Azrbaycan Dvlt Neft Akademiyas

Faklt : qtisadiyyat, Beynlxalq qtisadi Mnasibtlr v

Menecment
xtisas : Menecment
Fnn : daretm nzriyysi
Mvzu: Strateji planladrmann mrhllri
Qrup : 747.1
Tlb : Surxayzad Rad

Strateji planladrmann mrhllri

Bazar iqtisadiyyat keid mssislrin tsrfat faliyytind

planladrlma prosesini n plana keirir. Mssisnin hat edn mhitin
dinamikasnn v mrkkbliyinin daim dyimsi sistemli planladrmann
rolunu v hmiyytini dahada artrr. Artq planlar direktiv formasnda plan
komitsindn deyil, mikro sviyyd tsrfat subyektlrinin zlri
trfindn hyata keirilmlidir.

Planladrma tez-tez dyin xarici v

daxili rait uyunlamaa imkan yaratmaldr. Bu baxmdan marketinq

sisteminin planladrlmas mstsna rola malikdir. Mssisd mhsulun
(xidmtin) sat iinin tkili onun tsrrfat faliyytinin n zif
yerlrindn biri olduu n, marketinqin planladrlmas mssisnin digr
sahlrinin

(maddi-texniki

tminatn,

istehsaln

maliyynin

planladrlmas da) sasn tkil edir. Planladrmann mahiyyti myyn

edilmi dvr n btvlkd obyektin v onun blmlrinin inkiaf
etdirilmsi

faliyytinin

konkretldirilmsind;

istehsal-tsrrfat

msllrinin, onlarn realiz olunma vasitlrinin tyin edilmsind;

qoyulmu mslnin hlli n zruri-maddi, mk v maliyy resurslarnn
mnblrinin

taplmas

onlarn

bldrlmsind

meydana

xr.Grndy kimi planladrmann vzifsi mssisnin mvcud

resurslardan daha smrli istifad etmkl qlobal v lokal, strateji v
texniki mqsd nail olma ardclln myyn edn kompleks tdbirlr
sistemidir."Planladrma" anlayna, elmi chtdn formaladrlan
biliklr sistemi kimi v habel ictimai hyatn btn sahlrinin urlu
nizamlanmasna ynldilmi faliyyt nv, praktiki proses kimi d
baxmaq olar. Planladrmann mahiyyti v vziflri genidir v
mxtlifdir. Qarya qoyulan mqsdlrdn v msllrdn onlarn yerin
yetirilm mddtindn asl olaraq planladrma formalar da mxtlifdir.
Planladrma

idaretmnin

sas

funksiyasdr.gr

planladrmann

prinsiplri, plann trtibind ttbiq olunan metod v istifad olunan

gstricilr sistemi iqtisadi proseslrin mahiyyt v daxili laqlrini dzgn
nzr ala bilirs, bel planladrma elmi planladrma hesab olunur."
Mssisnin faliyyt mqsdinin v onun inkiaf perspektivlrini,
imkanlarnn myyn edilmsi n istifad ediln uzunmddtli
planladrmann sistematik prosesi strateji planladrma adlanr. Mnyi
yunan dilindki"" (strategos) ordunun lideri v ya komandan,
general szndndir. 1825-ci ildn ingilis dilind strategic sz hrbi
ifad kimi ildilib. Strateji planladrma pekar menecerlr trfindn
hyata keirilir. Yalnz onlar mssisnin strateji mqsdini myyn v
modifikasiya etmk slahiyytlrin malikdirlr. Strateji planladrmann
mrhllrin

kemzdn

vvl

onun

mahiyytin

baxaq.

Strateji

planladrma ndir? O, glckd ny nail olmaq istmyimizl bal

prioritetlrin myyn edilmsi prosesi, glckd nlri edib, nlri
etmycyimizl bal srhdlrin myyn edilmsi, btvlkd tkilatn
qarsnda duran vziflrin icras il bal vahid faliyyt plandr.Effektiv
strateji plan glckd ld olunacaq nticlri dqiq ifad edn baxa
malikdir. O, faliyytl bal hlledici mqamlara istiqamtlnir. Hminin
tkilatn qarsnda duran problemlrl, bu problemlri hll etmk imkan
arasnda optimal balans myyn edir.
Strateji planladrmann mrhllri aadakllardr :
1) traf mhitin nzrdn keirilmsi (PEST thlil)
Situasiyann thlili v tkilatn tsviri
SWOT thlil v msbt v mnfi faktlarn v amillrin qrupladrlmas
2) Missiya v strateji bax
Dyrlr v sas prinsiplr
sas mqsdlr v vziflr

3) Faliyyt gstricilri
Hdflrin v Nailiyytlrin llmsi
Tbbslr. Faliyyt plan (planlar)
4) Faliyytlrin idar edilmsi
Nticlrin icmal Balanced Scorecard metodu
lkin nticlr sasnda planlara dzli edilmsi.
Pest thlil siyasi v hquqi amillr iqtisadi amillr sosial amillr
texnoloji v traf mhit amillri daxildir.
Situasiyann thlili dedikd bazarlar (mtrilr), rqabt / mkdalq
texnologiya tchizat kanallar v s. nzrd tutulur.
Tkilatn tsviri 3 mrhld aparlr: 1-ci mrhld tkilat haqqnda
mlumatlar mqayis v planladrman vahid formatda sistemldirilir.
2-ci mrhld tkilat geni hatli kild tsvir edilir. 3-c mrhld
trfdalar (istehlaklar, tchizatlar v s.) haqqnda informasiyalar ks
etdirilir.
SWOT thlil metodunun

msbt chtlri asan baa dlmsi,

istniln idaretm sviyysind ttbiq oluna bilmsidir. SWOT thlil

metodu 4 hissdn ibartdir: gcl trflr, zif trflr, imkanlar,
thlklr. Gcl trflr faliyytlrin yax icra olunmas v yksk
nticlrin ld olunmasdr.Gcl trflr aiddir: istehlak razl, la
maliyy rtlri, strateji dnc, yax liderlik ,yksk ixtisasl ii heyti
v s. Zif trflr ehtiyacmz olan sas msllri hyata keirmy mane
olan amillrdir. Zif trflr aiddir: pis liderlik, aa ixtisasl iilr,
qnatbx olmayan resurslar, zif blg v atdrma kanallar khnlmi
texnologiyalar, planladrmann olmamas v s. mkanlar inkiafa v
yksk gstricilr nail olmaq n sas yaradan amillrdir. mkanlar xarici
mhit amillri (bazar mkan, rqiblrin naraz mtrilri, yax iqtisadi

mhit,hyat sviyysinin artm, kapitaln ucuzluu, kifayt qdr aq

ticart siyasti v s.) il xarakteriz edilir. Daxili imkanlar Gcl trflr
kimi qrupladrlr. Thlklr tkilat n xarici mhitin lverisiz olan
trflri il bal hycan siqnaldr. Thlklr d xarici mhit amillri
olmaqla

aadaklarla

yazlar,istehlak

xarakteriz

davrannda

olunur:mtbuatda

dyimlr,vzedici

gedn
mhsullar,

mnfi
yeni

tnzimlmlr, qeyri-sabitlik, iqtisadi gerilm v s. Thlklrin mmkn

qdr dqiqlikl tyin edilmsi hesabna qfil ba vern dyiikliklr v ya
problemlri daha rahat tdrmk olar. SWOT metodun mmkn
problemlri xsusi v analitik yanama tlb etmsi, zifliklr haqqnda
smimi danlmasdr.
Missiyann byan edilmsi dedikd aadaklar baa dlmlidir.
Tkilatn n n faliyyt gstrmsinin mahiyytin varmalyq Biz
kimik,biz n edirik? Faliyytimizl bal sas ehtiyaclar izah edilmlidir.
Tkilatda qbul olunan balca dyrlr ifad edilmlidir. Missiya qsa v
asan baadlnolmaldr. Mmkn olsa, tkilatn unikall v ya onu
baqalarndan sasl kild frqlndirn chti ifad edilmlidir.
sas prinsiplr v dyrlr strateji planladrmann sas mrhllrindn
biridir. Hr bir tkilat znn rhbr tutduu myyn dyrlr v
inanclara malik olmaldr. Qrarlarn qbulu zaman myyn prinsiplr
saslanmaq, tkilati mdniyytin bir hisssidir. Adtn tkilatn qbul
etdiyi dyrlr vicdanllq, etibarllq, smimiyyt, dzgnlk v s. bu kimi
xlaqi-etik msllr saslanr. Bununla brabr, n yax idaretm
praktikasn xarakteriz edn gstricilr (msln, yksk keyfiyyt, xsusi
mtri xidmtlri v s.) d tkilat trfindn qbul edilmi dyrlr ola
bilr.
Mqsdlr missiyaya v strateji baxa saslanan v glckd arzu

olunan yekun nticlrin tsviridir. Hminin glckl bal mhdud

seimlr malik mhitlrd mqsdlr uzunmddtli xarakter daya bilr.
Mqsdlrin myyn edilmsind top menecmentdn balayaraq icralara
qdr geni hatli itiraklar arasnda konsensus ld edilmlidir.
Mqsdlr faliyytlrin yksk sviyyd hyata keirilmsin v kritik
atmazlqlarn aradan qaldrlmasna ynlmlidir.
Vziflr mqsdlrin reallamasn birbaa kild dstklmli, tkilat
konkret faliyytlrin icrasna ynltmli, kifayt qdr spesifik olmal,
nticlr kmiyytl ifad edilmli ya ll biln olmal, icra edil biln
olmal, msuliyyt hissi alamal, icralar trfindn qbul edil biln
olmaldr.
Faliyyt plan strateji vziflrin realladrlmas n myyn edilmi
xsusi tdbirlr dstidir. Faliyyt planlar mvafiq biznes mliyyatlarnn,
prosedurlarn v proseslrin hrkt gtirilmsi mexanizmdir. Faliyyt
planlar kimin n i grmsini, bu ilrin n vaxt baa atacan tsvir edir.
Hminin mvafiq vziflr zr nailiyytlrin konkret meyarlar sasnda
monitorinqini tlb edir.
Meyar faliyyt plannn mvafiq bndlrinin icrasnn nticlrin dair
l vahididir. Bu l vahidi strateji vziflrin realladrlmas sviyysini
qiymtlndirmy imkan verir. gr arzu olunan nticlr dair konkret
minlik yoxdursa, o zaman yksk v aa l vahidlri qbul edil bilr.
Hdflr tkilatn yksk nailiyytlrini xarakteriz etmlidir. Hdflr
atmaq strategiyann uurla realladrlmas demkdir.
Balanced

Scorecard

metodu

il

mtmadi

monitorinq

rejimi

formaladrlr. Bundan lav faliyytin nticlrini aydn xarakteriz etmk

n inkiaf meyillri thlil v mqayis edilir.
Strateji planladrma sasn uzunmddtli dvr n nzrd tutulsada,

ksr mssislrd xarici mhitin sviysindn asl olaraq strateji

planladrma orta mddtli dvr nd hyata keirilir (yerli mssislrd
sasn qsa v orta mddtli planladrma aparlr ki, bu da xarici mhitin
qeyri-myynlik sviysindn asldr). Bununla bel strateji planladrma
il uzunmddtli planladrma tam frqli yanamalardr.

Strateji

planladrma marketinq sahsind mssisnin mqsdlrini, onun potensial

imkanlarn v anslar arasnda strateji uyunluun yaradlmasnn v
qorunub saxlanlmasnn idar edilmsi prosesidir. O, mssisnin (firmann,
irktin v s.) aydn ifad olunmu proqram byanatna, komki
mqsdlrin v vziflrin ifadsin, salam tsrfatlq portfelin
(anatasna) v artm strateqiyasna istinad edir, yni ona saslanr. Onu da
qeyd etmk lazmdr ki, strateji planladrmann uzun dvr n nzrd
tutulmasna baxmayaraq, onu uzunmddtli planladrma il he cr
qardrmaq, yni eynildirmk olmaz. unki burada sas kimi, vaxt
(zaman) horizontu (fuqi) deyil, plann mzmunu gtrlr (qbul edilir).
Strateji plann hazrlanmasnda sas mqsd daim dyin xarici mhitd
mssisnin z imkanlarndan tam istifad etmsin imkan yaratmaqdr. Bu
proses bir trfdn imkanlarla mqsdlr, digr trfdn is imkanlarla bazar
raiti arasnda strateji uyunluq yaradlmasna xidmt edir. Strateji
planladrma mssisd digr planladrma proseslri n fundament
rolunu oynamaqla bir-biril laqli mrhllrdn ibartdir. Konkret
mqsdlrin tyin edilmsi strateji planladrmada sas mrhl hesab edilir.
Strateqiyaya vaxt funksiyas kimi yox, istiqamt funksiyas kimi
baxmaq lazmdr. Bu funksiya znd mssisnin qlobal mqsdlrini
znd ks etdirmlidir. Strateji planladrma uzunmddtli planladrma il
mqayisd mssisnin faliyytini daha geni formada ks etdirir. Bu
proses znd daxili mhitin elementlri il birlikd xarici mhitd ola

bilck dyiikliklrid ks etdirmlidir. Buraya sosial v siyasi faktorlar

istehlaklarn zvqlri, rqiblrin faliyyti kimi amillr aid edilir. Bununla
yana strateji planladrmada mssisnin uzunmddtli mqsdlrini
yalnz tsvir etmk yox, hminin bu mqsdlr nec atmaq, nec hyata
keirilcyini

znd

ks

etdirilmlidir.

Strateji

planladrma

il

uzunmdtli planladrma arasnda sas frqlndirici cht strateji

planladrmada glckd ola bilck tdbirlrin alternativ inkiaf
tendensiyalarnn gstrilmsidir. Strateji planladrmada mssisnin sat,
istehsal v maliyy faliyytlrinin proqnozladrlmas n mhm
hmiyyt

ksb edir. Qeyri-myyn raitlrd biznes

risklrinin

minimuma endirmk n mssis rhbrlrinin nyi, hans miqdarda

bazara xarlmasna dzgn qrar vermsi ox vacib hesab edilir.
Strateji planladrma davrann sahibkarlq slubuna sistem yanaman
nzrd tutur. Masir izahatda artm slubu konservativ kimi sahibkarlq
slubu is aqressiv yksli istiqamtlnn kimi tqdim olunur. Rhbr o
zaman dyiikliklr ged bilr ki, tkilat xarici mhitd tin problemlrl
qarlasn v bu problemlr onun firmann effektliliyini saxlamaq n yeni
imkanlar tapmaa mcbur etsin.Strateji planladrma tkilatn niyyti v
mqsdlrinin formaladrlmas lazm resurslardan myyn edilmsi v
ld olunmas n xsusi strategiyalarn seilmsi v tkilatn glckd
effektiv iini tmin etmk mqsdil onlarn bldrlmsi prosesidir.
Strateji planladrma prosesi idaretm qrarlarnn qbul edilmsin kmk
edn altdir. Onun vzifsi traf mhitdki dyiikliy adekvat reaksiya
n kifayt qdr yeniliklrin v tkilati dyiikliklrin tminatndan
ibartdir.
Strateji planladrma kiik v bzn hmiyytsiz olan tfrratlarn tsiri
altnda, epizodik hallar zr qsamddtli zaman ksiyi n qrar

qbulunun yerin, daha fundamental v hatli kild planladrmaya

saslanan qrarlarn qbuluna imkan verir.
Strateji mqsdlr is znd perspektiv v strateji planladrman
cmldidir. Bundan baqa planladrmada taktiki planladrmadan da
istifad olunur. Strateji planladrmadan frqli olaraq, taktiki planladrma
qsa

bir

dvr

hat

edir.

Strateji planladrma idaretmnin yuxar sviyysind cmlir v mssis

faliyytinin mxtlif trflrinin inkiaf meyllrini myyn etmk, onun
faliyyticn n lverili raitin hazrlanmas v seilmsi mqsdini
dayr. Strateji

planladrmann

frqlndirici

chti

planladrmada

mddtlrin, yerin yetirilck hr bir vzif v mqsdlrin vaxt dvrlrinin

daha qabarq kild qeyd olunmasdr. Mhz vaxt dvrlrinin qeyd
olunmas vvlcdn rylrin, proqnozlarn verilmsin imkan yaradr
(buraxlan mhsula olan tlbatn dyimsi, mhsulun hyat tsikli v s.).
Qeyd olunmu vaxt dvrlri mssisnin miqyasndan v onun llrindn
asldr. Strateji planladrmann balca vzifsi mssisnin son maliyy v
bazar mqsdlrindn asl olaraq kapital qoyulular strategiyasn,
strukturunu, hcmini v istiqamtlrini hazrlamaqdan ibartdir. Bazar
raitind strateji planladrma yalnz istehsaln hcminin artrlmasna v
mhsulun keyfiyytinin yaxladrlmasna deyil, hmd konkret istehlak
qruplarnn tlbatlarnn yrnilmsin ynlmidir. Strareji planladrma
il mul olarkn mssisnin diqqt yetirmli olduu amillrdn biri d
xarici mhitin tsiridir. Xarici mhitin vvlcdn thlil edilmsi mssisy
imkanlarnn proqnozladrlmas, mmkn thlklr zaman vvlcdn
xbrdarlq

sisteminin

thlknin

qarsnn

alnmas planlarnn hazrlanmas, nzrd tutulmayan hallar n plann

trtibi v strategiyann hazrlanmas n vaxt verir ki, bunlarda vvlki

thlklri

lverili

imkanlara

evirmy

rait

yaradr.

Strateji planladrmann ttbiqi msbt nticlrin ld edilmsin gtirib

xarr

ki,

bunlardan

da

bzilri

aada

gstrillmidir.

1. Strateji planladrma idaretm heytini daim glck haqqnda dnmy

stimulladrr.
2. Strateji planladrma mssisnin z vziflrini, mqsdlrini, siyasi
gstrilrini

daha

dqiq

myynldirmy

svq

edir.

3. Strateji planladrma mssisnin vziflrinin v mqsdlrinin daha

requlyar

kild

laqlndirilmsin

imkan

yaradr.

4. Strateji planladrma mssisni gzlnilmz dyiikliklr, fors major

hadislrin

qar

hazrlql

edir.

5. Strateji planladrma idaredici heytin, xslrin vziflrini v qarlql

laqsini daha aydn kild grmy imkan verir.
Strateji v taktiki planladrma arasnda prinsipial frqlr mvcuddur.
Bel ki, strateji planladrmann balca mslsi firmann ny nail
olmasdr. Konkret qrarlarla bal taktiki planladrma is strateji
mqsdlr nail olmaq n firmann resurslarnn nec bldrlmsini
myyn edir. Taktiki planladrma konkret informasiyaya saslanr, onun
qrarlar konkret rqmlrd daha asan qiymtlndirilir, onlar daha az risk
mruz qalr, bel ki, sasn daxili problemlr toxunurlar. Demli, taktiki
plann gtricilrinin yerin yetirilmsi daha yax izlnir.
Strateji planladrma aadak xsusiyytlrl xarakteriz olunur. O:
firmann planl faliyytinin rngarng nvlri hat edir: strateji planda
mxtlif dvrlr n uzunmddtli, ortamddtli, qsamddtli, cari,
hminin mxtlif funksiyal marketinq, istehsal, personal v s. nzrd
tutur;
hr eydn vvl, a) uzunmddtli tkilati uzaqgrnlik, b) daxili

koordinasiya

vasitsil

traf

mhit

adaptasiya,

c)

resurslarn

bldrlmsi v yenidn bldrlmsi kimi oxsayl qrarlar hat

edn

oxmrhlli,

zamann

plann
firmann

ardcl
deyil,

innovasiya
inkiafnn

mcmu

paralel

istiqamtlrin
xarakterini
qlobal

prosesdir;
funksiyasdr;

ks

ideyalarn

etdirir;
tkil

edir;

firmann faliyytinin v siyastinin sas nvlrini myyn edir;

firmann hr bir yarmblmsi n firmann mumi inkiaf strategiyas il
razladrlm

mqsdlr

myyn

edir;

planladrmann hr hans baqa nv n sas tkil edir, bel ki,

firmann

rhbr

plan

sndidir;

marketinq, istehsal, maliyy v digr faliyytin vahid sistemini nzrd

tutur;
firmann btn qvvlrini koordinasiya edir v hrktlrin firmadaxili
razladrlmasn

nzrd

tutur;

firmann mhdud iqtisadi resurslarn bldrmk n sas yaradr;

glcy nail olmaq n zruri olan prosedur v mliyyatlarn ilnib
hazrlanmasn

nzrd

tutur;

nvbti monitorinq n faliyyt mrhllrinin yoxlama parametrlrini

myyn

edir.

Strateji plann trtibinin vahid kl salnm formas yoxdur. O, btvlkl

konkret firmann rhbrinin v mtxssislrinin ryindn, onlarn biznes
qarsnda duran vziflri yax bilmlrindn, tkilatn traf mhitd
zruri hrkti haqqnda tsvvrlrindn v ilrin metodoloigiyasn n
drcd mnimsmlrindn asldr.
Strateji planladrman proses kimi btvlkd 2 sas hissy blmk
olar. 1) Mssisnin zunmddtli faliyyt strateqiyasnn hazrlanmas

(strateji planladrma)
2) Seilmi strateqiyann hyata keirilmsi n tdbirlrin hazrlanmas.
Strateji plann baqa planlardan prinsipial farqlri ndn ibartdir? Bel ki,
strateji v biznes plan arasnda frqlr, hr eydn vvl, mlumatllq
vaxtna v kateqoriyasna, hrkt sxemlrinin xrdalqlarna qdr
ilnmsin,

yanamalarn

miqyasna

toxunur.

Gstriln

planlarn

mvqqti frqlri ondan ibartdir ki, strateji plan adtn mddtlrin gr

daha uzun mddt hyata keirilir. Biznes plan trtib edilrkn
mlumatllq

daha

ykskdir;

burada

nzrd

tutulan

hrktlrin

xrdalqlarna qdr ilnmsi qeyd olunur, lakin burada yanamalarn

miqyas daha saddir. Bu planlar dayaq nqtlrindfrqli saslanma
metodologiyalarna malikdirlr: biznes planda yuxarda gstriln sas
blmlr, strateji planda is daha qlobal v sistemli, hm d idaretmnin
mxtlif sviyylrind ks edilmidir.
Yekun olaraq strateji planladrma mssisnin mqsdlri, vziflri,
onun potensial imkanlar v perspektivlri arasnda strateji uyunluun
yaradlmas v eyni zamanda idar edilmsi prosesidir.

dbiyyat siyahs:
1. N.. Axundov "Strateji idaretm". Bak 2002.
2. A.miraslanov "daretm sistemi v iqtisadi islahatlar" Bak 2008.
3. T.Q.liyev "Mssisnin iqtisadiyyat" Bak 2010.
4. K. A. ahbazov "Menecment" : drslik. Thsil EM, Bak 2005.
5. X.M.Yahudov Menecmentin saslar Bak-2007.

6. Tofiq Quliyev Menecmentin (idaretmnin) saslar BAKI-2006.