Termodinamika nauka o toploti

Pristupi razmatranju u termodinamici:

- makroskopski pristup ili fenomenoloki
- mikroskopski ili statistiki
Osnovni pojmovi i veliine u termodinamici
Termodinamiki sistem je neka koliina materije, konstantna ili promjenljiva, odvojena stvarnim ili
zamiljenim granicama od drugih sistema ili okoline.
Sistem moe biti:
- zatvoreni nema razmjene mase sa okolinom ali ima energije
- izolovani nema razmjene mase ni energije sa okolinom
- otvoreni (homogeni i heterogeni) postoji razmjena mase i energije sa okolinom.
Parametri definiu sistem i to su mjerljive veliine. Mogu biti unutranji i vanjski.
Stanje sistema moe biti stacionarno i nestacionarno
Stacionarno stanje bez vanjskih tokova je ravnoteno, tj stanje TD ravnotee.
Termodinamiki parametri mogu biti intenzivni (p, t, v) i ekstenzivni (V, E, I)
Veliine stanja su parametri koji definiu sistem.
Proces je promjena veliine stanja zbog razmjene energije sa okolinom uzrokuje da sistem vri
proces.
Proces moe biti kvazistatiki i nekvazistatiki, otvoreni i zatvoreni.
Prvi postulat TD: Izolovani sistem naon odreenog vremena dolazi u stanje TD ravnotee i sam
od sebe ne moe iz njega izai.
Nulti zakon TD:
Ukoliko su dva razliita sistema u ravnotei sa nekim treim, onda
su i ta dva sistema u ravnotei.
A u ravnotei sa C i B u ravnotei sa C
Slijedi A u ravnotei sa B.
Parametar koji odreuje postojanje termike ravnotee je
temperatura.
Toplota je razmjena energije izmeu dva sistema razliitih temperatura.
Temperatura je stepen zagrijanosti nekog tijela.
1 mn3 je koliina gasa koja kod 0 C i na pritisku od 1,013 bar zauzima zapreminu od jednog kubnog
metra.
1 kmol je onoliko kilograma materije kolika joj je molekularna masa. 1 kmol nekog gasa zauzima
zapreminu od 23,4 m3.
Energija
Energija i masa su dvije modifikacije jednog te istog suptrata. Energija je sposobnost materije da
daje upotrebljiv efekat, npr rad. Energija je fizika veliina koja se ne moe vidjeti ni osjetiti nego
samo izraunati iz zakona fizike. Nama su potrebni uinci energije.
Energija moe biti akumulatorna (potencijalna, kinetika, unutranja), i prelazna (mehaniki rad,
toplota).
Jouleov eksperiment
Poetak: t
Kraj: t + t
L = Ep
Unutranja energija zavisi od temperature i mijenja se sa temperaturom, i
ona je takoe veliina stanja.
Prenos toplote moe biti konduktivni, konvektivni i zraenje.
Djelovanje toplote uzrokuje porast temperature i promjenu agregatnog stanja; q = Q/m ... [J/kg]
po jedinici mase.
Toplotni kapacitet
Toplotni kapacitet je koliina toplote koju treba dovesti nekom tijelu da mu temperatura poraste za
1 C ili 1 K.

TC = dQ/dT = [J/K] ili [J/C].

mFe = mPb
tFe = tPb
m1 = m2
tH2O = tOK
tFek = tH2O 1k
tPbk = tH2o 2k
tH2O 1k > tPbH2O 2k
TCFe > TCPb => cFe >cPb
Specifina toplota c je toplotni kapacitet jedinice mase, tj to je toplota
koju treba dovesti jedinici mase materije da joj temperatura poraste za jedan stepen C. c = dq/dT
[J/kgK];
TC = mc
C molarna specifina toplota - C = Mc [J/kmolK]
Raunanje toplote
cv = dqv /dT

cp = dqp /dT
U oba sluaja isti je porast temperature ali u drugom sluaju dolazi do irenja
gasa, tj vrenja gasa i mora biti cp >cv .
Temperatura mijeanja dva fluida:
m1c1t1 + m2c2t2 = (m1c1 + m2c2)t => t= ...
Rad, snaga, p-v dijagram
U TD se kae da sistem vri rad prema okolini ako tokom procesa ostvaruje efekat
podizanja tereta.
L = mgh
p = mg/r2
V = r2
L = pr2 h = pV
2

U dif. obliku dL = pdV,

L= pdV
1

po jedinici zapremine l= pdv

1

p = f(v,T)
p-v dijagram

pdv pdv
Rad je karakteristika procesa.
Snaga rad u jedinici vremena; N = L'

1 Zakon TD zakon o odranju energije

Za otvorene sisteme: Epo + Eul = Eizl + Ek Suma svih
energija prije nekog procesa jednaka je sumi svih energija
poslije procesa.
Za zatvorene: Dovedena toplota nekom sistemu troi se na
poveanje unutranje energije i vrenja rada. Q = U12 + L

 dQ = dL

- princip o ekvivalentnosti toplote i rada. Bez toplote nema rada, nema peripetum

mobile I vrste.
Idealni gasovi
Karakteristike idealnih gasova: meumolekularne sile su jednake ili priblino jednake nuli;
zapremine estica gasa u odnosu na zapreminu kroz koju se kreu je zanemariva.
Boyle Mariottov zakon
pV = const za odreenu temperaturu, za t = const.
pV = f(t)
p1V1 = p2V2

p1 V 2 v 2 S1
=
= =
p2 V 1 v1 S2

Charlesov zakon
v= const; na 0 C, p0 ; na t C p
t

p= p 0+ p 0 t= p 0(1+ t)

, srednji koef. porasta pritiska.

Gay-Lussac-ov zakon
p = const: V = V0 (1+t)
srednji koef irenja gasa, = 1/273,15
Veza:

p
t
273,15+t T
=1+
=
=
p0
273,15
273,15
T0

p1 T 1 p2 T 2
=
;
=
p0 T 0 p0 T 0
p1 T 1
=
, v =const
p2 T 2
V1 T1 V 2 T2 V 1 T1
=
;
=

=
V 0 T0 V 0 T0 V 2 T2
Jednaina stanja idealnog gasa

v1 T 1 v 1
v2
=
= ; Ta=T 1
va Ta v 2
v1

pa Ta p 1
p1
=
=
,Ta=T 2
p2 T 2 p2
p2
T1

v2
p1
=T 2
v1
p2

p1v 1 p2v 2
pnvn
=
==
=const=Rgasna konstanta
T1
T2
Tn
v = 1/
pv = RT;

pV = mRT;

pdv + vdp = RdT

m = nM
pV = nMRT
pVMA = MA RA T
pVMB = MB RB T
slijedi MA RA = MB RB = MR = R univerzalna gasna konstanta.
Majerova formula

Cp=

p = const;

du pdv
+
dT dT

iz jedn stanja: v = RT/p; dv/dt = R/P

Cp=

du
+R
dT

Cp = Cv + R; veza Cp - Cv =R Majerova formula

Cp/Cu = kapa koef adijabate.
Mjeavine idealnih gasova
Daltonov zakon
p, T, V1, V2

p= pi
i

poslije mijeanja: V = V1 + V2
komponenta 1: p1V = m1R1T
komponenta 2: p2V = m2R2T
pi parcijalni pritisak komponente, tj pritisak te komponente kada bi
ona zauzimala itavu zapreminu. p = p1+p2
- Daltonov zakon

Jednaina stanja za mjeavinu

pV = nMRT...
Promjene stanja idealnih gasova
pv = RT; dq = du + pdv
Izobarna promjena, p = const
stanje 1: p1v1/T1 = R
stanje 2: p2v2/T2 = R
p1 = p2 pa slijedi v1/T1 = v2/T2
2

l= pdv= p ( v 2v 1 )=R (T 2T 1)

q= cp dT =cp ( T 2T 1 )=
1

q=

l
1

R
( T 2T 1 )
1

; l<q za izobarni proces

U12 = cv(T2-T1)
Izohorni proces, v = const
Stanje 1: p1v1/T1 = R
Stanje 2: p2v2/T2 = R
v1=v2 pa slijedi p1/T1 = p2/T2; odnosno T2/T1 = p2/p1
2

l= pdv=0
1

q=cv ( T 2T 1 )=

R
v
( T 2T 1 )=
( p 2 p 1) .
1
1

U12 = cv (T2 T1) = q samo za izohorni proces

Izotermni proces, T = const
pv = RT
T=const
pv = const
p1v1 = p2v2
2

L= pdv= pv
1

L= p 1 v 1 ln

dv
dv
= pv
;
v
1 v

v2
v2
=RT ln
v1
v1 ;

L=RT ln

p1
p2

U12 = Cv(T2-T1) = 0
q12 = l12
Adijabata (izoentropska promjena), entropija = const
dq = du + dl = 0; du = -pdv
cv dT = -pDv; pv = RT
vdp + pdv = RdT
cv = R/( - 1)
(pdv + vdp)/(-1) + pdv = 0
pdv + vdp + pdv pdv = 0
vdp + pdv = 0
dp/p + dv/v = 0 => lnp + lnv = 0
pv = const jednaina adijabate
Adijabatski proces je povratni (reverzibilni proces).
Veza izmeu temperatura i pritisaka kod adijabate: T2/T1 = (p2/p1) (-1)/ .
2

dv
1 v 1 /2
l= pdv= p v =p v v dv= pv
1 1
v
1
1
1

l=

p 1 v 1 p 2 v 2 R(T 1T 2)
=
;
1
1

Politropa opta promjena stanja

Pretpostavlja se da je spec. toplota cn konstantna tokom procesa.
dq = du + pdv; dq = cn dT
du = cv dT
cn dT = cv dT + pdv
(cv cn)dT + pdv = 0
pv = RT; vdp + pdv = RdT
(cv cn)(pdv + vdp) + Rpdv = 0
(cv cn + R)pdv + (cv-cn)vdp = 0
cp cv = R
(cp cn)pdv + (cv cn)vdp =0
pdv(cp cn)/(cv-cn) + vdp = 0 /vp
(cp-cn)/(cv-cn) = n eksponent politrope
ndv/v + dp/p = 0; pvn = const jednaina politrope
T2/T1 = (p2/p1)(n-1)/n
2

dv
dv
R
l= pdv= p v n = p v n n =
(T 1T 2) ;
n1
v
1
1
1 v
n

q = cn(T2-T1)

cn = ?

cp cn
cn

cpcn cv cv
cv
=
=
=n
cvcn
cn
cn
1
1
cv
cv

cn = cv (n-)/(n-1)
q = l (-n)/(-1) veza izmeu rada i toplote
u12 = cv(T2-T1)
p1/p2 = (v2/v1)n
Tehniki rad i entalpija
p1, p2 = const. a-1 usisavanje (p1,V1), 1-2 ekspanzija (L), 2-b
istiskivanje(p2,V2)
lt = l + p1v1 p2v2
q = u2-u1 + l 1 zakon TD za otvorene sisteme
l = q + pv entalpija
lt = q + i1 i2
q = i2 i1 + lt; Q = I12 + Lt
Entalpija je zbir unutranje energije i rada potiskivanja.
dq dlt = di = d(u + pv) = du + pdv + vdp
dq = du + pdv
du + pdv dlt = du + pdv + vdp
2

dlt = -vdp;

= vdp
1

Za dvostepenu mainu
Maine dajui rad smanjuju energiju gasa kojeg usisava iz jednog rezervoara,
ekspandira ga i potiskuje u drugi rezervoar.
Kompresori
Rad u kompresoru je negativan jer je utroen na kompresiju gasa.
pv = const (jedn adijabate)
p v-1 dv + v dp = 0 /v
vdp + pdv = 0 => vdp = - pdv
2

= vdp= pdv= L
1

pvn = const politropa; lt = n l

izoterma n = 1: lt = l
pv = vonst
pdv + vdp = 0
-vdp = pdv; lt = l
Meuhladnjaci
Izmeu kompresorskih cilindara postavljaju se meuhladnjaci ime se postie
viestepena kompresija.
T2' = T1 = Tmin; 1' 2' 2 2'' predstavlja utedu u radu, tj kada ne bi bilo
meuhladnjaka utroeni rad bi za tu povrinu bio vei.
Ako je p=const, lt = 0
Entropija za idealan gas
i = u + pv
di = du + pdv + vdp
pv = RT
pdv + vdp = RdT
di = cv dT + RdT = (cv + R)dT = R pdT; di=RvdT entalpija je veliina stanja.
du = cp dT za izobarne procese
p1 = p2 = p
q = U12 + p(v2 v1) = U2 U1 + p2v2 p1v1 = i2 i1
Entalpija sadraj toplote

Priguenje
Q = U2 U1 + p2V2 p1V1; Q = 0 nema razmjene toplote
u2 = p2v2 = u1 + p1v1
I2 = I1 entalpija pri priguenju ostaje konstantna
Za idealni gas: cp T2 = cp T1; T2 = T1 temperatura prije priguenja je ista
kao temperatura poslije priguenja
Maina: Snaga: N = lt <lt
Kompresor: Snaga N = [lt]/
Kruni procesi ciklusi
Da bi se rad dobijao neprekidno, treba ostvariti kruni proces (ciklus).
1 i 2 okretita (mrtve take); L1A2 > 0, rad ekspanzije; L2B1 < 0, rad kompresije
U = 0
Q = U + L; Q = L

dQ = dL

; Qd = QB1A dovedena toplota;

Qod = QA2B odvedena toplota. Q = Qd - /Qod/

Radni medij je posrednik u pretvorbi toplote u rad.
Carnotov ciklus
Carnotov ciklus je povratni (reverzibilni) ciklus
Stepen iskoritenja
= L/Qd = L/Q = 1- Qod/Qd
L = Qd Qod
Kod entropijskog dijagrama:
= 1 qod/qd = 1- T0(s3 s4)/T(s2-s1
s1 = s4; s2 = s3; = 1- T0/T

Drugi zakon termodinamike

Drugi zakon TD nam daje odgovor u kom smjeru se stvarno vri prenos toplote sa jednog tijela na
drugo, zatim pravi razliku pretvaranja rada u toplotu i toplote u rad.
1. Klauzius: Toplota sama od sebe prelazi samo sa tijela vie na tijelo nie temperature.
2. Kelvin-Planck: Nije mogue ostvariti kruni proces iji bi rezultat bio odvoenje toplote od
jednog toplotnog izvora i dobijanje ekvivalentne koliine rada.
3. Osvald: Nemogue je stvoriti peripetum mobile II vrste, tj nemogue je dobijati rad pomou
samo jednog izvora.
Reverzibilan proces je idealan pri obavljanju suprotnog procesa, okolina ne ostavlja traga u procesu.

Entropija

Kod pretvaranja toplote u rad, u rad se pretvara samo onaj dio koji ima temperaturu okoline,
ostatak se predaje hladnom izvoru.
Carnotov ciklus: l= q qo =(1 T0/T)q = q qT0/T; qo = T0q/T; T0 = const
q/T mjerilo za koliinu neupotrebljive energije koja se predaje hladnom izvoru.
q0/T0 promjena entropije i obiljeava se sa s.
so1 = -q/T; ss1 = q/T; ss2 = -q/T0; so2 = q0/T0
ss = ss1 + ss2 = q/T q0/T0 = q/T q/T = 0
so = so1 + so2 = -q/T + q0/T0 =0
suk = ss = ss + sok =0

dq
dq 0
+
=0
T
AaB
BbA T 0

ss=
dq

T =0

- Klaucijusov integral; vrijedi za povratne cikluse.

Entropija sistem je definisana samo za ravnoteno stanje. dq/T ima osobinu veliine stanja, te je
entropija veliina stanja.
Ako je izmeu dva stanja nepovratni kvazistatiki proces promjena entropije se rauna tako to se
nepovratni proces zamijeni povratnim izmeu ta dva stanja.
Povratni proces: dq/T =ds; dq = Tds drugi zakon TD za povratne procese
dq<Tds II zakon za nepovratne procese
Obti oblik II zakona termodinamike: dqTds.
Princip o porastu entropije svijeta
s12 = cv lnT2/T1 + R lnv2/v1
Porast neupotrebljive energije: En = Tok *Ssv
Entropija se moe shvatiti i kao mjera istroenosti svijeta. Kada bi entropija dosegla svoj max svi
procesi bi bili nemogui jer ne bi bilo energije na razliitim temperaturnim nivoima => toplotna
smrt svijeta. Meutim, nasuprot degradaciji energije na Zemlji, sigurno da postoji regeneracija
energije u svemiru.
Eksergija sistema max rad
Maksimalni rad se dobija kada sistem vri reverzibilan proces i kada je konano stanje u ravnotei
sa okolinom.
dL = dQ dU
dSs + dSo = 0
dSo = -dQ/T0
dSs dQ/T0 0
dQT0 dSs
dL T0 dSs dU
L t0(S2 S1) (U2 U1)
LU1 U2 T0(S1-S2)
LU1 U2 T0(S1-S2) p0 (U2 U1)
Sistem mijenja pored T i p, i svoju zapreminu, te vri potiskivanje okoline i zato se dobijeni rad
umanjuje za rad potiskivanja.
Za reverzibilan proces:
dQ = T0 dSs => Lmax
Lmax = U1 U2 T0(S1 S2) = p0(V2 V1)
Povratno uravnoteavanje sistema sa okolinom vri se kombinacijom adijabatskog i izotermnog
procesa.
Adijabatskim procesom se postie termika ravnotea a izotermnim mehanika ravnotea sa
okolinom.
Eksergija toka materije max tehniki rad
dLt = dQ dI
dSs + dSo >0
dSo = -dQ/T0
dSs dQ/T0 0; dQ T0 dSs
dLt T0 dSs dI
Lt T0(S2 S1) (I2 I1)
Ltmax = I1 I2 T0 (S1 S2) = E

bEksergija toplotnog rezervoara

L = Q1 Q2 = Q1 (1 Q2/Q1) = Q1 (1 T0/T) = Q1 c
Osnovna razlika izmeu rashladne maine i toplotne pumpe:
RM: T = Tok; r = Qod/L; T0<Tok troi rad
TP: T>Tok; t = Qd/L; T0 = Tok
Vlaan vazduh
Priblino u suhom vazduhu ima 79% N2 i 21% O2.
Tri parametra definiu stanje vlanog vazduha: p, t , (x ili ili )
x sadraj vlage ili vlanost; x = mp/mv
Suhi vazduh odreene temperature moe primiti toliko vodene pare dok se njen parcijalni pritisak
ne izjednai s pritiskom zasienja vodene pare za tu temperaturu.
Ako se zasienom vlanom vazduhu dodaje para ona kondenzira i leti u obliku kapljica.
Ako je x = 0 suhi vazduh.
x<xz nezasien vazduh; pp < ppz
x = xz zasien vlani vazduh
x>xz prezasien vlani vazduh.
Relativna vlanost = pp/ppz u granicama od 0 do 1
Stepen zasienja = x/xz
Procesi grijanja i hlaenja
Grijanje x = const, t raste, i raste
q12 = i2 i1

Hlaenje, x = const, t opada, i opada

R rosite taka dobivena presjekom temperature rosita i relativne vlanosti =1.

mw = mv (x2 x2z)
Mijeanje vazdunih struja
Bilans mase suhog vazduha: m1 + m2 = m
Bilans mase vlage: m1x1 + m2x2 = mw;
x = (m1x1 + m2x2)/(m1 + m2)
Toplotni bilans: m1i1 + m2i2 = mi
i-i1 = (i2 i1)(x X1) / (X2 x1) jednaina pravca u i,x dijagramu.
l1 =(x2 x) / (x2 x1); l2 = (x x1) / (x2 x1)
m1/m2 = l1/l2 = M2/M1

Dovoenje pare ili vode vlanom vazduhu

Bilans mase:
m1x1 + mp = m1x; mp = m1 (x-x1)
Bilans toplote
m1i1 + mpip = m1i
ip = m1(i-i1)/mp = (i i1) / (x x1); ip = di / dx
Ubrizgavanje vode:

Ishlapljivanje vode
Ishlapljivanje je prelazak iz tene u gasnu fazu bez dovoenja toplote ali uz prisustvo drugog gasa.
Toplota potrebna za ishlapljivanje se odvodi od vazduha i zato je uz povrinu temperatura vazduha
nia.
Suare
Iz porozne materije u procesu suenja odstranjuje se gruba vlaga, tj ona koja nije hemijski vezana
za materiju.
Bilans toplote:
mv i1 + mr cr tul + mw cw tul + Q = mv i2 + m3 cw tizl
Q = mv (i2 i1) + mr cr (tizl tul) mw cw tul
Q/mw = (i2 i1) / (x2 x1) + q

Suenje reverzibilnim zagrijavanjem

Qrz = m(i2 i1) = m(i4 i5)

Qi = m(i5 i6)
mw = m(x4 x3) = mr(Wul Wizl)
Realni gasovi i pare
Pri promjeni faze treba dovesti ili odvesti energiju. Isparavanje je prelazak iz tenog u gasovito
stanje. Pri tom procesu temperatura ostaje konstantna to je temp zasienja. Ona se mijenja sa
promjenom protiska.

Claucius Clapayronova jednaina

Carnotov ciklus + granine krive

Carnotov ciklus se deava izmeu dva rezervoara na temperaturama T+dT i T, i tokom ciklusa
dolazi do promjene agregatnog stanja.
dl = (v'' v') dp
dq = (s'' s')dT
Kako je kruni proces => dl=dq
dp/dT = (s''-s') / (v'' v')
s'' s' = r/Tz
dp/dT = r/Tz(v'' v')
Zasiena para
Treba znati pz ili tz i x (sadraj pare)
x = mp/m; m = mt + mp
V = Vp + Vte
mv =mp v
v = mp v''/m + mt v'/m
v = xv'' + (1-x)v'
v = v' + x(v''-v')
u = u' + x(u'' u'=
i = i' + x(i'' i')
s = s' + x(s'' s')
Karakteristine promjene stanja
Izohora

Za v<vk, zagrijavanje, x opada

za v>vk, zagrijavanje, x raste
q = u2 u1
Izoentropa (adijabata)

x<0,5, ekspanzija, x raste

x>0,5 ekspanzija, x opada
q=0; l = u1 u2
Realni gasovi
Realni gasovi pri visokim temperaturama i malim pritiscima ponaaju se kao idealni gasovi i vrijedi
jednaina pv =RT.
Za vie pritiske i nie temperature gasovi imaju veu gustinu i za njih vrijedi pv = zRT, gdje je z
faktor realnosti.