T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KTSAT ANABLM DALI
KTSAT TARH BLM DALI

18. YZYILDA STANBULDA ESNAFLIK

-GIDA SEKTRDoktora Tezi

Engin AMAN

stanbul, 2011

T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KTSAT ANABLM DALI
KTSAT TARH BLM DALI

18. YZYILDA STANBULDA ESNAFLIK

-GIDA SEKTRDoktora Tezi

Engin AMAN
Danman: PROF. DR. AHMET TABAKOLU

stanbul, 2011

MarmaraUniversitesi
MUdUrlU$u
EnstitUsU
SosyalBilimler

TezOnayBelgesi
i GiN
O a t irX t i S n TT A R I H iB i l i mD a l rD o k t o roag r e n c rEs N
i K T i S A TA n a b i l i m
q n G u n r un r nl S . Y U Z Y I L D| S
EA
S N A F L I K - G ISDEAK T O RaUd l rt e z
AT A N B U L ' D
sa
5ytlt
g a l r g m a,sErn s t i t U m U z Y O nKeut ri m
u l u n u0n10 62 0 1 1t a r i hv e 2 0 1 1 - 1 0 l 2
juritarafrndan
Teziolarakkabul
ileDoktora
oybirligi/oyqeklu,n
kararryla
olugturulan
edilmigtir.

OdretimUvesiAdt Sovadt
'

TezSavunmaTarihi

i\,'

,.'[l

: .i.1..
J..4.!..,.(.l....'.,1

. R . A H M E TT A B A K O G L U
1 l f e z D a n r g m a n r P R O FD
2 ) J i i r iU y e s i

P R O FD
. R . G U L F E T T |Q
NE L | K

3) JUriUyesi

DOg.DR. MUSTAFAqELEN

4) J0ri Uyesi

P R O F . D R . N EE$ R
EiM

5) J0ri Uyesi

BULBUL
DOg.DR.YA$AR

-a41

ZET
18. YZYILDA STANBULDA ESNAFLIK
-GIDA SEKTRTarih boyunca stanbul birok devlete bakentlik yapmtr. Osmanl
Devletinin de bakenti olan stanbul, ok nemli ve ayrcalkl bir konuma sahipti.
Bylesine byk bir ehirde hem yneticilerin hem de halkn ihtiyalarnn
karlanmas devletin en nemli grevleri arasnda yer almtr. Bu sebeple
stanbulun ihtiya duyduu mallarn satn alnmasndan ehre getirilmesine ve ilgili
esnafa datlmasndan halka arz edilmesine kadar birok safhadan geen bu
faaliyetler iin ok ciddi bir organizasyon ve denetim gereklidir. Osmanl Devleti
provizyonizm ilkesi erevesinde stanbulda gerekli olan mallarn her trl
speklasyonun dnda, piyasada ucuz ve bol miktarda bulunmasna gayret etmitir.
Bu amala kurulan sistem baz aksamalarla birlikte yzyllar boyunca hayatiyetini
devam ettirmitir.
Tezimizde 18. yzylda stanbulda gda sektrn ve bu sektr iinde yer
alan esnaf gruplarn anlatmaya altk. zellikle ilk elden belgelerle esnaf hayatn,
ilgili sektrlerin ileyiini, esnaf iindeki problemleri ve getirilen zmleri izaha
gayret ettik. Tezin asl blmne gemeden nce Osmanl Devletinde esnaf
tekilatnn tarihesinden bahsettik. Daha sonra Osmanl dnemi esnaf tekilatndaki
grev dalmn, esnafn ykmllklerini, fiyat sistemini, esnafn denetimini ve
stanbula dardan yaplan glerin esnaflk zerindeki etkilerini anlattk. kinci
blmde ise Gda sektr ile ilgili esnaf gruplarn, bunlarn ileyiini ve karlalan
problemleri izah etmeye altk.

Anahtar Kelimeler

: Esnaf, Gda Sektr, stanbul

ii

ABSTRACT
TRADESMEN (ESNAF) IN THE 18TH CENTURY ISTANBUL
-FOOD SECTORThroughout its history, Istanbul has been the capital of various states.
Having served as the capital of the Ottoman Empire, Istanbul bears a very significant
and privileged position. In such a large city, meeting the needs of both the
inhabitants and the ruling class has been among the most important duties of the
state. Thus, obtaining the goods needed by the city, and subsequently supplying them
to the tradesmen and inhabitants require a strict supervision from the phase of
purchasing to shipping. Within the framework of the principle of provisionism and
beyond speculations of any kind, the Ottoman Empire put forth special efforts to
provide maximum amount of goods possible with reasonable prices on the market.
The system created for this purpose, despite encountering certain challenges,
managed to survive for centuries.
In the present study, we made an attempt to explain the food sector in 18th
century Istanbul and the esnf operating in this sector. We particularly aimed to
describe the lives and problems of the esnf through first-hand documents. Before
proceeding on to the body of the thesis, we touched upon the history of esnf
organization in the Ottoman Empire. Next, we provided brief information about the
distribution of duties, pricing system, supervision of the trades and the effects of
immigration to Istanbul on the market. In the second chapter, we aimed to explain
the esnf groups related to food sector including the way they function and the
problems they faced.

Keywords

: Trades, Food Sector, Istanbul

iii

YENLK BEYANI
stanbulun Osmanl Devletinin bakenti, siyasi ve askeri brokrasinin
merkezi ve barndrd nfusun fazla olmas bakmndan ayr bir nemi vard. Bu
sebeple bata en temel gda maddeleriyle birlikte ihtiya duyulan mallarn kolay,
ucuz ve hzl bir ekilde temin edilerek halka ulatrlmas ve bu hususta herhangi bir
problemle karlalmamas veya ortaya kan problemlerin acilen zm, devletin
en temel politikalar arasnda yer almtr. Bundan dolay klasik dnem Osmanl
corafyasnda Balkanlardan Akdenize ve Ortadouya kadar geni bir iae-ulam
a kurulmutu. Bu sistem devletin kurumlarnn olgunlat 16. yzyldan 19.
yzyla kadar her ne kadar zaman zaman aksamalar olmakla birlikte-ilemiti.
Tezimizde temel ama 18. yzylda stanbulun temel gda maddeleriyle
ilgili iae usullerinin incelenmesi ve gerekten de daha nce bu ynde oluturulmu
olan kurumlarda ve iae yntemlerinde deiiklik olup olmad, ayet olduysa
bunun hangi dnem veya dnemlerde ve hangi leklerde gerekletiinin tespit
edilmesidir.
Aratrmamzda zellikle ikyetler ve mahkeme hkmleri n plana
kmtr. Bu hkmlerde gze arpan husus istikrarn ve mevcut kurumlarn
muhafazas ynndedir. Ancak problemlerin artmas, mevcut kurumlarn ve
geleneksel politikalarn zm salayamamas durumunda yeni araylara gidilmesi
sz konusudur. Gerekten de 18. yzyln ortalarna kadar genel olarak geleneksel
iae usulleri devam etmi daha sonraki dnemde baz dzenlemeler yaplm fakat
deiimin hzlanmas yzyln sonlarnda 3. Selimin saltanat zamannda vuku
bulmutur. Bu sebeple aratrmalarmz neticesinde 18. yzylda klasik paradigmada
devletin iae usulleri asndan baz deimeler olmakla birlikte esnaf nizam ve
uygulamalarnn genel olarak devam ettii kanaati hsl olmutur. Her ne kadar esnaf
nizamlarna riayetsizliklerinin, esnaf arasnda yolsuzluk, usulszlk vb. hareketlerin
artt mahede ediliyorsa da genel olarak gerek devletten gerek esnaftan kkten bir
deiim talebinin olmad dnlmektedir.

iv

NDEKLER

Sayfa No.
ZET............................................................................................................................ ii
ABSTRACT ................................................................................................................ iii
YENLK BEYANI .................................................................................................... iv
NDEKLER ............................................................................................................ v
TABLO LSTES ....................................................................................................... vii
KISALTMALAR ...................................................................................................... vii
1.GR ........................................................................................................................ 1
2.OSMANLI DEVLETNDE ESNAFLIK .................................................................. 5
2.1. Osmanl Devletinde Esnafln Tarihesi ....................................................... 5
2.1.1.Ftvvet Ve Ahilik .................................................................................. 5
2.1.2.Fetihten Sonra stanbulda Esnaflk ........................................................ 8
2.1.3.Gedik ve Vakflar ................................................................................ 14
2.2. Esnaf Tekilat ................................................................................................ 21
2.2.1. Kad ...................................................................................................... 21
2.2.2. Muhtesib ............................................................................................... 24
2.2.3. eyh ...................................................................................................... 26
2.2.4. Kethda ................................................................................................ 26
2.2.5. Yiitba ............................................................................................... 29
2.3. Esnafn Ykmllkleri ................................................................................. 30
2.3.1. Esnaftan Alnan Vergiler ...................................................................... 30
2.3.2. Orducu Esnaf ....................................................................................... 33
2.4. Osmanl Devletinde Narh Messesesi .......................................................... 34
v

2.4.1. Olaan Hallerdeki Narhlar ................................................................... 38

2.4.2. Olaanst Hallerdeki Narhlar............................................................. 44
2.5. stanbul Esnafnn Denetimi ........................................................................... 47
2.6.Taradan stanbula Yaplan Glerin Esnafla Etkileri................................ 52
3. 18. YZYILDA STANBULUN AESYLE LGL SEKTRLER VE ESNAF
GRUPLARI ................................................................................................................ 57
3.1. Zahire aesi ................................................................................................... 64
3.1.1. Unkapan Tccarlar ............................................................................. 66
3.1.2. Ya ve Balkapan Tccarlar ................................................................ 81
3.1.3. Deirmenci Esnaf ................................................................................ 87
3.1.4. Frnc Esnaf ...................................................................................... 101
3.1.5. reki ve Breki Esnaf.................................................................. 128
3.2. Et aesi ........................................................................................................ 134
3.2.1. Kasap Esnaf ....................................................................................... 134
3.2.2. Tavuku Esnaf. ................................................................................. 157
3.3. Balk aesi ................................................................................................... 161
3.3.1. Balk Esnaf ..................................................................................... 161
3.3.2. Balk Tuzlayc Esnaf ........................................................................ 166
3.4. Sebze ve Meyve aesi ................................................................................. 169
3.4.1. Bakkal ve Esnaf ................................................................................. 176
3.5. St ve St Mamlleri aesi.......................................................................... 193
3.6. Kahve aesi ................................................................................................. 197
4. SONU ................................................................................................................ 202
KAYNAKA ........................................................................................................... 211
EKLER ..................................................................................................................... 223

vi

TABLO LSTES

Sayfa No.
Tablo 1: 6 Rebiulevvel 1178 (3 Eyll 1764) tarihli narh defterine gre baz mal ve
rnlere verilen ikili fiyatlar ...................................................................................... 34
Tablo 2: 1146 (1733-1734) yl iinde skdar ve Yenikyde verilen iki farkl narh
defterine gre baz mal ve rnlere verilen ikili fiyatlar............................................ 36
Tablo 3: 1092 (1681) tarihinde stanbulda bulunan dkknlardan toplanan
vergilerin miriye ayrlan paylarna gre verimlilik oranlar ...................................... 44
Tablo 4: 18. yzylda stanbulda gda sektr ilgili esnaf gruplar ......................... 55
Tablo 5: 13 Muharrem 1205 (22 Eyll 1790) tarihinde stanbul ve havalisinde
hububat ve zahire fiyatlar .......................................................................................... 71
Tablo 6: 1176 (1763) Senesinde stanbulda Bulunan Ekmeki Deirmenleri ve Ta
Saylar ..................................................................................................................... 106
Tablo 7: 29 Rebiulahir 1124 (5 Haziran 1712) tarihinde stanbulda bulunan ekmek
frnlar ve deirmen arklarnn Saylar ................................................................... 90
Tablo 8: Selh-i Zilhicce 1124 (27 Ocak 1713) tarihinde skdarda bulunan ekmek
frnlar ve retilen ekmek saylar ............................................................................. 92
Tablo 9: 21 Receb 1245 (16 Ocak 1830) tarihinde stanbulda bulunan francalac
frnlar

............................................................................................................. 107

Tablo 10: 1171 (2-10 Mart 1758) Tarihinde stanbulda bulunan balk
dkknlarnn semtlere gre dalm....................................................................... 166

vii

KISALTMALAR
A.e.

: Ayn eser

AD

: Atik ikyet Defterleri

BOA : Babakanlk Devlet Arivleri

C

: Cilt

ev

: eviren

: Defter

ET

: stanbul Esnaf Tarihi

KS

: stanbul Kad Sicilleri

st.

: stanbul

TT

: stanbul Ticaret Tarihi

MAD : Maliyeden Mdevver

ODT : Ortadou Teknik niversitesi
s

: Sayfa

viii

1.GR
Dnya tarihine yn veren imparatorluklar her dnemde hem aratrmaclar
hem de okurlar iin youn bir ilgi ve merak konusu olmutur. Sz konusu, yakn
dneme kadar varln devam ettiren ve brakt etkileri hala srmekte olan Osmanl
Devleti olunca bu ilgi ve merakn st dzeyde olmas kanlmazdr. Buna bal olarak
son yllarda Osmanl mparatorluu ile ilgili aratrmalarda epeyce mesafe alnmtr.
Yaplan almalarn artmas sayesinde bir btn olarak Osmanl mparatorluunu
tanmak bizler iin daha da kolaylaacaktr. alma sahas olarak byle bir konuyu
sememiz de bu amaca yneliktir. Bununla birlikte konunun ele aln tarz ve
metodolojik yaklamn en az konu seimi kadar nemli olduunu zellikle belirtmek
gerekir.
Herhangi bir devlet veya medeniyet, onu meydana getiren ve srekliliini
salayan tarih, ekonomik, asker, siyas vb. unsurlarndan bamsz olarak dnlemez
ve deerlendirilemez. Bu unsurlarn da kendi ilerinde birbirinden yaltlarak ele
alnmasnn ciddi hatalara sebebiyet verecei aikrdr. Szgelimi, devletin ekonomik
yaps ile dier yaplar arasndaki sk ilikiyi gz ard etmek imknszdr. Konumuzu
tekil eden stanbulun iaesi de esnaf tekilatnn en alt yneticisinden padiaha kadar
ara kademedeki birok yneticinin sorumluluk alanna girer ve bu sorumluluk gerekten
de yukarda bahsettiimiz yaplarn yakndan tannmasn gerektirir.
Esnaflk elbette insanlk tarihi kadar eskidir. nsanlarn ihtiyalar arttka
iblm gelimi; buna bal olarak her toplumun kendi ihtiyalarna ve zelliklerine
gre esnaf gruplar ve esnaf tekilatlar ortaya kmtr. Biz de tezimizde stanbulu,
stanbulun iaesini ve bununla ilgili esnaf gruplarn anlatmaya altk. Fakat
bylesine nemli ve belki de bir ekip almasn gerektirecek bu konuyu hem tarihsel
hem de sektrel olarak snrlandrmay gerekli grdk. Bu sebeple konuyu stanbulun
iaesi erevesinde gda sektr ile snrlandrarak balk olarak 18. Yzylda
stanbulda Esnaflk Gda Sektr ismini uygun bulduk.
Osmanl mparatorluunda sadece yetitirilen belirli rnler iin hazrlanan
almalar gz nne aldmzda konumuzun zorluunun takdir edileceini
umuyorum. Ele aldmz konu g olmakla birlikte baz avantajlarmz da yok deildir.
Bunlarn hemen banda, son zamanlarda Osmanl mparatorluunda esnaflkla ve

dier ekonomik faaliyetlerle ilgili almalarn art gstermesini ve arivlerde konuyla

ilgili ok sayda belgenin mevcut olmasn kaydedebiliriz. zellikle stanbul
Aratrmalar Merkezi tarafndan hazrlanan, Osmanl Arivlerindeki Ahkm
Defterlerinin transkripsiyonlar almamzda bize ciddi yol gstermitir. Yine Sayn
Ahmet Tabakolu, Sayn Ahmet Kala ve Sayn Salih Aynuraln esnaflk konusunda
yapt almalar gerekten de bu konunun tez olarak dnlmesinde ve uygulamaya
konulmasnda bizlere cesaret vermitir.
Her eyden nce byle bir konu ilk elden ariv belgeleri ile muhatap olmay
zorunlu klmaktadr. Osmanl Arivlerinde bulunan belgelerin dnda, bahsettiimiz
gibi yine stanbul Aratrmalar Merkezi tarafndan Osmanl Arivlerinden elde
edilerek transkribesi yaplan metinlerde, esnafla ilgili yzlerce problem ve zmleri en
yetkili ahslar tarafndan dile getirilmektedir. Ayrca stanbul Kad Sicillerinde de
esnaflkla ilgili birok belge ve hkm bulunmaktadr. Mahkeme kararlar, devletle
esnafn birbirlerine bak asnn, problemlerin halledilme ekillerinin ve sre iinde
meydana gelebilecek deiikliklerin gzlenebilmesi asndan vazgeilmez deerdedir.
Tezimizde, stanbuldaki esnafla ve esnaf gruplarna gemeden nce
Osmanl Devletindeki esnaf tekilatnn etkilendii Ftvvet ve Ahliin tarihesinden
bahsetmeye altk. Daha sonra Osmanl Devletindeki esnaf tekilatnn belli-bal
yneticilerini ve bunlarn grevlerini ksaca anlattktan sonra kuruluundan itibaren
esnafln Osmanl Devletindeki tarihesine deindik. Ardndan Osmanl Devletinde
retici ve tketiciyi belirli bir dengede tutmak amacyla uzun yllar uygulama alan
bulan narh messesesini izah etmeye altktan sonra esnafn denetimini ve stanbula
dier ehirlerden yaplan glerin esnafla etkilerinden bahsettik. almamza temel
tekil eden esas metinde ise iaeyi, iaeyle ilgili esnaf gruplarn ve karlalan
problemleri sektrlere gre alt balklara ayrarak incelemeye altk. Kukusuz gda
sektrne giren esnaf gruplar bizim bahsettiklerimizle snrl deildir. Fakat konunun
ok geni bir sahay kapsamasndan dolay belirli bir snrlandrma yapmay zorunlu
grdk. Bunu yaparken, temel ihtiyalar, sektrn younluunu ve nemini gz nne
alarak yapmaya altk.
stanbul denince gnmzde atalcadan Gebzeye kadar olan corafya
anlalmaktadr. Osmanl Devletinde ise stanbul denilince ilk olarak, dar anlamda, sur
iiyle mukayyet olan kadim stanbul anlalmaktadr. Fakat idari anlamdaki stanbul,

bugnk anlalan stanbuldan ok daha byk bir corafyaya tekabl etmektedir. Bu

corafya, sur iinin dnda ksma ayrlmtr. Bunlar; skdar, Galata ve Eyp
(Haslar)dr. Fakat idari bakmdan Galata, Bandrmaya; Eyp, Vizeye ve skdar,
Adapazarna kadar uzanmaktadr. Tezimizde biz de zellikle sur ii stanbulunu
anlatmaya altk. Bununla birlikte yeri geldiinde, geni anlamndaki stanbulda
faaliyetlerini srdren esnaf gruplarndan da bahsettik. Kesin olarak bilinmemekle
birlikte, 18. yzylda stanbulun nfusunun 500.000 civarnda olduu kabul edilebilir.
O dnem iin bylesine muazzam bir nfusun beslenmesi ve temel ihtiyalarnn
karlanmas gerekten de hem g hem de ok hassas bir meseledir.
Mehmet Gen, iktisadi faaliyetlere ve bu faaliyetlerden doan mal ve
hizmetlere iki adan baklabileceini belirtir. Buna gre alc veya reticiler, mal ve
hizmetleri mmkn olduunca dk fiyata temin etmek isteyip yine mmkn
olduunca pahal fiyata satmak isterler. kinci grubu tekil eden tketiciler ise bu mal ve
hizmetleri piyasada srekli, ucuz ve kaliteli temin etmeye alrlar. ae (provizyonizm)
ilkesi, iktisadi faaliyetlere tketici asndan bakan yaklam temsil eder. Sz konusu
dnemde, ekonomide genel olarak verimliliin dk ve artrlmasnn zor olmas,
mdahalelerin verimlilii artrmaktan ok drc etki yapma ihtimalinin fazla olmas
ve ulatrmann ok zor ve pahal olmas gibi etkenler, iaecilik ilkesinin uzun sre
devam ettirilmesini salayan unsurlar olmutur. Bu politikalar erevesinde Osmanl
Devleti, zelde stanbulun, genelde ise tm lkenin ihtiyalarnn karlanmasnda ok
ciddi bir rol stlenmitir. Fakat devletin bizatihi kendisi, iktisadi faaliyetlerde
bulunmaktansa daha ok denetleyici ve dzenleyici olmutur. Bu faaliyetlerin
gereklemesinde esnaf tekilatnn rol ok byktr. Mallarn stanbula kara veya
deniz yoluyla getirilmesi, bunlarn limanlarda depolanmas veya satlmas, ilgili esnafa
datlmas, adil bir fiyat oluturulmas, piyasada srekli bulundurulabilmesi, ihtikrn
nlenmesi, esnaf arasnda ortaya kan problemlerin halledilmesi ciddi bir
organizasyonu gerektirmektedir. Btn bu saydklarmzn uygulanmasnda esnaf
yneticilerinin ok byk katks vardr. Devlet, kad ve muhtesib araclyla sadece bu
dzenin salanmas ve korunmas fonksiyonunu icra etmektedir.
Esnaf arasnda yrrlkte bulunan kurallarn yerlemesi uzun zaman
almtr. Ayrca devlet ve esnaf bu kurallarn deimesinden yana deildir. Ortaya kan
problemlerle ilgili verilen hkmlerde srekli olarak gemiteki padiahlara atflar

yaplmakta ve problemlerin daha nceki padiahlarn verdii hkmlere gre

zmlenmesi istenmektedir. Esnaf arasnda ne gibi problemlerin ktn ve ne ekilde
zme kavuturulduunu gsteren binlerce belge bulunmaktadr. Sistemin kusursuz
olarak ilediini sylemek elbette imknszdr. ayet yle olsayd phesiz ki bu
belgeler de mevcut olmayacakt. Ayrca resmiyete intikal etmeyip esnafn kendi
arasnda halletii problemlerin saysn bilebilmek elbette mmkn deildir.
Ksaca tekrarlamak gerekirse tezimizde, 18. yzylda gda ve hizmet sektr
ile ilgili esnaf gruplarnn ileyileri, retilen veya stanbul dndan getirilen mallarn
esnaf arasnda datm, esnaf arasnda meydana gelen anlamazlklar ve zmleri,
esnaf ile esnaf ve devlet yneticileri arasndaki ilikiler mmkn olduunca birinci
elden kaynaklarla anlatlmaya allmtr.
Tezde ok geni bir biimde kullandmz stanbul Aratrmalar Merkezi
tarafndan yaynlanan eserlerde geen belge numaralar grlecei gibi 3 adettir.
Bunlardan birincisi stanbul Ahkm Defteri numaras, ikincisi sayfa numaras ve
ncs ise hkm numarasn ifade etmektedir. Ayrca tezin sonunda stanbulda
faaliyet gsteren esnafn youn olarak bulunduklar blgeler ve mesleklerini icra
ettikleri yerlerle ilgili haritalar ilave edilmitir.
Bu almann ortaya kmasnda yardm ve katklaryla bana destek olan
deerli hocam ve tez danmanm Prof. Dr. Ahmet Tabakoluna, jri yeleri Prof. Dr.
Nee Erim, Prof. Dr. Glfettin elik, Do. Dr. Mustafa elen ve Do. Dr. Yaar
Blble teekkrlerimi sunarm.

Engin AMAN

2.OSMANLI DEVLETNDE ESNAFLIK

2.1. Osmanl Devletinde Esnafln Tarihesi
2.1.1. Ftvvet ve Ahlik
Osmanl mparatorluunda esnaf hayatnn zihni arka plann ahlik tekil
etmekteydi. Ahlik de Ftvvet tekilatn rnek alarak gelimitir. Dier bir deyile
zihniyeti tekil eden temel ilkeler etrafnda kurumlar olumu ve bu kurumlar zamanmekn, tecrbe, sosyal ve kltrel artlar vb. etkenlerle ayn medeniyet havzalarnda
baz deiiklikler gstererek ok uzun bir sre hayatiyetini devam ettirmitir. Zaman
iinde ortaya kan meseleler, kurulan sistemlerin esneklii sayesinde giderilmeye ve
deiimler de sisteme zarar vermeyecek hale getirilmeye allmtr.
Arapada ftvvet kelimesinin kk olan fet kelimesi, gen, delikanl,
yiit anlamlarna gelmekte olup Arap-slam mutasavvflar tarafndan tam manasyla
ideal mslman insan ifade eden bir terim olarak kullanlmtr. Sz konusu
mutasavvflar, fety bu anlamda yorumlarken kelimenin Kuran- Kerimde geen
ayetlerdeki kullanmndan hareket etmilerdir.1 Ftvvet kurallar ve genlik birlikleri
Yakndou ehirlerinde slamdan nce de vard. Ftvvet, zellikle gen iilerin ve
babo insanlarn baz kurallar yoluyla terbiye edilmesinde rol oynam; slami ve sufi
meyyidelerle bu kurallar glendirilmitir. Ftvvet anlay isizlii ve bo durmay
reddettii gibi ustaya mutlak itaati, i disiplinini ve kanaatkrl n planda tutmaktayd.
Bu zellikler, belirli bir retim tarznn, kasaba hirfet sisteminin iyi bir ekilde
ilemesini salayan sosyal ve ahlk kurallard ve devlet tarafndan da kuvvetle
desteklenmiti. Amelelerin ahlk-sosyal disiplini ftvvetnameler ve ah zaviyeleri
tarafndan salanrken ehirdeki retim artlar esnaf tekilatyla devlet tarafndan
dzenlenirdi.2
Trkler, Orta Asyadan beri grlen ak yani cmertlik anlayn slami
ftvvet geleneiyle mezcederek ahlik kurumunu oluturmulardr. Bylece, baka
1

Ahmet Kala, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, stanbul: stanbul Aratrmalar Merkezi
Yaynlar, 1998, s.19.
2
Halil nalck, Ahlik, Toplum, Devlet, II. Uluslararas Ahlik Kltr Sempozyumu Bildirileri,
Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1999, s.192-193.

toplumlarda da grebileceimiz genlik, yiitlik, ahlkllk, diergamlk gibi anlay ve

davran tarzlar zgn bir karaktere brnmtr. Ahliin Anadoluda nevi ahsna
mnhasr bir hareket olarak ortaya kmas, 13. yzylda ftvveti merkeziletirme
abalarna girien Abbasi halifesi Nasrn, Anadolu Seluklu sultanlar I. zzeddin
Keykavus ve I. Alaeddin Keykubad ile irtibat kurmas sonucu gereklemitir. Bu iki
sultann ftvvet tekilatna katlmasndan sonra eski Trkede ak (cmert) veya
Arapa ah (kardeim) kelimelerinden ya da her iki kelimenin anlam ve armlarn
birletiren bir kavram olarak ahlik , ftvvet anlaynn nvan olmutur.3 Genel olarak
ahlerin, ftvvet rgtlenmesi modeline gre merkez, brokratik ve hiyerarik bir
tekilat kurmalarnn Ah Evran tarafndan gerekletirildii kabul edilmektedir.
602/1205 tarihinde Anadoluya gelen Ah Evran, eyh lakabyla anlmaya balam ve
hocasyla birlikte Anadoluyu dolaarak fikr-siyas almalarda bulunmutur.4
Ftvvet tekilatnn iinde yer alan ilk ahler, Anadoluda rgtlenerek esnaf
ve sanatkrlar iine alan bir kurulu olarak ortaya kmtr. Her ne kadar balangta
ahlik, ftvvet tekilatnn iinde ortaya kmsa da daha sonra ayr bir ekilde
yaplanm ve ftvvet tekilat ortadan kalktktan sonra da Anadoluda varln uzun
bir sre devam ettirmitir.5 Ahlk, kltrel, iktisad ve sosyal faaliyetlerinin yan sra
zaman zaman siyas faaliyetlerde de bulunan ahler, ayn zamanda Osmanl Devletinin
kuruluunda ok mhim rol olan drt byk gruptan (Ahliin dnda Gaziler/Alpler,
Baciyan- Rum, Abdalan- Rum) biridir. Yalnz ehirlerde deil kylerde ve uclarda da
tekilatlanan ahler, devlet otoritesinin zayflad ve kargaalarn kt dnemlerde
ehirlerin idaresini ele alarak yeni idareye geiin skntlarn hafifletmilerdir.6
Debba esnafnn piri olarak kabul edilen Ah Evran, devlet yneticilerine
hitaben yazd Letif-i Hikmet adl eserinde iktisadi hayatn tekilatlandrlmasn ve
bu tekilatn nasl olmas gerektiini sebepleriyle anlatmtr. dealize ettii
organizasyon iin ftvvet tekilatn model olarak kabul eden Ah Evran, devletin,
3

Ahmet Tabakolu, Sosyal ve ktisadi Ynleriyle Ahlik, Trk Kltr ve Ahlik, XXI. Ahlik
Bayram Sempozyumu Teblileri, stanbul: Ahlik Ve Kltr Vakf Yaynlar, 1986, s. 50.
4
Kala, s. 27-28.
5
Mikail Bayram, Trkiye Seluklular Dneminde Bilimsel Ortam ve Ahliin Douuna Etkisi
http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s10/bayram.PDF, (13 Mays 2011), s. 2-3
6
Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 3. Basm, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1988,
s. 90-91.

oluturaca hukuk sistemi sayesinde, iktisad hayat zerinde dzenleyici bir rol
stlenmesi gerektiini savunmaktayd.7 lkeleri gz nne alndnda toplumun ok
geni kitlelerine hitap ettii grlmekle birlikte ahlik, zellikle esnaf birlikleri eklinde
kurumlamtr. Bu birlikler sadece iktisad hayatla ilgili deil, grd ilev
bakmndan ayn zamanda sosyal gvenlik ve kooperatif kurumlar zelliklerini de
tamaktaydrlar. Devlet, esnaf birlikleri vastasyla ayrca sna retimi ve fiyatlar
denetim altnda tutar ve piyasalar dzenlerdi.8
Ahliin ilkelerini ksaca yle sralamak mmkndr:
1. Ahler mutlaka bir meslek sahibi olmaldr. Bu sebeple ahlik anlaynda
bo gezmek ve bir i yapmamak kesinlikle kabul edilemez bir zelliktir.
2. Ahler, srekli olarak dayanma dncesi ve uygulamas iinde olmaldr.
3. Ah tekilat mal, emek ve sermaye piyasasnn ileyiini dzenlemektedir.
Piyasann dzenlenmesine ah tekilat nceleri bilfiil ve aktif olarak katlrken merkezi
otoritenin ve kurumlarn tesisi ile bu grev bizzat devlete ait hale gelmi ve tekilat,
uygulamann srekliliini temin etmitir.
4. Ahlik zihniyeti istikrar zere olmay iar edinmitir. Yani fertler, mizac ve
istidadna uygun bir sanata intisab etmeli, sanat erbab icra ettii meslekte azimli ve
mstekar olmal, sk sk meslek deitirmemelidir. Aksi durumda toplumdaki istikrar ve
ekonomik hayat da bundan menfi olarak etkilenecektir.9
Ksaca zetlemeye altmz bu ilkeler Osmanl Devletinde sadece
ahslarn inisiyatifleri ve esnafn oto-kontrolne braklmayarak oluturulan kanun ve
kurumlarla hayatiyetini uzun sre devam ettirmitir. Fatih dneminden itibaren siyasi
bir g olmaktan karak esnaf birliklerinin ilerini dzenleyen bir tekilat haline gelen
ahliin ad yzyllar boyunca esnaflkla zdelemitir.10
2.1.2. Fetihten Sonra stanbulda Esnaflk
7

Kala, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, s. 29-32.

Tabakolu, Sosyal ve ktisadi Ynleriyle Ahlik, Trk Kltr ve Ahlik, s. 50.
9
Bnyamin Duran, Weberyan Yaklamla Ahlik Kurumunun Deerlendirilmesi, 1. Uluslararas
Ahlik Kltr Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1996, s. 54-55.
10
Ziya Kazc, Ahlik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.1, stanbul: Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar, 1988, s. 541.
8

Fetih ncesi stanbul etrafndan kopuk, kendi kendisini ok zor idare edebilen
bir ehirdi. Fetihten sonra Osmanl Devleti, hem ehirden g eden nfusu geri getirmek
amacyla tevik ve kolaylklar temin etti, hem de gnll veya zorunlu olarak yeni
nfus ak salamak amacyla byk faaliyetlere giriti. Bir yandan ehirdeki imar
faaliyetlerini, dier yandan vasfl veya vasfsz emein ehre geliini gz nne
aldmzda ortaya kan istihdam ve i imknlarnn byk apta olduu dnlebilir.
Bylece stanbulun, fetihten sonra adeta yeniden ina edildiini sylemek mmkndr.
Bu imar faaliyetleri, bir yandan yeni bir istihdam ve gelir art anlamna geldii gibi
dier yandan da yaplanlarn belki de en byk blmn meydana getiren ar, han,
kervansaray, bedesten, mumhane, sarahane ve eitli zenaatlar iin birok dkkn,
maaza, atlye gibi yeni ve verimli yatrmlar anlamna geliyordu. Fetih, Mehmet
Genin deyimiyle bir nevi iktisad hamleye dnmtr.11
Belgelerde II. Bayezid dneminden nceki stanbul esnafyla ilgili olarak bir
takm imalar bulunmakta ise de esnafa ait ilk atf 16. yzyl balarnda II. Bayezid
Kanunnamesinde ortaya kmaktadr. Fakat bu durum Fatih dneminde stanbulda
esnaf loncas bulunmad anlamna gelmemelidir. Seluklular zamannda ve
Osmanllarn ilk dneminde Anadoluda meslek gruplarnn olduu ak bir ekilde
bilinmektedir. Sz konusu meslek gruplarnn 1453ten itibaren btn ekonomik
faaliyetlerini kestiklerini dnmek yanl olur. Ayn ekilde Bizans dneminde,
stanbulda sregelen ekonomik faaliyetlerin fetihle birlikte sekteye urad
dnlmemelidir.12
Fetihten sonra stanbula, Osmanl Devletinde zaten var olan esnaf lonca
sistemi yerletirilmitir. Bu aamada Bizans loncalarndan da istifade edilmi olmas
muhtemeldir. Gayr mslimlerden oluan esnaf loncalar yava yava mslman
ounluun eline gemekle birlikte yine de 17. yzylda bile gayr mslimlerin
ounlukta olduu veya en azndan kalabalk gruplar tekil ettikleri loncalara rastlamak
mmkndr. Bizans dnemine ait loncalar hakknda ok fazla bilgiye sahip olmasak da
fetihten sonra kurulan Trk loncalarndan bazlarnn Bizans dnemindeki loncalarla
11

Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul: tken Neriyat, 2000, s.
318-319.
12
Robert Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, Cilt I, Mehmet Ali Klbay-Enver zcan
(ev.), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1990, s. 328.

ayn yerlere yerlemi olmalar imkn dahilindedir. Bizans tahl pazar, daha sonra da
ayn amala kullanlan Unkapan blgesinde idi. Bunda muhtemelen Hali zerinde
ayn boaltma iskelelerinin kullanlmaya devam edilmi olmasnn nemli lde etkisi
vardr. Ayasofya civar, Bizans balmumu imalatlarnn olduu gibi Osmanl
balmumcularnn da mekn idi. pek tccarlar da Bizans dnemindeki meslektalarna
yakn yerlere yerlemilerdi. Bizansllarn altn ve gm ilemeli kumalar
sakladklar bina Osmanl dneminde Bedesten ad altnda yeniden kullanlmtr. 15.
ve 16. yzyllarda stanbula gelen Yahudi zenaatkrlar ve tccarlar da Rum loncalar
gibi zamanla Osmanl tarzn benimsemiler ve Trk loncalaryla ayn biimde
rgtlenmilerdir.13
16. yzylda loncalar hakkndaki bilgiler daha ziyade dank olmakla birlikte
17. yzyldan itibaren btn halkn detayl bir lonca sistemi halinde rgtlendii
sonucuna varabiliriz. Gerekten de bu konudaki gzlemci yazarlar batdaki herhangi bir
lkeden ok daha fazla ekilde hayatn her ynnn bu sisteme dahil olduu konusunda
hemfikirdi.14
Ahmet Kala, lonca kelimesinin ariv belgelerinde iki ayr anlamda
kullanldn ifade etmektedir. Bunlardan birincisi, lonca kelimesinin tekilatlanm
olan esnafn eitli fonksiyonlarn icra ettii belirli bir mekn anlamndadr. kincisi ise
tekilatlanm esnaf anlamndaki kullanmdr. Her ne kadar Robert Mantran, Osmanl
esnaf birlikleri iin lonca tabirinin ok nceden beri kullanlmakta olduunu ima etse de
Kala, esnaf birliklerinin 18. yzyldan nce de eitli fonksiyonlarn icra ettikleri
mahallerin varln kabul etmekle birlikte bu mahallerin lonca kelimesiyle ifade
edilmediini iddia etmektedir.15
Her ne kadar Osmanl loncalaryla Avrupadaki kapitalizm ncesi loncalar
benzerlik gsterse de Avrupadaki loncalar, kapitalizmin etkisiyle Osmanl Devleti
dnemindeki loncalardan nce zlm, Osmanl Devletinde hemen hemen ykla

13

Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 328-329.

Gabriel Baer; The administrative, economic and social functions of Turkish guilds, International
Journal of Middle Eastern Studies, I, (1970) s.29
15
Kala, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1 s. 47-50.
14

kadar devam etmitir. Tanzimat dnemiyle birlikte yeni bir ekonomik paradigmaya
gemenin ilk almalar ortaya kmtr.
Osmanl mparatorluu dnemindeki sanayi ve ticaret hayat, esnaf
cemiyetlerinin serbest rekabeti yerine karlkl kontrol ve yardm esasna ve imtiyaz ve
inhisar usllerine dayanmaktayd. Bu artlar, gnmzn liberal ve ferdiyeti
sistemlerine benzememektedir. Osmanl mparatorluunda herkesin istedii meslei,
istedii yerde ve istedii ekilde icra etmesine, fiyatlarn serbest piyasa artlaryla arz ve
talep kanunlarna gre olumasna msaade etmek mmkn deildi. Ayn meslei icra
eden esnaf ounlukla ayn arda, bir arada ve oto-kontrol sistemiyle almaktayd.
alma saatleri, teknik imkanlar ve usuller, mallarn cinsi ve ekli standartt.
Hammadde ihtiyalar ayn pazardan ve ayn ekilde esnaf yetkilileri tarafndan tedarik
edilirdi. Buna ilave olarak moda ve reklam gibi modern aa ait unsurlar olmad, icat
ve yenilik imkanlar bulunmad iin ayn meslekten olanlar arasnda rekabet ve farkl
kazan imknlar asgari dzeye indirilmiti.16 Her esnaf topluluu, mesleki
faaliyetlerinde tbi olaca zel kurallar kendisi kararlatrr ve btn ustalarn ortak
kararyla onaylanmak zere kadya sunard. Kad bunun eriata, kanunlara, rf ve
adetlere uygun olup olmadn hzla inceledikten sonra onay iin Divana sunard.
Divann onayndan sonra ilgili esnaf iin balayc nitelikte temel bir belge haline
gelirdi. Bu temel belgede ustalk, kalfalk gibi meslek nvanlarn kazanlma artlar,
raklk ve kalfalk sreleri, alma artlar, retilecek maln cinsi ve kalitesi, gerekli
olan hammaddenin temin ve tevzii, dkknlarn yeri, says vb. konular yer alrd.
ounluun iradesi belirli bir konuda deiirse ayn usul iinde bu deiiklikler de
belgeye ilave edilir veya yeni bir belge dzenlenirdi. Bu ekilde tespit edilen kurallar
uygulamak ve aykr davranlar nlemek iin yetkili olan icra organ, ihtiyar ustalar,
nizam ustalar veya lonca ustalar denilen, ileri gelen ustalarn tekil ettii bir idare
heyeti ile bu heyetin bakan durumunda olan kethda ve yardmclarndan
olumaktayd.
Pratikte bir meslek grubunun kethda, yiitba vs. ynetim kadrosu ile
bamsz bir tekilata sahip olabilmesi iin optimal denebilecek bir saysal byklkte
16

mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Esnaf Cemiyetleri, ktisat Fakltesi Mecmuas,
C.41, Say 1-4, (1985), s.39-40.

10

olmas gerekiyordu. Says az ise i kolu veya mekn olarak en yakn esnaf tekilatna
mlhak veya yamak kategorisinde dahil olurdu. Say tek bir tekilat iinde yer
almaya engel olacak kadar ok veya mekn bakmndan dank durumda ise
(kayklar, hamallar, dokumaclar, lleciler, fesiler ve deri sektr gibi) birka farkl
tekilata ayrldklar da olurdu.17
Anadolu ve Rumeli eyaletlerindeki birok ehirde lonca sistemi, stanbuldaki
loncalarn ileyiiyle paralellik arz etmekteydi. Esnaf, dkkan ve eleman says deise
de ileyi ve devlet denetiminin ayn olduunu sylemek mmkndr. Lonca iindeki
hiyerarik yapya benzer ekilde loncalar arasnda da hiyerarik bir yap gze
arpmaktadr. Baz loncalar yaptklar iin nem derecesine ve resmi grevlilerle
kurulan ilikiye gre dier i kollarndan daha prestijli konumdaydlar. Bu sebeple
bazen esnaf alaylarnda loncalar arasnda anlamazlklar kmaktayd.18
stanbuldaki imalat ve zenaatkr esnaf belirli blgelerde yerlemi ve
faaliyetlerini bu blgelerde srdrmtr. Bunlar, asl stanbul olarak ifade
edebileceimiz suriinde Eminn, Mahmudpaa, Ayasofya, Beyazt, Sleymaniye,
Vefa, Sarahane, Hali kylar ve Yedikule semtleriydi. stanbul surlar dnda ise
Eyb ve zellikle Kasmpaa ile Galata ve skdard. Fakat halkn ihtiyalarna cevap
verebilmek amacyla stanbulun muhtelif blgelerine yaylan kk meslekler ve
imalathaneler de bulunmaktayd. Mesela deirmenciler, ayakkab tamircileri, pabu
imalatlar, terziler vb. Birinci olarak szn ettiimiz, faaliyetlerini belirli semtlerde
srdren imalat ve zenaatkr gruplamalar iin baka bir zellik daha belirtilebilir. Bu
semtlerin bazlarnda esas endstri egemen olurken ikincil endstrileri pelerine
takmlardr. Mesela Yedikulede birok mezbaha bulunmakta, etrafnda da deri
tabaklar ile pastrmaclar yer almaktayd. Galata ve Kasmpaada ise gemi inacl
ile ilgili esnaf toplanmt. Btn bunlarn dnda endstri ve ticaretin Bizans dnemi
de dahil olmak zere esas faaliyeti tekil ettii semtler vard. Bu semtlerin sz konusu
fonksiyonlar ya ehre getirilen mallarn boaltld iskelelerin bulunduu Hali
kysndaki konumlarndan, ya Beyazt Camii civarndaki byk ticaret merkezi olan
17

Gen, s. 296-297.
Blent elik, Osmanl Lonca Sistemi inde Yamaklk Olgusu, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler
(2004), s. 63-64.

18

11

Bedestan etrafndaki konumlarndan ya da Eminnn Beyezta, Vefa-Sarahaneye;

Sarahaneyi Sleymaniyeye ve Unkapanna balayan byk ve geleneksel yollarn
civarndaki konumlarndan ve Ayasofyay Beyazta ve Beyazt Aksaraya balayan
yollar zerindeki konumlarndan kaynaklanmaktadr. Neticede drt kesinde Eminn,
Beyazt, Sarahane ve Unkapan tarafndan belirlenen bir drtgen sz konusudur. Bu
suretle uzun sreden beri karakteristik esnaf yerlemesi meydana gelmi ve bu gelenek
gnmze kadar devam etmitir.19
Osmanl Devleti, loncalar bir yandan desteklerken dier yandan da
denetlemekteydi. Bunun sebeplerini drt ana grupta toplayabiliriz. Birincisi, ehirlerde
nfusun temel ihtiyalarnn temin edilmesi ve iktisad hayatn canl tutulmas iktisad
sebeplerin dnda siyasi adan da ok nemliydi. Loncalar iktisad hayat iinde
merkezi bir rol oynamaktayd. kincisi, saray, ordu ve donanmann ihtiyalarnn
dzenli ve istikrarl bir ekilde karlanmas hayatiyet arz ediyordu. Loncalar bu ilevin
yerine getirilmesinde yine nemli roller stlenmiti. ncs devletin loncalar
sayesinde dzenli vergi toplamasyd. Drdncs ise loncalarn, ehirlerin nfusunu ve
ekonomisini denetleyebilmesi iin ok nemli bir ara olmasyd.20
Esnafn, faaliyetlerini istikrar iinde yrtmesi temel hedeflerden biri olmakla
birlikte zaman iinde bu istikrarn sarsntlar geirdiini sylemek mmkndr. Bunun
nemli sebeplerinden biri, erken dnemden itibaren Yenieri Ocana mensup askeri
zmrenin esnaf arasna girerek retim ve ticaretle itigal etmeye balamasdr. Cemal
Kafadar bu srece yenierilerin ticarilemesi adn vermekte ve sreci 16. yzyl
sonlarna kadar gtrmektedir. Kafadar, Yenieri Ocan sadece dejenere olan deil
ayn zamanda yeni bir sosyal grubun oluumuna yol aan bir askeri kurum olarak
grmektedir. Buna gre Kafadar, yeni ehirleen gmenlerin -ki bunlar kk apta
ticaretle urayor ya da faal olarak i aryorlard- Yenieri Ocana szmasn,
geleneksel dzenin kne balamaktadr. Kafadar, yenierileri Osmanl siyasetinde
zel talepleri ve karlar olan bir sosyal grup olarak grmektedir. Bu talep ve karlar
onlarn ekonomik uralar ve sosyal tabanlaryla dorudan ilikilidir. Kafadara gre
yenieri-esnaf balantlar, lmpen esnaf yani hamallar, gezgin meyve satclar ve
19
20

Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.2, s. 23-25.

evket Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 1500-1914, stanbul: letiim Yaynlar: 2005, s. 62.

12

kayklar- adn verdii kk bir zmreyle snrlyd. Yenierilerin esas destei bu

gruptan gelirken, lonca esnaf, yenierilerin kard ayaklanmalarda genelde tarafsz
kalarak mesafesini korumutur. Lonca esnaf bu ayaklanmalara ancak iktisad
menfaatleri tehlikede olduu zaman katlyordu. Kafadara gre yenierilerle stanbul
loncalar arasndaki gerginliin nedeni, yenieri tccarlarn kurulu piyasa kurallarn
ihlal etmesiydi. Bu nedenle loncalar, yenierilerin yeliine direniyordu. Donald
Quataerte gre yenieriler iktisadi ve siyasi menfaatlerini ancak 1740tan sonra
gelitirmeye balamtr. Bu durum 18. yzyl sonlarnda ve 19. yzyln balarnda
hzla artmtr. Ancak yazar Osmanl iktisadnda ve siyasetinde yenieri nfuzunda bir
dnm noktas olarak neden 1740 tarihini setiini aklamamaktadr. Quataerte gre
ayrca yenieriler vasfsz ve yar vasfl, rnein ameleler, kayklar, hamallar ve
seyyar meyve satclar gibi mslman alt amele tabakasn temsil ediyordu.21
Baz loncalar 17. ve 18. yzyllarda gittike kuvvetlenirken bazlar da d
rekabete almaktan dolay bask altndayd. Devlet, ehrin iaesinden sorumlu olanlar
denetlemek ve dzenlemek iin basksn artrmtr. 18. yzylda stanbul nfusunun
yaklak te birinin herhangi bir esnaf loncasna kaytl olduunu syleyebiliriz. Lonca
bana den esnaf says da ortalama 114-234 civarndadr. Yenierilerin de artan
oranda esnafa dahil olduunu belirtmeliyiz. zellikle kasaplk ve kalkanclk
sektrnde yaygnlaan Yenieriler bir yandan esnafa himaye salamakla birlikte dier
taraftan hukuk imtiyazlar talep ederek loncalarn aralarndaki baa zarar vermekteydi.22
19. yzyl balarnda Osmanl Devletinin kurumsal erevesinde bir dizi
deiimler balamtr. Bu deiimler, Tanzimat ad verilen ve eski ve geleneksel bir
kurum olan Yenieri Ocann kaldrlmasn da iine alan kapsaml bir reform
programyla zirveye ulamtr. Klasik adan beri temel retim rgtleri olan loncalar
bu srete nemli deiiklikler geirmi ve zaten zlerek ahs teebbslere
dnm olan bir ou, hem hammadde tedariki ve devlet sbvansiyonu -zellikle de

21

Mehmet Mert Sunar, When grocers, porters and other riff-raff become soldiers: Janissary Artisans and
Laborers in the Nineteenth Century Istanbul and Edirne, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi (17) 2009/1, http://kosbed.kocaeli.edu.tr/sayi17/sunar.pdf (26 Nisan 2011), s.181-182
22
Fariba Zarinebaf, Ottoman Guilds and the State in 18th Century Istanbul, 2007,
http://www.iga.ucdavis.edu/Research/all-uc-spring-09-papers/zarinebaf%20paper.PDF, (20 Nisan 2011)
s.5

13

vergilendirme- imtiyazlarnn ounu kaybetmi ve hem de Tanzimat rejiminin yeni

ekonomik reformlarna tbi klnmlardr. Erken modern dnem boyunca loncaya
dayal retimin ayrlmaz paras olan inhisarn yani tekelin ilga edilmesi Tanzimat
reformlarnn balca hedeflerinden biriydi. Bu dnemde ngiltere ile 1838de imzalanan
ticaret anlamasnn lmcl etkilerinden dolay esnaf retimi ciddi bir gerileme iine
girmitir. ngiltere ile yaplan bu anlama ithalat ve ihracat zerindeki gmrk
vergilerini yabanc tccarlar lehine radikal ekilde deitirmi ve Osmanl piyasasnda
yabanc mallarn, yerel mallar karsndaki avantajn artrmtr.23
2.1.3. Gedik ve Vakflar
Osmanl Devletinde isteyen herkes diledii meslei icra etme ve diledii yerde
dkkan ama hakkna sahip deildi. ncelikle raklktan balayarak esnafn hiyerarik
yapsna dahil olmas ve ardndan kalfa ve usta olmas artt. Dkkan aabilmesi ve
mesleini bamsz olarak srdrebilmesi iin icra ettii meslekle ilgili bir ihtiya hasl
olmas gerekiyordu. Esnafn herhangi bir meslei icra etme selahiyetiyle birlikte o
meslekle ilgili kullanlan alet ve edevata gedik ad veriliyordu. Aslnda gedik
uygulamas Osmanl dneminden nce de mevcuttu ve 12. yzyldan beri
bilinmekteydi.
Gedik hakkn Osmanl Devletinde iki ayr dnemde ele almak gerekir. Birinci
dnemde gedik, ticaret inhisar olmamas sebebiyle ticaretin icras iin imtiyazl olma
anlamnda kullanlmamtr. Bu dnemde slam hukukunda getii ekilde gedik;
skn, girdar veya huluv denilen tasarruf etme anlamnda kullanlmaktayd.
Yani meslek sahibi kiiler, kirac olarak bulunduklar dkkanlarda mesleini icra
ederken kullandklar lt- lzme-i malmeyi tasarruf etme hakkna sahiptiler.24
Fatih Sultan Mehmed dneminden itibaren esnaf birliklerine tannan ve tekel
douran haklarn verilmeye balanmasyla birlikte bu haklar srekli olarak esnaf lehine
gelimeler gstermitir. Gediklerle ilgili ikinci dnemi 17. yzyln ortalarndan itibaren
23

Onur Yldrm, Ottoman Guilds in the Early Modern Era; Jan Lucassen, Tine De Moor ve Jan Luiten
van Zanden (Ed.); Return of the Guilds iinde (73-93), Hollanda: Internationaal Instituut voor Sociale
Geschiedenis, 2008, s. 89
24
Ahmet Akgndz, Gedik, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, C.13, stanbul: Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar, 1996, s. 541.

14

balatmak mmkndr. Dier bir deyile gedik hakk, yani bir i veya meslei mstakil
olarak icra edebilme hakkyla ilgili dzenlemeler, 17. yzyl ortalarndan itibaren ilgili
meslein esnaf birlikleri tarafndan yaplmaya balanmtr.25 Tarihi sre iinde ustalk
hakk

verme

yetkisinin

esnaf

birliklerine

tannmasndan

sonra

bu

yetkiler

geniletilmitir. Gedik hakkyla ilgili dzenleme ve uygulamalar esnaf birliklerinin

nizamlar haline gelmi ve devlet de bu nizamlar onaylamtr.26
Gedik uygulamasnn ortaya kmasnda ustalarn birbirleriyle daha youn
iliki iinde olduklar meslek kollarnda sabit kurallara ihtiya duyulmas nemli rol
oynamtr. Nitekim gedik zellikle sanatn kollektif olarak icra eden boyaclar ve
debbalar tarafndan benimsenmitir. kinci bir sebep de kalfa saylarnn gittike
artmas ve bu sebeple bask yapmalardr. ncs ise dnemin iktisad artlardr.
Gerekten de snrl olan pazarn daha fazla insan tarafndan paylalmasnn g olaca
endiesiyle tekelleme temayl ortaya kmtr.27
careteyn usulnn kabul ve iktisad hayattaki gelimeler gedik hakknn
geni anlamda esnaf lehine yorumlanmasna yol amtr. Ekmeki, frnc ve bakkal
gibi gda mallarnn ticaretinde kalite ve standardizasyonu salayabilmek iin bu gibi
meslekleri herkesin icra edemeyecei kabul edilmitir. Bylece inhisar uygulamas
yrrle girmi ve bu mesleklerin ruhsatsz icra edilemeyecekleri karara balanmtr.
Sz konusu ruhsat ise esnaf kethdalarndan veya devletten alnabiliyordu. Fakat ruhsat
alp bamsz olarak meslek icra edebilmek iin de o meslekte usta olmak ve daha nce
de belirtiimiz gibi ihtiyacn ortaya kmas gerekiyordu.28
Gediklerin says duruma gre artrlabilir veya azaltlabilirdi. Herhangi bir
sanata, ticarete veya hizmete halkn ihtiyac arttnda ayet mevcut esnaf veya tccar
bu talebe cevap verecek sayda deilse bu ihtiyacn karlanmas iin gedik says
artrlrd. Bir sanat veya ticarete rabet azaldnda ayet gedik boalrsa, bu gedik
25

Kala, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, s. 50-51.

Ahmet Kala, Gediklerin Douu ve Gedikli Esnaf, Trk Dnyas Aratrmalar, Say 57 (Haziran
1990), s.181.
27
Onur Yldrm, Osmanl Esnafnda Uyum ve Dnm: 1650-1826, Toplum ve Bilim, K 83
(1999/2000), s.165.
28
Ahmet Akgndz, Osmanl Hukukunda Gedik Hakknn Menei ve Gedik Hakkyla lgili
Ebssuudun Bir Risalesi, Trk Dnyas Aratrmalar, 46 (1987), s. 159-160.
26

15

mahallinde durduka baka sanat ve ticaret icra edilmesine msaade edilmezdi. Sz

konusu gediin boalmasyla ilerde istekli olanlar ktnda yeniden satlrd.29
Gedikler havai, mstekar ve mstahlas olmak zere eitti.30 Havai gedikler,
herhangi bir ahsa ait olup sahibi, istedii mahalde mesleini icra edebilirdi. Mstekar
gedikler ise dkkn, maaza ve benzeri mahallere mahsus olup mutasarrf olan ahs,
baka bir mahalde mesleini icra edemezdi.31 Mstahlas gedikler ise bir yerden
kaldrlp baka bir yere nakledilen gediklerdir.32
Gedikler alnp satlabilirdi. Bu alm satmda her iki tarafa belge verilirdi. Bu
belgeler satcnn fera ve kasr- yed ettiini yani bundan byle sz konusu gedik
zerinde hi bir hakk olmadn kabul etmek anlamna geliyordu. Alc da yine belge
mukabilinde tefviz ve kabul ettiini bildiriyordu. Satlmak istenen gedie talip olanlarn
ilgili esnaftan ve ehliyeti haiz ahslardan olmas artt. Bu sebeple talip olan ahslar
tahkik edilir ve ilgili esnafn da onay alnrd. Alm-satm ilemi esnasnda esnafn
yneticileri de hazr bulunur ve sat ilemi, gedik hangi vakfa ait ise o vakfn
defterlerine kayt olunurdu.33

29

Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur- Belediyye, C.II, stanbul: stanbul Bykehir Belediyesi Kltr
leri Daire Bakanl Yaynlar, 1995, s. 642.
30
Ahmet Akgndz, slam Hukukunda Ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, 1988, s. 412-413.
31
M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.I, Ankara: Milli Eitim
Bakanl Yaynlar, Ankara 1983, s. 658.
32
Akgndz, Osmanl Hukukunda Gedik Hakknn Menei ve Gedik Hakkyla lgili Ebssuudun Bir
Risalesi, s. 413.
33
stanbul Kad Sicilleri, stanbul Mahkemesi, Defter No:53, s. 56.
Marz
Evkf- Hmayn hazret-i tcidrden olub birinci selhneye merbt kasab dkknlarndan mahmiye-i
slambolda Mercan skunda ac dkkn ittislinde vki bir bb kasab dkkn dernunda mevcd
beynel-esnf gedik tabir olunur lt- lzme-i malmeye vakf- erf-i mrun-ileyh hazretleri
mtevellsi temesskyle mutasarrf olan iman Mustafa Bin Mustafa tarafndan huss- tiyl-beynda
vekl olduu smail bin Mehmed ve Mehmed Emin bin Ahmed ehdetleriyle vekleti sbit olan Esseyyid
Halil Aa bin es-Seyyid Ahmed meclis-i er-i mnrde bisl-ilm Mehmed bin Ali mahzarnda bermceb-i urt- cedde kasabba aa vekli olub esnf kethds olan El-Hac Ali Aa ve msin ve ihtiyr
kasab ustalar hzr olduklar halde bil-vekle ikrr ve takrr-i kelm idb zikr olunan dkkn dernunda
olan lt- malmeyi kasab ustalarndan ledel-ihbr istihkk nmyn olan Mehmed bin Aliye bedel-i
malm ve makbz mukbelesinde bil-vekle fer ve tefvz eylediimde ol dah ber- vech-i muharrer
tefvz ve kabul itmekle defter-i evkf- hmyna badel-kayd yedine temessk it olunmak bbnda
istid eyledii stanbul mahkemesinden huzr- llerine ilm olundu. F 17 Muharremil-Haram sene
1200 (20 Kasm 1785)

16

Gediklere ortaklaa da tasarruf edilebilirdi. Bu halde gedik kapsamnda olan

alet ve edevat toplam olarak belirli bir hisse kabul edilir ve ortaklar arasnda bu hisse
zerinden pay edilirdi.34 Gediklerle ilgili her trl resmi senet ve temesskler sadece
esnaf kethdalar tarafndan verilirken zamanla gedikler genilemi ve gedik senedi,
temessk ve hcceti verme yetkisi kethdalarla birlikte Bamuhasebeye ve zellikle
stanbul kads olmak zere eriye Mahkemelerine de tannmtr.35
stanbul esnaf ounlukla mesleklerini vakf-dkkanlarda kirac olarak icra
etmekteydiler. Bununla birlikte mlk dkkanlar da mevcuttu. Yalnz stanbulda deil
imparatorluun hemen her yerinde vakflar, ehirlerin kurulmas ve gelimesinde byk
fonksiyonlar icra etmitir. Bu amaca uygun olarak ehrin ihtiyac olan mal ve
hizmetlerin retilmesi iin ina edilen ve vakflara ait olan dkkanlar, esnaf ve tccara
kiraya veriliyordu.36 18. yzylda vakflarn toplam gelirlerinin yaklak %30unu
iktisad kurululardan elde edilen kira gelirleri oluturuyordu. Bu kurulular dkkn,
ambar gibi ticaret mekanlaryla imalathane, vb. snai iletmelerden meydana geliyordu.
Sz konusu dkknlara bakkal, frn, kasap dkkn, eczahane, lokantalar ile terzi,
ayakkabc, marangoz vb. atlyeleri, tabib dkknlar, bankac veya sarraflarn i yerleri
gibi ok farkl mesleklerin icra edildii meknlar dahildir. Yine mahzenler, maazalar
ve hanlar da vakflarn kiraya vererek gelir elde ettii yerlerdi.37
Vakf mlklerinin farkl kiralanma biimleri vard. Bunlardan birincisi iare-i
sahha veya icre-i vhidedir. Buna gre kiralama sresi snrldr. Kira sresi
topraklarda en fazla , dier gayr menkullerde ise bir yldr. Bu kiralama biiminde
kiracnn fera ve intikal gibi herhangi bir tasarruf hakk yoktu ve kira sresinin
bitiminde vakf yeri boaltlarak vakfn mtevellisine teslim edilirdi. care-i vahide
34

KS, Davutpaa Mahkemesi, D.8, s. 4.

... mahmiye-i mezbrede Samatyakapusu dhilinde brahim elebi dkkn dimekle marf bir bb
bakkl dkkn dernunda mevcd beynel-esnf gedik tabr olunur iki kantar ve iki terzi ve m derhim ve drt fucu ve bir ekmece ve bir ake tahtas ve sir lt- lzme-i malmenin yzyirmi sehm
itibryle altm sehm yii bakkal Rubil veled-i Gatmos zmminin ve altm sehm yii benim ba
hccet-i eriyye yedimizde mlk ve hakkmz olmala biz dkkn- mezkrda gedik tabr olunan
altmar sehm hisse-i yias tarafeynden cb ve kabl hvi bey-i kat ve ... Fi 27 Zilkade sene 1215
(11 Nisan 1801)
35
Akgndz, Osmanl Hukukunda Gedik Hakknn Menei ve Gedik Hakkyla lgili Ebssuudun Bir
Risalesi, s. 413-414.
36
Kala, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, 1998, s. 91.
37
Bahaeddin Yediyldz, 18. Asr Trk Vakflarnn ktisadi Boyutu, Vakflar Dergisi, Say 18, (1984),
s.13.

17

usulne gre kiralanan vakflarn tamiri, yanan veya harap olan vakf binalarnn
yapm/onarm vakfa aitti. Bu sebeple vakflar gelir kaybna uramaktayd. Bunun
nne gemek iin Kanuni dneminden itibaren vakflarda icareteyn ad verilen yeni
bir kiralama usul uygulamaya konuldu.38 Geri 16. yzyldan nce de icareteyn
usulne benzer uygulamalar mesela Fatih dneminde sz konusu olmutu. Fatih Sultan
Mehmed, Ayasofya-i Kebir vakfna ait olan stanbuldaki 33 adet selhaneyi icare-i
muaccele ve meccele karlnda ve sre belirtilmeksizin debba esnafna
kiralatmt.39 careteyn usulne benzeyen bu tr kiralama ekline icre-i tavle
deniliyordu. Bu sistemde vakf yerlerine tasarruf eden esnaf, belirli bir sreliine deil
kirasn dedii mddete kalabiliyordu. Bylece hem vakf asndan hem de esnaf
asndan daha yararl olmaktayd.40
Daha ncede belirttiimiz gibi icare-i vahide ile kiralama biiminde vakf
mlklerinin tamir masraflar vakfa aitti. Yangn ve sair sebeplerle vakfa gelir getiren
dkkn ve evlerin nemli bir ksm harap duruma geldii ve onarm masraflar ar
olduu iin vakflar bunu tazmin etmekte glk ekmekteydi. care-i vahide eklinde
kiralanarak, kira bedeline mahsuben onarm yaplmasna kimse yanamyor ve
vakflarn durumu daha da ktye gidiyordu. Neticede icare-i tavile usul tekrar gzden
geirilerek icareteyn usul benimsenmitir. Bu sayede kira sresi uzatlarak kiracnn,
vakflara ait mekan ve mallar uzun sre tasarruf edecekleri ve evlatlarna brakmak
isteyecekleri dncesiye imar faaliyetlerini yerine getirecekleri ngrlmt.
careteyn usulnde kirac, vakfn imar masraflar iin vakf arsas veya binasnn
gerek bedeline yakn bir mebla pein kira (icare-i muaccele) olarak derken; ayrca
buna ilave olarak her sene sonunda kira bedeli (icare-i meccele) ad altnda da czi bir
mebla demekteydi.41
Vakf arsa ve binalarn kiralamada icareteyn usul yani mr boyu kiralama
hakkyla birlikte esnafn mesleini icra edebilmesi iin gereken alet edevat tasarruf
38

Yediyldz, s. 20.
Ahmet Refik, Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, stanbul: Enderun Kitabevi, 1988, s. 7-8.
... Yedikule hricinde bin ve Ayasofya-i kebr cmi-i erfine vakf eyled otuz bb selhne ve
yzaltm bb debbahane icre-i muaccele ve meccele ile debbalara cr olunub.. f Evil-i
Ramazan sene 1102 (29 Mays-7 Haziran 1691)
40
Kala, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, s. 93-94.
41
Akgndz, slam Hukukunda Ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi , s. 359-360.
39

18

edebilme hakk, esnaf tekelleri ve gediklerin hukuk temellerini oluturmu42 ve esnaf

tekelleriyle ilgili uygulamalar 18. yzyl sonlarna kadar devam etmitir. III. Selim
zamannda ise gerekten bir dnmn balangc olarak nitelendirebileeimiz
gelimeler sz konusu olmutur. III. Selim, Bb- lye gnderdii bir hatt-
hmayunda mallarn alm-satmnn belirli esnaf gruplarna tahsis edilmesini iddetle
eletirerek fiyatlarn yksek oranda olmasn bu tekellemeye balamaktadr. Erzak
cinsinden olan asli ihtiya maddelerin alm-satmnn belirli esnafa tahsis edilmesini
makul karlamakta, bu trden maddeleri sat maksadyla her isteyenin almas
durumunda zahire sknts ekilebileceini ifade etmektedir. Fakat dier mallarda
inhisar mantkl bulmaz ve bu hususlar iin yeni kurallar ihdas edilmesi gereini
savunur.43
III. Selim, 1805 tarihinde yaynlad bir fermanla gediklerle ilgili de baz
dzenlemeler yapmtr. Buna gre daha nce kaydedilmi olan gediklerde eski
teamllerin muhafaza edilmesi, yeni ihdas edilecek gediklerin kabul ve kaytlarnn
gletirilmesi ve yine yeni ihdas edilecek havai gediklere kesinlikle itibar edilmemesi
hkme balanmtr.44 1809 tarihli bir ferman ile de baz esnaf ve kiraclarn kira ile

42

Kala, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, s. 103.

stanbul Aratrmalar Merkezi, stanbul Esnaf Tarihi (Yaynlanmam), C.3, , s. 69-71, Hkm No:
12/245/720
[Derkenar] Tekrr emr-i l yazlmdur.
F Evil-i Cemziyel-evvel Sene 1241 (12-21 Aralk 1825)
stanbul kdsna hkm:
Eynun bahlar ziyde oldunun sebebini sul itdm gelen eylern her cinsini bir esnf kendye hasr
idp fermnlar yapdrup har alamadndan neet idermi erzk maklesinden bu nizm mni deil
vka her eyda ise vaktiyle zahre bulmazken sebzevtun mardabzlara ve ey-y sirenn ez cmle
Engri lsi ve bunun emsli eylern birer esnfa mahsr ve harun bey u ir idememesi ne in
olsun hevyic-i zarriyyeden olup vaktiyle bulmamas ibdullha muzrr olan eylern don ya gibi ve
nun emslinn nizmlar dursun sir o misilllern kaydlarn birer birer ihrc itdrp beks muzrr
olanlar huzrma arz ile kaydlarn terkin itdresin nizm diy buyurduklar nizmszlkdur bunlarun
cmlesine ibdullhun rahnedr olnaca vechile nizm virilmek matlbmdur gerei gibi dikkat olna ...
inhisr- bey u irya bir drl rzm yokdur b hatt- hmyn memn ve bu esnda bunlara dir
olmaduk fesd kalmyor (?) bunlara dikkat olnup cevb virile byle eyler ile fukar ve ibdullh
zrrdan gayet teh olna diy ... sen ki mevln-y mumileyhsin cmc esnfnun ve kethudsnun
noksn bahya cm frhtna mmnaatlar ibdullhun zarar u zynlarn mcib ve men-i inhisr hatt-
hmynuma muyir olmakdan n menfat-i ummiyesini zhir olan keyfiyetini mene esnf-
mezkrun cesretleri tedblerini muktez olmala fm bad bu makle vazdan mcnebet eylemelerini
esnf- mezkra tenbh birle ber vech-i muharrer eref-yfte-i sudr olan hatt- hmyn- kermet-makrnum mcebince aled-devm amel olmak fermnum olman ... F Evil-i Zil-hicce sene
1209 (19-28 Haziran 1795)
44
ET, C.3, s.290-291, Hkm No: 16/2/4
43

19

oturduklar dkknlar gedik itibar ederek resmi belge ile Bamuhasebeye

kaydettirmelerine msaade edilmemesi istenmi ve bu ekilde gedik ihdas
yasaklanmtr.45 Gedik, 19. yzyln ortalarna kadar belli bir zanaatn ustasnn inhisar
haklarnn belirlenmesinde nemli bir mekanizma olarak varln srdrmeye devam
etmitir. Ancak bu dneme gelindiinde bir ok usta tam bamszlk iddiasnda
bulunmak iin belgelerinde verilen haklar zaten kullanmaktayd. Bu bamszlk
iddiasn, vakf idarecilerinin kiralar artrmas ve devlet yetkililerinin vakf mlklerini
msadere edip iltizama dntrme konusundaki artan temayl kolaylatrmtr.

stne-i aliyyede ve bild- selsede ve baz bild- sirede el-yevm umm- belva kablinden olup
beynen-ns yi ve mtedevvil olan gedik mddesi hilf- fetv-y erfe gedik ashb olan ibdullha
bil mcib mreket ile gasb- emvl-i ibd kablinden emr-i gayr-i mstahsen ise dah erzk maklesi
olan nn ve lahm ve bakkl emtias ve bunlara maks olan ey bey olnur dekknde mstecirleri
riyet olup vakitli vakitsiz duhl ve hurc iderek ey-i merkm aled-devm bulnmayup bu takrb
ibdullha mcib-i zdrr old zhir oldna binen ancak nefan lil-ibd bu makle dekknde gedik
itibr ve aklm- pdihye kayd olnman Devlet-i aliyye ihtiyr itmi olup giderek emvl-i mriyyeye
mteallk olan ey dah emvl-i mriyye muhfazasn zera ittihz iderek duhnclar ve enfiyeciler ve
giderek emsl olarak berberler ve ferclar ve hn odalar vesir aklm- pdihye kayd (...) kati ok
nesneler kayd oldndan mad b evmir-i aliyye kat ihds memntdan olan kahve gedikleri kayd
olnarak ve mukayyed gediklere kys iderek her tarafda hevy gedikler ihds ve gh hccet ve gh
esnf kethudlar tezkireleri (...) bey u ir ve gedik ashbndan biri fevt olsa zekerden add olnarak
tevrs ve verseti olmayanlarun cnib-i beytl-mldan zabt ve fruht olnarak ve hkkm dah gh
gedik lt- lzmeden ibret olup emvl-i menkle maklesinden ol[ma]mala bey u irs zmnnda
vk olan devsi sahhadur ve gh gedik hilf- erdr diy adem-i itibr ile bazan gedik ashbnun
itir in virdkleri akeleri dah mesktun anh kalmala telef olarak fil-hakka gerek ashb- emlk ve
gerek erbb- gedik gn gn mutazarrr olmakda idkleri zhir ve ikr olup bu huss bir hsn-i
rbtaya tevsk ile ibdullh bu makle hasretden vikye emr-i vcibl-ihtimm olmala f mbad
blda tahrr u tafsl olnd vechile habbz furun ve kassb ve bakkl ve mmc ve sde yac ve zeyt
ve bezr ve revgan yaclar veyhd vakf- hmyna ilhk in irde-i aliyye taalluk iden mevdlarun
mceddeden aklma kayd in iki sahhl fermn- l sdr olmadukca kayd olnmamak ve mukaddem
kayd olnm olanlara bu trhe ne vechile mumele olnagelmi ise yine ol vechile mumele olnmak ve
ibu tadd olnan mevddeden gayri dkkn ve oda vesyirinn aklma kayd in iki sahhl fermn- l
sdr olur ise veyhd kayd irdesiyle ilm ve arz- hl takdm olnup emsli sul olnup pene ve sahh-
l olur ise aklm emsl derkenr itmeyp derkenrda memniyyetlerini sarhaten cevb tahrr eylemek
ve ibu trhden sonra huds iden hev gediklere kat itibr olnmayup mehkimde terfular
zuhrnda gedik ashbnun dkkn dernnda ml add olnur eys her ne ise ahz idp ber mceb-i
fetv-y erfe ashb- mlke mlklerini teslm ile tenbh ve ashb- gedikden biri fevt oldukda gedii
tereke add olnmayup kezlik ancak mlik old eys veresesine teslm ve gedik in mlk shibine
ake virmi ise ber muktez-y er-i erf ashb- emlkden gedik semeni olmak zre virdii ake istirdd
ve mlk shibine mlki teslm itdrilmek kezlik trh-i merkmdan mukaddem olan hevy gediklere ez
kadm olagelen mumele icr olnmak husslar muvfk- rey-i l ise ol vechile mehkim ve aklma
hitben b fermn- l sudr iktiz eylediini hl stanbul kds fazletl Mehmed Emn Beefendi
hazretleri memhr ilm itmele ilm mcebince Bamuhsebe'ye kayd ve iktiz iden mehkim ve
aklm li eclil-kayd ilm haber it olnmak bbnda fermn- l sdr olman mcebince kayd olnup
sir iktiz iden mahallere ilm haberleri virilmele dvn- hmyn kalemine dah ibu ilm haberi
virildi. F 12 Rebiul-evvel Sene 1220 (10 Haziran 1805)
45
Akgndz, slam Hukukunda Ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, s. 414.

20

Sonu olarak bir ok usta kendilerinden baka kimseye hesap vermeden mesleklerini
icra edebilecekleri yerlere tanarak buralarda dkkn amtr.46
2.2. Esnaf Tekilat
Osmanl Devletinde esnaf birlikleri, ehl-i hiref adyla da anlmaktadr.
Esnaf, devlete ait i ve i yerlerinde alanlar ile faaliyetlerini serbest bir ekilde
yrtenler olmak zere iki grupta toplanmtr.47 Birinci grupta yer alan esnaflar
devirmeden ve penik olanlar arasndan seilerek saraydaki ustalarn elinde
yetitirilirdi. Sanatnda ilerledike gndelii artrlr ve zamanla kalfa ve usta olurdu.48
Serbest alan esnaf iinden ayn ileri yapanlar bir arada alarak ayn zamanda
birbirlerini denetlerdi. Yine ayn ileri yapan esnaflar hiyerarik yapdaki birlikler
halinde rgtlenmilerdi. Sanat renmek iin bir usta yannda rak olarak balamak
gerekiyordu. Mesleinde kendisini ispatlarsa ykselirdi ve kalfa ve daha sonra da usta
olabilme imknna sahipti.49
Osmanl Devletinde esnaf gruplarnn hem kendi i ilerini idare eden ve
ihtiyalarn karlayan hem de esnaf gruplar ile devlet arasndaki mnasebetleri
salayan yneticileri vard. Esnaf gruplarnn esnaflkla ilgili olarak temasa getii ve
dzenli olarak ilikisini devam ettirdii balca iki kurum, kadlk ve muhtesiblik idi.
2.2.1. Kad
Aslnda kad, esnaf tekilatnn iinde yer almayp resm olarak devleti temsil
etmekteydi. Kadnn idar ve kaza grevlerinin yan sra beled yetkileri ve
sorumluluklar da vard.50 Al-veri ile ilgili iler, narh usul, lke dna kacak veya
karlmas yasak olan eyalar, sava iin gereken malzemenin tedariki, temizlik ve
gerektiinde zabta ileri, kadnn yetki ve grev alan iindeydi. stanbulun ynetim
blgeleri Fatih dneminde dzenlenmi ve fetihten sonra drt kadlk ihdas edilmiti.
46

Yldrm, Otoman Guilds in the Early Modern Era, s.92-93

Ahmet Kala, Esnaf, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.11, stanbul: Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar, 1995, s. 423
48
smail Hak Uzunarl, Osmanl Saraynda Ehl-i Href (Sanatkrlar) Defterleri, Belgeler Dergisi,
C. XI, Say 15, (1986), s.23.
49
Kala, Esnaf, s. 424.
50
Pakaln, C.2, s. 121.
47

21

Buna gre her blge ayr bir kadnn ynetimine verilmiti. Bunlardan biri stanbul
surlar dahilindeki blgeydi. Dierleri, sur haricinde Eyp (ekmeceler, atalca, Silivri
ve bal blgeler), Galata ve skdar ile bunlara bal blgeler idi. stanbul kadl,
stanbulun sur iindeki mahalleleri ve esnafyla, surun deniz tarafndaki sahil, iskele ve
limanlarndan sorumluydu.51 stanbul kads, Vezir-i azamla birlikte, grev alanna giren
blgeleri denetlemesinin yan sra bizzat kendisi de teftie kard (kol gezme). Bu tefti
esnasnda yannda bir heyetle falaka, denek ve terazi tayan adamlaryla dier ilgililer
bulunurdu. Tefti srasnda, daha nceden belirlenmi fiyatlarn stnde sat veya l
ve tartda hakszlk yapanlar tespit edildiinde falaka veya denek ile cezalandrlrlar
ve gerekirse boyunlarna tahta glle taklarak halka tehir edilirlerdi.
Kalpazanlarn kontrolleri, gmn simkeler tarafndan suistimal edilmemesi,
para rayicine dikkat edilmesi, hamallarn nizam, mahalle aralarnda meyhane
bulunmamasnn salanmas, kaldrmlarn tamiri, shhiye ileri ile ila, tabib ve
cerrahlarn teftileri, hayvanlara tahammllerinden fazla ykleme yaplmamas, amele
cretlerinin kontrol, kayklarn nizam, belirlenen fiyatlardan fazlasna satlan
eyadan dolay yaplan ikyetlerin tetkiki, stanbulun sata konu olan yiyecek, iecek
ve giyecek malzemelerinin esnafa datmnn nasl yaplaca, muhtelif vakflardan
kasap akesinin tahsili, et ve ekmek fiyatna dikkat edilmesi, bedestendeki esnaf ve
dellalarn hilelerine engel olunmas, odun ve kmrn narh gereince satlmas,
nceden zellikleri belirli olan muhtelif kumalarn llere uygun olmas, dilenciliin
ve hrszln engellenmesi, stanbul dndan gelenlerin mahallelerde kefilsiz olarak
oturtulmamas, ev inasnda nizam gereince dikkat edilecek hususlarn kontrol,
gediklerin artrlmas, esir ticareti, stanbula gelen gemi ve kayklarn muayyen
yerlerden baka yerlere yanatrlmamas, dar karlmas yasak olan eyalarla ilgili
gerekli tedbirlerin alnmas, halkn sknt ekmemesi iin stanbulun iaesi hususunda
gerekli tedbirlerin zamannda alnmas ve esnaf hiyerarisinde bulunanlarn grevlerinin
tescili kadlarn yetki ve sorumluluklar iinde yer alyordu.52

51

smail Hakk Uzunarl, stanbul ve Bilad- Selase Denilen Eyp, Galata ve skdar Kadlklar,
stanbul Enstits Dergisi, 1 (1956), s. 26-27.
52
Uzunarl, stanbul ve Bilad- Selase Denilen Eyp, Galata ve skdar Kadlklar, s. 30-31.

22

Gerek stanbul kadsnn zamanla artan grevleri, gerek k artlarnda halkn

uzak mesafelerden mahkemeye ulamasnn zorluu gz nne alnarak 1586 ylnda
karlan bir fermanla stanbul kadsna mahkeme ama ve naib bulundurma izni
verilmitir. stanbul kadsna vekalet eden pek ok naibin yan sra sur iinde naibli
olarak grev yapan drt mahkeme bulunmaktayd.53 Bu mahkemelerin yerleri:
1.Mahmud Paa Mahkemesi: Mahmudpaa Cami avlusunda bulunan ve
stanbul mahkeme binalarnn en eskisi ve en by olan binayd.
2.Davud Paa Mahkemesi: Ayn adla anlan caminin avlusunda bulunurdu.
3.Ahi elebi Mahkemesi: Zindankaps yannda, Rstempaa Camiinin
bitiiindeydi.
4.Balat Mahkemesi: Balat kapsnn i ksmnda, Surp Hredagabed adl
Ermeni kilisesinin yaknnda, Ferruh Kethda Camiinin avlusunda bulunurdu.54
19. yzyln balarnda baz esnaf gruplar kadime mugayir olarak alm-satm,
kira vb. meselelerin sadece stanbul kadlna mnhasr olduunu iddia etmiler ise de
blge kadlklarnn da sorumlu ve bu meseleleri halletmeye yetkili olduuna dair bir
hkm yaynlanmtr.55 Yine ayn yllarda Haskyde baz esnaf gruplar bu defa da
esar yani fiyat ilerinde naibler tarafndan madur edildiklerini bildirerek esar ilerine

53

Bilgin Aydn, stanbul Kadl Tarihesi ve stanbul Kad Sicillerine Dair Tetkikler, stanbul
Aratrmalar Dergisi, Say-6, (1998), s.75
54
P..ncicyan, 18. Asrda stanbul, Hrand D.Andreasyan (ev.), 2. Basm, stanbul: stanbul Enstits
Yaynlar, 1976, s.33-34.
55
stanbul Aratrmalar Merkezi, stanbul Esnaf Tarihi, (Yaynlanmam), C.4, s. 43-44, Hkm No:
18/72/142 .
skdar kdsna hkm:
eran tahrri lzm gelen terekelerini tahrr itdrmekden imtin ve ledel-iktiz meclis-i era
huzrdan ib ve bu keyfiyyet esnf- mezbrenn esrna giderek siryet ideceinden baka yac ve bezrci ve orbac ve tuz ve unc esnf dah bakklna iblen(?) bizler bakklna mlhaklarz diy izr ile
izhr- hunetde olmalaryla zabt u rabtlar adml-imkn olman muhfaza-i nizm- bild ve ihkk-
hukk- ibd zmmnda sbkul-beyn bakkl ve etmeki ve unc ve kazzz ve ttnci esnfnun yedlerinde mevcd evmir-i aliyyemde mnderic kadmden mer ve muteber olan rt ve nizmlar kem
kn icr klnarak muyir-i er-i kavm ve hilf- teml-i kadm ancak stanbul mahkemesine tahss
mddesi tayy u terkn ve umr-i eriyye ve nizmlar kadmden olgeldi zre bulnduklar belde kds
marifetiyle ber muktez-y er-i kavm ruyet ve tanzm olnmak zre Dvn- Hmyn ve
Bamuhsebe ve Maden kalemlerinden tevrh-i muhtelife ile mverrah evmir kaydlar mahallelerine
erh virilp stanbul ve bild- selse kdlarna hitben tur-y garr ile muanven baka baka fermn-
celll-nvnum itsn ... F Evst- Cemziyel-evvel Sene [1]228 (12-21 Mays 1813)

23

naiblerin bakmayp dorudan blge kadlarnn ilgilenmelerini talep etmilerse de bu

talep reddedilmitir.56
2.2.2. Muhtesib
Kadya bal olarak grev yapan yksek bir memur hviyetindeki muhtesib,
zellikle zabta ileri ile ilgilenirdi.57 stanbul ihtisabna ve narh messesesine dair
bilinen en eski belge mer Ltfi Barkan tarafndan ortaya karlmtr. II. Bayezid
dnemine ait 1501 tarihli bu belge, stanbul htisab Kanunlarn ihtiva etmektedir.
Belgede stanbulda faaliyette bulunan esnafn retim ve sat aamasnda riayet etmesi
gereken kurallar, mallarn ve hizmetlerin fiyatlar, kurallara uyulmamas durumunda
verilecek cezalar ayrntl bir ekilde anlatlmtr. Bu hususlarla ilgili denetimler, bizzat
grevi olduu iin muhtesib hakknda da bilgi edinmekteyiz.58
htisab Aas ve htisab Emini de denilen muhtesibin grev sresi genellikle
bir sene idi. Bazen bu srenin zerine kld da olurdu. htisab ileri iltizam usulyle
verilir ve alan ahs bedel-i muktaa olarak belli bir mebla derdi.59 Fakat
muhtesibler 18. yzyldaki malikneleme srecinde kayd- hayat ile yani mr boyu
bu grevi icra etmeye baladlar. Muhtesiblik, bu yzyln sonunda ortadan kalkmaya
yz tutmu ve II. Mahmud zamannda htisab Nezareti ad altnda merkezi bir kurum
haline gelmitir.60 Daha nce de belirttiimiz gibi stanbul, idari bakmdan drt blgeye
ayrlmt ve her blge ayr bir kad tarafndan idare edilmekteydi. Ayn ekilde bu
56

ET, C.4, s.44-45, Hkm No: 18/76/150.

Havsss- refa mollasna hkm ki:
ez kadm kasaba-i mezbre nibleri medne-i mezbre kdlar taraflarndan meznen umr- esra
nezret idegelmiler iken fm bad umr- esra kaz-i mezbre nibleri nezret itmeyp ancak
medne-i mezbre kdlar taraflarndan ruyet olnmasn istid ile ber- takrb ilm ahz ve mcebince
yedlerine trih-i mezkre ile mverrah bir kta emr-i lin it olnm olmala imtislen kasaba-i
mezbre nibleri umr- esra nezretden memnlar olup lkin kasaba-i mezbrenn ekser ahlsi
rey olmalaryla kll yevm itir idecekleri eydan noksn vezn bulduklarndan medne-i mezbre
mahkemesine irsl eylemeleri mstelzim-i meakkat oldna binen esnf- mezkrenn yedlerine it
olnan emr-i linun kayd ref u terkn ve Havss- refa kdlar taraflarndan kasaba-i mezbrede
nibler olanlar dah ledel-iktiz kasaba-i mezbrenn umr- esreyi nezretlerine izn ruhsat itsn
hvi bls tur-y garr ile muanven bir kta emr-i erfm sudrn ... F Evhir-i Cemziyel-evvel
Sene [1]228 (2-31 Mays 1813)
57
Ergin, C.I, s. 299 .
58
Robert Mantran, 16-18. Yzyllarda Osmanl mparatorluu, Mehmet Ali Klbay (ev.), C.1,
Ankara: mge Kitabevi, 1995, s. 14-15.
59
Ziya Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul: Kltr ve Basn Yayn Birlii, 1987, s.59-60.
60
Onur Yldrm, Osmanl aecilii ve Esnaf: Onsekizinci Yzyl stanbulunda Debbalar, Dou
Bat, Yl:13, Say:12 (2010), s.148.

24

blgelerin de ayr ayr muhtesibleri bulunmaktayd. Ayrca her kadnn sorumluluu

altndaki kasaba ve kylerde de birer muhtesib grev yapmaktayd. Muhtesiblerin
kendilerine yardmc olmas iin kololan ve mstahdem ad altnda hizmetliler ihdas
edilmiti. Suriindeki kololanlarnn says 15, mstahdemlerin says ise 16 idi.
Zamanla bu say artrlm olup, bunlarn grevi dkknlardan ve belirli yerlerden
ihtisab vergilerini toplayarak muhtesibe teslim etmekti61.
Esnaf kontrol etme ve gerektiinde ceza verme hususunda muhtesibin ok
geni yetkileri vard. Taradan pazara getirilen mallarn yolda karlayan ahslar
tarafndan satn alnmasn nlemek, galle (zahire) pazarnda kilelerin ayarn kontrol
ederek damgalamak, dkknlardan alnmas gereken vergileri (rsm- dekkn)
toplamak, her trl eyann alm-satmnn meri kurallara gre yaplmasn temin etmek,
alarn yaptklar yemekleri, yemeklerin kullanld kaplar, bu dkknlarda alan
kiileri ve bunlarn temizliklerini, satlan yemek eitlerinin fiyatlarn ve gramajn
kontrol etmek, amelelerin altklar yerlerde yevmiyelerinin miktarn tespit ve kontrol
etmek, hamallarn, beygir veya at ile yk tayanlarn mesafelere gre tama fiyatlarn
dzenlemek ve kontroln yapmak, yk tayan hayvanlara eziyet edilmesine ve fazla
ykleme yaplmasna engel olmak gibi faaliyetler, muhtesibin yetki ve sorumluluu
altndayd. Muhtesib, narhn tespit, takip ve teftii konusunda da yetkili idi.62
Muhtesib, grld gibi esnafla ilgili hususlarn yrtlmesinde kadnn en
nemli yardmcs konumunda olmakla birlikte 18. yzylda kendisinden pek
bahsedilmemekte, daha ok dorudan doruya kadlar ve esnaf yneticileri muhatap
alnmaktadr. Bunda muhtesibin ve kolaalarnn zaman zaman vuku bulan ihmal ve
kanunlara aykr davranlar da rol oynam olmaldr. Mesela 15 Zilkade 1092 (26
Kasm 1681) tarihli esnaf defterinde,
bundan akdem stanbul muhtesbi aalar ve kol aalarnn knn ve deftere muyir
ihds eyledikleri bidtler men def olunmak fermn olunub rsmt- ihtisbiye-i
mriyyelerinin kall ve kesr rd ve masrflar mceddeden tahrr ve defter itmee
stanbul kds brahim Efendi memur olub ...
61

Ergin, s. 317-319.
Dilaver Cebeci, Osmanl Devletinde htisab Aal, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, 49,
(Austos 1987), s.182-183.

62

25

eklinde fermn- l kayd bulunmaktadr. Sz konusu defterin Bamuhasebeye

gnderilmesi ve bir suretinin de stanbul kadsnda kalmas emredilmektedir.63
2.2.3. eyh
Ftvvetnamelerden anlaldna gre eyhin esnaf tekilatnda nemli bir yeri
vard. Kaytlarda seba eyhlii olarak geen kurum esnaf eyhlii olup dini-tasavvufi
anlamdaki eyhlikten farkl bir anlam tamaktadr.64
eyhler, esnafn en st dzeyde yetkilisi ve temsilcisi konumundayd. Esnaf
tarafndan seilen eyh, esnaf grubunun da kar temsilcisi idi.65 Kethdann yannda
manevi nder konumunda olan ve loncann tecrbeli ustalar arasndan seilen eyh
raklk ve ustalk merasimlerinde bakanlk yapmaktayd. Esnafa cezalarn tebliinde
ve idarede nemli rolleri vard.66. eyhlik makam, zamanla yava yava ortadan
kalkarak67 berber, saka, kreki ve sahaf68 gibi muayyen esnaf gruplarnda kendisinden
bahsedilir hale gelmitir. Bu deiimde eyh seiminin zorunlu olmaktan karlmasnn
da rol byktr.69

2.2.4. Kethda
18. yzylda belki de adndan en ok sz edilen esnaf yetkilisi kethdadr.
Esnaf tekilatnn kuruluundan Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar devam
eden kethdalk makam, yar-resmi bir memuriyet grnmndeydi. eyh, nakib, duac
ve avu gibi esnaf yneticilikleri zamanla nemlerini kaybederek ortadan kalkm ve
onlarn yetki ve sorumluluklar kethdaya intikal etmitir.
63

1092/1681 Tarihli Esnaf Defteri, Atatrk (Belediye) Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar, No:
B.2, s.2
64
Ergin, C.1, s. 537-538.
65
Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, 2.Basm, stanbul: Dergh Yaynlar, 1994, s. 280.
66
Mustafa Keskin, Osmanl Devletinin Sosyal ve Ekonomik Hayatnn Tanziminde Ahliin Oynad
Rol, II. Uluslar aras Ahlik Kltr Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar,
Ekim 1999, s. 208
67
Gen, s. 295.
68
Salih Aynural, 19.Yzyla Girerken stanbul Esnafnn Hiyerarik Yaps, Sosyal Siyaset
Konferanslar, 37-38. Kitaplar, 1992, s.125
69
Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Esnaf Sorunlar, IX. Trk Tarihi
Konferanslar, C. II, 21-25 Eyll 1988, s.1039-1040

26

Kethda esnafla devlet arasnda vasta olduu iin seimi de ok nemliydi.

Genellikle esnaf tarafndan seilerek kadlktan bu durumun tasdik edilmesi talep edilir
ve bu talep ou zaman kabul edilirdi70. Kethda seimi, esnaf rgtlerinin ounda
genellikle bir senelik olmak zere muayyen bir sre iin yaplrd. Fakat ounluk,
kethdann azlini talep ederse gereke gstermek artyla kethda azledilirdi.71
Kethdalarn grevden alnmasn gerektiren durumlarn daha ok esnafn nizamn
aykr hareket ederek nizamn bozulmasna sebep olma,72 yolsuzluk, usulszlk73 veya
esnafn ilerini yrtememe74 gibi ciddi gerekeler olduunu ifade edebiliriz.

70

Ergin, C.1, s. 540-541.

Gen, s. 296-297.
72
Ahmet Kala (Proje ve Yayn Ynmetmeni), stanbul Ahkam Defterleri-stanbul Esnaf Tarihi, C.2,
stanbul: stanbul Aratrmalar Merkezi, 1998, s.50, Hkm No:7/101/304
slambol kdsna hkm:
Astne-i Aliyyemde dkmeci esnaf ihtiyarlarndan ... dimele marf kimesneler ile ... vesir
mazbtul-esmi kimesneler meclis-i er-i enverde kethdlar Mustafa muvcehesinde merkm Kethd
Mustafa hilf- nizm- kadm hareket ile nizm- kadmimizin ihtilline bd ve cmleyi tacz ider dey
teekk ve merkm Mustafanun kethdlkdan ihrc ve yirine cmlesinin emn ve mutemed ve muhtr
olan Usta Mehmed bin Mustafa kethd nasb tayin olnmak in istida-y inyet itmeleriyle mezbr
Mustafa ref ve merkm Usta Mehmed kethd nasb olunmak bbnda ... F Evst- Safer sene 1178 (1019 Austos 1764)
73
Ahmet Kala (Proje ve Yayn Ynmetmeni), stanbul Ahkam Defterleri-stanbul Esnaf Tarihi, C.1,
stanbul: stanbul Aratrmalar Merkezi, 1997, s.6-7, Hkm No: 1/35/161;
sbka esnf- mezbre kethds Seyyid Mehmed bin Seyyd Ahmed mahzarnda mezbr Seyyid
Mehmed bundan akdem kethdmuz iken esnfmzu bi gayr hakkn tecrm ve nice drl hle ve iftir ile
dkknlarn sedd bend ve ake alup esnfmuz bu vechile tacz ve rencde itmek det-i mstemirresi
oldndan kethdlkdan ihrc ve yirine merkm Hseyin b bert- l kethd olup ... F Evst- aban
Sene (1) 155 (11-20 Ekim 1742)
Ahmet Kala, ET, C.2, s.104-106, Hkm No: 7/285/884
Babakanlk Osmanl Arivleri, Cevdet Belediye, No:487
Kethdlk
Esnaf- kebabcyn ve acyn ve erbetciyn der stanbul ve tevbih
Esnf- merkmeden odaba ve yiitba ve nm zmmler ve sirleri mecls-i er-i erf-i
enverde b bert- lin bil tayn kethdlar olan Ahmed Bin El Hac Mehmed hzr olduu halde her
biri takrr-i kelm idb merkm Ahmed kethdlar olub lkin nizm- kadmlerine muyir hareketi
olduundan cmlesi mebusun azlini ve yerine cmlenin musn ve ihtiyr olan esnf ihtiyrlarndan ve
erbb- istihkkdan El Hac brahim bin Mehmed kethd nasb ve tayn olunmas murdmzdr dey
kethdlk- merkm mezbr Ahmedin refinden cmlenin muhtr mezbr brahime tevch ve F 17
evvl sene 1173 (2 Haziran 1760)
74
KS, st, D.53, s.74
sitane-i Aliyyede vki camc esnfndan ... ustalar meclis-i er- i mnrde kethdlar El-Hac Ali
Bin Osman muvcehesinde mezbr El-Hac Ali kethdmz olub lkin ihtiyr ve all ve umrumuzu
ruyete kudreti olmadndan nizmmzn ihtilline bis ve bd olman mezbr El-Hac Aliden bir
vecihle emniyetimiz yokdur dey teekk ve kethdlkdan hurcunu iltims eylediklerinde mezbr ElHac Ali dah kethdlk- mezbrdan keff-i yed ve rzsyla esnf- mezbrnun muhtrlar olub rf ve
detlerini arf ve her vechile kethdlk uhdesinden gelmee kdir id ihbr olunan bisl-ilm Ali
Aa Bin brahim Ustaya ferat ve kasr- yed ve emr-i lin dah teslm itmekle kethdlk- merkm
mahalline badel-kayd ve mezbr El-Hac Ali ferndan mezbr Ali Aaya tevch ve yedine mcedded
emr-i lini sadaka ve ihsn olunmak bbnda ... F 2 Rebul-evvel Sene 1200 (30 Ocak 1786)
71

27

Genellikle her esnafn bir kethdas vard. Fakat tuhfeci ve fincanc, kalpak
ve krk esnaf gibi birbirine yakn sanatlar icra eden kk esnafn ortak kethdalar
bulunmaktayd. Dokumaclar, dericiler ve kayklar gibi kalabalk esnaf gruplarnn ise
birden fazla kethdalar olabilmekteydi. Bununla birlikte bu kethdalarn da zerinde,
bal bulunduklar esnaf kethdalar vard.75 stanbul, Galata, Eyp ve skdarda
bulunan reki, somuncu ve simitilerin de ortak bir kethdas vard.76
Esnafn zaman zaman tahriri yaplr, say ve isimler tespit edildikten sonra sz
konusu esnafn birbirlerine kefaletleri ve tamamna da kethdalarnn kefaleti tescil
edilirdi. Esnaf saymlarnn yaplmasnn nemli baz sebepleri vard. Bunlar ksaca
esnaf saysnn kontrolsz bir biimde artmas, ham dest tabir olunan liyakatsiz
kiilerin meslee girmesi, kalitesiz ve standartlarn dnda retim yapmas, dier
yandan

bu

durumun

ustalarn

gelirlerinin

azalmasna

sebep

olmas

olarak

zetleyebiliriz. Bu tr durumlarn nne geebilmek amacyla zaman zaman esnaf

saymlar yaplrd. Esnafla ilgili dzenlemelerin yaplmas ve ihtilaflarn halli iin de
saym yoluna gidilir ve saymlar ihtiyaca gre tekrarlanrd. Saym yaplan esnafla ilgili
deiik grevliler atanabiliyordu.77 Bu saymlarda esnafn yetkilisi ve temsilcisi olarak
da kethda hazr bulunurdu. Belgelerde tahririn bizzat kethdalar marifetiyle yapld
yazlrd. Mesela kayk esnafnn tahrirlerinde aadaki rnekte grlen ibarelere ok
sk rastlanmaktadr:
....iskelesinde ileyen gedikli mavna ve ashbdr ki kethdlar Salih Bin El-Hac
brhim marifetiyle tahrr olundu.
Belgenin sonunda ise
mezbrndan her biri hara ve kethdalar mezbr Salih mezbrnun mecmuna
kefleti tescl olundu

75

Aynural, 19.Yzyla Girerken stanbul Esnafnn Hiyerarik Yaps, s. 130.

BOA, Cevdet Belediye, No: 2199
stanbul ve Galata ve Eyb ve skdarda vki rekciyan ve somuncuyan ve simidciyan esnfnn
bil- tayn kethdl sbka stanbul kds Mehmed Atf efendinin ilm ve trih-i merkmede sdr
olan ruus- hmyn mcebince ibk ve istihkkan merkm Osmann bert- lin ile zerinde olduu
mukayyeddir. Ferman devletl inayetl sultanm hazretlerinindir. F 10 abn sene 1199 (18 Haziran
1785)
77
Mbahat S. Ktkolu, Osmanl Esnaf Saymlar, Esnaf ve Ekonomi Semineri-Bildiriler, stanbul
2003, s.405-407.
76

28

ibaresi yer almaktadr.78

Esnaflkla ilgili kadla intikal eden davalarda kethda; yiitba, ihtiyar
ustalar gibi esnaf hiyerarisinde bulunan dier meslektalaryla birlikte yerini alrd.
Devlet tarafndan esnafa yaplan uyarlarda da ilk muhatap kethda idi. stanbul Kad
Sicillerindeki bir belgede stanbul Kadlna, sarraflara yeterli miktarda akelik para
verilmi olmasna ramen kesik para kullanmaya devam edenler olursa bu ahslarn
cezalandrlaca bildirilmiti. Bu fermann esnafn

kethdalarna bildirilmesi

isteniyordu.79
Kethdann en nemli ve belirgin grevi esnafn d ilikilerini, yani dier
esnaf tekilatlar ile, mal ald veya satt zmrelerle ve kamu otoriteleri ile olan
ilikilerini ynetmekti.80 Dier nemli bir fonksiyonu da birlik iinde satlacak mallarn
datmna araclk yapmakt.81
2.2.5. Yiitba
18. yzylda kethda ile birlikte ad en ok zikredilen esnaf yneticisiydi.
Esnaf hiyerarisinde kethdadan sonra yer alan yiitba, seimle bu greve gelirdi.
Yiitba, kethdann yardmcs olup esnaf ile kethda arasnda arac bir konuma
sahipti. Esnaf tekilatnda grev yapan ve zamanla fonksiyonunu kaybeden avuun
grevlerinin de yiitbalarca deruhte edildii tahmin edilmektedir.82 Yiitbann en
nemli grevleri, kethda ile birlikte esnaf arasnda kan ihtilaflarda ilk merci olmas,
kalfa veya ustalardan bamsz i kurmak isteyenlere gerekli icazetin verilmesi83 ve
78

KS, st, D.24, s.112

KS, st. D.24, s.1
stanbul kds fazletl efendi
F m bad kesik para ahz ve it olunmamak zre men olunub eydi-i nsda bulunmak in sarraflara
ikiyz kise akelik para virilmekle imdi trih-i fermndan gne dek bir ferdin yedinde kesik para
bulunmamak ve bulunur ise bil-emn kree vaz olunmak zre esnfa vesirlerine tefhm in cmle
esnf kethdlar ve mahallt immlarn getrdb gerei gibi tenbh ... 1138 (1725-1726)
80
Gen, s. 297.
81
Tahsin zcan, Fetvalar Inda Osmanl Esnaf, stanbul: Kitabevi Yaynlar, 2003, s. 28
82
Ergin, C.1, s. 549.
83
Kala, ET, C.1, s. 3-4, Hkm No:1/26/115
Galata kdsna hkm ki:
Galata kazsna tbi kasaba-i Beiktada vki kadifeci esnfnn kethdlar olan Ali zde-kadruhu
Sdde-i sadetime gelp ilerinden bazlar pir-perver ve sanat- mezbrede mahreti olmayup baka
destgh amaa istidd ve istihkk olmayan ham-dest kirdlere ve baz destgh sahibi olan ustalar
kethd ve yiitba ve musinn ihtiyr ustalarnn izinleri yoiken kendlere izn ve mceddeden baka
79

29

esnafn disiplin ileri idi.84 Belgelerde ounlukla yiitbandan tek bana

bahsedilmemektedir. zellikle stanbul kadlna yazlan hkmlerde yiitba,
kethda ile birlikte anlmakta ve sorumluluklar zellikle bu iki esnaf yneticisine tevdi
edilmektedir.
2.3. Esnafn Ykmllkleri
2.3.1. Esnaftan Alnan Vergiler
Muhtesibin, kol olanlar vastasyla esnaftan toplad vergilerin bir ksm
ahs zerinden, bir ksm da mallar zerinden alnmaktayd. Bu vergileri genel olarak;
1-Yevmiye-i dekkn
2-Damga resmi
3-Bc- bazar
4-Gemi ihtisabiyesi
5-Resm-i bitirme
6-Dier vergiler
destgh aup nizmlarnn ihtilline bis olmalaryla ... ve kadmden destgh sahibi olan ustalardan
bazlar kadim olan destghlarndan ziyde mceddeden baka destgh ihds ve hulefsna dah izin
virp ve yeniden kird almak murd itdklerinde kethd ve yiitba vesir musinn ihtiyr
ustalarnn rey marifetleri ile olmak zre ... F Evst- Receb sene 1155 (11-20 Eyll 1742)
Kala, ET, C.1, s.220, Hkm No: 5/45/135;
stanbul kdsna hkm ki:
Mahmiyye-i stanbulda vki bkc hrfeti kethds El-Hac Ahmed nm kimesne gelp ... teferrc
vesir husslarn ryet ve ikmet murd eylediklerinde mutd- kadm zre mslimnden kethd ve
yiitba ve muhtrlar olan sekiz nefer ve kezlik ermeni tifesinden yiitbalarndan mad sekiz
nefer ermeni muhtrlar olan stadlaryla man teferrc vesir husslarn ruyet ve ikmet idp
birbirleriyle gadr teadd ve tecvz itmemek zre kavl ittifk ve ahd misk ve ber vech-i muharrer
beynlerinde nizm virilp ...F Evahir-i Cemziyel-evvel sene 1172 (31 Aralk-9 Ocak 1759)
84
Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s. 281;
Kala, ET, C.1, s. 231-232, Hkm No: 5/76/244;
stanbul kdsna ve stanbul gmr emini zde mecdehuya hkm ki:
Bundan akdem sitaneye bdi kad ve kalem getrp fruht iden tccr tifesi gmrkden metlarn
ihrc ve der-mahzen eyledkden sonra kadcba ve kethd ve yiitba ve esnf ihtiyrlar
marifetleriyle mevcd olan ustann zerine varlup ryic olan bahalar kat ve umr- mhimme in
cnib-i mrye ve muayyen olan aylklara kifyed mikdr kad ve kalem ...F Evst- abn sene 1172
(9-18 Nisan 1759)
Kala, ET, C.1, s. 290-291, Hkm No: 5/315/945; C.1, s. 308-309, Hkm No: 6/73/204

30

olmak zere tasnif etmek mmkndr.85

Yevmiye-i dekkn bir nevi kepenk ama vergisiydi. Gnlk ihtiya maddeleri
satan dkkan sahipleriyle her gn alan dkkn ve hanlardan bu vergi tahsil
edilmekteydi. Bu vergiyi veren dkknlarn says 1681 ylnda 3170 idi. Toplanan bu
vergilerin %75i hazineye girer, kalan ise eitli masraflarda kullanlrd.86 Yklm
veya kapanm olan dkknlardan ve fermanla muaf tutulanlardan bu vergi alnmazd.
Fakat bahsi geen sebeplerden dolay atl olan dkknlarn faaliyette olup olmadklar
belirli zamanlarda kontrol edilirdi.87 Damga resmi, deerli veya deersiz kuma ve
madenlerden alnan vergiydi. Gerek kumalarda gerek madeni eyalarda damgalama
ayn zamanda maln kalitesinin bir nevi denetimi anlamna geliyordu.88 Bu vergi
malikne usulyle toplanyordu.89 Seluklular ve lhanllarda da bulunan bazar bac,
baz istisnalar haricinde dardan getirilerek kent pazarlarnda sata karlan her eit
mal iin sz konusuydu. Pazarlar sayesinde hem satclarn denetimi kolaylayor, hem
de daha kolay bir biimde vergi tahsilat yaplabiliyordu. Gemi ihtisabiyesi, stanbula
gelen gda maddeleriyle saman, odun kmr, kereste, kiremit, testi, hasr, kuru ot,
yakacak odun, ta, demir vb. nemli maddeleri getiren btn gemilerden tahsil
edilmekle birlikte tutar pek fazla olmayan bir vergi eidiydi. Bu vergiler gemilerin
boylarna gre deiiklik arz etmekteydi. Buna gre gemiler, byk, orta ve kk
olmak zere kategoriye ayrlmaktayd. skdar kylarna bu eit mallar getiren
gemiler de ayn vergilere tbiydi. Resm-i bitirme, kol olanlar tarafndan baz esnaftan
yllk olarak alnan vergilerdi. Sebze, taze meyve, peynir, yourt, kaymak, turu, pasta,
eker, pastrma, saman reticisi olan ahslardan alnan bu vergi bir nevi gtr retim
vergisi olarak nitelendirilebilir ve miktar ok azdr.90
Alnan bu vergilerin byk bir ksm devlet hazinesine giriyordu. (1093) 1682
tarihli bir belgeye gre bu vergilerin gnlk toplam 8087 ake tutmaktayd. Bunun
6030 akesi hazineye aktarlmakta, kalan ise memurlarn gndelii, emeklilerin tekad

85

Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, s. 144.

Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 290-291.
87
Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, s. 159-163.
88
Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 294.
89
Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, s. 171.
90
Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 291-297.
86

31

maa, muhtesibin maiyyetindeki grevlilerin tazminat ile ihtisab dairelerine denen

kira bedeli olarak ayrlmaktayd.91
Dkknlar yangna dayanksz olduu iin sk sk tehlikeli boyutlara ulaan
yangnlar meydana gelirdi. Yangn veya dier afetler sebebiyle atl kalan dkknlardan
vergi alnmyordu. Bundan dolay dkkn vergilerinde zaman zaman dler
olabiliyordu. Mesela 1682de gnlk vergi haslat 8087 ake, 1730 ylnda 7550 ake,
1770de 7531 ake olmutur.92 htisab vergisi miktar olarak nceleri zekt gibi krkta
bir orannda alnmakta iken zamanla deiiklikler gstermitir. 1826 ylnda da
uygulamada deiiklik yaplarak Asakir-i Mansure masraflarn karlamak amacyla
yeni kanun ve nizamlara balanmtr.93
Osmanl Devletinde esnaflk yapan dkkn sahiplerinden dkkanlarn gn
iinde srekli ak tutmalar istenirdi. Hatta humma-y vebaiye hastal korkusuyla
dkkanlarn kapal tutan, halkn temel gda maddelerinin karland bakkal, sebzeci,
ekmeki vs. esnafnn dkknlarnn, almamak zere mhrlenecei ve sahiplerinin
tedib edilecei bildirilmiti.94
2.3.2. Orducu Esnaf
Osmanl Devletinde esnafn vergi vermenin dnda nemli bir ykmll
de sava zamannda ordunun ihtiyac olan malzemelerin tedarik edilmesiydi. Sefere
91

Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, s.166.

Ziya Kazc, 1093 (1682) Ylnda eitlerine Gre stanbuldaki Dkknlar, Tarih Boyunca
stanbul Semineri,1989, s.243
93
Ziya Kazc, Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul: amil Yaynevi, 1977, s.130.
94
KS, st. D.42, S.87
fukar ve zuafnn istiraht ve bey ve irann tatlden vikyesi lzme-i hlden iken bu esnada
zuhr iden humm-y vebaiyenin siryeti havfndan akvt- yevmiye ve havyic-i zarriye bey iden
bakkl ve sebzevt dekkini ashb ve etmeki ve anlara ittiben esnf- sireden dah eksersi
dkknlarn kapatub birer cnibe bil sebeb vel zr mteferrik ve perian olmalar aceze ve zuafnn
zdrblarna bd ve aru ve bazarn ekseri mesdd ve bey ve ir-y makde mesbesinde olduundan
ktn- memleketin tezyd ve htlerine medd bir hlet-i gayr maraz olduundan gayr medr-
taayy ittihzyla Deraliyyede tavattun ve dkkn kdyla kesb ve kr iden tccrn bil zr byle
eyymda dkknlarn sedd bend ve bad mahallerde ihtif eylemeleri hilf- er ve muyir-i rz
olmakdan ni kendlere mcib-i thmet olmala imdi esnf kethdlarn getrdb bu makle bil zr
dkknlar kd itmeyb ibdullhn levzm- zarriyeleri tedrkne sebeb olanlarn tedb ve
dkknlar temhr ve fm bad almayaca ifde ve bundan sonra kethdlar ve yiitbalar
marifetleriyle ol maklelerin keyfiyetleri tahkk ve bila zr dkkn kd itmeyb ihtif itmileri var ise
getrdb kllil-evvel bey ve ir ile ref ve ht ve zarret-i ibda ihtimm ve dikkat eyleyeler dey
buyruldu. F Gurre-i Receb 1192 (26 Temmuz 1778)
92

32

kacak olan ordunun eitli ihtiyalarnn karlanmasnda orducu olarak adlandrlan

esnafa byk grev dyordu. Bu kiiler ihtiya nisbetinde lkenin muhtelif
yerlerinden temin edilirdi. Bu hususta ilgili yerlerin kadlar sorumlu tutulurdu.
Genellikle stanbul, Edirne ve Bursann orducu karmas kanuni zorunluluk olmakla
birlikte ihtiya duyulduunda baka blgelerden de temin edilirdi. Orducu kan esnaf,
orducubann maiyyetinde orduya katlr ve icra ettikleri meslekleri gerei ihtiya
duyduklar malzemeleri de beraberinde getirirdi.95 Bu meslek gruplar arasnda elbette
ekmeki (habbazan) esnaf ok nemliydi. Ekmek frnclarndan, emir gereince belirli
sayda frn adrlar, usta ve ameleleri temin etmesi istenirdi. Frnclar tarafndan
sefere gnderilen her adrda 3 adet frn kuruluyordu ve her frnda 4 amele istihdam
edilmekteydi.96 Bu adrlarn says seferin kapsamna gre deiebiliyordu. Sefer
srasnda hizmet verecek ekmekilerin organizasyonu iin esnafla ilgili olarak kapan
naibi, habbazan ve ekmeki esnafyla nizam ustalar byk rol oynard.97 Frnclar
dndaki esnaf gruplar ise genel olarak bakrclar, kalayclar, bakkallar, meyveciler,
attarlar, sarralar, haffaflar, naccarlar ve demirciler idi.
stanbul esnafnn, saylar devlet tarafndan tespit edilen orducu esnafnn
masraflarnn karlanmas iin ordu akesi adnda vergi vermesi gerekiyordu. Bu
mebla, hayme yani adr bana alnmaktayd. Fakat ordu akesinin zaman zaman
artrlmas sebebiyle esnaf bu paray vermek istemezdi. Nitekim 1730 seferinden nce
toplanan ordu akesi iin esnaf arasnda huzursuzluklar ba gstermitir.98 Ayn yln
lkbaharnda rana sefer yapmaya hazrlanan padiah III. Ahmed, ordu iin bir ksm
esnafn hazrlk yapmasn istemitir. Buna istinaden adet olduu zere baz esnaf
gruplarnn bilfiil eleman gndermeleri istenmi ve ayrca sefere gidecekler iin de
esnaftan ordu akesi toplanmtr. Fakat hem sefer hazrlklarnn uzamas ve hem de
toplanan paralarn yerinde kullanlmamas sebebiyle stanbul esnaf arasnda

95

Mustafa Nuri Trkmen, XVII. Yzyl Sefer Menzillerinin Ekonomik Yn ve Esnafn Katks,
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler (2003), s. 137-138.
96
Salih Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2001, s. 129.
97
KS, st, D.97, s. 48; KS, st, D.73, s. 66; KS, st, D.32, s. 7.
98
M.Mnir Aktepe, Patrona syan (1730), stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi,
1958, s. 35-38.

33

huzursuzluk ortaya km ve neticede esnafn da rol oynad Patrona Halil isyan

meydana gelmitir.99
Orducu esnafnn tespit edilerek toplanmas sorumluluu Ordu Aasna aitti.
Ferman neticesinde Ordu aas, kadya mracaat eder ve kadlk tarafndan mahkeme
baktibi maiyyetine verilerek Mahmud Paa Mahkemesinde toplant yaplrd. Bu
toplantya esnafn yneticileri de katlr ve orduyla birlikte gidecek esnafn adedi
belirlenirdi.100 Ordu ile birlikte sefere katlacak esnafa ok nceden bilgi verilerek,
zamannda orduya katlmalar ve bu konuda aksakla msaade edilmemesi istenirdi.101
Yenieriliin kaldrlmasndan sonra profesyonel zanaatkar birimleri kurulmu ve
bundan sonra lonca mensuplar artk orduya alnmamtr.102
2.4. Osmanl Devletinde Narh Messesesi
Bir mal veya hizmet iin ilgili resmi makamlarn tespit ettii fiyata narh ad
verilir. Gnmzde snrl olarak uygulanmakla birlikte narh usul, Osmanl
Devletinde hemen hemen her trl mal ve hizmet iin uygulanyordu. Narh usul
Osmanl Devletinden nceki slam devletlerinde de youn ekilde uygulama alan
bulmutur. Osmanl Devleti narh uygulamasn ok uzun sre devam ettirmi ve hatta
narhn devletin nemli ilerinden olduu ve vezirlerin bu konuyla ciddi ekilde

99

M.Mnir Aktepe, Ahmed III. Devrinde ark Seferine tirak Edecek Ordu Esnaf Hakknda
Vesikalar, Tarih Dergisi, 7-10, (1954), s. 38-39
100
Ergin, C.2, s. 616.
101
KS, st, D.36, s. 109.
Esfr- sbkada ord-y hmynumda tecemmu iden tavif-i askeriyenin meklatlar hussunda
zarret-i muzyaka ekilmemek in Asitane-i sadetimde vaki yirmisekiz hrfetin ayn ordular ihrc
ve ord-y hmynumda mevcud bulunmalar mutd olmakdan ni sene-i tiyede vukuu musammem
ve muhakkak olan sefer-i hmynum in esnf- mezbrenin kem fis-sbk iktiz iden seksen be
aded haymeleri teden ber beynlerinde cri olduu vechile yamaklarnn inetleriyle tanzm olunarak
vaktiyle yola ihrc ve sdr klnan emr ve defteri ordu aas sbk dris Beyin yedine it ve Der
aliyyeme tesyr klnmidi ... imdi vuslnde siz ki mevlan ve rikb- hmynum defterdr ve
sekbanba mumileyhimsiz. Aalk- mezbr merkm dris Beyin zerinden ref ve mumileyhe tevch
olunmala mukaddem ve bu defa gnderilen sret-i defterler mantuklarnca Asitane-i sadetimde kin
yirmisekiz hrfetin seksenbe aded haymelerin marifetiniz ve bu defa ordu aas tayn olunan
mumileyh marifetiyle sinn-i sbkada olageldii vech zre yamaklarnn inetiyle tanzm ve bir saat
mukaddem yola ihrc ve py-i mlin nevrz- frzdan mukaddem sahr-y emnde mevcd bulunmalar
emrine ikdm- tm eyleyesiz ... tahriren fil-yevmis-slis-i rn F Zilkade sene seba ve semniye ve
miete ve elf. 13 Zilkade 1187 (26 Ocak 1774)
102
Baer, s. 41

34

ilgilenmesi gerei zerinde durmutur.103 slam hukukunda narh uygulamasnn yeri

tartmal olmakla birlikte bu uygulama eri hukuktan daha ok rfi hukuka istinaden
uygulanmtr.104 Narh uygulamas sayesinde hem kalitenin denetimi ve muhafazas
salanmakta hem de arz ve talep artlar dikkate alnarak fiyatlarn tespit ve kontrol
edilmesi mmkn olabilmekteydi.105 Narh uygulamasndaki nemli sebeplerden biri de
arz ve talep artlarnn dikkate alnarak tekelci eilimlerin nlenmek istenmesidir. Arz
ve talep artlar deitike tespit edilen fiyatlar da deimekteydi. zellikle zirai
rnlerde arz artlarnn ok deiken olmas sebebiyle fiyatlarda da dier mallara gre
daha hzl deiikliklere gidiliyordu. Talebin normalin zerine kt Ramazan ay
ncesinde de fiyatlar yeniden tespit ediliyordu.106 Mal ve hizmetlere fiyat tespiti
beraberinde sk bir kontrol mekanizmasn da gerektirmitir. stanbulun fethinden
sonra Fatih Sultan Mehmed, Unkapan, Yemi skelesi arda, Sebzehane Divan ve
Selhaneye giderek narh ilerini bizzat tefti etmiti. Sadrazamlar da aramba
Divanndan sonra yanlarnda kad ve muhtesib ile birlikte alaya karlar ve
yolsuzluklar tespit edilen esnafa ceza verirlerdi. Bu cezalar arasnda falakaya yatrmak,
ahsn dkkn nnde kulan mhlamak gibi cezalarn olduu bilinmektedir.107
Devlet, gda fiyatlarna uyulmas konusunda ok hassast. zellikle kriz dnemlerinde
karlan fermanlarda bu hususa riayet etmeyenler idamla bile cezalandrlabiliyordu.108
Narhn tespit ve tanzimi kadnn asli grevleri arasndayd. Narhn uygulanmas ile l
ve tart aletlerini kontrol ii muhtesibe verilmiti.109
Fiyatlarn devlet tarafndan tespiti elbette keyfi olarak yaplan bir uygulama
deildi. Dnemin artlarn gz nne aldmzda bu uygulamann nemi daha net

103

Mbahat Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, stanbul:
Enderun Kitabevi, 1983, s. 3-5
104
Mustafa ztrk, Osmanl Dnemi Fiyat Politikas Ve Fiyatlarn Tahlili, Hasan Celal Gzel, Kmil
iek, Salim Koca (Ed.), Trkler iinde, (843-849) C.10, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 844.
105
Said ztrk, Osmanl Devletinde Tketicinin Korunmas, Hasan Celal Gzel, Kmil iek, Salim
Koca (Ed.), Trkler iinde C.10, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, s. 853.
106
Ahmet Tabakolu, Osmanl Ekonomisinde Fiyat Denetimi, ktisat Fakltesi Mecmuas, C.43, Say
1-4, 1987, s. 122.
107
mer Ltfi Barkan, 15.Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarnn Tesbit ve
Teftii Hususlarn Tanzim Eden Kanunlar, Tarih Vesikalar, C.1, Say 5, 1942, s. 326.
108
Robert W. Olson, Jews, Janissaries, Esnaf and the Revolt of 1740 in Istanbul: Social Upheaval and
Political Realignment in the Ottoman Empire, Journal of the Economic and Social History of the
Orient, Vol. 20, No 2, Mays, 1977, s.198
109
Pakaln, C.2, s. 572.

35

anlalacaktr. Buna gre fiyatlar, mal arzna ve bu mallara olan talebe baldr. Mal
arz, ehirleme hareketi ve byk ehirlerin ortaya kyla bu ehirlere yakn
blgelerin retim gc ve imkanlar talebi karlayamaz durumdadr. Bundan dolay bu
gibi yerlerde fiyatlar devaml olarak ykselme eilimi gstermitir. Byk ehirlerin
iaesi, ehir d blgeler ve devletler aras ticarete sk bir ekilde baldr. Dnemin
kara ve deniz nakliye imkanlar snrl ve mevsimlere gre aksama ihtimalleri de
kuvvetle muhtemeldi. Bu sebeple fiyatlar ykselmeye meyyal idi. Fiyatlara etki eden
dier faktrlere genel veya blgesel ktlk, ekirge istilas, doal afetler, harp ve
seferberlik hallerini de ilave edebiliriz. te bu sebeplerle devlet, mdahale etme ve
fiyatlar belli bir seviyede tutma gereini hissetmitir. Fiyatlara etki eden etkenler arz
ynnden byle iken meselenin bir de talep yn vardr. Bu husustaki en byk
problem ehirleme hareketleri ve byk ehirlerin daha da byme meylidir. Bu
sebeple Osmanl Devlet erkan ehirlerin kalabalklamasndan srekli olarak endie
ederdi.110 Fiyatlara etki eden unsurlardan biri de gnmz tabiriyle karaborsaclktr.
Belgelerde bu tr problemlerden sk sk sz edilmektedir. Bunlardan birine gre, sur
dnda bulunan dkkn sahiplerinden bazlar, taradan gelen mallar kanuna aykr
olduu halde gizlice satn alarak stokluyor ve gece vaktinde satyorlard. Bu sebeple sur
iinde mal arz azalyor ve dier taraftan da fiyatlar ykseliyordu. Neticede halk
skntya dar oluyordu. Sz konusu mallarn stoklanarak piyasada azalmas ve
fiyatlarnn artmasyla birlikte bu durumun dier mallar da ayn ekilde etkileme riski
mevcuttu. Devlet tedbir olarak bu tr dkknlar kapatarak ruhsat, sur iinde dkkn
ama artna balyordu.111
Narh tespit edilirken birok faktr hesaba katlyordu. Bazen maln getirildii
blgenin uzakl gz nne alnyor, baz mallar iin de onlar reten ustalarn imalat
numune gsteriliyordu. filan ustann veya filan krhanenin ii nin fiyat veriliyor,
bunlarn haricinde olanlarn ise esnafn yneticileri ve bilir kiilerin marifeti ile
belirlenmesi isteniyordu. Baz mallarda da l, evst ve edn olarak kalite
standard getirilmekteydi. Hatta baz mallarda dah l ve dah edn eklinde ayrca

110

Halil Sahilliolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1525 Yl Sonunda stanbulda Fiyatlar,

Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C.1, Say 1, Ekim 1967, s. 36.
111
Said ztrk, Osmanl Devletinde Tketicinin Korunmas, s. 854.

36

ikinci bir st kalite ayrm yaplarak bu gruba giren mallar iin de ayrca fiyat
belirlenmekteydi.112
Narh tespiti yapldktan sonra Bamuhasebeye kaydedilerek bilad- selase
kadlarna bildirilir ve her kadlk kendi blgesindeki mahkemeleri bu konudan haberdar
ederdi. Yeni fiyat listesi sicillere geirilerek mnadiler vastasyla halka ilan edilirdi.113
evket Pamuk, ilan edilen narh listelerini gz nne alarak narh uygulamasnn,
Osmanl dnemi ehir ekonomisinin kalc bir zellii olduu izleniminin doduunu,
fakat bu izlenimin yanl olduunu savunur. Ona gre narh listeleri srekli ya da
dzenli olarak hazrlanmamaktadr. zellikle 16. yzyldan sonra narh listeleri
ounlukla mal ve para piyasalarndaki darlk, ktlk, parasal dalgalanma ve olaanst
istikrarszlk dnemlerinde hazrlanmasna karn daha istikrarl dnemlerde 20-30
yllk sreler boyunca narh listeleri hazrlanmamaktadr. Buna delil olarak da fiyat
listelerinin, en sk olarak Osmanl tarihinin parasal adan ve fiyat hareketleri
bakmndan en istikrarsz dnemleri olan 1585-1640 ve 1785-1840 dnemlerinde
hazrlanm olmasn gsterir.114 Fakat her halde gda maddelerinin bunun dnda
olduunu belirmek gerekir. Yani gda maddelerinde narh tespiti sk yaplan bir
uygulamadr. Baz istisnalar olmakla birlikte satlarda kr oran genelde yzde ondu.
Bu oran bazen yzde on iki ve yzde on bee kadar kabilirdi. Esnaf,

fiyat

kontrollerinin yaplmas ve mevcut durumun muhafazas iin srekli olarak devleti

harekete geirmi ve devlet tarafndan desteklenmitir.115
19. yzyln ortalarna kadar devletle halk arasnda idari bir ba olarak loncalar
olmakszn narha dair herhangi bir resmi faaliyetin gerekletirilmesi pratikte pek
mmkn deildi. Loncalar, ehir halk zerindeki denetimini ne zaman kaybetse,rnein yenierilerin esnaf ve tccar arasna dahil olmas sonucu -devlet, narhn
uygulanmasnda

ve

nizamlar

ihlal

edenlerin

112

cezalandrlmasnda

zorluklarla

Yaar Ycel, 1640 Tarihli Esar Defteri, Ankara: Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Basmevi, 1982,
s. 9
113
Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, s. 17.
114
evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Devlet Mdahaleciliine Yeniden Bak, Toplum ve Bilim,
K 83, 1999/2000, s. 137.
115
Halil nalck, Devlet-i Aliyye, 4. Basm, stanbul: Trkiye Bankas Yaynlar, 2009, s. 266-267.

37

karlamtr. Loncalarn belirli mallarn retim ve satnda tekeli olmadan narhn

tesbiti ve uygulamas yaplamazd. Yani narhn n art bir nevi esnaf tekelleriydi.116
Narh gerektiren durumlar olaan ve olaanst hallerde verilenler olmak
zere iki grupta inceleyebiliriz:
2.4.1. Olaan Hallerdeki Narhlar
lk kuzu kesimi ruz- Hzrda yapld iin her sene bundan birka gn nce
ete narh konur, gerekirse daha sonra yine fiyat ayarlamas yaplrd. St ve
mamullerinin fiyatlar ise ilkbahar ve sonbaharda tespit edilirdi.117 Halkn sknt
ekmemesi iin Ramazan ay ncesinde de narh verilirdi. Fiyatlar tespit edilip
uygulmaya konulduktan sonra ok ciddi bir gereke grlmezse fiyatta deiiklik
yaplmaz ve eski fiyatlar cari olurdu. 1795 ylnda stanbul ve civarnda bulunan anam
mandraclar ile yine stanbul ve civarnda bulunan yourtu esnafnn kethdas ve
ihtiyar ustalar arasnda st fiyatnn uygulanmas hususunda anlamazlk km ve
konu kadla intikal etmiti. Halbuki fiyat tespiti iin daha nce bir araya gelinmi ve
....mecls-i erde bazar kat olunduktan sonra sicill-i mahfza kayd ve devlet-i
aliyyeye ilm...
olunduktan ksa bir sre sonra mandraclar, masraflarnn artt gerekesiyle ste zam
yaplmasn talep etmilerdi. Fakat yourtu esnaf, stn tand beygirlerin
sahiplerine dedikleri cretten dolay kendilerinin de masraf ettikleri ve fiyat tespit
edildikten sonra yeni bir fiyat tespitinin daha nce hi vuku bulmad, belgede getii
ekilde
... mecls-i erde kat olunan bazar zerine ziyde nesne zammyla tekrr bazar
olunduu mesbk olmad (ndan) ...
gerekesiyle bunu reddetmiler ve hkm de bu ynde verilmiti.118
116

Baer, s.29
Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, s. 9.
118
KS, st., D.64, s. 9.
Maruz
sitne-i aliyye civrnda vki anm mandralar ashbndan beher senede vki olan rz- hzr ve rz-
kasmdan end rz mrrunda mandralarmzda ray olunan anmdan hsl olan sdlerin fiyat ol
mandralara merbt olan yourdu krhanelerinin ashbyla mecls-i erde bazar kat olundukdan sonra
sicill-i mahfza kayd ve devlet-i aliyyeye ilm olunageldiinden bu sene-i mbreke-i evvli-l
117

38

Fiyatlarn tesbiti, mal veya hizmetlere her zaman zam yaplmas anlamna
gelmiyordu.

Ahalinin

ciddi

sknt

ektii

zamanlarda

fiyatlarda

indirime

gidilebiliyordu. Mesela stanbulda kyyesi drt pare iken be pareye karlan etin
fiyatndan dolay hem ahalinin sknt ekecei dncesi hem de civardaki kasaplarn
bunu rnek alnp zam yapmak istemeleri sebebiyle stanbulda etin fiyat tekrar drt
pareye indirilmiti.119 Bazen narh defterlerinde mal ve rnler iin iki fiyat veriliyordu.
Bunlar alt ve st sat limitini gsteren fiyatlar olabilecei gibi birincisinin toptan,
ikincisinin perakende sat fiyatlar olmas da ihtimal dahilindedir. skdar kazasnn
1764 ylna ait bir narh defterinde baz mallar iin belirttiimiz ekilde ifte fiyat tespit
ve ilan edilmiti.120 Talebin normalin zerine kt Ramazan ayn halkn huzur iinde
idrak edebilmesi iin her sene aban aynda narh tespit edilirdi. Buna binaen ihtiya
duyulan mallarn tedariki iin Ramazan ncesinde hazrlklarn yaplmas istenirdi.121
Tespit edilen fiyatlardan fazlasna mal ve hizmet reten veya satan esnaf, meslektalar
ve esnaf ynetimi tarafndan uyarlyor, ayet uyary dikkate almazsa kadla ikayet
ediliyordu. Sultanahmet Camii civarnda bulunan ipek boyac esnafnn kethdas,
yiitba ve baz ihtiyar esnaf, tespit edilen boyama fiyatndan yksek fiyata boyama
yapan Bostani Mehmet Aa adl meslektalarn ikyet etmilerdi. Verilen hkmde
mkerremnin ondrdnc gn vki olan rz- hzrdan ondrt gn mrrunda beher vukiyye sd
yourtu esnf mandra ashbndan drd preye alub kendleri dah birer pre fide zammyla beer
preye ibdullha bey itmek zre taahhd ve bu vechile temiyyet ve nizm ve her bir krhane ashb
merbt olduu mandrada beher yevm hsl olan sd vech-i muharrer zre mbyaa olunduu sretde
hsl harcna vef itmediinden mutazarrr olacamz ikr olmala beher vukiyyesi drder preye kat
olunan sdn zerine birer mikdr ake dah zam olunmak murdmzdr didiklerinde ... mecls-i erde
kat olunan bazar zerine ziyde nesne zammyla tekrr bazar olunduu mesbk olmadndan esnf
beyninde niz ve mcdeleye bdi olur haltdandr deyb fiyat- maktua-y mezkre zerine ziyde
nesne zammndan ab ve imtin ... F 19 Muharrem 1210 (5 Austos 1795)
119
stanbul Aratrmalar Merkezi, Atik ikayet Defterleri (Yaynlanmam), s.78, Hkm No: 30/9/40
stanbul kimmakmna ve kdsna hkm ki:
stnede bu eyymlarda lahmun beher kyyesi drder preye fruht olnagelmiiken bu sene-i
mbrekede bu na gelince beer preye fruht olnup stnede olan ibdullhun muzyakasna bis
olduklarndan gayr etrfa dah sr olup stanbulda beer preye frht olnur biz dah beere fruht
iderz diy kassblarun ihtilline bis oldu mesm- hmynum olmala imdi ibu emr-i cellilkadrm vsl buldu gn drder preye fruht olnmak bbnda fermn- lnum sdr olmdur [F]
Evhir-i Safer Sene [1]110 (29 Austos - 6 Eyll 1698)
120
KS, skdar, D.463, s. 134.
121
BOA, Hatt- Hmayun, No:10558
muktez-y rahm efkt-i haneleri zre mh- mbrek Ramazn- erfde ibdullhn nn- azz
ve lahm- ganem ve kahve hussunda zahmet ekmemelerin bi minnehu Tel mh- mezbrda nn-
azz tabh olunmak zre anbarlardan pak ve mnakkah ikiyz bin kile buday ifrz ve bakaca hfz ve
eyym- Ramaznda habbazna tevz olunmasna Zahre Nzr efendi kullarna taahhd itdirilmesi ve
mh- mezbrda kassb dkknlarnda blian m bel lahm bulunmasn Kasbba Aa kullar ganem
hussunda kassbn tifesine inet idb bu huss dah taahhde rabt olunmas

39

ahsn bu hareketinden vazgemeyi taahht etmesi gerektii, aksi takdirde

cezalandrlaca bildiriliyordu.122 Baz esnaf gruplar da fazla gelir elde etmek iin
muhtemelen fiyatlar deitiremeyecekleri dncesiyle kaliteyi bozma giriimlerinde
bulunuyorlard. Grnrde o mal iin tespit edilen fiyattan fazlasna sat yaplmyordu.
Fakat dk kalitede retilen mallar, yksek kalitedeki mal fiyatna satld iin daha
fazla kr elde ediyorlard. Balmumcu esnafna kaliteli hammadde verildii halde sz
konusu esnaf dk kalitede retim yaparak halka satt iin onlar bu faaliyetlerinden
men etmek zere hkm yazlmt.123
Dayankl mallarn stoklanp saklanarak fiyatlarnn artmasn beklemek ve
bylece pahalya satmak da yasaklanmt. Kmrc esnafndan olan ve Silivride
kmr normal fiyatndan satn alarak ayn blgede mahzenlerde saklayarak daha sonra
halka pahal fiyattan satmak isteyen baz ahslara tenbih edilmesi iin hkm
yazlmt. Aksi takdirde ahslarn stanbula getirilmesi isteniyordu.124
Ayn rnler olmasna ramen farkl blgelerde retilmesi veya kalite
farklarndan dolay tabii olarak fiyatlar farkllaabiliyordu. Szgelimi 1178 (1764)
tarihli skdara ait bir narh defterinde Karadeniz ve Balkan kakaval peynirleri
arasnda kyyede 6 ake fark bulunuyordu. Eflak, Girit ve Atina ballar arasnda da fiyat
fark vard. Ayn ekilde tuz fiyatlar da farklyd. 125

122

KS, st, D.64, s.1

Kala, ET, C.1, s.37, Hkm No:2/21/72
... Alemi Ahmed Efendinin an tutup ma olmayup hlisl-ayr olmak zre mesrif ve fiz ile
man beher vukyyesi yine beyaz ve sar yzyiirmier akeye olmala vech-i merh zre narh virildii
mastr u mukayyed olnup lkin mrr- ezmn ile esnf- mezkre zikr olunan nizm- merkma adem-i
riyetlerinden ni yine ma ve kalb ileyp ve ziydeye bey ile ibdullhn mutazarrr olduklar ...
yedlerinde kata kalb balmum bulnmayup halisl-ayr balmum (nun) beher vukiyyesini yz altmar
akeye bey idp ziyadeye bey ve kalb ileyenleri tedb ve tazr olnmalariyn emr-i alianum
sudriyn F Evhir-i Cemaziyel-evvel sene 1158 (2-11 Temmuz 1745)
124
Kala, ET, C.1, s.53, Hkm No:2/243/813
... mezbrn yine taahhdlerinde durmayup hilf- emr-i li ve muyir-i nizm- kadm bizm itir
idp stane-i sadete nakl ideceimiz kmrleri hala Silivride mezbrn itir ve der mahzen ve
ihtikra tesadd eylediler diy mezbrndan teekk bu defa dah mahallinde marifet-i er ile
mezbrlara tenbh ve men olnup eer memnu ve mtenebbih olmazlar ise merkmlarn Astneye ihzr
olnmalaryn yazlmdr. F Evhir-i aban sene 1160 (28 Austos- 5 Eyll 1747)
125
KS, skdar, Defter No: 463, s. 134
123

40

Tablo 1
6 Rebiulevvel 1178 (3 Eyll 1764) Tarihli Narh Defterine Gre Baz Mal ve
rnlere Verilen kili Fiyatlar
Revgan- sade-i desti (?)
1 kyye
Ake
52
54

Revgan- sade-i yedek

1 kyye
Ake
50
52

Kakaval- Balkan
1 kyye
Ake
28
30

Karadeniz kakaval
1 kyye
Ake
22
24

Mudurnu tulum peyniri

1 kyye
Ake
38
40

Arba tulum peyniri

1 kyye
Ake
20
22

znikmid peyniri
1 kyye
Ake
28
30

Asel-i Eflak
1kyye
Ake
22
24

Asel-i Girid
1 kyye
Ake
28
30

Asel-i Atina (?)

1 kyye
Ake
34
36
Yeil revgan (?)
1 kyye
Ake
38
40

Revgan- zeyt
1 kyye
Ake
28
30
Eflak tuzu
1 kyye
Ake
4
5

Revgan- bezir
1 kyye
Ake
28
30
Tarc tuzu
1 kyye
Ake
1
2

Kaynak: KS, skdar, Defter No: 463, s. 134

KSnde skdar ve Yenikye ait 1146 (1733-1734) tarihli iki ayr narh
defterinde, verilen fiyatlarn ok az farklarla hemen hemen ayn olduu grlmektedir.
Sadece tulum peynirinin fiyatlar arasnda ciddi farklar bulunmaktadr. 126

126

KS, skdar, D.463, s.134; KS, Yeniky, D. 96, s. 178

41

Tablo 2
1146 (1733-1734) Yl inde skdar ve Yenikyde Verilen ki Farkl Narh
defterine Gre Baz Mal Ve rnlere Verilen kili Fiyatlar
1146-Safer-Rebilevvel

1146-Zilkade

Nan- aziz
100 dirhem
1 ake

Nan- aziz
90 dirhem
1 ake

Revgan- sade-i desti

1 kyye
40 ake

Revgan- sade-i desti

1 kyye
40 ake

Revgan- zeyt
1 kyye
34 ake

Revgan- zeyt
1 kyye
36 ake

Peynir-i tulum
1 kyye
20 ake

Peynir-i tulum
1 kyye
14 ake

zm-i zmir siyah

1 kyye
8 ake

zmir siyah zm
1 kyye
8 ake

Niasta
1 kyye
16 ake

Niasta
1 kyye
16 ake

Dakik-i has
1 kyye
6-7 ake
Dlm buday
1 kyye
6-7 ake

Dakik-i has
1 kyye
5 ake
Dlm buday
1 kyye
7 ake

Balk- kl
1 kyye
12-16 ake

Balk- kl
1 kyye
16 ake

Kaynak: KS, skdar, D.463, s.134

KS, Yeniky, D. 96, s. 178

Narh verilirken sebze ve meyve fiyatlar da mevsimlere gre ayarlanrd.

Turfanda iken hergn veya birka gn arayla narh verilir, bollatktan sonra son
turfanda mevsimine kadar fazla bir deiiklik olmazd. Son turfanda iken yeniden fiyat

42

ayarlamas yaplrd.127 Hizmet sektrnde de verilen narha titizlikle uyulmas istenirdi.

Mesela Beiktan muhtelif blgelerinde faaliyette bulunarak odun tayan srt
hamallar, tama cretini kendiliklerinden ykseltmiler, fakat ahalinin zor durumda
kalmas zerine duruma el konulmutu. Byle durumlarda devlet, cretlerin tespiti iin
ahali ve vilayetin musn ve ihtiyr ve b-garaz mslimnden baz ahslarn bilirkii
tayin edildiini, neticede buna gre karar verildiini beyan ederek yaplan tahkikat
neticesinde cretlerin artrlmasna kar kmtr. Ardndan da nceden tespit edilmi
ve yrrlkte olan tama blgelerini ve ayr ayr tama cretlerini tekrar bildirmitir.128
Daha nce de belirttiimiz gibi zaman zaman esnaf tahrirleri yaplr ve bu
tahrirde esnafn isim ve hretleri yazlr, isimler tescil edildikten sonra esnafn mutabk
olduu bildirilerek maln imalat veya sat fiyat da kaydedilirdi.129
Rutin olarak narh verilmesine ve olaan d bir durum olmamasna ramen
ihtikr sebebiyle fiyat artlar meydana gelebiliyordu. Bu durumda narha riayet
etmeyenlerin bildirilmesi istenirdi.130

127

Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, s. 9.

KS, Beikta, D.93, s. 64.
... kadme muhlif bir fakrin tahammlnden ziyde cret talebiyle rencde ve ezyedden hl
deillerdir kadml-eyymdan beher mahallta virilegelen cretlerinin tahamml beyn olunmak in
ahl ve vilyetin vukf ve uru olub musin ve ihtiyr ve b garaz mslminden istihbr ve istilm
olunub haberleri tahrr ve terkn ve minvl-i muharrer zre ziyde cret talebiyle rencde-i fukar
olunmamak zre kbel-i erden tenbh olunmak murdmzdr didiklerinde ahl-i kasaba-i mezbreden
... sir cem-i gafr ve cem-i kesr meclis-i ere hzrn olub istihbr ve istilm olunduklarnda filhakka mezbr hamallar kadme muhlif ziyde cret talebiyle mmet-i Muhammede ezyed itdikleri
vkidir ... ve tahamml dah budur dey her biri al tarku-ehde haber virdiklerinde badel-yevm
tahmn olunduu zre virilb ziyde cret talebiyle rencde olunmamak zre badet-tenbh m vki bittaleb kesb olundu. Fil-yevms-smin-i aer min Saferl-hayr Sene sitte aer ve miete ve elf (17 Safer
1116-21 Haziran 1704)
129
KS, st, D.24, s. 28.
blda tahrr olunan ustalarn kethdalar merkm Osman ve yiitba ve ihtiyrlar marifetleriyle
badel-yevm tahrr olunduu vech zre hlis ve pak? ipekden brncek ve ibriim bkb ibdullha bey
itmek zre mezbrna cnib-i erden tenbh ve tescl-i eri olundukdan sonra mezbrn dah rz ve
taahhd ve bu nizm dsturul-amel klnmak zre fermn- l iltims eyledikleri huzr- llerine ilm
olundu. Bk fermn men lehl-emrindir.
Bu yaznn hemen altnda ise esnaf yneticilerinin, maln sat fiyatyla ilgili taahhdleri yer almaktadr.
Esnf- mezbrenin kethdalar Osman ve yiitbalar Sleyman Bin Ahmed ve Rum bkc tifesinin
yiitbalar Dimitri veled-i Dimo ve Ermeni bkcleri yiitbalar Bedros veled-i Kitostor vesir
ustalar badel-yevm yirmi dokuz ve otuz dirhem? gelr hlis pak? brncek cehresi ibdullha krk
beer pareye bey itmeye her biri taahhd eyledikleri bu mahalle kayd olundu. F 18 Rebiul-evvel 1139
(5 Ekim 1726)
130
KS, st., D.65, S.80
stanbul kdsna hkm ki:
128

43

2.4.2. Olaanst Hallerdeki Narhlar

Kuraklk, zamansz ve fazla yaan yamurlar iyi mahsul alnamamasna sebep
olduundan fiyatlarda mecburen artrmaya gidilmesini gerektirirdi. iddetli geen klar
kara ve deniz ulamn olumsuz ynde etkilediinden stoklarn erimesi veya gelen
maln maliyetinin ykselmesine sebebiyet verir ve fiyatlar ykseltilirdi. Baz hallerde
fiyatlarda indirimler yapld da olurdu. rnn bol olmas veya ehre ok miktarda
koyun getirilmesi gibi durumlarda ilgili sektrlerde fiyat indirimleri sz konusu
olabiliyordu. Harpler ve kuatmaya maruz kalma gibi durumlarda da ihtiya duyulan
maddeler piyasada azalrd. nk byle durumlarda ziraat ve sanayide alanlarn
harbe katlmasyla retim azald gibi sefer srasnda ordu iin gerekli olan maddeler,
paras denmek suretiyle veya vergi eklinde reticiden alnrd. Bu durumda ayrca
harp esnasnda ulamn daha zor yaplabilmesi de etkili oluyordu. stanbulun ihtiyac
olan maddeler genellikle deniz yoluyla tanrken abluka hallerinde kara yolu tercih
ediliyordu. Fakat kara yolu ile yaplan nakliyat deniz yolundan daha pahal olduu iin
fiyatlara da yanstlyordu.
Parann ayarnn bozulmas ve dolaysyla deerindeki dler de fiyatlarn
mecburen ykseltilmesini gerektiriyordu. Fiyatlarn anormal ekilde ykselmesi zaman
zaman yaplan sikke tashihleriyle dzeltilmeye allyordu.131 Bu, altn ve gm
sikkelerdeki bakr orannn artrlmas veya bu sikkelerin kltlmesi anlamna
gelmekteydi. Yani meydana gelen olay bir anlamda tai veya devalasyondu. Devlet
bunu yapmakla parann deer kaybn bir finansman faktr olarak kullanmaktayd.132
Parann deerinin dmesi neticesinde piyasada mau veya krpk (kesik) ake
yaygnlayordu. Devlet, bu sebeple bu tr parann piyasada dolamasn nlemek
amacyla zaman zaman hkmler yaynlyordu. Bunlardan birinde kesik parann alFe-lillhil-hamd vel-minne ibu sene-i mubrekede hubbat ve zehir-i sire havyic-i ibdullha
mteallk ey-y sirenin kesret ve bereketine nazaran behlar hadd-i itidlde olmak lzmeden iken
erbb- ihtikrlarn tam ve mefsedetlerine mebn her nevi eynn behs tenezzl bulmayub li beh
ile bey olunduu tahkk kerde-i hazret-i hilfetpenh olmakdan ni gerek hubbat ve gerek zehir-i
sire ve havyicden olan ey-y sirenin hadd-i itidli zre bey olunmas sretinin istihsli beynnda
hatt- hmayn- malmunuz oldukda mceb ve muktezs zre amel ve hareket birle muktez-y vakt ve
hle gre bey olunan zehir ve eynn itidl zre bey itdirilmesi hussuna mbderet ve bu hussa
aled-devam nezret birle hilf hareket ider olur ise li ecl-it-tedb ism hretleriyle huzrumuza ilma
msraat eyleyesiz dey F 2 Receb 1204 (18 Mart 1790)
131
Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, s. 9-11.
132
Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, 1994, s. 262-263.

44

veriinin nne geilmesi, normal parann yaygnlamas iin sarraflara iki yz kese
akelik para verildii bildirilerek gne dein hi kimsenin elinde kesik para
kalmamas, bulunur ise kree vaz edilmesi, bu durumun esnaf kethdalar ve mahalle
imamlarna tebli edilmesi emrediliyordu. Fakat bunun yan sra sa Msr parasnn
kullanlmasnda herhangi bir mahzur olmad ifade ediliyordu.133
Belirli kurallara ve durumlara bal olarak narh tespiti yapld gibi esnafn
her hangi bir sebeple narh az bularak mracaatlarnda veya kadlka fiyat ayarlamasna
ihtiya duyulduunda da yaplabilirdi. Esnaf, narhn ykseltilmesi hususunda
mracaatta bulunduunda mesele aratrlr, eer gerekten hakl olduklar tespit edilirse
narh ykseltilir, aksi halde istekleri geri evrilir ve deiiklik yaplmazd. Mesela fiyat
ykseltilmek istenen ey, mamul bir madde ise kad tarafndan grevlendirilen katip,
mbair, eminler ve esnaf ilgilileri hazr bulunup ani tutulurak (maln hammadde
halinden mamul madde olarak geirdii evreler gz nne alnarak) maliyeti hesaplanr
ve maln satlmakta olduu fiyatla maliyet arasndaki fark, kar iin yeterli grlrse
yeni bir fiyat tayin edilmezdi. stanbul, daha nce de belirttiimiz gibi drt kadla
ayrlm olmasna ramen narh tespit ii stanbul Kadlnn grevi idi. Kad,
fiyatnda deiiklik yaplmasna ihtiya duyulan mallar, fiyatn deimesini gerektiren
sebeplerini de izah eden bir yaz ile sadrazama bildirir, sadrazam da ayn ekilde
padiaha yazl olarak bildirdikten sonra kady fiyat tespiti ile grevlendirirdi.
Narhn tespiti byk bir titizlik iinde yrtlrd. Toptanc ve perakendeci
olarak satclarn ve halkn hibir ekilde zarara uramamasna allrd. Maln
maliyeti tam olarak hesaplandktan sonra genellikle % 10 orannda bir kr konurdu.
Fakat i gl olan mallarda kr oran %20ye de kabiliyordu. Satc ve alclarn
zarara uramamas iin gayret gsterilse de satcnn genellikle fazla kr elde etmek
isteyecei dnlerek uygulamada daima mmkn olan en dk fiyat verilmek
133

KS, st., D.24, s. 1.

stanbul kds fazletl efendi
Fm bad kesik para ahz ve it olunmamak zre men olunub eydi-i nsda bulunmak in sarraflara iki
yz akelik para virilmekle imdi trih-i fermndan gne dek bir ferdin yedinde kesik para bulunmak
ve bulunuyor ise bil-emn kree vaz olunmak zre esnfa ve sirlerine tefhm in cmle esnf
kethdlar ve mahallt imamlarn getrb gerei gibi tenbh ve sa Msr parasnn ahz ve itsnda beis
olmadn tefhm eyleyesiz dey sicille kayd eyleyesiz dey buyruldu. (Tahminen) 1738 (1826)

45

istenmitir. Bu sebeple zaman zaman kadlklarda ok sk pazarlklar yaplmtr. Fakat

bu pazarlklar neticesinde genellikle orta yol bulunmakta, bazen de esnafn hakl olduu
dnlerek onlarn istediklerine yakn bir fiyat tespit edilmekteydi.134
1138 (1726) ylnda stanbuldaki kebap esnafnn, rnlerine zam yaplmas
talebi karsnda numuneler incelenmi ve yaklak %10 orannda zam yaplmt. Fiyat
tespiti yaplrken kebap esnafnn masraflar iinde dkkn ve alanlarn creti,
kullanlan malzemeler ve temizlik malzemeleri maliyet olarak hesaplanmt. Neticede
bu esnafa braklan kr oran da belirtilmi ve kullanlacak etin l kalitede olmas
gerektii bildirilerek bir dirhem kadar et de opsiyon olarak tannmt.135 Esnafn talebi
dnda bazen de devlet, suistimallerin nne geebilmek amacyla fiyatlar artrma
yoluna gidiyordu. Hammadde fiyatlarnn ykselmesi ve imalat masraflarnn artmasyla
birlikte maln sat fiyatnn da ykseltilmesi gerekiyordu. ayet yeni bir fiyat
ayarlamas yaplmazsa reticiler imalathanelerini kapatma tehlikesiyle kar karya
kalabiliyordu.

Dolaysyla

byle

durumlarda

fiyatlarn

ykseltilmesi

yoluna

gidiliyordu.136
Devlet, zaman zaman nceden tespit edilen ve yrrlkte olan fiyatlar bir sre
sonra muhtemelen teyiden tekrar yaynlyor ve uygulanmasn istiyordu. Mesela 6
Rebilahir 1178 (3 Eyll 1764) tarihinde skdarda gda maddeleri iin bir narh
defteri yaynlanm ve tebli edilmiti. Fakat sz konusu gda maddelerinin fiyat 15
Receb 1177 (19 Ocak 1764) tarihine aitti. Belgede birok esnafn satn yapt
134

Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, s. 12-16.

KS, st., D.24, s. 1.
mahmiye-i stanbulda vki kebabclar esnfnn numuneleri zre virilan narh defteridir ki ber vech-i ti
zikr olunur. Fil-yevmil-rn min Zilkadeti-erfe 1138 (10 Temmuz 1726)
Masrf- merkmeden her bir vukyye lahma yedier buuk ake zam olunmala beher vukyyesi
yirmibeer buuk akeye olmala onalt buuk dirhem bir akeye olub bir buuk dirhemi kendlerde fiz
in ihrc olunub on be dirhem bir akeye narh virilb nizam virilmidir.
Masrf- esnf- mezbr
Ake
Virilan narh
cret-i dkkn
20
Dirhem
Ake
cret-i halfe
20
15
1
Beha-i kmr
20
Tuz ve biber ve sebze
10
cret-i hddm
12
Lahmn gayet lsn olub bil-izm tabh eyledikleri
halde bir dirhem msamaha olunmudur.
Sabun
+
3
Toplam 85
135

136

Said ztrk, Osmanl Devletinde Tketicinin Korunmas, s. 857.

46

maddelerin fiyatlar belirtilmi ise de belgenin sonunda sadece ekmeki esnafna tenbih
edilmesi, bunun teyiden yaynlanan bir hkm olduunu dndrmektedir. Belgenin
sonunda ekmeki esnafndan standartlara uygun ekmek retmesi isteniyordu.
Bahsettiimiz narh defterinde fiyatlar verilen gda maddeleri unlard:
Ekmek ve unlu mamuller, muhtelif hayvanlardan elde edilen etler ve yalar,
peynir eitleri, tuz eitleri, st ve st mamulleri, tahl eitleri, muhtelif meyve ve
sebzeler.137
2.5. stanbul Esnafnn Denetimi
Esnafn kurallara gre almasnn denetlenmesi ncelikle ve bizzat esnaf
tekilatnn greviydi. Yani sistem bir nevi oto-kontrol eklinde yryordu. Fakat
muhtesib, kad, sadrazam ve padiah da zaman zaman denetimlerde bulunuyorlard. Bu
denetimlerde fiyatlarn yannda kalite ve standardizasyona da ok dikkat ediliyordu.
Tespit edilen standartlar kad sicillerine kaydedilirdi. lkenin uzak blgelerinde de bu
standartlara uyulmas, l ve tart birimlerinin damgalattrlmas art koulurdu. Ticari
ahlka uymayanlar, kaliteyi bozanlar ve mesleklerinde ehliyetsiz olanlar takip edilir ve
cezalandrlrd.138
Osmanl Devletinde esnafa verilen cezalar beden, mal, hrriyeti kstlayc ve
manev cezalar olmak zere genel olarak drt ana kategoriye ayrlabilir. dam, uzvun
kesilmesi ve dayak da bedeni cezalara dahildir. Mal cezalar, para cezalarn kapsar.
Hapis, srgn, zincire vurma ve krek cezas, hrriyeti kstlayc cezalar kategorisinde
yer alr. Manev cezalar da sulunun tekdir grmesi yani azarlanmas, nasihat edilmesi
veya tehir edilmesi gibi hususlar ihtiva eder.139
Herhangi bir sebeple ceza alan esnafn ticari itibar sarslr, ayet dkkn da
kapatlrsa nemli miktarda zarara urard. Cezann caydrc olabilmesi iin bazen
137

KS., skdar, D.463, s. 134.

Fazletl semhatl sadr- azm- esbk El-Hac Ahmed paazade Veliyddin beyefendimiz hazretlerinin
zamn- sadet ... medne-i skdarn esr in fazletl inyetl stanbul kds Nebih Efendi
hazretleri taraf- ereflerinden ahz olunan defter-i esrdr ki kayd olundu ... kazsnda ve tevbiinde
skin etmekci tifesine vech-i muharrer zre tenbh buyuruldu. F 6 Rebul-evvel 1178 (3 Eyll 1764)
138
Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s. 288-289.
139
Mehmet Demirta, Osmanl Esnafnda Su ve Ceza, Ankara: Birleik Yaynlar, 2010, s. 291.

47

iddete bavurulur, gerekirse cezay alan esnaf tehir edilirdi. Esnaf arasnda fitne
karanlar ve nizama aykr hareket edenler ardan hatta bazen de esnaflktan ihra
edilirdi.140 Yneticiler ekmein narh ve kalitesi hususunda ok hassastlar. Sk
olmamakla birlikte kulandan mhlama141 ve idam cezalar142 da verilebiliyordu.
Cezalarda nemli olan husus, ncelikle sulunun tekrar su ilemesini
nlemekti. Mesleklerini nizama aykr icra etmek isteyen ahslara nce tenbih edilirdi.
ayet su tekerrr ederse genel olarak tazir eklinde ifade edebileceimiz fiili cezalar
bundan sonra balar ve gittike arlard.143 Mesela, ekmei noksan reten bir frn
ekmekisi, hapis cezasyla tehdit edilmi, fakat nizama aykr retime devam edince 5
gn hapsedilmi, buna ramen hapisten ktktan sonra da ayn hareketlerinde srarc
olduu iin Seddlbahre kalebent olarak gnderilmiti.144
Muhtesibin ve kadnn kontrolleri dnda bazen sadrazam da tefti amacyla
maiyyetiyle birlikte kol gezerdi. nce iskele yolundan Unkapanna urar, gerekirse
zahireyi yoklard. Bu tefti esnasnda narha riayet etmeyenler denekle cezalandrlrd.
140

Yaar Tekin, eriyye Sicilleri Inda Osmanl Devletinde Tazir Su ve Cezalar (1179/1765),
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits) stanbul 1995),
s. 110-111.
141
BOA, Hatt- Hmayun, No: 643
evketl kermetl mehbetl kudretl velnimetim efendim
......
Dnk gn sahr-y kerleri bin-nefs frunlar muyene ve nn- azzin levnine nezret in tebdlan
iktiz iden mahalleri gezb etmeklere nezret birle bir mahallin etmei gerei gibi pikin olmadndan
kendy tedib vesirini terhb in habbzndan bir neferini dkkn kurbuna kulandan mhlayub
tedbine ibtidr eylediim malm- hsrevneleri buyuruldukda emr fermn hazret-i men lehlemrindir.
142
BOA, Hatt- Hmayun, No: 15705
evketl kermetl mehbetl kudretl velnimetim efendim
Geen gn tebdlan Mercan semtinden get gzar buyurduklarnda mahall-i merkmda vki etmekcinin
ibdullha noksn etmek satmaa cesretine binen tedbi irde-i mlkneleri buyurulmudu ancak
etmeki-yi merkm firr idb hala ele gemediinden dkkn- merkmdan ahz olunan destghdr ve
hidmetkr elde olmala destghdr- mesfr bu gn frunu pighnda salb olunduu ve firr iden
etmeki dah taharr ve tecesss itdirilmekde olmala bulunduu gibi nn da cezs sez-y icr olunaca
malm- hmynlar buyuruldukda emr fermn evketl kermetl mehbetl kudretl velnimetim
efendim padiahm hazretlerinindir
143
Tekin, s. 111.
144
KS, st., D.25, s. 262.
Marz
Elli bir blk yoldalarndan smail, Sultn Selm furunu etmekcisi olub bundan akdem yirmi dirhem
noksen ile ahz ve on gn habsiyle tehdd ve badehu itlk olundukdan sonra mtenebbih olmayub yine
otuz dirhem noksn ile ahz ve orta avu kullar marifetiyle tazr ve be gn habsden sonra sebil tahliye
olunmuiken mtenebbih olmayub bu defa dah on dirhem noksn ile ahz olunmala fiil-i sbknda srar
eyledii zahir ve gerei gibi tazr olunmaa muhtac olmala Seddl-bahr kalasna li eclit-tedb
kalabend olunmak zre huzr- llerine ilm olundu. F 7 evval 1179 (19 Mart 1776)

48

Daha sonra Zeyrek tarafna gidilir ve yanlarnda bulunan terazi vastasyla ekmek
tartlrd. Ekmein arl standartlardan dkse frn sahibi ayn ekilde denekle
cezalandrlrd. Sadrazam, narha ait meseleleri bazen stanbul kadsna, bazen de
htisab Aasna, et hususunda bir sknt olursa Yenieri Aasna sorard. Kol gezmeden
sonra sadrazam, Zeyrek bana gelerek bugnk Divan Yolundan sarayna giderdi.
1093 (1682) tarihli ihtisab gelirlerini gsteren bir belgede belirtildiine gre
stanbul esnaf kol ad verilen 15 semte ayrlmt. Bu taksim gnlk zaruri ihtiya
maddeleri satan dkkanlarla, sokak aralarnda ve mahalle ilerinde alan dkknlar
kontrol etmek amacyla ihdas edilmitir. Bu kollardaki dkknlardan alnan rsum
(vergi), devlet iin htisab Sandna, kol olanlarnn (ihtisab aalarna bal olarak
alan memurlar) maa ve masraflarna, on mtekaidin vazifelerine, ardak
hizmetlilerinin yemek ve ardak kiralarna, stanbul kads ile kol gezen hizmetlilere
tahsis edilirdi. Belgede ayrca kollara ayrlan semtlerin taksimat, toplanan gelirler ve
bunlarn ne kadarnn miriye ayrld belirtiliyordu.145 Kol olanlarnn says on be,
mlazmlarnn says ise on alt idi. Kol olanlarndan biri erkek evlad olmakszn
vefat ederse mahlulat mlazmlara veriliyordu. Bu kurala htisab Aasnn bile
mdahale hakk bulunmuyordu.146 Konuyla ilgili bir belgede erkek evlad olmakszn
145

BOA, Kmil Kepeci, No:5026

... defter-i cedd mcebince tahrr olunan 3170 aded dekknden battliyeleri gayr kol olanlarnn beher
yevm cem ve tahsl eyledikleri 8087 akenin 6030 akesi mir in ihtisb sanduuna teslm olunub
mad 2057 akesi krk nefer kol olanlarnn vech-i malarna ve on nefer mtekidlerinin beher
yevm onbir ake mtekid vazfelerine ve ardak hddmnn tamiyelerine ve ardak kirasna ve
stanbul efendileriyle kol gezen hddma harc ve sarf oluna ... ve defterden ziyde kol olanlar
dekknden bir ake ve bir hbbe ziyde almayalar ve aldrmayalar ilerinden biri tecvz iderse muhkem
cezs virildikden sonra yeri hara tevch oluna ve kol olanlar aralarnda defterden ziyde tecvz iden
skt idb hakml-vakte ilm itmezler ise cmlesine cez tertb olunub hidmetleri hara tevch oluna
1093 (1682)
146
KS, st, D.42. S.85
stanbul ihtisb muktaasnn ml- mirsini cem ve tahsle memr olan gedikl kol olanlarnn
mlzmlar dvn- hmynuma arzuhl idb merkmlar memr olduklar hidmet-i lzmelerini
tediye ve ruyetde katan kusurlar olmadna binen vechen minel vch umrlarna taraf- ahardan
dahl ve taarruz olunmak cb itmez iken ecnibden baz kimesnelerin irti ile mlzm- merkmlarn
ruyet idegeldikleri hidmetlerine muyir-i urt mdhaleden hl olmamalaryla badezn o makulelerin
hilaf- urt vaki olan mdhile ve taadleri men ve ref itdirmek zre emr-i erifim sudrunu istid-y
inyet eyledikleri kol oullarnn biri fevt oldukda evld- zkru olmayanlardan madsnn
mahllat nizm- kadme ve urt- meriyyesi zre on alt nefer mlzmna virilmek ve ihtisb aasn
tam- hmndan ni virilmekde alkas olmayanlara arz ider ise itibr olunmamak ve bert virilmemek
dsturul-amel tutulan nizm- cedd-i urtundan id ve zikr olunan kol oullarnn hidmet-i
memreleri beher yevm ml- mirlerinin cem ve tahslinden ibret olmakdan ni birbirlerine keflet ile
merbt olan on be nefer gedikl kol oullaryla on alt nefer sbt- vcd eylemi senedl
mlzmlarna F 3 aban 1192 (27 Austos 1778)

49

len kol olannn hizmeti muattal kaldnda yerine stada hizmet eden eskilerinden
birine verilmesinin kural olduu bildirilmektedir. Bu sebeple kol olan iken erkek
evlad olmakszn len bir ahsn atl kalan hizmeti iin kz hak iddia etmi ise de
reddedilmitir. 1184 (1770) tarihli bu belgede ayrca stanbulda toplanan gnlk
dkkan rsumunun yedi bin be yz ake olduu bildirilmektedir. Kol olanlarnn
gnlnn ise on be ake olduu ifade edilmektedir.147 Kol olanlar, tespit edilmi
olan rsumu esnaftan eksiksiz toplamak zorundaydlar. ayet noksan olursa bu mebla
kendilerinden tahsil edilirdi. Ayrca defterde yazl olan dkkanlarn haricinden en ufak
bir mebla aldklar tespit edilirse kendilerine mahkeme cezas verilip grevden alnrlar
ve yerine bir bakas getirilirdi. Yolsuzluk yapan kol olanlarndan biri dierleri
tarafndan kadya bildirilmezse hepsi cezalandrlr ve grevlerinden alnrlard.148
Nitekim 1745 ylna ait bir belgeye gre kol olan olduklar halde kt davranlarda
bulunan ve kanuna mugayir olarak vergi ihdas edip esnaftan toplamaya alan
ahslarn kol olanlndan karlarak srgn edilmesine karar verilmiti. Bununla
ilgili belgede ayrca stanbul ihtisabnn ber-vech-i malikne alel-itirk idare
edilmekte olduu belirtilmektedir.149 Sz konusu 15 kol ve elde edilen vergilerin miriye
ayrlma paylarna gre verimlilii (baka bir deyile kol olanlarnn maalar hesap
edildikten ve dier masraflar dldkten sonra hazineye kalan miktar) yledir: 150

147

KS, st, D.34, S.23

Marz
stanbul ihtisb muktaasna beher yevm yedi bin beyz elli ake dekkin rsmunun cem ve tahsline
memr yevmi on be ake ulfe ile birbirlerine kefl olan on be nefer kol olanlarndan hidmet-i
lzmesi muattal kalub sulb evld- zkru olmamala kzna ve kz evldna virilegelmeyb stada
hidmet iden eskilerinden birine virilmek kadim knunlarndan olduunu F 18 Rebul-ahir 1184 (11
Austos 1770)
148
Cebeci, s. 183-188.
149
BOA, MAD No: 203
stanbul ihtisb muktaasnn ber vech-i mlikne alel-itirk mutasarrflar olan El-Hac Halil ve
Mehmed Ali zide kadruhum meclis-i erde muktaa-i mezbrenin rsmat- miryesini cemine memr
olan on be nefer vazfeli kol olanlarndan ... F 27 Zilkade 1157 (16 Temmuz 1745)
150
Cebeci, s. 189.

50

Tablo 3
1092 (1681) Tarihinde stanbulda Bulunan Dkknlardan Toplanan Vergilerin
Miriye Ayrlma Paylarna Gre Verimlilik Oranlar

SEMTLER

VERM (%)

1-Yedikule
86
151
2-Karaman
83,5
3-Tahtakale
82,8
152
4-Eksik
82,3
5-Ayasofya
78,7
6-Edirnekap
75,7
7-Tavuk Pazar
75
153
8-Kadasker
75,3
9-Balat
71,9
154
10-Rah- Cedid
71,5
155
11-Tarakl
70
12-Unkapan
69,5
13-Aksaray
68,9
14- Lanka
68,8
15-Cibali
53,2
Kaynak: Dilaver Cebeci, Osmanl Devletinde htisab Aal, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, stanbul 1987, Say 49, s. 189

151

1092/1681 Tarihli Esnaf Defteri, Atatrk (Belediye) Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar, No:
B.2, s. 10.
Sarahane, Yeni Odalar, Sargez, Ali Paa Cami, Byk ve Kk Karaman ile At pazar, Zeyrek ars,
Otlak yokuu ve Kad emesi arasnda kalan muhittir.
152
A.e., s. 3.
Ayazma kaps, Keresteciler ars, Odunkaps, Zindankap, Ahi elebi Mahkemesi, Sebzehane, Yemi
skelesi, htisab arda, Hasr skelesi, Balk Pazar, Gmrk civar, Eminn ve Bahekap arasnda
kalan blgedir.
153
A.e., s. 7.
Sergi ba, inili hamam yakn, Kemeralt, Krk eme, Etmekciolu Medresesi, Vefa Meydan,
Sleymaniye yakn, Vezneciler, Murad paa Medresesi, Acemolan Meydan, Eski Odalar ba, ukur
eme, Kazasker Hamam, Mir Kaps, ehzadeba, brahim Paa Hamam ve Sarahane arasnda kalan
blgedir.
154
A.e., s. 13.
rdek Kasab Mahallesi, Ltfi paa, ah Huban Saray, Kalieciler Kk, Meydan kapusu, Drt Yol
az, avu Mescidi, Kazasker cami, apa, Odaba, Kk Hamam, Alt mermer, Yenikap, Topkap,
Arpa Hamam, ehremaneti, Fenari tekyesi, Seydi halife mahkemesi, Davud Paa, Haseki Cami, Avrat
Pazar, Bayram Paa trbesi ve Hsrev Paa trbesi arasnda kalan blgedir.
155
A.e., s. 5.
Daye Hatunmahallesi, Hoca Paa, Bahekap, Parmakkap, Alacahamam, Valide Sultan ars, Tahmis,
Valide Sultan Cami ile Balk Pazar arasnda kalan blgedir.

51

Tahsis politikasna gre stanbula getirilen mallarn hangi esnaf grubu

tarafndan alnmas gerektii bilinmekteydi. Ayrca bu mallar ilgili esnafn yneticileri
tarafndan alnarak dkknlara datlmaktayd. Bu uygulama, fiyatlarn denetimine de
imkn vermekteydi. Konuyla ilgili 1172/1759 tarihli bir belgede sebzeci esnafndan
bazlarnn narh ihlalleri anlatlmaktadr. stanbula gelen sebzeler dorudan
sebzehaneye gelip sebzeci esnafnn kethda ve ihtiyarlar vastasyla datm yaplr ve
esnaf tarafndan da cari fiyat zerinden satlrd. Fakat belgeden baz bakkal ve manavn
Eminn ve sair istedikleri yerlerde mahzenler kurup, gelen sebzeleri mahzen ve
dkknlara saklayarak yksek fiyata sattklar anlalmaktadr. Bunun neticesinde esnaf
ve ahali zarar grmekteydi. Bu sebeple sz konusu bakkal, manav ve dier ahslarn
faaliyetlerinin nlenmesi isteniyordu.156 Yine tahsis ilkesi gereince kesimi yaplacak
hayvanlarn nerede kesilecei ve i organlarnn da hangi esnafa satlmas gerektii
nceden belirlenmiti. Buna gre hayvann ba ve ayan paaclar, derilerini debbalar
ve i yan ise mumcular satn almaktaydlar. Bunun aksine hayvan kesiminin, tahsis
edilmi olan selhanelerin haricinde yaplmas ve i organlarnn belirlenmi olan esnafn
dnda bakalarna satlmas kesinlikle yasaklanmt.157 Tahsis politikasnn dna
kmak retim ve tketim dengelerinin ve dolaysyla istikrarn bozulabilmesi anlamna
geleceinden konu zerinde hassasiyetle durulmaktayd.
2.6. Taradan stanbula yaplan Glerin Esnafla Etkileri
Kyden ehre g olgusu, Osmanl devlet ve toplum dzeninin bozulmasnn
nemli sebepleri arasnda gsterilir. Baz kiilerin imparatorluun kk ehir ve

156

Kala, ET, C.1, s.222-223, Hkm No:5/47/140

... stanbulda vki sebzevtc hrfeti kadml-eyymdan ber taradan stanbula gelen sebzevt
kendlerine mahss olup mir sebzehneye gelp badehu kethd ve ihtiyrlar marifetiyle beynlerinde
ales-seviye tevz u taksm ve anlar dah narh- cri zre ibdullha bey idegelp bir vechile mdhale
old yoiken bir ka seneden ber baz bakkl ve manav vesir muhtekir ve madrabaz tifesi kend
kr kisblerine kanat itmeyp Eminnnde vesir diledkleri mahallde mahzenler peyd ve sebzevt
ile gelen sefyinn sebzevtn mahzenlere karup ve derhl ihf ve mezbrlar varnca kendlere bir
nesne virmeyp diledkleri zre birer ikier ake zamm ve narh- rzsinden bir ka kat izdiydyla teklf
idp nizm- kadmlerine muyir teadd ve tecvz ve dekknlerinn ibtline bis ve ibdullhn
zarretlerine bdi olup bundan akdem b ilm menleri bbnda mekked ve medded emr-i erf sdr
olmuiken ... F Evil-i Cemaziyel-ahir sene 1172 (30 Ocak-8 ubat 1759)
157
Kala, ET, C.2, s.161-162, Hkm No: 8/202/660
stanbulun koyun ve sr mahall-i mezbrede boazlayup kassb tifesi dah ism resmleriyle defter
olnup cmlesi bir yerde mazbt olmala ve paac ba ve aya ve debbalar derilerinn ve mumcular i
yan alup bu vech zrer amel olnup ... F Evahir-i aban sene 1188 (27 Ekim 4 Kasm 1774)

52

kasabalarnda kaytl olduu halde bu blgeleri terk ederek stanbul, Bursa ve Edirne
gibi byk ehirlere yerletii ve sanat ve ticaretle urat bir vakadr. G eden bu
ahslar genellikle srt hamallar, manavlar ve bitpazar tellallar arasna girmekteydiler.
Bu gibi ahslar, terk ettikleri blgelerde zerlerine den vergileri demeyip gelir
kaybna sebep olduklar gibi g ederek, geldikleri ehirlerin geim imknlarn da
daraltmaktaydlar.158
Taradan ehirlere yaplan gler 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya
km, bu sebeple 1567 ylnda stanbula g edip yerleme yasa konmutu. Devlet,
ihtiya olmakszn yer deitirmeleri nlemek istiyordu. Bylece retimin ve vergi
gelirlerinin dmesinin engellenmesi amalanyordu. 17. yzyln sonlarndaki youn
sava ortamnda Balkanlarn sava alan haline gelmesi yer deitirme olaylarn
artrmtr. Bu tr olaylar nlemek isteyen devlet, vergi indirimi veya vergi
baklklarn tevik etmitir. stanbula g olay 18. yzylda ev g haline gelmi,
kiraclk, gecekonduculuk, asayiin bozulmas, iportaclk, esnafn geim imknlarnn
daralmas gibi yeni olgular kendisini gstermitir.159 Byk ehirlerin taradan nfus
gn ekecek cazibe merkezleri olmas istenmiyordu. Kanuni Sultan Sleymann
ime suyu projesini Sadrazam Rstem Paa, stanbula nfus gn douraca ve
Anadoluyu boaltaca gerekesiyle engellemek istemiti.160
1731 tarihindeki bir belgeye gre stanbula g eden ve hanlarda, bostanlarda,
bekr odalarnda, manav ve sebzeci dkknlarnda oturan ve kimisi de tablakrlk yapan
ahslarn babo kalabalk oluturarak ehirde dzensizlik meydana getirdii ifade
ediliyordu. Devlet, bu sebeple sz konusu ahslarn isimlerini ve tariflerini tek tek
tespit ederek Bamuhasebeye kaydettirmitir. Bu ekilde alarak ehirlerde kadrolu
esnafn geim imknlarn daraltan ve devletin vergi gelirlerinin dmesine sebebiyet
veren seyyar satclarn ortaya ktn gryoruz ki 1731 ylnda bu ahslarn says
stanbulda 7-8 bini bulmutur.161 Yerleik esnaf, koltuku ad da verilen seyyar
158

Ahmet Uur, Osmanl Siyasetnamelerine Gre Dzendeki Bozukluun Sebepleri Bilhassa Esnaf ve
Sanatkar Ynnden, Trk Kltr Ve Ahlik, XXI. Ahlik Bayram Sempozyumu Teblileri,
stanbul: Ahlik ve Kltr Vakf Yaynlar, 1986, s. 214.
159
Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s. 152.
160
Sahilliolu, s. 36.
161
brahim Sivrikaya, 18. Yzylda portaclkla lk Mcadele, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C.3,
S.13, 1968, s. 69-70.

53

satclarn rekabetini haksz olarak grmekteydi. nk koltukular, dkknlardan ve

pazar yerlerinden alnan vergilerin byk bir ksmn vermekten kaabiliyor ve ayn
mal satan dkknlarn nne kendi mallarn serip ucuza satarak mteri ekebiliyordu.
Veresiye sat yapan koltukular da mevcuttu.162
stanbula yaplan gler sadece ehri deil ayn zamanda g edildikten sonra
bo braklan yerleri de olumsuz etkiliyordu. Krsal alanlarn bo braklmas buralardaki
topraklarda tarmsal gelirlerle vergilerin azalmas ve blgenin sszlamas anlamna
geliyordu. zellikle Lale Devrinde (1718-1730) ve sonrasnda baz byk ehirlerin
yan sra stanbula ynelen gler, nfusu ok fazla artrmt. 1710lardan itibaren
ehirlere gn nlenmesi iin srekli olarak fermanlar karlmtr.163 Yine belgelere
gre 16. yzyldan itibaren zaman zaman taradan stanbula nfus aknn durdurulmas,
ehre kefilsiz adam sokulmamas, isiz-gsz ve dilencilerin toplanp iade edilmeleri
hakknda fermanlar bulunmaktadr. Bu fermanlarda stanbula geleli be yl
olmayanlarn geri gnderilmesi istenmektedir. Fakat btn bunlara ramen taradan
stanbula gn nne geilememitir. Nfus g 17. yzylda biraz azalm olmakla
birlikte ayn yzyln sonlarnda tekrar artm ve zellikle 18. yzylda taradan
gelenlerin toplanmas, hanlarda, hamamlarda, bahe ve bostanlarda ikamet etmesi
halkn zararna, ktla, pahalla ve asayiin bozulmasna sebep olmutur.164
stanbula gruplar halinde gelenler, mahalle, ar, pazar aralarnda ve dier
yerlerdeki bekr odalar, tahta evleri, kirac odalar ve dier yerleri semekte ve bota
gezmekteydiler. Bunun nne gemek iin yeniden krgr ve tahta evler yaplmasna
msaade edilmemesi, mevcut evlere fazladan ilaveler yaptrlmamas, stanbula bal
ar ve pazar ilerinde, mahalle aralarnda mehul ahslara esnaf dkknlarnn
yaptrlmamas ve bunlarn sat yapmalarna msaade edilmemesi, mevcut bekr
odalar sakinlerinden yasad harekette bulunanlarn cezalandrlmalar gibi arelere de
bavurulmutu.165 1723 ylnda ran ile yaplan sava stanbula mlteci aknna sebep
162

Suraiya Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, Neyyir Kalaycolu (ev.), 3. Basm, stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar 2000, s. 344.
163
Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, s. 153.
164
Rukiye Bulut, 18.Yzylda stanbul Nfsunun Artmamas in Alnan Tedbirler, Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi, C.1, Say 3, 1967, s. 30-31.
165
Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda XVIII. Yzylda G Sorunu, Ankara niversitesi Dil
Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, C.XIV, Say 25 (1981-1982), s. 184.

54

oldu. Buna Rumeliden gelen gler de eklendiinde ehrin iaesinde ve yeni sakinlere
i bulunmasnda ciddi problemler ortaya kt. Bu sava ayrca vergilerin ve gda
fiyatlarnn artmasna ve gda tedarikinde problemlere yol at. Neticede olaanst
vergiler tekrar konuldu. Bu vergiler esnafa ciddi yk getirmiti.166
Padiah I. Mahmud, stanbula dardan gleri engellemeye almakla
yetinmemi, stanbul ile civarnda bulunan yabanclar ve zellikle taradan youn g
eden Krtler ile Arnavutlar ehirden karmaya teebbs etmitir. Buna istinaden 1735
yl balarnda skdar, Kadky, Kartal, Bostanc ve Pendik gibi sayfiye yerlerinde
ikamet eden yabanclardan ve phelilerden bir ksm karlarak memleketlerine geri
gnderilmiti.167 4 Cemaziyelevvel 1161 (2 Mays 1748) tarihinde Bedesten civarnda
Bitpazar denilen arda, memleketlerinde ekyalk yapmaktan sulu olup kaarak
stanbula gelen bir grup, dkknlara hcm ederek ary kapatmak istemiler ve
isiz-gsz baz gruplardan da taraftar bulmulardr. Zamannda alnan ciddi tedbirler
sayesinde hadise bastrlmtr.168 Yine stanbula dardan g eden zellikle zmmi ve
Mslman Arnavut taifesi, hanlar kendilerine mesken edinerek gece ve gndzleri
evleri ve esnafa ait dkknlar basyor ve bunlara ait mallar yama ediyorlard.169
Zaman zaman yaplan esnaf saymlarnn bir amac da taradan stanbula g
edenlerin tespit edilmesiydi. 1166 (1753) tarihinde skdarda bulunan kayklarn ve
kayklarn saylar blge blge tahrir edilmiti. Ayrca bu esnaf iinde Ekrad taifesinin
ve seneden beri skdara gelen kayknn olmad belirtilmiti. Bu sayma gre
skdar ve evresinde mevcut olan muhtelif cinste kayklarn toplam 277,
kayklardan Mslmanlarn says 744, Rum ve Yahudilerin says ise 40 olmak zere
toplam 784 idi. Belgede ayrca skdar iskelesinde bulunan hamallarn ve sakalarn
says da verilni ve bu esnaflarn da birbirlerine kefil ve mutemet ahslar olduu

166

Robert W. Olson, The Esnaf and Patrona Halil Rebellion of 1730: A Realignment in Ottoman
Politics, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 17, No 3, Eyll 1974, s.333
167
M. Mnir Aktepe, 18.Asrn lk Yarsnda stanbulun Nfus Meselesine Dair Baz Vesikalar,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, C.IX, Say 13, 1958, s. 16-17.
168
Aktepe, 18.Asrn lk Yarsnda stanbulun Nfus Meselesine Dair Baz Vesikalar, s. 25.
169
Ahmet Refik, Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, stanbul, s. 110-112.

55

bildirilmiti. Buna gre srk hamallarnn says 12, at hamallarnn says ise 14 adet
olmak zere toplam 26 idi. skdar emelerinde de 23 adet saka bulunmaktayd.170
Btn bu tedbirlere ramen stanbula yaplan glerin nne geilememitir.
Yakn zamanlarda g edenler arasnda grup dayanmas gnmz stanbulunda bile
hala gzlenebilen bir davrantr. Bu kimseler ehrin sadece ayn mahallelerine
yerlemekle kalmamakta, dier taraftan ayn meslek ve zenaatlerde uzmanlama
eiliminde olmaktadr. 171

170

BOA, Cevdet Belediye, No:3411

Medne-i skdarda Byk iskele ve Balaban iskele ve Salacak iskele ve Kuzguncuk karyesi
iskelelerinde mevcd olan kayk ve dern- kaykda ileyan kaykclar gerei gibi tefahhus ve kata ekrd
tifesi ve seneden beri gelmi kaykc olmayub mutemed ve cmlesinin ism resmleri ve vilyetleri
tasrh ve keflleri tahrr ve defter olunmak bbnda ... hl mevcd olan kayklar isimleri ve vilayetleri
tasrhle kethdalar marifetiyle mstakillen tahrr ve defter olundukdan sonra tahrr olunan kayklarn
adedi ve kaykclarn adedi ve reisleri defteridir ki ber vech-i ti zikr olunur...
Medne-i mezbrede hl mevcd olan at kayklar
Zikr olunan at kayklarna mahss olan kaykclar
24 aded yalnz yirmi drt kaykdr
114 aded yalnz on drt neferdir
medne-i mezbrede hl mevcd olan ate kayklar zikr olunan ate kayklarna mahss olan kaykclar
14 aded yalnz drt kaykdr
64 aded yalnz altm drt neferdir
............................
................................
zikr olunan kayklar
ceman 277

zikr olunan nefert

tife-i slam
744
+ Rum ve Yahudi 40
784
Medine-i mesfure iskelesinde on iki aded srk hamallar ve on drt aded at hamallar olmala cmlesi
mutemed ve birbirlerine tekeffl itdikleri ve medne-i mezbre emelerinde yirmi aded sakalar
mutemed ve birbirlerine tekeffl ve kethdalar Mustafa bin Mehmed dah cmlesine tekeffl eyledii bu
mahalle erh virildi. F 24 Receb 1166 (27 Mays 1753)
171
Mehmet Mert Sunar, When grocers, porters and other riff-raff become soldiers: Janissary Artisans
and Laborers in the Nineteenth Century Istanbul and Edirne, s.189

56

3. STANBULUN AESYLE LGL SEKTRLER VE ESNAF

GRUPLARI
stanbul, barndrd geni askeri ve brokratik kadrolarn yan sra corafi
konumunun kendisine salad zengin hinterland sayesinde de byk bir nfus
younlamasna imkan veren dnemin birka metropolnden biriydi. Haiz olduu
nemden dolay merkezi ynetimin iktisat politikas iinde mstesna bir yer ve neme
sahipti. Devlet politikas gerei btn blgelerin retim fazlalarnn ncelikle akmas
gereken bir hedef olarak gsterilmesi, stanbulu adeta imtiyazl bir ticaret blgesi
haline getirmiti. Bu sebeple ehir, her zaman canl bir retim ve ticaret merkezi
olmutur.172 Youn bir nfusun yansra saray ve merkez ordu burada olduu iin
halkn dnda ayrca byk bir ynetici ve askeri kitle mevcuttu. Bu sebeple iae
meselesi en ince ayrntsna kadar nceden planlanr ve hatta olaand zamanlar iin
de nceden hazrlkl olmaya gayret edilirdi. Devlet, taradan stanbula mal aknn
srekliliini salamaya dikkat eder ve bu sebeple sk sk mdahalelerde bulunurdu. Bu
mdahaleler yasaklayc ve tevik edici olmak zere iki ekilde olurdu. Ama, stanbul
halk ile saray, ordu ve yksek dzeydeki memurlarn temel ihtiyalarnn kesintisiz ve
uygun fiyatlarla teminiydi.
stanbulun iae problemi Bizans dneminde de mevcuttu. Osmanl Devleti bu
hususta Bizans tecrbesinden de istifade etmi, fakat kendisine has bir iae politikas
oluturmu ve bunu yzyllar boyunca devam ettirmitir.173 stanbul iin gerekli olan
hammaddeleri ve buday bata olmak zere temel gda maddelerini tedarik etmek iin
sk bir kontrol uygulanmtr.
18. yzyla kadar geleneksel iae politikalar devam etmitir. Bu yzyln
sonunda III. Selim dneminde, devlet-esnaf ilikilerinin deimeye balamtr. Devlet
byk ehirlerin iaesinin byk ksmn daha nce miri mbayaa yoluyla temin

172

Tevfik Gran, stanbulun aesinde Devletin Rol (1793-1839), stanbul niversitesi ktisat
Fakltesi Dergisi, C. 44, S.14, 1988, s. 24
173
Ahmet Uzun, stanbulun aesinde Devletin Rol: Ondalk Anam Uygulamas 1753-1857,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006, s. 1-2.; Sabri F. lgener, Tarihte Darlk Buhranlar,
stanbul: Derin Yaynlar, 2006, s. 54-55.

57

ederken bu dnemde piyasa artlar tccarlar tarafndan belirlenmeye ve geleneksel

iaeci anlay terkedilmeye balanmtr.174
Osmanl Devletinde, iaeye verilen nemden dolay, ithalat i piyasalardaki
mallarn arzn artrd iin desteklenmi ve zendirilmi, buna mukabil ihracat snrl
tutulmu, ancak i talep karlandktan sonra ihracata izin verilmitir.175 Yine bu
erevede baz mallarn ilke olarak darya satlmas yasaklanmtr. Bunlarn banda
hububat, pamuk, at, silah, deri, gn, balmumu gelmektedir. Bu yasaklamann temel
nedenleri retimin yetersiz oluu, ierdeki alm-satm-retim dengesinin bozulmas
endiesi ve stratejik amalardr. Fakat bazen retim bol olduunda ad geen rnlerin
ihracna izin verildii de vakidir. Ancak bu mallar kanuna aykr olmasna ramen
kaak yollarla dar satlyordu. Yasak kapsamnn geniletilip daraltlmasnda siyasi
ilikiler de rol oynayabiliyordu.176
stanbul, Karadeniz ve Akdenizden gemilerle; Trakya, Balkanlar ve
Anadoludan kervanlarla gelen ve ehrin hayat ve faaliyetleri iin vazgeilmez olan
rnlerin boaltld muazzam byklkte bir antrepo gibiydi. Bahekapdan Balata
kadar Haliin gney kylar boyunca belli rnlerin yzyllar boyunca teslim edildii
iskeleler sralanmaktayd. ehre ulaan mallar, rastgele herhangi bir iskeleye
boaltlamazd. Kural olarak devlet hesabna sefer yapan tekneler asl stanbul kylarna
yanamaktaydlar. Dier ky yani Galata kys, daha ok Avrupa teknelerinin alan
olmasna ramen Trk ve Rum tekneleri de bu kyya, Galatadaki devlet depolarna
konulacak maddeleri brakmak zere geliyordu. Bunlar ya kapan, buday antreposu,
maden ve odun depolaryla, Kasmpaa ve Tophane tersane ve cephanelerine ynelik
dier malzemelerin konulduklar depolard. dari ve mali merkezileme ilkesi mallarn
belli noktalara boaltlmasnda etkili olmutur. Gmrk denetim ilemleri ve vergilerin
tahsilatn kolaylatrmak gibi hususlarn yan sra rnlerin ilgili esnaf loncalar
arasndaki datmn kolaylatrmak da bu hedefler arasndadr.

174

Yldrm, Osmanl aecilii ve Esnaf: Onsekizinci Yzyl stanbulunda Debbalar, 2010, s. 133-136.
evket Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 1500-1914, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s. 89
176
Zeki Armaan, Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar (Memnu Meta), stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Bekir Ktkoluna Armaan, 1991, s. 283;
nalck, Devlet-i Aliyye, s. 280-281.
175

58

rnlerin alm fiyatlar yerinde belirlenmekteydi. Fakat mmkn olduunca

dk tespit edilen fiyatlar reticiyi memnun etmiyor ve zellikle budayda reticiyi
kaakla tevik ediyordu. Devlet, sava ve ktlk zamanlarnda daha sk denetleme
yapyor ve zellikle temel gda maddeleriyle ilgili baz olaanst tedbirler alyordu.
Mesela reticilerin rn teslim etme zorunluluu, baz hayat rnlere ihra yasa
konulmas, bunlarn zorunlu veya ncelikli olarak stanbula gnderilmesi art gibi
hususlar zikredilebilir. Bu iae sistemi her eyden nce merkez hkmetin ve eyalet
grevlilerinin ok gl bir otorite sahibi olmasn zorunlu klmaktayd. Buna ilave
olarak idar ve mal hizmetlerin hem kendi ilerinde hem de birbirleri arasnda ciddi bir
uyum gerektirmekteydi. eitli eyaletlerin retim ve tketimleriyle, stanbulun
ihtiyalar zerinde sk bir denetim kurulmas zaruriydi. Et ve buday gibi balca
rnlere olan talep, gemi yllarn arz ve ihtiya ile deimeleri de gz nne alnarak
hesaplanmaktayd. Yani ek ihtiyalar, arz ihtiyalar veya sz konusu maddeleri
gnderecek blgelerdeki kt hasat da hesaba katlmak zorundayd.177
stanbul brokrasisinin ve halknn talepleri, Osmanl mparatorluunun deniz
yoluyla rahata ulalabilen blgelerinde tarmsal retimi ve hatta imalat sektrn de
geni lde etkilemitir. nk tahl, demir ve benzeri mallar genellikle gemilerle
uzun mesafeler kat edilerek ulatrlabiliyordu. Hububat ve pirin getiren gemiler
Karadenizin bat sahilleriyle Msr ve Ege Blgesinden geliyordu. Fakat stanbula
kesimlik

canl

hayvan

Balkanlardan

ve

Anadolu

karayolu

zerinden

gnderilmekteydi.178 Deniz, stanbul iin sadece uzak blgelerden gerekli olan mallarn
tanmas asndan deil, stanbulun Anadolu yakasyla yolcu ve yk tamacl
yaplmas bakmndan da nemliydi. Bu amala birok iskele oluturulmutu. Osmanl
dneminde stanbul iskeleleri arasnda ileyen deniz vastalar pereme, kayk ve
mavnayd. 16. yzylda ve 17. yzyl balarnda en ok kullanlan deniz vastas
peremelerdir. Kayk ise 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren stanbul sahillerinde
ok youn olarak kullanlan bir vastayd. Kayklarla yolcu tand gibi zahire ve eya
tand da olurdu. Mavna daha ok eya ve zahire nakliyat iin kullanlrd. stanbul

177

Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 172-174.

Suraiya Faroqhi, stanbulun aesi ve Tekirda-Rodosuk Liman (16.-17.Yzyllar), ODT
Gelime Dergisi, 1979-1980 zel Says, 1980, s. 139.

178

59

iskeleleri arasnda srekli olarak irtibat ve nakliyat olmakla birlikte en nemli trafik
hatlar yle idi:
1. Mudanya: Yolcu ve zahire nakli iin stanbulun en uzun deniz yollarndan
biriydi. Bu hatta ileyen peremeler hem stanbul hem de Mudanya iskelelerine balyd.
1578de ileyen peremelerin 10 tanesi stanbula, 7 tanesi de Mudanyaya bal olarak
almaktayd. 17 adet peremeden fazlasna msaade edilmezdi.
2. skdar: 1565 yllarnda ileyen 2 hassa pereme vard. Fakat zel olarak
iletilen peremeler olma ihtimali yksektir.
3. Galata-Eminn: Bu iki iskele aras ilemekte olup stanbulun en ilek
hatlarndand.
4. Muhtesib arda-Hali
5. Muhtesib arda-Boazii
Bunlar ana hatlar olup bunlarn dnda ikinci dereceden birok hat
bulunmaktayd.179 18. yzyln sonlarnda stanbul sur kaps iskelelerindeki toplam
kayk says 1100e, kayk says ise 600e yaknd. stanbulda genel olarak kayk
says ise 1677de 1366, 1728de 2483, 1802 ylnda ise 4245 idi.180 skelelerin getirilen
mallara gre fonksiyonu vard. Buna gre hangi iskeleye hangi kayk veya gemilerin
yanaabilecei belliydi. Buday gemileri Unkapanna; pirin ve arpa gemileri htisab
skelesine yanaabiliyordu. Fakat ihtiyaca binaen bazen bu kurallarn dna
klabiliyordu. Mesela stanbuldaki meyve ktlnn nlenmesi iin meyve getiren
gemilerin teamllerin aksine skdar, Tophane, Galata ve Eyp iskelelerine
yanamasna msaade edildii vakidir.181
ehir hayatnda pazar kayklarnn nemli rol vard. Bunlar byke, salam
yapl ve sekiz-on sra kreki otura bulunan, kimi zaman da bir-iki direi ve basit
179

Cengiz Orhonlu, Osmanl Trkleri Devrinde stanbulda Kayklk ve Kayk letmecilii, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C.16, Say 21, 1966, s. 110-111.
180
Nejdet Ertu, Osmanl Dneminde stanbul Deniz Ulam ve Kayklar, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar, 2001, s. 202-203.
181
Ertu, s. 211.

60

yelken donanm olan gemi tr idi. Pazar kayklar Boaz kylerinin ve Asya
yakasnda bulunan semtlerin stanbulun ar-pazarlaryla balantsn salamaktayd.
Bu kayklarn bazlar o kylerde ikamet eden zenginler tarafndan vakfedilmiti. Fakat
kayklarn ou geimini bunlardan salayan zel kiilere aitti. Pazar kayklar 19.
yzyl sonlarnda bile Boazda almaya devam etmekteydi. Fakat ulamn sokaa
ynelmesiyle birlikte pazar kayklar da fonksiyonlarn yitirip ortadan kayboldular. 19.
yzyl ortasndan itibaren irket-i Hayriye ve Hali irketinin vapurlar da binlerce
krekli teknenin sonunu getirmitir.182
Osmanl ekonomisinde hakim unsur d ticaret deildi. Her ne kadar yabanc
tccarlar byk krlar elde etse de 19. yzyla kadar en faal tccarlar mslmanlard.
18. yzylda stanbuldan yola kan gemilerin sadece % 8,5u Avrupaya gider,
kalanlar ise imparatorluk snrlar iindeki limanlara ynelirdi. Yine 18. yzylda gemi
kiralayanlarn % 71,5u Mslmand. (Mslmanlarn da % 87,5u Trk, kalanlar ise
Arap idi.) % 24,5u Hristiyan, % 3,5u da Yahudilerden oluuyordu. stanbulun en
nemli ticari faaliyeti olan gda konusunda Trklerin hakimiyeti aka grlyordu.183

182

Wolfgang Mller-Wiener, Bizanstan Osmanlya stanbul Liman, Erol zbek (ev.), stanbul: Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, 1988, s. 77.
183
Philip Mansel, Dnyann Arzulad ehir; Konstantinopolis 1453-1924, erif Erol (ev.), stanbul:
Sabah Kitaplar ,1996, s. 108.
Raphaela Lewis, Osmanlda Gndelik Yaam, Adile Runa Orhunsoy (ev.), Ankara: Alter Yaynclk,
2009, s. 140.

61

Tablo 4
18. yzylda stanbulda Gda Sektr le lgili Esnaf Gruplar

A esnaf (Taifesi)
Attar Esnaf (Kahve)
Baevan Taifesi
Akideci Esnaf
Baevan Taifesi
Bakkal Esnaf (Taifesi, Hrfeti)
Balk Tutucu Esnaf
Balk Tuzlayc Esnaf
Balk Esnaf (Taifesi)
Basdrmac snaf
Brekci Esnaf
Buday Dici Esnaf
Celeb Taifesi
aryeki Esnaf (Taifesi)
rekci Esnaf (Taifesi)
Deirmenci Esnaf
Etmeki Esnaf (Taifesi)
Francalac Taifesi
Furunc Esnaf
Gzlemeci Taifesi
Habbaz Taifesi (Hrfeti)
Havyarc Esnaf
Helvac Esnaf (Taifesi, Hrfeti)

62

Hnta Dici Esnaf

Hoabc Taifesi
kenbeci Taifesi
Kadayfc Taifesi
Kassab Esnaf (Taifesi)
Kaymakc Taifesi
Kebabc Esnaf
Kfeci Taifesi
Leblebici Esnaf
Mandrac Taifesi
Manav Taifesi
Paac Esnaf (Taifesi)
Pirinci Esnaf
Saka Taifesi
Sebzeci Taifesi
Sebzehane Esnaf
Sebzevatc Hrfeti
Sermayeci Esnaf
Simitci Esnaf (Taifesi)
Soanc Esnaf
Sucukcu Taifesi
Srekci Taifesi
Stci Taifesi
eker erbetci Taifesi
erbet Satc Taifesi

63

erbetci Esnaf (Taifesi)

Tavukcu Esnaf (Taifesi)
Turc Esnaf
Tuzlayc Taifesi
Yourtc Esnaf
Ya Yemici Esnaf
Yumurtac Esnaf
Zeytunc Esnaf (taifesi)

Kaynak: Ahmet Kala (Proje ve Yayn Ynetmeni) stanbul Ahkm Defterleri

stanbul Esnaf Tarihi, stanbul: stanbul Aratrmalar Merkezi, Cilt I, 1997, Cilt II,
1998
3.1. Zahire aesi
stanbulun zahire iaesi Osmanl ynetiminin en hassas olduu konularn
banda gelmekteydi. Olduka serbest bir ekilde yaplan bu iaeyi temin etmekle
grevli olan birim ise stanbul Kadl idi.184 Zahire ve et olmak zere temel gda
maddelerinin nemli bir ksm byk oranda Rumeli blgesinden karlanmaktayd.185
Yiyecek, iecek ve sair asli ihtiyalarla ilgili ticaretin tamam deilse bile tamamna
yakn daha nce belirttiimiz gibi Mslmanlar tarafndan yaplmaktayd. Osman Nuri
Ergine gre bunun en byk sebebi gayr mslimlere kar duyulan gvensizliktir.186
stanbula gelen hububat tketici gruplar asndan byk gruba
ayrabiliriz. Buna gre birinci grubu tekil edenler stanbulda bulunan saray ahalisi ile
Yenieriler ve blkler olup iaeleri dorudan doruya devlet tarafndan idare edilen
Has kiler ve Kiler-i Amireden karlanyordu. kinci grup, imaretlerde ve darifalarda
barnan insanlar olup bunlarn ihtiyalar vakflar tarafndan karlanyordu. nc
184

Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 174.

Uzun, a.e., s. 3.
186
Ergin, C.2, s. 628.
185

64

grup ise geriye kalan stanbul halk olup ihtiyalar devlet ve ilgili tccarlar tarafndan
karlanmaktayd.187
Zahire

ticaretinin

byk

bir

ksm

kapan

tccarlar

tarafndan

gerekletirilmekteydi. Kesin olmamakla birlikte stanbulda kapan ilk olarak 1461

ylnda tesis edilmiti. Kapanlar, Unkapan, Yakapan, Balkapan gibi satldklar
mallarn isimleriyle anlrd. Fatih devrindeki kanunnamelere gre satlacak nesnelerin
kapana getirilip burada satlmas gerekiyordu. Kapanlar, nceleri kethda ve eminler
vastasyla idare edilirdi. Daha sonra mukataa ve iltizama verilmi ve son olarak da
ehremanetine devredilmitir.188 Devlet, temel gda maddeleri arasnda olduu iin
zahire teminine ok byk nem veriyor ve piyasada darlk ekilmemesi iin daha
nceden belirlenmi kurallar byk bir titizlikle yrtmeye alyordu. Piyasada
sknt ekilmemesi iin zahirenin lke dna sat ilke olarak yasakt. Bununla birlikte
zaruret halinde aksine, stanbula zahire sevkiyatnn yasakland da olurdu. Mesela
sefer ncesinde menzillerde sknt ekilmemesi iin Tuna taraflarndan stanbula
buday gnderilmesi yasaklanabiliyordu. Aksi halde ordunun zahire skntsyla kar
karya kalmas muhtemeldi.189 Yasaklanmad zamanlarda da stanbula gnderilen
zahire ehir iin yeterli olmuyordu. Bu sebeple miri mbaya yaplmas ve Akdeniz
iskelelerinden kapan tccar marifetiyle zahire alnmas isteniyordu.190
18. yzyln ortalarnda stanbulun iaesine konu olan hububat ticaretinin
%91.4 kapan tccarlar, %8.6s ise devlet tarafndan yaplmaktayd.191 Devletin

187

Ltfi Ger, 18. Yzyl Ortalarnda stanbulun aesi in Lzumlu Olan Hububatn Temini
Meselesi, ktisat Fakltesi Mecmuas, C.11, No: 1-4, Ekim 1949-Temmuz 1950, s. 398.
188
Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunameleri, C.1, stanbul: Fey Vakf Yaynlar, 1990, s. 445.
189
Trkmen, s. 139.
190
KS., st, D.65, s. 69.
stanbul kds fazletl efendi
teden ber Asitane-i sadetin zahresi Tuna ve Karadeniz iskelelerinden vrud idegelb ancak sefer-i
hmayn takrbiyle zikr olunan mahallere nzl iden zehyir bir tarafdan askir-i mansre tayntna ve
bir tarafdan Dersadete celb olunmak hasebiyle geen sene stanbula kfi zehyir mahall-i
merkmeden isticlb olunamadndan ibdullhn muzyakasna bdi olduu zhir ve el hleti hzihi
ibu sene-i mbrekede dah sefer-i hmayn hasebiyle mahall-i merkmeden Dersadete kifyet
mikdr zehyir celb olunamad hlde maazallhu tela sene-i sbka misill k iinde ibdullhn
muzyakas mlhazas bertaraf klnmak in mir mbyaatdan baka Akdeniz shillerinde vki
iskelelerden ryici zre kapan tccr marifetleriyle klliyetl zahre celb ve nakli mhim ve muktaz
olub lkin evvel emirde kapanlu ile bil-mzkere bu husun bir taht- nizma idhli lzmeden olmala
F 15 evvl 1203 (9 Temmuz 1789)
191
Ger, s. 410.

65

hububat satn almasndaki ama, herhangi bir ktlk durumunda halkn sknt
ekmemesi iin hububatn piyasaya arz edilmesiydi. Bu sebeple devlet, her sene belirli
miktarda hububat tersane ambarlarnda stokluyor ve gereinde kullanyordu. Kapan
tccarlarn mbayaa yaptklar zahire cinslerine gre
1-Unkapan Tccarlar
2-Ya ve Balkapan Tccarlar
olmak zere iki ana grupta toplayabiliriz.
3.1.1. Unkapan Tccarlar
Unkapan, stanbulun zahire temini iin merkezi bir konumda idi. Bizans
dneminde de ehrin nemli meydan ve geitlerinden biriydi. Osmanl dneminde de
stanbulun un ve buday ihtiyacn temin eden ambarlarn, deirmenlerin ve frnlarn
bulunduu blgeydi.192
Unkapan tccarlar, stanbulun ihtiyac olan hububat trnden (buday, arpa,
pirin vs.) zahireyi, zahire ticaret sistemi iinde mbayaa edip Unkapanna getiren
tccarlard ve hububat haricinde zahire ticareti yapamazlard. Unkapan tccarlarnn en
byk yardmclar yazclard. Kapan tccarlarndan gerekli sermayeyi alarak retim
blgelerine giden yazclar, mbayaa edilecek hububat fiyatnn belirlenmesinde
tccarlar temsil ederlerdi. Ayrca satn alnan hububatn gemilere yklenerek stanbul
Unkapanna getirilmesinden de sorumluydular. Kapan tccarlarnn stanbulun iaesi
iin nemini bilen devlet, mbayaa yapacaklar blgelerde kendilerine her trl kolaylk
ve yardm yapmaktayd. zellikle kapan tccarlarnn sermaye sknts ektii
zamanlarda devlet, hububat almnda dolaysyla da iae temininde problem kmamas
iin kapan tccarlarn kredi vererek desteklemitir.193 Sermaye tedarikinin bir baka
usul de dorudan doruya kapan tccarlarnn gemi reislerine sermaye vermesi
eklinde idi. Kapan tccarlar bu sermayeyi bazen kendi mallarndan veya bor alarak
192

Eremya elebi Kmrcyan, stanbul TarihiXVII. Asrda stanbul (Yayma hazrlayan: Kevork
Pamukciyan), 2. Bask, stanbul: Eren Yaynlar, 1988, s. 162.
193
Salih Aynural, 18.Yzyln kinci Yarsnda stanbul Kapan Tccarlar, Trk Dnyas
Aratrmalar, 80, 1992, s. 207-210.

66

karlamak zorunda kalyordu. Fakat gemi reisleri zaman zaman bu sermayeyi kendi
ahslar iin kullanyor ve zahire tedarikini aksatyorlard. Baz gemi reisleri de
aldklar sermaye ile zahire temin etmelerine ramen bunlar kapana getirmeyip kanuna
aykr olarak Anadoluya naklediyor ve orada satyordu. Elde ettii parayla eski
borlarn dyor ve kendi masraflarn karlyordu. Bo kalan gemisine de bakasnn
mallarn ykleyerek stanbula geliyor veya kendisi gelmeyip gemiyi baka bir reisle
stanbula gnderiyordu. Bu hareketler neticesinde hem kapan tccar zarar gryor ve
hem de stanbulda zahire sknts ekiliyordu. Byle yapan gemi reislerinin,
stanbuldaki gmrk emini ve reisler kethdas tarafndan borlarna mukabil mallarna
ve gemilerine el konularak satlmas ve tccara olan borlarnn denmesi isteniyordu.
Ayrca bu gibi gemi reislerinin iddetle tazir ve hapsedilmeleri ynnde hkmler
yaynlanyordu.
Kapan tccarlar zahire naklini kendi gemileriyle yapmaktaydlar. Fakat eitli
sebeplerle gemi saylar azaldnda mutad- kadim zere kendileri dndaki gemi
reislerine mracaat ederek zahireyi onlara getirtiyorlard. Bu sebeplerin banda
gemilerin frtnalardan dolay kazaya uramalar geliyordu. Nitekim 1173 (1760) tarihli
bir belgede belirtildiine gre eitli blgelerden stanbula zahire getirmekle grevli
118 gemiden 40 tanesi frtna sebebiyle kullanlamaz hale gelmi ve zahirelerin nakli,
kaytl olmayan baka gemiler vastasyla yaplmtr.194 Belirttiimiz gibi muhtelif
blgelerden stanbula zahire getiren gemilerin eitli sebeplerle batmas veya karaya
oturmas sk grlen hallerdendi. Byle durumlarda tccarn gemilerindeki mallar,
stanbul Gmr Emini tarafndan ve tccarlardan tayin olunan ahslar vastasyla
Ahmet Kala (Proje ve Yayn Ynetmeni), stanbul Ahkm Defterleri-stanbul Ticaret Tarihi, C.1,
stanbul: stanbul Aratrmalar Merkezi, 1997, s.153-155, Hkm No: 5/206/629
... Kapan- dakk tccr kend mlik olduklar sefneleri ile getrdkleri zahre kifyet itmeyp harun
sefnesiyle dah zahre getrmee muhtc olmalaryla sefne shibi olan reislere dah Tuna cnibinden
vesir mahallerden stane-i aliyyeme zahre getrmek in kapan tccr kend mallarndan ve hardan
istidne ile tedrk eyledkleri akeyi reis-i merkma sermye virp zahre mahallerine irsl
itdklerinde zikr olnan reislerden bazlar sermye-i mezkre ile mahallinde zahre itir ve sefnesine
tahml ve staneye getrmeyp memnatdan olan Anadolu cnibine nakl ve bey ... bu tark-i hle ile
kapan tccrnun hezar zahmet ve meakkat ve istidne ile tedrk eyledii sermyeyi ekl bel ve
staneye gelecek zahreyi har mahallerde bey ile itlf ve sermye viren tccra gadr ve stanede
ibdullah in zahrenin klletine bis olmalaryla bu makle hilf- emr-i li hle ile ml- tccr itlf
iden reisler bulunduklar mahalde ahz ve staneye ihzr ve tazr-i edd ve habs-i medd ile habs
tazr ve teaddsinden ni itlf ve izat eyledii sermyeyi shibine ed ve teslm itmedkce tlk
olnmayup ve eer edda muattal ve teannd ider ise mevcd olan ml ve sefnesi bey ve semeninden
kendye ed-y deyn itdrlmek bbnda ... F Evil-i abn sene 1173 (19-28 Mart 1760)
194

67

karlarak teslim edilirdi.195 Fakat devletin yardmlarna mukabil kapan tccarlarnn

yerine getirmekle mkellef olduklar baz ykmllkleri vard. Bunlarn en nemlisi
tccarlarn, teslimi iin taahhtte bulunduklar asgari hububat miktarn, belirtilen
retim blgelerinden Unkapanna getirmesiydi. ayet tccar, taahhtte bulunduu
miktarda hububat getirmezse kapan tccar ve kapan naibi mahkeme olunurdu. Devlet,
kapan tccarlarna ok nem verdii iin gemilerle kapana ykn getiren tccarlardan
mutat olan vergilerinin dnda herhangi bir ayn veya nakd vergi alnmamasna ve
kendilerine zorluk karlmamasna dikkat ediyordu. Meselenin nemine binaen bu
hususta zaman zaman hkmler gnderiliyordu. Bunlardan birinde Tekirda ve
civarndan Unkapanna gemilerle un getiren tccarn normal vergisini dedii halde
fazladan vergi talebinde bulunan emin hakkndaki ikayetleri dile getiriliyor ve eminin
bu faaliyetlerinin nlenmesi isteniyordu.196 Dier bir belgede de ayn ekilde Tuna vs.
yerlerden stanbula zahire nakledip zerlerine den vergiyi veren kapan tccar ve
gemi reislerinden fazladan vergi alnmasnn engellenmesi emrediliyordu.197

195

Kala, TT, C.1, s.231, Hkm No:7/241/732

... stane-i sadetmde vki kapan tccr Sdde-i saadetme arz- hl idp bu defa Varna
iskelesinden reklaryla Tophaneli Ali Reisn sefnesine revgan- sde ve ey-y sire tahml ve
stane-i aliyyeme gelr iken Terkos nhiyesine tbi Ormanl karyesi kurbunda sefne-i mezbre bi
kazillahi tel karaya db dernndan bir mikdr yedekleri taraya ihrc olnd tccr- mezkr
tarafna ihbr olndn bildirp taraya ihrc olnan emvl-i tccr mahall-i mezbrdan slambol
gmr emni tarafndan ve tccr cniblerinden tayn ve irsl olnan demleri marifetiyle ashbna
teslm itdrilmek bbnda ...F Evhir-i Rebul-evvel sene 1179 (7-16 Eyll 1765)
196
Kala, TT, C.1, s. 289-291, Hkm No:8/256/839
stanbul kdsna hkm ki:
Kapan- Dakka sefneleriyle dakk getren Tekfurda tccr sdde-i sadetime arz- (hal) idb bunlar
sefneleriyle Tekfurda vesir mahallerden Kapan- Dakka getrb habbazna bey idegeldkleri
dakkun ber mutad- kadm cb iden resm-i kantariyyesini vezn muktaas emnlerine tammen edda
kusurlar yoiken Kapan- Dakkda resm-i dakk-i kantariyye emni tarafndan mltezimi olan Bostan
el-Hac Abdullah nm kimesne tam- hmndan ni bu esnada resm-i kantariyyeyi almaa kanat
itmeyb her bin vukiyye dakkdan yedier vukiyye dakk mutlebesiyle teadd v rencdeleri tccr-
merkmna mcib-i gadr ve zahrenin klletine bis oldn bildirb ... kadime muyir ve emr-i
erfimle muhlif birbuuk akeden ziyde mutlebeden men olnmak bbnda ... F Evhir-i Safer sene
1189 (23 Nisan-1 Mays 1775)
197
Kala, TT, C.1, s.327, Hkm No:9/140/513
sitanede Kapan- Dakik ress sdde-i sadetime arz- hl idb bunlar sefnelerine navl-
hamlesiyle Bahr- Siyah cnibinde vki Tuna vesir mahallerde tahml eyledikleri zehyir ile
sitaneye vrdlarnda ber mutd- kadm sefnelerine gre resmlerin ed idb bu na dek resm-i
reftiyye nmyla mdhale olnduklar yoiken bu evnda kadme muyir Kalafat ve Boaziinde
Yeniky ve Kavak nm mahallerde hilf- kide-i kadm resm-i reftiyye nmyla bil sened ake
mtlebesiyle mdhale ve teadd olnduklarn ... merkmn kadme muyir teaddsi men u def
olnmak bbnda ...Fi evast- Cemziyel-ahir sene 1191 (17-26 Haziran 1777)

68

18. yzyl boyunca limandaki devlet memurlarnn keyfi uygulamalar kronik

bir nitelik kazanmtr. Hatta tccarlar ou defa ikayetlerini, kadl aarak dorudan
doruya Divana sunmaktayd. Divan da tccarlarla eminleri, naiblerle birlikte belli bir
gnde mahkemeye aryordu. Divann bu tr olaylara gayet aina ve meselelerle
ilgilenmede genel bir yntemi olduu anlalmaktadr. ikayetlerde ounlukla tccarlar
hakl bulunuyor ve stanbul kadsna meseleyle ilgilenmesi emrediliyordu.198
19. yzyl balarnda Galata ve stanbul kapanlarna tccarlarn kendi
ilerinden nazr seildii belirtilmektedir. 1218 (1803) tarihli bir belgede byle bir
uygulamaya geilmesinin, tccarlarn bir sredir itiyat haline getirdikleri ktlklerin
ortadan kaldrlmas, stanbula bol miktarda revgan celbedilmesi, belirlenen narhtan
fazlasna sat yapanlarn tespit edilerek yetkililere bildirilmesi gibi zaruretlerden
kaynakland ifade edilmektedir.199
stanbula zahire getiren gemilerin Unkapan dnda herhangi bir limana
yanamalarna msaade edilmiyordu. Ykn stanbulda boaltan gemilere zahire
yklenerek baka blgelere gtrlmesi ve satlmas da yasakt. Aksine davranlarn
nlenmesi iin ilgililere tenbih ediliyordu.200 Zahire teminindeki en nemli
problemlerden biri mallarn zamannda yollanmay idi. stanbula zahirenin zamannda
ya da hi gnderilmemesi, fiziksel engellerin dnda fiyat dklnden veya zahireyi
gnderen yrede mevcut zahirenin yetmemesinden kaynaklanmaktayd.201 Bunun
198

Onur Yldrm, Bread and Empire: The Workings of Grain Provisioning In Istanbul During The
Eighteenth
Century,
ERC
Working
Papers
In
Economics,
01/04
May
2002,
http://www.erc.metu.edu.tr/menu/series01/0104.pdf , (12 Nisan 2011) s.7
199
BOA, Cevdet Belediye, No: 1100
200
KS, Balat, D.111, s. 54.
izzetl bostancba stanbula gelen zahre ve hnta sefneleri kapana doru gelb karub ndan
ibdullha tevz ve Akdenize getrlmek zre bundan akdem fermn olunub ... olunmuiken baz
muhtekirler ardak orbacs ve nibi ile Akdenize giden sefnelere hufyeten buday virdikleri ihbr
olunmala orbac ve nibi ve bu makle hussa cesret idenler iktizs zre tedb olunmalar in
izzetl yenieri aas hazretleri ve fazletli stanbul kds olan aaya fermn gnderilb fm bad
Akdenize buday virilmemek zre muhkem tenbh olunmudu. mdi siz dah basret ve intibh zre olub
gicelerde ve gndzlerde Akdenize giden sefneleri yoklayub sefnesinde buday bulunan reis ahz ve
sefnesin balayub kendsn huzrumuza getiresiz ve Karadenizden kll sefneler Boazdan ierye
geldiklerinde beride yanamayub doru Unkapanna varub yanamak zre Boaz iersnde olan
ustalara ve zbtlara muhkem tenbh idb huss- mezbre ziyde tekayyd ve ihtimm idb Akdenize
buday nakl olunmasndan begyet ihtirz eyleyesiz dey buyuruldu. F Gurre-i abn sene 1117 (18
Kasm 1759)
201
Ycel zkaya, XVIII. Yzyl Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Ankara: Kltr
ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1985, s. 325.

69

yansra kaaklk da bir baka nemli problemdi. Rumeli ve Tuna sahillerinde

budaylar harb kefere tabir edilen Avrupallara satlmaktayd. Devlet her ne kadar
bunu nlemeye alyorsa da kesin bir zm bulamyor, yer yer bu faaliyetler devam
ediyordu.202 Bu tr kaakln yapld blgelerde zuyuf ve maksus para da
kullanlmaktayd. Bunun, kullanlan dier salam paralarn kymetini fazlasyla
artrdndan bahisle mevcut sikke nizamnn ihlaline sebebiyet verdii ifade edilerek
zayf ve maksus para kullanmnn nne geilmesi istenmektedir.203 Bazen de
stanbula gnderilmesi istenen zahire, kaaklar tarafndan daha nce alnarak
stoklanyor ve Anadoluya satlyordu. Mesela Kean blgesinde mukim baz mslim ve
zmmilerin bu ekilde buday Anadoluya satmak istedikleri istihbar olunmu ve
anbarlarna yaplan basknlar neticesinde bulunan budaylara el konularak stanbula
sevk edilmesi emredilmitir. Bu crm ileyen ahslar ise noz kalesine kalebent olarak
gnderilmilerdir.204 stanbulun iaesi ncelikli olduu iin stanbuldan Akdeniz ve

202

BOA, Cevdet ktisat, No: 2187

Tuna sevahilinde Yerky, Rusuk, Silistre ve sair tarafeyn sevhilinde baz ayn ve iktidr shibleri
ve ziraat erbb olanlar iftliklerinde ve bulunduklar yerlerde olan zehyiri berrn sefnelere ziyade
behya fruht in anbar ve mahzenlerinde cem ve iddihr idb mezbrlarn kend kr ve kisblerin
stanbula gelecek zehyiri braile indirtmeyb ve kapan sefnelerine virdirtmeyb ziyde beh ile
berrn sefnelerine bey in cem ve iddihr F 29 Ramazan sene 1196 (7 Eyll 1782)
BOA, Cevdet ktisat, No: 34
Der devlet-i mekne arz- da kemne oldur ki:
Bu esnada taraf- saltanat- aliyyeden Boazhisarlarndan Anadolu sevhili Saydaya varnca harb
kefereye zahre beyi memnu bu madde bid-defeat evmir-i aliyye ile nehy ve mezbu olduu cmlenin
malm ve meczmu ve baz iftlik ve anbar ashb zehir-i mevcdelerini ketm ihf ve ziyde beh
ile mstemen tifesine beye ictir ve Deraliyyeye nakl olunacak zehyirinin ve sir zahrenin adem-i
husl ve vrduna bis ve fm bad fermn- hmayna muhlif harb kefereye bir habbe zahre
virilmemeyi hvi erefrz sudr iden emr-i erf-i alin F Evil-i Muharrem Sene sitte ve tisin ve
miete ve elf. (7- 16 Ekim 1755)
203
BOA, Cevdet Maliye, No: 8640
Arz- bendeleridir ki:
Akdenizin Rumili kylarnda vki iskelelerden kefereye bir habbe zahre furuht olunmamak ve zuyf ve
makss para ryic ve cri olmayub ve sir ecns- nkd dah kymet-i asliyelerinden ziyde ba ile ahz
ve it olunmamak kefereye zahre fruhtu kuttan- memleket ve fukar-y raiyyetin mbtel-y
kaht ve gl olmasna bdi bir hlet olub ve zuyf ve makss parann dah revc ile ecns- nkd-
sirenin asl kymetlerinden ziyde ile tetisi sikke-i hmayn nizmnn ihlline ve mumelt- nsn
revbt- intizm inhilline medd bir keyfiyyet olman fm bad o makle mevadd- memnudan
eln hletlere tesaddden ictinb eylemelerin mruz-zikr Yeniehir-i Fenar kazs ile nevhi-i
merkme ahlileri F 24 evvl sene 1147 (19 Mart 1735)
204
BOA, Cevdet Dhiliye, No: 12061
Bu defa Kean cnibinden vrid olan tahrrtn hlssdr:
Keanda nm kimesneler alt nefer malmul-esmi zmmler hilf- emr-i l Anadolu tarafna zahre
fruht eylediklerine binen noz kalasna kalabend olunmalar bbnda sdr olan emr-i lin
ceman yedi bin be yz stanbul kil hntalar olduu ihbr itmeleriyle

70

Karadeniz'e zahire gnderilmesi de yasakt. Bu sebeple gemiler tefti edilirdi.205

Kadlarn ve zahire temin edilen blgelerdeki grevlilerin yolsuzluk ve hilelerine de
rastlanmaktayd. Kadlar, stanbula zahire getiren gemilerden iskelelere yanatklarnda
yasa d olarak crm-i mahkeme, ilam ve hccet akeleri adlar altnda para
almaktaydlar.206
Zahire temin edilen blgelerdeki grevlilerin de zahirenin temini ve
muhafazas konusunda dikkatli olmas ve ihmalkr davranmamas istenirdi. Konuyla
ilgili bir belgede Karadeniz blgesinden alnan hntann, grevlilerin ihmal veya
kastlar sebebiyle bozulduu iddia edilmekteydi. Bu sebeple satn alnan hntann
blgede muhafaza edilen depo ve ambarlarda tefti edilmesi, mbair, iskele eminleri,
ve grevlilerin Kstence mahkemesine hnta numuneleri ile gitmeleri, yolsuzlua
karan grevlilerin kollanmayarak teslim edilmesi ve hapisle cezalandrlmas talep
ediliyordu. Fakat mahkeme neticesinde grevlilerin herhangi bir kast veya kusurunun
olmadna karar verilmiti.207

Bundan akdem Kean kazsnda memnu olan mahalden gice ile sefneye tahml olunur iken ahz olunan
yirmi aded araba hntann Asitane-i sadete nakli bbnda F 19 Muharrem sene 1164 (18 Aralk
1750)
205
KS., st, D.25, S.227
Ba sahh
stanbul kds fazletl efendi
Bundan akdem Asitane-i sadet-medrmdan Bahr- sefd ve siyha bila fermn- lin pirin ve kahve
ve sabun ve dakk ve revan- sde ve sir ecns- zehirin mrru men-i kll ile men olunub ancak
kumanyalarndan ziyde nesne sefyinde bulunur ise gerek ashb- sefyin ve gerek tam- hma
tebeiyyet birle cesret iden kimesnelerin ve bu hussun yoklamalarna memr olanlarn ahz ve
tedblerin sdr olan fermn- lina adem-i itatlerinden ni bu hillde baz kimesneler bil fermn
hnta ve ar ve pirin ve kahve ve sabun ve dakk ve sir ecns- zehyiri sefnelere hufyeten vaz ve
tahml ve nakline ictisr eyledikleri ve giden sefyinin yoklamalarna memr olanlarn kr ittihzyla
msmahalar istim olunmala kapan- dakk nibi efendiye ve ardak orbacsna tenbh eyleyesin
F 3 Rebul-hir sene 1179 (19 Eyll 1765)
206
zkaya, XVIII. Yzyl Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, s. 326.
207
BOA, Cevdet Belediye, No: 40
Der devlet-i mekne arz- da kemne budur ki:
Birka zamandan ber zehyirin maiyeti kapan yazclarnn aldklar zehyiri ayni ile sefyine
tahml itmeyb ile mahlt kalmalarndan neet eyledii ve baz gne sebebi haber alnd zre tashh
ve iktiz idenler tedib olunmak irdesine mebn ukadar- sadr- azamden Uzun Ali Aa zide
kadruhu tashh ve huss- mezbr da sebebiyeti veyahud bi-nefsih creti mtehakkk olanlar ukadar-
merkm hufyeten tashh ve zahre ihrc ve emr-i hmayn ibrz idb habsi iktiz iden kimesneleri bil
tevakkuf ahz ve habsde ibk iskele-i mezbrda vki el yevm der mahzen olan yazclar yedlerinde
mevcd olan zehyirin numneleri mbir-i mumileyh marifetiyle meclis-i ere getrldkde
merkm Uzun Ali Aa kullar yazcyan- merkmnn anbar ve mahzenlerine bin-nefs varub mevcd
zahrelerine nazar ve setren ve alenen teft eyledikde Bergos iskelesinde ol misll harekt- n

71

18. yzylda karlalan problemlerden biri de ok sayda kiinin piyasada

bamsz olarak faaliyette bulunmak zere aldklar resmi belgelerin kad ve naiblerinin
iini zorlatrmasdr. Bu belgeler, bu kimselere herhangi bir loncaya ye olmakszn
limandan zahire alma veya ekmek retme izni veriyordu. Lonca yeleri bu belgeleri
hkmsz klmak iin sk sk devlete bavuruyor ve belge sahiplerinin, ilerine
mdahalesinin nlenmesi iin tedbir alnmasn talep ediyordu. Resmi belgeler
konusundaki bir baka karklk konusu da bir padiah dneminde verilen belgenin
baka bir padiah dneminde tannp-tannmamas problemiydi. Orijinal belgeler
hkmsz saylmyor ancak belge sahiplerinden bunu yenilemeleri isteniyordu. 18.
yzyln ikinci yarsnda bu tr olaylar artmtr.208 Mahlut yani saman vb. yabanc
maddelerle kark olarak getirilen buday, ekmein kalitesini olumsuz etkiledii iin
uygun bulunmazd. Bu konuda problem karsa gemi reisleri ve hatta budayn temin
edildii blgeye kadar ilgili herkes soruturulurdu. Hile yaplmasn nlemek iin
gemilere yklenen zahireden numune istenirdi. Numune olarak alnan zahire, blgenin
kadlar ve mbairlerinin mhrleriyle mhrlenerek stanbulda kapana getirilir ve
gemideki asl zahire ile karlatrlarak ikisinin ayn zahire olup olmad kontrol
edilirdi.209
18. yzyl ortalarnda stanbula dardan gelen hububatn %85,8i Karadeniz,
%14,2si ise Akdeniz blgesinden tedarik ediliyordu. Karadenizden gelen yllk
hububatn %70ini buday, %23,6sn arpa ve %6,3n ise dar tekil etmekteydi.
Akdenizden gelen hububatta ise buday %67,9, arpa %31,3, dar ise %0,8 orannda idi.
marziyyeye cret ider bir kimesne olmad tahriren Fil-yevmis-sani vel-rin min ehr-i
Cemaziyel-evvel Sene semani ve tisin ve miete ve elf12 Cemaziyel-evvel 1198 (3 Nisan 1784)
208
Yldrm, Bread and Empire: The Workings of Grain Provisioning In Istanbul During The Eighteenth
Century, s.8
209
KS, st, D.32, S.95
Alaklar tabir olunur mahallerden Kavarne ve Balck iskelelerinden bu esnada kapan- dakka vrd
iden birka sefne derunlarnda olan zahre sir iskeleden gelen zehyir misill olmayub beher kilinde
slsn mertebesi ve dah ziyde saman ile mahlt ve ma olduunu etmeki tifesi meclis-i erde
ihbr ve iret itmeleriyle hakkt-i hl malm olmak in fil-hakka ibu meclis-i erde muyene
olunan hnta Kavarne ve Balck iskelelerinde mukyese mbirinin rencber tifesinden cem ve tahsl
eyled hnta olub mevzi-i mezkrede sefyin ressnn ve yazclarnn kata men ve medhali
yokdur dey ihbr itmeleriyle badel-yevm kapan- dakk sefyini ress meluf olduklar iskelelerden
sefnelerine tahml eyledikleri zahreyi esna-y tahmlde sbk zre mahallerinde kdlar ve
mbirlerinden mhrleriyle memhr numne alub ve aldklar numneleri memhr kapan- dakka
getrb sefnelerinde olan zahre numneye mutbk ve muvfk olur ise fh ve eer mutbk olmaz ise
mahallerinde aldklar hntaya saman ve har nesne kardrdklar zhir oldukda iktiz iden tazr ve
tedbleri icr idilb F Evil-i Safer sene 1183 (6-15 Haziran 1769)

72

Say olarak Karadenizden gelen yllk toplam hububat miktar 4.297.380,5 kile,
Akdenizden gelen ise 712.094 kileydi. Getirilen un miktar yllk olarak Karadeniz iin
2.190,6, Akdeniz iin 2.181 uvald.210
Gemilerin limanlarda vakit kaybetmemesi iin Unkapannda yklerin en ksa
zamanda boaltlmasna ve mteakip seferine gnderilmesine zen gsterilirdi.
Buradaki ama deniz yolunun sefere msait olduu zaman iinde stanbulun iaesi iin
gereken hububatn temin edilmesiydi. Kapana gelen gemilerin yklerini srasyla
boaltmalar esast. Devlet, hilafna harekete msaade etmiyor211 ve gemi sahiplerine
hak ettikleri demenin yaplmas hususunda hassas ve abuk davranlmasn
istiyordu.212
Kapan Naibi ardak denilen yerde ikamet ederdi. Zahire kapana geldiinde
datm iin mutlaka Kapan Naibi, habbazan kethdas ve kapan tccarlarnn
bulunmas gerekiyordu. Hatta esnafa tevziatn abuk yaplmas iin tccarlardan nbet
usulne gre eleman bulundurmalar gerekiyordu.213 Buna ramen baz gemiler zahireyi
boaltmyor, habbazlar da zahirenin datmnda geveklik gsterince gemilerin
210

Salih Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2001, s. 6465.
211
KS, st, D.53, s. 89.
... esnfa tevz olunmak murdmzdr dey takrrleri sdr olan fermn- llerine imtislen kapan
tccrlarndan mevskul-kelm vukf- tm olan kimesneler huzr- ere celb ve huss- mezkr
istintk olundukda cevblarnda mezbrnun tevz talebleriyle nevbetlerine tevakkuf ider mevddan
olmala nevbetleri gelmedikce mezbrlarn tevz talebleri hilf- urt- nizm ve ihtille bis
hltdandr dey her biri huzr- erde inh itmeleriyle mezbrlarn tevz talebleri hilf- urt- nizm
olman mermlarna msade olunmad malm- sifneleri buyuruldukda emr fermn hazret-i
veliyyl-emrindir. F 5 Rebiul-hir sene 1200 (5 ubat 1786)
KS, st, D.29, S.102
Ba sahh
stanbul kds fazletl efendi
Lehl-hamd vel-minne bir kac gn zarfnda zahre klliyetlce vrd idb eyym- itda siklet
ekmemek in gelen hntalar bir gn evvel ales-seviye habbzlara tevz ve sefneler bir an akdem ihrc
ile mevsim-i it hulnden mukaddem sefnelerin birka sefer eylemeleri muktaz olub F 15
Cemziyel-evvel sene 1181 (9 Ekim 1769)
212
Sadk Albayrak (Hazrlayan), Osmanlda Sosyal Yap ve stanbul (3. Bask), stanbul: 2000, s. 114115.
213
KS, st, D.65, s. 33.
imdi zahre hussu akdem-i umr lzmul-ihtimmdan olduuna binen gelen zehyirin bil tehr
tevz ve taksmi esbbnn istihsline dikkat ve lbd olmala kapan nibi efendinin ikmet idegeldii
ardak nm mahalde fm bad habbazn kethdsyla alt nefer blda isimleri mastr kapan tccrnn
neferi bir hafta ve dier neferi dah bir hafta aled-devm mnvebe tarkiyle ikmet ile zehyir-i
mtevridenin bil tehr sefyinden ihrc ve tevz emrine bil-ittifk mezd-i say gayret eylemelerini
F 21 Cemaziyel-hir sene 1200 (21 Nisan 1786)

73

mallarn boaltp baka bir sefer iin stanbuldan ayrlmas gleiyordu. Bu sebeple
k mevsimi iinde zahire sknts ekiliyordu. Gemilerle gelen zahirenin tevziatnda ve
tccarlara cretinin denmesinde ar davranan ekmeki esnafna ukbt- siysiye
icra edileceinin bildirilmesi, gerekten de bu hususta ekilen skntnn zaman zaman
had safhaya geldiini gstermektedir.214
Habbazan esnaf bazen stanbula gelen zahireyi baz mazeretler ne srerek
dk fiyata almaya alyor, bu durum tccarlarn sermayelerini ve alma tarzlarn
olumsuz etkiliyordu.215 18. yzyl ortalarnda herhangi bir loncaya mensup olmayan
baz kimselerin maln boaltld yere gelerek ashab- sefayinle zahireyi almak zere
pazarlk yapmaya baladn gryoruz. Devletin yetkilendirdii ashab- sefayin,
zahireyi habbazan loncasna teslim etmedii taktirde meydana gelebilecek zararlardan
mal olarak gemiciler sorumlu tutuluyordu.216 Zahire getiren tccarlar zaman zaman
ekmekilerden alacaklarn bile tahsil edemiyorlard. Nitekim konuyla ilgili bir belgede
Karadeniz ve Tekirdadan gemilerle zahire getiren tccarlarn, ekmekilerde olan
alacaklarnn birikmesiyle k iin gerekli olan buday tedarikinin yaplamayaca
bildiriliyor ve bunun sorumlusu olarak da ekmekiler gsteriliyordu. Bu sebeple

214

KS, st, D.65, s.107.

stanbul kds fazletl efendi
bir tarafdan gelen zahre sefnelerinin boaltmayub tife-i merkmenin byle rehvet gne hareketleri
mevsimiyle sefneler avdet idemeyb k iinde kifyet idecek zahrenin stanbula celb olunamamasyla
ibdullhn muzyakalarna sebeb olmak melanetini cb idecei mukarrer ve el-yevm habbazn
tifesinden ekseri ittifk sretiyle baz ilel ve izr bast iderek merm- fsidelerini tervc diyesinde
olub etmekiler kethds ve nizm ustalar nmna olan mfsdler dah bunlara muayyen olduklar
muhakkak olmala bundan sonra gerek mevcd olan ve gerek bir tarafdan gelen zahre sefnelerini dakka
fevt itmeyerek tevz ve behlar tahsl ve edsnda rehvet misill harekete cesretleri ihss olunur ise bi
rabbil-kabe kethdalr ve nizm ustalar ve ilerinden lazmut-tedb olanlarin selmet ve hayat
mutasavver olmayub haklarnda ukbt- siysiye icr olunaca F Rebiul-hir 1207 (16 Kasm-14
Aralk 1792)
215
KS., st, D.65, s. 6.
Ba sahh
stanbul kds fazletl efendi
teden ber harman vaktinden mukaddem Alaklar tabir olunur iskelelerle kapan tccr sermye ile
yazclarn gndermek lzmden iken bundan mukaddem tccr tifesinin Alaklar iskelelerinden
Dersaadete nakl eyledikleri zahrelerini habbazn tifesi drl drl illet ve behne rdyla noksn
behya yedlerinden aldklarna mebn Bergos iskelesinden madasna sermye ve yazc gnderilmekden
imtin zre olduklar sahhan malm olmala reisler kethds marifetiyle Bahr- Siyah tccrndan
sz shiblerini ve ihtiyrlarn huzrunuza ihzr ve her bir iskeleye evvelkinden ziyde sermye ve yazc
gndermeye dikkat ve ihtimm eylemelerini tenbh ve tekde mbderet F 10 Receb 1195 (2
Temmuz 1781)
216
Yldrm, Bread and Empire: The Workings of Grain Provisioning In Istanbul During The Eighteenth
Century,s.10

74

borlarn bir an nce denmesi emrediliyordu.217

Unkapanna getirilen hububat cinslerine gre ayrlr ve miktarlar ile birlikte
kapan defterlerine kaydedilirdi. Kaydedilen hububatn kapan naibinin izni olmakszn
kesinlikle kapandan dar karlmasna msaade edilmez ve esnafa datm
yaplmazd. Ekmekiler ve uncularn kethdalar ve yiitbalar vastasyla ve Kapan
Naibinin de izin tezkiresiyle hububatn gerekli yerlere datm yaplr218 ve tanmas
Unkapan hamallar marifetiyle gerekletirilirdi. Fakat zaman zaman hamallar, nceden
tespit edilerek kaydedilmi olann zerinde bir cret talep etmekteydiler. 1190 (1776)
tarihli bir belgeye gre Kapan- Dakik (Unkapan) iskelesinden mahallerine tanmas
gereken hnta iin hamallar daha nce belirlenmi olan cretten fazlasn istemilerdi.
Ayrca belgede kilecilerin de hntann lm ile oynayarak kendilerine haksz kazan
saladklar belirtilmektedir. Bu durumda habbazan esnafnn kethdas ve ihtiyar
217

KS, st, D.65, s. 106.

stanbul kds fazletl efendi
kapan tccrnn habbazn tifesi zimmetlerinde klliyetl matlblar mctemi olub imdi
etmekiler kethdsn ve nizm ustalarn huzrunuza celb idb bundan byle habbazndan klliyetl
ake tahsl ve kapan tccrna teslm itmekde ez ve bi vech rehvet ve betetleri zuhr itmek ihtimli
olur ise vaktiyle stanbula zehyir-i kffe celb olunmamasna kendleri sebeb olmu olacaklarna binen
mazhar- eedd-i ukbet olacaklarn g- hlarna ilk idb ber vech-i muharrer mddet-i kalle
zarfnda tife-i habbazndan klliyetl ake tahsl ve Karadeniz ve Tekfurda tccrna teslm
eylemeleri hussunu ber vech-i ekd tenbh ve siz dah bu hussa gerei gibi dikkat ve nezret F 11
Rebul-evvel sene 1207 (27 Ekim 1792)
KS, st, D.65, s. 90.
stanbul kds izzetl fazletl efendi hazretleri ve hubbat nzr fazletl efendi
Asitane-i saadetde kapan- dakka zahre nakl iden ashb- alak ve tccrn getrdkleri zehyiri bir
tarafdan habbazna tevz ve bir tarafdan akelerini beyhde imrr- evkt olunmayub yerl yerinden
cem ve ashbna teslm birle gadr ve hasardan himyet ve synet lzmeden iken bir mddetden ber
habbazn tifesi aldklar zehyirin akesini edda betet ve zimmetlerinde klliyetl mebli terkm
idb vakt-i hasad dah idrk ve bu mevsimde habbazn tifesi ashb- alka ve tccra klliyetl mebli
virmeleri mutd olmala tife-i mezbre aldklar zehyirin behsnn rini ed itmeyb atk zehyirin
esmn cedd zehyirin esmnna tedhl idb giderek tekessr ve tecemmu birle mmtenul-husl
olmak rtbelerine resde olub bu keyfiyet ashb- alka ve tccrn zehyir naklinden fturna bis ve
mcib-i gadr ve hasar olduundan baka etrfdan zahrenin kllet ve galasna bdi ve mzllahi tela
eyym- itda sekene-i drs-saltanann muzyakasna medd olaca zhir ve ikr olmala F 15
Rebul-evvel sene 1205 (22 Kasm 1790)
218
Aynural, 18.Yzyln kinci Yarsnda stanbul Kapan Tccarlar, s. 211
KS, st., D.65, s. 69-70
... gelen etmeklik ve has ve irmik tabr olunan dakkin bir dane ve bir kili sefyin dernunda ketm ihf
olunmakszn cmlesi kapan defterlerine sebt ve idhl ve ne mahalle virilmek iktiz ider ise etmekciler ve
uncular kethdlar ve yiitbalar marifetleriyle ve kapan nibi efendi izin ve tezkiresiyle tevz ve it
olunmak ve fmbad nian ile ve etmekci ve uncu yedlerine bir habbe ve bir uval zahire kapandan ve
sefyinden ihrc itdirilmemek husslarna ziyde ihtimm ve dikkat ve ... el yevm bazergn nianyla bir
uval ve bir habbe zehyir rekci ve simidci ve kadayfc ve bakkl dkknlarnda ve eydi-i nsda
bulunmak lazm gelr ise cesret iden beherhl ahz ve tedb ve gml olunaca iktiz idenlere ber
vech-i ekd ifde ve tekd eyleyesin dey buyruldu. F 18 Cemziyel-hir Sene 1203 (16 Mart 1789)

75

ustalar ikayeti olmular ve mahkemeye intikal eden bu problem, hamallarn ve

kilecilerin nizama aykr fazladan cret talep etmeyecekleri, kilecilerin lmleri doru
yapacaklar

beyan

ve

habbazan

esnafnn

ikyetlerinden

vazgemeleriyle

neticelenmitir.219
Hububatn telef ve zayi olmamasna ve gerekten ihtiya olan mahallere
datmna ok zen gsteriliyor ve ilgili ahslarn zaman zaman bu konuya dikkati
ekiliyordu.220 Getirilen budaylarn istenilen kalitede olmas da ok nemliydi.
Kalitesiz buday satan ahslarn faaliyetlerinin nlenmesi istenirdi.221
Zahire tedarikinde yaanan problemlerden dolay 1748 ylnda baz
dzenlemeler yaplarak mukayese usulne geildi. Buna gre kapan defterlerindeki

219

KS, st, D.37, s. 85.

... cerdede isimleri mezkr kimesneler muvcehelerinde mezbrlardan her birleri Kapan- Dakk
iskelesinden mahallerine meks ve tehr olunmakszn nakl ve tesyri elzem umr- mhimmeden olan
hntay uclaten ve msraatan stanbul ve skdar ve Galata ve Eyb ve mahall-i sireye nakl ve tesyr
hussunda teksl ve msmahalarndan mad kadmisi olub sicilltda mastr ve mukayyed olan fiyata
dah rzlar olmayub keml-i taamlarndan n ziyde cret taleb idb ve her birleri be gnde bir
kere mcedden cret-i nakliye diyesiyle hntann vaktiyle mahallerine vusl tehr-i maslahata bis ve
ibdullh muzyakaya bd olduundan ... mavnac ve hammllardan her birleri dah fm bad sicilltda
mukayyed olan cret-i nakliyeden ziyde bazergn ve etmekileri bir ake ve bir hbbe mtlebe itmeyb
kleci tifesi dah ziyde ve noksn lmemek ve eer esnf- merkmeden biri hilf- urt- mezkr ...
merkme hareket ider ise hakkndan gelinmek zre meclis-i erde kavl-i ittifk ve ahd-i misk
ittiklerinde habbazn tifesi dah ikyetlerinden friler olub ... F 19 Muharrem sene 1190 (10 Mart
1776)
220
KS, st. D.25, s. 176.
Kapan- Dakka vrd iden hntann telef ve serefden syneti ve lzmu olmayan mahallere sarfdan
ve har mahalle naklden vikyeti matlb olduuna binen keyfiyyet-i tevzin tafsli vech-i zbtas
malm olmak iktiz itmekle nizm ustalarnn kol ve defterlerinin fehm olunacak vechile kapan nibi
efendi marifetiyle sreti tahrr ve beher yevm her deirmana mikdr- hisse tarh ve tevz olunur ve
mavnalar ile deirmanlara nakl olunan hntalar kac hisse olmak zredir her biri ism resmiyle beyn
olunarak defteri tastr iderdb arz eyleyesin dey F 5 Cemziyel-evvel sene 1180 (9 Ekim 1766)
221
AD, s. 174, Hkm No: 73/221/3
stanbul kimmakmna ve stanbul kdsna hkm ki:
Mehmed nm kimesne dergh- muallma gelp mahrse-i stanbul'da Zeyrek'de vki etmeki
furunnun msteciri olup furun- mezbrda nn tabh eylemek in amele slih pk ve gzde buday
stanbul'da Kapan- Dakkde vesir bulnan mahallerde narh- cr zre satanlardan akesiyle itir idp
ve nn tabh[na] hardan bir vechile mdhale olnmak cb itmez iken Kapan- Dakkde baz navlunc
tifesi ve tecvz maklesi getrdkleri hsn-i makall ve amele slih olmayup ve itirya tlib zuhr
itmeyen alak buday mr budaydur diy illet birle kimesnelere istind ile bir tarkle yedlerine buyrld
alup diledkleri bah ile kendlerinn budaylarn cebren ve hilf- er-i erf bunun zerine braup ol
vechile ziyde tacz ve teadd olndun bildrp mdmki sahh mr buday olmaduka ol maklelern
budaylar ol bahne ile cebren zerlerine braklmayup diledii yirden narh- cr zre buday itir
itdrilp mezbrlarun ol vechile zhir olan teaddleri men u def olnmak bbnda emr-i erfm rec
eyledi ecilden sen ki vezr-i mrun ileyh ve mevln-y mm ileyhsin vech-i merh zre erle
grilp icr-y hakk ve bir vechile teadd v rencde itdrilmemek in yazlmdur. F Evil-i
Cemaziyel-evvel sene 1129 [13-22 Nisan 1717]

76

kaytlar incelenerek hangi blgelerden ne kadar zahire temin edildii karlyor ve

sonraki senelerde de buna gre zahire satn alnyordu. Fakat 1782de bu
uygulamalardan vazgeilerek reticilerin yemeklik ve tohumluk haricindeki zahirelerini
stanbula gndermeleri kararlatrlmt. Bu son usulde iki trl fiyat uygulanyordu.
Birincisi devlet tarafndan tespit edilen mir fiyatt ki bu ok dkt. kincisi ise yine
piyasa fiyatnn altnda verilen ve maktu olarak tespit edilen rayi fiyatt.222
Zahire tedariki hususunda problemlerin artt alanlardan biri de Osmanl
Devletinin bu dnemdeki iltizam politikasyla ilgisidir. ehrin zahire iae politikas, 18.
yzylda gelir kaynaklarn mukataaya dntrme eklindeki resm politikalarn bir
parasyd. Zahirenin alm, vergilendirilmesi, yeniden datm ve nezaretiyle ilgili bir
ok grev iltizam veya malikne olarak ahs mteebbislere satlyordu.223
18. yzyln ikinci yarsndan itibaren kapan tccarlarnn zellikle k
aylarnda zahire temin etmede yetersiz kalmalarndan dolay devlet daha aktif rol
stlenmitir. nceleri ihtiyaten satn alnan zahirenin devlet anbarlarnda stoklanmasyla
balayan sre sonunda 1793 ylnda Zahire Nezareti kurulmutur. Sz konusu nezaret
stanbulun iaesi iin kurulmu ve bana da bir nazr atanmtr. Zahire Nezaretinin
grevleri, ilgili blgelerden zahirenin ncelikle stanbula gnderilmesini salamak,
kapann ve dier tccarlarn ilerini denetlemek ve zahire getirmelerine yardmc olmak,
Rumeli ve Akdenizden byk miktarlarda zahire getirerek depolarda stoklamak,
zahirenin gerek mahallinde gerek stanbulda frnclara sat fiyatlarn takip ederek
ekmek fiyatlarn belirlemek, frnlarn kard ekmein fiyat ve kalitesini denetlemek,
tccarn ve nezaretin frnclardan alacaklarnn takibini ve tahsilini yapmak, zahire
tayan gemilerin saysn artrmak ve zahire nakliyle ilgili deniz trafiini
dzenlemekti.224 Zahire Nezaretinin kurulmasyla birlikte zahire tedariki daha dzenli
hale gelmi ve her mevsim zahire temin edilmesi mmkn olmutur.225

222

Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 12.

Yldrm, Bread and Empire: The Workings of Grain Provisioning In Istanbul During The Eighteenth
Century, s. 8-9
224
Gran, 1988, s. 247-248.
225
Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, 2. Basm, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 1988, s. 139.
223

77

stanbula zahire tedariki iin sorumlu olan ahslar ve bu ahslarn nasl

alaca tespit edilmi olmasna ramen sistemde aksaklklar meydana geliyor ve
eitli sebeplerle stanbulda zaman zaman zahire sknts ekilebiliyordu. Bu durumda
esnafn yneticileri skntlarn bildiriyor ve gereken zahire, Tersane-i mire
ambarlarndan tedarik ediliyordu.226 Mesela konuyla ilgili bir belgede, zahire getiren
gemilerin az olmas, Ramazan aynda bulunulmas ve yaklaan k mevsimi sebebiyle
habbazan esnaf, hntann az olmasndan dolay kendilerine elli bin kile hntann tevzi
edilmesi iin mracaat etmiler ve bu ihtiyalarnn karlanmas amacyla harekete
geilmiti. Ambardan karlarak esnafa tevzi edilen hntann cinsleri ve fiyatlar da
belirtilerek deftere kaydedilmiti.227 Yine konuyla ilgili bir baka belgeden, Tersane-i
mire ambarlarndan habbazan esnafna zahire tevzi edildiinde Kapan- Dakik
veznedar ile tahsildarnn maalar iin bir miktar para alndn reniyoruz. Buna
gre habbazan taifesine tevzi olunan mretteb zahirenin her kilesi iin birer ake ve
gayr mretteb zahirenin her kilesi iin yarmar ake alnmaktadr. Bu mebla sz
konusu grevlilere Zahire Hazinesinden denmektedir.228
stanbula sevkedilen zahire, ihtiyaca gre ekilleniyordu. Bu, zahire
olabilecei gibi bazen de dorudan un olabiliyordu. Zahire ihtiyacnn fazla olduu
dnemlerde un getirilmesine msaade ediliyordu. Fakat aksi durumda un ithali
226

BOA, Cevdet Belediye, No: 225; BOA, Cevdet Belediye, No: 291; BOA, Cevdet Belediye, No: 201
BOA, Cevdet Belediye, No:941
sitane-i aliyye ve bild- selsede vki habbazn esnfnn kethdlar ve nizm ustalar mazbtul-esmi kimesneler mecls-i ere gelb el-yevm yedlerinde mevcd zahreleri ekall-i kall kalub iddet-i it
takrbiyle Bahr- sefd ve siyhdan dah sefyin kllet zre vrd idb tevze eedd ihtiyc ile muhtc
olduklarn ifde ve inh itmeleriyle sye-i inyetvye-i hazret-i ehriyrde mbrek Ramazan mazeretninda ibdullha hs ve beyz nn- azz tenvl itmelerin bu defa dah mir anbarlarndan elli bin
kl hnta habbazn esnf mezbrna inyet ve ihsn buyurulmas in fermn- lleri sudru iktiz
eyledii malm- devlet-i aliyyeleri buyuruldukda ol bbda emr hazret-i veliyyl-emrindir. Fi min ehr-i
Ramaznl-mbarek 1214 (27 Ocak-24 ubat 1800)
sdr olan fermn- llerine imtislen ibu telhs mcebince bu defa mir anbarlarndan habbazn
esnfna tevz ve it buyurulan elli bin kil hntann on bin kili Galos hntas ve on bin kili Orfan hntas
ve on bin kili Tuna arnabudu hntas ve on bin kili Selanik hntas ve on bin kili Silivri hntas olub
mecmu elli bin kil hntann beher kli yetmi beer pareye elyevm ryic olmala zehyir-i mezkrenin
ecns ve fiyat minvl-i muharrer zre olduu kapan tccr malmul-esmi kimesneler haber virdikleri
stanbul mahkemesinden huzr- llerine ilm olundu. Bkiyul-emr men lehl-emrindir. F 18
Ramazan sene 1214 (18 ubat 1800)
228
BOA, Cevdet Belediye, No: 327
Tersane-i mire anbarlarndan habbazn esnfna tevz olunan zehyirin cb iden behs marifet-i
kullaryla tahsl ve Zahre Haznesine teslm olunduuna binen tevz olunan zehyirin mrettebtndan
beher kilede bir ake ve gayr mrettebden beher kilede yarmar ake mbir-i kullar olub F
7 Zilkade 1231 (29 Eyll 1816)
227

78

snrlandrlmaktayd. Bunun iki nemli sebebi vard. Birincisi stanbuldaki

deirmenlerin atl kalmasn nlemek, dieri ise dk kalitede unun gelme ihtimali
sebebiyle imal edilecek ekmein kalitesinin dmesinin nne gemekti.229 stanbula
gelen ve gerek saray ve gerek ahali tarafndan kullanlacak olan ar yani arpann da
uncu kethdalar marifetiyle un deirmenlerine tevzi edilerek tlmesi temin
edilirdi.230
3.1.2. Ya ve Bal kapan Tccarlar
stanbulda daha nce de bahsettiimiz gibi kapan mevcuttu. Bunlardan
birincisi Unkapan, ikincisi Galata Yakapan ve ncs ise stanbul Balkapan idi.
stanbulun ihtiyac olan hububat cinsi haricindeki zahireyi (sade ya, don, ervi, bal,
mum, pastrma, ikembe vs.) temin eden tccarlar stanbul Balkapan ve Galata
Yakapanna bal olarak faaliyet gsterirlerdi.231 Kapana getirilen yalar tahrir
olunarak mhrlenir ve depolanrd. Daha sonra ihtiya duyulduka piyasaya arz
edilirdi. Yalar, cinslerine gre ayr ayr defterlere kaydedilirdi. Tahrir esnasnda bir
mbair ve stanbul kads tarafndan tayin olunan mutemet bir ktip bulunurdu.232

229

Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 36.

AD, s. 196, Hkm No: 82/316/4
stanbul ve Galata mollalarna skdar ve Hslar niblerine hkm ki: stanbul ve Galata ve skdar
ve Hslar kazlarnda vki unc esnfnun hl bert- erfmle kethudlar olan Ahmed nm kimesne
sdde-i sadetme gelp kadml-eyymdan ber gerek sary- mirem ve gerek sir mahallere lzm
olan ar unclar kethuds marifetiyle zikr olnan kazlarda olan dakk deirmnlarna tevz
olnagelmi iken deirmenciyle bazlar fermn ibrzyla ol makle tevz olnan ari grddkde ind
ve muhlefet ve her biri birer bahne ile avk u tehrine bis olduklarn bildrp kann- kadme ve
yedinde olan bert- lnuma ve hccet-i eriyyelere ve nizm- kadmlerine muhlefet kimesneye
muhlefet itdrilmemek bbnda hkm-i hmynum rec eyledi ecilden kadmsi zre amel olnmak
in yazlmdur. F Evil-i abn Sene [1]131 (19-28 Haziran 1719)
231
Aynural, 18.Yzyln kinci Yarsnda stanbul Kapan Tccarlar, s. 211.
232
KS, st, D.36, s. 108.
stanbul kds fazletl efendi ashb- arz- hl tccrnn der-mahzen ve temhr olunan revganlarnn
tayn olunan mbir ve tarafnzdan bir mutemed ktib tayni ile cmle yedeklerini vesirlerini tahrr
ve don yan baka ve ervi yan baka defter eyledikden umr- mhimme ve ibdullh in bulunan
revgan- donun kapana nakli muktaz ve erviin dah nakl (?) iktiz ider mi ve zikr olunan ervi
ashbna nin virilmemidir ibdullh in mi muhfaza olunur virilmesinde beis ve mahzr var mdr
yohsa yok mudur muktez bu vechile ise ilm ve deftir-i mezbreyi dah arz eyleyesin dey buyuruldu.
F 9 Safer sene 1188 (21 Nisan 1774)
Maruz
Mukaddem sdr olan fermn- llerine imtislen kapan civrnda vesir mahallerde el-yevm mevcd
der-mahzen olan yedek yalar tahrr ve defter ve mahzenleri temhr olunmuidi. bu arz- hl blsna
bu defa dah sdr olan fermn- llerine imtislen kable-erden Ali Efendi bn Mehmed ve
ukadarmz ve mbir tayn olunan Hamza kullar ve erbb- temyzden bazarba vekli ve yiitbas
ve bakkal ustalar vesir vukfu olan mazbtul-esmi mslimn ile kapan- mezbra varub kapan
230

79

stanbula gelen balmumlar nce Galata gmrne indirilir, mir iin satn alnanlar
ayrldktan sonra kalanlar iin gmrk denir ve daha sonra Galata Ya ve stanbul Bal
kapanlarna gnderilirdi. Don ve ervi yalarnn stabula naklinde hayvan derisinden
yaplan ve adna yedek denilen torbalar kullanlmaktayd. Kapan tccarlar ihtiyalar
olan sade, don ve ervi yalarn sreki denilen celeplerden temin ediyorlard.
Srekiler, belirli mevsimlerde hayvanlar keserek elde ettikleri yalar kapan
tcarlarna satyorlard. Kapan tccarlarnn, retim blgelerinden zahire almlarnda en
byk yardmclar mbayaa ilerinden sorumlu olan ortaklaryd.233
Ya ve Balkapan tccarlar, ticari faaliyetlerini ortaklar vastasyla
yrtmekteydiler. nk bunlarn Unkapan tccarlar gibi mbayaa yapacak yazclar
yoktu. Ya ve Balkapan tccarlarnn ortaklar retim merkezlerine giderek taahht
ettikleri mallar satn alp gemilere yklyor ve stanbula getiriyorlard.234 1775 ylnda
Galata Ya Kapannda 11, Balkapannda 19 ve Unkapannda ise 17 tccar
mevcuttu.235 Tarihsiz bir belgede ise 28 Galata tccar ve 20 de stanbul Balkapan
tccar olduu ifade edilmektedir. Belgede, Eflak ve Bodan blgeleri ve havalisinde
hasl olan asel, em-i asel, revgan- don, ervi, revgan- sade, peynir, bastrma, gn ve
yapa gibi malzemeleri stanbula getiren bu tccarlarla sreki tabir edilen ve kz,
inek, tosun, dana, hergeleyi satn alarak bunlardan uygun olanlar Tuna sahillerindeki
selhanelerde keserek hasl olan revgan- don, ervi, gn ve basdrmalarn stanbula
getiren ahslarn karlat zorluklar ifade edilmektedir. Buna gre Eflak ve Bodan
voyvodalar, stanbulun iaesi iin gerekli olan mallarn tedariki iin ticaret yapan
tccarlara zorluk karmakta ve ilerini yapmalarna engel olmaktadrlar. Bu sebeple sz
konusu tccarlar, ilgili voyvodalara, kadlara, gmrk ve iskele eminlerine, subalarna,
ayanlara, serdarlara ve kethdalara emir gnderilmesini talep etmilerdir.236 Unkapan
civrnda vesir mahallerde ber-mceb-i defter-i mfredt mukaddem tahrr olunan ... F 10 Safer sene
1188 (22 Nisan 1774)
233
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, 68-69.
234
Aynural, 18. Yzyln kinciYyarsnda Kapan Tccarlar, s. 212
235
Murat izaka, Ortaklklar Tarihi ehnaz Laykel (ev.), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
1999, s. 104.
236
BOA, Cevdet ktisat, No: 1838
huss- merkm nehr-i Tuna sevhilinin yemn ve yesrnda ve Eflak ve Bodan memleketlerinden
zehyir itir ve Asitane-i saadete nakl ve ibdullha fruht iden yirmi sekiz nefer Galata tccr ve
yirmi nefer stanbul Balkapan tccrlarndan istifsr ve istintk olundukda m tekaddemden ber Eflak
ve Bodan memleketlerinden ve etrf- havlilerinden hsl olan asel ve em-i asel ve revgan- don ve

80

tccarlar gibi bu tccarlar iin de taahht sistemi geerliydi. Hangi cins zahire
getirecekleri bir nevi ihtisaslama ve i blm esasna gre nceden belirleniyordu.
Kapan tccarlarnn hangi blgelerden zahire mbayaa edecekleri de belirlenmiti. Bu
esasa gre birbirlerinin blgelerine giderek mbayaa yapmalar yasakt. Osmanl
Devletinde, dier esnaf gibi kapan tccarlar da birbirlerine kefalet sistemi ile
balydlar. Bunun yansra gnderecekleri reislerine de kefil olmak zorundaydlar.
Zahire ticareti bir nevi zel sektr tarafndan gerekletirilmesine ramen
devlet, stanbulun iaesinin nazik bir konu olmas sebebiyle ciddi ekilde denetim
yapmaktayd. Bu denetimler retim blgelerinde de srdrlmekteydi. Zahire ihracnn
yasak olmas ve stanbula tahsis edilen zahirenin baka bir blgeye satlamamas,
zahire fiyatlarnn karaborsada ok fazla ykselmesine sebep oluyordu. Bu sebeple baz
tccarlar fazla kr edebilmek amacyla zahirenin bir ksmn karaborsa fiyatlarla
yollarda satyorlar ve stanbula da gemilerinin frtnaya yakalanp yklerinin telef
olduu gibi bahaneler ne sryorlard. Devlet buna kar nlem olarak yle bir sistem
kurmutu. Kapan tccar zahireyi mbayaa ettii blgenin voyvodasna veya ilgili
memurlarna mbayaa miktar ve fiyatn ihtiva eden bir belge gstermek zorundayd.
Voyvoda ile ilgili memurlar da belgede belirtilen miktar ve tespit edilen fiyatlar
stanbula gnderirler ve bylece kapanlara gelen zahire miktarlar ile belgeler
karlatrlrd. Herhangi bir uyumazlk durumunda gerekli soruturma yaplrd.237
Kapana gelen yalar, kaydedildikden sonra esnafa tevzi edilene kadar mahzene
konularak bekletilirdi. Tevzi ilemi srasyla yaplrd. Yani kapana mallar ilk getiren
ve kaydolunan tccarn mallar nce tevzi edilir ve bunu dierleri takip ederdi. Zaman
zaman bu usul bozma giriimlerine de rastlanyordu. Kapana gelen mallar srayla tevzi
edilirken nizamn ihlali zerine konu mahkemeye intikal etmi ve eskiden beri yaplan

ervi ve revgan- sade ve peynir ve basdrma ve gn ve yapa ve ey-y sire ki her ne olur ise olsun
ve hayvantdan dah sreki tabr olunan tcirn kz ve inek ve tosun ve dana ve hergeleyi itir ve
Tuna sevhiline haml ve anda olan selhnelerde zebhe lyk olanlarn zebh idb hsl itdikleri revgan-
don ve ervi ve gn ve basdrmalarn Asitne-i saadete getrb bir drl zarretleri olmaz iken imdi
birka seneden ber Eflak ve Bodan voyvodalar Asitne-i saadet tarafndan gidb ve gelan tccr
tifesini nice drl hl ve ilel ile tahvf ve tecrm ve tarim ve habs ve hall itdirmekle tard ve ihrc ve
memleketleri tccrndan men def Tarihsiz
237
Aynural, 18.Yzyln kinci Yarsnda stanbul Kapan Tccarlar, s. 211-214.

81

uygulamann devam edilmesi istenmitir.238 KSdeki 1210 (1795) tarihli bir belgeye
gre tccardan Molla Ahmed isimli bir ahs, sras gelmedii halde kendisinin getirmi
olduu yalarn nce tevzi edilmesini talep etmi fakat bu talebi nizama aykr olduu
iin meslektalarnn ikayeti neticesinde reddedilmiti.239 stanbula ya getiren
gemilerin yklerini kapana boalttktan sonra beklemeyip tekrar denize almas ve mal
alaca iskelelere giderek seyr sefaine devam etmesi gerekiyordu. Aksi halde bu
durumun hem mal arzn hem de fiyatlar etkilemesi kanlmazd. Midilliden
zeytinyan stanbula getiren ve fakat stanbulda zeytinyan yksek fiyata satmak
amacyla gemilerini stanbulda bekleten baz tccarlarn gerek stanbulda gerek
Midillide bekleme yapmakszn faaliyetlerine devam etmeleri emredilmiti.240 Kapana

238

KS., st, D.65, s. 28-29.

teden ber ya ve bal kapanlarna tccr tifesinin getrdkleri zahre nevbet ile esnfa tevz
olunub kide-i itidle riyet olunur iken bu esnada nevbet ile tevz olmayub bazlarnn zahreleri
bazlarndan mukaddem ve muahhar tevz olunarak nizm- kadmlerine halel gelb ve bu vechile
tccr beyninde resm-i itidl bulunmadndan kl kli mcib olduu tahkk olunmala teden ber
tccr tifesinin bal ve ya kapanlarna getrdkleri zahreleri ne vechile tevz olunagelmi ise bundan
byle gadr ve himye olunmayarak nizm- sbk zre tevz itdirilb hilf hareketden mbadet
olunmasn iktiz idenlere tenbh ve tekd ile F 4 Safer sene 1200 (7 Aralk 1785)
239
KS, st. 64, s. 8.
Marz
... kimesneler mecls-i ere getrdlb mezbr Molla Ahmed muvcehesinde istintk olunduklarnda
kadml-eyymdan ber stne-i aliyyeye vrd iden don ve ervi yalar kapana dhil olduu gn
shibinin ismiyle deftere kayd ve mahzene vaz olunub tevz vakti geldikde ila kadem ... kadem
kidesine riyet olunarak ibtid kayd olunan esme shibinin yalarndan bed olunagelb geen sene
rz- kasmdan tevza mbderet olundukda kide-i mezkre zre virilr iken nevbet-i mezbr Molla
Ahmede geldikde kide zre yalar tevza dhil ve esnfa virilmidir. imdi ... kapana dhil olal yirmi
gn olub henz be alt ay mukaddem gelmi tccr yalar durur iken mezbr Molla Ahmed iltims ve
istids muyir-i nizm- kadm olduunu bil-muvcehe haber virdiklerinde mezbr Molla Ahmed
tccr- merkmnn vech-i muharrer zre rd eyledikleri kelmlarn tasdk idb lkin benim yalarm
bu defa tevz olunsun dimesi hilf- nizm- kadm olmala ... hilfna iltift olunmayub nevbeti geldikde
tevza idhl eylemelerin tccr- merkma tenbh olunduu stanbul mahkemesinden huzr- llerine
ilm olundu. F 20 Muharrem sene 1210 (6 Austos 1795)
240
KS, st, D.65, S.5
Ba sahh
stanbul kds fazletl efendi ve stanbul gmr emni aaya
Revgan- zeyt tccr bu esnada muktez-y tam- hmlar zre Der aliyyede revgan- zeyti ziyde beh
ile fruht eylemek in Midill ve sair zeytun ya vrd idegelen mahallere haberler irsl
eylediklerinden baka revgan- zeyt tahml olunan sefyin tccrn kend mlkleri olmakdan ni
Asitaneye badel-vrd sefnelerini rabt ile baz gne izr ird iderek ubr ve ricat itmeyecekleri
muktez-y tam ve hlelerinden id muhakkak olmala imdi Midill vesir etrfdan revgan- zeyt
hamlesiyle tevrd iden sefyin mutd zre derhl hamlelerini ihrc eylediklerinde sefyin-i merkme
katan iskelelerde vesir mahallerde tevakkuf itdirmeyb kumanyalarn derhl aldrub seran ve cilen
ide ve irclarna dikkat ve vardklar an Midillde dah elendirilmeyb mevcd olan revgan tahml
ile Dersaadete azmet ve bu vechile ve vch- sire ile kesret ve vefret zre revgan- zeyt nakl
itdirilmesi emrinin iktiz iden eynn istihsli hussuna dikkat ve vrid olan zeytun ya kayklar
hamlelerini badel-ihrc bu tarafda elendirilmemesinin taht- rbtaya idhline msraat F Gurre-i
Cemaziyel-ahir sene 1195 (25 Mays 1781)

82

zahire getirerek limana boaltan tccarlara, paralarnn hemen teslim edilmesi zerinde
hassasiyetle durulan konulardan biriydi. Belgelerden, bu kuraln zaman zaman ihlal
edildii ve mkerrer defalar hkm gnderildii anlalmaktadr.241
Balkapanna gelen zahireyi tamakla sorumlu olanlar Balkapan hamallaryd.
Dier esnaf gruplar gibi hamal esnafnn da says belirliydi ve hariten bu esnafa
katlan kimseler tespit edilerek tard ediliyordu. Konuyla ilgili bir belgeye gre
Balkapan tccarlar ve hanclar, hamal blkbasnn, ahvali mehul olan ahslardan
para alp onlar hamal yapmalar zerine ikyeti olmular ve bunun nne geilmesi
iin hkm yazlmt. Ayrca Balkapan Han mltezimlerinin hamal seimini iyi
yapmas ve hamal olacak kiilerin tccar taifesi nazarnda ahvali malum ve kefilli
ahslardan seilmesi gerektii bildiriliyordu.242 1747 senesinde stanbul Balkapanna
giren ve kapandan kan zahireleri tamak iin grev yapan hamal says 42 idi.
Belirttiimiz gibi bu hamallarn haricinde baka blgelerde alan hamallarn burada
almas yasakt.243
1758 ylnda Balkapan hamallarnn ou asker olduklar iddiasyla
cretlerinin yetmediinden ikayeti olmulard. stelik tccarlara eza ve cefa veren,
mallarn baka mahallere tayan ve telef eden bu ahslar ikyete konu olmulard.
Konuyla ilgili olarak stanbul kadlna yazlan hkmde sz konusu ahslarn
hamallk mesleinden uzaklatrlarak yerlerine askerlikle ilgisi olmayan mslman ve
zmmilerden kefilli ve mutemet kiilerin getirilmeleri ve bylelikle tccarlarn getirdii
241

KS, st, D.65, s. 6.

Ba sahh
stanbul kds fazletl efendi
Vrd iden zahre sefnelerinden hamlelerini boaldanlarn bil tereddd vel noksn akelerini tahsl ve
tccr yedlerine teslm ve bid-defaat emr ve tenbh olunduu zre nezret ve vakit olarak bil tevakkuf
yine zahre getrmek in eskilere tescl olunub bo sefne katan elendirilmemesine ve zahre akesin
tccra katan eziyet olunmamasna say gayret ve bu hussu iktiz idenlere ekden tenbh ve tahrr ve
hilf hareket zuhr idenleri ilm ve tefhme mbderet eyleyesiz dey 5 Cemaziyel-hir sene 1195 (29
Mays 1781)
242
Kala, ET, C.1, s. 51-52, Hkm No: 2/222/754
... hl mevcd olan hn- mezkr hammllar ve blkbalar mezbrna tife-i tccrn itimdlar
kalmayup tccr tifesi hn- mezkra emtiasn vaza havf zre olup kapan nizmna ihtill ve
ibdullha zrr ve kapan meta sirine dah ihtill virir hlttandr diy teekk ve fm bad ol makle
bulnan hammllar hn- mezkrden ihrc olnup hn- mezkr mltezimleri olan kimesneler tife-i
tccrun indinde ahvli malm mutemedn aleyh kefli alnan kimesneleri hammalba marifetiyle
iktizs mertebe hn- mezbra hamml tayn olunmak in ... F Evhir-i Cemaziyel-ahir sene 1160 (30
Haziran-8 Temmuz 1747)
243
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar , s. 69-70.

83

zahirenin gereken mahallere naklinde zorluk karlmamas istenmitir.244 Osmanl

Devleti, stanbulun iae meselesi ok hassas bir konu olduu iin ehir dndan zahire
getiren tccarlara nem verdii gibi, getirilen mallarn herhangi bir zarara uramadan
toptanc ve perakendecilere ulamasna da azami gayret sarfediyordu. Mallarn
tanmasnda ve tanrken bu mallarn muhafaza edilerek zayi edilmemesi hususunda
hamallarn ciddi sorumluluklar vard. Maln zayi olmas durumunda ilgili hamal
mahkemeye ikyet konusu olabiliyordu. Mesela Balkapan tccarlarndan birinin
altmar kuru deeri zerinden f aseli kaybolmu ve sorumlu tutulan hamal
mahkemeye ikyet edilmiti. Neticede sulu bulunan hamaln bir daha gelmemek
zere, memleketi olan Kastamonuya nefyine karar verilmiti.245 Hamallarn ihmali ile
ilgili baka bir hkmde de Galatada mir erzakn ve tccarlarn gmrkle menziller ve
mahzenler arasnda getirip gtrdkleri metalarn nakilleri gmrk hamallarna mahsus
iken civar iskelelerde alan hamallarn mdahalesinden bahsedilmektedir. Bunun

244

Kala, ET, C.1, s. 166-167, Hkm No:4/248/758

stanbul kdsna hkm ki:
stanbul'da vki Balkapan hnclar olan kdvetl-emsil vel-akrn el-Hcc Sleymn ve el-Hcc
Mustaf zde kadruhm Sdde-i sadet'me arz- hl idp Balkapan'nda olan hammllarun ekser
askerlik iddisnda olmala mutd olan cretlerine kanat itmeyp kapan- mezbra ey getren
tccra cevr ez ve mllarnun dah baz mertebe itlfna sebeb olmalaryla huss- mezbrun
keyfiyyeti ve nizmlar sul in kbel-i erden mrsel ayak nibi Ahmed zde ilmuh stanbul'da
Yakapan'na varup kapan- merkm tccr muvcehelerinde akd-i meclis-i er ve huss- mezbrun
keyfiyyetini sul eyledkde fil-hakka kapan- merkm hammllarnun bazlar askerlik iddisnda
olduna binen cret-i mutdelerine kanat itmeyp ve istedkleri mikdr cret virmeyenlere env-
cevr ez ve hfz mutd olan zahr[e]yi dah hilf- emr-i l har mahalle nakl [ve] fil-hakka kapan-
merkm hammllar askerlikde alkas olmayan renber maklesi mslim ve zimm mutemed
kimesneler olmak ibdullha enfa ve kapanda zahre hfznda suhlet ve nizm- kadm zre harekete
evfk olmala huss- merkm in ber minvl-i muharrer mukaddem emr-i l sdr oldun elli
neferden mtecviz tccrdan ve kapan- merkm ahlsinden sikt-i mslimn haber virp ve vech-i
merh zre emr-i erf-i mezbrun tecddin rec eyledklerini nib-i merkm mahallinde tahrr u inh
idp ve fil-hakka tccrun iltimsna msade emr-i savb idin sen ki stanbul kds mevln
Mehmed zdet feziluhsun ilm itmenle Dvn- hmyn'umda mahfz ahkm kuydtna mrcaat
olndukda vech-i merh zre emr-i erf virildi mastr u mukayyed bulunman ilmun ve
mukaddem sdr olan emr-i l mcebince amel ve hareket olnup hilfndan be gyet ittik ve
mcnebet olnmak bbnda fermn- l sdr olmdur. F Evil-i Cemziyel-evvel sene 1171 (11-20
Ocak 1758)
245
KS, st, D.25, s.250
... dern- takrrde mezkr hamal Bekirin davcs Balkaban tccrndan El-Hac Ali mezbr Bekir
mahzarnda ... mezbr Bekir mlmdan Hasrclar zokaknda olan altmar guru kymetli fc aselimi
mahall-i merkmdan kaldrub ve istihlk itmekle tazmn olunmak matlbumdur dey dav ol dah inkr
itmekle hide havle olunmuidi ... mezbr Bekir be gne dek vilyeti olan Kastamonu kazsnda ...
nm karyeye gidb bir dah slambola gelmemek zre taahhd ve bu minvl zre be gne dek
azimetine ve bir dah gelmemek zre nefine gmrk hamallarndan Ali Bin brahim ve brahim Bin
Mehmed kefl ... F 5 Ramazan sene 1178 (26 ubat 1765)

84

zerine iskele hamallarnn bu faaliyetlerinin nlenmesi iin hkm yazlmtr.246 At

hamallarna, mal tanmasnda zahireye ncelik vermeleri kurald. Bunun aksine zahire
varken baka mallarn tanmasna mssade edilmiyordu.247
Ya tedarikinde karlalan nemli problemlerden biri de Karadenizden
getirilen yalarn mahlut olmasyd. Sade ya olarak satlan yalar muhtelif yalarla
kartrlp halka satlmaktayd. Bu sebeple getirilen yalarn ne eit ya olduunun
ak bir ekilde belirtilmesi ve mahlut ad altnda bu yalarn satlarnn yaplmamas
istenirdi.248
Birok rnde olduu gibi zaman zaman zahire iin de devlet fiyatlar tespit
ediyordu. Selh-i Zilhicce 1204 (9 Eyll 1790) tarihinde yani yl sonunda stanbul
kadlndan, stanbul ve havalisinde alm-satm yaplan hububat ve sairenin narh fiyat
defterinin takdimi istenmi ve kadlk da 13 Muharrem 1205 (22 Eyll 1790) tarihinde
hazrlayarak vermitir.249

246

Kala, ET, C.2, s. 177-178, Hkm No: 8/229/744

... maruz-zikr gmrk iskelesine taradan gelen tccr emtiasn gmrkden menzillere ve mahzenlere
ve menzil ve mahzenlerden yine gmre nakl itmek gmrk hammllarna mahss olup sir iskelenn
hammllar dahl taarruz itmekden men olnmak iktiz eyledin ... F Evhir-i Zilkade sene 1188 (23
Ocak-1 ubat 1775)
247
KS, st, D.40, s. 95.
stanbul kds fazletl efendi
stanbul Haseki ebvbndan Baekapusu ve Hasr iskelesi ve Ayazma ve Eyyb El Ensri vesire
iskelelerinde vki at hamallar ihml eyledikleri bargirlere yevm-i Cuma ibdullhn akvt- yevmiyeleri
olan hntadan gayr hatab ve kmr ve keraste vesir meyve maklesi asla yk yklenmeyb yevm-i
Cumada ve eyym- sirede badel-asr hntadan gayr yk tahml olunmayub bil-cmle iskeleler
kethdlarna tenbh-i ekde mbderet F 20 Cemziyel-evvel sene 1191 (26 Haziran 1777)
248
KS, st, D:40, s. 95.
stanbul ve Galata kapan tccr meclis-i ere varub brail ve Kalas ve smail iskelelerinden mahlt
nmyla vrd idb revgan- sade olmak zre ibdullha bey olunan yalarn bazs don yayla ve bazs
peynir yayla mahlt olub ve tccrmzn erbb- tamdan olanlar zikr olunan mahltu bu tarafa
revgan- sade olmak zre bey itmeleri ibdullh zrara bdi olduundan mad hilf- rzullh
olmala tccrn dah drl drl hasrete giriftar olmalarna bis olduu itir idenlere bey
olundukda her birinin nevi tasrhiyle bey ve Asitneye irsl ve Galata kapan sirede bey idenler dah
kezlik nev-i tasrhiyle bey idb mahlt nmyla bey men olunub brail ve smail ve Kalas
iskelelerinde Eflak ve Bodan memleketlerinde mevcd olan defterl erk ve ademleri o misill mahlt
ya almayub pak ve sfi revgan- sade itirsna dikkat ve F Evst- Rebul-ahir sene 1191 (18-27
Mays 1777)
249
BOA, Cevdet Belediye, No:5274
stanbul kds fazletl efendi
Mh- Zil-hicce-i erfede stanbul ve havlisinde bey ve ir olunan hubbt ve zehir-i sire fiyat
defterini sicilltdan ihrc ve huzrumuza takdm eyleyesin dey F Selh-i Zil-hicce sene 1204 (9 Eyll
1790) Sdr olan fermn- llerine imtislen ibu sene-i mbrekede Zil-hicce-i erfesinde bey ve ir

85

Tablo 5
13 Muharrem 1205 (22 Eyll 1790) tarihinde stanbul ve havalisinde hububat ve
zahire fiyatlar
Erz
1 kyye
435
Yalnz drt yz otuzbe
akedir
eker
1 kyye
190
Yalnz yz yz yirmi
akedir
Kahve
1 kyye
255
Yalnz iki yz elli be
akedir

Revgan- sade
1 kyye
190
Yalnz yz doksan akedir
Behar
1 kyye
285
Yalnz iki yz seksen be
akedir
Nohud
1 kyye
29
Yalnz yirmi dokuz
akedir

Asel
1 kyye
78
Yalnz yetmi sekiz
akedir
Badem
1 kyye
120
Yalnz yz yz yirmi
akedir
Mercimek
1 kyye
27
Yalnz yirmi yedi akedir
Niasta mermer
1 kyye
75
Yalnz yetmi be akedir

Tuz
1 kyye
18
Yalnz on sekiz akedir

Niasta
1 kyye
54
Yalnz elli drt akedir

ehriye
1 kyye
60
Yalnz altm akedir

Revgan- zeyt su
1 kyye
66
Yalnz altm alt akedir

Kal
1 kyye
180
Yalnz yz seksen akedir

Ebverd
1 kyye
120
Yalnz yz yirmi akedir

Sabun
1 kyye
66
Yalnz altm alt akedir

Niadr
1 kyye
468
Yalnz drt yz altm
sekiz akedir
Sirke
1 kyye
15
Yalnz on be akedir

air
Saman
1 kesr
1 kantar
204
204
Yalnz iki yz drt akedir Yalnz iki yz drt akedir

Kaynak: BOA, Cevdet Belediye, No: 5274

olunan hubbt ve ecns- zehirin fiyat- ryicesi zeyl-i emr-i lde tahrr ve defter olunan minvl
zredir. Bki emr hazret-i men lehl-emrindir.
Ba muhsebede hfz oluna. Fi 13 Muharrem sene 1205 (22 Eyll 1290)

86

3.1.3. Deirmenci Esnaf

Ekmek, asrlar boyunca insanolunun asli ihtiyalarndan biri olmutur. Bu
sebeple Osmanl Devletinde de ekmein hammaddesi olan budayn temini, stanbula
getirilmesi, ilgili esnafa datlmas, deirmenlerde tlp frnlarda imal edilerek
halka satlmas, ekmein piyasada ucuz ve bol olarak bulundurulmas, kalitesinin ve
fiyat istikrarnn srekliliinin salanmas ve denetimlerinin yaplmas gibi hususlar ve
dnemin artlar gz nne alndnda bu faaliyetlerin planlama ve uygulanmasnn
zorluu kendiliinden ortaya kacaktr. Bu sebeple sz konusu faaliyetlerin, araclarla
birlikte devletin ve mteselsilen resmi grevlilerle ilgili esnafn en nemli grevleri
arasnda olduunu belirtmek gereklidir.
stanbul iin ihtiya duyulan buday daha ok Rumeli blgesinden temin
edilirdi. Budayn ok az bir ksm karayoluyla stanbula getirilir, byk ksm ise nce
Rumeli blgesindeki limanlara tanr ve gemilere yklenerek stanbula ulatrlrd.
Unkapanna gelen buday, burada yneticileri tarafndan ilgili esnafa datlr ve
deirmenlerde tlerek un haline getirilirdi. Deirmenler fonksiyonlar asndan
ekmeki ve uncu deirmenleri olarak iki gruba ayrlmt. Ekmeki deirmenleri, kendi
ekmek frnlar ve tayinat vermek durumunda olduu frnlar iin faaliyette
bulunuyordu. Bu deirmenler, ounlukla ekmek frnlaryla birlikte bulunurdu ve
sahipleri ayn kii ya da kiilerdi.250
Ekmeki deirmenleri ile uncu deirmenleri ihtisaslama ve faaliyet alan
olarak birbirlerinden farkl olduu iin ayr esnaf birliklerine mensuptular. Ekmeki
deirmenlerinde tlen un ile ekmek yaplr ve halka satlrd. Uncu deirmenlerinde
tlen un ise reki, breki ve gzlemeci esnafna satlrd. Kara simit tabir edilen
kepekli un da bu deirmenlerin tezgahlarnda ve pazarlarda ahaliye, Unkapan haricinde
bulunan -drt dkknda devecilere, hayvanlar iin kylerinden gelenlere ve
gemicilere dk fiyatla satlrd. Hem uncular hem de ekmekiler farkl esnaf grubunda
yer aldklar gibi kendi ilerinde de stanbul, Eyp, Galata ve skdar kazalarnda
mstakil tekilatlar halinde faaliyet gsterdikleri iin buday tahsisatnda bu hususa
zen gsterilmesi istenirdi.
250

Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s.91

87

1178 (1764) ylndaki bir belgeye gre bu nizama riayet edilmemesi sebebiyle konu
mahkemeye intikal etmi ve yrrlkte olan nizama uyulmas istenmitir.251 KSde
birok belgede deirmenci ve uncu esnafnn nizamna dair aklayc bilgiler
verilmektedir.252 Mesela bunlardan birinde belirtildiine gre deirmenci ve uncu
esnafnn en az alt aylk hububat stoku yapmas, narh- ruzisi zerinden sat yapmas,
standart kalite ve arlkta ekmek imal etmesi, mutasarrf olduklar frn deirmenlerini
kapatmamalar, gediklerini baka birine satmak veya kiralamak istediklerinde bu ilemi
kethdalar ve nizam ustalar vastasyla yapmalar zorunluydu. Deirmen satn alacak
veya kiralayacak ahslarn da bu ii yapabilecek dzeyde ve mutemet kiiler olmas
gerekiyordu. Sat veya kiralama ilemi esnasnda esnaf yetkililerinin kefaleti stanbul
kadlarnn huzurunda tescil olunduktan sonra Divan- lye ilam ve ba muhasebeye
kaydolunup bir suretinin verilmesi, esnafn devletten veya kapan tccarndan aldklar
zahirenin cretini zamannda deyebilmeleri gerekiyordu. Aksi takdirde nizama aykr
hareket edenlerin frn ve deirmen gediklerinin baka birine verilecei bildiriliyordu.
Ayrca belgede bir deirmenin satndan da bahsedilmektedir. stanbulda Ltfi Paa

251

BOA, Cevdet Belediye, No: 5399

Asitne-i aliyyede ez kadm etmeki esnf baka ve uncu esnf olub etmeki ve uncu tifesi
meclis-i ere ihzr ve deirmeni olmayan etmeki furunlarna tayn olunan deirmenlerde tahan
eyledikleri dakkin hssn ifrz itmeyb bir kimesneye bir vukiyye dakk-i hs virmeksizin mecmu hsl
eyledikleri dakki etmeki frunlarna tayn ve tahss olunan ve bki kalan uncu deirmenlerinde dah
tahan eyledikleri dakkin hssn ifrz ve destghlarnda ibdullha ve reki ve breki ve
gzlemecilere narh- rzi zre bey idb bki kalan kara simid tabr olunan kepekli dakki dah nizm-
kadmleri zre destghlarnda ve bazarlarda ve Unkapan hricinde ez kadm muayyen ve mahss olan
dkknlarda devecilere ve hayvant in taradan gelen kur ahlsine ve gemicilere birer ve ikier kil
rahs beh ile bey ve dakk-i hssa kardrmayub ve badel- yevm uncu deirmenlerinden etmekilere
tayn olunan deirmenler bir kimesneye birer vukiyye dakk-i hs virmeyb hss ile maan etmekiye
virb ve mstakil uncu deirmenleri dah etmekiye bir vukiyye dakk virmeyb ol vechile her biri baka
ve mstakil olmak zre ber mceb-i emr-i l bil-ittifk mceddeden nizm virildikden sonra Kapan-
Dakkde uncu ve etmeki tifesine hnta tevz olundukda stanbul ve skdar ve Galata ve Eyb
kazlarnda olan etmeki ve uncu mahss ve mstakil tevz olunmak iktiz ider iken skdar ve Eyb ve
Galataya tevz olunan hnta stanbul etmekileri ve uncular ile mahltan tevz olunmakdan ni
bazlarna gadr ve baz hileyi dah mutazammn olmala fimabad stanbulda olan uncular baka ve
etmekiler baka ve Galata ve skdar ve Eybde olan uncular baka ve etmekiler dah baka kol ve
her biri ahar ile mahlut olmayub her bir kazann tevzii mstakil olmak zre bu hususa dah nizam
virilb husus- merkum fimabad dsturul-amel olub hilafyla hareket idenler esnafdan tard ve ibad ve
nizam- merkumu havi mmza ve mahtum defter ba muhasebeye kayd ve tural emr-i aliani
ihsanbuyrulmak bbnda ferman hazret-i veyyl-emrindir. F 16 Saferl-hayr sene 1178 (15 Austos
1764)
lm mcebince nizm- mezbr fm bad dstrul-amel tutulub aled-devm muhfaza ve
temiyyetine riyet ve hilfndan begyet hazer olunmak in Fi 3 Rebiul-evvel 1178 (31 Austos
1764)
252
KS, D. 40, s. 29; KS, D.40, s. 26; KS, D.32, s. 24

88

arsnda bulunan ve 12 hisse zerinden 8 hisse birine, kalan 4 hissesi de dierine ait
olan iki ortakl, drt horoslu deirmen gedii sahipleri ortadan kaybolmulard. Bu
ahslar devletten, kapan tccarndan ve mstemen tccardan alm olduklar hntann
borcunu dememilerdi. Buna ilave olarak deirmen bir sene atl braklm ve
deirmenin kiras da sahibine denmemiti. Neticede deirmen gediinden olan
bargirleri ve sair alet ve eyalar borlarnn karlanmas iin Kapan- Dakikte
mzayede ile satlmt. Bu sat iin Uncular kethdas vas ve kayym tayin edilmiti.
Sz konusu gedik iin 2000 kuru bedel biilmiti. Bu fiyat belgede belirtildiine gre
normalde gediin bedelinin zerinde bir rakamd. Belgede ayrca gedik satndan elde
edilen parann eski borlarn kapatlmasnda kullanlaca, ayet ortadan kaybolan
ahslar ortaya karsa sz konusu deirmen zerinde hi bir haklarnn olmayaca
bildiriliyordu.253 Ayn ekilde 1198 (1784) tarihli bir belgeye gre stanbulda Avret
Pazar denilen mahalde bulunan Sultan olak frn ve ona merbut yirmi drt sehm
itibar olunan alt horoslu bir bab deirmen ve aletleri, sahipleri olan kiilerin firar
neticesinde mzayede yaplarak 1100 kurua bakalarna satlm ve devlete olan

253

KS, st. D.37, s. 5

Marz
stanbul ve tevbiinde vki etmekci ve uncu esnf vakt zamanlaryla alt aylk zahre der anbar ve
narh- rzi zre dakk bey ve tml-vezn tabh nisbnda nn- azz ileyb ve mutasarrf olduklar frn
deirmenlerini kapamamak ve gediklerini hara bey ve cr ve ide murd eylediklerinde kethdlar ve
nizm ustalar marifetiyle frn deirmeni idreye kdir mutemed ve metbl olub ve ber minvl-i
muharrer bey ve crlar cmle marifetiyle ve nizm ustalar kefletiyle slambol kdlar huzrunda
tescl olundukdan sonra dvn- lye ilm ve ba muhsebeye kayd ve sreti it ve cnib-i mrden ve
kapan tccrndan aldklar zahrenin akesini edda cef ve tehr itmemek nizm- kadmden olub ve
ibu urt- nizm zre hareket itmeyenlerin frn ve deirmen gedikleri hara virilmek dah urt-
nizmlarndan olmala slambolda Ltfi Paa arusunda vki drt horoslu deirmen gediinin oniki
sehm itibryla drt sehm Vartan ve sekiz sehmi stefan nam zmmlerin yedlerinde mlkleri iken
mersmn Vartan ve stefan firr- gaybet ve hnta behsndan cnib-i mrye ve mstemen tccrna ve
kapan tccrna dyn- kesreleri olub ve bir seneden ber zikr olunan deirmen kapalu kalub kiras
ashbna virilmeyb muattal kalmala ibn- mezbrnn zikr olunan deirmende gedii tabr olunur
mlikler olduklar bargirleri vesir lt- lzme ve ey-y malmeleri dynlarn ed in semen
misilleriyle beye kable-erden vsi ve kayym nasb olunan uncular kethds Mustafa Aa bn-i
Ahmed nizm ustalar marifetiyle zikr olunan deirmen gedii kapan- dakkde mzyede oldukda... nm
karndalar zerlerinde ikibin guruda kra ve ziyde ile tlib-i har zuhr itmeyb ve mebl- mezkr
el-yevm semen-i mislinden ezyed olduu ihbr olunmala ... mezkr ikibin guruu mezbrn ... bilvesye kabz ve ibn- mersmnn ber minvl-i muharrer cnib-i mrye ve mstemen tccrna ve
kapan tccrna olan deynlerini deirmenin kirasn ashbna edya vsi-i mezbr Mustafa Aa taahhd
idb eer mersmn Vartan ve stefan badez- zamn zuhr ve deirmen-i mezkr gediini taleb ve
dav iderler ise davlarna itibr olunmayub davlarnda srr iderler ise haklarndan gelinmek zre
ba muhsebeye kayd ve mezbrn yedlerine baka baka sret virilmek bbnda ... Fil-yevmil- hamisi aer min evvalil-mkerrem Seman ve semanin ve miete ve elf -15 evval 1188 (19 Aralk 1774)

89

borlar bu sattan tahsil edilmiti.254 Devlet byle yapmakla deirmen ve frnlarn atl
kalmasnn nne gemek istemekte, dier taraftan da halkn en temel gda maddesi
olan ekmein buday olarak getiriliinden mamul hale gelene kadar olan sreteki ilgili
tccar ve esnafn maduriyetine engel olmak istemektedir. 1194 (1780) tarihli bir
belgede yine habbaz ve uncu esnafnn uymas gereken kurallar tekrarlanyor ve nizama
aykr uygulamalarn arttndan ikyet ediliyordu. Ayrca belgeden mslman veya
hristiyan esnafn frn ve deirmenlerini ayet iflas, tanma veya baka bir sebeple
satmak isterlerse yine kendi milletlerinden birine satmalarnn kural olduunu
reniyoruz. Belgeden anlaldna gre Ermeni milletinden bazlar bu kurala
uymayarak nizam ihlal etmekte ve bu sebeple engellenmeleri istenmektedir.255
Alt aylk hububatn stoklanmas mecburiyeti, sermaye sknts eken frnc ve
deirmenleri zor durumda brakyordu. Devlet, deirmen ve frn amak isteyen
ahslarn zengin kimselerden olmasna dikkat edilmesini ve ayet zengin ahslar
bulunmayp sarraflardan bu ie istekliler varsa bunlara imkan tannmasn daha uygun
buluyordu.256 Buday tevziinde karlalan glklerden dolay baz blgelere
deirmen yaplmasna izin veriliyordu. Mesela Adalar nahiyesine bal Kartal
karyesinde yaayan ahalinin ekmek ihtiyacnn karlanmas sekiz adet frna tahsis
edilmiti. Buna binaen ihtiya hasl olduu iin bir adet deirmenin almasna da izin

254

BOA, Cevdet Belediye, No: 5518

BOA, Cevdet Belediye, No: 1047
tife-i mezbrdan biri sla-i rahim veyahud bir hussla diyr- hara gitmek irdesiyle mutasarrf
olduu frun ve deirmenini cr veyahud ide ve yerine bir kimesneyi ikme veyahud gediini bey
murd eyledikde gerek mslim ve gerek nasr kend cinslerinden gayr fruht ve cr ve ide
itdirilmeyb kend cinslerinden ml olub cem-i zehyire kdir kimesneye bey itdirilmek nizm-
kadmlerinden iken riyet olunmayub Ermeni tifesinden bazlar hasbel-iktiz frun ve
deirmenlerini bey murd itdiklerinde kend cinsine bey itmeyb keml-i hunet ve tamndan hilf-
emr-i l ve muyir-i urt- nizm har cinse bey ve bazlarna ifls-tri olmala firr ve 15
Cemziyel-ahir sene 1194 (19 Mays 1780)
BOA, Cevdet Belediye, No: 739
mutasarrf olduu frun ve deirmeni cr veyahud ide veyahud gediini bey murd eyledikde
gerek mslm ve gerek nasr kend cinslerinden gayrya fruht ve cr itdirilmeyb kend
cinslerinden olub cem-i zehire kdir kimesneye bey itdirilmek dah nizm- kadmlerinden iken bu
nizmlarna riyet olunmadndan ni Ermeni tifesinden bazlar hasbel-iktiz frun gediklerini
kend cinslerinden gayrya bey ve F 22 Receb sene 1205 (27 Mart 1791)
256
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 114.
255

90

verilmiti. Ayrca dier deirmenlere olduu gibi gibi sz konusu deirmene de gerekli
olan hntann tevzi edilmesi istenmiti.257
Deirmenler ounlukla vakflar tarafndan ina edilmiti.258 Ekmek imali iin
gerekli olan budayn tld deirmenler, i grebilmek iin kullandklar enerji
trlerine gre 3 gruba ayrlmaktayd. Bunlar, at deirmenleri, su deirmenleri ve yel
deirmenleriydi. 18. yzylda en ok kullanlanlar at deirmenleri idi. At deirmenleri
dierlerine gre daha maliyetli olmasna ramen su ve rzgar gcyle alan
deirmenlerin faaliyetlerinin tabiat artlarna bal olmas sebebiyle daha istikrarlyd.259
Deirmenlerde kendilerinden istifade edilen atlarn ihtiyac olan saman, stanbul
civarndaki iftliklerden ve Byk ve Kk ekmecelerden temin edilmekteydi.
Konuyla ilgili bir belgede samann tedarik edildii bu blgelerde mevsim artlarndan
dolay saman pahal fiyata satmak isteyen ahslarn, hayvanlarna yetecek miktarnn
kendilerine braklarak kalanlarnn alnmas emrediliyordu. ayet samanlarn
gizlemeye kalkanlar olursa onlarn da cezalandrlmak zere kimliklerinin
kaydedilmesi isteniyordu.260

257

Kala, TT, C.1, s. 19-20, Hkm No: 1/98/439

... skdar kazs muzftndan Adalar nhiyesine tbi Kartal nm karyede vki deirmanun msteciri
... nm zmm gelp karye-i mezbre hcc- mslimn vesir ebn-y seblin gzergh olman gerek
msfirin ve gerek skknun muhtc olduu nn- azz karye-i mezbrede olan sekiz aded furunlara
mnhasr olmala bundan akdem zikr olnan furunlara beher yevm drder kil dakk kapan nibi
tezkiresiyle tayn ve irsl olnup ancak vakt-i itda nakli mteassir olduna binen cmle ittifkyla
karye-i mezbrede bir deirmen bin ve hl bu msteciri stanbul ve tevbitnda olan deirmanlara bu
minvl zre hnta tevz olnagelmi ise icresinde olan deirman- mezkra dah anlar misill beher
yevm hnta tayn olunmak bbnda ... F Evst- Rebul-evvel sene 1156 (5-14 Mays 1743)
258
zcan, s. 319-320.
259
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 85-86
260
ET, C.3, s. 320-322, Hkm No:16/88/175
ekmece-i kebr ve sar ve Silivri ve Ereli nhiyeleri niblerine ve hademe-i Devlet-i aliyyemden
Silivri mbyaacs Ahmed ve hssa hasekilermden srsat mbiri Mustaf Haseki ve ayn ve zbitn
zde kadruhuma hkm:
sitne-i sadetmde kin habbzn esnfnun tabh ve iml eyledkleri nn- azze muktaz olan
dakkun tahn emrinde deirmnlarnda istihdm eyledkleri brgrlerinn mekltlariyn iktiz iden
saman teden ber civr- sitne-i aliyyemde kin iftlikn ve ekmece-i kebr ve sar nhiyelerinde
vk ashb- anbr taraflarndan nakl [] itir olnugelmiiken bu sene-i mbrekede havl-i
merkmede vki saman ashbnun eksersi bundan byle iddet-i itda l beh ile frht itmek
niyyet-i fsidesiyle tedrik ve istih[s]l eyledkleri saman iddihr u ihfya cesret ile ... imdi nevh-i
merkme etrfnda ve kurb u civrlarnda kin iftlik ve anbr ve samanlklarda vesir mahallerde ne
mikdr saman bulnur ise ashbnun ve gerek hayvntlarnun mekltlarna kifyet idecek mikdrdan
madsn ketm ihf itdrmeksizin yirl yirinden ihrc ve brgr ve arabalara tahmlen li eclil-bey
seran ve cilen Der-sadetme sevk u tisyr ile u aralkda Der-aliyyeme klliyyetl saman
iridrilmesi esbbnun istihsline mezd-i say u gayret ve saman ashbnun mevcd olan samann ketm

91

Deirmenlerin

byklkleri

deirmen

talarnn

okluuna

gre

deerlendiriliyordu. Deirmen talarna byklklerine gre horos veya arh/ark

denilmekteydi. Normal durumda yasak olmasna ramen geerli sebep olduu takdirde
deirmen talarnn baka bir deirmene nakledilmesine msaade ediliyordu.
Deirmenciler, deirmen ta ilave etmek istediklerinde ncelikle baka yerlerde atl
kalan deirmenlerin talarn almak zorundaydlar.261 Horos nakli iin geerli sebeplerin
banda yangn geliyordu. ayet yanan veya yklan deirmenin yerine yenisinin
yaplmas imkan yoksa bu deirmenin talarnn baka bir deirmene tanmasna
msaade ediliyordu. Fakat 1241 (1826) tarihli bir belgeden anlaldna gre 19.
yzylda horos nakli daha serbest hale gelmitir. Sz konusu belgeye gre Edirnekap
dahilinde Abaclar arsnda Koyunolu deirmeni adndaki drt horoslu uncu
deirmeninin bir horos tabir olunan drt adet bargir ve buna muadil gediine mutasarrf
olan iki zmmi, bu hisselerini ve gediklerini Balatta Kprba adnda bir horoslu uncu
deirmeni olan bir baka zmmiye satmlard. Satn alan kii satn ald horos ve
gedii, sahip olduu deirmene ilave etmek istemi ve buna msaade edilmiti. Belgede
bu tarz horos naklinin esnaf- merkmenin mer ve muteber urt- nizmlarndan
olduu uncular kethdasyla ustalar tarafndan da bildirildii ifade edilmektedir.262
Deirmen talarnn belirli standartlar vard. Bunlardan byk horos talarnn
evresinin uzunluu oniki kar, kalnl ise sekiz parmak olup bir ift byk deirmen

ihfya cesret ider olur ise o maklelern ukbt- edde ile tedbt- lykalar icr klnmak in ism
hretleriyle keyfiyyetlerini Der-aliyyeme tahrr ve ira mbderet eylemenz matlb- kat-i
mlknem old ve bu bbda ser-m kusr u rehvet gne vaza bir vechile rz-y hnem olmad
malmnuz oldukda ber vech-i merh amel ve harekete bil-ittifk ikdm ve mbderet ve hilf-
fermn vaz tecvzden ziyde teh ve mcnebet eylemenz bbnda. F Evst- abn Sene [1]220
[4-13 Kasm 1805]
261
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 86-87.
262
BOA, Cevdet Belediye, No: 2432
Arz- bendeleridir ki:
stanbulda Edirnekapusu dhilinde Abaclar skunda kin Koyunolu deirmeni dimekle arf drt
horoslu bir bb uncu deirmeni dernunda mevcd beynel-esnaf gedik tabr olunur on alt res bargir ve
ana isbet iden sir lt- lzme-i malmenin bir horos tabr olunur drt res bargir hissesine mutasarrf
olan uncu esnfndan nm zmmler hisse-i mezkreyi hsn-i rzlaryla esnf- merkmeden
Mikayil Veled-i Kiorka bey ve temlk ve ol dah itir eyledii slifz-zikr bir horos tabr olunan
drt res bargir ve ana isbet iden lt- sireyi Balat dhilinde Kprba nm mahalde kin kend
tasarrufunda olan bir horoslu bir bb uncu deirmenine nakl ve ismine tashhan kalemine kayd ile yedine
sret itsn istid idb bu makle horos nakli ve ismine tashhi esnf- merkmenin mer ve muteber
urt- nizmlarndan olduunu uncular kethds vesir ustalar ihbr itmi olduklarndan F 21
Cemziyel-evvel 1241 (1 Ocak 1826)

92

tann fiyat otuzbe gurudu. Kk horos talarnn evresi sekiz kar, kalnlklar da
sekiz parmakt. Bunlarn iftinin fiyat da yirmi gurudu.263
1210 (1796) tarihinde Havass- Refia kazasna tbi olan Haskyde habbaz
frnlarna bal olan ekmeki ve uncu deirmenlerinin toplam otuz adet horosu vard ve
bunlar gedik grubuna dahildi. Blgede bu horoslar evirebilmek iin ayn sayda da
yine gedik grubuna dahil edilen bargirler bulunmaktayd. Bu bargirleri ileten ahslar
irket-i inan usulnde ortaklk kurmulard ve tamam gayr mslim idi. Daha sonra
bu ortaklk bozulmu, bargirler ayrlarak paylam yaplm ve ayrca yeniden bina ve
ina edilen baz deirmenlere horos nakli talepleri de kabul edilmiti.264
Deirmenlerin ne kadarnn faal olduunu tespit etmeye ynelik saymlar
yapld gibi bazen alan amelelerin says da sorgulanrd. Bundan maksat alan
eleman saysn yeterli seviyede tutmakt. Eleman eksiklii sebebiyle deirmenin atl
kalaca veya almalar sekteye urayaca iin buna msaade edilmemesi
isteniyordu. Deirmende alan amelelerin birbirlerine kefil olmas gerekiyordu ve
uncular baka bir mahalle yerlemek veya almak amacyla gitmek isterse yerine
alacak baka baka biri bulunmadka gitmesine izin verilmiyordu.265 Fakat bu
263

KS, st., D. 42, s. 72

BOA, Cevdet Belediye, No: 653
Marz- dai-i devlet-i aliyyeleridir ki:
sitne-i aliyyede vki habbazn esnfnn kethdlar ... ve mslim nizm ustalar ... ve zmmlerden ...
ve sirleri meclis-i er-i mnrde Havass- Refia kazsna muzf Hasky kasabasnda vki habbz
frnlarna merbt etmeki ve uncu deirmenlerinin gedik tabr olunan otuz aded horoslar yzyirmi sehm
itibryla ol mikdr bargirden ibaret ve ol mikdr bargir ashb olub irket-i inan ile erkler olan ibu
hzrn bil-meclis ... zmmler beynlerinde cri olan hesblarn har erkleri ... zmmler ile ruyet ve
fesh-i akd-i irket itmeleriyle yedlerinde olub gedik tabr olunan bargirlerini tefrk iktiz idb ... F 2
Zil-hicce sene 1210 (8 Haziran 1796)
265
KS, st, D.26, s. 37.
stanbul kds fazletl efendi
Asitne-i aliyye ve muzft olan Eyb ve Galata ve skdarda vki deirmenlerde ileyen amele ne
mikdrdr ve her bir deirmende ileyen amele mikdr- kifyeden dn olmamak zre baka baka
mikdrlarn tahrr ve rakkm idb birbirlerine kefle rabt ve ilerinden biri diyr- hara veya slaya
azmet yahud kra slka niyet eyledikde yerine deirmenlere ilemek zre bir harn bulmadkca izin ve
ruhst virilmemek zre taht- zbtaya idhlleri muktaz olmala F 15 Saferil-hayr sene 1179 (3
Austos 1765)
KS, st, D.43, s. 25.
Marz
Asitne-i aliyye ve tevbii olan Eyb ve Galata ve skdarda kin habbz ve uncu deirmenlerinde
ileyen amele ibu arzuhl hmiine derkenr olunan ilm mantuku zre yetmi dokuz senesinde taht-
zbtaya idhl in her bir deirmenin ameleleri baka baka tahrr ve birbirlerine kefl ve hsn-i nizma
ifr olunmuiken amele-i mezkrenin urt- kadmeye adem-i riyetleri deirmenlerin ihtill-i
nizmna bis ve vakt zemnyla dakkin tahan olunmamasna sebeb ve deirmenlerde tahan olunan
264

93

hkme ramen frn ve deirmen iilerinin altklar deirmenleri, kurala aykr

olarak terkettikleri ve bylece esnaf ve halk zor durumda braktklar anlalmaktadr.
Bu sebeple 1201 (1787) tarihinde bu konuda baka bir hkm yaynlanm ve iilerin
bu hareketlerinin men edilmesi istenmitir.266 Deirmen saymlarnn baka sebepleri de
vard. Bunlardan biri hangi deirmenlerin hangi frnlara ne kadar un verdiinin tespit
edilmesi dieri ise gizli olarak deirmen ta ilave edilip edilmediini renmekti.
Yaplan saymla deirmenciler kethdasnn defteri karlatrlr ve durum tespit
edilirdi. 1763 ylnda stanbulda bulunan 126 frnc deirmeninin sahiplerinden 43
Mslman, 49u ise gayr mslimdi.267
stanbul ve havalisinde bulunan selatin-i izam vakflarnn ve imaret-i
amirelerin uncular farklyd. Sz konusu uncular kefilli ve sermayeli olmak ve
imarethanelere temiz ve kaliteli un temin etmek zorundaydlar. Unkapanna buday
geldiinde -drt aylk buday satn alrlar ve Deirmenderesi ve Kazaklya
gtrrlerdi. Burada bulunan su deirmenlerinde tlen buday, kapanda muayyen
byk mahzende depolanarak saklanrd. Kaymakamn mtevellilerinin unculara
verilecek paray zamannda teslim ederek onlar zor durumda brakmamas nemli bir
husustu. Ekmekiler, imaret-i mirelerin un ve budaylarna karamazd.268 Bu
dakk vaktiyle merbt olduu frnlara vsl olmamala habbaznn meakk- azmeye girftr olmalarna
bdi olmala Asitne-i aliyye ve tevbiinde olan habbz ve uncu deirmenlerinde ileyen amele marifeti erle yegn yegn mceddeden tahrr F 17 Safer sene 1193 (6 Mart 1779)
266
KS, st, D.65, s. 57.
stanbul ve tevbiinde vki frun deirmenlerimizde icilerimiz olan kimesnelere bil cevr
cretlerini temamen kendlere ed ve teslmde katan kusurumuz yoiken bu esnada amelemizin eksersi
frun ve deirmenlerimizi terk ve vilyetlerine rh olmak zre her biri hareket idb yerlerine har amele
tedark dah mmkn olmamala al hle terk olunurlar ise frun ve deirmenlerimiz muattal kalaca
ihtiml-i glib olduundan mad ber vech-i merh hareket eyledikleri sretde cmle ibdullhn
muzyakalarna ve bizim vesir tccrn hasret-i azmemize bdi olaca emr-i bedhi ve bu huss emr-i
mhm olman imdi ber minvl-i merh sbkul-beyn frun ve deirmenlerde olan ameleden sefer-i
hmaynuma azmet idenlerden gayr gerek mslm ve gerek zmm amele kem kn hidmetlerinde
mukm olub yerine har ici tedrk olunmadka vilyetlerine gitmelerine ruhst ve cevz gsterilmeyb
men-i kll ile men ve refleri emrine mezd-i inyet ve dikkat ve eer yerine har tedrk
olunmakszn gideri olur ise tedb olunacaklarn dah gerei gibi tenbh ve tekde mbderet ve hilf-
fermn hareket idenleri ilma ihtimm ve dikkat eylemek bbnda F Evast- ehr-i Zil-hicce sene
1201 (24 Eyll-3 Ekim 1787)
267
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 91-92.
268
KS, st, D.26, s. 35-36.
stanbul ve havlisinde kin evkf- seltin-i izm ve imret-i mirelerinin vech-i kadmisi zre
baka uncular olub kapan- dakka vefret zre hnta vrd eyledikde drt aylk hntalarn itir ve
Deirmendere ve Kazakl nm mahallerde vki su deirmenlerinde tahan ve kadmden bunlar in
kapanda muayyen ve muht ve mesbk mahzen-i kebre vaz ve hnta aled-devm yetidirmek zre kefl
ve sermayel uncular tedrk olunub ve kimmekm mtevelller dah fm bad unculara virilecek

94

imaretler iinde birok gayr mslim uncu mevcuttu.269 Sz konusu imaretlerde fakirler
ve talebeler iin ekmek piirilirdi.270
Tablo 6
1176 (1763) Senesinde stanbulda Bulunan Ekmeki Deirmenleri ve Ta Saylar
Bulunduu mahal

Kadimi

Yeni horos

Tayinat Verdii

Kurb- bab- Kapan- Dakik

horos
5

Frn
Valide Han

Kurb- bab- Kapan- Dakik

Yanndaki

Kurb- bab- Kapan- Dakik

Yanndaki

Kurb- bab- Kapan- Dakik

Vezneciler

Kurb- bab- Kapan- Dakik

Payzen Han

Kurb- bab- Kapan- Dakik

Simkehane

Der Dahil-i kapan- Dakik

Azebler

Der Dahil-i kapan- Dakik

Mahmud Paa

Der Dahil-i kapan- Dakik

Karman- Kebir

Der Dahil-i kapan- Dakik

Simkehane

Der Dahil-i kapan- Dakik

Okularba

Der Dahil-i kapan- Dakik

Topkap

Der Dahil-i kapan- Dakik

Vefa

Der Kurb- Kkpazar

Yanndaki

Der Kurb- Arabaclar

Yanndaki

Der Kurb- Arabaclar

Der Kurb- Arabaclar

Kadrgaliman

akeyi vakt zemnyla tarh ve nizm zre virb tesvk ve tehr ile unculara ez ve cef eylememek ve
uncular dah ber vech-i muharrer imretlere pak ve munakkah un yetidirmekde tehvn ve teksl
eylememek zre her biri taahhd eyleyb ve bundan sonra etmeki tifesi imret-i mirelerin hnta ve
dakkleri hussuna karmamak zre tekd ve kadmisi zre nizm- kaviyye zabt olunmak bbnda Fi
Gurre-i Receb sene 1176 (16 Ocak 1763)
269
KS, st, D.26, s. 35.
270
KS, st., D.26, s. 37

95

Der Kurb- Arabaclar

Der Kurb- Zeyrekaya

avu Mescidi

Der Vasat- Zeyrek

Yanndaki

Der Zeyrekba

Nuruosmaniye

Der Kurb- Krkeme

Yanndaki

Der Kurb- inilihamam

Yeniodalar

Sarahane

Yanndaki

Kzta

Yanndaki

Der Kurb- Yeniodalar

Yanndaki

Der Kurb- Sargez

Yanndaki

Der Kurb- Sargez

Yanndaki

Kanlfrn

Yanndaki

Debbazade

Yanndaki

Kurb- Mehmed Aa Camii

Yanndaki

Kurb- aramba Pazar

Yanndaki

Kurb- Sultan Selim

Yanndaki

Kurb- Sultan Selim

Yanndaki

Kurb- Yeniodalar

Yanndaki

Kurb- Ayazma

Yanndaki

Kurb- Tahtakale

Yanndaki

Kurb- Sleymaniye

(Kadimi arh)

Yanndaki

Yenicami

Yanndaki

Balkpazar

Yanndaki

Haric-i Bab- Bae

Yanndaki

Sakaemesi

(arh) 2

Yanndaki

96

Alacahamam

Yanndaki

Mercan

(Kadimi arh) 2

Yanndaki

Hocapaa

Yanndaki

Achamam

(kadimi arh) 3

Firuzaa

Dikilita

(kadimi arh) 1

Yanndaki

Vezirhan

Yanndaki

Ali Paa-y Atik

Yanndaki

Kubazlar

(kadimi arh) 2

Yanndaki

Hasan Paa Han

Krkdrtkaps

Gedikpaa

Yanndaki

Balipaa

Yanndaki

ardakl

atal

Atmeydan

Nahlbend

Bayrampaa

Ayasofya

Haric-i Bab- Kum

Yanndaki

Kumkap Nianca

Yanndaki

Musl

Langa

Yanndaki

Deniz Hamam

Yanndaki

Deniz Hamam

Bozdoan Kemeri

Haric-i Osmaniye

Niancahamam

Hackadn

Yanndaki

Mirahor

Yanndaki

Irgadpazar

Yanndaki

Kavakdibi

Malta

97

Kalieciler Kk

Aksaray

Sanl

(arh) 2

Yanndaki

Hsrevpaa

Karsnda

Kieciler

Yanndaki

Alipaa

Yanndaki

Perembepazar

Yanndaki

Baklar

Yanndaki

ukurbostan

Yanndaki

Erikap

Mftihamam

Edirnekap

Selvi

Edirnekap

Yanndaki

Sultanhamam

Yanndaki

Salmatomruk

Draman

Kesmekaya

ehzadeba

Tokmakfrn

Yanndaki

Tokmakfrn

Mirahorhamam

Balat

Odunkaps

Balat

Yanndaki

Balat

Mevlevihanekaps

Mahkeme-i balat

Karagmrk

Lonca

Yanndaki

Ayvansaray

Balat Mahkemesi

Ayvansaray

Sdlice

Ayvanasaray

Yanndaki

Balat Kemerciler i

Sultan Selim

98

Balatkaps Harici

Yanndaki

Fenerkaps

Yanndaki

Havuzlukap

Yanndaki

Kkmustafapaa

Yanndaki

Mftihamam

Nianc

Topkap

Yanndaki

Topkap Yahane Dibi

Nakkapaa

Bab- Havuzlu

Eskli

Topkap

Salmatomruk

ehremini

Yanndaki

Valde

Yanndaki

Mimar Mehmed

Yanndaki

Suk- Odaba

Yanndaki

Altmermer

Yanndaki

Silivrikap

Yanndaki

Kocamustafapaa

(arh) 1

Yanndaki

Kocamustafapaa

Hamam kurbunda

nardibi

Yanndaki

Davudpaa Camii

Yanndaki

Avretpazar

Yanndaki

Avretpazar

Yanndaki

Avretpazar

Yanndaki

Bayrampaa

Yanndaki

Yusufpaa emesi

Yanndaki

Etmeydan

Kumkap Nianca

99

Etmeydan

Caalolu

Sofilar

Yanndaki

Aksaray Drtyol Az

Koska

Kzlmaslak

Yanndaki

Lalelieme

Yanndaki

Koska

Tavukpazar

Eskiodalar ukureme

Yanndaki

Kantarclar

Acmaslak

Unkapan

Saray- Hmayun

Kaynak: Salih Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, stanbul:

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2001, S. 93-95

3.1.4. Frnc Esnaf

stanbulda ekmek frnlarn kardklar ekmek eidine gre has ekmek ve
harc ekmek frnlar olarak iki gruba ayrmak mmkndr. Has ekmek harc ekmekten
daha kaliteli olup retiminde kaliteli beyaz un kullanlrd. Harc ekmein kalitesi has
ekmee gre daha dk fakat kullanm daha yaygnd. nc olarak ilave
edebilebileceimiz francala ekmeini imal eden Francala frnlarnn says ok azd.
Genellikle Galata ve Tophanede bulunan bu frnlarda kaliteli beyaz ekmek retilirdi.
Francala ekmeine narh uygulanmad iin fiyat ok yksek olabiliyordu. Has
ekmein gramaj harci ekmekten on dirhem noksand.271 Daha nce harc ekmek imal
edilen frnlarda ahalinin talebi zerine has ekmek imal edilmesine msaade
edilebiliyordu.272 Francalaclar da dier ekmekiler gibi francalarn tezghlarnda
271

Mehmet Demirta, Osmanlda Frnclk, stanbul: Kitap Yaynevi, 2008, s. 71-72.

AD, Hkm No: 401/223
stanbul kdsna hkm ki:
Mahmiyye-i stanbulda Gl cmii kurbnda Kk Mustaf Paa mahallesi ahlsi sdde-i sadetme
arz- hl sunup mahalle-i mezbrda vki etmekci furunnda ikierlik nn- harc tabh olagelp lkin

272

100

satarlar, yansra bunlara bal olan kfeciler vastasyla arda, pazarda da sat
yapabilirlerdi. 1195 (1781) ylnda stanbulda bulunan her bir francala frnna
yirmibeer, bilad- selase ve civarnda ise her birine on birer adet kfeci tayin ve tahsis
edilmiti. Bunlarn saysnn artrlmas yasakt. Ayrca hem ekmein arlk ve
kalitesine uymak zorundaydlar, hem de drt adet bakkal dkkn haricinde baka
mesleklerin icra edildii dkknlarda sat yapamazlard.273
1723 tarihinde stanbulda bulunan ekmeki frnlarnn says 66, reki
frnlarnn says ise 67 idi.274 stanbul ve evresinde bulunan ekmeki frnlarnn
ounun kendilerine ait deirmenleri vard. Piirdikleri ekmeklerin ununu bu
deirmenlerde trlerdi. Deirmeni olmayan dier ekmeki frnlar ise muhtelif
deirmenlerden un temin ederdi. Bunlar unlarn Bamuhasebe kalemindeki kaytlara

mahalle ahlsi mezbre nn- hssul-hssa eedd-i ihtiyc ile muhtc olmalaryla furun- mezbrda sir
nn- hssul-hss tabh idenler iledkleri narh- rz nn- hssul-l hss ilenmek fukarya her vechile
enf olmala vech-i merh zre nn- hssul-hss tabh olnmak in hudvendigr- sbk karndaum
Sultn Mustaf Hn zemnnda hatt- hmyn ile muanven emr-i erf virildin bildrp tecddin rec
eyledkleri ecilden vech-i merh zre amel olnmak in yazlmdur. F Evhir-i Cemaziyel-ahir sene
1115 (2-11 Ekim 1703)
273
KS, st, D.47, s. 97.
Marz
Asitne-i aliyye ve Eyb ve Galata ve skdar ve tevbilerinde kin francalac tifesi tabh
eyledikleri francalay habbz misill destghlarnda bey eylediklerinden mad esvk ve bazarda dah
bey in her bir frna madd kfeci tayn ile rbta-y nizm virilmekle Asitnede vki francalac
frnlarnn her birisine yirmibeer aded ve bild- selse ve tevbiinde vki frnlarnn her birine onbir
aded kfeci tayn ve tahss ve mikdr- mezbrdan ziyde ihds olunmamak zre nizma rabt ve
mcebince emr-i lini sdr olmuiken birka eyymdr ki her bir francalac frnnda otuzar krkar
kfeci ihds ve peyda ve esvk ve bazarda ve mahallatda get gzar ve francaladan peksimad vesir
gna gn sretde nksl-vezn cd eyledikleri env francalay bey ve buna dah kanaat itmeyb gerek
Asitnede ve bild- selse ve tevbiinde etmeki iskemlesi gibi bakkl ve sd ve yourthane ve
erbeti dkknlarna francala vaz ve fruht itdirdb mezbrunun bu misill hareketleri sir reki ve
breki ve simidi esnfa dah siryet ile anlar dah melf olduklar env- maddeden mad peynirli
pide ve am halkas ve peksimad ve has etmek vesire bunlar emsli narhdan hric env matbht peyda
ve ihdsa destgh ve tablekrlarnda fruht eylediklerinden kendlere tayn olunan dakk kifyet
itmemekle narh- rzisinden ziydeye dakk-i hs mbyaasyla uncu ve etmeki tifesini itm anlar
dah deirmenlerde tahan eyledikleri dakkin bil-klliye hssn tefrk ve tife-i mezbrna bey
itmeleriyle tabh eyledikleri nn- azzin kerastesi ma ve unu mteayyir olduundan esnf-
mezbrdan hilf- harekete msraat ideri olur ise mslm olanlar haklarndan badel-ihrc bil tayn
nefy icl ve ehl-i zimmet olanlar dah badel-ihrc sefyin-i sultniyede vaz- krek birle tedib ve
tazr buyrulmak bbnda F 7 aban sene 1195 (29 Mays 1781)
274
AD, s.237, Hkm No: 96/51/2
mahmiyye-i stanbul'da vki altm alt aded kebr etmekci furunlar mstecirlerinn kethudlar
baka ve rekci furunlarnun dah kethudlar baka ve her biri harun kethudal umrna mdhale
idegelmeyp ve hl tahrr olnan nizm- ceddde altm yedi aded sar rekci furunlar sayf u itda
ibdullha zarret gstermemek zre kebr etmekci furunlarna b-fermn- l mutemed keflleri ile
zamm ilhk ve Bamuhsebe'ye kayd olup mecm yz otuz aded furun olmala ... F Evil-i Receb
Sene [1]135 (7-16 Nisan 1723)

101

gre hangi deirmene bal ise o deirmenlerden alrlard. Ekmek frnlar Bamuhasebe
kalemine kaytl olduu gibi reki, breki, simiti, gzlemeci ve kadayf
frnlarnn da kayd vard. Sz konusu esnaf da unlar bu kaytlara gre hangi
deirmene bal iseler oradan alyordu. Mstakil deirmeni olmayan frnlarn, bal
olduklar deirmenlerin haricinden un almas yasakt.275
Ekmek imal edilen frnlar ahsi mlk olabilecekleri gibi276 vakf mlk de
olabiliyor, hatta ortaklaa iletilebiliyordu. kinci durumda frn iletenler sadece
tasarruf hakkna sahipti.277 Frna mutasarrf olan ahs, frn kendisi iletmeyip isterse
baka birine kiraya verebiliyordu. Fakat frnda gereken herhangi bir tadilat iin
mutasarrf olan ahsn bilgisi olmas ve msaadesi gerekiyordu.278 Mlk olan frnlarn
baka birine sat da yaplabiliyordu. 1218 (1803) tarihinde Eypde Kzl Mescid

275

KS, st, D.65, s. 43.

stanbul ve Galata ve Eyb ve skdarda vki habbazn frunlarndan ekserinin kendlere mahss
ve mstakil deirmenleri olub tabh olunan nn- azzin dakki kend deirmenlerinden istiml idb
deirmeni olmayan frunlar dah dakklerini ba muhsebe kaleminden virilen sret mcebince kang
deirmene merbt ise andan ahz idb mad bil-cmle dakk deirmenlerinden dah kezlik ba
muhsebede mukayyed ve merbt olan frunlar ve rekci ve brekci ve gzlemeci ve kadayfc ve
simidci esnaflar ahz idb Fi yevmissani min Saferlhayr sene ihda ve mieteyn ve elf -2 Safer 1201
(24 Kasm 1796)
276
AD, s.121, Hkm No:40/160/813
stanbul kdsna hkm ki:
Mehmed Paa kermesi Emine Hanm gelp stanbul'da Ayazma kapus dhilinde Sartimrci
mahallesinde vk mlkiyyet zre mutasarrfe old etmekci furunnda nn- hss tabh olnmak in
bundan akdem sdr olan emr-i erf mcebince cnib-i erden virilen hccet-i eriyye mahalline kayd
ve hfz ve fm bad furun- mezkrda nn- hss tabhna mmnaat olnmamak zre F Evhir-i
Ramazan sene 1115 (28 Ocak-4 ubat 1704)
277
AD, s.46, Hkm No:17/44/211
stanbul kdsna hkm ki:
Mteveff Sleymn Efendi'nn etb dergh- muallma arz- hl idp stanbulda Mahmdpaa
Cmi-i erfi kurbunda vki vakf- merkm akarlarndan icre-i muaccele ve meccele ile ber vech-i
itirk mutasarrf olduklar etmekci cretiyle mudil icrelerin virmee rzlar iken vakf- merkm
mtevellsi icre nmna ziyde akelerin almala teadd olndun ve bu bbda eyhlislmdan fetv-y
erfe virildin bildrp mcebince amel olnup furun- mezkr erle kef olnup ecr-i mislinden ziyde
icre talebiyle teadd ve rencde olnmaya diy hkm yazlmdur. F Evil-i Receb Sene [1]105 (26
ubat - 7 Mart 1694)
278
AD, s. 72, Hkm No:28/91/343
stanbul kimmakmna ve kdsna hkm ki:
Fahrl-muhaddert (bo) nm hatun gelp bunun Altmermerde vki mutasarrfe oldu ekmekci
furunnun msteciri olan (bo) nm zimm zimmetinde bin yz (bo) senesinde furun- merkmun
icresinden bir mikdr hakk olup hl tarafndan vekli (bo) nm kimesne taleb eyledkde ben furun-
mezbru tamr eyledm diy tealll bu ve tarafndan vekli tamrine emr itmi deil iken edda
muhlefet eyledin bildrp mahallinde erle grilp ihkak- hakk olnmak bbnda emr-i erfm rec
itmein erle grilmek in yazlmdur. F Evst- Cemaziyel-ahir Sene[1]109 (25 Aralk1697 -3
Ocak1698)

102

yaknnda 12 sene boyunca atl duran ekmek frnna habbazan esnaf da rabet
etmemiti. Bu frna talip olan bir kadn, frn 5500 kurua satn alm ve frnn
faaliyetine de msaade edilmiti.279 Yangn tehlikesi gz nne alnarak frnlarda
yakacak olarak al, rp ve talan kullanlmamas, genellikle odun kullanlmas
isteniyordu.280
reki

frnlarnn

ekmek

retmesi

yasak

olmasna

ramen

darlk

zamanlarnda bu yasak kalkabiliyordu. Mesela 1787 tarihinde ekilen skntdan dolay

Galata ve bal blgelerde reki frnlarna ekmek retimi iin msaade edilmiti.281
Francalaclarn da francala ekmei dnda sat yapamazken Ramazan aynda halkn
sknt ekmemesi iin francala dnda ekmek sat yapmalarna msaade ediliyordu.282
htiya duyulmad halde resmi izin almakszn frn aarak ekmek sat yapmak
yasaklanmt. Devlet bu kanuna aykr davranan ahslarn ekmek frnlarn
kapatmaktayd.283 mal edilen ekmein kaliteli olmasna dikkat ediliyordu. Tespit

279

BOA, Cevdet Belediye, No: 760

Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 112-113.
KS, Galata, D.489, s. 97.
Galata kds fazletl efendi
Galata ve havlisinde olan rekci ve simidci tifesi furunlarnda klliyetl tala cem ve iddihr
eylediklerinden gayr muhfaza ve muhresesine adem-i ihtimm ve mbderet itmeleriyle bu keyfiyet
mzallhu teala hark vukuna bdi olaca melhz olduu cihetden fm bad zikrolunan furunlarda bir
gnlkden ziyde tala cem itmeyb anlar dah gerei gibi muhfaza ve muhresesine ihtimm ve dikkat
eylemeleri fermn olmala imdi rekci ve simidci esnf kethdlarn huzr- era ihzr idb fm bad
hilf- emr-i l hareket idenler tedb olunacaklarn esnf- merkmenin ... ilk ile fermn olunduu
vechile bir gnlkden ziyde tala iddihr eylemeyb lzmu mikdrn gerei gibi muhfaza ve
muhreseye ihtimm ve dikkat eylemek zre her birine tenbh ve tekd eylemelerini ifde eyleyesiz dey.
F 9 abn 1202 (15 Mays 1788)
281
KS, st, D.65, S.46
mahrusa-i Galata ve tevbiinde vki onalt bb reki frunlarnda muzyaka-i vakte binen mahlt
rek ve brek ve simid ve nn- aziz tabh olunmak zre bin ikiyz doksan bir senesi sicill-i
mahfzunda dah mukayyed olub lkin zikr olunan mahlt frunlarn on bb vsat-i vakt huslyle
mukaddem men terk olunub Fi selh-i Rebiul-evvel sene ihda ve mieteyn ve elf 29 Rebiul-evvel
1201 (19 Ocak 1787)
282
KS, ST, D.97, s. 47.
Ba sahh
stanbul kds fazletl efendi ve zahre nzr efendi
u eyym- mbrekede frunlarda cemiyet olmamak ve ibdullha zahmet ekmemek in francalac
dkknlarna dah tevz virilb nn tabh itdirilmesine irde-i aliye taalluk itmekle imdi kapan nibi
efendiyi dah celb birle ibu eyym- mbarekede francala yerine nn- azz tabh itmek zre bunlara
bakaca hesbyla tevz virmeyi iktiz ider ne vechile iktiz ider ise bil- mzkere seran tanzm ve
suret-i nizmn b takrr ifde eyleyesiz dey buyruldu F Gurre-i Ramazan sene 1220 (23 Kasm 1205)
283
Kala, ET, C.1, s. 193-194, Hkm No:4/319/950
ekmece-i Kebr nhiyesi nibine hkm ki:
280

103

edilmi olan standartlarn dnda ekmek retenler cezalandrlyordu. KSndeki bir

belgeye gre nizam ustalar, habbazan taifesi, kapan sahipleri ve kethdalar ekmek
imali hususundaki problemler iin mahkemede bir araya getirilmiti. Standart hale
getirilmi olan ekmek numunesi burada kendilerine gsterilmi ve retirken bunu esas
kabul etmeleri istenmiti. Mecliste bulunan ahslar da bu esasa gre retimde
bulunacaklar szn vermi ve daha nce standartlarn dnda retimde bulunduklar
iin hapis cezas verilen meslektalarnn affedilmeleri talebinde bulunmulard.284 Bir
baka belgeye gre ise standart arlktan eksik ekmek reten etmekinin slah- nefs
edinceye kadar anakkalede kalebentlikle cezalandrlmas isteniyordu.285 Yine
Kasmpaann muhtelif blgelerinde yaplan denetimler neticesinde noksan ekmek imal
eden drt kiinin slah- nefs edinceye kadar Seddlbahrde kalebent yaplmasna
hkmedilmiti. Belgede bu drt kiinin isimlerinin altnda rettikleri ekmeklerde eksik
olan gramaj miktar ve isimlerinin zerinde ise yenieri olduklar belirtilmektedir.286
retilen ve sata sunulan rnlerde olduu gibi ekmee fiyat verilirken de anisi
tutulurdu. Ekmein noksan olmamas ve ununun tespit edilmi olan kalitesi zere imal
edilmesi istenirdi. Aykr hareket edenler uyarlr ve kalebentlik ve kree vaz edilme

Kapan- Dakk habbazn ustalar gelp nn- azz firvn olmak zre ileyp kllet-i vaktlerde dah
cmleye ve ebn-y seble muzyaka ekdirmeyp muhdes furun iktiz itmez iken etmekilikde alkas
olmayan Apostol nam zmm malidar (?) ... (?) sebebiyle be alt seneden ber muhdes furun peyda ve
nizm- kadmlerine muyir teddden hl olmamala bundan akdem murfaa-y er olduklarnda
teaddsi men birle tenbih olunmuiken ... mesfr Apostolun bil fermn ve muyir-i nizm ihds
eyledi habbz furunn mbir marifetiyle hedm ve ol vechile teaddsi men def olnmak emr-i
mstahsen ve ... F Evhir-i evvl sene 1171 (28 Haziran 6 Temmuz 1758)
284
KS, st, D.53, s. 129.
... itir eylediimiz zahre yedimizde bulunmala hala Dersadete gelan zahreye mezc ve halt
itmiidik. Ol vechile tabh olunan nn- azzin esmer olmasna sebeb olmala bu defa crmmz
afvolunub badel-yevm bu misll harekete tesadd iderimiz olur ise tertb-i cezya rz olduk dey
istid-y inyet ve kapan shibleri b-cemihim habbazn tifesinin crmlerinin afvlarn iltic ve her
biri ber minvl-i muharrer taahhd ve zikr olunan eksik altun hussu fermn- lnn sudrundan onbe
gn mukaddem olmala badel-yevm hilf- fermn noksnl-vezn altun ahz olunmayub... F 10 Receb
sene 1200 (9 Mays 1786)
285
Aynural, 2002, s. 85-87.
KS., st, D.25, s. 262.
Marz
Elli bir blk yoldalarndan smail Sultan Selim furunu etmekisi olub bundan akdem yirmi dirhem
noksn ile ahz ve on gn habisle tehdd ve badehu tlk olundukdan sonra mtenebbih olmayub yine otuz
dirhem noksn ile ahz ve orta avu kullar marifetiyle tazr ve be gn habsden sonra sebil tahliye
olunmuiken mtenebbih olmayub bu defa dah on dirhem noksn ile ahz olunmala ... srr eyledii
zhir ve gerei gibi tazr olunmak muhtc olmala Seddl-bahr kalasnda li eclit-tedb kalabend
olunmak zre huzr- llerine ilm olundu. F 7 evvl sene 1179 (19 Mart 1766)
286
BOA, Cevdet Belediye, No:64

104

gibi cezalara arptrlabilirdi. Kendilerine bu tr cezalar verilenlerin gedii elinden

alnr ve bakasna satlrd.287
Hububat sknts ekildiinde Tersane-i Amire anbarlarnda bulunan stoklar
karlarak frnlara datlyordu. Datm, Nzul Emini ve esnaf kethdalar vastasyla
yaplyordu. 1124 (1713) tarihli bir belgeye gre sz konusu tarihte stanbulda 15
gnlk ihtiyaca yetecek miktarda unun Tersane-i Amire anbarlarndan karlarak
frnlara datlmas iin emir verilmiti. Devlet, bir kile dakke karlk elli sa ake
istiyordu.288 Bu sebeple stanbulda ekmek tabh eden frnlarn adetlerinin ve her biri
iin gereken gnlk hnta miktarnn tespiti iin alma yaplmas isteniyordu. alma
neticesinde frnlarn says 49 ve arklarn says ise 114 adet olarak tespit edilmiti. Bu
frnlardan Ayasofya ars, Alacahamam, Balkpazar, Balat Mahkemesi, Bahekap,
Gedikpaa ve Valide Cami frnlarnn deirmeni bulunmamaktayd. Bu sebeple sz
konusu frnlar ihtiyalar olan unu baka yerlerden tedarik etmekteydiler. arklar olan
deirmenlerin gnlk olarak her ark iin yirmier kile toplam arklar iin ise 2280 kile
hnta gerekiyordu. ark saylar farkl olduu iin alnan un miktar da deirmene gre
deiebilmekteydi. Her ark iin tahsis edilen hnta miktar 20er kile idi.289
287

KS, st. D.65. s. 83.

stanbul kds fazletl efendi
Etmeklerin anisi tutulub numne-i muktezs zre bir parelii seksan dirhem olmak ve kerastesi ayniyle
tutulan ani gibi olmak ve eer dirhemleri noksn ve unu bozan olur ise cesret idenler tedb olunmak
sretiyle takdm olunan mefd zre rabta virildii malmdur bu vechile virilen nizma muyir hareket
idenlerin tertb-i cez ve nefy kalabend ve vaz u krek misll mumele crmlerine gre haklarnda
icr olunaca eere mukarrer olub lkin bundan mad o makle mazhar- tedb olanlarn gedikleri
dah cnib-i mirden zabt ve hara fruht ve idre itdirilmek zre rbta virilmekle sonra gediklerimiz
nin zabt olundu denilmemek in keyfiyetin peince etmeki esnfna bildirilmesi lzm olman imdi
etmekiler kethds ve nizm ustalar vesir lzm gelen cez icr ve tedbin icrsnda baka ged
dah mirden zabt olunacan ve peince bilmelerini ve ana gre hareket eylemelerini ifde ve tefhm
birle dima etmeklere nezret ve hilf- nizm hareket idenleri min gayr himye ilma msraat
eyleyesiz dey F 28 Zilkade sene 1204 (9 Austos 1790)
288
BOA, Cevdet Belediye, No: 1207
Arz- bendeleridir ki
Fermn- lleri buyurulduu zre stanbulda nn tabh iden etmeki furunlarna dah Tersane-i mirede
vki mr dakkden on be gnlk dakk virilmek zre iktiz iden dakk hesb itdirildikde stanbul kds
efendi dalerinin virdikleri ibu mmz ve mfredt defteri mcebince mecmu stanbul furunlar
krk aded furun ve etmeki kethds ve yiitbalarnn haber virdikleri zre zikr olunan furunlarda
yevmiye iki bin iki yz seksan kile hnta masrf olub hesb- merkmdan on be gnlkleri yalnz otuz
drt bin iki yz kil stanbul hnta eyledii mevkftdan hesb itdirilmidir. Malm- devletleri
buyuruldukda nzl emni ve kethdlar marifetleri ve marifet-i erle tevz olunub ve her bir kile
dakkin ellier sa akeden lzm gelan behs tahsl ve teslm-i hazne olunmak zre mahalline kayd ve
tevz ve tahsli bbnda fermn devletl sultanm hazretlerinindir. F Selh-i Zil-hicce sene 1124 (27
Ocak 1713)
289
BOA, Cevdet Belediye, No: 1207

105

Tablo 7
29 Rebilahir 1124 (5 Haziran 1712) Tarihinde stanbulda Bulunan Ekmek
Frnlar ve arklarnn Saylar

STANBUL EKMEK FIRINLARI

ARK SAYISI

Ahrkap kurbunda Bayrampaa frn

At Meydannda Firuz Aa frn

Dikilita kurbunda Kprl frn

Caalolu saray kurbunda

Mercan arsnda

Tavuk Pazarnda

Mercan kurbunda Baba Ali frn

Darphane kurbunda frn

Koska frn

10 Kumkap kurbunda Nianc Paa frn

11 Kumkap kurbunda ncirdibi frn

12 Kadrga liman kurbunda ardakl frn

13 Yedikule frn

14 Yenikap kurbunda Valide Atik frn

15

Macuncu kurbunda Odaba frn

16

Cebeali kapsnda Kk Mustafa Paa frn

17

Avrat Pazar kurbunda Nalac frn

18

Aksaray kurbunda Drtyol Az frn

19

Sargez frn

Mahmiye-i stanbulda etmek tabh iden furunlarn adedi ne mikdrdr ve beher yevm her bir furuna ne
mikdr hnta iktiz ider mufassalan defter olunub irsl oluna dey Hamza avu kullarna ... fermn- erf
buyurulmala imtislen-leh blda tahrr olunan arhl furunun mecmu krk ve arhlar dah yz on
drt olub beher arha klli yevm yirmier kil hnta iktiz ider ol takdrce mecm furuna beher yevm iki
bin iki yz seksen kil hnta iktiz ider dey yedlerinde olan defterleri mcebince kethdlar brahim ve
yiitbalar mer ve salclar Mustafa haber virdikleri huzr- llerine ilm olundu. F 29 Rebul-ahir
Sene1124 (5 Haziran 1712)

106

20

Ali Paa-y Atik frn

21

Edirnekaps frn

22

Mehmed Aa Cami kurbunda

23

Fenarkaps kurbunda

24

Ayvansaray kurbunda Boyac frn

25

Yenikap dhilinde ... frn

26

Zeyrek frn

27

Krkeme frn

28

Ayazmakaps kurbunda

29

Sarahane frn

30

ukureme frn

31

Kocamustafapaa frn

32

Sultanhamam frn

33

aramba Pazar kurbunda

34 Samatya kurbunda Mirahor frn

35 Ayasofya arsnda vaki frn

36

Yenikap kurbunda Lanka frn

37

Kumkap kurbunda Balipaa frn

38

Tahtakale kurbunda vaki frn

39

Halclar Kk kurbunda Sanl frn

40

Aakaps kurbunda Muradpaa frn

41

Hocapaa kurbunda vaki frn

42

Salma Tomruk frn

43

Kubazlar frn

44

Alacahamam frn

45

Balk Pazar frn

46

Balat mahkemesi kurbunda frn

47

Baekaps kurbunda frn

107

48

Gedikpaa frn

49

Valide Cami frn

TOPLAM: 49 FIRIN

Toplam: 114 ark

Kaynak: BOA, Cevdet Belediye, No: 1207

Yine ayn tarihte skdarda hnta hususunda muzayaka ekilmesi karsnda bir naib
tayin edilerek skdarda bulunan ekmeki frnlarnn saysnn tespit edilip deftere
kaydedilmesi istenmiti. Ayrca her frnn gnlk ne kadar ekmek rettiinin de tespiti
isteniyordu. Bundan maksat frnlara yaplacak buday tevziinin salkl bir ekilde
yrtlmesiydi. Yaplan aratrmada skdarda bulunan ekmek frnlarnn adedi 17
olarak tespit edilmitir. Ayrca skdarn ihtiyac olan gnlk buday 303 kile olarak
grlmektedir. Belgenin sonunda ise beher yevm yirmi bir bin sekiz yz akelik etmek
frun- mezbrlarda tabh olunduu sikt- haber virmilerdir
ifadesi yer almaktadr. Buna gre retilen gnlk ekmek says toplam 21.800
akeliktir.290 Aynuraln bildirdiine gre o dnemde ekmein fiyatnn bir ake
olduu291 gz nne alnrsa skdarda retilen gnlk ekmek miktar 21.800dr.
stanbul iin gnlk tahsis edilen hnta 2280 kile yani skdar iin tahsis edilenin 7,5
kat olduuna gre stanbulda 18. yzyln balarnda frnlarda retilen gnlk ekmek
miktarnn 163.500 civarnda olduunu dnebiliriz.

290

BOA, Cevdet Belediye, No: 1208

Defter oldur ki:
skdarda ne mikdr etmeki furunu var ise bir nib tayn ve defter olunub beher furun yevmiye ne
mikdr etmek tabh ider tahrr olunub defteriyle Defterdr efendi hazretlerine irsl idesin dey bu
dlerine sdr olan fermn- linleri dvn- l avularndan Halil avu yediyle vsl oldukda savb-
erden Hseyin Efendi dleri irsl olunub ol dah skdarda vki etmek tabh olunan furunlara virb
beher furunun destghdarlarndan sul eyledikden sonra badet-tahrr mecls-i ere gelb al vuka
haber virdiklerinin defteridir ki ber vech-i t zikr olunur...
atal frn dimekle marf etmeki
atr Ahmedin etmeki furununda Balaban karyesinde etmeki
furununda tabh olunan yevmiye
tabh olunan yevmiye etmek 1800
tabh olunan yevmiye
etmek 2200
dakik 30 kile
dakik 25 kile
ekmek 2200 dakik 30
kile
[....]
Beher yevm yirmi bin sekiz yz akalk etmek furun- mezkrlarda tabh olunduunu ... haber
virmilerdir. F selh-i Zil-hicce sene 1124 (27 Ocak 1713)
291
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 117.

108

Tablo 8
Selh-i Zilhicce 1124 (27 Ocak 1713) Tarihinde skdarda Bulunan Ekmek
Frnlar ve arklarnn Saylar
atal furunu dimekle
maruf Ekmeki furununda
tabh olunan
Yevmiye etmek
Dakik-30
2200
Eski Hamam kurbunda
Etmeki furununda tabh
olunan yevmiye etmek
Dakik-32
2350
Hseyin Aann etmeki
furununda tabh olunan
Yevmiye etmek
Dakik-11
800
Yeniemede etmeki
Furununda tabh olunan
yevmiye etmek
Dakik-25
1800
... mahallesinde Kara
Mustafann reki
furununda tabh olunan
yevmiye etmek
Dakik-3
200
eyh Selami Efendi
Mahallesinde reki
Furununda tabh olunan
yevmiye etmek
Dakik-11
800

atr Ahmedin etmeki

furununda tabh olunan
yevmiye etmek
Dakik-25
1800

Balaban kurbunda etmeki

furununda tabh olunan
Yevmiye etmek
Dakik-30
2200

Doanclarda Kara
Mustafann etmeki
Furununda tabh olunan
yevmiye etmek
Dakik-14
1000
El-Hac brahimin etmeki
Furununda tabh olunan
Yevmiye etmek
Dakik-11
800

avu deresinde etmeki

Furununda tabh olunan
yevmiye etmek
Dakik-11
800
avubann etmeki
Furununda tabh olunan
Yevmiye etmek
Dakik-22
1600

.... furunu dimekle maruf Moral Mustafann reki

etmeki furununda tabh
furununda tabh olunan
olunan
yevmiye etmek
yevmiye etmek
Dakik-2
Dakik-38
150
2700
Kk mahkeme kurbunda
inili hamam kurbunda
reki furununda tabh
reki furununda tabh
olunan yevmiye etmek
olunan yevmiye etmek
Dakik-9
Dakik-11
600
800
Aa Hamam kurbunda
reki furununda tabh
olunan yevmiye etmek
Dakik-18
1200

Kaynak: BOA, Cevdet Belediye, No: 1208

Habbazan yani ekmekiler zellikle k aylarnn yaklamas ile zahire sknts
ekerlerdi. Mevsim artlarnn, gemilerin Akdeniz ve Karadenize seyre kn

109

zorlatrmas sebebiyle stanbula zahire getiren gemilerin saylarnda azalma grlrd.

Bu sebeple habbazan esnaf nceden tedbir alarak devlete mracaat eder ve devlete ait
ambarlardan zahire tevzi edilmesini talep ederlerdi.292 Bu tr datmlarda devlet
tarafndan zahirenin tr ve fiyat da genellikle belirtilirdi.293
Surii, Eyp, Galata ve skdarda bulunan ekmek frnlarnn ounun ayn
zamanda kendilerine ait deirmenleri bulunmaktayd. Kapandan veya devlet anbarndan
getirilen hububat bu deirmenlerde tlerek un haline getirilir ve frnlara verilerek
ekmek retilirdi. Kendilerine ait deirmeni olmayan frnlarn ise nerelerden un tedarik
edecei nceden belirlenmiti. Bunlar hangi deirmenlere bal ise o deirmenlerden ve
tespit edilmi olan miktarda un alabilmekteydiler. Nizama aykr olarak gizlice fazladan
un alarak haksz kazan elde etmek isteyenlere meslekten uzaklatrma cezas
verilebiliyordu. stanbulda Tekfursaraynda francalac olan ve uncu taifesinin
uncularn kandrarak fazladan un alan iki kii ikyet edilmi ve esnaflktan tard edilme
cezas verilmiti. Fakat esnafn ikyetinden vazgemesi neticesinde bu ceza
uygulanmamt.294 Benzer ekilde ekmeki esnaf iinde fitne ve fesat karan kiiler
Magosaya, yine ayn esnaftan ekmein iindeki unu eksilten ve ekmein arlyla

292

BOA, Cevdet Belediye, No: 103

Asitne-i aliyye ve bild- selsede vki habbazn esnfnn kethd ve yiitba ve nizm ustalar
malmul-esmi kimesneler meclis-i era gelb elyevm yedlerinde mevcd zahreleri kllet ve iddet-i
it takrbiyle Bahr- sefd ve siyh cniblerinden vrd iden sefyin-i zehyir nedret zre olub tevza
muhtc olduklarn ifde ve inh itmeleriyle ibdullah nn- azz hussunda muzyaka ekmemek in bu
defa dah mr anbarlarndan habbazn esnf mezbrna krk bin kil zehyir tevz ve it
buyurulmasn fermn- lileri sudru iktiz eyledii malm- devlet-i aliyyeleri buyuruldukda ol bbda
emr fermn hazret-i men lehl-emrindir. 3 Zilkade sene 1218 (14 ubat 1804)
... Dersadetde kin habbazn tifesinin yedlerinde mevcd zahreleri kalmadndan Zahire Nazr
efendi bendeleri marifetiyle mr anbarlarndan krk bin kile zahre ifrz ve it ile ... 3 Zilkade sene
1218 (14 ubat 1804)
293
BOA, Cevdet Belediye, No: 103
BOA, Cevdet Belediye, No: 160
... bu defa mr anbarlarndan habbazn esnf mezbrna tevz ve it buyurulan elli bin kil zehyirin
be bin kli Arnabud- cedd hntas olub beher kili doksan drder paraya ve otuz bin kili Alaklar ve
hntas olub beher kili yetmier paraya ve bebin kili Arnabud- atk hntas olub beher kili kezlik
yetmier paraya ve on bin kili air olub beher kili altmar paraya ryic olmala ... 4 Saferl-hayr 1220
(4 Mays 1805)
BOA, Cevdet Belediye, No: 436
294
KS, st, D.36, s. 33.
Marz
stne-i aliyyede vki habbz tifesinin kethdlar Ali Aa Bin Abdurrahman ve nizm ustalarndan
.... meclis-i erde stanbulda Takfursaraynda vki francalac Yorgi veled-i Nikola ve Mihal veled-i
Yorgi nm zmmler muvcehelerinde bundan akdem merkmn uncu tifesinin icilerini ifl ve

110

oynayan baz kiiler Kbrsa srlmlerdi.295

Ekmek

fiyat

ok

hassas

dengelere balyd.

Buday fiyatlarndaki

hareketlenmeler ekmek fiyatlarn da etkilemekteydi. Kuraklk, ar ya, don, ekirge

ve fare istilalar, savalar, abulukalar ve doal afetler sebebiyle nakliyenin deniz yerine
karayoluyla yaplmas gibi etkenler fiyatlar ykseltiyor ve bakentte ekmek skntsna
sebebiyet verebiliyordu. Neticede byle durumlarda tekrar narh tespit ediliyor ve
fiyatlar ykseliyordu.296
Mau ve zuyuf ake kullanm bazen zahire almndan ekmek satna kadar
esnaf arasnda ciddi bir problem tekil ettiini gryoruz. Konuyla ilgili bir belgede
Kapan- Dakik tccarlarnn Karadenizden getirdikleri zahireyi tam ayar para ile satn
alp getirdii halde stanbuldaki habbaz taifesinin satn alrken tccarlara eksik ayarl
para verdii belirtiliyordu. Bu sebeple tccarlar %15-20 orannda zarar ettiklerinden
bahisle bu problemin giderilmesini talep etmilerdi.297 Benzer durum ekmeki taifesi
deirmanlarndan bi gayr hak ahz itdikleri dakkleri hufyeten itir idb ihbr eylediklerinden mad
dima hilf- nizm- kadm hareket ile bizi rencde iderler dey teekk ve kesb-i hara ur-birle
francalaclkdan tard ve ibdlarn iltimslarmz ile ilm olunmuidi ... bizler dah teekklerimizden
friler olduk didiklerinde merkman hilf- nizm- kadm bu misll hareketde bulunmamak zre
nizm ustalarndan Vartan veled-i Tomas ve francalac tifesinden Nikola veled-i Suri nm zmmler
keflleri olduklar stanbul mahkemesinde tescl ve huzr- lilerine ilm olundu. F 27 Zil-hicce sene
1186 (21 Mart 1773)
295
BOA, Cevdet Belediye, No: 5243
Etmeki esnfndan nizm ustalarndan ustalar tife-i habbaznn beynlerinde ilk-y fitne ve fesd
ve baz Arnavud ve Ermeni ustalarn baz deirmenlerde ve hnelerinde cem idb nizm- habbazn
ifsd ve rikb- hmyn ve bb- l vesir mahallere arzuhl virb tasd ve tacz misll keyfiyt
Arnavud ustalarna ve Ermeni mfsdlerine talm ve ilk itmek ve esnf iine ihtill brakmak detleri
olduu tasmm ve tahkk olunub ibu drt nefer kullar Magosa kalasna nefy icl olunmular idi
ve yine nnn ununu tayr ve ifsd ve anbar- mireden virilen ecns- zahrenin sikkesine mutbk
ilemeyb ibdullh zrr itmeleriyle bunlar dah Kbrsa nefy icl olunmular idi. F 10 Muharrem
sene 1210 (27 Temmuz 1795)
296
Demirta, Osmanlda Frnclk, s. 159.
297
Kala, ET, C.1, s. 349, Hkm No:6/272/780
stanbul kdsna hkm ki:
Kapan- dakk tccr rikb- hmynuma arz- hl sunup Bahr- siyah cnibinden tmml-vezn altun
ve beyaz ake ile itir ve sefyin ile stne-i aliyyeme getrdkleri zahreyi habbz tifesine fruht
eyledklerinde virdkleri ake nksul vezn altun oldundan tebdl eyledklerinde kll zarar terettb ve
bu vechile gadr olnduun bildirp ol bbda istid-y merhmet ve esnf umru ez kadm stanbul kds
marifetiyle olageldkde darphne-i mirem emni olan ... ilm ve sdr olan fermn- lye imtislen
ilma nazar ve Kapan- dakk tccrndan olan hl reisler kethdas ... ve navlunc tifesinden ...
vesir mazbutul-esmi krk neferden mtecviz kimesneler istintk olndukda bizler ashb- sefyinden
olup ibdullh in stne-i aliyyeye getrdmz hntay Tuna sevhilinde vki ... cniblerinden itir
idp lkin zikr olnan mahallerde zyf ve nksul-vezn altun ryic olmayup sfi beyaz ake ile hnta
itir idp bu sretde stne-i aliyyede habbazn tifesinn bize virdkleri Macar ve Yaldz ve Tunus ve
bunun emsli altunun ekseri nksul-vezn olmala beyaz akeye tebdl sretinde her yz guruda on

111

iin de geerliydi. Ekmekiler de sattklar ekmei cebren zuyuf ve mau ake ile
alanlardan ikyetle sat karl aldklar akeleri, kendilerinden buday satn
aldklar ahslarn kabul etmemesi sebebiyle madur olduklarn bildirmilerdi.298
htiya olmad halde ekmek frn aarak ekmek sat yaplmas, frnclarn
kendi dkknlarnda rettikleri ekmei kendilerine tahsis edilmeyen baka meknlara
gtrerek satmalar da yasakt. Kendi blgesi dndaki blgelerde ekmek satlmas, bir
baka frnn veya frnlarn sat alanna tecavz etmek demekti.299 Buna mukabil
ihtiyaca binaen baz frnlara yer tahsis edilerek tabla ve iskemle ile sat yapmalarna
msaade ediliyordu. Mesela 1176 (1763) senesine ait bir belgeye gre Hasekideki
Bayrampaa frnnda retilen ekmeklerin bir ksm 30 seneden beri Langa
Yenikapsndaki basmaclar krhanesine gnderilip burada sat yaplyor ve fakat
ekmein satlmas iin mstakil bir mekn bulunmuyordu. Frnn ustas olan zmm,
sz konusu krhanede ekmek satn daha rahat yapabilmek iin kendilerine bir yer
tahsis edilmesini talep ediyordu. Neticede krhanenin bal olduu Ayasofya vakfna,
frnn gnlk ake mukataa vermesi artyla yer tahsisine msaade edilmi ve ekmek
satna herhangi bir mdahalede bulunulmamasna karar verilmiti.300 Frnlar dnda
beer ve yiirmier guru zarar terettb itmele bu vechile bize gadr- kll old nmayn olmala ... F
Evhir-i Muharrem sene 1177 (1-10 Austos 1763)
Yldrm, Bread and Empire: The workings of Grain Provisioning In Istanbul During The Eighteenth
Century, s. 23
Olson, The Esnaf and Patrona Halil Rebellion of 1730: A Realignment in Ottoman Politics, Journal of
the Economic and Social History of the Orient, s. 335
298
AD, s.94, Hkm No:35/49/200
stanbul kimmakmna ve kdsna hkm ki:
Mahrse-i stanbul'da vki etmekci tifesi Dergh- muallma arz- hl idp bunlar furunlarnda bey
eyledkleri nn itir idenler cebren zyf ve ma(?) ake teklf idp aldklar akeyi buday itir
eyledkleri kimesneler bunlardan almayup ol vechile fukarya kll gadr u teadd olndun bildrp sen
ki vezr-i mrun-ileyhsin ryicl-vakt olan ake aldrlup zyf ve ma(?) ake teklf ile rencde
olnmamak in yazlmdur. F Evst- Rebul-ahir Sene [1]114 (4-13 Eyll 1702)
299
Kala, ET, C.1, s. 32-33, Hkm No:1/217/977
Haslar kazs nibine hkm ki
Eyyb-i Ensride alt aded nn- azz furunlarnun mstecir ve ustalar arz- hl idp bunlar ibdullhn
refh- hllerin furunlarnda tabh eyledikleri nn- azzi Eyyb ve kurlarna gnderp harc u mesrif
ekerler iken Arnavud tifeleri vesirleri tabla ve tekne ve sepet ve brgrler ile Kala kapusundan
taraya nn karup kurlara gtrp ve snurlarnda bey ve kesblerine mni ve hilf- nizm hareket
zre olduklarn bildirp ol maklelerin teaddleri men def olnmak bbnda ... stanbul etmekcileri
medne-i mezbre kurlarna etmek irsl itmemek zre fermn- l virilmek bbnda ... F Evil-i
Cemaziyel-ahir sene 1157 (12-21 Temmuz 1744)
300
Kala, ET, C.1, s. 345-346, Hkm No:6/242/678
stanbul kdsna ve Ayasofya-i kebr vakf mtevellsi ... zde mecdehuya hkm ki:
habbz tifesinden slambolda Haseki kurbunda Bayrampaa furun ustas olan Ohan nm zmm gelp
otuz seneden mtecviz furun- mezbrda tabh olunan nn- azzden Langa Yenikapusu hricinde

112

ekmek sat yapabilen bakkal ve manavlar, bazen ekmek satndan ellerine geen kr
paylarn az bularak artrlmas iin frnclara bask yapyor fakat buna msaade
edilmemesi ynnde hkmler yaynlanyordu. Nitekim Haskyde bulunan bakkallar
ve manavlar ekmek satlarndan kendilerine braklan %10 kr payn az bularak bunun
artrlmasn talep etmiler, fakat frnclarn aksi yndeki ikyetleri hakl bulunarak kar
paynn artrlmamas istenmitir.301 Benzer ekilde Boaziinde ekmeki esnafndan
olan bir ahs da sat yapmalar iin kendilerine ekmek verdii baz bakkal ve a
esnafnn fazla kr etmek amacyla nizama aykr hareket ettiklerinden ikyetle
kendilerinden emniyeti olmadn ve srekli tacize maruz kaldn belirtmektedir.
Buna gre ekmek satan ahslara beher kuruta iki para ondalk verilegelirken bu
ahslar beher kuruta drder para verilmesini teklif etmilerdir. Bu sebeple sz konusu
ekmeki olan ahs, kanuna aykr hareket eden bakkal ve a esnafnn mahkemeye
celbini istemi ve neticede bu durumun nne geilmesini talep etmitir.302

Basmaclar krhanesine nn- azz nakl ve basmaclara fruht idegelp lkin zikrolnan krhanede nn-
azz fruhtuna mstakil bir mahal vaz u taynine muhtc olmala krhane-i mezbre dernunda bir
mahalle iskemle vaz ve nn- azz getrp fruht olnmasn kethd ve cmle ustalar bil-ittifk rey-i
mstahsen grdklerin bildirp Ayasofya-i kebr vakfna beher yevm er ake muktaa virmek artyla
krhane-i mezbre dernunda tayn ve tahss eyledkleri bir mahalle iskemle vaz ve furun- mezbrda
tabh olnan nn- azzden bargir ile kifyet mikdr nn- azz nakl ve iskemleye vaz ve furuht olnup
hardan taarruz ve mmnaat olnmamak in ... vakf- mezbra beher yevm er ake muktaa
virmek artyla basmac krhanesi dernunda tayn ve tahss eyledkleri bir mahalle iskemle vaz ve
furun- mezbrda tabh olnan nn- azzden brgr ile kifyet mikdr nn- azz nakl ve iskemleye vaz
ve fruht itdrp harlarun mdhale ve murazalarn men u def ... zikr olnd zre beher yevm
ake muktaay dah mesfrun zerine defter-i vakfa kayd ve yedine taraf- vakfden mhrl tezkire
virmek bbnda fermn sdr olmdur. F Evhir-i abn sene 1176 (7-15 Mart 1763)
301
KS, Hasky, D.20, s. 159.
... kasaba-i Haskyde vki etmeki tifesi sdde-i sadetime arzuhl idb bunlar kadmden
furunlarnda tabh olunan nn- azzi bey idenlere virilegelen creti virmee rzlar iken bazlar kanat
itmeyb ziyde talebiyle rencde eylediklerin bildirb men def olunmak bbnda emr-i erfim ric ve
kasaba-i Haskyde vki iskemlede nn- azz bey iden bakkl tifesinden yehud ve rum mbir avu
marifetiyle huzr- makd- meclis-i ere kasaba-i mezbrda vki etmeki ustalaryla badet-terfu
tarafeyn yedlerinde olan senedtlar grldkde nn- azz bey iden bakkl ve manav dkknlarnda bey
eyledikleri nn- azzin on akede bir akesini cret viregelmeleriyle yine kadmsi zre on akede bir
ake cret taleb iderler ... ve nizm- mezkr el-yevm karardde nn- azz bey idenlerin davlarna min
bad iltift olunmayub mukaddem ve hl sdr olan mteaddid evmir-i aliyyelere muyir teaddileri
men def ve vech-i merh zre amel olunmasn ... tahrren F Evil-i Saferl-hayr Sene seba ve
erbain ve miete ve elf-1-10 Safer 1147 (3-13 Temmuz 1734)
302
BOA, Cevdet Belediye, No: 7055
Devletl inyetl merhametl sultnm hazretleri sa olsun
Bu kullar Boaziinde etmeki esnf fukarlarndan olub ber mutd furunlarmzdan nn- azz ahz ve
bey iden bakkln ve a vesir kimesnelere beher guruda iki para ondalk virilegelr iken Kuru
eme skinlerinden bakkl Kostanta ve Yani nmunda zmmlere nn- azz virmede henz
emniyetlerimiz yoiken mesfr zmmler irrete slk ve zimmetlerimizde olan ml- mryi ekl bel
itmek in furunlarnzdan kadmesi zre nn- azz ahz eyledikden sonra ondalk nmyla beher guruda

113

Sur iinde retilen ekmein sur dndaki mahallere satlmasna prensip olarak
msaade edilmiyordu. Ancak Silivrikap dahilinde bir ekmek frn daha nce bu hakk
elde

etmi

olduu

iin

engellenmemesi

istenmiti.303

Yangn

sebebiyle

kullanlamayacak hale gelen ve yenisi yaplamaz durumda olan frn ve deirmenin

yerine ayet yenisini yapacak kimse bulunamazsa frn hali ve muattal kalyor; bu
durumdaki frna tasarruf eden ahsn gedii mahfuz tutularak ihtiya duyulan bir baka
mahalle frn amasna msaade ediliyordu.304 Hatta yanan bir frn deirmeninin yerine
yenisinin yaplamad iin gediin bakasna satldn ve alan ahsn, yanan frn
arsasn baka bir ekilde kullanlmasna msaade edildiini gryoruz.305 Fakat 1185

drder paranz alurum dey baz mahallere istinden bu kullarn tacz ve tekdr ve cebren ve kahren
nn- azz ahz ve ekl itmek murd ve mr hnta mln ekl ve ibtline bd mr ve bu kullarna gadr- kll
sevdsnda olmala merhim-i aliyyelerinden mercdur ki stanbul kds fazletl efendi ve etmekiler
kethd ve yiitba ve nizm ustalar marifetleriyle murfaa olunmak in mesfrn zmmler ihzr ve
terfu- er ... olunduuna binen taraf- kullarndan nn- azz mbyaasn vki olan b vech
mdhalesi meni bbnda fermn devletl inyetl ve merhametl sultnm hazretlerinindir. F 28
Rebul-evvel 1191 (6 Mays 1777)
303
KS, st., D.36, s. 94.
Etmeki tifesinden arzuhl iden ... Silivrikapusu dhilinde vki tasarrufumda olan etmekci frununda
tabh olunan nn- azzden bb- mezbr hricinde Makarhode ve Taclar ve ncirli ve Soanl karyelerde
ahllerine kadml-eyyamdan ber kll yevm ba-tezkire ile nn- azz ... gelrken bu esnda sur-
kaladan taraya nn- azz vesir zehyire maklesi eya naklolunmak ba emr-i l memnudur dey
mmnaat olunmala etmekci tifesi hzrn- mezbrundan sul olunub mahall-i mezkre kadmi zre
frn- mezkrdan nn- azz irsline mmnaat olunmamak bbnda yedime emr-i l it buyurulmak
matlbumdur didikde ... nn- azzden zikr olunan Taclar ve ncirli ve Soanl karyeleri ahllerine kll
yevm brgr ile kadmden ber nn- azz gidegelmidir dey her birleri mecls-i erde ihbr ve kadmi
zre frn- mezkrdan mahall-i mezkra nn- azz irsline mmnaat olunmamak bbnda shib-i
arzuhl mersm zmm yedine fermn- l it buyurulmasn istid eyledii bil-iltims huzr-
llerine ilm olundu. F 29 Rebulhir sene 1188 (9 Temmuz 1774)
304
KS, st, D.53, s. 116.
Marz
stane-i aliyyede vki habbazn esnfnn kethdas smail Aa ve El-Hac Ahmed Aa ve Esseyyid
Ahmed Aa ve mecls-i er-i mnrde takrr-i kelm idb mahmiye-i mezbrede Kumkapu Niancsnda
Lonkor frn dimekle maruf bir bb frn bundan akdem vuku bulan harkde muhterik olub ve mlk
shibinin dah binya kudreti olmadndan frn- mezbr hl ve muattal kalmala bu misll mlk
shibleri binya iktidr olmadnda gedii har mahalle nakl-birle mahalline har akar bin olunub
mceb-i urt- nizm zikr olunan frn arsas zerine fm bad frn bin olunmayub har akara tebdl
olmak zre gedik kayd ref ve terkn ve gedik-i mezbr dah bil-tayn bir mnsib muhtc olan mahalle
nakl olunmak zre izn-i lleri erzni buyurulub ba muhsebe kalemine kayd ve gedik shibleri Kirkor
veled-i Kiork ve eriki Ovannes veled-i Kaspar nm zmmler yedlerine ber vech-i merh sret it
olunmak ba-cemihim istirhm eyledikleri huzr- llerine ilm olundu. F Selh-i Cemziyel-evvel
sene 1200 (31 Mart 1786)
KS, st, D.40, s. 33.
etmekciler kethds ve bil-cmle nizm ustalar ve esnfn musn ve ihtiyrlar fil-hakka hasbeliktiz shibi terk veyahud muhterik ve mnhedim olub shibi bin itmedii frn ve deirmenin
beynimizde muteber olan gedii olmak zre ber mutd- kadim mahall-i hara nakl olunmak nizm-
kadmlerinden olduunu ve gedik-i mezkrun nakli emr-i savb eylediini haber virmeleriyle F 20
Safer sene 1191 (30 Mart 1777)
305
KS, st, D.47, s. 52.

114

(1771) tarihli bir belgede bunun aksine, yanan frn yapmaya gc yetmeyen ahsn sz
konusu frn yapmaya mal gc yeten bir bakasna satmak zorunda olduu
bildirilmektedir.306 1218 (1803) ylnda Fatih Malta arsnda uzun sredir harap ve
kapal olan bir ekmek frnnn almas istenmiti. Eski mutasarrfnn frn inaya
kudreti olmadndan dolay bu frnn deirmeni de baka bir frna balanmt.
Bylece sz konusu frn deirmensiz kalmt. Bu sebeple emsallerine kyasla frnn
kyyelik francalac frnlarna ilhak olunarak bu ekilde faaliyet gstermesi talebi uygun
grlmt.307 Bu konuda zaman zaman farkl uygulamalar yapld anlalmaktadr.
Tamire muhta olup tekrar faaliyete geecek ekmek frnlarnn tamiri sresince daha
nce bu frnlara tevzi edilen un, sz konusu frnn yaknlarndaki dier frnlarda
piiriliyor ve tekrar tamiri devam eden frnlara getirilerek halka satlmaya devam
ediliyordu.308 Tabii afetlerde zarar gren frnlarn tamir ve inasnn ncelikli olduu
bildirilerek en ksa zamanda tamir ilerinin tamamlanmas emrediliyordu. Byle
durumlarda frnlarn tamir etmede geveklik gsterenlerin frnlarnn bir baka ahsa
Marz
han- mezkrun tahtnda kin bundan akdem bi kazillhi tel muhterik olan bir bb habbz
frnnn mstaciri olub beynel-hrfe gedik tabr olunur lt- lzmeye mutasarrf olan arzuhlde ismi
mezkr Ali Bee arsa-i mezkrenin el-yevm frn olmaa salhiyeti yokdur dey habbz frn bin
olunmasndan b ve imtin ve gedik-i mezkru diledii kimesneye bey idb itir iden kimesne dah
har akra tebdl itmek zre msade-i aliyyeleri erzni buyrulmak bbnda b ilm istid itdikde b
fermn- l msade buyrulmuidi F 15 Safer sene 1195 (10 ubat 1781)
306
KS, st, D.34, s. 80.
Marz
zikr olunan frn deirmeni bundan akdem bil-klliye muhterik olmala bu misill frn ve deirmen
muhterik oldukda bin olunmas lzme-i hlden olduuna binen ashb bin veyahud binya iktidr
olmad takdrce hara fruht itmeleri nizm- kadmimizden olmala F 10 abn sene 1185 (18
Kasm 1771)
307
BOA, Cevdet Belediye, No: 226
Marz- da-i devlet-i aliyyeleridir ki:
Hadice Sultan hazretlerinin mutasarrfe olduklar stanbulda Fatih Sultan Mehmed Han cmi-i erfi
kurbunda Malta arusu nm mahalde vki bir bb etmeki frununda emsline kysen ibdullha fruht
olunmak zre kyyelik has francala tabh ve imli hussunun tanzmin frun- mezkr mddet-i
vefreden ber harab ve mesdd olub sbka mutasrrf olan kimesnenin binya kudreti olmadna
binen frun- mezkra merbt olan deirmeni dah har fruna rabt olunmu olub ol vechile frun-
mezkrun deirmeni olmayub muattal kalmala el hleti hzih mutasarrfesi Sultanm mrn-ileyh
hazretlerinin istidlar zre francalac frunu olmasnda kdna vesle olduundan mad all ve
maraziye vesir ibdullha menfaati olduundan habbazn kethds ve nizm ustalar vesir erbb-
vukf ihbr itmeleriyle emsli zre kyyelik francalac frunlarna ilhk olunduu ba muhsebeye
kayd F 25 Cemziyel-evvel sene 1218 (12 Eyll 1803)
308
KS, st, D.32, s. 8.
Asitne-i aliyyede vk etmeki frnlarndan tamr ve termme muhtc olan frn ashb frnlarna tamr
idinceye dek frn- merkmun tayn olan dakk karb ve civrlarnda olan etmek frnlarna tevz ve kelevvel tabh olunan mikdr nn- azz tabh ve frn- merkme nakl ve etrfnda olan ibdullha bey idb
vel-hsl tamre muhtc olan frn ashb frnlarna nn- azzden hl ve ibdullhn muzyakasna bd
hareketleri memn olub F Selh-i evvl sene 1182 (8 Mart 1769)

115

satlaca

ifade

ediliyordu.309

Ekmeklerin

retildikleri

frnlarda

satlarnn

yaplabilmesinin yansra kadimden kendilerine tahsis edilmi olan baka blgelerde de

sat yapabiliyordu.310 te yandan btn frnlarda istenilen her mamuln retilmesine
msaade edilmiyordu. Ekmekilerle, reki ve simitiler birbirlerinin imalatna
karamyor ve frnlarda sadece kendilerine tahsis edilmi olan mamulleri
retebiliyorlard. Zaman zaman reki ve simiti esnaf kanuna mugayir olarak,
kendilerine tahsis edilmi olan un miktarnn zerinde un alyor ve kenar mahallelerde
ihdas ettikleri kk frnlarda ekmek reterek ar, pazar ve mahalle aralarnda
tablada, hayvan zerinde veya sepette satyorlard. Fakat bunun tespiti halinde sz
konusu ahslarn faaliyetlerinin nlenmesi isteniyordu.311 Konuyla ilgili 1219 (1804)
tarihli bir belgeye gre kendilerine yasak olduu halde francala ekmei reten reki
ve simiti esnaf ile ekmeki esnaf problemi zmek zere bir araya gelmilerdi.
Neticede nizama aykr olarak francala ekmei retiminin tekrar halinde simiti ve
309

KS, st, D.25, s. 55.

B sahh
stanbul kds fazletl efendi
Vuk bulan zelzele takrbiyle nn- azz tabh olunan frunlardan mnhedim ve rhnedr olanlarn bin ve
tamrleri sir ebniyeye takdm olunmak mhm olduuna binen bir an evvel bin ve tamr eylemeleri
ashbna muhkem tenbh ve her kim mtenebbih olmayub tehr kasdnda olur ise har tlibine fruht
itdirilmek zre isim ve resimleriyle ilm eyleyesin dey F 15 Rebul-ahir sene 1179 (1 Ekim 1765)
310
AD, s. 117-118, Hkm No: 40/62/346
[Derkenar] Emr-i erfm mcebince amel olna diy unvnna hatt- hmyn- evket-makrn sdr
olmdur.
stanbul kdsna hkm ki:
Mahrse-i stanbul'da Topkapus dhilinde vki merhm ve mafrun leh Beyhn Sultn tbet serhnun
hn-i veftna dein mutasarrfe oldu Vlide-i Atk furun dimele marf kadmden nn- hss tabh
olnan furunun kadm iskemlelerinden olan on sekiz mahallde birer aded kadm iskemleleri olup
kadml-eyymdan ber nn- hss frht olnagelmi iken etmekciler kethuds tarafndan Silivri kapus
dhilinde brhm Paa rsnda bzrc dkknna muttasl olan iskemlede nn beyine mmnaat ve
teadd olndu ilm olndukda furun- mezkrun kadm iskemlelerinde kadmisi zre nn- hss
beyine mmnaat olnmamak zre hudvendigr- sbk karndaum Sultn Mustaf Hn zemnnda
emr-i erf virilmele vech-i merh zre amel olna diy yazlmdur. F Evil-i Receb sene 1115 (10-19
Kasm 1703)
KS, st, D.40, s. 66; KS, st, D.40, s. 79.
311
Kala, ET, C.1, s. 295-296, Hkm No: 5/340/1007
stanbul ve skdar ve Galata kdlarna ve Haslar kazs nibine hkm ki:
stne-i aliyyemde etmekci tifesinn kethd ve yiitbalar ve nizm ustalar ve ihtiyrlar mecls-i
er-i enverde stanbul ve Galata ve Eyyb ve skdarda skin rekci ve simidci esnfnun kethd ve
yiitba vesir ihtiyrlar muvcehelerinde stne-i aliyye ve tevbiinde olan etmekci esnf baka ve
rekci ve simidci dah baka ve her biri mstakil ve furunlar baka esnf olup etmekci esnf rek ve
simid ilemeyp ve rekci ve simidci dah nn- azz tabh itmeyp nn- azz tabh in ancak etmekci
esnfna mahss ve Bamuhsebe kaleminde mukayyed olan furunlarda tabh olunup har mahallerde tabh
olnmayup ve etmekci esnf dah iledii nn- azz tmmul-vezn hs ve beyaz ileyp ve vakt
zemnyla zahresin der-anbar itmek zre mukaddem nizm virilp ... F Evil-i Zilkade sene 1174
(4-13 Haziran 1761)

116

reki esnafna mensup bu ahslardan mslman olanlarn kalebentlik, gayr mslim

olanlarn ise krek cezasna arptrlmalarna raz olmalar hususunda sz birlii
edilmitir.312 Simiti ve reki frnlarnda has ekmek retimi ve sat da yasakt. Buna
dikkat etmelerine, aksi halde cezalandrlacaklarna dair birok defa hkm
yaynlanmt.313 Benzer ekilde Davud Paada bulunan frnlarda ekmek imal ederek
satma faaliyeti ekmeki frnlarna tahsis edilmiken, Davud Paa saraynda frn ihdas
ederek ekmek reten ve satan ahsn engellenmesi emredilmiti. Sz konusu ahs ayn
zamanda ekmei standartlarn altnda noksan arlkta retiyor ve ar-pazarda ve
mahalle aralarnda tabla ve at zerine ykleyerek satyordu.314

312

KS, st. D.64, s. 9.

stne-i aliyyede ve tevbi olan bild- selsede vki etmekci esnf baka ve rekci ve simidci esnf
baka ve her birinin tabh ve imli esnf- slse-i mezkre beynlerinde niz ve mcdeleye bd halt-
reddiyeden iken esnfmzdan bazlar tabh ve imli memnu olan francala misill nn- azzi tabh
eylediklerinden lonca tabir olunur meclsimizi tertb ve ... bu misill harekt- n marziyyeye cesret ile
hara mahss olan meta tabh ve imline ve b-huss memnu olan francala misill nn- azz tabh ider
olur ise mslm olan kalaya zmm olan kree vaz olunmak zre her biri rz olub bu vechile ahd
msk ve kavl ittifk eyledik dedikleri stanbul mahkemesinden huzr- llerine ilm olundu F 19
Muharrem sene 1219 (30 Nisan 1804)
KS, st, D.40, s.66; KS, st, D.40, s. 79.
313
KS, st, D:65, s. 77.
stanbul kads faziletl efendi
reki ve simidci frunlarnda has etmek tabh ve fruhtu memn olub bid-defaat evamir-i aliyye ile
tenbh ve tekd olunmuiken el hleti hzih yine rekci ve simidci frunlarnda has etmek tabh
olunduu mehd ve mesm olub bu makle hilf- emr-i l harekete cesret idenlerin tarafnzdan b
taharr tedbleri ilm olunmak F 15 Rebul-evvel sene 1204 (3 Aralk 1789)
314
BOA, Cevdet Belediye, No: 2187
Marz- d-i devlet-i aliyyeleridir ki
... francalac tifesi ve habbzn nizm ustalar ve ihtiyrlar mecls-i er-i mnrde hl Davud Paa
saray ustas Es-Seyyd Mehmed Aa muvcehesinde ibu yedimizde olub mecls-i erde muyene
olunan emr-i linda zikr beyn ve tasrh ayn klnd zre sitne-i aliyye ve tevbiinde olan
etmeki esnf baka reki ve simidci esnf baka ve her biri mstakil ve frnlar baka esnf olub
etmeki esnf rek ve simid reki ve simidi esnf nn- azz tabh itmeyb ve nn- azz tabh ancak
etmeki esnfna mahss ve ba muhsebe kaleminde mukayyed olan frnlarda tabh olunub har
mahallerde tabh olunmayub ve etmeki esnf iledii nan- azzi tmml-vezn hs ve beyz ileyb ve
zahresin der anbar ve hilfyla hareket olunmamak zre evmir-i aliyye eref-yfte-i sudr idb Eyyb-i
Ensrde vki Kadhane karyesinde ve Ali Bey karyesinde Davud Paada olan frnlarda nn- azz
tabh olunmak etmeki tifesinin ihtill-i nizmna bis va narh- ruzden noksn olmala ibdullha ...
bd olmala memntdan iken ibu Es-Seyyd Mehmed Aa Davud Paa saraynda ihds itdii frnna
dakkin hssn alub zerine bir mikdr ... alub stanbul ve Eyb ve mahall-i sirede yetmi yetmi be
dirhem iledii nn- azzi tabla ve bargir ile hs ve beyaz ve Davud Paa etmei dey bey itdirmesi
hilf- emr-i l ve muyir-i urt- nizm- kadm olmala merkm Es-Seyyd Mehmed Aaya bu
misill hareket itmemek zre tenbh olunmak murdmzdr dey teekk itdiklerinde mezbr Es-Seyyd
Mehmed Aa zikr olunan frnda iktiz itdike ancak nefs-i nefs-i hmayun in nn- azz tabh idb
fm bad hilf- emr-i l tabla ve bargir ile esvk ve bazar ve mahallt aralarnda gezdrmemek zre
taahhd itdkde esnf- merkme iktiz itdke nefs-i nefs-i hmyn in nn- azz tabh itmesine bilittifk rzlar olub du-y devm- devlet-i hazret-i pdiahye muvzebet birle kat- niz eyledikleri
stanbul mahkemesinden huzr- llerine ilm olundu ... F 17 Rebul-hir sene 1190 (5 Haziran 1779)

117

Ekmek, halkn temel gda maddeleri iinde yer ald iin haksz ekilde gelir
elde edenler cezalandrlrd. Gerektiinde esnafn yetkilileri de cezaya maruz
kalabiliyordu. Mesela daha nce ekmekiler kethdas vekili olduu halde esnafn
haksz bir ekilde paralarn alarak zulmeden ahsn tasarruf ettii frnlar elinden
alnarak bakasna satlmt. Fakat buna ramen nizama aykr faaliyetlerine devam
eden bu ahsn baka bir yere srgne gnderilmesi talep edilmiti.315 Ekmek zerinden
yaplan yolsuzluklarn en nemlileri, ekmein kalitesiz retilmesi ve arlnn
eksiltilerek imal edilmesi ve satlmasyd. Bu sebeple sz konusu sular ileyen ahslar
tespit edildiinde cezalandrlmas istenirdi. Tarihsiz bir belgede bildirildiine gre
ekmekle ilgili bozuk retim yapan ve ekmein arlna riayet etmeyen yedi kiinin
Seddlbahir kalesi ile Limni adasna kalebent olarak gnderilmesi emri verilmiti.
Belgede sz konusu yedi kiinin tamamnn Arnavud olduu anlalmaktadr.316 Nizama
aykr olmasna ramen askeri zmre zaman zaman ekmek sat yapyordu. Konuyla
ilgili bir belgede Galata frnclar ile yaptklar ibirlii neticesinde Galatada retilen
ekmekleri stanbula getirerek satn yapan topu ve kalyoncularn ve sz konusu
frnclarn bu faaliyetlerinin nlenmesi istenmiti.317

315

BOA, Cevdet Belediye, No: 1017

Marz- d-i devletleridir ki
Kapan- dakk tccrndan yirmiyedi nefer mslimn ile etmeki esnfndan yz neferden mtecviz
zmmler mecls-i erde sbka etmeki kethds olan Kebeci olu Hac Mustafa muvcehesinde mezbr
mukaddem etmekiler kethds vekli olub vekleti halinde esnfmza cevr ez zulm teaddi idb
bi gayr hak akelerini almala mezbrdan bundan akdem teekk eylediimiz mezburn tasarrufunda
olan furun deirmenleri hara furuht olunub fmbad sanatmza karmamak zre vekletden ihrc
olunmuiken yine mezbr mtenebbih olmayub iki furun deirmeni peyda idb daima Kapan- dakka
gelb umrumuza karmala nizmmzn ihtilline bis olub her birimiz mutazarrr olmuuzdur.
Mezbrdan bir vecihle emniyetimiz yokdur sanatmza muzrdr tenbh ile mtenebbih olmak
maklesinden deildir hl yedinde mevcd olan furun deirmenlerine kem fil-evvel hara bey
itdirilb sanatlarmzdan tard ve ibd ve nizm- hlimiz in li eclit-tedb diyar- hara nefy icl
olunmasn iltims eyledikleri huzr- llerine ilm olundu. Bk emr fermn hazret-i men lehlemrindir. F 22 Zilkade sene 1145 (6 Mays 1733)
316
BOA, Cevdet Belediye, No: 145
317
AD, s. 121, Hkm No: 40/193/954
stanbul kdsna hkm ki:
Mahrse-i stanbul'da vki etmekci tifesi arz- hl idp Galata etrfnda olan etmekcilern stanbul'da
iskemleleri olmayup kadml-eyymdan ber stanbul'da etmekleri frht olnagelmi deil iken Galata
etmekcileri baz topc ve kalyonc levendtyla stanbul'a sepet ile etmek gnderp bunlarun furunlar ve
iskemleleri kurbnda frht idp bunlarun furunlarnda tabh olnan nnun kesrlerine bis olup teaddleri
itmeleriyle ahvlleri grilp kadme muyir ol vechile teaddleri men u def olnmak bbnda merhm
ve mafrun leh Sultn Mustaf Hn zemnnda emr-i erf virilmele mni yoise vech-i merh zre
amel olnmak in tecdd olnmdur. F Evil-i Zilkade Sene [1]115 (6-15 Nisan 1704)

118

Tarihini tam olarak tespit edememekle birlikte muhtemelen 3. Selim dnemine

ait olan bir hatt- hmayuna gre ekmekilerin alma disiplininin bozulmasna sebep
olarak bu sektrde alan Arnavudlarn saylarnn fazlal gsterilmektedir. Bunun
nne geilmesi iin Ermenilerin gedikleri mahlul olduunda Arnavudlara verilmemesi,
Arnavud gedikleri mahlul olduunda ise Ermenilere verilmesi kuralnn eskiden olduu
gibi iletilmesi emredilmektedir.318
mal edilen ekmek, francala, simit ve benzeri unlu mamuller frnlarda satld
gibi bu frnlara bal ve saylar belirli olan iskemleci ve tablekrlar aracl ile de
satlabilmekteydi.

Bu

satlar,

iskemleler,

bakkal,

kebap

vb.

dkknlarda

yaplabilecei gibi tezgahlarda da yaplabilirdi. Fakat bunlarn saylar nizamlarla

belirlenmiti ve tespit edilmi olan yerlerin dnda iskemle alamazd. 1211/ 1796
ylnda stanbulda 547, Eypde 34, skdarda 55 ve Galatada 132 olmak zere
ekmek frnlarna bal olarak faaliyet gsteren toplam 768 tablekr bulunmaktayd.319
Tablekrlarn hangi frnlara bal olduu ve nerelerde sat yapabilecekleri
belirlenmiti. Bunun aksine tablekrlarn kendilerine tahsis edilmi olan alanlarn
dnda sat yapmalarna msaade edilmiyordu.320 1139 (1726) tarihli bir belgede
Kubazlar arsnda bulunan byk ekmek frnna bal olarak faaliyet gsteren
iskemlelerin says belirtiliyordu. Buna gre toplam say on idi. Bunun hilafna sonradan

318

BOA, Hatt- Hmayun No:16066

evketl kermetl mehbetl kudretl velnimetim efendim
Etmekilerin fesd Arnavud etmekilerin kesretinden neet idb bunlarn fesdlar teden ber zhir
olduundan fmbad Ermeni gedikleri Arnavuda virilmemek ve Arnavud ged mahll oldukda
Ermeniye virilmek nizmlarndan idi refte refte nizmna baklmayarak bu derecelerde kesret gelmi mr
anbarlardan aldklar zahireden hisselerini tahslde memurlar azm zahmet ekerler bir nizm- idre
olunsa bunlar ihtill virirler. Bu suretde bunlarn defleri lzm lkin defaten olamayub tedric tanzme
muhtc id ve tedric nizm dah yle htra gelr ki nk bu defa numne tutulub dirhemlere
nizam virildi. Eksik ve ma ileyenlerin beherhl tedibleri lzm olmala fmbad tedibi lzm
gelenlerin ibtid gedikleri ref ve mrden zabt ve badehu nefy kalebend ve tertb-i cez olunmak zre
rbta virilb evvel emrde buyuruldu sdryla tenbh ve badehu yakay ele virenlerin cezlar mukbili
gedikleri ref ve mrden zabt ve Ermeniye furuht olunduu suretde refte refte Arnavuda kllet gelb i
yoluna girecei malm- lleri buyuruldukda bu vechile nizm tahsinkerde-i ahaneleri ise fermn
evketl kermetl mehbetl kudretl velnimetim efendim padiahm hazretlerinindir.
Kaimmakm Paa
Bu nizm gayet gzel byle tanzm oluna benim htrma dah byle gelr ki Arnavud ekser yenieridir
anlar sefer behnesiyle sefere gnderb Ermenilere virilse defi bu sret ile de htra gelr. Tarihsiz
319
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 129-130.
320
KS, st, D.43, s. 12.
Marz

119

ihdas edilen iskemlelerin kaldrlmas isteniyordu.321 skemle ama nerisi ya frnc ya

da dier lonca mensuplar tarafndan lonca idaresine sunulurdu. Son karar ayet frn
vakf ise mtevellisine aitti.322
Ekmein istenen kalitede olmas her zaman dikkat edilmesi istenen bir husustu.
Renginin beyaz olmas ve i braklmayarak pikin halde satlmas ekmein kalitesini
gsteren unsurlard.323 Fakat zellikle Ramazan ay yaklatnda gerek sur ii
stanbulunda gerek civar semtlerde ilgili esnafn hem ekmek ve francala ve hem de
rek imalinde kaliteye gereken nemi vermesi iin hkmler yaynlanrd.324

mezbr Veli Bee ve lya zmm zikr olunan frnlardan tablalarna vaz eyledikleri nn- azzi
gezdirdikleri mahallerde beya kanat itmeyb tablalarn hilf- urt- nizm benim frnm nne vaz
itmeleriyle mezbrlarn bu misill hilf- nizm hareketleri men def olunmak murdmdr dey teekk
itdiklerine her bir frnda tabh olunan nn- azz frnna merbt olub muayyen ve mahss olan
iskemle ve pekunilere vaz olunub satclarn tablaya vaz itdikleri nn- azzi esvk ve bazar ve mahallt
aralarnda gezdirilb har ustann frn nne ve karb ve civrnda olan iskemle ve pekunileri olan
mahalle vaz olunmamak habbazn beyninde olan urt- meriyye ve nizm- muteberelerinden olmala
F 18 Zil-hicce sene 1193 (27 Aralk 1779)
321
BOA, Cevdet Belediye, No: 1562
Marz- d-i devletleridir ki
Kubazlar iinde vki kebr ekmeki frnnn kadim iskemleleri ekmekiler kethds Mehmed Aa ve
yiitbalar mer elebi ve Salc Ali elebi nm kimesneler ihzrlar zre ... ceman on iskemlede
frn- mezkrun ekmei bey olunub ... F Gurre-i Rebul-evvel sene 1139 (27 Ekim 1726)
322
Yldrm, Bread and Empire: The workings of Grain Provisioning In Istanbul During The Eighteenth
Century, s. 15
323
KS, st, D.65, s. 5.
stanbul kds fazletl efendi
Nn- azzin levni mteayyir ve i olmayub beyaz ve pikin olmas hussuna dikkat olunmas bir ka
defdr ki lisnen tenbh olunur iken tife-i habbazn frsatdr dey mtenebbih olmadklar ikar ve
beynlerinden muyir-i tenbhe srr idenleri fm bad tedb ile sire ibret eylemek lazm geldii
beddar olub F 2 Cemziyel-ahir sene 1195 (26 Mays 1781)
324
KS, st, D.65, s. 7.
B sahh
stanbul kds fazletl efendi
Karban hullu muntazr olan mh- Ramazan- kesrl-farzann sym ile megl olan ehl-i slmn
terfh-i hl ve tasfiye-i ballarna dikkat ve ihtimm lzme-i hlden olmala mh- mezkrun ibtidsndan
harna varncaya dein kll yevm tabh olunan nn- azzin hlis hnta ve dakkden beyaz ve tam lezz
olarak tabh ve kezlik rek ve francalann dah evsf- mezkre ile tabh itdirilmesi matlb olmakdan ni
F 25 abn sene 1195 (16 Austos 1781)
B sahh
stanbul kds fazletl efendi
Mh- mbrek-i Ramazan mafiret nvanda Asitne-i sadetde mukm olan ehl-i slmn
meklatlarndan olan nn- azz ve francala ve reklerin has ve beyaz ve lezz tabh itdirilmesi emrine
ihtimm ve itin olunduu gibi Boazii ve Kadky ve Eyb vesir mahallerde vki frnlarda tabh
olunan nn- azz ve meklt- sirenin dah hlis ve ceyyed olarak tabh- iml itdirilmesi matlb
olmala imdi Kadkynden Anadolu kava ve Galatadan Rumili kavana varncaya dein
Boaziinin yemn ve yesrnda vki karyelerde tabh olunan nn- azz hlis hnta ve dakkden beyaz ve
latf ve lezz olarak tabh ve kezlik francala ve rekler dah evsf- mezkre ile tabh itdirilmesi

120

Dier frnlarn aksine francala frnlarnn says 18. yzyl boyunca

deikenlik arz etmitir. 1769 ylnda 25 olan francalac frn says 1789da 15,
1803de 32, 1808de 7 ve 1814den nce ise 69 olmutur.325 19. yzyln ortalarna
doru francalac frnlarnn saysnn haddinden fazla artt dnlm ve yaplan
saymda stanbul ve bilad- selasede bulunan francalac frnlarnn says 70 olarak
tespit edilmitir. Bunun zerine bunlardan 32 tanesi kadim frnlardan kabul edilerek
ak tutulmasna karar verilirken dierlerinin kapanmas iin emir verilmitir.326
Ekmek fiyatlar 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren art gstermitir.
Yzyln sonlarnda ise had safhaya ulaarak yaklak %40 orannda zamlanmtr.
Yzyllk dnemdeki zam oran ise %25 civarndadr. Bu durum zellikle eknominin
bozulmasndan

ve

uzun

sreli

savalarn

ortaya

kard

skntlardan

kaynaklanmtr.327 Her ne kadar 18. yzyln ortalarnda ciddi bir art olmamsa da
1776 yl fiyatlarna bakldnda %60 orannda bir art grlmektedir. 1766-1788
arasnda bir istikrar sz konusu ise de savaa girilmesiyle birlikte stanbulda ekmek
fiyatlar 1790lara kadar tekrar artmaya balam, birka yllk bir dten sonra 1793
ylndan 1809 ylna kadar normal fiyat artlar devam etmitir. 18. yzyln
ortalarndan 1845 ylna kadarki dnemde ekmek fiyatlarnda 22 katlk bir art
gzlemlenmitir.328

habbazn kethds ve nizm ustalarna vesir iktiz idenlere gerei gibi tenbh ve tekde dikkat F
25 abn 1195 Sene (16 Austos 1781)
325
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s.121
326
BOA, Cevdet Belediye, No: 1741
Muhdes francalac furunlarnn taharr ve tahkkine dir sdr olan fermn- l mcebince stanbul
kds efendi marifetiyle stanbul ve bild- selsede kin kadim ve muhdes bil-cmle francalac
dkknlarnn keyfiyetini al vechis-shha taharr ve tahkk ve otuz iki aded furunlar ibk olunub
mads men-i kll ile men oluna ve fm bad kdna cesret ideri olur ise tertb-i cezdan gayr
mumele itmem F 21 Receb sene 1245 (16 Ocak 1830)
327
Demirta, Osmanlda Frnclk, s. 132-135.
328
Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, s. 151-152.

121

Tablo 9
21 Receb 1245 (16 Ocak 1830) tarihinde Istanbulda bulunan Francalac Frnlar

Asitne-i liyyede
Baekapusu haricinde
frun
1 bb

Simkehane kurbunda
frun
1 bb

Sargezde Sekban
deirmenine merbt frun
1 bb

Eybde Talca Burunda

Tophanede Aa Hendek skdarda Ayazma frunu
frun
frunu 1 bb
1 bb
1 bb

Galatada Asmaalt nm
mahalde ngiltere
tercman Anton frunu
1 bb

Mahall-i merkmede
Yksek kaldrmda
Fransalu frunu
1 bb

Arnavud karyesinde vki

francalac frunu
1 bb

Mahall-i merkmede
Rusyalu frunu 1 bb

Dobre Venedik saray

ittislinde frun 1 bb

Bykderede Fransa ve
Mahall-i merkmede sve
Neme ve Byk spanya
frunu
frun
1 bb
1 bb

Beylerbeyi ve Mirgun
olunda vki francalac
frunlar
2 bb

122

Kumkap hricinde vki

francalac frunu
1 bb

Langa Yenikapusu
hricinde hdvendigr-
Haskyde Humbarahane esbak cennet-mekn Sultan
Kasmpaada vki Hasan
klasnda vki merhum
Mustafa Hn
Paa evkf francala frunu
Valide Sultan vakfndan
Hazretlerinin evkf-
1 bb
francalac frunu 1 bb
erfelerinden francalac
frunu
1 bb

Tekfur saraynda vki

francalac frunu
1 bb

skdarda vki Hdayi

Mahmud Efendi kuddise
srruhu hnkhnda vki
nn- has frunu
1 bb

Galatada Karanlk arda

francalac frunu
1 bb

ncirli iftliinde vki

francalac frunu
1 bb

skdarda Selimiye
arazisinde vki
hdvendigr- esbak
cennet-mekn Sultan
Selim Han evkf-
erfelerinden francalac
frunu
1 bb

Yedikule hricinde vki

kadm simiti frunu ve
hlen francalac frunu
1 bb

Eyb Kdhnesinde has

etmek frunu
1 bb

Beykoz Kdhnesinde
vki francalac frunu
1 bb

Kasmpaada Kulaksz
nm mahalde vki nn-
has frunu
1 bb

ncir kynde Paabaesi

frunu
1 bb

Rami iftliinde has

etmek frunu
1 bb

Bykderede vki
francalac frunu
1 bb

123

Beyolunda Vrne nm
mahalde Corici zmm
menzlinde frunu
1 bb

skdarda Byk
amlcada simiti frunu
1 bb

Galatada Asmaalt nm
mahalde Fransalu frunu
1 bb

Fransa saray karsnda

ref Fransalu frunu
1 bb

Taksim kurbunda Fransalu

Esteban frunu
1 bb

ehremini nm mahalde
vki francalac frunu
1 bb

Gmrk iftliinde vki

francalac frunu
1 bb

skdarda Mirahor
hamamnda vki
francalac frunu
1 bb

Galatada Kire
kuyusunda vki francalac
frunu
1 bb

Davutpaa Samatyada
vki francalac frunu
1 bb

Valide Han kurbunda

vki francalac frunu
1 bb

Sultan Mehmed kurbunda

Malta arsnda vki
francalac frunu
1 bb

Tavuk pazarnda vki

francalac frunu
1 bb

Eyyub Ensrde Kzl

Mescidde vki francalac
frunu
1 bb

124

Galatada Beyolunda
vki Terazudibi nm
mahalde frun
1 bb

Bb- Asaf kurbunda

.....hamam civarnda
francalac frunu
1 bb

skdarda Kara Kethda

Banda has etmek frunu
1 bb

Maka saraynda vki

francalac frunu
1 bb

Mevlevhne kapusu
hricinde vki nn- has
frunu
1 bb

Eybde Nianca nm
mahalde vki francalac
frunu
1 bb

Haskyde Yahudi simiti

frunu
1 bb

Tatavlada zmm
menzlinde
1 bb

Beyolunda Taksim
kurbunda
1 bb

Beyolunda Demirkap
nm mahalde
1 bb

Galatada Katolik kilisesi

ittislinde
1 bb

Kuruemede zmm
menzlinde
1 bb

Yine Kuruemede zmm Yine Kuruemede ........

menzlinde
konanda
1 bb
1 bb

125

Ortakyde Yahudi simiti

frunu
1 bb

Tarabyada bb konak
dernlarnda
3 bb

Saryerde simiti frunu

1 bb

Ayvansarayda simiti
frunu
1 bb

Yaylada reki frunu

1 bb

Balatta kpr banda

simiti frunu
1 bb

Bykderede mahalde
menzl dernlarnda
3 bb

Kaynak: BOA, Cevdet Belediye, No: 1741

3.1.5. reki Ve Breki Esnaf

reki ve breki esnafnn says Evliya elebinin bildirdii rakamlar gz
nne alrsak olduka byk bir yekun tekil etmektedir. Evliya elebi, rekiler
esnafnn saysn 2000, dkkn saysn 200; breki esnafnn saysn ise 4000 ve
dkkn saysn ise 200 olarak belirtmektedir. Gerekten de bu rakamlara baklarak
reki ve breki esnafnn say bakmndan gda sektrnde ok ciddi bir yere sahip
olduu sylenebilir.329
reki dkknlar bu meslei icra eden dkkn sahipleri tarafndan
iletilebilecei gibi bir bakasna kiraya da verilebiliyordu. Fakat mlk sahipleri,
dkknlarnda mesleklerini icra eden rekileri ihra etmek veya dkknlarn
bakasna kiraya vermek istediklerinde bu meslekte usta olan birine ve kethdalar ile
yiitbalarnn marifetleriyle bu ii yapmak zorundaydlar. Mesela, 1125 (1713) tarihli
bir hkmde belirtildiine gre Aye adnda bir kadn, tasarruf ettii reki dkknn
birine kiraya vermi, fakat 14 ay sonra kiray feshetmiti. Aralarndaki hesabn

329

Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi C.II, Zuhuri Danman (ev.), stanbul: Zuhuri
Danman Yaynevi, 1969, s. 233.

126

yiitbalar ve ihtiyarlar tarafndan grlmesi ynnde hkm verilmiti.330 1189

(1776) ylnda bunun aksine daha fazla kazan salamak amacyla dkknlarn bu
meslekle alakas olmayan ahslara kiraya vermek isteyen dkkn sahiplerine engel
olunmas iin stanbul kadsna hkm yazlm ve genel esaslar beyan edilmiti.
Bylece reki esnafna ham-dest ve ehil olmayan ahslarn karmasnn nne
geilmesi istenmitir.331 18. yzyln banda bir reki frn iindeki odun ve eyalarla
birlikte iki yz kurua satlmt. Sat esnasnda reki esnafnn kethda ve ihtiyarlar
da hazr bulunmutu. Daha sonra dkkn, yeni sahibinden zorla ucuza almak isteyen
ahsa engel olunmas istenmiti.332
stanbul, Galata, Eyp ve skdarda faaliyet gsteren reki, somuncu ve
simitilerin ortak bir kethdas vard. Konuyla ilgili bir belgede sz konusu esnaf
gruplarnn

ileri

gelenleri,

kethdalarnn

330

hilaf-

nizam-

kadme

mugayir

AD, s.159, Hkm No:63/42/2

stne kimmakmna ve mollasna hkm ki:
Mahrse-i stanbul skknndan reki brhm nm yenieri gelp mahrse-i stanbul'da Silivri kapus
dhilinde yie nm htn mutasarrfe oldu bir bb reki dkknn bin yz yiirmi iki Cumdells ibtidsndan buna cr ve badeh bin yz yiirmi Receb'inde fesh-i icre ve bun furun-
mezbrdan ihrc itmele on drt ay msteciri olup icresin virp badeh marifet-i erle ve ustalar ve
yiidbalar marifetiyle hisblar grilp zimmetinde bir nesne kalmamakla mezbre mme-i davdan
bunun zimmetin ibr itmiiken mezbre hl irrete slik ve ol ibrya muyir ve bun teadd v
rencdeden hl olmadun ve bu bbda fetv-y erfesi oldun bildrp mcebince amel olnup teaddsi
men u def olnmak bbnda emr-i erfm rec eyledi ecilden mahallinde erle grilmek in
yazlmdur. F Evst- abn sene 1125 (2-11 Eyll 1713)
331
Kala, ET, C.2, s. 121-122, Hkm No. 8/348/1144
slmbol kdsina hkm:
Taht- l baht- Osmn zre cls-i hmyn-i sadet-makrnum vki olup ummen tecdd-i
ahkm fermnum olman Islmbol'da vki rekci esnfinun kethud ve yiitbalar vesir
bil-cmle ihtiyrlar slmbol'da vk rekci dkknlarnun mlikleri mstecirnden birini ihrc ve
idhl murd eyledklerinde beynlerinde stda hdmet itmi sanatnda mhir kimesneye yi[i]tba ve
kethud ve ihtiyrlar marifetleriyle cr olnmak rf-i belde olup kadmden ber bu vechile
olagelmiiken hl ashb-i dekknden bazlar tama- hmlarndan n cretlerin artrmak
sevdsyla biz dkknmuz murd eylediimz kimesneye cr iderz diy hm-dest ve n-ehil
ehsa virp rf-i belde ve nizm- kadmlerine muhlefet idp ihtille bd olduklarina binen ...
merhm ve mafiret-nin Sultn Mustaf Hn tbe serhu zemnnda dah tecdden emr-i erf
virildiin bildrp tekrr tecddin rec itmeleriyle hilfna emr virilmemi ise vech-i merh zre amel
olnmak bbnda emr-i erf yazlmdur. Nfiz F Evhir-i Zilkade Sene [1]189 (13-22 Ocak 1776)
332
AD, s.92, Hkm No:33/719/2
stanbul kdsna hkm ki:
Mehmed nm kimesne gelp mahrse-i stanbul'da Uzunr'da vki reki dkknn Seyyid Ahmed
nm kimesneden bin yz senesinde kethud ve ihtiyrlar marifetiyle iinde olan hatab ve eysyla iki
yz gurua itir eyleyp mutasarrf iken yine mahrse-i mezbr skknndan Yalkc el-Hcc Mehmed
nm kimesne hevsna tbi baz mteallibeye istind ile cebren zerine otuz be guru braup benim
reki demm vardr diy hilf- er-i erf eysyla dkknn yedinden alup ziyde gadr u teadd
eyledin bildrp erle grilp alvirilmek bbnda emr-i erfm rec itmein erle grilmek in
yazlmdur. F Evil-i Cemziyel-hir sene 1113 (3-12 Kasm 1701)

127

hareketlerinden dolay azlini ve yerine bir bakasnn kethda olarak tayinini istemi ve
bu teklif kabul grmt.3331202 (1787) Galata blgesi iin tanzim edilen bir narh
defterine gre bir dirhem francala ekmei 75 para, normal ekmek 150 para iken yal
rein dirhemi 50, simidin dirhemi ise 75 para idi. Bu narh defterinde ayrca muhtelif
brek, rek, poaa ve tatl eitlerinin fiyatlar da belirtiliyordu.334 BOAnde bulunan
bir belge daha nce sylediimiz gibi reki esnafnn kethdalarnn ayn zamanda
somuncu ve simitilerin de kethdas olduunu teyit ediyordu. Belgede ayrca bu
esnaflarn ortak kethdal iin nerilen ahsn greve getirilmesi devlet tarafndan
kabul ediliyordu.335
Bamuhasebeye kaytl olan nizamlar gereince defterde kaytl olanlarn
dnda reki ve breki frnlar almasna da msaade edilmiyordu. Bu dorultuda
fazladan reki ve breki frn yapmaya alan ahslarn faaliyetlerinin nlenmesi
istenmitir. 1807 ylnda Kumkap ve Kk Karamanda iki adet reki frn ihdas
etmek isteyen ahslarn faaliyetlerinin nlenmesi iin hkm yazlmt.336 reki
333

BOA, Cevdet Belediye, 568

Nin- hmyn yazla ki
stanbul ve Galata ve Eyb ve skdarda reki esnf ihtiyrlarndan ... b bert- ln bil tayn
rekiyn ve somuncuyn ve simidciyn kethdl El-Hac Ali Bin Mustafa hzr olduu hlde her
birleri kethd-y mezbrn hilf- nizm- kadme vaz u harketinden teekk ve refini iltims ve yine
esnf- mezbre ihtiyrlarndan ve erbb- istihkkdan El-Hac Mustafa zde kadruhu muhtrlar olmala
cmlesi mezbr Mustafa zde kadruhunun kethd tayn olunmasn rec itmeleriyle kethdlk- mezbr
merkm El-Hac Alinin refinden mezkr El-Hac Mustafaya tevch ve yedine bert- lin ihsn
buyrulmak bbnda ... F 3 abn sene 1172 (1 Nisan 1759)
334
KS, Galata, Defter No: 489, s. 1.
Medne-i Galata
B hatt- hmayn evketmakrn tanzm olunan esr beyn olunur
Nn- azz pre nn- francala yal rek
simid
Dirhem
dirhem
dirhem
dirhem
150
75
50
75
kaba rek
dirhem
75

am halkas
dirhem
75

kaba boaa
dirhem
75

yal ghi
dirhem

Blda mezkr zehyirin vaz olunan esr zre ibdullha bey olunmak zre iktiz idenlere tenbh
buyurmalar memldr. Fi 10 Rebul-evvel sene 1202 (20 Aralk 1787)
335
BOA, Cevdet Belediye, No: 2199
stanbul ve Galata ve Eyb ve skdarda vki rekiyn ve somuncuyn ve simidciyn esnfnn bil
tayn kethdl sbka stanbul kds Mehmed Atf Efendinin ilm ve trih-i merkmede sdr olan
ruus- hmyn mcebince ibk ve istihkkan merkm Osmana bert- ln ile zerinde olduu
mukayyeddir. Fermn devletl izzetl sultnm hazretlerinindir. F 10 abn sene 1199 (18 Haziran
1785)
336
AD, s.80-81, Hkm No:4/119/367

128

dkknlarnn da ekmek frnlarnda olduu gibi tablekrlar vard. Bunlar, mensup

olduklar rek frnlarnn reklerini ar ve pazarlarda satard. Bir reki frnna
mensup olan tablekrlar dier frnlarn nnde sat yapamazd.337 180 (1771) tarihli
bir belgeden anlaldna gre uncu ve deirmenci esnaf, kapandan aldklar unun
hasn reki ve simiti esnafna vermek zorundayd. Uncu ve deirmenci esnafnn
buna riayet etmemesi zerine reki ve simiti esnaf ikyeti olmu, kadim zere
has un verilmesi iin ilgili esnafa uyarda bulunmas istenmiti.338
reki ve simiti esnaf, tabh ve imal ettikleri simitler iin kullandklar
malzemelere ve bu malzemelerin arlk ve oranlarna dikkat etmek zorunda idi.
Kendilerine birok defa tenbih edilmesine ramen, arlk ve oranlara uygun olarak
rettikleri ok az sayda simidi dkkanlarnda tehir eden fakat ar ve pazarda
sattklar simitleri eskisi gibi eksik olarak tabh ve imal eden esnafa bir kez daha uyarda
bulunulmutu.339 Harap ve atl duruma gelen reki dkknlar ayet onarlamyorsa
stanbul kdsna hkm ki:
Mahmiyye-i stanbul'da vki rekci ve brekci esnf fukars gelp bundan akdem b fermn- l
etmekci tifesine nizm virildkde mahmiyye-i mezbrede rekci ve brekci furunlar vefret zre olup
tekrr muhdes rekci furun bin olnmak virilen nizmun ihtilline bis keyfiyyetden olmala fm
bad rekci ve gerek brekci furun bin ve ihds olnmayup her kim muhdes furun binsna mberet
ider ise men-i kll ile men olnmak zre fermn- l sdr olup ve Sultn Mehmed Hn cmi-i erfi
kurbnda Karaman- sar sknda vki iki aded kadm rekci ve brekci furunlar var iken Hseyin
ve Al ve Mustaf nm kimesneler har mahalde olan furunlarna kanat itmeyp adem-i itatlarndan
n zikr olnan Karaman sknda mceddeden rekci ve brekci furun binsna ve ihdsna mberet
ve ihtille bis olduklarn bildrp men olnmak bbnda ... vech-i merh zre amel olnmak in
yazlmdur.F Evil-i Muharrem sene 1170 (26 Eyll 5 Ekim 1756)
337
KS, st, D.32, s. 21.
Marz
slambolda Baekapusu hricinde vki reki olan Mehmed Usta meclis-i er-i enverde Hoca
Paada reki El-Hac Ahmed muvcehesinde reki esnfnn esvk ve bazarda rek bey iden
tablekrlar har reki frn nnde tevakkuf ve rek bey itmek kadmden ber memnu ve
nizmmza dah vech-i muharrer zre iken merkm El-Hac Ahmed kendi frn tablekrlarn hilf-
nizm- kadm Baekapusu hricinde vki frnm nne ve civrna irsl ve rek bey itdirmekle men
def olunmak matlbumdur didikde merkm El-Hac Ahmed dah nizm- kadmeleri vech-i muharrer
zre olduunu ikrr itmekle badel-yevm frnndan merkm Mehmed Ustann Baekapusu hricinde
vki frn nne ve civrna tablekr irsl itmeyb hilf- nizm hareket itmemek zre merkm El-Hac
Ahmede tenbh olunduu huzr- llerine ilm olundu. F 17 Safer sene 1183 (22 Haziran 1769)
338
KS, st, D.34, s. 84.
uncu ve deirmenci tifesi kapandan aldklar hnta ve dakkin dakk-i hss ba muhsebede
mukayyed b fermn- l virilen nizm- kadm zre reki ve simidi tifesine mahss ve her bir
deirmende hsl olan dakk-i has tayn olunan reki ve simidi frnlar ashbna nizm- kadm zre
virilegelmi iken ber muktez-y nizm- kadm ve b emr-i l reki ve simidi tifesine
viregeldikleri dakk-i has virmek zre uncu ve deirmenci tifesine tenbh olundukda anlar dah fm
bad viregeldikleri dakk-i has virb rencde itmemek zre taahhd itmeleriyle F 21 abn sene
1185 (29 Kasm 1771)
339
KS, st, D.97, s. 48.

129

ihtiya duyulan bir baka meslein icra edilmesine izin verilebiliyordu. Nitekim 1110
(1698) ylnda, daha nce reki frn olarak kullanlan fakat zamanla ilemez hale
gelip harap duruma gelen frnn ba ve paac dkknna dntrlmesinin talep
edilmesi zerine teklif uygun bulunmutu.340 Zaman zaman ekmek frnlar ile rek
frnlar arasnda problemler kyordu. Konuyla ilgili bir belgeye gre Kulakszda bir
habbaz frnnn kiracs olan baz zmmler, ayn mahalde has somun imal eden reki
frnna ihtiya olmad gerekesiyle ikyeti olmulard. Yaplan tahkikat neticesinde
dier frnn kadim bir frn olduu ve gerekten de ahalinin ihtiyalarn karlad
sonucuna varlarak faliyetinin devamna msaade edilmiti.341 Kendilerine her ne kadar

Ba sahh
stanbul kds fazletl efendi
Asitne-i sadet ve civrnda olan bild- selse ve tevbiinde vki reki ve simidi tifesinin tabh
ve iml eyledikleri simid has ve tabh nisbnda ve pikin olmak zre vakt zemnna gre nn- azzin
nsf vezninde tabh ve iml olmak kide-i kadmeden ve beher kilesine vukiyye ya vazyla tabh
olunan yal rek ve yal simid dah nn- azzin sls vezninde has ve yal ve tabh nisbnda
tmml-vezn olmak muktez-y urtundan iken bu esnada reki ve simidi tifesi tabh ve iml
eyledikleri simidlere bir mikdr ziydece sisam vazyla yal simid diyerek nn- azzin sls vezninde
olan yal rek ve yal simide kysen noksnyla tabh ve imle ictisr ve ol vecihle zrr- ibde
mcib hlta ibtidrlar mehd olmakdan n bid-defaat iktiz idenlere tenbh ve tehdd olmuiken bu
esnada ancak beer onar simid dkknlarnda ve destghlarnda vaz in tmml-vezn olarak tabh ve
iml ve mad tabla ve kfeler ile esvk ve bazarda ibdullha bey eyledikleri simidleri mcerred
noksn ilemeye vesile olmak in bir mikdr ziydece sisam vaz hlesiyle yal simide kys iderek
nn- azzin sls vezninde tabh ve iml ile her bir parelikde onbir dirhem noksn ilemeye srrlar
zrr- ibd mcib olmala imdi tife-i merkmenin fm bad bu makle yal simid eklinde nksulvezn simid ilemeyb kadim olan sisamlca has tabh nisbnda pikin olarak vakt zemnna gre nn-
azzin nsf olmak zre tmml-vezn tabh ve iml eylemelerini tenbh ve ilerinden badezn hilf- rz
harekete mtecsir olanlarn tedbt- lykas icr olunacan gerei gibi tefhm birle tanzme
mbderet eyleyesin dey buyruldu F 16 Zil-hicce sene 1220 (7 Mart 1806)
340
AD, s.81, Hkm No:30/31/140
stanbul kimmakmna ve kdsna hkm ki:
arz- hl sunulup mahmiyye-i stanbul'da Karaca Mustafa Paa cmi-i erfi kurbunda mceddeden
bin eyledi medresesine akr olmak zre taht- tasarrufunda olup mahall-i mezbrda hammm
kurbunda mukaddem reki furunu olup hl harb ve muattal olan dkkn bahne ve paac
dkkn bin itdrmek murd idp ol havlde bahne ve paac dkkn olmayup ahlsi usret zre olup
kimesneye zarr dah olmamala mahall-i mezbrda bahne ve paac dkkn bin olundukda
kimesneye zarar olmaduun kef olunmak zre bundan akdem emr-i erfm virilp kbel-i erden
zerine varlup badel-kef vel-muyene mahalle-i mezbre ve civrnda olan mahallt ahlsinden
istihbr olundukda mukaddem reki furunu olup mrr- eyym ile harb ve muattal olup badelyevm bahne ve paac dkkn bin olunsa kat kimesneye zarar olmayup ol havlde skin ibdullha
enfa ve evl olduu zhir ve mteayyin olmala kbel-i erden hccet-i eriyye virilmele
mceddeden binsna izn virilp sir bahne ve paac dkknlarna selhneden hisse virildi minvl
zre dkkn- mezbra dah bir bahane hissesi tayn olnup beher yevm selhneden ba ve paa virilmek
bbnda hkm-i hmynum rec itmein sen ki vezr-i mrunileyh ve mevln-y mmileyhsin
yedinde olan hcceti mcebince vech-i merh zre amel olnmak in yazlmdur. F Evil-i Rebulhir sene [1]110 (7-16 Ekim 1698)
341
AD, s.32-33, Hkm No: 87/213/3
Galata monlsna hkm ki:

130

tabla ile brek, poaa vb. sat izni verilmi olsa da bu ahslar satlarn reki
dkknlar hizasnda ve yaknnda yapamyorlard. Galatada, arlarda, mahalle
aralarnda ve iskele balarnda satmalar gerektii halde reki frnlarnn nlerinde ve
yaknlarnda tablalarn brakarak brek ve poaa satan ahslarn engellenmesi
istenmiti.342 reki esnaf 1778de Divana yapt toplu mracaatta baz kimselerin
loncann bilgisi haricinde reki dkkan atn ve bu blgelerin byle dkknlarn
kurulmasna uygun olmadn belirterek ikayeti olmulard. Bununla ilgili daha nce
de bavurmalarna ramen bir sonu alamadklar iin bu defa Divana bavuru
yapmlard. Gereke olarak bu tr dkknlarn almasnn yangn riski tamas
gsterilmi ve ayn zamanda loncann ilkelerine aykr olduu ifade edilmitir. lave
olarak reki dkknlarn almasnn zahire ktlna ve ekmek fiyatlarnn artmasna
sebebiyet verecei bildirilmitir.343

Kaz-i mezbra tbi Kasm Paa'da Kulaksz nm mahallede vki rekci furununun msteciri olan elHcc Hall nm kimesne gelp furun- mezbrda hss somun tabh ve muzyaka ekdrmemek zre er-i
cr ile ibdullha bey idp ahl-i mahalle rz ve krn zre olup erle dahl olunmak cb itmez iken
yine mahalle-i mezbrda vki habbz furununun mstecirleri olan zmmler furun ashblar ile yekdl
olmala mcerred furun- mezbru ibtl in furun- mezbr mceddede ve lzmu yokdur diy
muhlefet ve teadd zre olduklarun bildrp hkm rec itmek Kasm Paa'da Kulaksz mahallesinde
vki kadm rekci furununun msteciri el-Hcc ... Hall'n mahalle-i mezbrda vki furunu kadm
olup ve bu na gelince furun- mezbrda hss somun tabh olunagelp bu furun- mezbrda kadm narh-
cr zre hss somun tabh olunup bey olunmak mme-i ibdullha hayr ve nfidr ve her vechile iktiz
ve lzmu vardur diy otuz neferden mtecviz bgaraz ehl-i vukf mslimn haber virp ve furun-
mezbrda kadm narh- rz zre hss somun tabh ve bey olunmas iltims iderler diy Bb nibn
mevln Seyyid Ahmed ilm itmein ilm mcebince kadmsi zre furun- mezbrda hss somun tabh
olunup hardan mmnaat olunmamak in yazlmdur. F Evil-i Zilkade sene 1132 [4-13 Eyll
1720]
342
AD, s.41, Hkm No:92/137/1
Galata kdsna hkm ki:
Galata'da Azebkapusu'nun i yznde olan rekci esnfundan el-Hcc Mehmed vesirleri arz- hl idp
baz kimesneler tablalar ile rek vesir eyler frht eyleyp bunlarun dkknlar nnde ve kurbunda
bey idp kadme muyir teadd ve nizmlarna halel virmeleriyle ol bbda hkm-i hmynum rec
eyledkleri ecilden Galata ve tevbiinde tabla ile gh ve poaa ve brek bey idenler rekci
tifesinn nizm- kadmleri zre rekci furunlar hizsnda ve kurbunda bey eylemeyp esvk ve
mahallt aralarnda ve iskele balarnda bey idegelmiler iken tablakrlardan brahim ve Ahmed nm
kimesneler tife-i mezbrenn nizmna muyir furunlar nnde ve kurbunda tablalarn vaz ve hara
poaa ve gh ve brek bey eyledkleri ihbr olmala mezbrn brahim ve Ahmed rekci tifesinn
nizm- kadmlerine muyir vaz u hareket itmemek zre mezbr brahim ve Ahmed tenbh olunduu
sen ki mevln-y mmileyhsin tarafundan ilm olunman ilmun mcebince amel olunmak in
yazlmdur. F Evil-i Rebul-hir sene 1134 (19-28 Ocak 1722)
343
Yldrm, Bread and Empire: The workings of Grain Provisioning In Istanbul During The Eighteenth
Century, s. 21

131

3.2. Et aesi
3.2.1. Kasap Esnaf
stanbulun iaesinde et, balk ve ilgili rnler nemli yer tutmaktayd. Devlet,
hububat ve zahirede olduu gibi et temininde de reticiden satn alnmasndan kesimine
ve ehirdeki kasaplara datmndan tketiciye ulamna kadar ok byk bir denetim
sistemi kurmutu. Toptanclarn, bu rnlerin temininde ve getirilmesinde ok nemli
bir yeri vard. stanbula et tedarik edilmesinde en nemli sorumluluk kad ve koyun
emininin idi.
Kasaplar,

koyun

ve

sr

kasaplar

olmak

zere

ikiye

ayrlarak

tekilatlanmlard.344 Koyun eti, stanbulun iaesinde zahireden sonra ikinci ncelii

olan temel ihtiya maddesiydi. Koyunlarn toplanmasndan tketiciye ulatrlmasna
kadar btn srelere devlet nezaret ederdi. Bylece istenen miktarda et arznn
gereklemesi ve fiyatlarn makul bir dzeyde olmas hedeflenirdi.345 stanbula byk
ve kkba hayvanlar, celep veya celepkean denilen, maln ounlukla stanbul
kasaplarna pazarlayan ve sermayesi ile dikkat eken tccarlar tarafndan getirilirdi.
Celepler her sene saylarak celepkean defterleri dzenlenirdi. Padiahn celep ferman
ile saym hazrl balar ve bir koyun emini tayin edilirdi. Koyun emininin
grevlendirdii kiiler de kazalara koyun emini-saym memuru olarak gnderilirdi.
stanbul koyun emininin grevlerinden biri de stanbul kasaplarnn tayini idi. Zengin
olan kasaplarn koyun kasab olmasna dikkat edilirdi. Hatta bazen zengin sr
kasaplar koyun kasaplna geirilirdi. Saym memurlarndan hem devleti hem de celep
ve koyun yetitiricisini zarara sokmayacak ekilde uygulama yapmas istenirdi. Celep
yazlmann birinci art varlkl olmakt. Celep yazlacak kiilerin baka bir kuruma
bal olmamas da gerekiyordu. Fakat bazen voynuklar, derbentiler, eltikiler, koyun
erleri, hisar erleri, sipahiler koyun eminini raz ederek celep yazlyorlard. Celep yazm
srasnda yazlan kiilerin sermayelerinin iyi incelenmesi gerekiyordu. Yazlan koyun
saysyla celebin sermayesinin uygun olmasna da dikkat ediliyordu.346 Celeplerin ve
344

Kala, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, s. 85.

Uzun, s. 4-8.
346
Halime Doru, Rumelide Celepkeanlar, XIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara: 2002, s. 1675-1677.
345

132

kasaplarn ounun gayr mslim olmasnda muhtemelen sermayelerinin fazla miktarda

olmas etkili olmutur.347 Ayrca celep tayin edilen kiilerin, stokuluk yapan, faizle
para kazanan ve maln yksek fiyata satan tccarlar arasndan seildiini gryoruz.348
Zengin tarallarn da zorla stanbula kasap olarak tayin edildii grlmektedir. Bu
saptamada en nemli kstas zenginliktir. Faroqhinin 16. yzyln sonlarna ait
inceledii bir belgeye gre taradan stanbula zorla kasap yaplan ahslarn- kendisi
genelletirme yapmaktan ekinmekle birlikte- %40 mslman, % 60 gayr
mslimdir.349 1681 ylnda yaplan dkkn saymnda stanbulda yahudi kasaplara ait
dkknlarn says 46, zmmilere ait olanlarn says 70 ve mslmanlara ait olanlar ise
215 idi.350 1682 tarihli esnaf defterine gre stanbulda 171 adet sr kasab dkkn
bulunmaktayd. Bu dkknlardan 121 adedi mslmanlara, 50 tanesi ise yahudilere aitti.
Yine ayn deftere gre 181 adet koyun kasab dkkn bulunmaktadr. Bunlarn 105
tanesi mslmanlara, 76 tanesi de zmmilere aittir.351
Celeplerin yan sra sayclar da et tedarikinde nemli bir fonksiyona sahipti.
Bunlar da devlet tarafndan nceden tespit edilirdi. Fakat stat olarak celeplerden
farklydlar. Sayclar devlette uzun sre memurluk yapan ve bu ie talip olanlardan
seilirdi. Buradan sayclarn belirli lde kazan salayabildikleri dnlebilir. 17.
ve 18. yzyllarda sayc vastasyla yaplan almlar daha ok tayinat sahibi olan ordu,
saray ve yksek tabakadan memurlarn et ihtiyacn karlamaya ynelikti. Halkn iaesi
ise daha ok piyasa artlarna gre cereyan ediyordu.352 Koyun iin toplama merkezleri
ncelikle Trakya, Bulgaristan, Makedonya, Eflak ve Bodan iine alan Balkanlar
blgesiydi. kinci olarak Orta Anadolu (Karaman) ve Kilikya Toroslarnn snr
blgeleriydi (Zlkadiriye-Trkmen koyunlar). Tama kolaylklarnn ok fazla
olmasndan dolay stanbula en ok koyun yollayan blge Balkanlard. Az miktarda
tketilen sr ise Trakyadan getirilmekteydi. stanbula gnderilecek koyun says,
347

Gedikli, s. 106.
Antony Greenwood, Osmanlda Provizyonizmin Uygulama Alanlarna Bir rnek: stanbulun Et
aesi, Trk Tarihiliinde Drt Sima, stanbul: stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. Yaynlar,
2006, s. 115.
349
Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, s. 280; Mansel, s. 110.
350
1092/1681 Tarihli Esnaf Defteri, Atatrk (Belediye) Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar, No:
B.2, s. 16.
351
Kazc, 1093 (1682) Ylnda eitlerine Gre stanbuldaki Dkknlar, s. 244-249.
352
Uzun, s. 9-11.
348

133

ehirde tespit edilerek kazalara paylatrlmakta ve sonunda kadlar tarafndan muhtelif

yerlere datlmaktayd. Kylerden koyun alm, resmi olarak kaytlar tutulan ve daha
nce de belirttiimiz gibi belli miktarda servet sahibi olmak zorunda olan celepkeanlar
tarafndan yaplmaktayd. Celepkeanlar zerine den grevi yerine getirmediklerinde
belli bir para cezas demek zorundaydlar. Koyun ve kuzu taban fiyatlar her ne kadar
devlet tarafndan tespit ediliyor olsa da celepkeanlar da kendi fiyatlarn kkba
hayvan sahiplerine kabul ettiriyorlard.353 Kimi zaman da koyun temini iin hassa
kasapba tarafndan gnderilen ahslar fazla cret talebi ile karlayorlard. 1794
ylnda stanbulda et skntsnn ekildii bir dnemde atalca tarafna koyun temini
iin gnderilen ahslar koyun sahiplerinden birinin, anlama yapldktan sonra fazla
cret talebi ile kar karya kalmlard. Bu talebini gerekletirmek amacyla
koyunlarn zorla geri alan ahsn kree vaz iin stanbula getirilmesi istenmiti.354
1194 (1780) tarihli bir belgeye gre et temininde sknt ekilmemesi iin yaplmas
gerekenler tavsiye ediliyordu. stanbulda et konusunda sknt duyulduu ve bunun
sebepleri

sorulduunda

Topularda

bulunan

Gmrk

iftliinin

kethdas

kanaatlerini belirtmiti. Buna gre nceki kasapba, selefleri gibi bu greve gelmemi,
tamahkrlndan

dolay

koyun

itirasn

kendisine

tahsis

etmiti.

Koyunlar

getirildiinde kasap zmresinden hi kimseye koyun aldrmam ve kendisi de ehir

ahalisine ve brokrasiye yeterli olmayacak kadar koyun tedarik etmiti. Kendi ald
koyunlarn bedelinin yarsn zuyuf ve kemrevac altn olarak teklif etmi ve bylece
celep taifesinin zarar etmesine sebep olmutu. Bu sebeple celepler, koyun getirmekten
kanr hale gelmiler ve dolaysyla et sknts ekilmeye balanmt. Daha nceleri
353

Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 180-182.

ET, C.3, s. 22-23, Hkm No:12/114/344
atalca kazsna tbi zikr-i t zmmnn bulnd mahalln kdsna ve atalca ustas ve serdr ve
zimm-i mesfrun bulnd mahalln zbitine hkm:
stne-i aliyyem sekenesinn bu hengmda def-i mzyakalar zmnnda etrf kazlardan Dergh-
muallm kapucbalarndan olup hl Kassbba olan el-Hcc Al dme mecduh marifetiyle b
fermn- l anm celbine memr olan dem ve satcs atalca kazsnda duhl ve kaz-i mezbr
mtemekkinlerinden Laskool nm zimmnn malmul-mikdr anmn itir [ve] celbi [ve]
Der-aliyyeme sevk ve sr zreler iken mesfr emr-i erfme adem-i itat birle anm- mezkrun nine
kup let-i harb ile satclar yedinden cebren ahz ve ben anmum ziyde behya fruht iderm diy
nhemvre ictisr olmalarnda sire svre idecei beddr oldna binen zimm-i mesfr bulnd
mahallde ahz ve vaz- krek olnmak in al eyyi hl Der-aliyyeme ihzr bbnda emr-i erfm sudrn kassbba-i mmileyh b takrr istid itmele vech-i merh [zre] amel olnmak fermnum
olman imdi siz ki mevln vesir mmileyhimsiz zimm-i mesfr taht- hkmet ve kaznuzda
bulnd mahallde al eyyi hl ahz ve Der-aliyyeme irsl ve ihzrna mbderet ve adem-i ihzrn mcib
hlt vukuundan hazer ve mcnebet olnmak bbnda. F Evil-i Receb sene 1208 (2-11 ubat 1794)
354

134

baz kasapbalar, kasaplarn koyun satn alabilmelerine msaade etmi, bunun zerine
kasaplarn bizzat kendileri koyun satn alarak saklamlar ve et sknts ekildiinde
bunlar keserek halka satmlardr. Kasapbalar da ake hususunda sknt ektirmeyip
safi beyaz ake vererek koyun getirilmesini tevik etmilerdir. Et skntsnn nlenmesi
iin yaplan tekliflerden biri de yledir: Kasapba tarafndan koyun tedariki iin
adamlar gnderilmeli, bunlar da koyun satan ahslarla hemen pazarlk yaparak uygun
fiyata koyun tedarik etmeli ve stanbula gndermelidir. Bylece et arz artacak ve
celepler de koyun getirmee tevik edilmi olacaklardr.355
17. ve 18. yzyllarda devlet, genel olarak stanbul halknn ihtiyalarn piyasa
artlarna daha fazla brakm grlmektedir. Zaman zaman Anadoludan ve daha ok
Eflak ve Bodan blgesinden stanbula koyunlarn getirilmesi iin geit vergilerinin
alnmamas ve darlk zamanlarnda airetlerden ok fazla sayda koyun temin edilmesi
iin zel nlemler almak gibi tevik edici uygulamalar da yapmtr. Bazen ktlk
dnemlerinde koyunlarn stanbula gnderilmesinin zorunlu hale getirilmesi ve baka
yerlerde satlmasnn yasaklanmas gibi kurallar da koyulurdu. Fakat bunun piyasa
fiyatlarnda yaplmasna allrd.356 Anadoludan stanbula getirilen koyunlarn emr-i

355

BOA, Cevdet Belediye, No: 4059

Topularda vki Gmrk iftliinin kethds olan Feyzulah Aa kullarnn takrridir
Merkm kullarndan bu esnada Devlet-i aliyyede lahmn nedret ve klletinin keyfiyetinden istifsr
buyurulmu olduuna binen bu vechile takrr ve beyn ider ki:
Sbka kassbba olan Mehmed Aa selefde geen kassbbalarn tarkine slik olmayub tama- hma
tebeiyetle ganem itirsn kendye tahss ve ganem vrdunda kasab zmresinden kimesneye anm
mbyaa itdrmeyb kends dah ahl-i ehr ve cnib-i mirye kifyet itmeyecek rtbelerde ganem
tedrk ve ashb- anma keml-i hrsndan n ahz eyledii anmn behsndan nsfn zuyf ve
kemrevc altun teklf ve mezd hlesinden ... cebren it itdirerek celeb taifesini zrr misll hlta
ictisr idb bu sretle tife-i mezkre dah zarar ve ziyndan ictinben koyun getrmekden imtin
eyledikleri ecilden bu vakitlerde byle luhm- anmda nedret zhir olduu ve mukaddemlerde sir
kassbbalar kasb tifesine mbyaa-i anm in ruhsat virb her bir kasb beer ve altar ve sekizer
yz koyun itir ve klalarnda ihf ile bu gne kllet zuhrunda derhl anm- mezkreden zebh ve
dkknlarnda talk ve ibdullha fruht eyledikleri ve kassbba tarafndan kata ake hussunda cevr
ez olunmayub sfi beyaz ake itsyla anm getrmeye tevk idegeldikleri hasebiyle asla bunun gibi
luhmda kaht- gl ve kllet vki olmad
Ve tiz elden isticlb- anmn vech-i esheli cedden nasb olunan kassbba aa kullar tarafndan etrfa
koyun itirsn irsl olunan demleri anm bulduklar yerde ashbyla ayakdan bazar yani bir koyunu
beh-y ehveniyle mbyaa idb ceste ceste sitaneye sevk ve bu cihetle celeb tifesini koyun
getrmeye tevk iderek anm kesret ile vrd eylemeye baladkda refte refte kide-i kadme zre
ani tutub iktiz iden mebla kassbba aa marifetiyle ashbna virildii takdirce hem tiz elden koyun
tedrk mmkn ve hem taraf taraf koyun vrd eylemesi mukarrer id takrr ider. F 21 Safer sene
1194 (27 ubat 1780)
356
Greenwood, s. 119.

135

erif hilafna Bursa, zmir ve baka blgelere gtrlp satlmasna kar tedbir alnmas
istenirdi.357
Muhtelif blgelerden stanbul ve civarndaki koyun kasaplar ile Anadolu
blgesinden tccarlar vastasyla getirilen koyunlar, koyun kasaplar kethdas
marifetiyle kaydedilir ve her kasabn hisselerine gore kethdalar ve kasap ustalar
tarafndan tevzi edilirdi. ayreki kasaplarnn hisseleri de ayreki kethdas
tarafndan kasaplar kethdas defterlerindeki kaytlara gre datlrd.358 Zaman zaman
faaliyetleri yasaklanm olsa bile ayrekilere mesleklerini icra etmeleri iin msaade
edilmekteydi.359 ayrekiler, stanbuldaki kasaplarn dnda Fatih, Bayezid ve Yeni
Cami nleriyle Haslar kazasnda uygun yerlerde ucuza et satan ahslard. Bunlar, dier
mahallerdeki kasaplarn satt etten daha kaliteli ve tespit edilmi olan fiyattan da bir
ake noksanna sat yapyorlard. ayreki esnaf kendisine gvenilebilecek
ahslardan kefil gstermek zorundayd.360 Dier esnaf gruplar gibi kasap ve ayreki
ustalarnn da isimleri ve dkknlar tahrir ediliyor ve birbirlerine kefaletleri tescil
357

BOA, Cevdet Belediye, No: 174

AD, s. 172, Hkm No: 72/221/3
stne-i sadetde sekbnbaya hkm ki:
stanbul'da koyun kassblar kethuds olan Hattt Mehmed zde kadruh gelp stanbul ve tevbii
koyun kassblar ile ve Anadolu taraflarndan tccr tifesinn getrdkleri anm kayd idp
cmlesinn marifetleriyle her kassbun hisselerine lzm gelen koyunlar ustalar ve kethudlarnun
marifetiyle tevz u taksm itdrilp eer koyun hricinde olan yrekci kassblarna dah hisseleri
yrekci kethuds Al'ye ve kassblar kethuds defterleriyle virilegelp renber fukarsna gadr
olnmak zre virilp nizm virilp bir vechile cb iken yrekciyn kethuds Al kassblarun nizm-
kadmlerin mahall-i Rmili ve Anadolu taraflarndan stanbul tccrnun zebh in getrdkleri
koyunlarn nlerine alup beynlerinde kayd ile tevz olcak anm bir tarkle yedlerinden alup mezkrun
nizmlarnun hilfna hareket ve renber fukarsnun mahallinde akelerin virmeyp ve Yedikulle tevzi
hisbna rz olmadundan cmlesi tezallm itmeleriyle ol makle mahall hedm olmakdan zerleri ve
kassblar kethuds bu na gelince hrfet-i mezkre beynlerinde nizmlarn bozmayup nizm kadmleyymdan Yedikulle kassblar ve yrekciyn demin koyunlarna mahallinde ve ne vechile hisse
eyleyp tevz idegelmiler ise ol vechile tevz u taksm idp beynlerinde katan bir tccr tifesini bir
drl rencde itdrilmeyp ve nizmlarna halel gelmemek zre cmlesi tenbh ve tekd idesiz diy bilfil Dergh- muallm yenierileri olan (bo) dme uluvvuh tarafndan memhr mektb gelp vech-i
merh zre amel olnmak in yazlmdur. F Evil-i Cemziyel-hir Sene [1]129 (13-22 Mays
1717)
359
AD, s. 160, Hkm No: 61/684/2
stanbul monlsna hkm ki:
Mahrse-i stanbul'da vki eyrekci tifesi ... vaz u tayn olnan mahallerde koyun zebh ve fruht
iderler iken kassb tifesi mcerred tacz in bunlarun olageldii zre lahm- ganem zebh ve frhtna
muhlefet itmeleriyle bundan akdem stanbul'da murfaa-i er olduklarnda lahm- ganem zebh ve
fruhtna b vech muhlefet olnmamak zre yedlerine ilm dah virilmiiken ol vechile teaddleri
men u def olnmak in emr-i erfm sdr idp varduklarnda kassb tifesi kanat itmeyp ol emr-i
erfe muyir vech-i merh zre muhlefet ve teadd eyledklerin bildrp olnmak in emr-i erf
yazlmdur. F Evhir-i abn sene 1125 (12-20 Eyll 1713)
360
Ahmet Refik, Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, s. 73.
358

136

olunuyordu.361 Zaman zaman aryeki esnaf, halka satmak iin satn aldklar koyun
etlerinin bedelini demekte geveklik gstermekteydi. Konuyla ilgili 1170 (1757) tarihli
bir belgede stanbulda Yeni Cami ve Bayezid Cami avlularnda, Tophane ve
skdarda bu ekilde davranan ayreki kasaplarnn ilerinden gvenilir birinin
kethda tayin edilerek bu ilerden sorumlu tutulmas istenmitir. Bu kethdaln ise
dergh- muall Yenierileri aasna tevcih edilmesi kararlatrlmtr. Belgede ayrca
stanbul Haseki ebvabndan Erikap haricindeki Eba Eyyub El Ensari vakfndan,
ayreki kasap ustalarnn kethdalnn, daha nce senelik yirmi bin ake karlnda
tevdi edildii bildirilmektedir.362 ayrekilere getirilen koyunlarn kasapbalar,
kethda ve ihtiyar ustalar marifetiyle anisinin tutulmas yani masraflar gz nne
alnarak fiyatlandrlmas gerekiyordu. Aksine davranarak anisini tutmadan yz
koyunu Rumeliden getirip ayrekilere tevdi eden ayreki celebinin ceza olarak
Boazkesene gnderilmesi istenmiti.363
Celeplerin kr edebilmeleri iin stanbul iin belirlenen fiyatlarn, hayvanlarn
satn alnd blgelerdeki fiyatndan yksek tutulmas gerekiyordu. ayet bu
yaplmazsa sr sahipleri ve celeplerin hayvanlar satmas, stanbula getirmesi ve
kasaplarca kesilip satlmas krl olmaktan kyor ve onlar zarara uratyordu.
Srlerin dk fiyata satn alnmas da canl hayvan teminini gletiriyor, sr
sahipleri bu defa mallarn celeplere deil daha yksek fiyat veren baka tccarlara
satyorlard. Bu durumda devlet, stanbula et temini iin fiyatlar ykseltmek yerine

361

KS, st, D.37, s. 65.

stanbul ve Eyb ve Galata ve skdar ve muzftlarnda lahm- ganem fruht ider kasb ve aryekci
ustalarnn tefahhus- hllerin eref sudr bulan fermn- l mcebince kasb ve aryekci ustalar
meclis-i ere ihzr ve mefhm- emr-i l her birine tefhm olundukda esnf- mezbre cmlemiz kasb
ibn kasab ve her birlerimiz shib-i iktidr ve celeb tifesinin getrdkleri anm rencde itmeksizin
ashbndan itir ve... hfza kdir ve cmlemiz dirlik ve gedik ashblaryuz dey huzr- erde ihbr ve
takrr itmein zikr olunan kassbn ve aryekci ustalarnn ve dkknlarnn esm ve defteridir. F 5
abn 1189 (1 Ekim 1775)
362
BOA, Cevdet Belediye, No: 3008
363
KS, st, D.25, s. 83.
Marz
Yeni cmi-i erf havlusu ayrekileri celeblerinden El-Hac Hasan kend hlinde olmayub nizm-
kadme muyir hareketde olmala teden ber kasbbalara ve kethd ve ihtiyr ustalar marifetleriyle
gelen koyunlarn beher srsnden ani tutulub kimesneye gadr ve himyet olunmayarak b fermn- l
tevz olunagelmiiken mezbr El-Hac Hasan bir gn mukaddem Rumili cnibinden getrd yz
res koyunlar ayrekilere tevz idb bu makle muyir-i nizm ve hilf- fermn- l hareketi
sire mcib-i ibret in mezbr El-Hac Hasan Boazkesen kalasnda izzetl yenieri aas marifetiyle
tedb olunmak bbnda ... F 21 Muharrem sene 1180 (29 Haziran 1766)

137

celep ve kasaplar zor kullanarak bu greve tayin etme yolunu seiyordu. Celep ve
kasap yazlacak kiilerde aranan en nemli zellik byk sermayeye sahip olmalaryd.
Bu sermaye celep adaylar iin 100.000 ake, kasap adaylarnda ise 200.000-300.000
akeydi. Fakat celeplik ve kasaplk iin zarar ve hatta iflas etmek ok sk rastlanlan bir
durumdu. Bu sebeple taradaki zenginler bu ykmllklerden kaabilmek iin devlete
byk meblalar deme veya baka hizmetlerde bulunma yollarn aryorlard.364
Celepler, stanbula getirdikleri kasaplk hayvanlar iki ekilde satmaktaydlar.
Birincisi, getirttikleri koyunlar canl olarak stanbul kasaplarna satmalar, ikincisi ise
getirttikleri koyunlar kendilerine tahsis edilen selhanelerde kesip yine kendilerine tahsis
edilen kasap dkknlarnda et olarak cari fiyat zerinden satmalar eklindeydi.
Celeplere bu iki uslden herhangi birini tercih iin zorlama sz konusu olmayp
istedikleri usul uygulayabilirlerdi. Celepler temin ettikleri hayvanlar kasaplara pein
veya creti daha sonra denmek suretiyle sat yapabiliyorlard. Fakat vadeli satta
cretin zamannda denmemesinden dolay problemler kabiliyordu. Nitekim 1209
(1795) ylna ait bir belgeye gre zmm bir celep daha nce teslim ettii anamn
bedelinden 733 kuru alaca olan kasaptan ikyeti olmutu. Bunun zerine borlu
olan

kasabn

stanbuldan

kaarak

gittii

Silivride

yakalanarak

getirilmesi

isteniyordu.365 Celepler zaman zaman tefti edilirdi. zellikle koyun srlerinin

stanbula ulaamad ve et skntsnn ortaya kt zamanlarda teftiler gndeme
gelirdi. Celepler kendileri iin tespit edilmi sayda koyunlar stanbula eksiksiz olarak
getirmek zorundaydlar. Bunu yapamadklarnda koyunun iddetli k sebebiyle
krlmas, koyunun kam olmas veya srnn canavar tarafndan imha edilmesi gibi
gerekeler ne srmekteydiler. Grevden kamak isteyen celepler eitli hilelere
bavuruyordu. Bunlarn banda da zellikle iflas ve lm ilanlar geliyordu. Celeplerin
364

Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Devlet Mdahaleciliine Yeniden Bak, s. 93.

ET, C.3, s. 68-69, Hkm No:12/238/703
Silivri nibine hkm:
Celeb tifesinden Yorgi nm zimm sdde-i sadetme arz- hl idp mersmun fil-asl stne-i
aliyyemde vk Erikapu skknndan kassb tifesinden Emn nm kimesne zimmetinde bin iki yz
(bo) senesinden ber anm behsndan yedi yz otuz guru alacak hakk olup mebla- mezbr
bundan akdem taleb ve almak zre iken kablel-ed mezbr Emn firr ve hl Silivri kasabasnda ikmet
zre oldun inh ve v mberetiyle mahallinde ihkk- hakk mmkn olmaz ise Der-aliyyeye ihzr
bbnda emr-i erfm sudrn istid eyledii ecilden v mberetiyle mahallinde ihkk- hakk
mmkn olmaz ise Der-aliyyeme ihzr olnmak bbnda. F Evil-i Zilkade Sene [1]209 (20-29 Mays
1795)
365

138

lm veya iflas tespit edildiinde celep yamaklar bu grevi ifa ediyor, byle hallerde
voynuklarn da bu ii yapmalarna rza gsteriliyordu. Hatta bu tr durumlarda yahudi
ve ingeneler de celep yazlabiliyordu. Fakat bu tr kiiler srekli olarak problem
karyordu. Bazen celepler, derbentlerde baskna uradklarn, bu sebeple kendilerinin
ve srlerinin can emniyeti olmadn gereke gstererek stanbula gelmiyorlard.
Devlet, celeplerin greve gelmedikleri takdirde kendilerinin; ayet ikyet gerek ise
sorumlularn cezalandrlacan ilan ediyordu. Fakat celepler gerekten de derbentlerde
ve geitlerde saldr ve yamaya uradklarnda dalan srlerini toplamakta glk
ekiyordu.366 Celepler iin bir baka problem de Balkanlardan topladklar hayvanlar
stanbula getirirken yol boyunca uradklar blgelerde kendilerinden toprak bast,
otlak hakk, gmrk, bac vb. adlar altnda vergi istenmesiydi. Bu sebeple 1181 (1767)
tarihli bir belgede 5 zmm celeb ikyette bulunmular ve konu, kadim urak yerleri
olan otlaklara urayarak 3 gn boyunca kalan celep koyunlar iin herhangi bir vergi
alnmamas ynnde Eflak, Bodan ve bu blgelerle stanbul arasndaki yneticilere
daha nce verilmi olan emrin tekrar ile neticelenmitir.367 Benzer ekilde Erzurum ve
Vandan bol miktarda koyun getiren Trkmen taifesinden yollarda herhangi bir bac
alnmamas ve bu ahslarn koyunlar getirdii mahalde istedii fiyata satmalarna izin
verilmesi isteniyordu. Bu sebeple Erzurum Kaimmakamlna haber verilmiti.368
Bazen de celepler fiyat az bulduklar iin hayvanlarn geri gtrmek istiyorlard. Fakat
buna msaade edilmeyip hayvanlarn stanbula getirilerek daha nce tespit edilmi olan
fiyat zerinden satnn yaplmas emrediliyordu.369
Celepler tarafndan toplanarak stanbula getirilen koyun, kei, sr gibi
hayvanlar iin stanbul dnda pazarlar kurulurdu. Belirli bir dzene tbi olan bu
366

Doru, s. 1677-1679.
BOA, Cevdet ktisat, No: 37
368
BOA, Cevdet ktisat, No: 188
ibu sene-i mbrekede Erzurum ve Vandan Asitne-i sadete kesret vefret zre koyun nakl iden
Trkmen tifelerine gerei gibi tenbh ve yollarda bac alnmasna ve getrd mahalde diledii behya
fruht ve mntefi olmalarn kendlerine tefhm ve Fil-yevmil-hmis min ehr-i evvl-i mkerrem
sene selse ve mieteyn ve elf-15 evval 1203 (9 Temmuz 1789)
369
BOA, Cevdet Belediye, No: 76
kasb esnf fukarsndan olub bundan end gn mukaddem lhma rbta virilmezden mukaddem
celebn yedlerinde mevcd dokuz bin res mikdr anmlarn tahrr ve tevz esnasnda iken lhm-
mezkrlar fiyat ve ryici tenzl olunduundan anmlarn tevze virmeyb her birleri gerye
getrdkleri derkr olub
Anm- mezkrenin bulunduklar mahalden Der sadete sevk olunmasn Edirne bostancbasna
vesire hitben F 29 Cemziyel-hir sene 1229 (18 Haziran 1814)
367

139

pazarlarda hayvan satlar sabahtan balayp lene kadar devam eder, leden sonra
ise kasaplar aldklar hayvanlar balayp kesim iin kendilerine tahsis edilmi olan
selhaneye sevk ederlerdi. Kurbanlk koyunlar haricinde stanbul kasaplarndan
bakasna diri koyun satmak yasakt. Kasaplk hayvan satnn sadece stanbul
kasaplarna yaplp stanbul iinde hayvan kesiminin kasaplara da dahil olmak zere
yasak oluunun baz sebepleri vard. Kasaplk hayvanlar canl olarak stanbul
kasaplarna satlp kasabn bal olduu selhanede kesilerek tketiciye yine kasap
tarafndan satlmaktayd. Bylece kasaplk hayvann canl olarak alcya satlmasna
kyasla daha geni bir kesimin et almas salanmaktayd. Ayrca tespit edilmi olan
fiyatlarn etkili bir ekilde kontrol ve denetimi iin narha tbi tutulan rnlerin ehre
giriinden tketiciye ulamasna kadar geirecei her aamann denetim altnda
bulundurulmas zaruri idi. Bu sebeple et narhnn sat fiyat olarak uygulanabilmesi iin
kasaplk hayvanlarn nerelerde kesilip satlacann nceden belirlenmi olmas
gerekiyordu. Aksi takdirde kontrol salanamayp problemlerin kmas kanlmaz hale
gelirdi. Kasaplk hayvanlarn selhanelerde kesilmesinin tketiciyi koruma ve et fiyatnn
denetimini salama dnda da ok nemli faydalar vard. Kesilen hayvanlarn organlar
ilgili dier esnafa (mesela balar baya, derisi debbalara ve ya mum ileyenlere)
datld iin ayn zamanda ba, derici ve mumcu narhlarnn da kontrol
salanabilmekteydi.370 Kasaplarda kuzunun ba ve cieri ayrlr ve o ekilde halka
satlrd.371
Kesimlerin nceden tahsis edilmi olan yerlerde yaplmas, kasap, ba,
debba, mumcu, paac, ikembeci gibi esnafn hangi selhanelere tbi olduklar, kesilen
hayvandan kendilerine ne kadar hisse dt nceden belli olduundan arz-talep
dengesi ve fiyat istikrar salanm oluyordu. Kesilen hayvann btn organlarnn ve
yan rnlerinin eksiksiz olarak kullanmn saladndan bu uygulama, israf

370

Ahmet Kala, 19. Yzyln lk Yarsna Kadar stanbul Kasap Esnafnn Organizasyonu, Sosyal
Siyaset Konferanslar, stanbul: Otuzyedinci-Otuzsekizinci Kitaplar, 1992, s. 113-114.
371
KS, st, D.65, s. 6.
B sahh
stanbul kds fazletl efendi
Beher sene rz- hzr on be gn mrr eyledikden sonra zebh olunan kuzunun ba ve cierleri tefrk
olunmak mutd- kadm olmala kasbba aay ardub ibu gnden sonra zebh ve fruht olunacak
kuzunun ba ve cierleri tefrk ve ibdullha ylece fruht eylemek zre aa-y mumileyhe ifde ve
keyfiyet ilm eyleyesiz dey. 6 Cemziyel-hir sene 1195 (30 Mays 1781)

140

nlemekte ve verimi artrmaktayd.372 Kesim ilerinin titizlikle yrtlmesi istenirdi.

Kurban bayramnda kesilen hayvanlarn sakatat tabir edilen organlarnn da ehir iinde
kirlilie ve kt koku yaymasna izin verilmemesi istenirdi. Buna sebep olanlarn tedip
edilecekleri ve bu durumun mahalle imamlar vastasyla halka bildirilmesi
emredilirdi.373

372

AD, s. 116-117, Hkm No: 40/59/332

stanbul mollasna ve yenieri aas ve muhtesib aas ve suba ve koyun emni ve Ayasofya-i kebr
mtevellsi ve debblar ve kassblar kethuds zde kadruhuma hkm ki:
... Sultn Mehmed Hn aleyhir-rahmet vel-gufrn stanbul' feth idp mahmiyye-i mezbre makarr-
ehl-i slm oldukda ehr iinde koyun ve sr boazlanmas makl ve mnsib grilmeyp
Yedikulle'nn tarasnda leb-i deryda krgr bin ile otuz bb selhne bin ve basdrma in gelen
srlara dah Tokat tayn olndukdan sonra Ayasofya-i kebr cmiine vakf idp cmle stanbul'un koyun
ve sr mahall-i mezbrda boazlanup ve sr dah nda Tokadda frht ve kassb tifesi dah ism
resmleriyle defter olnup cmlesi bir yirde mazbt olmala baclar ba ve debblar derilerin ve
mmclar yan alup bir nesnesi hrice gitmemele zarret ve muzyaka ekilmedinden mad ehr
[ve] gnde ne mikdr koyun kifyet eyledi malm ve muzyaka zemnlarnda mteayyen olan
kassblar vakt zemnyla koyun tedrk ve ehre et yetidrp bu vech zre amel ve bu knn ve
kideye muyir baz ebvb- kala hricinde ve stanbul iinde ve kasaba-i Eb Eyyb-i Ensr'de ihds
olnan selhnelern refi ve bu slb- merbun istikrrin evmir-i mnfe sdr olmiken yine kassb
tifesi knn- kadme muyir Yedikulle selhnelerin terk ve her biri stanbul'da vki mahallt ve r
aralarnda selhne ihds idp ehr iinde koyun ve sr zebh itmeleriyle revyih-i kerheden ehr halk
mteezz oldundan gayr fezlt- mntenihesinden mtekevven ufnet-i hevdan emr-i hakla veb ve
humm gibi nice illet ve emrz mtevelld ve bunun emsli kabyih-i kesresi beynen-ns zhir ve
mteayyen olmala fm bad zebh olnan koyun ve sr kem fil-evvel Yedikulle'de zebh olnup
muhdes olan selhnelern cmelesi vlid-i mcidm merhm ve mafrun leh Sultn Mehmed Hn tbe
serhunun zemn- sadet-iktirnlarnda hatt- hmyn- sadet-makrnlaryla ref ve mrunileyh
Mustaf Paa'nun Yedikulle hricinde leb-i deryda mceddeden bin ve vakf eyledi otuz bb
selhnelere nakl ve basdrma in zebh olnan srlara dah Tokat tayn ve Ayasofya-i kebr vakfna dah
yiirmi bin ake muktaa balanup zikr olnan selhnelerden on dokuz bb selhne koyun kassblarna
ve on iki bb selhne dah sr kassblarna tahss ve her bir selhnelern hisseleri tayn ve kassblar
alel-esm tahrr olnmiken aralarna ecnib karup birbirlerinn hisselerine taarruz itmeleriyle her bir
selhnenn hissesi ve kassb stdlarndan ka nefern uhdesinde oldu mcedden tahrr ve defter ve
vakfa kayd ve herbirine mtevell-i vakf tarafndan mamln bih temessk virilmek zre sdr olan emr-i
l mcebince bin doksan iki senesinde Anadol muhsebesine dah kayd olnmiken huss- mezbrda
sdr olan hatt- hmyn ve evmir-i aliyye ve vaz- kadme muyir Edirnekapus ve Kumkapu ve
Samadya ve Balat ve Fener ve (bo) kapular hricinde ve Hazret-i Eb Eyyb-i Ensr kasabasnda baz
selhneler ihds ve stanbul'da dkknlarda dah boazlanup mahrse-i mezbrenn baz hevsna ve
ahlsinn zacret(?) ve zdrblarna bis olduklarndan mad vakfun ve Ayasofya-i kebrn yiirmi bin
ake ml- maktnun ibtline bd olmalaryla ummem muhdes olan selhneler ref ve
Yedikulle'den gayr yirde koyun ve sr boazlanmayup fermn- hmyna ve vaz- kadme muhlif
hareket idenlern haklarndan gelinp ber slb- sbk amel olnmak zre hudvendigr- sbk
karndaum Sultn Mustafa Hn zemnnda sdr olan hatt- hmyn mcebince emr-i erf virildin
bildrp tecddin rec itmein vech-i merh zre amel olna diy yazlmdur. F Evil-i Receb sene
1115 (10-19 Kasm 1703)
373
KS, st, D.65, s. 39.
Ba sahh
stanbul kds izzetl fazletl efendi hazretleri
bu yd- ezh-y behcet-i fermn zebh olunacak kurbnn ba ve ayak ve cier ve fazltlar meyn-
esvk ve kue ve bucaklara ilk ile ryiha-y kerhe hudsuna sebeb ve illet olanlarn men defi
mhm ve muktaz olmala imdi mahallt imamlarn meclis-i ere davet husslarn tenbh ve

141

Osmanl mparatorluunda vakflara verilen nemden dolay devletin altn

an yaad 16. yzylda selhanelerin hemen hemen tamam stanbulun byk
camilerine gelir temin etmek iin kurulmu ve cami vakfna dahil edilmitir. stanbulun
birok yerinde selhaneler bulunmasnn yan sra asl selhaneler merkezde
toplanmt. Biri skdarda kurulmu olup skdar Valide Atik Camine, dieri
Eybde kurulmu olup Eyb Camine vakfedilmiti. ncs ise Yedikule haricinde
olan selhaneler olup Fatih Sultan Mehmed tarafndan kurulmu ve Ayasofya Camine
vakfedilmitir.374 Selhaneler 18. yzylda mukataaya dntrld. Bu mukataalar
malikne yani mr boyunca olmak zere zel ahslar tarafndan iletiliyordu.375
Eypde bulunan ve Eyyub-i Ensari vakfndaki selhaneye bal olarak 83 adet kasap
dkkn faaliyette bulunmaktayd. Vakfa senelik kira olarak 24.000 ake denmekte ve
ayrca kesilen hayvan bana yine vakfa birer ake bac- mrde verilmekteydi. Anadolu
ve Rumeliden gelen bin koyundan yz seksen adedi Eyp kasaplarna getiriliyor, onlar
da bunun bir ksmn Haskydeki kasaplara aktaryordu.376
Daha nce de ifade ettiimiz gibi kasap esnafnn, tespit edilmi olan blgelerin
dnda selhane ihdas edip mesleini icra etmelerine377 veya belirlenmi selhanelerin
tekde mbderet ve her kim hilf- fermn- l cret ider ise gerei gibi tedb olunacaklar muhakkak
idn her bir imam baka baka mahalleleri ahllerine ifade F 7 Zil-hicce sene 1200 (1 Ekim
1786)
374
Kala, 19. Yzyln lk Yarsna Kadar stanbul Kasap Esnafnn Organizasyonu, s. 116.
375
Yldrm, Osmanl aecilii ve Esnaf: Onsekizinci Yzyl stanbulunda Debbalar, s. 149.
376
AD, s. 116-123, Hkm No: 13/104/379
... Eyyb-i Ensr vakf- erf[in]e b hatt- hmyn- evket-makrn hsl kayd olnan ganem
selhnelerine merbt ve hn-i tahrrde kem kn ibk olnan seksen aded kassb dkknlarndan
luhm ibdullha bey u fruht olnan ha[y]vnt ikemlerinden ihrc olnan barsak vakf- mezkrun
kiricilerine ve revgan mmclarna ve cildleri debblarna virilp senev yiirmi drt bin ake icreleri
vakfa ed olnmak ve Eyyb-i Ensr vakfndan olan kassblar hsl eyledkleri davarlarn Eyyb-i
Ensr vakfndan olan selhnelerde zebh idp birer ake bc- mrdelerin cnib-i vakfa ed idp derilerini
ve i yalarn ve ikemlerinden ihrc olnan ey-y mezkre b hatt- hmyn- evket-makrn Eyyb-i
Ensr vakfna hsl kayd olnm oldndan ... Yedikulle debblar mezbrlar Anadol ve Rmili
tarafndan vrd iden bin aded anmdan Eyyb-i Ensr kassblar hissesine yz seksen aded koyun
virilp ve yz seksen aded anmdan Hsky hissesine virilp ... F Evil-i Rebul-evvel Sene [1]212
(24 Austos-2 Eyll 1797)
377
Kala, ET, C.1, s. 58-59, Hkm No: 2/308/1027
Dergh- muallm yenierileri aas el-Hac Hasan Aaya hkm ki:
Debba ve mumcu ustalar arz- hl idp Ebi Eyyb-i Ansari aleyhir-rahmetl Bri evkf- erfeleri
hudd dhilinde selhnelerde zebh olnan anmun derileri vakfun debbahnesine ve i yalar
emhnesine ve icart taraf- vakfa beher mh ed olnmak zre bundan akdem b hatt- hmyn vakf-
erfe hsl kayd ve bu vechile nizm virilmiiken mruz-zikr selhne ashbndan usta ... kassblar
muyir-i nizm kadim selhnelerin terk ve Eyyb ve Erikapu dhillerinde selhne ihds ider debba ve
mumcu esnf fukarlarna gadr eyledklerin bildrp vakf- erfi syneten ve ahvl-i fukarya
merhameten kadim selhnelerde ileyp nizma muyir hareket ittirilmemek bbnda emr-i erfm rec

142

dndaki blgelerde kesim yaplmasna msaade edilmiyordu. Nitekim Eyyub-i Ensari

vakfna bal olan Eyp civarndaki selhanelerde kesim yaplmas gerekirken stanbul
iinde Karagmrkde kesim yapan bir zmm ikayet edilmi ve kendisine ihtarda
bulunulmutu. Eyyub-i Ensari vakfna bal olan Erikapdaki selhanede kesilen
hayvanlarn etleri Eyp veya stanbul iindeki kasaplara satlyordu. organlar ise
ilgili esnafa satld iin dengenin bozulmas istenmiyordu. Bu sebeple stanbul iinde
kesim yapan zmm, Eypdeki derici esnaf tarafndan ikyet edilmiti.378 Benzer
ekilde mahalle arasnda selhane ihdas ederek koyun kesen bir kasap ikyete konu
olmu ve faaliyeti men edilmitir.379 Konuyla ilgili bir baka belgede Leventlerin,
Tersane-i Amire civarnda ayrca selhaneler aarak dardan gelen srleri karlad
belirtilmektedir. Leventlerin satn aldklar bu srleri kendi selhanelerine getirerek
kesmeye ve tespit edilmi olan fiyatlarn zerinde satmalaryla Yedikule haricinde
bulunan selhaneler ilevsiz kalarak eski fonksiyonlarn yitirme tehlikesiyle kar
karya kalmt. Fakat kasaplarn Dvn- Hmyna mracaatlar neticesinde devlet,
Leventlerin bu faaliyetlerini sona erdirmitir.380
Yedikule haricindeki selhanelerin nemini yitirmeleriyle birlikte 18. yzyl
sonlarna ait bir belgede stanbul ve Eyb civarnda eskiden beri kullanld halde
kaldrlan selhanelerin Yedikuleye uzak olmasndan tr halkn sknt ekmesi
ve sdr olan fermn- liye imtislen ... herkes kendye mahss olan selhnelerde zebh ve tevbiinden
olan dkknlarda bey idp her biri harun dkknna taarruz itmemek zre mezbrna tenbh eyledn
... F Evhir-i abn sene 1161 (16-24 Austos 1748)
378
BOA, Cevdet Belediye, No: 2587
... kasab tifesinden Karagmrkde Londari nm zmm muvcehesinde Erikapu hricinde iki aded
ve Eyb iskelesinde bir ve Defterdar iskelesinde bir ceman drt koyun selhnesi ile yine Erikapu
hricinde bir aded sr selhnesi Hazret-i Ebu Eybl Ensari radyallhu tela hazretleri vakf- erfine
hsl kayd olunmala zikr olunan selhnelerde zebh olunan anmn luhmu medne-i mezbre ve
slambol dhilinde taht- icrelerinde olan kasb dkknlarna Ayvansaray kapusundan idhl ve
dkknlarnda narh- rzisi zre ibdullha bey ve derilerini Eybde vki vakf- mezbr
debbahanelerine mutasarrf olan debba ustalarna ve yalarn dah Eyb mumcularna bey eyleyb ve
slambol dhilinde anm zebh olunmak mutd hatt- hmyn ve fermn- li mantuklarnca
memnutdan iken ... F16 Cemziyel-hir sene 1178 (11 Kasm 1764)
379
KS, st, D.25, s. 257-258.
mezbr brahim kolluk karusnda mezzin vakf olan malmul-hudd arsada hilf- mutd
mahalle iinde bir selhne bin ve ihds ve koyun zebh itmekle ryiha-y kerhesinde mteezz
olduumuzdan mad iinde kanarac zmmler skin olmala emiyetimiz yokdur dey men olunmasn
iltims eylediklerinde merkm brahim cevblarnda ber vech-i muharrer mahall-i mezkrda hilf-
mutd selhne ihds ve mteezz olduklarn ikrr ve mcebiyle meni in badet-tenbh mezbr
brahim dah zikr olunan selhneyi mahall-i mezkrdan nakle taahhd eyledii bil-iltims huzr-
llerine ilm olundu. F 25 Ramazan sene 1179 (7 Mart 1776)
380
Ahmet Refik, Eski stanbul Manzaralar (Sadeletiren Dursun Grlek), stanbul: Tima Yaynlar,
1998, s. 73.

143

sebebiyle bahsi geen eski selhanelerin tekrar kullanmna msaade edildii

anlalmaktadr.381
Kural olarak Galata, Eyp ve skdarda kesilen hayvanlarn masraflarnn
Yedikulede kesilen hayvanlarn masraflarndan fazla olduu kabul ediliyordu. Bu
sebeple Yedikule ve dier blgelerde kasaplar, hayvan derilerini debbalara farkl fiyata
satabiliyordu. Yedikuledeki selhanelere bal olan debba esnaf buna itiraz ederek
derileri dier selhanelerdeki fiyattan satmak istemilerse de bu itirazlar kabul
edilmemiti.382 Selhanede kesilen koyun bana iki ake, selhanenin bal bulunduu
vakfa veriliyordu.383 Her ne kadar koyun, kei, sr, kuzu ve cam etlerinin sat
fiyatlar arasnda belirli bir oran bulunmaktaysa da384 bu oran ve fiyatlar hayvanlarn
saysna ve semizliine gre bazen deiiklik arzedebiliyordu. Mesela 1180 (1766)
tarihinde stanbula getirilen kuzularn bir nceki seneye gre daha fazla ve kuzularn et
ve i ya cinsinden koyuna denk olmas sebebiyle koyun ve kuzunun kyyesi iin fiyat
18er

ake

olarak

tespit

edilmiti.385

Kasap

dkknlarnda

yeterince

et

bulundurulmasna ve narh zerinden satlmasna zen gsteriliyor ve dkknlar kontrol

ediliyordu. skdarda bir kasap dkknnda yaplan kontrolde narh defteri gelmeden
nce dkknnda sr eti bulunduu ve narh defteri geldikten sonra da olmad
gerekesiyle mahkemeye celbedilmiti. Sz konusu kasap, o mevsimde Tokatn kapal
olduu ve yine o mevsimde sr kesilmedii iin dkknnda sr eti bulunmadn

381

Ahmet Refik, Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, s. 230.

Kala, ET, C.1, s. 303-304, Hkm No: 6/38/108
Galata ve skdar kdlarna Haslar kazs nibine hkm ki:
Galata kazs muzftndan Kasm paada vki debba tifesi fukarlar gelp kadml-eyymdan
ber kassb tifesinn zebh eyledkleri koyun ve sr derilerinn behlar Yedikullede kat ve ol
vechile ryici zre debba esnf itir idp bazar- maktaya muyir bu na dek muraza olnd
yoiken imdi sr kassb tifeleri kanat itmeyp debba tifesine mahss olan sr derilerini hilf-
emr-i l ziyde beh ile hara bey ... F Evail-i Safer sene 1175 (1-10 Eyll 1761)
383
Kala, ET, C.1, s. 9-10, Hkm No. 1/38/169
... Galata ve Tophane ve Kasm Paa ve Beikta ve tevbii mahallerinn kassblar arz- hl iderler
mahall-i mezkrenn kassb ustalarndan sdr olan fermn- lye binen tefahhus olndukda
mezbrlarn zikr olnan mahallerde yedi aded selhneleri olup zebh eyledkleri ganemn beher resinden
ikier akce bc- mrde cnib-i vakf- erfe hsl kayd ve serbestiyyet zre kr kisb ve ibdullha sayf u
itda zarret ekdrmemek zre kassb ustalar taahhd itmiler iken ... F Evst- abn sene 1155
(11-20 Ekim 1742)
384
Abdullah Uysal, Zanaatkrlar Kanunu (Kanunname-i Ehl-i Hiref), Ankara: Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, Ankara.1982, s. 95.
385
Albayrak, stanbul, s. 46-47.
382

144

beyan etmiti.386 1147 (1784) ylnda skdarda sr kasab olan bir ahs, dkknnda
sr eti bulunmad iin sknt ekilmesine sebep olmu ve tedib iin Seddlbahr
kalesine gnderilmiti.387
Kesimlik iin alnacak ve stanbula getirilerek kasaplara satlacak hayvanlarda
belirli zellikler aranyordu. Buna gre gebe, samal ve damzlk koyunlarn kesim iin
alnarak stanbula getirilmesi yasaklanmt. 1805 ylnda gnderilen bir hkmde
ekmece ve Silivrinin stanbulun kileri olarak grld ifade edilmekte ve blgenin
Rumeli blgesi gibi erkek ve ksr hayvanlara sahip olmad bildirilmektedir. Buna
binaen sayclarn kesimlik olarak ekmece ve kazalarndan gebe, samal ve damzlk
hayvan ayrmalarnn nne geilmesi istenmektedir. Bunun yerine Silivri, atalca,
Ereli ve Terkosdan ksr marya, toklu ve kei alnmas emredilmektedir.388

386

BOA, Cevdet Belediye, No: 3077

Marz- d-i devlet-i aliyyeleridir ki
skdarda sr kasb olan Ahmedin skdarda olan dknnda narh defteri gelmezden mukaddem
dkknnda lahm- bakar bulunub narh defteri gelb tenbh olnudukda mezbr Ahmedin dkknnda
lahm- bakar bulunmayub ihzr- er olundukda cevabnda hl tokat kapal olmala bu mevsimde lahm-
bakar zebh olunmaz nn in dkknmda bulunmamdr dey takrr ve muzyakaya bis olmala
mezbr Ahmed ilmyla huzr- llerine irsl olundu. Fermn men lehl-emrindir. F 9 Zilkade sene
1146 (13 Mays 1734)
387
BOA, Cevdet Belediye, No: 4653
... skdarda sr kasab olan Ahmedin dkknnda lahm- bakar bulunmadndan muzyakaya bis
olduu da-i devletleri tarafndan ilmyla mezbr Ahmed bundan akdem huzr- llerine irsl
olundukda tedb in sdr buyurulan fermn- lleri zre mezbr Ahmed Seddlbahr kalasna irsal
olunmuidi. ... F 22 Zilkade sene 1146 (26 Nisan 1734)
388
ET, C.3, s. 291-294, Hkm No:16/4/7
Dergh- muallm kapucbalarndan hssa kassbba olan Mustaf dme
mecduh[ya] hkm:
ekmece-i kebr ve sar ve Silivri ve Ereli ve Terkos ve atalca ahlleri taraflarndan mrsel
Mandraclar kethuds vesirleri bil-fil sadr- azmum kethuds olan brhm Nesm dme
ulvvuh huzrnda akd olnan meclis-i er-i kavmde sen ki kapucba-i mmileyhsin senn
muvcehende kazh-i mezkrenn kur ve iftliklerinden arz ve merlar vsi olmadndan Rmili
misill erkek ve ksr ve damuzlk anmlar olmayup birer mikdr samallar(?) olup ekmece ve Silivri
ve havllerinden olan kasabt ve kur stne-i aliyyemn kilr mesbesinden oldndan hsl olan
kuzlar ve sdleri ibdullha ve bulnan anmdan vakt-i muzyakada ryic-i vakt zre virmekde
kusrlar yoiken tarafundan tayn olnan beher (...) sayclar bu esnda kaz ve firrlarnda ekp
yedlerinde bulnan gebe ve samal ve damuzlk beher koyunlarn on resde bir resi otuz dokuz preye
yedlerinden cebren ve kahren itir ve derakab hara sekizer dokuzar gurua fruht birle kaz-i merkme
ahllerini zrr ve mukaddem sdr olan evmir-i aliyye mceblerince bu misill gebe ve samal ve
damuzlk anmdan mbyaa memn olmala ... mruz-zikr ekmeceler kazs ve kurlarndan kat
anm almamak ve Silivri ve Ereli ve Terkos ve atalca kazlarndan mevcd gerek gebe ve samal ve
ksr ve kei cmlesi sayclar marifetleriyle tadd ve defter olndukdan sonra samal ve gebeden
alnmayup anlarun yirine ksr ve tokl ve erkek ve kei alnmak gebelerinn kuzlamas rz- hzra dek
tekml olmala rz- hzrdan sonra gebe kalmayup mbyaasna ur ve kuzl samalndan almayup
yirine ksr marya ve tokl ve keilerinden alup gebe ve samal ve kuzl ve damuzlk anmlarndan

145

Taradan gelen kasaplk hayvanlarn mahalline varmadan karlanarak satn

alnmas yasakt. Taradan gelen sr, inek ve manda srleri Yedikulede Tokad
denilen yere getirilerek her yz srn onbei yahudi taifesine tahsis ediliyordu.
Sucukular da kendileri iin gereken eti kasap esnafndan alyorlard. Buna riayet
etmeyerek taradan gelen srlar yolda karlayp satn alan ahslarn faaliyetlerinin
nlenmesi iin hkm yaynlanmt.389 1184 (1770) tarihinde yine Rumelide Eflak,
slimye, Filibe, Zara-y Atik, Yanbolu ve sair yerlerden gelen inek, kz ve srn
dorudan stanbula getirilmesi gerekirken bir ka seneden beri Edirnede pastrmac ve
muhtekir taifesinin bu hayvanlar yollarda karlayarak fazla paraya satn aldklarndan
ve bunun stanbul halknn sknt ekmesine sebep olmasndan bahisle sr kasab
kethdas, yiitba ve ihtiyar ustalar tarafndan ikyet konusu olmutur. Neticede
Edirne kads, bostancba ve belde ayanlarna hitaben bunun nlenmesi iin emir
yazlmas istenmitir.390 Benzer ekilde, 1221 (1806) tarihinde bu defa stanbula kadar
getirildii halde yine Yedikulede Tokada teslim edilmesi gereken yz altm adet inei
itir ve ahz olnmak ... malmun oldukda ber vech-i merh amel ve hareket ve hilfndan gyetl-gye
teh ve mcnebet eylemek bbnda. F Evhir-i Zilkade Sene [1]219 [21 ubat-2 Mart 1805]
389
Kala, ET, C.1, s. 120, Hkm No: 4/31/85
stanbul kdsna hkm ki:
stanbul sr kasb kethds ve yiitbas vesir ustalar gelp kadiml-eyymdan ber taradan
gelen sr ve inek ve manda srekleri Yedikulle hricinde Tokad tabr olunur mevzie gelp tevz
taksm olnagelmiiken sucukc tifesi kadme muyir hufyeten birer ve ikier ve beer karu varup alup
ve nice ibdullhn zarret ve muzyakalarna bis olduklarn bildirp ... her yz srda on be resin
Yehud tifesine ve mads kassb tifesi beynlerinde tevz ve anlar dah zebh ve ibdullha bey idp
sucukc tifesi dah sucuk ve basdrma in iktiz iden lahm kassb tifesinden alup ve kadmden dah
nizm bu vechile olup hilfyla hareket ba fermn- l memnu iken sucukc esnf merkmn hilf-
emr-i l ve muyir-i nizm- kadm taradan gelen srekleri bir iki konak iler karlayup istedikleri
hayvant hufyeten boazlayup nizm- kadmin ihtilline bdi olund diy teekk ... ilerinden bazlar
hilfyla hareket itmeyp ve taradan srek karlamayup iktiz iden lahm kassb tifesinden almaa
rz ve taahhd itmeleriyle ... F Evhir-i Muharrem sene 1169 (27 Ekim-5 Kasm 1756)
BOA, Cevdet Belediye, No: 7062
... sitane-i sadete gelan sr inei ve manda srekleri ibtid Yedikule hricinde vki Tokad nm
mahalle getrdlb cmle marifetiyle yz srda on be sr yehudi tifesine ifrz ve mads sr
kasablarna tevz olunagelmein ... F 8 Rebul-evvel sene 1189 (9 Mays 1775)
390
KS, st, D.34, s. 27.
Marz
Rumili cnibinden diyar- Eflakda slimye ve Filibe ve Zara-y Atik ve Yanbolu arasnda vesir
havllerde hsl olan sr ve kz ve inek kadmden doru Asitne-i aliyyeye gelb Yedikule hricinde
kasb ustalar beynlerinde tevz ve zebh ve ibdullha narh- rzisi zre bey olunmak nizm- kadmi
iken birka seneden ber Edirnede basdrmac ve muhtekir tifesinden baz kimesneler zuhr ve z
kudret olanlara istinde ile Asitne-i aliyyeye gelecek hayvant mesfe mahallerden karulayub ziyde
beh ile itir ve ihds eyledikleri krhanelerinde basdrma in ekserin zebh ve bir mikdrn dah diyar hara bey in nakl ve yapdklar basdrmay dah murd eyledikleri diyarlarda ziyde beh ile bey
idb kadmden Asitne-i aliyyeye gelecek sr ve kz ve inei ashab- ihtikr ve basdrmac tifesi
ol tarafda itirdan men olunmalarn Edirne kdsna ve bostancba aaya ve ayn- beldeye hitben
F 3 Cemziyel-evvel sene 1184 (9 Austos 1770)

146

Kthaneye sevk ederek Kthane, Ortaky ve Galata taraflarnda stanbul kasab

olmayan Ermenilere satmak isteyen ahs ikyet edilmi ve ikyet hakl bulunarak sz
konusu hayvanlarn Yedikuledeki Tokada getirilmesi istenmitir.391 1805 ylna ait bir
belgede stanbulun ve bal yerlerin kasap kethdalnn ba mukbele-i nn ve bervech-i teyd eklinde bir ahsa deruhte edildiinden bahsedilmektedir. Fakat sz
konusu ahs bu grevi gerektii ekilde yerine getirememi ve bu grev, hayat
boyunca olmak artyla yllk bin be yz kurua bir bakasna verilmitir. Bu
parann da vakf- hmayundan karlanaca ve mahllnde ise kimseye tevcih
edilmeyerek vakf-mnde olunmak artyla vakf- hmayundan zabt ve idare olunaca
bildirilmitir. Belgede ayrca taradan getirilen hayvanlarn muhtekirler tarafndan
yollarda karlanarak alnmasnn ve belirlenen selhanelerin dnda kesim yaplmasnn
nne geilmesi istenmekte, bu durumda hem halkn et sknts ekeceine ve hem de
vergi gelirlerinin deceine iaret edilmektedir.392

391

KS, st, D.92, s. 23.

Rumili cnibinden tevrd iden hayvantdan yz altm res inek mahall-i tevz olan Tokada
gelmeksizin hufyeten itir ve Kadhane ve Ortaky ve Galata taraflarnda Ermeni tifelerine bey in
Kadhane tarafna sevk eyledii zhir ve ikr olmala yedimizde olan emr-i l mcebince zikr olunan
inekleri Tokad nm mahall-i mahssamza getrdb kethdmz marifetiyle esnfmza tevz ve taksm
itdirilmesi murdmzdr dey zikr olunan ineklerin ber mceb-i emr-i l Tokad tabr olunur mahall-i
mahssa getrmesi muktez-y urt- nizm- kadm olduu F 17 evvl sene 1221 (28 Aralk 1806)
392
ET, C.3, s. 310-313, Hkm No:16/35/73
orlu ve Silivri nhiyeleri nibleriyle zikr-i t kesnun bulnduklar mahallern kuzt ve nvvbna ve
ayn ve zbitna ve ocak tarafndan mahss mbir tayn olnan (bo) zde kadruhya hkm:
stanbul ve tevbii sr kassbn kethudlna b mukbele-i nn ve ber vech-i teyd mutasarrf olan
cnib-i hilfet-meb mushiblermden(?) Mustaf zde mecduh adem-i idresine mebn kethudlk-
mezbr vakf- hmyn- mlknemden zabt u idre olnmak niyzyla mbrek rikb- kamer-tb-
husrevneme arz- hl takdmiyle ledel-istid haytda oldukca kendsine vakf- hmynumdan sene be
sene er bin beer yz guru it ve mahlli vukunda kimesneye tevch olnmayup vakf-mnde
olnmak artyla kethudlk- mezbr vakf- hmynumdan zabt u idre olnmak bbnda end
seneden ve kethudlk- mezbrun rsmt- mutdesi kys(?) telef ve hedm ve esnfdan bazlar
idre-i rsmn(?) ve mutd zre hisse-i muayyenesinn edsna tealll muhlefet ve teden ber Rmili kurlarndan(?) vrd iden srek tabr olnur inek ve gv sr vesir zebh eyledkleri hayvnt
mahall-i mahssalar olan Tokad'a gelp beynlerinde tevz olnmas urt- nizmlarndan iken bazlar
nizm muyiri harekete ibtidr ve ol vechile nizmlarnun ihtilline bd olduklarn ve kethudlk-
mezbr vakf- hmynumdan idre olnmak mlbesesiyle vridt ve rsmt- muayyenesinn ve
hn-i tevzde ez kadm kethudla mahss hissenn tahsli mhm ve muktez olmala teden ber
urt- kadmeleri zre hayvnt- mezkre dor Tokad nm mahalle gelp kethudlar ve cmle esnf
marifetleriyle tevz u taksm ve kethudlk- mezbra mahss rsmt ve idt ve tayyrt hn-i
tevzde kethudla mahss hissesi kadmsi zre tahsl ve ahz kabz itdrilp muyir-i hatt- hmyn
vridt ve rsmt- muayyenesinn ve hn-i tevzde lzm gelen hissesinn edsnda muhlefet ve
mmnaat veyahud Tokad'a gelmeksizin hufyeten hayvnt itirsna cesret ider olur ise bu
maklelern esnf ve gerek sir her kim olur ise olsun tedb ve g-ml olnarak kethudlk- mezbr
ber vech-i serbestiyyet taraf- vakf- hmynumdan tayn olnan el-Hcc Mehmed Emn tarafndan zabt
u idre olnmak hilf kimesne tarafndan mdhale v taarruz olnmamak bbnda Ac Nikola vesir

147

Yenierilerin et ihtiyacn karlamak amacyla kendilerine de et tahsis

edilmiti. Bunun iin Et Meydannda sekiz kasap dkkn vard. htiya duyulan etler
bu dkknlarda faaliyet gsteren kasap ustalar marifetiyle tevzi olunurdu. Bu
dkknlardan birinin eitli sebeplerle boalmas veya devredilmesi durumunda sz
konusu ustann yerine evlad, kardei veya akrabalarndan bu ii yapabilecek birinin
getirilmesi usuldendi. Ayrca ie balayacak olan ahstan ocak caizesi alnyordu.393
stanbul ihtisab mukataaya konu olduu iin senede bir defa celepler
tarafndan stanbulda Yedikulede Tokad denilen yere getirilen pastrmalk srlar da
bu mukataaya dahildiler. Bunun iin 1718 yl itibaryla 22.000 ake deniyordu. Fakat
kasap ustalar kesim esnasnda zerlerine den resmi dememek iin bazen
Yedikuledeki selhanenin dnda Kthane, Eyp, Beyolu ve sair mahallere giderek
bu blgelerde gizlice kesim yapyorlard. Bu sebeple selhaneden elde edilecek gelir
dyor ve mukataa sahibi zor durumda kalabiliyordu.394 Yedikuleye getirilen
malmul-esm kimesneler muyir-i emr-i l harekete cesret ile nz ve Bene(?) ve skb nm
mahallerde selhneler ihds ve peyd eylemeleriyle Krkkilise kazsnda kadm olan celebleri tazyk ve
yedlerinden hayvnt ahz ve mahll-i mezkrede zebh ve luhmn basdrma ve i yalarn ve cildlerini
oralara(?) ve mahll-i sirelere gnderp istedkleri minvl zre fruht ve celb-i ml eyledkleri
hasebiyle kz ve inek ve cms srekleri Der-aliyyeme adem-i vrd sebebiyle akvt- yevmiyye-i
ibda kllet tr oldndan muhtekir-i mezbrlarun hereketleri hara dah siryet ile Der-aliyyeme vrd
idegelen celebn grhnun adem-i vrdna bis bd olduklar beynyla mbir marifetiyle
mezbrn yedlerinde mevcd bulnan hayvnt ahz ve Tokad nm mahalle celb ve muhlefet ve adem-i
itat idenler Der-aliyyeme ihzr olnmak bbnda.
F Evhir-i Safer sene 1220 [21-29 Mays 1805]
393
ET, C.3, s. 112-113, Hkm No:13/76/246
Bil-fl Dergh- muallm yenierileri aas Mustaf Aa dme ulvvuhya hkm:
Dergh- muallm yenierilerine ez kadm tahss olnan luhmun Meydn- lahmda vk sekiz aded
tomruna b bert mutasarrf olan sekiz nefer kassb ustalar marifetiyle tevz ve virilgelp mahllleri
ve hasbel-iktiz kasr- yedleri vukunda deb-i ocaa in olmayan strc ve meygedeci ve krkci makleleri zmmler almak murd eylemeleriyle nizm- meriyyelerine halel tatarruk idecei mlhazadan
bad olmad beynyla fm bad mahll ve kasr- yedleri zuhrnda o makle hilf- cinse virilmeyp
ustalar marifetiyle kem fis-sbk cevizt- ocak ed olnarak evld ve karnda ve akriblarndan hdemt edya istihkk olanlara tevch olnmak zre zikr olnan kassb ustalar bu defa b arz- hl
istid-y inyet itmeleriyle istidlarna msade-i aliyyem erzn klnmas hussn sen ki aa-y
mmileyhsin ilm eylediine binen ilmun mcebince amel ve hareket olnmak fermnum olman
imdi fm bad mahll ve kasr- yedleri zuhrnda o makle hilf- cinse virilmeyp ustalar marifetiyle
kem fis-sbk cevizt- ocak badel-ed evld ve karnda ve akriblarndan ed-y hizmete istihkk
olanlara tevch olnmak ve muyir-i kide ve nizm hlt tecvz olnmamak bbnda. F Evst- abn
ene 1211 [9-18 ubat 1797]
394
BOA, Cevdet Belediye, No: 770
Devletl, merhametl sultnm hazretleri sa olsun.
stanbul ihtisb muktaas bu kullarnn uhdesinde olub muktaa-i mezbrun mlhektndan Yedikule
hricinde Tokad nm mahalle gelan basdrmalk sr in yirmi iki bin ake mr olub rz- Kasmda krk
bir gn mrrundan sonra defterde mevcud olan ... kadm Tokada gelb mrleri temmen ed badehu
kassb ustalar selhnelerde zebh ile izin virilmek zre fermn- l sdr olmuiken kasb kanadarlar

148

srlardan esnafa hisse verildii gibi sr kasab kethdalarna da bir hisse veriliyordu.
Bu hisseye bal olarak ayrca drt adet dkknn mutasarrfl kendilerine tevcih
ediliyordu. Bunlarn kaytlar Bamuhasebe kaleminde tutuluyordu. Konuyla ilgili
belgede kasap esnafndan bazlarnn ittifak ederek kethdalarnn bu hakkn
gaspetmesi zerine kethda ikyeti olmu ve hakl grlmt.395
Kasaplk srlar, sr kasaplar kethdalar ve yiitbalar tarafndan kontrol
edilir, kesimlik olanlar ayrlr ve ziraatte kullanlmaya msait olanlar ise geri
braklrd.396 Kasaplar, srlarn kesiminden sonra etlerini vukiyye ile halka satmas
gerekirken bazen bu kuraln hilafna sr etlerini pastrma ve sucuk yapan hristiyan
taifesine stelik pahal olarak satyorlard. Byle yaparak etin gereinden fazlasnn
mukaddem ref olunan baltac tifeleri ve yehudi kasblar vesir hricden celeblerden bey ir ile
basdrmalk srlar ... mrlerin virmemek in Tokada getirmeyb Eybde ve Kadhane semtlerinde
ve Beyolunda vesir mahallerde hufyeten zebh itmeleriyle mr telef olub bu kullarna kll gadr
olmala merhim-i aliyyelerinden mercdur ki aa kapusundan bir mumcu kullar tayn olunub
Dzdada vesir mahallerde bulunan basdrmalk srlar kadmden muayyen olan Tokada getrb bu
kullar ve kasb kethds marifetleriyle kasb ustalarna tevz ve taksm ve mukaddem sdr olan
fermn mcebince selhnelerde zebh olunub mrsi tahsl in har yerlerde zebh olunmamak bbnda
emr fermn devletl merhametl sultanm hazretlerinindir.
Vech-i merh zre ibdullha zahre olunmak zre senede bir defa celeblerin Yedikuleye getrdkleri
basdrmalk sr kuleden hric selhnede zebh olunub stanbulun iine lahm getrlmek lzm iken
stanbul ihtisbna basdrma baltal hsl kayd olunmala rsm- baltay almak in stanbul iinde
zebhe izn virb lkin stanbul iinde basdrmalk srnn zebhi ve i yann ... olmala stanbul
ihtisbna hsl kayd olunan yirmi bir bin ake baltalk rsmu alnmak zre ref ve iltizmndan aa
varlub ... stanbul iine ancak lahm ve mumu getrlb stanbul iinde zebh olunmamak zre arz ve
telhs olundukda imdi telhs mcebince amel ve mahalline kayd olunmak fermn- l sdr olman vechi merh zre mahalline kayd olunduun defterde mastrdur fermn- l sultnmndr. F 2 Safer 1131
(25 Aralk 1718)
395
BOA, Cevdet Belediye, No: 195
... sr kasablar kethdalyla era buyurulub kadml-eyymdan eslfmzdaki kethd kullarna
Yedikullede Tokada ekilb esnfa tevz olunan srlardan esnf misill kethd kullarna birer hisse
virilegelb ve hisse-i mezkreye merbt drt dekkn dah kethd bulunan b fermn- l mutasarrf
olageldikleri hl ba muhsebe kaleminde mastr ve mukayyed iken kethdlk bu bendelerine tevch
buyurulduu trihden bu na dein esnf maklelerinin gzdelerinden baz kimesneler yekdl ve
yekcihet olub gerek hisse-i mezbr ve gerek dekkn-i mezkrlar bu bendelerinden ketm ihf ve bu na
kadar beynlerinde ekl bel ve merkmlar ile bir drl mukvemete iktidrm olmayub vchla bu
kullarna gadr- kll olmala merhim-i aliyye-i hsrevnelerinden merc ve mutazarrrdr ki b fermn l kaleminden derkenar buyurulub malm- mlkneleri buyuruldukda kadml-eyymdan kethd
kullar mutasarrf olageldikleri zre hisse-i mezbr ile drt aded dekkini b hatt- hmyn mehabetmakrn bu kullarna tevch ve inyet ve ihsn buyurulmas bbnda emr fermn evketl mehbetl
kermetl azmetl kudretl padih- lempenh efendimindir. F 20 Zil-hicce sene 1207 (29 Temmuz
1793)
396
Kala, ET, C.1, s. 157, Hkm No:4/182/556
Anadolu cniblerine mrr itmek zre Rumili tarafndan vrd iden bakar srekleri kezlik kethd ve
yiitbaler marifetiyle ryet olunup ekle slih olanlar ifrz ve deer beh ile cmle marifetiyle tevz
ve akelerin ashblarna teslm ve ekle salhiyyeti olmayup ifte mstaid olan bakar Beiktadan karu
skdara ashb yedlerine memhr senedt ve b fermn- l mrrlarna ruhsat virilmek zre ... F
Evil-i Ramazan sene 1170 (20-29 Mays 1757)

149

pastrma ve sucuk olarak kullanlmasna ve ziyan olmasna sebebiyet veriyorlard.

Neticede ahalinin et sknts ekmesine sebebiyet veren bu ahslarn cezalandrlmas
talep ediliyordu.397
Rumeli ve civarndan stanbula getirilen bykba hayvanlar Edirne ve
civarndaki meralara toplatlp bir ksm Edirnede muayyen yerlerde kesilip pastrma
yaplyordu. Fakat nizama aykr olarak kasaplarn dnda baz bakkal ve renberlerin
de bu ii yapmalar sonucu stanbulda et skntsna sebebiyet verildiinden stanbulda
bulunan sr kasab esnafnn kethdas, yiitbas ve sair ustalarn bu durumdan
ikyetleri zerine sz konusu ahslarn bu faaliyetlerinin nlenmesine dair 1776
ylnda bir hkm yaynlanmt.398 stanbulun et sknts ekmemesi iin mevcut
kesimlik hayvanlarn bu husus gz nne alarak kesim yapmalar istenirdi. 1206 (1791)
ylnda kasaplarn, Karaman koyunun gnlk olarak tespit edilmi miktarda kesmesi
gerekirken tamahkrlklar sebebiyle fazla sayda kestikleri koyunlar fahi fiyatla
sattklar ve yine bunlardan bazlarn kavurmac ve sucukulara sattklar tespit
edilmiti. Bu durumun stanbulda et skntsna sebebiyet vereceinden dolay
kasaplarn gnlk kesim saylarna uymalar emredilmiti.399 Ramazan ay yaklatnda
397

BOA, Cevdet Belediye, No: 7061

... taradan gelan bakar kifyet mikdr zebh ve dkknlarnda vukiyye ile ibrdullha bey olundukda
mddet-i vfire kifyet ider iken bir kac gn zarfnda yedlerinde olan bakar zebh ve luhmunu narhdan
ziydeye kefere tifesine bey anlar dah itir ve basdrma ve sucuk yapub mddet-i kallede bu tarkla
zebh eyledikleri bakarn luhmunu itlf ve izat idb badehu dkknlar lahmdan hli ve muattal
kald tife-i mezbreye tefhm ve fmbad ...
... sr kasblar stne-i aliyyeye gelan zehyirini tife-i nasaraya basdrmalk nmyla beher
vukiyyesini altar ve yedier pareye fruht ile telef ve yedi ay vakt-i muzyaka-i ibdullhn dkknlarn
nehy koyub ibdullha her vecihle muzyakaya sebeb olduklar malm- devletleri buyuruldukda ... her
vukiyyesini drt pareden ziydeye furuht olunmayub ve koyun kasblar gibi aled-devm ibdullha
bulunmak artyla nizmlar virilmek ... F 3 Cemziyel-hir sene 1178 (28 Kasm 1764)
398
Kala, ET, C.2, s. 240, Hkm No:8/385/1258
Edirne mollasna ve bostancbasna hkm ki:
stanbulda vki sr kassb esnfnun kethdlar Mustafa ve yiitbalar dier Mustafa vesir ustalar
sdde-i sadetime gelb ez kadim Rumili cnibinden stne-i sadetme gelen kz ve inek ve tosun
Edirne kazsnda ve civrnda olan meralara celeb tifesi cem ve stne-i sadetime nakl olunub ve
mahmiye-i Edirnede basdrma ve kassb in sr zebhi ez kadm bir ka mahalde mteayyin
kimesneler yediyle olub anlar dah kadar- kifye zebh idb nizm- kadmleri bu vech zre iken bu
esnalarda bakkal ve renber vesir env- muhtelifeden kimesneler peyda ve krhaneler ihds ve celeb
yedlerinde olub stne-i sadetme gelecek kz ve inek ve tosun itm ile yedlerinden alub itlf ve
izat eyledikleri stne-i sadetmde ibdullhn muzyakalarna bd bir hlet olmala ... F Evhir-i
Safer sene 1190 (11-20 Nisan 1776)
399
KS, st, D.65, s. 93.
stanbul kds fazletl efendi ve kasbba aa
Anadolu cnibinde tevrd iden Karaman anm kifyet mikdr beher yevm zebhle ibdullha fruht
itdirilerek vfir mddet Karaman anmnn bulunca ve ibdullhn lahm hussunda bundan sonra

150

zellikle gda maddeleri bata olmak zere halkn taleplerine kar hazrlkl olunmas
istenirdi. Bu sebeple kasap esnaf da uyarlr, dkknlarda bol ve kaliteli etin
bulundurulmas iin kasap yneticileri ve esnafnn dikkati ekilirdi.400
Kasap esnafndan biri herhangi bir sebeple iflas ettiinde ayet borlu ise sahip
olduu gedii mzayede ile satldktan sonra ncelikle meslektalarna olan borlar
deniyordu.401 Bir kasap dkknnn birden fazla ahs tarafndan iletilmesi sz konusu
olabiliyordu. Kasap dkkn vakf mlk ise ve mutasarrf olan ahs vefat ettiinde
ayet ocuu yoksa dkkn veya dkkndaki hissesi ait olduu vakfa kalyor ve vakf
tarafndan mzayede ile satlyordu. Bu sat esnasnda Kasapba aann vekili olarak
esnafn kethdas ve yansra kasap ustalar ihtiyarlar hazr bulunuyordu. KSdeki
1210 (1795) tarihli bir belgeye gre 15 sehm itibar edilen bir kasap dkkn gediinin
9,5 hissesine sahib olan bir ustann vefat etmesi ve ocuu olmamas mnasebetiyle

zarret ekmeyecekleri melhz ve zhir ve bhir iken kasb tifesi aldklar klliyetl Karaman anmn
mahz tama- hmlarndan n ziydeye bey ve tiz elden menfi tahsli in beher gn mutd-
sbklarndan ziyde anm zebh ve dkknlarna getrdb kavurmac ve sucukcu maklelerine yarmar
ve birer ve ikier koyun fruht eylemeleriyle bu sretde tevrd iden anm mddet-i kalle zarfnda
tekml olaca ve Rumili koyunu tevrd henz vuku bulmamala ibdullha bundan sonra lahm
hussunda zarret ve muzyakaya dar olacaklar bedh olmala beher yevm yalnz yedi yz aded
koyun zebh itdirilerek koyunun telef ve izat itdirilmemesini F 15 Safer sene 1206 (14 Ekim 1791)
400
KS, st, D.92, s. 93.
stanbul kds fazletl efendi
El hleti hzihi kasb dkknlarnda matlb zre ok semz lhm grlemeyb mh- Ramazn-
ufrn-nin dah takarrub itmekde olmak hasebiyle Ramazan- erfde kasb dkknlarnda kesretl
ve l lahm satlarak tevs-i daire-i ma- ibda itin olunmak murd- l olmakdan n dergh-
muall kapucubalarndan hl hssa kasbbas Osman Efendi ve kasblar kethds ve kasb
ustalarn nezdinize celb iderek ibu Ramazn- erfde ibdullha lahm- ganem hussunda refh
virilmek ve her bir kasb dkknlarnda memlden ok ve semz lhm bulunmak ne makle tedbre
muhtcdr ve ne mahalden anm tertbine mtevakkfdr kendlere dah istintk ve tahkk iderek
hakkat-i keyfiyeti huzrumuza ilma msraat eyleyesin dey F 29 Receb sene 1222 (2 Ekim 1807)
401
KS, st, D.53, s. 110.
Marz
Kasb tifesinden olub dern- arz- hlde mezkrul-ism Ali Beeye iflastr olmala ism-i ml tlk
olunur birbuuk kasab dkknnn gedik tabr olnur ltndan gayr bir nesne olmadndan mezbr Ali
Beenin dyinleri celb tifesinden mazbtul-esm kimesneler haklarn mezbr Ali Beeden bundan
akdem taleb ve dava ve gedik tabr olunan bir buuk kasab dkkn lt badel-mzyede inkiturrabe bedel-i misli ile hara fer ve tefvz ve bedel-i merkmeden celeb tifesine olan dynunu edya
ve fazla kalursa kendye teslme ... badel-mzyede ve inktur-rabe be yz elli uru
mukbilesinde izzetl kasbba aa vekli ve esnf kethds El-Hac Ali ve ustalar marifetiyle bilvekle hara fer ve ve tefvz ve ve bedel-i merkmu bil-vekle kabz itdikden sonra ... makbz olan
mebl- mezbr be yz elli guru celebn tifesinden hric dynuna virilmeyb ancak yafteli olan
celebn dynuna tevz olunmak iktiz eyledii ... 15 Cemziyel-evvel sene 1200 (16 Mart 1786)

151

hissesi mzayede ile 80 kurua satlmt. Sat sonunda yeni sahibine gedii tasarrufu
iin vakftan temessk verilmiti.402
Kasap

ustalar

ayet

isterlerse

dkknlarn

bir

baka

kasaba

devredebiliyorlard. Fakat bu devir, ayet dkkn vakf mlk ise dkkn iindeki
beynel-hrfe gedik tabir olunur lt- lzme-i malmenin devri anlamna geliyordu.
Yani dkknn mlkiyeti vakfa ait olmaya devam ediyordu. Gediin devredilecei ahs
ise daha nceden tahkik edilirdi.403 Zaman zaman askeri snfa mensup ahslarn da
kasaplk yaptuklar anlalmaktadr. Atmeydannda nar kurbunda kasaplk yapan
Hasan adnda bir cebeci eti pahal fiyata satt iin Seddlbahre kalebent olarak
srgne gnderilmiti.404 Benzer ekilde yine eti pahal fiyata satan kasap ustas Hac
Ali adndaki biri de bu suundan dolay Bozcaadaya srgn edilmiti.405

402

KS, st.64, s. 9.
... Yedikule hricinde vki selhnelerden yedinci selhneye merbt kasb dkknlarndan kasaba-i
Tophanede Aa Hamam kurbunda kin bir bb kasb dkkn dernunda mevcd beynel-esnf gedik
tabr olunub on be sehm itibr olunan lt- lzme-i malmenin dokuz buuk sehm hisse yiasna
vakf- erf-i mrun-ileyh hazretleri mtevellsi temesskyle mutasarrf olan Esseyyid Ali Bin mer
bil veled fevt olmala mutasarrf olduu dokuz buuk sehm hissesi cnib-i vakf- hmyna id ve rci
oldukdan sonra taraf- vakf- erfden mzyede olunub urt- cedde mcebince kasbba aa vekli
olub esnf- mezkre kethds olan Esseyyid Halil Usta ile sir mseccell-esm kasb ustalar
ihtiyrlaryla ... Krd Mehmed Bee bn Ali zerinde seksen guruda karar ve ziyde ile tlib-i har
olmamala kararddesi zre mezbr Mehmed Beeye virildiini ... zabt ve tasarrufin cnib-i vakfdan
yedine temessk it buyurulmak bbnda ... F 21 Muharrem sene 1210 (7 Austos 1795)
403
KS, st, D.53, s. 52.
Marz
Evkf- hmyn hazret-i ehriyriden beinci selhneye merbt medne-i skdarda Eski Hamam
kurbunda vki bir bb kasb dkkn dernunda mevcd beynel-hrfe gedik tabr olunur lt- lzme-i
malmeye mutasarrf olan Selim Bee Bin Sleyman meclis-i er-i mnrde Esseyyid Halil Bin Ebibekr
mahzarnda ber mceb-i urt- cedde kasbba aa vekli esnf kethds El-Hac Ali Aa ve kasb
ustalarndan mazbtul-esm kimesneler olduklar hlde ikrr ve takrr-i kelm idb vakf- hmyn
mtevellsi temesskyle tasarrufumda olan mruz-zikr lt- mezkreyi eski kasb ustalarndan olub
ledel-ihbr istihkk nmyn olan ibu merkm Esseyyid Halil Bin Ebibekre bedel-i malm ve makbz
mukbelesinde bey ve temlk ve teslm eylediimde ol dah ber vech-i muharrer itir ve temlk ve teslm
ve kabz ve kabul itmekle defter-i hmyna badel-kayd yedine temessk it buyurulmak bbnda
stanbul mahkemesinden huzr- llerine ilm olundu. F 3 Muharrem sene 1200 (6 Kasm 1785)
404
BOA, Cevdet Belediye, No: 533
At meydannda nar kurbunda kasb olan dergh- muallm cebecilerinden on dokuzuncu
cematin nefertndan Hasan nm cebeci bu defa lahm sekizer paraya fruht eylediine binen li eclittedb Seddlbahr kalasna nefy ve kalabend olunmak bbnda F 3 Cemziyel-hir sene 1183 (4
Ekim 1769)
405
BOA, Cevdet Belediye, No: 1437
avuba Aaya ve Bozcaada cezresi nibine hkm ki:
Kasb ustalarndan Hac Ali nm kimesne tama- hmndan n ziyde beh ile lahm fruhtuna
cesret eylediinden mad sirleri dah ziydeye fruht melanetine sevk iderek ihtill-i nizm ve
zrr- ibd mcib olduklarna ibtidr- tahkk olunmala bu makle ihtill avu zde kadruhu ile

152

Mbahat Ktkolunun tespitlerine gre 18. yzyl sonlarnda 1788den

itibaren koyun ve kuzu etlerinin fiyatlar art gstermeye balamtr. 1779 ylnda
koyun eti 30 ake iken 1794 ylnda % 50 artarak 45 ake olmutur. Ayn ekilde kuzu
eti de 1779da 33 ake iken % 54,5 artarak 51 akeye ykselmitir.406
Etin piyasada azl da kasap esnafnn kural olarak fiyatlar kendiliinden
ykseltmesi iin sebep tekil edemezdi. Bu sebeple 1203 (1789) ylnda koyunun yeterli
olmamas sebebiyle kasap esnafnn koyun etini pahalya satmas zerine ilgili esnaf
yneticileri araclyla kasap esnafnn dikkatinin ekilmesi istenmitir.407 Etin yetersiz
olmas sebebiyle fiyatlarn ykseltilmesi ancak yetkililerin talimatyla olabilirdi. 1206
(1792) ylnda, belirtildiine gre kasap esnafnn satmas iin koyun etinin vukiyyesi
iin tespit edilen fiyat on iki parayd. Belgede daha nce koyun etinin azlndan dolay
narh- carisinden yksek fiyata satlmasna msaade edildii, fakat iinde bulunulan yaz
mevsiminde koyun etinin semen yani semiz olmasyla etinin on para olmas gerektii
tespit edilmitir.408 Yine, 14 Rebilahir 1205 (21 Aralk 1790) tarihinde verilen
hkmde koyun etinin azlndan dolay kyyesinin narh- carisinden drder para
fazlasna satlmasna karar verilmiken ruz- Hzra girilmesi ve Anadolu ve
Rumeliden bol miktarda koyun getirilmesi sebebiyle eski fiyata dnlmesi

merkm kasb Hac Aliyi Bozcaadaya nefy iclya msraat eyleyesn F Evhir-i Ramazn sene
1205 (23 Mays-1 Haziran 1791)
406
Mbahat Ktkolu, XVIII. Yzyl Sonlarnda stanbul Piyasas, Tarih Boyunca stanbul
Semineri, 29 Mays-1 Haziran 1988, (1989), s. 235-236.
407
KS, st, D.65, s. 67.
B sahh
stanbul kds fazletl efendi
Der aliyyede skin ibdullhn her hlde istihsl-i esbb- refh- hlleri matlb iken bu esnada kasabn
tifesi muyir-i rz kllet-i anm zr ve illet iderek diledikleri behya lahm- ganem fruht ile
ibdullh zrr eylediklerine binen bu hussun bir hsn-i nizma idhliyle ibdullh hasretden vikye
lzmeden olmala imdi kasbba aay ve kasblar kethdsn vesir lzm gelenlere huzrunuza celb
ile bil-mzkere fm bad ibdullhn refh- hllerini ve lahm- ganemin kesret zre bulunmasn mcib
olarak bir sret-i haseneye rabt ile iktiz-y nizmn ilm eyleyesiz dey buyruldu. F 9 abn sene
1203 (5 Mays 1789)
408
KS, st, D.65, s. 104.
stanbul kds fazletl efendi ve kasbba aaya
Bundan akdem kllet ve muzyakaya mebn zebh ve fruht olunan lahm- ganemin kyyesini narh-
crisinden ziydeye bey in cmle marifetleriyle tanzm ve ilm ve ol vechile ruhst virilmi olub
ancak bi hamdillhi tel mevsim-i sayf duhlyle anma semen gelb mutd zre lahmn narhna
nizm ve rbta virilmek muktaz olmala imdi tutulan ani mcebince ibu mh- Zil-hiccenin
yirminci gnnden bed ile beher kyyesini kasbn on ikier paraya mbyaa ve ibdullha on er
paraya bey ve fruht eylemelerini 16 Zil-hicce sene 1206 (5 Austos 1792)

153

kararlatrlmtr.409 1222 (1807) tarihine ait bir kad siciline gre mandra ve iftlik
ashab, hayvanlarn hastalklarn ve baz masraflarnn artmasn gereke gstererek
kuzu saysnn azaldn ifade ederek bu sebeple kuzular iin bir nceki senenin fiyat
olan vukiyyesi yirmi paray kabul etmeyip yirmi be para olmasn istemiler, fakat bu
teklifleri reddedilmiti. Verilen hkmde Hassa kasapba ve sair erbab- vukufun
konuyu tetkik ve mzakere etmesi istenmi, kuzunun muhtekir ve madrabaz taifesine
satlmamas ve stanbulda kuzu eti sknts ekilmemesi iin bir nceki senenin fiyat
olan on sekiz paraya iki para ilave edilerek kasaplara yirmi paraya satlmas hkm
verilmitir. Kasaplarn da buna iki para ilavesiyle ahaliye yirmi iki paraya satmas
karara balanmtr.410 Bundan bir sene sonra da ayn gereke ile kasaplar kuzunun
fiyatn artrmak istemilerse de bu talep de reddedilmi ve maslahat gzetilerek hem
mandraclarn hem de kasaplarn eski fiyat zerine ikier ake zammyla satabilecekleri
hkm verilmitir.411 Bylece koyun ve kuzu fiyatlarnn zamanla deikenlik
gsterdiini ve 18. yzyl sonlarna doru art gsterdiini syleyebiliriz.

409

KS, st, D.65, s. 90.

stanbul kds izzetl fazletl efendi ve izzetl sekbanba aa
Bundan mukaddem klletine mebn zebh ve fruht olunan lahm- ganemin kyyesini rz- Hzr duhlne
dek badehu baz esbba mbten evvl-i erfe dek narh- crsinden drder para ziydeye bey in
cmle marifetleriyle tanzm ve ilm olundukda ol vechile ruhst virilmi olub ancak bi minnehu tel
gerek Anadolu ve gerek Rumili cniblerinden kesret vefret zre hayvant tevrd itmekden n kllet
ve muzyaka ve esbb- gl mndefi olub bu gnlerden sonra ibdullhn narhdan ziydeye lahm itir
eylemeleri muyir-i rz ve menfi-i hamiyet ve ittisf id beyndan mstani olmakdan F 14
Rebul-evvel sene 1205 (21 Kasm 1790)
410
KS, st, D.92, s. 45.
Marz
Beher sene rz- Hzr duhlnde kuzunun zebh ve beyine izin virilmek mutd olduuna binen
Asitne-i aliyye ve civrnda ekmece-i sar ve kebre havlsinde kin mandraclar kethds vesir
ashb- iftlikn mslm ve rey ve kasblar kethds vesir kasb ustalar muvcehelerinde ibu
fermn- lleri krat ve mazmn- mnfi kendlere ifde ve tefhm olundukda cmlesi ashb-
iftlikn ve gerek mandraclar ibu sene-i mbrekede baz ilel ve esbba mebn anmn klletinden ve
gerek masrf- kesreye dar olduklarndan bahisle kuzunun beher vukyyesine yirmi beer para iltims
ideriz didikleri kelmlarna havle-i sem itibr olunmayub aa-y mumileyhim kullar vesir erbb-
vukf ile bil-mzkere etrf mlahza ve tedkk olunarak ibdullh muzyakadan vikye zmnnda
bi avnihi sbhnehu ve tel klliyetl kuzu celbine vesle olur mlhazasna mebn lahmn narh olan
on sekiz para hesbna gre iki para zam ile ashb- iftlikn ve mandrac tifesi bil-cmle kuzularn
erbb- ihtikr ve madrabazlara virmeyb cmlesini kassbana virmek zre beher kyye lahm- kuzuyu
yirmier paraya virb kassban dah kadm zre iki para fidesiyle ibdullha yirmi ikier paraya bey
eylemeleri hussu rey-i sfneleri zre karargir olub vech-i merh zre beye mteahhid
olduklarndan F 11 Safer sene 1221 (30 Nisan 1806)
411
KS, st, D.90, s. 12.

154

3.2.2. Tavuku Esnaf

Tavuk, stanbula ounlukla Trakyann yakn blgelerinden ve zmitten
getirilmekteydi. Gelen tavuklarn bir ksm Matbah- mire iin ayrlmaktayd. Devlet
bu hususa zellikle dikkat eder ve problem kmamas iin gereken tedbirlerin
alnmasn emrederdi.412 Dier rnlerin olduu gibi tavuklarn da stanbula
getirilmeden yolda karlanarak alm-satm yasakt. Bu durumda tavuklar nceden
tahsis edilmi olan yerlere ulamyor ve sknt ekiliyordu. Nizama aykr bu hareketten
Matbah- mire de etkileniyordu. Tavuku esnafnn kethda, yiitba ve ustalar gelen
tavuun gerei kadarn Matbah- Amire iin ayrr ve kalanlarn da esnafa datrlard.
Tavuklarn ayrlmas esnasnda Hassa Tavukuba da mdahil olur ve takibini yapard.
Taradan gelen tavuk ve pililer, nce Bayezid Cami avlusuna getirilir ve saray iin
ayrlanlarn dnda kalanlar 84 hisse kabul edilerek ilgili esnafa taksim edilirdi. 84
hissenin 4 hissesi yahudilere ve 80 hissesi de mslmanlara ve zmmilere braklrd.413
1178 (1765) tarihli bir belgeye gre taradan gelen tavuun esnafa datmnda kusuru
grlen ve esnafa hakszlk yapan Tavukular Kethdas ikyet edilmi, fakat byle
davranlarn tekerrr etmeyecei beyan zerine mesele halledilmiti.414

412

AD, s.60, Hkm No:20/395/1758

stanbul kdsna hkm ki:
Mahrse-i stanbul'da vki dkknlarda oturup kadmden tavuk bey u ir iden tavukc tifesinden
kethudlar ve yiitbalar vesirleri ord-y hmynuma gelp bir vechile mdhale olnmak cb
itmez iken baz kimesneler fuzl ve kadmden olgelene muhlif bunlarun umrna karup bunlara kll
zarar ve gadr itmeleriyle mukaddem cnib-i erden hccet-i eriyye birle mezbrlar men olnm iken
kanat itmeyp tekrr kr kisblerine gadr ve bunlarun itir idecekleri tavu mezbrlar alup Matbah-
mireye tavuk teslminde usret ekdklerinden gayr beynlerinde ihtill ve kesda bis olmalaryla
mezbrlar ol hccet-i eriyyelere ve emr-i hmynuma muyir mtenebbih olmamalaryla yedlerinde
olan hccet-i eriyyeleri mcebince amel olnup men olnmak in ... F Evhir-i evvl Sene [1]106
(4-12 Haziran 1695)
413
Kala, ET, C.1, s. 257, Hkm No: 5/84/560
... stanbulda vki tavukc esnf sdde-i sadetime gelp tavukcu tifesinn kadmden taradan gelen
tavuk kethd ve yiitbalar vesir ustalar marifetiyle Matbah- mireme kifyet mikdr virilenden
mads beynlerinde tevz olunagelp ... taradan gelen tavuk ve pili merhm ve mafrun-leh Sultan
Bayezid Han tbe serhunun cmi-i erfinn havlsna getirilp cmle marifetiyle behlar kat ve
lzm mertebesi hssa tavukcba tarafndan bade ahz ve mads seksen drt hisse itibar olunup drt
hissesi yehud tifesinn ve seksen hissesi ehl-i slm ve zimmet beynlerinde taksim olnagelmidir ... F
Evil-i Cemziyelhir sene 1173 (20-29 Ocak 1760)
414
KS, st. D.25, s. 210
Marz
Arzuhl iden tavukcu esnf ... vesirleri ile taradan tavuk getren Apostol ve Yorgi mecls-i er-i
erfde ihzr itdirdikleri saray- hmynda zlfl(?) teberdarlndan b-bert- lin tavukcular
kethds olan dern- arzuhlde mezkr Hafz Aliden mezbr Hafz Ali umrumuzu idreye teksl ve
taradan gelen tavuklar beynimizde nizmmz zre tevz itmemekle tavuk getrenlerin beher tevzde

155

Tavukularn dnda sebzeci dkknlarnda da tavuk sat yaplrd. Bu,

sebzecilerin dorudan doruya tavuk sat yapmalar eklinde olabilecei gibi ahalinin
yaknlarnda bir tavuku dkkn olmamas halinde sebzeci esnafna tavuk sat
yaptrlmas eklinde de olabilirdi. Nitekim Eypte tavuku dkkn olmamas
sebebiyle gerek k mevsimi artlar ve gerek hasta ve dknler gz nne alnarak
blgedeki sebzeci dkknnda tavuk sat yaplmas istenmiti. Ayrca tavuku
esnafnn da sz konusu sebzeci dkknna mdahale etmemesi isteniyordu.415 Konuyla
ilgili hkmlere ramen kazanlarnn azalaca endiesiyle tavuku esnaf zaman
zaman sebzecilerin tavuk satmasn engellemeye alyor, fakat devlet sebzecilerin de
tavuk satna msaade ediyordu.416
Tavuku esnafnn ve sebzecilerin dkknlarda sattklar tavuklarn yan sra
ar ve pazarlarda ve mahalle aralarnda tavuku ve pazarc esnaf tarafndan da
tavuklar satlmaktayd. Bu esnaflar tavuk ve pilileri kafesler iinde muhafaza ederler
ve sabit bir meknda durmayp srekli seyyar halde bulunurlard. Kafesler iinde satlan
bir iki kafes tavuunu kim ald malm- muayyen olmayub behlarn bize tazmn eylediklerinden
mad beher kafes bana birer ve ikier tavuk alub nizmmzn ihlline bis olmala kethdlkdan
ihrc ve birine kethdlk umrunu idreye kdir bir kimesne nasb olunmak matlbumuzdur dey teekk
itdiklerinde ol dah inkr ve fm bad dah hn-i tevzde ustalar marifetleriyle nizm- kadmleri zre
tevz ve her kesin hissesini tayn ve berren ve bahren taradan tavuk getrenlerden hilf- er-i erf
nesne mutlebe itmeyb gerei gibi umrlarn idreye taahhd itdikde anlar dah bu minvl zre rzlar
olub kat- niz eyledikleri mbir iltimsyla huzr- llerine ilm olundu. F 18 evvl sene 1178 (10
Nisan 1765)
415
Kala, ET, C.2, s. 334-335, Hkm No: 10/271/948
Hslar kds zdet feziluhuya hkm ki:
... ibu belde-i mbreke haric-i sur baka kaz oldndan mad ihrk sebebi ile nfusun kesret-
vefreti dah olmala belde-i mezbrede bir tavukc dkkn olmayup beher hal ibdullh belde-i
mezkrede bir tavukc dkknna ihtiyc- kll ile muhtclar olup nice hasta ve all ve ktrm ve
ihtiyrlar stneye gidp tavuk ve pilic itirsna kudretleri olmadndan gayr b huss eyym- itda
dah kll usretleri olmala ... mahall-i mezbrede haftada iki yk tavuk ve pilic itir olunup medne-i
mezbrede cmi-i kebr skunda tayn olunan sebzeci dkknnda ibdullha bey olnup ... F Evhir-i
Receb sene 1197 (22 Haziran-1 Temmuz 1783)
416
AD, s. 112, Hkm No:42/168/728
stanbul kdsna hkm ki:
Mahrse-i stanbul'da vki sebzeci ve tavukc tifesi gelp bunlar ibdullha sebze ve birer ikier ake
noksna tavuk bey ve kr kisb idp eran dahl olnmak cb itmez iken tavukc tifesinden bazlar
tavuk beyi bize mahssdur siz noksna bey idp bizm krmza kesad virrsinz diy mmnaat ve
teadd eyledklerin bildrp hilf- er-i erf ol vechile teaddleri men u def olnmak rec ve tavukc
tifesinn hsmlar olan ve yine tavukc tifesinden ehl-i dkkn baz kimesneler mezbrlarun esvk
ve baz mahalde bey eyledkleri tavuklar bey itmeyn diy mezbrn rencde ve men eyledkleri
mer olmamala tife-i mezbre tavuklarn diledkleri esvk ve mahallde ibdullha bey eyleyp
mezbrlara tife-i mezkrdan ve hardan kimesnelere kat dahl taarruz eylememek zre emr-i erf
virilmek in Rmili kdaskeri olan mevln Yahy edma[llhu tel iclleh] ilam itmele
mevln-y mrunileyhn ilm mcebince amel olnmak in yazlmdur. F Evst- Zilkade sene
1116 (7-16 Mart 1705)

156

tavuklar, erciler tarafndan stanbula getirilirdi. Bu iki ekilde olurdu. erciler bazen
at zerinde sadece tavuk ve pili getirirlerdi. Bu durumda gelen tavuk ve pilileri
tavuku esnaf alrd. Fakat erciler bazen de yine at zerinde tavuk ile birlikte zahire de
getirirlerdi. Bu durumda ise gelen tavuklarn yars, saylar 29 olan seyyar pazarc
esnafna kalan yars ise sabit yerlerde sat yapan tavuku esnafna verilirdi.417
Halkn ve saray mensuplarnn beslenmesinde dier nemli bir gda maddesi de
yumurta idi. Yumurtac esnaf mstakil bir esnaf grubu olarak kabul edilmeyip ya
yemi esnafna yamak olarak kabul ediliyordu. Bu sebeple mstakil bir kethdalar da
bulunmamaktayd. Yumurtac esnafnn kethdalk ilerini ya yemi esnafnn
bazarbas idare ediyordu. 1752 senesinde yumurtac esnaf, nizama aykr olarak
mstakil bir kethda semise de bu kabul grmemitir.418
Yumurtalarn bir ksm yumurtac esnaf kethdasnn vastasyla saray
ihtiyalarnn karlanmas iin Saray- Hmyn bazarbasna verilirdi. 1758
senesinde saray iin her gn 800 adet yumurta tahsis edilir ve cari fiyat zerinden alm
yaplrd.419 stanbulda yumurta sat bakkallara ve manavlara tahsis edilmiti.420

417

BOA, Cevdet Belediye, No: 1434

... ber vech-i muharrer istidlarna msade-i aliyye erzn buyurulmala badel-yevm ercilerin Deraliyyeye getrdkleri zehyir ile mahltan tavuk ve pililerin nsflarn bazarc tifesi ve nsf- harlar
ile yalnz gelen tavuk ve pilileri yine esnf- mezbre itir ve vech-i merh zre beynlerinde tevz ve
taksm olunmaa tarafeyn rzlar olub ol vecihle kat- niz birle nizm- kaviye rabt olunub ... F 2 Zilhicce sene 1218 (14 Mart 1804)
418
Kala, ET, C.1, s. 72, Hkm No:3/147/556
... stanbulda ya yemi bazarbas olan Teberdr- sbk El-Hac Yusuf zde kadruhu sdde-i
sadetme arz- hl idp yumurtac esnfndan ... vesir malmul-esm nm kimesneler
muvcehesinde Terift kaleminden ihrc olnup derkenarnda tafsl olnd zre yumurtac esnf ya
yemi esnfna yamak olup ez kadm yumurtac esnfnun mstakil kethdlar olmamala kethdlk
umrlarn bazarbalar ruyet itmek nizm- kadmlerinden iken ahd-i karbde yumurtac esnf ilerinden
birini kethd ihtiyr idp ve hilf- nizm hareket eyledklerin inh ve kadme muyir ilerinden
kethd taynlerinin refini iltims eyledkde ... bazarba merkmdan esnf- mezbrenin umr u
husslarn olageldii zre ruyet ve hilf- nizm- kadm hareket itmemek zre taahhd idp ... F
Evil-i Rebul-hir sene 1165 (17-26 ubat 1752)
419
Kala, ET, C.1, s. 216-217, Hkm No: 5/35/112
stanbul kdsna hkm ki:
Mahrse-i stanbulda Odunkapus hricinde vki yumurtac esnfnun mukaddem nizm virildii zre
Saray- mireme iktiz iden yumurtay kethdlar yediyle Saray- mirem bazarbasna viregelp
rencde olnmalar cb itmez iken bazarba mumileyh kanat itmeyp tarafndan kayk ile adamlar
tayn ve taradan gelen yumurta sefnelerini ry- deryada karlayup iskeleye yanamazdan mukaddem
diledi minvl zre yumurtalarun alup ol vechile gadr u teaddi itmele men def olnmak bbnda ...
F Evst- Rebul-hir sene 1172 (12-21 Aralk 1758)
420
Kala, ET, C.2, s. 245-247, Hkm No: 9/6/28

157

Yumurtac esnaf daha ok Zindankaps ile Odunkaps haricinde younlamt.

Gemilerle gelen yumurtalar bu iskelelere yanayordu. Yumurtac esnaf yz yumurtay
doksan akeye bakkal esnafna ve onlar da tanesini bir akeden yani %10 karla halka
satyorlard. 1766 ylnda bakkallarda bulunan yumurtann azl dikkat ekmi ve konu
aratrlmt. Neticede problemin mutat zere znikten gemilerle getirilen yumurtann
azalmasndan kaynakland anlalmt.421 Yumurtalarn tand gemileri, limana
demirlemeden karlayarak mallarn satn almak yasakt. Yumurta fiyatlar iin yaz ve
k mevsimlerinde ayr ayr fiyat veriliyordu. Konuyla ilgili bir belgede ayrca ync
yumurtas ad verilen bir yumurta eidinden de sz edilmektedir.422 Yumurta satnda
da narha riayet edilmesi gerekiyordu. 1203 (1789) ylnda, narha riayet etmeyerek
yumurtay pahal fiyattan satanlarn dkknlarnn kapatlaca ve sz konusu
dkknlarn yumurtac dkkn olmaktan karlaca ifade ediliyordu. Bu sebeple ilgili
esnafn ciddi ekilde uyarlmas isteniyordu.423

... Dvn- hmynum kaleminde mukayyed Ya yemi bazarbas mezbr Teberdr- sbk El-Hac
Yusuf bu defa mecls-i erde Bakkaln bazarbas brahim Bin El-Hac Mehmed ile blkba ve manav
ustalar hzr olduu hl ve mukaddem sdr olan emr-i lin urt- nizmmz ntk oldundan
mad yumurta ve limon ve lor peyniri bey irs dah bakkl ile manav tifesi beynlerinde mterek
olup ... F Evhir-i Rebul-evvel sene 1190 (10-19 Mays 1776)
421
KS, st, D.25, s. 7.
Marz
Mahmiye-i slambolda vki bakkl dkknlarnda yumurtann nedreti olub ve Zindan kapusu ve Odun
kapusunda taradan gelen yumurtay dkknlarnda iddihr idenler yzn krkbe ve krk alt paraya
bakkalna bey eylediklerini meclis-i era inha olunmakdan n sicill-i mahfza nazar olundukda
yetmi trihinde zikr olunan Zindan kapusu ve Odun kapusu hricinde yumurtac esnf meclis-i era
gelb sklar ahlsinden biri mahzen ve maazalarnda yumurta ihtikr itmeyb znikmidden ol tarafdan
iddihr olunmayub vefret zre Asitne-i aliyyeye nakl ve tesyir olunmas bbnda ve ol vakitde dah narh rzisi olan beher yzn doksan akeye bakkalna bey anlar dah danesini birer akeye ibdullha
furuht ve bir ake ziydeye bey itmeyb ve itdirmeyb ve ilerinden biri narh- mezkrdan ziydeye bey
ve ihtikr iderse hkkma ihbr eylemesini cmlesi ittifk ve taahhd idb F 20 Receb sene 1179 (2
Ocak 1766)
422
KS, st, D.34, s. 89.
ync yumurtas tabr olunur yumurta dah kethd marifetiyle deer-i behsna itir idb
eyym- sayfda her yzne yirmier para ve eyym- itda her yzne otuzar para viririm dey narh-
rzisinden ve yumurta sefneleri iskeleye yanamazdan mukaddem r-y deryada ademleriyle
karulamayub sefnelerden yumurta almayub mazmn- evmir-i aliyye ve ilm- eri zre hareket ve
hilfndan mcnebet eylemek zre F Evst- Zil-hicce sene 1184 (27 Mart-6 Nisan 1771)
423
KS, st, D.65, s. 67.
stanbul kds fazletl efendi
Yumurtac esnfnn ibdullha fruht eyledikleri yumurtay virilen narhdan ziydeye bey eylemeleri
hussu tenbh olunmuiken esnf- merkme mcerred tama ve irtikblarndan n yumurtann yzn
seksen paraya fruht eyledikleri rey-l-ayn mhede olunduuna binen bu maklelerin men ve
tahzrleri mhm ve muktaz olmala imdi esnf- merkme kethdlarn huzr- era ihzr idb fm
bad yumurtay virilen narhdan ziydeye beya ictisrlar lzm gelr ise tedbt- lykalar icr
olunacandan baka zrr- ibda ibtidrlarn dernlarnda olan eylaryla maan dkknlar sedd

158

3.3. Balk aesi

3.3.1. Balk Esnaf
stanbul, coraf konumu itibariyle farkl younlukta deniz sularna sahipti.
Boazn, Marmara ve Karadenizin sularna almasnn yan sra Haliten gelen farkl
cinsten sular, stanbulun kendine has balk zenginliinin kaynan olmutur. Haliyle
stanbul sular balk avcl iin elverili alanlar durumuna gelmi, balklk
srdrlebilir bir meslek oalarak gelimi, buna bal olarak da balk esnafnn ortaya
kmasn salamtr.
stanbul her zaman balklaryla n yapm ve batl seyyahlar tarafndan, birok
zelliinin yan sra stanbul ve Galata balkhanelerinden de vgyle bahsedilmitir.
Balk avcl ya esnaf halinde rgtlenmi balklar tarafndan kayklarda a ve
oltalarla ya da dalyan veya dalyan- mahmi sistemiyle istasyonlarda yaplmaktayd. Sz
konusu dalyanlar yllk bir mukataayla iletilmekteydi. Boazda dalyanlar kurulmutu.
Fakat bununla birlikte Tuna zerinde Silistre ve Kilikyada ve Ege kylarnda
Ayasolukta (Seluk) da dalyanlar bulunmaktayd. Btn bu istasyonlarn stanbula
taze balk gnderme ihtimalinin dk olmasna karn avlanan balklarn burada
kurutulmu olmalar kuvvetle muhtemeldir. nk pazar vergileriyle ilgili belgelerde
sk sk rastlanlan birtakm vergilerden stanbula devaml olarak kurutulmu balk
satlmakta olduu anlalmaktadr. Balk, fiyatnn dk olmas, balk tutulabilecek
yerlerin yaknl, tutma aralarnn kolayl, stanbula getirilerek sata karlan balk
zerinden alnan verginin dkl gibi sebeplerden dolay gelir seviyesi dk olan
kesim tarafndan bol miktarda tketilmekteydi..
stanbul balk ynnden ok zengin olmasna ramen Trk sofrasnda pek yer
almamaktadr. Balk, daha ok Rumlar ve batllar tarafndan tercih edilen bir
yiyecektir. Galata balkhanesinin asl stanbuldaki Eminn balkhanesinden ok daha
byk olmas ve Osmanl Devleti dneminde Karadeniz, Marmara ve Boaz
balklarnn ounun dier uyruklara nisbetle Rumlardan olumas da bu kanaati
bend olunub yumurtac dkkn olmayarak hara virileceini g- mhlarna ilk ile narhdan ziydeye
yumurta bey ve ir eylememelerini tenbh ve tekde mbderet ve mtenebbih olmayub hilf- hareket
idenleri olur ise tedbt- lykas icrasn F 9 abn sene 1203 (5 Mays 1789 )

159

glendirmektedir.424 Dohsson da balk tketiminin Trkler arasnda pek yaygn

olmadn, baln pek sevilmediini, midye, stakoz, karides vb. deniz mahsullerinin
ise sofralarda yer almadn ifade eder.425
Dkknlarda balk satan balklar sattklar balklar, denizde avlayan
balklardan satn alrlard. Dkme a ve kayk ile balk avlayan ahslar her sene balk
eminlerine vergilerini verirler ve balk avlamak iin izin tezkiresi alrlard. Kayklar ile
gezerek bulduklar yerlerden balk satn alan dkkan sahiplerinin, izin tezkiresi olmayan
balklardan balk satn almas yasakt. Aksi takdirde dkknlarnn kapatlaca
bildiriliyordu. Balk eminlerinin balklardan, nceden belirlenmi olann dnda vergi
almamas isteniyordu.426 Baln narhna ve balk dkknlarnn ak tutulmasna
424

Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 183-186.

M. de M.Dohsson, XVIII. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler Zerhan Yksel (ev.), Tercman
1001 Temel Eser, s. 28; William Eton, 19. Yzyln Banda Osmanl mparatorluu, brahim
Kapklkaya (ev.), stanbul : Kitabevi, 2009, s.177
426
AD, s. 227-228, Hkm No: 93/749/1
stanbul ve Galata kdlarna hkm ki:
stanbul ve Galata ve tevbiinde vki dkknlarda balk fruht iden balkc tifesi sdde-i sadetme
arz- hl idp bunlar m tekaddemden bu na dein kend kayklaryla varup ry-i deryda balk sayd
iden sayydlardan akeleriyle balk satun alup dkknlarna getrp nda hara badehu fruht idp
taayy iderler iken balk emni olan brhm Aa ve Ahmed Aa dimele marf kimesneler birbiriyle
yekdl ve itir eyledkleri balkdan sizden dah de bir resm aluruz diy kadme muyir mdhale ve
dkknlarna kapadup teadd zre olmala bu na gelince mh sayd- mh idenlerden bir nesne
alnagelmemele kadme muyir b vech zulm teadd itdrilmeyp men u def olnmak bbnda
bundan akdem istid-y inyet ve kadmden ber stanbul ve Galata ve Eyyb ve tevbilerinde dkme
a ve kayk ile ry- deryda sayd- mh iden dkmeci tabr olnur sayydlar beher sene balk emnlerine
olageldi zre bid-defet resmlerin virp yedlerine izin tezkiresi alup sayd- mh itmeleriyle
madrabz tifesi dah kend kayklaryla gezp bulduklar yirlerden balk itir itmek mutd- kadm ve
balk emni yedinde olan emr-i linda iktiz iden resm sayydlardan alnmak musarrah olup madrabz
tifesinden ve gayrdan bu na gelince kat resm nmna bir ake ve bir habbe mutlebe olndu
yoiken bu esnda balk emni ile madrabzlar beynlerinde hilf- mutd resm niz vki olmala elhleti hzihi badel-yevm Galata ve stanbul ve tevbilerinde vki madrabzlar mutd- kadm zre
kend kayklaryla ry- deryda gezp bulduklar yirlerden balk itir itmeleriyle ve dkknlarna
getrdkleri balklarndan kadme muyir resm (kesik) ve gayr ile emn tarafndan kat dahl taarruz
olnmamak zre emn-i mezbr brhm tarafndan asleten ve erki mezbr Ahmed tarafndan vekleten
(kesik) eyledkde madrabz tifesi dah yedlerinde izin tezkiresi olmayanlarun sayd eyledkleri bal
kat itir eylemeyp ve ilerinde itir ve dkknlarna vaz(?) idp bey ider olur ise marifet-i erle
dkknlar kapadlup gerei gibi tedb olnmak zre stanbul Balkbzr kethuds es-Seyyid Mehmed
ve brhm (kesik) ve Kumkapul Mustaf ve Balatl Emr Mustaf nm kimesneler ile Samatyal
Prakova ve Galata Balkbzr kethuds Simyon ve lya ve Fati ve Paskal ve Todori ve Prakova ve
Lazari ve Kiryako zimmler vesirleri beynlerinde ahd msk ve kavl ittifk idp bu vechile
nizlarna faysal ve beynlerine nizm virildin sen ki Galata kdssn nibn mevln Ahmed zde
ilmuhnun ilm mcebince emr-i erfm virilp ve hccet-i eriyye dah olnmiken mezkrn balk
emnleri kanat itmeyp yedlerinde olan emr-i erfe ve hccet-i eriyyeye muyir zre(?) ben sizn
kayklarnuz kartmam ve resm alurum ve balk fruht itdrmem diy kadmden idegeldkleri krlarna
mmnaat ile bir vechile gitmeyecek hlleri kalmayup mkedder olduklarn bildrp mukaddem virilen
emr-i erf ve hccet-i eriyye ve kadmsi zre amel olnup mezbrlarun teaddleri men u def olnmak
425

160

dikkat edilirdi. 1225 (1810) ylna ait ikyetten anlaldna gre Ortakydeki yahudi
balklarn sat fiyatlarna riayet etmeyerek yksek fiyattan sat yapmalar ve dini
merasim gerekesiyle zaman zaman dkknlarn kapatmalar sebebiyle ahali madur
olmaktayd. Bu konu, Rum ve Ermeni cemaatbalar ile balk esnafnn yneticileri ve
halktan bir ksm insanlarn mahkemeye ikyetlerini mucib olmutu. Neticede ahalinin
sknt ekmemesi iin Kumkapda bulunan sekiz adet balk gediinden birine
tasarruf eden ve bu gediini Ortakye nakletmek isteyen zmminin talebi kabul
edilmiti.427
Avlanan taze balklar balkhaneye geldiinde stanbul ve Galatann belirli
blgelerine toplam 5 hisse zerinden pay edilir, daha sonra da toplam says 45 olan
balk dkknlarna datlrd. Balklarn bir buuk hissesi stanbul Balkpazarndaki
dkknlara, bir hissesi Fener ve Balatta, bir hissesi Samatya ve Kumkapda, bir hissesi
Galatada ve yarm hissesi Tophanede bulunan dkknlara datlrd. Balk hissesine
bbnda emr-i erfm rec eyledkleri ecilden Dvn- hmynumda mahfz olan kuyd- ahkma
mrcaat olndukda vech-i merh zre emr-i erfm virildi mastr u mukayyed bulnman imdi
rt mcebince balk emni olanlarun teaddleri men u def olnup hilfna bir drl rencde
itdrilmemek in yazlmdur.[F] Evil-i Muharrem Sene [1]135 (12-21 Ekim 1722)
427
ET, C.3, s. 18, Hkm No:17/43/96
Terkn
Galata kdsna hkm:
Mahrse-i Galata'ya muzfe kasaba-i Beikta'a tbi Ortaky'de mutavattn Rm ve Ermen tifesinn
cematbalar vesir yz neferden mtecviz mazbtul-esm rey mahrse-i mezbre
mahkemesinde meclis-i er-i mnrde stne-i aliyye ve mahrse-i mezbrede kin balkc esnfnun
kethudlar Al nm kimesne ile Mardros veled-i Agop zimm hzr olduklar hlde yine ber vech-i
merh Ortaky ahlsinden olup karyemzde mevcd Yehd tifesi zerlerimze tegallb ile karye-i
mezbrede env- balun bey u irsn kendlere inhisr ve dkknlarnda diledkleri bah ve
murdlar zre hara bey ve bu sretde ibdullh meftn (?) itdklerinden mad baz mekltun dah
mbyaas mnf-i yn-i tlalar olup ve n-be-n eyym- mahssalarnda icr-y yn in dkknlarn sedd bend ve adem-i kdlar fukar-y raiyyetn dr- muzyaka ve giriftr- hasrn mcib
oldna binen yedimzde olan fermn- l kayd ntk old zre mahmiyye-i slmbol hsn
ebvbndan Kumkapu dhilinde kin urt- nizma dhil ve aklmda mukayyed mer ve muteber
gediklerden sekiz aded balkc dkknlarndan Kabasakal dkkn dimele marf bir aded balkc
dkkn dernnda mevcde yz yiirmi sehm mutebereli gedik tabr olnan lt- lzmenn mliki
olan hzr- mersm Mardoros zimm mlik old gedik-i merkm karye-i merkmede iskele civrnda
r iinde kimesnenn gedii olmayup bu esnda tedrk ve istcr eyledii hl dkkna nakl birle
narh- rz zre env- balk bey ve ibdullh muzyakadan vikye ve tevs-i ma taahhd eyledi
diy sdr olan takrrlerini hzrn- mersm badet-tasdk huss- merkm muyir-i er-i erf
olmayup ancak hilf- rt- nizm olmayarak mesbk bil-misl ve ibdulllha hayr- mahz oldun
kethud-y mezbr ile bgaraz sikt- sahhatl-kelimt bil-ittifk haber virmeleriyle bu sretde
syneten lil-ibd ve terahhumen lil-fukar gedik-i merkm slifl-beyn Ortaky'de mahall-i merkma
nakl ve kayd blsna erh ve yedine fermn- ln virilmek bbnda sen ki Galata kds mevln-y
mm ileyhsin ilm itmenle mazmn- ilm emr-i erf-i mezkrun kayd blsna erh virilmele
ilmun mcebince mahall-i merkma nakl olnmak fermnum olman imdi sen ki mevln-y
mumileyhsin vech-i merh zre amel ve hareket olnmak ve hilf vaz u hlet vuka gelmemek bbnda. F Evhir-i Rebul-hir Sene [1]225 (26 Mays-3 Haziran 1810)

161

sahip dkkn sahiplerinden biri vefat ettiinde hissesi oullar ve kzlarna, ayet bunlar
da yok ise sair varisleri ve zevcelerine kalyordu.428 Balk dkknlarnn semtlere gre
dalm ise u ekildeydi:
Tablo 10
Evahir-i Cemaziyelahir 1171 (2-10 Mart 1758) Tarihinde stanbulda Bulunan
Balk Dkkanlarnn Semtlere Gre Dalm

SEMTLER

DKKN ADED

stanbul Balkpazarnda

Balatkaps haricinde

10

Fenerkaps haricinde

Kumkap dahilinde

Samatyada

Galata Balkpazarnda

10

Tophanede

TOPLAM

45

Kaynak: ET, C.1, s. 177, Hkm No: 4/273/819

Bu dkknlarn dnda baka esnafn balk satmasna msaade edilmiyordu.429
Balklarn ve balk dkkn saylarnn semtlere gre dalmna bakarak balk

428

Kala, ET, C.1, s. 57-58, Hkm No:2/294/987

stanbul kdsna hkm ki:
stanbul ve Galatada vki balk tifesi arz- hal idb stanbul ve Galatada balk dkknlar be
hisse itibr olunub sayd olunan mhi balkhaneye geldkde be hisse itibaryla stanbul Balkbazar ve
Balat ve Fener ve Samatya ve Kumkapu ve Galatada olan dekkn ile Tophanede vki iki aded
dkknlar ki ceman krk be dkknlara tevz olunub ve bu hisselerden hisseye mutasarrf olan balk
tifesinden biri fevt oldukda hissesi oullar ve kzlarna ve olmayanlarn sir vereselerine ve
zevcelerine sir emlk ve eylar misll intikl eyleyb ... F Evahir-i Cemziyel-hir sene 1161 (1826 Haziran 1748)
429
Kala, ET, C.1, s. 177, Hkm No: 4/273/819
... kadim dkknlarmuz stanbul Balkbazarnda alt aded balkc dkkn ve Balatkapusu hricinde on
aded dkkn ve Fenarkapusu hricinde drt aded dkkn ve Kumkapu dhilinde sekiz dkkn ve
Samatyada be aded dkkn ve Galata Balkbazarnda on aded dkkn ve Tophanede iki aded balkc
dkknlar olup ceman krkbe aded balkc dkknlar olmak zre kadm nizmmuz bu vech zre iken
eln hilf- emr-i l manav tifeleri ve gayrlar nizm- kadmimze muyir balk itir ve tablalaryla

162

tketiminin mslman nfusa kyasla gayr mslimler arasnda daha fazla olduunu
syleyebiliriz.
1171 (1758) tarihli bir hkmle 1189 (1775) tarihli bir baka hkmde baz
balk cinslerinin fiyatlar belirtilmektedir. Bu hkmlere gre balklarn fiyatlar ayn
kalmtr. Belgelerde bir vukiyye zerinden kl bal 12 ake, levrek 18 ake, kefal
ise 15 ake idi. ift zerinden lferin ifti 9 ake, karnkarann 16 ake, lle
balnn ise 30 ake idi. 1148 (1735) tarihli, Hasky Mahkemesine ait bir narh
defterindeki fiyatlarla mukayese ettiimizde de kefal ve lfer balklarnn 1775
ylndakilerle ayn olduunu gryoruz. Fakat kl bal 1735de 16 ake iken 1775
ylnda 12 akeye dmtr. 1148 (1735) tarihli belgede ayrca kalkan balnn 1
vukiyyesi 22 ake, palamut balnn 2 adedi ise 6 ake olarak kaydedilmitir.430
18. yzylda askeri zmrenin balk esnafna da mdahalede bulunduklarn
gryoruz. Konuyla ilgili bir belgede askeri zmreye mensup ahslarn kaykla denizde
balk avlayan balk esnafna mdahale ederek onlarn mesleini icra etmelerine
msaade etmediinden bahsedilmekte ve koltukularn, yenierilerin, topularn ve
sairlerinin mdahalesinin nlenmesi istenmektedir. 431
3.3.2. Balk Tuzlayc Esnaf
Avlanarak balkhaneye getirilen balklar normalden fazla olduunda tuzlayc
esnafna satlrd. ayet normalden az gelirse tuzlayc esnafna veya baka esnaf
dkknlar nne koyup narhndan ziydeye fruht itmeleriyle nsa zrr idp ve nizmmuza dah muhil
olman men def olnup fm bad kadm madd olan dkknlarmuzda narhiyle ibdullha balk
bey itmek zre mtekeffil ve mteahhid oldmuza binen... F Evhir-i Cemziyel-hir sene 1171 (210 Mart 1758)
430
KS, Hasky, D.19, s. 183.
431
Kala, ET, C.2, s. 80-81, Hkm No: 7/202/620
Mevlana Galata kdsna hkm ki:
Balkc tifesi arz- hal idp bunlar gice ve gndz deryada balk sayd idegelp hricden bir drl dahl
cb itmez iken balkclkda alakas olmayan Tophane skinlerinden zmre-i topcyndan Manav
Sleyman ve Manav Halil nm kimesneler hevlarna tb refkleriyle kayklara girp bunlarun zerlerine
let-i harbile hcm ve kayklarnun deryada gezmesine mmnaat ve gadr sevdasnda olduklarn
bildirp ... ol vechile koltukc tifesi ve hricden yenieri ve topc vesirlerinn mdhaleleri memnu
iken ... merkmn Sleyman ve Halil vesirleri hilf- evmir-i aliyye ve hcec-i eriyye dalyan ve rb
vesir sayyd tifesinn sayd eyledkleri mhleri hufyeten itir ve dkknlar nine tabla ile bey in
vaz itmeyp nizm- kadme muhill ve ml- mirnn kesr noksnna bd hareketden ve fm bad
sayydlarun balklar mahall-i memra varmadan harun mdhaleleri ber mceb-i emr-i l men u def
olnd ... F Evst- Zilkade sene 1178 (1-10 Haziran 1765)

163

gruplarna datlmas yasaklanmt. Konuyla ilgili bir belgede gelen taze balklarn
tuzlayc esnafna da verilmesi hususunda
ibdullha gna gelp ve bunlara kifyet eyledkden sonra artan balklar mezbrlar
alup tuzlayup
ifadesi kullanlmaktadr. Tuzlayc esnaf kalan balklar tuzluyor ve Avrupaya ve
Akdenizin muhtelif blgelerine satyorlard. stanbul ve Galataya datm yaplan
balklardan kendilerine de taze balk zerinden pay ayrlmasn talep eden tuzlayc
esnafnn bu talepleri nizm- kadme aykr bulunmu ve kabul edilmemitir.
Balkpazarna gelen bala narh verilmesi iin mir Balkhane eminleri vekili ve sair
esnaf ileri gelenleri tarafndan kadlkda bulunan esar defterine mracaat olunurdu.
Baz balklar say, bazlar ise arlklar zerinden satlrd. Buna gre kl, levrek ve
kefal balklar arlklar esas alnarak; lfer, karnkara ve lle balklar ise tane
hesabyla satlmaktayd.432
Bakkal esnaf kategorisinde mtalaa edilen balk tuzlayc esnafnn satna
konu olan mallar arasnda havyar, morina bal pastrmas ve mersin baln da
sayabiliriz. Bu mallar Karadenizden geliyordu ve stanbul ve Galata Balkpazarlarna
yar yarya paylatrlyordu.433 stanbula gelen tuzu bakkal esnafna mlhak olan tuzcu
esnaf alabildii gibi balk tuzlayc esnaf da satn alabiliyordu. Tuzcu esnaf tuzu halka
satyor, balk tuzlayc esnaf ise kendi mesleinde kullanyordu. Tuz paylam
konusunda kan problemlerde birbirlerine mdahale etmemeleri ve gelen tuzu

432

Kala, ET, C.1, s. 90-92, Hkm No: 3/345/1255

... sayd olnan mh bil-cmle mr balkhaneye gelp koltukc tifesine mdhale itdrilmeyp ve
stne-i sadetme ibdullh in lzm variken Frengistan ve Akdeniz ve mahall-i sire gidecek tuzl
balk in tuzlayc tifesinn muyir-i kadm hisse mutlebeleri ve taze bala vaz- yed itmeleri
mnsib olmadundan gayr nizm- kadmleri muhtel olmala min bad cevblarna itibar olnmayup ...
Balkbazarnda fruht olnan balk emni marifetiyle narh virilmek zre fermn- lye imtislen mir
balkhane emnleri vekli vesir stadlar mecls-i ere varup esr defterinde tahrr olnan narh zre ...
fruht olnup narhdan ziydeye fruht itmemek zre tenbh-i ekd olndukda ... F Evhir-i Rebul-ahir
sene 1168 (4-12 ubat 1755)
433
Kala, ET, C.3, s.163-164, Hkm No: 13/265/1026
stanbul ve Galata kdlarna hkm:
stanbul Balkbzrnda vki on bir aded ve Galata Balkbzrnda kin on sekiz aded dkkn ki
ceman yiirmi dokuz aded balk tuzlayc bakkllar ... kadml-eyymdan ber Bahr-i siyh cnibinden
Der-aliyyeme vrd iden kara havyar ve morina bal basdrmas ve mersin bal vesir emtialarmzun hn [] ihtiyr ustalarmuz marifetleriyle nsf stanbul'da olan on bir aded dekkn ashbna
ve nsf- har Galata'da vki on sekiz(?) aded dekkn ashbna tevz u taksm olnup F Evst-
Rebul-evvel Sene [1]215 [2-11 Austos 1800]

164

birbirlerini madur etmeyecek ekilde paylamalar emrediliyordu.434 Genel olarak

morina bal, havyar ve sair tuzlu balk alm-satm ile itigal eden ve bakkal esnaf
kategorisinde deerlendirilen balk tuzlayc esnafna dier esnafn mdahalesine
msaade edilmiyordu.435
Balk tuzlayc esnafnn dkkn says stanbul Balkpazarnda on bir, Galata
Balkpazarnda da on sekiz olmak zere yirmi dokuz adetti. 1794 ylna ait bir belgeye
gre her ne kadar tuzlanarak satlan balk cinsleri erzak grubuna dahil ediliyorsa da
zaruri ihtiyalardan saylmyor ve alm-satm inhisarnn kaldrlmasnn uygun olduu
bildiriliyordu.436 1215 (1800) tarihli bir belgede balk tuzlayc esnaf, yaptklar i
konusunda tbi olacaklar kurallar bildiriyor ve bunlara uymay taahht ediyorlard.
Buna gre, daha nce de belirttiimiz gibi stanbul ve Galata Balkpazarnda toplam 29
dkkn sahibi olduklarn, Karadenizden gelen kara havyar ve morina bal pastrmas,
mersin bal ve dier emtialarn datmnn esnafn ihtiyar ustalar marifetiyle
yarsnn stanbul ve dier yarsnn da Galata Balkpazarndaki esnafa yapldn,
balkhaneye gelen balklar satldktan sonra yine halka satlmak zere kalannn
kendileri tarafndan stanbul ve Galatadaki dkknlarna yarmar hisse olarak

434

KS, st, D.29, s. 91-92

minvl-i merh zre tuzcu esnf mezbrnun bizden aln dey meta- merkmu kendlere tahss
itmeleri meru olmayub ikrrlar zre mdhaleleri men def olunub tuzlayc esnf mesfrn istiml
idecekleri kifyet mikdr tuz alub ziydeye tesadd ve tecvz itmeyb ve tuzcu esnf mezbrn dah
aldklar tuzu sir ibdullha bey idb ihtif ve ihtikr itmeyb her biri harn tuz getren tccrdan
itirsna mmnaat itmemek zre taahhd ve bu vech zre kat- mnzaa eylediklerinden F 7
Cemziyel-hir sene 1181 (31 Ekim 1767)
435
KS, st, D.37, s. 1.
slambol ve Galata balk tuzlayc tabr olunur bakkl tifesinden taradan gelen morina bal ve
havyar vesir tuzlu balk bey ve irs ancak bizlere mahss olub stanbul Balkbazarnda on bir dkkn
ve Galata Balk bazarnda on sekiz dkkn ki ceman yirmi dokuz adet dekknden gayr esvk ve
bazarlarda vesir mahallerde bey ve irs men olunduu mersm Salamon kendi kr olan manavlk
ticretine kanat itmeyb taradan gelen havyar ve tuzlu balk veair bey ve irs bizlere mahss olan
metmz hilf- emr-i l ve senedt ashbndan itir ve esvk ve bazarda bey itmekle yedimizde olan
emr-i lye nazaran mersm Salamon yahudiye tenbh olundukda ol dah fm bad mersmnun
emti-y mahssalarn almayub bey ve ir itmemek zre taahhd ve eer hilf- muhede hareket
iderse vaz- krek olunmaa rz olub F 10 abn sene 1188 (16 Ekim 1774)
436
ET, C.3, s. 68-70, Hkm No: 12/238/702
stanbul ve Galata'da vki balk tuzlayc tabr olnur bakkl tifesi ve morinac tccrnun sdde-i
sadetme takdm eyledkleri arz- hllerinde taradan gelen morina bal ve havyar vesir tuzlu
balun bey u irs kendlere mahss olup stanbul Balkbzr'nda on bir dkkn ve Galata
Balkbzr'nda on sekiz dkkn ki ceman yiirmi dokuz aded dekkn erbbndan ... lafzan morina
bal ve havyar vesir tuzlu balk her ne kadar erzk maklesinden ise dah ibdullhun muhtc- l(?)
olduklar akvt- yevmiyye-i zarriyyeden olmamala inhisr- bey u irnun meni muahharan sdr
olan hatt- hmynuma muvfk oldndan baka istid old zre inhisr ibdullha be gyet muzrr
old ikr olan mevddan olmala ... F Evhir-i Rebul-evvel Sene [120] 9 (15-25 Eyll 1794)

165

datldn, Tersane-i mirede alan amelelerin cretleri iin kendilerine den

miktar aralarnda yine yarmar hisse olarak verdiklerini beyan ediyorlard.437
3.4. Sebze ve Meyve aesi
stanbulun beslenmesinde sebze, meyve ve st mamulleri nemli bir yer
tutmaktayd. Her ne kadar Boazn hem Asya hem de Avrupa yakasnda ok sayda
bostan ve sebze baheleri bulunmakta idiyse de buralarda yaplan retim stanbulun
ihtiyacn karlamakta yeterli deildi. Ayrca baz gnlk tketim maddeleri sadece
belirli eyaletlerde bulunmaktayd. Bu sebeplerle retim merkezleriyle stanbul arasnda
byk bir deniz trafii oluturulmutu. Deniz yolunun yansra kara yolu da
kullanlmakta ve at arabalar ve el arabalaryla da stanbula sebze, meyve ve peynir
gelmekteydi. Bu gibi rnlerin temini ahsi giriimlere braklmt ve herhangi bir
iltizam, tekel veya denetim yoktu. Sadece tayclarn mallar ayn zamanda meyve hali
fonksiyonu da gren sebzehanelere teslim etme mecburiyetleri vard. Buraya gelen
sebzeler esnafn kethda ve ihtiyarlar tarafndan tevzi ve taksim edilirek narh- carisi
zerinden halka satlrd.438 Sebze ve meyvelerin ncelikle sebzehanelere teslim

BOA, Cevdet Belediye, No: 430

... arzuhal-i kullar stanbulda on bir ve Galatada on sekiz mecmu yirmi dokuz aded balk tuzlayc
dkknlarnda mstacir olub... F 10 Muharrem sene 1210 (26 Temmuz 1795)
437
KS, st. D.73, s. 72.
stanbul Balkbazarnda vaki on bir aded ve Galata Balkbazarnda kin on sekiz aded dekkn ki
ceman yirmi dokuz aded balk tuzlayc bakkllar dkknlar mutasarrflar olan nm zmmler
kadml-eyymdan ber Bahr- Siyah cnibinden Der aliyyeye vrd iden kara havyar ve morina bal
basdrmas ve mersin bal veair emtialarmzn hn-i tevziinde ihtiyr ustalarmz marifetiyle nsf
stanbulda olan on bir aded dekkn ashbna ve nsf- har Galatada vki on sekiz aded dekkn
ashbna tevz ve taksm olunub balkhaneye gelen taze balkdan ibdullha virildikleri kadar itir
eylediklerinden sonra bk kalan dah kezlik stanbul ve Galatada kin balk tuzlayclarna nsfiyet
zre virilegelb taraf- saltanat- aliyyeden esnfmz zerine nzile Tersane-i mirede istihdm in
virilen amele cretleri ve cretleri vesir masrf- mutdelerimizin dah emtiamz misll nsf
stanbul ve nsf- har Galata balk tuzlayclarna tarh ve tevz olunmak zre tarafeyn ahd misk ve
kavl ittifk eyledik ibu muhedemiz dsturul-amel tutulmak F 14 Rebul-evvel sene 1215 (5
Austos 1800)
438
Kala, ET, C.2, s.260-261, Hkm No: 9/61/219
... ibu yedimzde olan bir kta turl emr-i l mantkunca kabak ve badncan ve koruk ve lahana ve
spanah ve elcem ve tere ve taze soan ve taze sarmsak ve taze bakla ve terhun ve turp ve kerefis ve
turu yapra ve ... yapra ve purasa ve pancar ve frenk badncan ve semzot ve midenvaz ve bamya
ve taze ve kuru mluhuye ve karnabit ve balkaba ve ve kuru badncan ve enginar bizim emti-y
mahssumuz olup kadiml-eyymdan ber taradan gelen bil-cmle sebzevt mr sebzehne nine
vrd ve badehu kethd ve ihtiyrlarmz marifetiyle beynimzde ales-seviyye tevz u taksm ve
narh- crisi zre ibdullha bey idegelp sir muhtekir ve mardabaz ve manav ve bakkl tifeleri bize
mahss gerek taradan ve gerek dhil-i sr ve hric-i sr ve civr- saltanat- aliyyemde ve Boaziinde
ve gerek Gksu ve Bekoz ve Saryr ve Galata ve tevabiinde vki baelerde ve Kasmpaada Dere

166

edilmesinin nemli sebepleri, edas lazm gelen ihtisab resminin denmesi ve ehirdeki
esnafa datmn dengeli yaplarak herhangi bir blgede arz sknts yaanmamas idi.
Nitekim 1142 (1729) tarihli bir belgede Akdeniz ve Karadenizden gelen ya ve kuru
yemi gemilerinin dorudan gmrk nne yanaarak, vermeleri gereken rsumu
edadan sonra sebzehane nne gelmeleri ve ihtisab vergisini de vermeleri gerekirken
bunu yapmadklar bildirilerek gereken tedbirlerin alnmas istenmektedir.439
Sebze ve meyve ticareti, retim blgelerinde olduu kadar, tayc ve
stanbulda perakendeci olmak zere ok sayda insann geim kaynan tekil
ediyordu. Bu ahslar, ya mahalle pazarlarnda ya da seyyar satc olarak i
yapmaktayd. Neticede bu ticaretin gndelik hayatn iinde ihmal edilemeyecek kadar
nemli bir yeri vard.440 Sebze ve meyvelerin stanbula tanmasnda deniz
tamaclnn rol bykt. Fakat bu rnleri Anadoludan stanbula getiren
kayklarla dier kayklar arasnda iskele kullanmndan dolay problemler
kabiliyordu. Mesela, 1155 (1742) ylnda Maltepe, Pendik ve Kartaldan getirdikleri
baz sebzeleri kayklarla tayan ahslarla skdar kayklar arasnda yanaacaklar
iskeleler hususunda anlamazlk km ve sebze tayan kayklara, skdar
kayklarnn yanat iskeleye yanamamalar konusunda tenbih edilmiti.441

nm mahallde baelerde nbit sebzevt irdan memnular iken birka seneden ber zikrolunan bakkl
ve manav ve Kasmpaada ... nm yehdler kend emtia-y mahssalarna kanat itmeyp .. . F
Evhir-i Receb sene 1190 (5-14 Eyll 1776)
439
BOA, MAD, No: 203
Yenieri Aasna hkm ki:
stanbul ihtisb emni brahim zde mecdehu dvn- hmynuma arzuhl idb stanbula Akdeniz ve
Karadeniz cniblerinden gelen ya yemi ve kuru yemi sefyinleri gelb doru gmrk nne yanaub
lzm gelen gmrn eddan sonra ihtisb muktaas tarafna dah id olan rsmu virmemek in
gmrk nnden kalkub sebzehne nne yanamayub diledii semte gittii sretde sefyin-i
merkmeden iktiz iden rsmun tahsli mmkn olmayub ml- muktaa kesr noksn terettb itmek
emr-i bedh olunduundan mad mazbt olduuna binen Akdeniz cnibinden gelen met Karadeniz
cnibine ve Karadeniz cnibinden gelen met Akdeniz tarafna gitmekle ya ve kuru yemi klletine bis
olur halttan olub ibdullha dah zarar olman ... F 17 Rebul-evvel 1142 (10 Ekim 1729)
440
Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul , C.1, s. 186-188.
441
BOA, Cevdet Belediye, No: 2511
Marz- d-i devlet-i aliyyeleri budur ki
ehzde vakfndan Maltepe ve Pendik ve Kartal reylarndan stanbulda Gmrk iskelesi kurbunda
vki iskeleden hyar ve kabak ve badncan getren kur-i mezkr reylar skdar kayklar ile
badet-terfu min bad skdar kayklarna id olan iskeleye ve kayklar ... hyar ve kabak ve
badncan kayklar yanamayub ve nne kfecilerimiz virmeyb rey-y mezbrun kayklar skdar
kayklar iskelesi ile stanbul Aas iskelesi m beyninde olan plk iskelesine yanaub mahsllerini ol
mahalde bey itmek zre rzlar olub bu vech zre beynleri tevfk ve kat- niz eyledikleri huzr-

167

Asl meslekleri ile ilgilenmeleri gerektii halde 16. yzyldan itibaren

Yenieriler, acemi olanlar, cebeciler ve topular pazarlarda dkkn ap ticaretle
urayorlard. Bazlar gemilerden meyveleri ve dier baz eyay ucuza alp ehirde
pahalya satyorlard. Esnaf kethdas, kendilerine tccarlarn yerine getirmekle
ykml olduklar hususlar teklif ettiinde kendilerinin sipahi olduklarn syleyerek
silahla mukabele etmeye alyorlard. Bunun zerine Dvn- Hmyndan sz
konusu ahslarn tccara mdahale etmeyip asl grevleri olan savaa dair hususlarla
ilgilenmeleri yolunda hkm kmsa da engel olunamam ve zamanla bu durum
kabullenilir hale gelmitir.442
Sebzeci ve meyveci esnafnn itigal sahalar farkl olduu iin birbirlerinin
alanlarna mdahale etmesi yasakt. Buna aykr olarak sebzeci esnafna mahsus emtia
ve rsumuna mdahale eden meyve-i ter (taze meyve) pazarbann faaliyetinin
nlenmesi istenmi ve her iki esnafn temsilcilerinin birbirlerinin sahasna tecavz
etmeyecekleri beyanyla mesele halledilmitir.443 Yine benzer ekilde sermayeci
taifesinden manav esnafnn, Eminnndeki sebzehaneye gelen sebzeleri alarak
mahzenlere saklayp sebzecilere fahi fiyatla satmas zerine sebzeci esnaf mahkemeye
ikayet etmi ve neticede manav esnafnn nizama aykr bu davran yasaklanmtr.
Konuyla ilgili belgede stanbula sur ii ve sur dndan sebze geldii belirtilmekte ve
zellikle Gksu, Beykoz ve Saryerin isimleri zikredilmektedir.444
Sebzelerin tahsis ve sat sebzeci ve bahvan esnaf arasnda da problem
tekil etmitir. Konuyla ilgili bir belgeye gre bahvanlar, stanbul ve civarnda
rettikleri rnleri stanbula getirip kfeci ve sebzevatlara satyorlar, ayet kalan
olursa bunlar da daha sonra satlmak zere sebzehane nnde bulunan 11 adet
llerine ilm olundu. Ferman men lehl emrindir. F 26 Cemziyel-evvel sene 1155 (29 Temmuz
1742)
442
Ahmet Refik, Eski stanbul Manzaralar, s. 95
.
443
Kala, ET, C.2, s. 357-358, Hkm No:11/232/706
Astne-i aliyyemde sebzeciyn esnf kethds meyve-i ter bazarbas muvcehesinde her
birimze tahss klnan emtimz birbirinden tecrd olnup bazarba-i merkm benim kethds oldum
sebzeci esnfna mahss olan sebzevt umruna mdhale ve sefneler ile iskeleye vrd iden sebzevt
diledii kimesneye tevz ve rsmt- adiyyesini fuzli ahz ile ... ve sebzeci esnf taynat ve
dkknlarnda vki sebzevt aldukdan sonra bk kalanlar dah telef olmamak in kfeci tifesi alup
fruht eylemeleri ve sebzeci kadar- kifye sebzevt almadukca manav ve muhtekir ve madrabaz tifesi
nizm- kadmlerinn sebzevt ahz eylememleri nizm- merblarndan oldun ... F Evhir-i Ramazn
sene 1201 (7-16 Temmuz 1787)
444
KS. st, D. 34, s. 9.

168

dkknlar olan sermayecilerin dkkanlarna veriyorlard. Bunun nemli bir sebebi

rnlerin abuk bozulabilmesi ve geri gtrmenin olduka klfetli olmasyd. Fakat
sebzeci esnaf bu mallarn kfecilere ve sermayecilere satlmasna kar karak
bahvanlar zor durumda brakmlard. Sebzeci esnaf bununla da kalmayarak 11 adet
sermayeci dkknnn fazla olduunu iddia ederek bu dkknlarn ounu
istemediklerini beyan etmilerdi. Neticede sebzecilere daha nce verilmi olan sebze
inhisar, bahvanlarn hakl olduu dnlerek kaldrlm ve bahvanlar lehine
hkm verilmitir.445 Meyve ve sebze sat ile ilgili en nemli problemler; satclardan
devletin resmi grevlileri tarafndan mallarnn bir ksmnn haksz yere alnmak
istenmesi446, sebzevat esnafnn dndaki esnafn sebze satmaya almas, tccarn,
sebze ve meyveleri getirildii yollarda karlayarak ucuza kapatma teebbsleri447 ve
sebze ve meyveleri getiren kayklarn iskelelere gece yanaarak manav ihtikarclarnn
mallar satn almas ve sebzecilere pahalya satmas sonucu sebzecilerin yeterince mal

445

BOA, Cevdet Belediye, No: 3237

Kala, ET, C.2, s. 37-38, Hkm No: 7/84/266
... baevn tifesinn stanbul tarasnda vki bae ve bostanlarnda hsl idp ibdullha bey in
kala kapularndan dern- stanbulda bazar yirine bargir ve araba ile getrdkleri sebzevtdan kala
kapularnda ve yol zerlerinde olan kolluklardan kata sebzevt alnmak in bir sened olmayup ve bu
makle ibdullhn mekltndan fuzl bir nesne almak hilf- er-i erf oldun ... F Evst-
Muharrem sene 1178 (11-20 Temmuz 1764)
TT, C.1, s.309-310, Hkm No: 9/53/200
Haslar kazsna tbi avu ve Cebeci ve Arnavud karyeleri ahllerinden olup kadml-eyymdan ber
hsl eyledkleri sebzevtlarn araba ile stanbula getrp ibdullha bey idegelp eran dahl olunmak
cb itmez iken ahd-i karnden ber kolluk tifesi taraflarndan hilf- er-i erf ake mutlebesiyle
teaddden hl olmaduklarn ... F Evil-i Receb 1190 (16-25 Austos 1776)
KS, st, D.64, s. 7-8.
... sebzeci tifesi hilf- emr-i l ve muyir-i fetv-y erfe hareket ve hsl olan metamz
dilediimiz mahalde tlibine bey itmekden bizi men itmeleriyle sul olunub hilf- er-i erfe olan
mdhale ve mmnatlar men def olunmak murdmzdr deyb min kllil-vch takrrlerine
mutbk ibrz eyledikleri emr-i erf-i linn mazmnunu sebzeci esnf kethds vekli ve yiitba
mezbrn ikrr ve itirf itmeleriyle mcib-i emr-i erf-i lin ile amel ve hareket itmek zre sebzeci
esnf kethds ve yiitba-y mezkra tenbh olunduu stanbul mahkemesinden huzr- llerine ilm
olundu. F 17 Muharrem sene 1210 (3 Austos 1795)
447
Kala, ET, C.1, s. 142-143, Hkm No: 5/100/312
... bir ka seneden ber muhtekirler zuhr ve ahl-i kurnun getrdkleri meyve ve zehyir-i
mtenevvia-y mezkreyi skdar hricinde ve bir iki saat mesfe olan mahallerde karlayup noksn
beh ile yedlerinden ahz ir ve medne-i mezbreye nakl ve diledkleri beh ile furuhtu pie ve adet
ve dilhhlar zre beh bulmaduklarnda byt ve mahzenlere vaz u ihf ile ihtikra ictir eylemeleriyle
bu keyfiyyet ahl-i kur ve renber fukarlarnun zarar ve hasretlerini mcib bir hlet olmakdan n ...
ve fukar-y raiyyenn emvl eylar muhtekir yedlerinden tahls ile refh- hl-i ibda ihtimm ve
bundan sonra suba ve yasakc ve usta ve demlerinden bir ferd fukarnun bey in getrdkleri meyve
ve zehyir-i sireye mdhale ve taarruzdan ittik- tmm eylemek in al vechit-tehdd tenbhi lzm
gelenlere tenbh-i ekd olnmak ... F Evst- Zilkade sene 1172 (6-15 Temmuz 1759)
446

169

alamamas; buna bal olarak fiyatlarn ykselmesiydi.448 Bahvanlar bazen

muhtekirlerle anlaarak stanbul ve civarndan gelen eitli sebze ve taze meyveleri
geceleyin dkknlara saklayarak sebzeci ve kfeci esnafna yksek fiyattan satyorlard.
Bylece sebze ve meyvelerin piyasada azalmasna ve fiyatlarnn ykselmesine
sebebiyet veriyorlard. Sebzeci esnafnn kethdas bu durumdan daha nce ikyeti
olduklarn, muhtekirlerin ve bahvanlarn, bir daha tekrarlanmayaca beyanna
ramen yine ayn faaliyete devam ettiklerinden yaknarak byle devam etmesi zerine
kethdalktan azlini isteyeceini beyan etmitir.449 Sebzeci esnafndan kurallara riayet
etmeyen ahslar, gerekirse esnaflktan tard edilmeye kadar varan cezalara
arptrlyordu. Bu hususta verilen bir hkme gre esnaf arasnda fesat karan ve
nizamn bozulmasna sebebiyet veren iki zmmnin esnaflktan ihrac istenmiti. ikyet
gre bu iki ahs esnaftan len ahslarn gediine bir ekilde el koymu ve ayrca esnaf
arasnda fitne kararak onlar birbirine drm. Sz konusu ahslar bu hareketleri
bir daha tekrarlamayacaklar taahhd neticesinde affedilmilerdi.450 1181 (1767)
tarihli bir hkme gre sebzeci esnafnn satt rnler unlard:
Bakla, hyar, taze ba yapra manavlarla mterek; bunun dnda kendilerine
mahsus olan kabak, patlcan, koruk, lahana, spanak, algam, havu, tere, taze soan,
sarmsak, terhun, turp, kereviz, turu yapra, bevzaret, fasulye, enginar, pancar, Frenk
patlcan, semizotu, maydanoz, bamya, mluhuyye, karnabit, bal kaba.451

448

KS, st, D.29, s. 51-52.

sebzenin kesreti ve cdunda ziyde beh ile fruhtunun neeti tefahhus olundukda sebzeci esnf
cevblarnda ibu manav tifesinin muhdes dkkn ve mahzenleriyle manav tifesi gelen sefneyi
gece ile boaldub ve ihtikrlarn hufyeten itir ve muhdes olan dkkn ve mahzenlerine cem idb
tevz-i vakte gelince ey-i kall kalub sebzeci sebzeyi mezbrlardan ziyde beh ile itir ile ibdullha
fruht idb bu vechile ziyde behy iktiz eylediinden F 19 Safer sene 1181 (17 Temmuz 1767)
449
BOA, Cevdet Belediye, No: 7265
... arzuhl-i kullardr ki stanbul ve tevbiinde sebzeci esnfnn kethds ve sebzevtc esnf
fukarlar olub esnf- mezbrun baevan tifesiyle zinhr mnzaalar yoiken Eminnnde
muhtekir tifesinden ... kimesneler baevan tifesinden bir ka nefer kimesneleri itm ve muhtekirlii
emnlie tahvl stanbul ve etrfdan tevrd iden sebze-i mtenevvia ve meyve-i ter maklesini leylen
dkknlarna kapatub sebzeci ve kfeci esnflarna beln m bel fiz ile bey ve sebzenin kllet ve
behlar ezyed olub ibdullha zrr nmyn ve bundan akdem itik olundukda tedblerin
haklarnda drt kta emr-i l sdr ve tedb olunmak ... ve bu hl zre kalmak lzm gelr ise bu
kullarnn dah kethdlkdan keff-i yed ve bertm teslm itmekden gayr arem olmayub ... F 25 evvl
sene 1203 (19 Temmuz 1789)
450
KS, st., D. 40, s. 62.
451
Kala, ET, C.2, s. 125-126, Hkm No: 8/37/116

170

Meyvelerin retildii mahallerden stanbula reticileri tarafndan getirilerek

satlmas serbestti. Devlet, bylece ihtiya duyulan meyvelerin ucuz ve piyasada bol
miktarda bulunmasna gayret ediyordu. Meyve ticareti ile uraan ahslara sermayeci
ad veriliyordu. 1764 tarihli bir belgeye gre stanbul iskelelerindeki sermayecilerin
says 76 civarnda idi. Manav grubuna dahil olan sermayeciler, meyve satlarnn
dorudan reticiler tarafndan da yaplabilir olmasna ramen zaman zaman bu hakk
tekellerine almaya ve meyve reticilerini taciz etmeye alyorlard.452
Taze meyve olarak belirtilen ve stanbul dndan kayklarla gelen armut, erik,
ceviz, parmak, Amasya zmleri daha ok Gemlik, Deirmendere, Katrl, Bozburun ve
civarndan; elma ve kestane ise Bursa ve Karadeniz blgesinden geliyordu. Bu rnler
Sebzehane nne, kavun ve karpuz ise Eminnne sevkedilip pazarba, blkba ve
esnafn ustalar tarafndan narh- cari zere satn alnarak ya yemi esnafna datm
yaplyordu. Bakkal, helvac, kadayf ve attar taifesinin bahsettiimiz srece kesinlikle
mdahale etmemeleri isteniyordu. Esnafn tart aletlerinin de damgal olmas gerektii
belirtiliyordu.453
Meyvelerin

olgunlamadan

stanbula

getirilerek

satlmas

yasakt.

Dkknlarnda ham meyveleri satan ahslarn pazarbalar marifetiyle engellenmeleri

ve sermayecilere de bu tr meyveleri getirmemeleri iin tenbih edilmesi ayrca bu
durumdaki meyvelerin ocuklara da yedirilmemesi isteniyordu.454 Dier esnaf

452

Kala, ET, C.2, s.31-32, Hkm No: 7/160/192

... zikr olnan mahallerde hardan bir kimesne meyve itir ve sefneleri ile stneye nakl ve bey
itmemek zre men ve huss- mezbr ancak kendlere tahss idp meyve-i ter hsl olan mahallerde
meyve itirsna kendlere tahss itmeleriyle meyve ashb mezbrndan gayrlara mllarn bey
idemeyp ve kendleri stneye nakl idememele sermyeci olan mezbrn meyve hsl olan
mahallerde meyveyi ashbndan nsf behlaryla ahz ve behsndan ziydeye bey itmek kasdyla stne-i
aliyyem naklde tehr idp mahallerinde mahsl ashbna gadr ve ... bu vechile bey u ir tahssi dah
hilf- er-i erf olmala ... F Evhir-i Zilkade sene 1177 (22-31 Mays 1764)
453
Kala, ET, C.2, s. 143-144, Hkm No: 8/110/343
... stne-i aliyyeye Gemlik ve Katrl ve Deirmenderesi ve Bozburun vesir etrfdan sefne ve
kayklar ile gelen emrud ve erik ve ceviz ve parmak ve Amasiyye zmleri ve Burusa ve Karadeniz
cniblerinden kezlik sefne ve kayklar ile gelen elma ve kestane ve bil-cmle sir env- meyve-i ter
kadimsi zre sebzehne nine ve kavun ve karpuz Eminnine yanaup bazarba ve blkba ve esnf-
mezbre ustalar marifetleriyle narh- cr zre alenen tevz u taksm olnup meyve-i huk bey idenler
vesir bakkal ve helvac ve kadayfc ve attr tifesi mdhale itmeyp ... F Evhir-i Muharrem sene
1182 (7-16 Haziran 1768)
454
AD, s. 190-191, Hkm No: 81/64/2
stanbul kds Salih edmallhu tel feziluhya hkm ki:

171

gruplarnn olduu gibi sermayeci esnafnn da narha riayet etmesi gerekiyordu. Bunun
hilafna hareket eden esnaf cezalandrlyordu. 1180 (1766) tarihinde Langa Yenikaps
iskelesinde narha riayet etmeyerek Amasya ve yerli zmnn her yz vukyyesini
tespit edilmi olan narhdan on para fazlasna satan ve bununla da kalmayp irkin szler
sarfeden sermayeci esnafndan iki kiinin Boazkesen kalesine kalabent olarak
gnderilmesi emri verilmiti.455 Sermayeciler bazen de stanbula yakn olan Yalakabad
(Yalova), narck, Katrl ve civarnda bulunan ba ve bostan sahiplerine parasn pein
vererek rnleri alyor ve stanbulda halka narh- ruzisi zere sat yapyorlard. Bunun
hilafna, anlama yapldktan sonra ba ve bostan ahalisine fazla para deyerek rnleri
almak yasakt.456
Taze meyveden pazarbalarnn gelirleri, stanbula kayklarla getirilen taze
meyvelerden kap hesab ile iskelede satld esnada bu sattan alnan belirli bir hisse
idi. Saray- tk-i mamure teberdarlarndan iken maan devlete brakarak stanbul
stanbul'da bzrc esnf sdde-i sadetme arz- hl idp ilerinden sermyecileri taradan bey itmek
zre getrdkleri gerek kiras ve gerek emrud ve gerek sir meyve kemlin bulmadn hm iken drilp
ekle slih olmamala frht olnmayup dkknlarnda kalup asl bir kimesne bey u irya rabet
itmeyp zarar terettb ve gadr- kll olndun bildrp bzrbalar marifetiyle murfaa-i er ve
teaddleri men u def olnmak bbnda hkm-i hmynum rec ... zikr olnan sermyeciler stanbul
etrfnda vki zuhr iden kiras ve emrud vesir envndan mahallerinde itir ve sefneler ile irsl
eyledkleri meyveler kemlin bulmayup gyet hm oldundan bir vechile ekle slih olmamala ekser ns
rabet itmedklerinden dkknlarnda kalup bizalar telef oldundan mad mekl olmayan hm
meyveleri etfl ve sbyn maklesine dah bey itmek ibdullha muzrr olmala fm bad mtekben
zuhr iden envndan meyve-i ter maklesini mahallerinde kemlin bulup ekle slih olmadukca
sermyeciler tifesi vesir efrddan bir ferd mahallerinde hm meyve itir itmeyp stanbul'a
getrmeyeler diy emr-i erf iltims eyledklerin sen ki mevln-y mrunileyhsin ilm eyledn
ecilden ilmun mcebince muzrr olmala men-i kll ile men olnup kemlini bulmadukca getrmee
bir vechile msade olnmamak in emr-i erf yazlmdur. F Evst- Cemziyel-hir sene 1131 (110 Mays 1719)
455
KS, st, D.25, s. 169.
Sermayeci esnfndan Hasan yazc ve mam Mustafa nm kimesneler Amasya ve yerli zmn
beher yz vukyyesinde narhdan on para ziydeye fruht itmekle merkmlarn narhdan ziydeye
beylerini ve srr ve taanlarn haber virmeleriyle muhzr aa kullar irsal olunmala Boazkesen
kalasna vaz ile tedb buyrulmak bbnda F 28 Rebul-hir sene 1180 (3 Ekim 1766)
456
KS, st, D.32, s. 25.
Marz
slambolda Kumkapu ve Yenikapu hricinde skin sermayeci tifesinden nm kimesneler Molla
Ebubekir nm kimesne muvcehesinde civar- Drs-saltanada Yalakabad ve narck ve Katrl ve
etrafnda vki ba ve bostan ashbna kadmden ber ber vech-i pein ake virb nlar dah ba ve
bostandan hsl olan zm vesir meyve ve mahsllerini vakt zemnyla bize irsl ve biz dah narh-
rzi zre ibdullha bey ider iken merkm Molla Ebbekir bu esnada mruz-zikr Katrl ahlsinden ve
bizim sermaye nmyla pein ake virdiimiz kimesnelere ziyde ake ile itm ve ziyde beh ile
mahsltlarn itira ve Asitne-i aliyyede dah ziydeye bey ider dey mezbrn teekk mezbrn
sermayeci tifesine irsl olunacak mahsle taaruz itmemek zre taahhd ve bu tarkle kat- niz
eyledikleri Fi 11 Rebul-hir sene 1183 (14 Austos 1769)

172

meyve-i ter pazarbal grevine getirilen Yusuf isimli ahsn, kendisini bu gelirden
mahrum etmeye alan ahslar ikyet etmeleri zerine konu mahkemeye intikal
etmi ve Pazarba Yusuf hakl grlerek dava sona erdirilmiti.457
3.4.1. Bakkal Esnaf
stanbulda sabit ve seyyar olmak zere iki tr bakkal esnaf vard. Bunlardan
birincisi sabit dkknlarda mesleini icra eden bakkallard. kinciler ise sadece Cuma
gnleri, pazar yerlerinde bakkallk yapan esnaft. Seyyar bakkallarn nizama uymayarak
sair yerlerde ve farkl gnlerde mesleklerini icra etmek istemeleri sabit bakkallarla
ihtilaflarna ve neticede ikyete konu oluyordu.458
Bakkallk yapabilmek iin ncelikle bir ihtiyar ustaya hizmet etmek, kefilli ve
mutemet olmak gerekiyordu. Pazarbann ve esnafn ihtiyarlarnn da muvafakat etmesi
artt.459
Bakkallarda satlan ve taradan stanbula gelen zahirenin, pazarba ve nizam
ustalar tarafndan narh- carisi zerinden satn alnarak esnafa datm yaplrd. Gerek
ilgili esnaf ve gerek dier esnaf buna mdahale edemezdi. Konuyla ilgili bir belgeye
gre esnafn ilerine kararak esnaf yetkililerinin grev alanna mdahale eden yedi
457

BOA, Cevdet Belediye, 4233

... bu kullar fil-asl saray- atk-i mamure teberdrlarndan iken mukaddem altm drt trihinde
nnparem mukbili b- hatt- hmyn evketmakrn stanbul meyve-i ter bazarbal ile era olub ol
trihden ber bertimde zikr ve tasrh olunduu zre eslfm ne vechile mutasarrf olmular ise bu kullar
dah ol vecihle bu ana dein mutasarrf olub...
... taradan vrd iden meyve kayklarndan cmlesini iskeleye kardkdan sonra birer kab meyve vezn
ve beher vukiyyesinde ... birer ake noksnyle bazarba mumileyhe ... teslme her biri taahhd idb
eer tarafeynden hilf- muyire hareket zuhr iderse tedb olunmaa dah rzlar olduk dey ... F 27
Cemziyel-hir sene 1204 (14 Mart 1790)
458
Demirta, Osmanl Esnafnda Su ve Ceza , s.116
459
AD, s. 225, Hkm No: 92/615/5
stanbul kdsna hkm ki:
Bakkl esnf sdde-i sadetme arz- hl idp bakkl esnfnun ihtiy[r] ustalar olup kadmleyymdan ber aralarnda stda varup hdmete bd- berye(?) olmadukca ve yarar kefli alnmadukca
bir ferd dkkn amayup bakkl olanlar bu misill kefll ve dkknlar muyyen olman taradan
gelen bzergnlar getrdkleri metalarn itimden virp kat bir ferdn mlna hle ve bir drl zarar
isbetine esnflarnun rzlar olmayup nizm- intizm zre hareket ... beynimzde cr olan mutdmuz
zre mahss dkkna gep bakkllk iden kimesne evvel bakkl tarafndan bir ihtiyr ustaya hdmet
idp badeh baka dkkna gemee istihkk ve istikmeti zhir ve kefll ve kendye bzergn ml
itimd olnur maklesinden oldukda bil-cmle ihtiyrlarmuz rey marifetiyle mahss dkkn tayn
olnagelmi ... fm bad bzrba ve ihtiyrlarnun marifeti ve kefli olmayan mechll-ahvl
kimesnelern syneten lil-ibd bakkllkdan men u def olnmalar bbnda F Evil-i Receb Sene
[1]134 (17-26 Nisan 1722)

173

zmm ikyet edilmiti. Bu ahslar, hile yaparak bakkal esnafndan bazlarnn

paralarn almlar ve stelik taradan gelen mallara gizlice fazla para teklif ederek narh ruzisi zere satn alnmasn uzatp srncemede brakarak bakkal dkknlarnda
mallarn azalmasna sebep olmulard. stelik kendilerine bu konularda birok defa
tenbih edilmesine ramen hareketlerinden vazgememilerdi. Bunun zerine stanbul ve
bilad- selasede bulunan bakkal esnafnn pazarbas, stanbul Balkapan, Galata
Yakapan, pirini, sabuncu ve Odunkaps tccarlar, mslman ve zmm bakkal
esnaf, sz konusu ahslarn bulunduklar mahalden alnarak kree vaz edilmeleri iin
teebbste bulunmulard.460 Yal, hasta, kadn ve ocuklarn ekmek ihtiyacn
karlayabilmek iin muhtelif sebeplerle frnlardan istifade etmelerinin zorluklar
karsnda bakkallarn yeterli miktarda ekmek bulundurmalar isteniyordu.461 Normalde
frnlarn dnda ekmek sat yapabilen esnaf gruplar %6 kr alabiliyorlard. Bunun
zerinde karla sata msaade edilmiyordu.462 Bakkallarn, daha nceden yksek
fiyattan mal aldklar ve tevzi olunan mallarn da bittii iddiasyla cari olan fiyattan
daha yksek fiyata mal satmalarn nlemek iin baz kurallar konulmutu. Buna gre
460

KS, st. D.64, s. 76-77.

... bakkl tifesinden olub bu esnda ihtif eden ... nm yedi nefer zmmler esnfmzdan olub lkin
rzlaryle mukayyed ve kesbleriyle megl olmayub hle ve hud ile melf olduklarndan zerlerine
lzm olmayan esnf ve bazarba umruna karub umr- nizmda cmleye muhlefet idb celb-i
menfaat zmnnda birbirleriyle ittifk ve ittihd ve esnfmzdan bazlarn ifk ve iftiry mutazammn
kelimt isndyla ve bir mikdr akelerini alub drl drl fesda cesret eylediklerinden mad tara
memlikden vrd iden zehyir taraf- erden virilen mmz ve mahtm narh tezkiresi ... bazarba ve
nizm ustalar marifetiyle narh- crsi zre bazar kat olunacak eynn ashbna hufyeten varub narh-
crden ziyde beh arz itmekle bazargn dah benim ziyde beh ile mterilerm vardr dey imrr-
vakt idb narh- ruz zre virmekden b ve imtin ve bu hlet bakkl dkknlarnda emtiann klletine
bd ve nizm- kadmimizin ihtill ve izmihlline bis olduundan defaatle kendlere tenbh
olunduundan mad ... ihtif iden yedi nefer mesfrn bulunduklar mahalden ahz ve sire ibret in
kree vaz olunmalarn iltims ve istid eyledikleri stanbul mahkemesinden huzr- llerine ilm
olundu. F 13 evvl sene 1210 (21 Nisan 1796)
461
ET, C.3, s. 134-136, Hkm No: 13/172/644
skdara tbi engar karyesinde ... mahall-i mezkrede olan pr ve all ve nisvn ve sbyn nn- azz
lzm oldukda furuna gelmekde usret oldndan merkmn Nikola ve Yani ve Kosta ve der Yani
zimmler ve Van karyesi dalyan mstecirleri zikr olnan dkknlarnda her biri kadar- kifye nn eksik
itmeyp ibdullha bey ve esmnn kabz ve furun ashbna temmen virp ve def-i zarret olnagelp
lkin etmekcilerden ez kadm ondalk nmyla nesne mutlebe olnm deil iken bu esnda bazlar bey
eyledkleri nn- azz in furun shiblerinden muyir-i kadm bey eyledkleri etmek semeninden
ondalksz beyden imtin ile dkknlarnda kurb civrlar skknndan etmekci frnna bad ihtiyr ve
msinn kimesneler ve nisvn ve sbynun usretleri olmala badel-yevm her biri dkknlarn etmeksiz
brakmayup kem fis-sbk furundan alup dkknlarnda nn- azz bey ve hilf- nizm- kadm ondalk
mutlebe itmemek zre mersmn bakkl tifesi mteahhid olsunlar didklerinde hl minvl-i
muharrer zre oldn tife-i mersmlar dah tasdk ve fm bad furundan alduklar nn- azzi
ibdullha bey idp ondalk mutlebe itmemee her biri taahhd eyledkleri ... F Evhir-i Rebul-hir
Sene [1]213 (2-10 Ekim 1798)
462
ET, C.3, s. 362-364, Hkm No: 16/2/477

174

maln tevziinden nce eskisinin sat iin yeterli olaca dnlen 15 gnlk bir sre
verilirdi. Bylece eski mal satlm olacak, daha sonra da yeni mal cari fiyat zerinden
kendilerine tevzi edilecekti.463
Bakkallarn sataca mal mir, yani resmi kantar ile tartmas artt. Bylece
l ve tartda standartlara uyulmasnn salanmas ve narhn kontrol hedefleniyordu.
Kantar ileri mukataa usulyle verildii iin devlet ayrca bu ilemden gelir elde etmi
oluyordu. Mir kantarn haricinde bir kantarla tart ilemi yapan bakkal veya baka bir
esnaf, hem vergi karm oluyor hem de eksik tartanlar haksz kazan elde etmi
oluyordu. Bu sebeple tart ilemlerinin mir kantarda yaplmas nem arzediyordu.464
Bakkallarla onlara satacaklar mal temin eden Balkapan tccarlar arasnda sk sk
problem yaanyordu. Bakkallar, kapan tccarlarndan borlanarak aldklar mal
demede sknt yayorlar, iflas ettiklerini bildiriyorlar veya memleketlerine firar
ediyorlard. Bu durumdan muzdarip olan kapan tccarlar, zararlarnn karlanmas
iin, borlarn demeyerek ortadan kaybolan bakkallarn gediinin, ayn frnc ve
deirmenci esnafna uyguland gibi satlarak borlarnn karlanmasn talep
ediyorlard. Konuyla ilgili ikyet neticesinde bu teklif kabul edilmiti.465 Bakkal
Hsky nibine hkm:
Kasaba-i Hsky'de etmekci ustalarndan el-Hcc Hseyin ve Hall nm kimesneler ile Bedros ve Agop
ve Dibenos(?) ve Haok nm etmekci ustalar mukaddem meclis-i erde Hseyin Haseki mberetiyle
ihzr- er itdrdkleri kasaba-i mezbrda dkknlarnda nn- azz bey iden ... nm yehdler ile Todo
nm zimm muvcehelerinde tife-i mezbreden dkknlarnda bey idegeldkleri nn- azz her yz
akeliinde altar ake cret virmek zre bin yz elli senesinde stanbul kds huzrnda mezbrn ile
murfaa olndukda cmle ustalar marifetleriyle nizm virildii ilm ve mcebince ... nizm- kadm her
yz akeliinden alt ake cret virilmek zre tenbh ve ilm ve mcebince mceddeden turlu emr-i
ln sdr olup badeh Hslar nibi Abdlbk huzrnda tekrr murfaa olndukda ber mceb-i emr-i
ln yine kadmsi zre her yz akede alt ake cret virilp ziyde talebiyle mezbrn b vech murazadan men olduklarn ilm ve mcebince emr-i l sdr oldndan mad emvl-i hmyndan olup
Al Be karyesinde vki etmekci furun icresi kasaba-i mezbrede etmekci ustalarna tahml olnmala
kasaba-i mezbrede tabh olnan nn- azz stanbul misill hssul-hss ve tmml-vezn olup cmle ahlye kf olmala mukbelesinde mceddeden furun ihds ve Balat ve Ayvansary ve Ksm Paa ve
Kulaksz ve Azbkapus'nda (?) vesir mahallerde tablakrlar ve baz dkknda ve attr dkknnda
nn- azz fruht olnmas b fermn- l memn oldn sbk Hslar nibi ilm ve mcebince emr-i
l sdr olmala vrid olan evmir-i aliyye tecdd olnup ... vech-i merh zre amel olnmak bbnda. F
Evst- Cemziyel-evvel sene 1222 (17-26 Temmuz 1807)
463
Said ztrk, Osmanl Devletinde Tketicinin Korunmas, s. 854.
464
Demirta, Osmanl Esnafnda Su ve Ceza, s. 116-117.
465
KS, st, D.40, s. 57.
bakkl esnfnn emtia-y mahssalar olan env- zehyir tara memleketlerden bazergn yediyle
stanbula geldikde kadmden bazarba ve blkbalar vesir ustalar marifetleriyle bakkl esnfna
tevz olunub bazergn mallar sn vechile cem ve tahsl ve kimesnenin malu zyi ve telef olamamak
zre ahvllerimiz muntazam ve ecnibden keflsiz ve mechlul-ahvl kimesneler ke balarnda ve
mahall-i sirede bakkllk itmeyb ve dekkn ihds olunmayub ve ustalarn malmu olmayub bir

175

dkknnn mlk bakasnda olduu halde kiraya verilip bir bakas tarafndan
iletilebiliyordu. Nitekim senelii 65er kurutan icare-i meccele ile bakkal dkknn
kiralayp tasarruf eden ahsa, anlamann bitimine iki sene kala mlk sahibinin dkkn
boaltmas iin bask yapmas zerine konu mahkemeye intikal etmiti.466 Fakat bakkal
dkknnn kiraya verilmesi de ok sk kurallara balyd. Kiralama ilemi, pazarba
ve nizam ustalarnn da katlm ve kiralayacak ahsa drt kiinin kefil olmasyla
hayatiyet kazanyordu. ayet tccardan alnan mal bakkal tarafndan zayi edilirse
kefiller bunu karlamak zorunda kalyordu. 1216 (1802) tarihinde, kapan tccarlarnn
zararnn nlenmesi iin nceden verilmi olan kararn daha da geniletildiini
gryoruz. Buna gre bakkallardan biri ldnde, iflas veya firar ettiinde bunlarn
borlar pazarba ve ihtiyar ustalar marifetiyle geride braktklar mallarndan
deniyor, ayet bu da borlar demeye yetmiyorsa o takdirde gedikleri baka birine
satlarak karlanyordu. Gediin de borlar demeye yetmemesi durumunda
kefillerinden tahsilat yaplyordu. Tccarn mal kendilerine teslim edilmedii mddete
dier alacakllarn taarruz ve mdahalelerine frsat verilmiyordu. Yani demelerde
ncelik bakkala mal satan tccarnd. nk bakkal esnafnn gediklerinin mteselsilen
tccar malna bal olduu kabul ediliyordu. Tcardan mal gelmezse, aradaki gven
zedelenirse veya mal esas tedarik eden tccar iflas ederse bu durum btn sistemi ve
ustaya hidmet itmemi pir perver ve keflli olmayan kimesneler bakkl esnfna duhl itmemek zre ba
muhsebe kaleminde mukayyed ve hatt- hmyn evket makrn ile muanven emr-i lin eref efraz
sudr itmemiiken zemn mrr idb nizm- mezkrun eksersi metrk olmala ve bakkl tifesinden
bazlar tccrdan ald zehyiri badel-yevm vilyetine firr yahud kendilerini iflsa karub ticret ad
itmekle tccrn mutazarrr olduklar tccr cem kelmt- merhalarnda tasdk lkin habbaznn
kapan tccrndan aldklar zahrenin akesini edda cef ve tehr idenlerinin frn ve deirmen gedikleri
dah virilmemek nizm- kadmlerinden olduu misll fm bad bakkl esnfndan dah biri
bazergnlarndan ald ecns- zehyirin akesini virmeksizin firr itdikde bazarba ve blkbalar ve
ihtiyrlar marifetiyle gedikleri mutemed ve metml ustalar kefletiyle stanbul kdlar huzrunda
tescl olundukdn sonra Divan- liye ilm olunmak zre rbta buyurulmas bbnda istid
mceddeden virilen nizm- mezkr il mllahu tel dstrul-amel tutulub hilfyla hareket ideri olur
ise hakkndan gelinmek zere F 27 Cemziyel-evvel sene 1191 (3 Temmuz 1777)
466
Kala, ET, C.2, s. 334, Hkm No: 10/253/894
Hslar muzftndan ekmece-i Kebr nibine hkm ki:
ekmece-i kebr kasabasnda mtemekkin Manol veled-i Borl nm zmm mecls-i ere varup kasaba-i
mezbre sknda vki hl skin oldum bir bb bakkl dkknn kasaba-i mezbre skinelerinden
Hadice Hatunun mlki olup mezbre Hadice Hatun dkkn- mezkr bin yz doksan be senesi rz-
hzrna gelince senev altmbeer gurudan ceman ikiyz altm gurua icre-i meccele ile bana cr
ve teslm ve ... temessk mcebince mddet-i icreden bk iki sene dah hakk- tasarrufum olup kablettemmil-mddet mdhalesi iktiz itmez iken mezbre Hadice Hatun bu esnda dkkn- mezbrden
beni ihrc sevdasyla bil mcib icbrdan hl olmaman yedimde olan temessk mcebince ...
mdhalesi men def olnmak in emr-i erfm sudr niyzyla ... F Evil-i Cemziyel-hir sene
1197 (4-13 Mays 1783)

176

halk etkileyecei iin borlarn denmesinde ncelik tccara veriliyordu. Bakkal esnaf
yneticilerine de borlu olarak len, iflas veya firar eden borlu bakkallarn gediklerinin
ve kefillerinin gizlenmemeleri ve hileye bavurulmamas iin uyarda bulunuluyordu.467
Bakkal ve manav esnafnn satt maddelerin cinsi birbirine yakn olduu iin
zaman zaman kendilerine tahsis edilenin dndaki mallar satmalar, aralarnda problem
kmasna sebebiyet veriyordu.468 Bakkal ve manav esnaf zaman zaman birbirlerinin
sahasna tecavz ettikleri gibi bazen de dier esnafn alanlarna mdahale ederek onlara
tahsis edilen mallar satmaya kalkyordu. stanbula civar blgelerden genellikle
kaykla gelen sebzeler dorudan sebzehaneye gelip sebzeci esnafnn kethda ve
ihtiyarlar vastasyla datm yaplr ve esnaf tarafndan da cari fiyat zerinden
satlrd. Fakat kanuna mugayir olarak baz bakkal, manav, muhtekir ve madrabaz
taifesinin Eminn ve sair istedikleri yerlerde mahzenler kurup gelen sebzeleri
kayklardan satn alarak mahzen ve dkknlara sakladklar ve cari olan narha riayet
etmeyerek halka yksek fiyata sattklar anlalmaktadr. Bunun neticesinde esnaf ve
467

BOA, Cevdet Belediye, No: 6124

bakkl tifesinin gedikleri Unkapan deirmenleri misll ml- tccra merbt olduuna binen
tife-i mezkrenin dekkni dernlarna bil keflle ecns- muhtelifeden mechlul-ahvl kimesneler vaz
olunmamak ve tife-i mezbreden gerek mslm ve gerek zmm birinin dkkn hara cr olunmak
iktiz eyledii hlde bazarba ve nizm ustalar bulunanlar muvcehelerinde mstecir olan kimesneye
drt nefer adem tekeffl itmek ve eer ml- tccrdan zyi olur ise n dah keflleri zmin olmak zre
defter-i esnfa kayd olunarak ve tife-i mezbreden biri b fevt yahud mfls veyahud firr itmek
lazm geldii sretde o maklelerin deynleri slifz-zikr bazarba ve nizm ustalar marifetleriyle
emvl-i metrkelerinden dyinlerine ed ve dynu emvl-i metrkelerinden ezyed olanlarn dah
gedikleri hara bey ile ed olunmak ve yine vef itmedii hlde kfelsndan tahsil itdirilmek ve ml
tccr ashbna kmilen ed ve teslm olunmadkca har dyinler taraflarndan taarruz ve mdhale
olunmamak zre taht- nizma idhl olunmu tife-i merkmeden mrd ve mfls olanlarn ve firr
idenlerin zimmetlerinde kalan ml- tccr bazarba ve nizm ustalar kullar marifetleriyle tahsl
olunmak murd olundukca gerek o makleler ve gerek bazarba olan ml- tccr ekl bel sevdasyla o
makle medynlarn gediklerini ve kefllerini ketm ihf ve gna gun hl ve tezvrta slk ile zmre-i
tccr kullarna gadr u hasra ictir itmeleriyle F 27 evvl sene 1216 (2 Mart 1802)
468
Kala, ET, C.2, s. 40-41, Hkm No: 7/91/289
Mevlana Galata kdsna hkm ki:
Galatada vki manav tifesi arz- hl idp kadmden bunlara mahss olan emtiay nizm- kadmlerine
muyir bakkl tifesi furuht ve gadr- kll eyledklerin bildrp ol bbda istid-y inyet ve Galata ve
tevbiinde vki manav tifesinden kethdlar ... ve musinn ihtiyrlarndan ... ve vesir otuz
neferden mtecviz kimesneler mecls-i erde bakkl tifesinn bazarbalar ... ve blkbalarndan ...
ile malmul-esm ve mahsrul-ehs zmmler muvcehelerinde yedimzde olan narh tezkireleri
mcebince meyve-i ter ecnsndan ... manav tifesine mahss ve mteayyin olup ve bakkal tifesinn
yedlerinde narh tezkiresinde mahss ... bakkal tifesine mahss ve muayyen olup ve her birimiz harun
emtia-i mahssasna mdhale itmeyp ve bu huss ber vech-i muharrer beynimzde maml iken bu
esnda her birimz harun emtiasna mdhale ile bundan akdem mnzaa itmiidk ... her biri harun
met- mahssasna karmamak zre taahhd idp ... tural emr-i l iltims eyledklerin ... F Evil-i
Safer sene 1178 (31 Temmuz-9 Austos 1764)

177

ahali zarar grmekteydi. Bu sebeple sz konusu bakkal ve manavn faaliyetlerinin

nlenmesi isteniyordu.469 Benzer ekilde Eminnnde, Valide Sultan Camii civarnda
manavlk yapan be manav esnaf, geceleyin kayklarla gelen sebzeleri satn alarak
dkknlarnda stoklam, hem meslektalarna hem de halka narh- carisinden yksek
fiyata satmlar ve bu husus ikyet konusu olmutu. Neticede bu ahslarn
Bozcaadaya srlmesine karar verilmiti.470
1180 (1766) tarihli bir belgeye gre turu satnn turuculara ait olduu
bildirilmekle beraber, turucu dkknlarna yakn olmamak kaydyla halkn sknt
ekmemesi iin bakkallarn da lahana turusu satmasna msaade edilmiti.471 Fakat
bundan yaklak 25 yl kadar sonra konuyla ilgili bir baka belgede bakkallarla
turucular arasnda turu satn bakkallarn da yapmalar sebebiyle konu mahkemeye
intikal etmiti. Bakkallar, sefer vukuunda turuculara bin ake imdadiye verdikleri
iddiasyla turu satmaya balamlard. Mahkeme, sirke satnn mterek fakat turu
satnn kadimden beri yz yirmi adet turucu dkknna mahsus olduu hkmn
469

Kala, ET, C.2, s. 125-126, Hkm No: 8/37/116

stanbulda vki sebzevtc esnf gelp birka seneden ber baz bakkl ve manav vesir
muhtekir madrabaz tifesi kend kar kisblerine kanat itmeyp Eminninde vesir diledkleri
mahallerde mahzenler peyda ve mukaddem sdr olan evmir-i aliyyeme muyir adem-i itat birle
sebzevt ile gelen sefyinin sebzevtn mehzin ve dkknlarna karup ihf ve diledikleri zre birer
ikier ake zamm ve narh- rzisinden birka kat izydyla bey ve ol vechile nizm- kadmlerine
muyir teadd ve tecvz ve bunlarun dkknlarnun ibtline bis ve ibdullahun zarretlerine bdi
olduklarn bildrp ... ancak sebzeci tifesi ahz ve beynlerinde tevz ve ibdullha narh- cri zre bey
eyleyp bu vech zre kavl ittifk ve birbirini muyir-i kadm ve muhlif-i emr-i li rencde itmeyp
fima bad tarafeynden hilf- er-i erf ve muyir-i emr-i l ihtikr kasdyla hareket ve teadd ider olur
ise eran iktiz iden tedibler haklarnda icr olnmaa her biri rz F Evst- Safer sene 1181 (9-18
Temmuz 1767)
470
BOA, Cevdet Belediye, No: 675
kapu kethds smail Aa kullar mberetiyle ihzr olunan Eminn iskelesinde Valide Sultan
Cmi-i erfi nerdban ve beyninde manav kimesneler mahzarlarnda . manavlk ticretine kanat
itmeyb Eminnne kayklarla leylen gelen bil-cmle sebzevt hilf- emr-i l itir ve dkknlarna
vaz ve ihf ve narh- crsinden ziyde behya esnfmz vesireye bey ve ihtikr ve ibdullh zrr
adet-i mstemirreleri olduu Fi 4 Zilkade sene 1205 (5 Temmuz 1791)
471
KS, st, D.25, s. 179.
Marz
Mahmiye-i slambolda olan turucularn bakkllar ile olan lahana turusu nizlarn hdise gn arz
odasnda huzr- llerinde terfularnda turucu dkknlarna on - on be dkkn karb olanlar men
olunub ve bad olanlar ibdullhn adem-i muzyakalar in lahana turusu satmadan bakkllar men
olunmamak bbnda lisnen sdr olan fermn- llerine imtislen turucular rz olduklar vech zre
men olunacaklarn mahallerini tayn ve defter idb men olundukdan sonra tarafeyn lahana turusu
skub ve susuz kyyesi vezn ve narh- kadm olan drder akeye bey ve lzm olduu mikdr sonra
susuz koyub ve suyu in ibdullhdan baka ake taleb itmemek ve turucular dkknlarna terzu vaz
itmek zre tenbh olundukda nlar dah vech-i muharrer zre ibdullha bey ve suyu in baka ake
taleb itmeyb F 11 Cemziyel-evvel sene 1180 (15 Ekim 1766)

178

vererek bakkallarn bu faaliyetten men edilmesi kararn vermitir.472 Buna yakn

zamanlarda bakkallar yine turu sat yapmak istemilerse de turucu esnafnn ikyeti
zerine hkm eskiden olduu gibi turucu esnaf lehine verilmiti. Ayrca sirke sat
hem turucu hem de bakkal esnaf tarafndan yaplabildii halde bakkal esnaf sirke
satn da tekeline almak istemi fakat bu istekleri reddedilerek sirke satnn eskiden
olduu gibi her iki esnaf grubu tarafndan da yaplabilecei bildirilmitir.473
Dier esnaf kollarnda olduu gibi tespit edilmi olan saynn zerinde bakkal
dkkn amak yasaklanmt. Bu meslei icra eden ahslarn ve meslein icra edildii
dkknlarn says snrlandrlmt. skdara bal Yorostaki Yeni Arnavud
karyesinde bulunan bir bab dkkn evre halknn ihtiyalarnn karlanmasnda yeterli
olduu halde bakkal dkkn benzeri bir dkkn aarak faaliyet gsteren ahslarn bu
faaliyetlerinin nlenmesi iin hkm yazlmt.474 stanbulda Vezneciler sukunda
bulunan bir terzi dkknn bakkal dkknna evirerek bakkala mnhasr olan mallar
satan ahsn bu faaliyetini durdurmas iin kendisine tenbih edilmiti.475 Yine Galata,
Tophane ve Kasmpaada bulunan bakkal esnaf, hariten bu meslei icra etmek
isteyen ve binalarn alt katlar ile mahalle aralarnda dkkn aan ahslardan ikayeti
472

KS, st, D.65, s. 96.

turucu esnf mezbrun cevblarnda kadml-eyymdan ber sirke beyinde bakkl esnf
mezbrn esnfmz ile mterek olub env- turu beyi ancak ba muhsebede mukayyed ve muteber
yz yirmi aded dkknlarda esnfmza mahss iken takrr-i merhlarna mutbk bir kta tural
emr-i lin ibraz itmeler (iyle) fil-hakka env- turu beyi turucu esnfna mahss ve sirke beyi
bakkl esnf ile turucular beyninde mterek olub nizm- kadmleri ol vechile olduu emr-i linda
masdr ve musarrah olmala F 15 Muharrem sene 1206 (14 Eyll 1791)
473
BOA, Cevdet Belediye, No: 2342
Marz- d-i istidlardr ki:
fil-hakka env- turu beyi turucu esnfna mahss ve sirke beyi bakkl esnf ile turucular
beynlerinde mterek olub nizm- kadmleri ol vecihle olduu emr-i linde mastur ve musarrah
olmala F 6 Rebul-evvel sene 1206 (3 Kasm 1791)
474
Kala, ET, C.2, s. 308, Hkm No: 10/17/50
... karye-i mezbrede bir bb bakkl dkkn mevcd olmala dkkn- mezkrda bey (...) kf ve vf
olup har bakkal dkknna kata ihtiycmz yoiken fesekadan baz kimesneler mcerred hamr ve arak
beyi in bakkl dkkn sretinde dkkn ihds ve alenen hamr ve arak beyine uru ... karye-i
mezbrede mevcd olan bir bb bakkl dkknndan mad mahalde bakkl met beyi in bakkl
dkkn sretinde dkkn ihds olnmayup ve ol muhdes dkknda dah hamr ve arak bey olnmamak
bbnda emr-i erf sudrunu...F Evil-i Rebul-evvel sene 1195 (27 Mart- 5 Nisan 1781)
475
KS, st, D. 34, s. 25.
slambolda Vezneciler skunda vki bir bb derzi dkkn heyet-i asliyesinden tayr ile hilf- emri l ve muyir-i kadme bir bb bakkl dkkn ihds ve bakkl emtias koyub beya tasadd ve bu
vechile esnf beyninde ihtill-i nizma bd ve nizaa bis olur dey teekk mezbr Hafz Mustafa
ber mceb-i emr-i l dkkn ihdsdan men ve esnf- mezkrun yedlerinde olan emr-i lina muyir
ve muhlif hareket itmemek zre mezbr Hafz Mustafaya tenbh olunduu F 23 Rebul-hir sene
1184 (16 Austos 1770)

179

olmulard. Devlet o dnemde yaplan saymda tespit ve kaydedilen iki yz altmbe

dkknn zerine sonradan ilave edilen bakkal dkkknlarnn iptaline karar vermitir.
Ayrca dier bir ikyet konusu da sat bakkal esnafna mahsus olan baz emtiann,
manav ve kfeciler tarafndan da satlmasyd. Bu gibi kanuna aykr harekette
bulunanlarn hakkndan gelinmesi isteniyordu.476 Revgan- sade, mum, soan, sarmsak
ve benzeri hububatn sat bakkal esnafna tahsis edildii halde Bayezidda kk bir
kasap dkknna, yukarda sraladmz maddeleri depolayarak satn yapan ahs, bu
hususta uyarlmas neticesinde bir daha tekrarlamayaca taahhdyle affedilmiti.477
Benzer ekilde yine bakkal esnafna tahsis edilen hububat cinsinden pirinci Langa
Yenikapusunda bir sabun dkknna stoklayarak gizlice satn yapan ahsn bu
faaliyetinin nlenmesi isteniyordu.478 Bazen de bakkal esnaf, baka esnafn da satna
msaade edilen mallarn sadece kendi inhisarnda olduu iddiasyla buna kar
kyordu. Nitekim peynir satnn bakkallarn yan sra manav, kfeci ve pazarc esnaf
tarafndan da yaplabilmesine ramen bakkallarn buna itiraz olmu ve konu
mahkemeye

intikal

etmitir.

Mahkemece

476

hem

manav

hem

de

bakkallarn

BOA, Cevdet Belediye, No: 732

... gnden gne baz evler altnda ve mahallt aralarnda bakkl dkknlar ihds ve kadmden olan
bakkllarn kesdna kesr ve ... halel virdiklerinden bundan akdem ... Galata kds ve Galata voyvodas
marifetiyle kadmden ve sonradan ihds olunan dkknlar marifet-i er ile tahrr ve kayd olunub ikiyz
altmbe dkkn olmak zre nizm ve ziyde olmamak ... F 15 Muharrem sene 1145 (8 Temmuz
1732)
477
KS, st, D.64, s. 11.
Marz
stne-i aliyyede vki bakkaln bazarbas vekli Ahmed usta ve blkbas Es-Seyyid Ahmed usta ve
bakkl tifesinden ... meclis-i er-i mnrde Ahmed Bee bn-i Hasan muvcehesinde ibu yedimizde
olub meclis-i erde muayyen bls hatt- hmyn evket makrun ile muanven emr-i erf-i lin
ntk olduu zre revgan- sde ve mum ve soan ve sarmsak ve bunun emsli hubbat makleleri
bakkl esnfnn emti-i mahssasndan olduundan mad tccr ml telef ve ziyndan syneti
zmnnda bakkl esnfndan olmayup ham dest ve mechlul ahvl kimesneler bakkl bey ve irsna
mdhale ve taarruz itmeyb ve ider olur ise men def olunmak zre urt- meriyye iken mezbr
Ahmed Bee stanbulda Sultan Bayezid civrnda Hasan Paa Han kurbunda vki bir bb muattal
sr kasb dkknna revgan- sde ve mum ve soan ve sarmsak vaz ve bey itmesi hilf- emr-i l ve
muyir-i urt- nizm- kadm olmala men def olunmak murdmzdr deyb ... mezbr Ahmed
Beeye tefhm olundukda ol dah fm bad bu misill eya bey ve irsna mdhale ve taarruz
itmemek zre taahhd eyledii stanbul mahkemesinden huzr- llerine ilam olundu. F 2 Safer sene
1210 (18 Austos 1795)
478
KS, st, D.64, s. 1.
... hubbat bey ve irs bakkaln esnfyla bakkalna mlhk olub bu misill hubbat bey irsyla
melf esnfa mahss olub manav vesir muhtekir maklelerinin men defi tasrh olunmuiken
mezbr Hseyin stanbul ... ebvbndan Langa Yenikapusu dhilinde tedrk eyledii sabuncu
dkknnda pirin ihf ve hufyeten bey eylemesi hilf- emr-i l ve muyir-i nizm- kadm olmala ...
mezbr Hseyin melf olduu sabun bey ve irsna kanaat idb mbyaas bakkl esnfna mahss
olan pirin beyinden emr-i erf-i lin muktezs zre men olunmak iktiz eyledii stanbul
mahkemesinden huzr- llerine ilm olundu. F 27 Zil-hicce sene 1209 (15 Temmuz 1795)

180

pazarbalarna daha nce verilmi olan narh tezkireleri incelenmi ve her iki tezkirede
de taze kakaval, dil ve ayr peynirlerinin satna msaade edildii tespit edilmitir.
Ayrca bu msaadenin taradan gelen mallarda alm-satm inhisarnn kaldrlmasna
dair daha nce yazlm olan hatt- hmayuna muvafk olduu ve peynir satnn sadece
bakkallara tahsisinin, peynirin piyasada azalmasna ve pahalanmasna yol aaca,
bunun da hem tccara hem de halka sknt verecei bildirilmitir. Konuyla ilgili
belgede manav, kfeci ve pazarc esnafnn sefer vukuunda maddi destek verdikleri gibi
birka seneden beri Tersane-i mirede istihdam iin istenen krk dokuz ameleyi tedarik
ettikleri, gerektiinde savamaya kudreti olan ahslar gnderdikleri ve kendilerinden
istenen baka hizmetleri de yerine getirdikleri anlalmaktadr.479
Fikir vermesi asndan 1178 (1764) tarihli bir hkme gre bakkal esnafnn
satt mallar yle sralayabiliriz:
Salamura kakaval, kuru kakaval, tulum peynirleri, asel-i Eflak, asel-i
Akdeniz, zmir ve Girit sabunlar, ervi, don, sade ve zeytinyalar, pirin, pastrma,
yumurta, limon, yaprak, turu, Eflak ve Kefe tuzlar, fndk, pekmez, nardenk, kuru
soan eitleri, zm eitleri, malhud, hurde, nohut, sirke, sarmsak, zeytin eitleri,
mercimek, brlce, sarmal tulum, kuru armut, kat kfte, badem, kuru incir eitleri,
taze bakla, fasulye, dlm buday, dlm arpa, yarma buday, tarhana.
Yine ayn belgeye gre manav esnafnn satn yapt rnleri ise unlard:
Taze lor peyniri, kaba lor peyniri, taze basma, tulum peyniri, taze dil ve taze
kakaval, yourt, limon, tatl ve eki pestil, kuzu kestanesi, elma eitleri, bozdoan
479

KS, st, D.73, s. 61.

bizler manav ve kfeci ve bazarc esnf olub m tekaddemden ber esnfmz sefer-i hmyn
vukuunda ed idegeldikleri ordu-y hmyna ihrcan masrfdan mad bir ka seneden ber beher
yevm Tersane-i mirede istihdm in matlb buyrulan krk dokuz nefer amele ve sefer-i hmyn
iktiz itdike harb ve darbe kdir ademler irsli vesir hidemt- hazret-i pdiahyi b kusr ed ve
ikml eyleyb narh tezkirelerinde taze kakaval ve dil ve ayr peynirleri mezkr olub ol vechile
tarafeynin taze peynir bey ve irlar hem mukaddem trihiyle bakklna it olunan fermn- l
mazmnuna ve hem muahhar trihiyle manavlara it buyrulan fermn- lin mazmnuna muvfk ve
hem ber mceb-i fetev-y erfe taradan gelen cem eyda ref-i inhisr- bey ve iry hv erefrz
sudr olan hatt- hmyn evket makrun mazmn- mnfine mutbk olduundan mad ey-y
mezkrenin bakkl esnfna tahssi kllet ve glsna bd ve tccr- merkmenin getrdkleri taze
kakaval ve dil ve ayr peynirlerini manav ve bakkl ve kfeci ve bazarc vesir ibdullha itir ve
tarafeyn bazarbalar marifetleriyle esnflarna tevz ve taksm ve narh- crsi zre ibdullha bey
eylemelerin eran tenbh olunub harn bey ve irsna dahl ve taarruz itmemek bbnda F 28
Zil-hicceti-erife sene 1214 (23 Mays 1800)

181

armudu, koruk, yumurta, zm eitleri, pekmez, taze fndk, taze dil, mumula, erik
eitleri, eftali eitleri, taze bakla, asma yapra, enginar, hyar, ku zm.480 Bu
rnlere revgan- bezir, revgan- em, fstk, sucuk, soan, ayr ve lor peynirlerini de
ilave edebiliriz.481
Manavlarn bazen mekn kullanm sebebiyle dier esnaf gruplaryla problem
yaadn gryoruz. Konuyla ilgili bir belgede manavlarla birlikte soanc, yumurtac
ve keresteci esnafnn Odunkaps haricinde bulunan iskele bandaki meydana
metalarn yerletirerek alveri yaptklarndan sz edilmektedir. Fakat at hamallar da
sz konusu meydann yk tamada kullandklar bargirlere ait olduunu iddia ederek
dier esnafn blgeyi boaltmalarn talep etmilerdi. Buna sebep olarak da bargirlerine
ykleme yapamadklarn ve dier esnafn geli-gidilerine engel olunduunu ileri
srmekteydiler. Neticede daha nce verilmi olan hkmlere binaen hamal esnaf hakl
grlerek bu dorultuda hkm yenilenmiti.482
htiya halinde bakkal dkknlarnn baka bir mahalle tanmasna msaade
ediliyordu. stanbulda Parmakkapda bir bakkal dkknna sahip olan bir esnaf,
dkknn harabiyetini, darln ve buna bal olarak mallarn koymaya yeri
kalmadn ve malnn telef ve zayi olacan gereke gstererek bakkal gediinin
hemen yaknnda yine kendisine ait baka bir dkkna naklini talep etmi ve bu talep
uygun bulunarak kendisine msaade edilmiti.483

480

Kala, ET, C.2, s. 40-41, Hkm No: 7/91/289

KS, st, D.65, s. 8.
482
Kala, ET, C..1, s. 209-210, Hkm No: 5/27/86
... zikr olunan Odunkapusu hricinde vki iskelebanda olan meydan kadml-eyymdan ber bizm
hammal bargirimizin mevkf olup taradan gelen odun vesir zehyiri bargirlerimze tahml in
muadd li meslihil-ibd olan meydan iken zikr olunan yumurtac ve kerasteci ve manav ve soanc
esnf meydan- mezkra metlarn vaz ve bey ir itmeleriyle bargirlerimizn mevkfna ve yk
tahmline vesir mrr u ubr idenlere muzyaka virmeleriyle ... takrr-i merhlarna mutbk senedt
ibrz eyledklerinde fil-hakka zikr olnan meydan at hammallarnun bargirlerine yk tahml idecek
meydan old mezkr olup ve meydan- mezkr zikr olunan esnf metlarn vaz eyledkleri sretde
ibdullha muzyaka vireceklerinden ... yedlerinde olan senedtlar mcebince arsa hliye kalup gerek
esnf- mezbr ve gerek sirleri fm bad kata bir nesne vaz eylememeleri zre men def olmalar
in ... F Evst- Rebul-evvel sene 1172 (12-21 Kasm 1758)
483
KS, st, D.40, s. 5.
Astne-i aliyyede Parmakkapuda vki bir bb bakkl dkknnn gediine b hccet-i eriyye
mutasarrf olan Mehmed Bee Bin Bekta mutasarrf olduum slifz-zikr bakkl dkkn iinde
skin olmak bir drl mmkn olmadndan mad emti hfz idecek mahalli dah olmamala usret-i
kll ve emtimz telef ve zyi olmala dkkn- mezkrun gedii kurb ve civrnda olub karusunda
olan har dkkna nakl olunmak murdmdr dey nizm- hl itdikde bazarba merkm vesirleri
481

182

Zahire sat bakkallara mahsus olmasna ramen kfeciler ve sergi erbab da

bu mallar semt pazarlarnda satabiliyordu. Pazarlar dnda kfeci ve sergi erbabnn bu
mallar sat yasakt. Bunun aksine davranan esnafn hareketlerinin engellenmesi talep
ediliyordu. Ayrca stanbul dndaki kazalarda bulunan bakkal esnafna da stanbul
esnaf iin uygulanan kurallarn geerli olmasna dikkat edilmesi isteniyordu. Buna gre
kefilsiz ahslarn bakkal yaplmamas, dardan yabanc ahslarn bakkal esnafna
katlarak bu esnafn nizamna halel getirdikleri iin engel olunmas ve gereksiz yere
ke balarna, kenar yerlerde ve mahalle aralarna haneler altnda bakkal dkkanlar
ihdas edilmemesi gerektii bildiriliyordu. Aksi takdirde mallarn cari fiyata
satlamad, eksik l ve tart yapld ve neticede hem bakkal hem de bazergn
esnafnn zarara urad bildirilmekteydi.484
Kethda sahibi olmalarna ramen pekmezci esnaf, bakkal esnafna mlhak
olarak kabul ediliyordu. Taradan gelen pekmezin alm-satm hakk pekmezci esnafna
mahsustu.485 Sat bakkal ve manavlara tahsis edilen kuru meyvenin her zamankinden
fazla hasl edilmesi durumunda tccarlar ve halkn maslahat gz nne alnarak dier

gedik-i merkmun dkkn- mezkra nakl olunmasn istihsn ve istisvb ve ba muhsebede mukayyed
olan mahalden kayd terkn ve mahall-i merkme nakl olunduunu mir yedine sret virilmek bbnda
F 21 Zil-hicce sene 1190 (31 Ocak 1777)
484
BOA, Cevdet Belediye, No: 1663
skdar kdsna hkm ki:
Medne-i skdarda vki bakkl esnf mukaddem dvn- hmyna arzuhl idb nizm- kadmleri
zre bakkl esnfna mahss zahre bey iden arka kfecileri ve sergi erbb olanlar Cuma pazarna gelb
har gnlerde memnatdan ve nizm- kadmlerine muyir iken tife-i mezbrn her gne bakkl
dkkn nlerinde kfelerin ska vaz ve bey ve ir ve sergi erbb dah iki gne mukaddem sergiler ile
kezlik bey ve ir ve ibdullha noksn virb hleleri zhir oldukda Cumadan mad gnlerde men
def birle taraf- erden men ve yedlerine ilam virilmiken mezbrlar bir drl memn ve mtenebbih
olmayub nizmlar muhtel ve mevve ve nizm- kadmlerine muyir hareket ile beynlerinde ihtille
bis ve gadr eylediklerin bildirb nizm- kadmlerine muyir hareket ile ihtille bis olanlar marifet-i
erle men def olunmak bbnda emr-i erfim ric eylediklerin ecilden Hazne-i miremde mahfz
olan ba muhsebe defterlerine nazar olundukda Galata ve Tophane ve Kasm Paa ve tevbiinde olan
bakkl esnfnn beynlerinde nizmlarnn muyiri ecnib ve bakkl umrunda pr-i perver olub ... ve
mechl kimesneler sanatlarnda muhtel ve mevve ve kll hasartlarna bis olmalar bil mcib ke
balarna ve kenar yerlere ve mahallt aralarna hneler altnda bakkl dkknlar ihds ve narh- cri zre
virmeyb nks vezn ve keflleri olduundan bzergan virmeyb ifls ve firrlaryla ashbna gadr ve
bzergan dah itimd kalmamala stanbul bakkllar misill kbel-i erden tahrr ve knun- kadmden
ziyde ve mechl ve keflsiz bakkl dkkn ihdsndan men ve muhlefet idenler marifet-i er ile
tedb olunmalarna ... 25 Safer sene 1172 (28 Ekim 1758)
485
KS, st, D.53, s.56
Maruz
stne-i aliyyede Ayazma kapusu hricinde kin bakkaln esnfna mlhk bekmezci esnf kethds ...
tara memlikinden bekmez vrdunda sekene-i dars-saltanadan itir idenler ile bakkaln esnf bizler
alub ... F 11 Muharrem sene 1200 (14 Kasm 1785)

183

esnafn da tccardan alarak halka satmasna msaade ediliyordu. 1209 (1794-1795)

tarihli bir belgeye gre kuru meyveyi stanbula getirerek satan tccarlarn, bir nceki
sene bol rn alnmasndan dolay bakkal, manav, kfeci ve pazarc esnafnn
almasndan sonra, rmesi ve zayi olmas endiesiyle rnn kalannn dier esnaf
tarafndan satn alnarak ahaliye satlmas teklifii kabul grmtr.486 1219 (1804) tarihli
bir hkmden anlaldna gre Eypte mstakil ar dkkn bulunmad ve ahalinin
sknt ekmemesi iin taraya satlmayp sadece civarda bulunan ahaliye satlmak
kaydyla bakkallarn ar yani arpa satna msaade ediliyordu. Nitekim sz konusu
kazada ar satan bir bakkala, talep ettii halde kendisine air verilmeyiinin gerekesi
olarak kapana gelen miktarn azl gsterilmitir.487
1148 (1736) tarihinde yaplan sayma gre stanbulda bakkal esnafnn
mesleklerini icra edebilecekleri 654 dkkn ve 16 mahzen bulunuyordu. Bu dkknlarn
40 tanesi battal yani ilemez durumda olup kalan 614 bilfiil almaktayd. Belgeye
gre ayrca bakkal esnaf, nizamlarnn bakalar tarafndan ihlal edildiinden bahisle
tespit edilen saynn haricinde dkkn amayacaklarna ve hariten bu meslei icra

486

ET, C.3, s. 56-58, Hkm No: 12/209/614

... tccr- merkm tara memleketlerinden getrdkleri emti ve eylarn irsna tlib olan esnfdan
manav ve bakkl esnfna ve kfeci ve bzrc maklelerine vesir ibdullha bey u fruht itmeleri
tccr hasrdan synet ve her tifeden irsna tlib olanlar alup dkknlarnda ve esvk ve bzr ve
mahallt aralarnda bey u fruht itmeleri her tifenn muzyaka-i madan masn ve vreste olmalaryla refh- hllerine bis ve kendye lzm olan ibdullhun eshel vech zre bulup almalarna asr ve
bu sretde er-i erfe muvfk ve her tarafa hayrlu ve enfa ve tccr ml telef ve zyi olmamak dah
b fermn- l nizm-yfte olan urt- meriyyeden olmala.... F Evst- Cemziyel-hir Sene [1] 209
(22 Aralk 1794-1 Ocak 1795)
487
ET, C.3, s. 265-266, Hkm No: 15/161
Anadol kdaskerlii pyesiyle bil-fil stanbul kds olan Mr Mehmed Emn edmallhu tel
feziluhya hkm:
Bakkl Rizo nm zmmnn Sdde-i sadetme takdm eyledii arz- hlinde bu yine Hazret-i Eb
Eyyb-i Ensr radiye anhul-Br'de vki Burnaz dkkn dimele marf bir bb dkknda bakkl olup
ez kadm dkknnda ar fruht olnagelmiiken bu esnada kapan tarafndan mmnaat olnmala madriyyetini beyn birle ol bbda istid-y inyet eylediine binen huss- mezbr sen ki mevln-y
mrunileyhsin sana ledel-havle kapan memrlarndan istifsr olndukda medne-i merkmede vki
bakkl esnf ez kadm ar fruht ider olmalaryla mikdr- kifye kapandan ar virilegelp fakat bu
esnda arn klletinden n mikdr- kifye ar virilemediini beyn itmeleriyle fil-hakka medne-i
merkmede mahss arn dkkn olmayup gerek ahl ve gerek ebn-i sebl iktiz iden ari
bakkllardan itir eylemeleri mutd- kadm olmala fm bad medne-i merkme bakkllarna
taralara bey olnmayup ancak ahl ve ebn-i seble kifyet idecek mikdr kapandan ar virilmek in
izn ruhsat hv emr-i erfm sudrn ilm itmenle ilmun mcebince tanzm olnmak fermnum
olman imdi ber vech-i muharrer ilmun mcebince fm bad medne-i merkme bakkllar taralara
bey itmeyp ancak ahl ve ebn-i seble kifyet idecek mikdr kapandan ar virilmek zre izn ruhsat
virildii malmun oldukda ber vech-i merh amel ve hareket olnmak bbnda. F Evil-i Receb sene
1219 [6-15 Ekim 1804]

184

etmek isteyenlere msaade etmeyeceklerine dair kendi aralarnda szletiklerini

bildirmektedirler.488 1183 (1769) tarihinde de stanbulda dkkn says 33 sene
sresince resmi olarak deimemi olup ayn ekilde 654 dkkan ve 16 mahzen olarak
belirtilmektedir. Bunun haricinde dkkn ihdas edilirse kapatlyordu. stanbulda
Peykhane kurbunda bulunan bir tabib dkkn bakkal dkknna evrilip sat bakkal
esnafna tahsis edilmi olan revgan- sade, pirin, sabun ve sair zahire satld iin
bakkal esnaf, dkknn, mimarba marifetiyle yklmasn talep etmi, sorumlu ahs
uyarlarak bu faaliyetinden vazgeirilmiti.489 Bakkallk mesleini icra eden bir esnafn
ayn zamanda baka yerde bakkal dkkn amas da yasakt. Mesela Samatyada
bakkallk yapan iki zmm yine Samatyada daha nce kapatlm olan bir eri
dkknn bakkal dkkn olarak iletmek istemilerse de ikayet konusu olmu,
neticede sz konusu zmmler bu faaliyetlerinden vazgeeceklerini taahht etmilerdi.490
1178 (1764) tarihli bir belgeye gre ise Galata ve civarnda bulunan bakkal dkkn
says 264 idi.491

488

BOA, MAD, No: 3965

KS, st, D.32, s. 40.
taradan stanbula bazergn tifesinin bakkla mteallk getrdkleri ey kadmden bazarba
vesir ihtiyrlar marifetiyle tevz ve bazargn ml sn vech ile cem ve tahsl olunub kimesnenin ml
zyi ve telef olmamak zre ahvlimize muntazam ve mevkd olan dkknlar ehre kf iken ecnibden
keflsiz baz mechlul-ahvl kimesneler ke balarnda ve kenar yerlerde ve mahallt aralarnda baz
menzil ve dkkn arsalarnda bakkl dkknlar ihds ile nizmmz muhtel ve mevve olmala
stanbulda alt yz elli drt aded bakkl dkkn ve on alt mahzen olub kadmden esnfmza
mahss olan zehyiri sir ecneb olanlar bey ve ir eylememek zre nizm ve defter ve ba
muhsebeye kayd olunub zikr olunan alt yz elli drt aded dkkn ve on alt aded mahzenden mad
dkkn ihds olunmayub iderler ise marifet-i er ve mimr ba marifetiyle hedm olunmak bbnda
stanbulda peykhane kurbunda vki tabb dkknn hilf- emr-i l ve muyir-i nizm bakkal
dkkn yapub ve bakkal esnfna mahss emtiadan revgan- sde ve pirin ve sabun vesir ey bey
ve ir ve mcerred bakkl dkkn ihds itmekle bakklana mahss ey ve emtia bey ve irsna
taarruz ve mdhale eylememek zre mezbr El-Hac Ahmede badet-tenbh ol dah taahhd eyledii
tescl ve huzr- llerine ilm olundu. F 14 Receb sene 1183 (13 Kasm 1769)
490
KS, st, D.34, s. 74.
nm zmmler muvcehelerinde mesfrn Bedros ve arak Samatya dhilinde bir bb bakkl
dkknnda bakklla kanat itmetb bizim esnfmza mahss dekkn b fermn- l mteayyen ve
malm ve ziyde muhdes dkkn olmak b emr-i l memnu iken mesfrn mukaddem b ilm- er
men olunan bir bb erci dkknn hilf- emr-i l ve muyir-i ilm- er bakkl dkkn idb
dernunda bakkllk itmeleriyle nizm- kadmimize ihtill virmeleriyle teekk eylediklerinde mesfran
dah fm bad hilf- emr-i l mruz-zikr erci dkknnda bakkllk itmemek zre taahhd idb kat-
niz eyledikleri tescl ... F 11 Receb sene 1185 (20 Ekim 1771)
491
BOA, Cevdet Belediye, No: 7162
Marz- d-i devlet-i aliyyeleridir ki
Ashb- arzuhl Galata hricinde ... kimesneler ve ehl-i zimmetden ... meclis-i erde her biri ifde-i
merm idb Galata ve tevbiinde vki bakkl dkkn b emr-i l iki yz altm drt aded dkkn-
489

185

Tccardan mal almasna ramen bakkal esnafnn bazen deme yapmadn ve

ortadan kaybolduunu gryoruz. Bu sebeple bakkal gediinin nakli veya alm-satm
ancak pazarba ve blkbalaryla stanbul kadl huzurunda yaplabiliyordu. Bunun
aksine dier kadlklardan veya mahkemelerden yaplan bu gibi ilemler geersiz
saylyordu. Daha nce de belirttiimiz gibi bakkallarn tccara olan borcunu
dememeleri durumunda mallar ve gedikleri pazarba ve dier yetkililer marifetiyle
satlyor, ayet bu da yeterli olmazsa kefillerinden tahsil ediliyordu. Hatta daha da ileri
giderek bu gibi durumlarda alacaklarn pazarba ve blkbalardan tahsil edilecei
ifade ediliyordu. Ayrca pazarba ve blkba deiikliklerinde bilgi sahibi ve
haberdar olmalar iin bu esnada tccarlarn da hazr bulunmas gerektii
bildiriliyordu.492
Esnaf arasnda kurallara riayet etmeyenlere tedip amacyla srgn cezas
verilebildii gibi bakkal esnafndan da srgne gnderilenler olduu anlalmaktadr.
mahss olub ziydesi ber mceb-i emr-i l memnudur deyu ... F 9 Rebul-hir sene 1178 (6 Ekim
1764)
492
ET, C.3, s. 217-220, Hkm No: 14/125/315
Anadol kdaskeri pyesi olup hl stanbul kds olan Mr Mehmed Emn edmallhu tel
fezilehya hkm:
stne-i aliyyem Balkapan ve Galata Ya kapan ve revgan- zeyt ve Odunkapus ve kuryemi ve
bekmez ve pirin tccrlar ve mmc esnf mazbtl-esm kimesneler meclis-i er-i erfde bakkl
esnfnun bzrbalar vekli Ahmed elebi ve blkbalar es-Seyyid Ahmed ve ustabalar hzr
olduklar hlde fm bad bakkl tifesinden biri tccrdan itir eyledii zehyirn akesini virmekde
cevr ez veyhd kablel-ed hlik oldukda veyahud kendyi iflsa kardukda yedinde mevcd olan
emtias bzrba vesirleri marifetleriyle ve marifet-i erle bey olnup vef eylemedii sretde mlik
olduklar gedikleri mutemed ve hall(?) ustalar kefletleriyle stanbul kdlar huzrnda hara bey olup
deynine virilmek ve bk deyni kalur ise kefllerinden tahsl olnmak muktez-y urt- nizm iken bu
esnda eryt- mezkreye adem-i riyet birle krk bin gurudan mtecviz emvl-i tccr ve firr ve
mflis ve hlik olan bakkllar zimmetlerinde mterkim oldndan baka bundan byle dah det-i
mstemirreleri zre emvl-i tccr ekl bel idecekleri beddr olmala tccr bil-klliyye havf tr
olup Der-aliyyeye celb-i zehyire adml-iktidr olacamuz zhir ve ikr olmala hlimze terahhumen blda tafsl beyn olnan erit- muharrereyi hv ve fm bad bzrba vekli ve blkba ve
ustabalarun tebdli iktiz itdkde tccrun malmlar olmak in ol meclisde hzr bulnmalar ve bu
makle emvl-i tccrun telef ve zyi olmasna teksllerinden n bis olan bzrba ve ustabalarndan tahsl ve tazmn olnmak ve erit- muharrere-i mezkre dstrul-amel tutlup vakten minel-evkt
hilf hareket olnmamak zre merkmn yedlerine baka ve bakkln bzrbas yedine baka evmir-i
aliyyem sdrn istid itmeleriyle nefsl-emre takrr-i merhlarn mutbk hakkat-i hl olup synet-i
emvl-i tccr stne-i aliyyeme ecns- zehyirn kesret vefret zre isticlbine bd ve ibdullhun
refh- hllerini medd meslih-i hayriyyeden olmala himye-i tccr lzme-i n- saltanat-
seniyyeden olup mesllerine msade-i aliyye erzn klnmas sen ki mevln-y mrunileyhsin ilm
itmenle ilmun mcebince amel olnup Bamuhsebe'ye ilm haberi virilmek fermnum olman
Dvn- hmynumdan ibu emr-i erfm sdr ve bzrba yedine it olnmdur imdi sen ki
mevln-y mrun ileyhsin ilmun mcebince amel olnmak matlb id ve Bamuhsebe'ye ilm
haber virildii malmun oldukda vech-i merh zre amel ve hareket olnmak ve hilf hlet tecvz
olnmamak bbnda. F Evhir-i Zilkade Sene [1]216 [25 Mart-3 Nisan 1802]

186

Bakkal esnafndan Hac Sleyman adnda bir ahs, revgan- erviin kyyesini fahi
olarak krk alt paraya satt iin Bozcaadaya srgn edilmitir.493 Bunun yan sra
bakkal esnafnn nizamn ihlal eden ve fesat karan bakkallarn esnaflktan tard
edilmesi de sz konusu olabiliyordu.494
19. yzyl balarna ait bir belgede bakkal esnafnn uymas gereken kurallar
belirtiliyordu. Buna gre bakkal esnafnn sattklar mal yneticilerinin marifetiyle
almalar, kefilli olmalar ve kefilsiz olanlarn esnafa dahil edilmemeleri, herhangi bir
ekilde iflas eden bakkaln dkknnda bulunan emtias ve nakitlerinin sadece stanbul
kadlar marifetiyle tahrir edilerek satlmas ve varsa tccara borcunun denmesi
isteniyordu.495
Zeytinciler de bakkal esnafna mlhak olarak faaliyette bulunmasna ramen
konuyla ilgili bir belgede onlarn da bir kethdalar olduu anlalmaktadr. Zeytinin
toptan getirildii yer Cebeali (Cibali) iskelesiydi. Bu iskeleye muhtelif blgelerden
kayklarla getirilen zeytin, zeytincilere tevzi edilir; onlar da halka satard. Zeytinciler
493

BOA, Cevdet Belediye, No: 727

bakkl tifesinden Hac Sleyman nm ahs revgan- erviin beher kyyesini krk alt paraya fruht
ve zrr- ibde cret itmekle li eclit-tedb kapu kethds mberetiyle Bozcaadaya nefy icl
buyurulduu Fi ()
494
KS, st, D.34, s. 60.
stanbul Etpazar kurbunda bakkl olan Todori veled-i Kostantin nm zmm muvcehesinde merkm
Todori kend hlinde olmayub bizi tecrm ve env- fesd irtikb ile cmlemizi tekdr ve taczden
hl olmayub kendden emn rahatmz bil-kllye meslb olmudur dey teekk ve mutasarrf olduu
gediini bedel-i misliyle hara fer-birle bakkllkdan tard ve ibd ve vatan- aslyesine irc bbnda
emr-i l istid eyledikleri F 9 Rebul-evvel sene 1185 (22 Haziran 1771)
495
ET, C.3, s. 335-339, Hkm No: 16/152/307
stanbul kdsna hkm:
Sdr olan fermn- lnuma imtislen stne-i aliyye Balkapan ve Galata Ya kapan revgan- zeyt ve
sabun ve Odunkapus ve kuryemi ve pekmez ve pirin tccrlar ve mumc esnf ve bakkl esnfnun
yedlerine virilen fermn- linda tafsl beyn ve yn klnd zre bakkl tifelerinn emtialar
olup tccr- mezbrnun bild- sireden stne-i aliyyeye celb eyledkleri env- zehyir bzrba
ve blkba ve ustabalar marifetleriyle keflleri alnm ve taht- rbtaya idhl olnm bakkl
esnfna tevz ve ber vech-i suhlet semenleri cem u tahsl ve ashbna teslm olnmak ve bazarba ve
blkba ve ustabalar marifetleriyle kefle rabt olnmayanlar bakkl olnmamak ... fm bad bakkl
tifesinden biri tccrdan itir eyledii zehyirn akesini virmekde cevr ez veyhd kablel-ed
hlik oldukda veyahud kendyi iflsa kardukda yedinde mevcd olan emtias ve zimemt bzrba
vesirleri marifetleri ve marifet-i erle tahrr ve bey olnup vef itmedii sretde mlik olduklar
gedikleri ustalar kefletleriyle stanbul kdlar huzrlarnda hara bey olnup tccra olan dynna
virilmek ve bk deyni kalur ise kefllerinden tahsl olnmak muktez-y urt- nizm iken erit-
mezkreye adem-i riyet birle krk bin gurudan mtecviz emvl-i tccr bu makle bakkl tifesinden
firr ve mflis ve hlik olan bakkllar zimmetlerinde mterkim oldndan baka bundan byle dah
det-i mstemirreleri zre emvl-i tccr ekl bel idecekleri beddr olmala tccra bil-klliyye zaf
tr olup... F Evil-i Cemziyel-evvel Sene [1]221 (17-26 Temmuz 1806)

187

dndaki esnafn zeytin alarak satmas yasakt. Bunun aksine kayklarla gelen ve
kurallara aykr olarak Yemi iskelesine yanatrdklar zeytin kayklarndaki zeytini
satn alarak mahzenlere depolayan ve daha sonra da bostanclara, muhtekirlere ve
madrabaz taifesine satan manavlarn bu faaliyetlerinin nlenmesi istenmitir. Bu
durumun hem zeytinci esnafnn hem de birka kere el deitirdikten sonra zeytinin
pahallamas sebebiyle halkn zararna olduu bildirilmitir.496 Yaclk ticareti
yapanlar da bakkalan esnaf olarak adlandrlyordu. Bunlara kfeci ad da veriliyordu.
Yaclar, arlarda, pazarda veya mahalle aralarnda sade revgan ve zeytinya
satyorlard. Yaclarn, sat yasaklanm olan gemilere ve deniz ar blgelere ya
sat yasakt. Otuz bir nefer olduklar anlalan yac esnaf, aralarna kefilsiz hi
kimseyi almayacaklarn, tccardan aldklar mal itlaf ve zayi etmeyeceklerini, aldklar
maln parasn deyeceklerini, ilerinden iflas edip kaan olur ise kefil ve zamin
olduklarn bildiriyorlard.497
Tuzun satlmas da bakkal esnafna mahsustu. Dier bir deyile tuzcular da
bakkal esnaf olarak kabul ediliyordu. Akdeniz ve Karadenizden tuzu getiren gemiler,
Hasr skelesine yanar ve deeri zerinden tccardan satn alndktan sonra esnafa
datm yaplrd. Esnafdan ilgili ahslar olmakszn tuzun tccardan satn alnmasna
msaade edilmiyordu. Esnaf, dkknlarnda bulunan deirmenler vastasyla tuzu

496

KS, st, D.40, s. 25.

Marz
Ashb- arzuhl Asitne-i aliyyede vki bakkaln bazarbas brahim ve bakklana mlhk zeytuncu
esnfnn kethds El-Hac Osman ve ihtiyr ustalar Kara Mrsel ve havl-i sireden Asitne-i
aliyyeye gelen zeytun sefneleri kadml-eyymdan beri Cebe Ali iskelesine yanaub hamlesini ashb
bizlere vesirler ibdullha narh- rzisi zre bey ve bizler bu vechile taayy iderler iken mezbrlar
kendi krlarna adem-i kanat-birle emtialarndan olmayub bey ve irs bizlere mahss olan zeytunu
sefneleri hilf- mutd Yemi iskelesine yanadrub hamlelerini badel-ihrc tedrk eyledikleri
mahzenlerde ihf ve hufyeten bostanc maklesine vesir muhtekirlere ziyde beh ile bey ve fruht ve
bir ka elden geb behs bu vechile mterakk ve mtezyid olmala Asitne-i aliyyede zeytunun
glsna bis ve ibdullha zrra bd olmala zeytunun bey ve irsna mdhale itmemek zre
mezbrna badet-tenbh muhtekir ve madrabaz makleleri men olunub F 3 Safer sene 1191 (13
Mart 1777)
497
KS, st, D.92, s. 17.
stanbulda kfeci tabr olunur yaclk ile ticret iden bakkl tifesinin bb- lye takdm
eyledikleri ibu arzuhlleri blsna mersmun otuz bir nefer kfeci yac bizler cmlemiz esvk ve
bazarda ve mahallt aralarnda nefen lil-ibda bey ideceimiz revgan- sde ve revgan- zeytden
mad memnu olan sefyine ve denize auru mahallere bir dirhem ya bey itmeyb vechen minelvch ml- tccr itlf ve izat itmemek cmlemiz birbirlerimize mtekeffil ve mteahhid olub eer
iimizden ml- tccr itlf ve izat idb mflisn firr ider ise cmlemiz bir-rz kefl ve zmin
olduk F Selh-i evvl sene 1221 (9 Ocak 1807)

188

tr ve daha sonra satn yapard. Gelen tuzun bete biri balk tuzlayc esnafna
tahsis edilirdi.498
19. yzyln balarnda ihtiya duyulmas sebebiyle tuzcu dkknlarnn says
artrlmtr. Her ne kadar tuzcu esnaf buna itiraz etmise de mevcut dkknlarn yeterli
olmad tespit edilerek buna kar gelinmemesi istenmitir. Bylece saylar toplam 52
olan tuzcu dkknlarnn says 56ya karlmtr.499 Tuz retimi ve stanbula
getirilmesi iltizama verilmiti. stanbula gelen tuz, Tuz Eminine teslim edilmekte,
emin de tuzu, tuzcu esnafna datmaktayd. 1189 (1775) tarihli bir belgeye gre tuzcu
498

Kala, ET, C.2, s. 140-141, Hkm No: 8/93/292

... balk tuzlayc esnf mezbrn dah fm bad Bahr- Siyah ve Sefidden gelen kile tuzun getren
sefneler minvl-i merh zre Hasr iskelesine yanaup tarafeynden iki nefer kimesne mevcd
olmakszn bey ir olnmayup bazarba marifetiyle tarafeynden iki nefer mevcd oldu halde
getren tccrndan bazarn kat ve her gelen sefneden kendlere kifyet iden her be kilede bir kile tuz
itir idp ziyde mutlebesiyle muraza ve mdhale eyleyp hilf- nizm ve muyir-i kadm hareket
eylememek zre taahhd eylediklerinde tuzc esnf mezbrun dah rzlar olup ikyetlerinden friler
oldukdan sonra ... F Evhir-i evvl sene 1181 (11-19 Mart 1768)
499
ET, C.3, s. 384-387, Hkm No: 16/278/642
stanbul kdsna hkm:
Civr- saltanat- seniyyemde vki medne-i skdar ahlsinden el-Hc Al ve Bitbzr kethuds
el-Hc Mehmed Cnbzlar kethuds Mehmed ve vesirleri ile mahrse-i Galata ahllerinden ve
tuz tccrndan meclis-i er-i enverde hzr olduklar hlde Tuzclar kethuds Mehmed Usta ve
yazclar es-Seyyid Mahmd ve esnfndan vesirleri muvcehelerinde el-yevm narh- cr zre pk
ve al tuz itirsyla bizler istirhat zre oldmuz ibu yedimzde olan hl skdar kds Mevln
es-Seyyid Mehmed Red zdet feziluhnun hatmini hv bir kta ilm ntk olmala medne-i
skdar'da bb ve Galata ve Tophne ahlleri bizm dah beldelerimzde be bb ki ceman sekiz
bb tuzhnelerinn gediklerine hzrn- mezbrn mlikler olup ticret-i taradan celb eyledkleri tuz
dor Hasr iskelesine gelp resm-i gmri ed olndukdan sonra esnf- merkme ve mezbrlar itir
ve herkes dkknlarnda olan deirmnlarnda ekp ibdullha bey ve ahl-i fukar rahat ve syi
zre iken bu esnda tuzc esnf tuzun bey u irs bize mahss ve mnhasrdur diy hzrn-
mezbrn men u tekdrden hl olmaduklar bizm beldelerimzde muzyakamuza bis bir keyfiyyet
olmala merkmlarun mdhaleleri men u def olnmak murdmzdur diy baded-dav ves-sul
tuzc esnf cevblarnda fil-hakka tevrd iden tuz dor iskele-i mezbra gelp resm-i gmri ed
olndukdan sonra ancak iskele-i mezbrda elli bir Sultn Byezd'[d]e bir ki ceman elli iki aded
dkknlarmuzda olan deirmnlarda ekp hzrn- mezbrn dlm tuz alup dkknlarnda
ibdullha bey idegelmilerdr diyp takrrine mutbk bir kta fermn- l ibrzyla hzrn-
mezbrn dkknlarnda ihds eyledkleri deirmnlarnda tuz ekdklerine rz deilz
deirmnlarn def eylesnler diy mmnaatlar ve ahlnn muzyakalarna dr olmalarna bis
ve ahlnn istids zre sekiz kta deirmn kd esnf- merkmenn ihtill-i nizmlarn medd
bir keyfiyyet old tarafeyne badel-fehm lkin belde-i mezkre sekenesinn vakt hle gre
kesretinden bahisle birer tuzc dkkn kf ve vf olma[ma]la stanbul'da elli iki adede zammyla
ceman elli alt adede ibl olnup ve muhfazas elzem erzk maklesinden olmala ziyde ve noksn
olmayarak resm-i gmri ed oldukdan sonra ibu drt nefer ibk olnan tuzclar dah tuz itir ve
dkknlarnda olan deirmnlarnda ekp narh- cr zre ibdullha bey ile fukar-y beldenn
istirhatlar ve taraf- hniyyeme du-y hayr ile itigl eylemeleri bbnda istid old zre tuzc
esnfnun yedlerinde olan emr-i lnn kayd ref u terkn vesir urt- nizmlarna halel gelmemek
zre elli iki adede drt aded dah zammyla elli alt adede ibl olndn ntk sen ki mevln-y
mm ileyhsin kayd murakkam emr-i merkma mebn mezbrn dahl taarruz itdrmeyp vech-i
merh zre amel ve hilf vaz u hareket vukunu tecvzden mbadet olnmak bbnda. F Evhir-i
Ramazn sene 1222 (22 Kasm-1 Aralk 1807)

189

esnafnn da bir kethdalar olduu anlalmaktadr. Belgeden anlaldna gre bu

tarihte tuzcu esnafnn kethdas, esnaf tekdir ve taciz ediyor, tamahkrlndan dolay,
arya gelen tuzun istedii miktarn kendisine alkoyuyor, kalan miktarn ise esnaf
arasnda adaletsiz bir ekilde datyordu. Sz konusu kethda ayrca tuza istedii gibi
narh veriyor, kendi verdii narhn aksine tuzu dk fiyattan satan esnafn dkknn
kapatp taradan tuz getiren esnafa da mdahale ederek bu tuzlar da zorla ucuza satn
alyordu. Bu durumda tuzcu esnaf, kethdalarn ikyet ederek bu ahsn esnaflktan
tard edilmesini ve memleketine srgn edilmesini talep etmiler ve hkm de bu ynde
verilmiti.500
3.5. St Ve St Mamlleri aesi
stanbulun st ve yourt ihtiyac byk oranda stanbul ile Kk ekmece
arasnda bulunan mandra ve iftliklerden karlanyordu. Bunlarn says 18. yzyln
ikinci yarsnda otuz be olup on dokuzu stanbula yakn mesafedeydi. Bu iftlik ve
mandra sahipleri elde ettikleri stleri stanbuldaki atl stlere ve yourt yapan
bostan yourtularna satard. stanbula uzak olan on alt iftlik ve mandralarda elde
edilen stler de st ve yourtu krhanelerinde yourt ve kaymak yaparak halka
satlmas iin yourtu esnafna thasis edilirdi. Satlarda narh- ruzisine dikkat edilmesi
ve satn buna gre yaplmas gerekiyordu.501 1171 (1758) ylnda atl stlerle
500

KS, st., D.37, s. 28.

Marz
Tuzcu esnfndan ... vesirleri meclis-i er-i htrda bakkaln bazarbas brahim Bin El-Hac Mehmed
hzr olduu halde esnf- mezkreden kethdlar Es-seyyid El-Hac mer Bin Abdurrahman
muvcehesinde mezbr Es-Seyyid El-Hac mer kethdmz olub lkin kendi hlinde rzyla mukayyed
olmayub dima esnf tekdr ve tacz ve tamahkr olmala arumuza gelan tuzu kendi diledii mikdr
aldkdan sonra madsn esnf beyninde tevz itdikde bazlarna ok virb ve bazlarna czi virb bu
vechile dah gadr eylediinden mad kendi murd zre tuza narh virb noksna fruht idenin
dkknn kapayub tecrm ve tekdr ve esnfdan bazlar taradan tuz getrdkde nin getrdn dey
noksn beh ile ellerinden alub hasart- azme itdrdb haddl-lisn ve dil azar olmala esnfa vesire
env- etm- galza ile etm ve ... garaz adet-i mstemirresi olub ... esnfdan ihrc ile err mazarrat
zerlerimizden def ref olunub tedban mbir marifetiyle vatan- asliyesine nefy icl olunmasn
iltims itmeleriyle tuzcu esnf mezbrnun iltimslarna msade-i aliyye-i sfne buyurulmak bbnda
fermn- lleri sudru istid olunduu huzr- llerine ilm olundu. F 18 Rebul-ahir sene 1189 (18
Haziran 1775)
501
KS, st, D.32, s. 94-95.
slambol ile Kk ekmece beyninde vki mandra ve iftliklerde mevcd samal koyun
ashbndan slambola karb olan on dokuz aded mandra ve iftlii shibleri hsl itdikleri sdlerinin
istedikleri mikdrn slambolda ibdullha bey iden atl sdler tabr olunan tifeye ve ziydesini on
dokuz mahalde ileten bostan yourtcularna bey ve zikr olunan on dokuz aded iftlik ve mandralardan
stanbula bad olan mevzi-i malmede vki on alt aded iftlik ve mandralarda hsl sd dah

190

muhtekirlerin de st alarak stanbulda satmalar zerine hem st miktarnda azalma

grlm hem de stn fiyat artmt. Bu ahslar ayrca stn iindeki su orann
artrdklarndan kalite de bozulmutu. Yourtubann da ileyecei st miktar azald
iin mandraclarla kar karya kalmt. Bunun zerine devlet, atl stlere baz
yaptrmlar uygulamak durumunda kalmtr.502 Kaymak ve yourtular, hayvanlara
ykleyerek arlarda ve mahalle aralarnda st satan mandraclar engellemeye
almlarsa da devlet, gemite aksine uygulama olmad iin bu ahslarn st
satnn engellenmemesi ynnde karar almtr.503 1767 ylna ait bir belgeye gre
yourtular krhanesine st veren belli bal mandralarn toplam says 16 idi. Bu
mandralarn arlk llerinin damgal olmas ve st saklamayp zamannda teslim
etmesi artt. St alanlarn da aralarnda kararlatrlan creti vermesi gerekiyordu.504
stanbulda bulunan yourtu krhanelerinin says 1778 ylnda otuz dokuz idi.
Yourtu krhanelerinden birinin satn ald mandra stn baka bir krhanenin
sdc ve yourtcu krhanelerine yourt ve kaymak idb ibdullha bey itmek in F 28 Muharrem
sene 1183 (3 Haziran 1769)
KS, st, D.32, s. 14-15.
fil-hakka slambol ile ekmece-i sar beyninde vki otuz be aded mandra ve iftliklerden F
15 Muharrem sene 1183 ( 21 Mays 1769)
502
Kala, ET, C.1, s.167-168, Hkm No: 4/250/762
stanbul kdsna hkm ki:
stanbul ve skdar ve Eyyb-i Ensarde vki stci ve yourthane ustalar m tekaddemden ber koyun
sdn etrf karyelerde olan mandralardan vaktinde ryic olan behsyla itir ve yourd ve peynir itmek
zre yourdcbaya kezlik behsyla viregelrler iken bir kac seneden ber koltukclar ve atlular peyd
ve varup mandradan kendleri alup kesretleri sebebiyle sdn behsn ziydeye karup bunlar dah ol
behya itir itmedklerinden krhnelerinde koyun sd ilenmeyp birer mikdr sr sd ile geinp
lkin yourdcba tarafndan kadmden viregeldkleri koyun sdn yine virn dey cebr teadd ve
nizmlar muhtell olduundan ... sdci tifesinden stanbula getrp ve esvkda ve krhanelerde bey
eyledkleri sdn nsfndan ziydesi su olup ibdullh ifl ve sd diy suyu bey eyledkleri teekk
olundukda ... stanbula kebr gml bargirler ile sd getrp bey idenler beyden men olunup ancak
arkada koa ve gm ile narh- cr zre hlis sd bey itmek in beynlerinde nizm virilp ve ber
vech-i muharrer her biri hara kefl olduklar tescl-i eri olunmala nizm- mezkr zre amel olunmak
... F Evil-i Cemziyel-evvel sene 1171 (11-20 Ocak 1758)
503
Kala, ET, C.1, s. 184, Hkm No: 4/282/838
... mukaddem virilen nizm zre mandraclar yourtc ve kaymakc esnfnun mandralarna ve nlar
dah mandraclara tahss olunan mandralardan sd nakl ve gmleriyle ibdullha fruhtlarna
mmnaat eylemeyp ve fm bad kadme ve bu nizma muyir hareketden mcnebet olnmak
bbnda fermn- lin sdr olmudur. F Evil-i Receb sene 1171 (11-20 Mart 1758)
504
Kala, ET, C.2, s. 119-120, Hkm No: 8/12/30
... ceman on alt mandra yourtclar krhanesine sd virilmek zre tayn ve tahss ve rakabe olmak
zre yedlerinde bulnan lekleri drder yz dirhem ve tamgalu olup ve beher vukiyyesi rz- hzra dek
sekizer ake ve badehu doksan gn dah altar ake tarafeynn rzlar ile takdr olunup zikr olunan
mandralarun ashb vakt zamnyla sdi virp mandraclar ketm ihf ve sdi alanlar dah almakdan
ve behsn virilen narh zre virmekden imtin itmeyp tarafeyn birbirine cevr eza itmemek zre
taahhd idp ... F Evhir-i evval sene 1180 (22-30 Mart 1767)

191

fiyat artrarak satn almas yasakt. stanbul ile kadmden beri faaliyette bulunan ve
blge iin yeterli bulunan yourtu krhanelerinin dnda yourthane ihdasna msaade
edilmiyordu.505 skdara bal olan Kadkyde mevcut iki adet yourtu krhanesi
ahali iin yeterli olduu halde ncsn amaya alanlara izin verilmemiti.506 St
iin de narh veriliyor ve fiyatlara uyulmas isteniyordu. Nitekim hariten krhane ihdas
ederek stn vukiyyesini be ake fazlasna satan Dilko adnda bir zmm krek
cezasna mahkm edilmi, sonradan tedip olduuna kanaat getirilerek aff istenmiti.507
Galata ile ilgili narh defterlerinden birinde st, kaymak ve yourt fiyatlar ilan
ediliyor ve fiyatlara riayet edilmesi isteniyordu. 1788 ylnda Galatada kaymak imal ve
satyla ilgili 18 adet krhane ve 20 adet de tablkar vard. Bu tarihte verilen fiyat
listesinde st, halis ve kaymak alt olmak zere iki eitti. Yourt ise halis kova, halis
anak, torba ve ayr yourdu olmak zere drt farkl ekilde satlmakta idi.

508

505

1178

KS, st, D.40, s. 46.

Marz
ve krhane shibinden birinin itir itdii mandra sdn har krhne shibi behasn artrub
almamak ve sayf ve itada narh- rzi zre ibdullha sd ve yourt bey olunmak ve mahalleri emr-i
linda tasrh ve tebeyyn olunan otuz dokuz aded yourtcu krhanesi cmleye kf ve vf olmala
mceddeden krhne ihds olunmayub ve rsmt- mryemiz beraber ed olunub ve nizm- mezkr
dstrul-amel iken sene 1191 (1778)
506
ET, C.3, s. 113-115, Hkm No: 13/88/307
... ez kadm taht- icrelerinde olan iki bb yourthnelerde tabh ve iml olnan yourt ahl-i karye ve
msfirne kf ve vf hatt izdiyd stne-i aliyyeye nakl olnagelp fil-hakka bu esnda har
yourthne ihds olnaca mteyakkn ve ihds olnd takdrce kesret ile adem-i revcndan her biri
hleye slk ve mezbrn smail ve brahim'n yourthnelerinde iml olnan yourdun revcna mni
ve bil-cmle mutazarrr olacaklarndan mad ihtill-i nizma medd bir hlet ve giderek hadd-i
itidlden udl ve klliyyen karyemizn yourdnun inkt ve ihtilline bis old beddr olman
kadme riyet ile zikr olnan iki bb yourthnelerden mad yourthne ihds olnmamas nizm- haseneden old F Evst- Zilkade Sene [12]11 (8-17 Mays 1797)
507
KS, st, D. 40, s. 75.
Sdc tifesinden Dilko zmmnin arzuhli banda derkenr ntk olduu zre mesfr Dilko hilf-
emr-i l ve muyir-i urt- nizm krhne ihds ve sdn vukiyyesine be ake zam ile sdn behya
kmasna bis ve ibdullh zrra bd olduu ihbr ve ibu trih-i ilm senesi Rebulhirinin yirmi
drdnc gn kree vaz olunmudur mesfrn tedb olunduu ve fm bad bu misll hilf- emr-i
l ve muyir-i nizm hareket itmemek zre taahhdn derkenrda isimleri mezkr kimesneler meclisi er-i aliyeye ihbr esnf- merkme kefl olub afv ve itlkn istid ve istirhm eyledikleri F 5
Receb sene 1191 (9 Austos 1777)
508
KS, Galata, D.498, s. 1.
Kaymak
Kyye
1 Para
Krhane 18
Tablekar 20
Torba Yourdu

Hlis Sd
1 Kyye
3 Para

Kaymak alt Sd
1 Kyye
2 Para

Hlis anak Yourdu

1 Kyye
4 Para

ayr Yourdu

192

Hlis Koa Yourdu

1 Kyye
4 Para

(1764) ylnda skdarda st ve eitli st rnlerinin fiyat listesinden anlaldna

gre st, halis ve mahlt olmak zere iki eit olarak satlmaktayd. Yourt ise anak,
yerli torba ve ayr youdu olmak zere eitti.509
St ileyen krhanelerin st alabilecei mandralar nceden belirlenmiti ve
buna gre st tedariki yaplyordu. Fakat st esnaf arasna dahil olan askeri taife bu
kural da ihlal ederek kendilerine tahsis edilmeyen mandralardan st almaya
kalkyorlard. Bu durumun nne geilmesi iin hkmler yaynlanyordu. Ayrca
Kasmdan ruz- Hzra kadar stn vukiyyesinin 4 akeye, ruz- Hzrdan Kasma
kadar da vukiyyesinin 3 akeye satlmas karara balanmt.510 Buna yakn tarihlerde
stanbulda halis stn kyyesi para, kaymak on alt, halis bostan yourdu drt para,
halis stn anak yourdunun yz dirhemi bir anak olmak zere bir paraya, kaymak

1 Kyye
2 Para

1 Kyye
2 Para

Blda zikr olunduu zre ibdullha bey itmelerin kethd ve yiitba ve ustalarna tenbh
olundukda nlar dah ber vech-i muharrer taahhd eylemilerdir. 5 abn sene 1202 (11 Mays 1788)
509
KS, skdar, D.463, s. 134.
Kaymak
Sd-i halis
Sd-i mahlut Yourd- anak
Yerli torba yourdu ayr yourdu
1 Kyye
1 Kyye
1 Kyye
1 Kyye
1 Kyye
1 Kyye
Ake
Ake
Ake
Ake
Ake
Ake
40
6
4
3
14
6
48
16
510
AD, s.8, Hkm No: 80/56/1
skdar kazs nibine hkm ki:
skdar'da vki sdci esnf kethudlar Sdde-i sadetme arz- hl idp medne-i mezbrda vki
bil-fil tasarruflarnda avrz vesir emr-i erfmle vki teklf cb ider hneye balu emlk ve
arzlerinn tahammllerine gre hisselerine isbet iden teklflerin medne-i mezbr ahlsi ile maan
virp medne-i mezbrda sd ileyp medne-i mezbr ahlsine dah bir vechile zarret ekdrmemek
zre cmle ustalar ve kethudlar ahl-i skdar rzlaryla kavl taahhd ve cnib-i erden hccet-i
eriyye olnup kadmden bu na dein hccet-i eriyye ntk [oldu] zre hareket ve nizm bulmiken
tife-i mezbrdan bazlar asker tifesinden olmalaryla nizm- kadme ve hccet-i eriyyeye muyir
hareket ile ihtille drp ahl-i mezbra zarret rz ve krhnelerinn ibtline bis olduklarn
bildrp ol bbda hkm-i hmynum rec ve bin elli senesinde skdar'da sdci esnfndan esSeyyid brhm ve Mehmed v ve Trkmnol ve r(?) ve el-Hc Abdlkerm ve el-Hcc Hasan
nm kimesneler kadmden sdci krhnesi ashbndan bir krhne shibinn sd itir ve savm(?)
eyledii mandralardan vesir kurdan har krhne shibi sd itir ve savm(?) itmeyp ve bir
krhnenn sdi mnkat olmayup yedinde sdi bulnmadukda har krhne shibleri krhnelerine
gelen s[d]den kifyet mikdr sd virp ve bir krhnenn hdmetkr ve satclarn(?) zrr kasdyla
har krhne shib olmayup hilf- er-i erf ve nizm- kadme muyir tife-i mezbrdan biri hareket
ider ise kethud ve ustalar ittifk ve marifet-i erle tedb olnup ve narh- cr zre Kasmdan rz-
hzra gelince sdn her vukyyesi drder akeye ve rz- hzrdan Kasma gelince er akeye mbyaa
ve skdar ahlsine sd ve yourd ve kaymak in kat muzyaka ekdrilmemek ... ve muyir-i
hccet-i eriyye ve nizm- kadme muhlif hareket olnmamak bbnda yedlerine emr-i erfm virilmek
recsna sen ki mevln-y mmileyh Hall zde ilmuhsun vki hli ilm eyledin ecilden vech-i
merh zre amel olnmak in yazlmdur. F Evil-i Zil-hicce sene (1)135 (2-11 Eyll 1723)

193

alt stn anak yourdunun yarm kyyesi bir paraya, ayr yourdunun kyyesi iki
paraya, torbal yourdun kyyesi be paraya satlyordu.511
3.6. Kahve aesi
Tarihte 5. yzyla kadar giden kahve ime alkanl stanbulda 16. yzyldan
itibaren yaygnlamaya balamtr.512 Avrupal seyyahlar, kahve alkanln Msrdan
ve stanbuldan batya, zellikle Fransaya tamlardr.513 Msrdan tccarlar
vastasyla getirilen kahve, kural olarak gmre dahil olduktan sonra nceden
belirlenmi olan baz hanlara (Balkpazar kaps dahilinde ve Tahmis etrafnda bulunan
Kurunlu, Papasolu, ukur, Seyyid Aa, Haraci? Hanlaryla Pekli mahzeni) depolanp
daha sonra sata sunulurdu. Bunun hilafna baka hanlara kahve sevk edilmesi zerine,
nizama aykr olan bu faaliyetin nlenmesine dair 1765 ylnda yaynlanan hkm bu
durumu aka ortaya koymaktadr.514
17. yzyln ortalarnda stanbulda 55 dkkn olan ve saylar 100 bulan
kahve tccarlaryla, 300 deposu ve saylar 500e ulaan kahve toptanclar mevcuttu.
18. yzyln sonlarna kadar kahve ticareti iltizam usulne gre yaplyordu. Ksa srede
en fazla tketilen maddeler arasnda yer alan kahve, en krl ticaret alanlarndan biri
olmu, zaman zaman stanbul halknn ihtiyacn karlayamayacak duruma gelen
mltezimler, stoklarn yetersizliinden dolay yasad yollara bavurmak zorunda
kalm ve kark kahve satlmasna gz yummulardr. Avrupal tccarlarn piyasaya el
atmas, bilinen toptanclar dnda kaak satclarn tremesi ve piyasadaki kahve
stoklarnn hzla erimesi giderek kronik bir kahve ktl meydana getirmi ve ktlk,
beraberinde fiyatlarn da ykselmesine sebep olmutur.515
1179 (1776) tarihli bir hkme gre stabulda kahve sknts ekilmemesi iin
alnmas gereken tedbirler belirtilmekte ve ayrca belgede Msr tccarlarndan
511

KS, st, D.25, s. 228.

M. Cengiz Yldz, Trk Kltr Tarihinde Kahve ve Kahvehane, Trkler (Editrler: Hasan Celal
Gzel, Kmil iek, Salim Koca), C.10, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara (2002), s. 635.
513
Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, C.1, s. 188-194.
514
Kala, TT, C.1, s. 231-232, No:7/250/766
Msr- Kahireden stne-i aliyyeye gelen kahve gmre dhil oldukdan sonra zikr olunan kahve
Balk pazar kapusu dhilinde ve Tahmis etrfnda vki Kurunlu Han dimekle marf han ile Papasolu
Hanna ve ukur Han ve Seyyid Hanna ve Aa Hanna ve Haraci Hanna ve Pekli (?) Mahzenine
vaz ve behs malm olarak ber mutd- kadm narh- rzi ile ibdullha bey olunmak zre bundan
akdem nizm virilp ve zikr olunan mevziden gayr har hana ve mahzenlere kahve vaz u tlk
olunmak memnatdan iken ... F Evil-i Cemziyel-evvel sene 1179 (16-25 Ekim 1765)
515
Burak Evren, Eski stanbulda Kahvehaneler, stanbul: AD Yaynclk, 1996, s. 30-31.
512

194

stanbula kahve getiren bazergnlarn isim ve hretleri bildirilmektedir. Sz konusu

ahslarn says belgede otuz kii olarak gemektedir. Kahve sknts ekilmemesi iin
ncelikle kahvelerin stokland hanlarda ve gemilerde ne kadar kahve bulunuyor ise
bunlarn gmrkde defterlere kayt edilmesi, her ay ne kadar tevzi ediliyorsa defterdeki
toplamdan dlmesi ve gelenlerin de deftere ilave edilerek muayyen mahallerde
muhafaza edilmesi, zetle ciddi bir stok ve kayt sistemi istenmekteydi. Ayrca
kahvenin muhtekirlerinin eline gememesi, ksa zamanda tketilmemesi ve gmre
gelen kahvenin muhafaza edilebilmesi iin bunun nakline memur olan gmrk
hamallarnn kahveyi muayyen hanlarn dnda baka mahallere gtrmemesi
isteniyordu. Buna ilave olarak attarlarn ve bazergnlarn elinde bulunan kahve
bittiinde kethdalar tarafndan kaytlarnn tutularak kendilerine kahve tevzi edilmesi
gerekliliine dikkat ekiliyor; rica ve efaatle kahve tevziine msaade edilmemesi
gerektii bildiriliyordu.516 Ayn tarihlerde kahve vaz edilen hanlar ve mahzenler ve sair
yerlerde mevcut olan kahvenin muhtekirlern eline geip halka yksek fiyattan
satlmasnn engellenmesi amacyla Gmrk Emini marifetiyle sz konusu yerlerdeki
kahvenin tahrir edilerek oluturulacak olan defterin incelenmesinden sonra kahve
tevziinin yaplmas emrediliyordu.517 Tarihini tam olarak tesbit edememekle birlikte 3.
516

KS, st, D.25, s. 68.

stanbul kds fazletl efendi
Gmrk emni aann ibu takrrine nazar ve nizm- beldeye evfk ve ibdullha enf olacak vechile
sret-i nizmn mlhaza ve hl hanlarda ve sefnelerde ne mikdr kahve mevcud ise gmrkde defter-i
mahssa kayd ve beher ehr ne mikdr tevz olunur ise mevcddan ferr nihde ve bir tarafdan
gelenlerine mevcd zam ve mahall-i muayyenede hfz ve dima vrid ve masrf mazbt olmak vechile
taht- zbtaya rabt ve sret-i nizmn ilm eyleyesn dey. F 6 Zil-hicce sene 1179 (16 Mays 1766)
... be aded hanlara ber mceb-i defter vaz ve muhtekir tifesi yedlerine girmemek ve az evktde itlf
ve izat olunmayub mazbt ve hfz u hrset olunmak in gmrkden kahve nakline memur gmrk
hamallar zikr olunan hanlardan mad har mahallere kahve getrmeyb ol vechile mazbt ve mahfz
olduu halde attrn esnf yedlerinde olan kahveleri kalmad suretde kethdlar marifetiyle
dkknlar ve attrnn ism resmleri ve beher attrn hllerine gre ne mikdr kahve virilmek iktiz ider
ise iktizsna gre bir ay harna dein tevz olunmak ve bazergn tifesinden dah beher bazergnn ne
mikdr kahve ferdeleri var ise nlarn yedlerinde olan kahve ferdeleri bil efat ve bil mrat htrda
kesek ism resmleri ve aded ve mikdrlar ile defter olunub her kesek ferdelerinin mikdarna gre ... F 6
Zil-hicce sene 1179 (16 Mays 1766)
517
KS, st, D.34, s. 88.
B sahh
stanbul kds fazletl efendi
Asitne-i aliyyede vki teden ber kahve vaz olunan hanlar ve mahzenler ve mahall-i sirede mevzu
ve mevcd olan kahve muhtekirler tifesi yedlerine geb ibdullha ziyde beha ile fruht olunmamak
mlhazasna mebn sinn-i sbkada olduu misll izzetl gmrk emni aa marifetiyle cmlesi tahrr
ve malm oldukdan sonra iktizsna gre sarf ve its hussu dah nizma mebn olmak muktez
olmala imdi ber minvl-i muharrer zikr olunan hanlar ve mahzenler vesir mahallerde mevcd olan
kahveyi emn-i mumileyh marifetiyle tahrr itdirb defterini huzrumuza ilm eyledikden sonra sarf ve
its hususunu dah iktizsna gre hsn-i nizma rabt ve ifde eyleyesin dey buyruldu. F 2 Rebulhir sene 1184 (26 Temmuz 1770)

195

Selim dnemine ait olduunu tahmin ettiimiz bir hatta gre i Yemen kahvesinin bir
vukiyyesinin attarlara doksan alt paraya, attarlarn da vukiyyede iki para kr ile ahaliye
doksan sekiz paraya satmalar ynnde emir verilmiti.518 Fakat buna yakn zamanlarda
vukiyyesinde drt para kr ile yzyedi paraya da satld vakidir. Elbette burada
mevsim artlar, stanbula getirilen kahvenin miktar gibi etkenler rol oynamaktadr.519
Yemen kahvesinin

yansra kahve sknts ekildiinde Efren kahvesi de

kulanlmaktayd. Bu kahve, anlald kadaryla kalite asndan Yemen kahvesinin

yerini tutmamakta ve daha ok fakirler ve yahudiler tarafndan tketilmekteydi.520
Kahvenin temini zor olduu iin halka bildirilmek zere 1806 ylnda stanbul
kadlna gnderilen bir emirde, kahve konusunda idareli olunmas ve tamamnn
piyasa srlmeyerek dar zamanlarda kullanlmak zere stoklanmas fakat pahalya
satlmamas ve kahve sknts ekildiinin halka fark ettirilmemesi istenerek ilgili attar
esnafna tenbih edilmesi emrediliyordu. Konuyla ilgili belgeye gre kalan krk bin
vukiyye kahveyle krk gn boyunca idare edilmek zorundayd.521 Kadlk tarafndan
yazlan cevapta kahveci esnafnn arlarak kendilerine gereken tenbihatn yapld
bildiriliyordu.522 Ayn tarihlerde yine kahve sknts ekilmesi sebebiyle mevcut
kahvenin miktar aratrlm ve altm bin vukiyye kahve olduu tespit edilmitir. Buna
gre attar esnaf verdikleri taahhtte, mutat olarak gnlk ihtiyacn iki bin vukiyye

518

BOA, Hatt- Hmayun, No:10951

kahvenin bir kyyesi ketm ihf olunmayarak beher vukiyye i Yemen kahvesi doksan altar
paraya attrlara tevz ve taksm olunmak ve attrlar dah beher vukiyyesinde ikier para fide zammyla
doksan sekizer paraya virmeleri
519
BOA, Hatt- Hmayun, No: 13962
520
BOA, Hatt- Hmayun, No:13077
Efrenc kahvesini fukara ve baz yahdi tifesi istiml idegelmeleriyle Efrenc kahvesinin oldukca
idreye medr olaca
521
KS, st, D.90, s. 95.
stanbul kds fazletl efendi
Lehl-hamd etrfdan ve b tekd Msrdan bundan byle klliyetl kahve vrdu her ne kadar meml kav ise dah el hleti hzih vrd idinceye kadar derdest olan kahvenin itlf olunmayarak ve ibdullha
kahve yokdur dey sz sylenmeyerek bit-tasarruf hsn-i idresi matlub olduundan baka attrna
virilen tevzin yevmiyesi tammen iml olunmayub yevmiyeden zuhr iden fazlay ketm ve iddihr ile
vakt zarretde ziyde behya bey itmeyi itibr eyledikleri malm olan hltdan olub lkin byle
vakitde o misll kr- mekrha mtecsir olunmamak ve ber vech-i muharrer kahvenin viras iriinceye
kadar kahve yokdur didirmeyerek idre itdirmek lzme-i vakt ve hlden olmala attrn vesir lzm
gelenleri huzurunuza ihzr ve keyfiyet ve dakkas etrlfyla kendlere tefhm birle el-yevm mevcd olan
krk bin vukiyye kahveyi krk gn mikdr idlre itmek ve itllf ve kl kl tekevvn itdirmemek zre
taahhde rabt F 27 Cemziyel-hir sene 1221 (11 Eyll 1806)
522
KS, st, D.90, s. 95.

196

olduunu bildirmi ve mevcut kahvenin otuz hatta krk gn kadar yetebileceini ifade
etmitir.523
Farkl kalitedeki kahvenin kartrlarak satlmas kesinlikle yasaklanmt. Bu
hareket ok iddetli tepki gryor ve yapan ahslara dkkn aamama ve srgne
gnderilme cezalar istenebiliyordu..524 Fakat buna ramen daha nce deindiimiz gibi
usulszln nne geilememitir.
Kahvenin sa ve halis olmas makbuldu. Bu konuda (1215) 1800 ylna ait bir
hkme gre Gmrk Emini tarafndan attarandan kiiye birerden torba olarak
verilen kahveyi, sz konusu attaran rk olduu iddiasyla geri gndermi ve cretini
de vermemitir. Gmrk Emini marifetiyle ehl-i vukufun incelemesi sonucunda
kahvenin sa ve halis olduu tespit edilmi ve kahveleri alan kiilerin bunu kahvenin
fiyatn drmek iin yaptklar anlalmt. Neticede kahve tekrar ayn kiilere
vukiyyesi yedier kuru drder paradan satlmtr.525 Kahvenin, kahveci tccarlar

523

KS, st, D.90, s. 76.

mevcd olan kahvenin mikdr tefahhus olundukda drt yz krk ferde ve iki yz otuz be zenbil
olduu tahkk olunmala zikr olunan kahveden iki yz ferdesi imdilik tevkf olunub mads olan iki
yz krk ferde ile iki yz otuz be zenbil kahve ber vech-i tahmn altm bin vukiyeye bli olub
mutd zre yevmiye ikier bin vukiyye hesbyla otuz gne mtehammil iken be inyetillhi tel krk
gn temmna dein yetidirilb mddet-i merkme zarfnda ibdullha kahve hussunda katan
muzyaka ekdirilmemek zre cmlesi bil-ittifk mteahhid olduklar F 15 Cemziyel-evvel sene
1221 (31 Temmuz 1806)
524
Kala, ET, C.1, s. 317-318, Hkm No: 6/129/365
stanbul kdsna hkm ki:
stne-i aliyyemde vki Msr ausunda attrn esnf sdde-i saadetme arz- hl idp kahve delll
olan Seyyid Mehmed Alemdar nm kimesne keml-i hlesinden n Efrenc kahvesini Yemen kahvesine
halt idp beya cesret ve ol vechile beynlerinde cr olan nizmun ihtilline bis ve err rrundan
emniyetleri olmadun bildirp ... cmlemizn reyl-ayn kef mhede ve malmlarmuz hilf-
emr-i l mahcb ve mcrm olmamuza bis bd olacak keyfiyytdan old malm ve zhir olmala
fm bad kahve dellll hdmetinde ebeden istihdm olnmamak ve ber takrb kahveci dkkn
adurlmamak ve eer bir kimesne ineti ve himyesiyle delllla veyahud dkkna girmek sevdsnda
olur ise diyr- hara nefy ve tarb olnmak in ekd edd emr-i linum istid-y inyet
eyledklerin kdvetl-emcid vel-ayn hl stanbul gmri emni Es-seyyid shak zde mecduhuya
ilam itmein ilm mcebince amel olnmak bbnda fermn- lin yazlmdur. F Evhir-i evvl
sene 1175 (15-23 Mays 1763)
525
KS, st., D.73, s. 92.
Marz
Sdr olan fermn- llerine imtislen bundan be mh mukaddem Gmrk emni efendi marifetiyle
tevz olunan kahve ashbndan nm tcirin tevze idhl birle ceman tobra kahve mezbrnun
hisselerine tarh ve tayin ve tahss olunmuiken kahveler rkdr dey mezbrn tobra kahveyi ger
hana gnderb bu na kadar semenlerini ed itmemeleriyle tcir-i merkmun talebiyle zikr olunan
tobra kahve Gmrk emni efendi marifetiyle ehl-i vukfa iret olundukda sa ve hlis kahve olub lkin
attrn- mezbrnun ruyet-i idreleri ancak behsnn tenzline mebn olduu tahkk olunmala

197

tarafndan satlmasna ramen kurallara aykr olarak bakalar tarafndan satlmas

fiyatlarn ykselmesine sebep oluyordu. Bu sebeple stanbula gelen kahvenin Gmrk
Emini tarafndan esnafa ne ekilde datmnn yapld ve halka hangi fiyata satlmas
gerektiii aratrlr ve bildirilirdi.526
III. Selim, halka halis kahve temin edilmesi iin baz teebbslerde bulunmu
ve bununla ilgili olarak hazrlanan bir nizamnameyi hatt- hmayun ile bildirmitir.
Buna gre kahve sat ve nezaretinde uygulanan iltizam usul kaldrlarak bu grevler
aylk ile alan bir ahsa verilmitir. Buna gre kahvenin temiz ve saf olarak satlmas,
kahve sat ile geinen kiilerin setii drt kiinin marifetiyle salanacakt. Msr
ars tccar ve kethdalarnn kahve satclarna kefil olmalar kararlatrlmt.
Usulszlk yapanlarn ve bunlar bildii halde haber vermeyenlerin ve kefillerin
cezalandrlmalar istenmi ve bir nevi zincirleme kefalet usulyle halka halis kahve
temin edilmesine allmtr.527

mezbrn ttrlar kahveleri han- mezkrdan ahz ve semeni olan beher vukiyyesi yedier guru drder
paradan tcir-i merkma teslme F 22 Receb sene 1215 (14 Aralk 1800)
526
KS, st, D.65, s. 69.
Marz
stanbul kds fazletl efendi
El hleti hzih kahvenin yirmi dirhemi sekiz paraya olmak zre kahveci esnf ibdullha fruht idegelb
ancak tahkk olunduuna gre esnf- merkmenin asl tccrdan aldklar vechile hesb olunsa yirmi be
dirhem kahvenin revc tenezzl kabul idecei ikr ve her hlde ibdullh hasratdan vikyet
lzmeden olub zemn- sadet aktrane-i hnede her hussda vech-i itidle riyet olunmas matlb
id beddr olmala imdi Gmrk emni aa marifetiyle el yevm Dersadete gelen kahvenin esnfa
ne vechile tevz olunduu tahkk ve aded geldikden sonra ibdullha ka paraya fruht olunmak iktiz
eylediini muvzene ve tedkk itdirmek sret-i nizm- mstahsene rabt ile keyfiyeti ilm eyleyesiz dey
buyruldu. F 21 evvl sene 1203 (15 Temmuz 1789)
527
Karal, 1988, s. 139-140.

198

4. SONU
Tezimizde, 18. yzylda stanbulda gda sektrnde baz temel gda maddelerin
temini iin daha nce tesis edilmi olan kurumlarn ve organizasyonlarn yz yl iindeki
seyrini ve ilgili esnafn kar karya kald problemleri anlatmaya altk. Elbette
btn gda maddelerinin bir tez iinde anlatlmas mmkn deildir. Hatta her bir rn
ayr bir tez konusu olarak bile allabilir. Fakat burada temel ereveyi izmeye ve
konuyu ana hatlaryla resmetmeye gayret ettik. Tezimizi hazrlarken resmi belgelerde yer
alan ikayetleri ve problemleri, devletin ve esnafn bu problemlere yaklam tarzn ve
getirilen zmleri ortaya koymaya altk. Bu sebeple stanbul stanbul Kad Sicilleri,
Ahkam Defterleri ve Atik ikayet Defterleri bizim iin birinci dereceden kaynaklar
oluturmutur. Dier bir deyile almamza daha ok birinci elden belgeler yol
gstermitir.
zerinde durduumuz dier nemli husus da, incelediimiz 18. yzyln, klasik
dneme gre ciddi bir deiime konu olup-olmaddr. Elbette tarihte duraanlktan sz
etmek imkanszdr. Fakat deiimin ritmi, ne lde gerekletii ve sonrasna neler
brakt nemlidir. Bu adan baktmzda, elde ettiimiz bilgi ve belgeler
dorultusunda kanaatimiz, 18. yzyln, Osmanl klasik dneminin bir devam niteliinde
olduudur. Bununla birlikte hibir deiimin olmad elbette iddia edilemez. Fakat
ortaya kan problemlerde hkm verirken genellikle kadim kanunlara atfta bulunulduu
gzden kamamaktadr. Ciddi anlamda deiimlerin ancak 18. yzyln sonlarnda 3.
Selim dneminde yaplan kapsaml reformlarla birlikte meydana geldiini ve bu
reformlarn esnaf hayatn da etkilediini syleyebiliriz.
3. Selim dneminde, inhisar ve gedik hususunda baz dzenlemelere gidilmitir.
nhisarn, yani belirli mallarn belirli esnafa tahsisinin piyasada fiyatlar ykselttii
dnlmtr. Erzak cinsinden maddelerin inhisar eskisi gibi kalmakla birlikte dier
maddelerde kaldrlmas gerektii bildirilmitir. Gediklerle ilgili olarak da eski gediklerin
muhafaza edilmesi fakat yenilerinin ihdasnn zorlatrlmas karar alnmtr. Sonu
olarak klasik dnem boyunca esnaf lehine yaplan uygulamalarn ve verilen imtiyazlarn
zlmeye baladn dnebiliriz. Bir dier nemli husus da vakf kiralarnn
artrlmas ve vakf mlklerinde iltizamlamadr. Bu srecin ardndan 19. yzyln

199

ortalarndan itibaren ustalarn muhtelif mekanlarda bamsz i yeri amalar sk grlr

hale gelmitir. ae usullerinde de ciddi deiiklikler olmu, daha nce byk ehirlerin
iaesinde almlarda fiyatlar devlet belirlerken 3. Selim dneminde piyasa artlar daha
ok tccarlar tarafndan belirlenmeye ve geleneksel iaecilik anlay deimeye
balamtr. stanbulun iaesi iin 1793 ylnda, Zahire Nezaretinin kurulmasyla zahire
tedariki daha dzenli hale gelmitir. Bu kurum, zahirenin tedarikinden stanbula
getirilmesine, ilgili esnafa datmndan halka satna ve fiyatlara kadar sorumlu
tutulmutur. 18. yzylda Muhtesiblik de eski nemini kaybetmi ve daha nce iltizama
konu olan bu grev, 2. Mahmud dneminde htisab Nezareti adnda resmi bir kuruma
dnmtr.
Osmanl Devletindeki esnaf tekilat daha nce yaam olan slam
devletlerinde ve zellikle Seluklularda mevcut olan esnaf tekilatyla byk
benzerlikler arz etmektedir. Osmanllardaki esnaf tekilatna kaynaklk eden Ahilik,
Seluklulardaki ftvvet kurumunun devam niteliindedir. Devletin kurulma
aamasnda ciddi sorumluluklar yklenen ahiler ayn zamanda esnaf tekilatna da
kaynak tekil etmi ve ahilik zihniyeti btn klasik dnem boyunca esnafa rengini
vermitir diyebiliriz.
Devletin kuruluu aamasndaki esnaf tekilat ile ilgili bilgilerimiz gerekten
ok azdr. Bununla birlikte iktisadi hayatla ilgili kural ve teamllerin srekli olarak
esnaf lehine ilediini tespit edebilmekteyiz. Bilindii gibi vakflar esnaf hayatnda ok
byk bir yer tutmaktayd. Kendi mlk-dkkanlar da olmakla birlikte esnaf, ounlukla
mesleini vakf-han veya dkkanlarda icra etmekteydi. Zamanla vakflarn harap
vaziyetten kurtarlmas, vakf gelirlerinin ve esnafn mesleini icra ettii bu mekanlarda
srekliliini temin etmek amacyla esnafa vakflar zerinde ok geni haklar tannmt.
Vakf sistemindeki deiikliklele birlikte gedik haklarnn da genilemesi esnafn
tekellemesini glendirmitir. Bylece esnafn sorumluluklar ve kendi karlar
asndan vakflar daha ok sahiplenecei dnlmtr. Devletin istikrarl bir
ekonomik hayat hedeflemesi ve vakflara tasarruf etme biiminin deimesi neticesinde
esnaf gruplarnn tekellemesi daha belirgin hale gelmi ve bu durum III. Selim
dnemine (1789-1807) kadar devam etmitir. Gerekten de uzun yllar devam eden

200

gedik uygulamas devletin, esnaf ve ekonomik hayat denetlemesinin nemli

aralarndan biriydi.
Esnaf iin gerekli olan hammaddenin temin edilerek datld, mamul hale
gelen mallarn kalite kontrollerinin yapld, hammaddenin ve toptan sevkedilecek olan
mallarn depoland mekanlara lonca ad veriliyordu. Loncalar ayn zamanda esnaf
arasndaki problemlerin grlp karara baland yerlerdi. Lonca kavram en erken
17. yzyln ilk yarsndan itibaren kullanlmaya balanmtr. Dier yandan lonca,
tekilatlanm esnaf ifade etmektedir.
Esnafn st ynetiminde ise 18. yzylda eyhlik kurumunun debbalk ve
berberlik esnafl gibi baz istisnalar dnda fazla zikredilmediini gryoruz. Bu
dnemde n planda olan iki kii kethda ve yiitbadr. Hammadde temininden esnaf
arasndaki ihtilaflarn giderilmesine ve esnafn kontrolne kadar her trl ilerle
kethda ve yiitba ilgilenmektedir. 18. yzylda ad pek gemeyen dier bir kurum da
muhtesibliktir. Her hususta esnaf gruplar ile kadlk arasnda arac olan muhtesibden bu
yzylda pek bahsedilmemektedir. Nitekim 19. yzylda htisab Nezareti ad altnda
merkezi bir kurum haline gelmitir.
retim imkanlarnn snrl olduu ve harp, ktlk, taradan byk ehirlere
gler, mevsim artlar vs. sebeplerle retim, imalat ve nakliyenin etkilenebilmesi
muhtemeldi. Bu sebeplerle piyasada yeterince mal arznn bulunmas asndan ne kadar
esnaf olduu ve bunlarn retim ve imalat imkanlarnn nceden tespit edilebilmesi
gerekten ok nemliydi. Devlet, bu politikalara uygun olarak esnaf saysn da
dondurmakta ve zaman zaman esnaf saymlar yapmaktayd. Fakat buradan ok statik
bir durumun sz konusu olduu dnlmemelidir. htiya olduunda gerekli
aratrmalar yaplr ve bunun tespiti halinde ilgili esnaf kolunda faaliyette bulunan
esnafn ve dkkanlarn says artrlabilirdi.
Kadrolu diyebileceimiz resmi esnafn dnda kanuna aykr olarak sabit
veya seyyar ekilde esnaflk yapanlara koltuku, mallar istifleyip fahi fiyatla
satanlara ve mesleini hile kartrarak icra etmek isteyenlere muhtekir veya
madrabaz ad veriliyor ve devlet bu gibi ahslarla srekli mcadele ediyordu. Esnaf
arasnda kefalet sistemi geerliydi. 18. yzylda kyden kente zellikle de stanbula
yaplan gler de esnaf huzursuz etmitir. Bu ahslar, zellikle seyyar olarak esnaflk
yapyor ve kadrolu esnafn geim imkanlarn daraltyordu. Ayrca eitli vastalarla

201

yerleik-resmi esnafn arasna dahil olmaya alyorlard. Devlet bu tr davranlar

nlemek amacyla yapt esnaf saymlarnda stanbula dardan gelenlerin tespit ve
teslimini istiyor, aksi halde ilgili btn esnafn bundan sorumlu olacan duyuruyordu.
Dkkan amak belirli kurallara tbiydi. Dkkan amak isteyen ahs, esnaf
hiyerarisinde ustalk makamna gelmi olsa bile ilgili i kolunda ihtiya olmas ve dier
meslektalarnn da ustaya kefil olmas gerekiyordu. Esnaf saymlarnda bu husus
zellikle belirtilerek esnafn isimleri ve nvanlar belirtildikten sonra hepsinin birbirine
ve kethdalarnn da hepsine kefil olduklar bildiriliyordu.
Esnafn kontrol ncelikle esnafn kendi tekilat ve hiyerarisi iinde yaplrd.
Her esnaf ncelikle kendi st makamlarna kar sorumluydu. Herhangi bir problemle
karlaldnda nelikle esnafn kendi iinde halledilirdi. ayet bu mmkn olmuyorsa
o takdirde kadya mracaat olunurdu. Hkmler ise yllarn tecrbesiyle yerlemi olan
kanun veya teamllere gre verilirdi. Kurallarn ihlali durumunda ncelikle ilgili esnaf
uyarlr, bir ka kez tekerrr ederse belgelerde getii ekliyle mtenebbih olmazsa
ceza verilirdi. En ar cezalar genellikle mslmanlar iin srgn, hapis, kalebentlik
yaplma; gayr mslimler iin kree vaz edilme ve sk olmamakla birlikte her iki
zmre iin de meslekten men edilmeydi. Fakat zaman zaman kulandan duvara
ivileme, maln msadere edilmesi ve idam cezas gibi daha ar cezalar da uygulanrd.
Ar cezalar zellikle halkn temel gda maddesi olan ekmein imaliyle itigal eden
esnafa uygulanrd. Bu durum devletin, halkn temel gda maddelerinin kaliteli ve tespit
edilmi olan fiyattan temin edilmesi ynnde gsterdii hassasiyeti ifade etmektedir.
Esnafa verilen cezalar tatbik edilmeye balandktan sonra bile ilgili esnaf yneticileri
zaman zaman ceza alan esnafn mtenebbih olduunu dnerek affn talep eder ve bu
talepler devlet tarafndan genellikle uygun bulunurdu. Esnafn kontrol sadece otokontrol eklinde yrmezdi. Devlet tarafndan da sk sk kontroller yaplrd. Hiyerarik
sralama yapacak olursak birok grevinin yansra muhtesib, kad, sadrazam ve hatta
padiah da esnaf denetimi yapard. Ayrca stanbulda esnafln kurallara uygun olarak
yrtlebilmesi iin ehirle ilgili farkl grev ve makamlarda bulunan yneticilere sk
sk hkmler gnderilirdi.
Byk ehirlerin ve zellikle stanbulun iaesi devlet iin ok nemliydi.
mparatorluun bakenti olmas ve byk bir nfusu barndrmas sebebiyle stanbul bu
bakmdan ayrca nem tamaktayd. stanbulun iaesiyle ilgili hususlar en ince

202

ayrntlarna kadar dnlr ve gerekli tedbirler alnrd. Fakat buna ramen zaman
zaman problemler de kabiliyordu.
Mal ve hizmetlerin fiyat da devlet tarafndan tespit edilirdi. Narh sistemi ad
verilen bu sisteme gre mal ve hizmetler iin olaan veya olaanst dnemlerde
fiyatlar devlet tayin ederdi. Bunun iin devlet ve esnaf yneticileri birlikte ani tutar
yani maln hammadde halinden mamul madde olana kadar geirdii aamalar inelenir
ve belirli bir kar marj ilave edilerek piyasadaki fiyat belirlenirdi. Zaman zaman narha
riayet edilmedii olur fakat esnafn bu hususa zen gstermesi iin hkmler
yaynlanrd. Ramazan aynda ise ayrca bu konulara her zamankinden daha fazla dikkat
edilirdi.
Esnafn zaman zaman bakalarndan bor ald belgelerde grlmektedir.
Fakat bu borlarn nerelerden alnd, yatrmlara gidip-gitmedii veya ne kadarnn
yatrmlara harcand ve bu borlarn aln gerekesi net olarak anlalamamaktadr.
Kad sicillerinde, nakit bor-alacak davalar ile ilgili birok belge bulunmakta,
davalarda borlular borlarn itiraf etmekte ve mahkeme kararyla bolarn demeleri
hkme balanmaktadr. Fakat alnan borlarn genellikle resmi evraklarla tescil
edilmediini gryoruz. Esnafn, maln ald dier bir esnafa borlanmas ve bu
borlarn tehir edilmesi veya denmemesi zellikle gda sektrnde ciddi sonular
dourabiliyordu. Bu durum mteselsilen birbirine baml esnafta daha net bir ekilde
ortaya kyordu. Mesela uncu ve deirmencilerin kapan tccarlarna borlarn
dememesi Balkanlardan buday getiren tccarlar ok mkil durumda brakyor, hatta
stanbula un temininde skntlara yol ayordu. Bu borlar belgelerde getii ekilde
tedahl oluyor yani deme yaplmakszn birka sene st ste birikebiliyordu. Benzer
ekilde bakkallarn da zahire getiren tccarlara borlarn demememeleri kapan
tccarlarn zor duruma dryordu. Bu durumun stanbul halk iin ortaya karaca
problemler bilindiinden ilgili esnafa idama kadar varan ok ciddi cezalar verilecei
bildiriliyordu.
stanbulun iaesi ok geni bir corafyay ilgilendirdiinden retici, tccar ve
esnaf arasnda, tedavlde bulunan paralarn kullanm, deer asndan farklar olmas
sebebiyle problemlere sebebiyet veriyordu. Tcarlar, bir blgede salam para ile
ald mal stanbulda sattnda karlnda yine salam para almak istiyordu. Fakat
stanbulda kendilerine zuyuf, maksus, kemrevac tabir edilen deeri dk

203

paralarla deme yapldnda ciddi oranda zarar ediyorlard. Bu sebeple tccar

sermayesinin dolaysyla stanbula mal arznn bundan etkilenmemesi imkanszd. Bu
tr durumlarn nne geilebilmesi iin hkmler yaynlanyor ve al-veriin mutlak
surette salam para ile yaplmas emrediliyordu.
Ekmek her dnemde halkn temel gda maddelerinin banda gelmitir. Bu
sebeple 18. yzylda da ekmein temel maddesi olan budayn uzak blgelerden
stanbula getirilmesi, uncu, deirmenci ve frnc esnafna tevzi edilmesi ve halka
satlmas devletin hassasiyetle zerinde durduu bir konu olmutur. Bundan dolay
gemilerle buday ve zahire getiren tccarlar korunmu, gerektiinde kendilerine
sermaye tedarik edilmi fakat onlardan da buday ve zahireyi zamannda ve kaliteli
olarak getirilmesi istenmitir. Ktlk zamanlarnda devlet, daha nceden tedarik ederek
anbarlarda muhafaza ettii buday satclara arz etmitir.
Gda sektrnde zellikle kasaplk, deirmencilik, frnclk ve bakkallkla
itigal edenlerin zaman zaman iflasla kar karya kaldn veya bu trde beyanlarda
bulunduklarn gryoruz. Bu ahslar bazen de dkkanlarn, arkalarnda bor brakarak
terk ediyorlard. Bu sebeple dkkan veya iletmelerde bulunan gedikler satlarak
ncelikle mal aldklar tccarlarn borlar kapatlyor, kalan mebla olursa eski
sahiplerine iade ediliyordu.
Esnaf arasnda i ortaklklar da kurulmaktadr. Ortaklklar bozulduunda,
tasarruf edilen gedik, aralarnda pay edilmektedir. Bakkallar gibi kk esnaf arasnda
bile kurulmasna ramen bu ortaklklar daha ok ciddi sermaye gerektiren deirmencilik
ve stanbul hariciyle de srekli irtibat kurulmasn zorunlu klan kapan ticareti ve
kasaplkta daha net olarak ortaya kmaktadr.
Mallarn reticiden tketiciye dorudan ulatrlmas nemli hedeflerden biri
olarak karmza kmaktadr. lgili esnaftan sadece zerine den resmi vergiyi
demesi istenirdi. Bunun dnda devlet yneticilerinin veya baka herhangi birinin
tespit edilen vergilerin dnda esnaftan bir ey istemesi kesinlikle yasakt. Aksine
davranan yneticilerin cezalandrlmas talebiyle ilgili 18. yzyla ait birok belge
rnei mevcuttur.
stanbulda yaayan herkesin bir meslek sahibi olmas isteniyordu. Btn
meslek sahipleri devlete gre esnaf kategorisinde idi. Dier bir deyile Osmanl Devleti
iin teorik olarak meslek sahibi olmayan ve bota gezer diyebileceimiz insan

204

tasavvuru yoktu diyebiliriz. Bu sebeple ve ilave olarak retim-tketim dengelerini

bozabilecei, babozuklua yol aabilecei, ciddi yatrmlar gerektirebilecei ve terk
ettikleri yerlerdeki vergi gelirlerini drebileei endieleriyle krsal kesimlerden
stanbula g edilmesi yasaklanmt. 18. yzylda taradan stanbula g edenler hem
nfusu hem de dkkan saylarn artrmaktaydlar. zellikle bu yzylda taradan olan
ev gleri ile stanbulun tketim hacmi son derecede artmt. ehrin iyice artan nfusu
yznden ehirde yiyecek, iecek, giyecek, yakacak, sknts da grlm; halk zaman
zaman alk tehlikesi ile kar karya kalmt. Bu durumdan yararlanmak isteyen
muhtekirler taradan gelen mallar ucuz fiyatlarla alp depoluyor ve daha sonra yksek
fiyata satyorlard. Bu ise zaten mevcut olan skntnn daha da artmasna, halkn
pahallktan yaknmasna sebep oluyordu.
Btn denetim ve cezalara ramen elbette ciddi kural ihlalleri sz konusuydu.
18. yzylda esnaf arasnda grlen kural ihlalleri ounlukla unlard:
1-Tevzi, tahsis ve alm-satm nizam: Belirli mallarn alm satm belirli esnafa
tahsis edilmi olmasna ramen baz esnaflar bu mallar satn alarak ilgili esnafn
mahrum kalmasna sebebiyet veriyorlard. Hatta ayn esnaf gruplar bile olsalar blge
olarak farkl ise yine ayn mal alamyorlard. Mesela kasaplk hayvanlarn selhanelerin
dnda kesilmesi hayvanlarn derileri ve i organlarn satan ilgili esnafn sknt
ekmesine ve dolaysyla ahalinin de mkil durumda kalmasna sebep oluyordu. Ayrca
fiyat istikrar da zedeleniyordu. 18. yzylda gerekten de esnaf gruplarn birbirlerinin
alanna mdahalesi ve alm-satmn tahsisi ilkesine ramen kanunlara aykr olarak bir
baka esnaf grubuna ait mallarn alm-satm ska karlalan bir durumdur.
2-Esnaf adedi ve dkkan ama nizam: Osmanl Devleti dneminde stanbulda
faaliyet gsteren esnaf ve dkkan says belirlenmiti. Esnafn mesleini icra etme
selahiyetine ve bu meslekte kullanlan alet ve edevata ksaca gedik ad veriliyordu.
Dier bir deyile gedik says belirli ve kaytl idi. htiya duyulmakszn dkkan
alna msaade edilmiyordu. Gelen mallarn hangi esnafa ve dkknlara datlaca
ncede bilinmekteydi. Hariten dkkan almas veya esnaflk yaplmasnn retimdatm, tketim ve fiyat dengelerini bozmas kanlmazd. Bu sebeple kurallarn
bozulmamas isteniyordu. Fakat yine de mahalle aralarnda dkkan ap ayn veya baka
bir esnaf grubunun alanna mdahale edilmesi zaman zaman karlalan bir durumdu.
Ayrca esnaf gruplarnn arasna acemi ve yabanclardan dahil olanlar da vard.

205

3-Esnaf Yneticilik Nizam: Esnaf yneticileri esnafn kendi arasndan

seiliyor ve devlet de genellikle bunu onaylayarak yneticiye berat veriyordu. Fakat
baz ahslar bu kuraln aksine kendilerini esnaf yneticisi ilan ediyorlard. Bazen de
kural olarak kethdalar bulunmayp baka bir esnafa bal olarak faaliyet gsteren
esnaf gruplar kanuna aykr olarak kethda seiyorlard. Yansra yneticilik makamn
ktye kullanarak rant salamaya ynelik faaliyetlere de rastlanyordu. Bu durum tesbit
edildiinde ilgili ynetici cezalandrlyor ve hatta meslekten uzaklatrlabiliyordu.
4-Narh Nizam: Mallarn piyasaya cari olan fiyatlar ile satlmalar esast. Fakat
baz esnaf gruplar fazla kar elde edebilmek amacyla mallar ucuza alp piyasaya pahal
fiyattan satmaya alyordu. Hatta bazen stanbula gemilerle gelen sebzecilerin ve
Trakyadan kasaplk hayvan getiren ahslarn yolu karaborsaclar tarafndan kesilerek
mal ve rnlerin ucuz fiyata satlmas iin kendilerine bask yaplyordu.
Bunlarn dnda rutin olarak nitelendirebileceimiz ihlaller de vard. Bunlar
arasnda karaborsaclk, kaaklk, kaliteyi bozma, l ve tartlarda hilekarlk, borcunu
dememe,

mesleki

yetersizlik,

resmi

olarak

kabullenilmi

olanlarn

dnda

tablekarlk/seyyar satclk gibi durumlar sayabiliriz.

18. yzyl askeri tabakadan ahslarn esnafla dahil olmaya devam ettii bir
dnemdir. Gerekten de belgelerden anlaldna gre bakkallktan kaykla ve
ekmekilie kadar birok alanda ordu mensuplarnn esnafla dahil olduklarn
gryoruz. Devlet, askerlerin esnaflktan el ekmeleri iin hkmler gnderiyor idiyse
de bunun nne geilememitir. Hatta daha da ileri giderek askeri zmre, esnaf
tekilatnda yneticilik yapar hale gelmitir. Bunun sonucunda fiili durum devlet
tarafndan da kabul edilmeye balanmtr. Bylece 18. yzylda esnaf tekilat
ynetiminde ift ballk ortaya kmtr. Bunlardan birincisi esnafn kendi arasnda
setii yneticiler, ikincisi ise yenierilerin atanmasdr. Brokrasinin ve ordunun artan
masraflar ve kalabalklaan kadrolarn maa yk devleti yeni bir uygulamaya
zorlamtr. 17. yzylda balayp 18. yzylda da yaygnlaarak devam eden bu
uygulamaya gre kk rtbeli askeri zmre mensuplar aldklar maalar devlete
brakmalar (hazine-mande) karlnda katip, dellal, beki, gzc, vb. sonradan ihdas
edilen grevleri alyorlard. Bununla da yetinmeyerek giderek eyh, kethda, yiitba
gibi esnafn nemli yneticiliklerine getiriliyorlard. Esnaf buna fazla direni
gsteremeyerek eskiden olduu gibi hem kendi yneticilerini semeye devam etmi

206

hem de dier askeri zmre mensuplarna ve d etkenlere kar daha kolay

korunabilecekleri dncesiyle bu durumu kabullenmitir.
Btn problemlere ramen 18. yzyln sonlarna kadar esnaf tekilat genel
hatlaryla klasik dnemin izlerini tamaktadr. Her ne kadar zaman zaman ihlaller olsa
da gerek devlette gerek esnaf gruplarnda esnaflkla ilgili meri olan kural ve teamllerin
deimesi ynnde ortak bir iradenin olumadn syleyebiliriz. Bu yzyln sonuna
kadar, ortaya kan problemlerde srekli kadim kanun ve teamllere atf yaplmakta ve
hkmler de o ynde verilmektedir. Bu yzylda younlaan problemlerin halledilmesi
iin klasik zm ve uygulamalarn yeterli olmamas sebebiyle yzyln sonunda farkl
araylara gidilmi ve ciddi deiimler yaanmaya balamtr. Kanaatimizce bu
araylar, artlarn zorlamasyla devlet tarafndan ortaya konulmu ve 19. Yzyldam
itibaren ivme kazanmtr.

207

KAYNAKA

KTAPLAR
Ahmet Refik. Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat, stanbul: Enderun Kitabevi,
1988
Ahmet Refik. Eski stanbul Manzaralar, Dursun Grlek (Sadeletiren), stanbul: Tima
Yaynlar, 1998
Akgndz, Ahmet. slam Hukukunda Ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1988
Akgndz, Ahmet. Osmanl Kanunameleri, Cilt 1, stanbul: Fey Vakf Yaynlar, 1990
Aktepe, Mnir. Patrona syan (1730), stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Basmevi, 1958
Albayrak, Sadk. Osmanlda Sosyal Yap ve stanbul, 3. Bask, stanbul: 2000
Aynural, Salih. stanbul Deirmenleri ve Frnlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
2001
izaka, Murat. Ortaklklar Tarihi, ehnaz Laykel (ev.), stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 1999
Demirta, Mehmet. Osmanl Esnafnda Su ve Ceza, Ankara: Birleik Yaynlar, 2010
Demirta, Mehmet. Osmanlda Frnclk, stanbul: Kitap Yaynevi, stanbul: 2008
Dohsson, M. de M. XVIII. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, Zerhan Yksel(ev.)
Tercman 1001 Temel Eser
Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umur- Belediyye, Cilt I-II, stanbul: stanbul Bykehir
Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, 1995
Ertu, Nejdet. Osmanl Dneminde stanbul Deniz Ulam ve Kayklar, Ankara:
Kltr Bakanl Yaynlar, 2001
Evliya elebi. Evliya elebi Seyahatnamesi. Cilt 2, Zuhuri Danman (Trkeletiren),
stanbul: Yaynevi, 1969
Eton, William. 19. Yzyln Banda Osmanl mparatorluu, brahim kapklkaya (ev.),
stanbul : Kitabevi, 2009,
Evren, Burak. Eski stanbulda Kahvehaneler, stanbul: AD Yaynclk, 1996

208

Faroqhi, Suraiya. Osmanlda Kentler ve Kentliler, Neyyir Kalaycolu (ev.), 3.Basm,

stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2000
Gen, Mehmet. Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul: tken
Neriyat, 2000
nalck, Halil. Devlet-i Aliyye, 4. Basm, stanbul: Trkiye Bankas Yaynlar, 2009
nciciyan, P.. 18. Asrda stanbul, Hrand D.Andreasyan (Tercme ve Notlar), 2. Basm,
stanbul: stanbul Enstits Yaynlar, 1976
Kala, Ahmet. stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, stanbul: stanbul Aratrmalar
Merkezi Yaynlar, 1998
Kala, Ahmet. (Proje ve Yayn Ynetmeni) stanbul Ahkm Defterleristanbul Esnaf
Tarihi, stanbul: Cilt I, stanbul Aratrmalar Merkezi, 1997
Kala, Ahmet. (Proje ve Yayn Ynetmeni) stanbul Ahkm Defterleristanbul Esnaf
Tarihi, stanbul: Cilt II, stanbul Aratrmalar Merkezi, 1998
Kala, Ahmet, (Proje ve Yayn Ynetmeni) stanbul Ahkm Defterleristanbul Ticaret
Tarihi, stanbul: Cilt I, stanbul Aratrmalar Merkezi, 1997
Kala, Ahmet. stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-1, stanbul: stanbul Aratrmalar
Merkezi Yaynlar, 1998
Karal, Enver Ziya. Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, 2. Basm, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, 1988
Kazc, Ziya. Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul: Kltr ve Basn Yayn Birlii,
1987
Kazc, Ziya. Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul: amil Yaynevi, 1977
Kmrcyan, Eremya elebi. stanbul TarihiXVII. Asrda stanbul, Kevork
Pamukciyan (Yayma hazrlayan), 2. Basm, stanbul: Eren Yaynlar, 1988
Kprl, Fuad. Osmanl Devletinin Kuruluu, 3. Basm, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 1988
Ktkolu, Mbahat. Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri,
stanbul: Enderun Kitabevi, 1983
Raphaela Lewis. Osmanlda Gndelik Yaam, Adile Runa Orhunsoy (ev.), Ankara:
Alter Yaynclk, 2009
Mansel, Philip. Dnyann Arzulad ehir; Konstantinopolis 1453-1924, erif Erol
(ev.), stanbul: Sabah Kitaplar, 1996

209

Mantran, Robert. 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, Cilt I-II, Mehmet Ali KlbayEnver zcan (ev.), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1990
Mantran, Robert. 16-18. Yzyllarda Osmanl mparatorluu, Mehmet Ali Klbay
(ev.), Ankara. mge Kitabevi, 1995
zcan, Tahsin. Fetvalar Inda Osmanl Esnaf, stanbul: Kitabevi Yaynlar, 2003
zkaya, Ycel. XVIII. Yzyl Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants,
Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1985
Pamuk, evket. Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 1500-1914, stanbul: letiim Yaynlar,
2005
Tabakolu, Ahmet. Trk ktisat Tarihi, 2.Basm, stanbul: Dergh Yaynlar, 1994
Uysal, Abdullah. Zanaatkrlar Kanunu (Kanunname-i Ehl-i Hiref), Ankara: Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar, 1982
Uzun, Ahmet. stanbulun aesinde Devletin Rol: Ondalk Anam Uygulamas
1753-1857, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006
lgener, Sabri F. Tarihte Darlk Buhranlar, stanbul: Derin Yaynlar, 2006
Wiener, Wolfgang-Mller. Bizanstan Osmanlya stanbul Liman, Erol zbek (ev.),
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1988
Ycel, Yaar. 1640 Tarihli Esar Defteri, Ankara: Dil ve Tarih Corafya Fakltesi
Basmevi, 1982
Ycel, Yaar. 1640 Tarihli Esar Defteri Tpkbasm, Ankara: Dil ve Tarih Corafya
Fakltesi Basmevi, 1982

210

ARV BELGELER
ATATRK KTAPLII
1092/1681 Tarihli Esnaf Defteri, Atatrk (Belediye) Ktphanesi, Muallim Cevdet
Yazmalar, No: B.2
1092/1681 Tarihli Esnaf Defteri, Atatrk (Belediye) Ktphanesi, Muallim Cevdet
Yazmalar, No: B.10
Babakanlk Osmanl Arivleri
Cevdet Belediye
Belge No: 40, 64, 67, 76, 103, 145, 160, 174, 195, 201, 225, 226, 291, 327, 430, 436, 487,
533, 553, 568, 653, 675, 727, 732, 739, 770, 941, 1017, 1047, 1100, 1117,
1207, 1208, 1220, 1434, 1437, 1562, 1663, 1741, 1838, 2187, 2199, 2342,
2432, 2511, 2587, 3008, 3077, 3237, 3411, 4003, 4059, 4118, 4231, 4233,
4360, 4653, 4693, 4729, 5243, 5274, 5399, 5518, 6124, 7055, 7061, 7062,
7162, 7265,
Cevdet Dhiliye
Belge No:12061
Cevdet ktisat
Belge No: 34, 37, 188, 1838, 2187
Cevdet Maliye
Belge No: 8640
Hatt- Hmayun
643, 10558, 15705, 16066, 10951, 13077, 13962,
Kamil Kepeci
Belge No: 5026
Maliyeden Mdevver (MAD),
526/1-91, 203/21, 203/47, 203/127, 3965/15-19
stanbul Mftl eriyye Sicilleri Arivi
a-Balat Mahkemesi
Defter No:
111/54
b-Beikta Mahkemesi
Defter No:

211

93/64
c-Davudpaa Mahkemesi
Defter No:
8/4
d-Galata Mahkemesi
Defter No:
489/1, 489/97, 338/143
e-Hasky Mahkemesi
Defter No:
19/183, 20/153, 20/159
f-Havass- Refia Mahkemesi
Defter No: 233/25
g-stanbul Mahkemesi
Defter No:
24/1, 28, 99, 100, 111, 112
25/7, 55, 68, 83, 169, 176, 179, 210, 212, 227, 228, 250, 256, 257-258, 262
26/35, 36, 37,
29/51-52, 91-92, 102,
32/7, 8, 14-15, 20, 21, 25, 34, 40, 94, 95,
34/23, 25, 27, 60, 74, 80, 84, 88, 89, 91
36/23, 33, 94, 107, 108, 109,
37/1, 5, 8, 28, 65,
40/5, 25, 26, 29, 46, 57, 62, 66, 75, 79, 95,
42/34, 72, 85, 87,
43/12, 25
47/52, 97
53/47, 52, 56, 74, 86, 87, 89, 110, 116, 120, 129
64/1, 7, 8, 9, 11, 15, 23, 76, 77
65/5, 6, 7, 8, 28-29, 33, 39, 43, 46, 47, 57, 67, 69, 70, 77, 80, 83, 90, 93, 96, 104, 106, 107,
73/61, 66, 72, 92
90/12, 76, 95
92/17, 23, 45, 93

212

97/47, 48,
h-Tophane Mahkemesi
Defter No:186/100
-skdar Mahkemesi
Defter No:463 /134
i-Yeniky Mahkemesi-Defter No:96/178

213

MAKALELER
Akgndz, Ahmet. Osmanl Hukukunda Gedik Hakknn Menei ve Gedik Hakkyla lgili
Ebssuudun Bir Risalesi, Trk Dnyas Aratrmalar, 46, 1987, ss.149162
Aktepe, M.Mnir. 18.Asrn lk Yarsnda stanbulun Nfus Meselesine Dair Baz
Vesikalar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Cilt IX,
Say 13, Eyll 1958, ss.1-30
Aktepe, Mnir. Ahmed III. Devrinde ark Seferine tirak Edecek Ordu Esnaf Hakknda
Vesikalar, Tarih Dergisi, 7-10, 1954, ss.18-30
Armaan, Zeki. Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar (Memnu Meta),
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Bekir
Ktkoluna Armaan, 1991, ss.279-306
Aydn, Bilgin. stanbul Kadl Tarihesi ve stanbul Kad Sicillerine Dair Tetkikler,
stanbul Aratrmalar Dergisi, Say 6, 1998, ss.71-87
Aynural, Salih. 18.Yzyln kinci Yarsnda stanbul Kapan Tccarlar, Trk Dnyas
Aratrmalar, stanbul: 80, 1992, ss.207-211
Aynural, Salih. 19.Yzyla Girerken stanbul Esnafnn Hiyerarik Yaps, Sosyal
Siyaset Konferanslar, stanbul: 37-38. Kitaplar, 1992, ss. 25-131
Baer, Gabriel The administrative, economic and social functions of Turkish guilds,
International Journal of Middle Eastern Studies, I, 1970, ss.28-50
Barkan, mer Ltfi. Osmanl mparatorluunda Esnaf Cemiyetleri, ktisat Fakltesi
Mecmuas, Cilt 41, Say 1-4, 1985, ss.39-46
Barkan, mer Ltfi. 15.Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek
Fiyatlarnn Tesbit ve Teftii Hususlarn Tanzim Eden Kanunlar, Tarih
Vesikalar, Cilt 1, Say 5, 1942, ss.1-15
Bulut, Rukiye. 18.Yzylda stanbul Nfsunun Artmamas in Alnan Tedbirler,
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Cilt 1, Say 3, 1967, ss.30-31
Cebeci, Dilaver. Osmanl Devletinde htisab Aal, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, 49, 1987, ss.171-220
Doru, Halime. Rumelide Celepkeanlar, XIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Basmevi, 2002, ss.1675-1690

214

Duran, Bnyamin. Weberyan Yaklamla Ahilik Kurumunun Deerlendirilmesi, 1.

Uluslararas Ahilik Kltr Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar, 1996, ss.49-61
Faroqhi, Suraiya. stanbulun aesi ve Tekirda-Rodosuk Liman (16.-17.Yzyllar),
ODT Gelime Dergisi, 1979-1980 zel Says, 1980, ss.139-154
Greenwood, Antony: Osmanlda Provizyonizmin Uygulama Alanlarna Bir rnek:
stanbulun Et aesi, Trk Tarihiliinde Drt Sima, stanbul: stanbul
Bykehir Belediyesi Kltr A.. Yaynlar, 2006, ss.115-121
Ger, Ltfi. 18. Yzyl Ortalarnda stanbulun aesi in Lzumlu Olan Hububatn
Temini Meselesi, ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt 11, No: 1-4, Ekim 1949Temmuz 1950, ss.397-416
Gran, Tevfik. stanbulun aesinde Devletin Rol (1793-1839), stanbul niversitesi
ktisat Fakltesi Dergisi, Cilt 44, S.14, 1988, ss.245-277
nalck, Halil. Ahilik, Toplum, Devlet, II. Uluslararas Ahilik Kltr Sempozyumu
Bildirileri, Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1999 ss.189-200
Kala, Ahmet. 19. Yzyln lk Yarsna Kadar stanbul Kasap Esnafnn Organizasyonu,
Sosyal Siyaset Konferanslar, stanbul: 37-38. Kitaplar, 1992, ss.111-117
Kala, Ahmet. Gediklerin Douu ve Gedikli Esnaf, Trk Dnyas Aratrmalar, Say
57, Haziran 1990, ss.1-9
Kazc, Ziya. Osmanl htisab Kanunnameleri ve Ahilik, XXI. Trk Kltr Ve Ahilik
Bayram Sempozyumu Teblileri, stanbul: Ahilik ve Kltr Vakf Yaynlar,
1986, ss.101-108
Kazc, Ziya. 1093 (1682) Ylnda eitlerine Gre stanbuldaki Dkknlar, Tarih
Boyunca stanbul Semineri, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yaynlar, 1989, ss.238-249
Keskin, Mustafa. Osmanl Devletinin Sosyal ve Ekonomik Hayatnn Tanziminde
Ahiliin Oynad Rol, II. Uluslar aras Ahilik Kltr Sempozyumu
Bildirileri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, Ekim 1999, s. 203-231
Ktkolu, Mbahat S. XVIII. Yzyl Sonlarnda stanbul Piyasas, Tarih Boyunca
stanbul Semineri, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, 1989, ss.231-238

215

Ktkolu, Mbahat S. Osmanl Esnaf Saymlar, Esnaf ve Ekonomi SemineriBildiriler, stanbul: Globos Dnya Basmevi, 2003, ss.405-407
Olson, Robert W. Jews, Janissaries, Esnaf and the Revolt of 1740 in Istanbul: Social
Upheaval and Political Realignment in the Ottoman Empire, Journal of the
Economic and Social History of the Orient, Vol. 20, No 2, Mays, 1977, ss.
185-207
Olson, Robert W. The Esnaf and Patrona Halil Rebellion of 1730: A Realignment in
Ottoman Politics, Journal of the Economic and Social History of the Orient,
Vol. 17, No 3, (Eyll 1974), ss.329-344,
Orhonlu, Cengiz. Osmanl Trkleri Devrinde stanbulda Kayklk ve Kayk
letmecilii, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 16,
Say 21, 1966, ss.109-134
zkaya, Ycel. Osmanl mparatorluunda XVIII. Yzylda G Sorunu, Ankara
niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi,
Cilt XIV, Say 25, 1981-1982, ss.171-203
zkaya, Ycel. XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Esnaf Sorunlar, IX. Trk
Tarihi Konferanslar, Cilt II, Ankara: 21-25 Eyll 1988, ss.1037-1048
ztrk, Mustafa: Osmanl Dnemi Fiyat Politikas Ve Fiyatlarn Tahlili, Hasan Celal
Gzel, Kamil iek, Salim Koca (Ed.) , Trkler iinde, Ankara: Cilt 10, Yeni
Trkiye Yaynlar, 2002, ss.843-849
ztrk, Said: Osmanl Devletinde Tketicinin Korunmas, Hasan Celal Gzel, Kamil
iek, Salim Koca (Ed.), Trkler iinde, Ankara: Cilt 10, Yeni Trkiye
Yaynlar, 2002, ss.850-860
Pamuk, evket. Osmanl Ekonomisinde Devlet Mdahaleciliine Yeniden Bak,
Toplum ve Bilim, K 83, 1999/2000, ss.33-145
Sahilliolu, Halil. Osmanllarda Narh Messesesi ve 1525 Yl Sonunda stanbulda
Fiyatlar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Cilt 1, Say 1, Ekim 1967 ss.36-41
Sivrikaya, brahim. 18. Yzylda portaclkla lk Mcadele, Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, Cilt 3, Say 13, 1968, ss.69-70
Tabakolu, Ahmet: Osmanl Ekonomisinde Fiyat Denetimi, ktisat Fakltesi
Mecmuas, Cilt 43, Say 1-4, 1987, ss.111-150

216

Tabakolu, Ahmet. Sosyal ve ktisadi Ynleriyle Ahilik, Trk Kltr ve Ahilik, XXI.
Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri, stanbul: Ahilik Ve Kltr Vakf
Yaynlar, 1986, ss.48-72
Uur, Ahmet. Osmanl Siyasetnamelerine Gre Dzendeki Bozukluun Sebepleri
Bilhassa Esnaf ve Sanatkar Ynnden, Trk Kltr Ve Ahilik, XXI.
Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri, stanbul: Ahilik Ve Kltr Vakf
Yaynlar, 1986, ss.210-219
Uzunarl, smail Hakk. stanbul ve Bilad- Selase Denilen Eyp, Galata ve skdar
Kadlklar, stanbul Enstits Dergisi, 1, 1956, ss.25-32
Uzunarl, smail Hakk. Osmanl Saraynda Ehl-i Href (Sanatkrlar) Defterleri,
Belgeler Dergisi, Cilt XI, Say 15, 1986, ss.23-76
Yediyldz, Bahaeddin. 18. Asr Trk Vakflarnn ktisadi Boyutu, Vakflar Dergisi,
Say 18, 1984, ss.5-41
Yldrm, Onur. Osmanl Esnafnda Uyum ve Dnm: 1650-1826, Toplum ve Bilim,
K 83, 1999/2000, ss.133-145
Yldrm, Onur. Osmanl aecilii ve Esnaf: Onsekizinci Yzyl stanbulunda
Debbalar, Dou Bat, Yl:13, Say:12, 2010, ss.133-157
Yldrm, Onur; Ottoman Guilds in the Early Modern Era; Jan Lucassen, Tine De Moor
ve Jan Luiten van Zanden (Ed.); Return of the Guilds iinde, Hollanda:
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, 2008, ss. 73-93
Yldz, M.Cengiz: Trk Kltr Tarihinde Kahve ve Kahvehane, Trkler iinde, Ankara:
Cilt 10, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, ss.850-860

217

DERLER
Akgndz, Ahmet. Gedik Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, Cilt 13,
stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1996
Atik ikyet Defterleri (Baslmam), stanbul Aratrmalar Merkezi
Bayram, Mikail. Trkiye Seluklular Dneminde Bilimsel Ortam ve Ahliin Douuna
Etkisi http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s10/bayram.PDF, (13 Mays
2011), s. 1-11
elik,

Blent.

Osmanl

Lonca

Sistemi

inde

Yamaklk

Olgusu,

ss.61-78,

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler , 2004, (16.07.2009)

stanbul Esnaf Tarihi (Baslmam), C.3-4, stanbul Aratrmalar Merkezi
Kala, Ahmet. Esnaf, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 11, stanbul:
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1995, ss.423-430
Kazc, Ziya. Ahlik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 1, stanbul:
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1988, ss.540-542
Pakaln, Mehmet Zeki. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Ankara: Milli
Eitim Bakanl Yaynlar, Cilt I-II-III, 1983
Sunar, Mehmet Mert. When grocers, porters and other riff-raff become soldiers: Janissary
Artisans and Laborers in the Nineteenth Century Istanbul and Edirne, Kocaeli
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi (17) 2009/1, ss. 175-194,
http://kosbed.kocaeli.edu.tr/sayi17/sunar.pdf (26 Nisan 2011),
Tekin, Yaar: eriyye Sicilleri Inda Osmanl Devletinde Tazir Su ve Cezalar
(1179/1765), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi
SBE, 1995
Trkmen, Mustafa Nuri: XVII. Yzyl Sefer Menzillerinin Ekonomik Yn Ve Esnafn
Katks, 2003, ss.135-140, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler, (11 Austos
2009)
Onur Yldrm, Bread and Empire: The Workings of Grain Provisioning In Istanbul
During The Eighteenth Century, ERC Working Papers In Economics,01/04
Mays 2002, ss.1-26, http://www.erc.metu.edu.tr/menu/series01/0104.pdf (12
Nisan 2011)

218

Zarinebaf, Fariba Ottoman Guilds and the State in 18th Century Istanbul, 2007, ss. 116,http://www.iga.ucdavis.edu/Research/all-uc-spring-09papers/zarinebaf%20paper.PDF, (20 Nisan 2011)

219