STERILIZACIJU INFEKTIVNOG OTPADA
Prema raspoloivim podacima na naem tritu trenutno postoji oko 20 razliitih proizvoaa
opreme koja se koristi za reavanje problema infektivnog medicinskog otpada, uglavnom iz
zemalja Evropske unije i Severne Amerike. Ureaji su zasnovani na razliitim metodama
dezinfekcije / sterilizacije, destrukcije ili spaljivanja infektivnog medicinskog otpada.
Spaljivanje infektivnog medicinskog otpada je metod koji je u znaajnoj meri zastupljen u
svetu, meutim u ovom trenutku nije prihvatljiv za vee gradove, iz vie razloga, od kojih su
najznaajnije potekoe u iznalaenju i odreivanju adekvatne lokacije za postavljanje i

Princip rada ovog aparata zasniva se na tome da se od infektivnog otpada dobije ne infektivni koji se posle tretmana moe tretirati
kao komunalni otpad i odlagati na deponiju. Time se postie smanjenje nagomilavanja ovog otpada, oslobaanje zauzetog prostora i
iskoriavanje tih prostorija u produktivnije svrhe.
10
Ministarstvo zdravlja je veoma zainteresovano za reavanje problema medicinskog infektivnog otpada u okviru Projekta za
jaanje kapaciteta ivotne sredine za unapreenje sistema prerade i uklanjanje medicinskog otpada.

53

opremanje centralnog postrojenja za spaljivanje, s obzirom na protivljenje graana i organa

lokalne samouprave.
Imajui u vidu da sve navedene metode imaju odreene prednosti i mane trebalo bi izabrati
kriterijume na osnovu kojih bi trebalo izvriti izbor opreme 11. Naalost, nai gradovi i gradovi
u okruenju jo uvek nemaju ureaje za tretman kanalizacionih otpadnih voda, a voda za
vodosnadbevanje stanovnitva uglavnom se zahvata direktno iz reka i akumulacija, u koje
otpadne vode dospevaju. Iz tih razloga nije prihvatljiva primena hlora i hlornih preparata u
ureajima, zbog stvaranja hloroorganskih jedinjenja meu kojima ima i kancerogenih
(trihalometani). Takoe, filteri za ienje vazduha, po zasienju, postaju opasan otpad i
potrebno ih je na adekvatan nain zbrinuti (tretirati ili odloiti za ta ne postoje odgovarajua
postrojenja). Potrebno je da ureaji poseduju mikrobioloke sertifikate o efikasnosti ureaja
(optimum 10-6, farmakopeja EU) i tehnike sertifikate o usaglaenosti sa tehnikim
normativima EU, kao i nivou elektromagnetnog zraenja koje ureaj emituje u spoljnu
sredinu. Potrebno je da se kontrola, odnosno provera rada efikasnosti ureaja vri automatski
(pritisak, temperatura, duina trajanja procesa i sl) i da se nakon svakog ciklusa sterilizacije
mogu dobiti odtampani relevantni podaci. Potrebno je da se infektivni otpad, sakupljen i
upakovan u odgovarajuu ambalau vie se ne presipa, odnosno da jednom zatvoren u
ambalau ostaje zatvoren do zavretka procesa sterilizacije i usitnjavanja, kako bi se
umanjila opasnost od infekcije osoblja.

Slika 19. Uzroni faktori i reenja u upravljanju rizikom u zdravstvu

Na osnovu navedenih kriterijuma i saznanja ta se na naem tritu nudi i ta se u svetu
proizvodi za sterilizaciju infektivnog i potencijalno infektivnog medicinskog otpada
neophodno je uzeti u obzir sve kriterijume koji su navedeni, a posebno tehnologiju
istovremene primene vie metoda sterilizacije u jednom ureaju to se retko moe nai kod
nekog proizvoaa. Ali ipak takvi postoje12. Upravljanje i skladitenje otpada i ostale
11

Zbog postizanja veeg stepena sigurnosti sterilizacije (SAL), potrebno je primeniti barem dva metoda (principa) i
to tako da svaki od primenjenih postupaka sterilizacije obezbeuje visok stepen sigurnosti (ovo zbog specifinosti
pojedinanih sluajeva kao to su zatvorene boce, zatvorene kutije, velike bale materijala i sl).
12

Iz itavog spektra razliitih tehnologija koje nude razni proizvoai (Matachana, Sinition, Meteka, Sterifant,
Getinge, Belimed, Baxter) neophodne je imati vrlo izotrene opservacije pri izboru proizvoaa s tim to je veoma
bitno, kao prioritetni parametar, uzeti stepen redukcije mikro-organizama koji ne bi trebao da bude manji od 10 -6 ,
zatim temperaturu procesiranja, koja ne bi trebalo da bude manje od 134 C, zatim moraju se uzeti u obzir sertifikati
uvenih kua kao to je Robert Koch, reference, metod procesiranja, dimenzije aparata, korisna zapremina komore i
sl.

54

aktivnosti u sferi otpada su civilizacijsko pitanje. Problem upravljanja otpada dugo je bio
van ie interesovanja. Javlja se potreba za razvijanjem jasno definisane i adekvatne
nacionalne strategije upravljanja otpadom, harmonizovane sa EU regulativama i
standardima. Direktive evropskog parlamenta i saveta 2006. godine donele su preporuku koja
se odnosi na upravljanje medicinskim otpadom. lan 4: Drave lanice treba da preduzmu
sve potrebne mere kako bi osigurale odlaganje otpada bez ugroavanja zdravlja ljudi,
upotrebom metoda koje nee tetno uticati na prirodnu sredinu, naroito vodu, vazduh,
zemljite, biljni i ivotinjski svet. Za minimizaciju ovih spoljanjih rizika po zdravlje i ivotnu
sredinu treba sprovesti akcije na postupanju sa zagaujuim materijama na njihovom izvoru.
Na kraju procesa otpad treba da bude razdvojen i koncentrisan unutar medicinskih ustanova
da bi se pojednostavili opravljanje njime i, gde god je povoljno, otpad treba reciklirati, tako
da ne ue u tok koji zahteva odlaganje.
Od ukupno nastalog otpada iz zdravstvenih ustanova i svih aktivnosti na zatiti zdravlja ljudi, skoro
80% ini opti otpad koji se moe porediti sa komunalnim otpadom, a ostalih 20% ine patoloki,
hemijski, infektivni i potencijalno infektivni otpad i medicinski instrumenti. Upravljanje opasnim
medicinskim otpadom predstavlja znaajan sanitarno higijenski i epidemioloki problem kome se
mora dati veliki znaaj i mora biti izuzetno dobro regulisan. Novi menadment Opte bolnice je
shvatio znaaj problema i ozbiljno pristupio uvoenju potrebnih mera.
TRETMAN OSTALOG OTPADA U BOLNICAMA
Generalno gledano, u zdravstvenim ustanovama lekovi sa proteklim rokom trajanja nisu ozbiljna
pretnja za ivotnu sredinu ili ljudsko zdravlje. Vei broj lekova posle isteka roka trajanja je manje
efikasan, samo manji broj predstavljaju rizik po ljudsko zdravlje.Opasnost po okolinu moe
predstavljati nekontrolisano odlaganje ovih lekova ukoliko se njima moe kontaminirati neki vodni
objekat u okolini,a koji slui za vodosnabdevanje veeg broja ljudi.Takoe je veoma opasno
ukoliko haotino baeni lekovi dou u ruke osoba koje preturaju po kontejnerima i smetlitima
(pogotovo ako se radi o narkoticima). U ovakvim prilikama na trite mogu biti ponovo vraene
baene koliine lekova sa proteklim rokom trajanja. Prilikom odlaganja ovih lekova treba voditi
rauna:
- da ne doe do kontaminacije pitke vode,
- u kanalizacioni sistem isputati samo one materije koje nee unititi bakterije neophodne za
tretman kanalizacionih voda,
- ne spaljivati lekove u otvorenim kontejnerima jer se tom prilikom u vazduh emituju otrovne
materije koje zagauju vazduh i opasne su po zdravlje ljudi i ivotnu sredinu.
Farmaceutsko-medicinski otpad se na mestu nastanka razvrstava i klasifikuje prema sgregatnom
stanju, fizikim osobinama, hemijskom sastavu,meusobnoj kompatibilnosti ili nainu dalje obrade,
to zavisi od osobenosti pojedinih procesa u kojima se generiu razliite vrste otpada. U sluaju
velikog broja razliitih hemikalija, potrebno je uraditi program segregacije hemikalija, koji se
odnosi na razvrstavanje i prepakivanje hemikalija u plastinu i limenu primarnu ambalau u
zavisnosti od vrste i teine, kao i grupisanje kompatibilnih hemikalija u odgovarajuu sekundarnu
ambalau. Preporuuje se segregacija hemikalija u sledee grupe:
nezapaljive otpadne hemikalije,
zapaljive tene otpadne hemikalije,
zapaljive vrste otpadne hemikalije,
reaktivne otpadne hemikalije,
otpadne hemikalije koje sadre teke metale, jod, brom i dr.
Otpadni papir i karton iz bolnica se prikuplja, pakuje, balira i prodaje fabrici za reciklau papira.
Vozila te fabrike dolazi po pozivu. Menader za odravanje objekata je duan da prodaju otpadnog
papira proprati odgovarajuom dokumentacijom (otpremnica, slubena izlaznica i izvetaj sa vage.

55

Papirnu ambalau i otpadni papir radnici sa deponije prskaju metilenskim plavim i on se kao takav
unitava u fabrici za preradu otpadnog papira komisijski.
Sekundarne sirovine (otpadno drvo i palete,otpadno staklo, otpadnu plastiku, otpadne gume i otpadni
metal) sa mesta nastanka odvoze na deponiju radnici deponije po pozivu odgovornog lica za zatitu
ivotne sredine iz organizacione celine gde se takav otpad javlja.
Pomenute sekundarne sirovine se
prodaju preduzeu koje se bavi njihovim otkupom, preradom ili reciklaom.
Opasan otpad koji se odlae na skladitu za opasan otpad u bolnikom krugu pravilno upakovan i
evidentiran, prijavljuje se Slubi zatite ivotne sredine i Slubi za odravanje kruga koja organizuje
transport do skladita. Radnik na deponiji metodom sluajnog uzorkovanja proverava da li sadraj u
zbirnoj kutiji ili buretu odgovara onom navedenom na OTM obrascu nalepljenom na buretu ili kutiji.
U sluaju tenog otpada samo se proverava da li je svaka stavka iz OTM obrasca uredno popunjena.
Jednu kopiju takvog OTM obrasca zadrava radnik na deponiji i uva u svojoj arhivi. Ukoliko utvrdi
da burad ili kutije nisu pravilno obeleene on obavetava dopremioca da se vrati po svoj tovar i da ga
pravilno obelei. Zbog bezbednosti skladita za opasan otpad klju za skladite moe da ima samo
Menader za odravanje kruga i ovlaeni radnik na deponiji. Proizvodne jedinice e dolazak svog
kontigenta opasnog otpada prijaviti Menaderu za odravanje objekata i po pregledanoj evidenciji
(navedenoj u OTM obrascu) on ili ovlaeni radnik na deponiji e odobriti odlaganje na skladitu.
Otpad u vrstom stanju se pakuje u metalnu ili PVC burad ili vrste kartonske kutije. vrsti
rasuti otpad se pakuje po sistemu balk pakovanja.
Otpad u tenom stanju se pakuje u burad maksimalne zapremine do 200 l,koja imaju odobrenje (UN
CODE) za internacionalni transport opasnih materija, i koja zadovoljavaju sledee kriterijume:
-dovoljno jaka da izdri udare, utovar, pomeranje sa paleta ili iznoenje iz over-pack ambalae,
pogodna za runo ili mehaniko rukovanje;
-napravljena i zatvara se tako da onemogui gubitak sadraja tokom pripreme za transport,
transporta, usled vibracija ili promene temperature, pritiska, vlanosti vazduha;
-zatvara se prema upuitstvu proizviaa tako da se onemogui pojava otpada van ambalae.
Ambalaa za prevoz, skladitenje i transport opasnih materija odabira se u skladu sa zahtevima
ADR propisa (Evropski sporazum o meunarodnom prevozu opasne robe u drumskom saobraaju)
koji istovremeno definie i nain obeleavanja ambalae i celokupnog transporta. Pakovanje otpada
se odvija na otvorenom i blizu lokacije za privremeno skladitenje, tako da sortirani materijal bude
u svakom trenutku jasno obeleen i odvojen. Zaposleni koji vre pakovanje opremljeni su zatitnom
opremom (rukavice, radno odelo, maske itd.). Opasan otpad upakovan u odgovarajuu ambalau na
drvenim paletama i propisno obeleen,smeta se runo ili viljukarom u kamion sa ravnim dnom. Ni
u jednom trenutku zaposleni ne dolaze u direktan kontakt sa otpadom. Spakovan otpad spreman za
Prekogranini transport preuzima specijalizovano preduzee, koje obavlja transport u skladu sa
ADR pravilima, sa vozilima i osobljem koji imaju vaei ADR sertifikat13.
MERE BEZBEDNOSTI I ZDRAVLJA NA RADU
Eko-bezbednost proistie iz potrebe pojedinca da se nesmetano posveti svojim linim, porodinim i
drutenim poslovima. Na osnovu toga bi se moglo rei da je bezbednost kulturna potreba pojedinca.
ak i kada su vrednosti ili materijalna dobra koja se uvaju ili brane drutvena ili dravna, tu je
uvek pre svega zastupljen pojedinac sa itavom sloenou veza preko kojih ostvaruje svoje
interese. Bezbednost je poistekla iz potrebe da se opasnosti koje vrebaju takvoj ljudskoj potrebi i
ljudskoj organizaciji uine predvidivim i da se ivot i materijalna dobra uine sigurnijim. Stanje
bezbednosti se odreuje odnosom izmeu pretnji i realne sposobnosti da se takvim pretnjama
odgovori. U praktinom smislu pojam bezbednosti sainjava itav niz aktivnosti koje imaju zadatak
da se u svakoj odreenoj ispitivanoj fazi identifikuje stanje mogue pretnje kao i stanje spremnosti
[[

U veini sluajeva preduzee koje vri transport do unitenja opasnog otpada je MitEco iz Beograda. (osnovano
24.decembra 2004.god. kao preduzee za bavljenje logistikom i trgovinom materijalima, opremom i otpadom). Ona je
naslednik firme Uniwab-Electro u sastavu Uniwab Export-Import koja je osnovana decembra 1989.godine. U
notifikacionoj proceduri MitEco je notifikacioni partner i izmeu ostalog priprema optu dokumentaciju.

56

da se na odgovarajui nain reaguje na pretnje i zatim preduzmu odgovarajue mere kao reakcija na
dato stanje. Ovo pretpostavlja i jednu sloenu dravnu ili drutvenu organizaciju, sa utvrenim
odgovornostima i utvrenom hijerarhijom. I na kraju u, ovo doba tehnike, tehnologije, informatike,
raunarstva vrlo je vano raspolagati sa odgovarajuim tehnikim sredstvima, obuenim ljudima,
propisanim postupcima i procedurama i kompletnim sistemom stalne kontrole kvaliteta u oblasti
eko-bezbednosti. Tek na osnovu tako ugraene kompletne bezbednosne infrastrukture, za oblast
koja se posmatra, mogue je dati ocenu o stanju bezbednosti u toj oblasti.
Postojanje irokog spektra veoma razliitih pretnji danas zahteva svestraniji pristup problemima
eko-bezbednosti. Potrebno je proceniti rizike, uoiti glavne tendencije i pristupiti reavanju pitanja
bezbednosti. Zbog toga je veoma vano da svako u svom domenu preduzima odgovarajue mere.
Iako danas moda tako ne izgleda, zbog opte neravnotee koja vlada u tom pogledu, ali pitanje
bezbednosti je nedeljivo.
Problemi zagaivanja sredine sa saopasnim otpadom i drugim tetnim i opasnim materijama se
mora reavati u skladu sa trenutkom u kome ivimo, sa naunim saznanjima sa kojima
raspolaemo, prema materijalnim mogunostima, na osnovu sopstvene organizacije i na osnovu
svojih interesa. Potrebno je pratiti kako se ti problemi reavaju u svetu i saraivati sa svetom.
Danas, vie nego ranije, mi nismo toliko bogati da bi mogli da se odreknemo tekovina civilizacije.
Ako se toga danas odreknemo zaaliemo ve sutra.
U cilju zatite zdravlja zaposlenih u zdravstvenim ustanovama izriito je zabranjeno:
- upotrebljene igle i druge otre medicinske instrumente bacati u PVC vree,
- vree sa medicinskim otpadom vui po putu do pei za spaljivanje,
- odvajati iglu od upotrebljenog prica i vraati kapicu na iglu,
- spremaice prilikom manipulacije sa otpadom da rade bez zatitnih rukavica,
- radnik na pei za spaljivanje da radi bez zatitnih rukavica i naoara.
Svo osoblje zaposleno u bolnici (sem administativnog) je duno da se vakcinie protiv akutnog
virusnog hepatisa B. Vakcinaciju izvodi Zavod za javno zdravlje u saradnji sa odsekom sanitarne
kontrole, koji o tome vodi evidenciju. Do sada je ukupnog broja zaposlenih jednu dozu primilo
7,9%, dve doze 35,6%, kompletno vacinisano- tri doze 41,3%, 0,9 % ve imaju antitela protiv
akutnog virusnog hepatitisa B a 14,2% zbog razliitih odsustva kao i zbog nedostatka vakcina nije
zapoelo vakcinaciju, i zapoee je im Zavod za javno zdravlje grada dobije vakcine. Kako u naoj
zemlji ne postoji lokacija odreena za odlaganje opasnog otpada, ukljuujui i farmaceutski,
neophodno je propisno odlaganje ovog otpada i pravilno rukovanje do konanog tretmana. Iako je
uklanjanje farmaceutskog otpada regulisano kontinualnim izvozom na insineraciju, briga o
bezbednom odlaganju u privremenom skladitu opasnog otpada do momenta transporta je jedan od
osnovnih zadataka svake zdravstvene ustanove-bolnice14.
Zahtev sistema upravljanja zatitom ivotne sredine podrazumeva periodino preispitivanje
podobnosti, adekvatnosti i efektivnosti primenjenih procedura i iznalaenje prostora za stalno
poboljanje. Preispitivanje dosadanjeg upravljanja medicinskim otpadom ukazuje na potrebu
stalnog poboljanja. Aktuelni problemi sa kojima se zdravstveni radnici i farmaceuti susreu su jo
uvek nereena pitanja uklanjanja pojedinih kategorija otpada kao to je opasan medicinski otpada,
koji jo uvek ekaju reenje u nekom od privremenih skladita ovog otpada.
Ono to naoj regulativi trenutno nedostaje je pravilnik o uslovima za privremeno skladitenje
opasnog otpada do momenta unitavanja,kao i vei kapaciteti u smislu laboratorija za
karakterizaciju otpada, to bi upravljanje otpadom unapredilo i uinilo jo efikasnijim. Razvijanje
zdravih higijenskih navika kod ljudi kroz zdravstveno prosveivanje,pomoglo bi da se shvati da
zagaenje vode,zemljita i vazduha vodi oveanstvo ka samounitenju.
14

Direktive evropskog parlamenta i saveta 2006. godine donele su preporuku koja se

medicinskim otpadom. lan 4: Drave lanice treba da preduzmu sve potrebne mere kako
otpada bez ugroavanja zdravlja ljudi, upotrebom metoda koje nee tetno uticati na prirodnu
vazduh, zemljite, biljni i ivotinjski svet. Za minimizaciju ovih spoljanjih rizika po zdravlje
sprovesti akcije na postupanju sa zagaujuim materijama na njihovom izvoru.

57

odnosi na upravljanje
bi osigurale odlaganje
sredinu, naroito vodu,
i ivotnu sredinu treba

Osnovni zadaci u tretmanu medicinskog otpada, u sistemu kvaliteta ivota, radne i ivotne
sredine ogledaju se u sledeem:
[ Sprovoditi konstantan i rigorozan nadzor nad rukovanjem i postupanjem sa medicinskim
otpadom;
[ Do iznalaenja reenja za pravilno uklanjanje farmaceutskog otpada pokuati smanjiti
otpad izradom podrobnog plana upravljanja lekovima (ograniavanjem zaliha, kupovinom od
preduzea koja e prihvatiti povrat lekova sa isteklim rokom trajanja, iskoristiti prvo lekove sa
najstarijim datumom proizvodnje i napraviti popis robe-listu rokova upotrebe za sve proizvode i
meseno vriti proveru zaliha i datuma isteka roka upotrebe;
[ Smanjivati isputanje otpadnih voda u kanalizacinu mreu;
[ Prilikom pripreme standarda i reagenasa koji sadre opasan otpad, pripremati koliinu koja
e se upotrebiti u skorijem periodu (retki su gradovi koji imaju ugraen sistem za preiavanje
otpadnih voda a posebno sistem za hemijsku i radioloku dekontaminaciju tenih otpadnih
materija);
[- Gde god je mogue zameniti toksine hemikalije manje toksinim u odreenim
procedurama i procesima;
[ to pre zapoeti sa tretiranjem medicinskog otpada tehnologijom parne sterilizacije;
[ Komunalni otpad na mestu nastanka sortirati i prodavati kao sekundarnu sirovinu;
[ Pratiti savremene trendove upravljanja otpadom u u svetu i okruenju i implementirati ih
u praksi;
[ Redovna edukacija zdravstvenih radnika i ostalog kadra, zapoljenoh u zdravstvenim
ustanovama.

Slika 20. Zapakovan opasan medicinski otpad

ZAKLJUAK
Promene u dinamici znanja tokom vremena dovode do sve brih promena i razvoja razliitih
koncepcija nauno-tehnolokog procesa. U dananjem razvoju drutva i nauno-tehnolokog
progresa, primena znanja na razliita podruja ljudske delatnosti, dovela su do revolucionarnih
promena o shvatanju i tretmanu zagaivaa, u oviru eko-bezbednosti i zatite ivotne sredine.
Snaan razvoj prozvodnih snaga nije samo viestruko poveao ovekovu prisvojaku mo prema
prirodi, ve je doveo i do naruavanja ekoloke ravnotee u prirodi, u meri i na nain dovodei u
pitanje bioloke osnove ivota, i opstanak oveka-drutva. Prema teoriji o biotikoj regulaciji,
civilizacija je prevazila granice odrivog globalnog ekosistema. Neophodno je ostvariti novu eru

58

civilizacije koja e se uskladiti sa zakonima biosfere - kapacitetom samoodrivosti ekosistema.

Priroda postindustrijskog drutva i nastupajua globalizacija sveta odreuje ivot i sudbinu
modernih poslovnih organizacija. U ovom radu se tretira problematika nove globalne strategije
modernih organizacija i njima imanentnih kadrova. Rad ukazuje na znaaj novih komunikacionih
modela u reinenjeringu poslovnih procesa. Iskustvo pokazuje da je uvoenje sistema za
upravljanje kvalitetom ivotne sredine usko povezano sa organizacionim promenama i da je
neophodno ukljuivanje i organizacionih ponaanja. Mesto i uloga domaih organizacija u
poslovnim procesima uslovljena je njihovom spremnou da implementiraju promene. Planetarni
humanizam ne nastaje sponatano ve osmiljenim delovanjem pripadnika drutva koji shvataju
njegove osnovne probleme i ukazuju na puteve i naine njihovog reavanja. Ta reenja, saznanja i
priznanja su od odluujue vanosti za sudbinu civilizacije, a to e rei i planetarne civilizacije i
moraju imati naunu osnovu, to zahteva naglaeniju odgovornost intelektualaca, posebno naunika
za sagledavanje i reavanje problema u odnosu drutvo-priroda i odnosa izmeu posebnih
civilizacija u planetarnoj civilizaciji i oformljenju i irenju planetarnog humanizma
Kontrolu kvaliteta i upravljanje sistemom ivotne i radne sredine mogue je ostvariti
permanentnom primenom analitiko-sintetikog postupka, to zahteva menadera koji je u stanju da
u uslovima stalnih promena odrava stabilnu ravnoteu sistema uravljanja. Da bi se razumeli i reili
brojni problemi na globalnom nivou, savremeni svet ukazao je na novu filozofiju ivljene, koja
podrazumeva nov nain miljenja i nov model razvoja na odrivim osnovama. U situaciji brzih
promena i neprekidnog eksponencijalnog umnoavanja znanja, neophodno je celoivotno
obrazovanje i onaj ko to ne respektuje i ne upranjava, osuen je na zaostajanje. Upravljanje i
skladitenje otpada i ostale aktivnosti u sferi otpada su civilizacijsko pitanje. Problem upravljanja
otpada dugo je bio van ie interesovanja. Javlja se potreba za razvijanjem jasno definisane i
adekvatne nacionalne strategije upravljanja otpadom, harmonizovane sa EU regulativama i
standardima. U skladu sa ovom koncepcijom potrebna je primena svih strategija koje omoguavaju
realizaciju svega navedenog. Ciljna grupa treba da je sva populacija bez obzira na pol, godine,
versku pripadnost i strunu spremu. Ovakvo pristupanje svakoj disciplini, doprinelo bi brem
dostizanju ciljeva. Jedna od oblasti eko-bezbednosti je upravljanje medicinskim otpadom. Naa
zemlja je u zaetku ka orijentaciji prema ovoj oblasti. Izradu ovog plana treba zapoeti odmah, koji
e se fokusirati i na sledee stavke: prevencija nastajanja otpada i njegova minimizacija, reavanje
problema otpada na mesta nastajanja, proirenje JKP ustanove, nabavka dovoljnog broja vozila za
transport otpada na relaciji mesto nastanka (sakupljanja)-deponija, pokrivanje ruralnih oblasti u
sakupljanju otpadnih materija, izgradnja sanitarnih deponija i sanjenje nastajanja divljih deponija,
princip odvojenog sakupljanja i sortiranja otpada, reciklaa ili druge metode korienja materijala,
ekoloki odrivo konano odlaganje otpada, princip potpunog monitoringa zagadjenja u cilju
ouvanja prirodnih i drutvenih resursa nae zemlje.
Upravljanje opasnim medicinskim otpadom predstavlja znaajan sanitarno higijenski i
epidemioloki problem kome se mora dati veliki znaaj i mora biti izuzetno dobro regulisan. Novi
menadment zdravstvenog centra shvatio je znaaj problema i ozbiljno pristupio uvoenju
potrebnih mera. U dosadanjem radu zbog nedostataka sredstava i adekvatne tehnologije medicinski
otpad se prikupljao i tretirao na neodgovarajui nain. Glavni nedostaci takvog rada su prikupljanje
infektivnog i potencijalno infektivnog otpada u crnim PVC vreama i spaljivanje u neadekvatnoj
pei bez filtera za preiavanje izlaznih gasova. Na kraju procesa, otpad treba da bude razdvojen i
koncentrisan unutar medicinskih ustanova, da bi se pojednostavili opravljanje njime i,gde god je
povoljno, otpad treba reciklirati, tako da ne ue u tok koji zahteva odlaganje na sanitarne deponije.
6.1 SANACIJA, ZATVARANJE I REKULTIVACIJA SMETLITA "MEUHANA" U BLACU

59

UVOD
Svako ivo bie u toku svog delovanja produkuje otpatke (tene, vrste i gasovite) koji manje ili
vie ugroavaju zdravlje ljudi i ivotnu sredinu, ukoliko se odmah ili blagovremeno ne obezbedi tj.
organizuje njihova kvalitetna konana dispozicija, sa ili bez prethodne obrade.
Porast broja stanovnika kao i nagla urbanizacija i industrijalizacija drutva, direktno utiu na rast
potronje svih vrsta proizvoda, te je posledica toga nastajanje sve vee koliine vrstog otpada koji
se mora prikupiti, transportovati i preraditi tako da se zadovolje ekoloki, sanitarni,
tehnoekonomski i svi ostali uslovi neophodni da bi se zatitila ivotna sredina.
Jedan od najveih ekolokih problema sadanjice jeste nekontrolisano odlaganje smea. Stalno se
namee potreba za formiranjem novih deponija, kao i potrebe za sanacijom i rekultivacijom
postojeih smetlita.
Kako bi se adekvatno izborili sa problemom nagomilavanja vrstog otpada neophodno je uvesti i
doslovno sprovoditi program "upravljanje vrstim otpadom".
Upravljanje vrstim otpadom obuhvata:
1. definisanje granica lokaliteta sa kojih se prikuplja otpad;
2. nain prikupljanja otpada;
3. primarnu selekciju i izdvajanje sekundarnih sirovina;
4. reciklau;
5. funkcionalnost i kvalitet transportnih sredstava;
6. odlaganje neupotrebljivog komunalnog i inertnog industrijskog otpada na "sanitarnim
deponijama" i opasnog otpada na "sanitarnim skladitima opasnog otpada";
7. nabavku i funkcionalnost adekvatne mehanizacije za razastiranje, potrebno sabijanje otpada
kao i prekrivanje inertnim materijalom;
8. sprovoenje svih neophodnih mera kako bi se obezbedilo formiranje ; odravanje i
eksploatacija deponije koja u to manjoj moguoj meri utie na ivotnu sredinu, da deponija
bude sanitarna (po ivotnu okolinu bezbedna).
STANJE POSTOJEEG SMETLITA
Nekontrolisano odlaganje vrstog komunalnog otpada na neureenim deponijama odnosno tzv.
smetlitima, predstavlja jedan od najveih izvora zagaenja kako ivotne sredine (vode, vazduha i
zemljita), tako i ivih organizama. Predmetno smetlite "Meuhana" poelo je sa radom
1977.godine, pri emu i danas egzistira na jedan tipino nehigijenski nain. Neadekvatno
postupanje sa otpadnim materijalom predstavlja pretnju ivotnoj sredini i zdravlju ljudi.
Odlaganje smea vreno je bez prethodne pripreme, na terenu koji je ranije blio poljoprivredno
zemljite. Samo. smetlite je nepravilnog oblika (duina smetlita iznosi oko 450 m) i neujednaene
irine od 5-35m, ija povrina iznosi cca 0,8 ha.Na osnovu reenja republikog inspektora za
zatitu ivotne sredine br: 480-501-00297/2005-04 od 05.09.2005.godine koji je izdato od strane
Ministarstva nauke i zatite ivotne sredine, Uprava za zatitu ivotne sredine - Odsek u Niu, JKP
"Blace" se nalae da u roku od tri meseca (poev od 11.04.2006.godine kada je reenje postalo
izvrno) izvri verifikaciju Projekta sanacije i rekultivacije postojee deponije-smetlita u kojem bi
bila definisana dinamika kontrolisanog zatvaranja, sanacije i rekultivacije. Ukoliko JKP "Blace" ne
ispuni obaveze predviene ovim reenjem, podlee kaznenim merama bez mogunosti da albom
odloi njegovo izvrenje. S tim u vezi Optina Blace raspisuje konkurs za izradu projektne
dokumenatcije za sanaciju, zatvaranje i rekultivaciju smetlita Meuhana u Blacu.
Kao i veina smetlita u Srbiji i ovo smetlite ne zadovoljava osnovne mere zatite, na primer
zatitna ograda oko lokacije postoji, ali nije celom duinom obezbeena to omoguava
individualnim sakupljaima sekundarnih sirovina, domaim ivotinjama, raznim glodarima,
insektima, pticama i dr. nesmetani pristup smetlitu, nema kontrolisanog odlaganja, otpad se ve
due vreme ne sabija i nema dnevnog prekrivanja otpada inertnim materijalom.

60

Prilazni put je zemljani bez kanala za odvoenje povrinske i procedne vode, to u mnogome
oteava sam pristup lokaciji i odlaganje otpada.
Ovakvo jedno nekontrolisano smetlite moe postati izvor irenja zaraza i neprijatnih mirisa ak i
na velikoj udaljenosti. Neadekvatnim upravljanjem komunalnim otpadom kao i njegovom
dispozicijom zasigurno dolazi do zagaenja svih elemenata ivotne sredine kao to su vazduh,
voda i zemljite, a samim tim i biosfere i sociosfere.
Do zagaenja vazduha dolazi uglavnom lakim otpadom i prainom koji raznosi vetar, zatim dolazi
do irenja neprijatnih mirisa koji nastaju anaerobnim procesom razgradnje organskih materija.
Obzirom, da se na pomenutoj lokaciji ne vri konstantno sabijanje otpada, kao propratna pojava s
vremena na vreme, javlja se dim sa vatrom, usled paljenja zarobljenog produkovanog metana i
ugljen-dioksida.
Neadekvatnim merama zatite deponovanog otpadnog materijala od padavina, otpad dolazi u
kontakt sa atmosferskim vodama, vri se njegovo proceivanje odnosno infiltracija kroz telo
smetlita, pri emu takve procedne vode nose sa sobom rastvorene tetne materije zagaujui kako
zemljite i podzemne vode, tako i povrinske vode.
Do ozbiljnog zagaenja zemljita i okolnog prostora, dolazi lakom migracijom velikog broja tetnih
supstanci koje se nalaze u otpadu.
Potrebno je u to kraem roku sanirati neureeno smetlite respektujui sve norme i propise
predviene Zakonom u smislu zatite i ouvanja ovekove okoline.To podrazumeva korienje i
primenu svih savremenih dostignua i iskustava u odlaganju komunalnog otpada kao i
minimiziranje svih tetnih uticaja u buduem periodu.
Pod minimiziranjem tetnog uticaja smetlita, podrazumeva se preduzimanje najnunijih mera
zatite ivotne sredine, tj. maksimalne mogue intervencije koje e pre svega zatititi stanovnitvo
i okolne objekte od sledeih direktnih uzronika zaraze i zagaenja:

gasova koji se nekontrolisano izdvajaju iz tela smetlita, to moe dovesti do

samozapaijivanja smetlita i razvejavanja gustog, tetnog dima;

irenja neprijatnog mirisa otpada koji se pri hemijskim i biolokim reakcijama, a pod
dejstvom toplote i atmosferskih padavina raspada, jer nije prekriven inertnim
materijalom;

procednih voda koje se nekontrolisano proceuju u zemljite, zagaujui zemlju,

podzemne i povrinske vode;

direktnog kontakta ljudi, domaih ivotinja i ptica sa otpadom koji je siguran

prenosilac zaraze.
ODREIVANJE KAPACITETA SANIRANOG SMETLITA
KARAKTERISTIKE VRSTIH OTPADAKA
Podaci koji su nam potrebni za kvalitetno koncipiranje dispozicije vrstih otpadaka
podrazumevaju poznavanje karakteristike otpada zajedno sa sastavom i koliinama istih u
odreenom vremenskom periodu. Izvrene tane analize sastava i fiziko-hemijskih osobina
otpadaka nam omoguavaju uspenu zatitu tla, podzemnih voda i vazduha na samom
smetlitu, kao i utvrivanje stepena stiljivosti otpadaka.
Morfoloki sastav komunalnog otpada
Na osnovu podataka o masenom udelu pojedinih vrsta otpadaka u karakteristinom uzorku
otpada, dobijenih od JKP Blace koja opsluuje teritoriju optine Blace, uraena je tabela
morfolokog sastava komunalnog otpada koji se odlae na gradskom smetlitu (tabela br.
1).
Tabela br. 10. Morfoloki sastav otpadaka koji se sakuplja na smetlitu u Blacu

61

Red. br.

Komponenta

1.
2.
3.
4.
5.
UKUPNO

Papir
Plastika
Staklo, metal
Organski otpad
ljaka, pepeo, ut

UDEO U UKUPNOJ
KOLIINI
20
30
10
30
10
100 %

U tabeli br. 11 date su srednje gustine komunalnih otpadaka na smetlitu Meuhana u

Blacu.
Tabela br. 11. Srednje gustine komunalnih otpadaka na smetlitu Meuhana
Red. br.
Komponenta
Srednja gustina, t/m3
1.
Papir
0,07
2.
Staklo
0,321
3.
Pastika
0,12
4.
Guma
0,18
5.
Tekstil
0,18
6.
Metalni otpad
0,75
7.
Organski otpad
0,45
8.
ljaka, pepeo, ut
0,49
9.
Otpad sa jav.povrina
0,14
10.
Ostalo
0,29
Srednja gustina komunalnog otpada se izraunava na osnovu formule:
sr.kom. = (Xn n)
gde je:
Xn - udeo komponente u otpadu
n - srednja gustina komponente u otpadu
Na osnovu podataka iz tabele br. 2 za srednje gustine pojedinih komponenata, i na osnovu morfolokog
sastava vrstih komunalnih otpadaka (datog u tabeli br. 1) izraunata je srednja gustina komunalnih
otpadaka koji se odlau na smetlitu Meuhana i ona iznosi
sr.kom = 0,290 t/m3
za nesabijene vrste komunalne otpatke.
KOLIINA VRSTIH OTPADAKA
Za planiranje potrebnog prostora koji e se sanirati kroz vreme, potrebno je poznavanje koliina vrstog
otpada koje produkuje grad u toku odreenog vremenskog perioda.
Na smetlitu "Meuhana" u periodu sanacije odlagae se otpad koji nema svojstva opasnih materija,
odnosno:

otpad iz domainstava;

otpad sa javnih povrina;

ostali otpad (iz kancelarija, trgovina, ugostiteljstva, krupni otpad, graevinski otpadni
materijal);

industrijski neopasan otpad.

62

Pri sanaciji smetlita Meuhana, u periodu daljeg odlaganja ne sme se odlagati tetan i opasan
otpad. Ovakav otpad se mora odlagali pod specijalnim reimom na posebnim, za to namenjenim
odobrenim lokacijama (koje su odobrene od ovlasenih organa), sve dok se ne donese odgovarajua
regulativa na Republikom nivou.
Pri sanaciji, na smetlitu je zabranjeno odlaganje otpadaka ivotinjskog porekla (uginule
ivotinje) kao i medicinskog otpada.
Pri sanaciji smetlita posebna panja se mora posvetiti pravilnoj upotrebi materijala koji se moe
koristiti kao inertan materijal za prekrivanje odloenog otpada (ut, zemlja, graevinski
materijal), a koji treba da se odvaja i skladiti na za to odreeni prostor i koristi za navedenu svrhu
na propisan nain.
Specifina koliina meavine otpadaka iz domainstava, trgovine i procesne industrije, najee se
upotrebljava i najjednostavnija je za stvaranje projekcije koliine otpadaka. Ona se izraunava putem
jednostavnog deljenja ukupne koliine vrstih otpadaka u odreenom periodu i na posmatranom
podruju, brojem stanovnika tog podruja (dan, godina).
Broj stanovnika je odreen na osnovu urbanistikog, odnosno prostornog plana ili po formuli:
S b =S p (1+Kp/100) n
gde je:
S b - budui broj stanovnika;
S p - postojei (sadanji) broj stanovnika;
K p - koeficijent porasta broja stanovnika izraen u % za jednu god. ;
n - planski period izraen u broju godina.
Prognoza prirataja broja stanovnika sa dela teritorije opline Blace, koja koristi predmetno smetlite,
izraunata je na osnovu:
Na optini Blace, prema popisu stanovnitva iz 2002. godine, ivi 13.789 stanovnika. U
gradskom podruju IVI 5.493 stanovnika, a u seoskim sredinama 8.296. Rezultati popisa, odnosno
taan broj stanovnika u selima optine Blace prikazan je u nastavku.
Tabela br.13. Broj stanovnika po selima u optini Blace
Alabana
146 Donje Svare
122 Preteana
Barbatovac
354 Drenica
102 Pretrenja
Breani
61 urevac
365 Pridvorica
Vie Selo
119 Kaapor
66 Raica
Vrbovac
159 Kaevar
336 Sibnica
Gornja Dragua
265 Krivaja
174 Stubal
Gornja Joanica
335 Kutlovac
179 Suvaja
Tabela br.13 (nastavak)
Gornje Grgure
328 Lazarevac
107 Suvi Do
Gornje Svare
129 Mala Dragua
150 Trbunje
Donja Dragua
120 Meuhana
188 ungula
Donja Joanica
98 Muzae
152 uale
Donja Raica
98 Popova
223 Depnica
Dorje Grgure
126 Prebreza
329 iljomana

110
148
124
183
472
399
88
383
559
419
234
236
110

U velikoj veini naselja karakteristian je trend opadanja broja stanovnika. Indeks broja
stanovnika na nivou cele optine iznosi 90,8 (u veini sela indeks iznosi 67 do 83), dok je u
gradskom podruju zabeleen porast od 7,8%. I u narednom periodu se oekuje da se ovakav
trend nastavi, tim pre io je u Blacu smetena Via poslovna kola.
S obzirom na trend porasta stanovnika u gradskom podruju, a na opadajui u veini
seoskih naselja, usvaja se koeficijent prirataja stanovnitva od K p =1,1% koji je
prikazan u tabeli br. 4.

63

Tabela br.14.
Prognoza prirataja ukupnog broja stanovnika koji e stvarati otpad
odlagati na smetlitu Meuhana za period od 2006 -2010. god.
Rodni broj
Godina
Broj stanovnika
Kp , %
0
2006
13800
1.1
1
2007
13952
1.1
2
2008
14105
1,1
3
2009
14260
1,1
4
2011
14417
1,1
Proraun:
a)

Koliina otpadaka u toku 2006. godine (nulte godine) iztaunata je na osnovu

dostavljenih podataka od strane JKP Blace.
Teina komunalnog i industrijskog otpada koji se odlae na smetlitu "Meuhana", u proseku 260
dana godinje, iznosi:
Dnevna koliina komunalnog otpada:

cca 11,5 t/dan

Godinja koliina komunalnog otpada: cca 2.990,5 t/god

Na osnovu dobijenih podataka od JKP Blace, uraen je proraun zapremine ukupnog
komunalnog otpada u nesabljenom stanju, uzimajui u obzir poraunatu gustinu otpada od =0,29
t/m3:
Dnevna zapremina komunalnog otpada:
cca 39,65 m3/dan
Godinja zapremina komunalnog otpada:
cca 10.310,34 m3/god
Uzimajui u obzir stepen sabijanja otpada buldoerom, pri emu se moe postii gustina sabijenih
otpadaka od 0,63 t/m3, dobijena je zapremina komunalnog otpada u sabijenom stanju:
Vd = cca

18,26 m3/dnevno komunalnog otpada

Vg = cca 4.747 m3/godinje komunalnog otpada

Znai u 2006-oj, nultoj godini prema podacima dobijenim od JKP Blace i gore navedenog
prorauna, ukupna koliina smea koja se odloi na smetlitu "Meuhana" iznosi:

64

Masa nesabijenog komunalnog otpada:

Zapremina nesabijenog komunalnog otpada:
Zapremina sabijenog komunalnog otpada:

G = 2.990,5 t/god
V= 10.310,34 m3/god
V = 4.747 m3/god

b)
Specifina koliina komunalnih otpadaka po stanovniku
Koliina smea se poveava sa veom urbanizacijom gradova, pri emu dolazi do sve vee
migracije stanovnika iz sela u grad, tj. do poveanja njihovog broja.
Proraunati podaci za nultu 2006. godinu predstavljaju osnovu na bazi koje je izvran
proraun koliine otpada koja e se odloiti u periodu sanacije smetlita.
Specifina koliina otpadaka se izraunava tako, to se ukupna koliina otpadaka (za nultu 2006.
god.) podeli sa brojem stanovnika koji opsluuje JKP Blace za dati period (2006-2010.
god).
Broj stanovnika koji opsluuje JKP Blace:
13.800 stanovnika
Usvojeni koeficijent prirataja:
1,1 %
Specifina koliina komunalnog otpada:
qm = 0,217 t/stan.
Specifina zapremina nesabijenog komunalnog otpada:
qvn= 0,747 m3/stan.
Specifina zapremina sabijenog komunalnog otpada:
qvs= 0,344 m3/stan.
Na postojeem smetlitu Meuhana u Blacu za sabijanje otpada predvia se buldoer koji
odreenim brojem prelazaka postie sledee gustine komunalnog vrstog otpada (ko) i
inertnog materijala;
za KO:
ko = 0,63 t/m3
za inertni materijal:
in.m = 1,30 t/m3
U tabeli br. 5 data je prognoza koliine nesabijenog komunalnog vrstog i industrijskog otpada
za posmatrani period 2006-2010. godine.
Tabela br. 15.

Prognoza koliine nesabijenog komunalnog vrstog otpada za posmatrani

period 2005-2011. godine

R.br.

God.

Br.Stan.

Masa nesab. kom.

otpad (t/god)

Zapremina sab.kom. otpada

(m3/god)15

0
1
2
3
4
5

2006.
2007.
2008.
2009.
2010.
2011.

13800
13952
14105
14260
14417
14576

2991
3023
3057
3090
3124
3159

4747
4895
4940
5003
5058
5114

KOLIINA INERTNOG PREKRIVNOG MATERIJALA

U procesu sanacije i nivelisanja otpada na zadatu povrinu, predvieno je prekrivanje slojem
gline debljine 0,20 m. Prema predvienom planu sanacije, ukupna potreba za prekrivnim
materijalom u toku trajanja sanacije za period od cca 12 meseci iznosi cca 1220 m3.
KAPACITET SANACIJE SMETLITA
Veliina prostora neophodnog za sanaciju, odreena je na osnovu tipa i koliine vrstih
otpadaka koji e se odlagati, gustine do koje se oni mogu sabiti, gustine samih vrstih
otpadaka, koliine i gustine inertnog prekrivnog materijala, debljine slojeva prekrivnog
materijale i planiranog perioda sanacije posmatranog lokaliteta.
15

Proraunata zapremina i masa otpada uveane su za 2 % godinje, u skladu sa lanom 9 "Pravilnika o

kriterijumima za odreivanje lokacije i ureenje deponija otpadnih materija" (Sl. gl.RS, br. 54/92).

65

Kapacitet i vek sanacije smetlita rauna se na osnovu raspoloivog prostora za odlaganje

otpadaka i na osnovu koliine i zapreminske teine otpadaka i prekrivnog materijala gde je:
V dep =(G ko / ko ) + (G pm / pm )
Vdep Gko Gpm ko pm -

potrebna zapremina za odlaganje vrstog otpada (m 3 );

teina komunalnih vrstih otpadaka (t);
teina prekrivnog materijala (t);
srednja gustina komunalnih vrstih otpadaka (t/m 3 );
gustina prekrivnog materijala (t/m 3).

Zapremina prostora za odlaganje otpadaka na smetlitu (u zavisnosti od broja stanovnika,

ukupne koliine otpadaka i ukupne koliine prekrivnog materijala), data je u tabeli br. 6 za
period od 2006-2010.god. U tabeli su prikazane zbirne zapremine smetlita (komunalni i
industrijski otpad + inertni materijal), kao i kumulativna zapremina smetlita za posmatrani
period.

Tabela br. 16. Pregled ukupnih koliina otpada u sabijenom stanju i potreban deponijski prostor
za period 2006-2010.godine16
Red.
Ukupni sabijeni
Ukupni sabijeni Zbirna zapremlna Kumulativna
Godina
3
br.
otpad, (m /god)
inertni materijal, deponije, (m 3 )
zapremina
0
2006.
4746 ,86
1217,54
5964,40
5964,40
1
2007.
4895,05
1255,55
6150,60
12115,00
2
2008.
4948,90
1269,36
6218,26
18333,26
3
2009.
5003,34
1283,32
6286,66
24619,92
4
2010.
5058,37
1297,44
6355,81
30975,73
5
2011.
5114,02
1311,71
6425,73
37401,46
Pri sanaciji smetlita Meuhana u Blacu potrebno je, otpadom kroz vreme, sanirati prostor od
oko cca 9.780 m3, ovaj e se prostor sanirati za oko 1,64 god. tj.
(cca 2 godine).
PRORAUN KOLIINE PROCEDNIH VODA
Kao poslenica odlaganja vrstog komunalnog otpada na smetlite, javljaju se procedne vode
koje nastaju prolaskom (proceivanjem) padavinske vode kroz smetlite ime se ekstrahuju
rastvorene ili suspendovne materije nastale biolokim i hemijskim procesima konverzije. Ove
vode su po sastavu veoma kompleksne, jer sadre visoke koncentracije organskih materija i
neorganskih soli. Procedne vode smetlita, mogu biti izvor zagaenja kako podzemnih tako i
povrinskih voda pa je neophodno pratiti njihov sastav odnosno koncentracije zagaivaa.
16

Proraunata koliina otpada se odnosi na ukupnu koliinu, ne ulazei u stepen selekcije i izdvajanja reciklabilnih
materija
66

Koliina procedne vode koja e nastati na gradskom smetlitu u Blacu, direktno zavisi od
ukupne koliine padavina na lokaciji smetlita, odnosno infiltracije padavina kroz zavrni
prekrivni sloj.
Prosena dnevna koliina procedne vode izraunava se prema obrascu:
Qdp

k Pm
30

gde je:
Qdp- Prosena dnevna koliina procedna vode, m3/dan
k - Koeficijent sposobnosti apsorpcije padavina
Pm - ukupna mesena koliina padavina na datu povrinu smetlita, m3/mesec.
Maksimalna dnevna koliina procedne vode izraunava se prema obrascu:
Qdm k Pdm

gde je:
Pdm- maksimalna dnevna koliina padavina na datu povrinu smetlita, m3/dan.
Ukupna povrina za odlaganje vrstog komunalnog olpada na smetlitu u Blacu iznosi 4986 m2,
a prosena mesena koliina padavina (m/mesec), dobijena na osnovu prosene godinje koliine
padavina (0,62m, HMSZ), iznosi:
0,628/12 =0,052
Usvajajui da je vrednost koeficijenta apsorpcije k pri prosenim padavinama 0,09, za ukupnu
povrinu tela smetlita od 4986 m 2, prosena dnevna koliina procedne vode na smetlitu u
Blacu iznosi:
Qdp=(0,0949860,052)/30=0,80 m3
Uzimajui da je vrednost koeficijenta apsorpcije k pri maksimalnim padavinama 0,02,
maksimalna dnevna koliina procedne vode na smetlitu u Blacu iznosi:
Qdm = 0,02 x 4966 x 0,101 = 10 m3 gde
je 0,101 m maksimalna dnevna koliina padavina za Blace.
Na osnovu podataka o koliini padavina na lokaciji i povrini lokacije od 4986 m2, dobijeni su
rezultati:
-

za prosenu dnevnu koliinu procedne vode koja iznosi: 0,80 m3

za maksimalnu dnevnu koliinu procedne vode:
10,00 m3
Na osnovu prezentovanih rezultata postavljena je koncepcija, sa predvienim radovima u
cilju sanacije, zatvaranja i rekultivacije smetlita kroz sledee strukovne projekte:
- Tehnoloki projekat,- Projekat ureenja,- Hidrograevinski projekat,- Projekat degazacije i
- Projekat ozelenjavanja i rekultivacije.
67

7.0 BE@I^NI PRENOS INFORMACIJA

U AUTOMATIZOVANIM PNEUMATSKIM SISTEMIMA
ZA PREIAVANJE VODA

UVOD
Za ve}inu proizvo|a~a, a naro~ito medicinskih, automobilskih, ra~unarskih i
telekomunikacionih proizvoda, naredni period }e doneti izazove sa kojim se ranije nisu susretali.
Sastavni elementi }e biti sve manji, `ivotni vek proizvoda }e se tako|e skratiti, a to zna~i da se
moraju skratiti vreme njihove pripreme i lansiranja na tr`i{te (9). Postavljeni zahtevi se moraju
realizovati kori{}enjem automatizovanih sistema. Pored zahteva u pogledu ispunjena cilja
realizacije proizvoda, automatizovani sistemi moraju da se realizuju sa manjom cenom, kra}im
vremenom, visokom pouzdano{}u i jednostavnim za upotrebu i odr`avanje. Naravno da svi
navedeni uslovi stvaraju utisak ogromnog pritiska na projektante i ostalo osoblje koje je na
direktan ili indirektan na~in povezano sa automatizovanim sistemima. To naravno ne zna~i da se
prisutni "pritisak" ne mo`e savladati, nego je potrebno jasno definisati "silu", odnosno znanje sa
kojim }e se savladati.
Treba imati na umu jo{ prisutnih krakteristika savremenih automatizovanih sistema. Pre svega,
oni se realizuju sa dominatnom `eljom da ostvare zahteve koje ih o~ekuju u budu}nosti, a ne sa
prositm zadovoljenjem trenutno aktuelnog cilja. Automatizovani sistemi moraju da budu
"inteligentniji", tako da ih i manje tehni~ki obrazovano osoblje mo`e koristiti. Inteligentniji,
podrazumeva da sistem poseduje i sposobnost samostalnog dijagnosticiranja a sa tim i slanja
upozorenja operatoru pre nego {to sistem ne pre|e u nedozvoljeno stanje. U nekim slu~ajevima
kada ne stigne pravovremana intervencija operatera, sistem mora sam da koriguje proces koji je
po~eo da se odivija izvan zadatih specifikacija. Navedene karakteristike pokazuju da veliki broj
elemenata treba da poseduje procesnu logiku, i da }e razmena i prenos informacija postati
klju~ni elemanat za uspe{an rad automatizovanih sistema. Jedan od efikasnih na~ina da se
ostvari prenos i razmena informacija je i kori{}enjem industrijskih upravlja~kih mre`a
filedbus-eva.
Fieldbus predstavlja op{ti pojam za serijski prenos podataka u industrijskim uslovima i
uklju~uje mnogo razli~itih mre`nih protokola. Trenutno egzistira preko stotinak protokola
(prakti~no svi ve}i proizvo|a~i opreme za upravljanje su razvili vlastite protokole), a me|u
najpoznatijima su Profibus, Foundation Filedbus, Modbus, ASI, itd (1). Prenos informacija se
obavlja kori{}enjem nekog fizi~kog media (`i~anih parica, koaksijalnih i opti~kih kablova). U
poslednje vreme se intezivno, paraleno, vr{e kako istra`ivanja, tako i primene be`i~nog prenosa
podataka. U zavisnosti od rastojanja, oblasti primene, uslova rada (kao i niza drugih faktora)
koriste se radio signali, mobilna telefonija i infracrveno zra~enje. Izbor medijuma za prenos nije
jednostavan, tako da dobro poznavanje karakteristika, predstavlja trenutno najbolji oslonac za
dono{enje odluka. U tekstu koji sledi bi}e izlo`eni neki od kriterjuma koje se pridr`avaju autori
ovog rada.
RAZMENA I PRENOS PODATAKA
Definisanje i izgradnja industrijskih mre`a je optere}eno sa niz te{ko}a. Tradicionalnom
povezivanju digitalnih, analognih ulaza i izlaza, na principu od priklju~ka do priklju~ka (point
68

to point), je pridru`eno desetine kompetetivnih fieldbus protokola, stotine proizvo|a~a i na

hiljade odgovaraju}ih proizvoda, pri ~emu svi tvrde da su najbolje re{enje, i svi izgledaju
naizgled isto (6). Imaju}i na umu sve ve}u priustnost SCADA (Supervisory, Control and Data
Acquisition) i HMI (Human Machine Interface) softvera, kao i drugih ure|aja, pravi na~in je
usmeravanje u pravcu otvorenih upravlja~kih sistema. Otvoreni sistemi u procesu automatizacije
(4), moraju da zdovolje slede}e zahteve:

da se zasnivaju na industrijskim standardima,

maksimalnu radnu funkcionalnost razli~itih komponenti,
jednostavnu integraciju komponenti razli~itih proizvo|a~a,
jednostavnu komunikaciju u razli~itim okru`enjima,
deljenje zajedni~ke baze podataka,
jednostavno prilago|avanje i pro{irivanje,
otvoreni aplikacioni programski interfejs,
aplikacioni softver nezavisan od kori{}enog hardvera.

Navedene karakteristike omogu}uju svim u~esnicima da prevazi|u niz pote{ko}a, a da se

integracija sistema izvr{i sa najboljim komponentama.
Realizaciju navedenih osobina je sve te`e ostvariti samo na hradverskom niovu, tako da se pod
ure|ajem sve vi{e podrazumeva softverski objekat nego stvarni hardver. Za uspe{nu
komunikaciju je pre svega neophodno strikno pridr`avanje odre|enih standarda, budu}i da je
deljenje podataka od presudnog zna~aja za uspeh otvorenih sistema. Osnovni softverski model
otvorenog sistema je prikazan na slici 1 (4).
N iv o n a d z o r a
O b j ek tn o o r j en ti sa n
d i j a g r a m to k a - tip
p r o g r a m ir a n j a

M M I g r a fi c i ,
a r h i v i r a n j e, i td .

M i c r o so ft W i n d o w s
Z a j ed n i ~k i d el o v i (n p r . D D E i li O L E )
API

M r e` a v el ik e b r z i n e sa r ea l ti m e p r i stu p o m p o d a c i m a

Slika 20. Otvoreni upravlja~ki sistem.

69

Otvoreni sistemi nude niz pogodnosti, od kojih korisnici u industriji akcenat daju na slede}e:
kori{}enje jeftinijih proizvoda,
smanjenje cene integracije,
sni`ene tro{kove odr`avanja,
jednostavnija obuka,
pove}anje performansi u skaldu sa pobolj{anjem tehnologija.
Izbor otvorenog sistema kao koncepta za izbor komponenti i na~ina razmene podataka, ne zna~i
i da smo apriori prevazi{li sve prepreke za izgradnju uspe{nog automatizovanog sistema. Treba
stalno imati na umu i uticaj slede}ih faktora:

fizi~ki raspored ure|aja,

me|usobnu udaljenost,
tipove informacija koje se prenose,
veli~inu paketa podataka,
brzinu prenosa,
odziv sistema,
broj promenljivih,
kompatabilnost,
o~ekivanu pro{irivost (minumum u narednih tri do pet godina).

Tako|e, u industriji su va`ni i faktori okoline, a to se pre svega misli na:

elektri~nu interferenciju,
elektromagnetnu interferenciju,
elektri~nu klasifikaciju ure|aja i prostora,
{umove,
vibracije,
hazardne supstance,

koji se moraju obavezno razmotriti prilikom definisanja i izgradnje upravlja~kog sistema.

Bez obzira na konfiguraciju, potrebno je odabrati medijum za prenos podataka u okviru
upravlja~kog sistema. U slu~aju velikih medjusobnih udaljenosti, velikog broja ure|aja koji
zahtevaju izmenu programskih parametara za svoj rad, sve ~e{}e se pristupa be`i~nom prenosu
podataka. Iako se na prvi pogled mo`e u~initi da je be`i~ni prenos podataka predstavlja pravi
izbor naspram gomile kablova koje je potrebno provu}i, uz ovaj na~in prenosa podataka su
prisutna i odre|ena ograni~enja. Dobar primer za ilustraciju su sistemi za preradu, snabdevanje i
pre~i{}avanje voda.
BE@I^NI PRENOS PODATAKA
Voda se dugo vremena smatrala kao neiscrpni resurs, pa je u skladu sa tim mi{ljenjem nije
srazmerno njenom zna~aju, bilo i ulaganja u automatizaciju. Koliko nam je potrebno vode u
proizvodnim procesima, najbolje mogu da ilustruju slede}i podaci:

17 tona vode je potrebno za proizvodnju 1 tone ~elika,

70

35000 litara vode je potrebno za proizvodnju jednog auta,

570 litara vode je potrebno za proizvodnju jednog silikonskog ~ipa,
250 litara vode je potrebno za proizvodnju 1 kg papira,
120 litara vode je potrebno za proizvodnju 1 kg tekstila,
2,28 litara vode je potrebno za proizvodnju 1 kW elektri~ne energije.

Na osnovu gore navedenih podataka, jasno je da upravljanje sistemima za rad sa vodom

predstavljaju veoma zna~ajno polje za primenu automatizovanih sistema. Ono {to je prisutno
kod ovih sistema, je da velika prostorna udaljenost elemenata (rastojanja se u pojedinim
slu~ajevima kre}u i preko stotinak kilometara) i da u hazardnim situacijama postoji potreba za
akumulisanom energijom. Tako|e, zbog prisustva vlage, izvr{ni organi i senzori su izlo`eni
stalnom uticaju korozije. Imaju}i navedene uslove rada, kao izvr{ni organi se sve vi{e pojavljuju
pneumatski cilindri (kako za linijska, tako i za kru`na kretanja). Kao najbolji primeri mogu da
poslu`e cilindri firme FESTO, kao {to je prikazano na slici 2. U pitanju su cilindri serije Copar,
koji osim u sistemima za preradu vode, mogu da se koriste i drugim procesnim tehologijama,
poput prehrambene i faramceutske. Osim odli~nih mehani~kih karakteristika, postoje izvedbe sa
direktnim priklju~kom na industrijske mre`e, {to u velikoj meri olak{ava njihovu instalciju,
kori{}enje i odr`avanje.

Slika 21. Kori{}enje pneumatskih cilandara u sistemima za preradu vode

Prenos i razmena podataka, osim {to se delom odvija na velikim udaljenostima, poseduje i
slede}e karaktersitike:

prisustvo vi{e programabilno logi~kih kontrolera (PLK),

prisutvo regulatora koji zahtevaju autonomno programiranje (frekvetni, termo),
71

kori{}enje SCADA i HMI sistema.

Pored toga, imaju}na umu stalna pobolj{anja, kako u samoj tehnologiji prerade i pripreme vode,
tako i prilikom zamene pojednih izvr{nih organa i senzora, dolazi se u situaciju da je ve}
postojao odre|eni sistem za prenos podataka. U odre|enim sitacijama to mo`e da predstavlja i
problem, budu}i da su ili tehnolo{ki prevazi|ena ili se ne mogu pro{iriti.
U sistemima za preradu, snabdevanje i pre~i{}avanje voda, dosad je radio veza bila dominantna
kod be`i~ninog prenosa podataka. Uklju~ivanjem sve ve}eg broja korisnika, kao i prilikom
pro{irivanja postoje}ih aplikacija, pokazala se potreba i za drugim na~inom be`i~nog prenosa
podataka, a to je omogu}eno intezivnim razvojem GSM mobilne telefonije. GSM modemi su
razvijeni, i dozvoljavaju brzinu od 9600 Bit/s, {to je sasvim dovoljna brzina u slu~ajevima ne
intezivne razmene podataka (7). Tako|e, ovi modemi se upravljaju pomo}u AT komandi tako da
je rad sa njima kao i sa obi~nim modemima. Ako se ugrade kao jedan od portova na PLK, kao
{to je tada se za pristupa~nu cenu, dobija ure|aj koji integrisano pru`a zna~ajne mogu}nosti.

Slika22. PLK sa integrisanim GSM modemom

Na slici 22 je prikazan jedan takav ure|aj firme FESTO. Radi se o standardnom PLK serije FEC
u kojem je ugra|en modem za mobilnu telefoniju (model FC38). Pored toga, FC38 je opremljen i
mre`nim priklju~kom, {to mu omuga}ava direktnu razmenu podataka i sa ostalim ure|ajim
povezanim na datu upravlja~ku mre`u.
Dobro je poznato da je GSM mre`a razvijena i stabilna u mnogim zemljama, i da je u ve}ini
slu~ajeva prekrivena cela teritorija. To zna~i da se mo`e odmah koristiti, i da nisu potrebne
posebne dozvole, kao slu~aju kori{}enja radio veze. Posbeno je pogodna mogu}nost kori{}enja
72

SMS (Short Message Service) poruka. Poruke predstavljaju niz karaktera, a to zna~i da se
jednostavno mogu generisati i intepretirati u bilo kom upravlja~kom sistemu. Zbog toga
upravlja~ki sistem mo`e da bude i po{ilaljac i prijemnik poruka istovremeno, odnosno da prima
komande i da {alje stanja posmatranih veli~ina. Ono {to je va`no da primalac i po{aljilac poruke
ne moraju biti ~ak ni u istoj zemlji niti u direktnoj vezi (naravno, u dozvoljenim slu~ajevima).
Kori{}enje GSM mre`e u automatizovanim sistemima, krije i niz ograni~enja koja treba
razmotriti pre kori{}enja, a to su pre svega:

GSM mre`a nije prisutna na svakoj geografskoj lokaciji u zemlji. Pojedine zgrade su tako
projektovane da u pojedinim njihovim prostorijama nije dostupan signal GSM mre`e.

GSM je medjunarodni standard, ali nije propisan od strane organizacija koje se bave
automatizacijom. Ne postoje garancije da }e ovaj standard postojati i u narednih deset
godina. Promene u mobilnoj komunikaciji su daleko br`e nego u opremi za automatizaciju.

Slanjem SMS poruke, nema i garancije da je poruka i primljena i pro~itana. Zbog toga je
neophodne ugraditi procedure za potvrdu prijema poruke.

Vreme slanje poruke nije definisano. Obi~no traje nekoliko sekundi, ali mo`e da traje i
desetine minuta.
I pored ovih ograni~enja, kori{}enje GSM mre`e kao medijuma za prenos podataka u
automatizovanim sistemima ima niz prednosti, pogotovu u slu~ajevima gde nema visokog
inteziteta razmene podataka, kao i u slu~ajevima kontrole pojednina~nih ure|aja i ma{ina.
Kori{}enje infracrvenog zra~enja je ograni~eno samo na kra}a rastojanja. Pored toga, emitor i
prijemnik infracrvenog zra~enja moraju bito postavljeni u istom pravolinijskom pravcu, {to u
ve}ini slu~ajeva uslo`njava projektovanje samog sistema. Zbog toga se ovaj na~in prenosa
podataka koristi pre svega za preno{enje programskih parametara (regulatora, PLK) a manje za
intezivnu i kontinuiranu razmenu podataka.
PRIMER
Kao dobar primer razli~itih na~ina prenosa podataka, mo`e da poslu`i realizovani sistem za
daljinsko upravljanje i nadzor u Novosadskom vodovodu (8). Realizovani sistem je potpuno
distribuiran i implementiran u 3 hijerarhijska nivoa. Na prvom nivou je Profibus opti~ka mre`a
koja povezuje sve bunare na jednom izvori{tu vode sa lokalnim komandnim centrom. U ovom
komandnom centru je realizovana lokalna SCADA koja slu`i za lokalno komandovanje i nadzor.
U komandnom centru je realizovana lokalna Eternet ra~unarska mre`a (Intranet) koja povezuje
personalne ra~unare namenjene za vizuelizaciju (SCADA) sa lokalnim kontrolerima
namenjenim za kontrolu same fabrike vode i lokalne sinopti~ke table. Veza izme|u pojedinih
izvori{ta vode i komandnog centra je realizovana na tri na~ina obzirom na udaljenosti pojedinih
izvori{ta. Izvori{te koje se nalazi u blizini komandnog centra je povezano direktnom Profibus
opti~kom mre`om. Udaljena izvori{ta su povezana sa iznajmljenom telefonskom linijom ili
putem GSM mre`e. Za ovu svrhu je realizovani posebni protokol drajveri za modemsku
komunikaciju koji su implementirani u komunikacionim kontrolerima u komandnom centru i
svakom udaljenom izvori{tu. Na ovaj na~in je postignuto da se svi podaci sa izvori{ta
koncentri{u u jednom kontroleru u komandnom centru odakle su dostupni SCADA softveru.

73

8.0 UNAPREENJE IVOTNE SREDINE, ZATITA PRIRODNIH RESURSA I

RAZVOJ EKOLOGIJE KAO OSNOVE OPSTANKA I NAPRETKA

UVODNA RAZMATRANJA
U savremenim uslovima uspeh u jednoj oblasti velikim delom je uslovljen uspehom u
ostalim oblastima. Takav je sluaj sa ekonomskim napretkom i njegovom uslovljenou
razvojem ostalih oblasti. Ekologija je bioloka disciplina koja prouava odnose, strukturu i
funkcionisanje prirode u celini, ukljuujui i oveka, odnosno oveanstvo kao specifinu
komponentu biolokih sistema na zemlji. Svoje ime je dobila po grkoj rei oikos dom,
stanite i logija znanje, nauka, uenje Bavi se odnosima ivih bia i njihove ivotne sredine,
kao i uzajamnim odnosima svih organizama u prirodi. Savremena definicija ekologije naglaava
da je to nauka koja prouava reenja koja su iva bia realizovala, na razliite naine, u vezi sa
problemima koje im je spoljanja sredina postavila i koja su ona morala reiti kroz svoju
evoluciju da bi u tim konkretnim sredinama opstala (Jankovi 1995). Jednostavno reeno,
ekologija s moe odrediti i kao nauka koja izuava mehanizme opstanka ivih bia. Termin
ekologija je ustanovio nemaki zoolog Ernest Hekel 1866. godine koji je, vezujui ovu naunu
disciplinu samo za ivotinjski svet, definisao kao nauku o odnosima ivotinja prema okolnoj
organskoj i neorganskoj sredini. Kasnije, ekologija je kao bioloka nauka shvaena ire, te je
obuhvatila i sve druge organizme (biljke, gljive, bakterije, viruse), ukljuujui i oveka, kao i
sve njihove sloene meusobne odnose.
Osnovni ekoloki principi ili zakonitosti koji su od znaaja za razvoj drutva u celini
jesu:
Kruenje materije i proticanje energije, zasnovani na
Trofikim odnosima (odnosima ishrane) u ekosistemima
Biogeohemijskim ciklusima
Biolokoj raznovrsnosti (biodiverzitetu)
Hijerarhijskoj organizaciji i adaptibilnosti biolokih sistema, njihovoj dinaminosti i
sukcesijama, oranskoj produkciji, kao i stabilnim i u ravnoteenim abiotikim i biotikim
uslovima i resursima sredine.
U dananje vreme, u eri industrijalizacije, tehnolokog napretka i nezaustavljivog rasta
ljudske populacije trebalo bi prihvatiti kao etiki ekoloki princip, ekoloku svest i savest
savremenog civilizovanog drutva, za odrivim korienjem i vraanjem neupotrebljenih i
obnovljenih resursa prirodi.
1. PRISTUP DEFINISANJU OSNOVNIH POJMOVA
Ekosfera je najiri termin koji oznaava sferu u kojoj postoje ekoloki odnosi ili uslovi
za postojanje ekolokih odnosa tj. ekosfera je ivotna sredina. Sastoji se od biosfere i tehnosfere.
Biosfera je prirodna sredina koja deluje kao jedinstven sistem koji funkcionie na
osnovu kontinuiranog proticanja suneve energije i kruenja materije. Biosferu ine atmosfera,
hidrosfera, litosfera i pedosfera.
Tehnosfera je deo sredine koju je ovek stvorio i stalno stvara i menja svojim uticajima,
snagom, voljom, umom. Tehnosferu ine razliite materijalne vrednosti kao to su ljudska
naselja, kue, ulice, spomenici,mostovi, fabrike.
Ekosistem je deo biosfere i itava naa planeta se sastoji od velikog broja razliitih vrsta
ekosistema (okeani, reni slivovi, pustinje, ume). Osnovni elementi ekosistema su:
74

 Biotop ili ivotno stanite (potok, livada, peina, jezero, obala mora),
Biocenoza ili ivotna zajednica (skup vrsta ivih biljaka i ivotinja sa odreenim rasporedom).
Ekosistem je sloeni sistem u kome se dejstvom razliitih elemenata ostvaruju sloeni
procesi na osnovu transformisane suneve energije i zahvaljujui sopstvenim unutranjim
mehanizmima kojima ekosistem raspolae. Ekosistem je sistem prenosa energije i informacija
koji je otvoren u pogledu korienja suneve energije. S obzirom na materiju koju sadri,
ekosistem je zatvoren sisitem za koji je najvanije da materija cirkulie i da se iz jednog ciklusa
transformie u drugi (hranjive materije iz zemljita u biljke, potom u biljojede, mesodere i na
kraju ponovo u mineralne materije u zemljite). Svaki ekosistem se u oderenom periodu
karakterie odreenom ravnoteom homeostazom, koja moe biti naruena na razliit nain.
Uticaj oveka je jedan od najeih naina naruavanja ravnotee koja postoji u ekosistemu.
Osnovni e ekoloki faktori jesu:
Biotiki (uticaj biljaka na biljke, ivotinja na biljke, ivotinja na ivotinje, meusobni
uticaji mikroorganizama i njihov uticaj na biljke i ivotinje, kao i ovek i njegov uticaj na
prirodu i pojedinana iva bia u njoj).
Abiotiki (faktori neorganskog porekla, faktori koji potiu od neive materije i to su
fiziko hemijski uticaji sredine kao to su: klimatski faktori voda, vlanost, vazduh, svetlost,
temperatura; geofiziki gravitacija,magnetizam, oscilatorna talasna kretanja; edafski
karakteristike matinog zamljita i stene; orografski odlike reljefa).
2. IVOTNA SREDINE
ivotna sredina je kompleks fiziko - hemijskih i biolokih uslova karakteristinih za
odreeni organizam na datom mestu i u dato vreme. Svaka ivotna sredina je istovremeno i
spoljanja sredina, sli svaka spoljanja sredina u kojoj se ivo bie moe nai sluajno, nije
obavezno i njegova ivotna sredina.
Prema tome, ivotna sredina je ona u kojoj ivo bie ivi kao u svojoj normalnoj
spoljanjoj sredini, bez koje ne moe opstati, kojoj je prilagoeno i individualno i preko
prilagoenosti vrsti kao celine kojoj pripada. Spoljanja sredina je svaka sredina u kojoj se ivo
bie nae, bez obzira na to to nije njegova normalna spoljanja sredina. Za svaki pojedinaan
organizam, okolna, ivotna sredina je i neiva priroda, odreena uslovima (temperatura,
vlanost, pH zemljita) i raspoloivim resursima (energija, voda, mineralni elementi), kao i iva
priroda koju ine druga iva bia sa kojima je u neposrednom ili posrednom kontaktu. U
ivotnoj sredini organizmi nalaze sve ono to im je neophodno za odvijanje normalnog ivota,
metabolikih procesa, razvoj, razmnoavanje i opstanak.
2.1. ZEMLJITE
Zemljite je ivotna sredina osnovni resurs za ivot oveka i drugih ivih bia, pored
vazduha i vode. Izvor je energije (geotermalna energija, fosilna goriva ugalj, nafta, gas),
mineralnih sirovina, hrane. Na povrini zemljita se nalaze povrinske vode, u unutranjosti
zemljita su podzemne vode, u zemljitu se odvija proces truljenja, tj. raspadanje organskih
materija pod dejstvom mikroorganizama do neorganskih materija (proces kruenja materije).
Vrste zagaenja zemljita:
1) PRIRODNO posledica prirodnih fenomena (vulkanska aktivnost, poplave, odroni i klizita,
erozija).Prirodno zagaenje zemljita uglavnom ne prevazilazi kapacitet zemljita za
samopreiavanje, tako da se na ovaj nain zagaena zemljita vrlo brzo obnove.
2) ANTROPOGENO posledica dejstva oveka
Izgradnja infrastruktura (urbanizacija i irenje gradova, izgradnja saobraajnica,
stambenih, industrijskih i energetskih objekata)
75

Eksploatacija mineralnih sirovina (ugalj, rude metala, glina), dovodi do degradacije

zemljita na dva naina:
- stvaranjem povrinskih kopova kojima se oteuju velike povrine zemljita
koje ako se ne
rekultiviu, devastiraju za dui period vremena.
- odlaganjem otpadnih materijala (jalovina, pepeo, ljaka) kod eksploatacije,
dovodi do
stvaranja deponija.
Poljoprivredna proizvodnja. Poljoprivredne povrine stvaraju se na raun prirodnih
ekosistema uma, stepa, livada, movara (65 % ukupne teritorije Srbije je pod
poljoprivrednim zemljitem). Primena teke mehanizacije dovodi do zbijanja zemljita,
stvaranja pokorice i poremeaja vodno vazdunog reima zemljita. Ispaa dovodi do
prekomerne nitrifikacije i nabijanja zemljita i osiromaenja floristiko faunistikog
sastava panjakih ekosistema, a kao krajnji rezultat ovih procesa su u potpunosti
osiromaeni panjaci sa malom produktivnou i ekonomskom vrednou. Paljenje
primarne vegetacije (umske, bunaste, zeljate), dovodi za due vreme a nekada i trajno,
do promena prirodnih klimaksnih ekosistema. U planinama postoji i dalje praksa da se
paljenjem i krenjem uma i bunastih vegetacija poveava povrina panjaka.
Odlaganje otpada van sanitarnih deponija ima nepovoljan uticaj na okolno zemljite i
na ivotnu sredinu (vazduh, povrinske i podzemne vode).
Krenje uma dovodi ne samo do nestajanja ivog sveta ume , ve i do erozije,
odnosno unitavanja povrinskog plodnog sloja zemljita, totalna i sanitarna sea, kao i
ureenje uma, mogu imati negativne efekte na biodiverzitet.
Uzroci zagaenja zemljita:
1. Otpadni gasovi u atmosferi fizikim i hemijskim transformacijama prelaze u vrsto ili
teno agregatno stanje i pod uticajem gravitacione sile ili ispiranjem sa padavinama dolaze u
zemljite (npr. oksidi S i N prelaze u kiseline i njihove soli).
2. Otpadni materijali u tenom stanju dospevaju do zemljita i zagauju ga (otpadne vode,
poplavne vode, tenosti i rastvarai iz industrije).
3. vrsti otpadni materijali (komunalni, industrijski, graevinski, otpad iz energetskih
postrojenja i otpad iz poljoprivrede) mogu biti:
- sagorljivi (papir, drvo, koa, guma, tekstil)
- nesagorljivi (metal, staklo, keramika, kamen)
- kabasti otpad, leevi ivotinja, otpaci hrane, mulj, jalovina, ljaka, pepeo..
Zatita zemljita obuhvata:
1. preiavanje zagadjene vode i vazduha (integralna zatita voda, vazduha i zemljita kao
ogranienih prirodnih resursa);
2. upravljanje otpadom, koje pre svega, podrazumeva primarnu selekciju otpada u domainstvu
i fabrici i izgradnju sanitarno opremljenih deponija za smee i skladita za opasne hemijske i
radioaktivne supstance (na teritoriji Republike Srbije ne postoji nijedna deponija koja ispunjava
uslove sanitarne deponije, zapoeta je izgradnja sanitarnih deponija u Novom Pazaru,
Smederevskoj Palanci, Vranju, Sremskoj Mitrovici i Kragujevcu, ali nije dovrena);
3. ouvanje umskih kompleksa;
4. zatita klimaksnih ekosistema u vidu nacionalnih parkova, parkova prirode, rezervata prirode,
specijalnih rezervata prirode...
5. smanjenje hemizacije zemljita i razvoj organske (odrzive) poljoprivrede zamena pesticida
biopesticidima, vetackih ubriva prirodnim ubrivima kao sto su stajnjak, kompost, fekalije,
bakterijalna ubriva.
Obnova zemljita obuhvata postupke, kao to su :
76

Revitalizacija i rekultivacija ili obnavljanje degradovanog zemljita posle eksploatacije

mineralnih sirovina i drugih aktivnosti, svakako je jedna od najvanijih mera i obaveza oveka
prema prirodi.
Poumljavanje autohtonim vrstama spreie eroziju zemljita. Poseban problem
zemljita Vojvodine predstavlja stanje org. materije humusa u zemljitu. U Vojvodini postoji
tendencija blagog poveanja reakcije zemljita i pad sadraja humusa, sto je rezultat spaljivanja
etvenih ostataka i viegodisnje izostavljanje primene organskih ubriva. Istovremeno, na drugoj
strani, u stoarskoj proizvodnji, javlja se problem vika organske materije iz farmi, koja ak
zagauje podzemne vode. U buducnosti bi se trebalo daleko vie panje posvetiti primeni tenog
stajnjaka farmi u biljnoj proizvodnji, jer bi se tako reila dva ekoloska problema viak
organske materije sa jedne i manjak sa druge strane. Dakle treba raditi na uspostavljanju vrih
veza izmeu ratarske i stoarske proizvodnje.
2.2. VODA
Od ukupne koliine vode na planeti, 97% otpada na slanu vodu tj. mora i okeane, dok,
ostalih 2,7% pripada slatkoj vodi ( od tih 2,7% ak 77,2% je zarobljeno u lednicima i gleerima
na visokim nadmorskim visinama ; 22,4% nalazi se u vidu podzemnih voda ; samo neznatni deo
sa svojih 0,36% je u vidu dostupne slatke povrinske vode). Samo 22% stanovnika ove Planete
pije ispravnu vodu ili svaki etvrti stanovnik na planeti. Ovome se mora dodati da se voda
neadekvatno eksploatie i da je neravnomerno rapodeljena. Naime, jedan stanovnik Amerike
dnevno upotrebi 250 l vode dok stanovnik neke nerazvijene zemlje potroi svega nekih 12 l po
danu .
Uzroci zagaenja vode:
1. Fiziko zagaenje - isputanje vode visoke temperature iz postrojenja nakon hlaenja
ureaja za proizvodnju. Tako zagrejana voda se vraa nazad u vodotok i poveava temperaturu
nekog dela vodotoka. Ovo ima za posledicu ubrzavanje biohemijskih reakcija uz poveanu
potronju kiseonika. Ovaj deficit kiseonika i nastala koliina materija iz reakcija naruavaju
metabolizam i fizioloku ravnoteu vodenih organizama uz stvaranje uslova za razvoj mikroorganizama i virusa. Ove vode koje su nepropisno zagrejane mogu biti esto i radioaktivno
obogaene, to, takoe, predstavlja vid fizikog zagaenja, kao i vrsti otpad za koji se
procenjuje da se godinje odloi 6,5 tona.
2. Hemijsko zagaenje dospeva u vodu najee iz industrijskih kompleksa (pri
proizvodnji nafte i u rudarstvu ) , spiranjem sa poljoprivrednih zemljita ( ime najee stradaju
podzemne vode, naroito ako nema vododrive podloge). Najei hemijski zagaivai su nafta ,
pesticidi , herbicidi i deterdenti.
3. Bioloko zagaenje - kada se iz industrije, poljoprivrede ili naselja raseju bakterije,
virusi, gljive i insekti koji su vrlo esto uzronici zaraznih hidrinih bolesti pa ak i epidemija .
Kao reenje u spreavanju zagaenja voda neophodno je da se uvedu drastine kontrole
zagaenja, iste tehnologije i ulaganje u preiavanje otpada i otpadnih voda (1l baenog ulja
ugrozi 1 milion litara vode).
Izvori zagaenja vode su:
- industrija sa otpadnim vodama,
- komunalne vode,
- poljoprivredne vode,
- termoenergetske,
- vode od prerade rude i nafte. i
- otpadne vode nastale spiranjem deponija smea.

77

U materije koje najvie zagauju vodu spadaju: bakterije, amebe, virusi, sumporna
jedinjenja, nitriti, nitrati, fosfati, cijanidi, metali, naftni derivati, fenoli, polihlorovani bifenili,
polihlorovani udljovodonici, detergenti, pesticidi i radionukleidi.
Zatita i preiavanje voda obuhvata aktivnosti na:
1) Zatiti izvorita, povrinskih i podzemnih voda putem zatvorenog ciklusa otpadnih voda bez
isputanja u prirodni recipijent. Ukoliko se ne koristi ovakav zatvoreni sistem neizbeno je
primenjivati konstatno preiavanje otpadne vode pre isputanja u prirodni vodotok.
2) Izgradnja gradskih kanalizacija i stanica za preiivanje kanalizacionih otpadnih voda.
3) Zatita voda Srbije regulisana je:
- Zakonom o zatiti ivotne sredine
- Zakonom o vodama
- Uredbom o kategorizaciji vodotokova
- Uredbom o klasifikaciji voda
- Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pie itd.
Vodoprivreda Srbije se ne moe bazirati samo na sopstvene vode ve se u najveem
broju sluajeva eksploatisane tranzitne vode. Imajui ovo u vidu nacionalna politika Srbije mora
obezbediti odrivi razvoj i biti u skladu sa meunarodnom politikom integralnog upravljanja
vodnim resursima.
4) tednja vode: voda se mora tedeti ne samo kada je nema ili kada je sua. Posebnu panju
zasluuju podzemne vode, jer predstavljaju znaajne depoe iste vode Ugroenost povrinskih
voda na teritoriji Srbije naroito je izraena u regionu velikih gradova i industrijskih postrojenja.
Ovaj problem posebno se potencira u periodu godine kada su niski vodostaji i visoke
temperature. Meutim, velike reke uspevaju zahvaljujui moi samopreiavanja da razgrade
znatne koliine ovih zagaujuih materija i time one odravaju zadovoljavajui kvalitet vode.
Mali vodotoci tokom rada fabrika posebno su ugroeni jer dolazi do deficita kiseonika i do
razgradnje organskih matrija u anaerobnim uslovima sredine pri emu se oslobaaju
vodoniksulfid, metan i amonijak. Ovakvi procesi posle odreenog vremena dovode do nestanka
ivota pretvarajui ove vodotoke u kolektore otpadnih voda sa potpunim odsustvom
hidrobionata.
Voda je u prirodi jako rasprostranjena, pokriva oko Zemljine povrine. Nalazi se u
atmosferi u vidu vodene pare, koja kondenzovanjem pada u obliku atmosferskog taloga; ima je u
velikoj koliini u obliku leda u polarnim krajevima, a nalazi se i u Zemljinoj kori. Voda igra
vanu ulogu u ivotu oveka, ivotinja i biljaka.
Potpuno ista voda ne nalazi se nigde u prirodi; najistija je atmosferska voda (prirodno
destilovana voda), mada i ona sadri, pored estica, praine i kiseonika sledee sastojke: ugljen
dioksid, amonijum nitrat, vodonik peroksid, mikroorganizme itd. Posebnu kategoriju u
praktinoj upotrebi vode predstavlja voda za pie. Ona mora da bude ista u smislu da bude bez
mirisa i ukusa, da ne sme da ima vie od 800 mgl -1rastvorenih vrstih supstanci, da koncentracija
odreenih elemenata i jedinjenja u njoj ne sme da pree odreene gornje granice, da ne sme da
sadri toksine elemente i jedinjenja i da praktino bude bez bakterija i drugih mikroorganizama.
Poeljna temperatura vode za pie je 12 150C.
Kako je danas prirodne vode koja zadovoljava zdravstvene i tehnoloke zahteve sve
manje, njen kvalitet se mora dovoditi do nivoa koji omoguuje njenu upotrebu. Naroito je
delikatan posao prerediti vodu iz prirode, koja je pretrpela razne loe uticaje, u vodu koja
zadovoljava visoke kriterijume vode za pie.
2.3. VAZDUH
Prema proseanom sastavu vazduh sadri:
78

- azot 78,08%,
- kiseonik 20,95%,
- ugljendioksid 0,03%,
- plemeniti gasovi 0,94%.
U vazduhu je konstatovano i prisustvo: vodene pare, amonijaka, ozona, vodonika i
praine. Najvaniji sastojak vazduha je kiseonik. On omoguava opstanak ivim biima I
najveim delom je biolokog porekla. Neophodan je u procesu disanja svih viih organizama.
Ugljendioksid je neophodan za fotosintezu, a azot za sintezu belanevina.
Vrste zagaenja i zagaivai:
Vazduh se smatra zagaenim ukoliko sadri odreene supstance u koncentracijama koje
izazivaju tetne posledice kod ivih organizama, pre svega kod oveka. Zagaenje vazduha
moe biti:
1) Lokalno (gradovi i krupniji industrijski regioni).
-2) Globalno- karakteristino za celu atmosferu. Posledica je prethodnog i uslovljeno je
vazdunim strujama kojima se zagaen vazduh iz jednih oblasti prenosi u druge, esto i veoma
udaljene (prekogranino zagaivanje).
U zavisnosti od izvora zagaivanje moe biti:
1) Prirodno - karakterie se ogranienim trajanjem i izraenom lokalnou (vulkani i poari).
2) Antropogeno - globalno i trajno.
Sa antropogenim zagaivanjem priroda se prvi put susrela u trenutku kada je prvobitni
ovek svesno zapalio vatru. Efekti tog zagaivanja bili su zanemarljivi. Znaajnije zagaivanje
vazduha otpoelo je upotrebom fosilnih goriva, najpre u 13. a potom u 17. veku, da bi krajem
19., a naroito u 20. veku dolo do naglog skoka stepena zagaenja vazduha uporedo sa
poecima i intenziviranjem korienja nafte i njenih derivata, a potom i razvoja razliitih tipova
industrije, pre. Najvea i najtea zagaenost atmosfere opasnim radioaktivnim materijama
poela je 1945. godine bacanjem prve atomske bombe na Hiroimu i Nagasaki i kulminirala
1986. godine akcidentom nuklearke u ernobilju, ratovima irom sveta (NATO agresijom na
naoj teritoriji, ratovima u Iraku...). Sagorevanje prirodnih, najveim delom fosilnih goriva,
najvei je izvor zagaivanja atmosfere u dananje vreme (saobraaj, koji je najveim svojim
delom vezan za sagorevanje fosilnih prirodnih goriva, uestvuje u ukupnom zagaivanju
atmosfere sa oko 50%). Stoga se na antropogeno zagaivanje mora obratiti posebna panja jer
ovek ionako nema posebnog uticaja na prirodno zagaivanje atmosfere.
Naime, bez obzira kojim granama nauke se pojedinano bavili, zbog opte zabrinutosti o
pojavama koje se deavaju, a pri tome takve pojave imaju negativne efekte na ukupnu ljudsku
vrstu, neophodno je da postoji konsenzus o bitim pitanjima opstanka. Zbog svog intenzivonog
uticaja, koga svi oseamo, posebno emo se zadrati na pojavama kao to su:
efekat staklene bate ,
globalno otpljavanje,
oznoske rupe,
kisele kie.
Sunevi zraci, kada dopru do povrine Zemlje, odbijaju se od nje i vraaju u kosmos. Pri
tom, deo toplotne energije, koju ti zraci nose ostaju u atmosferi i na povrini tla. Na ovaj nain
se zagreva Zemljina povrina. Ta koliina toplote je ujednaena i stalna. Medjutim, ova prirodna
pojava, pod uticajem antropogenog zagaivanja atmosfere i dodatnog unoenja gasova u
atmosferu, menja svoje prirodne karakteristike i intenzitet ispoljavanja, izazivajui dodatno
79

zagrevanje povrine Zemlje i niih slojeva atmosfere.Ta pojava je nazvana efektom staklene
bate . Gasovi koji izazivaju ovaj efekat su:
- ugljendioksid uestvuje sa 50%,
- metan sa 18%,
- azotni oksidi 10% i
- hlorfluorokarboni 15-20%.
Koliina emisije ugljendioksida, kao najznaajnijeg gasa za efekat staklene bate ,
usko je povezana sa ekonomskom razvijenou jedne zemlje. Razvijenije zemlje emituju vie
ugljen-dioksida u odnosu na manje razvijene.
O fenomenu nazvanom Globalno otopljavanje oveanstvo je intenzivno poelo da brine
upravo sa podacima svetske metoroloke slube. Naime, u periodu od 1860. do 1997. godine,
opta temperatura je porasla za 0,6 C, a predvia se njen porast za ak 1,2 C do 2010. godine.
Tokom sledeih 70 godina moe doi do porasta opte temperature za 5 C, zbog ega bi dolo
do promene klime to bi bilo ravno kataklizmi. Ove godine, slobodno moemo rei da nismo
videli sneg, i da smo mnogo manje morali da izdvojimo za ogrev, a snene padavine su bile
privilegija samo velikih planina. Otapanjem polarnog leda i podizanje svetskog mora uslovilo bi
potapanje najveeg dela ravnica (Kanada, Severna Amerika i Sibir), mnogih gradova, luka,
ostrva, izumrle bi polarne ivotinje, zapretila bi opasnost vodenoj flori i fauni, dolo bi do
proirenja pustinjskih pojaseva, nastupila bi prava katastrofa za sveukupani ivot. Da bi se
spreila dalja promena klime u Japanskom gradu Kjoto na kongresu 1997. god. meunarodna
zajednica usvojila je Kjoto protokol. Tom su se prilikom zemlje EU obavezale da e emisija
ugljendioksida biti smanjena za 8% (500 miliona tona) do 2010. godine. Meutim, meunarodne
obaveze se ne izvravaju - NATO alijansa izvrila je 27.000 preleta aviona, koji su izgoreli
367.000 litara kerozina, ime je u vazduh izbaeno blizu 1.250. 000 t CO2 i time doprinela
globalnom otopljavanju.
Stvaranje rupa na ozonskom omotau. Ozon u stratosferi gradi takozvani ozonski
omota na visini od 10 - 50 km, a maksimalna koncentracija ozona nalazi se na 20 - 27 km
visine. Uloga ovog omotaa je da absorbuje tetno ultraljubiasto zraenje koje potie od Sunca.
Polovinom 80-tih godina 20. veka rezultati merenja iznad Antarktika pokazali su vrlo veliko
smjanjenje ukupnog sadraja ozona i do 50%, a narednih godina primeene su jo vee
promene koje su ukazivale da je u donjoj stratosferi izgubljeno ak 97% ozona. Neto manje
izraene pojave javljaju se i na severnoj hemisferi Zemlje. Danas je sasvim sigurno utvrdjeno da
osnovni uzrok pojave ozonskih rupa lei u znaajnom porastu koliine hlora i broma u
atmosferi. Vetaki izvori hlora i broma su, pre svega CFC-i (CFC-i = hlorfluorokarbonati =
freoni) i BFC-i (bromfluorokarbonati = haloni). Ova jedinjenja su iskljuivo industrijski
proizvodi koji su nali primenu u razliitim segmentima ljudskog ivota: freoni se koriste kao
punjai boca sa sprejovima, hladnjaka friidera, zamrzivaa, klima ureaja, sastavni su deo
mnogih sredstava za ienje, koriste se u proizvodnji nekih izolacionih materijala itd. Haloni su
korieni za punjenje protivpoarnih aparata. Meunarodna konvencija o zatiti ozonskog
omotaa doneta je 1985. god. (Beka konvencija ), a u Kopenhagenu je 1992. god. doneta
dopuna Montrealskog protokola (iz 1987. godine) kojom je stavljena zabrana na emisiju CFC-a,
ugljen-tetra-hlorida i metilhloroforma. ivotni vek veine supstanci koje negativno deluju na
stratosferski ozon je izuzetno dug, pa se smatra da ako proizvodnja ovih supstanci prestane ovog
trenutka, posledice e se oseati ak do 2100. godine.
Osnovu za pojavu kiselih kia nesumnjivo ini zagaena atmosfera (oksidi sumpora i
azota). Sumpor dioksid je gas prisutan u svim oblicima sagorevanja fosilnih goriva (saobraaj sa
motorima sa unutranjim sagorevanjem, termoelektrane, toplane, individualan loita itd.) kao i
u emisiji velikog broja industrija i industrijskih postrojenja (proizvodnja bakra, gvodja, elika,
livnice, neki oblici hemijske industrije itd.). U dodiru sa vodenom parom ili kinim kapima
oksidi sumpora i azota stvaraju odreene kiseline koje sa kiom dosrevaju na Zemljinu povrinu.
80

Negativno delovanje padavina - kisele reakcije na ivotnu sredinu, a i na iva bia ispoljava se u
dva osnovna oblika: direktno delovanje kiselih kia koje najee nije
znaajnije izraeno i indirektno koje je uvek prisutno i dominantan je oblik negativnog delovanja
kiselih kia. Dejstvo kiselih kia je izraeno na akvatine ekosisteme (pogotovo na one sa veom
hidrolokom zatvorenou) i terestrine (najdrastinije ispoljeno preko pojave suenja uma).
Istraivanje iz 1988. godine, na celokupnoj teritoriji bive SFRJ pokazala su da je od ukupnog
broja drvea obolelo oko 32%. Kisele kie izazivaju koroziju metalnih povrina, propadanje
fasada i kulturnih spomenika kao i promenu pH zemljita. U svetu (SAD) postoje napori da se
smanji koliina sumpor dioksida u atmosferi, koja potie od proizvodnje struje (65% ukupne
emisije odgovorna je SAD) kao osnovnog faktora za nastanak kiselih kia.
Mere za zatitu vazduha od zagaenja obuhvataju sistem Kontrole kvaliteta vazduha a
koji se vri sistemskim merenjima imisije preko mree meteorolokih stanica, ija brojnost
zavisi od broja stanovnika, broja izvora emisije, meterolokih parametara. Najvie ih ima u
Beogradu (18), Novom Sadu i Niu (16). U Beogradu se od osnovnih zagaujuih materija meri:
a, sumpordioksid, azotdioksid, prizemni ozon,ugljenmonoksid, talone materije,
suspenzovane estice, a od specifinih akrolein, amonijak, policiklini aromatini ugljovodonici
i dimetilamin (u okolini FOMa, IMR-a i Krnjai).
Problemi za reavanje zagaenja vazduha:
nepotpuna mrea praenja zagaenosti,
saobraaj (upotreba starih vozila koja se loe odravaju i vozila bez katalizatora, lo kvalitet
goriva, nedostatak parking mesta, ulice kanjonskog tipa),
nizak nivo tehnike opremljenosti i upotreba zastarelih tehnologija u industriji,
velika blizina energetskih i industrijskih objekata u odnosu na naselja,
vei broj termoenergetskih objekata na jednom mestu koji kao pogonsko gorivo koriste ugalj sa
visokim procentom sumpora.

Mere za smanjenje zagaenosti:

1. PREVENTIVNE (urbanistike) - izmetanje industrijskih objekata van centralnih delova
grada i stambenih zona, izmetanje eleznikih i autobuskih stanica, izmetanje magistralnih
saobraajnica van stambenog dela grada, obezbeivanje odgovarajue irine saobraajnica,
izgradnja peakih zona, garaa i parkiralita, planiranje prostora za zelene povrine;
2. SANACIONE davanje prioriteta kretanju vozila javnog saobraaja (ute trake), ugradnja
ekolokih semafora, preorjentacija na upotrebu gasa kao pogonskog goriva, jedan deo grada
rekonstruisati u "oazu" bez motornih vozila;
3. KONTROLNE obavezna kontrola emisije gasova pri tehnikom pregledu motornih vozila,
stalna kontrola rada servisa za tehniki pregled, zabrana parkiranja teretnih vozila u gradu,
proiriti mreu mernih mesta, redovno pranje gradskih saobraajnica.

9.0 PLAN

.
81

UPRAVLJANJA
OTPADOM
MARBO

PLAN
ZA UPRAVLJANJE OTPADOM
(prema l. 26. i 27. Zakona o upravljanju otpadom)

Investitor: MARBO d.o.o. Laktai

Objekat: Fabrika za preradu krompira i proizvodnju ipsa
Lokacija: Ul. Sportski centar bb, Laktai
82

PROJEKAT : Plan za upravljanje otpadom

SADRAJ
UVOD

1. ODGOVORNO LICE I KOORDINATOR UPRAVLJANJA OTPADOM

2. LOKACIJA POSTROJENJA
3. OSNOVA ZA DONOENJE PLANA ZA UPRAVLJANJE OTPADOM
4. VRSTE OTPADA I KOLIINE
5. MJERE ZA SPREAVANJE NASTANKA OTPADA
6. POVRAT I RECIKLAA OTPADA
7. NAIN ZBRINJAVANJA OTPADA PO VRSTAMA
8. ZAKLJUAK
9. KORITENI ZAKONI I PROPISI

UVOD
U procesu industrijske proizvodnje nastaju znaajne koliine i razliite vrste otpadnih
materijala zavisno od industrijske grane, sirovine koja se prerauje i primjenjene tehnologije. Pri
korienju energetskih sirovina, fosilnih goriva takoe nastaju znaajne koliine otpada. Nain
deponovanja ovakvih industrijskih otpada zavisi od njegovih karakteristika - hemijskog sastava,
agregatnog stanja, mogunosti razgradnje, koliine ili sposobnosti reciklae kao sekundarnih
sirovina.
Industrijskim otpadom, direktno su ugroeni radnici koji rukuju sa otpadom, te
graani i naselja u neposrednoj blizini deponija i odlagalita otpada. Posredno, ugroenost se
najvie ispoljava preko zagaivanja zemljita, vazduha i voda, bilo onih koje slui za
83

vodosnabdjevanje pitkom vodom, bilo onih koje se koriste za navodnjavanje usjeva i

napajanje stoke. Ukoliko bi se ova nepoeljna praksa nastavila, tada postoji velika opasnost za
jo vee i ozbiljnije posljedice po zdravlje te gubitak povrinskih i nadzemnih voda.
Iz tih razloga je unapreenje upravljanja otpadom u industriji identificirano kao visoki
prioritet. Takoe je prihvaeno da se EU standardi u upravljanju otpadom u industriji moraju
implementirati trenutno, te da su promjena u smislu postupne nadogradnje, jedini ekonomski
isplativ nain sa kojim se mogu oekivati poboljanja, koja bi dala dugorono pozitivne
rezultate.
Progresivne promjene koje se trebaju implementirati sastoje se u zahtjevu za boljim
uvidom za proizvodnju otpada i za mehanizme kojim bi se smanjilo, a zatim povratilo i
recikliralo to je mogue vie otpada na ekonomski isplativ nain.
Preostali otpad mora biti tretiran (obraen), a zatim odloen na nain koji minimizira
negativne posljedice po okolinu. Vladajue i upravljake strukture moraju preuzeti jasniju
odgovornost kroz obezbjeenje politike, zakonodastva, standarda, smjernica, odreivanje
naknada za usluge , posticajnih mjera industriji za unapreenje upravljanja otpadom, itd.
Industrija odnosno proizvodni pogoni i postrojenja moraju razdvajati otpad da bi se
podrao odgovarajui tretman i sigurnije odlaganje, sa pojaanim pritiskom da se osigura
minimizacija proizvedenog industrijskog otpada.
Razvoj proizvodnje sa postavljanjem velikog broja razliitih tehnolokih procesa, nije
uvijek baziran na tehnolokim rjeenjima koja su dovoljno vodila rauna o problemima
zagaivanja ivotne sredine. Posljedica toga je velik broj proizvodnih jedinica, izgraenih i
putenih u pogon bez potrebnih tehnolokih i tehnikih rjeenja za zatitu i ouvanje ivotne
sredine. Ovo stanje je dovelo do naruavanja prirodne i ivotne sredine, te nastavak daljne
aktivnosti ovakvih privrednih subjekta dovodi u opasnost temeljno naruavanje u biosferi.

Zbog toga su definisani i osnovni zadaci takvih postrojenja i uopte tehnolokog

razvoja koji se moraju ispunjavati:
razvoj i unapreenje kvaliteta ivotne sredine u narednom periodu mora da se zasniva
na uvoenju tehnologija sa to potpunijim koritenjem inputa (tehnologije sa malo i
bez otpada);
strogo potovanje propisanih normi i nivoa dozvoljenog zagaenja, efikasan sistem
kontrole i stimulativne sankcije prema zagaivaima;
budui razvoj i osvajanje novih proizvoda ne smije znaiti ugroavanje ivotne sredine,
pa je neophodna ekoloka optimizacija postojeih proizvodnih postrojenja i rjeavanje
otpadnih tokova. Kontrola razvojnih projekta treba da se vri od strane naunih i
strunih organizacija, kako bi se favorizovala tehnoloka rjeenja, koja eliminiu dalje
negativne uticaje na ivotnu sredinu;
razvoj tz. istije proizvodnje, kao stalna aplikacija integralne preventivne strategije
zatite ivotne sredine, na proces, proizvod i usluge sa ciljem poboljanja efiasnosti i
ograniavanja rizika, kako za ovjeka, tako i za ivotnu sredinu.
Zato je potrebno tehnoloki proces rada u fabrici za preradu krompira i proizvodnju ipsa u
preduzeu MARBO d.o.o. Laktai, u ul. Sportski centar bb, na parceli k.. br. 64/22, 69/24 i
84

69/25 K.O. Laktai, provoditi na nain da se izbjegnu incidentne situacije i stvaranje otpada,
kako bi se ivotna sredina sauvala za budue narataje.
Proizvedeni otpad se mora maksimalno reducirati, a preostali dio adekvatno zbrinuti u saradnji
sa ovlatenim i registrovanim preduzeima za upravljanje otpadom.
Fabrika za preradu krompira i proizvodnju ipsa se sastoji iz jedne tehnoloke cjeline:
pogona za preradu krompira i proizvodnju ipsa;
Jedan od zadataka iz rjeenja o odobravanju Plana aktivnosti sa mjerama i rokovima
za smanjenje emisija je izrada Plana za upravljanje otpadom.
U postupku izrade Plana upravljanjem otpadom koritena je raspoloiva
dokumentacija, vaei zakoni i propisi i lina saznanja i iskustva.

tehnika

1. ODGOVORNO LICE I KOORDINATOR UPRAVLJANJA OTPADOM

Odgovorno lice za upravljanje i pravilno zbrinjavanje otpada je:
Direktor preduzea : Danijel Nedini;
Odgovorno lice je, dakle, direktor preduzea MARBO d.o.o. Laktai.
Odgovorno lice je najodgovornije za samo postrojenje, aktivnosti proizale iz rada
postrojenja, kao i za pravilno zbrinjavanje, sprovoenja mjera za smanjenje, povrat i
reciklau otpada.
Osnovni zadaci odgovornog lica za upravljanje otpadom su:
da vodi rauna o pravilnom voenju tehnolokog procesa proizvodnje, skladitenja
osnovnih i pomonih sirovina,
da vodi rauna o ispravnosti linija za preradu krompira i proizvodnju ipsa ,
da vodi rauna da se proizvode to manje koliine otpada pri preradi krompira i
proizvodnji ipsa, kao i da se taj otpad selektuje,razvrstava i privremeno uskladiti
na lokaciji preduzea do konanog zbrinjavanja,
da sklopi ugovore o poslovno tehnikoj saradnji sa ovlatenim preduzeima za
zbrinjavanje neopasnoga, opasnog i komunalnog otpada,
da odredi koordinatora za upravljanje otpadom.
Odgovorno lice - prema l. 27 Zakona o upravljanju otpadom, rjeenjem imenuje
Koordinatora za upravljanje otpadom.
Koordinator za upravljanje otpadom je:
Ljiljana Milinkovi,dipl. prehrambeni tehnolog, ef proizvodnje.
Koordinator upravljanja otpadom je duan da napravi Nacrt plana za upravljanje otpadom
kojeg odobrava odgovorno lice. Koordinator, takoe, vri auriranje i eventualno korigovanje
Plana ukoliko nastupe neke znaajnije promjene na postrojenju ili u aktivnostima u preduzeu,
vezano za otpad.
On, takoe, prati, koriguje i predlae nove mjere i poboljanja u prevenciji nastanka,
zbrinjavanja, povrata i reciklae otpada.Koordinator otpada vodi evidenciju o koliinama
nastalog otpada, vremenu preuzimanja od strane ovlatenog preduzea, eventualnom povratu i
85

reciklai nastalog otpada, zatim o potpisivanju isprovoenju ugovora o preuzimanju otpada sa

ovlatenim preduzeima i institucijama.
Kordinator prati i usklauje aktivnosti upravljanja otpadom u skladu sa zakonskim promjenama
i novim tehnologijama zbrinjavanja otpada.
Koordinator otpada , takoe, vodi urednu evidenciju o koliini nastalog otpada,
otpremi i odvozu otada, pravilnom odlaganju i skladitenju otpada, redovnom ienju i
odravanju separatora za preiavanje otpadnih voda. Imenovanjem koordinatora za
upravljanje otpadom odgovorno lice ne umanjuje svoju odgovornost proizalu iz rada
postrojenja i aktivnosti proizalih iz njega, a time i za upravljanje otpadom.
2. LOKACIJA POSTROJENJA
Fabrika za preradu krompira i proizvodnju ipsa,nalazi se na dijelu urbanog podruja
sportsko-rekreativnog centra i komunalno servisne zone ,na graevinskoj parceli oznaenoj sa
k.. br. 64/22, 69/24 i 69/25 K.O. Laktai,ukupne povrine 26.600 m2. Fabrika se nalazi u irem
podruju optine Laktai. Projektom je dato odgovarajue rjeenje prilaza objektu sa
regionalnoga puta A III Laktai Srbac prikljunim lokalnim putem,a na lokaciji i mogunost
krunoga toka saobraaja.
Fabrika se nalazi u irem podruju optine Laktai. Samo postrojenje je smjeteno u
fabrikom krugu preduzea, na dijelu urbanog podruja sportsko-rekreativnog centra i
komunalno servisne zone. Fabrika za preradu krompira i proizvodnju ipsa je projektovana i
izgraena kao posebna fabrika, sa ostavljenim prostorom za dalja proirenja proizvodnih
kapaciteta.Pored industrijske ograde fabrike s njene lijeve strane prolazi lokalna saobraajnica
namjenski izgraena za potrebe snabdijevanja fabrike sirovinama i potrebe transporta gotovih
proizvoda.Lijevo od lokacije fabrike na udaljenosti oko 500 m,nalazi se fudbalski satadion.
Ipred fabrike je takoe izgraena lokalna saobraajnica koja povezuje glavni ulaz fabrike sa
regionalnim putem A III Laktai Srbac, koji prolazi na udaljenosti oko cca 150 m od lokacije
preduzea.
Pored regionalnoga puta je izgraeno stambeno naselje - niz kua koje su orijentisane
prema saobraajnici (na udaljenosti oko cca 50 m od lokacije preduzea),kao i poligon za obuku
vozaa (na udaljenosti oko cca 100 m od lokacije preduzea). Takoe, iza fabrike, kao i sa njene
desne strane se nalaze obradive poljoprivredne povrine.
Oko samih objekata fabrike su uraene unutranje saobraajnice, a nezaposjednute povrine su
pretvorene u travnate parkovske povrine.
Navedena lokacija ispunjava i druge kriterije kao to su: postojea infrastruktura (saobraaj,
energetika i dr.), ve izgraeni objekti, kadar koji je osposobljen za navedenu proizvodnju,
relativna blizina sirovinske baze, zapoljavanje graana i lokalnog stanovnitva i razvoj lokalne
zajednice.Dakle, od ranije su prisutni ljudski uticaji na ovom podruju, koji se ogledaju u
fizikom zaposjedanju prostora, izgradnji i obavljanju predmetnih djelatnosti, ali je injenica da
predmetna lokacija vizuelno nije degradiran prostor.
Izgradnja fabrike za preradu krompira i proizvodnju ipsa,koju ine tri meusobno
povezane oblikovno,organizaciono funkcionalne cjeline i to: skladite krompira spratnosti P
(prizemlje),proizvodna hala spratnosti P (prizemlje) i administrativna zgrada spratnosti P+1,u
svemu prema projektnoj dokumentaciji je poela dobijanjem Urbanistike saglasnosti,dana
12.07.2001.god. i Odobrenja za gradnju 09.08. 2002.god., a navedena odobrenja je izdalo
Odjeljenje za prostorno ureenje Optine Laktai. Sama fabrika je graena do marta 2003.
god. kada je izvren tehniki prijem objekata a upotrebnu dozvolu je dobilo 25.03.2003.god. i
izdata je od strane Odjeljenja za prostorno ureenje Optine Laktai, broj 05-361-15/03. god.
Izdavanju upotrebne dozvole prethodilo je pribavljanje potrebnih dozvola i saglasnosti
(vodoprivredna, vodovodna, sanitarna, protivpoarna...). Na osnovu toga je zakljueno da su
86

radovi u svemu izvedeni prema odobrenoj tehnikoj dokumentaciji,kao i prema

propisima,standardima,tehnikim i drugim normama,ija je primjena obavezna pri graenju
objekata te vrste.Prihvatajui ovakvo stanje konstatujemo da svaka razvojna aktivnost unosi u
prostor odreene promjene, a ponekad i neeljene uinke i posljedice u pogledu zagaivanja
ivotne sredine tj. kao posledica rada javljaju se i razne vrste otpada.

Slika 1. Fabrika za preradu krompira i proizvodnju ipsa MARBO d.o.o. Laktai

,,Marbo" d.o.o.
Laktai

Geografska karta ireg podruja Laktaa, razmjera 1:500 000,

sa lokacijom proizvodnog pogona ,,Marbo" d.o.o. Laktai

87

Slika 2. Situacija sa rasporedom objekata

LEGENDA:
1. Portirnica
2. Trafostanica i agregatska stanica
3. Proizvodni pogon
88

4. Neproizvodni deo (kancelarije,laboratorija,sanitarni vor,kuhinja)

5. Magacin repromaterijala
6. Prijemni magacin
7. Magacin gotovih proizvoda
8. Komunikacioni hodnik
9. Kotlovnica
10. Prijemni dio za ulaz krompira
11. i 11.a Magacin krompira
12. Talonik suspendovanih materija
13. Dimnjak friteze
14. Dimnjak kotlovnice
15. Vaga
16. Pretakalite
17. Rezervoari palminog ulja
18. Portirnica 2

3. OSNOVA ZA DONOENJE PLANA ZA UPRAVLJANJE OTPADOM

Osnova za donoenje Plana upravljanja otpadom je Zakon o upravljanju otpadom (Sl.
glasnik RS br. 53/02) koji tretira sve vrste djelatnosti, operacije i postrojenja u upravljanju
otpadom izuzev radioaktivnog otpada, gasova isputenih u atmosferu i otpadnih voda koje
tretiraju drugi zakoni.
Cilj navedenog Zakona je podsticanje spreavanje nastajanje otpada, ponovna upotreba i
prerada otpada te reciklaa otpada, izdvajanje sirovog materijala iz otpada i njegova ponovna
upotreba za proizvodnju energije, a u krajnjem obliku bezbjedno i sigurno odlaganje otpada.
Prema l. 26 navedenog Zakona odgovorno lice preduzea - postrojenja koje mora imati
ekoloku dozvolu mora pripremiti i donijeti Plan upravljanja otpadom sa odgovarajuim
sadrajem.
Takoe, prema l. 27 istog Zakona, odgovorno lice imenuje koordinatora koji vri
operativne radnje na koordiniranju upravljanjem otpadom.

4. VRSTE OTPADA I KOLIINE

Kao posljedica rada Fabrike za preradu krompira i proizvodnju ipsa u preduzeu
MARBO d.o.o Laktai, javljaju se, kao neeljene posljedice, i razne vrste otpada.Prema
vaeem zakonu svaka djelatnost se vri tako da ima najmanji uticaj na ivotnu sredinu i
zdravlje ljudi, da se smanji koliina i tetan uticaj otpada, da se promovie ponovna upotreba povrat otpada, reciklaa otpada, kao i bezbjedno zbrinjavanje odnosno odlaganje otpada.
Navedene mjere su duni sprovoditi svi zaposleni preduzea MARBO d.o.o Laktai, kao i svi
poslovni partneri, snabdjevai, izvoai radova i usluga, gosti prilikom dolaska i izvoenja
radova i usluga u krugu Preduzea. Sve vrste otpada su specificirane prema djelatnosti iz koje
potiu i dalje prema vrsti i mjestu nastanka, a sam Katalog otpada je objavljen u aprilu 2005.
god. (Slubeni glasnik RS br. 39/05).U narednoj tabeli su date vrste otpada koje se mogu
pojaviti na predmetnoj lokaciji kao posledica rada fabrike za preradu krompira i proizvodnju
ipsa.
89

Tabela1. - Kategorije otpada koje se javljaju na predmetnoj lokaciju

R
B
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.

IFRA
02 01
02 01
01*
02 01
03*
02 01
08*
02 01
09*
02 03
02 03 01
02 03
04*
02 03
05*
02 03
99*
13 05
08*
13 07
01*
13 07
03*
10 01 26
15 01 01
15 01 02
15 01 06
15 01
10*
15 02
02*

NAZIV OTPADA
Otpadi iz poljoprivrede
Otpad od pranja i ienja
Otpad od biljnoga tkiva
Agrohemijski otpad koji sadri opasne supstance
Agrohemijski otpad druaiji od onoga navedenoga u 02 01 08
Otpad od prerade povra
Otpad od pranja,ienja, ljutenja,centrifugiranja,separacije
Materijali nepodobni za jelo i obradu
Muljevi od tretmana tenoga otpada na lokaciji stvaranja
Otpadi koji nisu drugaije specifikovani
Mjeavina otpada iz komore za otpad i separatora ulje-voda
Otpad od tenih goriva-pogonsko gorivo i dizel
Ostala goriva

Muljevi iz tretmana otpadnih voda drugaiji od onih navedenih u 10 01 20*

Papirna i kartonska ambalaa
Plastina ambalaa
Mijeana ambalaa
Amabalaa koja sadri ostatke opasnih supstanci ili je kontaminirana opasnim
18.
supstancama
Apsorbenti,materijali za filtere (ukljuujui filtere za ulje,koji nisu drugaije
19.
specifikovani), krpe za brisanje,zatitna odjea, koja je kontaminirana
Apsorbenti,materijali za filtere , krpe za brisanje,zatitna odjea, koja je
20. 15 02 03
drugaija od 15 02 02*
21. 16 01 19 Plastika
22. 16 01 20 Staklo
23. 20 01 01 Papir i karton
24. 20 01 02 Staklo
25. 20 01 39 Plastika
26. 20 01 40 Metali
NAPOMENA:Vrste otpada oznaene zvjezdicom* oznaavaju vrste opasnog otpada koji
moraju zbrinjavati ovlatena lica za zbrinjavanje opasnog otpada.
14.
15.
16.
17.

90

Koliine otpada:
Koliine navedenih vrsta otpada koje se javljaju na predmetnoj lokaciji,moraju se
odvajati po vrstama i odlagati u propisane postavljene kontejnere - privremeno odlaganje, do
trenutka konanog zbrinjavanja ili treba angaovati ovlatena preduzea koja mogu zbrinjavati
opasan otpad, a koji oznaen sa zvjezdicom.
Lokacija za postavljanje kontejnera i posuda za razne vrste otpada su tano odreene na samoj
lokaciji, a sami kontejneri odnosno posude su obiljeeni prema vrsti otpada koji se u njih
odlae.Zbog adekvatnog zbrinjavanja otpada, sklopljeni su ugovori sa ovlatenim preduzeima
za zbrinjavanje istog, i to za zbrinjavanje komunalnog otpada , neopasnoga i opasnoga otpada.
Kao posljedica rada fabrike na predmetnoj lokaciji, javljaju se odreene koliine otpada
i otpadnih materija koje se emituju u okolinu (otpadne vode, dimni gasovi, praina, pepeo,
komunalni otpad i razne druge vrste opasnog i bezopasnog otpada...) i iste se adekvatno
zbrinjavati.
Pri zbrinjavanju otpada posebnu panju je potrebno obratiti na sljedee vrste
opasnog otpada koje su date u tabeli 2 :
Tabela 2. Vrste otpada iz tehnolokog procesa
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

02 01 01*
02 01 03*
02 01 08*
02 01 09*
02 03 04*
02 03 05*
02 03 99*
13 05 08*
13 07 01*
13 07 03*

11.

15 01 10*

12.

15 02 02*

Otpad od pranja i ienja

Otpad od biljnoga tkiva
Agrohemijski otpad koji sadri opasne supstance
Agrohemijski otpad druaiji od onoga navedenoga u 02 01 08
Materijali nepodobni za jelo i obradu
Muljevi od tretmana tenoga otpada na lokaciji stvaranja
Otpadi koji nisu drugaije specifikovani
Mjeavina otpada iz komore za otpad i separatora ulje-voda
Otpad od tenih goriva-pogonsko gorivo i dizel
Ostala goriva
Amabalaa koja sadri ostatke opasnih supstanci ili je kontaminirana
opasnim supstancama
Apsorbenti,materijali za filtere (ukljuujui filtere za ulje,koji nisu
drugaije specifikovani), krpe za brisanje,zatitna odjea, koja je
kontaminirana

Navedene vrste otpada se javljaju direktno, kao posljedica odvijanja tehnolokog procesa rada
pogona za preradu krompira i proizvodnju ipsa i direktno mogu uticati na poveanje emisija iz
fabrike i isti se redovno moraju zbrinjavati prema sklopljenom ugovoru.

Nain upravljanja otpadom:

Upravljanje otpadom vri se na nain kojim se obezbeuje najmanji rizik po ugroavanje ivota
i zdravlja ljudi i ivotne sredine, kontrolom i mjerama smanjenja:
1) zagaenja voda, vazduha i zemljita;
2) opasnosti po biljni i ivotinjski svet;
3) opasnosti od nastajanja eksplozija ili poara;
91

4) negativnih uticaja na predjele i prirodna dobra posebnih vrijednosti;

5) nivoa buke i neprijatnih mirisa.
Uticaj na ivotnu sredinu procesa koji se odvija u predmetnom objektu ogleda se u emisiji:
vrstog otpada (komunalni otpad,neopasan i opasan otpad), praine (praina sa manipulativnih
povrina i magacina sirovina),otpadnih voda,emisiji produkata sagorijevanja fosilnih goriva
(gazolina,palminoga ulja),emisija neprijatnih mirisa.
U narednim tabelama dajemo podatke o svim emisionim mjestima, vrstama zagaenja ivotne
sredine, sa aspektima ivotne sredine,kroz cijeli tehnoloki proces, od prijema sirovina i
skladitenja (krompira), te prerade krompira do nastanka gotovog proizvoda (ipsa) i njegovoga
skladitenja . Da bi smo odredili prirodu i koliine emisija koje se javljaju u tehnolokom
procesu prerade krompira i proizvodnje ipsa,najsistematiniji nain je da se proe kroz svaki
procese i identifikuju potencijalne emisije. To obino podrazumijeva:
isporuku sirovine
skladitenje sirovina u rasutom stanju
skladitenje sirovina koje nisu u rasutom stanju, bave, vree, kontejner za prijevoz i
skladitenje tenosti i sirovina u rasutom stanju
proizvodnju
pakovanje
paletiranje
skladitenje.
Lista svih izvora zagaenja ivotne sredine,sa mjestima nastanka otpada u tehn. procesu :
Za : PRIJEM KROMPIRA MAGACIN KROMPIRA
Redni Vrsta zagaenja Vrsta otpada
Broj
ivotne sredine
1.

2.

EMISIJA U
VAZDUH

Ambalaa - sredstava za
praenje krompira
protiv klijanja
Ambalaa-sredstava za
dezinfekciju magacina ,
linije i opreme
EMISIJA U
Teni otpad -isputanje
VODNA TJELA- u kinu kanalizaciju
KANALIZACIJA ostataka sredstva za
zapraivanje
Teni otpad -isputanje
u kinu kanalizaciju
ostataka zemlje tokom
prijema krompira
Teni otpad -isputanje
u kinu kanalizaciju
otpadne vode od pranja
sa ostacima zemlje
Ambalaa- sredstva za

Emisiona mjesta:
Lokacija/operacija/
proces
magacin krompira njegovanje
krompira
magacin i prijem. linija, ienje
pranje i dezinf.
prijemna linija ,prijem krompira

magacin krompira, ienje i pranje

magacin krompira ienje i pranje

magacin krompira ienje i pranje

92

zapraivanje

3.

EMISIJA
VRSTOGA
OTPADA

Ambalaa- sredstva za
deratizaciju
vrsti otpad - Ostaci od
prijema i skladitenja
krompira:
- cime

magacin krompira ienje i pranje

prijemna linija prijem krompira

zemlje

prijemna linija prijem krompira

krompira

prijemna linija prijem krompira

Za : PROIZVODNJU IPSA

Redn
i
Broj
1.

2.

Vrsta
zagaenja
ivotne sredine

Vrste otpada

EMISIJA U
Teni otpad -otpadna voda s rastvorenom
VODNA TJELA- zemljom i pijekom
KANALIZACIJ
A
Teni otpad -otpadna voda s ostacima
krompira,ljuske i skroba
Teni otpad -otpadna voda s ostacima
skroba i komadiima krompira
Teni otpad -topla voda s ostacima skroba,
eera i drugim rastopljenim
komponentama
Teni otpad -kondenzat (uljne pare i voda )
koji se slivaju s friteze
Teni otpad -otpadna voda s ostacima
krompira,ljuske,skroba,eera,palminoga
ulja,ipsa i zaina
Teni otpad -otpadna voda s ostacima;
krompira,ljuske,skroba,eera,palm.ulja,ip
sa zaina, rastvora NaOH i rastvora
limunske kiseline
ZAGAIVANJE Teni i vrsti otpad - prosipanje tehn. vode
ZEMLJITA
s visokom koncentracijama skroba, ljuske i
ostacima krompira na zemljite iz talonika

Teni otpad - Curenje kondenzata i

kompresorskog ulja na zemljite
Ambalaa Otpadna ambalaa za

Emisiona mjesta:
Lokacija/operacija
/
proces
Pranje krompira bubanj za pranje
Ljutenje krompira
- ljutilica
Inspekcija i
cjeenje krompira
Blaniranje
krompira
Prenje krompira
Pranje linije
Generalno pranje
linije
kod nepravilnog
rada
separatora,usled
neodravanja i
presipanja iz
talonika
kompresorska
stanica
93

pakovanje gotovih proizvoda sa pakerica iz

pogona (PE folija,karton,vreice...)
vrsti otpad kartni proizvod iz
pogona,preni ips sa grekom,

Pregled stanja otpadnih materija sa koliinama (mjeseni):

Danas se postavljaju sve vei zahtjevi za boljim uvidom u proizvodnju otpada i za mehanizme
kojima bi se smanjilo, a zatim povratilo i recikliralo to je mogue vie otpada na ekonomski
isplativ nain.Preostali otpad mora biti tretiran a zatim odloen na nain koji minimizira
posljedice po okolinu tj. ivotnu sredinu i zdravlje ljudi. U krugu preduzea organizovano je
prikupljanje otpada,njegovog sortiranje i odvajanje ,te privremeno odlaganje na lokaciji
preduzea do trenutka preuzimanja od strane ovlatenih preduzea.U samome preduzeu
,danas se ne vri reciklaa i povrat otpad,u proizvodnju zato to nisu obezbeeni uslovi za
ovaj vid upravljanja otpadom u prehrambenoj industriji. U preduzeu vodi se redovna
mjesena evidencija o stanju otpadnih materija iz tehnolokoga procesa.
PREGLED STANJA OTPADNIH MATERIJA (MJESENI)
R.B. Naziv otpadne materije
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.

OTPADNA VODA OD PRANJA PRIJEM.

LINIJE
KAMEN , ZEMLJA ,
AMBALAZA OD SREDSTAVA ZA
ZAPRASIVANJE
TRULI KROMPIR POKUPLJEN U
TOKU CUVANJA
ZEMLJA PRI CISCENJU MAGACINA
IZUZIMANJE KROMPIRA
PRLJAVA VODA SA ZEMLJOM OD
PRANJA KROMPIRA BUBANJ ZA
PRANJE
OTPADNA VODA S OSTACIMA
KROMPIRA LJUSKE I SKROBA SA
LJUSTILICE I SJECKALICE
LJUSKA OD KROMPIRA
SEPARATOR
OTPADNI KROMPIR INSPEKCIJA I
SJECENJE
OSTECENI NOZEVI PRI SJECENJU
KROMPIRA
TOPLA VODA S OSTACIMA SKROBA

Koliina otpadnih
materija
4 000 5 000 I
Varira,i prisutan je
samo u sezoni prijema
krompira
31 kanistar od 5 lit
Varira - prosjeno oko
2 tone
Varira - prosjeno oko
0,3 tone
910 m3
925 m3
4 800 kg
11 040 kg
720 kom
1 440 m3
94

12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.

SECERA I DR. RASTVORLJIVIM

KOMPONENTAMA - BLANSIRANJE
KONDENZAT (ULJNE PARE I VODA )
OSTACI CIPSA SA VECOM
KOLICINOM PALMINOG ULJA KOJI
SE IZDVAJAJU NA FILTERU
OTPADNO PALMINO ULJE
OTPADNE KOLICINE CIPSA NA
INSPEKCIJI
AMBALAZA OD ZACINA
- KARTONSKE KUTIJE
- PVC VRECE
- STREC FOLIJA
RAZBIENO POSUDE IZ
LABORATORIJE
KUTIJE OD STIROPOLA
PLASTICNA AMBALAZA OD
DESTILOVANE VODE
STAKLENA AMBALAZA OD
HEMIKALIJA
OTPADNA FOLIJA - STELOVANJE
OTPADNA FOLIJA VECE KOLIINE
NA HILZNI
HILZNE
DATUMARI
OTPADNE DATUM TRAKE
POVLAKACI
TEFLON PLATNO
OTPADNE SAMOLJEPLJIVE TRAKE
OTPADNE TRAKE OD VEZANJA
BUNTOVA (KARTONA)
SKARTNE KESICE OD PROIZVODA
PROIZVOD IZ SKARTNIH KESICA
OTPADNE KRPE ,SUNERI I
TRULEKSI
AMBALAZA OD DETERDENTA
(FERI ,ARF)
METALNE IGLE I GUMENA CRIJEVA
ZA MJERENJE AZOTA

720 l
50 kg
1 080 kg
82 kom
120 kom.
350 g
1 TIKVICA
0,5 kg
45 (boca od 1l)
8 BOCA OD 1 l
6 kg
25 kg
90 kom.
2 kom
120 kom
6 kom.
0,96 m
3 kom.
2 kg
2,85 kg
53 kg
PO 20 kom.
60 boca
2 igle , - crijevo

95

5. Organizacija upravljnja nastalim otpadom u preduzeu

96

Sl 2. ema organizacije upravljanja otpadom

Naa proizvodnja:
Tehnoloki proces proizvodnje i prerade ipsa:
Proizvodnja ipsa se sastoji iz nekoliko proizvodnih operacija:
97

1.VAGANJE I ISTRESANJE KROMPIRA U USIPNI SUD

Iz magacina za skladitenje krompira ,krompir se do proizvodne linije dovozi viljukarom u
boks paletama.Vri se vaganje boks paleta u koje staje oko 650 kg krompira.Zatim se boks
paleta pomou elevatora die do usipnog koa i prazni.
2.USIPNI KO SA TRAKASTIM TRANSPORTEROM
U ovoj fazi se krompir iz usipnog koa trakastim transporterom prenosi u ureaj za pranje
krompira.
3.PRANJE KROMPIRA
Pranje krompira se obavlja u maini za pranje.Sa krompira u maini za pranje ,skida se
neistoa, zemlja i pijesak.

4.ODVAJA KAMENA SA PUNIM TRANSPORTEROM

Opran krompir ulazi u mainu gdje se na principu razliitih specifinih teina vri razdvajanje
lakih krompira i teih vrstih materija koje su se iz bilo kojih razloga nale u krompiru.
5.LJUTENJE KROMPIRA
Obavlja se u ljutilici koja vri kontinualno ljutenje krompira abrazivnim putem pomou
rolnica na kojima se nalazi nanesena posebnim postupkom abrazivna masa . Jaina ljutenja u
zavisnosti od kvaliteta krompira se podeava direktno na ljutilici reguliui brzinu kretanja
rolnica i horizontalnog pua koji prenosi krompir preko rolnica.ljutenje traje u zavisnosti od
starosti krompira.
6. POLOVLJENJE KROMPIRA I INSPEKCIJA
Nakon ljutenja krompir izlazi na inspekcionu traku koja se sastoji od kotrljajuih valjaka te se
krompir u transportu okree pa se vizuelnom kontrolom polove vee krtole i odbacuju sve krtole
koje su oteene ,trule ili iz nekih drugih razloga koji mogu da utiu na kvalitet gotovog
proizvoda.
7.USIPNI KO SA TRAKASTIM TRANSPORTEROM
Nakon inspekcije krompir ulazi u usipni ko odakle se trakastim elevatorom koji regulie
kapacitet linije prebacuje na noeve gdje se vri sjeenje krompira na listove.
8.SJEENJE KROMPIRA
Veoma vana operacija ,oljuteni krompir u mainu za sjeenje dovodi se trakastim
transporterom,debljina rezanja zavisi od krompira kao i od vrste proizvoda.Krompir se ree na
listove,a debljine rezanja zavise odreene karakteristike gotovog proizvoda,kao to je sadraj
ulja,boja,hrskavost.Vano je podesiti da svi noevi na glavi za sjeenje budu jednako podeeni
jer samo tako se moe izvesti kvalitetno sjeenje.Mora se vriti redovna kontrola noeva da
98

nema oteenja na njima jer onda dolazi do nejednakog sjeenja krompira na listove to uzrokuje
smanjenje kvaliteta proizvoda.
9.ISPIRANJE ISJEENIH LISTOVA KROMPIRA
Ispiranje listova se vri poslije sjeenja da bi se iz oteenih elija uklonili eer,skrob i druge
materije koje mogu da prouzrokuju smanjenje kvaliteta gotovog proizvoda.
10. BLANIRANJE
Blaniranje je takoe jedna vana operacija gdje listovi krompira prolaze kroz blaner u kome se
pomou zagrijane vode postie istjerivanje vazduha iz elijskih membrana izrezanih liski
krompira,koji uzrokuje potamljivanje proizvoda uslijed oksidacionih procesa .Operacijom
blaniranja unitavaju se koagulacijom apofermenati fermentnih sistema ,uzronici stvaranja
tamnih jedinjenja melanoida ,nastalih kao veza redukovanih eera i bjelanevina.Uslijed vie
temperature vode pri operaciji blaniranja intenzivnije je ispiranje eera i skroba,pa tako i ova
okolnost ide uprilog dobijanja svjetlije boje gotovog proizvoda i kvalitetnijeg gotovog
proizvoda .
11.i 12.RASTRESANJE,UKLANJANJE VODE SA POVRINE I SUENJE LISTOVA
KROMPIRA
U ovoj fazi se vri rastresanje listova krompira da bi se omoguio ravnomjerniji ulaz u fritezu
,smanjenje vode na povrini listova i time postigle bolje energetske i kvalitetne karakteristike
tehnolokog procesa.
13. PRENJE IPSA
Operacija prenja ipsa vri se u fritezi .Listovi krompira poslije suenja upadaju u vrelo jestivo
ulje.U itavoj fritezi je ista temparatura ulja koja se odrava automatskom autoregulacijom
.Zagrijavanje ulja se vri posredno preko izmjenjivaa toplote u kome cirkulie mineralno ulje
zagrijano u termo kotlu.
14. INSPEKCIJA PRENOG IPSA
Ispreni listovi krompira ,proizvod koji nazivamo ips, iz friteze za prenje padaju na
inspekcionu traku .Na inspekcionoj traci ,odbacuju se sve one liske krompira koje su zagorjele
,ili iz bilo kojih razloga nisu za ljudsku upotrebu ili koje remete ravnomjeran kvalitet
proizvoda.Koliki e procenat odbaenih liski biti,zavisi od voenja tehnolokog postupka,a i od
kvaliteta i starosti krompira.

15. i 16. PRIPREMA ZAINA I ZAINJAVANJE

Priprema zaina ili soli se vri na za to posebno predvienom mjestu tj. u zoni za pripremu
zaina.Solenje i aromatizovanje ipsa obavlja se u maini specijalno konstruisanoj za ovu
namjenu.Fina jodirana so (suva) sipa se u rezervoar ove maine .Podeavanjem vibracije ovog
ureaja so u obliku zavjese pada na listove ipsa koje se intenzivno okreu ,te podjednako
usoljavaju u odnosu na gotov proizvod .Ukoliko se eli ips drugog ukusa dodaju se razne
99

arome.Koliina dodate arome zavisi od ukusa potroaa ali po pravilu treba dodati onoliko
arome koliko to preporuuje proiozvoa ovih dodataka.
17.i 18. i 19.TRANSPORT,PAKOVANJE GOTOVOG PROIZVODA U PRIMARNU
I SEKUNDARNU AMBALAU
Gotov proizvod koji je zainjen ,ips,vodi se poslije izlaza iz bubnja za zainjavanje
transportnim trakama na kojima se hladi do maine za pakovanje.Pakovanje se vri u primarnu
ambalau od alufolije koja treba da titi proizvod od oteenja,mikrobiolokog zagaenja,da
onemoguava prolaz vlage to bi prouzrokovalo ueglost proizvoda i time mu smanjilo kvalitet i
rok trajanja.Gotove kesice ipsa se pakuju u sekundarnu zbirnu kartonsku ambalau koja titi
kesice od moguih oteenja.
20.i 21.TRANSPORT GOTOVOG PROIZVODA I SKLADITENJE U MAGACIN
GOTOVOG PROIZVODA
Gotov proizvod se na paletama sa odreenim brojem kutija odvozi u magacin gotovog proizvoda
gdje se vri njegovo odlaganje do distribucije,pri tome se obavezno vodi rauna o redoslijedu
distribucije da prvo izlaze proizvodi koji su prvi proizvedeni.
U PROIZVODNOM POGONU SU INSTALISANE TRI PROIZVODNE LINIJE:

Otpad iz proizvodnje:
U preduzeu u toku prerade krompira i proizvodnje ipsa,od otpada koji nastaje u tehnolokom
procesu proizvodnje moe se izdvojiti :
- komunalni otpad,
- otpad nastao u procesu proizvodnje (neopasni i opasni otpad),
100

ambalani otpad ,
otpad iz labaratorije,
otpad od strugotine (sekundarni otpad - odravanje),
tehniki otpad (ulje,masti,...).
tj. na predmetnoj lokaciji se javljaju sledee vrste otpada :

komunalni otpad,
prazna ambalaa iz laboratorije (opasan otpad)
prazna ambalaa iz magacina (opasan otpad)
otpadna ljuska od krompira,
otpadna plastina ambalaa (od hemije, opasan otpad),
otpadni neusaglaen proizvod (kart od ipsa),
otpadni karton i papir (ambalaa),
otpadni najlon,stre folija,od omotavanja proizvoda,
otpadni sirovi krompir,truli krompir iz magacina,
kondenzat od rada kompresora (opasan otpad),
otpadno ulje iz kompresora (opasan otpad),
zagaeni pijesak ili piljevinu od prosutoga ulja (opasan otpad) ,
kartna folija,
talog iz separatora suspendovanih materija (opasan otpad) .
Skladitenje otpada u kontejnere:

U preduzeu se vri redovno sakupljanje otpada na izvoru,tj. mjestu nastanka otpada,u

skladu sa planom ienja i odravnja u preduzeu,koji se provodi prema tabeli koju dajemo:
Plan ienja pogona:
NAZIV DJELA
OBJEKTA,MASINA,OPREMA IZVRILAC UESTALOST
Friteza max linije

manipulant

Trake za ocjeivanje i hlaenje

proizvoda

Manipulant i
radnici
pogona

Dozator i bubanj za zainjavanje

Radnici
pogona

OPIS RADA

KONTROLIE

Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju i po
zavretku
proizvodnje
Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju i po
zavretku
proizvodnje

Pranje
paroistaem i
abrazivnim
sredstvom

Jednom
nedjeljno
prilikom
generalnog
pranja I

Pranje
krpama,spuvama Smjenski
uz koritenje
tehnolog
deterdenta I
abrazivnih

Pranje
paroistaem i
abrazivnim
sredstvom

Smjenski
tehnolog

Smjenski
tehnolog

101

Silos sa mjeaem

Radnici
pogona

Usipni kos sa puzni elevatorom

Radnici
pogona

Ekstruder sa elementima

manipulant

Ventilator sa cjevnim vodovima

Radnici
pogona

Suara

Radnici
pogona

Bubanj za zainjavanje

Radnici
pogona

prilikom svakog
prekida procesa

sredstava

Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju I
prilikom
zavretka
procesa

Pranje
krpama,spuvama Smjenski
uz koritenje
tehnolog
deterdenta I
abrazivnih
sredstava

Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju i
prilikom prekida
procesa
Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju i
prilikom
zavretka
procesa

Pranje
krpama,spuvama
uz koristenje
deterdenta i
abrazivnih
sredstava
Pranje
krpama,spuvama
uz koritenje
deterdenta a
pranje i isenje
sklopa se vri
upotrebom
odreenih etki i
brus papira

Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju i po
zavretku
proizvodnje
Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju i po
zavretku
proizvodnje

Pranje
Smjenski
krpama,spuzvama tehnolog
uz koristenje
deterdzenta

Jednom
nedjeljno
prilikom
generalnog
pranja i
prilikom svakog
prekida procesa

Pranje
krpama,spuvama Smjenski
uz koritenje
tehnolog
deterdenta

Izduvavanje uz
koritenje
vazduha,pranje
krpama
,spuvama
vanjskih povrina
uz koritenje
deterdenata

Smjenski
tehnolog

Smjenski
tehnolog

Smjenski
tehnolog

102

Dozator

Transportne trake za gotov

proizvod

Radnici
pogona

Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju i
prilikom
zavretka
procesa

Pranje
Smjenski
krpama,spuvama tehnolog
uz koritenje
deterdenta

Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju i
prilikom prekida
procesa

Pranje
krpama,spuvama Smjenski
uz koritenje
tehnolog
deterdenta I
abrazivnih
sredstava

Radnici
pogona

Jednom
nedeljno i pri
svakom prekidu
procesa

Radni stolovi

Higijeniar

svakodnevno

vage

Higijeniar

svakodnevno

Pranje
krpama,spuvama
uz upotrebu
abrazivnih
sredstava
Pranje
krpama,spuvama
uz koritenje
deterdenta
Brisanje krpama
uz koritenje
deterdenta

Mree za tresae

Manipulant i
Radnici
pogona

Elementi od clipsy linije

Radnici
pogona

Jednom
nedjeljno
prilikom
generalnog
pranja I
prilikom svake
promjene na
drugu vrstu
chipsa

Generator azota

Radnici
pogona

Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju

Mree na ventilatorima

viljukarista

Glave na sjeckalici

Radnici
pogona

Jednom
nedeljno pri
generalnom
pranju
Prilikom svakog
skidanja sa
maina zavisno
od procesa

Pranje
paroistaem I
etkama uz
upotrebu
deterdenta

Smjenski
tehnolog

Smjenski
tehnolog
Smjenski
tehnolog
Smjenski
tehnolog

Pranje
krpama,spuvama Smjenski
uz koritenje
tehnolog
deterdenta
Pranje etkama I
krpama uz
koritenje
deterdenta
Pranje zogerima
uz upotrebu
deterdenta

Smjenski
tehnolog

Smjenski
tehnolog

103

Prilikom ienja pogona i prostorija vri se sakupljanje svih vrsta otpada,a zatim njegova
selekcija,razdvajanje i skladitenje u namjenske kontejnere vodei rauna i kompatibilnosti
materija koje se skladite.
Kompatabilnost = sposobnost da dva ili vie materijala egzistiraju jedan pored drugog bez
formiranja opasnih i tetnih hemijskih i fizikih reakcija,
Na predmetnoj lokaciji su odabrani namjenski kontejneri za privremeno skladitenje otpada
prema sledeim uslovima:
da je materijal kontejnera inertan,tj. da nee reagovati sa sadrajem,da je otporan na
uticaj sadraja,
robustan i sposoban da primi spoljni uticaj
u dobrom stanju, bez curenja strukturnih defekta ili re, ist
po mogunosti dobro zatvoren osim kada se otpadni materijal dodaje ili uklanja iz njega,
da se sadraj nee prosuti pri normalnom rukovanju,
odgovarajui za koliinu/masu otpada neprepunjen,
napravljen od kvalitetnog materijala,
trajan,
otporan na vremenske prilike.

Na lokaciji preduzea za prikupljanje i skladitenje otpada, koriste se:

Vree
Kutije
Burad
Kontejneri
Boksovi

Sve lokacije na kojima se skladiti privremeno otpad moraju da budu vidno oznaene,a
oznake moraju da budu:
Trajne
Na Engleskom i/ili maternjem jeziku
Jasne
Na kontrastnoj podlozi
Udaljene od drugih oznaka
Etikete:
Svi kontejneri i buradi za skladitenje otpada moraju jasno biti oznaeni tipom i nivoom
opasnosti otpada.

Etikete treba da budu:

Napravljene od kvalitetnog materijala
Trajne
Otporne na vremenske prilike
Dobro locirane
Prepoznatljive i jasne danju i nou
104

Da daju informacije o mjerama predostronosti i zabranama prilikom odravanja

Najmanje 100 mm sa svake strane
Tipovi etiketa:

Etikete za opasnost :
Pravougaonog oblika pod uglom od 45
Potrebne za najopasnije proizvode osim za magnetne materijale
Etikete sa uputstvom za rukovanje :
U razliitim pravougaonim oblicima
Potrebne ili kao same ili kao dodatak etiketama za opasnost za neke opasne proizvode
Na lokaciji preduzea se koriste i kontejneri razliitih zapremina za skladitenje
otpada od ambalanoga materijala (papir,karton,folija), koje preduzee pravi od:
elika
Aluminijuma
Prirodnoga drveta

Briga o skladitenju otpada na lokaciji preduzea:

Na lokaciji preduzea odreena su mjesta za privremeno skladitenje,deponovanje
otpada,do trenutka preuzimanja od lica koja su ovlatena za zbrinjavanje otpada.
Treba imati u vidu,da se kod skladitenja otpada vodi rauna da:
Vrijeme transfera bude to krae.
Preduzete su mjere zatite u sluaju curenja, prosipanja i poara.
Vodi se evidencija o koliini i tipu otpada koji se skladiti.
Privremena skladita otpada se nalaze u blizini:
Mjesta izvor odreenoga tipa otpada,
Izvan zone plavljenja,
Izvan proizvodne zone ipsa,
Izvan zone aktivnosti radnika.
Imaju dobar kontakt sa pristupnim putevima, infrastrukturom.
Takoe,preduzee planira da nabavi kontejner za privremeno skladitenje opasnoga
otpada,koji e imati :

Zatitu od klimatskih promjena

Dobru ventilaciju
Ogranienu visinu slaganja kontejnera,
Snabdjeven drenanim sistemom
Obezbeen materijali za sakupljanje otpada
105

Inspekcija i voenje zapisnika:

Inspekcijski nadzor vri se preko inspektora za zatitu ivotne sredine (u daljem tekstu:
inspektor) u okviru delokruga utvrenog zakonom. Optini se poverava vrenje inspekcijskog
nadzora nad aktivnostima sakupljanja i transporta inertnog i neopasnog otpada, kao i
privremenog skladitenja inertnog i neopasnog otpada na lokaciji proizvoaa, odnosno vlasnika
otpada na osnovu ovog zakona.
U vrenju poslova inspekcijskog nadzora inspektor ima pravo I dunost da proverava i konrolie
naroito:
1) sprovoenje i auriranje planova upravljanja otpadom;
2) upravljanje otpadom u postrojenjima koja stvaraju otpad, primjenu mjera i postupaka za
smanjenje njegovih koliina ili opasnih svojstava, klasifikaciju, sakupljanje, skladitenje,
tretman, transport i odlaganje otpada;
3) postupanje sa otpadom u toku njegovog sakupljanja i transporta,odnosno u toku njegovog
kretanja;
4) primenu postupaka klasifikacije, skladitenja, pakovanja,obeleavanja i transporta
opasnog otpada, u skladu sa ovim i drugim zakonom;
5) rad lica odgovornog za upravljanje otpadom i koordinatora odgovornog za upravljanje
otpadom;
6) voenje i uvanje propisane evidencije sa podacima o porjeklu,odreditu, tretmanu, vrsti i
koliini otpada;
7 ) sprovoenje drugih propisanih mjera i postupaka upravljanja otpadom.
Zato je neophodno da preduzee vri voenje zapisnika:
Da bi se imala evidencija o proizvodnji otpada i njegovom kretanju
106

Da bi se uniformisale opcije odlaganja

Da slui kao dokument o lancu odgovornosti
Da se usaglasi sa pravilima
Da osigura dunost brige o otpadu

Trokovi upravljanja otpadom

Proizvoa ili vlasnik otpada snosi trokove sakupljanja, transporta, skladitenja, tretmana i
odlaganja otpada, u skladu sa zakonom.
Trokovi upravljanja otpadom utvruju se prema koliini i svojstvima
otpada u skladu sa naelom zagaiva plaa i obuhvataju:
1) trokove odvojenog sakupljanja otpada;
2) trokove prevoza otpada;
3) trokove drugih mjera upravljanja otpadom koje nisu pokrivene prometom otpada;
4) trokove uklanjanja otpada koji je lice odloilo izvan deponije otpada;
Pravno ili fiziko lice koje obavlja delatnost sakupljanja, transporta,skladitenja, tretmana ili
odlaganja otpada naplauje svoje usluge prema cjeni utvrenoj u skladu sa zakonom.
Cjena usluge se odreuje u zavisnosti od vrste, koliine, karakteristika otpada i uestalosti
usluge, kao i od duine i uslova transporta otpada i ostalih okolnosti koje utiu na cjenu
organizacije upravljanja otpadom.
U preduzeu e se vriti voenje evidencije o vrstom otpadu ,i voditi registar opasnih
materija,u tehnookom procesu prerade krompira i proizvodnje ipsa.
6. MJERE ZA SPREAVANJE NASTANKA OTPADA
Osnovna naela upravljanja otpada su:
naelo prevencije koje govori da treba izbjegavati stvaranje i nastajanje samog otpada ili
smanjiti njegovu koliinu i tetnost;
naelo opreznosti koje kae da e se za spreavanje opasnosti i tete koristiti sve
raspoloive mjere zatite kao i one za koje ponekad i ne postoji nauna podloga;
naelo odgovornosti proizvoaa koje iste obavezuje da u procesu proizvodnje izaberu i
koriste najprihvatljivija ekoloka rjeenja imajui u vidu ivotni ciklus proizvoda kao i
korienje najadekvatnije tehnologije;
naelo zagaiva plaa kae da proizvoa ili imalac otpada snosi sve trokove
prevencije tretmana, odlaganja i monitoringa kao i eventualne trokove sanacije ivotne
sredine koje otpad moe prouzrokovati.
Osnovne mjere za spreavanje nastanka otpada u fabrici za preradu krompira i
proizvodnju ipsa su sljedee:
Osnovna mjera je da se kroz potovanje tehnolokog procesa maksimalno smanji
nastajanje svih vrsta otpada.
Redovno se mora istiti i prazniti sadraj i nakupljeni talog u armirano betonskom
bazenu i komorama separatora suspendovanih materija za otpadne tehnoloke vode. S
obzirom da se radi o opasnim materijama, navedene poslove obavljaju ovlatena i
struna preduzea, institucije, a nastali otpad, koji spada u grupu opasnih otpada, se
mora na odgovarajui nain i zbrinuti.
107

Kontinuirano se vri ienje i odravanje opreme pretakalita, kao i zatitnog armirano

betonskog bazena separatora, opreme na linijama za preradu krompira i proizvodnju
ipsa.
Na mainama za pakovanje gotovih
proizvoda,redovno se vri kontrola rada
pakerica,uklanjanje kartnoga proizvoda.
U mrtvom dijelu sezone se vre redovni remonti postrojenja, kada se ista dovode u
ispravno stanje. Posebna panja se mora obratiti na same maine, opremu za smanjenje
emisija, dijelove za prikupljanje otpada i dr.
Kako se u krugu fabrike nalaze i radionice za manje popravke i preventivno odravanje
maina i opreme te grejnih instalacija kao posljedica remontovanja, popravki, servisa
javljaju se i manje koliine raznih vrsta opasnih otpada kao to su: otpadna ulja (13 07
01, 13 07 11), otpad od tenih goriva (13 07 01), filteri za ulje i apsorbenti i materijali za
filtere (16 01 07, 15 01 10, 15 02 02). Navedeni otpadi se klasificiraju i odvojeno
skladite do konanog zbrinjavanja od strane ovlatenog preduzea za upravljanje
opasnim otpadom.
Kao posljedica rada i boravka zaposlenih, javlja se izvjesna koliina komunalnog otpada
(20 01 01, 20 01 10, 20 01 41, 20 01 91, 20 02 01, 20 02 02, 20 03 01, 20 03 07, 20 03
99), koji se odlae u kontejner i kojeg odvozi ovlateno preduzee prema sklopljenom
ugovoru.

7. POVRAT I RECIKLAA OTPADA

Jedan od zadataka svake proizvodnje je da vri povrat i reciklau proizvedenog otpada
koji se javlja. Veina gore navedenih vrsta otpada se uglavnom ne moe ponovno upotrebljavati
u samoj fabrici, ali se zato vri odvajanje raznih vrsta otpada.
Stari papir, karton, plastika, metali, staklo se odvojeno sakupljaju, privremeno odlau i
prodaju preduzeima koja se bave otkupom otpada i koja navedeni otpad odvoze u fabrike
papira, eljezare, fabrike stakla, gdje se vri njihova ponovna prerada.
Time preduzee ostvaruje i odreenu ekonomsku korist uz bezbjedno zbrinjavanje
otpada. Sakupljeno staro ulje, zaprljani pjesak i druga sredstva za upijanje kao i zauljeni dio
sadraja separatora se alje u ovlatena preduzea koja prerauju opasan otpad i koja posebnim
postupcima odvajaju upotrebljive komponente dok ostatak prevode u bezopasni otpad i
zbrinjavaju ga na regionalnoj deponiji.
Dio koji se moe koristiti kroz povrat ,a to je ambalaa od sredstava za tretiranje
krompira,ambalaa od hemikalija iz laboratorije,koje spadaju u opasan otpad,se privremeno
sakupljaju i skladite na lokaciji preduzea,a zatim se vri povrat preduzeima od kojih se i
nabavljaju sredstva na osnovu ugovora .

108

8. NAIN ZBRINJAVANJA OTPADA PO VRSTAMA

Osnovni cilj upravljanja otpadom je njegovo pravilno zbrinjavanje, povrat i reciklaa
otpada te smanjenje njegovog negativnog uticaja na ivotnu sredinu i zdravlje ljudi. Samo
privremeno skladitenje i konano zbrinjavanje otpada se mora obavljati na prihvatljiv i odbren
nain od strane ovlatenih preduzea i institucija.
Preduzee MARBO d.o.o. Laktai, je sklopilo ugovore o preuzimanju i konanom
zbrinjavanju raznih vrsta otpada sa drugim ovlatenim preduzeima i to:
odvoz i zbrinjavanje komunalnog otpada,vrstoga i tenoga otpada iz separatora
suspendovanih materija, od strane preduzea ODJKPKOMUNALAC d.o.o.
Laktai,lokalnog komunalnog preduzea.
odvoz i zbrinjavanje otpadne ambalae (karton,folija,najlon,papir,staklena
ambalaa,limenke,plastika), od strane preduzea GRAND PROMET d.o.o. Laktai.
odvoz i zbrinjavanje metalnih otpadaka (sekundarne sirovine) koja se javlja u procesu
rada, od strane preduzea 034 NNM d.o.o. Banja Luka.
odvoz i zbrinjavanje ambalae od sredstava za primarnu proizvodnju i zatitu krompira ,
od strane preduzea VST Trend d.o.o. Banja Luka.
odvoz i zbrinjavanje ambalae od sredstava za primarnu proizvodnju i zatitu krompira ,
od strane preduzea Goli Trade d.o.o. Gradika.
odvoz i zbrinjavanje ambalae od sredstava za primarnu proizvodnju i zatitu krompira ,
od strane preduzea Herba Komerc d.o.o. Bijeljina.
odvoz i zbrinjavanje neusaglaenoga proizvoda i drugih otpadnih komponenti
(kukuruzni griz,sojin griz,sojino brano,zain itd.), stoni otpad, od strane preduzea
EKO - BeL d.o.o. Laktai.
odvoz i zbrinjavanje neusaglaenoga proizvoda i drugih otpadnih komponenti
(kukuruzni griz,sojin griz,sojino brano,zain itd.),stoni otpad,
od strane Joldi Zorana,iz Laktaa,LK 06GCP0775,koji nastaje u procesu rada fabrike,
odvoz i zbrinjavanje sirovoga otpadnog krompira i ljuske od krompira za stonu
hranu ,od strane Dakula Milenka,iz Duanova,LK 05EAC354,koji nastaje u procesu
rada fabrike,
Preduzee planira da obnovi ugovor sa preduzeem ECO TRADE d.o.o. Gradika, koje e
vriti odvoz i zbrinjavanje opasnog otpada (iz posuda za zaprljani pjesak i drugih upijajuih
109

sredstva koja se privremeno se skladite do preuzimanja od strane ovlatenih preduzea , a ifre

i vrsta opasnog otpada su date u prethodnim tabelama.
Navedene vrste otpada se klasificiraju i odvajaju u namjenske kontejnere i posebne
posude - bave za tene sadraje, posuda za zaprljani pjesak i druga upijajua sredstva i
privremeno se skladite do preuzimanja od strane ovlatenih preduzea prema sklopljenom
ugovoru. Navedeni kontejneri i posude su obiljeeni po vrstama otpada za skladitenje i locirani
su na posebnom mjestu na lokaciji. Ispod bavi sa tenim sadrajem e biti postavljene metalne
posude-tankvane za prikupljanje eventualno rasutog sadraja.
Otpadi specificirani u sledeoj tabeli se odvojeno sakupljaju i privremeno skladite do
odvoza i prodaje i to su:
Tabela 3. Vrste otpada za prodaju
1
2.
3.
4.
4.
5.
6.

16 01 19
16 01 20
16 06 05
20 01 01
20 01 02
20 01 39
20 01 40

Plastika
Staklo
Ostale baterije i akumulatori
Papir i karton
Staklo
Plastika
Metali

U ovoj tabeli su prezentovane vrste otpada koji se direktno prodaju registrovanim

preduzeima za promet sekundarnih sirovina i otpada, po vaeim ekonomskim cijenama. Time
se ostvaruje odreena ekonomska dobit kao i efekti koji se ogledaju u pravilnom zbrinjavanju,
povratu i reciklai tih vrsta otpada.

9. ZAKLJUAK
Pravljenje konkretnog Plana upravljanja otpadom i programa mjera za poboljanje
tretmana otpada ima za cilj da se kroz njegovu primjenu razradi to sigurniji i efikasniji nain
zbrinjavanja i tretman otpada kao i da se stvara i produkuje to manja koliina otpada.
Osnovni je cilj da se kroz ovaj plan kao prvo smanji koliina nastalog otpada i to tako
da se izvri povrat otpada koji se moe ponovo upotrijebiti, zatim da se se vri odvajanje otpada
po specificiranim vrstama i da se na siguran nain zbrine na odobrenom mjestu-deponiji.
O proizvedenim vrstama otpada, njegovom zbrinjavanju, redovnom pranjenju, ienju i
odravanju objekata i opreme u kojima se odlae nastali otpad, vodi se uredna evidencija.
Za odgovarajue zbrinjavanje pojedinih vrsta otpada sklapaju se ugovori sa ovlatenim
preduzeima i o njihovom vremenu trajanja i vanosti se, takoe, mora voditi rauna.

110

10. KORITENI ZAKONI I PROPISI

Pri izradi Plana upravljanjem otpadom koriteni su sljedei zakoni i propisi sa kojima je
potrebno uskladiti i izvedeno rjeenje objekta:
Zakon o zatiti ivotne sredine RS (Sl. Gl. RS br. 53/02 i 28/07);
Zakon o upravljanju otpadom RS (Sl. Gl. RS br. 53/02);
Zakon o ureenju prostora RS (Sl. Gl. RS br. 84/02);
Pravilnik o vrstama otpada i djelatnostima upravljanja otpadom za koje je potrebna
dozvola (Sl. Gl. RS br. 39/05);
Pravilnik o kategorijama otpada sa katalogom (Sl. Gl. RS br. 39/05);
Pravilnik o sadraju plana prilagoavanja za postojea postrojenja i ureaje za djelatnosti
upravljanja otpadom i aktivnostima koje preduzima nadleni organ (Sl. Gl. RS br.
39/05);
Pravilnik o vrstama otpada i djelatnostima upravljanja otpadom za koje je potrebna
dozvola (Sl. Gl. RS br. 39/05);
Pravilnik o transportu opasnog otpada (Sl. Gl. RS br. 86/05);
Pravilnik o finansijskim garancijama kojima se moe osigurati prekogranino kretanje
otpada (Sl. Gl. RS br. 39/05);
Pravilnik o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvoaa na
odgovorno lice sistema za prikupljanje otpada (Sl. Gl. RS br. 118/05).

111

LEGENDA:
112

Imajui u vidu vrste otpada koji se javlja, na lokaciji preduzea,su odreena mjesta za
privremeno skladitenje otpada,i postavljeni kontejneri,met. burad za prikupljanje otpada:
K1 kontejner za komunalni otpad,
K2 specijalni kontejner za praznu ambalau iz laboratorije i magacina
K3 kontejner za ljusku od krompira,
K4- kontejner za plastinu ambalau,
K5- boh za neusaglaen proizvod (kart od ipsa)
K6- kontejner za karton i papir,
K7- kontejner za najlon,stre foliju
K8- metalnu burad sa poklopcem za otpadni sirovi krompir
K9- metalno bure sa poklopcem za kondenzat od kompresora,
K10- metalno bure za otpadno ulje iz kompresora,
K11- metalno bure za zagaeni pijesak ili piljevinu od prosutoga palminog ulja
K12- box za kartnu foliju
U navedene kontejnere i burad pravilno se mora odlagati selektovani otpad do trenutka otpreme
od strane ovlatenog preduzea.Kontejnere i posude na lokaciji postaviti kao na situaciji,na
mjestu nastajanja i produkcije odreene vrste otpada.U narednome periodu, preduzee bi
trebalo na lokaciji, formirati skladite otpada za opasne materije, u cilju smanjenja rizika
od nekontrolisanog postupanja sa opasnim materijama i smanjenja opasnosti od udesa.
10.0

INTEGRALNO UPRAVLJANJE OTPADOM, SANITARNE DEPONIJE I

ZATITA VODA

1. Uvod
Tokom proteklih vekova svetska populacija naglo se poveala i postala sve vie potroaki
orijentisana. Ovo je dovelo do kontinualnog poveanja proizvodnje dobara. Tehnoloke
promene, kao i promene u drutvu doprinele su poveanom zahtevu za korienjem
jednokratnih i zapakovanih proizvoda. Ovi proizvodi, kao i njihova pakovanja vremenom
postaju otpad. Poveana proizvodnja je stoga dovela i do porasta stvaranja otpada.
Veliki procenat drutvenog otpada proizvodi se i u domainstvima. Hrana, batenski otpad,
papir, konzerve, flae, plastine kese, ine deo otpada. Ako se ne sakupljaju i ne odlau u skladu
sa sanitarnim zahtevima, lako moe doi do pojave bolesti i tetoina. ovekovo reenje bilo je
da svoj otpad odloi negde, bilo gde, to dalje. Mora, reke i predeli neupotrebljenog zemljita
(esto neupotrebljiva zemljita kao to su movare ili kamenolomi) bili su omiljene lokacije za
odlaganje.
Otpad iz domainstva do nedavno se smatrao bezopasnim, meutim, sada je poznato da i ovaj
otpad zagauje ivotnu sredinu. Pored bezopasnog otpada, otpad iz domainstava sadri i
toksine materijale. Neki od njih su boje, rastvarai, baterije, mastilo iz tampaa, pesticidi,
rashladna sredstva, sredstva za poliranje, dezinfekciona sredstva, veziva i lepkovi, hemikalije iz
bazena.
Shvatanje da otpad moe ugroziti podzemne, povrinske vode i atmosferu, uticao je na drutvo
da potrai bezbednije naine upravljanja otpadom.

113

One tehnologije tretmana otpada koje se najee koriste su: insineracija, reciklaa i
deponovanje. Svaka od ovih tehnologija, ipak, pored dobrih strana ima i svojih nedostataka.
Insineracija znatno smanjuje zapreminu otpada, ali postoji rizik od oslobaanja tetnih gasova u
atmosferu. Otpadni talog iz procesa potrebno je odloiti na odgovarajue deponije, pri emu se
meanjem taloga i zemljita stvara tetni mulj. Trokovi izgradnje i izvoenja insineracije su
visoki. Insineracija je stekla popularnost u onim zemljama gde neupotrebljeno zemljite ima
vrednost iznad nominalne. Takoe je ovaj vid tretmana otpada (kontraverzno) promovisan kao
izvor obnovljive energije.
Reciklaa je naglo stekla popularnost u proteklim decenijama od kako je debata o odrivom
razvoju zaokupila panju svetske javnosti. Osnovni problem povezan sa reciklaom je
pronalaenje trita za reciklirane proizvode. Kvalitet recikliranih proizvoda nije uvek visok kao
kod originalnih proizvoda, i neke proizvode je skuplje reciklirati, nego ih proizvesti od novih
materijala. Dodatna tekoa predstavlja odvajanje razliitih tipova otpada.
Trenutno najpopularnija tehnologija za odlaganje otpada, kako u svetu, tako i u naoj Republici,
je odlaganje otpada na deponijama. Odlaganje otpada na deponijama koristi mnogo zemljita,
uglavnom u blizini velikih gradova. Ukoliko se ne pronau lokacije koje se ne mogu upotrebiti
ni na jedan drugi nain (izraeni kamenolomi), odlaganje otpada se mora obavljati na lokacijama
koje bi se u suprotnom koristile za druge namene.
Osnovni problem koji prati deponovanje smea je stvaranje i izbijanje procednih zagaenih voda
i isputanje otpadnih gasova. Ukoliko se procedne zagaene vode ne sakupljaju i obrauju, one
mogu dopreti do sistema podzemnih i povrinskih voda, i zagaditi ih. Odlaganje otpada na
deponijama, i dalje ostaje najisplatljivija metoda u mnogim delovima sveta. Porast svesti o
prateim problemima, razvoj naunog pristupa reavanju ovih problema, paljiv izbor i
upravljanje lokacijama, mogu dovesti do sigurnijih reenja odlaganja otpada u budunosti.
Porast napora ka reavanju problema povezanih sa insineracijom i reciklaom, moe poveati
odrivost ovih metoda u budunosti. Reciklaa predstavlja metodu upravljanja otpadom koja je
velikom brzinom stekla popularnost, jer podstie nadu u dostizanje svetog grala - odrivosti.
Pojam Integralnog upravljanja otpadom ukljuuje, izmeu ostalog, integraciju svih
tehnologija upravljanja otpadom u svrhu dostizanja optimalnog reenja. U sluaju gradskog,
vrstog otpada, ovakav pristup ukljuuje sve tri primarne tehnologije: insineraciju, reciklau i
odlaganje na deponijama do ega u svakom sluaju mora doi jer se kod insineracije pojavljuju
odreene koliine otpada koje je neophono deponovati.
2. Integralno upravljanje otpadom
Koncept integralnog upravljanja otpadom evoluirao je tokom godina i ukljuio hijerarhijski
pristup, to je sada i internacionalno prihvaeni pristup u upravljanju otpadom. U cilju
razumevanja ovog pristupa i njegove pravilne primene, potrebno je razumeti njegovu evoluciju.
Na slian nain, potrebno je prepoznati da e se isticanje razliitih elemenata unutar hijerarhije
integralnog upravljanja otpadom razlikovati po kontekstima.
2.1 Osnovni sistemi upravljanja otpadom
Osnovni sistemi upravljanja otpadom originalno su razvijeni sa idejom da reavaju problem
nagomilanog otpada. Njihov zadatak bio je ienje i uklanjanje otpada iz naseljenih podruja, u
cilju zatite kvaliteta ivota i ljudskog zdravlja. Ovo su osnovni zadaci upravljanja otpadom, to
je potrebno zapamtiti i primeniti pri formulaciji i implementaciji bilo kog integralnog sistema
114

upravljanja otpadom. Iako osnovni sistemi mogu ukljuivati razliite tehnologije i stepene
sofisticiranosti, za sve je zajedniko da ukljuuju skladitenje, sakupljanje, transport i
odlaganje otpada, uz dodatna logina unapreenja tehnologije, kao to su sabijanje i prenos
otpada (slika 1).
Slika 1: Elementi osnovnog sistema upravljanja otpadom

Skladitenje otpada obavlja se u prostorijama proizvoaa otpada, do momenta transporta do

lokacije konanog odlaganja. U domainstvima, otpad se skladiti u ograenim mestima,
plastinim kontejnerima, upotrebljenim kesama za kupovinu, ili u nekoj drugoj formi materijala
za pakovanje. U pojedinim siromanijim podrujima i neformalnim, neureenim naseljima, za
sakupljanje otpada koriste se kontejneri velikih zapremina koji su postavljeni za korienje
velikom broju domainstava. Pomenuti kontejneri koriste se i za odlaganje otpada u velikim
prodajnim centrima, zgradama sa apartmanima, poslovnim zgradama, gradskim kompleksima sa
velikom gustinom naseljenosti, itd.
Sakupljanje otpada ukljuuje njegovo prebacivanje iz kontejnera u vozila za sakupljanje
otpada. Najei tip vozila za sakupljanje otpada je kompaktor sa utovarivaem na zadnjem delu
vozila (rear-end loader - REL). Otpad iz kontejnera i plastinih kesa ubacuje se u zadnji deo
vozila, gde se mehanikim zbijanjem redukuje zapremina otpada i poveava korisna nosivost
vozila. Za sakupljanje otpada esto se koriste i obini kamioni istovarivai. Veliki kontejneri
prazne se podizanjem od strane tegljaa projektovanih za unos, ili vozila sa valjcima.
Transport otpada do objekata za odlaganje (najee deponija) izvodi se direktnim prevozom
vozilima za sakupljanje. U sluaju da je deponija locirana dalje nego to je predviena,
ekonomski - isplatljiva razdaljina koju vozilo moe da pree, potrebno je otpad prebaciti u
vozila predviena za prelaenje veih razdaljina i u njima ga transportovati do krajnje odrednice.
Prebacivanje otpada izvodi se pomou statinih ili pokretnih jedinica za prenos. esto se u
okviru prenosa izvodi i zbijanje otpada, ponovo u svrhu poveanja nosivosti vozila.
Odlaganje otpada, generalno u naoj zemlji u prethodnom periodu, se izvodilo na
organizovanim, a vrlo esto i divljim smetlitima a u poslednje vreme na novim sanitarnim
deponijama. Pri iznoenju iz vozila, otpad se razastirao po zemljitu guseninim vozilima ili
kompaktorima sa elinim obrtnim valjcima to je bez drugih mera dovodilo do ugroavanja
ivotne sredine. Na sanitarnim deponijama otpad se pokriva slojem zemljita ili graevinskog
otpada da bi se spreilo irenje mirisa, kao i razbacivanje otpada i direktnog ugroavanja ivotne
sredine. U veini sluajeva, u naoj zemlji otpad se, meutim, i dalje odlae na otvorene
deponije, bez sabijanja i pokrivanja, pri emu dolazi do paljenja otpada kao uobiajne posledice
ugroavanja ivotne sredine.
115

Kao to je prikazano na slici 1. reciklaa se moe nai u sklopu osnovnih sistema za upravljanje
otpadom tokom procesa proizvodnje i sakupljanja otpada, kao i tokom prenosa i odlaganja.
Trenutno, reciklaa se spontano pojavljuje pri sakupljanju otpada od proizvoaa, kroz centre za
reciklau, kao i kroz formalne i neformalne akcije oporavljanja zemljita upotrebljenih za
odlaganje otpada, kao i na samim neureenim deponijama gde nezatiena radna snaga obavlja
skupljanje i sortiranje upotrebljivog otpada.
2.2 Hijerarhija pri upravljanju otpadom
U industrijski razvijenim zemljama, u proteklom periodu su uoeni znaajni problemi pri
upravljanju otpadom i razvijeni sloeni hijerarhiski postupci koji obuhvataju niz znaajnih
aspekata u procesu tretmana otpada prikazanih na slici 2. Prevencija i minimizacija doprinela je
smanjenju proizvodnje otpada, kroz efikasne proizvodne metode i efikasno korienje resursa.
Protok otpada smanjen je i obnavljanjem resursa. Konano, opasan otpad izlae se tretmanu pre
krajnjeg odlaganja u cilju neutralizacije i moguih rizika.
Slika 2: Elementi hijerarhije upravljanja otpadom
(Izvor: National Waste Management Strategy 2000

( 2)

Moe se primetiti da hijerarhijski pristup upravljanju otpadom ne predstavlja samo poboljani

oblik osnovnog sistema upravljanja otpadom, ve i paradigmalni prelaz. Korienjem pristupa
od kolevke do groba, integrisani hijerarhijski pristup upravljanju otpadom nastoji da smanji
uticaj tretiranog otpada na sledei nain:
Kroz uvoenje tehnologija istije proizvodnje, namera je prevencija proizvodnje
nepotrebnog otpada u proizvodnim procesima, i smanjenje koliine otpada koji ulazi u
konani protok otpada, redukcijom materijala za pakovanje, itd.
Koliina odloenog otpada moe biti smanjena reciklaom odreenog tipa otpada.
Korienjem kontejnera sa posebnim obelejima za tip otpada, materijali koji bi se
bacili, na ovaj nain mogu se nai u ponovnoj upotrebi. Dodatno, materijali pogodni
116

za reciklau kao to su papir, staklo, metali, plastika, itd. mogu biti izdvojeni iz tokova
otpada i sekundarno iskorieni kao sirovina u proizvodnim procesima. Organski otpad
kao to je batenski otpad moe biti transformisan u kompost, vredan resurs, kojim se
smanjuje ukupna koliina otpada koji je neophodno odloiti.
Preostale komponente u otpadnim tokovima mogu biti tretirane u cilju redukcije
toksinog otpada, ili u cilju redukcije zapremine potrebnog odlaganja. Od fizikih
tretmana, mogu se ukljuiti procesi kao to su baliranje i seenje. Hemijski i bioloki
tretmani ukljuuju razliite hemijske i biohemijske procese za smanjenje rizika u
oblasti zatite ivotne sredine povezanih sa otpadom. Ovo se najee primenjuje na
opasne otpade. Otpadni materijali mogu se izloiti i razliitim destrukcionim
procesima kao to su vakuumska piroliza, insineracija, gasifikacija i topljenje otpada.
Konano, krajnji talog iz svih gore pomenutih procesa, kao i svaki otpadni materijal
koji ne moe biti ekonomino tretiran ili ponovo iskorien, mora biti odloen na nain
prihvatljiv za ivotnu sredinu i javnost, na odobrenim, sanitarnim deponijama.
3. Zagaenja izazvana deponovanjem otpada
Osnovni nedostatak povezan sa deponovanjem otpada je pitanje zagaenja podzemnih voda, i
sekundarno atmosferska zagaenja. U proceni uticaja zagaenja, potrebno je poznavati prirodu
emitovanih supstanci (prirodu odloenog otpada i promene kojima podlee nakon odlaganja),
kao i mehanizme prenosa zagaivaa.
3.1 Koliina i sastav otpada
Koliina proizvedenog otpada u svetu je zabrinjavajua, kada se zna da je taj otpad potrebno
negde odloiti, i da je pri tom zagaenje neizbeno. Koliine gradskog otpada u svetu danas su
od 0,5 do 2,5 kg na dan. irom sveta, papir ini izmeu 20 % i 50 % ukupne mase gradskog
otpada, dok staklo ini izmeu 5 % i 15 %. Udeo za plastiku je slian staklu, dok metal ini
izmeu 2 % i 10 %, a organski otpad od 10 % do 45 % gradskog otpada na svetskom nivou.
3.2 Mehanizmi razgradnje
Unutar deponije odvijaju se hemijski, fiziki i bioloki procesi pod kojima dolazi do razgradnje
otpada. Dolazi do emitovanja polutanata, voda ima znaajnu ulogu pri stvaranju i transportu
polutanata. Vlaga koja ulazi u deponiju, proceuje se kroz otpad, izvlai kontaminante i formira
procedne vode koje eventualno mogu dopreti do podzemnih voda u regionu i zagaditi ih.Tokom
procesa razgradnje unutar deponija, dolazi do formiranja gasova, koji se preko gornje povrine
deponije i sa njenih bonih strana oslobaaju u atmosferu i podzemne vode.
3.3 Fizika i hemijska razgradnja
Fizika razgradnja odvija se najee ispiranjem materijala iz otpada. Hemijska razgradnja
ukljuuje hemijske reakcije kao to su taloenje, adsorpcija, desorpcija i rastvaranje. Razlaganje
procednih voda utie na stepen rastvorljivosti pojedinih materijala na deponijama, pri emu su
pH i oksido-redukcioni potencijal vani kontrolni faktori.
Oslobaanje lako bio-razgradljivih organskih supstanci iz nanosa, zajedno sa oslobaanjem
zagaene vode, ini osnovni problem. Kada ove supstance dou do podzemnih ili povrinskih
117

voda, razgrauju se, troei postojei kiseonik. Troenje kiseonika oteuje ekosistem u
ugroenim vodama.
3.4 Bioloka razgradnja
Bioloka razgradnja predstavlja osnovni mehanizam razgradnje otpada unutar deponija.
Bioloka razgradnja takoe utie i na hemijsku i fiziku razgradnju, delovanjem na promenljive
kao to su pH faktor i oksido - redukcioni potencijal.
Bioloka razgradnja odvija se u tri osnovne faze: aerobna, fakultativno anaerobna i
metanogeno anaerobna faza.
Aerobna razgradnja odvija se u relativno kratkom periodu nakon odlaganja otpada na deponiju i
pokrivanja zemljitem, i traje dok postoje zalihe kiseonika unutar otpada. Postojei kiseonik
potie iz vazduha uneenog u otpad tokom njegovog prebacivanja. Tokom ove faze oslobaaju
se ugljendioksid i toplota. Temperatura moe porasti od 50 - 70 C. Proizvode se i delimino
razgraena organska jedinjenja. Kao posledica, unutar ove faze stvaraju se blago kisele procedne
vode, sa visokom vrednou HPK (hemijska potronja kiseonika). Kisela priroda procednih voda
omoguava oslobaanje vie organskih materija, kao i metala.
Fakultativno anaerobna razgradnja poinje onog momenta kada se kiseonik redukuje do
take u kojoj vie ne podrava preovlaivanje procesa aerobne razgradnje. Fakultativni
organizmi prihvataju prisustvo kiseonika, ali mogu iveti i bez njega. Tokom ove faze i dalje se
proizvodi ugljendioksid, temperatura neznatno opada i stvaraju se velike koliine delimino
razgraenih organskih jedinjenja, posebno organskih kiselina. Ovo utie na poveanje kiselosti i
porast HPK, i prouzrokuje oslobaanje velikog broja organskih i neorganskih jedinjenja unutar
procednih voda.
Metanogena faza predstavlja poslednju fazu razgradnje. Metanogene bakterije ne podnose
prisustvo kiseonika. One prevode delimino razgraena organska jedinjenja (nastala iz
fakultativnih organskih jedinjenja) u metan i ugljendioksid, pH faktor dostie neutralnu
vrednost, i nekoliko supstanci se oslobaa iz otpada u tenoj fazi.
Teorijski, kraj metanogene faze predstavlja momenat kada deponija vie ne emituje tetne
koncentracije polutanata. Ipak, procenjeno je da je potreban dug niz godina da bi se to dostiglo.
4. Bilans voda i kretanje vlage u deponijama
4.1 Princip bilansa voda
Koliina procednih voda generisana u okviru deponije u funkciji je bilansa voda date lokacije.
Na osnovu zakona o konzervaciji mase (jednaini kontinuiteta) masa vode koja ulazi u kontrolnu
zapreminu jednaka je zbiru mase vode koja izlazi iz kontrolne zapremine i mase vode koja se
zadrala unutar kontrolne zapremine, odnosno deponijskog materijala. U matematikim
terminima:
ULAZ = IZLAZ + MASA APSORBOVANA UNUTAR KONTROLNE ZAPREMINE
Svaki od lanova ove jednaine sastoji se od nekoliko komponenti.
U sluaju lokacije za odlaganje deponijskog materijala, voda koja ulazi u sistem sadri sledee:
118

 Poetni sadraj vode u otpadu;

Infiltracija od padavina na deponiju;
Infiltracija od povrinskih voda koje teku preko otpada;
Doticaj podzemnih voda iz okolnog zemljita;
Oticaj procednih voda iz deponije
Voda nastala pri hemijskim i biohemijskim reakcijama.
Kod poslednje navedene komponente, vode nastale pri hemijskim i biohemijskim reakcijama,
pretpostavlja se da je ima malo i uglavnom se zanemaruje u proraunu bilansu vode. Pravilno
postavljena deponija locirana je tako da izlivi iz okolnih vodenih sredina ne dopiru do nje, i da
podzemne vode ne prolaze kroz deponijski materijal. Iz tog razloga e se iz bilansa zanemariti i
ova komponenta bilansa. Relevantne komponente ulazne mase vode, UL, su poetni sadraj
vode unutar otpada, W, i infiltracija od padavina, IF.
UL = W + IF
Poetni sadraj vlanosti unutar otpada, W
Poetni sadraj vlanosti unutar otpada zavisi najee od sastava samog otpada. Papir, pepeo,
staklo, metal i plastika imaju mali poetni sadraj vlanosti, dok organski otpad, posebno hrana i
batenski otpad, generalno imaju visok poetni sadraj vlanosti. Poetni sadraj vlanosti
unutar otpada je visoko promenljiva veliina, procenjuje se da ukupni poetni sadraj vlanosti
unutar kompaktiranog otpada iznosi oko 20 %.
Infiltracija, IF
Infiltracija moe da se definie kao ulaz vode unutar zemljinog profila. Infiltracioni kapacitet
zemljita bitan je parametar koji regulie koliko padavina e oticati, a koliko e biti apsorbovano
unutar zemljita. Ukoliko vode ima u mnogo veoj meri nego to je mogua infiltracija unutar
zemljita, doi e do isticanja i stvaranja vodenih bazena. Infiltracioni kapacitet zemljita, u
svakom trenutku zavisi od sadraja vlanosti unutar zemljita, i dostie konstantu vrednost u
momentu zasienja zemljita. (Za konstantnu vrednost infiltracije generalno se pretpostavlja da
je jednaka zasienoj, hidraulikoj provodljivosti zemljita, ali je u stvarnosti neto manja, usled
postojanja zaostatalih koliina vazduha zarobljenih u toku infiltracije). Ovo objanjava zato
raniji uslovi vlanosti zemljita, uz intenzitet i trajanje padavina, utiu na infiltraciju.
Ostali faktori koji utiu na infiltraciju su:
Reljef: Reljef povrine zavisi od koliine vodenih bazena i bara koje se formiraju. Ravne
povrine sa mnotvom depresija e oigledno dozvoljavati formiranje bazena u veoj meri nego
strme povrine, bez depresija. Voda koja formira bazene i bare jednim delom e ispariti, dok e
se drugim, u kasnijim fazama, infiltrirati.
Zadravanje: Vegetacija takoe zadrava odreenu koliinu vlanosti, koja bi u suprotnom
istekla. Ovaj deo vode koji naknadno ispari naziva se zadrana voda. Deo vode koji je zadran
vegetacijom, kasnije dolazi do povrine zemljita jesenjim opadanjem i kretanjem kroz
stabljiku.
Efekti na povrini: Povrina zemljita najee nije homogena, i sadri pukotine. Ova tvrdnja
moe se primeniti i na prekrivae deponijskog materijala gde dolazi do formiranja pukotina
119

usled sleganja otpada, kao i usled skupljanja osuenog zemljita. Postojanje pukotina pospeuje
infiltraciju.
Voda koja naputa sistem odnosno izlazne komponente su:
Isparavanje; i
Isticanje procednih voda.
Stoga su relevantne komponente izlazne mase vode, IZ, isticanje procednih voda iz deponije, Q i
masa vode koja je isparila sa deponije, ET.
Evapotranspiracija (isparavanje) ET
Isparavanje se odvija iz biljaka, povrine zemljita i slobodnih vodenih povrina. Isparavanja sa
slobodnih vodenih povrina nije relevantno za bilans vode unutar deponija. Sleganje prekrivaa,
ipak, dovodi do formiranja depresija u kojima se moe sakupljati voda. Isparavanje iz biljaka, ili
transpiracija, ima ulogu u bilansu vode unutar deponija, jer su povrine deponija uglavnom pod
vegetacijom. U sluaju deponija, esto dolazi i do isparavanja sa povrine zemljita, jer je
najmanje jedan deo povrine ogoljen. Ovi termini se uglavnom teko razdvajaju, pa su spojeni u
izraz transpirativno isparavanje.
Koliina vode koja ispari transpiracijom, ukoliko postoji neograniena koliina vlanosti, naziva
se potencijalno isparavanje transpiracijom. Sastav vode i karakteristike provodljivosti
zemljita, odreuju vrednost kada e se voda transpirativno isparavati, to je najee nie od
potencijalne vrednosti.
U cilju odvijanja isparavanja transpiracijom, pritisak atmosferske pare mora biti nii od pritiska
pare na povrini tela koje isparava. Iz ovog razloga, radijacija i vetrovi predstavljaju osnovne
faktore uticaja na isparavanje transpiracijom. Radijacija obezbeuje toplotu potrebnu za
prevoenje vode u vodenu paru. Vetar transportuje paru dalje od lokacije, ime odrava relativnu
vlanost na niskom nivou.
Postojanje vegetacije poveava gubitke vode unutar zemljita. Biljke emituju oko 90 % preuzete
vode u atmosferu. U uslovima naglaene vlanosti, isparavanje je redukovano. Jo jedan izvor
gubitka vlanosti iz zemljita, je vezivanje vodene pare unutar deponijskog gasa.
Kretanje vlage unutar deponije
Procesi infiltracije i transpirativnog isparavanja meusobno kontinuirano utiu jedan na drugi,
ime iznova rasporeuju vlanost, i utiu na bilans vode unutar deponije. Deponijski materijal
deluje kao ogromna spuva, u kojoj se voda kree, i iz koje se voda moe osloboditi kako u
podzemne vode, tako i u atmosferu u vidu vodene pare ili isticati kao filtrat na dnu deponije.
Silazna drenaa generalno prestaje kada gravitacione i sukcione sile, delujui na dole, utiu da
sukcione sile zemljita koje deluju na gore. Pratei silazno kretanje vode tokom drenae ili
rasporeivanja, voda se moe kretati na gore pod uticajem kapilarnih efekata, ili u vidu vodene
pare.
Slojevi materijala razliite hidraulike provodljivosti mogu znaajno uticati na pospeivanje
fronta kvaenja. Pri susretu sa finijim materijalom, voda e se bre odvoditi kroz gornje slojeve
zemljita nego kroz fini sloj, i akumulirae se iznad pomenutog sloja. Ukoliko je materijal
grublji od zemljita iznad njega, sloj nee provoditi znaajne koliine vode sve dok se veliki broj
120

pora ne ispuni vodom. Sa poetkom odvoenja vode, grublji slojevi e zaustaviti provoenje
vode do niih sekcija, i sadraj vode u gornjim slojevima e se zadrati na odgovarajuoj visini.
Slino, grublji sloj delovae kao kapilarna barijera protiv kretanja vode na gore pod uticajem
gradijenata isparavanja.
Deponija je vieslojno telo, usled odlaganja otpada u priblino horizontalnim slojevima, i
prekrivanjem na kraju svakog dana sa priblino horizontalnim slojevima zemljita. Ova struktura
izuzetno utie na kretanje vlanosti unutar zemljita. Voda se ne odvodi u direktnom vertikalnom
pravcu, ve prati bone, vijugave puteve. Slojevi za prekrivanje osrednjeg materijala formiraju
prioritetne tokove, koji mogu ograniiti kontaktno vreme vode sa otpadom, i time ograniiti
koliinu ekstrakovanog zagaenja. No bez obzira na sve ove pojave na dnu deponije se
pojavljuje odreena koliina procednih zagaenih voda Q koja moe ugroziti kvalitet
podzemni i povrinskih voda ako do njih dopre.
IZ = Q + ET
Ako sa oznakom S oznaimo masu vode apsorbovane od strane deponijskog materijala bilans
vode na deponiji se moe napisati kao:
W + IF = Q + ET + S
Prevoenjem jednaine u oblik:
Q = W + IF ET S
moe se dobiti koliina procednih voda, znajui vrednosti poetnog sadraja vlage, W;
infiltracije, IF; isparavanja, ET; i mase vode apsorbovane od strane deponijskog materijala, S.
Pojam infiltracije, IF, moe alternativno biti predstavljen kao odnos istih padavina P, minus
spreavanje bonog doticaja, C; minus povrinski oticaj, R.
IF = P C R
Stoga se, zapremina procednih voda moe izraunati na sledei nain:
Q = W + P C R ET S
W, poetni sadraj vlage unutar otpada, uestvuje samo jednom u bilansu vode, dok se
infiltracija, IF; isparavanje, ET; i kretanje procednih voda van deponijskog materijala, Q,
odvijaju kontinuirano.
Stoga, moda je tanije napisati jednainu bilansa vode na sledei nain:
Q = W + P C R ET S
Princip bilansa vode ilustrovan je na donjoj slici

121

122

5. Metode odlaganja otpada

Proces razlaganja razmotren u prethodnom poglavlju, omoguava emitovanje potencijalno
tetnih supstanci u ivotnu sredinu. U cilju smanjenja ovih emisija, razvijeni su specifini
pristupi projektovanja i izgradnje deponija komunalnog vstog otpada otpada kojima se postie
adekvatna zatita ivotne sredine posebno podzemnih i povrinskih voda od zagaivanja. U te
postupke spadaju:

Projektovanje i izgradnja sanitarnih deponija

Projektovanje i izgradnja sanitarnih deponija sa kompletnom izolacijom
Mehaniko bioloke obrade (MBO) i stabilizacija (inertizacije) pre konanog odlaganja

5.1 Projektovanje i izgradnja sanitarnih deponija

Sutinsko reenje pri projektovanju i izgradnji sanitarnih deponija sastoji u spreavanju
prodiranja procednih voda iz tela deponije u okolno zemljite odnosno u podzemne i povrinske
vode putem ugradnje nepropusnih slojeva po dnu i obodu deponije. Preko nepropusne podloge
se ugrauje cevna drenaa za sakupljanje procednih voda i njihovo odvoenje do sistema za
preiavanje.
Materijali koji se koriste pri izradi nepropusnih slojeva i odvodnih sistema mogu biti prirodni
ili sintetiki. Sintetiki materijali ukljuuju najee geomembrane od polietilena a mogu biti i
neki drugi slini proizvodi. Za izradu prirodnih zaptivnih slojeva najee se koriste glina i
bentonit, dok se za izradu odvodnih slojeva najee koriste pesak i ljunak.
Pokazalo se da su neki sintetiki materijali otporniji na hemijski uticaj od prirodnih materijala
(Tisinger and Dudzik, 1989), ali njihova dugorona izdrljivost jo nije u potpunosti dokazana.
Prikupljene procedne vode potrebno je odgovarajuim tretmanima preistiti da bi se mogle
bezbedno ispustit u vodotoke. Metode za tretman procednih voda ukljuuju korienje aerisanih
laguna, isparavanje, reverznu osmozu, flokulaciju, adsorpciju i anaerobnu digestiju Uglavnom
jedan od ovih postupaka sam nije dovoljno efikasan za dostizanje potrebnih standarda kvaliteta
voda, zbog ega se koristi kombinovanje navedenih metoda.
Mnoge od ovih metoda su skupe, tako da je veoma korisna primena metoda za smanjenja
koliina procednih voda. Iz tog razloga, veoma je korisno i reenje sa odvoenjem prikupljenih
procednih voda na gradski sistem za preiavanje komunalnih otpadnih voda, ili ubrzavanje
reakcija unutar deponija u cilju dostizanja metanogenih uslova ubrzanja razgradnje zagaenja
(Beker, 1987).
Metode za ubrzavanje reakcija su: dodavanje bakterija ubrizgavanjem otpadnog mulja;
dodavanje rastvora za razblaivanje radi podizanja nivoa pH vrednosti, i stvaranja uslova
pogodnih za razvoj metanogenih bakterija; poveanje vlanosti unutar otpada; smanjenje
kompaktnosti otpada; ukljuenje delimino kompostiranih slojeva; dodatak hranljivih materija; i
recirkulacija procednih voda (Stegmann and Spendlin, 1987; Cossu et al, 1987; Leuschner,
1987).Upotreba recirkulacije procednih voda pokazala je prednosti u pogledu razvijanja
metanogenih uslova i ubrzanja razgradnje zagaenja (Boari and Mancini, 1987).

123

5.2 Projektovanje i izgradnja sanitarnih deponija sa kompletnom izolacijom

Kao i kod prethodnog reenja i u ovom sluaju se projektuju i grade nepropusni slojevi za
spreavanje prodiranja procednih voda u okolni teren, meutim obavezno se u toku eksploatacije
svakodnevo obavlja prekrivanje deponovanog smea inertnim materijalom a na kraju se
deponija prekriva nepropusnim slojem (nepropusnom geomembranom) preko koga se nanosi
inertni a zatim i humusni materijal cela deponija zatravljuje.
Prekrivanje deponija u toku eksploatacije koristi se primarno za zaustavljanje emisije gasova,
ispiranja ili razbacivanja otpada sa lokacije, i za spreavanja pojave ptica, insekata ili sisara, kao
moguih uzronika zaraze. Pokrivanje moe biti korisno i za kontrolu koliine vode koja ulazi
na deponiju, i time, koliine stvorenih procednih voda.
Nagib pokrivanja, vrsta i gustina zemljita utie na koliinu voda koja ulazi unutar otpada. Voda
se delimino zadraava unutar pokrivnog sloja inertnog materijala i postepeno isparava tako da
debljina sloja pokrivke utie na koliine voda koja eventualno dopre do otpada i formirale
procedne zagaene vode.
Procedne zagaene vode kod ovog reenja se ne odvode na sistem za preiavanje ve se u toku
eksploatacije pre konanog zatvaranja drenanim sistemom dovode do ahte iz koje se
prepumpavaju na deponiju to ubrzava razgradnju zagaenja, kako je to napred navedeno. Kada
se deponija konano prekrije neproposnim slojem i smee potpuno izoluje tada se procedne vode
na ovim deponijama ne mogu formirati jer je deponovano smee potpuno izolovano.
Poto proces razgradnje deponovanog smea nije kompletno zavren pre konanog prekrivanja i
izolacije smea kod ovog reenja neophodnna je ugradnja biotrnova za evakuaciju gasova koji se
pojavljuju pri razgradnji smea, kako je to napred opisano. Kod veih deponija gde se oekuje
velika koliina emisije gasova esto se ide na reenje sa kontrolisanim postupkom prikupljanja
gasova i njihovo korienje za proizvodnju energije.
5.3 Mehaniko bioloka obrada (MBO) i stabilizacija (inertizacije) pre konanog
odlaganja
Direktiva EU (COUNCIL DIRECTIVE) 1999/31/EC o odlagalitima otpada odredila je rokove
za smanjenje biorazgradivog komunalnog i slinog otpada:

Do 2006.* na 75% od koliine deponiranog biorazgradivog komunalnog otpada 1995.

godine
Do 2009.* na 50% od koliine deponiranog biorazgradivog komunalnog otpada 1995.
godine
Do 2016.* na 35% od koliine deponiranog biorazgradivog komunalnog otpada 1995.
godine

* 4 dodatne godine za lanice koje su 1995. odlagale (bez spaljivanja i sl.) vie od 80% ukupnog
komunalnog otpada.
Prethodno neobraeni kuni otpad se na nekontroliranim trajnim deponijima razlae i do 400
godina. Kroz to vreme raspadanja (bio razgradnja truljenje) deponirani otpad emituje otpadne
materije u procedne vodu i otpadne gasove u atmosferu izmeu ostalog i metan (CH4).
Kontrolisana (sanitarna) deponija reava problem zagaenja na taj nain to hermetikim
zatvaranjem spreava emisiju metana i procjednih voda u okolinu.
124

Meutim jednako kao to tako inkapsulirani otpad, pod uslovom da je stalno kontrolisan,
predstavlja reenje za spreavanje njegove tetne emisije u okolinu, hermetiko zatvaranje
dovodi do njegovog isuivanja i do privremenog zaustavljanja procesa bio razgradnje i do
novog, trenutno manjeg, ali dugoronijeg problema mumifikacije kunog otpada.
Nemaka vlada je 1995 zapoela sa finansiranjem istraivanja koje je obuhvatilo vie od 20
istraivakih instituta za upravljanje otpadom sa vie od 15 mil. DEM. Osnovni ciljevi
istraivanja su bili:
Rezultati istraivanja su pokazali da je Mehaniko bioloka obrada (MBO) prihvatljiv nain
obrade komunalnog otpada pre njegovog trajnog odlaganja, kojim se znaajno reducira uticaj
trajnog odlagalita na okolinu. Na bazi obavljenih istraivanja zakonodavac je u Nemakoj
odredio parametre i granine veliine za MBO za komunalni otpad pre trajnog odlaganja. Ovi
parametri ukljuuju: koeficijent vezivanja kiseonika (AT4) od najvie 5 mg O 2/g suvog ostatka i
koeficijent anaerobnog oslobaanja gasova (GB21) koji treba da bude jednak ili manji od 20
l/kg suvog ostatka.
Na osnovu rezultata istraivanja nemaka Vlada je i zakonski prihvatila MBO kao reenje za
stabilizaciju (inertizaciju) komunalnog otpada pre trajnog odlaganja. Generalni prikaz ovog
postupka prikazan je na donjoj slici.
Slika: Opti prikaz postupka MBO
Komunalni otpad

Mehanika obrada I
Osnovni
proces

(Priprema
homogenizacija)

Trajno odlaganje
(deponija)

Postupak mehaniko biolokog tretmana prema reenju firme FABER AMBRA prikazanom
na Dijagramu toka dole zahteva da se otpad mehaniki usitni, da se zatim odloi na privremenu
deponiju za bioloki tretman koji traje oko 9 meseci te da se tek nakon toga prebaci na trajnu
deponiju. Ovaj postupak, meutim, sa sitnjenja otpada, zatim 9 meseci odleavanja i ponovnog
prebacivanja na trajno deponovanje znaajno poskupljuje ceo proces to nerazvije zemlje sa
niskim nacionalnim dohotkom teko mogu da prihvate.

125

Dijagram toka Faber-Ambra osnovnog procesa

Prihvat
Kuni otpad i sl. otpad iz domainstva,
krupni otpad, mulj iz kan. talonica

1. faza

4. faza

Ulazna kontrola

Bioloki tretman
Ispuni plin

Zrak

2. faza

3. faza

Odvajanje krupnog otpada i

sekundarnih sirovina

Aerobic rotting windrow with the Chimney Technology

according to SPILLMANN/COLLINS

Mehanika
obrada

5. faza
Trajno odlaganje
Mljevenje i
homogenizacija

Kompaktiranje

10.1 POSLOVNI INFORMACIONI SISTEM U PD TE KAO

ELEMENT REINENJERING PROCESA

1.0 UVODNA RAZMATRANJA

Informacioni sistem moemo posmatrati po svojoj ulozi u preduzeu, na vie
naina. IS moe biti preduslov za reinenjering u preduzeu. U tom sluaju svi procesi
koji su u funkciji reinenjeringa su uslovljeni postojanjem inforamacionog sistema.
Informatika tehnologija je u funkciji alata reinenjeringa.
U drugom sluaju, informatika tehnologija kao element informacionog sistema, je
produkt reinenjeringa. Ovo se moe videti u svim preduzeima koja su primenjivala
radikalne mere reinenjeringa, zbog nepostojanja kvalitativne strukture preduzea,
spremne za borbu za ostvarenje profita. U takvim preduzeima informatike tehnologije
nisu postojale kao element IS-a. Reinenjeringom se u tom sluaju priprema osnovni alat
informacioni sistem, zasnovan na IT-u, koji e biti osnovno orue za poboljanje
sistemskih procesa i u ostalim podsistemima preduzea.
2.0 STANJE SISTEMA KOJE JE PRETHODILO PROMENAMA
U PD TE-KO Kostolac, je postojao centralizovan pristup obrade podataka. Za
centralizovan pristup je karakteristino da se formira poseban organizacioni podsistem
preduzea ERC (elektronski raunski centar), koji brine o razvoju integralnog
informacionog sistema preduzea. Meutim, praksa je pokazala da je re o dugotrajnim i
126

skupim projektima korporativnih informacionih sistema i takvi sistemi esto zastare i pre
nego to se uvedu u primenu.
Bilo je uobiajeno da se za integralne informacione sisteme koristi centralni
raunar (mainframe) za skladitenje svih podataka preduzea i aplikativnog softvera, dok
su korisnici, po pravilu, imali na raspolaganju lokalno rasporeene terminale. Izborom
hardvera konkretnog proizvoaa (VAX) bio je eksplicitno definisan i sistemski softver.
Takvim izborom su direktno definisani i alati kojima je mogu razvoj aplikativnog
softvera. Eventualne radikalne izmene zahtevale su nabavku potpuno novog hardvera.
Umreavanje i komunikacija sa poslovnim partnerima bili su izuzetno skupi.
Zbog takvog stanja IS-a, neophodno je bilo korenito menjanje kompletnog
tehnolokog reenja postojeeg IS-a. Da bi se to realizovalo neophodno je bilo stvoriti
sledee preduslove:
organizacioni preduslovi za realizaciju IS-a,
hardverska platforma, mrena infrastruktura,
softver
obuka korisnika

3.0 ORGANIZACIONI PREDUSLOVI ZA REALIZACIJU IS-A U PD TE-KO

KOSTOLAC
3.1 MIS platforma

Donoenjem odluke o realizaciji IS-a u PD TE-KO Kostolac, od strane upravnog

odbora preduzea, nametnula se potreba za formiranjem sektora za informacioni sistem,
sa ciljem koordinacije implementiranja IS-a, a kasnije i njegovog funkcionalnog
odravanja i nadgradnje.
Nakon toga sledi odluka upravnog odbora preduzea da se formira Savet za razvoj
Informacionog sistema PD TE-KO Kostolac, u ijem je sastavu top menadment
preduzea.
Centar za integrisani informacioni sistem (CIIS), JP Elektroprivreda Srbije, je kao
nadreena institucija, dao saglasnost za odabranu strategiju razvoja IS-a na Oracle
platformi. Savet za razvoj IS-a je projektom razvoja definisao organizacionu i kadrovsku
strukturu Sektora za IS, kao nosioca MIS-a (Menadmenta Informacionih sistema). To je
VSS kadar koji se bavi razvojem IS-a i podrkom korisnicima, koji su obueni i samostalni
u obavljanju zadataka iz opisa poslova svojih radnih mesta, korienjem IS-a.
Projektom razvoja IS-a pored kadrovske strukture definisano je i sledee:
standardni softverski paketi nabavljae se na tritu uz obaveznu isporuku
izvornog programskog koda, ime se stvara preduslov za nezavisan razvoj i
odravanje softvera,
softverski paketi specifini za osnovnu delatnost PD TE-KO Kostolac, kojih nema
na tritu ili bi njihova izrada bila skupa, razvijae se u sektoru za IS.
Osnovi poslovi sektora za IS, definiu i njegovu kadrovsku strukturu, pa je na osnovu
toga izraena sistematizacija radnih mesta ovog sektora. (Slika 3.1)
127

Slika 3.1 Sektor za IS PD TE-KO Kostolac

4.0 HARDVERSKA PLATFORMA, MRENA INFRASTRUKTURA U

PD TE-KO KOSTOLAC
4.1 Mrena infrastruktura

Privredno drutvo TE-KO Kostolac, je po prirodi posla (proizvodnja elektrine

energije i uglja) dosta razueno. Povrina koju pokriva Privredno drutvo nije
konstantnog konzuma jer se povrinski kop stalno menja. Tu postoji problem sa udaljenim
stanicama za prodaju uglja, koje se pomeraju u zavisnosti od pomeranja tranog
transportnog sistema uglja, a za svoj rad koriste raunarske radne stanice (PC raunare)
na mrei koje su povezane na servere sistema.
Raunarska mrea je uraena kombinovanom tehnologijom, jer koristi razliite
medije za prenos podataka, u zavisnosti od duine trase, mikroklimatskih uslova,
mehanikih optereenja i drugih faktora. Projekat je uradjen po vaeim standardima,
tako da zadovoljava potrebne uslove za brzinu podataka kroz raunarsku mreu i
bezbednosne elemente zatite podataka.
Ovde je dat predlog naina realizacije integrisane lokalne raunarske mree, koja
treba da zadovolji zahteve za visokim propusnim opsegom, velikom pouzdanosti, kao i
mogunosti primene novih mrenih tehnologija u budunosti. Predloena je troslojna
arhitektura IS, koncentracija servera je na jednoj lokaciji, dominantan prenos podataka je
klasini transakcioni mod. Potrebe za prenosom govora, pokretnih slika, velikih grafikih
fajlova i slino nisu izraeni.
Obzirom na kompleksnost problematike i potrebu prioritetne izgradnje raunarske
mree kao informacione kime IS, predviena je izrada posebnog glavnog projekta
raunarske mree. Polazei od definisanih ciljeva dat je opis konceptualnog reenja
raunarske mree, gruba analiza i proraun potreba.
Na osnovu analize, raunarska mrea je Ethernet tipa po standardu IEEE 802.3, a
kabliranje je definisano standardima EIA/TIA 568, ISO/IEC 11801.
128

Svaka od projektovanih lokacija pristupa pripadajuem voru kroz zvezdu optikih

kablova (62.5/125) brzinom od 100 Mbps. Lokalni razvodi na nivou objekata su zasnovani
na bakarnim UTP kablovima kategorije 5 u fizikoj topologiji zvezde. (slika 4.1)

Slika 4.1 Blok ema raunarske mree TE-KO Kostolac

4.2 Fizika arhitektura IS

Pri definisanju fizike arhitekture polo se od polaznih osnova i definisanog

savremenog konceptualnog modela fizike arhitekture.
Konceptualni odnos programskih sistema treba realizovati kroz opti model
generike vieslojne arhitekture koji sa konceptualnog aspekta ine: Baza(e) podataka,
Aplikacije (poslovna pravila, komponente) i Korisniki interfejs. Sa fizikog aspekta ovaj
model se realizuje preko: skupa servera baza podataka, aplikacionog(ih) servera (server
poslovnih pravila, server komponenti) i korisnikih radnih stanica. Komunikacija izmeu
ovih delova sistema odvija se, po pravilu, preko aplikacionog servera . Dat je predlog
karakteristika hardvera (raunarske i komunikacione opreme, nain povezivanja) i
softvera potrebnih za realizaciju predloene fizike arhitekture. Podrazumeva se da je
neophodno da svi serveri budu nabavljeni od renomiranog(ih) proizvoaa (brand name)
uz mogunost skalabilne nadogradnje. Pod skalabilnom nadogradnjom podrazumeva se
mogunost dodavanja novih procesorskih jedinica, novih disk jedinica, dodavanje RAM
memorije, novih interfejs kartica i drugo.
Funkcionisanje sistema IS TEKO bazira se na database serveru, aplikacionom
serveru, i serveru dokumenata. Podrka Internet servisima treba da se bazira na Web
serveru, internom i eksternom DNS serveru, mail i proxy serveru i standalone firewallom.
(slika 4.2)

129

Slika 4.2 Fizika arhitektura IS-a

Database server je RISC sistem baziran na Alpha ili Itanium procesorima.

Preporuka je postavka sa jednim RISC procesorom u startu, uz mogunost nadogradnje
dodatnog procesora. U prvoj fazi se ugrauje 1024 MB RAM-a. Inicijalnu konfiguraciju
podsistema diskova ine tri do etiri SCSI hard diska uz mogunost dodavanja dodatnih
4-6 diskova u internom kuitu. Ugraen je i dodatni ventilacioni sistem i redundantno
napajanje u inicijalnoj konfiguraciji.
Application server je jak skalabilni CISC raunar, konfigurisan u startu sa jednim
procesorom uz mogunost dodavanja drugog procesora. Aplikacioni server treba da ima
snaniji memorijski podsistem od DB servera, inicijalno sa 2 Gbyte RAM-a uz mogunost
proirenja.
Web server je fiziki lociran iza firewall-a (demilitary LAN). Relevantne podatke
kojima operie, web server prima kroz proceduru koja se odrauje na database serveru (ili
miror serveru neto slabije konfiguracije). Mail i eksterni DNS server dele isti server.
Interni DNS je postavljen na dokument serveru, Proxy je posebno postavljen.
Dokument server uva arhivu nestruktuiranih dokumenata. U ovu klasu
dokumenata spadaju svi dokumenti koji nastaju kroz proceduru skeniranja, dokumenti
kreirani editorom teksta (ISO dokumenti, i drugi), grafikim i multimedijalnim alatima,
mail i drugi dokument.

130

5.0 LOGIKA ARHITEKTURA IS-A PD TE-KO KOSTOLAC

Logika arhitektura nekog informacionog sistema izvodi se iz odnosa njegovih
procesa i podataka koje ovi procesi generiu, odnosno koriste. Logiku arhitekturu ini
skup meusobno povezanih podsistema. Procesi koji zajedniki formiraju odreenu klasu
podataka ine jedan logiki podsistem. Logiki podsistemi su povezani na taj nain to
jedan podsistem generie, a drugi koristi neku klasu podataka. Prema tome, osnovni
zadatak pri definisanju logike arhitekture nekog informacionog sistema je identifikacija
njegovih procesa i odgovarajuih klasa podataka, polazei od sledeih osnovnih postavki:

Pri projektovanju informacionog sistema neophodno je poi od fundamentalnih

procesa nekog sistema, procesa koji nisu uslovljeni ni postojeom organizacijom,
ni postojeom tehnologijom, procesa koji bi se obavljali u svakoj, pa i u idealnoj
organizaciji i tehnologiji. Projekat informacionog sistema definie
implementaciju ovih fundamentalnih procesa u novom
tehnolokom i
organizacionom okruenju.
Jedinstvena logika arhitektura IS izvedena iz fundamentalnih procesa (poslova)
nevezanih od postojee organizacione strukture je jedan od najvanijih osnova
za ostvarivanje njegove jedinstvenosti. Jedinstvenost informacionog sistema ne
znai njegov centralizovani i frontalni razvoj. IS PD TEKO treba da funkcionie
kao "otvoreni sistem" u kome svaki organizacioni deo moe samostalno da
upravlja svojim informacionim sistemom u skladu sa specifinim potrebama,
interesima i mogunostima. Jedinstvo ovakvog sistema se ostvaruje preko
jedinstvenih standarda, na kojima se delovi sistema zasnivaju i jedinstvene
logike arhitekture, koja precizno definie odnose autonomnih delova.
Jedinstvena logika arhitektura znaajno poveava produktivnost i smanjuje
trokove razvoja sistema. Definisanje fundamentalnih procesa, bez
organizacionih ogranienja, stvara mogunost da se jedinstveno i samo jednom
razvije odgovarajui opti programski sistem (softver) koji e se viestruko
implementirati, uz eventualna manja lokalna prilagoavanja. Time se ne
prejudicira nain implementacije budueg IS, samostalni razvoj, zajedniki
razvoj, nabavka komercijalno raspoloivog softvera, ili neto slino.

Logiki podsistemi koji su proizali iz definisanih poslovnih procesa, a koji su u fazi

implementacije su:

Podsistem za administriranje korisnika,

Oznaavanje inilaca poslovanja,
Podsistem za kadrovsku evidenciju,
Podsistem za obraun zarada,
Podsistem prodaje,
Podsistem nabavke,
Podsistem upravljanje zalihama,
Finansijska operativa i
Podsistem za materijalno knjigovodstvo.

Tendencija razvoja IS nema za cilj da automatizuje postojee stanje, postojei nain

obavljanja poslovnih procesa, ve da prui nova reenja bazirana na stvarnim potrebama i
savremenim tehnolokim dostignuima. Zbog toga se u analizi poslovnih procesa ne
131

opisuje postojee stanje, ve sutinski poslovni procesi, i modeliraju sutinski podaci koje
procesi koriste, odnosno generiu.
ZAKLJUAK
Konkurentski uslovi na svetskom tritu zahtevaju brzu i kontinuiranu promenu
organizacione strukture preduzea radi zadovoljavanja spoljanjih i unutranjih inilaca
uspenosti poslovanja. Reinenjeing je metoda koja u prvi plan postavlja modeliranje
poslovnih procesa. Preduzea primenjuju reinenjerstvo kako bi tradicionalna
funkcionalna organizacija poslovanja bila zamenjena sa organizacijom orjentisanom na
poslovne procese.
Metodologija kojom se ovo ostvaruje je zasnovana na informatikoj tehnologiji,
koja moe da organizaciju poslovanja reorganizuje.
Primenjuju se novi pristupi u poslovanju, novi modeli organizacija i njihovih
poslovnih procesa u kome kljunu ulogu igra primena raunara. Reinenjering poslovnih
procesa je jedan od naina preoblikovanja preduzea koji menja njegovu strukturu prema
ovim pravilima. Era reinenjeringa tek dolazi iako se u razvijenim zemljama ve naveliko
prouava i primenjuje.
11.0 PREIAVANJE OTPADNIH VODA I GASOVA
11.1

TRETMAN OTPADNIH VODA NA KRAJU PROIZVODNOG PROCESA

Tretman otpadnih vode je tretman na kraju proizvodnog proces koji se zahtijeva iz razloga to
se otpadne vode javljaju iz razliitih izvora tokom proizvodnog procesa Ovo ukljuuje vode iz
vozila, opreme, ienja pogona i vode tokom pranja sirovina. Otpadne vode se isto takoer
javljaju i kod isparavanja. Postrojenja za tretman otpadnih voda troe energiju i stvaraju
ostatke tj. viak energije npr. u vidu vodene pare koji obino moe biti na raspolaganju u
proizvodnom procesu, a koji treba odlagati
Tretman otpadnih vode se primjenjuje nakon integriranog postupka operacija koje
minimiziraju i potronju i kontaminaciju vode.
U prethodnim poglavljima prezentirane su operacije koje se koriste u prehrambenoj industriji
u sektoru prerade voa i povra, ali u njima nisu ukljuene operacije koje primjenjuju tehnike
tretmana na kraju proizvodnog proces. U ovom odjeljku predstavljeni su opi problemi
o otpadnim vodama u prehrambenoj industriji, tanije sektoru prerade voa i povra i
njihovim tretmanima u pogonima i postrojenjima. Nakon toga, individualno su
prezentirani najee koriteni tretmani koji su bazirani na informacijama o tretmanima
otpadnih vode u sektoru prerade voa i povra.
Tehnike iroke upotrebe u prehrambenoj industriji ostvaruju dobrobiti za okruenje kao to su
minimizacija otpadnih voda i u odnosu na specifine tokove otpadnih voda mogu da
se postignu neke ili sve take koje slijede:

smanjenje u volumenu otpadnih voda,

smanjenje u optereenju otpadnih voda,
eliminacija ili smanjenjue koncentracije odreenih supstanci,
poveanje podobnosti za recikliranje ili ponovno koritenje voda.

Ove tehnike su obrazloene u ovom dokumentu. Neke od njih su u potpunosti primjenjive u

sektoru prerade voa i povra, a neke samo u odreenim tehnolokim operacijama u
ovom sektoru. Prema tome, ovaj odjeljak obuhvata manju primjenu tehnika koje se
132

koriste kod isputanja otpadnih voda iz prehrambene industrije. Ove tehnike ukljuuju one
tehnike koje mogu ili ne moraju biti razmatrane kao BAT.-najbolje raspoloive tehnike.
Postoje mnogi faktori koji utjeu na izbor tretmana otpadnih voda, a glavni faktori su:

volumen i sastav otpadnih voda koje se isputaju

kalna situacija u pogledu vodoprijemnika otpadnih voda npr. Gradsko postrojenje

za preiavanje otpadnih voda, rijeka, ue, jezero, more ili bilo koja druga
primjena ogranienja vezana za ispust otpadnih voda.
ekonominost
odstranjivanje zagaujuih supstanci ukljuujui npr. opasne supstance definirane u
Direktivi vijea 76/464/EEC [206, EC 1976] i prioritetne opasne
supstance definirane u Direktivi 2000/60/EC [207, EC 2000].
11.1.1Isputanje otpadnih voda iz pogona i postrojenja
Mnogi faktori se uzimaju u obzir prilikom odabira opcija za isputanje otpadnih voda:

da li su otpadne vode koje se isputaju iz proizvodnog procesa iste ili zagaene

mogunost prikladnog mjesta za tretman na licu mjesta tj,. na samoj lokaciji
pogona i postrojenja
blizina i kapacitet postrojenja za tretman otpadnih voda
blizina i karakteristike potencijalnih prijemnih voda - vodoprijemnika
dostupnost postrojenja za tretman ili raspoloivih objekata
trokovi poreenja izmeu lociranja budueg postrojenja za tretman na samoj
lokaciji pogona i postrojenja i ako se ono treba locirati izvan lokacije ili u okviru
drugih raspoloivih objekata
relativna efikasnost npr. bazirana na smanjenju tereta zagaenja otpadnih voda na
licu mjesta, tj. na samoj lokaciji ili na postrojenjima lociranim izvan lokacije
pogona i postrojenja.
procjena rizika u okruenju udruena sa drugim opcijama
disponiranje sekundarnog otpada koji nastaje na postrojenju za tretman otpadnih
voda, ako se ono nalazi na samoj lokaciji pogona i postrojenja
mogunost rada i odravanja na objektima postrojenja za tretman otpadnih voda
koje je locirano unutar lokacije pogona i postrojenja
pregovaranje sa vlastima ili operatorom ureaja za tretman otpadnih voda i
mogunost dobijanja odobrenja
projektovani trendovi u pogledu volumena i sastava otpadnih voda
blizina lokalnog stanovnitva

Glavne opcije za isputanje otpadnih voda iz pogona su:

na postrojenjima za tretman otpadnih voda izvan lokacije pogona i postrojenja npr.

Gradskim postrojenjima za tretman otpadnih voda bez tretmana
na postrojenjima za tretman otpadnih voda izvan lokacije pogona i postrojenja npr.
Gradskim postrojenjima za tretman otpadnih voda nakon djeliminog tretmana
na rijenim tokovima nakon potpune obrade na postrojenju za tretman otpadnih
voda unutar lokacije pogona i postrojenja
ponovno koritenje odreenih tokova otpadnih vode npr. kao tok u drugim
industrijama ili za irigacije
133

U sluajevima gdje je bitno da pogoni budu zatvoreni s obzirom na izvor sirovina i gdje su
postrojenja za tretman otpadnih voda udaljena od lokacije pogona i postrojenja, tu nema druge
mogunosti nego da se prakticira potpuni tretman i ispuste otpadne vode u lokalne
rijene

134

tokove. U veini sluajeva dvije ili vie opcija e biti vrijedne detaljnog razmatranja.
Isputanje otpadnih voda moe biti glavni faktor u izboru mjesta za nova postrojenja.
Prednosti tretmana tokova otpadnih voda na licu mjesta, tj. u okruenju i lokaciji pogona i
postrojenja su sljedea:

vie fleksibilna na poveanu proizvodnju ili na promjene uvjeta proizvodnog

procesa,
objekti za tretmane otpadnih voda unutar lokacije pogona i postrojenja su obino
izgraeni po mjeri i obino funkcioniu dobro,
operatori proizvodnih jedinica pokazuju vie odgovornosti prema tretmanu
otpadnih voda kada su sami odgovorni za kvalitet otpadne vode koja se isputa.

Prednosti tretmana otpadnih voda na kombiniranim postrojenjima od kojih se dio nalazi na

samoj lokaciji, a dio izvan lokacije su:

iskoritavanje kombiniranih efekata kako temperature ili pH vrijednosti,

manji trokovi radi nivoa ekonominosti,
via efikasna iskoritenost kemikalija i opreme koji e relativno smanjiti operativne
trokove,
razrjeivanje odreenih kontaminanata/zagaujuih materija koji mogu biti teki za
obradu npr. emulgirane masnoe ili sulfati (soli sumporne kiseline).

Tamo gdje se otpadne vode obrauju na postrojenjima koja su locirana van lokacije pogona,
vae navedene prednosti, ako obezbjeuju da:

obrada otpadnih voda na postrojenjima za tretman otpadnih voda lociranim na

lokacijama udaljenim od pogona i postrojenja je dobra onoliko koliko bi se postiglo
na postrojenjima za tretman otpadnih voda da su locirani na samoj lokaciji pogona i
postrojenja, izriito u pogledu optereenja, ali ne i koncentracije svake supstance u
vodi koja dolazi na postrojenje
postoji prihvatljivost male vjerovatnosti optimizacije u okviru proputanja otpadnih
voda preko povrine/automatskog prelijevanja ili na posrednim pumpnim stanicama
postoje odgovarajui program praenja emisija do postrojenja za tretman otpadnih
voda uzimajui u obzir potencijalnu inhibiciju bilo kog daljeg biolokog procesa

Dodatno, postrojenje za tretman otpadnih voda izvan pogona moe poboljati svoj rad
dobijajui otpadnu vodu iz prehrambenog sektora, zato to su ove vode biodegradabilne.
Koritene tehnike u tretmanima otpadnih voda
Opisi raznih tehnika u tretmanima otpadnih voda u narednim odjeljcima su prikazane u nizu
kako se tehnike koriste da bi se postepeno poboljavao kvalitet otpadne vode. Zbog prirode
koritenih sirovina i proizvedenih proizvoda, otpadna voda dobivena iz
prehrambene industrije je uglavnom razgradiva u prirodi. Kako god, agensi za ienje i
dezifenkciju mogu predstavljati problem, ako su nedovoljno razgradivi. Tabela 59. prikazuje
koritene tehnike u tretmanu otpadnih voda, a Tabela 60. sumira njihovu tipinu
primjenu u prehrambenoj industriji.

135

Tabela 57. Tehnike obrade otpadnih voda

ifra

Tehnika
Primarni tretmani

T1

Sita

T2

Mastolovi ili separatori ulja i masti za uklanjanje FOG i lakih

ugljikohidrata

T3

Ekvalizacija toka i optereenja

T4

Neutralizacija

T5

Taloenje/sedimentacija

T6

Flotacija rastvorenim zrakom - DAF

T7

Pomoni tank sa skretanjem toka

T8

Centrifuga

T9

Precipitacija obaranje
Sekundarni tretmani

T10

Aktivni mulj

T11

Sistemi istog kiseonika

T12

Uzastopni arni reaktori SBR

T13

Aerobne lagune

T14

Kapajui filteri

T15

Bio tornjevi

Txx

Reaktor sa pokretnim slojem sa biofilmom (MBBR)

T16

Rotirajue bioloki kontaktor - RBC

T17

Bioloki aerisani potopljeni filteri (BAFF) i zaronjeni bioloki aerisani

filteri (SBAF) BAFF-SBAF

T18

Aerobni filteri sa visokim i ultravisokim uinkom

T19

Anaerobne lagune

136

T20

Anaerobni kontakt procesi

T21

Anaerobni filteri

T22

UASB

T23

IC reaktori

T24

Hibridni UASB

T25

Fluidizirani i raireni sloj reaktora

T26

EGSB

T27

MBR

T28

Viestepeni sistemi
Tercijarni tretmani

T 29

Bioloka nitrifikacija/denitrifikacija

T30

Amonijano isputanje tekueg tereta na dnu tanka/rezervoara (striping

amonijaka difuzija amonijaka iz vode u neki gas)

T31

Bioloko uklanjanje fosfora

T32

Odstranjivanje prioritetno opasnih i rizinih supstanci

T33

Filtracija

T34

Membranska filtracija

T35

Bioloki nitrificirajui filteri

T36

Dezinfekcija i sterilizacija
Prirodni tretman

T37

Integrisane izgraene movare

Obrada taloga/mulja

T38

Kondicioniranje (poboljanje) mulja

T39

Stabilizacija mulja

T40

Uguivanje mulja

T41

Odvodnjavanje mulja

137

T42

Suenje taloga mulja

Tabela 58. Tipine primjene nekih tehnika isputanja otpadnih voda u prehrambenoj
industriji
Emisija tipova

Tehnike

Rastvorene organske materije (BPK/HPK)

T10, T11, T12, T13, T14, T15, T16, T17,

T18, T20, T21,T22, T23, T24, T25, T26,
T27, T32, T37, Txx

Ukupne suspendirane estice

T1, T5, T8, T9, T33, T34, T37 Txx

Kiseline/alkali (baze)

T3, T4

FOG (slobodni)

T1, T2, T5, T6 , T8 , T9

FOG (emulgirane)

T10, T12, T13, T14, T19, T20, T21, T28

Nitrogen

T10, T11, T12, T13, T14, T15, T16, T29,

T30, T35, T37 Txx

Fosfor

T9, T10, T12, T14, T15, T16, T31, T37 Txx

Opasne i rizine supstance

T5, T9, T10, T14, T32

1 pojaano koritenje kemikalija

2 ukljuuje odstranjivanje amonijaka

Otpadne vode iz prehrambene industrije imaju sljedee karakteristike:

vrste materije (itava i sitno rasuta)

nizak i visok nivo pH vrijednosti
slobodne jestive masnoe/ulja
emulgirani materijali npr. jestive masnoe/ulja
topljive biorazgradive organske materije npr. HPK
isparljive supstance npr. amonijak i organske supstance
nutrijenti npr. fosfati i/ili nitrogen
patogeni npr. iz sanitarnih voda
teki metali
bioloki nerazgradljive organske materije

Nakon tretmana, u narednoj tabeli se prezentira kvalitet otpadnih voda koji moe biti
postignut. Za neke sektore, mogue je postizanje nieg nivoa zagaujuih materija u
isputenoj otpadnoj vodi. Informacije o nekim sektorima prezentiraju se u
narednim odjeljcima. Lokalni uvjeti mogu zahtijevati nii nivo emisija da bude postignut.

138

Tabela 59. Karakteristini parametri kvaliteta otpadnih voda iz prehrambene industrije

nakon tretmana otpadnih voda
Parametri

Koncentracija
(mg/l)

BPK5

< 25

HPK

< 125

TSS

< 50

pH

6-9

Ulja i masti

< 10

Ukupan nitrogen

< 10

Ukupni fosfati

<5

Koliformne bakterije

400MPN/100ml

MPN broj najvee vjerovatnoe

*Sektori za preradu mlijeka i mesa
Bolji nivoi BPK i HPK se mogu postii. To nije uvijek mogue
5
postii ili efektivni troak za dostizanje prikazanih nivoa nitrogena
i fosfora, u skladu sa lokalnim uvjetima

Otpadne vode proizvedene u razliitim sektorima mogu znatno varirati u nivoima sastava
i
zagaenja, a razni procesi se mogu koristiti za njihovo tretiranje. Saetak nekih
metoda koritenih u razliitim sektorima je predstavljen u narednoj tabeli. Kombinacije
procesa su esto koritene kako bi se tretirale teko zagaene otpadne vode.

139

Meso

Krompir

Voe i
povre

Biljna
ulja

Mljekara

krob

Slastiarnica

eer

Pivare

Industrija
slada i piva

Bezalkoholna i
alkoholna pia

Destilacija i
estoka
alkoholna pia
(pirit)

Vino i
pjenuci

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Primarni tretmani
Sita

Da

Taloenje/

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Sedimentacija
DAF

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Mastolov separator
ulja i masti

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Centrifuga
Ekvalizacija protoka
i optereenja

Da
Da

Da

Precipitacija ili
obaranje
Neutralizacija

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Sekundarni tretmani
Aerobni tretmani

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Anaerobni tretmani

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Aktivan mulj

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Viestepeni aktivni
mulj

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

266

SBR

Da*

MBBR

Da

Filteri za kapanje
kapajui filteri

Da

Aerobne lagune
(uvale)

Da*

Da

Da

Da**

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

DA tretman primijenjen u tom sektoru

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da

Da***

Da

Da

Da

Da

Da***

Da

Da

Da

Da

*Koristi se u Nizozemskoj

Da

**Bezzrani arni reaktori

Da
Da

Da
Da

Da

*** U vezi sa bezzranim tretmanom

267

11.1..2 Primarni tretmani

U ovom dokumentu termin primarni tretman se koristi kako bi se opisalo ono to je ponekad
opisana kao primarni tretman, poetni tretman ili predtretman.
Sita (izdvajanje krupnog otpada) (T1)
Opis
Nakon to su vrste tvari uklonjene odreenim tehnikama u proizvodnom procesu i zatiene
od ulaska u otpadne vode npr. koritenjem sudova za njihovo prikupljanje lociranih na
odreenim mjestima unutar postrojenja, te iste vrste tvari mogu biti uklonjene iz otpadnih
voda koritenjem sita. Velike koliine neemulgiranih supstanci mogu biti uklonjenje ako se
prosijavanje izvri zajedno sa tehnikim i operativnim mjerama u cilju
izbjegavanja zaepljenja.
Sito je ureaj sa otvorima, obino istih veliina koji se koristi za zadravanje krupnih vrstih
tvari koje se mogu nai u otpadnim vodama. Sito se sastoji od paralelnih reetaka, ipki
ili ica, isprepletenih ica ili perforiranih limenih daica. Otvori mogu biti bilo kakvog
oblika,
ali su veinom krunog ili pravokutnog oblika. Razmak izmeu ipki za uklanjanje
veoma krupnih materijala prije detaljnijeg prosijavanja moe biti od 60-20 mm. Da bi
se otklonili manji dijelovi kao to su komadi povra npr. graak i grah u fabrikama
konzervirane hrane razmak izmeu ipki obino ne prelazi 5 mm. Otvori u automatskim situ
idu od 0.5 do 5 mm
sa otvorima od 1-3 mm u irokoj upotrebi. Manji otvori (1-1.5 mm) su i manje podloni
blokadama nego vei (2-3mm).
Glavni tipovi sita su statiki (krupni ili sitniji), vibrirajui i rotacioni.
Statiko sito se moe sastojati od vertikalnih ipki ili perforiranih limenih ploica. Ovaj tip
sita zahtijeva runo ili automatsko ienje.
Vibrirajue prosijavanje zahtijeva brzo kretanje da bi bilo uinkovito. Najee se koriste za
primarne tretmane udruene za obnavljanje nusproizvoda posebno tvrdih tvari sa niskim
sadrajem vlage i koji se preferira tamo gdje otpadna voda ne sadri masnou.
Vibrirajue prosijavanje radi izmeu 900-1800 rpm; kretanje moe biti ili kruno ili
pravokutno ili etverokutno i da varira od 0.8-12.8 mm od ukupnog kretanja. Brzina i
kretanje mogu biti odabrani prema konkretnim primjenama. Od primarne vanosti u
selekcija ispravnog vibrirajueg finog sita je primjena tane kombinacije jaine ice i
procenta otvorenog podruja sita. Kapaciteti vibrirajuih prosijavanja (sita) su bazirani
na procentu otvorenog podruja medija za prosijavanje (sita)
Rotirajue ili bubanj sito prima otpadnu vodu na jednom kraju i odvaja vrste materije
na drugom kraju. Tekuina izlazi napolje putem sita do prijemne kutije za dalji prenos. Sito
se obino isti stalnim prskanjem preko eksternih trcaljki, koje su nagnute prema
ispusnom kraju tvrde faze. Ova vrsta sita je pogodna za vodne tokove koji sadre vrste tvari.
Mikrosita mehaniki odvajaju vrste estice iz otpadnih voda pomou mikroskopske
fine grae. Najvaniji operativni parametar je pad pritiska, drugim rijeima gubitak
radnog tlaka sa najboljim parametrima separacije da budu izmeu 5 i 10 mbar-a.
Ostvarene okolinske koristi
Nivoi suspendiranih materija, FOG i BOD/COD (BPK/HPK)su smanjeni. Povrat
proizvoda npr. pulpa u sektoru voa i povra. Smanjen rizik irenja mirisa nizvodno u
postrojenju za tretman otpadnih voda.
12

Nepoeljni efekti na ostale medije

Moe doi do irenja neugodnog mirisa u zavisnosti od npr. vrste i veliine izdvojenih vrstih
tvari.
Primjenjivost
Primjenljiv u pogonima za preradu hrane, pia i mlijeka. Koristi se u sektorima za preradu
mesa, voa i povra, ribe, pia i biljnih ulja.
Utede
Sito otklanja potrebu za dodatnim tretmanom otpadnih voda i dodatnim trokovima. Smanjuje
koliinu proizvedenog mulja to bi u suprotnom zahtijevalo dodatne trokove za
njegovo odlaganje.
Kljuni razlozi za implementaciju
Smanjenje potrebe za tretmanima otpadnih voda.

Separatori masti i ulja ili mastolovi koje se koriste za uklanjanje masnoa, masti i ulja i lakih
ugljikohidrata (T2)
Opis
Ako se masnoe, ulja i masti ne uklone prije poetka aerobnog biolokog tretmana, to moe
ugroziti operaciju tretmana otpadnih voda s obzirom da nisu lako razgradive
bakterijama. Osloboene masnoe mogu se izdvojiti iz vode koristei separatore za
masnoe (presretai masnoa). Slina oprema se koristi i za odvajanje lakih ugljkovodika.
Dalji razvoj separatora za masnoe je separator/razdvojnik sa paralelnim ploama. Ovdje su
o
separatorske/razdvojne komore nagnute na kutu od 45 . Europska standardizacija separatora
za ulje, masnoe i lake ugljikovodike je trenutno u obradi (prEN 1825 i prEN 858, prvi i drugi
dio).
Ostvarene okolinske koristi
Otklanjanje osloboenih masti i ulja iz otpadne vode. Sistem obino ne zahtijeva nikakve
dodatne kemikalije tako da se povratne masnoe mogu ponovo koristiti.
Nepoeljni efekti na ostale medije
U zavisnosti od vrste separatora za masnoe npr. bez kontinuiranog otklanjanja masnoe
moe postojati mogunost emisije/irenje neugodnog mirisa posebno tokom pranjenja.
Instaliranje separatora za masnoe unutar procesnih podruja moe prouzrokovati probleme
sigurnosti hrane. Pretjerano vrua voda moe prouzrokovati da se masnoe provedu
kroz procesna podruja i mogu otopiti ve prikupljene masnoe i zbog toga ovo bi se
trebalo izbjegavati. Zatitni materijali i lakoa ienja bi se trebalo uzeti u obzir.
Tano odreivanje veliine komora je kritino za osiguravanje pravilnog odvajanja
i izbjegavanja ispiranja tokom jakog ili izvanrednog bujanja vode. Skretanje toka moe
biti potrebno ako dotoci trpe veliku fluktuaciju. Pranjenje i redovno odravanje je bitno
kako bi
se izbjegli problemi neugodnog mirisa.

13

Operativni podaci
Efikasnost odvajanja/separacije zavisi od temperature vode i moe se poveati ako je
temperatura vode nia. Isto tako prisustvo emulgatora moe smanjiti efikasnost
odvajanja. Reeno je da se efikasnost od 95 % u odnosu na sadraj osloboene
masnoe i ulja moe postii.
U sektorima za preradu biljnih ulja i masnoa, primijenjeni separatori sa paralelnim ploama
osjetljivi su na zaepljenja.
Primjenjivost
Primjenljiv u prehrambenoj industriji, u otpadnim vodama koje sadre ivotinjske i biljne
masnoe, ulja i masti.
Utede
Zahtjevne investicije se kompenziraju utedama u trokovima tretmana otpadnih voda i
odravanjem postrojenja. Koristi se u sektorima za preradu mesa, biljnih ulja i masnoa.
Kljuni razlozi za implementaciju
Smanjenje problema prouzrokovanih masnoama u cjevovodima otpadnih voda i
na postrojenju za tretman otpadnih voda, te smanjenje zahtijeva prilikom tretmana
otpadnih voda.
Ekvalizacija toka i optereenja (T3)
Opis
Tank/rezervoar za ekvalizaciju (bafer tank) obino obezbjeuje izjednaavanje toka i sastava
otpadnih voda pri njihovom fluktuiranju ili obezbjeuje poboljane tretmane npr. pH kontrola
ili kemijska prilagodba uvjeta. Potreba da se ekvalizira oslobaanje otpadnih voda moe biti
razmatrana tako da osigura da tok i kompozicija otpadnih voda se nau unutar dizajniranih
parametara postrojenja za tretman otpadnih voda.
Ostvarene okolinske koristi
Omoguava tehnikama u daljem tretmanu da rade sa optimalnon efikasnou. Pomou efekta
mijeanja izjednaava ekstreme temperature i pH.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Pretjerano zadravanje otpadne vode u tankovima za ekvilizaciju moe dovesti do kiselosti ili
neugodnog mirisa.
Operativni podaci
Adekvatno mijeanje i ventilacija je potrebna za minimiziranje stvaranja kore na povrini
tanka za ekvilizaciju i odravanja dovoljnog nivoa rastvorenog kisika kako bi se obezbijedilo
da se ne postignu anaerobni uslovi u tanku, to bi moglo dovesti do kiselosti i irenja
neugodnog mirisa. Kako god, tamo gdje je potrebno, oprema za odstranjivanje kore je
instalirana. Tankovi za ekvilizaciju obino imaju vrijeme zadravanja od 6 do 12 sati.
Primjenjivost
iroko primjenjivo u sektoru za preradu hrane, pia i mlijeka. Ekvalizacioni tankovi se koriste
u sektorima prerade mesa, voa i povra, mlijeka, krobne industrije kao i za alkoholna i
bezalkoholna pia, te preradu biljnog ulja i masti.

14

Utede
Trokovi izgradnje i rada ekvalizacionog tanka/rezervoara treba da budu uporeeni sa
utedom vezanom za rad bez smetnji tehnika u daljem tretmanu.
Kljuni razlozi za implementaciju
Da uspostavi homogeno snabdijevanje procesa u daljem tretmanu otpadnih voda.
Neutralizacija (T4)
Opis
Cilj neutralizacije je da se izbjegne isputanje jakih kiselina ili alkalnih otpadnih voda.
Neutralizacija moe isto tako zatititi proces u daljem tretmanu otpadnih voda.
Za neutralisanje otpadnih voda sa niskim pH-a vrijednostima obino se koristi sljedee:

Krenjak, emulzija krenjaka ili kreno mlijeko (gaeni kre Ca(OH)2)

Natrijev hidroksid (NaOH) ili natrijum karbonat (Na2CO3)
Jonski izmjenjiva-kationski

Za neutralisanje otpadnih voda sa visokim pH-a vrijednostima obino se korsiti sljedee:

Uvoenje CO2 npr. kao gasa iz fermentacionih procesa

Sumpor-vodonina kiselina (H2SO2)ili hloro-vodonina kiselina (HCl)
Jonski izmjenjiva-anionski

Termin samo-neutralizacije se koristi kada, u nekim sluajevima, veliina

ekvalizacionog tanka u kombinaciji sa pogodnim varijacijama tokova otpadnih voda, ne
zahtjeva upotrebu dodatnih kemikalija. Ovo se moe desiti, npr. u nekim mljekarama gdje se
koriste i kiselina i alkalne otopine koje se alju u neutralizacioni tank.
Ostvarene okolinske koristi
Izbjegavanje efekata jakih kiselina i jakih alkalnih otpadnih voda tj. korozija,
smanjenje efikasnosti biolokih tretmana i/ili smanjenje osobina u samo-preiavanju
jezera i rijeka i mogui pogonski problemi za druge korisnike vode.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Zbog dodavanja hemikalija u otpadne vode, sadraj rastvorenih vrstih estica/soli se moe
znaajno poveati u tretiranoj vodi, te se mogu pojaviti problemi u odlaganju vrstog otpada
iz tretmana otpadne vode.
Operativni podaci
Poznato je da se u sektoru za proizvodnju piva, neutralizacija moe koristiti u
podrujima proizvodnje ili u centralnim neutralizacionim tankovima sa kiselinom ili
kaustinom sodom. Proces neutralizacija otpadnih voda zahtjeva tank sa vremenom
hidraulinog zadravanja, otprilike 20 minuta. Kapacitet mijeanja treba biti dovoljan da
odri tank potpuno izmijean. Poto i kustini i kiselinski agensi za ienje se koriste u
pivarama, smanjenje u kemijskoj upotrebi za neutralizaciju moe biti postignuto poveanom
upotrebom vremena hidraulinog zadravanja u neutralizacionom tanku. Neutralizacioni
tankovi
su
esto
koriste
kao ekvalizacioni tankovi sa hidraulinim vremenom
zadravanja od 3-6 sati.

15

Dalje, djelimina neutralizacija putem bioloke pretvorbe e se obino desiti u procesu

otpadnih voda dobivenih u sektoru za proizvodnju piva. Primijeeno je da pH
vrijednost u ekviliziranim tankovima/rezervoarima moe pasti bez dodavanje kiselina
uslijed hidrolize organskih materijala. Teko je kontrolirati taj efekat, ali to smanjuje
dodavanje dodatnih kiselina kaustinom procesu otpadnih voda. Kako bi se postigla
bioloka zakiseljenost, vrijeme hidraulikog zadravanja od 3-4 sata je nuno.
Primjenjivost
Primjenjivost u pogonima sa jakom kiselim ili alkalnim otpadnim vodama. Neutralizacija se
koristi u sektorima prerade voa i povra, kao i u proizvodnji pia.
Sedimentacija (T5)
Opis
Sedimentacija je odvajanje gravitacionim taloenjem iz vode estica, koje su tee od
vode. Nataloene vrste tvari se uklanjaju kao talog sa dna tanka ili periodino nakon to
se voda ukloni.
Oprema koritena za sedimentaciju moe biti :

pravokutni li kruni rezervoari opremljeni sa odgovarajuim strugaima

(struga na vrhu za otklanjanje masnoa, ulja i masti i strugai na dnu za
otklanjanje vrstih tvari) i dovaljan kapacitet da se obezbijedi vrijeme zadravanja
potrebno za izvrenje sedimentacije
ploasti ili cjevasti strugai gdje se ploe koriste za poveanje povrine za proces
odvajanja
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje nivoa suspendiranih materija i nivoa masnoa, ulja i masti. Smanjenje
proizvedenog otpada npr. u sektorima za proizvodnju kroba, talog moe bit upotrebljiv kao
nusproizvod za ishranu ivotinja. Smanjenje nivoa taloivih i plivajuih tetnih i opasnih tvari
koje se mogu emitirati.
Prednosti i mane sedimentacije su predstavljene u narednoj Tabeli.
Tabela 60. Prednosti i mane sedimentacije
Prednosti

Mane

Jednostavnost instaliranja, nisu sklone

kvarenju

Pravokutni ili kruni rezervoari mogu zauzeti

veliku povrinu
Nepogodna za fino dispergovane estice
Ploasti separatori mogu biti blokirani
masnoama

U sektoru za preradu eera, dovod ili transport vode sadri mulj, kamenje i otpade povra
kao i visok HPK iz oteene eerne repe. Teka praina zahtijeva proces
sedimentacije. Izneseni su podaci o koritenju velikih bazena za sedimentaciju. Talog
uzet iz lociranih bazena se dalje odvodnjava i iscjedak vraen nakon odvodnjavanja se
moe ponovo vratiti u fabriku ili putem difuzora ili vodom kroz dovodne kanale.

16

Primjenjivost
Primjenjiv u sektoru prerade voa i povra.
Utede
Izdvajanja za tretman otpadnih voda generalno ih ine efektivnim u smislu kotanja za veinu
instalacija pokrivenih sa IPPC koje koriste neku vrstu separacije SS. U poreenju sa
flotacijom rastvorenog zraka, tehnike sedimentacija imaju vee kapitlane trokove, ali manje
operativne trokove.
Flotacija isputenog zraka (DAF) (T6)
Opis
Odvajanje materijala lakih od vode npr. jestivih ulja/masnoa moe biti pojaano
koritenjem tehnike flotacije. Tehnika flotacije rastvorenog zraka se uglavnom koristi u
prehrambenoj industriji. Ova tehnika smanjuje vrijeme zadravanja, ali ne omoguava
odvajanje emulgiranih masnoa, ulja i masti iz vode i iz tog razloga je iroko upotrebljena u
prehrambenoj industriji za odstranjivanje slobodnih masnoa, odnosno ulja i masti.
Osnovni mehanizam tehnike flotacije isputenog zraka je isputanje malih mjehuria zraka u
otpadne vode koje sadre tvrdi otpad koji pluta na povrini. isti mjehurii zraka se pripajaju
kemijskim stvorenim esticama i kako mjehurii rastu na povrini, tako i vrste tvari plutaju
skupa sa njima.
Zrak se isputa pod pritiskom 300-600 kPa (3-6 bar). Zrak se obino uputa u povratni tok
tretirane otpadne vode, koje su ve prole kroz jedinicu flotacije isputenog zraka. Ova superzasiena mjeavina zraka i otpadne vode tee kroz veliki fluktuirajui rezervoar gdje
se isputa zrak stvarajui male mjehurie zraka. Ovdje se oni akumuliraju, sabijaju i
uklanjaju mehanikim zgrtanjem ili usisnim odvoenjem. Kemikalije kao to su polimeri,
aluminijski sulfat ili eljezni klorid mogu se koristit za pojaanje flokulacije i adhezije
mjehuria. Oprema za ovu tehniku je slina onoj koja se koristi za sedimentaciju.
Ostvarene okolinske koristi
Nivoi slobodnih masnoa, ulja i masti, BPK5, HPK i suspendiranih materija, nitrogena
i fosfata su smanjeni. Smanjenje proizvedenog otpada npr. talozi se mogu ponovo iskoristit
kao nusprodukt npr. u industriji mesa i mljekarama, gdje se mogu koristiti za ishranu
ivotinja. itav sistem je aerobni tako da je problem irenja neugodnog mirisa nizak.
Primjenjivost
iroka primjena u prehrambenoj industriji. Koristi se i u sektorima za preradu voa i povra.
Utede
Naknade tretmana otpadnih voda uopeno su skuplji za veinu pogona koje pokriva
IPPC kako bi se izvrile neke vrste procesa odvajanja suspendiranih materija. U
poreenju sa sedimentacijom, tehnika flotacije isputenog zraka ima manje kapitalne
trokove, ali vee trokove operacija.
Kljuni razlozi za implementaciju
U poreenju sa sedimentacijom, ova tehnika zahtijeva manje podruje, ima vee efikasnosti
odvajanja i moe apsorbirati ogromnu koliinu optereenja (tereta).

17

Primjenljivost
iroka primjenljivost u prehrambenoj industriji. Koristi se i u sektorima prerade voa i
povra.
Utede
Trokovi u tretmanu otpadnih vode generalno ih ine isplativim za veinu instalacija
pokrivenim IPPC u ostvarivanju neke vrste odvajanja suspendiranih materija. Poredei
sa taloenjem, DAF ima manje kapitalne, ali vee operativne trokove.
Kljuni razlozi za implementaciju
Poredei sa taloenjem; DAF zahtjeva manju povrinu, ima veu efikasnost pri taloenju
i moe apsorbovati udarna optereenja.
Pomoni tank sa skretanjem toka (T7)
Opis
Praenje nepredvienih situacija moe omoguiti prevenciju od akcidentnih isputanja iz
procesa koji mogu otetiti postrojenje za tretman otpadnih voda i/ili ugroziti rad
MWWTP primajui iznenadno veliko optereenje. Prevenciju ini postavljanje pomonog
tank takvog kapaciteta da prihvati tipino 2 3 sata vrnog protoka. Tok otpadne vode se
prati uvodno o WWTP tako da se moe automatski usmjeriti na pomoni tok do
pomonog tanka, ako je potrebno. Pomoni tank je povezan sa balansnim tankom ili
primarnim preistaem tako da se viak tenosti moe postepeno vraati u glavni tok
otpadne vode. Alternativno, moe se urediti da se sadraj pomonog tanka isputa
negdje drugo (npr. u postrojenje za
preiavanje otpadnih voda koje se nalazi na udaljenom mjestu). Pomoni tankovi se koriste
i tamo gdje nema odvojenog sistema za odvoenje atmosferskih voda i on se moe povezati
sa prisutnim WWTP.
Ostvarene okolinske koristi
Izbjegavanje nekontrolisanih i netretiranih isputanja otpadne vode.
Primjenljivost
iroka primjenljivost u prehrambenoj industriji, a takoer i u sektoru prerade voa i povra.
Centrifugiranje (T8)
Opis
Postoje etiri glavna tipa centrifuga. Centrifuge sa vrstim cilindrom i koarom slue
za odvajanje vode iz mulja u arnom procesu (ovo nije ba tano, obino se ove
centrifuge i koriste zbog kontinualnog rada, tzv. Laughlin centrifuga). Konfiguracija
vrstog cilindra pomae izdvojenoj tenosti da ili da bude izbaena sa povrine ili da
preskoi branu na vrhu centrifuge. Koara je izbuena, tako da tena faza prolazi kroz sito
tokom centrifugiranja.
Disk-otvor centrifuge se primarno koriste za separaciju teno/teno. Na kraju, dekanter
centrifuge su standardna tehnologija iroko koritena za separaciju aktivnog mulja. Centrifuge
mogu biti koritene za razdvajanje estica suvie malih za taloenje, iz razloga to se koristi
vea gravitaciona sila.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje nivoa SS, FOG i BPK/HPK. Manja proizvodnja otpada, npr. bolje izdvajanje
kroba u preradi krompira.
18

Nepoeljni efekti na ostale medije

Velika potronja energije.
Primjenljivost
iroko promjenljivo u prehrambenoj industriji, npr. za uguivanje ili izdvajanje vode
iz otpadnog aktivnog mulja. Upotreba centrifuga kao tehnike za primarni tretman je
prilino limitirana. Koristi se u preradi ribe, voa i povra, i bezalkoholnih i alkoholnih pia.
Utede
Trokovi odravanja i energije mogu biti veliki, i zbog toga ova tehnika nije privlana
za instalacije sa relativno malim protokom.
Precipitacija (obaranje) (T9)
Opis
Kad se vrste estice ne mogu razdvojiti samo gravitaciono, npr. kad su previe male, njihova
gustina je priblina gustini vode ili one obrazuju koloide/emulzije, moe se
koristiti precipitacija. Ova tehnika pretvara supstance rastvorene u vodi u nerastvorne
estice putem hemijske reakcije. Precipitacija se moe koristiti za uklanjanje fosfora.
Ovaj proces se sastoji iz tri glavna dijela. Prvi stepen je koagulacija, koja destabilizuje
koloide/emulzije smanjujui napon odgovoran za njihovu stabilnost. Ovo se
postie doziranjem neorganskih hemikalija kao to su aluminijumsulfat, eljezohlorid ili kre.
Sljedei korak je flokulacija malih estica u velike, koji se mogu lake taloiti ili
flotisati. Ovo moe ukljuiti dodavanje polielektrolita koji formiraju veze izmeu estica
formirajui velike flokule. Pored koagulacije-flokulacije, javlja se i precipitacija
nekih metalnih hidroksida i ovi hidroksidi apsorbuju estice masti. Pored precipitacije,
mulj se uklanja ili sedimentacijom ili DAF om.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje nivoa suspendiranih materija, masti, ulja i masnoa, te fosfora. Ako se u procesu
proizvodnje koriste opasne i visoko rizine supstance, njihov nivo u otpadnoj vodi se
smanjuje
Nepoeljni efekti na ostale medije
Zbog dodavanja hemikalija u otpadnu vodu, moe doi do znaajnog poveanja rastvorenih
vrste materije/soli i moe biti komplikovano ponovo upotrebiti ili odloiti nastali
vrsti otpad
Podaci o radu
Tokom precipitacije, primijeeno je da je efikasnost uklanjanja fosfora 70 90 %. U sektoru
prerade mlijeka, primijeen je povean nastanak mulja kad se koristila precipitacija
fosfata radi njihovog uklanjanja. Takoer je primijeeno da je precipitacija laki nain
uklanjanja fosfora od biolokog tretmana.
Uklanjanje fosfora iz otpadnih voda rafinerije jestivog ulja moe predstavljati problem. U
netretiranoj otpadnoj vodi, fosfor je prisutan u neorganskoj i organskoj formi. Organski fosfor
ne reaguje sa neorganskim flokulantima za precipitaciju. Precipitacijom sa, npr. solima
aluminijuma moe, poslije biolokog raspadanja organskih supstanci, moe se postii
nivo fosfora manji od 4,5 g/t nerafiniranog ulja.

19

Postrojenja za hemijski tretman su komplikovana upravljanje jer su njihove performanse jako

osjetljive na promjenu karakteristika otpadnih voda, tako da su veoma teka za automatizaciju
i zahtijevaju znaajnu operatorsku radnu snagu.
Izbor hemikalija koji se koriste za koagulaciju i flokulaciju zavisi od toga gdje se namjerava
prazniti mulj.
Ako se precipitacija koristi simultano sa tretmanom otpadne vode sa aktivnim muljem,
primijeeno je da ona pomae taloenju aktivnog mulja. Primijeeno je da u
nekim sluajevima dodatak fosfora ini mulj vrjednijim u pogledu njegove upotrebe u
poljoprivredi, dok u drugim poveava problem eutrofikacije. Performanse uklanjanja fosfora
iz postrojenja
za tretman otpadnih voda sa aktivnim muljem i simultanom precipitacijom iz pet finskih
pogona za proizvodnju kroba iz krompira prikazane su u Tabeli 68.
Tabela 61. Performanse uklanjanja fosfora iz postrojenja za tretman otpadnih voda sa
aktivnim muljem u sektoru proizvodnje kroba iz krompira
Influent ukupni-P nivo (mg/l)

30 90

Efluent ukupni-P nivo (mg/l)

12

Aktivni mulj 0.1 -0.3 kg BOD/m3d

Primjenljivost
Koristi se u preradi voa i povra za uklanjanje fosfora sa solima aluminijuma i eljeza.
Ova tehnika se moe koristiti simultano tokom sekundarnog tretmana, npr. u procesu
sa aktivnim muljem, ili kao tercijarni tretman. Koriteno u preradi ribe, voa i povra,
bez- i alkoholnih pia i biljnih ulja i masti.
Utede
Ova tehnika proizvodi vrsti otpad, koji je skup za odlaganje.
11.1..3 Sekundarni tretmani
Sekundarni tretman je usmjeren uglavnom prema uklanjanju biorazgradljivih organskih i
suspendiranih tvari pri emu se koriste bioloke metode. Adsorpcija zagaivaa na nastalom
organskom mulju e ukloniti i nebiorazgradljive materijale, npr. teke metale. Organski azot i
fosfor se djelimino uklanjaju iz otpadne vode. Vrste sekundarnog tretmana mogu biti
upotrebljne same ili u kombinaciji, to zavisi od karakteristika otpadne vode i zahtjeva prije
isputanja u recipijent. Ako se upotrebljavaju u kombinaciji u seriji, tehnika se zove
viestepeni sistemi .
Postoje tri osnovna tipa metabolikih procesa, tj. aerobni proces, koji koristi rastvoreni
kiseonik; anaerobni proces, bez kiseonika i anoksini proces, koji koriste bioloku redukciju
kiseonika. U ovom dijelu e biti opisane tehnike koje uglavnom koriste aerobne i anaerobne
metabolike procese.
Glavne prednosti i nedostaci anaerobnih procesa u preiavanju otpadnih voda u poreenju
sa aerobnim procesima su prikazane u narednoj tabeli.

20

Tabela 62. Prednosti i nedostaci anaerobnog i procesa preiavanja otpadnih voda u

poreenju sa aerobnim procesom
Prednosti

Nedostaci

Niska proizvodnja specifinog vika; nia

stopa rasta znai manje zahtjeve za
makro/mikro nutrijentima

Mezofilne bakterije, koje napreduju na 20 45

C, mogu zahtijevati spoljni izvor toplote

Manji zahtjevi za energijom uslijed

nedostatka vjetake ventilacije

Niska stopa rasta zahtjeva dobro zadravanje

biomase

Generalno, manji kapitalni trokovi i

trokovi rada po kg uklonjenog HPK. Ovo
je u skladu sa smanjenom produkcijom
mulja i manjim trokovima mjeanja.

Poetna faza putanja u rad/aklimatizacije

moe biti duga (Ne za reaktore sa granularnim
muljem, npr. EGSB, zasijan sa muljem
postrojenja u radu)

Proizvodnja biogasa koji se moe

upotrijebiti za proizvodnju struje ili pare.

Anaerobni sistemi osjetljiviji od aerobnih pri

promjenama temperature, pH, koncentracije i
optereenja zagaenja

Mali zahtjevi za prostorom.

Neke komponente preiene vode mogu biti

toksini/korozivni, npr. H2S

Moe se lako iskljuiti za due vrijeme i

ostaviti u stanju mirovanja
(korisno za sezonsku proizvodnju, npr.
preradu eerne repe)
Djelimina prednost procesa je formiranje
muljnih kuglica (peleta). Ovo ne samo da
omoguava brzu reaktivaciju sistema koji
je mirovao, ve i prodaju vika muljnih
kuglica, pr. za pokretanje novih sistema.
Neke supstance koje ne mogu biti
razloene aerobno, mogu se razloiti u
anaerobnim uslovima, npr. pektin i betain
Manje problema sa neugodnim mirisima,
ako su primijenjene odgovarajue tehnike
za njegovo sniavanje
Nema formiranja aerosola, mogu
asimilirati FOG
(ne za UASB)

21

Aerobni procesi
Aerobni procesi su jedino generalno upotrebljivi i isplativi tamo gdje je otpadna voda lako
biorazgradljiva. Mikroorganizmi u smjesi tenosti mogu dobiti kiseonik ili preko povrine ili
ubacivanjem preko difuzora potopljenih u otpadnoj vodi. Ubacivanje kiseonika
preko povrine je izvodljivo preko povrinskih aeratora ili koeva za aeraciju.
Prednosti i nedostaci aerobnog preiavanja otpadne vode su prikazani u narednoj tabeli.
Tabela 63. Prednosti i nedostaci aerobnog preiavanja otpadne vode
Prednosti
Raspadanje u bezopasna jedinjenja.

Nedostaci
Velika koliina mulja.
Ubacivanje vazduha moe prouzrokovati
izbacivajem gasova sa neprijatnim
mirisima/aerosolima.
Bakterijska aktivnost opada pri niskim
temperaturama. Pored svega, moe se upotrijebiti
povrinska aeracija i ubacivanje istog kiseonika
za poboljanje procesa.
Ako FOG nisu uklonjeni prije aerobnog procesa,
to moe omesti funkcionisanje WWTP, jer one
nisu lako razgradljive za bakterije

Aktivni mulj (T10)

Opis
Tehnika sa aktivnim muljem proizvodi aktiviranu masu mikroorganizama koji su u stanju da
aerobno stabilizuju otpadne materije. Biomasa se aerie i odrava u suspenziji unutar reaktora.
Postrojenje moe koristiti vazduh, kiseonik ili kombinaciju ovo dvoje. Ako se koristi
kiseonik, onda se zovu sistemi sa istim kiseonikom.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje nivoa BPK/HPK, fosfora i azota. Ako se u proizvodnom procesu koriste opasne i
rizine supstance, smanjuje se njihov nivo u otpadnim vodama.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Visoka potronja energije.
Podaci o radu
Poslije odreenog vremena zadravanja u reaktoru, koje moe da varira od nekoliko sati do
preko 10 dana, bazirano na visini organskog optereenja ili odnosa F/M (food/microorganism
ratio odnos koliine aktivnog mulja (mikroorganizama) i BPK koji mogu preraditi
optereenje mulja) od oko 0,1 0,15 kg BPK/kg MLSS (Mixed Liquor Suspended Solids

22

Mjera koliine biomase (mg/l) na dan), pomijeana suspenzija mikroorganizama prolazi kroz
talonik . Hidrauliko vrijeme zadravanja ili starost mulja i odnos F/M moe stalno varirati
kao funkcija karakteristika sirove otpadne vode, kao npr. sastava, sadraja i
raspadljivosti organskih supstanci, i zahtjeva za kvalitet preiana vode. Na primjer,
nitrifikacija se odvija
pri niskim (<0.1 kg BPK/kg MLSS po danu) F/M odnosima. U taloniku se odvija taloenje
mikrobiolokih flokula i bistra voda se prelijeva u vodotok. Istaloeni mulj se uglavnom vraa
u tank za aeraciju.. Meutim, dio, npr. vika mulja se potroi na odravanje MLSS na
razumnom nivou, npr. 3.000 mg/l.
Efikasnost uklanjanja fosfora 10 25 % je primijeeno tokom koritenja tehnike sa aktivnim
muljem.
U sektoru proizvodnje eera, primijeeno je da niske temperature vazduha i vode
tokom zime smanjuju kapacitet ureaja zbog smanjenja aktivnosti bakterija. Meutim, mala
koliina otpadne toplote iz procesa proizvodnje eera se moe iskoristiti za podizanje
temperature u sistemu i poboljanja bakterijske aktivnosti.
Najei problem u vezi aktivnog mulja je bujanje mulja. Ovaj izraz se koristi da
opie bioloki mulj koji se loe taloi. To se deava zbog prisustva vlaknaste bakterije
i/ili prekomjernog prisustva vode unutar bioloke flokule (stvaranje hidratacionog
omotaa bakterija u sastavu flokula). Jedna vana i fundamentalna injenica koju treba
istai u vezi bujanja mulja je da je prevencija bolja od lijeenja. Primijeeno je da je
tipian lijek za bujanje mulja upotreba hemijskih sredstava, npr. hlorisanje, upotreba
ostalih oksidativnih hemikalija, da bi se unitili konani organizmi koji nisu zatieni
flokulom aktivnog mulja. Ovi naini lijeenja nisu selektivni i mogu unititi itavu bioloku
aktivnost.
Prevencija bujanja mulja se postie sa, npr. obezbjeenjem i odravanjem optimalnog balansa
dodatih nutrijenata, minimiziranjem otputanja nutrijenata i prekomjerne proizvodnje
konastih bakterija. Naini za postupanje sa bujanjem mulja kad se ono pojavi,
ukljuuje smanjenje
optereenja.Prisutnost amonijaka
kao
prelomnog
proizvoda, omoguava evidenciju nivoa i pokazuje da li je potrebna
denitrifikacija. Hidrauliko vrijeme zadravanja, starost mulja i radna temperatura su
najvaniji parametri za razmatranje. Parametri trebaju biti podeeni u tako da doe do
slamanja otpornije organske supstance.
U dodatku, upotreba odvojene komore ili selektora je uoeno kao dobar alat za prevenciju i
kontrolu rasta konanih organizama. Ovo je inicijalna kontaktna zona gdje se mijeaju
primarna otpadna voda i povratni mulj. Selektor ukljuuje selektivni rast organizama
koji formiraju flokule omoguujui visok odnos F/M pri kontrolisanom nivou
rastvorenog kiseonika. Kontaktno vrijeme je kratko, obino 10 30 minuta. Anoksini
reaktor, koji zahtjeva prisustvo nitrata u vodi, esto je izbor za nitrifikaciju sistema sa
aktivnim muljem. Kao efektivna kontrola konastih bakterija, anoksini selektori pruaju
korist od smanjivanja zahtjeva procesa za kiseonikom, dok je nitratni azot iskoriten kao
krajnji primalac elektrona
za oksidaciju ulaznih biorazgradljivih organskih materija, pri emu se odrava visoka
alkalnost tokom nitrifikacije, kao rezultat povratka alkalnosti u anoksinoj zoni.
Anoksini selektori mogu biti dosta efikasni u kontroli rasta konastih organizama zato
to koristi i kinetiki i metaboliki mehanizam selekcije.
Primjenljivost
iroko primjenljiv u prehrambenoj industriji. Ova tehnika moe biti upotrebljena za tretman
otpadne vode sa malim ili velikim BPK, ali e tretman vode sa niskim BPK biti efikasniji i
jeftiniji. Upotreba ove tehnike moe biti ograniena zahtjevima za prostorom. Koriteno
23

u prehrambenom sektoru, kao i u podsektoru prerade voa i povra.

24

Utede
Tehnika sa aktivnim muljem prua jeftin tretman rastvorljivih organskih materija. Ipak, bolje
je ako se za tretman otpadnih voda iz proizvodnje kroba, sa HPK veim od 10.000
mg/l, pored aerobnog tretmana, koristi jo neka tehnika.
U industriji vonih sokova, zbog sezonskih varijacija otpadnih voda, primjena ove tehnike je
obino predimenzionisana, to odgovara visokim investicijama i operativnim trokovima.
Sistemi sa istim kiseonikom (T11)
Opis
Sistemi sa istim kiseonikom u principu slue za intenziviranje procese sa aktivnim muljem,
npr. ubacivanje istog kiseonika u postojee konvencionalno aerisano postrojenje. Ovo
se obino koristi poslije poveanja proizvodnje i kad se uvidi da postojee aerobno
postrojenje nije efikasno, makar samo jedan dio njegovog radnog ciklusa.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje BPK5/HPK i azota. Smanjena mogunost pojave neprijatnih mirisa ukoliko nije
naruena povrina tanka za aeraciju. Smanjena potronja energije.
Podaci o radu
Poredei sa konvencionalnim aktivnim muljem, sistem sa istim kiseonikom moe
intenzivirati proces tako to moe raditi pri viem nivou MLSS. Dalje, ova tehnika
troi manje energije nego pri konvencionalnom aktivnom mulju, 70 % energije se baci
zato to vazduh sadri oko 70 % zapremine azota.
Primjenljivost
iroko primjenljiv u prehrambenoj industriji. Kao i u novim pogonima, sistemi sa
istim kiseonikom se ugrauju i u stare sisteme iz prehrambene industrije. Koriste se u
sektoru prerade voa i povra.
Utede
Poto sistem radi pri ekstremno velikim starostima mulja i time podstie
endogenu respiraciju, pri emu biomasa troi samu sebe, tako da je znaajno
smanjenje trokova odlaganja mulja. Ipak, postrojenja koja koriste kiseonik umjesto
vazduha, imaju vee operativne trokove.
Kljuni razlozi za implementaciju
Upotreba istog kiseonika poveava kontrolu i performanse i sistemi sa istim kiseonikom se
mogu naknadno ugraditi u postojee sisteme.
Uzastopni arni reaktori (SBR) (T12)
Opis
SBR je varijanta procesa sa aktivnim muljem. On radi na principu napuni i ispusti i
uobiajeno je da se sastoji iz dva identina reaktora. Razliiti stepeni procesa sa
aktivnim muljem se deavaju unutar istog reaktora.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje BPK/HPK, azota i fosfora.

25

Podaci o radu
Proces je veoma fleksibilan toliko koliko je mogue promjena procesa unutar
operativnog ciklusa, npr. poboljana denitrifikacija tokom faze mirovanja. Tipino vrijeme
ciklusa je oko est sati. Vrijeme potrebno za svaku fazu procesa treba podesiti tako da se
proces prilagodi lokalnim uslovima. Na kraju, odvijanje procesa je nezavisno od
bilo kakvih uticaja uzrokovanih ulaznim hidraulinim promjenama. U tom pogledu,
SBR ima jednostavan i robustan rad, tj. napuni i ispusti sistem prije nego konvencionalni
sistem sa aktivnim muljem.
Poto paljivo punjenje are vodi stvaranju lako taloivog aktivnog mulja, ovaj proces je
podesan za industrijske otpadne vode koje imaju tendenciju prema stvaranju bujanja mulja.
Uobiajeni rad tipinog SBR je prikazan u narednoj tabeli.
Tabela 64 Karakterizacija tipinog SBR
Korak

Svrha

Operacija

Maksimalna

Vrijeme

(aeracija)

zapremina (%)

ciklusa
(%)

Punjenje

Dodavanje supstrata

Vazduh uklj/isklj

25 100

25

Reakcija

Bioloko razlaganje

Vazduh
uklj/mijeanje

100

35

Taloenje

Bistrenje

Vazduh isklj

100

20

Isputanje

Uklanjanje vode

Vazduh isklj

35 100

15

Mirovanje *

Otpadni mulj

Vazduh uklj/isklj

25 35

*Otpadni mulj se moe pojaviti i u drugim koracima. U sistemu sa vie tankova. faza
mirovanja se koristi da obezbijedi vrijeme za punjenje drugog tanka. Ovaj korak moe biti
izostavljen.

Primjenljivost
Primjenljiv za sve pogone iz prehrambene industrije; primjena ove tehnike moe biti
ograniena zbog zahtjeva za prostorom. Ova tehnika moe biti upotrebljena za tretman
otpadnih voda sa visokim i niskim sadrajem BPK, ali e tretman vode sa niskim BPK biti
efikasniji i jeftiniji. Koriste se u preradi voa i povra.
Utede
Manji kapitalni i vei operativni trokovi nego kod konvencionalnog tretmana sa aktivnim
muljem.
Aerobne lagune (T13)
Opis
Aerobne lagune su veliki plitki bazeni u zemlji koji se koriste za tretman otpadnih voda
prirodnim putem. One ukljuuju upotrebu algi, bakterija, sunca i vjetra. Kiseonik, osim onoga
26

koji proizvode alge, ulazi u vodu preko difuzije iz vazduha. Sadraj laguna se periodino
mijea pomou pumpi ili povrinskih aeratora.
Vrsta aerobne lagune su aerobna jezera (fakultativne lagune), gdje do stabilizacije
dolazi kombinacijom aerobnih, anaerobnih i fakultativnih bakterija. Koliina kiseonika se
odrava u gornjem sloju i to samo preko povrinske aeracije.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje nivoa BPK i azota.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Mogui neprijatni mirisi, erozija zemljita i kontaminacija podzemnih voda.
Podaci o radu
Primijeeno je da lagune pruaju veliki baferski kapacitet zbog svoje velike povrine i
zapremine; izjednaavanje zapremine i koncentracije u sezonskom radu i one
uspostavljaju adaptiranoj biocenozi uslove za dugo vrijeme zadravanja.
U zavisnosti od karakteristika zemljita, lagune moda treba zatvoriti tako da ne doe do
njihovog izlijevanja ili curenja u tlo, da bi se izbjegla kontaminacija podzemnih voda.
Primjenljivost
Primjenljivo za sve pogone prehrambene industrije; primjena ove tehnike moe
biti ograniena zbog zahtjeva za prostorom. Ova tehnika se moe koristiti za tretman
otpadne vode sa visokim ili niskim sadrajem BPK, ali e tretman vode sa niskim BPK biti
efikasniji i jeftiniji.
U sektoru prerade voa i povra, lagune se koriste jer imaju dovoljan kapacitet da
sprijee nekontrolisano prelijevanje i u mogunosti su da kontroliu pranjenje otpadne
vode tokom perioda velikog protoka. Lagune se koriste u preradi voa i povra.
Kapajui filteri (T14)
Opis
U aerobnim procesima sa imobilisanom mikroflorom kao to su kapajui filteri, biomasa se
razvija na povrini medijuma koji ispunjava filter, a otpadna voda se distribuira tako
da prelazi preko medijuma.
Kapajui filter se obino ispunjava kamenjem ili razliitim vrstama plastike. Preiena voda
se skuplja ispod medijuma i odvodi do talonika, gdje se jedan dio tenosti moe vraati da
razblai dolaznu otpadnu vodu. Varijacije ukljuuju promjenljivi ili stalnu duplu filtraciju.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje BPK/HPK, fosfora i azota. Ako se u proizvodnom procesu koriste opasne i rizine
supstance, smanjuje se njihov nivo u otpadnim vodama.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Mogua pojava neprijatnih mirisa.
Podaci o radu
U sektoru proizvodnje sokova, ova tehnika je efikasna 70 %, tako da je potreban dalji tretman.
Efikasnost uklanjanja fosfora u kapajuim filterima je oko 8 12 %.

27

Primjenljivost
Primjenljivo za otpadne vode sa relativno niskim BPK, ili za dodatni tretman poslije tretmana
sa aktivnim muljem ili poslije kapajueg filtera sa visokim uinkom. Njegova upotreba
u prehrambenoj industriji opada zato to je potrebna relativno velika povrina zemljita,
te pojava operativnih problema tokom zastoja uslijed zaguenja. Koristi se u preradi
voa, za proizvodnju bezalkoholnih pia.
Bio-tornjevi (T15)
Opis
Otpadna voda iz pogona prehrambene industrije je esto optereena organskim materijama u
tolikoj mjeri da prevazilazi mogunosti konvencionalnog tretmana. Zbog toga je
potrebno smanjiti BPK na prihvatljiv nivo prije daljeg tretmana. Bio-tornjevi ili grubi
filteri su specijalno projektovani kapajui filteri koji rade na visokom organskom
optereenju i koji mogu ukloniti visoki procenat BPK.
Tehnika koristi nadzemne tankove koji sadra plastini medijum sa velikom ukupnom
povrinom. Mikrobioloki film je zalijepljen za medijum i konzumira organski
materijal. Otpadna voda se esto vraa preko bio-tornjeva do prelaska u dalji tretman.
Otpadna voda iz
bio-tornjeva ide dalje u konvencionalni bioloki proces.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje BPK/HPK, fosfora i azota.
Mogua pojava neprijatnih mirisa. Emisija buka. Moe nastati SS.
Podaci o radu
Plastini medijum i koji se koriste u biotornjevima imaju odnos povrina/zapremina od oko
2
3
100 240 m /m .Pri optereenju ulazne otpadne vode od 0.5 kg BPK/m3/dan primijeeno je
smanjenje od preko 90 %; do 60 % smanjenje je mogue pri optereenju od 2,5 kg
BPK/m3/dan. Mogua je pojava blokirajueg i nestabilnog mulja. Moe doi do pojave buke
prilikom uduvavanja vazduha u bio-toranj.
Primjenljivost
Primjenljivo u svim pogonima prehrambene industrije sa velikim organskim optereenjem
otpadne vode.
Kljuni razlozi za implementaciju
Bio-tornjevi su efikasan metod za smanjenje BPK do priblino kvaliteta otpadne vode
domainstava.
Reaktor sa pokretnim slojem sa biofilmom (MBBR Moving Bed Biofilm Reactor)
Opis
Reaktori sa pokretnim slojem biofilma su modifikacija kapajueg filtera, s tim da se,
za razliku od kapajueg filtera, vazduh intenzivno uvodi na dnu reaktora, ime se
postie intenzivno mijeanje medijuma u reaktoru, a samim tim i bolja iskoritenost
medijuma (kompletan medijum uestvuje u procesu preiavanja). Medijum se pravi od
plastike i u obliku sa to veom povrinom (specijalni prstenovi), tako da ukupna povrina
2
3
u odnosu na zapreminu reaktora dostie i do 500 m /m . Imobilisana mikroflora se
lijepi za medijum i
razgrauje organske materija u prisustvu velike koliine kiseonika, to za posljedicu ima
veliki kapacitet ureaja.
28

U procesu dolazi do autodigestije mulja, tako da je smanjena koliina otpadnog mulja. Mulj
se odvaja u taloniku iza reaktora i jedan dio se vraa u proces, a viak se izbacuje.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje BPK5/HPK, azota i fosfora.
Nepoeljni efekti na ostale medije
U manjoj mjeri potronja energije za aeraciju.
Podaci o radu
U zavisnosti od sastava otpadne vode, projektuje se ureaj, koji se moe sastojati od
vie reaktora. Ureaj se projektuje konzervativno, tako da u radu moe podnijeti
udare i hidraulikog i organskog optereenja. Poto je medijum u fluidizovanom sloju,
iskoritena je itava povrina medijuma i ne dolazi do zaepljivanja zbog mulja. Primijeeno
je da je ureaj podjednako uspjean i sa niskim i sa visokim organskim optereenjem,
kao i sa razliitom koliinom nutrijenata.
Primjenljivost
iroko primjenljiv u svim pogonima prehrambene industrije sa velikim teretom zagaenja
otpadne vode, npr. za smanjenje BPK, fosfora, azota i suspendiranih tvari.
Utede
Nisko investiciono ulaganje, zauzima malu povrinu. Mali operativni trokovi.
Kljuni razlozi za implementaciju
Mala veliina postrojenja u odnosu na kapacitet. Malo investiciono ulaganje.
Rotirajue bioloki kontaktor (RBC) (T16)
Opis
RBC se sastoji od niza diskova od polistirena ili polivinil-hlorida postavljenih na malom
rastojanju. Diskovi su potopljeni u otpadnu vodu i polako rotiraju kroz nju.
U radu, biomasa se lijep i raste na povrini diskova i formiraju tanak sloj preko cijele
okvaene povrine diskova. Rotacija diskova omoguava biomasi naizmjenini kontakt
sa organskim materijalom iz otpadne vode i atmosferom za apsorpciju kiseonika.
Rotacija je takoer mehanizam za uklanjanje vika vrstih materija sa diska koje odlaze u
talonik.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje BPK, fosfora, azota i suspendiranih estica.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Mogu nastanak neprijatnih mirisa.
Podaci o radu
Pravilno projektovan, RBC je dosta pouzdan zbog prisutne velike koliine mase. (mali radni
F/M). Velika koliina biomase takoer omoguava da uspjeno izdre udare
hidraulikog i organskog optereenja. Postavljanje vie stepeni preiavanja u ovom
protonom sistemu eliminie neujednaeni tok du reaktora i ublaava sok optereenja.
Primijeeno je da moe doi do blokiranja rada diskova.

29

Utede
Efikasnost uklanjanja fosfora u RBC se kree oko 8 12 %.
Primjenljivost
iroko primjenljiv u svim sektorima prehrambene industrije.
Bioloki aerisani potopljeni filteri (BAFF) i zaronjeni bioloki aerisani filteri (SBAF) (T17)
Opis
Bioloki aerisani potopljeni filteri (BAFF) i zaronjeni bioloki aerisani filteri (SBAF)
su hibridni suspendovani/naljepljeni sistemi, koji su najbolje opisani kao postrojenja sa
aktivnim muljem koji sadri medij sa mnogo upljina (velika specifina povrina) koji
pomae rast bakterija. Uopteno, takoer potpomae djeliminu fiziku filtraciju unutar iste
strukture.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje BPK/HPK.
Podaci o radu
Ispiranje ide na svakih 24 sata da se ukloni viak biomase. Poslije nije potrebno sekundarno
taloenje. Za tretman vode sa ispiranja, potrebno je taloenje ili flotacija.
Primjenljivost
Glavna upotreba im je kao fini tretman otpadnih voda domainstava, meutim, SBAF se sve
vie koristi u prehrambenoj industriji. Koriste se u preradi voa i povra i proizvodnji
alkoholnih i bezalkoholnih pia.
Utede
BAFF reaktori su okarakterisani kao isplativi naini tretmana rastvorljivih organskih materija.
Aerobni filteri sa visokim i ultravisokim uinkom (T18)
Opis
Aerobni filteri sa visokim i ultravisokim uinkom imaju potencijal tretmana vode poveanog
optereenja nego uobiajena optereenja za aerobne sisteme. Proces koristi veliki povratni tok
otpadne vode, direktno kroz skup sastavljenih brizgaljki. Vazduh se uvodi kroz
brizgaljke, omoguavajui odline uslove za djelovanje bakterija i intenzivno mijeanje i
oksidaciju. Ovi uslovi su pogodni za bakterije koje ine sam proces mnogo drugaijim
od ostalih aerobnih tehnika, tj. mikroorganizmi koji prolaze kroz brizgaljke su mali broj
bakterija u sistemu, to je razliito od ostalih sistema, gdje bakterije nisu nosioci
preiavanja i gdje postoje vii oblici ivota.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje BPK/HPK.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Ovi filteri ne daju kvalitet otpadne vode dovoljan za isputanje u povrinske vode.
Podaci o radu
Aerobni sistemi sa ultravisokim uinkom nude mogunost za preiavanje do 50 - 100 puta
veih optereenja nego konvencionalni aerobni sistemi. Pored svega, potreban je dodatni

30

aerobni tretman za manja optereenja, jer ovi sistemi ne daju dovoljan kvalitet otpadne vode
pogodan za isputanje u rijeke.
Primjenljivost
iroko primjenljiv u prehrambenoj industriji.
Utede
Smanjena kapitalna investicija.
Kljuni razlog za implementaciju
Smanjena veliina postrojenja i kapitalna investicija.
Anaerobni procesi
Uslijed nedostatka kiseonika, organska tvar se raspada, stvara metan (CH4) kao
sekundarni proizvod, koji se koristi za zagrijavanje reaktora. Tokom standardnih
anaerobnih procesa, reaktori su obino nezagrijani, ali u visoko anaerobnim procesima
reaktori se obino griju. U oba sluaja, temperatura reaktora se mora odravati na 30 35 C
(mezofilina) ili 45 50 C (termofilina), a da li je zagrijavanje neophodno zavisi
prvenstveno od temperature sastojaka. Mada je anaerobni rast nii u odnosu na aerobne
3
procese, vii BPK je ostvarljiviji putem anaerobnih tehnika (kg BPK/m zapremine
reaktora) za otpadne vode (vie optereene)
Anaerobne tehnike se generalno koriste u onim industrijama gdje postoji visok nivo
rastvorljive i lako biorazgradive organske materije, te gdje je nivo HPK visok i iznosi vie od
1.500 2.000 mg/l. U prehrambenoj industriji primjena anaerobnog preiavanja otpadnih
voda je uveliko ograniena na relativno teko zagaenu otpadnu vodu iji je HPK izmeu
3.000 i 40.000 mg/l, na primjer u industrijama za proizvodnju eera i prerade voa i povra.
Skoro je postignut neki uspjeh u primjeni odreenih anaerobnih sistema ak i za
manje zagaene otpadne vode sa HPK izmeu 1.500 and 3.000 mg/l, na primjer u
industrijama za proizvodnju piva, mlijeka i mlijenih proizvoda, vonih sokova, mineralne
vode i negaziranih pia Tamo gdje su prisutne velike fluktuacije u zapremini i
intenzitetu otpadnih voda, na primjer u sektorima za preradu voa i povra, ovaj tretman je
manje efikasan.
Jedan od najfundamentalnijih aspekata primjene anaerobnih procesa na otpadnim vodama je
taj da ogromna veina organskog ugljika koji je povezan sa vrijednou za BPK se pretvara u
metan, umjesto za proces rasta novih elija. Istina je da je suprotno kod aerobnih procesa, koji
pretvaraju veinu organskog ugljika u nove elije koje na kraju stvaraju vrsti biootpad koji
zahtijeva dalji tretman ili odlaganje izvan lokacije pogona i postrojenja. Anaerobni
procesi stvaraju daleko manje otpadnog mulja. Takoer, dobiveni metan ima visoku
kalorinu vrijednost i kao takav se moe ponovo upotrijebiti kao gorivo npr. na
drugom mjestu u pogonu i postrojenjima..
Sam anaerobni sistem ne bi mogao postii traeni visoki kvalitet otpadne vode na
kraju procesa preiavanja za konano isputanje u vodotok. Stoga, anaerobna
postrojenja za preiavanje obino prati aerobni sistem, poto se sa aerobnim
procesom preiavanja postie nii apsolutni nivo isputanja i uklanja hidrogen sulfid,
obezbjeujui time dovoljnu koliinu zraka otpadnim vodama kako bi se poboljao
proces raspadanja preostalog BPK. Energija dobivena iz anaerobnog postrojenja moe
biti jednaka onoj koju koristi aerobno postrojenje. Pod odreenim uslovima aerobni
tretman moe biti primijenjen na gradskim postrojenjima za tretman otpadnih voda.
Ovo e ovisiti od postrojenja za preiavanje otpadnih voda (PPOV) prilikom
primanja otpadne vode i ravnotee izmeu optereenja tretmana otpadnih voda i faze
31

aerobnog tretmana na licu mjesta. Anaerobno tretirana otpadna

32

voda moe biti povrinski snabdjevena zrakom na lokaciji pogona prije transfera na gradsko
postrojenje za tretman otpadnih voda. Ovo se obino odvija u rezervoaru nakon
tretmana obezbjeujui pozitivno rastvoreni kiseonik po nivoima prije isputanja u PPOV.
Metanogena bakterija iz zadnje faze anaerobnog procesa koja proizvodi metan se mora zatiti
od prejakih hlornih i sumpornih jedinjenja, pH-vrijednosti i temperaturnih fluktuacija. U fazi
acidifikacije (stvaranja kiselina) druga bakterija e dominirati i rastvoriti mnoge
supstance koje stvaraju probleme. Uslijed sporog mikrobnog rasta ne dolazi do uklanjanja
fosfora. Ne deavaju se ni nitrifikacija niti denitrifikacija, tako da se ovim procesom
anaerobnog tretmana nitrogen ne moe ukloniti.
Suvremena rjeenja reaktora dozvoljavaju vie nivoe optereenja, poveanu proizvodnju
biogasa ili nude veu stabilnost. Kada se bakterije u ovim sistemima adaptiraju na otpadne
vode, onda dolazi do poveane stabilnosti.
Sistemi na licu mjesta odnosno na lokaciji pogona i postrojenja zasnovani na
anaerobnim reaktorima kao osnovnim tretmanskim procesima imaju slian izgled. Sastoje se
od kolektora otpadne vode ili rezerovara za izjednaavanje iz kojeg se voda
ispumpava/tee u primarni rezervoar za tretman. Primarni procesi preiavanja su isti
kao to je opisano za aerobne sisteme.
Iz primarne faze preiavanja, otpadna voda ide u rezervoar za kondicioniranje ili privremeni
rezervoar gdje se otpadna voda kondicionira, tj vre se pH korekcije ili dodavanja
nutrijenata, prije nego se putem distributivnog sistema pusti u bioreaktor. Raniji
anaerobni reaktori imali su poetne faze anaerobnog metabolizma koji su zapoinjali u
rezervoaru za kondicioniranje
(odnosno
acidifikacijskom
rezervoaru).
Suvremena rjeenja
reaktora
dozvoljavaju sve opcije procesa metabolizma unutar reaktora. Rezervoar za kondicioniranje je
dakle tu samo radi pH korekcija i dodavanja nutrijenata.
Tretman se odvija u reaktoru proizvodei biogas koji se mora skupiti. Druge komponente su
obino rezervoar za smjetanje mulja, ventilacioni otvori za odlaganje gasa i postrojenja
za primarni tretman.
Tipini podaci izvedbe nekih anaerobnih tehnika su prikazani u Tabeli 73.
Tabela 65. Tipini podaci o uinkovitosti anaerobnih procesa tretmana otpadnih voda
Proces

Ulazni BPK
(mg/l)

Anaerobne
lagune
Anaerobni
kontakt proces
Fiksni sloj
UASB

Vrijeme
zadravanja

Organsko
optereenje

(sati)

(kg HPK/m na
dan)

Uklonjeni
HPK
(%)

0,6-1
1.500-5.000

2-14

0,5-5,3

75-90

10.000-70.000

24-48

1-15

75-85

5.000-15.000

4-12

2-12

75-85

(-60)

33

Reaktor
sa
proirenim
slojem
Reaktor
sa
fluidiziranim
slojem
Reaktor
sa
unutranjom
recirkulacijom
(UC)

5.000-10.000

5-10

5-30

80-85

40-60
31

Neki uobiajeni problemi koji su se pokazali tokom djelovanja anaerobnog procesa

preiavanja su dati u Tabeli 74.
Tabela 66. Uobiajeni operativni problemi tokom biolokih procesa preiavanja
Problem

Mogue rjeenje

Nedostatak makro nutrijenata

BPK:N:P omjeri se obino odravaju na 500:5:1

PH

PH se odrava na 6,8-7,5

Temperatura

Optimalna temperatura za mezofilinu bakteriju je

35-37 C

Nedostatak mikro nutrijenata

Odravaju se minimalne koliine mikro nutrijenata,

naroito za Fe, Ca, Mg i Zn u skladu sa
primijenjenim specifinim procesom

Fizika blokada ulaznog otvora

cjevovoda reaktora

Kljuni element je efikasno sito i primarni tretman

Preoptereenje

Potrebno je obratiti panju da originalni

projektovani omjeri hidraulinog, vrstog i
organskog optereenja ne prelaze preporuke
proizvoaa

Anaerobne lagune (T19)

Anaerobne lagune su sline aerobnim lagunama, s tom razlikom da se anaerobne lagune ne
mijeaju. Mogu izazvati problem emisije neprijatnih mirisa uslijed emisije H2S. U
sektoru proizvodnje bezalkoholnih pia, primijeeno je da su anaerobne lagune duboke i
preko 2 m.
Anaerobni kontaktni procesi (T20)
Opis
Anaerobni kontaktni procesi mogu biti povezani sa aerobnim procesom aktivnog mulja,
s obzirom da je separacija i recirkulacija biomase ukljuena u projektno rjeenje.
Nepreiene otpadne vode se mijeaju sa vrstim materijama iz recikliranog mulja i
ubacuju u reaktore zatiene od prodiranja vazduha, gdje se odvija njihovo razlaganje
(digestija).
34

Ostvarene okolinske koristi

Smanjen nivo BPK/HPK.
Operativni podaci
U poreenju sa procesima UASB visokih performansi i proirenih i fluidiziranih
poloenih reaktora, kontaktni stabilizacioni procesi ne proizvode tako visoke
koncentracije biomase u reaktoru i stoga rade sa manjim optereenjem (obino do 5 kg
HPK/m dnevno). Njihova osnovna prednost meutim lei u relativno neproblemtinom
radu, a posebno nepostojanju problema zaepljenja. Poto anaerobni mulj proizvodi gas
izvan reaktora, a zapremina gasa nastavlja da raste, esto se ukazuje potreba za
degasifikacijskom jedinicom izmeu metanskog reaktora i jedinice separatora.
Degasifikacija se moe postii vakumom, iskrcavanjem, hlaenjem ili polako
pokreui mijealicama. Ovakav nain omoguava operativnost procesa sa vremenom
zadravanja od 6 14 sati.
Primjenjivost
Primjenjivo kod pogona i postrojenja u prehrambenoj industriji gdje otpadne vode sadre
rastvorivi otpad jakog intenziteta. Koristi se u sektorima prerade mesa i proizvodnje eera.
Kljuni razlozi za implementaciju
Ova tehnika obezbjeuje relativno dobro odvijanje procesa, te nepostojanje problema
zaepljenja.
Anaerobni filteri (T21)
Opis
U anaerobnim filterima rast anaerobne bakterije je uspostavljen na ambalai. Ambalaa
zadrava biomasu unutar reaktora i takoer pomae pri separaciji gasa u fazi
uklanjanja. Sistem se moe izvoditi uzvodno ili nizvodno.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjen nivo BPK/HPK i stabilizacija otpada.
Operativni podaci
Poto se bakterija zadrava na mediju i ne ispira se u otpadnoj vodi, moe se postii prosjeno
vrijeme boravka elije reda veliine od 100 dana.
Primjenjivost
Pogodno za tretman teko zagaenih otpadnih voda sa HPK 10.000 70.000 mg/l.
Uzvodni anaerobni muljni prekriva (UAMP) (T22)
Opis
U ovakvom sistemu, otpadna voda se usmjerava na dno reaktora radi jednoobrazne
distribucije. Otpadna voda prolazi kroz prekriva od prirodno stvorenih bakterijskih granula
sa dobrim karakteristikama taloenja, tako da se te bakterije ne ispiru lako iz sistema.
Bakterija je nosilac reakcija i tada prirodna konvekcija podie mjeavinu gasa, tretirane
otpadne vode i granula mulja na vrh reaktora. Patentirani trofazni raspored separatora
se koristi za separaciju finalne otpadne vode od vrste materije (biomase) i biogasa.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjen nivo BPK/HPK.
35

Operativni podaci
3

Zabiljeeno je optereenje do 60 kg HPK/m dnevno, ali je uobiajena stopa optereenja 10

3
kg HPK/m dnevno sa hidraulinim zadravanjem od 4 sata.
Jedna mana UAMP reaktora je osjetljivost tehnike na FOG. Nivo masnoe mora biti ispod 50
mg/l u otpadnoj vodi, inae dolazi do tetnog efekta za proces. S druge strane,
posebna prednost procesa je u formaciji kuglica. Ovo omoguuje ne samo brzu
reaktivaciju poslije mjeseci dugog prekida rada, ve i prodaju vika kuglica mulja kao npr.
za inokulaciju novih sistema.
Primjenjivost
Ovaj proces je posebno pogodan za otpadne vode sa niskim sadrajem vrste materije
i sa relativno niskim nivoom HPK (2.000 mg/l) i na malim povrinama. Reaktori sa
poloenim muljem su trenutno najrasprostranjeniji reaktori u prehrambenoj industriji.
Koriste se u sektoru prerade voa i povra.
Reaktori sa unutranjom cirkulacijom (UC) (T23)
Opis
Postoji posebna konfiguracija UAMP procesa, tj UC reaktor, gdje se dva dijela UAMP
reaktora mogu postaviti jedan na drugi, jedan dobro optereen a drugi manje. Biogas iz prve
faze pokree podizanje nivoa gasa to rezultira unutranjom recirkulacijom otpadne
vode i mulja, kako i sam naziv kae.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjen nivo BPK/HPK.
Operativni podaci
Jedna od glavnih prednosti UC reaktora je ta to ima odreenu dozu samoregulacije,
bez obzira na varijacije u novopristiglim tokovima i optereenjima. Kako se
optereenje poveava, koliina stvorenog metana takoer raste, i dalje poveava stepen
recirkulacije, a samim tim i razblaivanje novopristiglog optereenja. Tipina
optereenja u ovom procesu variraju od 15 35 kg HPK/m dnevno.
Primjenjivost
iroko primjenjivo u prehrambenoj industriji.
Hibridni UAMP reaktori (T24)
Opis
Hibridni proces je varijacija konvencionalnog UAMP reaktora. Ukljuuje zatvorenu
zonu medija iznad glavne otvorene zone. Ovo omoguava skupljanje i zadravanje
negranuliranih bakterija koje bi se u konvencionalnim UAMP reaktorima izgubile iz
procesa. Nia zona mulja se ponaa na isti nain kao i kod konvencionalnog UAMP
reaktora i odgovorna je za veinu biorazgradnje organskog materijala. Uloga
mikroorganizma i medija u zatvorenoj zoni
je da obezbijedi odreenu dozu tretmana izglaavanja kako bi se zadrale bioloke vrste
materije u rezervi i sprijeilo ispiranje biomase iz reaktora.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjen nivo BPK/HPK.

36

Operativni podaci
Anaerobni hibridi su sistemi sa visokom i tipinom stopom optereenja koja varira od 10 - 25
3
kg HPK/m dnevno.
Primjenjivost
iroko primjenjiv u prehrambenoj industriji.
Reaktori sa fluidiziranim i proirenim slojem (T25)
Opis
Ovi reaktori su slini anaerobnim filterima. Ako se estice i biomasa u potpunosti izmijeaju,
tada je to proces poznat kao fluidizirani sloj, dok je djelimino pomijean sistem poznat kao
proireni sloj.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjen nivo BPK/HPK i stabilizacija otpada.
Operativni podaci
3

Da bi se postigao visoki zapreminsko- vremenski uinka od 15 35 kg HPK/m

dnevno, apsolutno je neophodno puniti metanske reaktore sa koliko je mogue jednakim
zapreminama adekvatno acidifikovane otpadne vode bez vrstih materija. Shodno tome, svi
veliki sistemi
su izgraeni kao dvostepeni sistemi, tj sa odvojenom fazom acidifikacije.
U reaktorima sa fluidiziranim slojem nosei materijal je stalno u pokretu sa proirenjem sloja
od 50 % ili vie. Nosei materijal (obino pijesak ali ponekad i ljunak ili plastine kuglice)
se dri u suspenziji putem visokog stepena recirkulacije. Recirkulacija mora biti dovoljna jaka
da zadri nosei materijal u suspenziji, ali se mora voditi rauna da pretjerana cirkulacija ne
izazove razdvajanja biomase od noseeg materijala.
Reaktori sa proirenim slojem takoer sadre pomoni medij, esto pijesak ili
sintetiki, plastini materijal. Laki materijali se esto koriste da bi se minimizirala brzina
uzvodnog toka neophodnog da se sloj fluidizira. Veliina estica se kree od 0,3 1,0 mm.
Primjenjivost
Primjenjiv na pogonima i postrojenjima iz prehrambene industrije sa otpadnim vodama
niskog tereta zagaenja sa prosjenim HPK izmeu 1.500 i 3.600 mg/l.

Reaktori sa proirenim slojem granuliranog mulja (EGSB) (T26)

Opis
EGSB reaktori koriste granularni mulj tipa koji koriste UASB reaktori, ali oni rade sa veim
dubinama granuliranog mulja i viim nivoom podizanja vode. Digestor koristi recirkuliranu
tretiranu vodu i namjeten je sa trofaznim (vrsto, teno, gas) separatorom.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjen nivo BPK/HPK i nitrogena. Smanjene potrebe za elektrinom energijom uslijed
stvaranja energije sagorijevanjem metana proizvedenog iz jedinice za kogeneraciju.

37

Operativni podaci
3

Zabiljeen je odnos optereenja do 30 kg HPK/m dnevno. Brzina podizanja vode je obino 3

m/h, naspram 1 m/h za UASB. Inicijalna aklimatizaciona faza za EGSB reaktore ne
traje dugo.
Na primjeru destilerije melase, EGSB reaktor tretira kondenzovane pare iz
kondenzatora i singlings iz destilacije/rektifikacije. Reaktor smanjuje optereenje HPK i
azota u ureaju sa aktivnim muljem koji slijedi iza njega. Proizvedeni metan se spaljuje
u postrojenju CHP, i generie struju i toplotnu energiju. Velika efikasnost reaktora,
rezultira u proizvodnji malih koliina vika aerobnog mulja. U ovom primjeru, on se
koncentrie u dekanteru i koristi za potrebe poljoprivrede ili se odlae na gradsko postrojenje
za preiavanje otpadnih voda.
Primjenjivost
iroko primjenjivo u prehrambenoj industriji.
Kljuni razlozi za implementaciju
Smanjenje trokova preiavanja otpadnih voda i pouzdana usklaenost sa graninim
vrijednostima emisija za isputanja.
Aerobni/anaerobni kombinovani procesi
Membranski bio-reaktori (MBR) (T27)
Opis
MBR je varijacija konvencionalnog aktivnog mulja gdje su brojni moduli membrana ili kaseta
postavljeni unutar tijela reaktora. Poslije biolokog tretmana, izmijeana tenost se upumpava
pod statikim pritiskom u membranu, gdje se vrste materije razdvajaju od tenosti i isputa
se ista otpadna voda, a koncentrovana mjeavina tenosti se ponovno upumpava u bio
reaktor. MBR je operativan i u aerobnoj ili anaerobnoj metodi, time se poveava broj
odgovarajuih hemikalija, npr. za ienje membrana u biolokom tretmanu.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjen nivo BPK/HPK.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Uslijed prljanja (zapuavanja) membrana, dolazi do veih trokova energije nego to je
to sluaj kod konvencionalnog tretmana aktivnim muljem, te do nastanka dodatnih
koliina otpadne vode.
Operativni podaci
MBR je operativan na razliitom opsegu optereenja, ali moe postii vee
brzine preiavanja na vie naina, kao npr. povean statiki pritisak poveava koliinu
rastvorenog kiseonika pomaui pri transferu masa; koristei kiseonik umjesto zraka i
koristei multifazni sistem za optimizaciju procesa. Za primjenu kod uklanjanja ulja i
masti, koncentracije u otpadnoj vodi se mogu smanjiti na manje od 15 mg/l. MBR
obezbjeuje visoko efikasnu separaciju biomase, dozvoljavajui njenu koncentraciju u
uzvodnom reaktoru, da bude do deset puta vea u odnosu na normalnu
koncentraciju u konvencionalnim sistemima suspendovanog rasta. Pri koritenju MBR,
nema potrebe za sekundarnom sedimentacijom i mogu se postii razliiti nivoi MLSS npr.
12 17.000 mg/l.

38

Slika 35. Pojednostavljen dijagram toka MBR

Potronja energije za pumpanje moe biti znaajno via u odnosu na tretman
konvencionalnim aktivni muljem, ali se moe minimizirati primjenom slobodnog pada
3
otpadne vode. Primjer je mljekara u Irskoj koja preradi 9.000 m /d otpadne vode po visokim
standardima za isputanje u lokalni vodotok, primjenom slobodnog pada kako bi se smanjila
potronja energije. Prljanje membrana mogu biti veliki problem. Ozraivanje i ispiranje
su koriteni kao kontrola ovog problema, to moe rezultirati stvaranjem dodatne otpadne
vode. DAF se koristi za struganje i ienje povrine membrane kako bi se sprijeilo
bioloko oneienje.
Primjenjivost
MBR je primjenjiv u svim pogonima i postrojenjima prehrambene industrije. Ova tehnika ima
prednost to nema potrebu za velikim prostorom. Sistem je idealan za otpadne vode
veeg intenziteta i manjeg volumena. Posebno je atraktivan u situacijama gdje je
neophodno dugo vrijeme zadravanja vrste materija kako bi se obezbijedilo neophodno
bioloko raspadanje zagaujuih materija. Dalje, otpadne vode koje sadre jedinjenja koja
nisu lako rastvorljiva kao to su, fenoli, pesticidi, herbicidi i hlorni rastvori, kao
takoer i veliko organsko zagaenje se mogu tretirati sa MBR. Koristi se u sektoru prerade
voa i povra.
Utede
Visoki operativni trokovi.
Viestepeni sistemi (T28)
Opis
Razni aerobni i anaerobni procesi obrade otpadnih voda se mogu pojedinano primjenjivati ili
u kombinaciji. Kada se primjenjuju u kombinaciji i to izvedeno serijski, ta tehnika se naziva
viestepeni sistem.
Obrada otpadne vode se odvija sukcesivno po odvojenim fazama, koje su meusobno
razdvojene pomou separatnih muljnih krugova..
Ostvarene okolinske koristi
Smanjen nivo BPK/HPK i ponovna upotreba vode.
39

Operativni podaci
Sljedee kombinacije procesa se uglavnom koriste pri aerobnom tretmanu:

aktivni mulj/aktivni mulj

kapni(sa tankim mlazom) filter/kapni filter
kapni filter/aktivni mulj
aktivni mulj/kapni filter
lagune/aktivni mulj
lagune/kapni filter.

U sektorima prerade mesa, voa i povra i bezalkoholnih pia, dvofazni bioloki

sistemi, anaerobni pa aerobni, se mogu koristiti za postizanje kvalitete otpadne vode
odgovarajue za ponovnu upotrebu ili isputanje u vodotok.
Primjenjivost
Primjenjiv u pogonima i postrojenjima prehrambene industrije sa otpadnim vodama
jakog intenziteta. Koristi se u sektorima prerade mesa, voa i povra,
bezalkoholnih pia, proizvodnje biljnog ulja i masnoa i kroba.
11.1..4 Tercijarni tretmani
Nakon sekundarnog tretmana, dalji tretman mora omoguiti ponovnu upotrebu vode u
procesu ili nii stepen - voda za pranje, ili ispuniti uslove za isputanje. Tercijarni
tretman odnosi se na bilo koje procese koji uzimaju u obzir korake koji "dotjeruju", sve do
pa ak i ukljuujui dezinfekcijske i sterilizacijske sisteme
U ovom dokumentu, pod tercijarnim tretmanom se podrazumijeva napredni tretman otpadne
vode iz koje se uklanja otpadna tvar, ukljuujui: amonijak, nutrijente, opasne i rizine
supstance ili preostale suspendovane i organske supstance.
Nutrijente, nitrogen i fosfor, potrebno je ukloniti prije isputanja u povrinske vode u
osjetljivim podrujima. U odabiru prikladne strategije kontrole hranjivih materija, vano
je ocijeniti:

karakteristike netretirane otpadne vode

tip postrojenja za tretman otpadnih voda koji e biti koriten
potrebni stepen kontrole nutrijenata
potrebu za sezonsko ili godinje uklanjanja nutrijenata

Bioloka nitrifikacija/denitrifikacija (T29)

Opis
Ova tehnika je varijanta procesa aktivnog mulja. U ovom poglavlju, opisana su etiri tipa
procesa.
U prethodnoj denitrifikaciji, dolazea otpadna voda prvo ulazi u denitrifikacioni bazen. NH4N (amonijani azot) faza tokom bazena je nepromijenjena, dok organski N hidrolizom prelazi
u NH4-N (amonijani azot). U sljedeem nitrifikacionom bazenu, hidroliza je kompletna
i amonijak je nitrifikovan. Formirani nitrat se transportuje preko povratnog mulja i
takoer preko intenzivne recirkulacije iz nitrifikacionog bazena otie u denitrifikacioni
bazen, gdje se reducira u nitrogen.

40

U sistemu sa simultanom denitrifikacijom, stvaraju se aerobne i anoksine zone na ciljanim

bazama kontroliui ulaz kiseonika unutar bazena. Simultana denitrifikacija je
prvenstveno dizajnirana kao cirkulacioni bazen ili rotirajui bazen.
U periodinoj denitrifikaciji, aktivni mulj u bazenu se periodino prozrauje. U bazenu
sa aktivnim muljem, aerobni i anoksini procesi sukcesivno se odvijaju u istom bazenu.
Opseg nitrifikacije i denitrifikacije moe se uveliko prilagoditi uvoenjem varijabilnog
operacionog vremena.
U kaskadnoj denitrifikaciji nekoliko odjeljaka bazena koji se sastoje od anoksinog i
aerobnog tona (prethodna denitrifikacija) postavljeni su u seriju bez srednje
sedimentacije. Netretirana voda je odvojena u prvu kaskadu i odgovara optimumu supstrata u
otpadnoj vodi. Talog se vraa u prvi bazen. Ovdje nije potrebna interna recirkulacija
unutar individualnih faza.
Ostvarene okolinske koristi
Nivoi nitrogena se smanjuju i tedi se energija.
Operativni podaci
Ova tehnika ima visok potencijal za efikasno uklanjanje, i visoku stabilnost procesa, visoku
pouzdanost relativno laku kontrolu procesa i zahtjevanost prostora.
U preradi kroba je potvreno da se reakcije nitrifikacije i denitrifikacije zbivaju u
anoksinom mediju koji se moe dobiti sekvencijalnom aeracijom rezervoara aktivnog mulja
ili u odvojenoj anoksinoj zoni. Uklanjanje nitrogena se vri upotrebom prethodne
denitrifikacije.
Primjenjivost
Primjenjivo u postrojenjima iz prehrambene industrije sa otpadnom vodom koja sadri
nitrogen.
Utede
Umjereni trokovi
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
Koristi se u sektorima voa i povra.
Uklanjanje amonijaka (T30)
Opis
Pored biolokih procesa, postoje brojni fiziko-hemijski procesi za preiavanje
vodenih tokova optereenih nitrogenom. U prehrambenoj industriji, kondenzat koji
sadri visoku koncentraciju amonijaka, moe se ukloniti u dvostepenom sistemu. Sistem
se zasniva na desorpcijskim i apsorpcijskim kolonama, i obje su napunjene sa materijalom za
punjenje da se povea dodirna povrina izmeu vode i zraka.
+

Desorpcijska kolona je nabijena sa alkaliziranim kondenzatom s vrha, da bi pomjerila NH4 NH3 ravnoteu u smjeru NH3, koji opada du kolone.
U isto vrijeme, zrak se ubacuje u dno kolone. U protusmjernom procesu procesu se stoga vri
prelazak amonijaka iz tenog u gasovito stanje.
Nakon toga, zrak obogaen amonijakom se premjeta u adsorpcijsku kolonu, gdje se
uklanjanje amonijaka iz zraka vri kiselinskim rastvorom, oko 40 % amonium sulfat koji

41

cirkulira u desorpsijskoj koloni. Zrak je sada oien od amonijaka i konano se moe

ponovno upotrijebiti za uklanjanje.
Kondenzat, koji nakon uklanjanja sadri nizak nivo amonijaka djelimino se upotrebljava kao
voda za odravanje u pogonu, a preostali viak kondenzata se uvodi unutar aerobnog
biolokog procesa preiavanja.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjuje se nivo nitrogena Stvara se manje otpada, npr. Rastvor amonijum sulfata
nastao tokom ovog procesa, moe biti iskoriten kao teno gnojivo ili kako
neproteinski izvor nitrogena za hranjenje stoke.
Operativni podaci
U oticanju se moe postii koncentracija amonijaka od 2 mg/l. Ovo odgovara stepenu
efikasnosti otprilike 99 %.
Primjenjivost
Tehniki, proces uklanjanja amonijaka je dokazan za tokove otpadnih voda sa visokim
koncentracijama amonijaka.
Utede
I kondenzat sa niskim sadrajem amonijaka i rastvor amonijum sulfata mogu se ponovo
upotrijebiti.
Kljuni razlozi za implementaciju
Koncentracija amonijaka u otpadnoj vodi se normalno regulie zbog njenog kodljivog uticaja
na ekosistem vodoprijemnika.
Uklanjanje fosfora biolokim metodama (T 31)
Opis
Otpadne vode iz prehrambene industrije mogu sadravati znaajnu koliinu fosfora, ako
se upotrebljavaju sredstva za ienje koja sadre fosfate.10-25 % fosfora unesenog u
sistem moe se ukloniti primarnim ili sekundarnim tretmanom. Ako je neophodno daljnje
uklanjanje moe se upotrijebiti bioloki tretman. Ove metode se baziraju na forsiranju
mikroorganizama
u mulju tako da e oni preuzimati vie fosfora nego to je potrebno za normalan rast elije. U
ovom dijelu su opisana dva tretmanska procesa koritena za uklanjanje fosfora.
Odgovarajui anaerobni/aerobni proces za uklanjanje veinskog dijela fosfora koristi se
za kombiniranu oksidaciju ugljika i uklanjanje fosfora iz otpadne vode. Ovaj
proces je jednostruki sistem za zaustavljanje rasta mulja, koji kombinuje anaerobne i
aerobne sekcije u nizu.
U svojstvu procesa za uklanjanje fosfora iz bonog toka je da se dio aktiviranog povratnog
muljnog procesa preusmjerava do spremnika za otklanjanje fosfora.
Ostvarene okolinske koristi
Redukovan fosfor i nivoi BPK/HPK.
Operativni podaci
Efektivnosti uklanjanja fosfora razliitih metoda za tretman otpadnih voda rezimirane su u
narednoj Tabeli:
42

Tabela 67. Efikasnost uklanjanja fosfora razliitih metoda za tretman otpadnih voda
Postupak ili proces tretmana

Uklanjanje fosfora koji je unesen u

sistem (%)

Primarni tretman

10-20

Taloenje

70-90

Aktivni mulj

10-25

Kapajui filteri

8-12

Rotirajui bioloki kontaktori

8-12

Bioloko uklanjanje fosfora

70-90

Adsorbcija ugljika

10-30

Filtracija

20-50

Reverzna osmoza

90-100

Potvreno je da je bioloki tretman je mnogo tei za manipulisanje od taloenja.

Primjenjivost
Upotrebljiv u postrojenjima iz prehrambene industrije sa vodom koja sadri fosfor.
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
Upotrebljava se u sektoru prerade voa i povra.
Uklanjanje opasnih i tetnih supstanci (T32)
Opis
Organski rastvarai, ostaci pesticida, i toksine neorganske supstance mogu se nai u otpadnoj
vodi. Direktivom 76/464/EEC (206, EC, 1976) o zagaivanju opasnim supstancama koje se
isputaju u akvatine sredine i njenim poddirektivama ustanovljen je Spisak 1.
(djelimino opasnih i Spisak 2. manje opasnih grupa supstanci na bazi toksinosti
hemikalija, postojanosti i bioakumulacije. Direktiva 2000/60/EC ima za cilj ostvariti
uklanjanje prioritetnih rizinih supstanci. Ova Direktiva nalae da moraju prestati ili da
se izbacuju u fazama. Evropsko vijee i parlament sloili su se prijedlogom Komisije o
supstancama koje treba uzeti u obzir za prioritetno djelovanje i o specifinim mjerama koje
treba poduzeti protiv zagaenja voda od tih supstanci.
Uklanjanje mnogih od ovih supstanci moe biti implementirano odgovarajuom
upotrebom nekih tretmana, kao to je sedimentacija, filtracija i membranska filtracija. Dalje
uklanjanje moe biti implementirano upotrebom tercijarnog tretmana kao to je
adsorpcija ugljika i hemijska oksidacija.
Adsorpcija ugljikom je napredna metoda za tretiranje otpadnih voda. Srednje zrnasti filteri se
obino koriste uzvodno od kontaktora aktivnog ugljika za uklanjanje topljivih organskih
materija povezanih sa suspendiranim materijama prisutnim u sekundarnom efluentu. I zrnasti

43

i prakasti ugljik se koriste i pokazalo se da imaju slab afinitet za polarne organske vrste sa
niskom molekularnom masom. Zrnasti aktivni ugljik radi tako to upija zagaivae
unutar ugljikovih granula. Ovi tipovi medija za filtriranje se upotrebljavaju za
uklanjanje nekih hemikalija, ukusa i mirisa.
Hemijska oksidacija se upotrebljava za uklanjanje amonijaka, za smanjenje
koncentracije ostataka organske materije, te za smanjenje bakterijskog i virusnog sadraja
otpadnih voda. Oksidanti koji se koriste ukljuuju hlor, hlordioksid i ozon.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje nivoa opasnih i prioritetnih rizinih supstanci, BPK/HPK i fosfora. Dezinfekcija
otpadne vode, ukoliko se koristi hemijska oksidacija.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Otpadni produkti.
Operativni podaci
Prilikom upotrebe adsorpcije ugljika, pritjecanje visoke koncentracije suspendovanih materija
e formirati taloge na zrncima ugljika to e rezultirati gubitkom pritiska, blokiranjem
protjecanja i gubitkom apsorpcionog kapaciteta. Nedostatak konzistentnosti pH, temperature i
brzine protoka, takoer moe uticati na djelovanje ugljinih kontaktora.
Efikasnosti uklanjanja fosfora koritenjem adsorbcije ugljika su 10-30 %.
Primjenjivost
Primjenjivo u svim postrojenjima iz prehrambene industrije sa otpadnom vodom koja sadri
opasne i prioritetne rizine supstance.
Utede
Visoke cijene za energiju.
Kljuni razlozi za implementaciju
Podravanje zakona
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
Adsorbcija ugljika se koristi u sektorima prerade voa i povra, te alkoholnih i bezalkoholnih
pia.
Filtracija (T33)
Opis
Filtracija, npr. spora filtracija, brza filtracija, dubinska filtracija, povrinska
filtracija (mikrosito), biofiltracija i koagulaciona filtracija, moe se koristiti kao korak pri
otklanjanju vrstih materija iz otpadne vode. Nasuprot sedimentaciji ili flotaciji
otopljenim zrakom, filtracija ne zahtjeva razliku u gustoi izmeu estica i tenosti.
Razdvajanje estica i tenosti
se obavlja razlikom u pritisku izmeu dvije strane filtera doputajui prolazak vode kroz
filter.
Filteri mogu biti ili gravitacijski ili filteri sa pritiskom. Zavisno od prirode vrste
materije, mogu se upotrebljavati standardni pijesak ili dvostruki medijski filter
(pijesak/antracit). Dostupni su brojni trajno samopreiavajui pjeani filteri koji su
dokazano izrazito efektivni prilikom otklanjanja suspendovanih vrstih materija iz krajnje
otpadne vode.
44

Ostvarene okolinske koristi

Smanjeni nivoi suspendovanih materija i fosfora.
Operativni podaci
Elaborirana je upotreba pjeanih filtera u pivarstvu da bi se dostigli zahtjevi striktniji od 15
mg/l BPK i 20-30mg/l suspendovanih materija. Pjeani filteri su upotrebljavaju za uklanjanje
suspendovanih materija, jer je rastvorljivi BPK je veoma nizak nakon produenog aerobnog
tretmana.
Efikasnosti uklanjanja fosfora koritenjem su 20-50 %.
Primjenjivost
Primjenjivo u svim postrojenjima iz prehrambene industrije da bi se postigli nii nivoi emisija
suspendovanih materija.
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
Upotrebljava se u sektoru prerade voa i povra.
Membranska filtracija (T34)
Opis
Procesi membranske filtracije koriste pritiskom voenu, polu-propustljivu membranu
radi postizanja selektivnog odvajanja. Vei dio selektivnosti se postie odredbom
relativne veliine pora. Veliina membranskih pora je relativno velika ukoliko e se
uklanjati talog ili suspendovane materije, ili je vrlo mala za uklanjanje anorganskih soli ili
organskih molekula. Tokom operacije napojni rastvor tee kroz povrinu membrane,
ista voda prolazi kroz membranu dok se zagaivai i ostaci otpadnih materija zadravaju u
otopini. ista ili tretirana otpadna voda navodi se kao permeat ili proizvedeni vodeni
tok, dok se tok koji sadri zagaivae zove koncentrat ili otpadni tok.
Unakrsna mikrofiltracija (CFM) je unakrsna filtracija upotrebom membrana koje imaju manje
pore veliine od 0,1do 1 . Dovodni tok ne zahtijeva opsean primarni tretman, dok
je membrana relativno otporna na oneienje i moe se lako istiti.
Ultrafiltracija (UF) je slina sa CFM, ali UF membrane imaju manje pore veliine 0,001-0,02
. Najmanje pore UF membrane imaju kapacitet da otklone molekule dijametra manjeg od 1
nm ili nominalne molekularne teine vee od 2.000. Neki primarni tretmani mogu biti
neophodni da bi se zatitilo oneienje membrane. Za veinu UF dizajnova ne preporuuje se
uvoenje adsorbcionih materija ili flokulanata u dovodni tok jer mogu zaepiti membranski
modul.
Filtracija reverznom osmozom (RO) ima sposobnost da otklanja otopljene organske i
anorganske molekule. Voda se filtriranjem razdvaja od otopljenih soli kroz polu-propustljivu
membranu, pri pritisku veem od osmotskog pritiska prouzrokovanog solima. Prednost ove
filtracije je ta da su otopljene organske materije manje selektivno razdvojene nego u drugim
procesima. Proien rastvor prolazi kroz membranu.
Nanofiltracija (NF) je relativno nova tehnika koja kombinuje svojstva iz UF i RO sa visokom
selektivnou. Njeno ime je nastalo od pribline veliine presjeka od nekoliko nanometara ili
tanije, molarne mase od 200-1.000 g/mol. Ovo se postie sa specijalnim
nanofiltracionim membranama koje ak imaju pore definisane veliine, ali njihovo
zadravanje zavisi od elektrostatikog punjenja molekula koje e se odvojiti.
Membrane
imaju
selektivnu propustljivost za minerale, tj. visoka propustljivost za
jednovalentne katione i anione i slabu
45

propustljivost za dvovalentne katione. Nanofiltracioni sistem je operativan kad je pritisak

medijuma u rangu 1-5 MPa.
Elektrodijaliza omoguava jonsko odvajanje upotrebom elektrinog polja kao vodee sile koja
se suprotstavlja hidraulikoj sili. Membrane koje se koriste su prilagoene tako da su
selektivne za jone (za katione i anione). Odreeni broj elija je neophodan da bi se napravila
kompletna elektrodijalizna jedinica. Hemijsko taloenje soli na membranskoj povrini i
nakupine preostalih organskih koloida mogu sprijeiti predtretmanom otpadne vode sa
aktivnim ugljikom, ili hemijskim taloenjem ili nekim vrstom viemedijske filtracije.
Ostvarene okolinske koristi
Nivo suspendovanih, koloidnih i rastvorenih vrstih materija je smanjen. Nivo fosfora takoer
je smanjen upotrebom RO. Koncentriranje tokova otpadne vode sa ciljem smanjenja koliina
prije daljnjeg tretmana/odlaganja, npr. mogue koncentriranje razrijeenog otpada do
onog pogodnog za ponovnu upotrebu. Mogui povrat skupih sastojaka za ponovnu
upotrebu ili vraanje/prodaju dobavljau na licu mjesta ili negdje drugdje.
Obnavljanje sastojaka materijala na izvoru. Povrat vode za ponovnu upotrebu.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Moe nastati dodatna otpadna voda.
Operativni podaci
Problemi mogu proizai iz zaepljenja membrane i polarizacije vrstog dijela koloidne faze.
Poto su brzine protoka kroz membranu relativno male, velike povrine membrane su
potrebne da bi se povratio materijal.
Upotrebom UF do 90-95 % ulazne vode moe biti vraeno kao proizvedena voda. Upotrebom
RO fosfor se uklanja sa efikasnou 90-100 %.
RO membrane su veoma osjetljive na zaepljenja i mogu zahtijevati irok stepen primarnog
tretmana. Oksidanti koji mogu razoriti membranu i estice, npr. ulja, masti i drugi materijali
mogu prouzrokovati formiranje opni ili ljuske, moraju se ukloniti primarnim tretmanom ili e
se membrana podvrgnuti eim ciklusima ienja. Izlazni tokovi nakon RO su
normalno veoma visokog kvaliteta i podesni su za ponovnu upotrebu u procesu proizvodnje.
Standardna praksa je da se odstrani otpadni tok ili da se primjeni prikladni tretman na
koncentriranom rastvoru. Povrat koji se moe dobiti kao i potrebni radni pritisak, zavisit e
od tipa otopljenih vrstih materija i njihove koncentracije.
Primjenjivost
CMF tehnike su primjenjive za uklanjanje bakterija i zagaujuih materija iz dovodnih tokova
ali ne za efektivni tretman pesticida ukoliko su aktivni sastojci relativno netopljivi ili vezani
za suspendovani materijal. CMF se koristi u Velikoj Britaniji za uklanjanje tekih metala iz
industrijske otpadne vode.
Primjene UF ukljuuju uklanjanje ulja iz otpadne vode i uklanjanje mutnoe iz
obojenih koloida. U sektoru za preradu ribe koritena je metoda UF za tretiranje
otpadne vode iz proizvodnje mljevene ribe, ali ovaj metod nije jeftin za odvajanje
proteina iz otpadne vode nastale tokom pripremanja ribljeg jela.
RO se koristi za uklanjanje tekih metala i pesticida iji su aktivni sastojci molekularne teine
vee od 200.

46

Utede
Operativni trokovi povezani sa koritenjem i ienjem membrana mogu biti vrlo visoki.
Veliki su i trokovi za energiju.
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
Upotrebljava se u sektoru prerade voa i povra.
Bioloko nitrificirajui filteri (T35)
Amonijak se uobiajeno uklanja tokom sekundarnog biolokog tretmana doputajui
mulju produeno vrijeme djelovanja da bi se pomogao rast nitrificirajuih
bakterija. Ipak, uobiajeno je da se postave odvojeni tercijarni bioloki nitrificirajui
filteri. Oni su obino varijacije od standardnih preiavajuih ili izuzetno brzih
aerobnih filtera. Oni mogu biti praeni postrojenjima sa aktivnim muljem ili povezani na
razvijene sisteme.
Dezinfekcija i sterilizacija (T36)
Tehnike dezinfekcije i sterilizacije rade po istom principu. Djeluju na elijsku strukturu
unutar bakterije i spreavaju njenu reprodukciju. Dezinfekciona sredstva koja se koriste
u prehrambenoj industriji se kreu unutar zahtjeva Direktive 98/8/EC (226, EC, 1998). Moe
se koristiti
nekoliko
tipova tretmana. Ovo
ukljuuje
upotrebu oksidirajuih
biocida, neoksidirajuih biocida i UV radijaciju.
Kuhanje se takoer koristi u dezinfekciji, da bi se ubili termo-rezistentni
mikroorganizmi.
Biocidi
Opis
Oksidirajui biocidi djeluju oksidacijom zida bakterijske elije u cilju sprjeavanja
reprodukcije. Ovo se postie upotrebom jakih oksidirajuih agenasa kao to su hlor/bromin,
ozon i hidrogen peroksid. Upotreba spojeva hlora, npr. hlorni gas, hlor dioksid, natrijum ili
kalcijum hipohlorid, se oslanja na formiranje hipohlorne kiseline (aktivni biocidi) u tenom
rastvoru. Biocidi na bazi broma prevladavaju u primjenama u industriji zbog toga to se vrste
hipobromne kiseline razdvajaju pri viem pH nego odgovarajui spojevi na bazi hlora.
Ozon moe nastati iz zraka ili istog oksigena kada se primijeni visoki napon kroz
otvor blisko postavljenih elektroda. Ozon se naglo razlae nakon nastanka, tako da nikakvi
hemijski ostaci ne postoje u tretiranim otpadnim vodama, ali je sadraj rastvorenog
kisika u njemu veoma velik. Ne dolazi do nastanka halogenih komponenti. Ozon se
takoer koristi kao oksidirajui agens.
Neoksidirajui biocidi djeluju tako to hemijski mijenjaju strukturu elije da bi
sprijeili reprodukciju bakterijske elije. Oni se sve vie upotrebljavaju u prehrambenoj
industriji, a neki primjeri su etverokomponentna amonijumova so, formaldehidi i
glutaraldehidi.
Ostvarene okolinske koristi
Ponovna upotreba otpadne vode, ak i za pie.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Kada se upotrebljavaju hlorne komponente, organske komponente sadrane u otpadnoj vodi
mogu reagovati sa hlorom stvarajui toksine supstance, npr. hlor-amine i ostale
organske halogone komponente. ta vie, ove rekcije mogu smanjiti efikasnu koliinu
doziranja hlora. Hlor takoer moe biti veoma agresivan prema konstrukcijskim
47

materijalima, kao to je nehrajui elik. Organske halogene komponente mogu umanjiti

naknadni bioloki tretman

48

otpadne vode, nakon ponovne upotrebe vode. Kada se upotrebljava ozon mogu se formirati
kancerogene i mutagene komponente, a ozon je iritantan za respiratorni trakt, stoga se
profesionalno izlaganje treba kontrolisati.
Operativni podaci
Ozonizacija se izvodi u dubokim i prekrivenim kontaktnim komorama. Ovo je efektivno bez
potrebe za koritenjem drugih hemikalija. Ozon e se prirodno raspasti i vratiti u kisik nakon
nekoliko sati.
U preradi ribe ozon se upotrebljava za tretiranje raznih tekuih otpadnih voda i dokazano vrlo
efikasan u tretiranju razblaenih otpada. Za vie koncentrovane otpadne vode npr. iz procesa
prerade lignji, ozon moe biti primijenjen kao dodatni korak.
Primjenjivost
Primjenjiv u svim postrojenjima iz prehrambene industrije.
Utede
Upotreba ozona ima umjereno visoke trokove. Upotreba drugih biocida ima relativno niske
kapitalne i operativne trokove.
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
Upotrebljava se u sektoru prerade voa i povra.
UV zraenje
Opis
UV radijacija je vjerovatno najvie napredovala u dezinfekcionoj tehnologiji u proteklih
10 godina. UV svjetlo na 254 nm se lako apsorbuje elijskim genetskim materijalom
unutar bakterija i virusa, i sprjeava reprodukciju elija. Doziranje se mjeri
milivatima
po kvadratnom centimetru pomnoen vremenom kontakta u sekundama.
Aktualna doza zavisi od transmisije, tj. odnosi se na prisustvo drugih komponenti koje mogu
apsorbovati i redukovati UV svjetlo smanjujui uticaj na otpadnu vodu.
Ostvarene okolinske koristi
Ponovna upotreba otpadne vode, ak i za pie.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Vode tretirane sa UV radijacijom su sklone ponovno infekciji, tako da je potrebno uraditi brz
i higijenski tretman.
Operativni podaci
Glavna prednost UV dezinfekcije u odnosu na ostale tehnike je da nema skladitenja i potrebe
upotrebljavanja opasnih hemikalija, a izostaju i tetni nus proizvod. S druge strane,
glavni nedostatak UV dezinfekcije je da direktna linija vidljivosti mora biti sauvana izmeu
lampe i virusa/bakterija. Prihvatljivi nivoi suspendovanih vrstih materija ili mutnoe (koji
smanjuju transmisivnost) e tititi bakterije i sprjeavati njihovu dezinfekciju. Otpadna voda
koja sadri komponente sa visokom transmisivnou zahtjeva vee doze UV zraenja. I
ozon i UV radijacija su nestabilni i moraju biti generirani kad se koriste.
Primjenjivost
Primjenjiv u svim postrojenjima iz prehrambene industrije.

49

Utede
Relativno niski kapitalni i operativni trokovi.
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
Primjenjivo u sektoru prerade voa i povra.
11.1..5 Prirodni tretmani
U prirodnom okruenju, bioloki i fiziko-hemijski procesi se deavaju kada voda, tlo, biljke,
mikroorganizmi i atmosfera stupe u interakciju. Prirodni sistemi preiavanja su
projektovani da iskoriste prednosti ove interakcije i obezbjede tretman otpadne vode. Procesi
ukljuuju mnoge od ovih kombinacija koje se koriste u konvencionalnim sistemima za
tretman otpadne vode, kao to su sedimentacija, filtriranje, taloenje i hemijska oksidacija, ali
u prirodnim omjerima. Sporiji su od konvencionalnih sistema. Sistemi zasnovani na
tlu uglavnom koriste kompleksni mehanizam purifikacije tla i nakupljanje u usjevima i
drugoj vegetaciji. U sistemima zasnovanim na vodi, kao to su prirodna i vjetaka
movarna tla i akvatini biljni sistemi, vegetacija prua podlogu za rast bakterija.
Prirodni tretmani su zakonom zabranjeni u nekim zemljama lanicama EU zbog
moguih opasnosti koje bi to moglo da ima na podzemne vode.
Integrisana vjetaka movarna tla (ICW) (T37)
Opis
ICW se razlikuju od drugih tehnika izvedbe vjetakih movarnih tla po tome to su
projektovana da pruaju najiri mogui spektar ekolokih uslova kao to je to sluaj sa
prirodnim movarnim tlima, ukljuujui uslove od tla, vode, biljaka i ivotinjskog
svijeta. Dodatno, ICW koncept tei za usklaivanjem sa pejzaom i
obnavljanjem/stvaranjem stanita. Naglasak je stavljen na kontrolisanje kvaliteta vode
u movarama i okolnom zemljitu i vodotocima. Strateki locirani bunari za monitoring se
takoer redovno kontroliu.
ICW sistem simultano primjenjuje primarne, sekundarne i dalje nivoe tretmana u svojoj
slobodnoj povrini vodotoka. Ovo se postie izgradnjom serije plitkih
meusobno povezanih bazena ili laguna u kojima su posaene razne akvatine biljne vrste.
Otpadna voda
se uvodi na najvioj taki u ovim lagunama i prihranjuje se gravitacijski kroz lagune.
Ove sekvencionalno rasporeene lagune su dovoljni individualni eko-sistemi. Svakim
korakom se postie za stepen ia voda. Odnos zapremine otpadne vode i povrine
movarnog tla u cjelokupnom ICW rjeenju odreuje kvalitet izlazne vode.
Makrofitska vegetacija koju koristi ICW rjeenje ima razliite funkcije. Primarna funkcija je
odravanje biofilma (slojeva mulja), koji nosi glavnu funkciju ienja movarnog tla.
Takoer, omoguava sorpciju hranljivih sastojaka i ponaa se kao filterska sredina (medij), a
upotrebom odgovarajue vegetacije se mogu kontrolisati neprijatni mirisi i
patogeni organizmi. Pored kapaciteta vegetacije da filtrira suspendovane vrste materije,
ona takoer poveava hidrauliki otpor, a samim time i vrijeme zadravanja.
Ostvarene okolinske koristi
Nivoi suspendovanih vrstih estica, BPK/HPK, nitrogena i fosfora su smanjeni. tedi
se energija, u usporedbi sa konvencionalnim tretmanom. Smanjene su emisije
staklenikih gasova. Ne koriste se hemikalije. Ne zahtijeva odlaganje mulja. Postoje
mogunosti reciklae hranljivih sastojaka putem kompostiranja. Ovo prua stanite
irokom spektru biljaka i
50

ivotinja. Mogu biti povoljni za bliu zajednicu i edukativni. Mjesto se moe ponovo vratiti
na staro odnosno zateeno stanje.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Podzemna voda koja tee ispod movarnog tla ima nii stepen hranjivih sastojaka neko
okolno zemljite. Fosfor se zadrava u tlu.
Operativni podaci
3

Fabrika sira u Irskoj proizvede 85 tona sira dnevno iz 800.000 mlijeka i stvori do 1.300 m
otpadne vode. Fabrika posjeduje ICW sa 8 hektara laguna na 20 hektara to prerauje
1,1 milion litara otpadne vode dnevno. Otpadna voda se upumpava u movarno tlo koje se
nalazi
na udaljenosti od 800 metara od mljekare na njegovoj najvioj taki. Sistem laguna
ide ka dolje pratei konture zemlje i tretman se ostvaruje postepeno kako otpadna voda
napreduje kroz sistem.
Zabiljeene performanse ICW su prikazane u narednoj Tabeli.
Tabela 68. zabiljeene performanse za ICW
Mjesto
uzimanja
uzorka
Otpadna voda
koja utjee
Bazen
za
konani
monitoring
Primjenjivost

HPK

Ukupni fosfor

Amonijak

Nitrati

(mg/l)

(mg/l)

(mg/l)

(mg/l)

3.167

212

12

102

36,5

0,5

0,05

<1

ICW tehnika se moe primjenjivati pri raznim okolnostima kao to su visoka ili niska
koncentracija zagaujuih materija i hidraulikih terete optereenja koje variraju tokom
vremena. ICW se mogu izgraditi kao potpuno nova cjelina ili mogu biti dio postojee
movare, akvatinog pejzaa ili PPOV. Zauzimanje zemljita potrebnog za ICW moe
2
ograniiti njegovu primjenu, tj. povrina tla potrebnog moe da varira od 10 m do
mnogo hektara u zavisnosti od zapremine proizvedene otpadne vode i karakterisitka
zagaenosti.
Nekoliko farmi, fabrika sira (sektor prerade mlijeka) i postrojenje za tretman otpadnih voda,
sve u Irskoj.
Utede
Zabiljeeno je da, u usporedbi sa konvencionalnim postrojenjima, ICW pristup omoguava
utedu na operativnim, vrijednosnim i kapitalnim trokovima od 0,03 EUR, 0,49 EUR i 0,46
EUR po kg HPK. Uteda je uglavnom zahvaljujui smanjenim trokovima energije,
nekoritenju hemikalija i nestvaranju i skladitenju mulja.
Kljuni razlozi za implementaciju
Ekonomska utede.
11.1..6 Tretman mulja
Ovo poglavlje pokriva tretman mulja iz otpadnih voda. Tehnike za koritenje i odlaganje
mulja nisu sadrane u ovom dokumentu. Izbor ovakvog tretmana moe biti izazvan
51

mogunostima upotrebe i odlaganja koje su dostupne operatoru. Ovo ukljuuje recimo,

rasprostiranje mulja na zemljite, odlaganje koje se vri na odlagalitima otpada,
upotreba materijala za izolaciju, spaljivanje, suspaljivanje, vlana oksidacija, piroliza,
gasifikacija, vitrifikacija. Kapitalni i operativni trokovi vezani za tretman mulja mogu
biti visoki u usporedbi sa ostalim PPOV aktivnostima a samim tim i mjerilo pri
odabiru, jer se tei smanjenju trokova u ranoj fazi projektovanja postrojenja. Pravni
okvir vezan za zatitu okolia/ivotne sredine znaajno ograniava mogunosti odlaganja
ili znaajno poveava njegove trokove.
Tehnike prerade mulja iz otpadnih voda
Tehnike za tretman mulja tipino ili smanjuju zapreminu za odlaganje ili mijenjaju svrhu za
odlaganje ili ponovno koritenje. Tipino, smanjenje volumena putem dehidracije se
moe odvijati na licu mjesta, a dalja prerada mulja se odvija izvan lokacije pogona i
postrojenja. Smanjivanjem zapremine mulja za odlaganje dolazi do smanjenja trokova
transporta i ako
ide na odlagalite otpada, do smanjenja trokova samog odlagalita. Tehnike tretmana koje se
primjenjuju u prehrambenoj industriji su prikazane detaljno u nastavku.
Kondicioniranje mulja (T38)
Opis
Svrha kondicioniranja mulja je poboljanje njegovih karakteristika kako bi se lake zgusnuo
i/ili dehidrirao. Uobiajene tehnike koje se koriste su hemijske ili termalne. Hemijsko
kondicioniranje pomae pri separaciji vezane i ubaene vode iz mulja. Termalno
kondicioniranje podrazumijeva zagrijavanje mulja pod pritiskom u kratkom vremenskom
periodu.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje zapremine mulja.
Utede
Trokovi hemikalija su obino veoma visoki..
Stabilizacija mulja (T39)
Opis
Mulj se stabilizuje hemijskim, termalnim, anaerobnim i aerobnim procesima kako bi se
poboljalo njegovo zgunjavanje i/ili dehidracija i smanjenje neprijatnih mirisa i patogena.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje sastojaka neprijatnog mirisa. Smanjenje koliine biorazgradivih vrstih
materija mulja. Smanjenje koliine biorazgradive rastvorljive tvari, putem pretvaranja
mineralizovanih nitrogen/organskih tvari u humusom bogat materijal. Smanjenje
patogenih organizama. Smanjenje potencijala za truljenje.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Termalna stabilizacija zahtjeva dosta energije i oslobaa neprijatne mirise. Aeorbna
stabilizacija, takoer zahtjeva dosta energije za mijeanje i snabdijevanje kiseonikom.
Operativni podaci
Hemijski proces stabilizacije ima niske tehnoloke zahtjeve i moe poboljati nizvodnu
dehidraciju, smanjiti neprijatne mirise i patogene organizme. U svakom sluaju, poveava
52

sadraj vrste materije u mulju. Termalni proces stabilizacije ne zahtjeva puno prostora
i efikasan je tretman za dehidraciju mulja i unitavanje bakterija. Odabir ove tehnike
moe ovisiti o tome da li je zagrijavanje prirodno, dobiveno kao sporedni proizvod procesa
koji se odvijaju u postrojenju ili zahtjeva za direktan input energije. Aerobni proces
stabilizacije proizvodi mulj bez neprijatnih mirisa i veoma je lako operativan. Na proces
znaajno utie temperatura i mulj ima siromane mehanike dehidracijske karakteristike.
Anaerobni proces stabilizacije proizvodi gas, koji je izvor energije. Ovu tehniku
karakterie dugo rezidualno vrijeme i postie se dobra mineralizacija mulja.
Primjenjivost
Primjenjiv u svim pogonima i postrojenjima prehrambene industrije koje proizvode mulj.
Utede
Termalna i anaerobna stabilizacija imaju visoke kapitalne trokove. Aerobna stabilizacija ima
niske kapitalne trokove.
Zgunjavanje mulja (T40)
Opis
Zgunjavanje je procedura koja se koristi za poveanje sadraja vrste materije u
mulju uklanjanjem dijela tene frakcije. Tehnike koje se obino koriste za zgunjavanje
mulja su sedimentacija, centrifuga i DAF. Najjednostavnija tehnika zgunjavanja je dozvoliti
mulju da
se konsoliduje u rezervoarima za sedimentaciju mulja.
Zgunjavanje se moe primijeniti i za primarne i za sekundarne tretmane muljem. Primarni
tretman muljem se sastoji uglavnom od neorganske materije i/ili primarne organske
vrste materije.
Uglavnom su u stanju da se sastave bez hemijske podrke, poto tretirana voda nije
prekomjerno ubaena u mulj. Voda u sekundarnom tretmanu mulja je vezana unutar
skupina i tee ju je ukloniti.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje zapremine mulja
Nepoeljni efekti na ostale medije
Mogue otputanje neprijatnih mirisa pri upotrebi DAF. Visoka potronja energije, nastanak
buke i vibracija pri centrifugiranju.
Operativni podaci
Mulj koji se uzima sa dna rezervoara za primarnu i sekundarnu sedimentaciju e otprilike da
sadri oko 0,5 1,0 % suhe vrste materije i do 4 % vrste materije za DAF mulj. Pri upotrebi
DAF, sistem se odrava kao aerobni. U ovom sluaju zabiljeena je blokada. Na efikasnost
zgunjavanja u procesu sedimentacije utie visina sloja mulja, a ne zapremina sloja koji pliva
na povrini iznad njega. Stoga je uzak i visok rezervoar efikasniji od niskog rezervoara velike
povrine. Ova tehnika ne zahtjeva veliki utroak energije. U zavisnosti od naina primarnog
uklanjanja mulja, moe se razmisliti i o upotrebi dva rezervoara kako bi se postigla
mirna sedimentacija u jednom rezervoaru, dok je drugi u ciklusu punjenja. Ako ovo nije
izvodljivo, input mulja se mora odvijati blizu vrha rezervoara po mogunosti na odbojnoj
ploi kako bi se minimiziralo hidrauliko ometanje. Rezidentno vrijeme u rezervoaru zavisi
od prirode mulja. Pretjerano zadravanje se mora izbjegavati kako bi se minimizirala
mogunost ostvarivanja anaerobnih uslova koje prati pojava neprijatnih mirisa i korozija.
Unutar rezervoara se mora
53

dozvoliti blaga agitacija. Obino se koristi ograda unutar rezervoara za zgunjavanje kako bi
se podstaklo smanjenje stratifikacije mulja i oslobaanje bilo kog ubaenog gasa ili vode.
Konvencionalna gravitacijska/postavljena ograda radi zgunjavanja omoguava zgunjavanje
mulja do 4 8 % suhe vrste materije, u zavisnosti od prirode sirovog mulja i
posebno relativnog sadraja primarnog mulja. Stopa aditiva u zgunjivau se kree izmeu
3
2
20 30 m punjenja/m povrine dnevno.
Centrifugiranje prua dobro zadravanje vrste materije koju je teko filtrirati, ne
zahtjeva puno prostora i jednostavna je za postavku, ali se time postie niska
koncentracija vrste materije u vrstom tijelu. Zahtjeva puno energije i zahtjeva
profesionalno osoblje na odravanju. Za mnoge lokacije, samo zgunjavanje mulja je
dovoljno za smanjenje zapremine mulja do nivoa pri kom je omogueno odlaganje van
lokacije po finansijski povoljnim uslovima. Za vee lokacije, proces zgunjavanja je prva
faza prije odvijanja dehidracije.
Primjenjivost
Primjenjiv u svim pogonima i postrojenjima prehrambene industrije koje proizvode mulj.
Utede
Smanjenje trokova upumpavanja u ureaj za tretman otpadnih voda. Sedimentaciono
zgunjavanje ima niske operativne trokove.
Kljuni razlozi za implementaciju
Smanjenje veliine cijevi i trokova upumpavanja na veim ureajima za tretman
otpadnih voda
Dehidracija mulja (T41)
Opis
Cilj dehidracije je isti kao kod zgunjavanja, s tom razlikom da je koliina vrste
materija mnogo vea. Postoji nekoliko procesa dehidracije mulja i odabir ovisi o prirodi i
frekvenciji proizvedene vrste materije i koliine neophodnog vrstog tijela. Tehnike
dehidracije koje se openito koriste su centrifugiranje, filterska presa sa remenom, filter presa
i vakumski filteri.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje zapremine mulja
Nepoeljni efekti na ostale medije
Veliki utroak energije, nastanak buke i vibracije pri centrifugiranju, mada ovo varira zavisno
od brzine i intenziteta individualne operacije.
Operativni podaci
Centrifuga je kontinuiran proces koji proizvodi vrsto tijelo do 40 % suhe vrste materije za
odreeni mulj. S obzirom na prirodu zatvorenosti centrifuge, problemi neprijatnih mirisa su
minimizirani. Dalje, centrifuga dobro zadrava vrstu materiju koju je teko filtrirati,
ne zahtjeva puno prostora i laka je instalacija. Ipak, ovaj proces zahtjeva veliki utroak
energije, postie nisku koncentraciju vrste materije u vrstom tijelu i zahtjeva
profesionalno osoblje
na odravanju.
Filter prese su grupni procesi i mogu se runo intenzivirati. Ploe su prekrivene
odgovarajuom filter tkaninom, ovisnom o aplikaciji i mulj se ubacuje u upljinu ploe.
54

Mulj se dehidrira pod pritiskom tako to filtrat prolazi kroz filtersku tkaninu. Kad se
pusti pritisak i ploe se razdvoje, vrsto tijelo (mulj) se ili runo ukloni ili vibracioni
mehanizam automatizuje proces. Filter presa moe proizvesti i do 40 % suhe vrste materije
i omoguiti filtriranje sa niskim suspendovanim vrstim materijama. Mane ove tehnike su
te to je ovo grupni proces i filter tkanina ima ogranien rok trajanja.
Remen presa i vakuum filteri su kontinuirani procesi sa filter tkaninom koja
konitnuirano prolazi kroz rolere koji silom dehidriraju mulj. Optimizacije performansi
zahtjeva redovno i posebno odravanje.
Remen presa proizvodi i do 35 % suhe vrste materije. Dalje, remen prese se visoko efikasne
u dehidraciji i relativno lake za odravanje. Mana im je hidraulina ogranienja, kratak rok i
osjetljivost na karakteristike prihranjivanja mulja.
Vakuum filteri su sloeni sistemi sa maksimalnim diferencijalnim pritiskom od 1 bara. Filtrat
moe imati jako visoke suspendovane vrste estice.
Primjenjivost
Primjenjivi u svim pogonima i postrojenjima prehrambene industrije koje proizvode mulj.
Utede
Mulj sa preko 10 % suhe vrste materije postaje teak i skup za upumpavanje. Dehidracija
proizvodi vrsto tijelo od mulja koji moe sadravati 20 50 % suhe vrste materije.
Trokovi odlaganja opadaju kako se smanjuje sadraj vode. Filter prese imaju visoke trokove
radne snage. Vakuum filteri imaju visoke operativne i trokove odravanja.
Kljuni razlozi za implementaciju
Smanjenje trokova odlaganja.
Suenje mulja(T42)
Opis
Suenje mulja je tehnika koja ukljuuje smanjenje sadraja vode u mulju isparavanjem. Svrha
je ukloniti vlanost iz mokrog mulja kako bi se mogao koristiti ili odloiti efikasno.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje zapremine mulja
Operativni podaci
Vlani dio suhog mulja moe pasti ispod 10 %. Suenje se postie prirodnim isparavanjem,
pri emu su lokalni vremenski i klimatski uslovi kljuni; ponovnim koritenjem toplote
proizvedene u postrojenju ili direktnim utrokom energije.
11.1..7 Tretmani otpadnih voda specifini za sektor prerade voa i povra
Karakteristike otpadnih voda
Fabrike za preradu voa i povra isputaju velike koliine otpadne vode za koje
je karakteristian visok sadraj organskih materija (najvei dio organske materije nastaje
pri ljutenju i blaniranju). Otpadne vode mogu da sadre jo i sredstava za
ienje (dezinfekciona sredstva kao to su hloridi), vrste materije, suspendovane materije,
rastvorene materije, soli (minerale), nutrijente i patogene organizme. Pri tretmanu
otpadnih voda iz
55

sektora za preradu voa i povra, potrebno je obratiti panju na pH, temperaturu i sadraj soli
(minerala). Karakteristike ovih otpadnih zavise od sljedeih faktora:

kvaliteta i koliine upotrebljene vode,

tipa sirovine i stepena prerade sirovine,
kvalitete ulazne sirovine (stepena zrelosti i oteenja),
da li je proizvodnja sezonskog karaktera,
opreme koja se koristi,
mokrog ili suhog transporta sirovina,
procesa ienja i tipa sredstava za ienje.

Najvaniji parametri ovih otpadnih voda su visok sadraj BPK i SS (suspendovane materije).
U zavisnosti od lokalnih zakonskih propisa neophodno je utvrditi koncentraciju
pesticida u otpadnim vodama. U SAD dozvoljena koncentracija pesticida u otpadnim
vodama je 0,05 mg/L, i u koliko je koncentracija pesticida u otpadnim vodama vea od
propisane neophodno
je preuzeti korektivne mjere.
Tretman otpadnih voda
Dole navedene tehnike preiavanje nije potrebno primijeniti za pogone za
preradu krompira. Razdvajanje vodenih tokova u sektoru prerade voa i povra se
u pravilu primjenjuje prije tretmana otpadnih voda. Nakon razdvajanja, primarni tretman
otpadnih voda podrazumijeva primjenu sljedeih tehnika:

odvajanje krupnog otpada pomou sita (reetke),

ekvalizaciju,
neutralizaciju,
sedimentaciju (gravitaciono taloenje),
flotaciju (odvajanje uduvavanjem zraka),
centrifugiranje,
precipitaciju (naknadno taloenje upotrebom hemikalija).

Suspendovane materije i vrste estice bolje je odvajati procesom sedimentacije nego

flotacijom (odvajanje uduvavanjem zraka). Ukoliko otpadna voda sadri masti i
ulja primjenjuje se kombinacija sedimentacije i flotacije.
Upotreba hemijskih sredstava u procesu guljenja moe ograniiti upotrebu oguljene biomase
za ishranu. injenica je da ako se oguljena biomasa koristi za ishranu, neophodan je odvojen
tretman otpadnih voda. Vodena para, koja se koristi u procesu guljenja, moe da ima posebno
postrojenje za proizvodnju vodene pare.
U pojedinim sluajevima otpadne vode nakon primarnog tretmana mogu da se odvode
do postrojenja za preiavanje komunalnih otpadnih voda. Ukoliko bi se otpadne vode
isputale direktno u vodotok (povrinske vode) ili bi se ponovo koristile u procesu
proizvodnje, zahtijeva se primjena sekundarnog tretmana otpadnih voda. Zbog
sezonskog karaktera proizvodnje bioloki tretman otpadnih moe da
predstavlja
problem za rukovanje postrojenjem za preiavanje otpadnim vodama.
Za otpadne vode kod kojih je vrijednost BPK vea od (1.000-1.500) mg O2/L moe
da se primjeni anaerobni proces preiavanja. Nakon anaerobnog tretmana, a nakon
povrinske aeracije, otpadne vodu mogu da se odvode do postrojenja za preiavanje
komunalnih otpadnih voda, ali se ne smiju isputati direktno (u povrinske i
podzemne vode). Za postrojenja kod kojih je koliina zagaenja mala, moe da se
primjeni aerobni proces
56

preiavanja. Otpadne vode iz sektora prerade voa i povra esto karakterie

nedostatak azota i fosfora i za bioloku aktivnost potrebno je dodati odreenu koliinu
N i P. Proces nitrifikacije i proces uklanjanja fosfora moe biti stimulisan (poboljan)
kontrolisanom aeracijom. Primjenom dvostepenog biolokog anaerobno-aerobnog sistema
preiavanja mogue je postii zahtijevani kvalitet za isputanje otpadne vode. u
vodotoke (povrinske vode).
Ukoliko je dozvolom (vodoprivrednom ili ekolokom) navedeno da efluent mora da zadovolji
uslove za isputanje u vodotok ili ako se za proces proizvodnje zahtijeva ulazna voda,
kvaliteta vode za pie, neophodan je tercijarni tretman otpadne vode. ukljuujui dezinfekciju
i sterilizaciju.
Ponovna upotreba otpadne vode u sektoru prerade povra analiza sluaja
Opis
Zbog sve vee potranje za vodama odgovarajuih kvantitativnih i kvalitativnih karakteristika
i zbog stalnog poveanja trokova obrade voda namijenjenih za pie, preduzea koja se bave
preradom povraa neophodno je da primjenjuju sljedee tehnike da bi se smanjila
koliina zahvaene vode:

ponovna upotreba preiene otpadne vode za faze proizvodnje gdje se ne zahtijeva

upotreba vode kvaliteta vode za pie. Primjena aerobnog procesa
preiavanja otpadne vode sa primjenom tercijarnog tretmana (npr. filtracija
pomou pjeanih filtera), dovela bi do smanjenja specifine potronje vode na (33
3,5) m /t proizvoda,
smanjenje sadraja soli u otpadnoj vodi. primjenom naina guljenja parom,
primjena anaerobnog procesa preiavanja otpadne vode i poveanje kapaciteta
aerobnog postrojenja za preiavanje otpadne vode.
Ostvarene okolinske koristi
Primjenom gore navedenih tehnika smanjila bi se koliina zahvaene vode, a ponovna
upotreba preiene otpadne vode. dovela bi do smanjenja zagaenja, odnosno ukupna
koliina isputene otpadne vode bi se smanjila.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Postrojenje za preiavanje otpadne vode iziskuje poveanje trokova za energiju.
Operativni podaci
Izgradnja postrojenja za preiavanje otpadne vode dovela bi do poveanja kapaciteta
proizvodnje od 17.000 t/godinje do 55.000 t/godinje za period od 10 godina. Glavni cilj je
da od ukupne koliine zahvaene vode, najmanje 50 % ini preiena otpadna voda. Na taj
3
nain bi se specifina potronja vode svela na vrijednost < 2 m /t proizvoda.
Postrojenje za preiavanje otpadne vode sastoji se od anaerobnog predtretmana
3
(reaktor zapremine 5.000 m , optereenja 30 t HPK/dan, specifinog optereenje 6 kg
3
HPK/m /dan) i aerobnog tretmana pomou aktivnog mulja. Nakon taloenja, otpadna
voda se odvodi na pjeane filtre (primjenjuje se dvostepena filtracija, maksimalni
3
kapacitet 100 m /h). Poslije podeavanja pH vrijednosti i/ili dodatka sredstava za
flokulaciju, otpadna voda se podvrgava procesu ultrafiltracije UF (kapacitet UF jedinice je 40
3
m /h, pritisak 0,5-1 bar). Kao mediji za
UF koriste se vlakna, veliine pora 0,001 m -0,02 m. Na kraju procesa otpadna voda
se podvrgava procesu reverzne osmoze (primjenjuje se dvostepena reverzna osmoza, kapacitet
3
20 m /h, pritisak 8-10 bar, efikasnost procesa 70 %). Iako otpadna voda ne sadri soli i
57

bakterije, primjenjuje se sterilizacija pomou UV zraenja. Voda koja se koristi za ispiranje

pjeanih filtera i UF jedinice, nakon biolokog tretmana ponovo se vraa u proces.
Utede
3

Trenutno cijena vode za pie kree se od 0,99 EUR/m do 1,54 EUR/m i oekuje se
rast cijena vode za pie. Cijena tehnoloke vode (smjesa 1:1 podzemne vode i preiene
3
otpadne vode) je 1,03 EUR/m .
Kljuni razlozi za implementaciju
Ukoliko je bakterioloki ispravna, podzemna voda moe da se koristi u sektoru prerade
povra. Meutim, upotrebe podzemne vode, moe biti ograniena sljedeim faktorima:

potrebno je pumpati vodu sa dubine od 300 m,

smanjenje nivoa podzemnih voda moe dovesti do prekida vodosnabdijevanja,
pojedini parametri kvaliteta podzemnih voda ne zadovoljavaju standardom
propisane vrijednosti.

Ponovna upotreba otpadne vode od pranja povra

Opis
Postrojenje za preiavanje otpadne vode od pranja povra napravljeno je tako, da najmanje
55 % ukupne koliine vode koja je namijenjena za pranje povra, ini preiena
otpadna voda Postrojenje je napravljeno (konstruisano) za proizvodni pogon u V. Britaniji.
Sistem za preiavanje se sastoji iz predtretmana otpadne vode u ekvalizatoru, aeracije,
membranskog
bio-reaktora (MBR), reverzne osmoze i dezinfekcije pomou UV zraenja. Nakon biolokog
tretmana u MBR reaktoru, otpadna voda se sistemom pumpi dovodi do membranske jedinice
(imamo dvije membranske jedinice), gdje se biomasa pomou membranskih modula odvaja
od otpadne vode i vraa u MBR reaktor. Otpadna voda se, nakon odvajanja biomase, odvodi
na tercijarni tretman.
Ostvarene okolinske koristi
Primjenom prikazanog postrojenja za preiavanje otpadne vode smanjila bi se koliina
zahvaene vode, a samim tim i koliina isputenih otpadnih voda.
Operativni podaci
3

Od ukupno 1200 m /dan otpadne vode od pranja povra, vie od 815 m /dan sistemom pumpi
se dovodi do MBR reaktora. Nakon tercijarnog tretmana otpadne vode primijenjena reverzna
3
osmoza i UV dezinfekcija), vie od 650 m /dan moe da se koristi za pranje povra ili kao
tehnoloka voda. HPK influenta je oko 1.444 kg/dan i zavisi od kapaciteta
proizvodnje. Intenzivni aerobni uslovi stvoreni unutar bio-reaktora, za projektovani
nivo optereenja suspendovanim materijama od 15.000 mg/L, kombinovano je sa
procesom starenja mulja aktivnog mulj, i omoguava dobar kvalitet efluenta.
Zapremina bioreaktora je smanjena za oko 20 % u odnosu na konvencionalne postupke
preiavanja.
Oko 50 % otpadne vode nakon sprovedenog postupka preiavanja zadovoljava
kvalitet vode za pie i moe biti ponovno upotrebljena u procesu proizvodnje. Vrijednost
HPK ulazne otpadne vode (influent) od 1.500 mg/l, nakon sprovedenog postupka
preiavanja, je
58

smanjena skoro na nulu. Sistem za odvajanje biomase ultrafiltracijom obezbjeuje filtrat koji
se direktno podvrgava procesu reverzne osmoze i sterilizacije pomou UV zraenja.
Ponovna upotreba otpadne vode u procesu prerade graka, nakon hlorisanja
Mikrobioloko zagaenje moe da se sprijei upotrebom hlordioksida kao
dezinfekcionog sredstva. Koncentracija hlordioksida koja obezbjeuje efikasno uklanjanje
mikrobiolokog zagaenja odgovara koncentraciji hlordioksida pri procesu dezinfekcije vode
za pie, i iznosi
0,5 ppm. Upotreba rehlorisane vode (voda hlorisana vie puta), koja se koristi za pranje pri
ulazu voa i povra, u pojedinim zemljama nije dozvoljeno. Ponovna upotreba
rehlorisane vode na mjestima gdje ona moe doi u direktan kontakt sa voem i povrem
takoer se ne preporuuje.
Prerada krompira
Osnovna karakteristika otpadne vode iz procesa prerade krompira je prisustvo
"lako" biorazgradljivih organskih materija. Problemi koji mogu da nastanu u toku
preiavanja otpadne vode su:

promjena (dnevna, sedmina, god.) kvantitativnih i kvalitativnih karakteristika

otpadne vode,
visoka koncentracija neistoa,
neuravnoteen sastav otpadne vode. (visok sadraj ugljenih hidrata, nedostatak
nutrijenata),
prisustvo materija koje izazivaju pojavu pjene (proteini),
pojava velikih koliina mulja,
0
0
porast temperature (35 C -40 C) otpadne vode, iziskuje upotrebu hladnjaka,
intenzivna anaerobna razgradnja dovodi do pojave neprijatnih mirisa,
prisustvo kiselina u toku fermentacije, prouzrokuje pad vrijednosti pH (4-5). Proces
nastajanje kiselina traje oko 2 sata.

Za anerobno/aerobni sistem preiavanja neophodno je utvrditi ukupnu koliinu zagaenja

od azotne komponente u otpadnoj vodi, i da li je mogue preiavanje isputene
otpadne vode ili pojedinih tokova, odnosno da li otpadna voda u aerobnoj fazi preiavana
otpadna voda sadri dovoljno ugljenika za uklanjanje azotne komponente. Ukoliko se gore
navedene injenice uzmu u obzir, mogua je primjena biolokog tretmana za preiavanje,
na otpadne vode iz pogona za preradu krompira. Upotreba UASB reaktora se ne preporuuje
za otpadne vode iz pogona guljenja krompira.
11.2

TEHNIKE ZA KONTROLU I TRETMAN EMISIJA U VAZDUHU

Ovaj odjeljak Tehnike za smanjenje emisija u zrak, podijeljen je na tri glavna odjeljka. Prvi
odjeljak opisuje sistemski pristup kontroli emisija u zrak, od inicijalne definicije problema te
o tome kako izabrati optimalno rjeenje. Drugu odjeljak opisuje tehnike integrirane u proces
koje se koriste za spreavanje ili smanjenje emisije u zrak. Na kraju, trei odjeljak
opisuje tehnike smanjenja/eliminisanja na kraju proizvodnog procesa koje se koriste
nakon mjera integriranih u proces.
11.2..1 Strategija kontrole emisija u zrak
Ova strategija je podijeljena na odreeni broj evaluacijskih faza. Nivo do kojeg je potrebno
primijeniti odreenu fazu zavisi od specifine situacije instalacije, a neke faze mogu ali i ne
59

moraju biti potrebne da se postigne nivo traene zatite. Ova strategija se moe koristiti za sve
emisije u zrak, tj. emisije gasova, praine i karakteristinog mirisa, a neki od njih su
uzrokovane VOC emisijama. Karakteristian miris je uglavnom lokalni problem koji se
zasniva na neugodi, ali se esto javlja zbog emisije isparljivih organskih jedinjenja, te
ga takoer treba uzeti u obzir. Za svaku fazu, karakteristian miris se koristi kao
ilustrativni primjer. Pristup ovog primjera posebno je koristan za velike pogone i postrojenja,
gdje postoji veliki broj zasebnih izvora karakteristinog mirisa i gdje nije u potpunosti
mogue shvatiti ukupni nivo isputenog karakteristinog mirisa.

60

Korak 1: Definiranje problema

Prikupljaju se informacije o zakonskim zahtjevima u pogledu emisija u zrak. Lokalni
kontekst, npr. vremenski ili geografski uslovi takoer mogu biti relevantni
prilikom definisanja problema, npr. u pogledu karakteristinog mirisa.
Ljudi koji rade u pogonu i postrojenju, generalno e dobro znati o kojim problemima
sa karakteristinim mirisom se radi i mogu pomoi konsultantu ili osobi koja ne poznaje
lokalnu situaciju.
Prvo, potrebno je izvriti uvid u broj i uestalost pritubi i karakteristika koje se odnose na
karakteristian miris. Lokacija onih koji podnose pritube vezano za pogon i
postrojenje, zajedno sa njihovim komentarima ili od strane predstavnika lokalnih
vlasti, pomau u identifikovanju problema koji treba rijeiti. Treba biti uspostavljen
sistem podnoenja pritubi, koji ukljuuje sistem za odgovor na sve pritube koje se odnose
direktno na pogon i postrojenje bilo da su primljene putem telefona ili lino. Ako se
ispitaju i dokumentuju egzaktni uvjeti proizvodnog procesa u vrijeme primanja pritubi, to
moe pomoi u lociranju izvora karakteristinog mirisa koje treba prekontrolirati. Moe
biti pregledana i bilo koja korespondencija s lokalnim vlastima ili lokalnom
zajednicom. Nivo aktivnosti lokalne zajednice zajedno s pristupom i akcijama koje su
poduzeli predstavnici lokalnih vlasti moe omoguiti da se utvrdi ozbiljnost problema i
uticaj vjerovatnog raspoloivog vremenskog perioda potrebnog za modifikovanje
proizvodnog procesa ili instaliranje postrojenja za smanjenje emisija karakteristinih
mirisa.
Na kraju, mogu se utvrditi klimatski uslovi koji preovlauju na datom lokalitetu.
Naroito pravac puhanja vjetra koji preovladava, kao i brzina vjetra i uestalost
inverzija. Ova informacija se moe koristiti za provjeru da li su pritube u velikoj mjeri
rezultat odreenih vremenskih uslova ili specifinih operacija koje se prakticiraju u
proizvodnom procesu.
Korak 2: Popis emisija na odreenoj lokaciji
Popis ukljuuje uobiajene i neuobiajene emisije koje su rezultat rada pogona i postrojenja..
Karakteriziranje svake take emisije omoguava naknadno uporeivanje i rangiranje
s takama emisije na drugim lokacijama. Sistemski nain identifikovanja
karakteristine emisije u zrak je da se izvri pregled svakog procesa i identifikuju sve
potencijalne emisije.
Na primjer, ovim pristupom se mogu pokriti sljedee operacije na lokaciji:

isporuka sirovina
uvanje sirovina u rasutom stanju
manja ambalaa za dranje sirovina, npr. metalne bave i vree
proizvodnja
pakovanje
stavljanje na palete/skladitenje.

Ovakav pristup se moe provesti s razliitim stepenom sofisticiranosti. Dijagrami s prikazom

toka proizvodnog procesa i dijagrami maina koje uestvuju u proizvodnom proces, mogu se
koristiti tokom obilaska lokacije radi sistematske identifikacije svih izvora emisija.
Zavisno od teine problema i kljunih operacija na datoj lokaciji, koje su uzrok problema,
moda e biti neophodno da se ova analiza proiri kako bi obuhvatila karakteristine emisije,
pa ak i vanredne situacije. Moe se koristiti pristup tipa unakrsnog popisa u vezi s
dijagramom samog procesa i maina-ureaja koji uestvuju u proizvodnom procesu.
61

Dijapazon kljunih rijei koje treba inkorporirati u ek listu vjerovatno e se drastino

razlikovati od jedne do druge operacije koje emituje karakteristian miris.
Problem sa karakteristinim mirisom moe se odnositi na kontinuirano isputanje iz pogona i
postrojenja koje prenosi jedan distinktivan karakteristian miris u okolinu.
Tretiranje najznaajnije emisije e u mnogim sluajevima umanjiti problem i smanjiti ili
eliminirati pritube. U drugim sluajevima, uklanjanje najveeg izvora karakteristinog mirisa
za rezultat
e imati druge izvore karakteristinog mirisa s te lokacije koji su jae izraeni. Ti
izvori karakteristinog mirisa mogu imati specifian karakteristian mirise drugaiji od
onih koji dolaze iz najveeg izvora karakteristinog mirisa. Ova situacija moe posljedino
rezultirati daljim pritubama i zahtijevati dalje kapitalne trokove pored onih koji ve
postoje za tretiranje najveeg izvora emisije. Zato je vano da se u potpunosti evaluira
dijapazon emisija karakteristinog mirisa s odreene lokacije i da se identifikuju zasebne
emisije koje bi mogle izazvati najvee pritube. Tabela 45. prikazuje jedan od naina za
evidentiranje informacija o izvorima karakteristinog mirisa u toku rada pogona i
postrojenja. Moe se desiti i sluaj da
se problem sa karakteristian mirisom javi tokom izvanrednog reima rada. Uobiajeni ek
lista za izvanredan reim rada prikazan je u Tabeli 46.
Tabela 43. Obrazac za prikupljanje informacija o emisiji karakteristinog mirisa
Izvor karakteristinog mirisa

Primjeri

Vrsta isputanja

Forsirana/prirodna /ventilacija

Radni proces koji se provodi

Grijanje/hlaenje/odravanje/ienje

Kontinuitet emisija

Kontinuirano/diskontinuirano/periodino

Operativno vrijeme

Trajanje po satu/po danu/po proizvod.ciklusu

Aranman za isputanje

Dimnjak//aht/ugraen/atmosferski

Konfiguracija za isputanje

Prenik dimnjaka/elevacija ispusta

Opis karakteristinog mirisa

Sladak/kiseo/ljut/voni

Jaina karakteristinog mirisa

Veoma slab/izraen/jak/veoma jak

Procijenjena stopa isputene koliine

Mjerenje/krivulje/procjena

Lokacija na mjestu instalacije

Koordinate ispusta

Vrsta operacije/rada

uobiajena/neuobiajena/vanredna

Ukupno rangiranje

Npr. -10 to +10 ili 0 to 10

Tabela 44. ek lista za odreene (neuobiajene) tehnoloke operacije

Parametar

Primjeri
62

Parametar

Primjeri

Gubitak sadraja

Prepunjavanje/isticanje/greka kontrole

Pranjenje odlagalita

Otpadni materijali i procesni materijali

Potencijal za materijal koji ulazi u

proces

Prelom parnog kalema

Reakcija ubrzanja

Proputanje da se stavi ulazni materijali ili da se

kontrolira temperatura

Korozija/erozija

Uestalost inspekcija

Servisni gubici

Greke sigurnosnih instrumenata

Kontrola/osoblje

Nivo kontrole i supervizije

Ventilacija/ekstrakcija

Korektna baza projekta

Odravanje/inspekcija

Uestalost, ta je potrebno?

Pokretanje/zatvaranje

Implikacije za nizvodne operacije

Izmjene proizvodnje/protoka

100 %, 110 % proizvodnje + niska proizvodnja

Izmjene formulacije

Smrdljivi sastojci

Emisije karakteristinog mirisa mogu se rangirati u smislu teine njihovog uticaja na okolinu.
Mogui sistem za odreivanje redoslijeda na rang listi mogao bi zapoeti s
grupisanjem emisija u kategorije kao to su velika, srednja i mala, prema
karakteristikama njihovog karakteristinog mirisa i s njim u svezi pritubi. Na rangiranje
unutar svake kategorije snano utie jaina mirisa povezana sa zranim tokom i prirodom
operacija, tj. da li se mirisi javljaju kao kontinuirani ili nekontinuirani .Ovaj proces
rangiranja moe zahtijevati pristup, pored gore nabrojanih faktora, i dodatnih eksperata.
Korak 4: Izbor tehnika za kontrolu emisija u zrak
Popis emisija, imisija i pritubi, npr. u sluaju karakteristinog mirisa koji se esto javlja zbog
emisije VOC-a, kojim se mogu identifikovati najvei izvori emisija u zrak s odreene
lokacije, treba biti sastavni dio plana tretmana ili strategije. On omoguava da se identifikuje
svaki izvor iji bi uticaj mogao biti eliminisan, ili barem umanjen. Kontrolne tehnike
ukljuuju tretman koji je integrisan u sam proces ili koji se vri na kraju proizvodnog procesa.
Tretman koji je integrisan u sam proces ukljuuje mjere koje se odnose na izbor supstanci,
kao to je izbor zamjenskih supstanci umjesto onih tetnih, kao to su karcinogeni, mutagensi
ili teratogensi, koritenje materijala s niskom emisijom, npr. nepostojanih
(isparljivih) tekuina i vrstih materijala s niskim sadrajem fine praine i mjera vezanih za
sam proces, kao to je koritenje sistema s malom emisijom i proizvodnih procesa s malom
emisijom u zrak. Ako je i nakon primjene mjera integrisanih u sam proces i dalje
potrebna redukcija

63

emisije, moda e biti potrebna dalja kontrola gasova, karakteristinih mirisa/VOC-a i praine
primjenom tehnika na kraju proizvodnog procesa.
11.2..2 Integrirane proizvodne tehnike
Integrirane proizvodne tehnike za minimizaciju emisija u zrak, generalno imaju
okolinske dobiti kao to su upotreba sirovina i minimizacija otpada koji nastaje tokom
proizvodnog procesa. U ovom dijelu, navedene su okolinske dobiti koje su primjenjive sa
aspekta tehnike. Neke od opisanih tehnika kao tehnike za smanjenje emisija u zrak su
takoer integrirane u proces i omoguavaju povrat materijala za ponovnu upotrebu u
proizvodnom procesu kao npr. cikloni.
11.2..3 Tretman zraka na kraju proizvodnog procesa
Naredni odjeljci opisuju neke tehnike smanjenja na kraju proizvodnog procesa koje se koriste
za tretman emisija u zrak u okviru prehrambene industrije. Mjere za smanjenje emisija
na kraju proizvodnog procesa kreirane su tako da bi se smanjile ne samo masovne
koncentracije, nego i masovne tokove zagaivaa zraka koji potjeu iz rada
pojedinih dijelova ili cjelokupnog proizvodnog procesa. One se normalno koriste tokom
rada postrojenja.
Tabela 47. navodi neke tehnike smanjenja emisija na kraju proizvodnog procesa koje su
u irokoj upotrebi
Tabela 45. Tehnike za smanjenje emisija na kraju proizvodnog procesa
Procesi tretmana
vrsti i teni zagaivai

Gasoviti zagaivai s karakteristinim mirisom/VOCovi

Dinamika separacija

Apsorpcija

Vlana separacija

Adsorpcija ugljika

Elektrostatika precipitacija

Bioloki tretman

Filtracija

Termalni tretman

Aerosolska/droplet separacija* Tretman kondenzacijom netermalne plazme*

Membranska separacija*
*Nije opisana kao tehnika minimizacije emisije u zrak u ovom dokumentu
Separacija rasprenih estica/praine koristi primjenu eksternih sila, tj. primarno
gravitacionih, inertnih i elektrostatikih sila. Takoer se praktikuje koritenje
fizike disperzije putem dimnjaka i rastueg potencijala za disperziju poveavanjem visine
ispusnog dimnjaka ili poveavanjem brzine isputanja.
Karakteristike emisije odreuju koja je tehnika za smanjenje emisija na kraju proizvodnog
procesa najprikladnija. Za to e moda biti potrebna odreena fleksibilnost, kako bi se kasnije
64

mogao identifikovati tretman dodatnih izvora. Naredna tabela prikazuje kljune parametre za
proces izbora tehnike.
Tabela 46. Kljuni parametri za izbor procedure za tretman na kraju proizvodnog procesa
Parametar

Jedinica
3

Stopa protoka

m /h

Temperatura

Relativna vlanost

Uobiajeni dijapazon prisutnih komponenti

Nivo praine

mg/Nm

Organski nivo

mg/Nm

Nivo prisutnog karakteristinog mirisa

OU/Nm

3
3

U nekim sluajevima komponente emisije se lako identifikuju. U sluaju karakteristinog

mirisa, emisija koja se tretira obino sadri sloen koktel, a ne samo jednu ili dvije
komponente koje je lako definisati. Zato se postrojenje za smanjenje emisija u zrak
esto dizajnira na osnovu iskustva s drugim slinim postrojenjima. Neizvjesnost do koje
dovodi prisustvo znaajnog broja komponenti koje se prenose zrakom moe zahtijevati
pokuse sa pilot-postrojenjima. Stopa protoka koji treba tretirati najvaniji je parametar u
procesu izbora
i veoma esto tehnike za smanjenje emisija nabrajaju se u poreenju s optimalnom stopom
protoka za njihovu primjenu.
Nabavka postrojenja za smanjenje emisija obino podrazumijeva jedan broj garantnih izjava,
npr. vezano za mehaniku ili elektrinu pouzdanost za period od najmanje jedne godine. U
okviru procedure izbora i nabavke, dobavlja e takoer traiti podatke o efikasnosti procesa
u uklanjanju. Oblik garancije procesa vaan je dio ugovora. Na primjer, garantne izjave koje
se odnose na performanse za uklanjanje karakteristinih mirisa mogu imati vie oblika.
U odsustvu olfaktometrijskih podataka garancija moe jednostavno navesti nema
primjetnog karakteristinog mirisa izvan granine linije procesa ili izvan lokacije na
kojoj se nalazi instalacija.
Ekstremno visoki standardi za koncentracije praine istog gasa mogu se postii koritenjem
dvostepenih separacionih tehnika visoke performanse, npr. koritenje dva platnena filtera ili
koritenje istih u kombinaciji sa HEPA filterima ili sa ESP filterima.
Tabela 49. prikazuje komparaciju performansi nekih tehnika separacije.

65

Tabela 47. Poreenje nekih tehnika separacije

Tehnika

Veliina
%
Maksimalna
estice efikasnosti operativna
m
skupljanja temperatura
na 1 m
C

Cikloni

10

40*

1100

Dijapazon
nivoa emisija
koji se mogu
postii
mg/Nm
25 100

Komentari

Grube estice.
Koriste se kao
pomo ostalim
metodama

Vlana
separacija

13

>80 99

Ulaz 1000

<4 50

Izlaz 80

Suha ESP

<0.1

>99

450

Zavisno od
dizajna

Vlana
ESP

0.01

<99

Dobra performansa
s odgovarajuim
vrstama praine
Redukcija kiselog
gasa

<5 15

etiri ili pet zona.

Uobiajena
aplikacija je prije
smanjenja

(prijesmanjenja)

80

<1 5

ESP s dvije zone u

seriji. Uglavnom
precipitacija pare

Optiki jasan
Filtracija

0.01

>99.5

220

<1 5

Dobra performansa
s odgovarajuom
vrstom praine

99.5

900

0.1 1

Dobra performansa
s odgovarajuom

Tj.
Platneni
filter
Filtracija 0.01

66

Tehnika

Veliina
%
Maksimalna
estice efikasnosti operativna
m
skupljanja temperatura
na 1 m
C

Dijapazon
nivoa emisija
koji se mogu
postii
mg/Nm

Komentari

vrstom praine
Tj.
keramiki
filter
*Za estice veih dimenzija i ciklone visoke efikasnosti, djelotvornost prikupljanja kree se
oko 99 %.

Optimalno koritenje opreme za smanjenje emisija u zrak

Opis
Zahtjev za rad opreme za smanjenje emisije moe varirati zavisno od recepture, npr. u sluaju
karakteristinog mirisa. Ako se radi o procesima ili recepturama koje ne zahtijevaju da
se oprema za smanjenje emisija u zrak koristi cijelo vrijeme, upotreba takve opreme se
moe programirati tako da se osigura njena raspoloivost kao i da se ista nalazi u
odgovarajuem radnom stanju kada je potrebna. Ista se moe instalisati tako da je ne moe
zaobii pojedinac koji njome rukuje, ali kad ne vae uslovi koji bi zahtijevali
smanjenje emisije, tada bi rukovodioci mogli zaobii koritenje te opreme. Na primjer,
rukovodilac moe kod sebe uvatikljueve koji omoguavaju pristup komandama to
dozvoljava da se zaobie ta oprema, a takoer mogu osigurati da ista bude stavljena
u pogon kako bi se postiglo optimalno radno stanje im se ukae potreba za tim.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisije u zrak.
Operativni podaci
Kada je jedan pogon za konzervisanje vlane hrane za ljubimce, koja je radila bez emitiranja
supstanci karakteristinih emisija mirisa, prela na proizvodnju drugog proizvoda,
karakteristian miris je postao znaajan problem, jer postojee mjere za kontrolu
karakteristinog mirisa nisu odgovarale ovom novom receptu. Promjene recepture takoer su
dovele do fluktuirajuih problema s karakteristinim mirisom u fabrikama ivotinjske hrane,
gdje se na bazi are/serije dodaju riblja ulja ili melasa. Ovi primjeri demonstriraju potrebu za
smanjenje emisija, ak i u malim individualnim postrojenjima. Kao i osiguranje da je oprema
za smanjenje emisija ukljuena, za efikasnu prevenciju emisije u zrak treba poboljati i radne
uslove. Na primjer, u objektima za dimljenje mesa ili ribe, te postrojenjima za prenje kafe
koje koriste termalnu oksidaciju za uklanjanje karakteristinih mirisa, ti termalni oksidansi ne
rade efikasno dok ne dostignu temperature sagorijevanja polutanata (zagaivaa), tako da ih
treba pokrenuti na vrijeme za te temperature koje treba dostii u komori za sagorijevanje.

67

Primjenjivost
Primjenjivo gdje se koristi oprema za smanjenje emisija u zrak.
Kljuni razlozi za implementaciju
Prevencija emisije u zrak.
Sakupljanje emisija u zrak na mjestu njihovog nastanka lokalna ispuna ventilacija
Opis
Da bi se osigurali prikladni radni uslovi, obezbijedio kisik za sagorijevanje kod opreme koja
radi na naftu ili gas i da bi ista inila dio sistema za kontrolu emisija u zrak,
potrebno je obezbjediti adekvatnu ventilaciju radnog prostora i specifinih operacija procesa.
Generalna i lokalna ventilacija uklanja, npr. produkte sagorijevanja kod opreme koja radi na
naftu ili gas i karakteristine mirise, isparenja i paru od procesa kuhanja.
Lokalna ispuna ventilacija moe obezbjediti zatitu od opasnosti po zdravlje koji su rezultat
nekih isparenja od kuhanja, kao to su oni koji ukljuuju direktnu primjenu toplote kod hrane.
Ako takva ventilacija nije dizajnirana da se moe uvati hranu u istom stanju i bez ostataka
masnoa, ona moe izgubiti na svojoj efikasnosti i uzrokovati rizike od poara. Ako je ulazei
zamjenski zrak previe vreo ili previe hladan, postoji rizik da e ga osoblje iskljuiti. Kada se
ulazei zrak povlai prirodnim putem, obino je potrebno neko sredstvo za kontrolu ulaska
tetnih supstanci. Ventilirani zrak se moe uputati u postrojenje za smanjenje emisije,
a u nekim sluajevima, on moe recirkulirati, uzimajui u obzir higijenske zahtjeve. U
nekim primjenama, mogue je sakupljanje materijala koje nosi zrak radi ponovne upotrebe.
Ograniavanje izvora emisije u zrak, te upotreba lokalne ispune ventilacije troi
znatno manje energije nego tretiranje volumena cijelog prostora. Emisije u zrak
ukljuuju, npr. karakteristine mirise koji se esto javljaju zbog emisije VOC-a i praina,
kao to su ito i brano. Da bi bili efikasni, dimenzije takvih kapaciteta treba da budu
adekvatne, a osobine kao vodilice ili lijebovi sa pokretnim poklopcem i zatvaraima
mogu doprinijeti smanjenju emisije praine i gasa.
Identifikovane emisije koje zahtijevaju tretman kanaliu se na izvoru i po mogunosti
kombinuju se prije transportovanja do neke tehnike za smanjenje emisija. Cilj ove opreme je
da sprijei, gdje je mogue, te kontrolie do najmanjeg detalja, isputanje svih emisija u zrak.
Slijede primjeri za ove probleme:
take utovara/istovara vozila
pristupne take postrojenja za proces
otvoreni prenosnici-transportne trake
objekti za uvanje/skladitenje
procesi transfera
procesi punjenja
procesi isputanja

Ostvarene okolinske koristi

Smanjenje emisija u zrak i potencijalno ponovno koritenje materijala donesenih zrakom.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Potronja energije.
68

Operativni podaci
Vei dio tehnika za smanjenje emisija dizajniran je na bazi obima zranog toka koji je
potrebno tretirati. To zahtijeva efektivno zadravanje separatne emisije dok ipak
zadrava odgovarajui obim zranog toka koji osigurava da nee biti emisije u zrak u radnoj
okolini.
Primjeri u kojim se zrak recirkulira ukljuuju:

recirkulaciju gasova od prenja kafe od kontinuiranog i isprekidanog prenja;

zrak iz dovoda za prainu moe se recirkulisati na pneumatske transportere ime se
takoer skuplja praina za ponovnu upotrebu;
dim iz dimnih komora moe djelomino ili potpuno recirkulirati.

Evidencije o kriterijima za dizajn, o testovima performansi, zahtjevima odravanja i testovima

i inspekcijama mogu olakati dalje odravanje, modifikovanje i testiranje u odnosu na
originalnu specifikaciju.
Primjenjivost
Primjenjiv na sve pogone iz prehrambene industrije sa emisijama u zrak, npr. tokom utovara i
istovara vozila, na lijebovima, takama transfera, utovarnim mjestima.
Utede
Minimiziranjem volumetrijske stope protoka koja zahtijeva tretman moe se postii
znatna uteda na rashodima za trokove kapitala postrojenja za smanjenje emisija. Vano je
napraviti razliku izmeu generalne ventilacije pogona i lokalne ispune ventilacije.
Generalna ventilacija ukljuuje kretanje mnogo veih koliina zraka, pa tako troi vie
energije i postaje mnogo skuplja.
Kljuni razlozi za implementaciju
Zatita na radu.
Transport kanalisane emisije do postrojenja/opreme za tretman ili smanjenje
Opis
Kanalisane emisije se transportuju do opreme za tretman na kraju proizvodnog procesa ili do
opreme za smanjenje emisije. Postoje tri najvanija faktora koja treba uzeti u obzir prilikom
projektovanja opreme za transport emisije do postrojenja za tretman. To su brzina transporta,
projekat ventilacijskih kanala i diskontinuirani tokovi.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisija u zrak.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Potronja energije.
Operativni podaci
Transport kanalisane emisije do postrojenja za tretman treba paljivo razmotriti kako bi
se minimizirali bilo koji operativni problemi. Naroito, potencijal za taloenje
estica i potencijal za kondenzovanje vode i drugih zagaivaa koje nosi zrak mogu
rezultirati tekim zaguenjem, koje zahtijeva esto ienje, a moe dovesti i do
higijenskih problema. Inkorporirajue take ienja i drenani ventili u ventilacijskom
sistemu omoguavaju ienje u cilju uklanjanja akumulisanog materijala.
69

Izborom niske brzine transporta minimiziraju se trokovi ventilatora za izbacivanje neistog

zraka. Ako se prisustvo praine smatra problemom, tada se smatra da je neophodni minimum
brzina transporta barem 5 m/s.
Ako postoji vjerovatnoa da e prisustvo praine dovesti do operativnih problema,
uprkos radu pri velikim brzinama transporta, onda se moe instalirati jedna plenum
komora, tj. proireni kanal gdje bi ulazile zrane struje krcate esticama, a ukupna brzina se
smanjuje na
2.5 do 5.0 m/s.
Ova komora je namjenski projektovana da pospjeuje taloenje estica, opremljena je
ulijebljenom stranom i jednim brojem malih vrata za ienje cijelom svojom
duinom. Izlazni cjevovodni sistem koji vodi od plenum komore reduciran je u
preniku kako bi ponovo dostigao brzinu transporta u sistemu.
Provodni kanali ventilacije projektovani su sa zajednikom brzinom transporta cijelim putem,
tako da je brzina zraka u svim ograncima provodnih kanala i ispunoj taki ista. Ulaz
ogranaka u glavni provodni kanal moe biti pod uglom od najvie 45, iako je ugao od 30
efikasniji. Na ulaznoj taki ogranka u glavni provodni kanal, prenik glavnog
provodnog kanala postepeno se penje na ugao od 15. Da bi se osiguralo
postizanje potrebne performanse, projektovanje ventilacijskog kanalnog sistema esto
vodi neki specijalizovani izvoa.
Diskontinuirani ispuni tokovi su prilino uobiajeni tamo gdje postoji jedan broj
ispunih taaka koje se prazne u
centralno postrojenje za tretman, ako su neke
kontinuirane, a neke diskontinuirane.
Ovo moe omoguiti potencijal nekim ispunim takama da kontaminiraju druge emisije iz
procesa tokom reima rada s grekom, pa e moda trebati razmotriti mogunost rada
ventilatora pod varirajuim uslovima optereenja.
Kontrolni sistem koji je potreban za ovu vrstu aranmana moe biti sloen. Na
primjer, ventilator moe biti specificiran kao sistem sa samo jednom brzinom, tako da
moe uvijek postizati projektovanu stopu protoka. Ovaj sistem zahtijeva dodatni ulazni tok
za ventilacijski sistem radi ispravljanja eventualnih nedostatka u dizajniranoj stopi
protoka kad se proces iskljui. Ovaj dodatni ulazni tok bi se mogao izvlaiti s mjesta na
kojem radi operater ili biti koriten za obezbjeenje dodatne ventilacije za objekat zgrade.
Alternativno, moe se koristiti ventilator koji radi s izmjenjivaem frekvencije/uestalosti.
U tom sluaju brzina ventilatora bi se kontrolisala mjerenjem statikog pritiska na ulazu
u ventilator, a zadnji odvojni ulaz bi iao nadole.
Ovaj sistem bi rezultirao varijabilnom stopom protoka u postrojenje za tretman u
skladu s posebnim procesima koji su u radu. Izbor opcije s fiksnom brzinom ili sistemom
pretvaranja uveliko zavisi od vrste instalisanog postrojenja za smanjenje emisija i od toga da
li efikasnost nekog tretmana opada s promjenom stope protoka.
Primjenjivost
Primjenjivo na sve pogone iz prehrambene industrije sa emisijama u zrak.

70

Izbor tehnika na kraju proizvodnog procesa sa ciljem smanjenja neugodnih mirisa/isparljivih

organskih jedinjenja
Opis
Prilikom odabira tehnika za smanjenje neugodnog mirisa, prva faza je analiza protoka,
temperature, vlanosti, te koncentracije zagaujuih supstanci i lebdeih estica u emisiji sa
neugodnim mirisom. Neugodni mirisi esto nastaju zbog emisija isparljivih
organskih jedinjenja, i u tom sluaju primijenjena tehnika treba da uzme u obzir
toksine i zapaljive supstance. Kratki prikaz generalnih kriterija za odabir tehnika za
smanjenje neugodnih mirisa/isparljivih organskih jedinjenja dat je u Tabeli 50, gdje su
ovi parametri prikazani zajedno sa generalnim vrstama dostupne opreme za smanjenje istih.
Tabela 50. je vrsta smjernice i ne sadri sve detalje o prednostima i manama svake pojedine
tehnike. Svaka karakteristika emisije neugodnog mirisa podijeljena je na dva ili tri
raspona vrijednosti. U ovom primjeru, protok je podijeljen na dva raspona vrijednosti,
3
odnosno preko i ispod 10.000 m /h. Svakoj eliji u tabeli data je vrijednost izmeu 0 i
3, gdje vrijednost 3 predstavlja najbolju dostupnu tehniku.
Za svaku tehniku smanjenja neugodnih mirisa, dat je ukupan relevantni raspon emisija
neugodnih mirisa. To omoguava jednostavan sistem rangiranja, prema kojem se tehnike sa
najveim ocjenama dalje razmatraju. Obino od tri do pet tehnika za smanjenje
neugodnih mirisa prelazi u sljedeu fazu procedure odabira.
Tabela 48. Saetak generalnih kriterija za odabir tehnika za smanjenje neugodnih
mirisa/isparljivih organskih jedinjenja
Tretman

Protok (m3/h)

Temperatura
(C)

Relativna
vlanost
(%)

Lebdee
estice
3
(mg/Nm )

Koncentracija
zagaujuih supstanci
(mg/Nm3)

<10000

>10000

<50

>50

<75

>75

<20

>20

<500

>500

Fiziki

Apsorpcija -

Adsorpcija

Bioloka

3*

2*

Termalna

12

Ocjena

voda
Apsorpcija hemijska

oksidacija
Katalitika
oksidacija
Plazma

71

2
Ocjenjivanje

Opis

Ova vrsta tretmana nije odgovarajua, ili je mala vjerovatnoa da e biti efikasna, te se stoga ne smatra
dijelom procedure odabira.

Ovu vrstu tretmana vrijedi uzeti u razmatranje, iako je mala vjerovatnoa da je to najbolji mogui
tretman.

Tehnika za smanjenje dobro odgovara datim uvjetima.

Predstavlja najbolju vrstu tretmana za dati sistem.

Zavisi od povrine.

Dalje se razmatra efikasnost ili zahtijevani uspjeh. To se moe procijeniti uz pomo

strunjaka iz ove oblasti i informacija od onih koji se bave kreiranjem tehnika za smanjenje.
Sljedei korak u proceduri odabira je procjena izvodljivosti. Ovdje se razmatraju kapitalni i
operativni trokovi, potrebni prostor, kao i to da li je u slinom procesu dokazano da
je relevantna tehnika primjenjiva.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisije neugodnih mirisa.
Primjenjivost
Primjenjivo u svim postrojenjima iz prehrambene industrije.
Kljuni razlozi za implementaciju
Smanjenje emisija neugodnih mirisa.
Tehnike dinamike separacije
Osnova za separaciju i uklanjanje estica u dinamikim separatorima su sile polja, koje
su proporcionalne masi estica. Zato su, gravitacioni, skretni ili inercioni separatori
i centrifugalni separatori kao to su cikloni, multiekstraktori i rotacioni tok deopraivaa,
svi dinamiki separatori. Oni se uglavnom upotrebljavaju za separaciju krupnih estica
samo (>10 am.) ili kao prvi korak prije uklanjanja fine praine na druge naine.
Separatori
Opis
Struja otpadnog gasa prelazi u komoru gdje se praina, aerosoli i/ili kapljice izdvajaju iz gasa
pod uticajem gravitacije/masene inercije. Efekat se poveava smanjivanjem brzine gasa
projektovanim elementima ureaja, npr. pregradama (lijebovima), lamelama ili
metalnom reetkom.
Projektovani ureaj treba obezbijediti dobru, ujednaenu raspodjelu brzine u sudu.
Preferencijalni tokovi imaju negativan uticaj na efikasnost. Upotreba unutranjih prepreka u
inercionom separatoru omoguava rukovanje na veim brzinama, koje utiu na
smanjenje zapremine u separatoru u poreenju sa talonom komorom. Nedostatak je
poveavanje pada pritiska.
72

Ostvarene okolinske koristi

Smanjenje zagaenja zraka. Potencijalna viekratna upotreba vazduastih materijala.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Potronja energije.
Operativni podaci
Separatori su karakteristini po svojoj jednostavnoj i snanoj namjeri, malim zahtjevima u
pogledu prostora i velikoj radnoj pouzdanosti.
Skretni ili inercioni separatori omoguuju efektivno uklanjanje praine. Uslijed njihove
inercije, velike estice ne mogu da slijede ponovno skrenut vazduni tok i izdvajaju se. Kod
odgovarajueg modela , mogue je postii separaciju od 50 % za estice vee od 100 am.
Primjenjivost
Separatori su podesni za upotrebu gdje:

Utede

su visoki nivoi praine u netretiranom gasu

nema zahtjeva za uklanjanje finih estica
nema potrebe za prethodnom separacijom i/ili zatitom i proputanjem u nizvodne
sisteme
su pritisci visoki, npr. visoki pritisak deopraivanja
su temperature visoke, npr. visoka temperatura deopraivanja

Jeftinija tehnika.
Cikloni
Opis
Cikloni upotrebljavaju inerciju za uklanjanje estica iz struje gasa koristei centrifugalne sile,
obino unutar konusne komore. Oni rade stvarajui dvostruki vrtlog unutar ciklonskog tijela.
Gas koji dolazi je prisiljen na kruno kretanje, koje se sputa u blizini unutranje
povrine ciklonske cijevi. Na dnu, gas mijenja smjer i ide spiralno prema gore kroz sredinu
cijevi i van kroz vrh ciklona. estice u struji gasa su prinuene da se kreu prema
zidovima ciklona centrifugalnom silom rotirajueg gasa ali suprotno od sile otpora kretanja
gasa koji se kree u fluidu kroz i izvan ciklona. Velike estice dopiru do zida ciklona i
nagomilavaju se na dnu ljevkastog suda za punjenje, poto male estice naputaju ciklon sa
gasom koji izlazi.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisija u zrak. Potencijalna viekratna upotreba vazduastih materijala.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Potronja energije.
Operativni podaci
Cikloni su karakteristini po svojoj jednostavnoj i snanoj namjeri, malim zahtjevima u
pogledu prostora i velikoj radnoj pouzdanosti.
Cikloni postiu bolje rezultate separacije nego separatori.
73

Primjeeno je da cikloni, koji se upotrebljavaju za uklanjanje malih estica u izduvnom gasu

suilice u toku proizvodnje destilisanih suenih zrna, imaju efikasnost do 99,97 % zavisno od
uslova prerade i veliina estice.
Primjenjivost
Cikloni su upotrebljavani za kontrolisanje mase materijala, primarno >10 m.
Postoji, meutim, velika efikasnost ciklona koji su projektovani da budu efikasni ak i
za estice veliine 2,5 m.
Cikloni upotrebljavani bez drugih tehnika smanjenja generalno nisu dovoljni za ispunjavanje
propisa vezanih za zagaenje zraka, ali dobro slue kao predistai za mnogo skuplju zavrnu
kontrolu ureaja kao to su fabriki filteri ili ESPs (Electrostatic Precipitators-elektrostatiki
talonici) .Veoma mnogo se upotrebljavaju poslije operacoja suenja spreja i poslije operacija
gnjeenja, mljevenja i kalcinisanja. Fosilno gorivo-zapaljivo industrijsko gorivo u jedinicama
za sagorijevanje uglavnom koriste viestruke cikloni koji rade sa veom efikasnou nego
pojedinani ciklon i mogu izdvojiti estice <2.5 m.
Cikloni se upotrebljavaju za uklanjanje vrstih i tenih zagaujuih materija u zraku.
Uglavnom se upotrebljavaju samo za separaciju velikih estica, to jest >10 m.
Podesni su za upotrebu tamo gdje su:

su visoki nivoi praine u netretiranom gasu

nema zahtjeva za uklanjanje finih estica
nema potrebe za prethodnom separacijom i/ili zatitom i proputanjem u nizvodne
sisteme
su pritisci visoki, npr. visoki pritisak deopraivanja
su temperature visoke, npr. visoka temperatura deopraivanja

Cikloni se upotrebljavaju u toku proizvodnje stone hrane; mlijeka u prahu; koncentrata

za supu; mjeavina za kola; pjenastog krema od vanilije; destilisanih suenih zrna; osuene
kae eerne repe; kroba; mjeavina za sladoled; prenje kafe, suenje i mijeanje; mijeanje
aja i mijeanje slada, uopteno, cikloni se upotrebljavaju kao integralni dio prerade za
dobijanje praha iz ekstraktovanog vazduha za ponovnu obradu. Upotrebljavaju se u sektoru
biljno ulje
za uklanjanje sitnih neistoa kao to su ostaci biljaka, praine, pijeska i blata, emisije iz
sirovih uljarica.
Utede
Jeftinija tehnika.
Mokra separacija
Opis
Dinamike tehnike separacije, efektivna masa sila, to jest gravitacija, inercija i centrifugalne
sile, sve opadaju naglo sa poveavanjem veliine estice. Mokri cikloni su jedinice
visoke efikasnosti, raspruju vodu unutar struje otpadnog gasa da poveaju teinu mase
materijala i zbog toga takoer odstranjuju sitan materijal i poveavaju efikasnost
separacije. Mada, govorei uopte, ovo samo premjeta zagaivae iz vazduha u vodu.
Mokri separatori mogu
se odabrati za pojedine primjene, npr. tamo gdje je opasnost od eksplozije povezana sa
prahom (prainom).
Razliiti tipovi mokrih separatora mogu biti izdvojeni klasifikovanjem u pogledu njihovih
74

karakteristika. Neki od primjera su:

75

tehnike apsorpcije kao to su skruber tornjevi, sprej skruber (skruber; ureaj za

spreavanje zagaenja vazduha), slojni apsorber
skruberi za injektiranje, npr. visoki pritisak/ skruberi za injektiranje dualne
supstance
mlazni skruberi
vrtloni skruberi
rotacioni skruberi, raslanjivai (visoki uinak)
venturi (cijev) skruberi (visoki uinak).
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisija u vazduh, npr. praine. Potencijalna viekratna upotreba vazduastih
materijala. Moe biti koristan ako postoji mogunost u samoj fabrici za viekratnom
upotrebom prikupljene tenosti. Iskoritavanje proizvoda, npr. u obradi biljnog ulja, skupljeni
prah je iskoriten i moe se dodati u branastu smjesu. Spreavanje opasnosti od vatre.
Elektrostatiki talonici
Opis
Elektrostatiki talonici, koriste se za izdvajanje vrstih ili tenih estica iz otpadnih gasova.
estice koje se raspruju u gasu su elektrostatiki nabijene, tako da se nakupljaju na metalnim
ploicama. Glavne komponente elektrostatikih talonika su filtersko kuite, elektroda
za pranjenje i nakupljanje, dovod elektrine energije, ploice koje reguliu protok
gasa i vibracijski sistem pomou kojeg se iste elektrode na kojima se nakupljaju
estice. Proces izdvajanja moe se podijeliti u sljedee pojedinane faze:

Nabijanje estica u jonskom polju.

Transport nabijenih estica na ploicu na kojoj se iste nakupljaju.
Nakupljanje i stvaranje tankog sloja estica na ploici.
Skidanje tankog sloja praine sa elektrode.

Postoji razlika izmeu suhih i mokrih elektrostatikih talonika. Oni mogu imati horizontalni
ili vertikalni protok gasa. Suhi elektrostatiki talonici uglavnom su napravljeni od elektroda
koje sakupljaju estice, a koje su u obliku metalnih ploica. Stoga se ovi talonici nazivaju i
ploasti elektrostatiki talonici. Kod mokrih elektrostatikih talonika, elektrode na kojima
se nakupljaju estice esto imaju oblik cijevi, te se stoga protok gasa uglavnom odvija u
vertikalnom smjeru. Stoga se ovi talonici takoer nazivaju i cjevasti elektrostatiki talonici.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisija u zrak. Manja potronja energije u poreenju sa drugim tehnikama
izdvajanja.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Proizvodnja otpadne vode ukoliko se koriste mokri elektrostatiki talonici.
Operativni podaci
Elektrostatiki talonici omoguavaju stopu izdvajanja estica do ak 99,9 %, efektivno
izdvajanje estica ak i manjih od 0,1 am, te preiavanje koliina gasa od preko 1.000.000
m3/h.
Elektrostatiki talonici imaju vrlo male gubitke pritiska, npr. od 0,001 do 0,004 bara, malu
potronju energije, npr. 0,05 do 2 kWh/1000 m3 i dug ivotni vijek. Mokri elektrostatiki
76

talonici mogu ostvariti bolji nivo izdvajanja estica od suhih talonika. Posebice, oni mogu
izdvojiti vrlo male estice praine, aerosoli, i u odreenoj mjeri, tekih metala i
gasovitih supstanci.
Primjenjivost
Koriste se za uklanjanje vrstih i tenih supstanci koje zagauju zrak, a posebice
praine. Elektrostatiki talonici koriste se u velikim sistemima za ienje velikih koliina
otpadnih gasova pri velikim temperaturama. Mokri elektrostatiki talonici koriste se za
ienje gasova zasienih tenou, za izmaglicu od kiselina i katrana, ili ukoliko
postoji rizik od eksplozije.
Filteri
Filter separatori se tipino upotrebljavaju kao zavrni separatori, poto se prethodni separatori
upotrijebe, npr. tamo gdje otpadni gas sadri komponente sa osobinama koje ine tetu
na filterima, npr. abrazivna praina ili agresivni gasovi. Ovo obezbjeuje adekvatan vijek
trajanja filtera i radnu pouzdanost.
U filter separatorima, gas se dodaje kroz porozan medijum u kojem dispergovane vrste
estice su zadrane kao rezultat razliitih mehanizama. Filter separatori se mogu klasifikovati
na osnovu filter medijuma, rasponu uinka i postrojenjima za ienja filtera.
Kod filtera-tkanine, otpadni gas prolazi kroz tijesnu mreu ili osjetljivu tkaninu, stvarajui
prainu koja se skuplja na tkanini procijedom ili drugim mehanizmima. Filteri-tkanine mogu
biti u obliku ploa, kaseta ili fieka (najei tip) sa mnogim pojedinanim filter tkaninama
zajedno u grupi. Stvrdnuta praina koja se stvara na filteru moe znaajno poveati efikasnost
skupljanja.
Filteri koji se iste su meu najvanijim tipovima filter separatora, upotrebljavaju se za
industrijsko uklanjanje mase. Praksa koritenja mreastih materijala za filter tkanine je
u velikoj mjeri zamijenjena upotrebom ne-mreastih i igliasto-osjetljivih materijala.
Najznaajniji parametri kod filtera koji se iste su vazduh u promjerima tkanine i
gubitak pritiska.
Materijal filtera vri separaciju i osnovni je dio filter separatora. Mreaste tkanine imaju niti
koje se ukrtaju na desnim uglovima. Ne-mreasti i igliasto-osjetljivi, s druge strane,
su radne trodimenzionalne strukture koje mogu biti stabilizovane adhezijom vlakana
ili naizmjenino umetanjem ili uklanjanjem vlakana. Ne-mreasti i igliasto-osjetljivi
mogu takoer
sadravati unutranju
podravajuu
mreastu
tkaninu,
npr.
poliester
ili staklastovlaknastu tkaninu, da ih
pojaa. Igliasto-osjetljivi napravljeni od sintetikih vlakana
se sve vie upotrebljavaju.
Ne-mreasti i igliasto-osjetljivi posjeduju trodimenzionalne karakteristike procjeivanja.
estice praina se zaustave na filter strukturi, formirajui pomoni sloj filtera
koji obezbjeuje dobru separaciju ak i najsitnijih estica. Jedna od karakteristika ove
duboke filtracije je velika efektivna specifina povrina. Stalno intenzivno
ienje uklanja nagomilan sloj praine i spreava prekomjerne gubitke pritiska.
Probleme, meutim, mogu prouzrokovati ljepljive, masne, gomilajue, adhezivne,
abrazivne i/ili higroskopske estice praine.
Cjevasti filteri

77

Opis
Kod cjevastih filtera, medijum filtera se sastoji od cijevi do 5 metara dugakih, sa prenikom
izmeu 12 i 20 cm. Gas se kree od unutra prema vani ili obrnuto, zavisno od
metode ienja.
Oprema sadri okrugao filter koji ukljuuje niz vertikalnih cijevi postavljenih u valjku, slino
po spoljanosti sa ciklonom, a ne zahtijeva poseban prostor. Struja vazduha prolazi kroz filter
i fine estice se nanose na povrinu pojedinih cjevastih filtera. Cjevasti filteri se iste
sa potpuno automatizovanim postupkom slino impulsu, suprotno sistemu ispiranja
vodenom strujom, upotrebljavajui komprimirani vazduh ili druge hermetizovane gasove,
uz pomo viestepenog sistema za injektiranje. Cijevi se iste pojedinano, to obezbjeuje
neprekidno ienje cjevastih filtera i uklanjanje praine.
Proizvod oien u cjevastim filterima pada na ispusnu bazu, gdje se prenosi vazduhom koji
protie kroz specijalni sistem perforacije, do ispusta za prainu. Gasovi koji se iste na ovaj
nain ostavljaju filter istim preko iste gasne komore.
Pojedinano ienje cjevastih filtera smanjuje koliinu praine koja je oiena iz filtera u
svako doba, to znai potencijalnu eksplozivnu prainu-zapremina vazduha u filter komori je
odgovarajue manja u poreenju sa konvencionalnim filter sistemima. CIP filteri se uspjeno
upotrebljavaju u prehrambenoj industriji od 1995.godine. Ako se upotrebljava u mljekarskoj
industriji, filter proizvod je uporediv sa sprej suilicom proizvoda. Cjevasti filteri mogu
se upotrebljavati bez prethodnog ciklon separatora.
Sistem ienja za okrugle filtere je slian onom koji se upotrebljava za ienje
cjevastih filtera instalisanih kao CIP sistem. Struja vazduha prolazi kroz CIP rasprivae
u osnovi cjevastog filtera i drugih rasprivaa unutar filtera, u toku rukovanja, ali ne u
toku ienja CIP-a. Ovo spreava CIP rasprivae da budu blokirani sa prainom od
procesuiranog vazduha.
Druga vana prednost je to to je cjevasti filter smjeten u zoni gdje se struja
vazduha optereena sa prainom odrava istom protokom vazduha. Ovo znai da i sa
ak vrlo higroskopskim proizvodima osnova je ista od tekih taloga. Ovo je sutinska
prednost uporeujui sa drugim modelima filtera i produava vrijeme rada izmeu faza
ienja. Zone istog i prljavog gasa, cjevasti filteri, filterski zid i drugi unutranji
dijelovi su intenzivno poprskani putem temeljno poredanih grupa rasprivaa.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjene emisije praine u vazduh. Smanjena potronja energije je takoer zabiljeena (nema
obezbijeenih podataka).
Smanjena proizvodnja otpada, npr. uslijed separacionog procesa suenja, moe, u principu,
biti mogua viekratnom upotrebom odvojene mase tvari u procesu, ili sporednog proizvoda.
Filteri upotrebljavaju znatno manje energije nego cikloni i proizvode manje buke. Ako
su filter instalacije podesne za CIP upotrebljavaju za izlazei vazduh, nije potrebno
koristiti ciklone uzimajui u obzir velike utede energije i smanjenja buke koje se postiu.
Smanjena potronja vode i sredstava za ienje, upotrebom CIP.
Filter separatori mogu postii visoke stope separacije, npr. >99 %, ak i sa vrlo sitnim
esticama koje se izdvajaju na vrlo efikasan nain.
U primjeru jedne mljekare, emisije praine od suenja ukupno iznose 534 kg/godinu, praine
poslije filtriranja, daju 28 mg praina/t osuenog proizvoda. Takoer je zabiljeeno da je nivo
78

emisije 10 mg/Nm3 ostvarljiv. U istoj mljekari, precizirano je da interval od 3 do 4 minute

treba biti dozvoljen izmeu radnog ienja, da omogui vodi da otie iz cijevi. Vano
je obezbjediti kompletno oticanje vode, da sprijei nastupajue kapanje na rasprskaima.
Na kraju cijelog programa ienja, bitni pokretni poklopci i ventili se vraaju u poetni
poloaj moraju biti otvoreni da bi voda u cjevastim filterima slobodno oticala. Suenje
sistema treba zapoeti oko 1 do 2 sata poslije procedure ienja. Cjevasti filteri trebaju se
suiti sa toplim vazduhom, sa ugaenim sistemom ienja cjevastog filtera, da sprijei
probleme u radu uslijed vlage kad se opet upotrijebi.
Primjenjivost
Cjevasti filteri se iroko primjenjuju u pogonima prehrambene industrije. Upotrebljavaju se za
vrste i tene zagaivae vazduha.
Vreasti filteri
Opis
Vreasti filteri su napravljeni od filter materijala do oko 30 mm debljine i raspona do 0.5 m
visine i 1.5 m duine. Vreasti filteri su montirani jednim svojim krajem otvorenim
prema cijevi istog gasa. Netretirana struja gasa uvijek tee izvana prema unutranjosti,
uglavnom u gornjem dijelu vreastog filtera. Naredna tabela prikazuje poreenje
izmeu razliitih vreastih filter sistema
Tabela 49. Poreenje razliitih vreastih filter sistema
Parametar

Impuls
mlaznog filtera

Membrana filtera
stakleno vlakno

Filter stakleno
vlakno

Vazduh prema
gustini vlakna

22 25 m/s

19 25 m/s

8 10 m/s

Granice
temperature

200 C

280 C

280 C

Vreasti tip

Poliester

Membrana/stakleno vlakno

Stakleno vlakno

Vreasti tip,
veliina

0.126 x 6.0 m

0.292 x 10 m

0.292 x 10 m

Povrina vlakna za
vreasti tip

2.0 m

9.0 m

9.0 m

Plat

Da

Ne

Ne

Pad pritiska

2.0 kPa

2.0 kPa

2.5 kPa

Vreasti tip,
trajanje

Do 30 mjeseci

6 10 godina

6 10 godina

79

Ostvarene okolinske koristi

Smanjene emisije praine u vazduh. Smanjena potronja energije je takoer zabiljeena (nema
obezbijeenih podataka).
Smanjena proizvodnja otpada, npr. uslijed separacionog procesa suenja, moe, u principu,
biti mogua viekratnom upotrebom odvojene mase tvari u proizvodnom procesu..
Filteri upotrebljavaju znatno manje energije nego cikloni i proizvode manje buke. Ako
su filter instalacije podesne za CIP, te se upotrebljavaju za vazduh na izlazu, nije
potrebno koristiti ciklone uzimajui u obzir velike utede energije i smanjenja buke
koje se postiu. Smanjena potronja vode i sredstava za ienje upotrebom CIP-a.
Operativni podaci
Filter separatori mogu postii visoke stope separacije, npr. >99 %, ak i sa vrlo sitnim
esticama koje se izdvajaju na vrlo efikasan nain. Vreasti filteri mogu se upotrebljavati da
smanje emisije praine do <5 mg/Nm3.
Kao ope pravilo, prosjean razmak izmeu vlakana je znaajno vei od estica koje
se skupljaju. Stope separacije uslijed efekta filtra su dopunjene sa masenim silama,
koionim efektima i elektrostatikim silama.
Primjenjivost
Filteri se upotrebljavaju za uklanjanje vrstih i tenih zagaivaa vazduha. Takoer se
upotrebljavaju za ienje cijevi za provoenje gasa. Vreasti filteri se upotrebljavaju u skoro
svim pogonima prehrambene industrije.
Filteri sa nasutim slojem
Opis
Filterski medij koji se koristi u filterima sa nasutim slojem je obino granulacijski sloj
od ljunka, pijeska, krenjaka i uglja veliine estica od 0,3 do oko 5 mm. Tokom
procesa filtracije estice praine se zakae za granulacijski sloj. Sloj praine koji
podrava proces razdvajanja se formira na povrini sloja. Prodiranje izdvojene praine
moe se sprijeiti upotrebom finih estica (<0.5 mm) i malom brzinom toka (<0,1 m/s).
Ipak postoji rizik da se uspostave formacije, to moe rezultirati u smanjenju brzine
izdvajanja.
Sadraj nasutog sloja moe biti i do nekoliko metara visok. ienje se vri
ispiranjem povratnim tokom, mehanikim mijeanjem koje se kombinuje sa ispiranjem
zrakom ili pokretnim rasprivaima u toku ienja. Upotrebom filtera koji je dizajniran
(projektovan) sa vie odjeljaka obezbjeuje se kontinuirano ienje.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisije praine u zrak. Takoer postoje podaci o smanjenju koritenja energije.
Filteri koriste znaajno manje energije nego cikloni i proizvode manje buke. Ukoliko
se koriste CIP filteri za izlazei zrak, tada nije neophodno da se koriste cikloni, ime se
dostie znaajna uteda energije i smanjenje buke. Takoer se smanjuje upotreba vode i
sredstava za ienje koristei CIP.
Operativni podaci
Filter separatori mogu dostii visok stepen separacije npr. >99 %, sa velikom efikasnou
uklanjanja i vrlo finih (sitnih) estica. Pri odreenim pokuajima dostignuta istoa gasova
80

iznosi oko 10 mg/Nm kod tretiranja otpadnih gasova sa prosjenim sadrajem praine od 18
3
g/Nm u zagaenom gasu i srednjom veliinom estica od 0,5 m.
Stepen separacije filtera sa nasutim slojem nije tako dobar kao kod filtera sa
vlaknastim slojevima. Filteri sa nasutim slojem se zbog toga koriste za separaciju
(izdvajanje) problematinih estica praine ili separaciju kod viih temperatura
izduvnih (otpadnih) gasova. Ovi filteri se esto koriste zajedno sa prethodnim separatorima
kao to su npr. cikloni.
Kao ope pravilo, prosjena udaljenost izmeu vlakana je znatno vea od estica koje trebaju
biti prikupljene. Stepen separacije takoer zavise o brojnim faktorima, opstruktivnim efektima
i elektrostatikim silama.
Primjenjivost
Filteri sa nasutim sadrajem mogu biti koriteni za dostizanje simultane separacije praine i
gasova. Filteri sa nasutim sadrajem su pogodni za uklanjanje estica praine koje su:

Tvrde i abrazivne,
Temperature do 1000C,
Pomijeane sa hemijski agresivnim gasovima,
Zapaljivi gdje postoji rizik varnienja,
Izmijeani sa sumaglicom.

Izmijeani sa nekim zagaujuim gasovima kao to su SO2, HCl i HF, gdje simultana
izdvajanja mogu biti dostignuta sa odgovarajuim paketom.
Apsorpcija
Rijei apsorber- upija ili ispira se nekada koriste simultano to moe uzrokovati
konfuziju. Apsorberi se generalno koriste za uklanjanje gasa u tragovima (male koliine), dok
se ispirai koriste za odreeno smanjenje. Ovakva podjela nije uvijek tako kruta, tako da
mirisi i gasovite komponente u zraku takoer mogu biti uklonjene zajedno sa prainom putem
kondenzovane pare ili postupkom mokrog struganja (ispiranja, etkanja).
Cilj apsorpcije je da omogui najveu moguu dostupnu povrinu tenosti i obezbijedi dobro
strujanje povratnog toka gasa i tenosti. Proces apsorpcije ovisi o eljenoj
rastvorljivosti komponenti zagaivaa koje su prisutne u strujanju izduvnih gasova u
apsorpcionom mediju. Postoji znatan broj vrsta dizajna usisivaa- apsorbera, i mnogo
razliitosti (varijacija) koje su
u vezi sa efikasnou naina odstranjivanja na kontaktu izmeu gasa i tenosti. Postoje
tri vrste apsorbera (usisivaa):
o Aposrber sa nasutim slojem
o Ploasti apsorber
o Sprejni ispira
Principi rada
Proces ukljuuje razmjenu mase izmeu rastvorljivog gasa i tenog rastvaraa u ureaju za
kontakt gasa i tenosti. Brzina odstranjivanja (otklanjanja) supstance iz zranog toka zavisi od
njegovog stepena zasienja na povrini rastvaraa u usisivau (apsorberu) koji s druge strane
zavisi od rastvorljivosti i brzine njegovog otklanjanja iz cirkulirajueg rastvora
reakcijom i isputanjem. Ovaj mehanizam odreuje efikasnost otklanjanja za odreenu
veliinu usisivaa, ureaja za apsorpciju i odreenu brzinu toka zraka. Tako da efikasnost
otklanjanja zavisi od
81

vremena reakcije, stepena zasienosti na povrini tenosti i reaktivnosti komponenata gasa u

apsorpcionom rastvarau.
Osiguravajui da su tetne komponente iz zraka dovoljno rastvorljive u vodi, usisiva
(apsorber) treba biti projektovan da dostigne eljenu efikasnost otklanjanja. Problem raste s
potrebom da se na povrini apsorbirajue tenosti odri dovoljno niska koncentracija kako bi
se obezbjedile jake sile za rjeavanje problema. Ovo esto rezultira sa prekomjernom
koliinom vode potrebne za dostizanje dovoljne efikasnosti. Zbog toga generalno nije
praktino da se otklanjanju razliite komponente samo uz upotrebu vode i obino se
primjenjuju drugi apsorberi.
Sistemi koji koriste samo vodu mogu biti razmatrani u prvoj fazi, prije drugih apsorbera, ali
treba imati na umu da je uinkovitost ovih sistema bazirana na njihovom mehanizmu a ne na
sposobnosti apsorpcije. Na primjer apsorpcija vodom nezasienih zranih struja
rezultirae hlaenjem zraka do saturacije putem procesa adiabatskog hlaenja. Ovaj
efekat hlaenja moe dovesti do kondenziranja i otklanjanja komponenti iz strujanja zraka
kada se one ohlade
do temperature ispod njihove take kljuanja.
Dizajn
Efektivna raspodjela tenosti i zraka su fundamentalni uslovi za sve dizajne apsorbera.
Optimalni dizajn prema standardnim principima hemijskog ininjeringa zahtjeva podatke
o koncentraciji, rastvorljivosti i prelazu mase za komponente koje trebaju biti uklonjene
iz strujanja gasa. Najvie emisija u zrak iz prehrambene industrije su sloene mjeavine za
koje
je teko izdvojiti sve prisutne hemijske sastojke i ak jo tee odrediti njihovu koncentraciju.
Priroda i kinetika oksidacionih reakcija su obino nepoznate i njih je veoma teko odrediti ak
i za pojedinane komponente. Moe se tvrditi da dizajn opreme za apsorpciju mora
biti zasnovan na empirijskom, a ne naunom pristupu. Tako je zapremina paketa odabrana
prema zapremini za koju je prethodno utvreno da omoguava prihvatljivu potpunu
apsorpciju komponenata koje se mogu apsorbirati. U sluaju ogranienog radnog
iskustva kada je u pitanju isputanje (emisija), mogu se primijeniti probe na pilot-ureajima.
Pilot-ureaji ili ve steeno iskustvo, mogu, stoga, biti koriteni za odreivanje visine paketa
koja je potrebna da
se dostignu zadate karakteristike rada. Paket se odabire tako to se odreuje broj jedininih
visina kako bi se dostigla zahtijevana efikasnost. Veliina i vrsta paketa, linearna brzina gasa,
koja odreuje prenik apsorbera, linearna brzina tenosti, pad pritiska gasa i efikasnost
apsorbera po jedininoj visini koji odreuje visinu paketa su meusobno povezani. Procedura
projektovanja je usmjerena u pravcu optimiziranja dizajna u pogledu kapitalnih
trokova i trokova rada, uzimajui u obzir zahtijevanu zapreminsku, apsorpcionu
efikasnost i ogranienja kao to su mogua zaepljenja paketa i maksimalno dozvoljeni pad
pritiska.
Tabela 50. Smjernice za projektovanje apsorbera
Parametar za dizajn
(projekat)

Jedinica

Vrijednost

Brzina gasa
Protok gasa
82

Protok tenosti

83

Parametar za dizajn
(projekat)

Jedinica

Vrijednost

Vrijeme boravka gasa

Pad pritiska
Stepen (brzina) isticanja
tenosti

% povratnog toka

Plavljenje

% plavljenja

Apsorpcioni reagensi
Efikasnost apsorpcije moe biti poveana ukoliko apsorpciona tenost sadri reagense
koji stupaju u reakcije sa komponentama koje se nalaze u zranom toku. Ovo efektivno
smanjuje koncentraciju zrano-tetnih komponenti na povrini tenosti i time odrava
jake sile za apsorpciju bez potrebe za velikom koliinom apsorpcione tenosti. Postoje
brojni specifini reagensi koji se mogu koristiti u apsorpcionim sistemima za
odstranjivanje sastojaka neugodnog mirisa i ostalih organskih sastojaka iz zranog toka.
Ovi reagensi su generalno oksidirajui rastvori.
Najire primjenjivani reagensi ukljuuju natrijum-hipohlorit, hidrogen-perioksid, ozon
i kalijum permanganat. Upotreba baza i kiselina kao apsorpcionih medija je
takoer rasprostranjena i esto kiselinsko/bazni sistem se upotrebljava zajedno sa nekim
oksidirajuim apsorbentom. Zbog znaajnog broja komponenata koje mogu biti prisutne u
emisijama u zrak
iz pogona za preradu hrane, viestupni apsorberi mogu biti primijenjeni. I ako
apsorpcioni sistem moe ukljuiti inicijalno ispiranje vodom iza kojeg slijedi proces sa
kiselinama ili bazama, a zatim konano oksidacioni proces.
Natrijum hipohlorit je veoma iroko primjenjiv oksidans prvenstveno zbog svoje visoke
reaktivnosti. Hipohlorit se pokazao kao posebno koristan za instalacije ije emisije
sadre znaajan nivo sumpora i azota, te sastojaka neugodnog mirisa.
Hipohlorit se generalno koristi za alkalni pH kako bi se sprijeilo razgradnja u slobodan hlor.
Postoji tendencija da hipohlorit reaguje sa odreenim komponentama kroz procese hlorinacije
prije nego kroz procese oksidacije. Ovo se posebno dogaa kada se u zranom toku
nalaze aromatine materije koje mogu razviti hlorinirane aromatske sastojke u tretiranom
toku zraka. Potencijal za hlorinaciju je vei ukoliko je koncentracija hipohlorita vea,
tako da dizajn uvrtava niu koncentraciju hipohlorita u apsorbirajuoj tenosti nego to je
stvarno potrebna
za optimalnu apsorpciju, smanjujui rizik ove pojave.
Kako bi se ovo rijeilo razvijen je novi proces koji je u osnovi konvencionalni hipohlorni
apsorber ali sa katalizatorom ukljuenim u sistem recikliranja tenosti. Katalizator je baziran
na nikl-oksidu i ovaj sistem bi trebao da drastino povea stepen reakcije hipohlorita i sprijei
sve
reakcije hlorinacije. Potencijalne reakcije hlorinacije su izbjegnute prilikom
dekompozicije hipohlorita u gas, kisik i natrijum hlorid, suprotno od slobodnog hlora, koje su
omoguene upotrebom katalizatora. Ovim se sa druge strane omoguava poveana
koncentracija hipohlorita u apsorberu i poveanje efikasnosti. pH se kontrolira na priblino
pH 9, a redoks potencijal se odrava na optimalnoj voltai.
84

Hidrogen-peroksid je generalno manje efektivan od hipohlorita, zbog svoje nie oksidacione

snage. Ipak, prednost postoji u tome to je produkt reakcije voda i moe se primjenjivati kada
su prisutni aromatori kako je gore objanjeno. Hidrogen-peroksid se obino koristi u
acidofilnim uslovima, prvenstveno radi kontrole stepena dekompozicije.
Ozon je takoer jak oksidacioni agens, i ako je njegova oksidaciona mo vie izraenija
u tenoj fazi nego u gasovitoj fazi.
vrsti oksidacioni agenti se takoer koriste kao to su kalcijum-oksid ispira, kod
kojeg estice kalcijum-oksida dolaze u kontakt sa neugodnim mirisima u strujanju gasa
proizvodei vrsti
ostatak
kalcijum-karbonata.
Identificirano
je
ogranieno
odstranjivanje neugodnih mirisa i nerijetki operativni problemi (tokom rada) u vezi sa
rukovanjem vrstim materijama. Zbog toga je ea primjena tenih apsorpcionih agensa.
Apsorber sa nasutim slojem
Opis
Sistemi sa nasutim slojem su najee koriten tip upijaa koji nudi prednost maksimiziranja
povrine po jedinici zapremine i relativno nizak pad pritiska.
Zrani tok koji treba biti tretiran (preien) je usmjeren u suprotnom smjeru u odnosu na tok
recirkulirajue tenosti. Nasuti sloj se sastoji od velikog broja dijelova paketa, obino
napravljenih od plastike, koji dozvoljavaju znaajnu povrinu za ostvarivanje kontakta
izmeu gasa i tenosti. Sistem za tenost moe sadravati sve od jednostavne pumpe
za recikliranje do sloene sofisticirane stanice za doziranje hemikalija sa objektom za
kontrolu pH. Distribucija tenosti se pokazala kao najefektivnija u obliku serije simetrino
postavljenih prskalica na povrini jedinice. Preieni zrak se isputa kroz eliminator
sumaglice kako bi se uklonile viak kapljica prije emisije.
Ostvarene okolinske koristi
Odstranjivanje neugodnih mirisa i praine iz zraka.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Nastaje otpadna voda. Vjerovatnoa da nastane vidljivi trag na izlazu iz dimnjaka.
Operativni podaci
Apsorberi su efektivniji za ostvarivanje specifini komponenti u odnosu na sveukupno
odstranjivanje i oni su registrirali efikasnost od 70-80 %. Upotreba jedne centralne prskalice
za distribuciju tenosti opada zbog toga to daje slabiju distribuciju tenosti. Zavisno
od vertikalne duine paketa u apsorberu moe se javiti potreba da se uvede sistem
redistribucije tenosti. Ova oprema je kompaktna tako da apsorber ne zauzima puno prostora
ali oni mogu trebati prostor za bezbjedno skladitenje hemikalija.
Primjenljivost
Generalno govorei apsorberi su prikladni za iroku primjenu zapreminski velikih zrani
tokova koji sadre gasove i/ili neprijatne mirise u relativno niskoj koncentraciji.
Utede
Relativno jeftin u poreenju sa ostalim tehnikama za kontrolu neugodnih mirisa na
kraju procesa (end-of-pipe). Relativno niski kapitalni i trokovi rada. Trokovna
efikasnost se smanjuje ukoliko tretirani gasovi imaju vei sadraj vlage zbog njihovog
prioriteta apsorpcije vodene pare.
85

Primjer ureaja
iroka primjena za kontrolu neugodnih mirisa
Ploasti apsorber
Opis
Ploasti apsorber (upija) se sastoji od vertikalnog tornja sa nekoliko
horizontalnih perforiranih tacni ili sitastih ploa koje su uglavljene u njemu. Pregrade
su postavljene na kratkom rastojanju iznad otvora na ploama. Tenost za ispiranje
ulazi na vrhu tornja i sukcesivno tee du svake tacne. Zrani tok koji se tretira ulazi na
dnu tornja i kree se navie prolazei kroz otvore (perforacije) na ploama. Brzina strujanja
zraka je dovoljna da sprijei tenost da curi kroz otvore. Zrak koji se tretira se
usmjerava kroz zavjesu koja nastaje prelivanjem tenosti preko tacni. Postoji mnogo
varijacija u dizajnu ploa i pozicioniranju prskalica tenosti.
Ostvarene okolinske koristi
Odstranjivanje neugodnih mirisa gasova i praine iz zraka.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Nastaje otpadna voda. Vjerovatnoa da nastane vidljivi trag na izlazu iz dimnjaka.
Operativni podaci
Uoeno je da ovi apsorberi imaju relativno mali pad pritiska. Efektivniji za
ostvarivanje specifinih komponenti u odnosu na sveukupno odstranjivanje, a
tipino registrirana efikasnost je 70-80 %. Ova oprema je kompaktna tako da apsorber ne
zauzima puno prostora
ali oni mogu trebati prostor za bezbjedno skladitenje hemikalija.
Primjenljivost
Generalno govorei apsorberi su prikladni za iroku primjenu na zrane tokove koji
sadre gasove i/ili neprijatne mirise u relativno niskoj koncentraciji.
Utede
Relativno jeftin u poreenju sa ostalim tehnikama za kontrolu neugodnih mirisa na
kraju procesa (end-of-pipe). Relativno niski kapitalni i trokovi rada. Trokovna
efikasnost se smanjuje ukoliko tretirani gasovi imaju vei sadraj vlage zbog njihovog
prioriteta apsorpcije vodene pare.
Sprejni ispirai
Opis
Sprejni ispira jednostavno sadri teni sprej koji dolazi u kontakt sa zranim tokom koji se
die navie u datoj posudi. Posuda ne sadri ni pakovanje, niti ploe niti bilo kakav ureaj
koji se koristi za omoguavanje kontakta izmeu gasa i tenosti.
Ostvarene okolinske koristi
Odstranjivanje kondenzovanih para i praine iz zraka.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Nastaje otpadna voda. Vjerovatnoa da nastane vidljivi trag na izlazu iz dimnjaka.

86

Operativni podaci
Ova oprema je kompaktna tako da apsorber ne zauzima puno prostora, ali mogu trebati
prostor za bezbjedno skladitenje hemikalija.
Tamo gdje je prisustvo praine ili kondenza potencijalni problem i zahtjeva se da se u istom
ureaju (opremi) otkloni zagaenje gasova ili neugodnih mirisa, mogu se pojaviti ozbiljni
problemi u radu i tokom vremena apsorber se mora istiti da bi se vratio u funkciju. S
obzirom na ovo moda bi vie odgovaralo da se instalira apsorber sa talasastim ploama. Na
ovaj nain bi ulazni zrak prolazio kroz seriju ploa sa talasastim rubovima sa rasprivaem
tenosti postavljenom na poetku svakog skupa talasastih ploa. Skup talasastih ploa moe
biti dizajniran da se moe odstraniti na licu mjesta, oistiti i zamijeniti bez potrebe za
iskljuivanjem postrojenja. .
Primjenljivost
Rasprna komora nije generalno pogodna za kontrolu neugodnih mirisa i gasovitih supstanci
zbog ogranienog prelaza mase. Ipak, ukoliko zrak, koji se treba preistiti sadri
znaajan nivo praine ili kondenzirajuih materija, onda se moe koristiti jednostavan
rasprni toranj, kako bi se oni odstranili prije tretmana kojim e se omoguiti poveanje
kontakta izmeu gasa
i tenosti, kao to su prethodna dva navedena upijaa.
Utede
Relativno niski kapitalni i trokovi rada.
Adsorpcija ugljika
Opis
Adsorpcija je proces jedinice koji podrazumijeva kaptau komponenti noenih u zraku na
jednoj finoj povrini aktivnih estica. Postoji niz moguih aktivnih materijala koji se koriste
za ope aplikacije, ukljuujui zeolite, silicijumske kiseline, polimerske smole i
aktivirani ugljik. Trenutno se aktivni ugljik najee bira kao apsorbent u prehrambenoj
industriji, pa je tako iroko rasprostranjena upotreba termina adsorpcija ugljika.
Adsorpcija ugljika je jedan dinamian proces u kojem molekule pare padaju na
povrinu vrstog materijala i tu ostaju jedan vremenski period prije ponovnog
desorbovanja u fazu pare. Uspostavlja se ravnotea izmeu adsorpcije i desorpcije, tj.
posebna koncentracija jednog jedinjenja na karbonskoj povrini odgovara koncentraciji ili
parcijalnom pritisku tog jedinjenja u gasovitoj fazi.
Proces adsorpcije moe biti ili fiziki, u kojem sluaju adsorbovane molekule na povrini dre
Van der Waalsove sile, ili kemijski, gdje se stvaraju kemijske veze izmeu
adsorbovanih molekula i povrine. Oba ova procesa oslobaaju toplotu, s tim da kemijski
proces oslobaa toplotu mnogo vie nego prvi. .
Aktivni ugljik se moe dobiti od mnotva ugljinih materijala, ukljuujui drvo, ugalj, treset,
lignit, kotane i naftne taloge. Proizvodi na bazi ljuture i uglja obino se koriste u
aplikacijama u fazi pare. Proces pravljenja sastoji se od dehidracije i karbonizacije sirovine,
to rastjeruje nepostojane materije i proizvodi strukturu rudimentarne pore.
Nakon toga slijedi termalna ili kemijska aktivacija. Aktivni ugljik koji se koristi
u aplikacijama za kontrolu karakteristinog mirisa posjeduje tipina svojstva prikazana
u narednoj tabeli.
87

Tabela 51. Svojstva aktivnog ugljika

Parametar
Veliina estice

Jedinice

Svojstvo

mm

1.4 2.0
3

Gustoa mase

kg/m

400 500

Povrina

m /g

750 1500

Volumen pore

cm /g

0.8 1.2

Podloge za ugljik mogu se koristiti jednokratno i odbacivati, ili regenerirati. Regenerirani

sistemi se obino koriste na pogonima i postrojenjima na kojima je ekonomski atraktivno da
se vri obnavljanje kaptiranog materijala. ea je pojava da se koristi jednokratni
fiksni sistem apsorpcije. Regenerirani sistemi se obino projektuju s vie podloga tako da se
mogu istovremeno provoditi adsorpcija i desorpcija. Obino je potrebno da se podigne
temperatura podloge adsorbenta kako bi se oslobodio adsorbat, a para je medij koji se
najee koristi. Stoga regenerativni
sistem zahtijeva
dodatni
mehanizam
za
kaptiranje materijala
desorbovanih
tokom
procesa
regeneracije.
Sistem fiksnog leita obuhvata jednu podlogu od aktivnog ugljika preko koje prolazi gasna
struja koju treba tretirati. Ugljik je ili u jednostavno upakovanom aranmanu leita ili
u formi karbonskih filtera. Ti filteri su u sutini papirni ili kartonski kertridi koji
sadre prakasti aktivni ugljik. Generalno, aranman s kertridom se koristi za generalnu
ventilicaju prostora dok se pakovani sistem leita koristi za kontrolu karakteristinih mirisa
koji nastaju
u ispunom procesu. Nakon to nestane aktivnog ugljika, npr. o emu se moe prosuditi na
osnovu povienog nivoa izbaenog karakteristinog mirisa, treba zamijeniti karbonski ili
kertrid aranman. Pakovani sistem leita ima tu prednost da u najveem broju
sluajeva moe biti vraen dobavljau radi regeneracije u njegovim prostorijama, dok
odlaganje/bacanje kertrid filtera obino vri korisnik.
Model namijenjen za ventilaciju odjeljenja pomou kaseta filtera je znaajno razliit od
slojnih filtera koji se koriste u procesu kontrole mirisa. Uopte, kaseta filteri se upotrebljavaju
za male protone otvore naizmjeninog ili rijetkog karaktera sa vrlo niskom sorbent
koncentracijom. Suprotno, slojni sistem se upotrebljava tamo gdje koncentracija komponenti
u struji vazduha koji se tretira je znaajno via od tipinog odjeljenja ili koncentracija poda
(sprata) fabrike. Glavna razlika je da je model baziran na svakom sistemu stalno vrijeme; sa
ventilacijom odjeljenja koja samo zahtijeva 0.1 do 0.2 sekunde, i proces izduvnog tretmana
koji zahtijeva izmeu 1 do 3 sekunde. Izbor stalnog vremena je sutinski kompromis izmeu
fizike zapremine modeliranog postolja i vremena izmeu obnova.
Naredna tabela prikazuje principe rukovanja tri glavna tipa adsorbera.
Tabela 52. Princip rukovanja glavnim tipovima apsorbera
Adsorber
Fiksirano postolje, nestabilno
stanje adsorbera

Princip rukovanja
Zagaen gas prolazi kroz nepokretno postolje
adsorbenta
88

Fluidizirano postolje adsorbera

Zagaen gas prolazi kroz suspenziju adsorbenta

Neprekidno kretajue postolje

adsorbera

Adsorbent pada gravitacijom kroz struju gasa koja se

podie

Ostvarene okolinske koristi

Uklanjanje mirisa, gasova i praina iz vazduha.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Potronja energije. Otpad se proizvodi, npr. kad se aktivni ugalj treba razdvojiti.
Operativni podaci
Instalisanje ugljenik adsorbcionog sistema je prilino jednostavno, ukljuuje ventilator i sud
za dranje postolja ugljenika. Apsorpcija ugljenika moe uiniti uklanjanje mirisa sa
efikasnou od 80 99 %.
Adsorbcioni kapacitet aktivnog uglja je izraen kao teina u % u uslovima
koliine specifiziranog materijala koji moe biti apsorber prema jedinici mase
ugljenika. Ovo prikazuje drugaije raspone od niskog do nultog pa do 110 % i
prilino su beznaajne za neprijatan miris ispune potencijalnosti irokog raspona
pojedinih komponenti. U ovom smislu, kao opa smjernica, vrijednost od 30 % moe
se upotrebljavati za procjenjivanje oekivanog vijeka trajanja postolja ugljenika koji se
upotrebljava u prehrambenoj industriji.
Oekivani vijek podloge za ugljik moe se stoga procijeniti na osnovu znanja o
stalnosti (rada) modela, organskom punjenju i struji vazduha za tretiranje. Ovo je
ilustrirano u sljedeem primjeru. Prvo, organsko punjenje se izraunava sljedeom
jednainom:
Punjenje = struja vazduha x koncentracija
3

S obzirom na struju vazduha od 10.000 m /h sa organskom koncentracijom od 50 mg

3
ugljenika/m i postoljem ugljenika montirano na stalno vrijeme od 1 sekunde, organsko
punjenje je 0,5 kg/h. Stalno vrijeme od 1 sekunde implicira postolje ugljenika od 2.78 m3.
3
Zasnovano na velikoj gustoi ugljenika od 500 kg/m , ugljenik bi trebao moi adsorbirati 30
% od 1.390 kg to je ekvivalent za 2.780 sati rukovanja. Prema tome, postolje zahtijeva
zamjenu sa uestalou od priblino tri puta na godinu.
Primjenjivost
3

Adsorbcija ugljika je uope podesna za spore prolaze vazduha od 10.000 m /h i gdje

je zagaujua supstanca koji se treba ukloniti trenutno u maloj koncentraciji, npr. manjoj od
3
50 mg/Nm . U uvjetima kontrole mirisa, glavne primjene adsorbcije ugljika su
ienje ventilisanog zraka i tretman procesa emisija neprijatnog mirisa.
Prisustvo praine u struji gasa koji se tretira moe ozbiljno remetiti efikasnost postolja
ugljenika, kao i poveanje pada radnog pritiska. Adsorbcija ugljika, stoga, nije
primjenjiva tamo gdje je praina, ili ak kondenzacioni materijal, prisutna. Praina i
kondenzacioni materijali mogu se ukloniti u pred-filter postupku, mada e ovo doprinijeti
kompleksnosti i neekonominosti, kao i dodatnim problemima u radu prilikom zahtjeva u
ienju i prodoru praine.
Uope, nia temperatura, vea koliina adsorbera i, stoga, due vrijeme prodiranja ili trajanja
postolja. Kao smjernica, adsorbcija ugljenika nije primjenjiva na temperaturi iznad 40
C. Osim toga, efikasnost aktivnog uglja se smanjuje na relativnoj vlanosti iznad 75 %,
89

osim za

90

jedinjena rastvorljiva u vodi kao to su nii amini i vodonik sulfid. Ova prednost koju voda
ima kod adsorpcije moe dovesti do kondenzacije unutar postolja, inei ugljenik neaktivnim.
Podloga za ugljik e onda trebati suenje prije nego se opet upotrijebi.
Utede
Ova tehnika ima relativno niske kapitalne trokove. Operativni troak je visok, npr. trokovi
ugljika su otprilike 2.400/t. EUR. Regeneracija u prosjeku nije isplativa, tako da
ugljenik postolje mora biti kompletno obnovljeno kad njegova efikasnost adsorpcije pone da
pada, to
se moe desiti poslije kratkog perioda to zavisi od stope emisija mirisa i koncentracije
mirisa.
Bioloki tretman
Proces koritenja mikro organizama za smanjenje emisija mirisa se uveliko koristi.
Brzina reakcije bio-degradacijskog procesa je relativno niska, te optimiziranje
operativnih uvjeta moe imati krucijalni utjecaj.
Postoje dvije vrste biolokog tretmana, biofilteri i bio-preistai Najpopularniji tip biolokog
tretmana je biofilter.
Postoji mnogo stvari koje treba uzeti u obzir kod projektiranja biofiltera, koje treba uzeti u
razmatranje da bi se osigurala efikasan rad; kao to su: vrijeme zadravanja,
temperatura, vlanost, uticaji praine i masnoe na filter, organski teret, teret neprijatnog
mirisa, te dizajn i karakteristike filterskog materijala. Prednosti i nedostaci biolokog
tretmana su prikazani u narednoj tabeli.
Tabela 53. Prednosti i nedostaci biolokog tretmana
Prednosti

Mane

Relativno nizak kapitalni troak

Ogranien na temperaturu <40 %

Relativni niski trokovi rada

Veliki zahtjevi za prostorom

Potencijalno visok nivo

otklanjanja mirisa 90-99 %

Mogunost formiranja vidljivog paperja

Jednostavan dizajn i nain rada

Zahtjeva kontrolu ph i sadraja vode

Spora adaptacija na fluktuirajue koncentracije

Nain rada
Biofilm je sloj vode koji se nalazi oko pojedinih estica filterskog materijala, tamo gdje su
prisutni mikroorganizmi. Kada struja zraka koje se treba tretirati tee oko estica, javlja
kontinuirani prenos mase izmeu plinovite faze i biosloja. Isparljive komponente prisutne u
zraku, zajedno sa kisikom, se djelomino rastvaraju u tenoj fazi biosloja. Drugi korak
u reakciji je aerobna bioloka razgradnja komponenti u tenoj fazi. Na ovaj nain,
stvara se gradijent koncentracije u biosloju koji odrava kontinuirani tok mase komponenti
iz gasa do mokrog biosloja.
91

Transport preko granice i difuzija u biosloj omoguavaju hranu mikroorganizmima koji ive u
biosloju. Hranjive tvari neophodne za rast elija, se osiguravaju iz filterskog materijala.
Biofilter
Opis
U biofilterima, zagaivai se lijepe za filtrirani materijal i bivaju razgraeni
mikroorganizmima koji se nalaze na fiksiranom filteru. Filterski materijal je uraen u formi
nasutog sloja i kroz njega prolaze otpadni plinovi. Za otpadne plinove sa visokim
nivoom praine, plin mora proi kroz fazu uklanjanja praine, prije nego dospije u biofilter.
Biofilteri mogu da funkcioniu na principu uzlaznog ili silaznog metoda. Nije sigurno koji
je metod bolji i najvjerovatnije da je efikasnost rada ista u oba sluaja.
Pad pritiska kroz biofilter je nizak, obino u granicama 10 do 25 mm/m visine nasutog sloja.
Ovaj niski pad pritiska ukazuje da je odgovarajui dizajn distribucije zraka kritini parametar
kod projektiranja.
Otpadni gas se na poetku direktno usmjerava u aparat za vlaenje zraka, gdje se
prostrujavanjem zraka stavlja u kontakt sa recirkulirajuom vodom. Zrak koji izlazi iz aparata
za vlaenje zraka se usmjerava u bio-filter.

Slika 29. Prikaz biofiltera

Nije uobiajena praksa da se aparat za vlaenje zraka snabdijeva sa svjeom vodom, jer bi
ovo stvorilo potrebu za tretmanom otpadne vode.
Povremeno natapanje vrha filtera dozvoljava sistemu da odri potrebnu koliinu vlage
u materijalu filtera od 40 do 60 %. Bilo koja voda, koja propada kroz filter putem natapanja
ili nakupljanja kie moe se reciklirati u ovlaivau kako bi se izbjeglo isputanje otpadne
vode
iz sistema.
Postoji irok spektar materijala za filtere koji se koriste u bio filterima. Glavni
zahtjevi u pogledu materijala za filter su velika specifina povrina, npr. 300-1.000
2
3
m /m , visok kapacitet zadravanje vode, ograniena kompaktnost i ograniena
otpornost na tok. Uobiajeno se koristi vlaknasti treset pomijean sa vrijesom u
omjeru 50 %. mikrobske aktivnosti se javlja u tresetu, dok vrijes osigurava krutost,
odnosno sprjeava stjenjavanje, time produavajui ivotni vijek filtera. Jedan oblik
smjese treseta/vrijesa je gnojivo od
92

gljiva pomijeano sa 5 milimetarskim prenikom polistirena koji slui za podrku u omjeru 50

%. Korijensko drvo se sastoji obino od 3 korijena, grana i slabanih granica. Ono je
podijeljeno na dijelove duge obino 15 cm, kada se cijepaju, a ne rezanjem na dijelove. Ova
radnja uveliko izlae maksimalnu povrinu i ne zahtijeva dodatni materijal. Svi ovi filteri su
dokazani u kompletnim postrojenjima. Specifini sistemi mogu zahtijevati i neke druge
materijale.
Biofilteri se mogu dalje podijeliti na zemljane i ne zemljane biofiltere. Zemljani
biofilter obuhvata sloj upljikavog tla ispod kojeg se nalazi mrea cijevi kroz koje struji
zrak koji se tretira.
Ostvarene okolinske koristi
Reducirana emisija u zrak, npr. mirisi i isparljiva organska jedinjenja (VOC)
Nepoeljni efekti na ostale medije
Stvaranje kiselih nusproizvoda npr. iz biorazgradnje komponenti gasa
Odlaganje filterskog materijala. U nekim sluajevima koriteni materijal se kompostira kako
bi se smanjilo organsko zagaenje i nakon toga se koristi za ubrenje. Kondenzovana voda se
reciklira, u suprotnom zahtjeva poseban tretman.
Operativni podaci
Biofilter koji ispravno radi e postizati koncentracije odlaznog mirisa od obino 150 do 200
3
OU/m . Karakteristian miris koji se vezuje za tretirane emisije je miris pljesni, vlaan umski
tip koji ima malo slinosti sa mirisom koji ulazi u ureaj. Moe se postii efikasnost
u otklanjanju mirisa i do 99,5 %, mada procenat otklanjanja veoma zavisi od koncentracije
3
na ulazu u ureaj. Uobiajeno je da je nivo mirisa na vanjskom otvoru manji od 150 OU/m ,
tako
3
da uz maksimalna efikasnost od 97 %, nivo mirisa na ulazu u ureaj je 5.000 OU/m .
Generalno, potrebno vrijeme zadravanja za biofiltere zavisi od nivoa i vrste tvari prisutne u
emisijama koje se tretiraju. Komponente aromatine prirode zahtijevaju due
vrijeme zadravanja nego je to sluaj kod jednostavnih organskih hemikalija.
Kao generalna vodilja, izabrano je minimalno vrijeme zadravanja od 20 sekundi, proireno
do 40 sekundi kada su prisutne tvari sa smanjenom mogunou biorazgradnje.
Brzina kroz filter iznosi izmeu 0,02 i 0,05 m/s. Teret po povrini filtera, to je bitan podataka
3
3
kod projektiranja filtera, je obino u skali izmeu 100 do 250 m gasa na sat po m filtera.
Tipino vrijeme trajanja filtera se procjenjuje od 3-5 godina, meutim za veinu
materijala filtera, a posebno za treset/grija, filter zahtijeva pokrivanje gornjeg sloja u
toku prvih 18 mjeseci.
Iz razloga mogunosti zbijanja, maksimalna visina filtera je ograniena na priblino 1,0 do
1,Gdje se zbog ogranienosti prostora zahtijeva vea visina filtera, potrebna je odreena vrsta
vertikalne podrke u cilju sprjeavanja zbijanja. .
Distribucija zraka kroz biofilter je vana stvar, koju treba imati u vidu, te se
preporuuje izgradnja plenum komore. S tim u vezi visina plenum komore predstavlja
50 % visine filterskog materijala.
pH vrijednost materijala filtera u biofilteru varira izmeu 6,5 i 7,5, koja je
ujedno najpovoljnija za veinu bakterija. U pojedinim sluajevima, biorazgradnja
otpadnih gasova moe rezultirati stvaranjem kiselih nusproizvoda, te se moe poduzeti
dodavanje alkalija.
93

Vana karakteristika filterskog materijala ukljuuje nizak gubitak pritiska, visoki puferski
kapacitet, te prisutnost irokog spektra organizama.
Priblino 40-60 % vlanoga sadraja na filteru je neophodno kako bi se osigurala
potpuna efikasnost. Filter treba stalno odravanje.
Potpuna zamjena materijala je neophodna jedino ako se razgradnja organske tvari odvija u
takvom vremenu zadravanja da je neophodan protok zraka u potpunosti onemoguen. Da bi
se omoguila zamjena materijala u filteru, oprema mora biti dizajnirana i izraena na nain da
omoguava pristup kamionima ili kolicima.. Ako je biofilter podijeljen u nekoliko segmenata,
cijela proizvodnja u odreenom podruju ne mora biti potpuno obustavljena zbog poslova na
odravanju. U zavisnosti od prirode narednog procesa moe se postaviti otvor za gas u hitnim
sluajevima lociran na ulazu u biofilter, povezan sa temperaturnim senzorom. Kontrolni
mehanizam je smjeten tako da ako temperatura u biofilteru pree 45 C u unaprijed
odreenom periodu npr. od 4 sata, ispusni gasovi se oslobaaju direktno u zrak time
zaobilazei filter.
Praina i masti se uklanjaju prije filtera kako bi se izbjeglo mogue zaepljenje, to bi moglo
dovesti do pada pritiska u filteru, te kako bi se izbjeglo smanjenje efikasnosti.
Zemljani slojevi se obino instaliraju ispod tla, te se moraju poduzeti posebne mjere kako bi
se osiguralo da je filterski sloj iznad razine vode. Najvei nedostatak kod zemljanih biofiltera
jeste veoma dugo vrijeme zadravanja neophodno za bioloki proces, koji je oko 5 minuta.
Ovo rezultira prije svega u velikim otvorenim strukturama koje zauzimaju znaajnu povrinu.
Primjenjivost
Koristi se da se eliminiraju biorazgradljivi zagaivai vazduha, organski zagaivai, te mirisi,
kao npr. kod proizvodnje ribe, kafe i postrojenja za tretman otpadnih voda. Ostala podruja
primjene su proiavanje prostorija i procesnog zraka u pivarama kod procesa suenja
hmelja, te u mlinovima u uljarama; te ienje gasova u proizvodnji kakaa, te ienju
ohlaenoga zraka u proizvodnji hrane za ivotinje.
Proces biofiltracije je prikladan za iroki spektar zranih struja, sve do, ali ne preko,
3
izvanrednih 100.000 m /h, pod uslovom da je dostupno dovoljno zemljine
povrine. Maksimalna granica koncentracije zagaujuih tvari na ulazu u ureaj je
3
manje od 5.000 mg/Nm3, iako se koncentracija od 1000 mg/Nm koristiti kao
smjernica kod procjene dovoljnosti biofiltracije.
Ispusni gasovi iz industrijskih postrojenja openito sadravaju iroki spektar
razliitih komponenti, te se preporuuje testiranje na pilot postrojenju kako bi se
osiguralo da je biofilter odgovarajue dimenzioniran.
Biofilteri su prikladni za ventilacijske sisteme, gdje je prisutno stalno izlazno strujanje iz
posuda ili prostorije u kojoj se vri proces.
Ova tehnika nije primjenjiva na temperaturama zraka iznad 40 C. Ako temperatura iznad 40
C preovladava znaajniji dio vremena, npr. vie od 4 sata, onda se mikroorganizmi prisutni u
biofilteru steriliziraju, te bi cijeli proces morao poeti iznova. Na temperaturi ispod 10
C, stopa bioloke razgradnje dramatino opada, te ono to je vano naglasiti jeste da ova
tehnika nije primjenjiva na vlanost ispod 95 %.
Primijeeno je da upotreba biofiltera u pogonima prehrambene industrije koja
proizvode gotova jela i sladolede, moe poveati higijenske rizike, zbog prisutnosti
bakterija u filterskom materijalu.

94

Utede
Relativno velika mogunost uklanjanja mirisa, po veoma niskim trokovima u poreenju sa
drugim tehnikama koje se koriste pri istom procesu. Troak za "silazni" sistem je vei, nego
za "uzlazni" sistem.
Specifini trokovi ulaganja u biofiltere, zavise od veliine postrojenja. Za manja postrojenja,
3
3
npr. ona veliine 200-500 m /h, troak je oko 45-50m eura po m isputenog zraka. U veim
3
postrojenjima trokovi mogu dosegnuti i do 10-15 eura po m zraka. Ovi trokovi ne
ukljuuju eventualni meu tretman, te neophodne trokove izgradnje.
Trokove najvie prave, trokovi za energiju, prije svega onu za pokretanje ventilatora,
te pumpi za vlaenje. Postoje trokovi povezani sa vodom neophodnom za vlaenje,
odravanje filtera, te zamjenom filterskih materijala kada dotraju. Trokovi energije
iznose 0,15-0,
3
225/1000m isputenog zraka, raunajui trokove elektrine energije u iznosu od 0,15
3
EUR/kWh. Ukljuivi iznad navedene dodatne trokove, cijena cijelog procesa na 1.000 m /h
po isputenog zraka iznosi oko 0,225-0,30 EUR
Zemljani filteri imaju visoku mogunost uklanjanja mirisa, po veoma niskim trokovima u
poreenju sa drugim alternativnim tehnikama.
Kljuni razlozi za primjenu
Da bi se izbjegle pritube zbog mirisa, te da bi se ispunili pravni zahtjevi.
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
iroko se koriste u prehrambenoj industriji.
Bioispira
Opis
Bioispirai su apsorberi u kojima se odvija razmjena supstanci kako izmeu zagaenih gasova
tako i apsorbera. Mikroorganizmi se odijele u konanici u sakupljenu tenost ili
se primjenjuju kao sloj za apsorber, te filter. Apsorber je popraen sakupljaem magle kako bi
se odvojile gasovite i tene faze. U slijedeem koraku apsorpcije konstituanti otpadnoga
gasa koji su upijeni u tenoj fazi se odstranjuju iz apsorbenta. Za otpadne gasove sa
visokim nivoima estica, gas se puta prvo kroz odstranjiva praine , a tek onda kroz
bioispira.
Tehnika u sutini, ukljuuje sloj apsorbera koji sadri odreene bakterije, te odvodnu jamu.
Tvar koja razgrauje gas se puta uzdu tornja, suprotno toku vode koji sadri
bakterije. Bakterija se prihvati za filterski sloj na slian nain kao filter koji se koristi za
preiavanje otpadnih voda. Hranjive tvari, neophodne za rast bakterija i sintezu se
povremeno dodaju. Prikaz ureaja je prikazan na narednoj slici
Slika 30. Prikaz bioispiraa
Ostvarene okoline koristi
Smanjenje emisija tetnih gasova, neugodnih mirisa, te isparljivih organskih jedinjenja.
Bioispira zahtijeva vie energije nego biofilter, budui da osim kretanja zraka postoji i
recirkulacija vode. Odlaganje filterskog materijala.
95

Operativni podaci
Veliina bioispira nije ograniena neophodnim strujanjem zraka, iako krajnja veliina
jednoga filtera moe rezultirati potrebom za instaliranje dva
paralelna sistema.
Maksimalna koliina zagaujuih materija u ulazu u ureaj bi trebala biti manje od
3
3
5.000mg/Nm , iako se granica od
1.000mg/Nm
koristi
kao
smjernica pri
ocjeni prikladnosti
procesa biopreiavanja.
Brzina biorazgradnje je relativno spora, uvjeti za rad mogu imati krucijalnu ulogu. Bioispira
djeluje sa predvienim vremenom zadravanja od 5-15 sekundi, zavisno od toka koji se treba
tretirati. Biopreista zahtijeva mnogo manju povrinu zemlje od obinih biofiltera.
Primjenjivost
Koriste se da eliminiraju biorazgradljive tetne gasove, posebno organska zagaenja i mirise.
U teoriji, bioispirai se koriste tamo gdje je biooksidacija prikladno rjeenja za probleme sa
emisijama u zrak, te je stoga primjena slina primjeni kojoj slue kod biofilteri, ali vano je
naglasiti da se filteri primjenjuju u daleko veoj mjeri. Ova tehnika nije primjenjiva za
temperature zraka iznad 40 C.
Utede
Relativno visoka mogunost uklanjanja mirisa, po relativno niskim trokovima, ako se porede
sa trokovima koje iziskuju druge alternativne tehnike.
Toplotni tretman otpadnih gasova
Toplotnim tretmanom se mogu oksidirati na visokim temperaturama odreeni gasoviti
polutanti. Brzina reakcije se eksponencionalno poveava sa temperaturom.
Oksidiraju svi polutanti, ukljuivo sve organske smjese, takoer isto i neorganske supstance
kao to su ugljenmonoksid i amonijak.
Obezbjeujui potpuno sagorijevanje, ugljik i vodonik reaguju sa kiseonikom obrazujui CO2
i vodu. Nepotpuno sagorijevanje stvara nove polutante, kao to su ugljenmonoksid CO i
potpuno ili djelimino neoksidirana organska jedinjenja.
Ako otpadni gas sadri elemente kao to su sumpor, azot, halogene i fosfor tada se
sagorijevanjem stvaraju neorganski polutanti kao to su oksidi sumpora, oksidi azota,
vodonikova jedinjenja, koji se kasnije uklanjaju nainima procesa preiavanja
otpadnih gasova ukoliko su koncentracije previsoke. To ograniava podruja primjene za
postupak sagorijevanja polutanata.
Postoji obaveza za vie sigurnosnih tehnikih zahtjeva, a naroito za:
- Potrebna je zatita od povrata plamena izmeu postrojenja za termiko spaljivanje i gasne
struje koja se tretira. Uopteno, to se moe postii pomou plamenih osiguraa od eksplozije
povratnog plamena ili vodenim preprekama.
- Na poetku rada, a prije paljenja gorionika, postrojenje za termiko spaljivanje mora
biti propuhano sa zrakom volumena 5 puta veeg od volumena pei.
Svakom ponovnom paljenju gorionika u toku rada prethodi ienje gorionika .
- Koritenje zraka obogaenog rastvorom solventa ini postupak rizinim.
Termika oksidacija (termiko spaljivanje) otpadnih gasova

96

Za potpunu oksidaciju mjeavine da bi se postigla razgradnja u vazdunoj struji mora

biti podeena koliina zraka sa dovoljnom koliinom kiseonika, dovoljnim vremenom
kontakta i dovoljno visokom temperaturom. Oksidacija organskih jedinjenja e se
odvijati ako se odrava temperatura gasova u pei izmeu 200 400
C
vea
nego to je temperatura samopaljenja prisutnih hemijskih sadraja. Pri termikoj
oksidaciji pretvorba polutanata se odvija na visokim temperaturama, npr. veim od 600 C.
Obzirom da e primjenom termike oksidacije biti unitena jedinjenja polutanata vano
je razmotriti povrat toplote iz procesa termike oksidacije i tako smanjiti trokove goriva.
Kod prehrambene industrije emisije u zrak rijetko imaju organske komponente u
koncentracijama koje izazivaju eksplozivna stanja, pa se uglavnom koriste konvencionalne
pei ili postrojenja
za termiku oksidaciju koja imaju direktan kontakt plamena sa vazdunom strujom koja se
tretira. U sluaju kada je visoka koncentracija organskih komponenti, iznad relevantne granice
za nastanak eksplozivnog stanja, onda se zahtijeva vrsta sistema bez plamena. Ti
sistemi koriste toplotni medij za grijanje vazdune struje i na taj nain se izbjegava direktan
kontakt vazdune struje sa plamenom.
Postrojenja za termiku oksidaciju sa direktnim plamenom obino rade pri temperaturama
700 do 900 C. Temperatura reakcije zavisi od prirode polutanta; ona moe biti nia ali za
manje lako oksidirajue supstance , kao to su organo-halogena jedinjenja moe biti i iznad
1.000 C. Za jedinjenja neugodnog mirisa openito je usvojena temperatura 750 do 800 C.
Uslovi opreme za pojedine etape termike oksidacije prikazani su u Tabeli 56. a tipian izgled
postrojenja za termiku oksidaciju prikazan je na Slici 33.
Tabela 54. Uvjeti za razliite faze termike oksidacije
Faze i oprema

Uvjeti

GORENJE

Gorivo sagorijeva sa istim zrakom ili sa dijelom

kontaminiranog zraka to dovodi do stvaranja plamena na
tipinoj temperaturi 1350 do 1500 C

MIJEANJE

Obezbjediti odgovarajuu turbulenciju i time mijeanje

procesnog gasa postiui jednolinu temperaturu.

SAGORIJEVANJE

Gasovi se zadravaju na temperaturi sagorijevanja dok se ne

zavri oksidacija, obino 0,5 do 1 sekunde

POVRAT TOPLOTE

Smanjuje trokove rada i potronju goriva.

97

Slika 31. Shema postrojenja za termiko spaljivanje(oksidaciju)

Gorionik moe imati dvije izvedbe, sa jednim plamenikom i onog kod kojeg se gorivo
distribuira kroz vie mlaznica. Prema obliku strujanja imamo gorionike sa laminarnim
strujanjem, mlaznicama i vrtlonim tokom strujanja. U specifinim sluajevima gorionik
moe biti zamijenjen sa elektrinim grijuim sistemom.
Kiseonik neophodan za sagorijevanje moe se uzeti iz zraka, ili iz zrane struje koja se tretira
ili alternativno kao omjer zraka i zrane struje. Mogua dodatna goriva mogu biti lako ulje za
loenje, prirodni gas ili LPG-liquefied petroleum gas (teni naftni gas).
Potrebno je obratiti panju na mogunost prisustva bilo koje koliine vodene pare u vazdunoj
struji koja bi mogla dovesti do gaenja plamena, to ima za rezultat loe sagorijevanje.
Gorionik takoer moe biti tipa prethodnog mijeanja goriva i zraka potrebnog za
sagorijevanje prije prolaska kroz mlaznice, ili difuzionog tipa gdje se gorivo mijea sa zrakom
za sagorijevanje na mjestu iza mlaznice. Veina gorionika je difuzionog tipa.
Mjeavina gasne struje se moe postii prirodnom difuzijom ili mehanizmom mijeanja ili
pomou odbojnika (ljebova) koji obezbjeuju promjenu smjera a time mijeanje.
Komora za sagorijevanje u kojoj se odvija reakcija oksidacije mora biti projektovana da izdri
velika toplotna optereenja. Neke konstrukcije komora napravljene su od termootpornog
98

materijala sa metalnim platom i vatrostalnom oblogom. Veliina komora za sagorijevanje je

dovoljna da postigne eljeno vrijeme zadravanja i da prilagodi dovoljnu duinu plamena bez
gaenja.
Neki oblici povrata toplote su skoro uvijek zagarantovani ime se smanjuju trokovi rada i
potronja goriva. Povrat toplote se konvencionalno provodi u cijevnim izmjenjivaima toplote
u kojima se toplota kontinualno prenosi za predgrijavanje ulazne gasne struje gasa.
Ova vrsta sistema se naziva rekuperativni sistem i ima 70 do 80 % povrata toplote sa jednim
tipinim nivoom dizajna.
Povrat toplote moe se takoer postii i sistemom regeneracije, koji koristi 2 kompleta
izmjenjivaa toplote sa keramikim ploama. Tako se jedna ploa grije neposredno u
kontaktu sa izlaznim gasovima, dok se druga ploa koristi za predgrijavanje dolaznih gasova.
Sistem radi tako da ploe budu naizmjenino u funkciji grijanja i hlaenja. Potencijal
za povrat toplote ovog sistema je vei od rekuperativnog sistema, sa 80 do 90 % povrata
toplote,
to je tipino dizajnirana konstrukcija. Upotreba termikih fluida stoji kao alternativa ovom
tipu sistema.
Toplotu moemo takoer povratiti koritenjem kotlova koji koriste otpadnu toplotu, gdje se
tretirani izlazni gasovi koriste za proizvodnju vodene pare za koritenje u drugim pogonima i
postrojenjima ili lokaciji. Rad postrojenja za termiko spaljivanje ne moe uvijek ii zajedno
sa potrebama za parom, tako da integracija moe biti sloena.
Postoji takoer mogunost za sekundarni povrat toplote, upotrebom tretiranih izlaznih gasova
iz prve faze povrata toplote za grijanje vode ili prostora. Postoje primjeri gdje se
toplota sagorijevanja moe vratiti u poprenom izmjenjivau toplote i koristiti u procesu
kuhanja umjesto pare.
Izvjetajima upoznajemo da se problemi neprijatnih mirisa u neposrednoj sredini okruenja
mogu rijeiti sagorijevanjem dimnih gasova iz kuhanja/dimljenja.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisije gasova i neprijatnih mirisa.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Primjenom procesa termike oksidacije, meutim postoji mogunost za stvaranje nepoeljnih
nus-proizvoda sagorijevanja, kao na primjer visokog sadraja NOx i CO2. U sutini, to je
vea temperatura reakcije to je vea mogunost stvaranja poveanog nivoa NOx. Obino
je korisno vriti izbor gorionika sa niim stvaranjem NOx.
Potrebno je razmotriti kako minimizirati stvaranje SO2 emisija iz gasova neprijatnog mirisa
koji sadre neka jedinjenja sa sumporom. Mora biti razmotreno i prisustvo hlorida u gasovima
neprijatnog mirisa radi mogueg obrazovanja kiselih gasova, kao sto je HCl. Takoer se javlja
potencijalni problem korozije unutar opreme. Kada su prisutna isparljiva organska jedinjenja
(VOC) nuno je posebnim uslovima sprijeiti formiranje dioksina, mada je uobiajeno
njegovo neznatno obrazovanje u procesima izgaranja otpadnih gasova /217, EZ,2003/.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Potronja energije, kao npr. potronja goriva za rad postrojenja za termiko spaljivanje
gasova.

99

Operativni podaci
Postrojenje za termiku oksidaciju nee dobro raditi sve dok se ne postignu temperature za
efikasno izgaranje polutanata, kako bi bili sigurni u njihovo unitenje. Pravilno projektovano
postrojenje za termiko spaljivanje i pravilan rad ovog postrojenja moe postii
efikasno uklanjanje neprijatnih mirisa sa 100 % uinkom, pa je ova tehnika neovisna o
intenzitetu neprijatnih mirisa.
Kod neprijatnih gasova koji sadre znaajnu koliinu estine tvari nepohodno je
provesti predtretman prije tretmana procesom termike oksidacije. To je naroito
relevantno
ako instalirani sistem podrava povrat toplote, uslijed mogueg kvara
izmjenjivaa toplote.
Dok visoko prisustvo vode, odnosno vodene pare u zraku, ne stvara problem u
procesu, zahtjevi koje mora zadovoljiti gorivo su vei nego za zagrijavanje suhog
zraka. U praksi, uklanjanje vodene pare iz zrane struje se obino ne poduzima i obino su
ukljueni dodatni zahtjevi za gorivo u sveobuhvatnim ekonomskim razmatranjima
termike oksidacije kao tehnike.
Termikom oksidacijom otpadnih gasova moe se postii nivo isparljivih organskih jedinjenja
3
(VOC) od 1 20 mg/m /217, EC, 2003/.
Norveka istraivanja suenja dimljenih kobasica, gdje je razmatrana komora za
kuhanje/ dimljenje, naeno je poslije termike oksidacije prisustvo u otpadnom gasu 7
3
mg TOC/m odnosno 0,2 mg TOC/ t kobasica. Gas nije sadravao CO.
Na primjeru jedne sunice sa godinjom proizvodnjom od 3000 t dimljenih proizvoda, otpadni
gasovi od procesa suenja se sagorijevaju koritenjem termike oksidacije sa direktnim
plamenom.
Otpadni gas iz bezdimnih faza procesa koji ne zahtijevaju smanjenja emisije nemaju potrebu
da se tretiraju.
Sistem se smatra kao robustan tretman otpadnih gasova i zahtijeva malo odravanja.
Postrojenje za termiku oksidaciju se zagrijava na svoju radnu temperaturu prije nego
se upotrijebi dimni generator. U vrijeme dimljenja, ventilator tjera izlazni gas preko
ugrijanih dijelova rotilja kroz klapnu bajpasa na predgrijavanje. Tu se tako prljavi gas zagrije
na 300
350 C prije ulaska u komoru za sagorijevanje, gdje se mijea sa vruim gasovima iz gasnog
gorionika. Poslije tretmana, isti gas se upotrebljava za predgrijavanje prljavog gasa
putem integrisanog izmjenjivaa toplote, hladi ga na 400 do 450 C, prije nego se ispusti u
zrak kroz odvodni dimnjak.
Tabela 57. prikazuje tehnike podatke za termiku oksidaciju sa direktnim plamenom
na primjeru dimnih komora. Dijagram toka voenja procesa dimnih gasova ove sunice
je ilustriran na Slici 34.
Tabela 55. Tehniki podaci termike oksidacije sa direktnim plamenom koji se primjenjuju u
sunici
DIMENZIJE
Ukupna duina ukljuujui gorionik

4250mm

Ukupna duina bez gorionika

3750 mm
100

Prenik

1150 mm

Dimenzije spoja prljavog gasa

200x200 mm ili 200 mm

Dimenzije spoja istog gasa

300 mm

Teina

1250 kg

PROJEKTOVANI SPOJEVI
Gorivo

Lo ulje

Elektrini spoj

220 V/50 Hz (priblino 1 kW)

Ventilator izlaznog gasa

380 V/50 Hz (priblino 4 kW)

Slika 32. Dijagram toka upravljanja procesom dimnih gasova iz otpadnih gasova u sistemu
ienja sunice
Na primjeru sunice, sve sekcije za suenje su bez obzira na svoju veliinu opremljene sa
dimnim generatorom. Intenzitet dimljenja je odreen vremenom dimljenja, koje je priblino
3
60 120 min/ po ari. Stepen proticanja za jedan generator je 200 Nm /h u primjeru suenja
3
za komoru sa 11 sekcija i ini ukupnu brzinu proticanja 2.300 Nm /h, pa uz primjenu realnog
3
koeficijenta rada od 75 % ini stupanj proticanja od 1.650 Nm /h.
Tabela 58. pokazuje tehnike podatke za koritenu termiku oksidaciju sa direktnim
plamenom.

101

Tabela 56. Tehniki podaci za koritenu termiku oksidaciju

Parametar

Vrijednost

Brzina protoka otpadnog

gasa

2300 m /h

Normalno stanje (0 C i
1013 mbar, suho)

Kapacitet gorionika

600 kW

Kapacitet se kontinuirano
prilagoava

Koncentracije supstanci u
otpadnom gasu

Dostignuti nivoi u izvjetaju

nisu dati

2300 Nm /h x 50 mg/Nm
0,115 kg/h

Napomena

50mg/Nm TOC 0,115

kg/h

Izvjetaj upuuje da se kod 620 660 C postie kompletno uklanjanje emisija

neprijatnih
mirisa, a po nekom optem pravilu, TOC se emituje kod nespecifine razine ispod 50
3
mg/Nm .
Termika oksidacija sa direktnim plamenom moe se postii iznad 1.000 C.
Djelotvornost tehnike ovisi od nekoliko parametara, kao to su radna temperatura, vrijeme
zadravanja i uslovi mijeanja u komori za sagorijevanje. Postiu se nivoi TOC manji od 10
3
mg /Nm .

Slika 33. Ravnoteno stanje masa otpadnog gasa u sistemu tretmana otpadnog gasa kod

102

Primjena:
Sistem se upotrebljava za uklanjanje VOC i neprijatnih mirisa. Termika oksidacija
ima prednost, jer je univerzalno primjenjiva kao metod kontrole neprijatnih mirisa, jer
veina komponenti neprijatnih mirisa moe biti oksidirana u produkte bez neprijatnog
mirisa na visokoj temperaturi, dok je primjena drugih metoda mnogo restrikitivnija,
ogranienja. Termika oksidacija se primjenjuje za tretman manjih volumena, manjih od
3
10.000 Nm /h, gdje faktor ekonominosti rada ukazuje poveanje trokova za grijanje
veih volumena protoka zraka. Metod je prikladan za otpadne gasove neprijatnih mirisa
sa promjenljivom koncentracijom kontaminanata i moe tretirati razliite volumena protoka.
Ako su prisutni alkalni metali u zemljitu, kod postrojenja za suenje povra , oni
mogu izazvati preranu degradaciju keramikih materijala koji se upotrebljavaju u
konstrukcijama regenerativnog povrata toplote.
Utede
Ova tehnika zahtijeva visoke kapitalne trokove, ali glavna razmatranja u procjeni pogodnosti
za termiku oksidaciju su radni trokovi u smislu zahtjeva za gorivom. Koritenje sistema za
rekuperativni ili regenerativni povrat toplote moe poboljati efikasnost tehnike i
smanjiti trokove rada. Mogue je remodeliranje za sve vrste pei za dimljenje, uz razliite
trokove. Postoje pei za dimljenje sa integriranom opremom za termiku oksidaciju.
Primjer postrojenja
Koristi se u barem jednoj sunici u Njemakoj i u sunicama u nordijskim dravama.
Oksidacija otpadnih gasova u postojeem kotlu
Opis
Mogue je usmjeriti gasove neprijatnog mirisa na postojei kotao na lokaciji pogona i
postrojenja. Ovo ima prednost koritenja postojee opreme i izbjegavanja investiranja u
dodatnu opciju preiavanja. Princip rada je u biti isti kao i kod termike oksidacije
kod postrojenja izgraenog za tu svrhu.
Izlazni tok neprijatnih mirisa se vodi na ventilator kotla zranog toka za sagorijevanje
ili ventilator kotlovnice, a onda na kotao. To obezbjeuje kiseonik potreban za
sagorijevanje i unitavaju se komponente neprijatnih mirisa.
Sveobuhvatna izvodljivost koritenja postojeeg kotla uveliko zavisi od volumena zraka
neprijatnog mirisa koji se tretira u odnosu na potreban zrak za sagorijevanje u kotlu
pod ekstremnim optereenjem. Ako je zrak neprijatnog mirisa znaajno manji nego potreban
zrak
za sagorijevanje onda e to vjerovatno predstavljati problem. Ukupan volumen
zraka neprijatnog mirisa bi mogao jednostavno da se vodi kanalom kroz ventilator za
sagorijevanje. Ipak, velika veina radnih uslova rezultira time da kotao radi na ciklian
nain kao odgovor
na signal pritiska pare.
Mogue implikacije na rad kotla treba u potpunosti razmotriti. Elementi sigurnosti povezani
sa trasiranjem isputanja neprijatnih mirisa u kotao su u osnovi obuhvaeni u radu postojeeg
kotla. Mogu se dodati osigurai protiv plamena ili vodene prepreke za sprjeavanje povrata
plamena izmeu kotla i gasnog toka koji se tretira.
Ostvarene okolinske koristi
Visoko efikasno i, ukoliko je korektan rad, isto toliko efikasno u uklanjanju neprijatnih
103

mirisa, ukljuujui i intenzivne neprijatne mirise kao i ostale metode gorenja.

104

Nepoeljni efekti na ostale medije

Potronja energije. Potronja goriva moe se poveati poto to moe biti neophodno radi
odravanja rada kotla, ukoliko se to drugaije ne zahtijeva .
Operativni podaci
Normalan rad kotla je proizvoditi paru u skladu sa potrebama pogona i postrojenja poto se
stalno prati na signalu za pritisak pare na izlazu kotla. Kada se pritisak pare povea na svoju
postavljenu vrijednost, kotao e reagirati smanjenjem dotoka goriva na gorionik. Protok zraka
za sagorijevanje, koji je elektrino ili mehaniki povezan sa brzinom ubacivanja goriva,
e takoer biti smanjen radi odravanja optimalnih uslova sagorijevanja. Ako je brzina
dotoka zraka za sagorijevanje na ovim niskim uslovima gorenja nia od volumena zraka
neprijatnog mirisa koji se tretira, onda strategija za kontrolu kotla treba da se
promijeni. Takoer, poznavanje sadraja kiseonika koji sadri zrak neprijatnog mirisa,
ukoliko se sumnja da je manji od 21 %, e nadalje pomoi kod poetne probe izvedivosti.
Strategija kontrole bi se mogla promijeniti da ne bude zavisna od pritiska pare i da ne bude
zavisna od brzine dotoka zraka za sagorijevanje. Brzina dotoka zraka za sagorijevanje bi se
onda postavila na minimum, tj. da je ekvivalentna volumenu zraka neprijatnog mirisa koji se
tretira, to bi po redu onda postavilo minimalni brzinu dotoka goriva i brzinu gorenja. Kada se
postigne postavljeni pritisak pare, kotao se vraa na reim rada sa minimalnom
brzinom dotoka zraka za sagorijevanje i neeljena toplota se isputa kroz dimnjak kotla.
Kljuni dio procjene je utvrditi procenat vremena za koji kotao radi sa brzinom
dotoka zraka za sagorijevanje niom od brzine dotoka zraka neprijatnog mirisa, radi
prorauna dodatnih trokova za gorivo.
Na samom poetku treba razmotriti da li e kotao raditi uz stvaranje gasova neprijatnih
mirisa.
Primjenjivost
Koristi se za uklanjanje gasovitih zagaujui materija i neprijatnih mirisa. Pogodno za
neprijatne mirise malog volumena i visokih koncentracija.
Utede
Mogunost za koritenje postojee kotlovnice ima ekonomske koristi, i u smislu kapitalnih
trokova i operativnih trokova.
Kljuni razlozi za implementaciju
Ispunjavanje zahtjeva postavljenih zakonskom legislativom.
Katalitika oksidacija otpadnih gasova
Opis
Katalitika oksidacija je proces slian termikoj oksidaciji uz jednu osnovnu temeljnu razliku,
a to je da se u ovom sluaju oksidacijske reakcije odvijaju uz prisustvo katalizatora, a ne na
zraku. Glavna prednost katalitike oksidacije je da se zahtijevaju znaajno nie radne
temperature, npr. 250 do 500 C.
Kao i kod apsorpcije, reaktanti za heterogene gasne reakcije moraju biti prvo prenijeti
na unutranju povrinu openito poroznih katalizatora. Poto openito postoji
nedostatak adekvatnih podataka o supstancama, kao to je konstanta brzine reakcije i
koeficijent difuzije, reaktori se obino planiraju na osnovu empirijskih podataka.

105

Glavne komponente sistema za katalitiko sagorijevanje su pomona oprema za

gorenje, izmjenjiva toplote i reaktor sa katalizatorom. Tipini izgled postrojenja za
katalitiko sagorijevanje je prikazano na Slici 36.

Slika 34. Prikaz katalitikog sagorijevanja

Zrana struja ulazi u jedinicu i predgrijava se u konvencionalnoj oplati i
cijevnom izmjenjivau toplote. Predgrijana ulazna struja se dalje zagrijava putem gorionika
na eljenu temperaturu oksidacije, prije prolaska na katalizator. Kontaminanti prisutni u
zranom toku neprijatnih mirisa, zajedno se sa kiseonikom rasipaju po povrini katalizatora.
Oksidacija se odvija i produkti oksidacije se desorbiraju nazad u gasnu struju. Ovi
transferni procesi zahtijevaju ogranieno vrijeme unutar katalizatora, uz brzinu reakcije
koja je pod jakim uticajem radne temperature. Tretirani gasni tok zatim prolazi kroz
izmjenjiva toplote, zagrijavajui dolazei zrani tok neprijatnih mirisa.
Najvaniji aspekt osnove katalizatora je omjer povrine podruja i volumena i otuda
raspoloivo podruje za reakciju.
Aktivne komponente koje se obino koriste su metali iz grupe platine i oksidi metala Co, Cr,
Cu, Fe, Mo, Ni, Ti, V, i W. Pomoni materijali su obino metali u obliku ploa, tkanine ili

106

mree, metalni oksidi, npr. Al2O3, SiO2 i MgO, i minerali, npr. plavi kamen ili zeolit, u
kalupima.
Prilikom procjene potencijalnih postrojenja za katalitiko sagorijevanje potrebno je razmotriti
slijedee upute kao mogue rjeenje za ublaavanje: prostorna brzina, pad pritiska
i temperatura.
Prostorna brzina se definie kao reciprona vrijednost vremena boravka gasa unutar
bloka katalizatora, sa volumetrijskim protokom zraka izraenim na 0 C. Tipini obim
prostornih brzina koji se koristi u industrijskim primjenama je izmeu 20.000 i 45.000
m/h. Ovo odgovara obimu vremena boravka od 0,03 do 0,1 sekundi na tipinim radnim
temperaturama.
U osnovi, postoji balansiranje izmeu koliine katalizatora ugraenog u dizajn i radne
temperature.
to je vie katalizatora i time rada u odnosu na prostornu brzinu od 20.000 m/h, time e biti
potrebnija nia radna temperatura za postizanje datog uinka. Ako je zrani tok koji se tretira
velik, onda treba ugraditi dodatni katalizator za smanjenje trokova goriva zagrijavanjem na
niu radnu temperaturu. Meutim, poveano punjenje katalizatora e stvoriti povean
pad pritiska, zahtijevajui time dodatnu snagu ventilatora za ekstrakciju.
Katalizator pokazuje linearnu vezu izmeu brzine dotoka i pada pritiska uslijed laminarnog
toka unutar katalizatora. Tipini dizajn bi dozvolio ukupan pad pritiska sistema od priblino
500 mm. Konfiguracija bloka katalizatora igra vanu ulogu u minimiziranju pada pritiska
i time radnih trokova. Katalitika oksidacija je egzotermna reakcija. Postoje
pogoni i postrojenja gdje se temperatura poveava na dovoljnu veliinu da se omogui
katalitika oksidacija za rad na samoodriv nain bez dodavanja goriva nakon to se
postignu radni uslovi.
Povrat toplote je bitan dio procesa i obino se integrie u dizajn, koritenjem tretiranih gasova
za predgrijavanje dolazeih gasova. Izmjenjvai toplote su tipino dizajnirani sa povratom
toplote od 80 C, to efikasno rezultira sa krajnjom temperaturom isputanja izmeu 150 i 200
C za tipine temperature oksidacije.
Postrojenja za katalitiko spaljivanje zauzimaju manje prostora nego postrojenja za
spaljivanje otpadnih gasova.
Ostvarene okolinske koristi
Smanjenje emisije gasova i neugodnih mirisa.
Nepoeljni efekti na ostale medije
Postoji mogunost da e proces spaljivanja generirati neeljene nus-proizvode, npr.
visoke nivoe NOx i CO2. to je temperatura reakcije vea, to je vei i potencijal za
generiranje poveanih nivoa NOx. Obino je vrlo korisno izabrati gorionik koji prilikom
sagorijevanja proizvodi male nivoe NOx. Na radnim temperaturama nastaju relativno male
koliine NOx , te
3
se moe dostii nivo od 15 mg/Nm .
Sva jedinjenja koja sadre sumpor, a koja su prisutna u gasu sa neugodnim mirisom, generirat
e emisije SO2, te se stoga treba razmotriti mogunost za njihovo minimiziranje.
Prisustvo hlorida u emisiji sa neugodnim mirisom treba takoer razmotriti, jer postoji
mogunost za stvaranje kiselih gasova kao to je HCl. Osim to moe doi do
stvaranja emisija, takoer moe doi do problema sa korozijom unutar postrojenja za
spaljivanje. Kada
su prisutna halogenizirana isparljiva organska jedinjenja, mogu biti potrebni posebni uvjeti
107

kako bi se sprijeilo stvaranje dioksina, iako je po pravilu stvaranje dioksina tokom

sagorijevanja otpadnih gasova zanemarljivo.
Potronja energije, npr. potronja goriva za rad postrojenja za spaljivanje.
Operativni podaci
Postrojenje za katalitiku oksidaciju ne moe raditi efikasno ukoliko se ne
dostignu temperature sagorijevanja potrebne da bi se unitile relevantne zagaujue
supstance, tako da ono treba da pone sa radom prije nego to zapone sam proces
sagorijevanja.
Katalitikim spaljivanjem otpadnih gasova mogu se dostii nivoi isparljivih organskih
3
jedinjenja od <1 20 mg/Nm . Izvjetaji pokazuju da su nivoi ugljen monoksida bili
3
<100 mg/Nm . Nasuprot tome, nivoi NOx mogu dostii jako visoke vrijednosti, npr.
3
izvjetaji pokazuju da je tokom katalitikog sagorijevanja nivo NOx 1.000 mg/Nm .
Pravni zahtjevi u Njemakoj uglavnom se ispunjavaju koritenjem katalitikog spaljivanja, ali
se u potpunosti ispunjavaju koritenjem obinog spaljivanja.
U poreenju sa spaljivanjem, katalitiko spaljivanje zahtijeva manju operativnu temperaturu,
te ne postoji potreba za posebnim graevinskim materijalom. Uklanjanje moguih neugodnih
mirisa od strane katalitikog postrojenja za spaljivanje u regiji iznosi preko 95 %, to je manje
od skoro 100 %, koje se postie prilikom spaljivanja.
Jedinjenja kao to je sumpor, halogeni, cink i organske vrste materije imaju tendenciju da
prekriju katalitiku povrinu.
Na svu sreu, ovaj proces je reverzibilan, te se katalitika aktivnost ponovo moe
postii putem primjene visoke temperature. Inertne lebdee estice takoer utjeu na
postepeno smanjenje katalitike aktivnosti, iako e primjena visoke temperature, 500
C, ponovo pokrenuti katalitiku aktivnost.
Praina prisutna u gasu ima tendenciju da se akumulira na prednjem rubu katalizatora,
to rezultira u postepenom poveavanju pada katalitikog pritiska. Iako literatura predlae
3
da su mogue koncentracije praine do 115 mg/Nm , u praksi se kao referentna vrijednost
spominje
3
50 mg/Nm .
Struktura oblika pelinjih saa je efikasnija od drugih, jer minimizira probleme sa
trenjem, mehanikom
stabilnou, prevelikim
padom
pritiska,
te
hemijskom stabilnou
u oksidirajuem okruenju.
Efektivni ivotni vijek katalizatora uglavnom zavisi od prirode protoka zraka koji se tretira.
Podaci o ovome su razliiti, te izvjetaji pokazuju da je ivotni vijek katalizatora u rasponu od
dvije do deset godina, iako obino traje od tri do pet godina.
Otpadni gasovi iz sunice esto se tretiraju pomou katalitike oksidacije, pri temperaturama
od 350 do 450 C. Plemeniti metali (platina, paladij) ili odreeni metalni oksidi (bakar, hrom)
nataloeni na keramike povrine, koriste se kao katalizatori. Osjetljivi su na prainu, aerosoli
iz masnoe i katalitike otrove kao to je olovo i drugi metali. Izvjetaji pokazuju da je
efikasnost dobra i da se toplota moe obnavljati.
Primjenjivost
Ove mjere koriste se za smanjenje emisija gasovitih zagaujuih supstanci i neugodnih mirisa
pri malim koncentracijama praine. Mogu raditi i pri protocima zraka na razliitim
temperaturama i razliitim nivoima neugodnih mirisa.
108

Utede
Manji trokovi za gorivo u odnosu na spaljivanje. Trokovi zamjene katalizatora
3
kotali su otprilike 50.000 funti/m (2001.), te je to jedan vaan parametar kod
izrauna operativnih trokova.
Kljuni razlozi za implementaciju
Potivanje zakonske regulative i kontrola neugodnih mirisa.
Primjeri postrojenja u kojima su navedene mjere primijenjene
Primijenjeno u sektoru proizvodnje kafe u Njemakoj, te za tretiranje otpadnih gasova
iz sunice u nordijskim zemljama.

12.0 LITERATURA
[1] M.Pavlovi,Ekoloko inenjerstvo,Tehniki fakultet M.Pupin ,Zrenjanin,2002.
[2] N.ubara,Saobraajna ekologija,Visoka elj.kola,Beograd,2006.god.
[3]
.Miloevi,Ekoloki
inenjering,Nezavisni
Univerzitet,Banja
Luka,2008.god.
[4] .Miloevi,Zazita od buke,vibracija i jonizirajuih zraenja,nubl,Banja
Luka,2008.
[5] D.Cvetkovi,Zatita na radu,Fakultet zatite na radu,Ni,2001.god.
[6] Katalozi i Propisi iz Upravljanja otpadom i preiavanje otpadnih voda
[7] asopisi : Energetska efikasnost,Energetske tehnologije,Upravljanje i
razvoj,
Odravanje maina i Tehnika dijagnostika .

109