Professional Documents
Culture Documents
C. Ĺ Ucyk - Elektrotechnika Podstawowa
C. Ĺ Ucyk - Elektrotechnika Podstawowa
C. Ĺ Ucyk - Elektrotechnika Podstawowa
ELEKTROTECHNIKA
PODSTAWOWA
Warszawa 2006
Cezary ucyk
ELEKTROTECHNIKA
PODSTAWOWA
Warszawa 2006
Podrcznik akademicki
Elektrotechnika podstawowa
SPIS TRECI
PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA 1.
Wprowadzenie ...........................................
11
17
ROZDZIA 2.
23
25
IV. UKADY POCZE KONDENSATORW. ENERGIA POLA ELEKTROSTATYCZNEGO. WYTRZYMAO ELEKTRYCZNA DIELEKTRYKW . . . .
Rwnolege poczenie pojemnoci liniowych. Szeregowe poczenie pojemnoci liniowych. Przeksztacenie gwiazda-trjkt i odwrotne. Energia pola elektrostatycznego. Gsto energii pola elektrostatycznego. Energia tracona w czasie adowania i
rozadowania kondensatorw. Wytrzymao elektryczna dielektrykw. Zagszczenie
linii pola elektrycznego przy krzywiznach powierzchni elektrod. Cinienie elektrostatyczne
33
Spis treci
ROZDZIA 3.
41
43
51
ROZDZIA 4.
57
59
65
73
81
ROZDZIA 5. M a g n e t o s t a t y k a . C e w k i i n d u k c y j n e . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91
93
Elektrotechnika podstawowa
Laplacea. Prawo przepywu prdu (prawo Amperea). Oddziaywanie elektrodynamiczne. Definicja jednostki prdu elektrycznego. Diamagnetyki i paramagnetyki. Ferromagnetyki. Polaryzacja magnetyczna (magnetyzacja). Prawa dotyczce obwodw
strumienia staego (magnetostatycznych). Obwd magnetostatyczny nierozgaziony.
Obwd magnetostatyczny rozgaziony
XII. INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Prawo indukcji elektromagnetycznej (prawo Faradaya). Regua Lenza. Cewka indukcyjna. Indukcyjno wasna. Indukcyjno wzajemna. Energia pola magnetycznego
cewki. Energia pola magnetycznego cewek sprzonych. Gsto energii pola magnetycznego. Transformator bezstratny. Transformator idealny a transformator bezstratny. Transformator rzeczywisty
ROZDZIA 6.
E l e m e n t y o b w o d w p r d u s i n u s o i d a l n e g o . . . . . . . . . 109
Spis treci
Trjnik z dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie. Dwjnik z poczonymi
rwnolegle dwiema cewkami sprzonymi magnetycznie. Rozwizywanie obwodw
ze sprzeniami magnetycznymi metod oczkow
159
160
161
165
177
183
187
201
205
209
217
225
233
243
253
LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
269
SKOROWIDZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
270
Elektrotechnika podstawowa
PRZEDMOWA
W niniejszym podrczniku zawarta jest porcja wiedzy elektrycznej, jak powinien posi
student kadej specjalnoci na politechnice. Rol przymiotnika podstawowa, wystpujcego w tytule, jest zwrcenie uwagi, e przedstawiono tutaj jedynie najwaniejsze pojcia oraz problemy teoretyczne i rachunkowe z dziedziny elektrotechniki (zakres nie obejmuje bardziej zmatematyzowanych zagadnie, nalecych do przedmiotu Elektrotechnika teoretyczna na kierunkach elektryczno-elektronicznych).
Du cz ksiki zajmuj elementy teorii obwodw dziedziny wywodzcej si z elektrotechniki i cile z ni zwizanej. Teori obwodw elektrycznych uwaa si za szczeglny przypadek oglnej teorii ukadw, za t za dzia matematyki stosowanej. Umiejtno praktycznego
posugiwania si wiedz matematyczn jest dla inyniera bardzo wana, lecz skupienie si na formalnej, matematycznej stronie problemw moe ogranicza fizykaln interpretacj zjawisk. Dlatego skok ze wiata adunkw w wiat matematyki nie odbywa si w ksice kosztem rozumienia
tego pierwszego. W tej kwestii starano si zachowa rwnowag. Tradycyjnie te obwody prdu
staego oraz sinusoidalnego s omawiane oddzielnie, dla ukazania specyfiki metod rozwizywania
jednych i drugich.
Drastyczne zmniejszenie liczby godzin wykadowych to oglny trend w ostatnich latach na
studiach technicznych. Na wykadach problemy s z koniecznoci tylko zarysowane, pniej za
naley je spokojnie rozgry i zgbi. Kae to studiujcym powica wicej czasu na wasn,
systematyczn prac. Potrzebuj do tego materiaw przygotowanych lub wskazanych przez wykadowc. Elektrotechnika podstawowa odpowiada wymaganiom zorganizowanego w ten sposb
procesu dydaktycznego. Moe te by pomocna studiujcym przez internet.
Ograniczony zakres materiau i zwizy sposb jego prezentacji (wg zasady: mao sw
duo treci) skutkuje tym, e Czytelnik dostaje rzecz objtociowo niewielk. Autor jest przekonany, e skrtowo opisu wymusza dbao o form, a ta sprzyja lepszemu rozumieniu treci. Na
poparcie tej tezy, ryzykujc posdzeniem o nieskromno, gotw jest posuy si cytatem z Antoniego Czechowa, mistrza w oszczdnym, precyzyjnym wyraaniu myli: Zwizo siostr talentu. Warto zapamita i stosowa t dewiz. Tym bardziej, e potrzeba kompresji rodkw komunikacji jest bardziej naturalna na polu techniki, ni literatury.
Przedstawiony materia skada si z dwch czci: teoretycznej i rachunkowej.
W czci teoretycznej wystpuje podzia na rozdziay i jednostki wykadowe. Na pocztku
kadego z rozdziaw podano oznaczenia wystpujcych wielkoci. Rozdziay tworz porzdek
merytoryczny. Podzia na jednostki wykadowe wyznacza rytm studiowania. Dyscyplina czasowa
studiowania ma due znaczenie, nie sposb bowiem przyswoi caego materiau tu przed egzaminem, jak te nie warto uczy si tylko po to, by zda egzamin.
Wykady s podzielone na wiele segmentw, opatrzonych tytuami, nienumerowanych.
Poow objtoci ksiki zajmuj zadania rachunkowe. Niektre z nich zostay wczone do wykadw, pozostae zapeniaj wiczeniow cz podrcznika. Rozwizania wikszoci zada s podane w caoci. Do reszty doczono odpowiedzi oraz wskazwki. Nie stosuje si numeracji rysunkw
Elektrotechnika podstawowa
i nie ma pod nimi podpisw (nie jest to potrzebne, bowiem zawsze, tu obok umieszczono objaniajce je fragmenty tekstu albo rozwizanie zadania). Na kocu ksiki znajduje si skorowidz.
O aktualnoci kadego podrcznika decyduje zarwno zakres materiau, jak i sposb jego
podania. W elektrotechnice, tak jak w innych dziedzinach wiedzy o dugiej historii rozwoju, powstao wiele podrcznikw, ktre na swe czasy byy z reguy bardzo dobre, a przewanie wietne, wg artobliwej oceny sytuacji na rynku ksiki, dokonanej wiele lat temu przez prof. Czesawa
Rajskiego. Starsze podrczniki zachoway oczywicie wietno i znaczenie historycznie, musz
jednak ustpowa miejsca nowym, moe nie tak wietnym, ale odwoujcym si do nowszych ustale i uywajcym aktualnej symboliki. W wykazie literatury zamieszczonym na kocu ksiki
znalazy si wic te pozycje z elektrotechniki teoretycznej i teorii obwodw, ktre prezentuj materia w miar aktualnej oprawie i s dostpne na rynku lub w bibliotekach.
Zakres materiau odpowiada programom I i czciowo II roku studiw politechnicznych.
Kierunki nieelektryczne zadowalaj si na og tak porcj wiedzy z podstaw elektrotechniki.
Od Suchacza-Czytelnika wymaga si znajomoci liczb zespolonych, rachunku macierzowego i analizy matematycznej na poziomie elementarnym, a take wiadomoci z elektryki w zakresie odpowiadajcym wymaganiom egzaminu wstpnego na politechnik (pod tym wzgldem,
niestety, przecitny poziom wiedzy jest ostatnio bardzo niski).
Elektrotechnika podstawowa
ROZDZIA 1
Wprowadzenie
Elektrotechnika jest dziaem wiedzy obejmujcym zagadnienia zwizane z zastosowaniami elektrycznoci w technice. Na powstanie i pocztki nauki o elektrycznoci zoyy si odkrycia wielu
fizykw. Warto je przypomnie w kontekcie poj omawianych w niniejszym rozdziale.
Termin elektryczno, wprowadzony w 1600 r. przez Williama Gilberta, pochodzi od greckiego
sowa elektron, tj. bursztyn (w staroytnoci znane byo zjawisko elektryzowania si bursztynu przy
pocieraniu wen lub futrem). Gilbert przedstawi koncepcj dwch rodzajw elektrycznoci
(szklan i ywiczn) model fenomenologiczny obiektw nazwanych pniej adunkami dodatnimi i ujemnymi. W 1663 r. Otto von Guericke zbudowa pierwsz maszyn elektrostatyczn (w
postaci siarkowej kuli). W 1727 r. Stephen Gray odkry zjawisko indukcji elektrostatycznej. Na
podstawie zdolnoci przenoszenia adunku przez rne ciaa, okrela je jako przewodzce albo
nieprzewodzce. W 1745 r. Pieter van Muschenbroek wynalaz butelk lejdejsk (pierwszy kondensator). W 1758 r. Charles Coulomb ogosi tzw. prawo odwrotnego kwadratu, dotyczce oddziaywania adunkw punktowych. W 1800 r. Alessandro Volta, zainspirowany wynikami dowiadcze
Luigiego Galvaniego (1789 r.), zbudowa stos galwaniczny (zesp ogniw galwanicznych). Wwczas uwaga badaczy skierowaa si ku zjawiskom towarzyszcym przepywowi prdu staego.
W 1819 r. Hans Christian Oersted wykona eksperyment wiadczcy o tym, e prd elektryczny jest
rdem pola magnetycznego, a w roku nastpnym oficjalnie powiadomi wiat o odkryciu wzajemnego oddziaywania elektrycznoci i magnetyzmu. W 1820 r. Andre Maria Amper opisa zjawisko elektrodynamicznego oddziaywania przewodnikw. W 1826 r. Georg Ohm ustali zaleno
midzy opornoci, napiciem i nateniem prdu. W 1831 r. Michael Faraday odkry zjawisko i
sformuowa zasad indukcji elektromagnetycznej, a w latach 1833-34 poda prawa elektrolizy.
M. Faraday przedstawi te koncepcje linii si pola oraz oddziaywania adunkw na zasadzie oddziaywania pl wytwarzanych przez te adunki (kontynuacj tej myli s rwnania sformuowane
w 1864 r. przez Jamesa Clerka Maxwella). W 1841 r. James Joule poda prawo okrelajce ilo
ciepa wydzielajcego si w przewodniku.
10
Elektrotechnika podstawowa
20
indukcja magnetyczna
prdko wiata
indukcja elektryczna
elementarny adunek elektryczny
natenie pola elektrycznego
sia
konduktancja (przewodno elektryczna)
natenie pola magnetycznego
prd (natenie prdu)
prd stay (natenie prdu staego)
gsto prdu elektrycznego
droga (dugo odcinka drogi, przemieszczenie)
moc
moc staa (rednia)
adunek prbny
adunek
promie okrgu
rezystancja (opr elektryczny)
pole powierzchni
czas
napicie
napicie stae
potencja
prdko
praca, energia
temperaturowy wspczynnik rezystywnoci
przewodno waciwa (konduktywno) materiau
temperatura w skali Celsjusza
liniowa gsto adunku elektrycznego
opr waciwy (rezystywno) materiau
przestrzenna (objtociowa) gsto mocy pola przepywowego
q
q
Literatura do rozdziau 1
[2], [3], [4]
1. Wprowadzenie
11
adunki elektryczne
adunek elektryczny jest traktowany jako pojcie pierwotne elektryki, umoliwiajce objanienie
rnych zjawisk elektrycznych i magnetycznych oraz formuowanie regu ich dotyczcych.
adunek elektryczny to potocznie jaka porcja elektrycznoci, twr abstrakcyjny (nie znamy jego
natury fizycznej). Nie mona go ani zobaczy, ani zmierzy bezporednio, nie przeszkadza to jednak w wyobraeniu go sobie jako bytu realnego, obdarzonego okrelonymi cechami, tym bardziej
e zwizany jest zawsze z jakim obiektem fizycznym (o okrelonej masie) i mona go do dobrze
umiejscowi w przestrzeni i czasie.
a)
+
+
Ciaa obdarzone adunkami elektrycznymi (naadowane, naelektryzowane) mog si przyciga lub odpycha, zalenie
+
b)
od typu udzielonej im elektrycznoci. Przyjto zatem, e
wystpuj dwa rodzaje adunkw elektrycznych: dodatnie i
c)
ujemne, przy czym adunki o jednakowych znakach odpycha
j si, za o rnych przycigaj (rys.). Siy i oddziaywa+
nia tego rodzaju okrela si jako elektryczne lub odnoszc
+
je do adunkw nieruchomych jako elektrostatyczne (natura
zjawiska jest ta sama, niezalenie od tego, czy adunki pozostaj w spoczynku, czy s w ruchu).
Podzia na adunki dodatnie i ujemne dotyczy zarwno skali makro, jak mikro. W ciaach zgromadzone s olbrzymie iloci, powizanych wzajemnie, adunkw obu znakw, lecz w normalnych
warunkach ich dziaania si rwnowa i ciaa s elektrycznie obojtne. Analizujc zjawiska zwizane z oddziaywaniami elektrycznymi, bierze si pod uwag tylko niezrwnowaone w ciaach
adunki o okrelonych znakach. Przez adunek zgromadzony w ciele, np. na okadzinie kondensatora, rozumie si wic adunek wystpujcy w nim poza wewntrznie zrwnowaonymi strukturami
czsteczkowymi.
Przewodniki i dielektryki
Ciaa zawierajce adunki (elektrony lub jony), ktre mog si w nich swobodnie przemieszcza,
nazywaj si ciaami przewodzcymi lub przewodnikami. Ciaa nie zawierajce takich adunkw,
tzn. ciaa o umiejscowionych adunkach, przemieszczajcych si co najwyej w obrbie krysztaw,
nosz miano dielektrykw lub izolatorw. Ciaa bdce normalnie dielektrykami, a uzyskujce wasnoci przewodnikw w zmienionych warunkach zewntrznych, nazywaj si pprzewodnikami.
Zdolno bd niezdolno cia krystalicznych do przemieszczania si w nich adunkw elektrycznych tumaczy si istnieniem bd nieistnieniem elektronw walencyjnych (sytuujcych si na niezapenionych do koca orbitach atomw). Elektrony walencyjne bior udzia w wizaniach chemicznych i krystalicznych.
12
Wykad I
Mona zatem adunki rnych znakw, znajdujce si w jednym ciele rozdzieli, albo zgromadzone w rnych ciaach zrwnoway. Mona cz adunku jednego znaku, zgromadzonego w
jakim ciele, uyczy ciau innemu. Nie mona natomiast adunkw elektrycznych wytworzy ani
unicestwi. adunki elektryczne nie mog pojawi si znikd ani znikn. Suma algebraiczna adunkw elektrycznych w ukadzie odosobnionym jest staa. Prawo to nosi nazw postulatu
Maxwella lub zasady zachowania adunku.
adunek punktowy
Pojcie adunku punktowego odnosi si do cia naelektryzowanych, ktrych wymiary s mae w
stosunku do odlegoci midzy nimi. Wartoci si elektrycznych midzy dwoma adunkami punktowymi okrela znane z fizyki prawo Coulomba (odpowiednie wzory bd podane dalej).
Stosunek rozmiaru jder atomowych do rozmiaru atomw (odpowiadajcych rozmiarowi zewntrznych powok elektronowych) jest rzdu 10-4, a wic prawo Coulomba dobrze opisuje oddziaywania
elektryczne midzy jdrem i krcymi wok niego elektronami.
1. Wprowadzenie
13
Prd elektryczny
Prdem elektrycznym nazywa si uporzdkowany ruch adunkw elektrycznych.
Pojcie prdu elektrycznego dotyczy w zasadzie skali makro, ale bywa te uywane w skali mikro.
Orbitalnym i spinowym ruchom elektronw w atomach przypisuje si pojcie prdw molekularnych, wytwarzajcych orbitalne i spinowe momenty magnetyczne.
Pojcie prdu w skali makro dotyczy przemieszczania si adunkw elektrycznych w rnych rodowiskach pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego. Charakter prdu zaley od waciwoci
rodowiska, w zwizku z czym rozrnia si prdy: przewodzenia, przesunicia i unoszenia.
Zasadnicze znaczenie ma przepyw prdu w ciaach staych, z ktrych wikszo ma struktur
krysztaw. Wasnoci elektryczne ciaa krystalicznego zale od rodzaju sieci krystalicznej.
Elektrony swobodne (w metalach, a take w okrelonych warunkach w pprzewodnikach) przemieszczaj si w okrelonym kierunku pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego. Przenosz
tym samym adunek elektryczny, tzn. bior udzia w przewodzeniu prdu. Sposb przewodzenia
14
Wykad I
prdu oparty na ruchu elektronw swobodnych nazywa si przewodzeniem I rodzaju. Ciaa, w ktrych moliwy jest taki proces to przewodniki (i pprzewodniki) I rodzaju. Jeli w ciele krystalicznym nie ma elektronw swobodnych, to nie moe by ono przewodnikiem I rodzaju.
W roztworach kwasw, zasad i soli (elektrolitach), zaliczanych do przewodnikw (i pprzewodnikw) II rodzaju, nonikami prdu s jony dodatnie i ujemne, ktre powstaj w wyniku dysocjacji.
Przepywowi prdu w elektrolicie towarzysz procesy elektrochemiczne.
Prd przewodzenia tworz zatem elektrony swobodne (w przewodnikach I rodzaju) albo jony dodatnie i ujemne (w przewodnikach II rodzaju). rednia prdko przemieszczania si nonikw
prdu (adunkw tworzcych prd elektryczny) w przewodnikach jest bardzo maa. W metalu jest
ona rzdu 1 mm/s, podczas gdy prdko bezwadnego ruchu termicznego elektronw szacuje si
na 100120 km/s, a prdko rozprzestrzeniania si wymuszenia (fali prdowej) w przewodniku
jest bliska prdkoci wiata.
Dielektryki nie przewodz prawie wcale prdu elektrycznego, ale poddaj si dziaaniu zewntrznego pola elektrycznego. Pod wpywem zjawiska polaryzacji elektrostatycznej, ktre polega na
przesuwaniu si adunkw w obszarze czsteczek, wystpuje w dielektrykach tzw. prd przesuniciaelektryczny
.
Prd
w gazach tworz elektrony i zjonizowane dodatnio czsteczki, za w prni - strumie elektronw. Prdem elektrycznym jest te przepyw zjonizowanych jder atomw w akceleratorach. Tego rodzaju uporzdkowany ruch zjonizowanych czsteczek nosi nazw prdu unoszenia.
Prdkoci przemieszczania si nonikw prdu w gazie lub prni s rzdu tysicy km/s.
Obwd elektryczny
Z prdem elektrycznym w skali makro zwizane jest pojcie obwodu elektrycznego. Tzw. przyblienie obwodowe pozwala na przejcie od przestrzennego do obwodowego opisu zjawisk. Zachodz
przy tym okrelone relacje midzy staymi materiaowymi i parametrami przestrzennymi a parametrami obwodowymi elementw.
Przyblienie obwodowe wynika z pominicia zjawiska propagacji fali elektromagnetycznej, nie
eliminuje jednak wzajemnego powizania zjawisk elektrycznych i magnetycznych. Zjawisko indukcji elektromagnetycznej, polegajce na powstawaniu napicia w obwodzie elektrycznym
wskutek zmian pola magnetycznego wytwarzanego przez prd tego obwodu, jest odwzorowane
istnieniem indukcyjnoci wasnych i wzajemnych.
Obwd elektryczny skada si z elementw o kocach (zaciskach) poczonych ze sob przewodami. T drog, przy udziale przepywajcych adunkw elektrycznych, odbywa si wymiana energii
midzy elementem i reszt obwodu. W zwizku z kierunkiem i sposobem wymiany energii wyrnia si elementy aktywne (rda) oraz pasywne (rezystancje, pojemnoci, indukcyjnoci).
F2
15
1. Wprowadzenie
F = q E .
(1.1b)
Napicie elektryczne
Przemieszczenie adunku w polu elektrycznym wie si z wykonaniem pracy.
Praca si pola elektrycznego przy przemieszczeniu adunku q na
A
odcinku
elementarnym dl midzy punktem pocztkowym K i
droga
punktem kocowym K (rys.) wynosi
F
dW = F dl = q E dl = q E dl cos ,
(1.2a)
E
K
linia
pola
W AB =
(B)
(B)
( B)
(A)
(A)
( A)
F dl =q E dl = q E dl cos
(1.2b)
i nie zaley od drogi, po ktrej przemieszcza si adunek, a jedynie od pooenia punktw kracowych A i B. Jeli obliczona tak warto jest dodatnia, to przeniesienie adunku q z punktu A do
punktu B jest wykonane kosztem si pola, jeli za ujemne, to kosztem si zewntrznych (rwnowacych siy pola).
Gdy adunek q jest bardzo may, to jego obecno nie wywouje zauwaalnych zmian w polu elektrycznym i stosunek W/q moe by uwaany za wielko fizyczn pola, odnoszc si do pooenia dwch punktw. Jest to napicie elektryczne U midzy tymi punktami.
Zmiana napicia przy przemieszczeniu elementarnym dl midzy punktem pocztkowym K i punktem kocowym K, rwna dU = U K' K" , zgodnie z (1.2a) wynosi
dU = E dl = E dl cos .
Zgodnie z (1.2b), napicie midzy punktem A i punktem B wyraa si wzorem
(B)
U AB
(1.3a)
( B)
W
= lim AB = E dl = E dl cos ,
q 0 q
(A)
( A)
(1.3b)
a wic praca wykonana przez siy pola przy przeniesieniu dostatecznie maego adunku q z punktu
A do punktu B wynosi
WAB = q U AB .
(1.3c)
Jeli napicie elektryczne midzy punktem A i punktem B jest dodatnie, to przeniesienie dodatniego adunku q z punktu A do punktu B jest wykonywane kosztem pracy si pola, jeli za ujemne, to
kosztem pracy si zewntrznych.
Jednostk napicia elektrycznego jest wolt (V).
Jeli przy przemieszczeniu z punktu A do punktu B, adunku o wartoci 1 C (kulomba), siy pola
wykonuj prac rwn 1 J (dul), to napicie midzy punktem A i punktem B wynosi 1 V (wolt).
Potencja elektryczny
Potencjaowi elektrycznemu V (oznaczenie rezerwowe ) przypisuje si w pewnym punkcie M
(zwykle w nieskoczonoci) warto rwn zeru:
VM = 0 ,
a w kadym, innym punkcie przestrzeni warto rwn napiciu elektrycznemu midzy tym
punktem i punktem M; np. w punkcie K:
(M)
VK = U KM =
E dl
(K)
Jednostk potencjau elektrycznego, tak jak napicia elektrycznego, jest wolt (V).
(1.4a)
16
Wykad I
U AB =
(M)
droga
A-M
VM = 0
M ()
( A)
droga
A-B
VK
K
dl
E
VK
droga M-B
(M)
(M)
E dl = E dl + E dl = E dl E dl = V A V B
( A)
VA
(B)
VB
B
(M)
( A)
(1.4b)
(B)
dV = E dl = E dl cos .
Skadow pola E w kierunku dl (skalar) mona wyrazi jako pochodn kierunkow
dV
El =
,
dl
std w ukadzie wsprzdnych prostoktnych x, y, z (1x , 1y, 1z - wektory kierunkowe osi):
V
V
V
E =
1x +
1y +
1 .
x
y
z z
(1.4c)
(1.5a)
(1.5b)
17
1. Wprowadzenie
Wykad II. ELEMENTY I PODSTAWOWE UKADY REZYSTANCYJNE
S 0 S l
S 0 S t v
S 0 S v
l 0
t 0
ktry w poczeniu z (1.6b) daje zaleno definicyjn gstoci prdu jako wielkoci zwizanej z
objtociow gstoci adunkw q oraz ich prdkoci v:
i
J = lim
1v = q v 1v = q v .
(1.6d)
S 0 S
Pole przepywowe zwizane z prdem staym J(t) = J = const. nazywa si polem przepywowym
stacjonarnym (ustalonym).
Jednostk gstoci prdu elektrycznego jest amper na metr do kwadratu (A m-2).
18
Wykad II
(1.7b)
Jedn bd drug warto tych wielkoci podaje si jako podstawow sta materiaow przewodnika w okrelonej temperaturze. Rezystywno (konduktywno) rnych przewodnikw ma oczywicie rne wartoci.
Jednostki rezystywnoci i konduktywnoci oraz zaleno od temperatury zostan przedstawione
pniej.
Element przewodzcy, w ktrym pynie prd i, a midzy ktrego kocami wystpuje napicie u,
zosta podzielony powierzchniami ekwipotencjalnymi na plasterki, za te plasterki na elementarne
rurki prdu (rys.).
u
u
V
V
i
S
V+V
J, E
i
l
l
19
1. Wprowadzenie
20
Wykad II
r1
r2
l
R=
r2
r1
r
dr
1
=
ln 2 .
2 l r 2 l
r1
(1.12)
r0
R=
dr
1
=
.
2
r 4 r
4 r0
0
(1.13)
Prawo Joulea
Wg prawa Joulea, energia dostarczana ze rda do elementu rezystancyjnego wydziela si w nim
w postaci ciepa. Zostan wyznaczone zalenoci na t energi oraz moc prdu elektrycznego (przy
zastosowaniu przyjtych wyej oznacze wielkoci elektrycznych).
Przy przepywie adunku Q w czasie dt przez elementarn rurk pru
du (rys.) zuywana jest energia
J,
E
S
dW = u Q = u i dt = R i 2 dt = G u 2 dt . (1.14a)
i
Moc chwilowa prdu elektrycznego w elementarnej rurce wynosi
l
dW
p =
= u i = R i 2 = G u 2 ,
(1.14b)
dt
a przestrzenna (objtociowa) gsto mocy pola przepywowego
u i
P =
= E J = J 2 = E2 .
(1.14c)
l S
Przy przepywie prdu i w czasie dt przez element o rezystancji R zuywana jest energia
dW = u i dt = R i 2 dt = G u 2 dt .
Moc chwilowa prdu elektrycznego w tym elemencie wynosi wic
p = u i = R i2 = G u2 .
(1.15a)
(1.15b)
W = p dt .
(1.15c)
(1.16a)
W = P t = U I t = R I 2 t = G U 2 t .
(1.16b)
Zalenoci: (1.14c), (1.15b), (1.16a) i (1.16b), przedstawiaj rne odmiany prawa Joulea.
21
1. Wprowadzenie
R1
U1
R2
Rn
U2
Un
R
U
U
n
k =1
k =1
Z zalenoci: U = U k = Rk I = R I
oraz R =
R = Rk
k =1
oraz
1
G
i Rk =
1
, otrzymuje si:
Gk
n
1
1
=
.
G k =1 Gk
(18a, b)
22
Wykad II
I1
G1
I2
G2
In
Gn
k =1
k =1
I = I k = Gk U = G U
oraz G =
R
U
1
1
i Gk =
,
R
Rk
n
std
G = Gk
(1.19a)
1
1
=
.
R k =1 Rk
(1.19b)
k =1
n
oraz
U12
G12
G31
2
U23
I3
I12
V1
I23
V2
U31
3
I2
G23
I3
V3
I1 = I12 I 31 , I 2 = I 23 I12 , I 3 = I 31 I 23
VN
V2
U31
3
V3
I 31 = G31 (V3 V1 ) ;
G2
2
U23
I31
I 23 = G23 (V2 V3 ) ,
V1
G3
I1 = G1 (V1 V N ) ,
I 2 = G2 (V2 V N ) ,
I 3 = G3 (V3 V N ) ;
23
Elektrotechnika podstawowa
ROZDZIA 2
Elektrostatyka. Kondensatory
24
Elektrotechnika podstawowa
r
0
q
W
pol
q
pojemno elektryczna
odlego midzy okadzinami kondensatora
indukcja elektryczna
stae napicie rdowe
natenie pola elektrycznego
sia
odlego midzy adunkami dipola elektrycznego
prd (natenie prdu)
prd upywnociowy
prd przesunicia
prd stay (natenie prdu staego)
gsto prdu elektrycznego
dugo kabla
cinienie elektrostatyczne
moment dipola elektrycznego
polaryzacja elektryczna
adunek; adunek dipola
adunek
odlego; promie okrgu
wektor odlegoci; promie
rezystancja (opr elektryczny)
pole powierzchni
elastancja (odwrotno pojemnoci)
czas
napicie stae
objto
potencja
praca, energia
wsprzdna dugoci; przesunicie
przewodno waciwa (konduktywno) materiau
przenikalno elektryczna
przenikalno elektryczna wzgldna
staa elektryczna (przenikalno elektryczna prni)
przestrzenna (objtociowa) gsto adunku elektrycznego
przestrzenna (objtociowa) gsto energii pola elektrostatycznego
powierzchniowa gsto adunkw polaryzacji
powierzchniowa gsto adunku elektrycznego
staa czasowa obwodu
podatno elektryczna dielektryka
strumie indukcji elektrostatycznej; strumie elektryczny
Literatura do rozdziau 2
[2], [3], [4]
25
2. Elektrostatyka. Kondensatory
Wykad III. INDUKCJA ELEKTRYCZNA. DIELEKTRYKI. POJEMNO
ELEKTRYCZNA
Prawo Coulomba
Warto bezwzgldna si oddziaywania elektrycznego F (N) dwch adunkw punktowych o wartociach bezwzgldnych Q1 i Q2 (C), umieszczonych w powietrzu (prni) i oddalonych od siebie o
r (m) - jak na rys. - wynosi
Q1 Q2
,
(2.1a)
F=
4 0 r 2
F12
1r.1
V = E dr =
r
Q
.
4 0 r
(2.2b)
26
Wykad III
r
S
Jeli, zamiast caej osony, na powierzchni kuli znajduje si tylko maa pytka przewodzca o powierzchni S (rys. a), to bez+Q -Q +Q E
wzgldne wartoci adunkw, jakie indukuj si w niej, po kar -q +q
dej ze stron, wynosz
Q
(2.3b)
Q =
S .
4 r 2
b)
Gdy powierzchnia takiej pytki jest ustawiona pod ktem do
S
promienia (rys. b), to powierzchniowe gstoci i bezwzgldne
+Q -q +q E
wartoci indukujcych si na niej adunkw s rwne:
q = q cos ,
(2.3c)
r -q
+q
Q
(2.3d)
q =
S cos .
4 r 2
Jeli adunek Q jest osonity dowoln, zamknit warstw przewodzc, to po zewntrznej stronie
tej warstwy, niezalenie od ksztatu jej powierzchni S, indukuje si adunek o cznej wartoci Q:
q = Q .
(2.3e)
1
=
1r = 0 E ,
q
r
+Q
E D
4 r 2
r
- strumie indukcji elektrostatycznej (oznaczenia rezerwowe
1r
1
e) przez element powierzchni S
S
= D S = D S cos ,
(2.4b)
- strumie indukcji elektrostatycznej (oznaczenia rezerwowe e) przez powierzchni S
= D dS ,
(2.4c)
q = = D S ,
(2.5a)
= D dS = Q .
(2.5b)
27
2. Elektrostatyka. Kondensatory
= D dS = Qi + qj dS j + qk dv k .
i
j Sj
(2.5c)
k vk
Ezewn
+
Ezewn
+
+
+
Ewewn +
+ +
+
E=0
a)
-
b)
b)
E
+ - -
E=0
+ -- - - - - -- + -- - E
+ - - - - + - -
+- - - - - + - - +
E=0
b)
E
+
-
+ - +
28
Wykad III
Polaryzacja dielektrykw
Zmiany zachodzce w dielektrykach pod wpywem zewntrznego rda pola elektrostatycznego
okrela si mianem polaryzacji elektrostatycznej (elektrycznej). Atom lub czsteczka spolaryzowanego dielektryka jest dipolem elektrycznym.
Moment dipola elektrycznego jest iloczynem p = q h,
a)
+q
gdzie h wektor odlegoci midzy adunkami dipola q,
p = qh
q
zwrcony do adunku dodatniego (rys. a).
h
Na zbir elektrycznych dipoli atomw i czsteczek, znajdujcych si w objtoci v dielektryka, trzeba patrze
E
b)
statystycznie. Wypadkowe dziaanie tych dipoli jest
+qv
q v
skierowane przeciwnie do pola zewntrznego, mona zatem rozwaa istnienie zastpczych dipoli pv, ktrych
pv
h v
odlegoci hv s zorientowane zgodnie z E (rys. b).
Zaoywszy objtociow gsto q adunkw dodatnich
c)
hv
hv
i ujemnych, tworzcych dipole atomw lub czsteczek
dielektryka, i mnoc j przez hv zastpczych dipoli,
pol
pol
otrzymuje si powierzchniow gsto pol adunkw po+pol
+pol
laryzacji, czyli adunkw rozoonych na ciankach
warstw dipoli prostopadych do E (rys. c).
Gsto pol wyraa stopie polaryzacji dielektryka i w wikszoci przypadkw jest proporcjonalna
do E, a wic grubo warstw dipoli (rozsunicie dodatnich i ujemnych adunkw dipoli zastpczych) hv jest te proporcjonalna do E.
pol
E
P
+pol
pol.
+pol.
Polaryzacj elektryczn P definiuje si jako graniczn warto stosunku sumy momentw dipoli
elektrycznych pv czsteczek zawartych w objtoci v, do tej objtoci:
p
P = lim v .
(2.6b)
v 0 v
29
2. Elektrostatyka. Kondensatory
a)
D0
b)
+
+
+
D
=
D
+P
0
+
+
Strumie elektryczny jest zwizany z caym, zgromadzonym adunkiem. Wobec tego indukcja elektryczna w dielektryku wynosi
D = D0 + P = 0 (1 + ) E = 0 r E = E ,
(2.6c)
gdzie: = 0 r przenikalno elektryczna rodowiska,
r przenikalno elektryczna wzgldna rodowiska, wielko bezwymiarowa.
Przenikalno elektryczna jest podstawow sta materiaow dielektryka.
Jednostk , tak jak staej elektrycznej 0 , jest F m-1 (objanienie dalej).
t
t
Q
gdzie: - strumie elektryczny, nazywany te stru+q
q
mieniem przesunicia dielektrycznego,
D - indukcja elektryczna, nazywana te wektorem przesunicia dielektrycznego.
W czasie gromadzenia si adunkw na elektrodach nie jest speniony warunek staoci adunku w
czasie. Problem wykracza zatem poza ramy czystej elektrostatyki. Pole elektryczne wystpujce
midzy elektrodami nie jest polem elektrostatycznym, ale w kolejnych chwilach moe by traktowane w ten sposb, o ile zachodzce zmiany s dostatecznie wolne.
Na elektrodach kondensatora z idealnym dielektrykiem gromadzi si cay adunek Q przepywajcy
w obwodzie.
30
Wykad III
= D S = E S , std E =
.
S
E = const., E = const.;
U =
U =
E dx = E d ,
0
d
E dx = E d ,
wic E =
U
;
d
wic E =
U
.
d
U
b)
r1
U =
r1
r2
r1
I r1
, E =
;
S1 r
S1 r
r2
c)
r1 dr r1
r
U
=
ln 2 , wic E =
;
r2
S1 r
S1
r1
r ln
r1
r
I r1 dr I r1
U
=
ln 2 , wic E =
.
r2
S
r
S
r
1
1
1
r
r ln
S 1
r1
S 2
S
E
E
r2
U =
1
S 2
E =
S 1
r1
r2
31
2. Elektrostatyka. Kondensatory
W przypadku komrek kulistych (rys. c):
r12
I r12
r2
r2
2 , E =
;
S = S1 2 = S 2 2 ; E =
S1 r
S1 r 2
r1
r2
r2
U =
r1
U r2 r1
r12 dr r1 1 1
2 =
, wic E =
;
S1 r
S1 r1 r2
r2 r1
U r2 r1
I r12 dr I r1 1 1
2 =
, wic E =
.
S
r
r
r
r
r
1
1
1
2
2
1
r2
U =
1
Wynika z tego, e w dielektrykach niedoskonaych jednorodnych zarwno co do , jak i rozkady pl: elektrostatycznego i przepywowego, pokrywaj si.
W przypadku dielektrykw niedoskonaych niejednorodnych ze wzgldu na lub , albo i
jednoczenie rozkady pl: elektrostatycznego i przepywowego, nie pokrywaj si. Nie mona
wic zakada jednoczesnej quasistacjonarnoci tych pl. Analityczne wyznaczenie rozkadu pola
elektrycznego bardzo si wtedy komplikuje, poza przypadkiem stanu ustalonego przy staym napiciu, kiedy pole jest przewodnociowe (upywnociowe).
1 U
.
(2.8b)
=
C Q
Jednostk pojemnoci jest farad (F), rwny kulombowi na wolt (C V-1) lub simensowi razy sekunda
(S s). Jednostk elastancji jest wolt na kulomb (V C-1) lub om na sekund ( s-1).
S=
32
Wykad III
Cech posiadania pojemnoci maj nie tylko kondensatory, ale rwnie odosobnione ciaa przewodzce, wzgldem cia o zerowym potencjale (lecych zwykle w nieskoczonoci), a take ciaa
nieodosobnione (elektrody), podlegajce wpywom innych cia przewodzcych, ktre mog mie
potencjay o staych wartociach (np. rwne zeru albo zwizane w okrelony sposb z potencjaami
elektrod).
Pojemnoci C odosobnionego przewodnika jest stosunek zgromadzonego na nim adunku Q do
potencjau V tego przewodnika (czyli napicia midzy nim a punktem o potencjale rwnym zeru):
Q
.
(2.8c)
C=
V
Jeli potencja odosobnionego przewodnika jest dodatni, to zgromadzony na nim adunek jest dodatni; jeli potencja jest ujemny to adunek jest te ujemny.
Q
Q = = D S = E S .
d
+Q
Zatem
std za
C=
Q
E=
,
S
U = E dx =
0
Qd
,
S
Q S
=
.
U
d
(2.9)
Q ln 2
r2
r1
Q
1
r1
Zatem E =
, U = E dr =
,
2 l r
2 l
r
1
r2
std za
l
C=
Q 2 l
.
=
r2
U
ln
r1
(2.10)
33
2. Elektrostatyka. Kondensatory
k =1
k =1
Q = Qk = C k U
U
+Q1
C2
Q1
C1
+Q2
+Qn
Cn
Q2
Qn
+Q
U
oraz Q = C U ,
C
Q
wic
C = Ck .
(2.11a)
k =1
Ukad dwch rwnolegle poczonych kondensatorw mona nazwa dzielnikiem adunku, poniewa adunek cakowity tego ukadu dzieli si na adunki kondensatorw proporcjonalnie do wartoci pojemnoci gazi:
C1
Q
Q1 = C1 U = C1
=
Q , (2.12a)
C1 + C 2 C1 + C 2
+Q1
+Q2
+Q
U
C2
Q1
C1
Q2
C1 + C2
Q2 = C 2 U = C 2
C2
Q
=
Q . (2.12b)
C1 + C 2 C1 + C 2
n
Q
= Sk Q
k =1 C k
k =1
U = U k =
k =1
oraz U =
+Q
U
Q
= S Q ,
C
C1
Q
U1
n
1
1
=
C k =1 C k
wic
+Q
C2
Q
+Q
U2
Cn
Q
Un
C
+Q Q
albo
S = Sk .
(2.13a, b)
k =1
U1
U2
U 2 = S2 Q = S2
C1
U
=
U . (2.14b)
S1 + S 2 C1 + C 2
U12
+Q1 Q1
C2
2 V2
U23
3 V3
U12
+Q2 Q2
U31
C3
+Q3 Q3
VN
2 V2
U23
3 V3
+Q12
C12
Q12
Q31
C31
+Q23
+Q31
U31 Q C23
23
Q2 = C2 (V2 VN ) ,
Q3 = C3 (V3 V N ) ;
Q12 = C12 (V1 V2 ) ,
Q23 = C 23 (V2 V3 ) ,
Q31 = C31 (V3 V1 ) .
34
Wykad IV
Rwnowano ukadw zachodzi przy jednakowych adunkach zgromadzonych przy tych samych
zaciskach i jednakowych potencjaach wystpujcych na tych samych zaciskach.
Warunek dla punktu neutralnego gwiazdy (czone kondensatory nie s wstpnie naadowane):
Q1 Q2 Q3 = 0 ,
C1 V1 + C 2 V2 + C3 V3
,
C1 + C 2 + C3
C1
Q1 = C1 (V1 V N ) =
[C 2 (V1 V2 ) + C3 (V1 V3 )] ,
C1 + C 2 + C3
C2
Q2 = C 2 (V2 V N ) =
[C1 (V2 V1 ) + C3 (V2 V3 )] ,
C1 + C 2 + C3
C3
Q3 = C3 (V3 V N ) =
[C1 (V3 V1 ) + C 2 (V3 V2 )] .
C1 + C 2 + C3
std
a wic:
VN =
(2.15)
(2.16a)
(2.16b)
(2.16c)
(2.17a)
(2.17b)
(2.17c)
Wzory na pojemnoci ukadw przy zamianie gwiazdy na trjkt, otrzymane z porwnania tosamociowego prawych stron rwna (2.16a) i (2.17a), (2.16b) i (2.17b) oraz (2.16c) i (2.17c):
C 2 C3
C3 C1
C1 C 2
C12 =
,
C 23 =
,
C31 =
.
(2.18)
C1 + C 2 + C3
C1 + C 2 + C3
C1 + C 2 + C3
Wzory rwnowane przy zamianie trjkta na gwiazd:
C C
C C
C1 = C12 + C31 + 12 31 , C 2 = C12 + C 23 + 12 23 ,
C 23
C31
C3 = C 23 + C31 +
C 23 C31
.
C12
(2.19)
Q
dq
dW
u
0 u
q
Q
dq
(2.20a)
b)
dW = u dq .
du
dq = C du, dW = C u du,
1
W = C u du = C U 2 ,
2
0
W
dW
q
u
0 u
du
q=Cu,
(2.20b)
35
2. Elektrostatyka. Kondensatory
U
Q = = D S ,
U = E d ,
1
1
Q U = D E v ,
2
2
S
E
gdzie v = Sd objto komrki.
D
Wobec tego, przestrzenna (objtociowa) gsto energii pola
elektrostatycznego:
U
1
1
D2
.
(2.21)
W = D E = E 2 =
2
2
2
Jednostk gstoci energii jest dul na metr do szecianu (Jm-3).
otrzymuje si
W =
a)
uC
i
i(0)
du
dQ
=C C .
(2.22b)
dt
dt
Podstawiajc do rwnania rniczkowego (2.22b), napicie uc wyznaczone z rwnania (2.22a), otrzymuje si nowe
rwnanie rniczkowe
di
i = RC
.
(2.22c)
dt
Oznaczywszy wyraenie (sta czasow obwodu)
= R C ,
(2.22d)
i=
di
dt
rwnanie (2.22c) zapisuje si w postaci
=
i
std
i (t )
di
dt
i cakuje obustronnie
=
;
i
i ( 0)
0
i (t ) = i (0) e
(2.22e)
(2.22f)
36
Wykad IV
W czasie, kiedy napicie na kondensatorze uc zmienia si od wartoci U0 do wartoci E, w rezystancji przewodw R wydziela si energia
2
(E U 0 )
1
2
WR = R i dt =
= C (E U 0 )2 .
(2.23a)
2
R
2
0
Jak wida, energia WR , tracona w rezystancji R, nie zaley od wartoci R. To zaskakujce stwierdzenie pojawi si te w przypadku nastpnego ukadu, pozwalajc wyjani istot tzw. paradoksu z
kondensatorami. Okazuje si, e w procesach przejciowych adowania i rozadowania kondensatorw nie mona przyjmowa R = 0, gdy podwaaoby to fizyczny sens zjawiska.
Energia pobrana ze rda napiciowego E = const. przy adowaniu kondensatora lub oddana do
tego rda (warto ujemna) wynosi
E (E U 0 )
WE = E i dt =
= C E (E U 0 ) .
(2.23b)
R
0
Stosunek energii WR traconej w rezystancji, i energii WE pobranej ze rda przy adowaniu
kondensatora (E > U0), wynosi
WR 1 U 0
= 1
(2.23c)
,
WE 2
E
za stosunek energii WR - traconej w rezystancji, i energii WE - pobranej przez rdo przy rozadowaniu kondensatora (U0 > E)
WR 1 U 0
=
1 .
(2.23d)
WE 2 E
Np. jeli U0 = 0, to w czasie adowania kondensatora ze rda napiciowego jest tracona poowa
energii pobranej ze rda (sprawno energetyczna penego adowania kondensatora wynosi 50%).
(2.24e)
U 01 U 02
.
R
(2.24f)
37
2. Elektrostatyka. Kondensatory
Wartoci i i(0) zale od wartoci rezystancji R; przebieg czasowy i(t) ma taki sam charakter, jak
uzyskany poprzednio (rys. a).
Aby wyznaczy napicie, jakie ustala si na obu kondensatorach po teoretycznie nieskoczenie
dugim czasie (praktycznie wystarcza czas rwny 3, po ktrym wartoci napi rni si od wartoci ustalonej mniej ni o 5%), korzysta si z zasady zachowania adunku. Ukad przedstawiony na
rys. b jest ukadem odosobnionym, wic suma adunkw Q obu kondensatorw pozostaje cay czas
taka sama:
- na pocztku procesu
Q = Q1' + Q2' = C1 U 01 + C 2 U 02 ,
(2.25a)
- na kocu procesu
Q = Q1" + Q2" = C1 U + C 2 U = (C1 + C 2 ) U .
(2.25b)
Wobec tego
C U + C 2 U 02
U = 1 01
.
(2.25c)
C1 + C 2
W czasie zmiany wartoci napi u C1 i u C 2 (stan przejciowy) od wartoci U01 i U02 (stan pocztkowy), do wartoci U (stan kocowy) w rezystancji przewodw R wydziela si energia
2
1 C C
(U U 02 )
WR = R i 2 dt = 01
= 1 2 (U 01 U 02 )2 ,
(2.26a)
2
2
R
C
+
C
1
2
0
co mona te zapisa w postaci
2
U 02
1
U 01
1
2
.
(2.26b)
WR = C1 U 01
C
2
1+ 1
C2
Ten sam wynik otrzymuje si obliczajc zmian energii zgromadzonej w kondensatorach
1
1
2
2
WR = C1 U 01
U 2 + C 2 U 02
U 2 ,
2
2
z uwzgldnieniem zalenoci (2.25c).
Energia WR , tracona w rezystancji R, nie zaley jak poprzednio od wartoci R. Wie si to ze
wspomnianym paradoksem z kondensatorami, ktry polega na tym, e zapominajc o rezystancji przewodw R stwierdza si zniknicie czci energii podczas przemieszczania si adunkw w
odosobnionym ukadzie z kondensatorami.
Np. jeli C1 = C2 i U02 = 0, to poowa adunku zgromadzonego w kondensatorze C1 jest odprowadzana do kondensatora C2, w trakcie czego traci si poow energii zgromadzonej w ukadzie (w
kondensatorze C1). Oczywicie, gdy relacje midzy C1 i C2 oraz U01 i U02 wyraaj si inaczej, to
relacje midzy energi tracon i zgromadzon s inne (ale podobnie niekorzystne).
C1
U1
C3
U3 =U12
U2
E
2
C2
1
38
Wykad IV
Zostan obliczone wartoci napi na kadym z kondensatorw i wartoci energii w nich zgromadzonej w stanach ustalonych (w kolejnych ustawieniach zestyku przecznika), oraz wartoci energii pobranej ze rda lub zwrconej do niego, i energii straconej w rezystancji przewodw w stanach przejciowych (po przeczeniach pozycji przecznika: 0 1, 1 2 i 2 3).
C C
63
1: pojemno zastpcza poczenia C1-C2
C12 = 1 2 =
= 2 F,
C1 + C 2
9
adunki
Q12 = Q1 = Q2 = C12 2 E = 2 2 6 = 24 C,
napicia na kondensatorach
U1 =
Q1 24
=
= 4 V,
C1
6
wartoci pocztkowe
1
1
C1 U 12 = 6 4 2 = 48 J,
2
2
1
1
= C 2 U 22 = 3 8 2 = 96 J.
2
2
WE = C12 (2 E ) = 2 12 2 = 288 J,
1
1
WR = C12 (2 E )2 = 2 12 2 = 144 J.
2
2
2
U 0 = 12 V,
U 01 = 4 V,
Q2 24
=
= 8 V,
C2
3
WC1 =
WC2
po przeczeniu 01:
energia pobrana ze rda
U2 =
U 02 = 8 V,
C12 = 2 F,
Q12 = Q1 = Q2 = C12 E = 2 6 = 12 C,
Q1 12
Q
12
=
= 2 V,
U2 = 2 =
= 4 V,
C1 6
C2
3
1
1
energia zgromadzona w kondensatorach
WC1 = C1 U 12 = 6 2 2 = 12 J,
2
2
1
1
WC2 = C 2 U 22 = 3 4 2 = 24 J.
2
2
po przeczeniu 12:
energia pobrana ze rda
WE = C12 E (E U 0 ) = 2 6 ( 6 ) = 72 J
napicia na kondensatorach
wartoci pocztkowe
U1 =
U 012 = 6 V,
U 01 = 2 V,
U 02 = 4 V,
U 03 = 0 ,
adunki na C1-C2
U 12 = U 3 =
C12 U 012 + C3 U 03 2 6
=
= 3 V,
C12 + C3
4
Q12 = Q1 = Q2 = C12 U 12 = 2 3 = 6 C,
Q1 6
Q
6
= = 1 V,
U 2 = 2 = = 2 V,
C1 6
C2 3
1
1
energia zgromadzona w kondensatorach
WC1 = C1 U 12 = 6 12 = 3 J,
2
2
napicia na kondensatorach
U1 =
39
2. Elektrostatyka. Kondensatory
1
1
C 2 U 22 = 3 2 2 = 6 J,
2
2
1
1
= C3 U 32 = 3 3 2 = 9 J.
2
2
WC2 =
WC3
po przeczeniu 23:
straty energii w przewodach
WR =
1 C12 C3
1 22 2
2
(U 012 U 03 ) =
6 = 18 J.
2 C12 + C3
2 4
V
Q
r0
V (r0 ) = E dr =
b)
V
Q1
r1
q1
V
Q2
r2
q2
r0
Q
.
4 r0
(2.27a)
40
Wykad IV
przy czym:
Q1 = 4r12 q1 ,
q1 = D1 =
E1
Q2 = 4r22 q 2 ,
q 2 = D2 =
E2
q1 Q1 r22
=
;
q 2 Q2 r12
std
,
std
(2.27c)
q1 E1
=
.
q 2 E2
(2.27d)
q1 Q1 r22 r1 r22 r2
=
=
= , co wraz z (2.27d)
q 2 Q2 r12 r2 r12 r1
oznacza, e natenie pola przy powierzchni jest odwrotnie proporcjonalne do promienia krzywizny:
E1 r2
=
.
E 2 r1
+Q
(2.27e)
Cinienie elektrostatyczne
adunki zgromadzone na rnych elektrodach przycigaj si i w wyniku tego przycigaj si elektrody, za na adunki dziaa cinienie elektrostatyczne, ktre wypycha je do dielektryka.
Ze wzorw na energi i pojemno kondensatora paskiego (rys.):
W=
Q
D S
=
2C
2C
2
otrzymuje si zaleno
C=
W=
+Q
D S
x .
2
2
x
dx
Elementarna praca siy F przy przesuniciu okadzin na drodze dx, czyli zmiana energii dW przy
tym przesuniciu: dW = F dx , zatem sia F przycigania si elektrod w kondensatorze paskim
wynosi
dW D 2 S
F=
=
.
(2.28)
dx
2
F
Cinienie elektrostatyczne p E =
wyraa si wic wzorem:
S
D2 1
1
pE =
= D E = E2 .
(2.29)
2 2
2
Jednostk cinienia elektrostatycznego jest niuton na metr do kwadratu (N m-2). Trzeba tu zaznaczy, e chocia prawe strony wzorw (2.21) i (2.29) s identyczne, to jednak wielkoci wystpujce po ich lewych stronach takimi nie s. Przestrzenna gsto energii elektrycznej W i cinienie
elektrostatyczne pE to rne wielkoci fizyczne, mierzone w innych jednostkach, ktre wyraaj si
tak samo w jednostkach podstawowych (J m-3 = N m-2 = kg m-1 s-2). W tym sensie sytuacja przypomina powizania: q z D oraz Q z .
Cinienie elektrostatyczne przy powierzchni przewodnika jest proporcjonalne do kwadratu natenia pola. Natenie pola jest najwiksze przy ostrzach, gdzie obserwuje si wiatr elektryczny
(ulot), bdcy ruchem adunkw wyciganych z przewodnika.
41
Elektrotechnika podstawowa
ROZDZIA 3
42
Elektrotechnika podstawowa
pojemno elektryczna
napicie rdowe
stae napicie rdowe
konduktancja (przewodno elektryczna)
konduktancja wewntrzna rda prdowego
prd
prd generatorowy
prd odbiornikowy
prd stay
stay prd generatorowy
stay prd odbiornikowy
prd zwarcia gazi aktywnej (rda)
prd rdowy
zmiana (przyrost) prdu
dugo przewodu
indukcyjno
moc
moc generatorowa
moc odbiornikowa
staa moc
staa moc generatorowa
staa moc odbiornikowa
strata mocy w rdle lub linii prdu staego
procentowa strata mocy w linii prdu staego
rezystancja (opr elektryczny)
rezystancja dynamiczna (rniczkowa)
rezystancja linii
rezystancja statyczna
rezystancja wewntrzna rda napiciowego
pole przekroju przewodu linii
czas
napicie
napicie generatorowe
napicie odbiornikowe
napicie stae
stae napicie generatorowe
stae napicie odbiornikowe
napicie stanu jaowego
zmiana (przyrost) napicia; spadek napicia w linii prdu staego
procentowy spadek napicia w linii prdu staego
odlego (od pocztku linii)
przewodno waciwa (konduktywno) przewodu
sprawno
Literatura do rozdziau 3
[1], [2], [4], [6]
43
iC
R
uR
u R = R iR
C
uC
iL
iC = C
du C
dt
uL = L
uL
di L
dt
e(t)
Obwd z poczonymi szeregowo:
rdem napiciowym e(t)
i elementami pasywnymi R, L, C
44
Wykad V
trycznej). Jeli ta odwrotna sytuacja jest normalnym stanem pracy elementu aktywnego, to wtedy
nazywa si go odbiornikiem aktywnym.
Przejmowanie energii ruchu adunkw zachodzi w rezystancjach, gdzie jest ona w caoci rozpraszana po zamianie na ciepo (wyczajc z rozwaa procesy elektrochemiczne, w ktrych zasadnicza cz pobranej energii powiksza energi chemiczn elementu), oraz w pojemnociach, gdzie
pobrana energia gromadzi si w polu elektrycznym, i w indukcyjnociach, gdzie gromadzi si w
polu magnetycznym. Energia zmagazynowana w pojemnoci lub indukcyjnoci uczestniczy czynnie w dalszych przemianach, stosownie do zmian zachodzcych w obwodzie.
Rola generatora (wydajnika) bd odbiornika moa)
b)
cy elektrycznej, przypisana elementowi lub ukadoGenerator
Odbiornik
wi, znajduje wyraz w odpowiednim strzakowaniu
mocy
mocy
prdu i napicia na zaciskach. Jeli poprzez zaciski
moc jest wydawana do obwodu, to stosuje si strzapgen
podb
kowanie generatorowe (rys. a), jeli natomiast moc
igen
iodb
jest poprzez zaciski pobierana, to stosuje si strzaugen
uodb
kowanie odbiornikowe (rys. b).
Formalnie, kady element obwodu moe by odbiornikiem lub generatorem energii (mocy) elektrycznej. Zaley to jedynie od konwencji strzakowania prdu i napicia: generatorowego o zgodnych zwrotach tych wielkoci, albo odbiornikowego o zwrotach przeciwnych. Jeli zastosowane
strzakowanie nie odpowiada rzeczywistej sytuacji, to iloczyn wielkoci zaciskowych ma ujemn
warto, a wic moc (odpowiednio wydawana lub oddawana) jest ujemna.
ik = 0 ,
i1
(3.1)
k =1
i5
45
oczko speniaj II (napiciowe) prawo Kirchhoffa. Mwi ono, e suma algebraiczna napi rdowych i odbiornikowych w dowolnym oczku obwodu jest rwna zeru. Mona to wyrazi wzorem
dla wartoci chwilowych:
i5
R1
L5
u5
i4
R2
u4
u2
R4
L2
u3
e2
i3
R3
e4
L3
k =1
k =1
(3.2)
C5
i2
ek + u k = 0 ,
i1
u1
C3
Obwd elektryczny musi zawiera co najmniej jedno oczko. Obwd zawierajcy jedno oczko nazywa si obwodem nierozgazionym, a zawierajcy wicej ni jedno oczko obwodem rozgazionym lub sieci elektryczn.
k =1
k =1
(3.3a)
u k .odb ik .odb = 0 .
(3.3b)
k =1
Jeli wszystkie elementy obwodu s traktowane jako aktywne (konwencja generatorowa), to bilans
mocy przyjmuje posta:
n
u k .gen ik .gen = 0 .
(3.3c)
k =1
Elementami mog by cae gazie oraz rda prdowe nie wchodzce w skad gazi.
46
Wykad V
Warto zaznaczy, e nieformalnie uywa si pojcia obwodu prdu staego take w szerszym znaczeniu, obejmujcym dodatkowo, oprcz stanw ustalonych, stany przejciowe ukadw zawierajcych pojemnoci i indukcyjnoci, przy wymuszeniach staoprdowych. Okrelenie stan przejciowy obwodu prdu staego zawiera jednak sprzeczno terminologiczn, poniewa obwd prdu
staego znajduje si zawsze w stanie ustalonym (poprawnie sformuowanym okreleniem jest w tym
wypadku stan przejciowy obwodu ze rdami staoprdowymi).
Prdy i napicia elementw obwodu prdu staego s zatem stae, tj. niezmienne w czasie, co zaznacza si piszc symbole wielkimi literami: U, I. Wszystkie elementy obwodu prdu staego znajduj si w stanie stacjonarnym.
Pojemnoci i indukcyjnoci, odwzorowujce okrelone waciwoci struktury przestrzennej badanego obiektu, nie maj wpywu na stan pracy obwodu prdu staego. Energia zakumulowana w elementach ukadu jest wynikiem procesw przejciowych, poprzedzajcych osignicie stanu ustalonego przedmiotu aktualnych rozwaa.
W stanie ustalonym nie pyn prdy adowania pojema) i = 0 C
(rozwarcie)
C
noci (rys. a) i nie wystpuj napicia na indukcyjnociach (rys. b). Nie ma wic potrzeby umieszczania tych
elementw na schematach obwodw prdu staego (pob)
L
(zwarcie)
jemno stanowi tu przerw, a indukcyjno zwarcie
kocw). Jedynymi elementami pasywnymi, wystpujuL = 0
cymi na schematach tych obwodw, s rezystancje.
b)
U
I
I
Ir
Ir
U
0
d)
U
I
I
U = R I , gdzie R rezystancja.
U
I
U
I
I
0
47
U = R I ,
0
I
I0
(3.5)
Obwd prdu staego zawierajcy przynajmniej jeden rezystor nieliniowy nazywa si obwodem
nieliniowym prdu staego. Obwd prdu staego nie zawierajcy rezystorw nieliniowych jest
obwodem liniowym prdu staego.
Zasadnicza cz teorii obwodw elektrycznych dotyczy ukadw zbudowanych elementw skupionych, liniowych i stacjonarnych. Jeeli nie zaznacza si wyranie, e ktry z warunkw SLS
nie jest speniony, oznacza to na og, e rozwaany element lub ukad jest klasy SLS. Przy prdzie
staym warunek stacjonarnoci (niezmiennoci parametrw) jest speniony w sposb oczywisty.
Ik = 0 ,
I1
I5
gdzie prdy dopywajce s pisane zwyczajowo ze znakiem +, a odpywajce ze znakiem ; indeksy: n liczba gazi zbiegajcych si
w wle, k nr gazi zbiegajcej si w wle (k = 1, ... , n).
I2
I3
(3.6)
k =1
I4
k =1
k =1
Ek + U k = 0
lub
k =1
k =1
Rk I k = E k
(3.7a, b)
48
Wykad V
I5
R1
R5
I1
U1
U5
I2
R2
I4
U2
U4
U3
E2
R1 I 1 R2 I 2 R3 I 3 + R4 I 4 + R5 I 5 = E 2 + E 4 .
I3
R4
E4
R3
Pgen = U gen I = ( E U R ) I = ( E R I ) I = E I R I 2 ;
UR
Uodb
Ugen
Ugen
(-I)
I
Iz
Podb = U odb I = (U R E ) I = ( R I E ) I = R I 2 E I
E
ga jest generatorem, gdy E R I > 0 czyli I < = I z ,
R
E
a odbiornikiem, gdy R I E > 0 czyli I > = I z ,
R
gdzie Iz prd zwarcia gazi.
Przykad. W gazi o rozwaanej postaci: R = 4 , E = 6 V, I = 2 A.
Prd zwarcia gazi ma warto Iz = E / R = 1,5 A I > Iz ; ga jest
Uod
odbiornikiem;
Uodb = R I E = 2 V,
Podb = Uodb I = 4 W
albo
Podb = R I E I = 16 12 = 4 W.
2
a) przeciwne zwroty E i I
I
UR
Uodb
Ugen
Uod
E
(-I)
(-Iz)
Ugen
albo Podb = E I + R I 2 = 12 + 16 = 28 W.
49
Pgen = U I gen = U ( I r I G ) = U ( I r G U ) = U I r G U 2 ;
Igen
Podb = U I odb = U ( I G I r ) = U (G U I r ) = G U 2 U I r
Iodb
I r
= U0 ,
G
I r
U
U0
I r
= U0 ,
G
Iodb
U0 = Ir / G = 3 V
b) przeciwne zwroty Ir i U
I r
G
IG
Igen
Iodb
U
Iodb
(-U)
I r
(-U0)
U
0
Igen
albo Podb = U I r + G U 2 = 6 + 4 = 10 W.
k =1
k =1
U k .gen I k .gen = Rk I k2 ,
(3.8a)
gdzie rda strzakuje si generatorowo i wielkoci ich dotyczce umieszcza po lewej stronie rwnania, a wielkoci dotyczce rezystancji gaziowych umieszcza po prawej stronie (konwencja mieszana); indeksy: n liczba elementw wystpujcych si w obwodzie, k nr elementu (k = 1, ... ,
n).
Jeli wszystkie elementy obwodu s traktowane jako pasywne (konwencja odbiornikowa) albo aktywne (konwencja generatorowa), to bilans mocy przyjmuje postaci:
n
U k .odb I k .odb = 0
k =1
lub
U k .gen I k .gen = 0 ,
k =1
(3.8b, c)
gdzie wszystkie elementy obwodu strzakuje si tak samo odbiornikowo bd generatorowo; indeksy: n liczba elementw wystpujcych si w obwodzie, k nr elementu (k = 1, ... , n).
Elementami mog by cae gazie oraz rda prdowe nie wchodzce w skad gazi.
50
Wykad V
Przykad. Na schemacie obwodu prdu staego podano wartoci parametrw i prdw gaziowych
(wartoci prdw s wynikiem rozwizania obwodu, uzyskanego jedn z metod objanionych dalej). Po wyznaczeniu wartoci napi na elementach, zostanie sporzdzony na dwa sposoby bilans mocy obwodu.
a)
1. Bilans mocy obwodu przy mieszanej konwencji strza1 1A
1A 6V
kowania prdw i napi elementw
Uwzgldniajc zwroty prdw zaznaczone na danym
2A
schemacie (rys. a), dorysowano napicia: na rdach w
konwencji generatorowej, oraz na rezystorach w kon1
wencji odbiornikowej (rys. b). Warto napicia na rdle
3V
1
prdowym jest sum napi (o waciwym zwrocie) na
2A
4A
gaziach tworzcych dowoln drog midzy wzami, do
ktrych jest przyczone to rdo, np. na dwch grnych
3A
gaziach (1 + 6 = 7 V) albo na dwch rodkowych
(3 + 4 = 7 V).
Wartoci sum po lewej i prawej stronie rwnania (3.8a)
b)
wynosz:
1 1A
1A 6V
n
k =1
n
Pk .odb = Rk I k2 = 1 12 + 1 2 2 + 1 4 2 = 21 W,
k
= 1 1 + (6) 1 + 2 2 + 3 2 + 4 4 + (7) 3 = 0 W,
tzn. moce si bilansuj
Pk .odb = 0 .
k
2A
4A
3V
Pk .gen = Pk .odb .
6V
2V
k =1
2A
1V
3A
3 V
4V
7V
c)
1 1A
2A
1V
2V
3V
3V
1A
2A
6V
6 V
1
4A
3A
7 V
1
4V
51
Rw
E
Iz
Moc wytwarzana w rdle (oddawana przez idealne rdo) przy obcieniu prdem I wynosi
P1 = E I ;
(3.10a)
moc oddawana do obwodu zewntrznego (pobierana przez odbiornik) oraz sprawno rda
P2 = U I = E I Rw I 2 ;
(3.10b)
P2 U E Rw I
I
U
RI
R
= =
= 1
, albo inaczej: = =
. (3.10c, d)
=
P1 E
E
Iz
E ( R + Rw ) I R + Rw
Stan, w ktrym z danego rda pobierana jest najwiksza moc, nazywa si stanem dopasowania
odbiornika do rda. Prd I ma wtedy tak warto, e
dP2
E
= 0 , wic E 2 Rw I dop = 0 , std I dop =
.
dI
2 Rw
E
Poniewa jednak I dop =
, wic warunkiem dopasowania odbiornika do rda jest
Rdop + Rw
Rdop = Rw .
(3.11a)
(3.11b)
E2
.
(3.11c)
4 Rw
Moc P2.dop , okrelona wzorem (3.11c), jest nazywana moc dopasowania odbiornika do rda
napiciowego lub moc dysponowan rda napiciowego.
2
P2.dop = Rdop I dop
=
Iw
Ir
Gw
Ir
U
U
0
U0
Moc wytwarzana w rdle (oddawana przez idealne rdo) przy napiciu U wynosi
52
Wykad VI
P1 = U I r ,
(3.13a)
moc oddawana do obwodu zewntrznego (pobierana przez odbiornik) oraz sprawno rda
P2 = U I = U I r Gw U 2 ;
(3.13b)
I Gw U
P2
I
G U
G
I
U
=
= r
= 1
, albo inaczej: =
=
=
. (3.13c, d)
P1 I r
I r
U0
I r (G + Gw ) U G + Gw
Gdop = Gw .
(3.14a)
(3.14b)
I r 2
P2.dop =
=
.
(3.14c)
4Gw
Moc P2.dop , okrelona wzorem (3.14c), jest nazywana moc dopasowania odbiornika do rda
prdowego lub moc dysponowan rda prdowego.
2
Gdop U dop
I .
Gw Gw
I
1
Otrzymuje si tosamo: E Rw I r
I ; z niej warunki rwnowanoci ukadw:
Gw Gw
inne postaci:
I r
= R w I r ;
Gw
(3.15a, b)
E
.
Rw
(3.16a, b)
Rw =
1
Gw
E=
Gw =
1
Rw
I r = G w E =
53
(3.17b)
PU Rw
= ,
PI R
2
(3.17c)
a wic rwnowano rde ze wzgldu na straty mocy zachodzi tylko wtedy, gdy R = Rw , czyli w
stanie dopasowania odbiornika do rda.
Rwr
E
E
2
Rr
Er
2
I r
I r
Gw
E
2
I r
I r
I r
I r
I r
R
Ir.s
I r
Gws
I r
E
2
E2
En
Ezast
E zast = E k .
k =1
Rw1
E2
Rw2
En
Rwn
Ezast
Rw. zast
(3.18a)
54
Wykad VI
n
E zast = E k ,
k =1
(3.18a, b)
k =1
Ir.1
Ir.n
Ir.2
I r . zast = I r .k .
Ir.zast
(3.19a)
k =1
Gw1
Ir.1
Gw2
Ir.2
Gwn
Ir.n
I r . zast = I r .k ,
k =1
Gw.zast
Ir.zast
(3.19a, b)
k =1
Rw1
(Gw1)
Rwn
(Gwn)
E1
Gw1
Gw1 E1
En
Gwn
Gwn En
Rw. zast
(Gw. zast)
Ezast
E zast
I
= r . zast =
G w. zast
Gwk Ek
k =1
Rw. zast =
Gwk
1
G w. zast
(3.20a, b)
Gwk
k =1
k =1
Ir.1
Rw1
Gw1
(Rw1)
Ir.n
Gwn
(Rwn)
Rwn
E1
Gw.zast
(Rw.zast)
Ir.zast
En
n
I r . zast
E
= zast =
Rw. zast
Rwk I r.k
k =1
Rwk
k =1
Gw. zast =
1
Rw. zast
1
n
Rwk
k =1
(3.21a, b)
55
56
Wykad VI
Ze wzorw (3.23b) i (3.24b) wynika, e w linii prdu staego procentowy spadek napicia jest rwny procentowej stracie mocy:
u % = p% .
(3.25)
Obok na rysunku zostaa pokazana trj(L1-A)
I1
RL1
(L1-B)
przewodowa linia prdu staego z przewodami skrajnymi L1 i L2 oraz przeE1 (L0-A) UA1 I0
R1
wodem rodkowym L0. Podstawowe
RL0 UB1 (L0-B)
znaczenie ma praca przy symetrii rda
i odbiornika, co oznacza: E1 = E 2 = E ;
E2 (L2-A) UA2 I2
R2
RL2 UB2 (L2-B)
R L1 = RL 2 = R L ; R1 = R2 = R .
Uzyskuje si wwczas: I1 = I 2 = I ; I 0 = 0 .
Prd, spadek napicia i strata mocy w przewodzie rodkowym s wic rwne zeru przy idealnej
symetrii ukadu, a odpowiednio mae, gdy asymetria obcienia jest niewielka. Przekrj przewodu
rodkowego moe by dlatego mniejszy od przekroju przewodw skrajnych.
a)
U1
R1
U2
R2
b)
V RV
UV
U
Rd
b)
I1
I2
G1
G2
I
IA
A
RA
Ib
Rb
57
Elektrotechnika podstawowa
ROZDZIA 4
Rozwizywanie obwodw
prdu staego
I1
140 V
10
1
I3
U1
24
1
10
I2
10
I4
U2
U4
U3
2
180 V
4,6 A
Przez rozwizanie obwodu rozumie si zwykle wyznaczenie wartoci prdw bd napi gaziowych, gdy znane s wartoci parametrw elementw pasywnych i aktywnych. Czynnikiem wymuszajcym dziaanie ukadu s wtedy napicia i prdy rdowe (parametry idealnych elementw
aktywnych), za odpowiedzi ukadu na te wymuszenie prdy i napicia gaziowe.
Moliwe jest te inne postawienie zadania: wymuszenie to prd lub napicie jednej z gazi, za
odpowied prdy lub napicia pozostaych gazi albo parametry wybranej gazi (rwnie jej
prd lub napicie rdowe), przy znanych wartociach pozostaych parametrw obwodu. W tym
wypadku problemy maj charakter szczeglny i na og s atwiejsze do rozwikania.
Rozwizywanie obwodw nierozgazionych prdu staego nie stwarza powaniejszych trudnoci.
Do opisania struktury liniowych obwodw rozgazionych su wspczynniki (macierze) incydencji. Dziki nim uzyskuje si oglne, macierzowe postaci rwna obwodw. Z rwna Kirchhoffa
wynikaj bezporednio rwnania rwnowagi (wzgldem prdw albo wzgldem napi gaziowych). Posugujc si pojciem prdw oczkowych otrzymuje si rwnanie oczkowe obwodu, za
dochodzc do zalenoci wzgldem potencjaw wzowych obwodu jego rwnanie wzowe.
Z liniowoci obwodu wie si moliwo stosowania zasady superpozycji.
Przy wyznaczaniu prdu (napicia) jednej, wybranej gazi mona skorzysta z twierdzenia Thevenina (twierdzenia Nortona).
Aby wyznaczy wartoci prdw (napi) przyrostowych przy zmianach rezystancji (konduktancji)
jednej gazi, korzysta si z twierdzenia o kompensacji.
58
Elektrotechnika podstawowa
Ik
I
I
Io
Iw
Iw
Iwej
Iwej.c
Iwej.h
Iw.h
Ir
napicie rdowe
wektor rdowych napi gaziowych
wektor zastpczych rdowych napi
gaziowych
wektor rdowych napi oczkowych
wektor zastpczych rdowych napi
oczkowych
liczba gazi w obwodzie
konduktancja
konduktancja wejciowa j-tej gazi
konduktancja midzygaziowa gazi
j-tej i gazi k-tej
konduktancja wewntrzna rda
przyrost konduktancji k-tej gazi
diagonalna macierz konduktancji gaziowych
macierz konduktancji gaziowych w
wzach
macierz konduktancji wzowych (wasnych i wzajemnych)
liczba pseudogazi w obwodzie
prd
prd generatorowy
prd odbiornikowy
prd wejciowy gazi (pseudogazi)
prd zwarcia, tj. prd midzy zwartymi
zaciskami
prd rdowy
przyrost prdu k-tej gazi
wektor prdw gaziowych
wektor zastpczych prdw gaziowych
wektor prdw oczkowych
wektor wydajnoci rde prdowych
do wzw
wektor zastpczych wydajnoci rde
do wzw
wektor prdw wejciowych gazi
cakowity wektor prdw wejciowych
wektor prdw wejciowych pseudogazi
wektor wydajnoci pseudogazi do
wzw
wektor prdw rdowych gazi
Literatura do rozdziau 4
[1], [2], [4], [6]
Ir
Ir.h
Ir.c
Ir.c
m
n
Pgen
Podb
R
Rjj
Rjk
Rw
Rk
R
Rl
Ro
U
Ugen
Uodb
U0
Uk
U
V
V
w
lk
ik
h
c
59
Ek
I=
k =1
n
(4.1)
Rk
k =1
Ek = 24 6 2 = 16 V, Rk = 2 + 2 + 4 = 8 ,
k
U1
16
I=
= 2 A;
8
V1' = 24 V,
V1 = 24 2 2 = 20 V,
U 1 = 20 0 = 20 V albo U1 = 24 2 2 = 20 V;
V2' = 20 6 = 14 V,
6V
I
U3
24 V
2V
U4
V0 = 0
V2 = 14 2 2 = 10 V,
b)
U 2 = 20 10 = 10 V albo U 2 = 6 + 2 2 = 10 V;
VR
(1)
20
V3 = 10 4 2 = 2 V;
(2)
10
U 3 = 10 2 = 8 V albo U 3 = 4 2 = 8 V.
(3)
(0)
zastosowa zasad superpozycji w odniesieniu do wszystkich, wzitych razem, rde napiciowych oraz kadego, wzitego z osobna, idealnego rda prdowego (wchodzcego w skad
rda rzeczywistego).
Przykad. Naley obliczy na
dwa sposoby - wartoci prdu w
obwodzie pokazanym na rys. a.
1. Po zamianie rda otrzymuje
si ukad (rys. b) znany z poprzedniego przykadu, zatem I = 2 A.
a)
Iw
12 A
6V
2
b)
2
4
2V
2
24 V
0
6V
2
4
2V
60
Wykad VII
Wracajc do schematu zadanego (rys. a), wyznacza si warto prdu w rezystancji rda prdowego: Iw = 12 2 = 10 A .
2. Po zastosowaniu zasady superpozycji
8V
1
1
c)
c)
otrzymuje si dwa obwody (rys. c i c).
Oblicza si skadniki prdw w tych
I w
I
I
I w
12 A
obwodach:
2 6
6
2
2 6
I ' w = 12 = 9 A , I ' = 12 = 3 A ;
8
8
0
0
8
I ' ' w = = 1 A , I ' ' = 1 A ;
8
a nastpnie dodaje, otrzymujc prdy w obwodzie zadanym (rys. a):
I w = 9 + 1 = 10 A ,
I = 3 1 = 2 A .
61
a)
I
U
E
Rw
Ugen
Uodb
(Rs)
Uodb
Ugen
I
0
Iz
b)
Igen
Iodb
I
Igen
Ir
Ir
Iodb
(Rs)
20
15
4
16 V
4
3
10
2
1
0 I
5
0
0
R
0
0
12
18
24
62
Wykad VII
3
1
5
4
6
2
3
4
4
6
3
5
4
4
63
graf niejednospjny
Obwody elektryczne nosz takie same nazwy, jak grafy obrazujce ich struktur. Z reguy mamy do
czynienia z obwodami planarnymi, jednospjnymi, bez ptli wasnych.
cieka
oczko
Drzewo wg definicji jest to graf spjny, w ktrym nie wystpuj oczka. Na og chodzi o drzewo, ktre jest podgrafem grafu spjnego i zawiera wszystkie jego wzy (podzbir gazi zawierajcych wszystkie wzy, bdcy grafem spjnym bez oczek). Takie drzewo nazywa si drzewem
grafu lub dendrytem (inaczej: najwikszym drzewem, drzewem rozpierajcym). Graf spjny ma
zwykle wiele dendrytw.
W wypadku grafu niejednospjnego mwi si o drzewach jego czci spjnych i zbiorze tworzonym przez te drzewa: lesie dendrytw.
Gazie drzewa nazywane s konarami. Ga grafu, ktrej dodanie do drzewa tworzy dokadnie
jedno oczko, nazywa si ciciw (inaczej: cznikiem, strun, gazi dopeniajc, gazi zamykajc).
Kilka drzew przykadowego grafu, z
konarami narysowanymi grubymi liniami i ciciwami narysowanymi cienkimi
liniami, pokazano na rysunku obok.
Liczba gazi dendrytu (lasu dendrytw) okrela rzd grafu. Rzd grafu obwodu elektrycznego odpowiada liczbie m jego wzw niezalenych. Rzd grafu zerowego (bez gazi) jest rwny zeru,
poniewa z wzem izolowanym nie s zwizane zmienne gaziowe. Rzd kadego grafu spjnego
o w wzach jest zatem rwny m = w 1, a liczba ta jest rwna liczbie gazi dendrytu grafu spjnego. Rzd grafu niejednospjnego, zoonego z p czci spjnych, jest rwny m = w p.
64
Wykad VII
Liczba ciciw dendrytu (lasu dendrytw) okrela zerowo grafu. Zerowo grafu obwodu elektrycznego odpowiada liczbie n jego oczek niezalenych. Liczba ciciw dendrytu o m gaziach w
grafie spjnym o g gaziach jest rwna n = g m = g w + 1. Liczba ciciw dendrytu o m gaziach w grafie niejednospjnym o g gaziach, zoonym z p czci spjnych jest rwna
n = g m = g - w + p.
Tworzenie oczek niezalenych dobrze jest wiza z wybranym dendrytem. Jedna z gazi w kadym oczku jest wtedy ciciw, za pozostae konarami. Oczka takie nazywaj si podstawowymi.
Obok przedstawiono przykady z rnymi dendrytami
tego samego grafu (konary linie grube, ciciwy
linie cienkie, oczka podstawowe linie kropkowane).
Pseudoga (linia przerywana) nie tworzy oczka!
Wspczynniki incydencji
Z wzami obwodu elektrycznego zwizane s prdowe rwnania rwnowagi, wynikajce z
I prawa Kirchhoffa dla prdw gazi zbiegajcych si w wzach niezalenych. W zapisie oglnym
tych rwna wystpuj wspczynniki incydencji gazi skierowanej (lub pseudogazi) i wza,
ktrych wartoci okrelone zgodnie z zasad obowizujc w teorii grafw wynosz:
+ 1
ik = 0
1
(4.3a)
gdzie: i numer wza, k numer gazi lub pseudogazi, ik wspczynnik incydencji k-tej
gazi (lub pseudogazi) i i-tego wza.
i
k
k
i
Obok przedstawiono pogldowy rysunek. Znak ik
jest przeciwny do znaku, z jakim w tradycyjnym
ik = 1
ik = 1
zapisie I prawa Kirchhoffa dla sumy prdw w i-tym
i
Ik > 0
Ik > 0 i
wle wystpuje prd k-tej gazi (tradycyjnie pisze
si prdy dopywajce ze znakiem plus, za od(Ik ) = (ik ) Ik
(+Ik ) = (ik ) Ik
pywajce ze znakiem minus).
Z oczkami obwodu elektrycznego zwizane s napiciowe rwnania rwnowagi, wynikajce z
II prawa Kirchhoffa dla napi gazi tworzcych oczka niezalene. W zapisie oglnym tych rwna wystpuj wspczynniki incydencji gazi skierowanej i oczka, ktrych wartoci okrelone
zgodnie z zasad obowizujc w teorii grafw wynosz:
+ 1
lk = 0
1
(4.3b)
gdzie: k numer gazi, l numer oczka, lk wspczynnik incydencji k-tej gazi i l-tego
oczka.
Obok przedstawiono pogldowy rysunek. Obiegowi
k
k
zgodnemu ze zwrotem prdu Ik odpowiada napicie
lk = 1
lk = 1
o znaku przeciwnym do napicia odbiornikowego
l
l
Uk , a obiegowi ze zwrotem przeciwnym napicie
Ik > 0
Rk
Ik > 0
Rk
o znaku zgodnym (przy sumowaniu napi gaziowych zgodnie z ich zwrotem, zwrot obiegu powinien
(Uk ) = (lk ) Rk Ik
(+Uk ) = (lk ) Rk Ik
by przeciwny do zwrotu lk ).
65
66
Wykad VIII
I ij + I wj = 0 ,
i j,
i =1,..., w1
x
1
w
I jw = I wj = 0 ,
za w wle zewntrznym:
j =1
x +2
x
j =1
x +1
x
x
std I jw = I ij = 0 ,
j =1
j =1 i j ,
i =1,..., w1
gdzie: Iij prd gaziowy zwrcony od wza o numerze i do wza o numerze j, Iwj prd gaziowy od wza w do wza j, Ijw prd gaziowy od wza j do wza w.
W pozostaych (w 1 x) wzach o numerach j = x+1, ... , w 1 , tj. w wzach nie poczonych
bezporednio (poprzez pojedyncze gazie) z wzem w, zachodz zalenoci:
I ij = 0 oraz I jw = 0 , wic
i j,
i =1,..., w1
w1
Wobec powyszego:
I jw = 0 .
j = x +1
I jw
j =1
w1
I ij 0 .
j =1 i j ,
i =1,..., w1
w1
Wykazano zatem, e rwnanie prdw w jednym wle jest liniowo zalene od rwna prdw w
wzach pozostaych.
[ ]
(4.4a)
67
h = [ik ]mh ,
i = 1, .. , m,
k = g+1, .. , g+h,
(4.4b)
mh
c
g h = [ik ]mg [ik ]mh , i = 1, .. , m, k = 1, .. , g+h , (4.4c)
m
m( g + h )
mh
gdzie ik wspczynnik incydencji k-tej gazi (lub pseudogzi) i i-tego wza, zgodnie z okreleniem (4.3a).
Zapisano w postaci wektorw:
- prdy gaziowe i rdowe prdy gaziowe
(4.5a, b)
I = [I k ]g1 , I r = [I r.k ]g1 , k = 1, .. , g,
g 1
g 1
- prdy pseudogazi
k = g+1, .. , g+h,
(4.5c)
h1
gr
1
.....
I r.c =
= [I r .k ]( g + h )1 ,
( g + h )1
I
r.h
h1
- wejciowe prdy gazi
k = 1, .. , g+h,
(4.5d)
k = 1, .. , g,
(4.5e)
k = g+1, .. , g+h,
(4.5f)
g 1
g 1
wej
g 1
I wej.c = . . . . . = I wej.k
( g + h )1
I wej.h
h1
a)
Iwej.k
Ek
Rk
Ik
Iwej.k
I wej.k = I r .k ,
Ir.k
I wej = I + I r ,
g 1
g 1
( g + h )1
k = 1, .. , g+h.
(4.5g)
Ir.k
b)
g 1
I wej.h = I r.h ,
g 1
g 1
I
g 1
I wej.c = . . . . . +
( g + h )1
0
h1
I r.c
( g + h )1
(4.6b)
(4.6c, d, e)
68
Wykad VIII
Wg I prawa Kirchhoffa, sumy prdw w wzach obwodu jednospjnego o w wzach tworz ukad
m = (w 1) prdowych rwna rwnowagi:
- w wersji 1. (dodatnie znaki skadnikw sumy odpowiadaj prdom dopywajcym) g +h
(ik ) I wej.k = 0 ,
i = 1, ... , m ,
(4.7a)
k =1
ik I wej.k = 0 ,
i = 1, ... , m .
(4.7a)
k =1
Forma (4.7a) odzwierciedla tradycj, natomiast przyjta definicja ik przemawia za wyborem formy (4.7a), ktrej odpowiada zapis macierzowy
c I wej.c = 0
m( g + h )
( g + h )1
(4.7b)
m1
Rozoywszy prdy wejciowe gazi w rwnaniach (4.7a) i (4.7b), zgodnie ze wzorami (4.6a) i
(4.6c), na prdy wewntrzne i zewntrzne (rdowe), otrzymuje si zalenoci:
g
g +h
k =1
k =1
ik I k = (ik ) I r.k ,
I = c I r.c
m g g 1
i = 1, ... , m ,
(4.7c)
(4.7d)
m( g + h ) ( g + h )1
= [ ]
n g
lk n g
l = 1, .. , n,
k = 1, .. , g .
(4.8a)
gdzie: k numer gazi, l numer oczka, ik wspczynnik incydencji k-tej gazi i l-tego oczka,
zgodnie z okreleniem (4.3b).
Zapisano wektor napi gaziowych
k = 1, .. , g .
(4.8b)
U = [U k ] g 1 ,
g 1
lk U k = 0 ,
l = 1, ... , n ,
(4.9a)
k =1
=0 .
U
g 1
n1
(4.9b)
n g
Ek
Rk
Ik
UR.k
Ir.k
Uk
Dla gazi uoglnionej o penej postaci, w ktrej prd rda prdowego Ir.k jest prdem zewntrznym gazi, a
zwrot jego jest zgodny ze zwrotem prdu Ik (rys.), otrzymuje si napiciowe rwnania gaziowe:
U k = U R.k E k = Rk I k E k , k = 1, .. , g , (4.10a)
= R I E ,
U
g g g 1 g 1
g 1
(4.10b)
69
g g
[ ]
g 1
(4.10c)
k = 1, .. , g .
(4.10d)
k =1
k =1
lk Rk I k + ( lk ) Ek = 0 ,
RI
n g g g g 1
g
albo
k =1
( ) E = 0 ,
g 1
n g
n1
lk
Rk I k = lk E k ,
l = 1, ... , n ;
(4.11a)
k =1
R I = E
n g
l = 1, ... , n ,
gg
g 1
n g
g 1
(4.11b)
W przypadku gazi bezrezystancyjnej, tzn. zawierajcej tylko idealne rdo napiciowe, we waciwym miejscu macierzy R wstawia si zero.
Wyraenia (4.7d) i (4.11b):
,
R I = n g E
gI1 = c I r.c ,
g 1
n g g g g 1
m g
m( g + h ) ( g + h )1
tworz razem ukad g rwna z g niewiadomymi, ktrymi s prdy gaziowe (rwnania obwodu
wzgldem prdw). Rwnania te mona zapisa cznie, w dwch rwnowanych postaciach, jako:
- pene rwnanie rwnowagi wzgldem prdw
0
0
m g
m( g +ch )
m g
m g
. . . .
. . . . . . . .
. . . .
. . . .
R + I = E +
I r.c ,
g
g
g
1
g
( g + h )1
0
0
n g
n( g + h )
n g
n g
(4.12a)
I
mw1
m g
.
.
.
.
.
= . . . . . . ,
gI1
Eo
Rl
n1
n g
(4.12b)
gdzie:
- macierz rezystancji gaziowych w oczkach (skierowanych wzdu oczek)
Rl = R ,
n g
n g
g g
(4.12c)
m( g + h ) ( g + h )1
70
Wykad VIII
- wektor rdowych napi (sem) oczkowych
Eo = E .
n 1
n g
(4.12e)
g 1
Trzeba wyjani, e:
- elementy macierzy Rl s rezystancjami k-tych gazi, przy czym opatrujemy je znakiem plus,
jeli zwrot prdu Ik jest zgodny ze zwrotem obiegu l-tego oczka, a znakiem minus, jeli zwrot
prdu Ik jest przeciwny do zwrotu obiegu l-tego oczka,
- elementy wektora Iw s sumami rdowych prdw gaziowych dopywajcych do kolejnych
wzw (dopywajce prdy rdowe wystpuj w sumie ze znakiem plus, za odpywajce ze
znakiem minus),
- elementy wektora Eo s sumami rdowych napi gaziowych wystpujcych w oczkach,
przy czym te rdowe napicia bierzemy ze znakiem plus, jeli ich zwrot jest zgodny ze zwrotem obiegu oczka, a ze znakiem minus jeli jest przeciwny.
Przykad 1. Gazie w obwodzie pokazanym na rys. a maj z zaoenia posta napiciowoprdow. Obliczane s wartoci prdw gaziowych.
10
I1
a)
I2 10
I3
1 24
140 V
2 10 I4
b)
4,6 A
2
180 V
rdo prdowe i ga z prdem I4 s jednym obiektem (jedn gazi). Graf obwodu z wybranym
drzewem przedstawiono na rys. b. Stopie zoonoci obwodu okrelaj: w = 3, g = 4, h = 0, std
m = 2, n = 2.
Wybrano i oznaczono na rys. a i b wzy niezalene (1, 2) i oczka niezalene (1, 2).
I. Wyznaczono macierze incydencji, macierz rezystancji gaziowych oraz wektory rdowych
napi i prdw gaziowych:
- 1 - 1 1 0
1 0 1 0
=
,
= ,
=
c
0
1
1
1
0 1 0 - 1
m g
m
g
n
g
m( g + h )
g g
10
0
=
0
0 0 0
10 0 0
,
0 24 0
0 0 10
140
0
,
=
E
0
g 1
180
0
0
I r = 0 ,
g 1
4,6
I r.c = I r
( g + h )1
g 1
0 0 0 0 0
1 0 1 0 0
0 1 1 1 0
0 0 0 - 1 - 1 1 0 I 1
10 0 0 0 1 0 - 1 I 2
+
=
0 24 0 0 0 0 0 I 3
0 0 10 0 0 0 0 I 4
0 0 0 0 140 1 1 - 1 0 0
0 0 0 0 0 0 - 1 0 1 0
.
=
1 0 1 0 0 0 0 0 0 0
0 1 1 1 180 0 0 0 0 4,6
71
Po wykonaniu dziaa (wyniki mona odczyta ze schematu, zgodnie z podanymi wyej reguami):
10 0 24 0
0
140
Rl = R = 0 10 24 10 , I w = c I r.c = 4,6 , Eo = E = 180 ,
n g g 1
n g g g
n1
n g
m1
m( g + h ) ( g + h )1
otrzymano rwnanie w skrconej formie (4.12b):
- 1 - 1 1 0 I1 0
0 1 0 - 1 I 4,6
2 =
, ktrego rozwizaniem jest
10 0 24 0 I 3 140
0 10 24 10 I 4 180
I1 0,8
I
4,7
2
=
Ig1 I 3 = 5,5 A.
I 4 0,1
II. Zapisano rwnania rwnowagi na podstawie wzorw (4.7c) i (4.11a), bez wprowadzania macierzy incydencji wg schematu obwodu:
I1 I 2 + I 3 = 0 ,
I 2 I 4 = 4,6 ,
10 I1 + 24 I 3 = 140 ,
10 I 2 + 24 I 3 + 10 I 4 = 180 .
Rwnanie macierzowe, scalajce powyszy ukad rwna, odpowiada podanemu wyej rwnaniu
skrconemu.
Uwaga. Korzystanie z penej formy zapisu rwna rwnowagi ma uzasadnienie tylko wtedy, jeli
do rozwizania tych rwna uywa si odpowiedniego programu komputerowego. Jeli nie ma takiej moliwoci (korzysta si ze zwykego kalkulatora), naley pisa od razu rwnania skrcone.
Przykad 2. W obwodzie z poprzedniego przykadu, pokazanym na rys. a, wystpuje pseudoga i
gazie o postaci napiciowej . Obliczane s wartoci prdw gaziowych.
a)
I1
10
I2 10
I3
140 V
1 24
2 10 I4
b)
4,6 A
2
180 V
4
5
Graf obwodu z wybranym drzewem przedstawiono na rys. b. Stopie zoonoci obwodu okrelaj:
w = 3, g = 4, h = 1, std m = 2, n = 2, g + h = 5.
Wybrano i oznaczono na rys. a i b wzy niezalene (1, 2) i oczka niezalene (1, 2).
Wyznaczono cakowit macierz incydencji wzw i cakowity wektor prdw rdowych
(inne macierze i wektory bez zmian):
0
0
1
1
1
0
0
0
c = 0 1 0 - 1 - 1 , I r.c = 0 , std I w = c I r.c = 4,6 .
m( g + h )
( g + h )1
m1
m( g + h ) ( g + h )1
0
4,6
Jest to ten sam wektor, ktry wystpuje w poprzednim przykadzie w skrconym rwnaniu rwnowagi obwodu.
Rwnania rwnowagi zapisane bez wprowadzania macierzy incydencji na podstawie wzorw
(4.7c) i (4.11a) rwnie nie rni si od podanych w poprzednim przykadzie.
Posta rwna jest taka jak wczeniej, wic i rozwizanie obwodu jest takie same jak poprzednio.
72
Wykad VIII
0
0
w
.
h
m g
m g
mh
m g
m g
m1
.
.
.
.
.
. . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
= ...... ,
........ I
,
(4.13a, b)
R + I ' = E' +
r
.
h
gI1'
h1
gg
g 1
g 1
Eo '
Rl
0
n0
n g
n
nh
n g
n1
gdzie:
- wektor zastpczych prdw gaziowych
(4.13c)
I ' = gI1 + I r ,
g 1
Ik
Ek
Rk
g 1
mh
h1
(4.13e)
(4.13f)
g 1
n1
Wektory E i I wyraaj wartoci napi rdowych oraz prdw gaziowych ukadu zastpczego.
Prdy gaziowe ukadu pierwotnego (zastpionego obwodem rozwizywanym) oblicza si ze wzoru
(4.14)
I = gI1' I r .
g 1
g 1
1 24
I3
4,6 A
2
180 V
140 V
1 24
c)
1
1
226 V
(2)
4
I 3 5,5
0 20 24 I 3 226
73
Ek
Ik
k = 1, .. , g ,
Ir.k
= R I E ,
U
g g g 1 g 1
g 1
w nastpujcej postaci:
Rk ; Gk
Uk
I k = Gk (U k + E k ) = Gk U k + Gk E k ,
k = 1, .. , g ,
U + G E ,
I =G
g g g 1 g g g 1
(4.15a)
(4.15b)
g 1
1
, za macierz konduktancji gaziowych
Rk
(4.15c)
g +h
k =1
k =1
ik I k = (ik ) I r.k ,
I = c I r.c
m g g 1
i = 1, ... , m ,
m( g + h ) ( g + h )1
przybieraj formy:
g
g +h
k =1
k =1
k =1
i = 1, ... , m ,
= ( ) G E + ( ) I
G U
c
r.c
g 1
g g g 1
m g g g
albo
m g
m( g + h )
gdzie
I w = c I r.c
m1
m g
(4.16b)
( g + h )1
= ( ) G E + I
G U
w
g 1
g g g 1
m g g g
(4.16a)
(4.16c)
m1
m( g + h ) ( g + h )1
U = 0
n g
g 1
n 1
tworz razem ukad g rwna z g niewiadomymi, ktrymi s napicia gaziowe (rwnania obwodu
wzgldem napi). Rwnania te mona zapisa cznie, w dwch rwnowanych postaciach, jako:
- pene rwnanie rwnowagi wzgldem napi
0
m g
m( g +ch )
m g
m g
. . . .
I
. . . .
. . . . G E + . . . .
,
G + U =
.c
( g r
gg
g 1
g g g 1
+
h
)
1
0
0
n g
n0
g
n g
n( g + h )
(4.17a)
74
Wykad IX
albo
0
m g
m( g +ch )
m g
. . . .
.
.
.
.
. . . .
I
,
G + U =
.c '
( gr
gg
g 1
0
0 + h )1
n g
n g
n( g + h )
(4.17b)
g 1
0
n1
n g
(4.18)
gdzie:
- wektor zastpczych rdowych prdw gazi i pseudogazi
I '
gr
,
.
.
.
.
.
I r.c ' =
( g + h )1
I r.h
h1
- wektor zastpczych rdowych prdw gaziowych
I r ' = G E + I r
g 1
g g g 1
(4.19a)
(4.19b)
g 1
Gi = G ,
m g
m g
(4.19c)
gg
- wektor zastpczych wydajnoci rde do wzw, tj. zastpczych rdowych prdw dopywajcych do wzw (wydawanych do wzw)
albo
m g
gg
g 1
m( g + h )
( g + h )1
m g
g 1
(4.19d)
m1
m g
g g g 1
m1
(4.19e)
m( g + h ) ( g + h )1
Ik
Gk
Ir.k
Uk
Trzeba wyjani, e:
- elementy macierzy Gi s konduktancjami k-tych gazi, przy czym opatrujemy je znakiem
plus, jeli prd Ik wypywa z i-tego wza, a znakiem minus, jeli prd Ik dopywa do i-tego
wza,
- elementy wektora Iw s zastpczymi rdowymi prdami, dopywajcymi do kolejnych wzw, tzn. sumami zastpczych rdowych prdw gaziowych i prdw pseudogazi, dopywajcych do wzw (zgodnie z umow, napicia rdowe i prdy rdowe maj taki sam zwrot jak
prdy w rezystancjach gaziowych).
75
Przykad. Obwd z poprzednich przykadw jest pokazany na rys. a; graf obwodu na rys. b.
Na schemacie obwodu zaznaczono napicia gaziowe. Obliczane s ich wartoci, a nastpnie
wartoci prdw gaziowych.
I1
a)
10
I2
I3
U1
140 V
24
10
U2
2 10
4,6 A
b)
180 V
U4
U3
I4
Wzy niezalene (1, 2) i oczka niezalene (1, 2) wybrano tak, jak poprzednio. rdo prdowe i
ga z prdem I4 s jednym obiektem (w obwodzie nie ma pseudogazi, wic h = 0).
- 1 - 1 1 0
,
1 0 - 1
= 0
m g
1
10
=
G
gg
0
1
0
10
1
0
24
0
,
0
10
m( g + h )
m g
140
0
,
=
E
0
g 1
180
1 0 1 0
,
1 1 1
= 0
n g
0
0
I r = 0 ,
g 1
4,6
I r.c = I r
( g + h )1
g 1
1
10
1
10
1
24
0
140 0 14
0
0 0 0
=
.
+
0
0
0
0
180 4,6 22,6
1
10
- 1
0
0
0
-1 1
1
0 0
0 0
1
10 0
0 1
0
- 1 10
0
0 0
0
0 0
0 0
0 0 0 0 U 1
1
0 0
U
0 0 0 0 2 0
=
+
U 3 0
1
0
1
0
1
0
24 0 1 1 1 U 4 0
10
1 - 1 0 14
- 1 0 1 0
.
0 0 0 0
0 0 0 22,6
76
Wykad IX
Po wykonaniu dziaa (wyniki mona odczyta ze schematu, zgodnie z podanymi wyej reguami):
1
1
1
0
10 10
24
,
Gi =
1
1
0
m g
0
10
10
otrzymano rwnanie w skrconej formie (4.18):
1
10
1
0
1
10
1
10
0
1
14
I w ' = 22,6 ,
m1
0
U 1 14
U
1
22,6
0 2 =
, ktrego rozwizaniem jest
10 U 3 0
1
0 U 0
4
1
1
1
24
U 1 - 132
U
2 = 47 V.
=
U
U 3 132
g 1
U 4 - 179
II. Zapisano rwnania rwnowagi wg schematu obwodu na podstawie wzorw: (4.16a) i (4.9a),
pamitajc o przeciwnych zwrotach prdu i napicia gaziowego (sumowanie napi przy przeciwnym zwrocie obiegu oczka):
1
1
1
1
U 1 U 2 + U 3 = 140 ,
10
10
24
10
1
1
1
U 2 U 4 = 180 + 4,6 ,
10
10
10
U1 + U 3 = 0 ,
U2 +U3 +U4 = 0 .
Rwnanie macierzowe, scalajce powyszy ukad rwna, odpowiada podanemu wyej rwnaniu
skrconemu.
III. Obliczono wartoci prdw gaziowych, wg wzoru (4.15a):
I1 = G1 (U1 + E1) = 0,8 A; I2 = G2 U2 = 4,7 A; I3 = G3 U3 = 5,5 A; I4 = G4 (U4 + E4) = 0,1 A.
Iol
Ikl = Iol =kl Iol ;
kl = lk
kl = 1
Elementy macierzy przeksztacenia wyznacza si wg tych samych regu, co elementy macierzy incydencji (chodzi o incydencj oczek i gazi oraz o zwrot obiegu oczka i zwrot incydentnej z nim gazi). Wyjaniono to obok na rysunku.
77
zatem
= T ,
=
n g
g n
g n
(4.20c)
Ig1' = T I o
(4.20d)
g n
n1
R I = E ,
n g
gg
g 1
n g
g 1
po podstawieniach: I = I ,
T
ng gRg gn I o = ng E
',
g 1
(4.21a)
Ro I o = Eo ' ,
(4.21b)
g 1
nn
n1
n1
gdzie:
- macierz rezystancji oczkowych (wasnych i wzajemnych)
Ro = R T = Rl T ,
n g g g g n
g n
nn
(4.21c)
n g
Rl = R ,
n g
n g
(4.21d)
g g
(4.21e)
(4.21f)
g 1
n1
[ ]
nn
78
Wykad IX
Przykad 1. Obwd dany rys. a; obwd zastpczy (po zamianie rda prdowego) rys. b; graf
obwodu zastpczego rys. c. Obliczane s prdy gaziowe obwodu danego.
a)
b)
c)
I1
10
I2 10
10 I4
I1
10
I3
140 V
24
I3
Io1
180 V
4,6 A
140 V
I2 20
24
3 2
226 V
Io2
zano
je
uzyskuj
I = 4,7 A.
24 44 I
o 2 226
o2
Okrelono wartoci prdw gaziowych w obwodzie zastpczym (wg rys. b) i danym (wg rys. a):
I1 = Io1 = 0,8 A,
I2 = Io2 = 4,7 A,
I4 = I2 4,6 = 0,1 A.
Przykad 2. Obwd dany (z przyjtymi prdami oczkowymi) pokazano na rys. a. Obliczane s prdy gaziowe tego obwodu.
a)
b)
I1 3
I2 3
I4
I1 3
I2 3
30 V
Io1
I3
Io2
15 V
I6
I5
Io3
15 V
30 V
I3
Io1
Io2
15 V
15 V
I6
I o1 2
9 - 6 0 I o1 30
- 6 12 - 3 I = - 15 , jest I = - 2 , zatem: I = I = 2 A,
1
o1
o2
o2
I o3 - 7
0 - 3 3 I o3 - 15
I3 = Io1 Io2 = 4 A,
I4 = Io3 = 7 A,
I5 = Io2 Io3 = 5 A,
I2 = Io2 = 2 A,
I6 = Io2 = 2 A.
o2
o2
I3 = Io1 Io2 = 4 A,
I6 = Io2 = 2 A,
oraz
I5 = 5 A,
I2 = Io2 = 2 A,
I4 = I5 I2 = 7 A.
Gk
Ir.k
Uk
79
m g g g
m g
m( g + h )
(4.23)
( g + h )1
Jeli jeden z wzw obierze si za wze odniesienia i przypisze mu potencja rwny zeru Vo = 0,
to zalenoci midzy potencjaami w pozostaych wzach Vi (i = 1, ... , m) i napiciami gaziowymi Uk (k = 1, ... , g) mona przedstawi za pomoc wyraenia:
= V ,
(4.24a)
i
k
j
U
g 1
ik = 1
jk = 1
g m m1
gdzie wektor potencjaw wzowych
Vi
Ik
Gk
Vj
(4.24b)
V = [Vi ]m1 .
m1
Uk = Vi Vj
Elementy macierzy przeksztacenia wyznacza si wg tych samych regu, co elementy macierzy incydencji (chodzi o incyUk = ki Vi kj Vj
dencj wzw i gazi oraz o zorientowanie gazi wzgldem
ki = 1 = ik ; kj = 1 = jk
incydentnych z ni wzw). Wyjaniono to obok na rysunku.
Macierz incydencji okrela przynaleno gazi do wzw. Macierz przeksztacenia okrela
przynaleno wzw do gazi. Przestawione s wic wskaniki elementw, co oznacza, e macierz jest macierz transponowan macierzy :
T
zatem
= = T ,
g m
g m
m g
(4.24c)
= T V .
U
g 1
m1
(4.24d)
g m
c
r.c
m g g g
m1
g g g 1
g m
m g
m( g + h )
(4.25a)
( g + h )1
Gw V = I w ' ,
mm
m1
(4.25b)
m1
gdzie:
- macierz konduktancji wzowych (wasnych i wzajemnych)
Gw = G T = Gi T ,
m g g g
g m
m m
m g
(4.25c)
g m
Gi = G ,
m g
m g
(4.25d)
gg
- okrelony wzorem (4.19d) wektor zastpczych wydajnoci rde do wzw, tj. zastpczych
rdowych prdw dopywajcych do wzw (wydawanych do wzw)
m g
gg
g 1
m( g + h )
( g + h )1
m g
g 1
(4.25e)
m1
Gw = [G
m m
jk
m m
(4.26)
80
Wykad IX
I1
a)
E1 V1
140 V
(E1)
V 1 I2
I3
10
V2 10
V2 V1
24
V1
I4
E2 V2
V2
4,6 A
c)
180 V
(E2)
1
3
2
4
V0 = 0 V
b)
I1
V 1 I2
10
14 A
10
I4
I4
I3
I1
V2
24
4,6 A
10
18 A
V0 = 0 V
10
29
120
V1 14
, tzn.
=
1
1
V
18 + 4,6
- 1
+ 2
10
10 10
-
1
10
1
10 V1 14
=
,
1 V2 22,6
5
I3 = G3 V1 = 5,5 A,
Pk .gen =U k .gen I k .gen = 140 0,8 + 180 0,1 + 179 4,6 = 953,4 W,
k
k =1
n
k =1
tzn. bilansuj si
Pk .gen = Pk .odb
k
81
Zasada superpozycji
Zgodnie z rwnaniami (4.12a) i (4.17a), liniowy obwd elektryczny o g gaziach i h pseudogaziach jest opisany rwnaniem oglnym
(4.27a)
A X = B ,
gg
g 1
g 1
A11 L A1 ( j 1) B1 L A1g
g
1
1
=
M
=
(1) j +k M jk Bk ,
det A
det A k =1
Ag1 L Ag ( j 1) B g L Agg
det A j
det A
(4.27b)
gdzie Mjk jest jk-tym minorem (podwyznacznikiem) macierzy A, za (-1)j+k Mjk jest jk-tym dopenieniem algebraicznym tej macierzy.
Warto j-tej zmiennej Xj, stanowica odpowied ukadu liniowego na wymuszenie B, jest sum
odpowiedzi na skadniki Bk tego wymuszenia, zalene od rdowych napi i prdw, ktrych
dziaanie mona rozpatrywa oddzielnie. Zachodzi wic tu superpozycja (nakadanie si) odpowiedzi, bdcych reakcj na poszczeglne pobudzenia.
Waciwo powysza nosi nazw zasady superpozycji i jest wykorzystywana do obliczania prdu
lub napicia w wybranej gazi obwodu liniowego, w ktrym wystpuje kilka rde niezalenych.
Warto prdu lub napicia dowolnej gazi takiego obwodu, bdca odpowiedzi na wszystkie
dziaajce w danej chwili pobudzenia, jest sum wartoci prdu lub napicia, jakie wywoayby w
teje gazi, z osobna, kade z dziaajcych w tym czasie pobudze. Przy prdzie staym zapisuje
si to nastpujco:
Ij =
g +h
I jk ,
Uj =
k =1
g +h
U jk
(4.27c, d)
k =1
gdzie: Ij prd w gazi j-tej; Ijk skadnik prdu w gazi j-tej, wymuszony przez rda wystpujce w gazi lub pseudogazi k-tej; Uj napicie na gazi j-tej, Ujk skadnik napicia
na gazi j-tej, wymuszony przez rda wystpujce w gazi lub pseudogazi k-tej.
Szukajc skadnikw odpowiedzi, mona posugiwa si dowolnymi metodami. Mona te dowolnie grupowa skadniki we wzorach (4.27c) lub (4.27d), tzn. wyznacza rozwizywania przy dziaajcych jednoczenie, odpowiednich wymuszeniach.
Przykad. Obliczana jest na dwa sposoby warto prdu I
w obwodzie pokazanym na rys. a.
a)
6V
I
3V
3A
b)
b)
1
I
1
I
1
3A
b)
1
3V
6V
1
I
1
82
Wykad X
c)
6V
c)
1S
I
Io2
1S
Io1
I
1S
V0 = 0
V1
3A
3V
o2
Jest tylko jeden wze niezaleny, wartoci konduktancji trzech gazi s jednakowe; zapisanie
rwnania wzowego jest formalnoci rys. c:
(1+1+1) V1 = 3 ;
V1 = 1 V;
I ' ' = 1 (0 1) = 1 A.
Szukana warto: I = 3 1 = 2 A.
83
V2
V1
V2
V1
E
V4
I1
E
R3
V5
V1
I3
R1
I4
V1
V5
R3
I3
V5
E
V5
V3
R2
V3 = V2
V3 = V2
I4
R1
V2
V4
I1
V1
V1
V3 = V2
a)
V2
V3
R2
I2
V2
I2
V2
b)
Ir
Ir
c)
Iw1 =.Ir
Ir
2
Iw1 =.Ir
Ir
Iw2 = Ir
Ir
2
Iw2 = Ir
Ir
Iw3 =.0
Iw1 =.Ir
Iw3 =.0
E2
R2
Iw2 = Ir
Ir
Ir
Ir
b)
V1
I1
I
R1
E2
I2
V2
R2
V3
Ir
I1
I
V1
R1
Ir
I2
V2
V3
Ir
Przykad 1. Przy zastosowaniu metody wzowej obliczana jest na dwa sposoby warto prdu
Ix w obwodzie z rys. 1a. Usunwszy rda napiciowe w gaziach bezrezystancyjnych danego
obwodu otrzymano 2 obwody wariantowe (rys. 1b i 1c).
1
1a)
1b)
1
6V
V2
1c)
V1
3V
V3
V4
3A
6V
V2
Ix
Ix
1
1
3V
V1
V2
1 V2
Ix
6 V V3
V4
V4
6V
1
V3
V2
V1
3V 1
3V
V4
3A
3A
V3
84
Wykad X
I wariant rozwizania (rys. 1b): w przeksztaconym obwodzie s 2 wzy (na kracach 3 rwnolegych gazi); przyjto V4 = 0 i zamieniajc w myli rda napiciowe na prdowe zapisano
rwnanie wzowe
(1 + 1 + 1) V2 = 3 6 + 3 , std V2 = 2 V oraz I x = G x (V4 V2 ) = 1 (0 + 2) = 2 A.
II wariant rozwizania (rys. 1c): w przeksztaconym obwodzie s rwnie 2 wzy (na kracach 3
rwnolegych gazi); przyjto V1 = 0 i zamieniajc w myli rda napiciowe na prdowe zapisano rwnanie wzowe
(1 + 1 + 1) V3 = 6 + 9 + 3 + 3 , std V3 = 7 V oraz V4 = 0 + 3 = 3 V, V2 = 7 6 = 1 V,
I x = G x (V4 V2 ) = 1 (3 1) = 2 A.
Przykad 2. Przy zastosowaniu metody oczkowej obliczana jest na dwa sposoby warto prdu
Ix w obwodzie z rys. 2a. Usunwszy pseudoga w danym obwodzie otrzymano 2 obwody wariantowe (rys. 2b i 2c), w ktrych zamieniono rda prdowe na napiciowe (warto przypomnie,
e rwnolege doczenie jakiegokolwiek elementu do idealnego rda napiciowego nie ma wpywu na jego napicie; jest to tzw. poczenie nieistotne), po czym obrano oczka w taki sposb, e
szukany prd Ix lub Ix jest rwny prdowi oczkowemu (rys. 2b i 2c).
2a)
2b)
1
2c)
1
6V
Ix
3V
6V
3
A
Ix
1
1
3V
3A
3A
2b)
Io2
6V
3V
6V
Io2
1
3V
3V
3
A
Ix
Ix
Io1
1
1
3V
3A
2c)
Ix
3
A
1
1
6V
3V
Io1
3V
3V
=
2 I o 2 0
II wariant rozwizania (rys. 2c i 2c): rwnanie oczkowe
2
1
2
1
1 I o1 - 3
, std I x ' = I o1 = 1 A oraz I x = I x ' + 3 = 2 A.
=
2 I o 2 - 3
85
Ij
Ej
Rj
Uj
k =1
k =1
k j
I j = I jk = G jk E k ' + G jj E j ,
a)
Ik
E k
Rk
(4.28)
b)
Ij = 0
Ij = 0
ukad
gazi
wewn.
c)
Uj.0
Uj.0
ukad
gazi
wewn.
Ej
G jk Ek ' = G jj U j.0
(4.30)
k =1
k j
Uj.0
Ij
Ej Rj
I j = G jj U j.0 + E j =
Rjj
U j .0 + E j
R jj
(4.31a)
Rw
Ij
Ej
Uj
Rj
UR.j
co pozwala napisa
Ij =
Ij =
E + Ej
Rw + R j
E
Rw + R j
oraz
U j = Rj I j Ej .
(4.33a, b)
oraz
U j = U R. j = R j I j .
(4.34a, b)
86
Wykad X
a)
E1
Ix
Ux
E2
3V
b)
b)
1,5 A
6V
E = U0
3V
3A
6V
1
3V
b)
3A
U0 6 V
1
1
U0
1,5 A
3A
c)
1
Rw
E = U 0 = 4,5 1,5 = 3 V,
- wg rys. c (rezystancja ukadu pasywnego, widziana od strony odczonej gazi x) Rw = 0,5 .
Szukane wartoci prdu i napicia (wg rys. d):
E
3
Ix =
=
= 2 A;
Rw + R x 0,5 + 1
U x = R x I x = 1 2 = 2 V.
Wartoci prdu w gazi x, pochodzce od E1 i E2 (wg rys. e):
1 6
1 3
I x1 =
= 2 A, I x 2 =
= 1 A.
2 1,5
2 1,5
Szukane wartoci konduktancji midzygaziowych:
I
I
1
1
G x1 = x1 = S, G x 2 = x 2 = S.
E1 3
E2 3
Uwaga. Przez analogi mona zdefiniowa stosunek prdw
Ix3 i Ir.3 jako prdow transmitancj midzygaziow TI.x3 .
Wtedy I x = G x1 E1 + G x 2 E 2 + TI . x3 I r .3 (superpozycja).
Z rys. f wynika: TI . x3
I
1
1
= x3 =
= .
I r .3
3
3
d)
1
Ux
3V
0,5
Ix
e)
1 Ix1
6V
1
3V
1
Ix2
f)
1
Ix3 = 1 A
1
3A
87
Gj
Ir.j
Uj
a)
Uj =
g +h
g +h
k =1
k =1
k j
U jk = R jk I r.k ' R jj I r. j
Gk
(4.35)
gdzie: Rjk j-te rezystancje midzygaziowe (midzy j-t gazi zewntrzn i k-tymi gaziami lub pseudogaziami wewntrznymi), Rjj rezystancja wejciowa, Ir.k zastpcze rUk
dowe prdy k-tych gazi (rys. a) lub pseudogazi, Ir.j rdowy prd j-tej gazi.
Zgodnie z przyjt konwencj strzakowania Uj i Ir.j gazi normalnej, otrzymuje si dodatni warto Rjj . Wartoci Rjk s natomiast dodatnie lub ujemne, zalenie od zwrotw j-tej gazi oraz k-tych
gazi lub pseudogazi.
Wartoci rezystancji Rjk i Rjj wyznacza si dowiadczalnie lub oblicza na podstawie schematu obwodu, badajc efekty dziaania pojedynczych rde:
U jk
U jj
R jk =
,
R jj =
.
(4.36a, b)
I r . j
I r .k '
Ir.k
Wzr (4.35) odnosi si do obwodu, w ktrym nie wystpuj gazie bdce idealnymi rdami napiciowymi (jak w metodzie wzowej), zatem wyznaczanie rezystancji Rjk dotyczy tylko takiej sytuacji.
Jeli wewntrz obwodu wystpuj gazie bdce idealnymi rdami napiciowymi, to jak wiadomo mona przenie te rda do innych gazi, co nie wpywa na napicie gazi zewntrznej. Do przeksztaconego tak obwodu mona ju stosowa wzr (4.35); prdy Ir.k s w nim zastpczymi rdowymi prdami przeksztaconych gazi.
Jeli Uj = 0 oraz Ir.j = Ijz (rys. b), to
b)
ukad
gazi
wewn.
Uj. = 0
g +h
R jk I r.k ' = R jj I jz ,
Ij = Ijz
Ij = Ijz
Gj
ukad
gazi
wewn.
Uj. = 0
c)
Ijz
Uj
Ij
IG.j
Iw
Ijz
Gw
Uj
Gj
co pozwala napisa
Gdy j-ta ga jest pasywna, to
Ir.j
Gjj
d)
(4.37)
k =1
k j
Ijz
Ir.j
Uj =
Uj =
I r I r . j
Gw + G j
I r
Gw + G j
oraz
I j = G j U j + I r . j .
(4.40a, b)
oraz
I j = I G. j = G j U j .
(4.41a, b)
88
Wykad X
Formuy (4.40a) i (4.41a) wyraaj twierdzenie Nortona (o zastpczym rdle prdowym): obwd
liniowy aktywny, badany od wybranej pary zaciskw (od strony wyrnionej gazi zewntrznej
aktywnej lub pasywnej), jest rwnowany gazi aktywnej, zoonej z idealnego rda prdowego
Ir i rwnolegej konduktancji Gw, przy czym prd rdowy Ir (nazywany prdem rdowym zastpczego rda) jest rwne prdowi zwarcia tych zaciskw (prdowi, jaki wystpi w idealnym
przewodzie zwierajcym te zaciski), a rwnolega konduktancja Gw (nazywana konduktancj wewntrzn zastpczego rda) ilorazowi prdu zwarcia przez napicie jaowe midzy tymi zaciskami (napiciu, jakie wystpi midzy nimi po odczeniu wyrnionej gazi). Zgodnie ze wzorami (4.36b), (4.38b) i (4.39a), konduktancja wewntrzna Gw jest konduktancj midzy wybran jw.
par zaciskw badanego obwodu, przy odczonej gazi zewntrznej i zerowych wymuszeniach.
Zastpcze rdo prdowe wyznaczone na podstawie twierdzenia Nortona jest rwnowane zastpczemu rdu napiciowemu wyznaczonemu na podstawie twierdzenia Thevenina.
Przykad. W danym obwodzie, tym samym, co w poprzednim przykadzie (rys. a), obliczane s
wartoci: napicia Ux , prdu Ix oraz rezystancji Rx3 midzy gazi zewntrzn x i pseudogazi.
1
a)
E1
Ix
Ux
E2
3V
b)
b)
Iz
6V
Ir = Iz
1
3A
3V
6V
6V
1
b)
3A
b)
1
3V
Iz
Iz
1
3A
c)
1S
Gw
1S
d)
Ix
Ir
2S
1S
e)
1S
1S
1S
Ux3
Ir.3 = 3 A
R1
R2
R3
E
R4
89
R2
R4
U CD.0 = U CB.0 U DB.0 =
R1 + R2 R3 + R4
R2 R3 R1 R4 = 0 ,
std
R2 R3 R1 R4
E =
E = 0 ,
( R1 + R2 ) ( R3 + R4 )
R1 R3
=
.
R 2 R4
albo
(4.42a, b)
Rwn
(Gwn)
E1
En
U0
Rw
(Gw
)
Ir
Rw
(Gw
)
U0
U0
Zgodnie z zalenoci (4.39b), zastpczy prd rdowy jest rwny prdowi zwarcia gazi zewntrznej: Ir = Iz. Prd zwarcia Iz mona wyznaczy korzystajc z zasady superpozycji:
n
I z = I zk =
Rw1
(Gw1)
k =1
Rwn
(Gwn)
= G wk E k
E1
k =1
Iz
Rw1
(Gw1)
Iz1
E1
En
Rwn
(Gwn)
Izn
En
Konduktancja wewntrzna rda zastpczego jest rwna sumie konduktancji poszczeglnych rde: :
n
G w = Gwk
Rw1
(Gw1)
k =1
Rwn
(Gwn)
Rw
(Gw)
Ek
,
R
k =1 wk
I r = Gwk E k =
k =1
1
;
R
k =1 wk
(4.43a, a)
(4.43b, b)
G w = Gwk =
k =1
I
E = r =
Gw
Gwk Ek
k =1
Gwk
k =1
Rw =
1
=
Gw
1
n
Gwk
k =1
Wzory (4.43b, b) odpowiadaj wzorom (3.20a, b), otrzymanym w rozdz. 3. jako wynik przeksztacania ukadu.
90
Wykad X
Twierdzenie o wzajemnoci
Z rwnoci elementw macierzy rezystancji oczkowych (4.22): Rjl = Rlj , gdzie: j, l numery oczek,
oraz elementw macierzy konduktancji wzowych (4.26): Gjk = Gkj , gdzie: j, k numery wzw,
wynikaj rwnoci konduktancji oraz rezystancji midzygaziowych o zamienionych miejscami
numerach gazi: Gjk = Gkj , Rjk = Rkj , gdzie: j, k numery gazi (tzw. zewntrznej i wewntrznej).
Oznacza to, e: przy zmianie miej- a)
sca doczenia do obwodu jedyneukad
ukad
Ek
Ij Ik= Ij
Ej= Ek
go rda z gazi k-tej do j-tej
pasywny
pasywny
efekt prdowy od rda napiciowego (rys. a), bd napiciowy od b)
rda prdowego (rys. b), jest taki
ukad
ukad
Ir.j= Ir.k
Uj Uk= Uj
sam w gazi k-tej, jaki by wcze- Ir.k
pasywny
pasywny
niej w j-tej.
Twierdzenie o kompensacji
Twierdzenie o kompensacji dotyczy zmian prdw i napi w obwodzie, wywoanych zmian rezystancji (konduktancji) jednej gazi. Mwi si tu o kompensacji zmian napicia lub prdu tej gazi.
Napiciu na przyrocie rezystancji Rk gazi z prdem Ik odpowiada rdowe napicie kompensujce Rk Ik (rys. a). Prdowi na przyrocie konduktancji Gk gazi o napiciu Uk odpowiada rdowy prd kompensujcy Gk Uk (rys. b). Na podstawie zasady superpozycji wykazuje si, e w
obwodzie pasywnym, odpowiadajcym liniowemu obwodowi aktywnemu: popyn prdy przyrostowe, gdy do k-tej gazi, w ktrej wystpi przyrost rezystancji Rk , zostanie wczone (szeregowo) napicie rdowe Rk Ik o zwrocie przeciwnym do zwrotu prdu Ik (rys. a), albo pojawi si
napicia przyrostowe, gdy do k-tej gazi, w ktrej wystpi przyrost konduktancji Gk , zostanie
doczony (rwnolegle) prd rdowy Gk Uk o zwrocie przeciwnym do zwrotu napicia Uk (rys. b).
Ik
a)
R k I k
a)
R k
R k I k
b)
R k
Ij +Ij
ukad
aktywny
Ik
I k
Ij
R k
ukad
aktywny
R k I k
I j
R k
ukad
pasywny
R k I k
b)
Gk Uk
Gk
Ik +Ik
Uk
Gk Uk
Uk +Uk
Gk
ukad
aktywny
=
Uj +Uj
Uk
Gk Uk
Gk
ukad
aktywny
+U
Gk Uk
Gk
Uj
ukad
pasywny
Uj
Przykad. Wyznaczono zmiany wartoci prdw dwch gazi danego obwodu po zwikszeniu rezystancji jednej z nich (o 0,5 ), oraz zmiany wartoci napi po zwikszeniu konduktancji (o 1 S).
Obwd z prdami
Obwd z przyrostami
Obwd z napiciami
Obwd z przyrostami
gazi:
prdw gazi:
gazi:
napi gazi:
1 (1,5 )
1A
(0,75 A)
3V
6V
2A
(1,875 A)
1 1
1
0,25 A
0,5
0,5 V
3A
0,125 A
1
1
1 S (2 S)
6V
1V
(0,75 V)
2V
(2,25
V) 1 S
3V
1S
3A
1A
1S
1S
0,25 V
1S
0,25 V
1S
91
Elektrotechnika podstawowa
ROZDZIA 5
92
Elektrotechnika podstawowa
l
l
L
Lg
Ls
L
M
M
M
M
p
Q
Literatura do rozdziau 5
[1], [2], [3], [4], [5], [6], [8]
r
r
RFe
R.k
S
S
S
t
u
uind
U
v
v
W
z
.k
r
0
odlego
wektor odlegoci; promie
rezystancja poprzeczna schematu transformatora
reluktancja (opr magnetyczny)
pole powierzchni; pole przekroju rdzenia (magnetowodu)
pole elementu powierzchni; pole paskiej ptli prdu
wektor normalny do elementu powierzchni S
czas
napicie
napicie indukowane
napicie magnetyczne
objto przestrzeni elementarnej
prdko; prdko adunku elementu
prdowego
energia pola magnetycznego
liczba zwojw uzwojenia (cewki)
przekadnia transformatora
podatno magnetyczna
przepyw prdu
permeancja (przewodno magnetyczna)
przenikalno magnetyczna
przenikalno magnetyczna wzgldna
staa magnetyczna (przenikalno magnetyczna prni)
przestrzenna (objtociowa) gsto
energii pola magnetycznego
strumie magnetyczny; strumie magnetyczny przenikajcy przez powierzchni S
strumie magnetyczny przenikajcy
przez powierzchni S
strumie skojarzony
93
Indukcja magnetyczna
Podstawow wielkoci charakteryzujc pole magnetyczne jest indukcja magnetyczna B. Definiujc t wielko korzysta si z zalenoci okrelajcych si lub moment, z jak pole magnetyczne
dziaa na prbne elementy prdowe. Podobnie za pomoc siy dziaajcej w polu elektrycznym na
prbny adunek zostao okrelone natenie pola elektrycznego (rozdz. 1).
B
a) Q v
Prbny element prdowy okrelonego rodzaju wyraa si ilociowo
v
jako:
Q
- iloczyn maego adunku elektrycznego Q i wektora jego
F
prdkoci v (rys. a),
b) I l
B
- iloczyn prdu I pyncego w krtkim, prostoliniowym odcinku
l
przewodu, i wektora jego dugoci l o zwrocie zgodnym ze zwroI F
tem prdu (rys. b),
- iloczyn prdu I i wektora pola powierzchni S paskiej ptli
c) I S
B
p = I S .
(5.1c)
Jak wida, midzy miarami elementw prdowych i moduami si lub momentw, dziaajcych na
te elementy w polu magnetycznym, zachodzi proporcjonalno wyraona wspczynnikiem
( B sin ) . Moduy si F i momentw M osigaj najwiksze wartoci, jeli wielkoci wystpu-
94
Wykad XI
jce w iloczynach wektorowych zalenoci: (5.1a), (5.1b) oraz (5.1c), s do siebie prostopade
( = /2). Zakadajc prostopado wektorw odpowiednich wielkoci (odpowiednie ustawienie
elementu prdowego w polu magnetycznym), definicj indukcji B mona uformowa wg zalenoci: (5.1a), (5.1b) oraz (5.1c) na podstawie granicznych wartoci moduw:
Fmax
Fmax
M max
,
,
.
(5.2a, b, c)
B = lim
B = lim
B = lim
Q 0 Q v
l 0 l I
S 0 S I
Jednostk indukcji magnetycznej jest tesla (T), wyraana w jednostkach innych wielkoci jako weber na metr do kwadratu (Wbm-2) albo wolt razy sekunda na metr do kwadratu (Vsm-2).
Jeli modu, kierunek i zwrot siy lub momentu pochodzenia magnetycznego, jakie dziaaj na okrelony element prdowy, s stae w dowolnym miejscu rozwaanej przestrzeni (przy jednakowym
zorientowaniu elementu wzgldem osi ukadu wsprzdnych), to indukcja magnetyczna jest staa
co do moduu, kierunku i zwrotu. Pole magnetyczne wystpujce w tej przestrzeni jest polem rwnomiernym.
Krzywe styczne we wszystkich punktach do wektora indukcji magnetycznej, zgodnie z nim skierowane, nosz nazw linii pola magnetycznego. Efekt dziaania pola na elementy prdowe jest najsilniejszy, jeli s one skierowane pod ktem prostym do linii pola magnetycznego.
Na adunek elektryczny poruszajcy si w polu magnetycznym dziaa sia skierowana prostopadle
do paszczyny wyznaczonej przez linie pola i wektor prdkoci adunku. Tor ruchu czstki w staym, rwnomiernym polu magnetycznym ulega wic zakrzywieniu. Przykadem takiego dziaania
jest odchylanie wizki elektronw w lampie kineskopowej.
Na odcinek przewodu prostoliniowego z prdem dziaa sia wypychajca go w kierunku prostopadym do paszczyzny wyznaczonej przez linie pola i przewd.
Na paski zwj przewodu z prdem dziaa moment obracajcy go prostopadle do paszczyzny wyznaczonej przez linie pola i normaln do paszczyzny zwoju.
Strumie magnetyczny
Strumie magnetyczny przenikajcy przez powierzchni S , tzn. strumie wektora indukcji
magnetycznej B przez element powierzchni S (rys.), jest skalarem
= B S = B S cos .
(5.3a)
gdzie S = S1n wektor normalny do elementu powierzchS
S
ni S (w przypadku powierzchni zamknitej skierowany
na
zewntrz tej powierzchni).
W rwnomiernym polu magnetycznym strumie przez powierzchni S prostopad do B (modu: B) jest rwny iloczynowi
= BS .
(5.3c)
Jednostk strumienia magnetycznego jest weber (Wb) czyli wolt razy sekunda (Vs).
Strumie magnetyczny przenikajcy przez powierzchni zamknit jest zawsze rwny zeru
(5.4)
B dS = 0 .
1
Wynika z tego, e pole magnetyczne jest polem bezrdowym (solenoidalnym), a jego linie s liniami zamknitymi. Stwierdzenie to wyraa tzw. zasad cigoci linii pola magnetycznego.
W przestrzeni ograniczonej liniami pola magnetycznego strumie ma sta warto. Mona wic
tworzy rurki (komrki) strumienia magnetycznego, z nich za obwd magnetyczny, przypominajcy obwd elektryczny. Rola strumienia magnetycznego w analizie obwodw magnetycznych
jest podobna do roli prdu elektrycznego w analizie obwodw elektrycznych.
95
(
d
l
r
)
=
(1dl 1r ) ,
3
2
4
r
4
r
dl
i
dH
i dl
(5.6b)
dH =
sin .
r
4 r 2
Powysza formua sowna oraz zalenoci analityczne (5.6a) i
b)
H
(5.6b) wyraaj prawo Biota-Savarta-Laplacea.
ik
dl
k = 1, 2, ...
c)
H dl = ik = .
B, H
I
B, H
I
(5.7)
k =1
Powysza formua sowna oraz zaleno analityczna (5.7) wyraaj prawo przepywu prdu (prawa Amperea).
Warto caki we wzorze (5.7) jest w oglnym przypadku rna
od zera. Pole magnetyczne jest wic polem wirowym.
Linie pola magnetycznego wok nieskoczenie dugiego przewodnika z prdem ukadaj si koncentrycznie (rys. c).
96
Wykad XI
a
dx =
d ,
sin 2
c)
a
,
sin
a2
r2 =
,
sin 2
r=
H =
4 a
0
sin d =
1r
i
2 a
x dx 1x
y
dH, H
c)
H
i
a
= i1 B2 = i1 2 =
i1 i2 ,
(5.8a)
i2
B1 l2
l
2 a 2 a
- sia Amperea dziaajca na jednostk dugoci drugiego przeF2
wodu, pochodzca od prdu pierwszego przewodu
l 1 i 1
F2
i
= i2 B1 = i2 1 =
i1 i2 ,
(5.8b)
B2
F1
l
a
2
a
F2 i2
B1
F1 F2
wic
=
=
i1 i2 .
(5.8c)
l 2
l
l
2 a
Wida, e przewody odpychaj si przy przeciwnym zwrocie prdw, a przycigaj przy zgodnym.
F
Jeli: i1 = i2 = 1 A, = 0 = 4 10 7 H/m, a = 1 m, to
= 2 10 7 N/m.
l
W ten sposb, za pomoc siy oddziaywania elektrodynamicznego przewodw z prdem elektrycznym, definiuje si podstawow jednostk elektryczn: amper (A) jest nateniem prdu, ktry
pync w dwch prostoliniowych, nieskoczenie dugich przewodach o pomijalnie maym
przekroju koowym, umieszczonych w prni i biegncych rwnolegle do siebie w odlegoci 1 m,
wywouje midzy nimi si rwn 210-7 N na kady metr dugoci.
Diamagnetyki i paramagnetyki
O magnetycznych waciwociach cia decyduje budowa atomw i ich przestrzenne, wzajemne uoenie. Wspomniane wczeniej prdy molekularne, odpowiadajce orbitalnym i spinowym ruchom
elektronw oraz przypisanym im orbitalnym i spinowym momentom magnetycznym, s gwnym
rdem wypadkowych pl magnetycznych atomw. Ruchom protonw i neutronw wewntrz jder atomw odpowiadaj wypadkowe momenty magnetyczne jder, ale s one okoo 2000 razy
mniejsze od orbitalnego i spinowego momentu elektronu.
Jeli atomy ciaa nie wytwarzaj wypadkowego pola magnetycznego w nieobecnoci zewntrznego
pola magnetycznego, czyli pola orbitalne oraz spinowe atomw kompensuj si, to ciao takie zalicza si do diamagnetykw.
97
p 1
Pod wpywem zewntrznego pola magnetycznego wystpuj w
B=0
nich niewielkie zmiany wypadkowych momentw magnetyczp 1 = p 2
p 2
p = p 1 + p 2 = 0
nych par elektronw, ktre zajmuj w atomach te same poziomy
energetyczne (rys. obok). Reakcja kadej pary elektronw na
zewntrzne pole magnetyczne jest podobna. Powstaje sabe,
B0
p 1
wypadkowe wewntrzne pole magnetyczne, skierowane przeB
p
<
2
ciwnie do pola zewntrznego. Efekt ten, wyraajcy si osabiep = p 1+ p 2 0
p 2
niem w nikym stopniu pola zewntrznego, okrela si jako efekt
diamagnetyczny.
Jeli atomy ciaa wytwarzaj wypadkowe pole magnetyczne, czyli pola orbitalne oraz spinowe atomw nie kompensuj si, a kierunki i zwroty pl w ramach tworzonych przez czsteczki struktur
przestrzennych s zupenie dowolne, to ciao takie zalicza si do paramagnetykw.
Atomy paramagnetykw mona przedstawi jako elementarne
magnesy, ktre d do zajcia pooenia zgodnego z polem
B=0
wzmocnienie pola zewntrznego, okrelane jako efekt paramagnetyczny. W paramagnetykach wystpuje rwnie efekt diamagnetyczny, ale jest on sabszy od paramagnetycznego.
Zewntrzne pole magnetyczne nie wpywa zatem wyranie na zmian ustawienia dipoli magnetycznych w dia- i paramagnetykach. Ciaa te nie maj szczeglnych wasnoci magnetycznych.
Przenikalno magnetyczna wzgldna diamagnetykw jest znikomo mniejsza, a paramagnetykw
znikomo wiksza od 1 (np. srebro ma r 0,99998, za aluminium 1,00002). Diamagnetyki s
przez magnes sabo odpychane, a paramagnetyki sabo przycigane.
Ferromagnetyki
Nadzwyczajne waciwoci magnetyczne wykazuj ferromagnetyki. Ich krysztay dziel si na elementarne przestrzenne obszary samorzutnego namagnesowania, w ktrych atomowe pola magnetyczne (typu paramagnetycznego) s zorientowane zgodnie, chocia w rny sposb w poszczeglnych obszarach. Obszary te nazwano domenami magnetycznymi. Domeny wyranie reaguj na pojawienie si zewntrznego pola magnetycznego. D do zorientowania swych pl zgodnie z polem
zewntrznym (dotyczy to gwnie momentw spinowych elektronw) przez przejmowanie i podporzdkowanie tej orientacji czci czsteczek ssiednich domen i przez popraw wasnego ustawienia. Nazywa si to pogldowo obrotem i rozrostem domen, chocia jedno i drugie zjawisko polega w zasadzie na tym samym: zmianie orientacji momentu dipoli magnetycznych. Efektem tego
przeorientowania jest magnesowanie si ciaa. Ferromagnetyk nienamagnesowany jest silnie
przycigany przez magnes, bowiem w wyniku przeorientowania domen sam staje si magnesem.
Po usuniciu zewntrznego pola pozostaje w ferromagnetyku
wierzchoek
jakie namagnesowanie. Zalenie od tego, jak jest ono due,
ptli
histerezy
B
mwi si o materiale, e jest magnetycznie mikki albo magneBs
krzywa
tycznie twardy. Materiaw magnetycznie twardych uywa si
magnesoBr
do wyrobu magnesw trwaych.
wania
Hc
H
Zaleno B = f(H) materiaw ferromagnetycznych przedstawia
0
krzywe magnesowania pierwotnego i ptle histerezy (rys. obok).
ptla histerezy
Przenikalno magnetyczna wzgldna r rnych ferromagnetyBs indukcja
kw statyczna bd dynamiczna poniej punktu nasycenia
nasycenia
zawiera si w przedziale wartoci od kilkuset (nikiel ok. 600)
Br remanencja
Hc koercja
do kilkuset tysicy (czyste elazo ok. 200 tysicy).
98
Wykad XI
r = 1+ .
czyli
(5.11b)
przy czym strumienie dopywajce k-tych gazi bierze si tradycyjnie ze znakiem plus, a odpywajce ze znakiem minus.
Zgodnie z prawem Amperea, wzdu oczek obwodu magnetycznego z uzwojeniami jako rdami pola obowizuj nastpujce, rwnowane zalenoci (II prawo Kirchhoffa dla obwodu magnetycznego):
H k l k = I k z k , U .k = k , U .k = F .k , (5.13a, b, c)
k
przy czym:
U .k = H k l k ,
k = F .k = I k z k ,
(5.13d, e)
99
k R .k
Skoro H = =
, wic U .k = H k l k =
k = R .k k
S
k Sk
U .k
(rys. a), zatem liniowej czci obwodu magnetycznego odpowiadaj nastce zalenoci (prawo Ohma dla obwodu magnetycznego rys. b):
puj
b)
R
U = R ,
= U ,
(5.15a, b)
U
c)
p = p (U . ) =
U .
, gdzie staymi s = z i i R . p =
R . p
B, H
a)
i
b)
p =
Sp
p,
R .p
lp
0 S p
c)
S
l
lp
U .p
(U .)
R .p
U .
(R .)
p (U .)
U .
U .
100
Wykad XI
Zwykle nie przeskalowuje si danej wykrelnie charakterystyki magnesowania elaza B (H) , tylko
pozostaje przy wsprzdnych H , B , dostosowujc do nich charakterystyk czci liniowej:
B p ' (H ) =
(H )
S
U . p (H )
R . p S
H l
R . p S
(rys. obok).
B (H)
R .p S
Bp (H)
H
0
1,4
1806
1,5
2846
0,5
299
0,6
359
0,7
423
0,8
488
0,9
568
1,0
668
1,1
812
1,2
1002
1,3
1317
1,6
5134
488
568
668
812
2,00
2,25
2,50
2,75
1811
2114
2393
2725
2600 2393
2,656 ;
2725 2393
= 2,65610-3 Wb .
2,5 + (2,75 2,5)
lp
U 3
l3
U .p
= + ; B = S H1 ;
l2 /2
(R .3)
R .p
Bp (T)
0,6
0,7
0,8
0,77
359
423
488
= U 1 + U 3 = l1 H1 + U 3 .
B3 (T) 1 (mWb)
1170
2925
1,503
3,00
1368
3420
1,525
3,28
1566
3915
1,547
3,55
wynik interpolacji
B1 (T)
1,20
1,31
1,42
H1 (A/m)
1002
1366
2014
(A)
1771
2188
2774
2600
101
+
uind
eind
iL
B = const.
v
eind
d
>0
dt
+
uind
>0
iL
Cewka indukcyjna
Cewka indukcyjna (inaczej: zwojnica, solenoid, induktor) jest uzwojeniem o okrelonej liczbie zwojw, wraz z otoczeniem stanowicym rodowisko wytwarzanego pola magnetycznego.
Przez strumie magnetyczny cewki (obejmowany przez cewk) rozumie si strumie obejmowany
przez jej zwoje. Zwoje cewki s rozoone w przestrzeni, wic oglnie kady z nich moe obejmowa inny strumie (inn cz strumienia cewki). Strumie obejmowany przez zwj cewki nazywa
si strumieniem skojarzonym z tym zwojem lub skojarzeniem magnetycznym tego zwoju.
Cewka przedstawiona na rys. obok skada si ze zwojw o nume1
rach: 1, 2, ... , z, obejmujcych strumienie: 1, 2, ... , z .
z
Napicie indukowane w cewce jest sum napi indukowanych w
jej zwojach (przez strumienie z nimi skojarzone):
1
2
3
uind
d k d (1 + 2 + ... + z ) d
=
=
.
dt
dt
k =1 dt
z
u ind =
(5.18)
= 1 + 2 + ... + z = k .
(5.18a)
k =1
102
Wykad XII
(5.19b)
(5.19c)
Indukcyjno wasna
Zjawisko indukowania si napicia w cewce lub pojedynczym zwoju (obwodzie elektrycznym),
wskutek zmian prdu pyncego w tej cewce lub tym zwoju, nazywa si indukcj wasn lub samoindukcj. Takie cewki lub zwoje, wystpujce jako elementy obwodu, nosz miano indukcyjnoci.
Miar zdolnoci cewki (zwoju, obwodu) z prdem i, do wytworzenia wasnego strumienia skojarzonego , jest indukcyjno wasna wyraona wzorem
L=
.
(5.20)
i
Jednostk indukcyjnoci wasnej jest wymieniony ju wczeniej henr (T) czyli omosekunda (s).
Oglnie, na warto stosunku do i moe wpywa warto oraz charakter zmiennoci lub i.
Zaleno (i) jest wic w oglnym przypadku nieliniowa (rys. a). Jeli uzwojenie cewki jest osadzone na rdzeniu ferromagnetycznym, ktry stanowi magnetowd, to wykres (i), podobnie jak
B(H), przedstawia ptl histerezy (rys. b). Cewki (indukcyjnoci) o charakterystykach nieliniowych
bez histerezy i z histerez nazywa si nieliniowymi.
a)
b)
c)
Operowanie pojciem L ma sens, jeli stosunek do i ma sta warto, czyli zaleno (i) jest
liniowa (rys. c). Taka cewka (indukcyjno) nosi nazw liniowej. Cech liniowoci maj cewki z
uzwojeniami umieszczonymi w rodowisku o staej wartoci przenikalnoci magnetycznej .
W praktyce za liniowe uwaa si cewki bezrdzeniowe (powietrzne) oraz w ograniczonym zakresie cewki o rdzeniach stalowych ze szczelin powietrzn i cewki o rdzeniach wykonanych ze specjalnych materiaw (perminvar, izoperm).
Przy rwnych strumieniach skojarzonych z poszczeglnymi zwojami cewki (rys.):
= 1 = 2 = ... = z ,
(5.21a)
=
=zi
z
= z ,
(5.21b)
i
uind
iL
U
z
L=
z2
z
= z2 =
= z 2 ,
R
i
di
.
(5.22)
dt
Napicie indukowane w cewce przez pyncy przez
ni prd nazywa si napiciem samoindukcji.
uind = L
uind
(5.21)
103
Indukcyjno wzajemna
Zjawisko indukowania si napicia w cewce lub pojedynczym zwoju (obwodzie elektrycznym),
wskutek zmian prdu pyncego w innej cewce lub innym zwoju, nazywa si indukcj wzajemn.
Takie cewki lub zwoje (sprzone magnetycznie) nosz miano indukcyjnoci sprzonych.
Zostan przedstawione zalenoci dotyczce dwch cewek sprzonych (jeli w ukadzie jest wicej takich cewek, to kade ze sprze jest opisywane osobno z uyciem tej samej formuy).
Sprzenie cewek nie jest nigdy idealne: cz strumienia wyg1
i1
twarzanego przez prd jednej cewki nie jest obejmowana przez
s1
drug, i na odwrt. Strumienie wasne 11 i 22 , wytwarzane
przez prdy i1 i i2 , dziel si na strumienie gwne (wzajemne)
z1
z2
g1 i g2 , i strumienie rozproszenia s1 i s2 (rys. obok):
11 = g1 + s1 ,
(5.23a)
g2
22 = g 2 + s 2 .
i2
s2
z1
(5.23b)
z2
Przyjto, e strumienie skadowe (wasne oraz wzajemne) obejmuj wszystkie zwoje jednej lub drugiej cewki, albo obu cewek.
Zakadajc liniowo indukcyjnoci, tzn. proporcjonalno wszystkich rozwaanych strumieni do
wywoujcych je prdw (co sprowadza si do warunku niezmiennoci ), definiuje si wielkoci
stae (parametry cewek):
- indukcyjnoci wasne
z
z
L1 = 1 11 ,
L2 = 2 22 ,
(5.24a, b)
i1
i2
- indukcyjnoci wzajemne
L12 =
- indukcyjnoci gwne
L g1 =
z1 g 2
i2
z1 g1
i1
L21 =
Lg 2 =
z 2 g1
i1
z 2 g 2
i2
(5.25a, b)
(5.26a, b)
- indukcyjnoci rozproszenia
z1 s1
z
,
Ls 2 = 2 s 2 .
(5.27a, b)
i1
i2
Jednostk ww. indukcyjnoci jest henr (H) czyli omosekunda (s).
Wykazuje si, e jeli strumienie g1 i g2 przebiegaj w tym samym, jednorodnym rodowisku
( = const.), to jest jedna indukcyjno wzajemna
L12 = L21 = M .
(5.28)
Z podanych wyej wzorw wynika, e:
L1 = Lg1 + Ls1 , L2 = L g 2 + Ls 2 ,
(5.28a, b)
Ls1 =
oraz
L21 z 2
=
,
L g1 z1
wic
M =
L12
z
= 1 ,
Lg 2 z 2
czyli
z1 L g1
M
=
=
,
z2
M
Lg 2
z2
z
L g1 = 1 L g 2 = L g1 L g 2 .
z1
z2
(5.28c)
104
Wykad XII
g1 L g1
L
=
= 1 s1 ,
11
L1
L1
(5.29a)
g 2 Lg 2
L
=
= 1 s2 ,
22
L2
L2
(5.29b)
k 21 =
- cewki 1. wzgldem 2.
k12 =
- cewek 1. i 2
M
k = k 21 k12 =
L1 L2
(5.29c)
M = k L1 L2 .
otrzymuje si wzr
(5.29d)
a)
uind.1
b)
L1
11
L 1 i1
i1
22
i2
L2
uind.2
12
L 2 i2
i2
+ M i2
i2
M i2
21
+ M i1
i1
0
M i1
1 = 11 +12 = L1 i1 M i2 ,
(5.31a)
2 = 22 + 21 = L2 i2 M i1 ,
(5.31b)
u ind .1 = L1
di1
di
M 2 ,
dt
dt
(5.32a)
u ind .2 = L1
di2
di
M 1 ,
dt
dt
(5.32b)
11 = L1 i1 ,
12 = M i2 ,
(5.33a, b)
22 = L2 i2 ,
21 = M i1 .
(5.33c, d)
W literaturze spotyka si te inne zasady indeksowania podanych wyej wielkoci. Mona np. spotka oznaczenia g2 = 21 i g1 = 12 , prowadzce
w konsekwencji do oznacze 21 i 12 , w miejscu
przyjtych tu 12 i 21 .
105
a)
iL
uind
=
z
albo
d
= d .
(5.34b)
z
Cakowita energia pola magnetycznego cewki wynosi
dW = i z
b)
d
1
W
dW
d
1
W
dW
W =
(i )
i d =
0
( )
(5.34c)
= R
(5.34c), wynikaj nastpujce wzory dla
u
L
ind
R
cewki liniowej:
b)
W =
W
i
0
1
1
i = L i2 ,
(5.35b)
2L 2
2
Zwizki powysze przedstawiono pogldowo
na rys. b.
W =
1
1
2
R 2 = =
. (5.35a)
2
2
2 R
dW = i1 d1 + i2 d 2 .
Ze wzorw (5.31a) i (5.31b) wynika, e:
d1 = d11 + d12 = L1 di1 M di2 ,
d 2 = d 22 + d 21 = L2 di2 M di1 ,
a zatem:
dW = i1 d11 + i1 d12 + i2 d 21 + i2 d 22 ,
i1 11 i1 12 i2 21 i2 22
+
+
+
,
2
2
2
2
L i2
L i2
W = 1 1 M i1 i2 + 2 2 .
2
2
W =
(5.36)
(5.36a)
(5.36b)
(5.37a)
(5.37b)
(5.38a)
(5.38b)
106
Wykad XII
s1
2
2
2
2
1
(1 2 ) ( g1 g 2 ) 2 s 2
R.s1
= 1 s1 +
+
=
(5.38c)
2
2
2
R.
s2
2 s2
= 1 s1 +
+
,
2
2
2
2
R.s2
gdzie:
= g1 g 2 .
= 1 2 ,
(5.38d, e)
B, H
W =
U d ( ) = l S H dB .
B( H )
H dB .
(5.39a)
B
H
0
B
c)
W =
Iloczyn lS jest objtoci rurki, wic objtociowa (przestrzenna) gsto energii magnetycznej wyraa si wzorem
U
b)
std
B
H
0
Transformator bezstratny
Transformator jest urzdzeniem umoliwiajcym przenoszenie energii z jednego obwodu elektrycznego do drugiego obwodu elektrycznego, na drodze magnetycznej. Idealne (bezstratne) cewki
sprzone s prototypem transformatora bezstratnego.
W transformatorze (rys. obok) wyrnia si stron pierwotn i stron wtrn; odpowiednio do tego: napicie
( z1 )
( z2 )
i1
M
i2
pierwotne u1, prd pierwotny i1, napicie wtrne u2 i prd
wtrny i2 . Strzakowanie napicia i prdu transformatora
po stronie pierwotnej jest typu odbiornikowego, a po strouind.1
L1
L2
uind.2
nie wtrnej generatorowego. Oznaczenie zaciskw dla
prdw i1 i i2 odpowiada sprzeniu ujemnemu, tzn.
= 1 2 , = g1 g 2 .
107
di
z
u g1 = L g1 1 2
dt z1
di
z
u g 2 = 1 L g 2 1
z2
dt
di
z 2 di2 z 2
z di
=
L g1 1 2 2 ,
z1 dt z1
dt z1 dt
di2
dt
(5.40a, b)
(5.41a)
(5.41b)
(5.42a, b)
(5.43a)
(5.43b)
otrzymuje si rwnania:
uind .1 u s1 = u g1 ,
uind .2 + u s 2 = u g 2 ,
(5.44a, b)
uind.1
Ls1
:1
us1
ug1
Lg1
Ls2
i2
us2
Lg2
ug2
uind.2
za wzory (5.43a, b) po dodatkowym, obustronnym pomnoeniu drugiego z nich przez zapisuje si nastpujco:
1 di
di
u g1 = L g1 1 2 ,
(5.46a)
dt dt
1 di
di
u g1 = u g 2 = 2 L g 2 1 2 .
dt dt
i1
Ls1
i
us1
uind.1
Ls2
ui
i2
us2
uind.2
(5.46b)
Na podstawie tych zalenoci przedstawia si jednoobwodowy schemat zastpczy transformatora bezstratnego (rys. obok), na ktrym wystpuj wielkoci
przeliczone ze strony wtrnej na stron pierwotn:
u i = u g1 = u g 2 = u ' g 2 ,
(5.47a)
u 'ind .2 = u ind .2 ,
u's 2 = u s 2 ,
(5.47b, c)
108
Wykad XII
i' 2 =
i2
L = L g1 = 2 L g 2 ,
L ' s 2 = 2 Ls 2 .
(5.47d, e, f)
u i = u ' s 2 +u 'ind .2 ,
(5.48a, b)
di '
di1
u ' s 2 = L' s 2 2 ,
,
(5.48c, d)
dt
dt
di
u i = L
,
i1 = i + i ' 2 .
(5.48e, f)
dt
Uwaga. Stosujc przekadni 1/ zamiast , przelicza si wielkoci ze strony pierwotnej na wtrn. W energetyce definiuje si przekadnie transformatora (napiciowe lub zwojowe) jako stosunki
wielkoci grnych i dolnych, tzn. dotyczcych stron wyszego i niszego napicia. Warto tak
okrelonej przekadni nie moe by mniejsza od 1. Powysze rozwaania dotycz wic transformatora
energetycznego zasilanego od strony grnej (jeli jest inaczej, to za wstawia si wszdzie 1/ ).
u s1 = Ls1
a)
:1
i2
u1
b)
u2
i1
Ls1
i
us1
uind.1
ug1
Transformator idealny jest elementem o dwch parach zaciskw, zdefiniowanym przez rwnania (rys. a):
i
u1 = u 2 ,
(5.49a, b)
i1 = 2 .
Realizacja fizyczna transformatora idealnego (pod rnymi nazwami) moe dotyczy zarwno prdu zmiennego, jak i staego.
Pod pewnymi warunkami, przy prdzie
Ls2
i2
:1
zmiennym, transformator bezstratny spenia
do dokadnie rwnania transformatora
us2
idealnego. Aby okreli te warunki, przedug2
uind.2
stawiono dwuobwodowy schemat zastpczy
transformatora bezstratnego z transformatorem idealnym (rys. b).
Jak wida, sprzenie powinno by idealne ( Ls1 = 0 , Ls 2 = 0 , wic k = 1, M = L1 L2 ) i jak najwiksze ( i = 0 , wic L = L g1 = M ). Wtedy: u ind .1 u ind .2 , i1 i2 .
Transformator rzeczywisty
W uzwojeniach rzeczywistego transformatora wystpuj straty Joulea, ktrym przypisane s rezystancje. Docza si je szeregowo (po stronie pierwotnej i wtrnej) do transformatora bezstratnego.
Rezystancj uzwojenia wtrnego R2 przelicza si na stron pierwotn wg wzoru: R' 2 = 2 R2 .
Strumie gwny rzeczywistego transformatora przebiega wycznie w powietrzu lub w rdzeniu
ferromagnetycznym, albo czciowo rdzeniu i czciowo w powietrzu (w szczelinie powietrznej).
W rdzeniu wystpuj zjawiska histerezy i prdw wirowych, z ktrymi zwizane s straty energii,
ktrym przypisana jest rezystancja RFe . Straty w ferromagnetyku zale nieliniowo od indukcji
magnetycznej i czstoci przemagnesowywania rdzenia, ale przy staej wartoci skutecznej i czstotliwoci napicia traktuje si rezystancj RFe jako sta. Docza si j rwnolegle do indukcyjnoci
gwnej (magnesujcej) L transformatora bezstratnego.
i1 R 1
Ls1
Ls2
R2 i2
Na rys. obok pokazany jest jednoobwodowy schemat zastpczy transiFe
i
formatora z rdzeniem ferromagneu2
u1
RFe
ui
L
tycznym, skonstruowany zgodnie z
powyszymi objanieniami.
109
Elektrotechnika podstawowa
ROZDZIA 6
110
Elektrotechnika podstawowa
susceptancja
susceptancja pojemnociowa
susceptancja indukcyjna
wspczynnik mocy
pojemno elektryczna
napicie rdowe
warto skuteczna sinusoidalnego
napicia rdowego
wskaz napicia rdowego; warto
symboliczna (skuteczna zespolona)
napicia rdowego
czstotliwo
czstotliwo rezonansowa
konduktancja
prd
przebieg czasowy prdu
warto szczytowa prdu
wspczynnik odksztacenia prdu
wspczynnik ksztatu
wspczynnik szczytu
warto skuteczna prdu okresowego
skadowa bierna prdu
skadowa czynna prdu
amplituda prdu sinusoidalnego
warto rednia pokresowa
warto rednia prdu okresowego
warto wyprostowana prdu
wskaz prdu; warto symboliczna
(skuteczna zespolona) prdu
modu I (dugo wskazu rwna I )
wskaz nieruchomy (pocztkowy)
amplitudy prdu
wskaz wirujcy amplitudy prdu
wskaz prdu rdowego; warto
symboliczna (skuteczna zespolona)
prdu rdowego
warto symboliczna prdu oczkowego
liczba urojona; operator obrotu
wskazu
indukcyjno wasna
indukcyjno wzajemna
moc chwilowa
moc rednia w obwodzie prdu
okresowego; moc czynna
moc czynna generatorowa
moc czynna odbiornikowa
wskazanie watomierza
adunek elektryczny
moc bierna
moc bierna generatorowa
Literatura do rozdziau 6
[1], [2], [4], [7], [9]
Qodb
R
S
S
Sgen
Sodb
t
T
u
u(t)
umax
uh %
U
Ub
Ucz
Um
Um (k)
Ur
U0
U
U
U
Um
Umt
U0
W
X
XC
XL
XM
Y
Y
Z
Z
Zw
rez
rez
0
111
(6.1)
przy czym najmniejsza liczba T speniajca ten warunek nazywa si okresem (podstawowym) prze1
biegu, a jej odwrotno f =
czstotliwoci przebiegu.
T
Ze wzgldu na spenienie warunku okresowoci wyrnia si wielkoci (przebiegi) zmienne okresowe (przykad na rys. a) i nieokresowe (przykad na rys. b):
u
a)
b)
t
0
2T
Warto rednia za okres T przebiegu u(t) wielkoci okresowej U, to jej warto rednia:
1
U 0 = u (t ) =
T
t0 +T
u (t ) dt
(6.2)
t0
Wielko okresowa, ktrej warto rednia jest rwna zeru, nosi nazw przemiennej (przykad na
rys. c)., za ktrej warto rednia jest rna od zera pulsujcej lub ttnicej (przykad na rys. d):
u
c)
d)
t
0
2T
U0
0
t
T
2T
Wielko okresowa U nazywa si sinusoidaln (harmoniczn), jeli jej przebieg czasowy mona
przedstawi jako funkcj sinusoidaln (rys. poniej):
u
Um
t
- u 0
u (t ) = U m sin( t + u ) ,
(6.3a)
2
przy czym
=
= 2f ,
(6.3b)
T
gdzie: Um amplituda,
u faza pocztkowa (pocztkowy kt fazowy),
pulsacja,
( t + u) faza (kt fazowy) przebiegu w chwili t.
Wykad XIII
112
u (t ) = U 0 + U m ( k ) sin(k t + u ( k ) ) ,
(6.4)
k =1
1 2
U m ( k ) .
2 k =1
1,5
(6.5)
u
Um (1)
I
II
0,5
0
-0,5 0 0
60
120
180
240
300
360
-1
-1,5
1
I 0 = i (t ) dt ,
T0
1
U 0 = u (t ) dt
T0
(6.6a, b)
1
1
P = p dt = u i dt ,
T0
T0
(6.7)
WT = p dt = P T ,
(6.8a)
za w czasie t>>T (bdcym wielokrotnoci T) wyraa si tak samo jak przy prdzie staym:
W = P t .
(6.8b)
113
t2
t2
dt = G u G2 dt ,
R i R2
t1
(6.9)
t1
zatem ze wzgldu na ciepo wydzielane w tej samej rezystancji (konduktancji), w czasie jednego
okresu prdu lub napicia rwnowanymi prdowi okresowemu i(t) i napiciu okresowemu u(t)
s prd stay i napicie stae o takich wartociach I i U , e:
T
2
2
R I dt = R i dt ,
2
2
G U dt = G u dt ,
0
czyli
I=
1 2
i dt ,
T 0
U=
1 2
u dt .
T 0
(6.10a, b)
Okrelone wyej wartoci I i U (inne oznaczenia: Isk ; Usk ) nosz miano wartoci skutecznych
przebiegw okresowych i(t) i u(t).
1
I = i dt ,
T0
1
U = u dt .
T0
(6.11a, b)
Gdy przebiegi: i(t), u(t), s funkcjami antysymetrycznymi (przemiennymi symetrycznymi), tj. speniajcymi warunki: i (t ) = 0 i i (t + T 2) = i (t ) , u (t ) = 0 i u (t + T 2) = u (t ) , to wartoci wyprostowane I , U s rwne wartociom rednim pokresowym Ir , Ur :
I r
2
=
T
T 2
i dt ,
U r
2
=
T
T 2
u dt .
(6.12a, b)
2
2
Wykad XIII
114
1,11 .
(6.15a, b)
2 2
Uwzgldniajc wzr (6.15a), przebiegi sinusoidalne prdu i napicia zapisuje si zwykle w postaci:
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
k k (sin) =
u (t ) = U 2 sin( t + u ) .
(6.16a, b)
k k .i
100 90 k k .i ,
u k % sin = 2 2
k k .u
100 90 k k .u .
(6.18a, b)
i( j )% =
I ( j)
ih %(1) =
I (1)
100 =
i( j )%(1)
j =2
u ( j )% =
U ( j)
100 .
(6.21a, b)
I
U
Odstpstwo przebiegw przemiennych od idealnie sinusoidalnych wyraane jest przez dwa typy
wspczynnikw zawartoci harmonicznych (w procentach), okrelanych umownie jako:
- wspczynniki znieksztace harmonicznych
I 2 I (21)
100 ,
u h %(1) =
U 2 U (21)
U (1)
100 =
u ( j )%(1)
(6.22a, b)
j =2
- wspczynniki odksztacenia
ih % =
I 2 I (21)
I
100 =
j =2
i(2j )%
u h% =
U 2 U (21)
U
100 =
u (2j )%
(6.23a, b)
j =2
115
Dwjnik liniowy (rys. obok) skada si z pasywnych elementw liniowych R, C, L, M, oraz aktywnych elementw idealnych e, ir o pulsacji takiej samej jak rda zewntrzne. Struktura pocze elemenu
Odb.
tw nie ma w tej chwili znaczenia. Przyjto odbiornikowe strzakowanie prdu i napicia, tzn. z zaoenia dwjnik jest odbiornikiem.
Przebiegi sinusoidalne prdu i napicia dwjnika zapisuje si w wygodniejszej postaci (6.16a, b):
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
u (t ) = U 2 sin( t + u ) .
Rnic faz pocztkowych przebiegw synchronicznych u(t) i i(t) dwjnika okrela si jako kt
przesunicia fazowego, krtko: przesunicie fazowe dwjnika (rys. poniej):
= u i .
(6.24)
u, i, p
p
UI
t
0
i
u
W
Odb.
R, G
u
u (t ) = U 2 sin( t + u ) ;
u = R i = R I 2 sin( t + i )
U = RI ,
u =i
=0
cos = 1 ;
P = U I = R I 2 = G U 2 .
(6.26)
Wykad XIII
116
i
C
2. Pojemno C
dq
i=
,
q = C u ;
u
dt
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
u (t ) = U 2 sin( t + u ) ;
du
i =C
= C U 2 cos( t + u ) = C U 2 sin( t + u + 2)
dt
I = C U ,
i =u + 2 =
cos = 0 P = 0 ;
1
1
I = XC I ,
(reaktancja pojemnociowa).
XC =
C
C
3. Indukcyjno wasna L
i
L
d
u=
, = L i ;
u
dt
i (t ) = I 2 sin( t + i ) ,
u (t ) = U 2 sin( t + u ) ;
di
u = L = L I 2 cos( t + i ) = L I 2 sin( t + i + 2)
dt
U=
U = LI ,
u =i + 2 =
U = LI = XL I ,
(6.27)
(6.28a, b)
(6.29)
cos = 0 P = 0 ;
2
X L = L (reaktancja indukcyjna wasna).
(6.30a, b)
u1 M
L12 = M
i2
di2
= M I 2 2 cos( t + i 2 ) = M I 2 2 sin( t + i 2 + 2)
dt
i1
= M I2 ,
u1M = i 2 + 2 ;
u1M = M
U 1M
d 21
, 21 = M i1 ;
dt
i1 = I 1 2 sin( t + i1 ) ,
u 2 M = U 2 M 2 sin( t + u 2 M ) ;
L21 = M
u2M =
u2 M
di1
= M I1 2 cos( t + i1 ) = M I 1 2 sin( t + i1 + 2)
dt
= M I1 ,
u 2 M = i1 + 2 ;
u2M = M
U 2M
U 1M = M I 2 = X M I 2 ,
U 2 M = M I1 = X M I1 ,
p 2 M = u 2 M i2 = ... = X M I 1 I 2 sin( i 2 i1 )
(6.31b)
(6.32a, b)
(6.31a)
(6.33)
u1 L + u1 M
i1
i2
L1
M
L2
u2 L + u2 M
117
uR
uL
uC
uX
Przyjmuje si i = 0 u =
u R = R I 2 sin t ,
i = I 2 sin t ,
u = U 2 sin( t + ) ;
u L = X L I 2 sin( t + 2) ,
u C = X C I 2 sin( t 2) = X C I 2 sin( t + 2) ;
u X = u L + u C = ( X L X C ) I 2 sin( t + 2) = X I 2 sin( t + 2) ,
X = X L XC
(reaktancja).
(6.34a)
(6.34b)
u X = X I 2 sin( t + 2) ;
u X = X I 2 sin( t + 2) = X I 2 sin( t 2) .
u = uR + u X ,
U = Z I ,
U
Z=
(impedancja) .
I
Z I 2 sin( t + ) R I 2 sin t + X I 2 sin( t + 2)
tzn.
(6.35a)
(6.35b)
t=0 :
X = Z sin ;
(6.35c)
t = 2 :
R = Z cos ;
(6.35d)
X
.
(6.35e, f)
R
Uwaga. Napicia na elementach L i C s w przeciwfazie. Mog osiga due wartoci, jeli wartoci XL i XC s sobie bliskie oraz duo wiksze od R . Szczeglny przypadek stanowi rezonans napi (rezonans szeregowy), kiedy to XL = XC 0 , tzn.
X rez = X L.rez X C .rez = 0 ,
Z rez = R .
(6.36a, b)
Z = R2 + X 2 ,
= arc tg
118
Wykad XIV
iB
iR
iL
iC
Przyjmuje si u = 0 i =
u = U 2 sin t ,
i = I 2 sin( t ) .
i R = G U 2 sin t ,
iC = BC U 2 sin( t + 2) ,
i L = BL U 2 sin( t 2) = BL U 2 sin( t + 2) ;
i B = iC + i L = ( BC B L ) U 2 sin( t + 2) = B U 2 sin( t + 2) ,
B = BC B L (susceptancja).
(6.38a)
(6.38b)
iB = B U 2 sin( t + 2) ;
i B = B U 2 sin( t + 2) = B U 2 sin( t 2) .
i = iR + iB ,
tzn.
I = Y U ,
1
I
Y= =
(admitancja).
Z U
Y U 2 sin( t ) G U 2 sin t + B U 2 sin( t + 2)
(6.39a)
(6.39b)
t=0 :
B = Y sin ;
(6.39c)
t = 2 :
G = Y cos ;
(6.39d)
B
.
(6.39e, f)
G
Uwagi. 1) Zalenoci dla gazi czysto reaktancyjnej: B = 1 X , X = 1 B .
2) Prdy w elementach L i C s w przeciwfazie. Mog osiga due wartoci, jeli wartoci BL i BC s sobie bliskie oraz duo wiksze od G . Szczeglny przypadek stanowi
rezonans prdw (rezonans rwnolegy), kiedy to BL = BC 0 , tzn.
Y = G2 + B2 ,
= arc tg
119
Yrez = G .
(6.40a, b)
us
Rs
(Gs)
Ls
Br = BC r BL r
Cs
(Xr)
Xs = XL s XC s
(Bs)
ur
Gr
(Rr)
Lr
Cr
W ukadzie rwnolegym:
ir = Gr U 2 sin t + Br U 2 sin t + ,
2
i ir = Gr U 2 sin t + Br U 2 cos t .
us ur u ,
i s ir i ,
Us = Ur = U ,
Rs
Z
Br =
Xs =
Xs
Z2
(6.41a, b)
Gr
Br
120
Wykad XIV
Z,
i
uR
u
uX
iG
iB
U = Z I
U R = R I = Z cos I
I G = G U = Y cos U
U
I = = Y U
U X = X I = Z sin I
I B = B U = Y sin U
Z
Podstawiajc u := i + lub i := u do wzoru na moc chwilow:
p = U I cos U I cos(2t + u + i ) = U I cos U I cos [2(t + i ) + ] ;
p = U I cos U I cos(2t + u + i ) = U I cos U I cos [2(t + u ) ] ;
mona skadnik zmienny tej mocy (nazywany moc oscylacyjn) zapisa nastpujco:
U I cos [2(t + i ) + ] = {U I cos cos 2(t + i ) U I sin sin 2(t + i )} ;
Wida, e amplituda mocy oscylacyjnej wynosi U I i e przebieg czasowy tej mocy (o podwojonej
pulsacji) jest sum bd rnic przebiegw: kosinusoidalnego o amplitudzie U I cos i sinusoidalnego o amplitudzie U I sin .
Amplituda U I cos jest rwna okrelonej ju wczeniej mocy czynnej P, przedstawiajcej
redni moc rozpraszan w elemencie rezystancyjnym (konduktancyjnym):
P = U I cos = Z I 2 cos = R I 2 = U cz I ,
(6.43a)
U cz = R I = Z I cos = U cos
P = U I cos = Y U cos = G U = U I cz ,
2
I cz = G U = Y U cos = I cos
(6.43a)
(6.43b)
(6.43b)
Q = U I sin = Y U sin = B U = U I b ,
2
I b = B U = Y U sin = I sin
(6.44a)
(6.44b)
(6.44b)
121
uR
uL
uC
R 2 + L
R 2 + L
C
C
UL = XL I =
LE
1
R 2 + L
UC = XC I =
C R 2 + L
122
Wykad XIV
Wielkociami wzorcowymi obwodu rezonansowego, niezalenymi od R, s: pulsacja rezonansowa 0 i czstotliwo rezonansowa f 0 , oraz impedancja charakterystyczna (falowa) obwodu rezonansowego rez , wyznaczane z warunku rwnych reaktancji cewki i kondensatora w stanie rezonansu X L rez = X C rez = rez :
1
0 =
LC
f0 =
2 L C
L
.
C
rez =
(6.47a, b, c)
b) rezonans bezprzepiciowy
R > 2 rez
i, uR., uL , uC
uC
uL
i, uR., uL , uC
uR.
uR.
uC
uL
i
i
L
rez
rez
Jeli, jak powiedziano, napicie rdowe ma sta warto skuteczn E, to prd w obwodzie i napicie na rezystancji s najwiksze przy pulsacji rezonansowej rez = 0 (niezalenie od wartoci R). Przepicia na pojemnoci i indukcyjnoci (przypadek a) s tym wiksze, im wiksza jest
warto stosunku rez do R, zwanego dobroci szeregowego obwodu rezonansowego Qs . Najwiksze wartoci tych przepi wystpuj odpowiednio przy wartociach pulsacji (bliskich 0):
C = 0 1
1
,
2 Qs2
L =
1
2 Qs2
gdzie Qs =
rez
R
U L .rez U C .rez
=
.
U R.rez U R .rez
czyli
rez C =
rez L
2
2
R + rez
L2
Lr
C
2
rez
L2 =
L
R2
C
rez = 0 1
R2
2
rez
123
a)
wirujca o czasu
w chwili t > 0
Umt
u(t)
u(0)
wirujca o czasu
w pooeniu pocztkowym
b)
u(t)
Um
u(0)
o zerowej fazy
pocztkowej
Um
o zerowej fazy
pocztkowej
(u = 0)
(u = 0)
Wektory reprezentujce przebiegi czasowe prdu i(t) i napicia u(t) nazywa si wskazami i oznacza
podkrelonymi wielkimi literami: wskazy wirujce jako Imt , Umt ; wskazy nieruchome Im , Um .
Wskaz nieruchomy danej wielkoci, tosamy jak wida ze wskazem ruchomym tej wielkoci w
chwili pocztkowej, nazywa si wskazem pocztkowym teje wielkoci.
Warto chwilowa przebiegu sinusoidalnego jest okrelona jednoznacznie przez czas oraz dugo i
pooenie reprezentujcego go wskazu pocztkowego. Algebraicznemu dodawaniu wartoci chwilowych prdw lub napi sinusoidalnych o tej samej pulsacji odpowiada geometryczne dodawanie
ich wskazw pocztkowych.
Wykres przedstawiajcy wskazy pocztkowe prdw i napi obwodu prdu sinusoidalnego o okrelonej pulsacji nosi nazw wykresu wskazowego tego obwodu. Zazwyczaj na wykresie wskazowym
nie rysuje si osi ukadu wsprzdnych (nie zaznacza si te osi zerowej fazy pocztkowej).
W praktyce s uywane wartoci skuteczne prdw i napi, a nie ich wartoci maksymalne. Wskazy pocztkowe Im i Um o dugociach Im i Um , rwnych amplitudom przebiegw sinusoidalnych
i(t) i u(t) zastpuje si dlatego wskazami I i U , o dugociach 2 razy krtszych od Im i Um , czyli
rwnych wartociom skutecznym I i U przebiegw i(t) i u(t). Zredukowane w taki sposb wskazy pocztkowe prdw i napi przedstawia si na wykresach wskazowych, nazywajc je po prostu
wskazami (bez dodatkowych okrele).
Przydatno wykresw wskazowych wynika z pogldowego przedstawienia zwizkw czasowych
jako zalenoci geometrycznych, co na og uatwia rozwizanie obwodu.
a) > 0
U
b) < 0
IB
IG
UX
IB
UX
IG
UR
UR
(o zerowej fazy
pocztkowej)
124
Wykad XV
Ib = I B ;
- napicia U cz = U R = U cos
I
UR
i U b = U sin , U b = U X .
IB
I
Y
si trjkty: impedancji, admitancji
R
P
oraz mocy pokazane obok na rysunku dla dwjnika o charakterze
indukcyjnym ( > 0).
Przeliczenie dugoci bokw z trjktw impedancji lub admitancji, na trjkt mocy, wyraa si
nastpujco: P = R I 2 = G U 2 ; Q = X I 2 = B U 2 ; S = Z I 2 = Y U 2 .
UR3
UL
tj. i 3 = 0 .
I = I1
I = I1
I2
I3
C
I2
U1
U
U2 = U3
U2 = U3
I3
UR3
R3
UL
R2
U1
125
Wykonany wykres odpowiada danym: XL = XC = R3 = 100 , R2 = 200 . Jak wida, ukad o tych
danych jest dwjnikiem rezystancyjno-pojemnociowym ( < 0), ale przy mniejszej np. trzykrotnie
wartoci reaktancji XC byby to dwjnik rezystancyjno-indukcyjny ( > 0).
Uwaga. Wykres wskazowy wykonuje si w skali, tzn. przyjmuje si skale dugoci wskazw prdu
i wskazw napicia (skale prdu i napicia). Dugoci i fazy wskazw napicia oraz prdu, dotyczcych poszczeglnych elementw idealnych lub gazi z nich zoonych, s ze sob zwizane wartociami impedancji i kta przesunicia fazowego.
Szkicujc wykres wskazowy nie okrela si dokadnie skal prdu i napicia, trzeba jednak zachowa przyblione proporcje odpowiadajce danym bd spodziewanym wartociom parametrw
obwodu.
Procedura obliczenia wartoci impedancji Z i kta fazowego dwjnika (dla podanych wyej parametrw ukadu):
a) impedancja, konduktancja i susceptancja gazi trzeciej R
X
Z 3 = R32 + X L2 = 100 2 ;
G3 = 32 = 0,005 S;
B3 = 2L = 0,005 S;
Z3
Z3
b) konduktancja gazi drugiej 1
G2 =
= 0,005 S;
R2
c) konduktancja, susceptancja i admitancja gazi drugiej z trzeci -
G23 = G2 + G3 = 0,01 S;
B23 = B3 = 0,005 S;
2
2
Y23 = G23
+ B23
= 0,01 1,25 S;
= 40 ;
23
Y232
Y232
e) rezystancja, reaktancja, impedancja i kt fazowy dwjnika R = R23 = 80 ;
X = X C + X 23 = 60 ;
Z = R 2 + X 2 = 100 ;
= arc tg
X
37 o .
R
Procedura obliczenia wartoci skutecznych prdw i napi gaziowych przy zaoonym przebiegu
i3 (t ) = 2 2 sin t , [i3] = A, [] = s-1, [t] = s, tzn. wartociach I3 = 2 A i i3 = 0 (na wykresie poziome pooenie wskazu I3 ):
a) impedancja i warto skuteczna napicia w gazi trzeciej Z 3 = R32 + X L2 = 100 2 ;
U 3 = Z 3 I 3 = 200 2 283 V;
i1 = arc tg
I1 y
I 1x
18,4 o ;
126
Wykad XV
I = I1 3,16 A;
1 = i1 18,4 o ;
f) warto skuteczna i faza pocztkowa napicia na pojemnoci U 1 = X C I 1 = 100 10 316 V;
u1 = i1 + 1 71,6 o ;
g) warto skuteczna i faza pocztkowa napicia dwjnika U x = U cos u = U 1 cos u1 + U 2 cos u 2 = 300 V;
u = arc tg
Uy
Ux
18,4 o ;
(o urojona)
j Im U
(o rzeczywista)
Re U
I = I e j i = I (cos i+ j sin i ) = Re I + j Im I ,
(6.48a)
(6.48b)
gdzie:
I = I , U = U moduy (dugoci wskazw) I i U ;
i , u argumenty I i U ;
Re I , Re U czci rzeczywiste I i U ;
Im I , Im U czci urojone I i U .
Przebiegi czasowe prdu i napicia odpowiadaj czciom urojonym wskazw zespolonych wirujcych Imt i Umt (prdu i napicia):
i (t ) = Im I mt = Im( I 2 e jt ) = I 2 sin(t + i ) ,
(6.49a)
u (t ) = ImU mt = Im(U 2 e jt ) = U 2 sin(t + u ) .
(6.49b)
i (t ) = ik (t ) I = I k ;
k
u (t ) = u k (t ) U = U k .
k
2. Midzy wartociami symbolicznymi prdu i napicia elementw idealnych zachodz nastpujce zalenoci (wykresy ze wskazami zespolonymi s takie same jak ze zwykymi):
a) rezystancja IR
R, G
UR
IR = G UR
UR = R IR
U R = RIR ,
(6.50a)
I R = G U R ,
(6.50b)
127
XC , BC
IC = jBC UC
UC
U C = jX C I C ,
(6.51a)
UC = -jXC IC
I C = jBC U C ,
(6.51b)
UL = jXL IL
U L = jX L I L ,
(6.52a)
I L = jB L U L ,
(6.52b)
c) indukcyjno (wasna) IL
XL , BL
UL
IL = -jBL UL
d) indukcyjno wzajemna I1
U2M = jXM I1
X21 = XM
I1
U2M
U 2 M = jX M I 1 ,
(6.53a)
analogicznie
U 1M = jX M I 2 .
(6.53b)
Z = R + jX = Z e j
i posta zespolon odmiany impedancyjnej prawa Ohma
U = Z I .
(6.54a)
(6.54b)
Y = G + jB = Y e j
i posta zespolon odmiany admitancyjnej prawa Ohma
I = Y U .
(6.55a)
(6.55b)
R = Rk ,
X = Xk ;
Z = Zk .
(6.57a, b, c)
7. Przy poczeniu rwnolegym dwjnikw pasywnych sumuje si oddzielnie konduktancje i susceptancje albo admitancje zespolone (nie wolno sumowa moduw admitancji zespolonych!):
G = Gk ,
B = Bk ,
Y = Y k .
(6.58a, b, c)
128
Wykad XV
I = I1
C
I2
U1
U
U2 = U3
I3
UR3
R3
UL
R2
I 3 = 2 = 2 e j 0 A;
U2 =U3;
U 2 = U 3 283 V;
Z 2 = 200 = 200 e j 0 ;
Y 2 = 0,005 = 0,005 e j 0 S;
I 2 = Y 2 U 2 = 2 e j 45 = (1 + j1) A;
o
I 1 = I 2 + I 3 = 3 + j1 10 e j18, 4 A;
I 2 1,41 A;
I 1 3,16 A;
Z 1 = j100 = 100 e j 90 ;
o
U 1 316 V;
Moc zespolona
S
Trjkt mocy umieszczony na paszczynie zespolonej przedstawia trjkt mocy zespolonej (rys. obok), ktrego bokami s:
moc czynna P, moc bierna Q pomnoona przez j, oraz moc zespolona S :
S = S e j = S (cos + j sin ) = P + jQ ;
P = Re S ,
Q = Im S ,
jQ
(6.59)
S = P2 + Q2 = U I .
(6.60a, b, c)
Skoro = u i , to
S = U I e j u e j i = (U e j u ) ( I e j i ) = U I ,
(6.61)
S = Z I 2 = R I 2 + jX I 2 ,
S = Y U 2 = G U 2 jB U 2 .
(6.62a, b)
Sporzdzajc bilans mocy obwodu, sumuje si oddzielnie moce czynne i bierne albo moce zespolone (nie wolno sumowa moduw mocy zespolonych, tj. mocy pozornych!):
P = Pk ,
Q = Qk ,
S = Sk .
(6.63a, b, c)
129
R
A1
U
C
A2
Ir
V
L
u = 40 2 sin t , i r = 2 2 cos t ,
I1
ZR
I2 = I1 + Ir lub I1 = I2 Ir ;
UR
UV = UC + UL = ZC I2 +ZL Ir .
ZC
I2
UC
Ir
UV
1. Zasada superpozycji
I1
ZR
I2
ZC
UL
ZL
I1a
ZR
I1b
ZR
I2a
ZC
I2b
ZC
+
Ir
Ir
ZL
ZL
I 1a =
U
= (2 + j 2) A;
ZR + ZC
I 1b =
ZL
I r Z C
= (1 j1) A;
ZR + ZC
I 1 = I 1a + I 1b = (1 + j1) A.
2. Zamiana rda prdowego na napiciowe i obliczenie prdu w oczku (z rwnania oczkowego
dla jednego oczka)
ZR
ZR
I1
I1
ZR
I1
U
I2
ZC
Ir
Ir
ZL
I1 = I o =
U Z C I r
= (1 + j1) A.
ZR + ZC
I2
ZC
Io
U
ZC Ir
ZC
130
Wykad XV
3. Zamiana rda napiciowego na prdowe i obliczenie potencjau w wle (z rwnania wzowego dla jednego wza niezalenego)
I1
ZR
YR U
YR
I2
ZC
V1
Vo=0
Ir
I1
I2
YC
V1
Vo=0
ZL
1
= j 0,1 S;
ZC
I + Y R U
(Y R + Y C ) V 1 = I r + Y R U ;
V 1 = r
= (30 j10) V;
Y R +YC
I 1 = Y R (U V 1 ) = (1 + j1) A.
YR =
1
= 0,1 S;
ZR
Ir
YC =
I1
ZR
Ir
U
Zw
U0
ZC
UC 0
Ir
ZL
U 0 = U C 0 = Z C I r = 20 V;
Zw = ZC;
I1 =
U +U 0
= (1 + j1) A.
ZR +Zw
UC = ZC I2 = (30 j10) V;
UL = ZL Ir = ( 20) V;
I A 2 = I 2 = 10 3,16 A;
U V = U V = 10 2 14,1 V.
S odb = S gen .
131
Elektrotechnika podstawowa
ROZDZIA 7
I3N
I1N
U13
IN
1N
U1
I1N
U23
I12
I1N
U12
I1
I12.b
I12.a
Podobnie jak przy prdzie staym, istotnych informacji dostarcza analiza prostych ukadw, utworzonych z idealnych elementw. Ukady z cewkami sprzonymi magnetycznie mona zastpowa
rwnowanymi ukadami bez tych sprze.
Obwody zwizane ze sob strukturalnie, zawierajce po jednym sinusoidalnym rdle napiciowym
o tej samej czstotliwoci, tworz obwody wielofazowe. Zwykle rozwaa si obwody trjfazowe ze
rdami symetrycznymi (trzy obwody, napicia rdowe o tej samej amplitudzie i przesuniciu
fazowym rwnym 120). Stosownie do podanej definicji, autonomiczne obwody z jednym sinusoidalnym rdem napiciowym okrela si jako obwody jednofazowe.
Jest regu, e rozwizujc obwd jednofazowy lub trjfazowy najpierw szkicuje si wykres
wskazowy, a potem przystpuje do oblicze. Rozwizywanie takich obwodw trudno sobie wyobrazi bez wykresw wskazowych. Jeli wykres wskazowy stanowi podstaw procesu obliczeniowego,
to musi by wykonany ze szczegln starannoci.
132
Elektrotechnika podstawowa
susceptancja
susceptancja pojemnociowa
susceptancja indukcyjna
wspczynnik mocy
pojemno elektryczna
napicie rdowe
warto skuteczna napicia rdowego
napicie fazowe rda trjfazowego
(warto skuteczna)
wskaz i warto symboliczna (skuteczna zespolona) napicia rdowego
czstotliwo
konduktancja
prd
warto skuteczna prdu; prd liniowy
(warto skuteczna)
wskazanie amperomierza
prd fazowy rda trjfazowego; prd
fazowy odbiornika trjfazowego (warto skuteczna)
amplituda prdu sinusoidalnego
wskaz i warto symboliczna (skuteczna zespolona) prdu
modu I (dugo wskazu rwna I )
wskaz i warto symboliczna prdu w
przewodzie neutralnym
warto symboliczna prdu oczkowego
wskaz i warto symboliczna prdu
rdowego
liczba urojona; operator obrotu wskazu
indukcyjno wasna
indukcyjno wzajemna
moc czynna
moc czynna generatorowa
moc czynna odbiornikowa
wskazanie watomierza
moc bierna
moc bierna generatorowa
moc bierna odbiornikowa
rezystancja
moc pozorna
moc zespolona
moc zespolona generatorowa
moc zespolona odbiornikowa
Literatura do rozdziau 7
[1], [2], [4], [7], [8]
t
u
U
Uf
UV
Um
U
U
UNN
U0
V
V
VN
VN
W
X
XC
XL
XM
Y
Y
Yw
Z
Z
Zw
czas
napicie
warto skuteczna napicia; napicie
midzyfazowe linii trjfazowej; napicie midzyfazowe odbiornika trjfazowego (warto skuteczna)
napicie fazowe linii trjfazowej; napicie fazowe odbiornika trjfazowego
(warto skuteczna)
wskazanie woltomierza
amplituda napicia sinusoidalnego
wskaz i warto symboliczna (skuteczna zespolona) napicia
modu U (dugo wskazu rwna U )
wskaz i warto symboliczna napicia
midzy punktami neutralnymi rda i
odbiornika trjfazowego
wskaz i warto symboliczna napicia
rda zastpczego
warto skuteczna potencjau
warto symboliczna (skuteczna zespolona) potencjau
wskaz i warto symboliczna potencjau w punkcie neutralnym rda trjfazowego (zwykle rwne zeru)
wskaz i warto symboliczna potencjau w punkcie neutralnym odbiornika
trjfazowego (zwykle rwne UNN )
warto wyznacznika
reaktancja
reaktancja pojemnociowa
reaktancja indukcyjna wasna
reaktancja indukcyjna wzajemna
admitancja
admitancja zespolona
admitancja zespolona rda
impedancja
impedancja zespolona
impedancja zespolona rda
przekadnia transformatora
kt przesunicia fazowego
pocztkowy kt fazowy (faza pocztkowa) przebiegu sinusoidalnego
pulsacja przebiegu sinusoidalnego
133
I1
V1
U12
I2
Y12
2
U23
V2
I3
Y31
U31
U1
U12
I2
I3
Y2
U23
Y23
Y1
U2
U31
Y3
V3 = 0
U3
Wymuszeniem s prdy zaciskowe (traktuje si je jak rdowe), a odpowiedzi napicia midzyzaciskowe, przy czym 1. i 2. s niezalene, a 3. zalene: I3 = I1 I2 ; U31 = U12 U23 .
Potencjay wzw niezalenych (zaciskw 1 i 2) trjkta wyznacza si z rwnania:
Y 12 V 1 I 1
Y 12 + Y 31
= .
Y 12
Y 12 + Y 23 V 2 I 2
We wzorach Cramera przedstawiajcych rozwizanie tego rwnania wystpuj wyznaczniki:
W = Y 12 Y 23 + Y 23 Y 31 + Y 31 Y 12 ,
W1 = (Y 12 + Y 23 ) I 1 + Y 12 I 2 = Y 23 I 1 Y 12 I 3 ,
W2 = Y 12 I 1 + (Y 12 + Y 31 ) I 2 = Y 31 I 2 Y 12 I 3 ,
wic napicia midzyzaciskowe trjkta jako funkcje odpowiednich prdw wyraaj si wzorami:
W W2 Y 23 I 1 Y 31 I 2
U 12 = V 1 V 2 = 1
=
,
W
W
Y I Y 12 I 3
W
W1 Y 12 I 3 Y 23 I 1
U 23 = V 2 = 2 = 31 2
,
U 31 = V 1 =
=
.
W
W
W
W
Napicia midzyzaciskowe gwiazdy jako funkcje tyche prdw maj postaci:
I
I
I
I
I
I
U 12 = U 1 U 2 = 1 2 ,
U 23 = U 2 U 3 = 2 3 ,
U 31 = U 3 U 1 = 3 1 .
Y1 Y 2
Y2 Y3
Y 3 Y1
Porwnujc wspczynniki przy tych samych prdach w wyraeniach na napicia midzyzaciY
1 Y 23
1
1 Y 12
skowe gwiazdy i trjkta otrzymuje si
=
,
= 31 ,
=
; std formuy:
Y1
W
Y2
W
Y3
W
Y Y
Y Y
Y Y
Y 1 = Y 12 + Y 31 + 12 31 ,
Y 2 = Y 12 + Y 23 + 12 23 ,
Y 3 = Y 23 + Y 31 + 23 31 ; (7.1)
Y 23
Y 31
Y 12
Z1 =
Z 12 Z 31
,
Z 12 + Z 23 + Z 31
Z 12 = Z 1 + Z 2 +
Y 12 =
Z2 =
Z1 Z 2
,
Z3
Y 1 Y 2
,
Y1 +Y 2 +Y 3
Z 12 Z 23
,
Z 12 + Z 23 + Z 31
Z3 =
Z 23 = Z 2 + Z 3 +
Z2 Z3
,
Z1
Y 2 Y 3
,
Y1 +Y 2 +Y 3
Y 31 =
Y 23 =
Z 23 Z 31
;
Z 12 + Z 23 + Z 31
Z 31 = Z 3 + Z 1 +
Y 3 Y 1
.
Y1 +Y 2 +Y 3
Z 3 Z1
;
Z2
(7.2)
(7.3)
(7.4)
134
Wykad XVI
U
UA
ZB
UB
U A = ZA I =
ZA
U ,
ZA +ZB
(7.5a)
UB = ZB I =
ZB
U ;
ZA +ZB
(7.5b)
UA =
A = 0
ZA
U ,
ZA +ZB
UB =
ZB
U .
ZA +ZB
(7.6)
IA
IB
ZA
ZB
I A = Y A U =
YA
ZB
I =
I ,
Y A +Y B
ZA +ZB
YB
ZA
I =
I ;
Y A +Y B
ZA +ZB
ZB
ZA
IA =
I ,
IB =
I .
ZA +ZB
ZA +ZB
I B = Y B U =
IA
A = 0
(7.7a)
(7.7b)
(7.8)
b)
jXw I
j(Xw+X) I
Zw I
rez.
Rw I
poj.
Zw
U
c)
ind.
(Rw+R) I
I
0
E / Zw
Na rysunku a pokazano ukad sinusoidalnego rda napiciowego E, Zw z odbiornikiem pasywnym Z. Szeregowe poczenie impedancji Zw i Z tworzy dzielnik napicia E. Napicie U zaley w
tym ukadzie zarwno od Z , jak i od Zw , tote obie te impedancje maj wpyw na ksztat charakterystyki zewntrznej rda.
135
rdo prdowe:
I w = I r I czyli Y w U = I r I ,
wic
U=
I r
1
I .
Yw Yw
Zw
U
Iw
I r
Yw
I r
1
Otrzymuje si E Z w I
(7.9a)
(7.9b)
j w
P = RI2 =
j e
i impedancji wewntrznej
I
Zw
U
E
, wyraa si nastpujco:
E2 R
E 2 cos
=
.
( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 Z w2
+ Z + 2 Z w cos( w )
Z
136
Wykad XVI
Dopasowanie odbiornika do rda odbywa si z zaoenia przy E = const. i ma zwizek ze zmianami wartoci parametrw odbiornika: X i R, albo Z i (impedancja Z to modu impedancji Z).
P
P
P
P
Z warunkw na ekstrema:
=0 ,
=0 ,
=0 ,
= 0 , otrzymuje si wyraenia:
X
R
Z
2 R (X w + X ) = 0 ,
( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 2 R ( Rw + R) = 0 ;
(7.10a, b)
Z
sin w +
+ 2 cos ( w ) 2 cos sin ( w ) = 0 . (7.10c, d)
Zw
Z
Z
W celu dopasowania odbiornika do rda, mona sterowa jego moc czynn na rne sposoby.
1. R = const.; dopasowanie X wg (7.10a): X dop = X w (rezonans) .
Z w2
2
1 = 0 ,
E2
.
4 Rw
A zatem, jeli nie ma narzuconych ogranicze co do charakteru zmian obcienia, to dopasowanie
odbiornika do rda ze wzgldu na moc czynn zachodzi przy warunku
Warto mocy czynnej przy dopasowaniu Z dop = Z w jest najwiksza i wynosi Pdop =
Z dop = Z w .
(7.11)
j e
i impedancji wewntrznej
I
Zw
U
Z w = Rw + jX w = Z w e j w , wyraa si nastpujco:
E 2 R2 + X 2
E2
=
.
2
( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 Z w2
Zw +Z
+ Z + 2 Z w cos( w )
Z
Dopasowanie odbiornika do rda odbywa si z zaoenia przy E = const. i ma zwizek ze zmianami wartoci parametrw odbiornika: X i R, albo Z i (impedancja Z to modu impedancji Z).
S
S
S
S
Z warunkw na ekstrema:
=0 ,
=0 ,
=0 ,
= 0 , otrzymuje si wyraenia:
X
R
Z
S = Z I2 =
Z E2
[
R [( R
]
] = 2 (R
X ( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 = 2 ( R 2 + X 2 )( X w + X ) ,
w
+ R) 2 + ( X w + X ) 2
+ X 2 )( Rw + R) ;
(7.12a)
(7.12b)
137
1 = 0 ,
sin ( w ) = 0 .
(7.12c, d)
Z2
W celu dopasowania odbiornika do rda, mona sterowa jego moc pozorn na rne sposoby .
2
1. Z = jX (czyli R = 0 , X 0 ) wg (7.12a): X Rw + ( X w + X ) 2 = 2 X 2 ( X w + X ) 2 ,
std
2. Z = R (czyli R 0 , X = 0 ) wg (7.12b): R ( Rw + R ) 2 + X w = 2 R 2 ( Rw + R ) 2 ,
2
R Rw
=
, speniony przez = w
X Xw
i = w ; std oglnie Z dop = Z w .
atwo zauway, e dla kadego typu odbiornika (dopasowania) wany jest warunek Z dop = Z w .
Przy dopasowaniu 1. rodzaju, kiedy to X dop X w < 0 , otrzymuje si moc pozorn odbiornika
S dop (1) =
X dop E 2
Rw + jX w + jX dop
X dop E 2
Rw + ( X w + X dop ) 2
2
E2
2 (Z w X w
E2
.
4 Zw
Jeli nie ma narzuconych ogranicze co do charakteru obcienia, to dopasowanie odbiornika do
rda ze wzgldu na moc pozorn zachodzi przy odbiorniku reaktancyjnym, speniajcym warunki
okrelone dla 1. wariantu, tj.: przeciwne znaki Xdop i Xw ( i w) i zaleno wyraona wzorem
ktra jest ona zdecydowanie wiksza ni przy dopasowaniu 4. rodzaju, kiedy to S dop ( 4) =
X dop = Rw2 + X w2 = Z w .
(7.13)
138
Wykad XVI
( R + jX ) jX r
+ jX s = Rw jX w ,
R + j (X + X r )
czyli
R X r2
R2 + ( X + X r )2
= Rw
R2 + (X + X r ) X
R2 + ( X + X r )2
X r + X s = X w .
X r I, II =
Rw X m Rw R ( R 2 + X 2 Rw R )
R Rw
(7.14a)
R2 + (X + X r ) X
X s = X w + 2
X
.
r
R + ( X + X r )2
(7.14b)
Z postaci wzoru (7.14a) wynika, e dopasowanie przez doczenie Xr i Xs jest moliwe, gdy
Rw
R2 + X 2 Z 2
=
R
R
oraz
Rw R .
X r I, II = m
R
1
Rw
R
X s I, II = X w m Rw
1 . (7.15a, b)
Rw
W tym wypadku dopasowanie przez doczenie reaktancji jest moliwe, gdy Rw < R .
I
Przykad. Do odbiornika o impedancji Z = (20 + j 20) ,
zasilanego ze rda napiciowego o parametrach:
jXs
Rw
E = 120 V, Zw = (10 + j 10) , dobierane s takie reaktancje
R
jXw
Xr i Xs (rys. obok), aby wydzielaa si w nim najwiksza moc
czynna. Obliczana jest rwnie warto tej mocy.
jX
E
Korzystajc ze wzorw (7.14a, b), otrzymuje si wartoci
reaktancji:
X r I 14,64 (pojemnociowa), X r II 54,64 (indukcyjnociowa),
X s I 7,32 (indukcyjnociowa),
W stanie dopasowania prd rda I =
Iodb
jXr
X s II 27,32 (pojemnociowa).
E
120
=
= 6 A , a moc czynna odbiornika, rwna mocy
2 Rw
20
Xr
Z + jX r
I ;
139
jXs
Rw
R
jX
-jXw
Impedancja zespolona wewntrzna rda wynosi Z w = Rw + jX w . Przeniesienie i przetransformowanie (z obwodu wtrnego do obwodu pierwotnego) impedancji zespolonych odbiornika
waciwego Z = R + jX i szeregowo doczonego do elementu reaktancyjnego Z s = jX s , powinno da impedancj dopasowania Z dop = Rw jX w :
2 R = Rw ,
2 (X + X s ) = X w ,
R
.
(7.16a, b)
X s = X + X w
Rw
Rw
,
R
zatem
M
I
L1
UX 1
U1
R1
UR 1
L2
UX 2
U2
R2
UR 2
L1+M
R1
UX 1
U1
UR 1
L2+M
UX 2
U2
R2
UR 2
UX
UR
U
Przy szeregowym, zgodnym ze wzgldu na zwrot prdu wzgldem pooenia kocw jednoimiennych poczeniu cewek sprzonych magnetycznie (rys. a), otrzymuje si zalenoci:
U R 1 = R1 I ,
U R 2 = R2 I ,
U R = U R 1 + U R 1 = ( R1 + R2 ) I = R I ,
U X 1 = jX 1 I + jX M I = j ( X 1 + X M ) I = j ( L1 + M ) I ,
U X 2 = jX 2 I + jX M I = j ( X 2 + X M ) I = j ( L2 + M ) I ,
U X = U X 1 + U X 2 = j ( X 1 + X 2 + 2 X M ) I = j ( L1 + L2 + 2 M ) I = jX I = j L I ,
gdzie:
X 1 = L1 ,
zatem
X 2 = L2 ,
R = R1 + R2 ,
XM = M ,
X = L ;
X = X1 + X 2 + 2 X M ,
L = L1 + L2 + 2 M .
(7.17a, b, c)
140
Wykad XVI
b)
M
I
L1
UX 1
U1
R1
UR 1
L2
UX 2
U2
R2
UR 2
L1M
R1
UX 1
U1
UR 1
L2M
UX 2
U2
R2
UR 2
UX
UR
U
Przy szeregowym, przeciwsobnym ze wzgldu na zwrot prdu wzgldem pooenia kocw jednoimiennych poczeniu cewek sprzonych magnetycznie (rys. b), otrzymuje si zalenoci:
U R 1 = R1 I ,
U R 2 = R2 I ,
U R = U R 1 + U R 1 = ( R1 + R2 ) I = R I ,
U X 1 = jX 1 I jX M I = j ( X 1 X M ) I = j ( L1 M ) I ,
U X 2 = jX 2 I jX M I = j ( X 2 X M ) I = j ( L2 M ) I ,
U X = U X 1 + U X 2 = j ( X 1 + X 2 2 X M ) I = j ( L1 + L2 2 M ) I = jX I = j L I ,
gdzie, jak poprzednio:
R = R1 + R2 ,
zatem
c)
X 1 = L1 ,
j (XL + XM )
X 2 = L2 ,
XM = M ,
X = X1 + X 2 2 X M ,
I
UX
j XL
X = L ;
L = L1 + L2 2 M .
(7.18a, b, c)
j XM
UL
UM
UX
d)
j (XL XM )
UX
j XL
j XM
UL
UM
UX
U1
R1
L1
I1
R1
I
M
I2
R2
U1
jXL 1 jXM
I1
jXM
R2
jXL 2 jXM
I2
L2
U2
U2
Dla trjnika o cewkach sprzonych magnetycznie z jednoimiennymi kocami usytuowanymi jednakowo wzgldem wsplnego koca (rys. a) otrzymuje si zalenoci:
141
oraz
U 2 = R2 I 2 + jX L 2 I 2 + jX M I 1 ,
I 1 = I I 2 , przyjmuj nastpujce postaci:
U 1 = R1 I 1 + j ( X L 1 X M ) I 1 + jX M I ,
U 2 = R2 I 2 + j ( X L 2 X M ) I 2 + jX M I ,
U1
R1
L1
U1
I1
R1
I
M
R2
jXM
I1
jXM
I2
jXL 1
R2
jXL 2
jXM
I2
L2
U2
U2
Podobnie, dla trjnika o cewkach sprzonych magnetycznie z jednoimiennymi kocami usytuowanymi odmiennie wzgldem wsplnego koca (rys. b) otrzymuje si zalenoci:
U 1 = R1 I 1 + jX L 1 I 1 jX M I 2 ,
U 2 = R2 I 2 + jX L 2 I 2 jX M I 1 ,
ktre po podstawieniu: I 2 = I I 1
oraz
U 1 = R1 I 1 + j ( X L 1 + X M ) I 1 jX M I ,
U 2 = R2 I 2 + j ( X L 2 + X M ) I 2 jX M I ,
R1
b)
R2
L2
R1
L1
M
R2
R1
L1
jXM
R2
R1
jXL 1 jXM
jXL 2 jXM
jXL 1
jXL 2
jXM
jXM
R2
jXM
L2
Przy rwnolegym, zgodnym ze wzgldu na usytuowanie jednoimiennych kocw cewek wzgldem wzw poczeniu dwch cewek sprzonych magnetycznie (rys. a), impedancja zespolona dwjnika wynosi
[
R1 + j ( X L 1 X M )] [R2 + j ( X L 2 X M )]
( R1 + jX L 1 ) ( R2 + jX L 2 ) + X M2
Z=
+ jX M =
,
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 2 X M )
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 2 X M )
a przy rwnolegym, przeciwsobnym poczeniu cewek (rys. b)
[R + j ( X L 1 + X M )] [R2 + j ( X L 2 + X M )] jX = ( R1 + jX L 1 ) ( R2 + jX L 2 ) + X M2 ,
Z= 1
M
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 + 2 X M )
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 + 2 X M )
gdzie: X 1 = L1 , X 2 = L2 , X M = M .
142
Wykad XVI
Z 11 = ..... + jX A + jX B + j 2 X M
Z 12 = jX A jX M
Io 1
j XA
j XB
j XM
Z 23 = jX M
Z 31 = jX B jX M
Io 3
Io 2
Z 11 = ..... + jX A + jX B j 2 X M
Z 12 = jX A + jX M
Io 1
j XA
j XB
j XM
Io 2
Z 23 = jX M
Z 31 = jX B + jX M
Io 3
Przykad. Dany obwd ze sprzeniem magnetycznym zosta przedstawiony w rwnowanej postaci bez tego sprzenia.
I1
j3
j2
3V
Io 1
I2
j4
j3 j2
j4
j2
I3
j6V
j3
2
j2
Io 2
3V
Io 1
j6V
j3
2
Io 2
Impedancje wasne i wzajemne, wyznaczone tak dla jednego, jak dla drugiego obwodu, wynosz:
Z 11 = 4 + j 6 j 4 = (4 + j 2) ,
Z 12 = (2 + j 3) + j 2 = (2 j1) ,
Z 22 = (4 j1) .
2 j1 I o 1 3
=
.
4 j1 I o 2 j 6
Rozwizaniem tego rwnania s wartoci symboliczne prdw oczkowych:
Io 1 = (1,2 j 1,0) A,
Io 2 = (1,2 j 1,4) A .
Rozwizaniem obwodu s wartoci symboliczne prdw gaziowych:
I1 = Io 1 = (1,2 j 1,0) A,
I2 = Io 2 = (1,2 j 1,4) A,
I3 = Io 1 Io 2 = j 0,4 A.
Rwnanie obwodu jest nastpujce:
4 + j2
2 j1
143
EB
e B (t ) = E m sin( t 120 o ) ,
(7.19b)
eC (t ) = E m sin( t + 120 o ) ,
(7.19c)
a wartoci symboliczne EA = E,
EB = E e
2
3
EC = E e
2
3
(7.20)
Gdy obwody fazowe nie s poczone ze sob galwanicznie, to ukad wielofazowy (trjfazowy)
okrela si jako nieskojarzony, gdy natomiast wystpuje tego rodzaju poczenie jako skojarzony.
rdowe napicia fazowe s zwykle pobierane z trjfazowego uzwojenia generatora lub transformatora, tote w praktyce spotyka si wycznie ukady trjfazowe skojarzone o zasilaniu symetrycznym. Takie wanie obwody s dalej omawiane.
144
Wykad XVII
a)
EA
EB
EC
EA
EB
EC
b)
EAB
B
ECA
EBC
EAB
EBC
c)
ECA
d)
A
B
ZA
ZC
ZB
ZA
ZB
ZC
A
B
C
ZCA
ZAB
ZAB
B
ZBC
ZBC
ZCA
EA
ZAA
A ZA
EB
ZBB
B ZB
EC
ZCC
C ZC
EBC
ZNN
ECA
ZAA
A ZA
b)
EA
EB
EC
ZBB
ZCC
B ZB
ZAA
EB
ZBB
EC
ZCC
ZAB
ZBC
ZCA
ZA
ZBB
ZB
ZCC
ZC
ZAA
ZBB
ZCC
ZAB
EBC
C ZC
EA
EAB
ECA
a)
ZAA
EAB
b)
a)
ZBC
ZCA
145
146
Wykad XVII
IA
ZA
W oglnym przypadku: ZN 0 , ZA ZB ZC .
UA
EB
IB
ZB
N
EC
VN = 0
UB
ZC
VN
IC
U N 'N = V N ' =
UC
ZN
IN
Y A E A + Y B E B + Y C EC
,
Y A +Y B +YC +Y N
(7.23a)
gdzie:
UNN
YA =
1
1
1
1
, YB =
, YC =
, YN =
. (7.23b)
ZA
ZB
ZC
ZN
I A = Y A U A ,
I N = Y N U N 'N
I B = Y B U B ,
albo
U C = E C U N 'N ,
(7.23c)
I C = Y C U C ,
(7.23d)
I N = I A + IB + IC .
(7.23e)
Moc wydawana przez rdo idealne, a pobierana przez odbiornik wraz z gazi powrotn, wynosi:
S = P + jQ = E A I A + E B I B + E C I C = U A I A + U B I B + U C I C + U N ' N I N .
*
(7.24)
U N 'N = 0 ,
U A = EA ,
U B = EB ,
U C = EC .
EA
IA
b)
ZA
UC
UA
EB
IB
N
IC
EC
IC
IA
ZB
UB
EC
IN
IB
IN
ZC
UNN
UA
EA
UC
IN
UB
ZN
EB
UNN
147
Napicie zasilajce 3230/400 V, okrelajce znamionowe napicia: fazowe U f = 230 V i midzyfazowego U = 400 V, odpowiada w przyblieniu warunkowi U = 3 Uf . Blisze spenienia tego
zwizku s np. wartoci: U f = 231 V i U = 400 V (230 3 398,37 ; 231 3 400,10). Dla ograniczenia niepotrzebnych bdw w tym i nastpnych przykadach uywa si bdzie w obliczeniach tych drugich wartoci.
Przyjte wartoci pocztkowych ktw fazowych napi rda:
e. A = 0 o , e.B = 120 o , e.C = 120 o .
o
I B = Y B U B 2,376 e j155,1 A,
o
I C = Y C U C 1,012 e j 98,8 A,
o
Wykres wskazowy odpowiadajcy wartociom napi i prdw rys. b (obok schematu obwodu).
Bilans mocy:
- moc zespolona obwodu, wydawana przez rdo i pobierana przez odbiornik, wg wzoru (7.24)
*
*
*
S gen = E A I A + E B I B + E C I C =
o
= 231 1,826 e j18, 4 + 231 2,376 e j 35,1 + 231 1,012 e j 21, 2 1067 + j 267 (VA),
S odb = U A I A + U B I B + U C I C + U N ' N I N =
*
=UA IA e
jA
+UB IB e
j B
+ UC IC e
o
j C
+ U N 'N I N e
j N
148
Wykad XVII
Przykad 2. Odbiornik gwiazdowy o wartociach impedancji faz jak poprzednio, i bezimpedancyjnej gazi powrotnej (bezporednio poczone punkty neutralne rda i odbiornika):
Z A = (100 j 100) , Z B = Z C = (100 + j 100) , Z N = 0 = (0 + j 0) , jest zasilany czteroprzewodowo napiciem symetrycznym 3230/400 V. Naley obliczy wartoci napi i prdw
wystpujcych w obwodzie, przedstawi wykres wskazowy odpowiadajcy tym wartociom oraz
sporzdzi bilans mocy obwodu.
a)
EA
IA
b)
ZA
IN = IA + IB + I C
UA
EB
IB
UC = EC
ZB
IB
ZC
IC
IC
IA
UB
EC
UA = EA
UC
IN
UB = EB
Y B = Y C = 0,5 2 10 2 e j 45 S.
Napicia fazowe w zadanych warunkach i przy zaoonych jak poprzednio napiciach rda:
o
U A = E A = 231 e j 0 V,
U B = E B = 231 e j120 V,
U C = E C = 231 e j120 V.
I B = Y B U B 1,633 e j165 A,
o
I C = Y C U C 1,633 e j 75 A,
o
I N = I A + I B + I C 2,309 e j 90 A.
Wykres wskazowy odpowiadajcy wartociom napi i prdw rys. b (obok schematu obwodu).
Bilans mocy:
- moc zespolona obwodu, wydawana przez rdo i pobierana przez odbiornik, wg wzoru (7.24)
S = E A I A + E B I B + EC I C = U A I A +U B I B +U C I C =
*
=UA IA e
jA
+UB IB e
j B
+ UC IC e
j C
=
o
149
ZC
IC
U N 'N =
UC
Y A E A + Y B E B + Y C EC
,
Y A +Y B +YC
1
,
ZC
(7.25b)
S = P + jQ = E A I A + E B I B + E C I C = U A I A + U B I B + U C I C .
(7.26)
UNN
YA =
*
1
,
ZA
YB =
1
,
ZB
(7.25a)
YC =
*
EA
IA
b)
ZA
UC
EC
UA
EB
IB
N
IC
ZB
UB
EC
IA
IC
IB
UNN
UA
ZC
EA
UC
UNN
UB
EB
Y B = Y C = 0,5 2 10 2 e j 45 S.
o
150
Wykad XVII
o
I B = Y B U B 2,444 e j146,6 A,
o
I C = Y C U C 0,655 e j 93,5 A.
Wykres wskazowy odpowiadajcy wartociom napi i prdw rys. b (obok schematu obwodu).
Bilans mocy:
- moc zespolona obwodu, wydawana przez rdo i pobierana przez odbiornik, wg wzoru (7.26)
*
*
*
S gen = E A I A + E B I B + E C I C =
o
= 231 2,191 e j18, 4 + 231 2,444 e j 26,6 + 231 0,655 e j 26,5 1120 + j 160 (VA),
S odb = U A I A + U B I B + U C I C = U A I A e
*
jA
+UB IB e
j B
+ UC IC e
j C
A (L1) IA
EB
B (L2) IB
UAB
UCA
EC
C (L3) IC
UBC
IAB
ZAB
IBC
ZBC
ICA
ZCA
Napicia fazowe odbiornika s jednoczenie jego napiciami midzyfazowymi. Midzy nimi a fazowymi napiciami rda o ukadzie gwiazdowym zachodz nastpujce zwizki:
U AB = E A E B ,
U BC = E B E C ,
U CA = E C E A .
I BC = Y BC U BC ,
I B = I BC I AB ,
I CA = Y CA U CA ,
I C = I CA I BC .
(7.27)
(7.28a)
(7.28b)
(7.28c)
151
Moc wydawana przez rdo idealne o ukadzie gwiazdowym, a pobierana przez odbiornik o ukadzie trjktowym, wynosi:
S = P + jQ = E A I A + E B I B + E C I C = U AB I AB + U BC I BC + U CA I CA .
*
(7.29)
b)
EA
A (L1) IA
IAB
BC
ZAB
-IAB
EB
UAB
B (L2) IB
IBC
EC
UBC
C (L3) IC
ICA
IC
ICA
CA
EC
IB
EA
ZBC
IAB
UCA
-IBC
UCA
IBC
UAB
AB
UBC
ZCA
EB
-ICA
IA
Y BC = Y CA = 0,5 2 10 2 e j 45 S.
o
U BC = E B E C = j 400 400 e j 90 V,
o
I BC = Y BC U BC 2,828 e j135 ( 2 j 2) A,
o
I A = I AB I CA = 1,464 + j 0 1,464 e j 0 A,
o
152
Wykad XVII
S odb = U AB I AB + U BC I BC + U CA I CA =
*
= U AB I AB e
j AB
+ U BC I BC e
j BC
+ U CA I CA e
j CA
=
o
I1
I12
L3
I3
U23
C
R
C
Z 23 = Z 31 = 2 R ,
I31
U23
I3
I23
U31
U31
-I12
I2
I2
U12
L2
Oblicza si (z danych):
23 = 31 = 60 o ;
I23
-I23
-I31
I12
I1
I31
U12
Wyznacza si (z wykresu):
I12 = 2 A, I 31 = 1 A,
I 2 = 3 1,73 A,
I 3 = 3 1,73 A.
153
Z 1 = Z 2 = Z 3 = Z = Z e j ;
U12
L2
Uf
Z
moce -
3Z
I2
U31
I1 = I 2 = I 3 = I ,
I=
I1
L3
U3
U2
I2
U23
U23
Z
I3
I3
U1
I1
U12
U2
U3
P = 3 U f I cos =
P = 3 U I cos ,
U31
U1
U2
cos ,
Z
Q = 3 U I sin ;
U2
sin ;
Z
U2
S = P 2 + Q 2 = 3U f I =
= 3U I .
Z
Q = 3 U f I sin =
L1
I 12 = I 23 = I 31
I2
U31
L3
I3
U2
P = 3 U I f cos = 3
cos ,
Z
Q = 3 U I sin ;
U23
I23
I31
I3
U23
Z
I23
3U
I=
;
Z
P = 3 U I cos ,
U12
I1 = I 2 = I 3 = I = 3 I f ,
moce -
-I12
I12
L2
U31
I1
U 12 = U 23 = U 31 = U ;
U
= If =
,
Z
-I23
I2
U12
I31
I12
I1
-I31
U2
Q = 3 U I f sin = 3
sin ;
Z
U2
S = P 2 + Q 2 = 3U I f = 3
= 3U I .
Z
154
Wykad XVIII
Z1 = ,
L1
I1
U12
U 12 = U 23 = U 31 = U ,
U1 = U 2 = U 3 = U f =
I1 = 0 ,
I=
Uf
Z
L2
U
3
U31
L3
I2 = I3 = I N = I ,
=
I2
U1
U31
U3
U2
IN
U23
U1
I2
U23
I3
I3
U12
U2
U3
IN
3Z
Po przerwaniu jednej fazy: napicia wszystkich faz oraz prdy faz zdrowych nie ulegaj zmianie,
za prd w przewodzie neutralnym ma warto skuteczn tak sam, jak prdy faz zdrowych.
Z 2 = Z 3 = Z = Z e j ;
L1
U12
U 12 = U 23 = U 31 = U ,
3
U1 =
U ,
2
U
U2 = U3 =
;
2
I1
L2
I1 = 0 ;
L3
U
I2 = I3 =
.
2Z
I3
U1
U2
I2
U23
Z
I3
U31
U3
I2
U31
U1
U12
U2
U23
U3
I1 = I 2 = I 3 =
, a wic po prze3
3Z
rwaniu jednej fazy: napicie skuteczne fazy chorej wzrasta 1,5-krotnie, a napicie oraz prd faz
3
zdrowych malej do
0,866 wartoci wczeniejszych.
2
,
L1
I1
Z
U12
L2
L3
I3
U1
U2
U23
Z
U3
-I1
I3
U31 = U3
I2
U31
U31
I2
U23
U21 = U2
U12
I1
155
U
U
, I1 = 3
.
Z
Z
Po zwarciu jednej fazy symetrycznego odbiornika gwiazdowego, zasilanego trjprzewodowo:
napicia oraz prdy faz zdrowych maj takie same wartoci, jak napicia i prdy fazowe w symetrycznym ukadzie trjktowym, a prd w fazie chorej jak prd liniowy w tym ukadzie.
U 12 = U 23 = U 31 = U ,
U1 = 0 ,
I2 = I3 =
U2 = U3 = U ;
Z 23 = Z 31 = Z = Z e j ;
U31
I2 = I23
I1
I31
I3
U12
L2
U 12 = U 23 = U 31 = U ;
I2
U23
U12
I23
U
I12 = 0 , I 23 = I 31 = I f =
,
Z
I1 = I 2 = I f , I 3 = 3 I f .
U31
L3
U23
I3
I31
I1 = -I31
b1)
L1
L1
W1
L2
W2
L3
W3
odbiornik
niesymetryczny
czterozaciskowy
W1
L2
W2
L3
W3
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
b2)
c)
L1
W1
L2
W2
L3
W3
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
L1
W1
L2
W2
L3
(ukad Arona)
P = PW1 + PW2
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
156
Wykad XVIII
otrzymuje si zaleno
S = U 1 I 1 + U 2 I 2 + U 3 ( I 1 I 2 ) = (U 1 U 3 ) I 1 + (U 2 U 3 ) I 2 = U 13 I 1 + U 23 I 2 ,
*
dzie Arona (rys. c): P = PW1 + PW2 . Nie jest przy tym wane, jak w rzeczywistoci poczone s ze
sob elementy odbiornika, albowiem trjfazowy odbiornik o dowolnym ukadzie mona zastpi
rwnowanym odbiornikiem gwiazdowym.
Pomiar mocy czynnej odbiornikw symetrycznych:
d)
e1)
L1
e2)
L1
W1
odbiornik
symetryczny
czterozaciskowy
L2
L3
N
L1
odbiornik
symetryczny
trzyzaciskowy
W1
L2
L3
L2
L3
RWn
P = 3 PW
odbiornik
symetryczny
trzyzaciskowy
W1
RWn
P = 3 PW
P = 3 PW
b)
L1
L1
W1
L2
W2
L3
N
w obu ukadach
W3
odbiornik
niesymetryczny
czterozaciskowy
W1
L2
W2
L3
W3
U1
3
(na cewkach napiciowych napicia midzyfazowe)
U23
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
157
c2)
L1
W1
L2
W2
L3
L1
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
odbiornik
niesymetryczny
trzyzaciskowy
W1
L2
W2
L3
RWn
N
U13
(z ukadu Arona)
w obu ukadach
Q = 3 ( PW1 + PW2 )
U1
U23
U2
W1
L2
L3
N
e)
L1
odbiornik
symetryczny
czterozaciskowy
W1
L2
L3
odbiornik
symetryczny
trzyzaciskowy
f)
L1
W1
L2
W2
L3
(ukad Arona)
I3
U3
w obu ukadach
Q = 3 PW
odbiornik
symetryczny
trzyzaciskowy
U1
U23
I2
U23
U13
U2
U1
I1
Q = 3 ( PW1 PW2 )
Q = 3 U I sin .
158
Wykad XVIII
I1
L1
W1
U1
UC1
A1
R
U13
I2
L2
W2
UV
C
R
A2
UC2
UR2
I3
L3
A3
R
1 = 2 = 60 o , 3 = 60 o ;
IN
AN
U R1 = U R 2
U C1 = U C 2 = 200 1 = 200 V.
U3
3 I3
I1
I N = I 1 + I 2 + I 3 = 3 1,73 A,
U1
I1+I2
I2
Z wykresu wskazowego:
U13
IN
U2
231
= 1 A;
231
= 115,5 1 = 115,5 V,
I1 = I 2 = I 3 =
UR2
UC1
1
= 115,5 W,
2
3
PW 2 = 400 1
346,4 W,
2
U V = U R 2 = 115,5 V
(z trjkta rwnoramiennego).
PW 1 = 231 1
UR1
UV
UC2
b)
W1
U1
L2
I23
I1
L1
A1
I12.a
U13
I2
W2
A2
I23
L3
-I23
I3
I2
I1 N
R
I3N
I1 N
U13
IN
1N
I3
A3
AN
U3 -I12
I12.b
IN
I12.a
I3 N
R
U23
I12
U1
I1N
I1 N
U12
I1
I12.b
I12.a
IA3 = I 3 = 2 3 3,46 A;
IAN = I N = 2 1 = 1 A;
IA2 = I 2 = 4 2 2 2 = 2 3 3,46 A;
159
Elektrotechnika podstawowa
ZADANIA
Materia wiczeniowy
160
Elektrotechnika podstawowa
Numery wzorw
Strony
Literatura do zada
[Z1], [Z2]
161
Zadania
1. UKADY REZYSTANCJI LINIOWYCH
Zad. 1-1. Wyznacz warto rezystancji zastpczej midzy zaciskami A i B danego ukadu.
Rozwizania:
a)
b)
c)
A
3S
6S
3 + 6 = 9 ()
3 + 6 + 9 = 18 ()
1 1 1
+ = ()
3 6 2
18
0,5
1 1 1
+ + = 1 ()
2 3 6
d)
A
2S
3S
6S
e)
A
B
6
36
= 2 ()
9
(0,5 S)
1 1 1
+ = (S)
3 6 2
f)
A
(1 S)
1 1 1
+ + = 1 (S)
2 3 6
1S
g)
A
3S
6S
1 + 3 + 6 = 10 (S)
0,1
(10 S)
162
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 1-2. Wyznacz wartoci rezystancji ukadu trjktowego, rwnowanego (ze wzgldu na wielkoci zaciskowe) danemu ukadowi gwiazdowemu.
Uwaga. Przy zamianie gwiazda-trjkt maj zastosowanie nastpujce wzory rezystancyjne:
R R
R R
R R
R12 = R1 + R2 + 1 2 ,
R23 = R2 + R3 + 2 3 ,
R31 = R3 + R1 + 3 1 .
R3
R1
R2
2+3+
Rozwizanie:
a)
1
23
= 6 (),
6
36
= 18 (),
2
62
6+2+
= 12 ().
3
3+6+
2
6
b)
6
18
22
2+2+
= 6 ()
2
2
2
12
6
6
Zad. 1-3. Wyznacz wartoci rezystancji ukadu gwiazdowego, rwnowanego (ze wzgldu na
wielkoci zaciskowe) danemu ukadowi trjktowemu.
Uwaga. Przy zamianie trjkt-gwiazda maj zastosowanie nastpujce wzory rezystancyjne:
R12 R31
R12 R23
R23 R31
R1 =
,
R2 =
,
R3 =
.
R12 + R23 + R31
R12 + R23 + R31
R12 + R23 + R31
a)
39
= 1,5 (),
18
36
69
= 1 (),
= 3 ().
18
18
Rozwizanie:
1,5
6
3
b)
33
= 1 ()
9
3
3
2
1
1
2
163
Zadania
Zad. 1-4. Wyznacz warto rezystancji zastpczej midzy zaciskami A i B danego ukadu.
Rozwizania:
a)
3
3
c)
3
B
A 4
A 6,5 B
1
18
A
4
4
B
2
36
A
18
2
36
4
B
1
18
4
B
A 4
A
12
A 1
3
C
d)
A 1
A 1
f)
e)
b)
A
A
6
4
B
164
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 1-5. Wyznacz warto rezystancji zastpczej midzy zaciskami A i B danego ukadu.
Rozwizania:
I sposb: zamiana CDE CDE
a)
A
3
C
3
A
1
E
1
3
3
4
A
4
C
3
C
3
3
3
4,5
6
B
3
B
C
3
3
B
3
A
2
6
B
b)
A
12
6
B
C
9
E
2
18
A
3
D
6
6
A
12
C
9
12
12
B
165
Zadania
2. CZENIE POJEMNOCI LINIOWYCH
Zad. 2-1. Wyznacz warto pojemnoci zastpczej midzy zaciskami A i B danego ukadu.
Rozwizania:
a)
3 F
b)
A
2 F
6 F
3 F
6 F
1 1 1
+ = (1 F)
3 6 2
2 F
1 1 1
+ + = 1 (1 F)
2 3 6
1 F
3 + 6 = 9 (F)
9 F
1 + 2 + 3 = 6 (F)
6 F
3 F
c)
A
6 F
1 F
d)
2 F
3 F
Zad. 2-2. Wyznacz wartoci pojemnoci ukadu trjktowego, rwnowanego (ze wzgldu na
wielkoci zaciskowe) danemu ukadowi gwiazdowemu.
Uwaga. Przy zamianie gwiazda-trjkt maj zastosowanie nastpujce wzory:
C 2 C3
C3 C1
C1 C 2
C12 =
,
C 23 =
,
C31 =
.
C1 + C 2 + C3
C1 + C 2 + C3
C1 + C 2 + C3
36
= 1 (F),
18
93
69
= 3 (F),
= 1,5 (F).
18
18
Rozwizanie:
a)
1
3 F
9 F
6 F
b)
1,5 F
6 F
1 F
3 F
2
1
66
= 2 (F),
18
6 F
6 F
2 F
2 F
2 F
166
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 2-3. Wyznacz wartoci pojemnoci ukadu gwiazdowego, rwnowanego (ze wzgldu na
wielkoci zaciskowe) danemu ukadowi trjktowemu.
Uwaga. Przy zamianie trjkt-gwiazda maj zastosowanie nastpujce wzory:
C C
C C
C C 31
,
C 2 = C12 + C 23 + 12 23 ,
C3 = C 23 + C31 + 23 31 .
C1 = C12 + C 31 + 12
C31
C12
C 23
6+2+
Rozwizanie:
a)
1
62
= 12 (F),
3
63
= 18 (F),
2
3 2
3+ 2+
= 6 (F).
6
6+3+
6 F
2 F
6 F
3 F
3
12 F
18 F
2
1
b)
5+5+
5 F
5 F
55
= 15 (F)
5
5 F
3
15 F
15 F
15 F
Zad. 2-4. Wyznacz warto pojemnoci zastpczej midzy zaciskami A i B danego ukadu.
Rozwizania:
2 F
a)
A
2 F
4 F
C
3 F
b)
A
6 F
A
12 F B
3 F 2 F
4 F
24 F
C
6 F E
3 F
9 F
2 F
4 F
A 4 F
3 F
3 F
D
B
6 F
1,5 F 3 F
2 F
2 F
12 F B
6 F
2 F
3 F
c)
4 F
A 24 F
C
12F
3 F
6 F
18 F
E
9 F
167
Zadania
Zad. 2-5. aden z kondensatorw w podanym ukadzie nie by naadowany w chwili przyczenia
rda napiciowego. Oblicz wartoci napi na kondensatorach i adunkw kondensatorw.
Uwaga. Formalnie, adunek kondensatora jest dodatni, a znaki adunkw zgromadzonych na jego
okadzinach s zwizane z biegunowoci napicia. Napicia stae strzakuje si na og tak, by ich
wartoci byy dodatnie (wystpoway ze znakiem plus). Znaki adunkw na okadzinach s wic
okrelone przez zwroty strzaek napicia i znak napicia. Gdy napicie zmienia znak, to samo staje
si z adunkami na jego okadzinach. Gdy napicie jest ujemne, to znaki adunkw na okadzinach
s odwrotne, niby to wynikao z jego zwrotu.
Symbole pojemnoci oraz adunkw, wystpujce we wzorach, nie zawsze s opisane na rysunkach.
Z zasady maj one takie same indeksy, jak napicia, wic nie powoduje to niejasnoci.
a)
1 F
2 F
Rozwizanie:
Przy rwnolegym poczeniu kondensatorw, na
kadym z nich jest to samo napicie, a zatem:
+Q1 1 F Q1
U 1 = U 2 = U 3 = U = 12 V;
+Q2 2 F Q2
Q1 = C1 U = 1 12 = 12 C,
+Q3
3 F
3 F
Q3
Q2 = C 2 U = 2 12 = 24 C,
12 V
b)
2 F
U1
Q3 = C 3 U = 3 12 = 36 C.
3 F
6 F
U2
U3
12 V
Rozwizanie skada si z dwch etapw: zwinicia i rozwinicia ukadu. W I etapie oblicza si warto pojemnoci zastpczej ukadu; w II etapie poszukuje si wartoci napi i adunkw.
Obliczenia I etapu zostay ju wykonane w zadaniu 2-1b.
Pojemno zastpcza ukadu ma warto C = 1 F.
12 V
Przy szeregowym poczeniu kondensatorw, adunki kadego z nich s takie same, rwne cakowitemu adunkowi ukadu (tzn. adunkowi kondensatora o pojemnoci zastpczej), a zatem obliczenia
II etapu, stanowice powrt od ukadu zastpczego do ukadu zadanego ( ), przebiegaj nastpujco:
2 F
3 F
6 F
Q = C U = 1 12 = 12 C;
+Q
Q1 = Q2 = Q3 = Q ;
U1 =
Q 12
=
= 6 V,
C1
2
U2 =
Q 12
=
= 4 V,
C2
3
1 F
+Q Q +Q Q +Q Q
U1
U2
12 V
U3 =
Q 12
=
= 2 V.
C3
6
c)
12 V
U3
4 F
2 F
6 F
12 V
8 F
8 F
2 F
12 V
168
Elektrotechnika podstawowa
(II etap: obliczenie wartoci adunkw i napi)
4 F
+Q Q
4 F
+Q Q
U1 +Q3
12 V
2 F
U3
U2 Q3 6 F
+Q4
U1
U3
12 V
U2
U4
Q4
+Q
8 F
2 F
+Q Q
(+Q34)
8 F
(Q34)
12 V
+Q
8 F
U1 =
Q1 = Q2 = (Q34 ) = Q = 24 C,
Q1 24
=
= 6 V,
C1
4
U 3 = U 4 = U U 1 U 2 = 12 6 3 = 3 V
Q3 = C 3 U 3 = 6 3 = 18 C,
Q2 24
=
= 3 V,
C2
8
Q
24
U 3 = U 4 = 34 =
= 3 V,
C 34
8
albo
U2 =
Q4 = C 4 U 4 = 2 3 = 6 C
(sprawdzenie: Q3 + Q4 = Q ).
d)
12 F
12 V
12 F
2 F
12 F
6 F
12 V
12 F
4 F
2 F
12 F
12 F
+Q Q +Q3 Q3
12 F
+Q Q
U3 +Q
4
2 F
6 F
U2
U4
12 V Q2
Q4
U1 +Q2
U1 +Q2 (+Q34)
4 F
U2
2 F
12 V Q2 (Q34)
12 V
Q1 48
=
= 4 V,
C1 12
U 2 = U U 1 = 12 4 = 8 V,
(Q34 ) = Q3 = Q4 = Q Q2 = 48 16 = 32 C,
U3 =
Q3 32
=
2,67 V,
C 3 12
U4 =
(sprawdzenie: U 1 + U 3 + U 4 = U ).
Q4 32
=
5,33 V
C4
6
12 V
6 F
12 F
+Q Q
U1 +Q
U2
4 F
+Q Q
6 F
12 V
12 V Q
4 F
Q1 = Q = 48 C,
Q2 = C 2 U 2 = 2 8 = 16 C,
169
Zadania
e)
3 F
3 F 2 F
4 F
2 F
(I etap)
Pojemno zastpcza ukadu zostaa obliczona
w zadaniu 2-4b. Ma ona warto C = 2 F.
2 F
3 F
12 V
3 F
3 F 2 F
U3
U4
(II etap)
2 F
(C34) (C567)
1,5 F 3 F
U5
U6
2 F
4 F
+Q
Q
(+Q)
U1
3 F
2 F
4 F
3 F
U1
U7
+Q
( Q)
12 V
12 V
U2
12 V
U2
Q3 6
= = 2 V,
C3 3
U4 =
Q4 6
= = 2 V,
C4 3
(Q567 ) 6
= = 2 V,
(C 567 ) 3
(Q56 ) = Q5 = Q6 = (Q34 ) Q7 = 6 4 = 2 C,
U7 = U2 U3 U4 = 6 2 2 = 2 V
Q7 = C 7 U 7 = 2 2 = 4 C,
albo
U7 =
Q5 2
Q
2
= = 1 V,
U 6 = 6 = = 1V
C5 2
C6 2
(sprawdzenie: U 1 + U 3 + U 4 + U 5 + U 6 = U ).
U5 =
f)
C1
C3
Dane: C1 = 1 F,
C4
Odpowiedzi: Q1 = 6 C, Q2 = 12 C,
Q3 = 18 C, Q4 = Q5 = Q6 = 6 C,
C2
U
C6
C5
C 3 = C 4 = 3 F,
C 2 = C 5 = C 7 = 2 F,
C 6 = 6 F,
U = 18 V.
Q7 = 12 C;
C7
U 1 = U 2 = U 3 = U 7 = 6 V,
U 4 = 2 V,
U 5 = 3 V,
U 6 = 1 V.
170
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 2-6. Kondensator o pojemnoci C1 = 1 F zosta naadowany do napicia U = 60 V, a nastpnie odczony od rda i poczony jak na rysunku z nienaadowanym kondensatorem o pojemnoci C2 = 2 F. Oblicz warto napicia na tak poczonych kondensatorach oraz warto
energii wytraconej w przewodach podczas adowania C2 z C1 .
Ukad w stanie I
C1
Ukad w stanie II
C1
C1
Q1
+Q1
C2
II
C2
I
+Q2
Q1
+Q1
(+Q 12 )
U12 = U1 = U2
(Q 12 )
Q2
C2
U
+Q2
Q'1 = C1 U ,
Q' 2 = 0
Q2
+Q12
C12 = C1 + C 2 = 3 F ,
Q12
U 12 =
U12
Q"12
= 20 V,
C12
U 1 = U 2 = U 12 = 20 V.
Q1
C2
Q2 +Q2
U1 = U 2
Q"1 +Q"2 = Q'1 +Q' 2
U 1 = U1
U 2 = U2
czyli
(Q1 + Q2)
U1 U 2 = 0
C1 U 1 + C 2 U 2 = C1 U
1 -1 U 1 0
Otrzymane rwnanie liczbowe
= rozwizuje si metod Cramera:
1 2 U 2 60
W =
1 -1
1
= 3 , W1 =
-1
60
= 60 , W2 =
1 60
= 60 ; U 1 =
W1
W
= 20 V, U 2 = 2 = 20 V.
W
W
171
Zadania
Zad. 2-7. Dwa kondensatory o znanych pojemnociach zostay doczone do rnych rde i naadowane: C1 = 1 F do napicia U = 10 V, oraz C2 = 3 F do napicia U = 30 V. Nastpnie kondensatory te odczono od rde i poczono ze sob. Oblicz warto napicia na tak poczonych
kondensatorach, w obu moliwych przypadkach zetknicia okadzin z adunkami o znakach:
a) zgodnych, b) przeciwnych.
+Q1
C1
Q1
+Q2
U1
C2
Q2
U2
C1
C = C1 + C 2 = 4 F ,
Q1a
+Q1a
Qa = Q1a + Q2 a = Q1 + Q2 = C1 U 1 + C 2 U 2 = 100 C ,
Ua =
C2
Q2a
+Q2a
b)
Qa
= 25 V.
C
C1
C = C1 + C 2 = 4 F,
Q1b
+Q1b
Qb = Q1b + Q2b = Q1 Q2 = C1 U 1 C 2 U 2 = 80 C ,
Ub =
C2
Qb
= 20 V.
C
Q2b
+Q2b
C1
+Q1a
Q1a
U1a = Ua
C2
Q2a +Q2a
U 1a = U 2 a
Q1a + Q2 a = Q1 + Q2 = Qa
U2a = Ua
czyli
(Q1 + Q2)
1 -1 U 1a 0
1 3 U = 100 ,
2a
b)
C1
+Q1b
Q1b
U1b = Ub
C1 U 1a + C 2 U 2 a = Qa
W = 4,
C2
Q2b +Q2b
W1 = 100 , W2 = 100 ;
U 1a = 25 V, U 2 a = 25 V.
U 1b = U 2b
Q1b + Q2b = Q1 Q2 = Qb
U2b = Ub
czyli
(Q1 Q2)
1 -1 U 1b 0
1 3 U = 80 ,
2b
U 1a U 2 a = 0
U 1b U 2b = 0
C1 U 1b + C 2 U 2b = Qb
W = 4,
W1 = 80 , W2 = 80 ;
U 1b = 20 V, U 2b = 20 V.
172
Elektrotechnika podstawowa
C1
Q1
Q2
U1
+Q1
C1
C2
+Q2
+Q3
U2
+Q2
Q1
U 1
C2
Q3
U3
Q2
+Q3
U 2
Q1 = C1 U 1 = 10 C,
C3
C3
Q3
U 3
Q2 = C 2 U 2 = 15 C,
Q3 = C 3 U 3 = 20 C.
+Q1
C1
C2
Q1
C3
U1
+Q1(1)
C1
C23
Q2(1)
Q1(1)
U 1(1)
C2
+Q2(1)
Q3(1)
U 2(1)
C3
+Q3(1)
U 3(1)
Q1
20
=
V,
C z (1)
3
Q'1(1) = C1 U '1(1) =
Q' 2 (1)
C2
10
V,
3
10
C
3
U ' 3(1) =
albo
Q' 3(1)
C3
20
C,
3
Q' 2 (1) = Q'3(1) = C 23 U '1(1) =
=
10
V.
3
10
C,
3
173
Zadania
(2)
C1
C2
Q2
C3
+Q2
U2
+Q1(2)
C1
C2
Q2(2)
Q1(2)
U 1(2)
+Q2(2)
+Q3(2)
U 2(2)
C3
Q3(2)
U 3(2)
Q2
= 10 V,
C z ( 2)
Q' 2 ( 2 ) = C 2 U ' 2 ( 2 ) = 10 C,
Q'1( 2)
= 5 V,
C1
(3)
U ' 3( 2 ) =
albo
Q ' 3( 2 )
C3
C1
= 5 V.
C2
+Q3
C1
Q2(3)
+Q1(3)
Q3
U3
C12
Q1(3)
C3
U 1(3)
C2
+Q2(3)
+Q3(3)
U 2(3)
C3
Q3(3)
U 3(3)
Q3
40
=
V,
C z ( 3)
3
Q ' 3 ( 3 ) = C 3 U ' 3 ( 3) =
Q'1(3)
C1
Napicia wypadkowe:
20
V,
3
20
C
3
U ' 2 ( 3) =
albo
Q ' 2 ( 3)
C2
40
C,
3
Q'1( 3) = Q' 2 (3) = C12 U '3( 3) =
=
20
C,
3
20
V.
3
174
Elektrotechnika podstawowa
C1
Q1
C2
Q2
+Q2
+Q1
C1
U2
(Q1 Q3)
+Q2
Q1
(Q1 Q2)
U 1
Rwnanie napiciowe:
C2
U3
Q2
C3
+Q3
Q3
(Q2 + Q3)
U 2
(Q1 Q3)
Q1 = C1 U 1 = 10 C,
Q3
(Q2 + Q3)
(Q1 Q2)
U1
C3
+Q3
U 3
Q2 = C 2 U 2 = 15 C,
Q3 = C 3 U 3 = 20 C.
Q'1 +Q' 2 = Q1 Q2 ;
Q' 2 +Q'3 = Q2 + Q3 ;
Q' 2 +Q'3 = Q2 + Q3
C 2 U ' 2 +C 3 U ' 3 = Q2 + Q3
1
1
1
-1
-1
1 U '1 0
0 U ' 2 = 25 ,
1 U ' 3 35
W = 3 ,
W1 = 15 ,
U '1 = 5 V,
W2 = 60 ,
U ' 2 = 20 V,
W3 = 45 ;
U ' 3 = 15 V.
+Q1
+Q2
C1
C2
Q1
+Q1
C1
Q1
U1
Q2
U
U2
U
+Q2
C2
Q2
Q'1 +Q' 2 = Q1 + Q2
oraz Q1 = C1 U , Q2 = C 2 U ,
wic
U1 + U 2 = U ,
C1 U 1 + C 2 U 2 = (C1 + C 2 ) U .
- 1 1 U 1 12
1 2 U = 36 ,
W = 3 ,
W1 = 12 , W2 = 48 ;
U 1 = 4 V, U 2 = 16 V.
175
Zadania
B. Inny sposb rozwizania z zasady superpozycji:
1 F
1 F
12 V
8V
12 V
+Q2
C1
C2
12 V
4V
16 V
2 F
(wstpne naadowanie)
+Q1
4V
12 V
2 F
b)
1 F
2 F
Q1
C1
+Q1
Q1
Q'1 +Q' 2 = Q1 + Q2
U1
Q2
oraz Q1 = C1 U , Q2 = C 2 U ,
wic
U1 U 2 = U ,
U2
U
+Q2
1 1 U 1 12
1 2 U = 36 ,
C2
Q2
W = 3,
(wynik kocowy)
C1 U 1 + C 2 U 2 = (C1 + C 2 ) U .
W1 = 60 , W2 = 24 ;
U 1 = 20 V, U 2 = 8 V.
1 F
12 V
8V
12 V
1 F
20 V
12 V
4V
2 F
2 F
(wstpne naadowanie)
12 V
8V
2 F
(wynik kocowy)
Zad. 2-10. Po naadowaniu kondensatorw C1 i C2 w ukadzie szeregowym ze rdem U, odczono C1 i doczono z powrotem przeciwnymi okadzinami. Oblicz wartoci napicia na kondensatorach przed t operacj i po niej. Dane: C1 = 1 F, C 2 = 2 F, U = 9 V.
A. Rozwizanie metod rwna ukadu:
a) stan przed przeczeniem C1
C1
C2
+Q Q +Q Q
(0)
U 1
U 2
C1 C 2
2
= F,
Q = C U = 6 C,
C1 + C 2 3
Q
Q
U '1 =
= 6 V,
U '2 =
= 3 V;
C1
C2
C=
1
1
1 U '1 9
,
=
2 U ' 2 0
W = 3,
W1 = 18 , W2 = 9 ;
C1 U '1 +C 2 U ' 2 = 0 ,
U '1 = 6 V, U ' 2 = 3 V.
176
Elektrotechnika podstawowa
b) stan po przeczeniu C1
C1
(2Q)
U 1
C2
U "1 +U "2 = U ,
U 2
1
1
1 U "1 9
,
=
2 U "2 12
W = 3,
W1 = 6 ,
U "1 = 2 V,
W2 = 21 ;
U "2 = 7 V.
9V
(0)
6V
C2
C1
3V
4V
(2Q)
C2
C1
4V
(2Q)
C2
2V
9V
7V
(wynik kocowy)
C1
C2
C3
+Q Q +Q Q +Q Q
(0)
(0)
U 1
U 2
U 3
C = 2 F,
Q = C U = 24 C,
U '1 = 6 V,
U ' 2 = 4 V,
C1 U '1 +C 2 U ' 2 = 0 ,
W = 144 ,
1 U '1 12
1 1
4 6 0 U ' = 0 ,
2
0 6 12 U ' 3 0
C1
(2Q)
U 1
W1 = 0 ,
C2
(0)
U 2
W2 = 8 144 ,
W1 = 6 144 ,
U '1 = 6 V ,
b) stan po przeczeniu C1
U ' 3 = 2 V;
C 2 U ' 2 +C 3 U ' 3 = 0 ,
W2 = 4 144 ,
U '2 = 4 V ,
W3 = 2 144 ;
U '3 = 2 V .
C3
C1 U "1 +C 2 U "2 = 2Q ,
U 3
C 2 U " 2 + C 3 U "3 = 0 ,
1 U "1 12
1 1
4 6 0 U " = 48 ,
2
0 6 12 U "3 0
W3 = 4 144 ;
U "1 = 0 V,
U "2 = 8 V,
W = 144 ,
U "3 = 4 V.
177
Zadania
3. NAPICIOWE I PRDOWE RDA PRDU STAEGO
Zad. 3-1. Dane jest rdo napiciowe prdu staego o parametrach: E = 20 V i Rw = 2 . Wyznacz
wartoci parametrw: Ir i Gw , rwnowanego mu (ze wzgldu na wielkoci zaciskowe) rda prdowego. Oblicz wartoci strat mocy w rdach oraz ich sprawnoci w stanie jaowym i w stanie
zwarcia (wartoci graniczne).
I
Rw
Gw
Ir
Rozwizanie:
I r =
PE = Rw I 2 =
E
= 10 A ,
Rw
Rw E 2
E =
( R + R w )2
G w I 2r
PI r = G w U =
2
Gw =
Gw
U I
RI2
R
=
=
=
;
2
E I (R + Rw ) I
R + Rw G + G w
I r
(G + Gw )2
1
= 0,5 S ;
Rw
Rw
U I
G U 2
G
=
=
=
=
;
2
U I r (G + G w ) U
G + G w R + Rw
std
PI r
R
PE E2 ,
= 1 +
Rw
- w stanie jaowym G = 0 ,
PI r
I =0,
I 2r
=
= 200 W,
Gw
- w stanie zwarcia R = 0 , U = 0 ,
I r = 1 E ,
wic
I r =
wic
E = 1 I r ;
PE = Rw I 2 = 0 , E =
G
=0
G + Gw
Gw
=1,
G + Gw
(inaczej: I r = 1 E = 0 );
PI r = G w U 2 = 0 , I r =
Rw
= 1,
R + Rw
E2
R
= 200 W, E =
= 0 (inaczej: E = 1 I r = 0 ).
Rw
R + Rw
Uwaga. Jak wida, sprawnoci rwnowanych rde napiciowego i prdowego osigaj w
stanie jaowym oraz w stanie zwarcia przeciwstawne sobie wartoci graniczne (1 i 0 oraz 0 i 1).
Straty rda prdowego w stanie jaowym s rwne stratom rwnowanego rda napiciowego w
stanie zwarcia (co zreszt wynika z zalenoci na zamian tych rde).
PE =
Zad. 3-2. rda z poprzedniego zadania s obciane rezystancj R o rnych wartociach. Oblicz
wartoci mocy wydawanej przez rda idealne: PE i PI r , mocy P wydawanej przez rda rzeczywiste (pobieranej przez odbiornik R ), strat mocy: PE i PI r , oraz sprawnoci: E i I r przy
rezystancji obcienia R rwnej: 8 ; 4 ; 2 ; 1 ; 0,5 .
Rozwizanie.
Wzory: PE =
E2
,
R + Rw
P=
R
PE ,
R + Rw
PE =
Rw
PE ,
R + Rw
E =
R
,
R + Rw
178
Elektrotechnika podstawowa
PI r =
I r2
,
G + Gw
P=
Rw
PI r ,
R + Rw
PI r =
R
PI r ,
R + Rw
I r =
Rw
.
R + Rw
Wyniki:
R ()
PE (W)
P (W)
PE (W)
PI r (W)
P (W)
PI r (W)
I r
40
32
0,8
160
32
128
0,2
66,7
44,4
22,2
0,67
133,3
44,4
88,9
0,33
100
50
50
0,5
100
50
50
0,5
133,3
44,4
88,9
0,33
66,7
44,4
22,2
0,67
0,5
160
32
128
0,2
40
32
0,8
Zad. 3-3. Oblicz moc wydawan przez idealne rdo napiciowe E = 3 V oraz moc wydawan
przez ga z tym rdem i rezystancj R = 1 , jeli przy zaoonym generatorowym strzakowaniu wielkoci prd I ma warto: a) 2 A, b) 4 A.
I
UR
U = U gen = E U R = E R I ;
U = Ugen
PE = PE gen = E I ;
P = Pgen = U gen I = U I .
Rozwizanie:
a) PE = E I = 6 W ,
b) PE = E I = 12 W ,
U = E RI =1 V ,
U = E R I = 1 V ,
P =U I = 2 W ;
P = U I = 4 W .
Uwaga. Gdy ga generuje ujemn moc (przypadek b), to jest jako cao odbiornikiem. Moc
generowana przez rdo idealne (odpowiadajca strzakowaniu generatorowemu prdu i napicia
w rdle) nie pokrywa w peni mocy wydzielajcej si w rezystancji gazi.
Zad. 3-4. Oblicz moc pobieran przez idealne rdo napiciowe E = 3 V oraz moc pobieran przez
ga z tym rdem i rezystancj R = 1 , jeli przy zaoonym odbiornikowym strzakowaniu
wielkoci prd I ma warto: a) 2 A, b) 4 A.
I
UR
U = U odb = E + U R = E + R I ;
U = Uodb
PE = PE odb = E I ;
P = Podb = U odb I = U I .
Rozwizanie:
a) PE = E I = 6 W ,
b) PE = E I = 12 W ,
U = E + RI = 5 V ,
U = E + RI = 7 V ,
P = U I = 10 W ;
P = U I = 28 W .
Uwaga. Gdy E > 0 i I > 0, to rdo idealne jest odbiornikiem aktywnym (strzakowanie odbiornikowe prdu i napicia w rdle). Moc pobierana przez ga jest sum mocy odbiornikowej rda i mocy wydzielajcej si w rezystancji gazi.
179
Zadania
Zad. 3-5. Oblicz moc wydawan przez idealne rdo prdowe Ir = 3 A oraz moc wydawan przez
ga z tym rdem i konduktancj G = 0,5 S, jeli przy zaoonym generatorowym strzakowaniu wielkoci napicie U ma warto: a) 2 V, b) 10 V.
Ir
I = Igen
I = I gen = I r I G = I r G U ;
IG
PI r = PI r gen = U I r ;
P = Pgen = U I gen = U I .
Rozwizanie:
a) PI r = U I r = 6 W ,
I = I r G U = 2 A ,
b) PI r = U I r = 30 W ,
P =U I = 4 W ;
I = I r G U = 2 A ,
P = U I = 20 W .
Uwaga. Gdy ga generuje ujemn moc (przypadek b), to jest jako cao odbiornikiem. Moc
generowana przez rdo idealne (odpowiadajca strzakowaniu generatorowemu prdu i napicia
w rdle) nie pokrywa w peni mocy wydzielajcej si w konduktancji gazi.
Zad. 3-6. Oblicz moc pobieran przez idealne rdo prdowe Ir = 3 A oraz moc pobieran przez
ga z tym rdem i konduktancj G = 0,5 S, jeli przy zaoonym odbiornikowym strzakowaniu wielkoci napicie U ma warto: a) 2 V, b) 10 V.
Ir
I = Iodb
I = I odb = I r + I G = I r + G U ;
IG
PI r = PI r odb = U I r ;
P = Podb = U I odb = U I .
Rozwizanie:
a) PI r = U I r = 6 W ,
I = I r + G U = 4 A ,
b) PI r = U I r = 30 W ,
P =U I =8 W ;
I = I r + G U = 8 A ,
P = U I = 80 W .
Uwaga. Gdy Ir > 0 i U > 0, to rdo idealne jest odbiornikiem aktywnym (strzakowanie odbiornikowe prdu i napicia w rdle). Moc pobierana przez ga jest sum mocy odbiornikowej
rda i mocy wydzielajcej si w konduktancji gazi.
Zad. 3-7. Dwa rda prdu staego o znanych parametrach s poczone jak na rysunku i obcione cznie prdem I (nie s jednak znane: napicie na odbiorniku U ani jego rezystancja R ). Oblicz
moc pobieran przez odbiornik (P) oraz moce wydawane przez kade ze rde rzeczywistych
(Pgen 1, Pgen 2) i idealnych (PE1, PE2). Dane: E1 = 13 V, E2 = 12 V, Rw1 = 1 , Rw2 = 2 , I = 4 A.
Rozwizanie:
U = E1 Rw1 I 1 = E 2 Rw2 I 2 ,
I
I1
I2
Rw1
Rw2
E1
E2
wic E1 Rw1 I 1 = E 2 Rw 2 ( I I 1 ) ;
I1 =
E1 E 2 + Rw 2 I
=3 A;
Rw1 + Rw 2
U = E1 Rw1 I 1 = 10 V ;
Pgen 1 = U I 1 = 30 W ,
I 2 = I I1 ,
Pgen 2 = U I 2 = 10 W ,
I 2 = I I1 = 1 A ;
P = U I = 40 W ,
PE1 = E1 I 1 = 39 W ,
PE 2 = E 2 I 2 = 12 W .
180
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 3-8. Dwa rda prdu staego o znanych parametrach, poczone jak na rysunku, obcione
s cznie rezystancj R . Oblicz moc pobieran przez odbiornik (P) oraz moce wydawane przez
kade ze rde rzeczywistych (Pgen 1, Pgen 2) i idealnych (PE1, PE2 albo PI r1, PI r2).
Dane: E1 = 12 V, E2 = 12 V, Rw1 = 6 , Rw2 = 3 , R = 2 .
a)
I1
I2
Rw1
Rw2
E1
E2
I1
2A
I2
4A
2
6A
6 3
3A
1A
2A
3
6V
6
12 V
6V
6V
I1
12 V
I =3 A,
I1 = 1 A ,
P = U I = 18 W ,
Pgen 1 = U I 1 = 6 W ,
I1
I2
Rw1
Rw2
E1
E2
6V
6V
12 V
6A
1
(1 S)
I2 = 2 A ;
Pgen 2 = U I 2 = 12 W ,
PE1 = E1 I 1 = 12 W ,
PE 2 = E 2 I 2 = 24 W .
b)
I2
3
6V
12 V
U =6 V;
Odpowied:
P = U I = 18 W ,
Pgen 1 = U I 1 = 12 W ,
Pgen 2 = U I 2 = 6 W ,
PE1 = E1 I 1 = 28 W ,
PE 2 = E 2 I 2 = 10 W .
I
I1
I2
Rw1
Ir2
U = 6 V ; I = 3 A , I 1 = 1,5 A , I 2 = 1,5 A ;
Rw2
P = U I = 18 W ,
3A
1,5 A
6A
1
(1 S)
1A
1,5 A
6V
3,5 A
Pgen 2 = U I 2 = 9 W ,
2A
2,5 A
3
Pgen 1 = U I 1 = 9 W ,
6V 2
PI r 1 = U I r1 = 15 W ,
PI r 2 = U I r 2 = 21 W .
181
Zadania
d)
2,4 A
U1
Rw1
U
Ir2
9,6 V
U2
2,5 A
4,8 V
10 V
Rw2
2,4 A
0,4 V
4
2
9,6 V
3,5 A
14 V
4,8 V
4,4 V
Pgen 1 = U 1 I = 0,96 W ,
PI r 1 = U 1 I r1 = 1 W ,
Pgen 2 = U 2 I = 10,56 W ,
PI r 2 = U 2 I r 2 = 15,4 W .
Zad. 3-9. Oblicz wartoci mocy wydawanych przez kade z dwu rde idealnych (PE1 albo PI r1 i
PE2 albo PI r2), wystpujcych w obwodzie pokazanym na rysunku.
a)
I1
10V
5A
3A
I2
16 V
10
=5A,
2
16 10 6
I1 =
= =3A,
2
2
PE1 = 16 3 = 48 W ,
I=
Rozwizanie:
2A
6V
10V
I2 = 5 3 = 2 A ,
16 V
PE 2 = 10 2 = 20 W .
b)
Rozwizanie:
I1
I
I2
12V
3A
6V
3A
12 V
3A
12
=6 A,
2
I 1 = 3 A (rdo),
I=
6A
3A
PI r 1 = 18 3 = 54 W ,
I2 = 6 3 = 3 A ,
18 V
PE 2 = 12 3 = 36 W .
c)
Rozwizanie:
I1
2
3A
I
I2
4A
2
3A
6V
I 2 = 4 A (rdo),
4A
14 V
4A
20 V
I 1 = 3 A (rdo),
7A
3A
I = 3+ 4 = 7 A ,
PI r 1 = 20 3 = 60 W ,
PI r 2 = 14 4 = 56 W.
182
Elektrotechnika podstawowa
d)
Rozwizanie:
I = 2,5 A (rdo),
2,5 A
2,5 A
I W 2 = 3,5 2,5 = 1 A ,
U1
2,5 A
Iw2
U = 2 2,5 = 5 V ,
1V
5V
1A
3,5 A
U2
e)
I1
3,5 A
PI r 1 = 1 2,5 = 2,5 W ,
4V
PI r 2 = 4 3,5 = 14 W.
1 A
I2
Iw2
U
U = 12 V (rdo),
12
I=
= 6 A,
2
12
I w2 =
=3A,
4
I 2 = 10 3 = 7 A ,
6A
7A
12 V
3A
10 A
U1 = 5 4 = 1 V ,
Rozwizanie:
12 V
U 2 = 4 1 = 4 V ,
10 A
12 V 2
I 1 = 6 7 = 1 A ,
PE1 = 12 (1) = 12 W ,
PI r 2 = 12 10 = 120 W.
Uwaga. rdo napiciowe wystpujce w ostatnim ukadzie jest odbiornikiem aktywnym (PE1 < 0).
Zad. 3-10. Wyznacz tak warto rezystancji R, aby wydzielaa si w niej najwiksza moc. Oblicz
prd i moc dopasowania oraz sprawno zasilania R w danym ukadzie.
Rozwizanie: Rdop = Rw = 3 (ukad po zamianie rda)
3A
3A
6V
Iw2
4A
I = I dop =
6V
6V
9V
1A
12 V
3
U2
18
=3 A,
6
4A
3V
2
PR = Pdop = Rdop I dop
= 3 3 2 = 27 W ,
9V
3V
PR
27
=
= 0,9 .
PE + PI r 6 3 + 3 4
Uwaga. Sprawno zasilania odbioru przy dopasowaniu do rda zastpczego wynosi zawsze 0,5.
Sprawno zasilania w ukadzie rzeczywistym rni si jednak na og od sprawnoci rda zastpczego, do ktrego dopasowuje si rezystancj odbiorcz, poniewa rwnowano rde nie
dotyczy strat mocy, tylko wielkoci zaciskowych.
Gdyby w powyszym ukadzie przyj prd rdowy rwny 2 A (zamiast 4 A), to zasilanie odbioru w ukadzie rzeczywistym odbywaoby si bez strat (sprawno byaby rwna 1). A to dlatego, e
prd odbioru miaby warto 2 A, tj. tak sam jak prd rdowy, std Iw2 = 0 i U2 = 0, co wyklucza straty. Przy tym, dodatkowo, wystpujce w ukadzie rdo napiciowe jest rdem idealnym.
183
Zadania
4. OBWODY PRDU STAEGO Z JEDNYM RDEM
Zad. 4-1. Oblicz wartoci prdw i napi w danych obwodach nierozgazionych, z jednym rdem rzeczywistym.
a)
1
Rozwizanie:
12
12
I=
=
= 2 A,
1+ 2 + 3 6
U2
U1
12 V
albo
b)
I1
4A
I1
4A
4A
12
U1
U 1 = 4 3 = 12 V
3A
12
4 = 3 A,
4 + 12
4
I2 =
4 =1 A
4 + 12
(dzielnik prdu);
I1 =
I2
6
1A
3
10 = 6 V
2+3
(dzielnik napicia).
U3 =
Rozwizanie:
U2
U4 U3
U1
2
10 = 4 V,
2+3
U2 =
I2
U 3 = 3 2 = 6 V;
U 2 = 2 2 = 4 V,
U3
U 1 = 12 1 2 = 10 V,
I2
2V
12 V 6 V 4 V
albo
{inaczej -
12
U1
16 V
I2 =
U 1 = 12 1 = 12 V
I 1 = 4 1 = 3 A};
albo
U2 =
U 2 = 2 1 = 2 V,
2
12 = 2 V,
2+4+6
U3 =
U 1 = 12 1 = 12 V
U 3 = 4 1 = 4 V,
albo
16
= 1 A;
4 + 12
U 1 = 16 4 1 = 12 V;
U 4 = 6 1 = 6 V,
4
12 = 4 V,
2+4+6
U4 =
6
12 = 6 V
2+4+6
(dzielnik napicia).
Zad. 4-2. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danych obwodach z idealnym rdem napiciowym.
2
a)
Rozwizanie:
6
24 V
7A
4A
24 V
7A
3A 2
4A
24 V
1A
6
3A 4
3A 2
6
4
4 + 3 = 7 A;
2A
6
24
= 4 A,
6
24
= 3 A,
2+2+4
3
3 = 1 A,
6+3
6
3 = 2 A.
6+3
184
Elektrotechnika podstawowa
1
b)
Rozwizanie:
3
24 V
6A 1
24
= 6 A,
1+1+ 2
2
24 V
1 6 = 6 V;
2A
24 V
1A
3A
6
6A 2
c)
6V
6A 1
6
= 2 A,
3
12
Rozwizanie:
12 A
6
= 1 A,
6
6
=3 A.
2
3 A 12
3
9A 4
12 A
60 V
60
= 12 A;
3+ 2
d)
60 V
4
12 = 3 A,
4 + 12
6
12 = 8 A,
3+6
12 3 = 9 A,
2
12
16 V
e)
1A
3A 2
Odpowied:
1
2
4A 1
4A
16 V
12
16 V
8A 1
16 V
16 V
1A
2A
6
4A 1
4A 1
12
12 8 = 4 A.
12
3A 2
1A
3
16 V
4A 1
4A
Rozwizanie:
1
16 V
60 V
8A
2A 1 1A 1
2A
2
1A
2
1A
2
185
Zadania
f)
2 I2
Rozwizanie:
I3 3
I1
1,2
(R23)
36 V
f )
R23 =
I1
I2 =
36 V
2 I1
f )
I2 3
I1 3
I 2 = 6 A,
Odpowied:
I 1 = 8 A,
36 V
I 2 = 6 A,
I 3 = 3 A.
I 3 = 2 A.
g)
A 3
24 V
2A 3
2A
6V
2A
C
3
24 V
1
1
2A 3
C 0
3
4A 4
6V 1
24 V
3
4A 3
2A
24 V
C
3
4A 3 A 2A 3
4A
24 V
B
3
B
3
C
3
24 V
24 V
3
3
36
= 5 A,
6 + 1,2
I 3 = 5 3 = 2 A.
I3
I 1 = 9 A,
36 V
I1 =
3
5 = 3 A,
2+3
2 I2
Odpowied:
I3
23
= 1,2 ;
2+3
2A 4
2A 4
Zad. 4-3. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danych obwodach z idealnym rdem prdowym oraz napicia na tym rdle.
2
a)
Rozwizanie:
6
10 A
6A 2
3
4A
6
6A 2
4A
6
2A
24 V
10 A
10 A
6 4 = 24 V;
4A
6
4
10 = 4 A,
6+4
6
10 = 6 A;
6+4
3
6 = 2 A,
6+3
6
6 = 4 A.
6+3
186
Elektrotechnika podstawowa
12
b)
9A 4
4
3
12 A
72 V
12 A
4
12 = 3 A,
4 + 12
6
12 = 8 A,
3+6
12 3 = 9 A,
8A
4A
12 8 = 4 A.
Odpowied:
1
16 A
72 V
12 A
(3 + 2 + 1) 12 = 72 V;
c)
3 A 12
Rozwizanie:
8A 1
8A
16 A
4A 1 2A 1
4A
2A
2
32 V
2A
2
Rozwizania:
I2
a)
1
B1
C1
B2
C2
B1 3 A 2
I1
2A 3
C1
B2
I1
6A
I2
1A 6
C2
6A
A1
2
B1
3
C
I1
6
B2
I1
A2
A2
1A 6
I2
I2
1
2
B
3
A3
7A
I 1 = 7 1 = 6 A,
A1
2,8 A 3
B2
I2
c)
I 2 = 3 + 2 = 5 A,
inaczej I 2 = 6 1 = 5 A.
1 B1 4,2 A 2
A1 6 A
7A
b)
I 1 = 6 3 = 3 A,
inaczej I 1 = 2 + 1 = 3 A;
A1
6
6A
I1
A2
I1
A2
I2
4A
6 2A
C
A3
2
I 2 = 6 4,2 = 1,8 A.
6A
4A
2A
I 1 = 4 A,
I 2 = 4 2 = 2 A.
187
Zadania
5. OBWODY ROZGAZIONE PRDU STAEGO
Zad. 5-1. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, posugujc si metod przeksztacania sieci (z zamian rde).
a)
Rozwizanie:
2A
4A
12 V
6V
3
3
II =
9 4,5 2
= A;
3 2,25 3
9V
2,25
2,25
10
A,
3
8
= 2+ II = A ;
3
4A
I II
2A
I III
4A
II
2,25
2,25
Ic
3
Id 9
2A
3
5
I II = A ,
3+9
6
3
2
Id =
I III = A ,
3+9
3
3
1
If =
II = A ;
3+9
6
22 = 0 .
2A
3 3
2,5 A 1,5 A
1 A 3 3 0,5 A
3 0,5 A
1,5 A 3
1,5 A
12 V
Ib + I f = 1 A ;
0 3
1A
3
3
0,5 A
0,5 A
Rozwizanie:
2
5
2A
Ib =
4 2,5 = 1,5 A ,
2A
3 9 Ie If
I d I f = 0,5 A ,
7,5 A
2,25
Ia
3
9 I
I b + I d = 1,5 A ,
20 V
4A
9
I II = 2,5 A ,
3+9
9
Ic =
I III = 2 A ,
3+9
9
Ie =
I I = 0,5 A ,
3+9
4A
Ia =
b)
2,25
2,25
2,25
II
I II = 4 I I =
I III
4,5 V
2,25
I
3
3
2A
4A
4A
10 V
7,5 A
5
2A
6V
188
Elektrotechnika podstawowa
1,5 A
0,5 A
0,5 A
0,5 A
7,5 4 2 = 1,5 A ;
4A
7,5 A
5
2A
0,5 A
0,5 A
0,5 A
4 + 0,5 = 4,5 A ;
4,5 A
2 + 0,5 = 2,5 A .
2
0,5 A
5
3
7,5 A
20 V
4
2,5 A
10 V
Zad. 5-2. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, stosujc zasad superpozycji.
a)
1
I1
Rozwizanie:
2
I2
7,5 A
5
3
20 V
4
I3
10 V
I1
I2
I3
I1
5
3
20 V
4
I1 ' =
I2 I3
7,5 A
5
3
10 V
4
10 4
2
= A, I 1 " = I 2 " = A;
7,5 3
3
2 I2
I4
I5
5
5
3
I1
I3
12 A
I1 1
18 V
I3
Rozwizanie:
I7
I3"=
I2
4
20 8
4
= A, I 2 ' = I 3 ' = A;
7,5 3
3
b)
6 I6
2 I2
I7
5
I4
4
36 V
I7
I8
4
I6
12 A
I1 1
I8
I4
I5
18 V
2 I2
I5
36 V
I3
I1 1
I7
I1 1
I8
I6
I3
I5
I3
2 I2
I4
4
5
6 I6
I8
189
Zadania
18
18
= 3 A , I 3 ' = I8 ' = I 6 ' =
= 2 A , I 2 ' = I 4 ' = 0 A , I 7 ' = I 1 ' I 3 ' = 5 A
6
9
kolejno: I 1 ' = 3 A, I 2 ' = 0 , I 3 ' = 2 A, I 4 ' = 0 , I 5 ' = 3 A, I 6 ' = 2 A, I 7 ' = 5 A, I 8 ' = 2 A.
I1 ' = I 5 ' =
36
36
= 4 A , I 2"= I 4"=
= 6 A , I 8 " = I 3 " I 2 " = 10 A
9
6
kolejno: I 1 " = 0 , I 2 " = 6 A, I 3 " = 4 A, I 4 " = 6 A, I 5 " = 0 , I 6 " = 4 A, I 7 " = 4 A, I 8 " = 10 A.
I 3"= I 7 "= I 6 "=
I1" = I 5 " = 0 ,
5
1
4
2
12 = 10 A , I 5 ' " =
12 = 2 A , I 2 ' " =
12 = 8 A , I 4 ' " =
12 = 4 A ,
1+ 5
1+ 5
2+4
2+4
6
3
I 3 '" =
12 = 8 A , I 6 ' " =
12 = 4 A (dzielniki prdu);
3+6
3+6
I 7 ' " = I 1 ' " I 3 ' " = 2 A , I 8 ' " = I 3 ' " I 2 ' " = 0
I1 '" =
kolejno: I 1 ' " = 10 A, I 2 ' " = 8 A, I 3 ' " = 8 A, I 4 ' " = 4 A, I 5 ' " = 2 A, I 6 ' " = 4 A, I 7 ' " = 2 A, I 8 ' " = 0 .
Wyniki: I 1 = 13 A, I 2 = 2 A, I 3 = 10 A, I 4 = 10 A, I 5 = 1 A, I 6 = 2 A, I 7 = 3 A, I 8 = 8 A
(sumy wartoci prdw gaziowych w ukadach ze rdami przyczonymi osobno).
Zad. 5-3. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, korzystajc z rwna rwnowagi (metoda klasyczna).
3
a)
I1 1
I7
18 V
III
Rozwizanie:
I3
12 A
2
I4
I5
5
II
I2
I8
36 V
0
I6
III
1
I
5
II
6
Liczba gazi g = 8 ; liczba pseudogazi h = 1 .
Liczba wzw w = 6 . Liczba wzw niezalenych m = w 1 = 5 .
Liczba oczek niezalenych n = g m = 3 .
Obrane wzy niezalene: 1, 2, 3, 4, 5 (wze zaleny: 0); oczka niezalene: I, II, III (wrysowano
je te na schemacie obwodu, aby odczyta wartoci rezystancji oraz napi w oczkach).
I
mw1
m g
.
.
.
.
.
Rwnanie rwnowagi wzgldem prdw w postaci skrconej: I = . . . . . .
g1
R
E
l
o
n1
n g
Grne czony macierzy i wektora dotycz wzw (rwna prdowych wg I prawa Kirchhoffa), za
dolne oczek (rwna napiciowych wg II prawa Kirchhoffa).
Rwnanie macierzowe mona zapisa od razu albo zapisa wczeniej prawa Kirchhoffa dla kolejnych wzw i oczek niezalenych.
190
Elektrotechnika podstawowa
1
0
0
0
1
0
1
2
3
4
5
I
II
III
0 I 1 12
0 I 2 12
1 I 3 0
1 I 4 0
.
=
0 I 5 0
0 I 6 18
0 I 7 36
0 I 8 18
Jest to zapis ukadu rwna liniowych z g niewiadomymi (ktrymi s wartoci prdw gaziowych). Rozwizanie uzyskuje si ze wzorw Cramera (oczywicie mona te uy programu komputerowego do rozwizywania ukadw rwna liniowych). Przy 8 niewiadomych obliczenia s
bardzo pracochonne, dlatego zostay wyznaczone wartoci tylko dwch prdw.
Wyznacznik podstawowy:
1
0
0
0
1
0
0
0
W =
= 18 2 .
W1 =
W2 =
12
12
18
36
18
12
12
18
36
18
= 18 2 13 ;
= 18 2 2 ;
I1 =
I2 =
W1
= 13 A ;
W
W2
=2 A.
W
191
Zadania
b)
I3
12 V
1
0
3
0
1
2
3
I
II
III
II
g = 6, h = 0,
6V
3
I4 3
3 I5
3
Rozwizanie:
3 I2
I1
w = 4;
III
n = g m = 3.
III
m = w 1 = 3,
II
3
4
6
I6
0 I1 0
0 I 2 0
1 I 3 0
=
;
0 I 4 12
0 I 5 6
3 I 6 0
W = 27 16 ;
W1 = 27 24 ,
I 1 = 1,5 A ; . . .
Uwaga. Dla przypomnienia regu postpowania i ocenienia nakadu pracy oraz ryzyka popenienia
bdw (zwizanych silnie z liczb zmiennych, tj. ze stopniem wyznacznika), wartoci wyznacznikw (zapisanych wyej oraz innych potrzebnych do wyznaczenia wartoci pozostaych prdw)
naley obliczy samodzielnie.
Zad. 5-4. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, posugujc si metod oczkow.
a)
3 I2
I1
I3
12 V
Io 1
3
I4 3
3 I5
3
Io 2
6V
Io 3
4
3
I6
Rozwizanie:
- rwnanie oczkowe i wyniki oblicze dla zaznaczonych prdw oczkowych
9
3
3
9
3
3 I o1 12
3 I o 2 = 6 ;
9 I o 3 0
W = 27 16 ;
W1 = 27 24 ,
I o1 = 1,5 A ,
W2 = 0 ,
I o2 = 0 ,
W3 = 27 8 ;
I o 3 = 0,5 A ;
I 2 = I o2 = 0 ,
I 4 = I o 2 I o 3 = 0,5 A ,
I 3 = I o1 I o 2 = 1,5 A ,
I 5 = I o1 I o 3 = 1 A ,
I 6 = I o 3 = 0,5 A .
192
Elektrotechnika podstawowa
b)
I1 2
I2
I4
I5
Io1
Io2
12 V
I3 2
24 V
(graf obwodu)
1
Io3
2
30 V
48 V
1
2
6
36 V
I6
Rozwizanie:
- rwnanie oczkowe i wyniki oblicze dla zaznaczonych prdw oczkowych
2
4
2
W = 48 ;
0 I o1 36
2 I o 2 = 90 ;
4 I o 3 84
5
2
W1 = 48 4 ,
I o1 = 4 A ,
W2 = 48 10 ,
I o 2 = 10 A ,
W3 = 48 16 ;
I o 3 = 16 A ;
I 2 = I o 2 = 10 A ,
I 4 = I o 2 I o 3 = 26 A ,
I 3 = I o 3 = 16 A ,
I 5 = I o1 I o 2 = 14 A ,
I 6 = I o 2 = 10 A .
Zad. 5-5. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, posugujc si metod oczkow.
Uwaga. W celu ograniczenia liczby dziaa rachunkowych naley obra takie oczka, aby szukany
prd by prdem oczkowym, tzn. gazi z tym prdem powinna odpowiada w grafie ciciwa.
a)
2
I
2
Io1
12 V
Io3
48 V
1
2
36 V
Io2
24 V
30 V
Rozwizanie:
4
2
0
b)
2
0 I o1 36
2 I o 2 = 30 ;
4 I o 3 84
2
5
2
W = 48 ;
W1 = 48 14 ;
I = I o1 = 14 A .
b)
I
2
Io1
Io2
12 V
6V
I
Io1
18 V
Io2
2
24 V
Rozwizanie:
Rozwizanie:
4 2 I o1 18 W = 12 ; W1 = 60 ;
;
=
2
4 I o 2 6 I = I o1 = 5 A .
4 2 I o1 18 W = 12 ; W1 = 12 ;
2 4 I = 42 ; I = I = 1 A .
o2
o1
193
Zadania
Zad. 5-6. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, posugujc si metod wzow. Sporzd bilans mocy obwodu.
a)
Rozwizanie:
2A
Liczba wzw w = 3 .
Liczba wzw niezalenych m = w 1 = 2 .
2S
I2
V1
V2
1S
1S
2A
I3
3A
I1
W = 5;
2 V1 4
= ;
V0 = 0
W1 = 2 ; W2 = 7 .
3 V2 5
W
W
Wartoci potencjaw: V1 = 1 = 0,4 V ,
V2 = 2 = 1,4 V .
W
W
Wartoci napi gaziowych (odbiornikowych wzgldem prdw w konduktancjach gazi):
U 1 = V0 V1 = 0,4 V ,
U 2 = V2 V1 = 1,8 V ,
U 3 = V2 V0 = 1,4 V .
3
2
I 1 = G1 U 1 = 0,4 A ,
Wartoci prdw:
I 2 = G2 U 2 = 3,6 A ,
I 3 = G3 U 3 = 1,4 A .
Bilans mocy:
Pgen = U r .k I r .k = U 1 I r .1 U 2 I r .2 U 3 I r .3 = 0,4 2 + 1,8 2 + 1,4 3 = 8,6 W ,
k
Pgen = Podb .
b)
(12 V)
I1 V 1 3 I2
I3
12 V
3
I4 3
3 I5
V0 = 0
V2
(6 V+V3)
6V
V3
I6
Rozwizanie:
1
3
1
3
1
3
1
1
3
V1 6
V = 0 ;
2
V3 2
1
1
3
1
W =
16
;
27
V1 = 7,5 V ;
W1 =
40
;
9
W2 =
V2 = 3 V ;
16
;
9
W3 =
8
;
9
V3 = 1,5 V .
12 7,5
7,5 (1,5 + 6)
7,5 3
1,5 3
= 1,5 A , I 2 =
= 0 , I3 =
= 1,5 A , I 4 =
= 0,5 A ,
3
3
3
3
30
1,5
I5 =
=1 A,
I6 =
= 0,5 A ;
Pgen = U r .k I r .k = 12 1,5 6 0 = 18 W ,
3
3
k
I1 =
Pgen = Podb .
194
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 5-7. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, stosujc metod wzow.
a)
a)
V1
(0,5 S)
(1 S)
1
(1 S)
6V
V1
3A
2
(0,5 S)
12 V
3A
V0 = 0
V0 = 0
Rozwizanie:
Rozwizanie:
(0,5 + 1) V1 = 0,5 6 + 3 ;
(1 + 0,5) V1 = 1 12 3 ;
I=
V1 = 4 V ;
b)
64
= 1A .
2
60
= 3A .
2
V1
I
2
2
6V
12 V
I=
b)
V1
I
2
V1 = 6 V ;
24 V
18 V
V0 = 0
V0 = 0
Rozwizanie:
Rozwizanie:
I=
V1 = 2 V ;
c)
12 2
= 5A .
2
V1 = 2 V ;
V1
2
6V
V2
V3
9A
2
= 1A .
2
Rozwizanie:
I=
V0 = 0
1
6
1
3
1
6
1
2
0
1
3 V 3
1
0 V2 = 9 ;
V 9
1 3
2
d)
I
1
7A
7V
14 V
Odpowied: I = 5 A .
13
;
72
W1 = 0 ;
W =
V1 = 0 ;
I=
60
= 3A.
2
195
Zadania
Zad. 5-8. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, stosujc metod oczkow.
Uwaga. Trzeba przenie wystpujce w obwodzie samotne rda prdowe (tworzce pseudogazie), a nastpnie sprowadzi wszystkie gazie do postaci napiciowej, rozwiza przeksztacony obwd i obliczy brakujce prdy w obwodzie danym. Gdy w obwodzie s poczenia nieistotne, to warto je zlikwidowa przed napisaniem rwnania (prostszy obwd prostsze rwnanie).
6
a)
Rozwizanie:
6
I2
I1
2
3
3
I2
I1
I5
9A
I2
I3
6V
6
I4
I4
9A
I3
I1
Io1
6V
6
9A
6V
3
I5
I3
Io2
6
I4
I5
27 V 54 V
o2
3
b)
I1 = 3 A ;
I2 = 3 A ;
I3 = 6 A ;
Rozwizanie:
I8
I7
36 V
18 V
I7
I5
12 A
I4
Io1
5
I8
36 V
60 V
72 V
6
0
Io2
48 V
18 V
I o1 = 3 A,
I3
I7
18 V
72 V
36 V
I6
W1 = 108 9 ,
W3 = 108 30 ;
I o 2 = 8 A,
I 1 = 13 A,
I 2 = 2 A,
I 5 ' = 13 A,
I 6 ' = 10 A,
I o 3 = 10 A;
I 3 = 10 A,
I 7 = 3 A,
I 4 ' = 2 A,
I 8 = 8 A;
Io
6
6
6 I o1 78
6 I o 2 = 12 ;
21 I o 3 18 0
W2 = 108 24 ,
(**)
W = 108 3 ,
6 I6
I8
36 V
6 I6
2 I2
Io3
I4
4
12 A
I3
I1 1
I3
12 A
I5
I6
I 5 ' = 6 A ;
2 I2
(*)
I o2 = 6 A ;
I 4 ' = 3 A ;
I1 1
I4
4
I o1 = 3 A ;
I5 = 9 6 = 3 A .
2 I2
I5
5
W2 = 702 ;
I3
I1 1
18 V
W1 = 351 ;
I4 = 9 3 = 6 A ;
12 A
I7
W = 117 ;
18 + 60
36 48
= 13 A, I 2 = I 4 ' =
= 2 A,
6
6
**) I o = 10 A, I 3 = 10 A, I 6 ' = I 7 ' = I 8 ' = 10 A, . . .
*) I 1 = I 5 ' =
196
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 5-9. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, stosujc metod wzow.
Uwaga. Trzeba przenie rda napiciowe wystpujce w gaziach bezrezystancyjnych, a
nastpnie sprowadzi (mona tylko w myli) wszystkie gazie do postaci prdowej, rozwiza
przeksztacony obwd i obliczy prdy w obwodzie danym. Gdy w obwodzie wystpuj poczenia
nieistotne, to likwiduje si je przed napisaniem rwnania.
a)
Rozwizanie:
3
12 A
I1 1
I7
2 I2
I5
18 V
36 V
6
5
0
0
3
4
3
3
4
5
4
I5 =
b)
I6
4A
1
2
5
6
I8
9
9
9 13
93
; W1 = ; W2 =
; W3 =
;
54
4
5
5
V1 = 5 V , V2 = 52 V , V3 = 12 V ;
I1 =
Rozwizanie:
I4
I3
3A
4A
I1
V1 3
= ,
V2 1
6 I6
V2
12 V
I2
W = 1,
W1 = 3 ,
30
= 3A,
1
I4 = 4 1 = 3 A .
I1 =
V1
W2 = 3 ;
I2 =
3A
I1
V0 = 0
3
2
1
2
36 V
W =
I2
1
V3
I4
18 5
52 36 12
= 13 A , I 2 =
= 2A,
1
2
12 + 36 18
52 12
= 10 A , I 4 =
= 10 A ,
I3 =
3
4
12 0
I6 =
= 2 A , I 7 = 13 10 = 3 A , I 8 = 10 2 = 8 A .
6
50
= 1A ,
5
I3
36 V
V0 = 0
V1 6
V = 30 ,
2
V3 24
I4 12 V
V2 2 I2
I5
18 V
I7
12 A
I1 1 V 1
I8
I3
18 V
I4
6
I3
V1 = 3 V ,
V2 = 3 V ;
3 + 12 3
= 6A,
2
I3 =
30
= 1A ,
3
Zad. 5-10. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie, stosujc zasad superpozycji
wraz z metodami: oczkow i wzow.
a)
Rozwizanie:
3
I4 12 V
I3
4A
3
I2
2
I1
I4
I4 12 V
3A
I3
3
I2
Io
4A
I3
3
I1
V0 = 0
1 I1
V2
I2
2
V1
3A
197
Zadania
I1 ' = I 2 ' = I 3 ' = I 4 ' = I o = 2 A ,
3
2
1
2
I1 = 2 + 1 = 3 A ,
b)
W2 = 9 ;
1 0
= 1A ,
1
I 4 "= 4 3 = 1 A .
I 2"=
I 3 = 2 + 3 = 1 A ,
12 A
2 I2
6 I6
I8
36 V
I5
Io1
18 V
W = 108 3 ,
W2 = 108 24 ,
I o1 = 1 A,
I o 3 = 2 A;
Io2
36 V
I6
I3
12 A
V 2 2 I2
I5
W3 = 108 6 ;
I o 2 = 8 A,
I1 1 V 1
W1 = 108 3 ,
I8
I4
5
3
I7
2 I2
Io3
I7
6 I o1 18
6 I o 2 = 36 ,
21 I o 3 0
6
6
I3
I1 1
I4
90
= 3A,
3
I3"=
I3
I5
9 1
= 4A,
2
V2 = 9 V ;
I4 = 2 +1 = 3 A .
V1 = 1 V ,
Rozwizanie:
I1 1
I7
W1 = 1 ,
I1" =
I2 = 2 + 4 = 6 A ,
18 V
W = 1,
V1 3
= ,
V2 7
1
2
5
6
I4
6 I6
V3
I8
V0 = 0
0
0
5
4
2
5
5
V1 12
V1 = 10 V , V2 = 40 V , V3 = 24 V ;
3
3
V 2 = 12 ,
0 (10)
40 24
4
4
I1" =
= 10 A , I 2 " =
=8A,
V3 0
1
2
3
5
0
24 0
40 24
4
4
= 8 A , I 4"=
= 4A,
I3"=
3
4
10 0
24 0
I5"=
= 2 A , I 6 " =
= 4 A , I 7 " = 10 8 = 2 A , I 8 " = 8 8 = 0 ;
5
6
I 1 = 13 A, I 2 = 2 A, I 3 = 10 A, I 4 = 10 A, I 5 = 1 A, I 6 = 2 A, I 7 = 3 A, I 8 = 8 A.
c)
Odpowied:
I2
I1
2
6V
6
3
I4
I3
9A
I5
I1 = 3 A ,
I2 = 3 A ,
I4 = 6 A ,
I5 = 3 A .
I3 = 6 A ,
198
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 5-11. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, stosujc twierdzenie Thevenina i metod
wzow.
1
a)
24 V
I
48 V
36 V
30 V
Rw
V1
U0
48 V
12 V
24 V
36 V
30 V
V0 = 0
12 30 36 48
1 1 1
+
;
+ + V1 =
3
2
2
3 2 2
V1 = 9 V ;
9 12 + 30
= 3A ;
U 0 = 12 + 2 3 = 18 V ;
3
18 + 24
Rw = 1 ;
I=
= 14 A.
1+ 2
3
Rw
6V
3
U0
12 V
Rw
Rozwizanie:
Ix =
b)
2
2
Ux
U0
Ix 2
12 V
Rozwizanie:
Rw
3
V1
12 6
1 1 1
+ ; V1 = 4,5 V ;
+ + V1 =
6 6
6 3 6
3 6V
Iy 3
Ix 3
3
9
V0 = 0
Ix =
4,5 + 12
= 1,25 A ;
6
Iy =
4,5 6
= 0,25 A ; U 0 = 3 1,25 3 0,25 = 3 V,
6
9
Rw
U0
Rw =
3
9 (2 2,25)
= 3 , I =
= 0,5 A.
9 + 2 2,25
3+3
Zad. 5-12. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, stosujc twierdzenie Thevenina (ukady z
zad. 5-7 i 5.10a).
a)
Rozwizanie:
2
6V
3A
I
U0
3A
3A
U0
6V
U 0 = 1 3 = 3 V ;
Rw = 1 ;
3+6
I=
= 1 A.
1+ 2
Rw
Rw
199
Zadania
a)
b)
1
I
12 V
b)
I
2
3A
6V
12 V
24 V
18 V
10,5 A
2
U0
U0
3A
6V
1,5 A
U0
24 V
18 V
U 0 = 12 1 3 = 9 V ;
U 0 = 2 1,5 = 3 V ;
U 0 = 2 10,5 18 = 3 V ;
Rw = 1 ;
9
I=
= 3A .
1+ 2
Rw = 1 ;
3 + 12
= 5A.
I=
1+ 2
Rw = 1 ;
3
I=
= 1A .
1+ 2
c)
Rozwizania:
3A 1
12 V
Rozwizanie:
6
I
2
4,5 A
6V
U0
Rw = 4,5 ;
4,5 A
9A
I=
9A
d)
13,5 + 6
= 3A .
4,5 + 2
Rozwizanie:
I
7A
7V
14 V
U0 =
e)
Odpowied:
7A
2
U0
Rw =
2
;
3
12 V
28
+ 14
3
I=
= 5A .
2
+4
3
e)
12 V
1
3A
2
14 V
7V
2
28
14 =
V (dzielnik napicia);
3
3
I
4A
3
4A
3
I = 3 A.
3A
2
Odpowied:
(do samodzielnego rozwizania)
I = 1 A.
U0
200
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 5-13. Oblicz warto prdu I w danym obwodzie, stosujc twierdzenie Nortona (ukad z
zad. 5.11b).
Rozwizanie:
3
12 V
3
6V
Io 1
12 V
Rw ; Gw
Ia
Iz
6V
Io 2
3
3
Ib 3
I
U0
Uwaga. Warto rezystancji wewntrznej Rw rda zastpczego mona obliczy ze stosunku napicia jaowego U0 i
prdu zwarcia Iz inaczej ni w zadaniu 5.11b. Warto U0
mona te obliczy inaczej, np. stosujc metod oczkow.
W = 72 ;
W1 = 90 ;
9 3 I o1 12
3 9 I = 6 ;
o2
I a = I o1 = 1,25 A ;
2
3
I b = I o 2 = 0,25 A ;
V1 6
= ;
V2 6
2
3
4
3
I z = 1,75 0,75 = 1 A .
W2 = 18 .
3 V1 3
Ic
12 V
V2
U0 = 3 V .
Id
3
3
Iz
V0 = 0
6V
(V2)
8
; W1 = 4 ; W2 = 2 ; V1 = 4,5 V ; V2 = 2,25 V ;
9
2,25 + 12 4,5
2,25
Ic =
= 1,75 A ; I d =
= 0,75 A ;
3
3
U
Rw = 0 = 3 ;
I = 0,5 A .
Iz
W =
Zad. 5-14. Dobierz tak warto rezystancji R, aby wydzielaa si w niej najwiksza moc. Oblicz
wartoci prdu i mocy dopasowania.
Uwaga. Cz zewntrzn obwodu wzgldem R naley korzystajc z twierdzenia Thevenina
przedstawi jako zastpcze rdo napiciowe i wyznaczy jego parametry.
a)
Rozwizanie:
2
10 V
2A
U0
U 0 = 20 3 2 = 14 V ,
R = Rdop = Rw = 2 ;
U0
= 3,5 A ;
R + Rw
20 V
20 V
20 10 + 8
I0 =
= 2A,
3+ 2+ 4
I=
U0
10 V
R
3
2A
Rw
Rw = 2
6
Rw
3
I0
10 V
8V
U0
P = R I 2 = 24,5 W .
20 V
201
Zadania
6. OBWODY PRDU STAEGO Z GAZI NIELINIOW
Zad. 6-1. Dana jest w postaci tablicy i wykresu zaleno I = fR (E), wyznaczona dowiadczalnie dla rda napiciowego o staej rezystancji wewntrznej Rw = 2 i regulowanym napiciu E,
zasilajcego rezystor nieliniowy. Wyznacz charakterystyk rezystora nieliniowego I = f (U) .
I
Rw
U
(R)
0,6
Obliczenia:
U = E Rw I
(wyniki oblicze
- w tablicy)
0,4
0,2
Dane
E (V)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Obliczone
U (V)
0,000
1,988
3,924
5,802
7,638
9,455
11,274
13,111
14,977
16,876
18,812
I (A)
0,000
0,006
0,038
0,099
0,181
0,273
0,363
0,445
0,512
0,562
0,594
E
0,0
0
10
15
20
0,6
0,4
0,2
U
0,0
0
10
15
20
Zad. 6-2. Rezystancja nieliniowa z poprzedniego zadania jest poczona: a) szeregowo, b) rwnolegle, z rezystancj liniow R1 = 20 (G1 = 0,05 S). Wyznacz charakterystyki wypadkowych rezystancji tych ukadw .
a)
Ia = I2
Ua
R1
U1
b)
U2
(R2)
Obliczenia:
U a = U 2 + R1 I 2
(wyniki oblicze
- w tablicy)
Ib
I1
Ub = U2
R1
Obliczenia:
I b = I 2 + G1 U 2
(R2) (wyniki oblicze
- w tablicy)
I2
Obliczone
Ua (V) Ib (A)
0,00
0,000
2,11
0,106
4,68
0,234
7,78
0,389
11,26
0,563
14,91
0,745
18,54
0,927
22,00
1,100
25,21
1,261
28,11
1,406
30,70
1,535
1,6
A
1,4
1,2
1
0,8
0,6
2
0,4
a
0,2
U
0
0
10
15
20
202
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 6-3. Rezystancja nieliniowa o danej charakterystyce I2 = f (U2) jest poczona szeregowo z
rezystancj liniow R1 = 10 i rdem napiciowym o parametrach Rw i E . Wyznacz:
a) warto E, jeli znane s Rw = 1 i I = 0,5 A;
2,5
A I
b) warto Rw , jeli znane s I = 0,6 A i E = 24 V;
2,0
c) warto I, jeli znane s Rw = 1 i E = 24 V.
I1
R1
I2
1,5
I = I1 = I2
1,0
Rw
U = U2
(R2)
0,5
0,0
0
Rozwizania:
a) z wykresu I2 = f (U) jeli I =I2 = 0,5 A , to U = U2 = 15,9 V ,
wic E = U + ( Rw + R1 ) I = 21,4 V ;
10
20 V
15
25
I (A)
0,51
0,61
0,73
E (V)
21,61
23,71
26,03
24 23,71
0,63 A .
26,03 23,71
Zad. 6-4. W celu stabilizacji prdu w rezystancji Ro = 24,5 zasilanej ze rda napiciowego o
rezystancji wewntrznej Rw = 0,5 i napiciu E , wczono szeregowo do obwodu bareter o znanej
charakterystyce I = f (U). Wyznacz graniczne wartoci prdu przy moliwych zmianach wartoci
napicia E w przedziale midzy 21 i 27 V.
(R)
Rw
1,2
A
1,0
U
Ro
0,8
0,6
f (U )
0,4
0,2
0,0
0
10
15
20
25
30
203
Zadania
Okrelenie granicznych wartoci prdu w obwodzie wprost z wykresw jest mao dokadne. Lepiej
odczyta wartoci graniczne napicia na bareterze, rwne mniej wicej 10,1 i 15,1 V. Nastpnie,
korzystajc z tablicy wartoci funkcji I = f (U), wyznaczy szukane wartoci przez interpolacj:
U (V)
I (A)
10
0,432
11
0,445
12
0,455
13
0,463
14
0,470
15
0,475
16
0,480
10,1 10
15,1 15
0,433 A ; I " = 0,475 + (0,480 0,475)
0,476 A .
11 10
16 15
II. Rozwizanie czysto numeryczne (bez rysowania wykresw), z wykorzystaniem charakterystyki wypadkowej E = U + ( Rw + Ro ) I . Obliczane s warto E dla kolejnych wartoci U i I baretera, a wynik obliczenia konfrontowany z zadan wartoci E .
U (V)
9
10
11
14
15
16
I (A)
0,417
0,432
0,445
0,470
0,475
0,480
E (V)
19,43
20,81
22,11
25,74
26,88
27,99
21 20,81
0,434 A ;
22,11 20,81
27 26,88
I " = 0,475 + (0,480 0,475)
0,476 A .
27,99 26,88
I ' = 0,432 + (0,445 0,432)
IE
I
Rw
U
Ro
(R)
Rozwizanie. Najpierw jest wyznaczana, w sposb numeryczny, charakterystyka zastpcza IE (U) ukadu rwnolegego warystora i rezystancji Ro , a nastpnie charakterystyka wypadkowa E (IE) . Do wyniku dochodzi si przez interpolacj.
U
Zalenoci: I E = I +
; E = U + ( Rw + Rs ) I E .
Ro
25
V
20
15
10
I
0
0,0
0,5
1,0
1,5
I (A)
U (V)
IE (A)
E (V)
0,40
0,45
0,50
1,15
1,20
1,25
17,29
17,89
18,36
19,94
19,95
19,96
0,573
0,629
0,684
1,349
1,400
1,450
20,16
21,04
21,78
26,68
26,95
27,21
204
Elektrotechnika podstawowa
21 20,16
17,86 V ;
21,04 20,16
27 26,95
U " = 19,95 + (19,96 19,95)
19,95 V .
27,21 26,95
U ' = 17,29 + (17,89 17,29)
Zad. 6-6. Rezystancja nieliniowa o danej charakterystyce I = f (U) jest wczona szeregowo do obwodu zoonego z rezystancji R1 = 40 i napicia rdowego E1 = 24 V. Wyznacz warto prdu
w obwodzie linearyzujc charakterystyk w przedziale spodziewanego rozwizania.
R1
0,8
0,6
(R)
0,4
Rozwizanie:
0,2
R1
U
0,0
0
R2
E1
15
20
U 3,9
; [I] = 1A , [U] = 1V ;
20,4
przedzia linearyzacji 0,1 0,45 A ;
I=
E2 = 3,9 V ;
10
Rwnanie prostej: I =
E2
R2 = 20,4 ;
E1 E 2
24 3,9
=
0,33 A (ley w przedziale linearyzacji).
R1 + R2 40 + 20,4
Zad. 6-7. Oblicz wartoci prdw gaziowych w danym obwodzie z rezystorem nieliniowym o
znanym wykresie charakterystyki I2 (U2) , symetrycznym wzgldem pocztku ukadu U-I .
3
6V
I2
I1
I3
U2
6
3V
I5
3,5
A
3,0
I4
3A
I2 (U2)
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
0
3
I0
6V
U0
6
3V
3A
205
Zadania
7. OBWODY MAGNETOSTATYCZNE (NIELINIOWE)
Zad. 7-1. Dana jest charakterystyka magnesowania Hst = f (B) stali transformatorowej (blach transformatorowych). Wyznacz zastpcze charakterystyki magnesowania rdzeni wykonanych z tej stali,
przy istnieniu szczelin montaowych midzy blachami na drodze strumienia gwnego. Dugo
szczelin, odniesiona do redniej drogi strumienia w rdzeniu, wynosi: a) 0,25 mm/m, b) 0,5 mm/m.
Rozwizanie:
l
l
B
Hst
B
H
Hp
U = H k l k = H st (l l ) + H p l =H st (l l ) +
k
B
l
wzr przeliczeniowy: H = H st +
;
H st
0
l
l H l , gdzie 0 = 4 10 7 H/m ;
a)
= 0,25 10 3 , b)
l
l
= 0,5 10 3 ;
poniej w tablicy i na wykresach zaleno dana Hst = f (B) i zalenoci przeliczone H = f (B).
B
(T)
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
1,8
1,9
stal
0
30
50
60
80
100
120
145
170
210
270
375
525
800
1250
2250
4500
8000
13100
22500
H (A/m)
rdze 0,25
0
50
90
120
160
199
239
284
329
389
469
594
764
1058
1528
2548
4817
8336
13455
22872
1,4
rdze 0,5
0
70
130
179
239
299
359
423
488
568
668
812
1002
1317
1806
2846
5134
8672
13810
23245
T
1,2
1,0
stal
0,8
rdze 0,25
rdze 0,5
0,6
0,4
0,2
0,0
0
200
400
Zad. 7-2. Oblicz przepyw = z i potrzebny do wytworzenia indukcji B = 1 T w rdzeniu ferromagnetycznym o przekroju poprzecznym S (jednakowym w jarzmach i kolumnach). rednia droga strumienia w rdzeniu l = 1 m. Charakterystyka magnesowania z poprzedniego zadania, opatrzona symbolem rdze 0,25.
Rozwizanie: B = 1 T H = 469 A/m ;
= U = H l = 469 A .
600
B, H
i
z
l
206
Elektrotechnika podstawowa
Rozwizanie: = H l +
l p = 4691+
B, H
S
lp
1
4 103 3652A .
4 107
Zad. 7-4. Przepyw w magnetowodzie z poprzedniego zadania wynosi 5000 A. Przekroje szczeliny oraz rdzenia maj warto S = 16 cm2. Oblicz warto strumienia .
B, H
Rozwizanie:
S = S = S p ;
Bp = B ;
= BS ;
= U . + U . p = H l +
R .p
lp
lp .
U . p = U . ,
1,6
0
lp
1,4
1,2
lp = H l ,
Bp =
Bp
0,8
( H l ) = 10 4 (5000 H ) ,
= B S 2,03 10 Wb .
3
0,6
0,4
0,2
0
0
B, T
H , A/m
U , A
0,9
389
3254
1
469
3652
1,1
594
4095
5000 4584
1,268 T ;
5196 4584
1000
2000
3000
4000
5000 A/m
6000
B.
1,2
764
4584
1,3
1058
5196
= B S 2,03 10 3 Wb .
B, T
H , A/m
f ( B) , A
(R .)
l
1,8
T
U .
Bp
U .p
0,9
389
1746,2
1
469
1347,9
1,1
594
904,6
416,3
1,268 T ;
416,3 + 196,0
1,2
764
416,3
1,3
1058
-196,0
= B S 2,03 10 3 Wb .
207
Zadania
Zad. 7-5. Oblicz przepyw potrzebny do wytworzenia indukcji Bp = 0,5 T w szczelinie powietrznej
trzykolumnowego rdzenia ferromagnetycznego. Drogi strumienia magnetycznego: l1 = l2 = 100 cm,
l3 = 50 cm, lp = 4 mm. Przekroje rdzenia i szczeliny na drodze strumienia: S1 = S2 = Sp = 16 cm2,
S3 = 10 cm2. Charakterystyka magnesowania z zadania 7-1, opatrzona symbolem rdze 0,25.
2
l1
2
3
l3
l2 /2
(R .1)
lp
l2 /2
U 1
(R .2)
3 U
2
U 3
(R .3)
U .p
R .p
B, T
H, A/m
B, T
H, A/m
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
160
199
239
284
329
389
469
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
594
764
1058
1528
2548
4817
8336
Rozwizanie:
p = 2= B p S p = 0,5 16 10 4 = 0,8 10 3 Wb ;
U 3 = U 2 + U . p = H 2 l2 +
H3 =
U 3
l3
Bp
l p = 199 1 +
1790,5
= 3581 A/m
0,5
B p = B2 = 0,5 T
H 2 = 199 A/m ;
0,5
4 10 3 1790,5 A ;
7
4 10
3581 2548
1,5455 T ;
4817 2548
1
S1
2,346 10 3
1,466 T
16 10 4
U 1 = H 1 l1 = 2200,8 1 = 2200,8 A ;
1,466 1,4
2200,8 A/m ;
1,5 1,4
Zad. 7-6. Przepyw 1 w ukadzie z poprzedniego zadania wynosi 5000 A. Oblicz warto indukcji
w szczelinie Bp .
Rozwizanie metod charakterystyki wypadkowej Bp(1 ):
- procedura obliczeniowa (jak w poprzednim zadaniu)
p = 2= B p S p ;
H3 =
B1 =
U 3
1
S1
H3 B3 ;
l3
;
Bp H2 ;
B1 H1 ;
U 3 = U 2 + U . p = H 2 l2 +
Bp
lp ;
1 = 2 + 3 = 2 + B3 S 3 ;
1 = U 1 + U 3 = H 1 l1 + U 3 ;
199
239
1790,5
2148,9
3581
4298
B3 (T)
1,5455
1,5771
1 (mWb)
2,346
2,537
B1 (T)
1,466
1,586
5000 3991
0,538 T .
6641 3991
H1 (A/m)
2200,8
4492,4
1 (A)
3991
6641
208
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 7-7. Na rodkowej kolumnie rdzenia z poprzedniego zadania (l1 = l2 = 100 cm, l3 = 50 cm,
lp = 4 mm, S1 = S2 = Sp = 16 cm2, S3 = 10 cm2, rdze 0,25) umieszczono uzwojenie wytwarzajce
przepyw 3 . Jaka powinna by jego warto, aby indukcja w szczelinie Bp bya rwna 1 T?
2
1
l1
2
3
l2 /2
U 1
lp
l2 /2
l3
3 U
U 2
U .p
U 3
B, T
H, A/m
B, T
H, A/m
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
160
199
239
284
329
389
469
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
594
764
1058
1528
2548
4817
8336
Rozwizanie:
p = 2= B p S p = 1 16 10 4 = 1,6 10 3 Wb ;
U = U 2 + U . p = H 2 l2 +
Bp
1
4 10 3 3652 A ;
4 10 7
U 1 1348
H1 =
=
= 1348 A/m ;
l1
1
1348 1058
1,362 T ;
1528 1058
1= B1 S1 = 1,362 16 10 4 = 2,179 10 3 Wb ;
H 2 = 469 A/m ;
l p = 469 1 +
B p = B2 = 1 T
0,579 10 3
B3 =
=
= 0,579 T ;
S3
10 10 4
0,579 0,5
230 A/m ;
0,6 0,5
Rozwizanie:
3 = 0 H3 = 0 U 3 = 0 3 = U = H 2 l 2 +
Bp
l p = 3652 A ;
1 = 2 , S1 = S2 B1 = B2 = 1 T H1 = 469 A/m
Rozwizanie:
U = H 2 l2 +
B1 =
B3 =
1
S1
3
S3
Bp
l p = 3652 A ;
2 = p = 1,6 10 3 Wb ; 1 = 3 =
2
2
= 0,8 10 3 Wb ;
0,8 10 3
= 0,5 T H1 = 199 A/m ; 1 = U + H 1 l1 = 3652 + 199 1 = 3851 A ;
16 10 4
0,8 10 3
= 0,8 T H3 = 329 A/m ; 3 = U H 3 l 3 = 3652 + 329 0,5 3817 A .
10 10 4
209
Zadania
8. PARAMETRY OKRESOWYCH PRZEBIEGW PRDU I NAPICIA
Zad. 8-1. Dane s wykresy funkcji okresowych, przedstawiajcych przebiegi czasowe prdu lub
napicia. Oblicz wartoci rednie, wartoci skuteczne i wartoci wyprostowane oraz wartoci
wspczynnikw szczytu i ksztatu tych przebiegw.
a)
Rozwizanie:
i (t ) = i ( x) dx = 1
x=t/T
0
1/4
1/2
I=
-2
I = i dx = 1
0
b)
A
1
1
+ 2 = 1,5 A ;
2
2
k sz .i =
i max
I
i max = 2 A ;
1
1
2 = 0,5 A ;
2
2
1/ 4
dx = 2 8 2 x 2 dx + 2 2
0
1
1
;
4
= 1,5 1,225 ;
1
8
=
1,633 A ;
2
3
k k .i =
I
4
=
1,089 .
I 3 1,5
Odpowied:
i (t ) = I = 1,5 A ;
2
k sz .i 1,85 ;
I=
14
2,160 A ;
3
k k .i 1,44 .
x=t/T
0
c)
V
1/4
1/2
Odpowied:
200
u (t ) = 50 V ;
x=t/T
0
-100
k sz .u 1,265 ;
1/2
U 158,1 V ;
U = 150 V ;
k k .u 1,054 .
d)
V
100
Rozwizanie:
1
100
u (t ) = U =
100 sin x dx =
31,8 V ;
2 0
100sin x
x = t
U=
1
1
100 2 sin 2 x dx = 100
= 50 V ;
2 0
2 2
k sz .u = 2 ;
k k .u =
1,571 .
210
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 8-2. Dane s wykresy funkcji okresowych przemiennych, przedstawiajcych przebiegi czasowe prdu lub napicia. Oblicz wartoci skuteczne i wartoci wyprostowane oraz wartoci wspczynnikw szczytu i ksztatu tych przebiegw.
a)
A
Rozwizanie:
0,5-xm
0
1
x=t/T
0
xm
0,5
I = 0,5 A ;
-1
I=
x
;
xm
x'
;
0,5 x m
i max = 1 A ;
0 , 5 xm
xm 1 2
1
1
2
2 2 x dx +
(
x
'
)
dx
'
0,577 A ;
=
2
3
(0,5 xm )
0
0 x m
k sz .i = 3 1,732 ;
k k .i =
2
3
1,155 .
Uwaga. Jak wida, parametr x m [0, 0,5] nie ma wpywu na wartoci I , I oraz ksz.i i kk.i .
b)
Rozwizanie:
1/3
2/3
1/ 3
I = 2 3 2 x 2 dx + 12
-1
I=
k sz .i =
c)
V
3
5
1
5
=
0,745 A ;
3
3
1 2
1 2
+ 1 = = 0,667 A ;
2 3
3 3
1,342 ;
k k .i =
5
1,118 .
2
Odpowied:
200
x=t/T
0
-100
1
;
3
1/4
1/2
U 122,5 V ;
U = 100 V ;
k sz .u 1,633 ;
k k .u 1,225 .
Zad. 8-3. Dane s wykresy funkcji okresowych antysymetrycznych (przemiennych symetrycznych), przedstawiajcych przebiegi czasowe prdu lub napicia. Oblicz wartoci skuteczne i wartoci rednie pokresowe (identyczne z wyprostowanymi) oraz wartoci wspczynnikw szczytu i ksztatu tych przebiegw.
211
Zadania
a)
Rozwizanie:
1
x=t/T
0
1/4 1/2
1/ 4
I = 4 4 2 x 2 dx =
I r = 0,5 A ;
-1
b)
1
;
4
0,577 A ;
k sz .i = 3 1,732 ;
Odpowied:
I 0,577 A ;
I r = 0,5 A ;
k sz .i 1,732 ;
k k .i 1,155 .
x=t/T
0
k k .i =
1/2
-1
c)
A
Odpowied:
1
x=t/T
0
1/6 1/3
1/2
I 0,745 A ;
I r = 0,667 A ;
k sz .i 1,342 ;
k k .i 1,118 .
-1
d)
Odpowied:
100
x=t/T
1/2
U = 100 V ;
k sz .u = 1 ;
U r = 100 V ;
k k .u = 1 .
-100
e)
V
100
Odpowied:
50
0 1/6 1/3 1/2
-50
-100
x=t/T
1
U 70,7 V ;
k sz .u = 1,414 ;
U r 66,7 V ;
k k .u = 1,061 .
2
3
1,155 .
212
Elektrotechnika podstawowa
f)
V
Rozwizanie:
< /2
100
100sin x
U=
2
2
2
2
100 sin x dx + 100 sin =
0
2
x = t
0
/2
U r
= 100
2 1 cos 2 x
dx + sin 2 =
2
0
2
= 100
1
sin 2
+ ( 2 ) sin 2 ;
2
2
k sz .u =
100 sin
;
U
k k .u =
Wyniki dla = 60 = /3 :
1 cos + 2 sin ;
U
.
U r
U 66,7 V ;
U r 60,7 V ;
k sz .u = 1,30 ;
k k .u = 1,10 .
g)
V
100
Rozwizanie:
<
100sin x
x = t
/2
1 1 cos 2 x
U=
100 sin x dx = 100
dx =
2
1
= 100
U r =
1 sin 2
+
;
2 2
4
k sz .u =
Wyniki dla = 60 = /3 :
h)
V
U r 47,7 V ;
x = t
/2
U
.
U r
k sz .u = 1,58 ;
k k .u = 1,33 .
Wzory oglne:
100sin x
U = 100
0
k k .u =
Odpowied.
< /2
100
U 63,4 V ;
100
;
U
k sz .u =
1 sin 2
+
;
2
2
100
;
U
k k .u =
200
cos ;
U
.
U r
Wyniki dla = 60 = /3 :
U r 31,8 V ;
U r =
k sz .u = 1,81 ;
U 55,2 V ;
k k .u = 1,73 .
213
Zadania
Zad. 8-4. W indukcyjnoci L lub pojemnoci C wywoany jest przepyw prdu o znanym przebiegu
w przedziale czasu t 0. Oblicz wartoci skuteczne prdu i napicia danego dwjnika.
a)
A
1
u
t
0
L = 10 mH,
i (0) = 0
4 ms
-1
i (t ) = (t 2)
t 4
1 t 3 ,
3t 4
Rozwizanie:
-
I=
dt =
di
, w postaci wzoru liczbowego
dt
0 t 1
10
u (t ) = 10
10
1 3
1 0,577 A ;
3
1 t 3 ,
3t 4
10
t
0
mA
1
U = 10 V .
4 ms
-10
b)
C
0
C = 10 F ,
-1
u (0) = 0
t
4 ms
i (t ) = 1
1
0 t 1
1 t 3 ,
3t 4
214
Elektrotechnika podstawowa
Rozwizanie:
-
1
przebieg napicia wg zalenoci u (t ) = u (t 0 ) + i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
Ct
0,1 t
u (t ) = 0,1 [1 (t 1)]
0,1 [1 + (t 3)]
0 t 1
1 t 3 ,
3t 4
0,1
t
0
0,12 t 2 dt = 0,1
U=
4 ms
1 3
1 0,0577 V =
3
= 57,7 mV .
-0,1
i
c)
mA
1
C
0
C = 10 F ,
1
i (t ) =
1
t
ms
0t 2
2t 4
-1
u (0) = 0
Rozwizanie:
-
1
i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
C t
0
0,1 t
u (t ) =
0,1 [2 (t 2)]
-
0t2
2t4
V
0,2
u
2
U=
0,1
1
1 3
0,12 t 2 dt = 0,1
2 0,115 V ,
2
6
0
ms
U=
0,1 + 0,1
2
t
0
1
dt = 0,1 1 + 13 0,115 V.
3
Uwaga. Dwa ostatnie przykady ilustruj wpyw pocztkowej chwili zadania prdu na wystpienie
skadowej staej napicia i na jego warto skuteczn. Obliczanie wartoci skutecznej przebiegu
mona uproci wyznaczajc warto redni oraz warto skuteczn skadowej zmiennej.
215
Zadania
d)
mA
10
C
0
C = 1 F ,
u (0) = 0
t
4 ms
10 t
i (t ) = 10 (t 2)
10 (t 4)
0 t 1
[t] = 1 ms,
[i] = 1 mA .
1 t 3 ,
3t 4
-10
Rozwizanie:
1
I=
10
1 3
1 5,77 mA ;
3
t dt = 10
2 2
0
t
1
i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
C t
0
(t t x )dt = 2 [(t t x )
t0
5t2
u (t ) = 10 5 (t 2) 2
2
5 (t 4)
V
0 t 1
1 t 3 ,
3t 4
U=
1
u 2 dt =
4 0
5
=
2
10
5
t
0
mA
10
dt + [2 (t 2) ] dt + (t 4) 2 dt 6,19 V,
1
5 2 + (5 5 t 2 ) 2 dt = 5 1 + (1 2t 2 + t 4 )dt 6,19 V.
Odpowied:
C
0
C = 1 F ,
2 2
ms
U=
e)
u (0) = 0
-10
t
4 ms
I 5,77 mA ,
U 3,65 V .
216
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 8-5. Na indukcyjno L lub pojemno C podane jest napicie o znanym przebiegu w przedziale czasu t 0. Oblicz wartoci skuteczne napicia i prdu danego dwjnika.
a)
V u
20
C
0
C = 100 F, u (0) = 0
t
4 ms
20 t
u (t ) = 20 (t 2)
20 (t 4)
0 t 1
[t] = 1 ms,
[u] = 1 V .
1 t 3 ,
3t 4
-20
Rozwizanie:
1
U=
20
t dt = 20
2 2
du
, w postaci wzoru liczbowego oraz wykresu
dt
1 t 3 ,
3t 4
t
0
A
2
0 t 1
i (t ) = 2
2
1 3
1 11,5 V ;
3
4 ms
-2
V
10
Odpowied:
L
0
-10
L = 100 mH ,
t
ms
U = 10 V ,
I 0,115 A .
t
1
Uwaga: i (t ) = i (t 0 ) + u (t ) dt .
Lt
i (0) = 0
c)
V
10
Odpowied:
L
0
t
ms
-10
L = 10 mH ,
d)
V
10
L
-10
L = 1 mH ,
i (0) = 0
Odpowied:
t
I 0,577 A
(uwaga - jw.).
i (0) = 0
U = 10 V ,
4 ms
U 5,77 V ,
I 6,19 mA
(uwaga - jw.).
217
Zadania
9. DWJNIKI PRDU SINUSOIDALNEGO
Zad. 9-1. Dane s: warto elementu R, L lub C i przebieg czasowy (wzr liczbowy) wystpujcego na nim napicia sinusoidalnego
u (t ) = 100 2 sin( t 30) , [u] = 1 V,
f = 50 Hz
-1
( = 2 f 314 s ). Wyznacz przebieg czasowy prdu. Narysuj wykres wskazowy dwjnika.
a)
R = 50
Wykres wskazowy:
-30
U
Obliczenia:
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 , Z = 50 ,
U
I = = 2 A, i = u = 30 ;
Z
- rachunek symboliczny
= 0,
b)
i
L = 92 mH
U = 100 V,
Wykres wskazowy:
-30
I
-120
Obliczenia:
- metoda klasyczna
u = 30 ,
= 2f = 100 (s-1),
X L = L 28,9 , Z 28,9 , = 90 ,
U
I = 3,46 A, i = u = 120 ;
Z
- rachunek symboliczny
c)
i
C = 36,8 F
u
Obliczenia:
- metoda klasyczna
U = 100 V,
XC =
u = 30 ,
1
86,5 ,
C
= 2f = 100 (s-1),
Z 86,5 ,
= 90 ,
U
1,16 A, i = u = 60 ;
Z
- rachunek symboliczny
I=
Wykres wskazowy:
I
60
-30
U
218
Elektrotechnika podstawowa
uR
uL
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
R = 50 ,
X L = L 28,9 ,
Z = R 2 + X 2 57,8 ,
I=
UL
U
1,73 A,
Z
X = XL,
= arc tg
X
30 ,
R
i = u 60 ;
- rachunek symboliczny
-30
-60
= 2f = 100 (s-1),
UR
30
I
U
U = 100 e j 30 (V),
Z, - jw.,
I=
Z = Z e j 57,8 e j 30 (),
U
1,73 e j 60 (A);
Z
uR
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
uC
R = 50 ,
XC =
1
86,5 ,
C
Z = R 2 + X 2 100 ,
I
I=
30
-60
-30
U
1 A,
Z
= 2f = 100 (s-1),
X = XC ,
= arc tg
X
60 ,
R
i = u 30 ;
- rachunek symboliczny
U
UC
UR
U = 100 e j 30 (V),
Z, - jw.,
I=
Z = Z e j 100 e j 60 (),
U
1 e j 30 (A);
Z
219
Zadania
c)
Rozwizanie:
i
uR
uL
uC
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
R = 50 ,
= 2f = 100 (s-1),
X L 28,9 ,
X C 86,5 ,
X = X L X C 57,6 ,
I
-49
X
49,0 ,
R
i = u 19 ;
= arc tg
19
-30
U
Z = R 2 + X 2 76,3 ,
I=
U
1,31 A,
Z
- rachunek symboliczny
U = 100 e j 30 (V),
Z, - jw.,
UR
UC
UL
I=
Z = Z e j 76,3 e j 49 (),
U
1,31 e j19 (A);
Z
R=0
Rozwizanie:
i
uL
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
uC
X L 28,9 ,
= 2f = 100 (s-1),
X C 86,5 ,
X = X L X C 57,6 ,
Z = X 57,6 ,
U
1,74 A,
Z
i = u = 60 ;
= 90 ,
I
60
-30
I=
- rachunek symboliczny
U = 100 e j 30 (V),
U
UL
UC
Z, - jw.,
I=
Z = Z e j 57,6 e j 90 (),
U
1,74 e j 60 (A);
Z
220
Elektrotechnika podstawowa
a)
Rozwizanie:
i
iR
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
iC
u
R
G=
1
= 0,02 S,
R
= 2f = 100 (s-1),
BC = C 0,0116 S,
B = BC ,
= arc tg
B
30 ,
G
Y = G 2 + B 2 0,0231 S,
I = Y U 2,31 A,
IC
I
i = u 0 ;
- rachunek symboliczny
-30
U = 100 e j 30 (V),
IR
Y, - jw.,
Y = Y e j 0,0231 e j 30 (S),
b)
Rozwizanie:
i1
i2
- metoda klasyczna
U = 100 V, u = 30 ,
= 2f = 100 (s-1),
X 1 = X L = L 28,9 ,
X
Z1 = R12 + X 12 57,8 , 1 = arc tg 1 30 ,
R1
R
X
G1 = 12 0,015 S, B1 = 21 0,0087 S;
Z1
Z1
1
inaczej: Y1 =
0,0173 S, G1 = Y1 cos 1 0,015 S,
Z1
B1 = Y1 sin 1 0,0087 (S); B2 = BC = C 0,0116 S,
R1 = R = 50 ,
I2
-10,9
I
U
I1
Y = G 2 + B 2 0,0153 S,
G = G1 0,015 S, B = B1 + B2 0,0029 S,
B
= arc tg 10,9 , I = Y U 1,53 A, i = u 19,1 ;
G
- rachunek symboliczny
U = 100 e j 30 (V);
Z1, 1, B2 - jw.;
Y1 =
1 j1
e
0,0173 e j 30 0,015 j 0,0087 (S),
Z1
I 1 = Y 1 U 1,73 e j 60 (A),
I 2 = Y 2 U 1,16 e j 60 (A);
221
Zadania
c)
Rozwizanie:
i
i1
R
X 1 = X L = L 28,9 ,
1
X2 = X L XC = L
57,6 ,
C
X
Z1 = R12 + X 12 57,8 , 1 = arc tg 1 30 ,
R1
X
Z 2 = R22 + X 22 76,3 , 2 = arc tg 2 49,0 ,
R2
1 j1
Y1 =
e
0,0173 e j 30 0,015 j 0,0087 (S),
Z1
1 j 2
Y2 =
e
0,0131 e j 49,0 0,0086 + j 0,0099 (S),
Z2
R1 = R2 = R = 50 ,
i2
R
L
C
I2
I
I1
I 1 = Y 1 U 1,73 e j 60 (A),
d)
Odpowied:
i1
i2
I
U
I1
e)
Odpowied:
i
i1
u
I2
i2
R
U
C
I1
222
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 9-4. Dane s wartoci rezystancji i reaktancji elementw dwjnika R, X (ukad szeregowy)
oraz przebieg czasowy wystpujcego na nim napicia u. Oblicz wartoci skuteczne i fazy pocztkowe oraz zapisz przebiegi czasowe napi u1 i u2 .
R1
XL
R2
u1
XC
R1 = 1 ,
u2
X L = 2 ,
R 2 = 3 ,
XC = 5
U1 =
Z1
U ,
Z
U2 =
Z2
U .
Z
Obliczenia: U = 20 e j 45 (V);
Zad. 9-5. Dane s wartoci rezystancji i reaktancji elementw dwjnika R, X (ukad szeregowy)
oraz przebieg czasowy napicia u1 wystpujcego na parze elementw. Oblicz warto skuteczn i
faz pocztkow oraz zapisz przebieg czasowy napicia u (na dwjniku).
R1
XL
R2
u1
XC
R1 = R2 = 10 3 ,
u2
X L = 10 ,
X C = 30
Z1
U , std
Z
U=
Z
U 1 .
Z1
U 1 = 100 e j 90 (V);
R2
V1
u1
V
u
XC
223
Zadania
Obliczenia:
Z = 30 2 + 10 2 31,6 ,
Z1 = R1 = 20 ;
U 15,8 V.
Wynik:
Zad. 9-7. Dane s wartoci rezystancji i reaktancji elementw dwjnika R, X (ukad szeregowy)
oraz wskazanie woltomierza V2 :
R1 = X L = 20 , X C = 10 , U 1 = 10 V.
Okrel wskazanie woltomierza V.
Odpowied:
31,6
10 = 15,8 V.
20
R1
XL
XC
V2
V
U 22,4 V.
Zad. 9-8. Dane s wartoci rezystancji i reaktancji elementw dwjnika G, B (ukad rwnolegy)
oraz przebieg czasowy prdu cakowitego i. Oblicz wartoci skuteczne i fazy pocztkowe oraz zapisz przebiegi czasowe prdw i1 i i2 .
i
i1
i2
R1
R2
XL
XC
R1 = 30 ,
X L = 40 ,
R2 = 40 ,
X C = 30
Obliczenia: I = 3 e j 30 (A);
Z 1 = 30 + j 40 50 e j 53 (), Z 2 = 40 j 30 50 e j 37 (), Z 1 + Z 2 = 70 + j10 70,7 e j 8 ();
50
50
I1
3 e j ( 378+30) 2,12 e j15 (A), I 2
3 e j (538+30) 2,12 e j 75 (A);
70,7
70,7
1
1
albo Y 1 =
0,02 e j 53 0,012 j 0,016 (S), Y 2 =
0,02 e j 37 0,016 + j 0,012 (S),
Z1
Z2
Y = Y 1 + Y 2 0,028 j 0,004 0,0283 e j 8 (S);
0,02
0,02
I1
3 e j ( 53+8+30) 2,12 e j15 (A), I 2
3 e j (37 +8+30) 2,12 e j 75 (A).
0,0283
0,0283
Wyniki:
I1 2,12 A;
I 2 2,12 A;
i
i1
A1
R2
Z1 + Z 2
Z2
Z +Z2
I1 =
I , std I = 1
I1 i I =
I1 .
Z1 + Z 2
Z2
Z2
Odpowied:
I 4,5 A.
R1
XC
224
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 9-9. W danym ukadzie wskazania wszystkich trzech woltomierzy s takie same. Okrel warto kta przesunicia fazowego dwjnika.
Rozwizanie na podstawie wykresu wskazowego (za. i = 0 , tj. I = I rzeczywisty):
I
R
L
C
2 = 90
V2
V1
U1
U2
U1
U2
1 > 0
= 30
R 2 + X L2 = X C = R 2 + ( X L X C ) 2 ,
R 2 + X L2 = X C2
tzn.
, std R = 3 X L , X C = 2 X L ,
R 2 + X L2 = R 2 + X L2 2 X L X C + X C2
X XC
1
= arc tg L
= arc tg
= 30 .
R
3
Zad. 9-10. W danym ukadzie wskazania wszystkich trzech amperomierzy s takie same. Okrel
warto kta przesunicia fazowego dwjnika.
I
A
I1
I2
tj. U = U rzeczywisty):
1 > 0
A2
A1
I2
I1
U
R
C
L
2 = 90
= 30
(wskazy prdw tworz trjkt rwnoboczny).
Zad. 9-11. W danym ukadzie zachodz nastpujce zalenoci midzy wskazaniami amperomierzy: I 1 = I 2 , I = 3 I1 . Okrel warto kta przesunicia fazowego dwjnika.
I
A
I1
I2
A1
tj. U = U rzeczywisty):
U
A2
1 > 0
I2
R1
I1
R2
L
= 30
225
Zadania
10. OBWODY JEDNOFAZOWE
Zad. 10-1. Cewk R, L zasilono napiciem sinusoidalnym u(t). Oblicz warto skuteczn prdu w
cewce oraz wartoci pobieranych przez ni mocy: czynnej, biernej i pozornej. Narysuj wykres
wskazowy prdu i napi oraz wykresy trjktowe: impedancji i mocy.
Dane: R = 50 , L = 0,1 H; u (t ) = 100 2 sin t , [u] = 1 V, f = 50 Hz .
I
UL
UR
Obliczenia:
U = U = 100 V,
= 2f = 100 (s-1),
X L = L 31,4 ,
Z = R 2 + X L2 59,0 ,
I=
U
1,69 A;
Z
S = U I 169 VA,
Z = Z e j 59 e j 32,1 (),
inaczej:
= arc tg
P = U I cos 143 W,
I=
XL
32,1 ;
R
Q = U I sin 90 var;
U
1,69 e j 32,1 (A);
Z
S = U I 100 1,69 e j ( 0+32,1) = 169 (cos 32,1 + j sin 32,1) 143 + j 90 (VA),
*
S 169 VA,
P 143 W,
S = Z I 2 169 VA,
jeszcze inaczej:
Q 90 var;
P = R I 2 143 W,
Q = X I 2 90 var
Z
jXL
jQ
R
UR
Obliczenia:
U = U = 100 V,
UL
U1
U2
= 2f = 100 (s-1),
X L = L 31,4 ,
XC =
1
79,6 ,
C
I 1,44 A;
U 1 = Z1 I 85,0 V,
U 2 = Z 2 I 114,6 V;
I=
U
1,44 e j 43,9 (A);
Z
226
Elektrotechnika podstawowa
S = Z I 2 144 VA,
Q = X I 2 100 var;
P = R I 2 104 W,
S1 = Z1 I 2 122 VA,
P1 = R I 2 104 W,
Q1 = X L I 2 65 var;
Z1
S1
jX1
UR
U1
jQ1
UL
jX
Z2 =jX2
S2=jQ2
U2
P
jQ
Zad. 10-3. W obwodzie z poprzedniego zadania pojemno C ma tak warto, e wystpuje rezonans napi. Oblicz warto C, warto skuteczn prdu w obwodzie, wartoci skuteczne napi na
cewce i kondensatorze oraz wartoci mocy: czynnej, biernej i pozornej, pobieranych przez dwjnik
i przez jego elementy. Narysuj wykres wskazowy prdu i napi oraz wykresy trjktowe: impedancji i mocy.
Dane: R = 50 , L = 0,1 H, u (t ) = 100 2 sin t , [u] = 1 V, f = 50 Hz .
I
R
UR
Obliczenia:
U = U = 100 V,
X = X L X C = 0 czyli X C = X L ,
1
XC =
, X L = L 31,4 ,
C
1
C=
101,4 10 6 F = 101,4 F;
XL
UL
U1
= 2f = 100 (s-1);
U2
Q = 0;
S1 = Z1 I 2 236 VA,
P1 = R I 2 = 200 W,
S 2 = Z 2 I 2 126 VA,
P2 = 0 ,
Q1 = X L I 2 126 var;
Q2 = X C I 2 126 var.
Wykresy:
I
UR
U
UL
U1
U2
S1
Z1
jQ1
jX1
Z=R
S2=jQ2
Z2 = jX2
S=P
227
Zadania
I2
Obliczenia:
1
1 j 32,1
Y1 =
e
16,9 10 3 e j 32,1 (14,3 j 9,0) 10 3 S,
Z 1 59
1
1
Y2 =
=
e j 90 31,8 10 3 e j 90 = j 31,8 10 3 S,
Z 2 31,4
I 2 = Y 2 U 3,18 e j 90 = j 3,18 A,
Wykresy:
S1
Y
1 jQ1
Y2=jB2
I2
jB
P=P1
jQ
G=G1
1
I1
S2=jQ2
jB1
Y1
Zad. 10-5. W obwodzie z poprzedniego zadania pojemno C ma tak warto, e wystpuje rezonans prdw. Oblicz warto C, wartoci skuteczne prdw w obwodzie: I1, I2 i I , oraz wartoci
mocy: P, Q1 i Q2 . Narysuj wykres wskazowy napicia i prdw oraz wykresy trjktowe: admitancji i mocy.
I1
U
I
I2
I1
R
C
G1
I2
B1
B2
B2 = B1 ,
B2 = C ,
std
C=
B1
(B = B1 +B2 = 0)
G1
228
Elektrotechnika podstawowa
Y 1 16,9 10 3 e j 32,1 (14,3 j 9,0) 10 3 S .
U = U = 100 V,
Dane:
B1 9,0 10 3 S,
Obliczenia:
B2 9,0 10
C=
B1
28,7 10 6 F = 28,7 F;
S,
B = 0 , Y = G = G1 14,3 10 3 S, Y 14,3 10 3 S;
I = Y U 1,43 A, I 1 = Y1 U 1,69 A, I 2 = Y2 U 0,9 A;
P = G U 2 143 W,
Q1 = B1 U 2 90 var,
I 1 = Y 1 U 1,69 e j 32,1 A,
do wykresu:
Q2 = B2 U 2 90 var;
I 2 = Y 2 U 0,9 e j 90 (A),
I = Y U 1,43 A,
S 2 = U I 2 90 e j 90 = j 90 VA,
*
S = U I 143 VA.
*
Wykresy:
S1
Y=G
I2
Y2
Y1
I1
jQ1
S2 = jQ2
S=P
Zad. 10-6. Odbiornik jednofazowy zasilany napiciem o wartoci skutecznej U, pobiera moc czynn P i moc biern Q . Oblicz warto skuteczn prdu I oraz wartoci: wspczynnika mocy cos ,
impedancji Z i admitancji Y , tego odbiornika. Wyznacz wartoci parametrw odbiornika R, X
(przedstawionego jako dwjnik szeregowy) oraz skadowych napicia: czynnej Ucz i biernej Ub.
Podobnie wartoci parametrw G, B (przedstawionego jako ukad gazi rwnolegych) oraz skadowych prdu: czynnej Icz i biernej Ib.
I
Dane: U = 50 V,
P, Q
Z,
(Y, )
P = 400 W,
Q = 300 var.
Rozwizanie:
P 2 + Q 2 500
S
I= =
=
= 10 A,
50
U
U
U
I
Z = = 5 , Y = = 0,2 S ;
I
U
cos =
I
UR
UX
P
Q
= 4 , X = 2 = 3 ,
2
I
I
P
U cz = R I = = 40 V,
I
Q
U b = X I = = 30 V;
I
R=
IG
IB
P
Q
= 0,16 S, B = 2 = 0,12 S,
2
U
U
P
I cz = G U = = 8 A,
U
Q
I b = B U = = 6 A.
U
G=
P
= 0,8 ;
S
229
Zadania
Zad. 10-7. Do odbiornika jednofazowego z poprzedniego zadania doczono rwnolegle kondensator, skutkiem czego wypadkowa moc bierna pobierana z sieci wyniosa: a) 50 var, b) 200 var. Oblicz wartoci susceptancji i pojemnoci kondensatora (czstotliwo sieci rwna 50 Hz) oraz wartoci skuteczne prdw: I1, I2 i I . Narysuj wykres wskazowy (przy zaoeniu U = U ) oraz wykres mocy.
Dane: U = 50 V, f = 50 Hz,
I
P = 400 W, Q1 = 300 var,
I1
I2
a) Q = 50 var.
P
U
Q2
Q2 = Q Q1 = 250 var,
Q
Q2 = B2 U 2 , std B2 = 22 = 0,1 S,
U
B2
B2 = C std C =
318 10 6 F = 318 F;
2 f
Rozwizanie:
Q1
I2
S1
I1
I1 =
jQ1
jQ2
I2 =
= arc tg
jQ
b) Q = 200 var.
= 5 A,
I=
Q1
36,9 ,
P
S
8,06 A;
U
2 = 90 ,
Q
7,1 .
P
S1
I2
jQ1
Odpowied:
B2 = 0,2 S, C = 636 F;
I1 = 10 A,
Q2
do wykresw: 1 = arc tg
S
P
S1
= 10 A,
U
I 2 = 10 A,
I1
I 8,94 A.
jQ
jQ2
Zad. 10-8. Moc czynna pobierana z sieci przez odbiornik o ukadzie pokazanym na rysunku wynosi
400 W, a wskazania wszystkich amperomierzy s jednakowe i rwne 2 A. Oblicz: a) warto skuteczn U napicia zasilajcego, ktrego czstotliwo wynosi 50 Hz, oraz wartoci parametrw R,
L, C ; b) wartoci mocy biernej, pobieranej z sieci przez odbiornik i przez jego gazie; c) warto
pojemnoci C, przy ktrej wystpiby rezonans prdw i warto skuteczn prdu I w tym stanie.
I
A
I1
I2
A2
A1
U
I2
P = 400 W, I1 = I2 = I = 2 A;
I1
= 30, 1 = 30
C
L
2 = 90
230
Elektrotechnika podstawowa
Obliczenia:
P
231 V;
I cos
X
P
P = R I12 , std R = 2 = 100 ; X L = R tg 1 57,7 , L = L 0,184 H;
2f
I1
U
1
XC =
115,5 , C =
27,6 10 6 F = 27,6 F;
I2
2fX C
a) P = U I cos , std U =
b) Q = P tg 231 var,
c)
Q2 = X C I 22 462 var;
Q = 0, = 0
Q = 0 , tzn. Q2 = Q1 ; Q2 = BC U 2 , BC = C ,
S1
1 = 30
jQ1
std C =
jQ2
Q1
2fU
13,8 10 6 F = 13,8 F;
S=P
I=
U
I
1 = 30
S P
= 1,73 A,
U U
I2
I1
R1
L1
A
U1
U2
L2
U2
V2
U3
U3
R2
V3
UC
UC
Rozwizanie:
Z 1 = (10 + j10) ,
Z 3 = Z 2 + Z C = (20 + j10) ,
Z 2 = (20 + j 20) ,
Z C = j10 ,
Z = Z 1 + Z 3 = (30 + j 20) ,
Z1 14,14 , Z 2 28,28 , Z C = 10 ,
U
I = 3,33 A; P = R I 2 333 W;
Z
U 1 = Z1 I 47,1 V , U 2 = Z 2 I 94,2 V ,
VC
Z 3 22,36 ,
R = Re Z = 30 ;
Z 36,06 ;
U C = Z C I 33,3 V ,
U 3 = Z 3 I 74,5 V .
231
Zadania
I1
A1
R1
I1
L1
I2
U1
A2
U
I3
I2
A3
I3
L2
U2
V2
U2
C
R2
Obliczenia:
Z 2 = 20 + j 20 28,28 e j 45 (),
Z 3 = j10 = 10 e j 90 (),
Uwaga. Impedancj zastpcz gazi rwnolegych mona oblicza ze wzoru impedancyjnego
lub admitancyjnego (do pierwszego wstawia si impedancje, do drugiego admitancje, ktre
trzeba wczeniej obliczy). Przy Z3 o postaci jw. lepiej posuy si wzorem impedancyjnym.
Z Z
(20 + j 20) ( j10)
Z 23 = 2 3 =
= 4(1 j1)(2 j1) = 4 j12 12,649 e j 71,57 (),
Z2 + Z3
20 + j10
Z = Z 1 + Z 23 = 14 j 2 14,14 e j 8,1 (),
R = Re Z = 14 ;
3,797 A, I 3 =
10,737 A,
Z2 + Z3
Z2 + Z3
20 2 + 10 2
20 2 + 10 2
U 1 = Z1 I 1 120 ,0 V , U 2 = Z 2 I 2 107,4 V ,
albo U 2 = Z 3 I 3 107, 4 V , albo U 2 = Z 23 I1 107,4 V ;
Wykresy:
S2
I1
45
-90
I2
U2
S1
S3
U1
S
232
Elektrotechnika podstawowa
U2
U2
= 1 A, i 3 = u 2 3 = 90 ;
XC
= 0 i i 3 = 90 , std
I2
I3
I3 =
R2
i2
I 1 = I 22 + I 32 = 2 A,
U1
I3
I1
Z1 = R12 + X L2 = 10 ,
U 1 = Z1 I1 = 10 2 V, u1 = i1 + 1 = 90 ;
u 2 = 0 i u1 = 90 , std
U2
I2
I3
= 45 ;
I2
X
1 = arc tg L = 45 ,
R1
i1 = arc tg
U1
= 45 .
U2
Dodatkowe wiczenie. Samodzielnie rozwi zadanie z uyciem rachunku symbolicznego.
U = U 12 + U 22 = 20 V,
u = arc tg
Zad. 10-12. Oblicz rozpyw prdw (wartoci symboliczne) w przedstawionym ukadzie odbiornika jednofazowego, w ktrym: R = XL = XC = 10 , U = 230 V.
R
Rozwizanie: Z R = 10 , Z L = j10 , Z C = j10 ;
I13
Z 12 Z 31
j10 10
C 3
L
I 1
Z1 =
=
= j10 ,
2 I23
Z 12 + Z 23 + Z 31
10
I12
I24
I34
L
Z2 =
Z 12 Z 23
j10 ( j10)
=
= 10 ,
Z 12 + Z 23 + Z 31
10
Z3 =
Z 23 Z 31
( j10) 10
=
= j10 ,
Z 12 + Z 23 + Z 31
10
4
(123 123) :
(Z 2 + Z L ) (Z 3 + Z C )
=
Z
+
Z
+
Z
+
Z
I 1
2
L
3
C
U12
2
3
(10 + j10) ( j 20)
I24
= j10 +
= 20 + j10 22,36 e j 26,57 (),
I34
10 j10
U
ZL
U
230 j 26,57
ZC
I=
e
10,3 e j 26,57 (9,2 j 4,6) A;
4
Z 22,36
Z3 + ZC
j 20
20 10,3 j ( 90+ 4526,6)
dla dzielnika prdu: I 24 =
I =
I
e
=
Z2 + ZL + Z3 + ZC
10 j10
10 2
Z1
Z2
Z3
Z = Z1 +
233
Zadania
11. OBWODY ROZGAZIONE PRDU SINUSOIDALNEGO
Zad. 11-1. Oblicz rozpyw prdw (wartoci symboliczne) w przedstawionym obwodzie prdu
sinusoidalnego (ukad z zadania 10-12), stosujc metod: a) klasyczn (rwna Kirchhoffa),
b) oczkow. Sporzd bilans mocy obwodu. Dane: U = 230 V; R = XL = XC = 10 , tzn.
Z R = 10 , Z L = j10 , Z C = j10 .
R
I13
I
U
I12
Liczba gazi g = 6 .
Liczba wzw w = 4 .
1
3
Liczba wzw niezalenych
2
1
m = w 1 = 3.
2
Liczba oczek niezalenych
4
n = g m = 3.
Obrane wzy niezalene: 1, 2, 3; oczka niezalene: 1, 2, 3.
3
C 3
2 I23
I24
I34
L
0
0 -1 -1
0
1 I 13 0
=
Z L 0 I 23 U
0 ZL 0 0
0
0
0 Z C - Z L Z C I 24 0
0 I 34 0
0 - Z L Z R - Z C 0
Pierwsze 3 wiersze macierzy dotycz wzw (rwna prdowych wg I prawa Kirchhoffa), za
3 kolejne oczek (rwna napiciowych wg II prawa Kirchhoffa).
Wzr liczbowy (jednostki odpowiednio: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [U..] = 1 V):
1
1
0
1
0
0
j10
0
0
0
0 j10
j10
j10
10
j10
j10
0
0 I 0
0 I 12 0
1 I 13 0
=
.
0 I 23 230
j10 I 24 0
0 I 34 0
Jest to zapis ukadu rwna liniowych z g niewiadomymi (ktrymi s wartoci symboliczne prdw). Rozwizanie uzyskuje si ze wzorw Cramera (oczywicie mona te uy programu komputerowego do rozwizywania ukadw rwna liniowych na liczbach zespolonych). Przy 6 niewiadomych obliczenia s pracochonne, dlatego zostaa wyznaczona warto tylko jednego prdu.
Wyznaczniki potrzebne do wyznaczenia wartoci I (dwie formy zapisu):
1
1
0
1
0
0
W = det
j10
0
0
0
0 j10
j10
j10
10
j10
j10
0
0
0
1
=
0
j10
j10
j10
j10
j10
j10
10
j10
j10
234
Elektrotechnika podstawowa
1
0
0
1
0
0
W I = det
230 j10
0
0
0 j10
j10
j10
10
j10
j10
0
0
0
1
=
0
j10
230
j10
j10
j10
j10
j10
10
j10
j10
W = 1000 (3 j1) ,
Wyniki oblicze:
I=
WI
= 23
W I = 23000 (1 j1) ,
1 j1
= 2,3 (1 j1) (3 + j1) = (9,2 j 4,6) A.
3 j1
2Z L
-ZL
- Z L
I13
Io3
L
1
I
U
I12
C 3
2 I23
I24
Io1
Io2
I o1 U
-ZC
I o2 = 0
Z R + Z L + Z C I o3 0
-ZL
Z L + 2ZC
-ZC
I34
L
-ZL
j10
j 20
j10
j10
j10
j10
j10 I o1 230
j10 I o 2 = 0 ;
10 I o3 0
230
j10
j10
0
0
j10
j10
j10
10
wyznaczniki:
j 20
W = j10
j10
j 20
j10
j10
j10
j10
230
W2 = j10
j10
W1 =
j10 ,
10
j10
j 20
W3 = j10
j10
j10 ,
10
0
0
j10
230
j10
j10
0
0
W1
= (9,2 j 4,6) A,
W
I o2 =
W2
= (4,6 + j 9,2) A,
W
I = I o1 = (9,2 j 4,6) A,
I 13 = I o3 = (13,8 + j 4,6) A,
I o3 =
W3
= (13,8 + j 4,6) A;
W
I 12 = I o1 I o3 = (4,6 j 9,2) A,
I 23 = I o 2 I o3 = (9,2 + j 4,6) A,
I 24 = I o1 I o 2 = (4,6 j13,8) A,
I 34 = I o 2 = (4,6 + j 9,2) A.
235
Zadania
Bilans mocy obwodu:
- moc wydawana przez idealne rdo napiciowe
a)
I1
I2
6V
j1
j1
Liczba wzw w = 3 .
I5
I3
Liczba gazi g = 5 .
j6 V
Io3
I4
Io2
Io1
Macierzowe rwnanie oczkowe wzr liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
1 j1
0
j1
0
1 + j1
j1
j1 I o1 6
j1 I o 2 = j 6 ;
1 I o3 0
wyznaczniki:
1 j1
W =
0
j1
Wartoci prdw:
j1
1 + j1
j1
0
j1
1 j1
W2 =
6
j6
0
j1 = 4 ,
1
Podb =
W1 = j 6
0
1 + j1
j1
1 j1
j1
j1 = j12 ,
1
W3 =
0
j1
0
1 + j1
j1
j1
j1 = 12 ,
1
6
j 6 = 12 j12 .
0
W
W1
W
= 3 A,
I o 2 = 2 = ( j 3) A,
I o3 = 3 = (3 j 3) A;
W
W
W
I 1 = I o1 = 3 A,
I 2 = I o 2 = ( j 3) A,
I 3 = I o3 = (3 j 3) A,
I o1 =
I 4 = I o1 I o3 = ( j 3) A,
Bilans mocy:
I 5 = I o3 I o 2 = 3 A.
Rk I k2
k
2
= 1 3 + 1 3 2 + 1 (3 2 + 3 2 ) = 36 W,
Qodb = X k I k2 = 1 3 2 + 1 3 2 = 0 var;
k
S gen = S odb .
236
Elektrotechnika podstawowa
j2
b)
I2 1
I1
I6
Io1
6V
Liczba wzw w = 4 .
3
Io3
j12 V
Liczba gazi g = 6 .
j9 V
I4
I5
Io2
I3
j2
Macierzowe rwnanie oczkowe wzr liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
4 + j2
2 + j2
2 + j2
1 I o1 6
2 I o 2 = 6 j 9 ;
3 I o3 j12
4
2
wyznaczniki:
4 + j2
W = 2 + j2
1
4 + j2
2 + j2
4
2
2 = 36 ,
3
W1 = 6 j 9
j12
W2 = 2 + j 2
1
6 j9
j12
4 + j2
2 = 72 j 27 ,
3
W3 = 2 + j 2
1
2 + j2
4
2
2 = 18 ,
3
2 + j2
4
2
6
6 j 9 = 54 + j126 .
j12
W
W1
W
= 0,5 A,
I o 2 = 2 = (2 j 0,75) A,
I o3 = 3 = (1,5 + j 3,5) A;
W
W
W
I 1 = I o1 + I o 2 = (2,5 j 0,75) A,
I 2 = I o 2 = (2 j 0,75) A,
I o1 =
Wartoci prdw:
I 3 = I o1 + I o 2 I o3 = (1 j 4,25) A,
I 5 = I o3 = (1,5 + j 3,5) A,
I 4 = I o3 I o 2 = (0,5 + j 4,25) A,
I 6 = I o1 = 0,5 A.
Bilans mocy:
S gen = E k I k = 6 (2,5 + j 0,75) j 9 (2 + j 0,75) + j12 (1,5 j 3,5) = (63,75 + j 4,5) VA;
*
10
100 V
j35
I1
I2
j20
I3
j20
40
S gen = S odb .
Odpowied:
I 1 = (1,6 j1,2) A, I 2 = (0,6 + j 3,3) A,
j100 V
I 3 = (2,2 + j 2,1) A;
237
Zadania
Zad. 11-3. Stosujc metod wzow oblicz rozpyw prdw (wartoci symboliczne) w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego. Sporzd bilans mocy obwodu.
5A
a)
Liczba wzw w = 3 .
V1
j1 S
I2
V2
I3
1S
j5 A
1S
1 + j1
j1
j5 A
I1
V0 = 0
W =
wyznaczniki:
W1 =
1 + j1
j1 V 1 5 + j 5
;
=
1 + j1 V 2 5 j 5
j1
= 1 + j2 ,
1 + j1
j1
5 + j5
j1
5 j5
1 + j1
= (5 j 5) ,
W2 =
1 + j1
5 + j5
j1
5 j5
= 5 j5 .
W1
W
= (1 + j 3) V,
V 2 = 2 = (1 + j 3) V.
W
W
Wartoci napi gaziowych (odbiornikowych): U 1 = V 0 V 1 = (1 j 3) V,
V1 =
Wartoci potencjaw:
U 2 = V 1 V 2 = (2 + j 6) V,
I 1 = Y 1 U 1 = (1 j 3) A,
Wartoci prdw:
U 3 = V 2 V 0 = (1 j 3) V.
I 2 = Y 2 U 2 = (6 + j 2) A,
I 3 = Y 3 U 3 = (1 j 3) A.
Bilans mocy:
S gen = U r .k I r .k = U 1 I r .1 U 2 I r .2 U 3 I r .3 =
*
b)
1S
6V
I1
I2
V0 = 0
E1
I4
j1 S
Ir
E2
j6 V
j1 S
(2j2) A
V1
b)
1S
I1
1S
V0 = 0
6A
I4
I2
j1 S
V2
V1
j6 A
j1 S
(2j2) A
I3
1S
I3
V2
Uwaga. Metod wzow stosuje si, jak wiadomo, do obwodw zawierajcych wycznie rda
prdowe, std zasza konieczno zamiany rzeczywistych rde napiciowych na prdowe
(wartoci prdw rdowych: 1 S 6 V = 6 A , 1 S j6 V = j6 A ;
wypadkowe wydajnoci
prdowe rde do wzw, wyraone w amperach: 2 j2 6 = 4 j2 ; 2 + j2 j6 = 2 j4 ).
Liczba wzw w = 3 ; liczba wzw niezalenych m = w 1 = 2 .
Potencja w obranym wle odniesienia V0 = 0 .
238
Elektrotechnika podstawowa
Macierzowe rwnanie wzowe wzr liczbowy (jednostki: [Y..] = 1 S, [Ir..] = 1 A, [V..] = 1 V):
1 + j1
W =
wyznaczniki:
W1 =
1 + j1
0
0
1 j1
4 j2
2 j4
1 j1
V 1 4 j 2
;
=
1 j1 V 2 2 j 4
0
= 2,
= 2(3 + j1) ,
W2 =
1 + j1
4 j2
2 j4
= 2(1 j 3) .
W1
W
= (3 + j1) V,
V 2 = 2 = (1 j 3) V.
W
W
Wartoci napi gaziowych (odbiornikowych):
U 1 = V 1 = (3 + j1) V, U 2 = V 2 = (1 j 3) V, U 3 = V 2 = (1 + j 3) V, U 4 = V 1 = (3 j1) V.
Wartoci potencjaw:
V1 =
Wartoci prdw:
I 3 = Y 3 U 3 = (3 + j1) A,
I 2 = Y 2 (U 2 + E 2 ) = (1 + j 3) A,
I 4 = Y 4 U 4 = (1 + j 3) A.
Bilans mocy:
S gen = E k I k + U r .k I r .k = E 1 I 1 + E 2 I 2 + U r I r =
*
Podb = Rk I k2 = 1 (3 2 + 12 ) + 1 (12 + 3 2 ) = 20 W,
k
S gen = S odb .
j5
Zad. 11-4. Oblicz warto prdu I w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego, stosujc:
a) metod oczkow, b) metod wzow c) zasad
superpozycji, d) twierdzenie Thevenina, e) twierdzenie Nortona.
Uwaga. Aby uzyska moliwo zastosowania metod oczkowej oraz wzowej, trzeba przeksztaci
obwd do odpowiednich postaci poprzez przeniesienie i zamian rde.
j20 V
I
10 V
j5
5
4A
a) Metoda oczkowa przeksztacenie obwodu i dobr oczek (ze wzgldu na szukany prd I ):
5
j5
j20 V
j5
I
10 V
4A
j20 V
I
5
5
j5
4A
Io1
Io2
5
10 V
j5
(20 j 20) V
239
Zadania
wyznaczniki:
10 + j 5
5 + j5
10
5 + j5
W =
= 100 ,
W1 =
= 250 j 50 ;
5 + j5
10
30 + j 40
10
W1
= (2,5 j 0,5) A.
W
b) Metoda wzowa admitancje gazi i przeksztacony obwd:
1
1
1
Y1 =
= (0,1 j 0,1) S; Y 2 =
= (0,1 + j 0,1) S; Y = = 0,2 S.
5
5 + j5
5 j5
I = I o1 =
szukana warto :
(5+j5)
V
I
5
10 V
(5j5)
j20 V
Y1
4A
Y2
(2+j2) A
(1j1) A
4A
V0 = 0
I = Y V = (2,5 j 0,5) A.
j20 V
(5+j5)
(5+j5)
(5+j5)
j20 V
5
(5j5)
10 V
4A
(5j5)
10 V
(5j5)
+
4A
(5j5)
5 (5 + j 5)
5 + j5
j 20
+ 5 j 5 = (8 j 4) ; I ' =
= (1 j1) A
10 + j 5
10 + j 5 8 j 4
5 (5 j 5)
5 j5
10
+ 5 + j 5 = (8 + j 4) ; I ' ' =
= (0,5 + j 0,5) A
10 j 5
10 j 5 8 + j 4
1
1
1
0,2
= (0,1 j 0,1) S;
= (0,1 + j 0,1) S;
= 0,2 S; I ' ' ' =
4 = 2A
5 + j5
5 j5
0,1 j 0,1 + 0,1 + j 0,1 + 0,2
5
I = I ' + I ' ' + I ' ' ' = (2,5 j 0,5) A
240
Elektrotechnika podstawowa
j20 V
(5+j5)
(5+j5)
j20 V
5
(5j5)
10 V
Io1
Io2
4A
(5j5)
10 V
V0 = 0
4A
(5j5)
wyznaczniki:
10 + j 5
5 + j5
10
5 + j5
W =
= 100 ,
W1 =
= 50 j 50 ;
5 + j5
10
10 + j 20
10
W1
= (0,5 j 0,5) A.
W
Rwnanie wzowe obwodu ze rdem prdowym wzr liczbowy (jednostki: [Y..] = 1 S,
[Ir..] = 1 A, [V..] = 1 V; admitancje gazi obliczone wyej):
(0,1 j 0,1 + 0,1 + j 0,1 + 0,2) V = 4 ;
szukana warto prdu w pierwszym obwodzie:
I ' = I o1 =
j20 V
U0
(5j5)
10 V
(5+j5)
4A
U0
10 V
(5+j5)
j20 V
I0
U0
I0
(5j5)
4A
10 j 20
= (1 j 2) A,
U 0 ' = (5 + j 5) (1 j 2) 10 = (5 j 5) V;
10
5 j5
I 0 '' =
4 = (2 j 2) A,
U 0 ' ' = (5 + j 5) (2 j 2) = 20 V;
10
U 0 = U 0 ' + U 0 ' ' = (25 j 5) V.
(5+j5)
(5j5)
I 0'=
I = (2,5 j 0,5) A.
Zw
I
Zw
(5j5)
U0
241
Zadania
e) Twierdzenie Nortona i zasada superpozycji wyznaczenie wartoci prdu zwarcia:
(5+j5)
j20 V
(5+j5)
Iz
(5j5)
10 V
Iz
I z'=
j 20
= (2 j 2) A,
5 j5
I z '' =
10 V
(5j5)
10
= (1 + j1) A,
5 + j5
4A
(5j5)
(0,1j0,1) S
I
Iz
Iz
(5j5)
4A
(5+j5)
(5+j5)
j20 V
Yw
I = (2,5 j 0,5) A.
Yw
Iz
0,2 S
(0,1+j0,1) S
Zad. 11-5. Oblicz wartoci symboliczne prdw gaziowych w przedstawionym obwodzie prdu
sinusoidalnego. Sporzd bilans mocy obwodu.
1A
I1
I2
(2j2) A
1A
j2 V 4
I1
j4
I4
j4
I3
j2 V 4
I2
(2j2) A
I1 (4+j2) V 4
I4
j4
j6 V
I2
I4
(8+j8) V
j4
j6 V
j6 V
Uwaga. Ga 4. (z prdem I4 ) jest utworzona przez idealne rdo napiciowe. Wobec tego prd I3
mona obliczy od razu i wyczy z analizy, sprowadzajc obwd do prostszej postaci (doczenie
rwnolege gazi 3. do gazi 4. stanowi dla pozostaej czci obwodu tzw. poczenie nieistotne).
Nastpnie, mona zamieni rzeczywiste rda prdowe na napiciowe, otrzymujc w efekcie
obwd nierozgaziony. Obliczenie prdu w tym obwodzie nie koczy jednak zadania, trzeba
bowiem wyznaczy wartoci prdw w obwodzie zadanym.
j6
I3 =
= 1,5 A,
j4
I 1' =
8 + j8 + 4 + j 2 j 6
= (2 j1) A,
4 + j4
I 1 = I 1 ' 1 = (1 j1) A,
I 2 = I 2 ' + (2 j 2) = j1 A,
Bilans mocy:
S gen = j 4 ( j1) (2 + j 2) + [ j 2 4 (1 j1)] 1 + j 2 (1 + j1) + j 6 (3,5 j1) = (8 j 5) VA,
Podb = 4 (12 + 12 ) = 8 W,
S odb = (8 j 5) VA,
S gen = S odb .
242
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 11-6. Stosujc rne metody oblicz wartoci symboliczne prdw gaziowych w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego. Sporzd bilans mocy obwodu.
j3
j3
Odpowied:
I1
I2
j3 A
I 1 = (7 j 2) A,
12 V
I 2 = (7 j1) A,
Zad. 11-7. Dobierz tak warto impedancji Z, aby wydzielaa si w niej najwiksza moc czynna.
Oblicz prd dopasowania (warto skuteczn) i moc dopasowania (czynn).
Uwaga. Cz zewntrzn obwodu wzgldem Z naley korzystajc z twierdzenia Thevenina
przedstawi jako zastpcze rdo napiciowe i wyznaczy jego parametry.
2 j2
a)
2 j4
(2j2)
Zw
j6
10 V
I
U0
(2+j6)
10 V
(2j4)
(2j2)
U0
(2j4)
(2+j6)
Zw
Z = Z dop = Z *w = (5 + j 5) ,
U 0 = 5 5 11,18 V;
I dop =
U0
,
Z w + Z dop
U0
Z w + Z dop
b)
I dop =
Rdop = Rw = Re Z w = 5 ;
U0
= 0,5 5 1,118 A,
2 Rw
Rysunki pomocnicze:
j7
Z
j12 V
8V
j4
I
j7
j12 V
Obliczenia:
j7
j4
U0 =
8
j12 = (13,6 j8,8) V;
1 j7
3 + j4
I dop =
U0
2,79 A,
2 Rw
j2
c)
1 ( j 7) 3 j 4
+
= (2,9 + j1,3) ;
1 j7
3 + j4
Rdop = Rw = Re Z w = 2,9 ;
2
Pdop = Rdop I dop
22,6 W.
j4
Odpowied:
Z dop = (1 + j 2) ,
I
1
Zw =
6A
j12 V
j7
j4
Zw
j4
U0
U 0 16,20 V;
1
8V
2
Pdop = Rdop I dop
= 6,25 W.
I dop = 3 A,
Pdop = 9 W.
243
Zadania
j10
I j20
100 V
Rozwizanie:
- w gazi z woltomierzem nie pynie prd, wic
100
= 2 A;
Z = 40 2 + (20 50) 2 = 50 , I =
50
- przyjmujc I = I = 2 A otrzymuje si:
j30
UV
j50
40
60
UV
U V = j 50 2 + j10 2 = j80 V,
b)
j10
I j20
100 V
c)
I
100 V
j30
UV
j50
60
40
UV
j50
j30
j20
UV
40
j10
I
100 V
UV
V
j30
j20
UV
40
Rozwizanie:
Z = 50 , I = 2 A;
za. I = I = 2 A,
U V = j 20 2 + j10 2 = j 60 V,
U V = 60 V.
j50
j10
Odpowied: U V = 120 V.
60
d)
U V = 80 V.
UV
V
Odpowied: U V = 20 V.
60
e)
j20
j10
100 V
40
f)
I
100 V
j30
j10
40
j50
j30
UV
UV
V
Rozwizanie:
X = 20 + 30 2 10 = 30 ,
Z = 50 ,
I = 2 A; za. I = I = 2 A,
U V = j 30 2 j10 2 = j 40 V,
60
U V = 40 V.
j50
j20
UV
60
UV
V
Odpowied: U V = 20 V.
244
Elektrotechnika podstawowa
a)
V1
U1
P
R1
L1
M
(sprzenie dodatnie)
L2
U2
U2
U3
V2
V3
R2
U3
UC
UC VC
Z C = jX C ,
U1
U
Obliczenia:
U2
Z2
UC
ZC
Z C = j10 = 10 e j 90 (),
Z 2 = Z L 2 + Z M = R2 + j ( X L 2 + X M )
Z 3 = Z 2 + Z C = 20 + j 20 28,28 e j 45 (),
Z = Z 1 + Z 3 = 30 + j 40 50 e j 53,1 (),
Z = 50 ,
Z 1 = Z L1 + Z M = R1 + j ( X L1 + X M )
U3
Z M = jX M ,
R = Re Z = 30 ;
Z C = 10 ,
R1 I
jXL1 I
U 3 = Z 3 I 67,9 V ;
UM12
jXL2 I
U2
U3
U 3 = Z 3 I 67,9 e j 45 (V),
U1
UM21
UC
R2 I
(wykres wskazowy)
245
Zadania
Bilans mocy: S gen = U I 288 e j 53,1 (173 + j 230) VA,
*
S odb = U 1 I + U 2 I + U C I =
*
V1
U1
U1
P
R1
L1
M
(sprzenie ujemne)
L2
U2
V2
U2
U3
R2
U3
V3
UC
UC VC
Z C = jX C ,
U1
U
U2
Z2
UC
ZC
U3
I = 4 A;
Z 1 = Z L1 Z M = R1 + j ( X L1 X M )
Z 2 = Z L 2 Z M = R2 + j ( X L 2 X M )
U1
P = 480 W;
U3
U 1 = 40 V ,
U C = 40 V ,
U 2 89,4 V ,
U 3 = 80 V ;
R1 I
U2
UC
Z M = jX M ,
R2 I
jXL1 I
UM12
jXL2 I
UM21
246
Elektrotechnika podstawowa
U1
V1
U1
P
I1
R1
I1
A1
L1
I2
M
I3
A2 I2
I3
U2
A3
U2
V2
L2
C
R2
L1
R1
R2
jXM
jXM
jXL 1
R2
jXL 2
jXM
L2
Z 3 = Z C = jX C ,
Z M = jX M ,
ZM
Z 1
Z '1 = Z L1 + Z M = R1 + j ( X L1 + X M )
U 1
I2
I3
U
U 2
Z 2
Z3
U2
Z ' 2 = Z L 2 + Z M = R2 + j ( X L 2 + X M )
Z '3 = Z 3 Z M = j ( X C + X M )
Obliczenia:
Z 3 = j10 = 10 e j 90 (),
Z ' 23 =
Z '3 = j 20 = 20 e j 90 (),
Z ' 2 Z ' 3
32,25 e j 60,3 = (16 j 28) ,
Z ' 2 + Z '3
Z 27,20 3 ,
R = Re Z = 26 ;
P = R I 12 506 W;
247
Zadania
I2 =
U '2
3,946 e j 99, 4 (A),
Z '2
I3 =
U '2
7,115 e j 46,9 (A)
Z '3
U1
I1
R1
L1
I2
Io1
L2
Z 12 = Z 21 = ( R2 + jX L 2 ) jX M ,
I3
Io2
U2
R2
Z 22 = R2 + jX L 2 jX C ;
wartoci tych impedancji:
Z 11 = (30 + j 50) ,
Z 12 = (20 j 30) ,
Z 22 = (20 + j10) ,
Uwaga. Sprzenie dotyczy prdw oczkowych w oczku lub midzy oczkami, przy czym trzeba
zwraca uwag na zgodno lub niezgodno zwrotw prdw oczkowych wzgldem zaciskw
jednoimiennych cewek sprzonych. Prd Io1 dopywa z zewntrz do zaciskw jednoimienych
cewki 1. i 2., wobec czego pojawia si dodatkowy wyraz impedancji wasnej 1. oczka, rwny
+ 2 jX M = j 20 () . Prd Io1 dopywa z zewntrz do zacisku jednoimiennego cewki 1., a prd Io2
dopywa od wewntrz do (odpywa na zewntrz od) zacisku jednoimiennego cewki 2., wobec czego
pojawia si dodatkowy wyraz impedancji wzajemnej oczek 1. i 2., rwny jX M = j10 () .
Rwnanie oczkowe liczbowe (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A, [E..] = 1 V) i jego rozwizanie:
30 + j 50
20 - j30
20 j 30 I o1 120
,
=
20 + j10 I o 2 0
W = 100 (6 + j1) ,
W1
2 + j1
= 12
4,411 e j17,1 (4,216 + j1,297) A,
W
6 + j1
W
2 + j3
W2 = 1200 (2 + j 3) ,
I 3 = I o 2 = 2 = 12
7,113 e j 46,85 (4,865 + j 5,189) A.
W
6 + j1
Dalsze obliczenia: I 1 = I o1 , I 3 = I o 2 ,
W1 = 1200 (2 + j1) ,
I 1 = I o1 =
248
Elektrotechnika podstawowa
Wykres wskazowy:
I3
I2
I1
R 1 I1
U
U1
jX1 I1
U2
U M 12 = jX M I 2
UM12
R 2 I2
U M 21 = jX M I 1
UM21
jX2 I2
S odb = U 1 I 1 + U 2 I 2 + U 2 I 3 =
*
U1
V1
Odpowied:
U1
P
W
I1
A1
I1
R1
I 3 = 12 A;
I2
I2
M
U
I1 = 12 A; I 2 = 0 ;
L1
I3
I3
A2
3
L2
R2
A3
U 1 169,7 V;
U2
U2
V2
U 2 = 120 V;
P = 1440 W;
S gen = S odb =
= (1440 + j 0) VA.
249
Zadania
c)
U1
V1
Odpowied:
U1
P
I1
A1
I 16,97 A;
R1
I1
L1
I1 = 12 A;
I 2 5,37 A;
U 1 221,3 V;
R2
I2
I2
A2
L2
UC
C
U C 169,7 V;
UC
VC
P = 2016 W;
S gen = S odb =
= (2016 + j 288) VA.
Zad. 12-4. Stosujc metod oczkow oblicz wartoci symboliczne prdw gaziowych w przedstawionym obwodzie prdu sinusoidalnego.
Obwd zastpczy:
j20
j20 j20
10
20
10
20
j20
I1
j40
I3
Io2
Io1
j40
100 V
I1
I2
j20
I3
j20
Io1
I2
Io2
j40
100 V
j100 V
j40
j100 V
Impedancje wasne oraz wzajemne, wyznaczone tak dla jednego, jak dla drugiego obwodu, s
oczywicie identyczne. Rwnanie obwodu w postaci liczbowej (jednostki: [Z..] = 1 , [I..] = 1 A,
[E..] = 1 V) i jego rozwizanie s nastpujce:
10 j 20
j 20
j 20 I o 1 100
,
Io 1 = 0, Io 2 = j5 A .
=
20 I o 2 j100
Wartoci symboliczne prdw gaziowych: I1 = 0,
I2 = I3 = j5 A.
Poprawno wyniku atwo potwierdzi porwnujc wartoci napicia generatorowego gazi 1. z
napiciem odbiornikowym gazi 3.: U 1. gen = 100 j 20 j 5 = 200 V ; U 3.odb = j 40 j 5 = 200 V .
Zad. 12-5. Dobierz tak warto impedancji Z, aby wydzielaa si w niej najwiksza moc czynna.
Oblicz prd dopasowania (warto skuteczn) i moc dopasowania (czynn).
j20
a)
10
Obwd zastpczy:
j20
10
20
j20
j40
j20
j40
100 V
j20
100 V
j40
j20
j40
Zw
U
U0
Zw
U0
Iz
20
I
Z
Aby rozwiza zadanie, trzeba korzystajc z twierdzenia Thevenina wyznaczy parametry rda zastpczego ( U0 , Zw = U0 / Iz ), ktrym jest cz obwodu
widziana z zaciskw odczonej gazi o impedancji Z .
250
Elektrotechnika podstawowa
10
10
(20 + j20)
j20
100 V
U0 =
Obliczenia:
inaczej: I z =
j20
U0
j 20
100 = (80 j 40) V;
10 j 20
Zw
(20 + j20)
j20
100 V
Z w = 20 + j 20 +
Iz
j 20 10
= (28 + j16) ,
10 j 20
U
100
j 20
j10
=
(A), Z w = 0 = (28 + j16) ;
j 20 (20 + j 20) j 20 + (20 + j 20) 3 j 2
Iz
10 +
j 20 + (20 + j 20)
U 0 = 40 5 V;
U0
40 5
=
1,597 A,
2 Rw
56
I dop =
10
(20 + j20)
b)
Rdop = Rw = Re Z w = 28 ;
2
Pdop = Rdop I dop
71,4 W.
j10
10
20
j10
j10
120 V
c)
10
j20
j10
j10
Odpowied:
I
I dop = 2 A,
15
Pdop = 240 W.
Obwd zastpczy:
(10+j15)
j5
100 V
j8
j13
j100 V
100 V
(10+j15)
I0
U10
100 j100
= (4 j 4) A,
25
= (10 + j15) (4 j 4) = (100 + j 20) V,
Obliczenia:
j13
j100 V
U 10
Z w = j13 +
I dop =
U0
20
=
0,667 A,
2 Rw 30
I0 =
U0
U 0 = 20 V;
j100 V
(15j15)
100 V
(15j15)
Rdop = Rw = Re Z w = 15 ;
2
Pdop = Rdop I dop
6,67 W.
251
Zadania
d)
j10
10
15
j10
Odpowied:
j8
j5
100 V
Z dop = (7 j 4) ,
j100 V
I dop 3,194 A,
Pdop 71,4 W.
e)
j2
j2
j1
6V
j1
6V
j6 V
j6 V
j1
j1
Obwd zastpczy:
6V
j1
Io1
j1
j2
j2
j6 V
Io2
6V
j1
U0
j6 V
Io1
Io2
j1
U0
1 + j 2
j1
j1 I o 1 6
,
=
1 + j 2 I o 2 j 6
Io 1 = (1,2 j3,6) A,
Io 2 = (1,2 +j2,4) A ;
j1
j1
j1
j3
Zw
1 j3
= 1,8 + j 0,6 ,
1 + j3
j3
j3
Zw
Zw =
(1,8 + j 0,6) j 3
= (1 + j1)
(1,8 + j 0,6) + j 3
252
Elektrotechnika podstawowa
6V
j1
Io1
j1
j2
j2
Io2
j6 V
6V
Io1
Io2
j1
Io3
Iz
Iz
j1
Io3
1 + j 2
j1
j1
j1 I o 1 6
Iz = Io 3 = (3 j3) A;
1 + j2
j1 I o 2 = j 6 ,
j1
j 2 I o 3 0
U
6
U 0 = 6 V (obliczone wczeniej),
Zw = 0 =
= (1 + j1) ;
Iz
3 j3
Wartoci szukane:
U
6
2
Z = Z dop = Z *w = (1 j1) ; I dop = 0 = = 3 A, Pdop = Rdop I dop
= 9 W.
2 Rw 2
j1
f)
Odpowied:
j2
j2
j1
6V
j1
j2
2
j3
3A
h)
j6 V
I
Z
j1
j2
2
3A
Pdop = 9 W.
g)
j6 V
j3
j6 V
Odpowied:
Z dop = (2 j 3) ,
I dop 1,677 A,
Odpowied:
Z dop = (2 j 7) ,
I dop 1,677 A,
Pdop = 5,625 W.
Pdop = 5,625 W.
j6 V
253
Zadania
13. OBWODY TRJFAZOWE
Zad. 13-1. Okrel wskazania przyrzdw przyczonych do danego symetrycznego odbiornika trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V (do oblicze przyjmij: U f = 231 V i U = 400 V ).
Wyznacz moc czynn i moc biern odbiornika.
a)
Dane: R = 115,5 , X L = 200 .
I1
R
L
L1
W1
U1
A1
U13
I2
L2
W2
Z = R 2 + X L2 231 ,
A2
I3
L3
XL
60 o ;
R
Z1 = Z 2 = Z 3 = Z = 231 ,
= arc tg
A3
AN
1 = 2 = 3 = = 60 o ,
IN
I1 = I 2 = I 3 =
Uf
Z
231
= 1 A.
231
I A1 = I A2 = I A3 = 1 A;
1
P = 3 U I cos = 3 400 1 346,4 W;
2
3
Q = 3 U I sin = 3 400 1
= 600 var;
2
wg wykresu wskazowego I N = I 1 + I 2 + I 3 = 0 , I AN = 0 ;
Wyniki:
U3
I3
U13
I2
U1
I1
U2
1
= 115,5 W,
2
3
= 400 1
346,4 W.
2
PW 1 = 231 1
PW 2
U 1 = 231 e j 0 (V),
I N = I 1 + I 2 + I 3 = 0 A;
I 1 = Y 1 U 1 1 e j 60 (A),
I 3 = Y 3 U 3 1 e j 60 (A),
= 60 ;
U 13 = 400 e j 30 (V);
I 1 = I 2 = I 3 = I = 1 A,
IN = 0;
S = U 1 I 1 e j 1 + U 2 I 2 e j 2 + U 3 I 3 e j 3 = 3 U f I e j = 3 U I e j =
o
P = 346,4 W,
Q = 600 var ;
*
PW 1 = Re(U 1 I 1 ) = 231 1 cos(0 + 60) = 115,5 W,
*
PW 2 = Re(U 13 I 2 ) = 400 1 cos(30 180) = 346,4
W.
Uwaga. Przy PW2 < 0 wskazwka przyrzdu analogowego W2 wychyla si w lewo. Aby odczyta
PW 2 , naley cewk napiciow podczy odwrotnie, tzn. pocztek i koniec zamieni miejscami.
254
Elektrotechnika podstawowa
b)
I1
L1
W1
U1
Odpowied:
I A1 = I A2 = I A3 = 1 A,
A1
U13
R
I2
L2
W2
I AN = 0 ,
A2
R
I3
L3
P = 600 W,
Q = 346,4 var,
A3
PW 1 = 200 W,
IN
AN
PW 2 = 200 W.
c)
I1
L1
W1
U1
A1
I12
R
U13
R
L
I2
L2
W2
A2
I23
R
I31
L
I3
L3
Z = R 2 + X L2 231 ,
XL
60 o ;
R
= Z 23 = Z 31 = Z = 231 ,
= arc tg
Z12
21 = 23 = 31 = = 60 o ,
A3
I 12 = I 23 = I 31 =
Wyniki:
- wg wykresu wskazowego
-I23
I2
-I12
I23
23
U13
I31
31
U31
U1
U 400
=
1,732 A.
Z 231
I3
I 1 = I 12 I 31 = 3 I 12 3,0 A,
I 2 = I 23 I 12 = 3 I 23 3,0 A,
I 3 = I 31 I 23 = 3 I 31 3,0 A,
I A1 = I A2 = I A3 = 3 A;
U23
U12
12
I12
I1
-I31
1
= 346,5 W,
2
3
PW 2 = 400 3
1039,2 W;
2
- ze wzorw oglnych
PW 1 = 231 3
P = 3 U I cos 1039,2 W,
Q = 3 U I sin = 1800 var.
= 60 ;
255
Zadania
o
U 1 = 231 e j 0 (V),
U 23 = 400 e j 90 (V),
U 12 = 400 e j 30 (V),
U 13 = 400 e j 30 (V);
o
I 12 = I 23 = I 31 = I f 1,732 A;
I 1 = I 2 = I 3 = 3,0 A;
I A1 = I A2 = I A3 = 3 A;
S = U 12 I12 e j 12 + U 23 I 23 e j 23 + U 31 I 31 e j 31 = 3 U I f e j =
o
P = 1039,2 W,
Q = 1800 var ;
d)
I1
L1
W1
U1
A1
U13
R
C
I2
L2
I12
W2
A2
C
I23
R
P = 1800 W,
Q = 1039,2 var,
PW 1 = 600 W,
I3
L3
I31
Odpowied:
I A1 = I A2 = I A3 = 3 A,
PW 2 = 600 W.
A3
e)
I1
L1
W1
U1
L2
A1
Dane: R = 200 .
I12
U13
R
I2
W2
A2
I23
I31
R
L3
N
I3
A3
Odpowied:
I A1 = I A2 = I A3 = 3,46 A,
P = 2400 W,
Q = 0,
PW 1 = 800 W,
PW 2 = 0 .
256
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 13-2. Okrel wskazania przyrzdw przyczonych do danego odbiornika trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V (do oblicze przyjmij: U f = 231 V i U = 400 V ). Wyznacz moc
czynn i moc biern odbiornika.
a)
L1
W1
U1
I1
I2
A1
U13
L2
W2
A2
Z 3 = R 2 + X L2 231 ,
I3
L3
1 = 90 o , 2 = 0 o ,
A3
AN
XL
60 o ;
R
231
231
231
I1 =
= 1,155 A, I 2 =
= 2 A, I 3 =
= 1 A.
200
115,5
231
IN
3 = arc tg
I A1 1,16 A; I A2 = 2 A; I A3 = 1 A;
Wyniki:
U3
I1
I3
IN
U13
1= 90
I1
wg wykresu wskazowego -
U1
2=0
I3
P = R I 22 + R I 32 = 115,5 (2 2 + 12 ) 577,5 W;
I N = I 2 + I 3 + I1 ,
I2
I 2 + I 3 = 1 A,
U2
IN =
I1 I 2 + I 3
= 1,155 2 12 0,578 A,
I AN 0,578 A;
PW 1 = 0 (U1 i I1 wskazy prostopade),
Z 2 = 115,5 ,
Z1 = 200 ,
1 = 90 ;
2 = 0 ;
U 1 = 231 e j 0 (V),
I 3 = 1 A,
U 13 = 400 e j 30 (V);
I N 0,578 A;
P = 577,5 W,
Q = 66,8 var ;
257
Zadania
b)
I1
L1
W1
U1
A1
Dane:
R = 115,5 ,
I12
R
U13
R
C
I2
L2
W2
A2
I23
R
I31
C
I3
L3
X L = X C = 200 .
21 = 23 = 60 o ,
A3
I 12 = I 23 = I 31 =
I23
I1 = I 12 I 31 = 0 ,
-I23
I3
I2
I 2 = I 23 I 12 = 3 I 23 3,0 A,
U13
31
-I12
I31
I 3 = I 31 I 23 = 3 I 31 3,0 A,
U1
I A1 = 0 ,
I A2 = I A3 = 3 A;
PW 1 = 231 0 = 0 ,
U23
I12
U12
PW 2 = 400 3
12
I1 = 0
400
1,732 A.
231
U31
23
31 = 60 o ,
3
1039,2 W;
2
2
2
2
P = R I12
+ R I 23
+ R I 31
= 115,5 3 1,723 2 1039 W;
-I31
2
2
2
Q = X C I12
X C I 23
+ X L I 31
= 200 1,732 2 (2 + 1) 600 var.
U 12 = 400 e j 30 (V),
o
U 1 = 231 e j 0 (V),
Y 31 = Y 4,33 10 3 e j 60 (S);
o
U 23 = 400 e j 90 (V),
U 13 = 400 e j 30 (V);
o
I 2 = I 3 = 3,0 A;
I A1 = 0 ,
I A2 = I A3 = 3 A;
258
c)
Elektrotechnika podstawowa
I1
L1
W1
U1
A1
Dane:
R = 115,5 ,
I12
U13
R
I2
L2
W2
A2
I23
C
Odpowied:
I A1 = 3 A,
I A2 = 2 A,
I A3 = 2,65 A,
I31
P = 1732 W,
Q = 200 var,
I3
L3
X L = X C = 200 .
A3
PW 1 = 693 W,
PW 2 = 0 .
I1
L1
W1
U1
A1
I12.a
U13
I12.b
I2
L2
W2
A2
I23
C
I3
L3
A3
N
I23
U31
U13
I2
31
I31
I 1 = I 12 I 31 = (4 0,866 1,732) 2 + 2 2 =
2,65 A,
U1
I12
U12
-I31
I12.b
X L = X C = 200 .
-I12
I3 -I23
U23
Dane:
R = 115,5 ,
I 2 = I 23 I 12 = 4 2 2 2 3,46 A,
I 3 = I 31 I 23 = 1,732 2 + 2 2 2,65 A;
I12.a
I A1 = 2,65 A,
I1
I A3 = 2,65 A;
1
= 462 W (rzuty I1 i I12 na U1 s tej samej dugoci),
2
1
= 400 3,46 = 692 W.
2
PW 1 = 231 4
PW 2
I A2 = 3,46 A;
259
Zadania
b)
I1
L1
W1
U1
A1
Dane:
R = 115,5 ,
I12
U13
I2
L2
W2
A2
I23.a
R
I23.b
L
I31
Odpowied:
I A1 = 3 A,
I A2 = 5,29 A,
I A3 = 5,57 A,
I3
L3
X L = X C = 200 .
A3
PW 1 = 693 W,
PW 2 = 693 W.
c)
I1
L1
W1
U1
A1
Dane:
R = 115,5 ,
I12
U13
X C = 200 .
Odpowied:
I A1 = 5,20 A,
I2
L2
W2
A2
I23.a
R
I23.b
I31
I3
L3
A3
I A2 = 5,29 A,
I A3 = 4,36 A,
PW 1 = 1039 W,
PW 2 = 693 W.
d)
I1
L1
W1
U1
L2
A1
U13
I12.a
R
I12.b
I2
W2
A2
I23
R
L3
Dane:
R = 200 ,
I3
A3
C
I31
X C = 115,5 .
Odpowied:
I A1 = 4,36 A,
I A2 = 6 A,
I A3 = 2,65 A,
PW 1 = 400 W,
PW 2 = 1200 W.
260
Elektrotechnika podstawowa
e)
Dane: R = 115,5 , X C = 200 .
I1
L1
W1
U1
A1
I12
U13
I2
L2
W2
A2
3R
I23
12 = 23 = arc tg
3R C
XC
60 o ;
R
400
I 12 = I 23 =
= 1 A,
400
231
I 1N =
= 1 A.
231
1N = arc tg
I3
L3
A3
I1N
XC
30 o ,
3R
AN
Wyniki: I A3 = I 23 = 1 A,
I23
I2
I AN = I 1N = 1 A;
-I12
U13
wg wykresu wskazowego -
I1N
I A1 = I1 = I 12 + I 1N = 2 A,
U1
U23
I12
I A2 = I 2 = I 23 I 12 1,73 A;
U12
I1N
PW 2
f)
L1
A1
W1
I1
Dane:
R = 200 ,
X L = 115,5 .
I12
U1
L2
U13
2R
W2
A2
I2
R
I23
2R
L3
1
= 231 W,
2
1
= 400 1,73 = 346 W.
2
PW 1 = 231 2
I1
I3
I A2 = 1,73 A,
I A3 = 1 A,
I AN = 1 A,
A3
AN
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
I1N
PW 1 = 400 W,
PW 2 = 0 .
261
Zadania
I1
L1
A1
U13
I12.a
R
I12.b
A2
I23
R
L
I3
L3
A3
I23
23
-I12
U13
I2
U23
I1 = I12
I12.b
X L = X C = 200 .
I2
L2
Dane:
R = 115,5 ,
U12
I12.a
I A2 = 5,57 A;
b)
W
A1
U1
I1
L1
L2
I A3 = 1,73 A;
I12.a
R
I12.b
I2
A2
I2N
IN
AN
Dane:
R = 115,5 ,
Odpowied:
I A1 = 4 A,
I A2 = 4,58 A,
I AN = 1 A,
PW = 462 W.
X C = 200 .
262
c)
Elektrotechnika podstawowa
I1
L1
A1
I12
R
U13
I2
L2
I23
C
A3
d)
I1
L1
A1
I12
U1
I2
L2
A2
I2N
IN
X L = X C = 200 .
Odpowied:
I A1 = 2 A,
I A2 = 1,73 A,
I AN = 1 A
PW = 231 W.
I1
L1
A1
I13
R
U1
I2
L3
A3
I3N
X L = X C = 115,5 .
I A3 = 2,65 A,
I AN = 2 A
PW = 200 W.
IN
Dane:
R = 200 ,
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
C
AN
f)
I1
L1
A1
I13
R
U1
I2
A3
I3N.a
IN
AN
Dane:
R = 200 ,
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
R
N
Dane:
R = 115,5 ,
AN
e)
L3
I A2 = 1,73 A,
I A3 = 3,46 A
PW = 1200 W.
I3
L3
X L = X C = 115,5 .
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
A2
Dane:
R = 200 ,
I3N.b
I A3 = 3,51 A,
I AN = 2,31 A
PW = 200 W.
X L = X C = 115,5 .
263
Zadania
Zad. 13-5. Dany jest obwd, w ktrym reaktancje cewki i kondensatora (elementy idealne) maj
tak sam warto XL = XC . Przy zasilaniu obwodu symetrycznym napiciem trjfazowym, wskazania amperomierzy A1 i AN s jednakowe, rwne 1 A. Korzystajc z wykresu wskazowego, okrel
wskazania amperomierzy A2 i A3 .
a)
I1
L1
Rozwizanie:
A1
I12
I2
L2
C
I2N
A2
I23
L
L3
A3
U 12 = U 23 = U ,
I A1 = I1 = I 12 = 1 A,
IN
AN
I 23 =
I23
I3 = -I23
XC = X L ,
IN = I2N
U23
I 2 = I 23 I 12 + I 2 N ,
U12
I 2 = I 23 I 12 + I 2 N = 2 A,
U2
I A2 = I 2 = 2 A.
b)
L1
L2
I1
A1
I12
I2
A2
A3
I23
I3
I3N
IN
AN
Odpowied:
I A2 = 1 A,
C
L3
I 23 = I 12 = 1 A ,
I2
I1 = I12
U
,
XC
I 12 =
I A3 = I 23 = 1 A,
-I12
I2N
U
,
XL
I3
I A3 = 1,73 A.
264
Elektrotechnika podstawowa
c)
L1
d)
I1
A1
L1
I1
A1
I12
I12
C
L
L2
I2
L2
I2N
A2
I2
A2
I23
I23
C
L3
L3
I3
A3
A3
I3
I3N
IN
AN
Odpowied: I A2 = 0 A,
I A3 = 1 A.
IN
AN
Odpowied: I A2 = 1 A,
I A3 = 1 A.
L1
I 1
A1
I12
U1
L2
I2
A2
L3
I 2
IN
AN
Dane:
R = X C = 231 ,
X L = 400 .
R
C
I3
A3
U3
I 1 = 3 1,73 A,
I2
I 2 = 1 A,
I 1
U1
-I12
I12
I3
U2
I A1 = 1,73 A,
I1
IN
I 2
I N = 2 1,41 A;
U12
I A2 = 1 A,
I A3 = 1 A,
I AN = 1,41 A,
I12
PW = 231 3
3
= 346,5 W.
2
265
Zadania
b)
I1
L1
A1
I 2
Dane:
R = X L = 231 ,
IN
AN
X C = 400 .
Odpowied:
L
I3
A3
I2
A2
L3
I12
U1
L2
I 1
I A1 = 1 A,
I A2 = 1,73 A,
I A3 = 1 A,
I AN = 1,41 A;
PW = 115,5 W.
I1
L1
W1
A1
W2
A2
U23
L3
A3
Dane: R = 115,5 ,
X L = X C = 200 .
I 2
Obliczenia do wykresu:
400
I12 =
= 2 A,
200
I12
U13
L2
I 1
I2
I3
Z RL = R 2 + X L2 231 ,
RL = arc tg
U3
I1
400 3
1 A
231
(elementy R, L tworz symetryczn gwiazd).
U13
I12
I '1 = I ' 2 = I 3 =
I3
I 2
XL
60 o ;
R
U1
U23
Wyniki: I 3 = 1 A;
U2
I12
I 1
-I12
U12
I2
wg wykresu wskazowego
I 1 = 1 A,
I A1 = 1 A,
PW 1 = 400 1
3
= 346,4 W,
2
I 2 = 3 1,73 A;
I A2 = 1,73 A,
I A3 = 1 A;
PW 2 = 400 3 1 692,8 W.
b)
I1
L1
W1
A1
W2
A2
U23
L3
A3
Dane: R = 115,5 ,
X L = X C = 200 .
I 2
Odpowied:
I A1 = 1,73 A,
I A2 = 1 A,
I A3 = 1 A,
I12
U13
L2
I 1
I2
I3
PW 1 = 692,8 W,
PW 2 = 346,4 W.
266
Elektrotechnika podstawowa
W1
I1
I2
I3
Dane: R = X C = 115,5 .
A1
U13
L2
W2
A2
U23
L3
A3
E1
I1
L1
E 1 = 231 e j 0 = 231 V,
U1
E2
I2
L2
U2
E3
I3
L3
R
U3
UNN
U3
U N 'N =
I3
U31
E3
UNN
U13
U1
I2
U12
U2
E1
U23
Y 1 E1 + Y 2 E 2 + Y 3 E 3
=
Y1 +Y 2 +Y 3
E2
I A1 = I1 2,68 A;
I A2 = I 2 2,99 A;
Wskazania watomierzy:
PW 1 = Re(U 13 I 1 ) 400 2,68 cos(30 63,4) 64 W,
*
I A3 = I 3 0,80 A.
267
Zadania
b)
L1
W1
I1
Dane: R = X L = 115,5 .
I2
Odpowied:
I A1 2,68 A,
I3
I1
Dane: R = X L = X C = 115,5 .
I2
Odpowied:
I A1 3,46 A,
I3
A1
U13
L2
W2
A2
U23
L3
A3
c)
L1
W1
A1
I A3 2,99 A,
PW 1 895 W,
U13
L2
W2
A2
U23
L3
A3
I A2 0,80 A,
PW 2 = 212 W.
I A2 1,79 A,
I A3 1,79 A,
PW 1 1199 W,
PW 2 = 185 W.
Zad. 13-9. Okrel wskazania amperomierzy przyczonych do danego niesymetrycznego odbiornika trjfazowego o ukadzie gwiazdowym (z impedancj gazi powrotnej rn od zera i nieskoczonoci), zasilanego czteroprzewodowo napiciem 3230/400 V. Dane: R = X L = X C = 115,5 .
L1
L2
L3
I1
A1
Rozwizanie analityczne:
E 1 = 231 e j 0 = 231 V,
A2
A3
I3
IN
AN
U N 'N =
U 1 = E 1 U N ' N = 315,5 V,
Y 1 E1 + Y 2 E 2 + Y 3 E 3
= ... = 84,5 V,
Y1 +Y 2 +Y 3 +Y N
o
U 2 = U 3 = 202,4 V,
U N ' N = 84,5 V;
Y1 = Y2 = Y3 = YN 0,866 10 2 S;
I A2 = I 2 1,75 A,
I A3 = I 3 1,75 A,
I AN = I N 0,73 A.
268
Elektrotechnika podstawowa
Zad. 13-10. Okrel wskazania amperomierzy przyczonych do odbiornika trjfazowego w poprzednim zadaniu z odczon pierwsz faz (przerw w przewodzie L1), tzn. Y1 = 0.
L2
I2
Dane: R = X L = X C = 115,5 .
I3
Odpowied:
A2
L3
A3
I A2 = I A3 3,01 A,
IN
AN
I AN 3,46 A.
Zad. 13-11. Okrel wskazanie woltomierza (idealnego) przyczonego do danego ukadu trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V.
L1
L2
Dane:
L3
R = X L = X C = 115,5 .
N
C
V
N
E 1 = 231 e j 0 = 231 V,
Y C E1 + Y R E 2 + Y R E 3
= 46,2 + j 138,6 V (jak w zad. 13-8a),
YC +Y R +Y R
Y E + Y C E3
= L 2
= 400 V (jak w zad. 13-10),
Y L +YC +Y R
Rozwizanie:
U N "N
U N 'N =
Zad. 13-12. Okrel wskazanie amperomierza (idealnego) przyczonego do danego ukadu trjfazowego, zasilanego napiciem 3230/400 V.
L1
Dane:
R = X L = X C = 115,5
L2
L3
N
C
Odpowied: I A 2,33 A.
269
Elektrotechnika podstawowa
LITERATURA
270
Elektrotechnika podstawowa
SKOROWIDZ
admitancja 118
admitancja wewntrzna rda 135
admitancja zespolona 127
amplituda
- harmonicznej przebiegu okresowego 112
- przebiegu sinusoidalnego 111
atom 12, 27
bilans mocy (zasada Tellegena) 45
bilans mocy w obwodzie
- prdu sinusoidalnego 128
- prdu staego 49
cewka indukcyjna 101
cewki sprzone magnetycznie 103
charakterystyka zewntrzna rda 51, 134
charakterystyki rezonansowe 122
ciciwa (ga domykajca) 63
cinienie elektrostatyczne 40
czsteczka dielektryka 27
czstotliwo 111
czstotliwo rezonansowa 117, 119, 112
dendryt (najwiksze drzewo grafu) 63
diamagnetyki 96
dielektryki 11, 27
dipol elektryczny 28
dipol magnetyczny 93
dipolowy moment magnetyczny 93
dobro obwodu rezonansowego 122
domeny magnetyczne 97
dopasowanie odbiornika do rda
- poprzez doczenie reaktancji 137
- przy prdzie staym 51, 52
- za pomoc transformatora 139
- ze wzgldu na moc czynn 135
- ze wzgldu na moc pozorn 136
dwjnik 43, 115
dwjnik R L C 119, 124, 128
dwjnik zastpczy 134, 141
dwjniki rwnowane 119
dzielniki napicia i prdu sinusoidalnego 134
dzielniki napicia i prdu staego 56
elastancja (odwrotno pojemnoci) 31
elementy
- aktywne i pasywne 14, 43
- gazi prdu sinusoidalnego 115
- gazi prdu staego 46
- liniowe i nieliniowe 21, 32, 46, 102
- prdowe 93
energia
- pola elektrostatycznego 34
- pola magnetycznego cewek 105
- prdu elektrycznego 20
- tracona w czasie adowania i rozadowania
kondensatorw 35
- w obwodzie prdu okresowego 112
faza (kt fazowy) 111
faza pocztkowa 111
faza ukadu (obwodu) 143
ferromagnetyki 97
ga 44, 62
ga powrotna 145
gazie normalne 65
generator mocy 44
gsto
- energii pola elektrostatycznego 35
- energii pola magnetycznego 106
- adunkw polaryzacji 28
- adunku elektrycznego 12, 26
- mocy pola przepywowego 20
- prdu elektrycznego 17
graf obwodu 62
histereza 97, 108
impedancja 117
impedancja charakterystyczna (falowa) obwodu rezonansowego 122
impedancja wewntrzna rda 135
impedancja zespolona 127
incydencja 62
indukcja
- elektrostatyczna 26
- elektryczna 13, 27
- elektryczna w dielektryku 29
- magnetyczna 13, 93
- nasycenia 97
indukcyjno 14, 43
indukcyjno
- gwna 103
- rozproszenia 103
- w obwodzie prdu staego 46
- wasna 102, 116, 127
- wzajemna 103, 116, 127
jednostka
- konduktywnoci 19
Elektrotechnika podstawowa
- adunku elektrycznego 12
- prdu elektrycznego 17, 96
- przenikalnoci elektrycznej 32
- rezystywnoci 19
jednostki mocy 120
klasa SLS (ukadu, obwodu) 47
koercja (natenie powcigajce) 97
kolejno faz 143
komrka dielektryczna 30, 32
komrka prdowa 30
konar (drzewa grafu) 63
konduktancja 19, 115
konduktancja
- midzygaziowa 85
- wejciowa 85
- rda (wewntrzna) 51, 53
- rda zastpczego 87
krzywa magnesowania 97
liczba niezalenych oczek obwodu 64
liczba niezalenych wzw obwodu 63
liczba urojona (operator obrotu wskazu) 126
linia zasilajca prdu staego 55
linie pola elektrycznego 14
linie pola magnetycznego 94
linie trj- i czteroprzewodowe 144
adunek
- elektryczny 11
- elementarny 12
- elementu prdowego 93
- punktowy 12
czenie rde 53
macierz incydencji
- gazi i oczek 68
- gazi i wzw 66
- pseudogazi i wzw 67
- wzw cakowita 67
macierz konduktancji
- gaziowych 73
- gaziowych w wzach 74
- wzowych 79
macierz rezystancji
- gaziowych 69
- gaziowych w oczkach 69
- oczkowych 77
magnes trway 97
metoda
- oczkowa 76, 142
- przecicia charakterystyk 60, 61, 99
- symboliczna 126
- wzowa 78
271
moc
- bierna 120
- chwilowa 115, 120
- czynna 115, 120
- generatorowa 44, 130
- odbiornikowa 44, 130
- oscylacyjna 115, 120
- pozorna 120
- prdu elektrycznego 20
- rednia 112
- zespolona 128
moce w obwodzie trjfazowym 145
moce wydawane i pobierane przez gazie 48
moment dipola elektrycznego 28
moment dziaajcy na dipol magnetyczny 93
napicie elektryczne (definicja) 15
napicie
- generatorowe 44, 45
- fazowe 145
- indukowane 101
- magnetyczne 98
- midzy punktami neutralnymi rda i odbiornika trjfazowego 146
- midzyfazowe 145
- odbiornikowe 44, 45
- odksztacone 111
- przemienne 112
- stae 45
- stanu jaowego 51, 53
- trjfazowe 145
- rda zastpczego 54, 85
natenie
- pola elektrycznego 13, 14
- pola magnetycznego 13, 95
- prdu elektrycznego 17
obwody liniowe i nieliniowe 47
obwd elektryczny (definicja) 14, 43
obwd
- elektryczny nierozgaziony 45, 59
- elektryczny rozgaziony 45
- jednofazowy 145
- magnetostatyczny nierozgaziony 99
- magnetostatyczny rozgaziony 100
- trjfazowy (definicja) 145
- z rezystorem nieliniowym 60
oczko 44, 63
odbiornik aktywny 44
odbiornik mocy 44
odbiornik trjfazowy
- gwiazdowy zasilany trjprzewodowo 149
272
- symetryczny 153
- trjktowy 150
- zasilany czteroprzewodowo 146
oddziaywanie elektrodynamiczne 96
okres przebiegu 111
opr ujemny 47
opr waciwy (rezystywno) 18
paramagnetyki 96
permeancja (przewodno magnetyczna) 99
ptla (ga grafu) 62
ptla histerezy 97
ptla prdu 93
podatno elektryczna 28
podatno magnetyczna 98
pojemno
- ciaa odosobnionego 32
- elektryczna 14, 31, 43, 116, 127
- kondensatora 31
- kondensatora cylindrycznego 32
- kondensatora paskiego 31
- w obwodzie prdu staego 46
polaryzacja dielektrykw 28
polaryzacja elektryczna (wektor) 28
polaryzacja magnetyczna, magnetyzacja 98
pole
- bezwirowe 25
- bezrdowe (solenoidalne) 94
- elektromagnetyczne 13
- elektrostatyczne w dielektrykach 27
- elektrostatyczne w prni 25
- elektryczne 13, 30, 39
- magnetyczne 13, 93
- przepywowe 17, 30
- wirowe 95
- rdowe 27
poczenia dozwolone i zakazane 53
poczenia nieistotne 53
poczenie cewek sprzonych 139, 141
poczenie gazi 44
poczenie pojemnoci 33
poczenie rezystancji 21, 22
pomiar mocy biernej odbiornikw trjfazowych 156
pomiar mocy czynnej odbiornikw trjfazowych 155
potencja elektryczny (definicja) 15
potencjay wzowe 79
powierzchnia ekwipotencjalna 16
pprzewodniki 11, 14
praca prdu elektrycznego 105
praca w polu elektrycznym 15
Elektrotechnika podstawowa
prawa obwodw strumienia staego 98
prawo Amperea 95
prawo Biota-Savarta-Laplacea 95
prawo Coulomba 25
prawo Faradaya 101
prawo Joulea 20
prawo Kirchhoffa napiciowe 45, 47, 68
prawo Kirchhoffa prdowe 44, 47, 68
prawo Ohma 19, 117, 118, 127
prd elektryczny (definicja) 13
prd
- fazowy odbiornika trjfazowego 145
- fazowy rda trjfazowego 145
- generatorowy 44
- hipotetyczny Lenza 101
- liniowy 145
- odbiornikowy
- powrotny 145
- przemienny 112
- przesunicia 14, 29
- sinusoidalny 113
- stay 17, 45
- trjfazowy 145
- unoszenia 14
- upywnociowy 29
- wejciowy gazi (pseudogazi) 65, 67
- zwarcia 51, 53
- rda zastpczego 54, 87
prdy molekularne 13
prdy oczkowe 76
prdy odksztacone 111
prdy wirowe 108
prdko ruchu nonikw prdu 14
przebicie dielektryka 39
przebieg czasowy 111
przebiegi sinusoidalne 111, 113, 115, 126
przebiegi synchroniczne 111
przekadnia transformatora 107
przeksztacenie gwiazda-trjkt 22, 33, 133
przeczenie gwiazda-trjkt 153
przenikalno elektryczna 29
przenikalno magnetyczna 95
przenoszenie rde do innych gazi 82
przepicie rezonansowe 122
przepyw prdu 98
przerwa w fazie 154, 155
przesunicie fazowe 115
przewodnik 11
przewodnik w polu elektrostatycznym 27
przewodno waciwa (konduktywno) 18
przewody fazowe 144
273
Elektrotechnika podstawowa
przewd neutralny (zerowy) 144
pseudogazie 62, 64, 67
pulsacja przebiegu sinusoidalnego 111
pulsacja rezonansowa 117, 119, 120
punkt neutralny (zerowy) 144
rachunek symboliczny 129
rdze (magnetowd) 98
reaktancja 117
reaktancja indukcyjna wasna 116
reaktancja indukcyjna wzajemna 116
reaktancja pojemnociowa 116
regua Lenza 101
reluktancja (opr magnetyczny) 99
remanencja (pozostao magnetyczna) 97
rezonans elektryczny (definicja) 121
rezonans
- bezprzepiciowy 122
- napi (szeregowy) 117, 121
- prdw (rwnolegy) 118
- w ukadzie mieszanym 122
rezystancja 19, 43, 115, 126
rezystancja
- dynamiczna (rniczkowa) 47
- linii 55
- liniowa 21
- midzygaziowa 87
- nieliniowa 21
- odcinka przewodu 19
- przejcia 20
- skrona kabla 20
- statyczna 47
- wejciowa 87
- rda (wewntrzna) 51, 53
- rda zastpczego 85
rezystywno (opr waciwy) 18
rozkad pl w dielektrykach 30
rozszerzanie zakresu amperomierza i woltomierza 56
rwnania napi w oczkach 68
rwnania prdw w wzach 66
rwnania rwnowagi
- obwodu 66
- wzgldem napi 73, 74
- wzgldem prdw 68, 72
rwno Parsevala 112
rwnowano rde 52, 53, 135
ruch adunkw w ciele 16
rurka prdu 18, 30
schemat elektryczny 43
schemat obwodu magnetycznego 99
274
Elektrotechnika podstawowa
wskaz zespolony wirujcy 126
wskazania amperomierzy i woltomierzy 157
wskazania watomierzya 115, 155-158
wskazy nieruchome i wirujce 123
wskazy prdu i napicia 123
wspczynnik
- ksztatu 113
- mocy 115
- odksztacenia 114
- sprzenia magnetycznego 104
- szczytu 113
- temperaturowy rezystywnoci 21
wspczynniki incydencji 64
wspczynniki udziau wyszych harmonicznych 114
wykres wskazowy 123
wykresy trjktowe 124
wyadowania zupene i niezupene 39
wytrzymao elektryczna dielektrykw 39
zaciski jednoimienne (jednakoimienne) 104
zagszczenie linii pola elektrycznego 39
zasada
- cigoci linii pola magnetycznego 94
- superpozycji 81, 129
- zachowania adunku 12
zjawisko indukcji
- elektromagnetycznej 14, 101
- elektrostatycznej 11, 26
zwarcie w fazie 154
rda
- energii elektrycznej 43
- idealne 46, 53
- napiciowe 43, 46, 51-54, 135
- pola magnetycznego 93
- prdowe 46, 51-54, 135
- rzeczywiste 51-52, 135
rdo zastpcze napiciowe 85, 135
rdo zastpcze prdowe 87, 135
s92, w9d
s97, wzr (2.26)
Cezary ucyk
s100, w7d
s100, w4d
s111, w7d
s112, w3g wzr
(3.10)
s119, w7g podpis
pod rys. 3.16
s121, w1g
ZASADY
ENERGOELEKTRYKI
s123, w1d
s124, w14d podpis
pod rys. 3.20
s129, w2d
s129, w1d
s130, w8g podpis
pod rys. 3.27
s145, w5g podpis
pod rys. 3.43
s145, w9g podpis
pod rys. 3.43
s147, w9g
Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej
Warszawa 2000
(1.58)
e
s47, w3g
s47, w4d wzr
(1.71)
min
1 e
s147, w10g
powinno by
u ig 2
fe1 - siy
e
s48, w7d
s52, w9/8d
s55, w8d
s57, w18g
s62, rys. 2.6
s63, w2g
s65, w1g wzr (2.4)
przegrania
tworzy,
za mae
660 V w trakcji
s71, w3d
Dopuszczalna
asymetria napicia
okrelajcego
s167, w8d
s167, w5d wzr
(4.15)
min
s149, w7/8g
s157, w10g
s159, w1g
(rys. 1.5b)
1 e
przegrzania
tworzyw,
za maa
600 V w trakcji
825 V (metro)
750 V (metro)
SEE (1 1, 0 0)
SEE (1 1, 0 0)
uh
s75, w16d
s78, w6g podpis pod A = ,
rys. 2.18
B = C =
s81, rys. 2.20b
IC linia przerywana
s82, rys. 2.21f
Rwn z lewej doczony do C
s87, w8d podpis pod trjfazowego i
rys. 2.27
s89, w2/3g
Warunki
s89, w9g
napi zwarcia z
dokadnoci
m 0,5%
s90, rys. 2.31b
zwrot Iw do dou
uh =
Asymetria napicia
okrelajcego:
s207, w19d
s210, w8d
s213, w8/9g
A = ,
B = C =
IC linia ciga
Rwn z lewej doczony do B
trjfazowego obniajcego i
Warunek
przekadni z dokadnoci m 0,5%
zwrot Iw do gry
s216, w18g
rezystancyjnych).
Qf = XL I
dodawczych co
SN/nN
bokami) i ko-
rezystancyjnych.
Qf = XL I2
dodawczych, co
SN/nN
bokami) albo ko-
y1 = u y k + 1
y1 = u y + 1
Charakterystyki
mechaniczne
ruchu rozruchowego
jest stosowany do
nofazowe o potrjnej liczbie
silnikowe),
hamulcowe),
Charakterystyka
mechaniczna
prdu rozruchowego
m = f(s)
dotyczy
nofazowym o potrjnej liczbie
(silnikowe),
(hamulcowe),
M = f(s)
, i bocznikowych
, bocznikowych
czyli U =
czyli U = 0
przypisa k = 0 ,
k = m + 1, a charakterystyce dla
k = m + 1,
k = 0 ).
i regulacyjne.
przykadowy
kilku kilkunastu
amperw).
s(t) = E
przypisa wartoci:
k = 0 , k = m + 1;
charakterystyce dla
wartoci:
k = m + 1,, k = 0 ).
i repulsyjne.
przyelektrodowy
od kilku do kilkunastu amperw).
e(t) = E
Em
Em
R 2 (L) 2
R 2 + (L) 2
Insz
insz
zabepieczeniem
w A/mm2
110 kN i wyszym
w przypadku
przewodu PEN:
cigego; przerywanego w
dotykowego, za
pomoc
220 V:
powyszych wymaga nie jest
moliwe, przez
poczenie z uziomem ochronnym
obudowy jednego
urzdzenia stwarzamy
i bliskim ich
zabezpieczeniem
w A s0,5/mm2
110 kV i wyszym
w przypadkach
przewodu PEN:
a) cigego;
b) przerwanego w
dotykowego za pomoc
230 V:
warunku (5.7) przy
RE = R0 nie jest moliwe, to przez poczenie obudowy
jednego urzdzenia z
uziomem ochronnym stwarzamy
dopisane: RB midzy uziomami poczonymi z przewodami E; R0 przy
uziomie poczonym
z przewodem PE
i w bliskim ich
Tre podrcznika Elektrotechnika podstawowa odpowiada potrzebom dydaktycznym przedmiotu Elektrotechnika na Wydziale Transportu
PW w ok. 60% (pozosta cz zaspokaja skrypt Zasady energoelektryki,
tego samego autora, wydany przez Oficyn Wydawnicz PW).
W Elektrotechnice podstawowej skoncentrowano si na zagadnieniach najbardziej podstawowych, ktre w dostpnych podrcznikach z
elektrotechniki teoretycznej i teorii obwodw s przedstawiane do pobienie. Zamieszczono przy tym duo oryginalnych zada, pozwalajcych na
peniejsze zrozumienie problemw. Na rynku wydawniczym brak podrcznika o podobnym profilu, chocia istnieje na zapotrzebowanie ze strony
wielu wydziaw politechnik i szk inynierskich.
Podrcznik zosta przygotowany w tradycyjnej formie, z myl wydania go drukiem. Okazao si to jednak niewykonalne z powodw marketingowych. Autor zadecydowa wic o umieszczeniu podrcznika w internecie.
Przyczyny obecnych trudnoci z wydawaniem podrcznikw akademickich s znane i oczywiste. Wydawnictwa musz wypracowywa zysk, a
ten pochodzi ze sprzedanych ksiek. Studenci wol jednak kserowa i fotografowa ni kupowa, co czyni wydanie kadego nowego podrcznika
przedsiwziciem mocno ryzykownym. W efekcie skryptw i podrcznikw
brakuje, bo nie ma wydawcw oraz kupujcych, chocia chtni do czytania
oczywicie s.
Studenci nie maj czsto wiadomoci, e to oni s wspsprawcami
powstaej sytuacji. Domagaj si podrcznikw, lecz nie zamierzaj ich kupowa. Kseruj fragmenty ksiek oraz cigaj materiay z internetu, co
jest czasochonne i nie w peni legalne. Autor nie chce ocenia tego od strony moralnej, pragnie jednak zauway, e koszt wydania ksiki jest przy
odpowiednim nakadzie zdecydowanie niszy ni koszt jej powielenia lub
wydrukowania z internetu.
http://www.it.pw.edu.pl/~clucyk