Professional Documents
Culture Documents
Salahi R. Sonyel - Gizli Belgelerde Mustafa Kemal, Vahdettin Ve Kurtuluş Savaşı PDF
Salahi R. Sonyel - Gizli Belgelerde Mustafa Kemal, Vahdettin Ve Kurtuluş Savaşı PDF
Salahi R. Sonyel - Gizli Belgelerde Mustafa Kemal, Vahdettin Ve Kurtuluş Savaşı PDF
GZL BELGELERDE
MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN
VE
KURTULU SAVAI
ANKARA - 2010
5846 Sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar
Atatrk Aratrma Merkezine aittir.
956.102 4
Sonyel, R. Salhi
Gizli Belgelerde Mustafa Kemal, Vahdettin ve
Kurtulu Sava, / Salhi R. Sonyel, - Ankara: AKDTYK
Atatrk Aratrma Merkezi, 2010.
X, 230 s, 24 cm.
ISBN: 978-975-16-1993-8
1 stiklal Sava I k.a.
KTAP SATII:
Atatrk Aratrma Merkezi
Gazi Mustafa Kemal Bulvar No: 133
06570 Maltepe / ANKARA
Tel
: 009 (0.312) 232 44 17/3
Belgegeer : 009 (0.312) 232 55 66
e-mail
: bilgi@atam.gov.tr.
web
: http://www.atam.gov.tr.
ISBN : 978-975-16-1993-8.
LESAM : 07.06. Y0150-268.
Bask
Tel
: Korza Basm
: (0.312) 342 22 08
NDEKLER
NSZ.......................................................................................VII
KISALTMALAR......................................................................... IX
BLM 1
MONDROS BIRAKIMASI VE SONRASI
(Ekim 1918 - Haziran 1919)
IV
BLM 3
ANADOLUDA KONGRELER DNEM
(Haziran - Aralk 1919)
Amasya Grmeleri................................................................. 47
Mustafa Kemali stanbula Getirtme abalar ....................... 49
Mustafa Kemal stifa Ediyor..................................................... 51
Erzurum Kongresi ve Gdm (Manda) Sorunu........................ 54
Sivas Kongresi.......................................................................... 64
BLM 4
STANBULUN BALAIKLARCA RESMEN
GAL VE YANKILARI
(Eyll 1919 - Nisan 1920)
BLM 6
LONDRA KONFERANSI VE SONRASI
(Ocak - Temmuz 1921)
BLM 7
SAKARYA SAVAI VE SONRASI
(Temmuz - Aralk 1921)
BLM 8
TRK SORUNUNA DPLOMATK ZM
BULMA ABALARI
(Ocak - Austos 1922)
VI
BLM 9
KURTULU SAVAI VE VAHDETTNN TRKYEDE
SON GNLER
(Austos - Kasm 1922)
Kurtulu Sava.................................................................................193
Refet Paann stanbula Gelii.......................................................196
Lozan Konferans.............................................................................198
Vahdettinin Trkiyede Son Gnleri...............................................201
SONU................................................................................................207
KAYNAKA.......................................................................................209
DZN...................................................................................................227
NSZ
Trk tarihinin en tehlikeli ve en parlak dnemini oluturan
Kurtulu Savann esiz nderi Mustafa Kemal [Atatrk]le ok
eletirilen son Osmanl Padiah VI. Mehmet Vahdettin hakknda
eitli dillerde birok eserler yaymlanmtr ve hl yaynlanmaktadr.
Bu yaptlara ek olarak, o dnemde Trkiye ile ilgilenen veya
ilikileri olan kimi devletlerin arivlerinde birok belgeler vardr. Bu
kaynaklar yavaa gn na kmaya balamtr. Bu kaynaklardan inceleme frsatn bulmu olduum ve nemli grdm belgeler hakknda Kaynaklar blmnde ve dipnotlarda ayrntl bilgi
verilmektedir.
Bu eser ve kaynaklarn birounda, Mustafa Kemal ve
Vahdettinin o gnlerdeki tutumlar, grleri ve faaliyetleri hakknda bilgi verilmekte ve zellikle Vahdettinin kendi yurduna ve ulusuna ihanet edip etmedii konusu ortaya kmaktadr.
Son gnlerde, Trkiyede de bu konuda ksa sren bir tartma
olmutu. Emekli Babakanlardan Blent Ecevit, Zaman gazetesi yazarlarndan mer ahinle yapm olduu ve gazetenin 16 Temmuz
2005 gnl saysnda yaymlanan sylei srasnda, Vahdettinin
hain olmad grn ne srm; bu gr, 17 Temmuz 2005
gnl Hrriyet gazetesinde de yinelemiti. Bunun zerine, Turgut
zakman, 19 Temmuz 2005 gnl Cumhuriyet gazetesinde, Vahdettin ne yazk ki haindi bal altndaki yazsnda Eceviti eletirmi; Vahdettinin hain olduunu kantlamaya almt.
Kendi grmce, Trkiyenin bugn karlamakta olduu
birok sorunlar varken, tarihe gmlm olan eski sorunlar kurcalamann Trk ulusuna yarar getirip getirmeyecei tartma konusu
olabilir. Ancak, gen kuaklarn kendi tarihlerini iyice bilmeleri ge-
VIII
SALH R. SONYEL
rektiini dnerek ve Vahdettin hain miydi? sorusuna, okuyucunun kendisinin karar verebilmesine biraz da olsa yardmc olmak
amacyla bu yapt hazrlam bulunuyorum.
Eserin yaynlanmasnda emei geen bata Atatrk Aratrma
Merkezi Bakan Prof. Dr. Cezmi ERASLAN, Atatrk Aratrma
Merkezi Merkez Sekreteri Mustafa CHCE olmak zere btn Kurum alanlarna ve Atatrk Aratrma Merkezi Uzman Mukaddes
ARSLANa teekkr ediyorum.
Ankara - 2010
KISALTMALAR
ABD
a.g.e.
: Ad geen eser
ASD
ATTB
bkz.
: Baknz
BMM
: Cilt
Cab.P.
Cmd.
CP
DBFP
FO
FO 371
HTVD
IDA
Nutuk
SALH R. SONYEL
Sylev
TIH
v.d.
: ve devam
BLM 1
MONDROS BIRAKIMASI VE SONRASI
(Ekim 1918 - Haziran 1919)
Brakmadan nceki Gelimeler
Bu arada, Amerika Birleik Devletleri (ABD)nin de
Balaklardan (ngiltere, Fransa ve talya) yana dnya savana girmesi zerine, her yanda, Merkez Devletleri (Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Trkiye) geri ekilmeye balamlard. Sava
boyunca korkun yoksulluk iinde yurtlar iin canlarn feda eden
Trk erleri de bu duruma dayanamayarak geri ekilmeye balamlard. Bu nedenle, erkteki ttihat ve Terakki Partisi, bir brakma
salamak amacyla Balaklara bavurmak zorunda kalmt. Daha
nce de Sadrazam Mehmet Talat Paa, Balak Devletlerin bar
koullarn renmek amacyla Avrupaya ajanlar gndermiti. Osmanl yetkilileri, Balaklar, erken bar yaplmasn kabullenirse,
onlara, tm dikkatlerini Almanya ile Avusturya zerinde toplama frsatnn verilmi olacana; bar koullarnn sadece sava durdurma
konusunu kapsayacana ve Osmanl ynetimiyle ordusunun olduu
gibi kalacana inanyorlard.1 ngiltere ile Fransa onlarn bu koullarn kabullenmeyince; ABD Bakan Woodrow Wilsonun 14 ilkesine
dayanarak self-determinasyon (kendi yazgsn saptama) hakk salayabilir midiyle Wilsonun arabuluculuuna bavurmay dnmlerdi, nk onun, balaklarndan daha az arsz ve daha onurlu olacan sanmlar, ama hata etmilerdi.2
1
Kutay: Rauf Orbay, c.1, s.610-678; Orbay: Siyasi Hatralar, Yakn Tarihimiz,
58- 66.
SALH R. SONYEL
Vahdettin, 4 Ekim 1918de, ajan Rt Beyi, svirenin bakenti Bernde bulunan ve daha sonra ngiliz Yksek Komiseri olarak stanbula atanacak olan eli Sir Horace Rumboldla grmeye
gndermi;3 u bar koullarn gizlice ne srmt:
Osmanl Devletiyle ayr bar yaplrsa; Almanyaya kar
ngiltere ile ittifak kurulursa, Hicaz, Filistin ve Mezopotamya [Irak]ya, Padiahn egemenlii altnda, ngilterenin
1882den beri uygulamakta olduu sistem gibi ynetim
gerekleirse; ngiltere, Mahmut Muhtarn nderlii altnda, ou Osmanl ordusundan kaak olanlardan oluan yeni
bir ordunun kurulmasna yardmc olacak; bu ordu, ngiliz
gleriyle birlikte stanbula yryerek ttihat ve Terakki
Partisini erkten drecektir. Ondan sonra, Osmanl illerinde ngiliz denetimi altnda anayasa reformu yaplacaktr Ayrca, Osmanl Devletine kar Araplar isyana sevkeden Haimilere kar tm Arabistan ynetimine almada Abdulaziz bn-i Saudla ibirlii yapacak; Trk-Bulgar
hududu,1912de olduu gibi Osmanllar lehinde dzeltilecek; Trkler, Anadolu sahillerine yakn Ege adalarna yeniden sahip olacaklardr.4
Sonuta, Fransa ile ngiltere, Fransann ne srm olduu ve
ngiliz kabinesince de onaylanm olan brakma koullar zerinde
11 Ekimde anlamaya varmlard. Bu brakma koullar, Padiahn salamay mit ettii koullardan daha sertti. Bu koullara gre,
brakmaya ek olarak Osmanl ordusu terhis edilecek; igal ettii tm
blgeleri boaltacak; Boazlar Balaklarn gemilerine aacak;
Arap illerinde ve ukurova (Kilikya)daki Osmanl garnizonlarn
Balaklara teslim edecek; Osmanl askeri ve mlki hizmetindeki
tm Alman ve Avusturyal personeli Balaklarn glerine teslim
edecek; Osmanl ordusunun tm silah, teknik, ulatm rgtlerine ve
3
levazm sistemine sahip kacak ve btn Osmanl askeri davranlarn denetimi altna alacakt. Ayrca, Trk limanlar ve gemi onarm
sistemi Balaklarn filolarna devredilecek; Balak ordusu, Toros tnellerini ele geirecekti.5 Bu koullar, daha sonra Mondrosta
yaplacak olan brakma grmelerinde ne srlecekti.6
Mondros Brakmas
1916da Kt-l Amarada Trklerce tutsak edilmi olan ngiliz Tmgenerali Charles Townshendin de arabuluculuu ile, ngiliz
Akdeniz Filosu Bakomutan Koramiral Arthur Gough Calthorpe,
Sadrazam Ahmet zzet Paaya 22 Ekim 1918de gnderdii yazda,
brakma koullarn kendisiyle grme yetkisi olduunu; dolaysyla, Midilli [Limni] adasndaki Mondrosa bir kurul gndermesini
bildirmiti. Padiah Vahdettin, Mondrosa gidecek olan kurula kayn
biraderi Damat Mehmet Feritin bakanlk etmesini istiyordu. Ferit, Londradaki Osmanl Bykeliliinde sekreterlik yapmt ve
ttihat ve Terakki Partisinin muhalifi Hrriyet ve tilaf Partisinin
nderi olarak biliniyordu. Sadrazam zzet Paa, Padiahn bu istemini lgnlk olarak nitelemiti; ama Padiah isteminde direnmi ve
Feritin, Ayan Meclisinde zzet Paayla grmesini nermi;7 ama
zzet Paa, kabineye dantktan sonra Damat Feriti bu greve getirmeye kar km; brakma kurulunun bakanlna Deniz Bakan
Hseyin Raufu atamt. Padiah bu atanmay krgnlkla kabullenmi; ama, kurula verilecek olan ynergelerde Halifelik, Sultanlk ve
Osmanl hanedannn haklarnn bsbtn gvence altna alnmas
ve herhangi bir Osmanl iline zerklik verilirse, bunun siyasi deil,
ynetsel (idari) olmasnn serdedilmesi koulunu ne srmt.8 zzet Paaya gre, Padiahn ne srm olduu koullarn brakma
ile hibir ilgisi yoktu. Ancak, Padiah, sava yenilgisinin yaratm
olduu kargaa iinde Osmanl hanedanl ve kurulularnn snp
5
6
7
8
Dyer, s.318.
Shaw: From Empire to Republic, I, s.70.
nal, s.1987.
Trkgeldi: Mondros ve Mudanya Mtarekeleri, s.155.
SALH R. SONYEL
gitmesi olaslndan kayglanyordu ve bu da, kendi tahtn kurtarmaktan baka bireye nem vermediini gsteriyordu.9
Bu arada, 27 Ekimde balayan ve olduka etin ve iddial geen Mondros grmelerinden sonra;10 30 Ekimde Osmanl
temsilcileri, ngiliz temsilcileriyle brakmay imzalam; Osmanl
Devletine ksmen zorla kabul ettirilmi olan teslim koullarn uygulamay kabullenmilerdi. Trk grnce, brakmann en kt
maddeleri veya daha sonra ihlalinden ikyet edilenler unlard:
Madde 1 - anakkale ve Karadeniz Boazlar gvenlik
iinde ve zgr olarak seyrsefere (dolama)
alacak; boazlardaki istihkmlar Balak
Devletlerce igal edilecektir.
Madde 5 - Hudut karakollar ve i dzeni korumada kullanlacak az sayda askeri g dnda tm Trk
ordular hemen terhis edilecektir.
Madde 7 - Balak Devletlerin gvenliini tehlikeye koyacak bir durum olursa, Balaklar, Trkiyenin
herhangi bir stratejik noktasn igal edecektir.
Madde 10 - Balak Devletler, Toros tnelleri ebekesini igal edecektir.
Madde 11 - Btn trenlere Balak Devletlerin denetim
yetkilileri yerletirilecek; bu yetkililer, trenleri diledikleri gibi zgrce kullanabilecek; ama
halkn gereksinimlerini dikkate alacaklardr.
Madde 22 - Trk sava tutsaklar, Balak Devletlerin diledii biimde elden karlacaktr.
Madde 24 - Alt Ermeni illerinde (!) [Dou lleri kastediliyor]
9
Mango, s.188.
Bu grmelerle ilgili olarak bkz. DA, FO 371/5259/E 532: ngiltere Deniz
Bakanlndan Dileri Bakanlna yaz, no.M.01743, 2.6.1920; Trkgeldi,
a.g.e., 33-34; Dyer, s.318 vd.
10
12
13
14
SALH R. SONYEL
16
17
18
Ziya Somar: Manda ve mehur mandaclar, Tarih Konuuyor, c.3, say 14,
Mart 1965, s.1146
Vakit, 3.11.1918; Trkgeldi, s.68; Nutuk I, s. 256 vd.; Jaeschke, Belleten 109,
s.152; Jaeschke: Kronoloji, s.1.
Mustafa Kemalin Erzurum Kongresini a sylevi, 23.7.1919, ASD, s.3-7.
ASD, s.8-11; ATTB, s.14-22; Bayur, s.179-184; Sonyel, Trk Kltr, a.g.e.,
s.75-76.
SALH R. SONYEL
almt. Lloyd George, imdi memnun olarak ellerini ovuturuyordu, nk Dou Sorunu, ngilterenin yararna zmlenmi bulunuyordu.27
Bu srada (21 Kasm 1918) ngilizler Kilyosa kadar olan blgeyi igal etmi; 27 Kasmda Geliboluya karma yapmlard. Franszlar da 2 Aralkta Drtyolu igal etmi; 7 Aralkta Antakyaya
girmilerdi. Padiah, zellikle kendi tahtn ve imparatorluunun
ykntlarndan ne kurtarabilirse onu kurtarmak iin ngilizlere yanamada bir saknca grmyordu. Onun, ngiliz Yksek Komiseri
yardmcs Tuamiral Richard Webble evirdii entrikalar, ngiliz
yanls tutumunun ilk kantlardr. ttihat ve Terakki Partisine kar harekete geerek Osmanl Mebusan Meclisini datma kararn
ald sralarda ngiliz ynetiminin desteine gvenebilip gvenemeyeceini ngiliz Yksek Komiserliinden dolayl biimde soruturmutu. Webb, Vahdettini, bsbtn ngiliz yanls eilimleri olan
bir Padiah olarak tanmlamakta tereddt etmiyordu.28
ngilizler bu srada basna ve postaya sansr koymulard.29 23
Kasmda, Padiah, Dolmabahe Sarayndan Yldz Sarayna tanmt, nk Dolmabahe nnde demirlemi olan Yunan sava gemisinin taknlk yapmas olaslndan kayglanyordu.30 Ayn gn,
Fransz Dou Ordular Bakomutan General Franchet dEsperey,
bir Rumun armaan ettii beyaz at zerinde stanbula girmi ve
aznlklarn takn gsterileriyle karlanmt.31 24 Kasmda, Vahdettin, Londrada yaymlanan Daily Mail gazetesi muhabirine u demeci vermiti: ngiliz milletine kar beslediim sevgi ve hayranlk,
bana, babam Abdlmecitten miras kalmtr. lkemle ngiltere arasndaki dostluu glendirmek iin elimden geleni yapacam.32
Villalta, s.61.
DA, FO 371/3410/10535: Webbden Balfoura gizli yaz, no.31, stanbul,
4.12.1918; ayr. bkz. Jaeschke, s.1-11.
29
Ati, 22.11.1918.
30
Minber, Ati, 24.11.1918; Akin 1, s.82.
31
stanbul Basn, 23-25.11.1918.
32
Simavi, s.448; Gkbilgin, s.15; Tansel, s.69; Akin 1, s. 97; Jaeschke, s.3; Sarhan, s.39-40.
27
28
10
SALH R. SONYEL
Vahdettinle yandalarnn zellikle ngilizlere yaltaklanmalar, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri yetkililerinden Tom
Hohlerin 5 Aralkta ngiltere Dileri Bakanl Dou Masas efi
George Kidstona yazd u mektupta aa kmaktadr:
Burasnn [stanbulun] Trkler tarafndan ynetilmesine
son vermek iin imdiki koullardan yararlanlmazsa ok
yazk olacaktr Bu kenti, szn edebileceiniz herhangi
bir ynetim altnda grmeye hazrm; yeter ki, bu, Trk ynetimi olmasn, nk bir domuz ahrn bile ynetecek yetenekte deillerdir. Trkler bsbtn yenilmi olduklarn
iyi biliyorlar rgtleri paralanm, bozguna uramtr; kendileri ise sefalet iindedir stanbul igal gnleri
yayor. Buradaki ynetim her ngilizi tiksindirecek kadar
aadr 33
Mebusan Meclisinin Kapatl
te yandan, igaller srerken, bir sureden beri stanbulda
bulunan General Mustafa Kemal, 20 Aralkta, General Ali Fuatla
durumu gzden geirerek, askerden terhislerin durdurulmas, silah ve cephanenin teslim edilmemesi; subaylarn Anadoluya gemesi ve halkn moralinin ykseltilmesi gerektii yolunda kararlar
almlard.34 21 Aralkta, Yarbay Louis Romieu komutasndaki
Fransz ve gnll Ermeni birlikleri Adanaya girerek askeri binalar igal etmi; kentte tutuklamalar balamt. Bu srada, ngilizler,
igallere kar sesini ykseltmi olan Mebusan Meclisini kapatmas iin bir sureden beri Padiaha bask yapyorlard.35 Padiah, 21
Aralkta, anayasann 7 maddesine dayanarak yaymlad bir rade
ile Meclisi datm;36 birok mebuslar arasnda grlt kopmasna
DA, FO 371/3411/211362: Hohlerden Kidstona zel mektup, stanbul,
5.12.1918.
34
Cebesoy: Milli Mcadele Hatralar, s.31.
35
stanbul Basn, 22.12.1918; Gztepe, s.74; Akin 1, s.134; Simavi, s.461;
Trkgeldi, s.455; Danimend, s.455.
36
DA, FO 371/4141/9513: Webbden Balfoura yaz, say 101/1031, stanbul,
31.12.1918; Takvim-i Vekayi, 21.11.1918; Trkgeldi, s.169; Cebesoy, s.37; Bayar V, s.1437.
33
11
12
SALH R. SONYEL
43
13
Bizim (ngilizlerin) emrine verilecektir; grevine son verilmesini istediimiz her subay grevden alnacaktr.44
galler, Tutuklamalar ve Yarglamalar Sryor
Yine bu sralarda Vahdettinle yandalar, Balaklar, zellikle ngiltereyi memnun etmek ve sava dnemi Talat Paa kabinesini ktlemek amacyla, 5 Kasmla 21 Aralk tarihleri arasnda,
Mebusan Meclisinin 5. komitesi araclyla, sava sularndan sank olanlar saptamak iin bir soruturma komisyonu kurdurmulard. Padiah, 16 ubat 1919da yaymlad bir radeyle meum
Fevkalade Dar-us Saadet Divan-i Harb-i rfisi (Olaanst Sk
Ynetim Mahkemesi)ni kurdurarak, Rumlarla Ermenilerin yer deitirmeleri (tehciri) srasnda onlara kar krm davranlarnda
bulunmaktan sank olduklar iddia edilen Osmanl sivil ve askeri
yetkililerini yarglatmaya balayacakt. te yandan, 27 Aralkta
Franszlar Pozanty, 3 Ocak 1919da ngilizler Urfa ile Bilecikin
gneyindeki demiryolu zerinde bulunan Cerablus kasabasn igal
etmilerdi.45 5 Ocakta tutuklamalar balam; 7 Ocakta, daha sonra lme mahkm edilerek 10 Nisanda idam edilecek olan Boazlyan eski kaymakam Kemal Bey stanbulda tutuklanmt.46
Bu gelimeler kaydedilirken, ngilizler, 22 Ocakta Konya istasyonunu igal etmi; Trakya-Paaeli Osmanl Haklarn Savunma
Derneinin stanbulda yapt toplantda, Bat Trakyadaki Yunan
igalinin kaldrlmas talep edilmi; Trakya bir btndr; nfusunun
yzde 85ini Trkler oluturur parolas ne srlmt. Bu srada,
Trklerin, brakma koullarn keyfi olarak uygulayan Balaklara
kar yer yer rgtler kurarak direnite bulunmalarn hazmedemeyen ngilterede, Dileri, Sava ve Deniz Bakanlklarnn 23
Ocakta katld bir toplantda, brakma koullarnn uygulanma-
44
45
46
DA, FO 371/3421/214122: ngiliz Genel Karargahndan ngiltere Askeri stihbarat efine gizli telgraf, stanbul, 16.12.1918.
TH 1, s.77; Selek, s.59.
kdam, Sabah, 9.1.1919.
14
SALH R. SONYEL
15
16
SALH R. SONYEL
17
18
SALH R. SONYEL
19
Bu srada, Osmanl ynetiminin ngiliz yanls siyasas sryordu. 6 Mart 1919da, Beyrut ili eski Valisi ve o srada Arnavut kurulu bakan bulunan Halil Paa, ABD misyonerlerinden Dr. Howard
Blissin araclyla ngiliz elerinden Sir Louis Malletle grerek, ona, Padiahla Tevfik Paadan bir mesaj aktarmt. Bu mesaja
gre, her iki Osmanl nderi, ngilterenin Trk mparatorluunu
kurtarmasn ve gelecekte mparatorluu kendi gvenlii altna alarak yol gstericisi olmasn dilemilerdi. Onlara gre, kendi geleceklerini, en iyi slam Gc olan ngiltereye emanet etmek tek zm
yolu olacakt. Halil Paa, Osmanl Devleti iin merhamet dilemiti.
Mallet, Trkiyenin geleceinin bar konferansnca karara balanacan; bu konuda eitli Glerle ayr ayr grmeler yaplamayacan; o srada, Enver ve Talat tarafndan kesinlikle mahvedilmi
olan ve yklan Trk mparatorluundan sz etmenin ge olduunu; bununla ilgili suun ngiltereye ait olmadn bildirmiti. Buna
karlk veren Halil Paa, bir slam lkesinin savn ne srmek
iin Padiaha yaplm olan dilee itiraz edemedii yorumunda
bulunmutu.71
Bir gn sonra [7 Mart] Franszlar Kozan, 8 Martta Zonguldak ve Ereliyi igal etmilerdi. 8 Martta, stanbuldaki ngiliz
Yksek Komiseri vekili Tuamiral Richard Webb, Selanikteki ngiliz Askeri Gc stihbarat Brosunca hazrlanm olan bir raporu Dileri Bakan Balfoura gndermiti. Bu ilgin raporda zetle
yle deniyordu:
Sami Beyin bildirdiine gre, Sultan Vahdettin zekidir;
lke sorununun bar yollardan zmlenmesinden yanadr. ttihat ve Terakkiden kurtulmak ister, ama bu rgtten
korkar. Prens Yusuf zzettinin kukulu biimde lmnden sonra Vahdettinin ttihat ve Terakkiye kar nefret ve
korkusu artmtr. zzettinin lm belgesini imzalayanlar
arasnda Enver Paann zel doktoru da vard. Yksek kiiler arasnda dolaan sylentilere gre, Vahdettin, Ahmet
DA, FO 371/4156/3802: Mallet - Halil grmesi, Mallet andac, 6.3.1919.
71
20
SALH R. SONYEL
21
22
SALH R. SONYEL
TH 1, s.18 ve 22.
Jaeschke, s.5.
23
lirler. Self determinasyon (kendi yazgsn saptama) ilkesi Trklere uygulanmazsa, Yakn Douda srekli bar salanamaz. Buna
karn, Feritin nerileri ngiltere Dileri Bakanlnda rvet
olarak saylm; amacn, idaresizlik ve yenilginin sonularndan
kanmalar iin Trklere yardm salamak olduu; bu nerileri ne
srenlerin, bunlar kabul edilirse, ngilizlerle balaklarnn arasn
aacan bilmezlikten gelemeyecekleri, belgeye eklenmi olan kmada belirtilmiti.81
Zamanla Fransa, talya ve ABDnin de adlar kartrlacak
olan Trkiye zerindeki bu rekabet ve entrikalar, ngiliz basnna da
yansyacak lde younlamt. 31 Mart 1919 gnl Times gazetesi, stanbul konusunda ortaya km olan uluslararas kark duruma deinen stanbul muhabirinin u yazsn zetle yaymlamt:
Sava gerginlii ve karlkl operasyon gerei sona erdikten bu yana, (Osmanlya kar) resmi, ulusal kskanlk
ve itahlarn yeniden canlanm olduu yadsnamaz. Kk
uluslarn utanmadan girimi olduklar ar davranlar,
yce devletler arasnda da st kapal biimde beliriyor.
ngiltere, Fransa ve talyada, kendi lkeleri hesabna n
mevkiyi kapmak iin uraan kiiler vardr.82
Alman tarihi Gotthard Jaeschkein iddiasna gre, stanbuldaki
ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, 5 Nisanda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii raporda, Padiahla Damat Feritin
hi kimseye ve Bakanlarna bile gvenmediklerini kaydetmiti.83
Be gn sonra, 10 Nisanda, bir sreden beri durumas yaplmakta olan ve bir gn nce, sava sularndan itham edilerek lme
mahkm edilen Boazlyan Kaymakam Kemal Bey idam edilmiti.
Vahdettin, bu konuda fetva istemek; verilen fetvay iyice incelemek;
81
82
83
24
SALH R. SONYEL
25
Balak Devletlerin yakndklar konular zmlemek; onlar honut etmek; memleketi ve halk bu siyasetin doru olduuna
inandrmak, bu siyasete kar gelen Trkleri bastrmak demekti.
Vahdettinin, bu szleri sylerken zmirin Yunanllarca igal edilmi olduundan haberi vard.1 Mustafa Kemal, 24 Nisan 1920 gnl
sylevinde, Padiahn yle konutuunu kaydeder:
ngiliz zrhllarnn toplarn gstererek, gryorsun, ben
artk memleket ve milleti nasl kurtarmak lazm geldiini
tasavvurda tereddde dar oluyorum. nallah millet mtenebbih ve mteyakkz olur; bu vaziyet-i elimden gerek
beni ve gerekse kendini tahlis eder.
ASD, s.15.
BLM 2
ZMRN YUNANLILARCA GAL VE YANKILARI
(Mays - Haziran 1919)
zmir gal Ediliyor
15 Mays 1919da, Yunan istila gc, Paris Bar Konseyinde
ngiltere, Fransa ve ABD Bakanlarnn 6 Maysta gizlice alm
olduklar karar zerine zmiri igal etmiti.1 galden nce, 14
Maysta, zmir minarelerinde sala verilmi; halk, Maatlktaki
Yahudi mezarlnda toplanm; gece sabaha kadar ateler yaklarak limandaki Balak sava gemilerinin mrettebatna Yunan igalini protesto etmilerdi.2 Yunanllarn zmire yapt karma,
Trk kurtulu savann dnm noktas olmutu. Yunanllar karaya
ktktan sonra, zmirde yaymlanan Hukuk-u Beer gazetesinin
sahibi Hasan Tahsin, Yunan igal gcnn bayraktarn tabancayla
vurarak ldrm; ortalk karm; Tahsin ehit edilmi; bunu birok olaylar izlemiti.3 Bu Yunan igali, 16 Maysta balamak zere,
Anadolunun her yannda protestolarla karlanmt.4
te yandan, Mustafa Kemal, Samsuna gitmek zere Bandrma vapuruyla 16 Maysta stanbuldan hareket etmiti. Kimi kaynaklara gre, onu, igallere kar koymak iin Padiah gndermiti.5
Cab.P. 29/37, 181C; House ve Seymour, s.194-195; Baker, s.192-195; Armstrong, s.83; Byklolu, s.179.
2
Tacalan, s.236; zalp, s.6; Jaeschke, s.41.
3
Roda, s.23 ve 83; Misalidis, s.153; Gkbel, s.78, 80 ve 91; Apak, s.11-13; Umar,
s.119; Tacalan, s.243 ve 250; Vakit, 22.5.1919.
4
Trkiye Basn, 16.5.1919 vd.; DA, FO 371/4227/76103: Webbden ngilte
Dileri Bakanlna olduka ivedi telgraf, stanbul, 19.5.1919.
5
Mevlanzade, bkz. Sarhan, s.247.
1
28
SALH R. SONYEL
Amerikal yazar Laurence Evansa gre, onu gndermi olan Padiahn amac, Kemali bakentten uzaklatrmakt.6 zmirin igali
zerine, Mustafa Kemal, 2 Haziranda Sadarete gnderdii telgrafta,
zmirin istilasna deinerek yle demiti:
Ne millet ve ne de Ordu, mevcudiyete kar yaplan bu
haksz tecavz hazm ve kabul etmeyecektir. Ancak
devlet ve Ordu, milletin tahlis ve selametine amal buyuran, zat-i akdesi hazreti Padiahiye olan sadakat-i tamme
ve hkmet-i denizenin en kati teebbsat ve icraatta bulunarak hukuk-u milleti siyanet edeceine itmina-
kamil hasebiyle muhafaza-i skunet edilmekte olduunu
arzeylerim.7
zmirin igalinden g durumda kalan Sadrazam Damat Ferit grevinden ekilmi; ama Padiah, yeni kabineyi kurma grevini
yine Ferite vermiti. Ferit, Padiahmz yalnz brakmayalm diyerek 19 Maysta ikinci kabinesini kurmutu.8 Padiah, 19 Maysta
Damat Ferite bu konuda gnderdii yazda, onu yine Sadrazam atam; Feritin kurmu olduu kabineyi onaylam; unlar eklemiti:
Bu nemli dnemde, banda ulusun kucandan kan alt
buuk yzyllk bir hanedann bakan bulunan ve her trl
z fedakrla hazr olan Halife-Sultan bulunan ulusun her
yesinin tek amac, mparatorluun ve ulusun haklarnn
tamamen korunmasna ynelik olmaldr. Sadrazam olarak,
sizi, kutsal, ulusal amac her trl fedakrlk ve kararllkla
salamaya grevlendiririm.9
Bu arada, 17 Maysta Yunanllar emeyi igal etmiler; talyanlar da Ske ile Milasa girmilerdi. 18 Maysta
ebinkarahisarllar Padiaha gnderdikleri telgrafta, Yunan igali Evans, s.173.
ATTB, s.23-24; Atamer. Mustafa Kemalin gndermi olduu telgrafn aslnn
fotokopisi, Samsun, 2.6.1919.
8
stanbul Basn, 17.5.1919; Gztepe, s.148; Trkgeldi, s.209; nal, s.2040.
9
DA, FO 371/4227/82993: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 20.5.1919. Yukardaki metin ngilizceden evrilmitir.
6
7
29
30
SALH R. SONYEL
31
Kemal, talyan elerinin de yardmyla, Anadoluda direni balatmak zere stanbuldan Samsuna hareket edecei gnlerde, Yunan
istihbarat servisi bunu haber alm ve stanbuldaki Yunan askeri
kurulu efi Albay Yeoryios Katethakis bu konuyu ngiliz igal gc
Bakomutan General George Milnenin dikkatine sunarak onun tutuklanmasn istemiti. General Milne bu gre katlmam, ama u
yorumda bulunmutu: Braknz, gitsin; daha iyi olur. Bylece, tm
Trk direniini kknden temizleme frsatn salam oluruz.15
Yunanistann
eski
Bykelilerinden
Konstantinos
Sakellaropuluya gre, Trk ulusal akm, brakmann imzalanmasndan birka ay sonra, Mustafa Kemal Anadoluya ve Yunanllar
zmire gitmeden nce balamt. Yazar yle der:
Osmanl mparatorluu hkmeti, Mustafa Kemali askeri
mfetti olarak Kk Asyaya gndermek kararn alnca,
inanld gibi, rahat oturmayan bir Generali stanbuldan
uzaklatrmak istememitir. Bu hkmetin amac, Kemalin
rgtleyici yeteneklerinden Anadoluda yararlanarak; bar
grmeleri srasnda Balaklar zerinde bask kullanmak
ve Trklerin sert bulaca bar koullarna kar davranmaya hazr olacak silahl gleri kurdurmakt.16
O dnemde, talyann stanbuldaki Yksek Komiseri grevinde olan Kont Sforza, Mustafa Kemal Paa, henz 1919un ilk
aylarnda, tek kurtulu yolunun bamsz bir Trkiye olduuna inanmt der.17
Bu srada, Samsundaki ngiliz (fahri) Temeni, konsolos grevlisi L. H. Hurst, 21 Maysta Amiral Calthorpea ve 28 Maysta
Lord Curzona gnderdii raporlarda yle diyordu:
Kiamil (Kemal) Paa 19 Maysta buraya geldi. Sknu
korumak amacyla i blgeleri teftie gidecek. ledeki genel durum konusunda kendisiyle grtm. Son gnlerde
Bkz. Angelomati, s.85; Vakka, s.29.
Sakellaropulu, s.56.
17
Sforza: Construttori e Distruttori, s.373; Celebi, s.43.
15
16
32
SALH R. SONYEL
33
34
SALH R. SONYEL
35
36
SALH R. SONYEL
37
Jaeschke, s.125.
Alemdar, 10.6.1919.
43
Trkgeldi, s.226-227; DA, FO 371/4142/87757: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 10.6.1919.
44
DA, FO 371/4158/94940.
45
DA, FO 371/4142/96949: Calthorpedan Curzona yaz, stanbul, 16.6.1919;
iliikte, Binba Bettelheimin raporu.
41
42
38
SALH R. SONYEL
39
Mustafa Kemal, hainlerin, zalimlerin, hiyanet ve ihanet esasna dayanan teekkllerin datlmasnn grev olduuna; ancak ulus
ve yurt savunmas esasna dayanarak kurulmu bulunan derneklere
bir biim birlik kazandrma gereine inanyordu.49
17 Haziranda Kazm Karabekire gnderdii gizli telgrafta,
Diyarbakrdaki Krt Kulbnn, ngilizlerin tevikiyle, ngiliz
himayesinde bir Krdistan tekili gayesini takip ettii anlaldndan ve Krdistann maruf beylerinden ald eitli telgraflar zerine datldn; bu kulbn hibir Krt temsil etmediini; birka serserinin giriiminin sonucu olduunu; yurt ve ulusun tmyle
bamsz ve zgr yaamas urunda Krtlerin her zveriye hazr
olduklarn sylediklerini bildirmi; Krtler de dahil, tm ulusu,
yurdun kaderini kurtarma amacnda birletirmek karar ve azminde
olduunu belirtmiti.50 Ertesi gn, Amasyadan, Edirnede bulunan
1. Kolordu Komutan Cafer Tayyara telgrafla gnderdii mesajda,
ngiliz koruyuculuu altnda bir bamsz Krdistan kurulmas ile
ilgili propaganda ortadan kaldrld ve bu amac gdenler yola getirildi. Krtler, Trklerle birleti demiti.51
Bu srada, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii , Mustafa
Kemalin bu eylemlerinden epeyi kayglanm; ngiliz Askeri Ataesi Tugeneral Wimdon H. Deedes, 9 Haziranda, Sadrazam vekili ve
ileri Bakan vekili Sabri Beyle bu konuda grmt. Bu grme esnasnda, Sabri Bey, Damat Feritin zayf bir kii olduunu
ve onun yokluunda kendisinin (Sabrinin) iyi iler baarabileceini
sylemi; Mustafa Kemalin Sadarete bir telgraf gndermi olduunu aklam; telgraf yle zetlemiti: Mustafa Kemal ve dostlar,
Saltanat urasnda ngiliz koruyuculuu grn ne srm olan
Hrriyet ve tilaf Partisi mensubu Sadk Beyi epeyi eletirmi ve
lkenin karlarna bu biimde hizmet edilemeyeceini bildirmiti.
Bundan sonra, Sabri Bey, Mustafa Kemalin grevinden alnmas
Kansu, s.29.
Karabekir: stiklal Harbimiz, s.59-60.
51
Sylev 1, belge 19, s.10; Speech, s.15; Kandemir, s.17.
49
50
40
SALH R. SONYEL
52
41
42
SALH R. SONYEL
43
44
SALH R. SONYEL
45
DA, FO 371/4227/90725: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna olduka ivedi ve gayet gizli telgraf, stanbul, 17.6.1919; yukardaki metin ngilizceden evrilmitir.
63
Trk Basn, 19-20.6.1919.
64
Trk Basn, 29-30.6.1919.
62
BLM 3
ANADOLUDA KONGRELER DNEM
(Haziran - Aralk 1919)
Amasya Grmeleri
Mustafa Kemal, aralarnda Kolordu Komutanlar da bulunan
en gvenilir yandalarn Amasyada gizli bir toplantya katlmaya
armt. Toplantnn amac, dmana kar direni nlemleri almak ve gerekirse, Anadoluda fiili [edimsel - de facto] bir ynetim
kurmakt. Toplantya katlanlar arasnda, 20. Kolordu Komutan Ali
Fuat, eski Deniz Bakan Hseyin Rauf., 3. Kolordu Komutan Albay
Refet, Albay Arif ve Selahattin, Samsunun eski valisi Hamit, ayrca
Mustafa Kemalle yaveri Albay Kazm vard. O sralarda Erzurumda
bulunan 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir ve Konyada bulunan 2. Kolordu Komutan Mehmet Cemal Paa, uzaklk yznden
toplantya katlamamlarsa da, toplant hakknda kendilerine telgrafla srekli olarak bilgi iletilmiti.1
Grmeler, Hazirann 18nden 22sine kadar srm; ok
nemli konular tartlm; iki nemli karar alnmt: 1. Ulusal direni akm balatmak; 2. Gerekirse, Anadoluda geici bir ynetim
kurmak. Gizli olan ikinci karara gre, gerektiinde, Orta Anadoluda,
20. Kolordu Komutan Ali Fuat ve Dou Anadoluda 15. Kolordu
Komutan Kazm Karabekir, lkenin sivil ve askeri ynetimini zerlerine alacaklard.2 htilal nderlerinin imzalam olduklar birinci
Sylev 1, s.23-24; Speech, s.23; Advar, s.42-43; Aydemir, s.33-35; G. Lewis,
s.58.
2
Cemal Kutay: Amasya Protokolundeki gizli madde Tarih Konuuyor, no.1,
Mart, 1964, s.90
1
48
SALH R. SONYEL
karar ise, Mustafa Kemal tarafndan, ak bir genelge (bildiri) biiminde, Anadoludaki Ordu Komutanlarna, sivil ve askeri erkna
gnderilmiti. Genelgenin temel noktalar unlard:
1. Yurdun btnl ve ulusun bamszl tehlikededir.
2. stanbuldaki hkmet, stne alm olduu sorumluluun
gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum, ulusumuzu lm gibi gstermektedir.
3. Ulusun bamszln, yine ulusun kesin karar ve direnii
kurtaracaktr.
4. Ulusun haklarn dnyaya duyurmak iin her trl etkiden
ve denetimden kurtulmu, ulusal bir kongrenin varl ok
gereklidir.
5. Sivasta bir kongrenin erken vakitte toplanmas kararlatrlmtr.
6. Tm illerin her sancandan, halkn gvenini kazanm,
delege, hemen yola karlmaldr.
7. Bu i, ulusal bir sr gibi tutulmaldr ve delegeler kimliklerini gizlemelidir.
8. Dou lleri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre
toplanacaktr.3
Amasya genelgesi4 Trk ulusal akmnn dnm noktalarndan
birini oluturur; nk, ilk kez, ulusal direni ilkeleri bir protokol
biiminde hazrlanarak, Trk yurdunun bamszln ve toprak btnln salamak iin ibirlii yapmaya sz vermi olan ihtilalci
nderler tarafndan imzalanmt. Ali Fuatn deyimiyle, Amasya kararlaryla mnferit ve mntkavi teebbsler birletirilmi; btn
milletin, istiklali ve vatann urad tehlike etrafnda mttehit olduu, gerek harice gerekse dahile gsterilmitir.5
Sylev 1, s.21; Speech, s.31; Cebesoy, s.71-73; TH II, s.117; Glolu, s.8; Selek, s.183.
4
Dinamo III, s.216; Kinross, s.170; apolyo, s.28.
5
Kandemir, s.68; Sonyel 1, s.81.
3
49
50
SALH R. SONYEL
51
DA, FO 371/4158/100500.
DBFP IV/1, s.667-668.
12
52
SALH R. SONYEL
53
lkenin savaa girmesinde hibir rol oynamam olan binlerce halk cezalandrmak bir hatadr. Ynetimin hatalarn
temizlemek iin neden Anadolunun birok barsever halk
Yunan askerleri ve eteleri tarafndan krm, yama ve rza
geme olaylarna maruz braklyor? Hereyden sorumlu
olan ttihat ve Terakki ebekesidir. Yunanllar, eski alarn
kanara barbarlar gibi davranmlardr ve bunu hala srdryorlar. Buna bir snr konulmaldr. Onlarn (Yunanllarn) istedikleri her yere girmelerine ve halkm, koyun gibi
mezbahalarda yakmalarna, yamaya tabi tutmalarna ve
ldrmelerine izin verilmemelidir. Gl Devletler bunlar
durdurmak iin birey yapmazsa, kesinlikle olaylar kacaktr Bu gelimeler korkuntur; halkm kurtarmalym.
Ben halkmn babasym; onlar bana gveniyorlar; ben de
onlar korumak iin elimden geleni yapmak zorundaym
(Yunanllar), Trkleri Avrupallarn gznden drmek
iin hereyi yapmlardr ve bunda Rusyann diplomasisi
tarafndan yreklendirilmi ve yardm grmlerdir. imdi
de kasap olmulardr Pariste M. Venizelosun sihirine
kaplm birok kiiler vardr; ama ben ngilterenin adaletine inanyorum. ngiltere bugn durunuz derse, durmak
zorundadrlar.18
Sina Akine gre, aresiz kalm olan Vahdettin, bu kez aka ngilizlerden adalet dilenmekte; Yunan zulmne son verilmesini
istemektedir. Yunan zulm sona erince ulusal akma gerek kalmayacak; Mdafaa-i Hukuk akm arlktan vazgeecek; bylece hem
devlet konferansta kt gsterilmekten kurtulacak, hem de Vahdettin, karsna ald ttihatlk ve Ulusuluun glenmesi tehlikesini atlatm olacakt. Ancak ngiltere bu adaleti vermeye yanamayacak; Vahdettinin umutlar boa kacakt.19
18
19
54
SALH R. SONYEL
55
cek hi bir hal ve hareketi olmadn gryorum.20 stanbuldaki ngiliz igal gc Bakomutan General Milne, Karabekirin Kemalle
ibirlii yaptn ve onun da tutuklanmas gerektiini Sadrazama
bildirmiti. Bu arada, Damat Ferit, Enver Paann bu akm denetimi altna almak zere Erzuruma hareket ettii sylentilerini evreye
yayarak, Erzurum Kongresini, yeniden erke gemek isteyen ttihat
ve Terakkinin bir komplosu olarak gstermeye alyordu.21
Bu srada Erzurum Kongresi oturumlarn srdryordu. Kongrede nemli bir sorun olan gdm (manda) konusu ortaya kmt.
Kimileri Amerikan, Fransz ve ngiliz gdmn destekliyor; Padiah ise ngilizlerin peinde kouyordu. Mustafa Kemal, stanbulda
gdmden yana olan aydnlar da dahil, Padiah ve Sadrazamnn btn isteklerinin kiisel rahatlk ve gvenliklerini salamak olduuna;
ulusu, yurdu ve bamszl dnmediklerine; rahat yemek ve imek; huzur iinde ve mevkilerinde kalmaktan baka hibir emelleri
olmadna inanyordu. Bununla birlikte, gdm konusunun Erzurum Kongresine getirilmesi ve Bekir Sami gibi gdm yanllarna
ona gre bir yant verilmesi gerektiini belirtmiti.22
Erzurum Kongresi gnlerinde Trk Ulusular tehdit eden en
byk tehlike, stanbulda ar ngiliz yanda Padiah Vahdettinle
Damat Feritin bakan olduu kabine idi. Bar salamak amacyla
gittii Pariste hakarete urayarak ve 15 Temmuzda eli bo olarak
stanbula dnen; istifa ederek 21 Temmuzda yeni kabineyi kurmakla grevlendirilen Damat Ferit,23 Anadolunun stanbulla ilikilerini keserek bamszln ilan etmesi olaslndan ok korkuyor;24
Nazmdan Karabekire gizli telgraf, 30.7.1919; Karabekirden Osmanl Sava
Bakanlna gizli telgraf, 1.8.1919. Hasrcolu, s. 11-14; Nutuk III, vesika 39;
Karabekir, s.84-85.
21
Shaw II, s.693.
22
Kansu, s.179-180.
23
DA, FO 371/4229/86178, 90253, 92514, 94184, 106214, 10760 ve 13174;
DBFP IV/1, s.648 ve 703; Gztepe, s.206-207; Gkbilgin, s.120-121; stanbul Basn, 21.7.1919; Trkgeldi, s.232; Lloyd George II, s.651 ve 654; Evans,
s.193; LTemps, Paris, 2.7.1919.
24
DA, FO 371/4227/107802: Calthorpedan Curzona gizli telgraf, stanbul,
23.7.1919: Ferit - Calthorpe grmesi.
20
56
SALH R. SONYEL
kendi deyiiyle, Anadoludaki karklk ve paralanmay bastrmak iin nlem almaya balyor; 20 Temmuzda illere gnderdii
genelgede zetle yle diyordu:
Milletin mukadderatn tayin etmek zere arkta milli
bir kongre toplanacandan sz eden telgraflar grld.
Paris konferansnda bulunduum alt haftalk gaybubetim
esnasnda Anadolunun iktisap ettii karklk ve itia
ok teessfe deer. Hepimizin takibe mkellef olduumuz
Kanun-u Esasi hkmne gre stanbul ehri saltanat merkezi
olduundan, tesri heyetin Padiahmz marifetiyle almas
zaruridir. Ve bu itibarla gerek bu kanuna ve gerek rade-i
ahaneye, memleketin yksek menfaatlarna tamamen aykr olan bu hareketin men-i hal ve maslahat icab olmakla
buna gre hareket edilmesi bilhassa tavsiye olunur.25
Damat Feritin Kemalistlere kart olan bu tutumunu etkisiz
brakmaya alan Erzurum Kongresi, 24 Temmuzda Padiaha gnderdii gizli telgrafta, Sadrazamn ajansta yaymlanm olan genelgesinin kongre tarafndan hayret ve teessrle karlandn; brakmann 24. maddesine gre Trk yurdunun igalini kolaylatracak nitelikteki bu genelgenin, devlet ve lkenin kesin sorumluluunu stne
alm olan Sadrazamdan gelmesinin ulusa balanmaz olduunu
ne srerek, bunun yalanlanmasn istemi; zetle yle demiti:
Hilafet ve Saltanat makamna bal olduunu her vesile
ile onaylayan ve korkun olaylar nnde ulusal duygu ve
grlerini beyan etmek zere toplanan Kongreyi, Mebusan Meclisi gibi gsteren; uzun sreden beri anayasa maddelerine aykr davranan hkmetin ulusa hakszca crm
atfetmesi gerein ne kadar deitirildiine ak bir rnek
oluturmaktadr. Bu deme yalanlanarak dzeltilmeli; Me Takvim-i Vekayi, 22.6.1919; stanbul Basn, 23.7.1919; Gkbilgin, s.169-170;
Kandemir, s.110-111; Jaeschke, s.137; Kansu, s.96; Nutuk III, vesika 39.
25
57
58
SALH R. SONYEL
59
10. Kongre tarafndan seilmi bir Heyet-i Temsiliye [Temsil Kurulu] kabul edilmi ve kylerden balanarak, il
merkezlerine kadar, var olan ulusal rgtler birletirilip
onaylanmtr.28
Bylelikle, ulusal direnie nderlik etmek zere bir temsil
kurulu (Heyet-i Temsiliye) kurulmu; kurula u kiiler seilmiti:
Mustafa Kemal, Hseyin Rauf, Kazm Karabekir, eski Valilerden
Bekir Sami, Erzurum eski mebusu Cevat Raif Efendi, Trabzon eski
mebusu Servet Bey, Erzincanl eyh Fevzi Efendi, zzet Bey, Bitlis eski mebusu Sadullah Efendi ve Mutki aireti nderi Hac Musa
Bey.29 Mustafa Kemalin bakanl altndaki bu Heyet-i Temsiliye,
ulusal akm ite ve dta temsil edecek, Sivas Kongresinde daha
temsili bir biime getirilerek, Anadoluda fiili (de facto) ynetim grevi yapacakt. Kongrenin son gn olan 7 Austosta kapan sylevini veren Mustafa Kemal unu belirtmiti:
Erzurum Kongresi, btn cihana kar milletimizin mevcudiyetini ve birliini gsterdi. Tarih, bu kongremizi, phesiz, ender ve byk bir eser olarak kaydedecektir.
Buna karn, Trk ulusal amalarnn Misak- Millide izilmi
olduu biimde yzde yz baaryla elde edilebileceine, Ulusular
arasnda bile inanan pek az kii vard.30 Kongrenin son gnnde Mustafa Kemalle gren ngiliz denetim subay Yarbay Anthony Rawlinson, daha sonra, Londrada Dileri Bakan vekili Lord Curzonla
grrken, ona, Trk Ulusularn, ileride, Anadoluda bir byk
slam cumhuriyeti kurmalar olaslndan sz etmise de, buna aldr eden olmam ve hi kimse, Trk Ulusularn, bu ar programlarnn baar salamasna zerre kadar ihtimal vermemiti.31
DA, FO 371/4160/147576: Erzurum Kongresi bildirisinin ngilizce evirisi,
7.8.1919.
29
Sylev 1, s.144-145, belge 41; Speech, s.51-52; Kansu, s.114-115; Karabekir,
s.106- 107.
30
Byklolu, s.193.
31
Rawlinson, s.249-252.
28
60
SALH R. SONYEL
Erzurum Kongresi gnlerinde ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe da, 27 Temmuzda Lord Curzona gnderdii gizli telgrafta
yle diyordu:
ngiliz ynetimi, Anadoluda stanbulun yetkisini ve Padiahn egemenliini reddeden bamsz ve muhtemelen
ar ve Avrupa aleyhtar bir ynetimin kurulmasna yol
aacak biimde olaylarn gelimesi olasln gznnde
bulundurmaldr.32
Bu sralarda, Damat Feritin ngiliz Yksek Komiserlii danmanlarndan Tom Hohlerle yapm olduu grme, Mustafa
Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmalar iin verilmi olan emrin ncesine k serpmektedir. Damat Ferit, 30 Temmuzda Tom
Hohleri ziyaret ederek, Mustafa Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmasyla ilgili emrin gnderilebilmesi iin btn gn altn;
bu konuda askeri yetkililerin, zellikle Sava Bakannn kendisine
kar ktn; stanbuldaki akmn banda zzet Paa, Ahmet Rza
ve rk sulu Mahmutun bulunduunu ve Veliaht bsbtn alarna drdklerini bildirmi; Anadoluda toplanan ulusal kongrelerden vakit vakit nemsiz olarak sz etmi; bazan da bu szlerine
zt olarak, ierideki durumun olduka ciddi olduunu itiraf etmiti.
Bu arada, illerin bakentle olan ilikilerini kesmeleri olaslna da
deinerek, Padiahla kendisi grevlerinden ekilirlerse, gvenliklerinin ngiltere tarafndan gvence altna alnp alnmayacan sormu; Hohler, buna, konunun Londraya bildirilmesi gerektii yantn vermiti.
Ferit-Hohler grmesini 31 Temmuzda Lord Curzona duyuran Yksek Komiser Calthorpe, Damat Feritin, kabinesinin yetkisinin sarslm olduunu kabul etmek istemediini; bu ynetimin
iyi niyet gstermesine, Damat Feritin Osmanl Devletinin tek umudunun ngiltere Devletinde olduuna inanmasna, gerekten onlardan yana grnmesine karn, ynetimin durumunun sarslm ol DA, FO 371/4227/108842; DBFP IV/1, s.704: Calthorpedan Curzona gizli
telgraf, stanbul, 30.7.1919.
32
61
33
62
SALH R. SONYEL
63
byk lde kayg duyuyorlard. Ulusularn, stanbulda erke geerlerse Balak Devletlerin karlarna kart bir tutum izleyerek,
brakmann ve daha sonra hazrlanacak olan bar koullarnn uygulanmasna engel olacaklarna inanan ngilizlerle Franszlar, aralarnda yaptklar danmalardan sonra, Damat Ferit kabinesini her
adan desteklemek ve ttihatlarn erke gemelerini nlemek kararn almlard.36
Bu srada, Ferit kabinesinin tm gc, yetkisi belirsiz olan
Padiahn desteine dayanyordu. Padiah ve Sadrazam, Mustafa
Kemalin Anadoluda balatm olduu akmdan gittike daha ok
kayglanyorlard.37 te yandan, 7 Austosta Erzurum Kongresi,
kurtulu savamyla ilgili kimi nemli kararlar aldktan; bir Heyet-i
Temsiliye kurduktan ve bir bildiri kabullendikten sonra sona ermiti. Bu gelimeler kaydedilirken, ABD Bakan Woodrow Wilson, 21
Austosta, Amiral Bristol araclyla Osmanl ynetimine gnderdii notada, Kafkasya ve teki lkelerdeki Ermenilerin katledilmelerini nlemek iin etkin nlemler ksa bir zamanda alnmazsa, Wilson
prensiplerinde belirtilmi olan ve Osmanl Devletinin Trk topraklar zerinde Trk egemenliinin srmesini salamay ngren 12.
prensibin kaldrlarak, bar koullarnn bsbtn deitirilmesi ve
Osmanl Devletinin kesinlikle ortadan silinmesi ihtimali olduu
yolunda uyarda bulunmutu.38 25 Austosta yaplan Be Yceler
(ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya) toplantsnda, ABDnin
bu tutumu knanm; Balaklara danmad iin, hem de savamad bir lkeye bu denli tehdit savurmasn eletirmi; hibir Balak Devletin, Padiahn zerinde tek bana bask kullanmamasna
oybirliiyle karar vermiti.39
25 Austosta, Damat Ferit, ABDnin ultimatomuna yant vererek, devletin, kendi hudutlar dndaki olaylardan sorumlu tutula
38
39
36
37
64
SALH R. SONYEL
65
ve dileklerini bildirmesine engel olan alaklar, cana kyclar olarak nitelemi; dmanlarla birlik olup ulusa kar haince dzenler
kurduklarn bildirmiti.44 Bylelikle, Ulusular, srekli olarak Ferit kabinesine saldrrken, Padiahn su ortaklndan habersiz gibi
davranyorlard. Onlara gre, Ferit kabinesi tarafndan aldatlm
olan Padiahn olup bitenlerden haberi yoktu.45 Mustafa Kemal, ayn
gn Padiaha gnderdii ayr bir telgrafta, Ferit ynetiminin sava
yoluna gidip Kongreyi basarak Mslmanlar arasnda kan dkmeye
kalktn ve Krdistan ayaklandrarak yurdu paralatma plannn
da para karlnda kabul ettirilmi olduu belgelerden anlaldndan, ulusun bu ynetime artk inan ve gveni kalmadn bildirmi; namuslu kiilerden yeni bir hkmet kurarak bu casus rgtnn mensuplar hakknda ivedilikle ve adaletli olarak soruturma
yaplmas ve onlarn cezalandrlmas, adil bir hkmetin kurulmasna dein, stanbul hkmeti ile hi bir yazma yapmamaya ve iliki kurmamaya karar vermi olan ulustan Ordunun ayrlmayacan
bilginize sunmak zorunda kaldk diyordu. Ferit, bu telgrafn Padiaha iletilmesine engel olmutu. Bunun zerine Heyet-i Temsiliye,
stanbul ynetimiyle olan ilikilerini ve yazmalarn kesmiti.46
Kongrenin son gnnde (11 Eyll) yaymlanan bildiride, brakma koullar snrlar ierisinde kalan topraklarn Trkiyeden
ayrlmaz bir tm olduu; ulusal savam iin ulusal gleri etken ve
ulusal dilei egemen klmann esas olduu belirtilmi ve lkenin blnmesine kar koymak iin ulusal savunma nerilmiti.47 Bu amalar salayabilmek iin, Erzurum Kongresince seilmi olan Heyet-i
Temsiliye de geniletilmiti. Mustafa Kemal, 11 Eyllde, Heyet-i
Temsiliye bakan olarak Sadrazam Damat Ferite gnderdii telgrafta, ulusun Padiahtan baka kimseye gveni kalmad; durum ve
dileklerini ona bildirmek zorunda olduunu, hkmetin Padiahla
Karabekir, s. 196 - bu telgraf eletirir.
Sylev 1, s.90; Speech, s.114 ve 119; Kansu II, s.351-352.
46
Sivas Kongresinden Padiah ve Sadrazama telgraflar, 11.9.1919; Sylev 1,
s.194- 196; Speech, s.119-120 ve belge 82; Kansu I, s.276-278.
47
Sarhan II, s.96.
44
45
66
SALH R. SONYEL
48
rade-i Milliye, 17.9.1919; Albayrak, 18.9.1919; Sylev I, s.100; Nutuk III, belge 83; Kansu I, s.272; Karabekir, s.117; TH II, s.352.
50
Karabekir, s.231-232.
51
A.g.e., s.234.
52
Karabekir, s.403; Bayar VII, s.2353; Bayur, s.40; Sonyel, Belleten, no.135,
s.437; Tarih IV, s.29; imir I, s.102; Byklolu, s.54; Jaeschke, s.61; Akin I,
s.572 vd.; DA, FO 371/5117/E 260/83/44.
49
67
68
SALH R. SONYEL
56
57
69
Anadoludaki ulusal akmn kendi makam iin ne kadar tehlikeli olduunu sezerek; buna byk lde nem vermeye balayan Sadrazam Damat Ferit de bo durmuyor; ngilizlerle entrikalarn srdryordu. 13 Eyllde, ngiliz Yksek Komiseri Koramiral
Sir John de Robeckle yapt uzun grmede, merkezi hkmetle
halkn ounluunun, Balak Devletlerin gcn benimseyerek,
bar konferansnn kararlarn kabule hazr olduklarn; ama Mustafa Kemalin yandalarnn sava srdrmek istediklerini; bu davranlarnn lgnlk olduunu ve yurtseverlikle badaamayacan vurguluyordu. Bunun zerine, Robeck, Damat Feriti, Mustafa
Kemalle grerek, lkeyi, iine drm olduu tehlikelerin ciddiyetini ona anlatmasn nermise de, Ferit, bu denli bir davrann
baar salamas iin vaktin ok ge olduunu sylemiti.
Robeckin ngiltere Dileri Bakanlna bu konuda gndermi olduu gizli telgraf Bakanlkta eitli yorumlara neden olmutu. Yetkililerden W. S. Edmonds u yorumu yapmt:
Gerek sorun, Mustafa Kemalle bar konferans arasndadr. Mustafa Kemalin imdiki Trk ynetimine olan
dmanl rastlantdr. Kemal, amacnn, bir Ermeni devleti kurulmasn nlemek olduunu aka belirtmektedir
ve onunla ancak Trkiyenin gelecei konusunda ilem yaplabilir. Sadrazam iki zm neriyor; ama (Anadoluya)
Trk askeri gc gnderilirse, bu gcn Mustafa Kemale
katlmas olasl vardr. te yandan, Sadrazamn da bildii gibi, oraya Balaklarca bir g gnderilmesi pek
olanakszdr Birka hafta iinde Erzuruma o kadar kar
yaacaktr ki, Mustafa Kemale kar oraya dzenli gler
gnderilmesi pek g olacak ve Kemal da gerilla operasyonlarna giriemeyecektir. Ancak, pek az gvene sahip
olan Ermeniler onun elinde olacaktr. Geri Trk lkelerinin btnlne sayg gsterildii surece Hristiyanlar
oradan karmayacana dair bildiri yaymlamtr.
70
SALH R. SONYEL
58
BLM 4
STANBULUN BALAIKLARCA RESMEN GAL
VE YANKILARI
(Eyll 1919 - Nisan 1920)
Trkleri stanbuldan karma abalar
Bu srada, stanbuldaki Balak Yksek Komiserleri, Damat
Ferit kabinesini desteklemeyi veya Padiahn stanbuldan Bursaya
tanmas konularn tartyorlard. ngiliz maliye uzman Adam
Block, Lord Curzona 16 Eyllde gnderdii yazda yle diyordu:
Padiahla Trk ynetimi Bursaya tanrsa, bu hareket,
lkede kkrtmalara ve Anadoluda olaylar kmasna neden olacaktr. Padiahn ve Trkn slam Dnyasndaki
saygnln kltmek, ngiltereye belki yararl olabilir, ancak, Anadoluda ciddi anari ve kan dklmesine
yol aabilir. Trkler kkrtlabilir ve Trkiyeyi gdm
altna alacak Gl Devlet, ulusal akm bastrmak iin
ok sayda askeri gler kullanmak zorunda kalabilir. Bu
arada, gayri Mslimler bu gelimeler den strap ekeceklerdir te yandan, Trk hkmeti ve kukla olarak
Padiah stanbulda sk denetim altnda bulundurulursa;
Anadoluyu, dzen iinde tutmada onlarn saygnlndan
ve yetkisinden yararlanlabilir. Trk, stanbulda zararsz
bir hale getirilebilir; ama Anadoluda onun srt duvara dayal olacaktr ve zararl olabilir. imdiki Padiah nemli
deildir; ama, onun saltanat, Anadoluda, biraz da olsa
nemlidir. Padiah ve Trk hkmeti stanbulda kalrsa,
72
SALH R. SONYEL
73
74
SALH R. SONYEL
deerini salayacak bir bara kavumamz Tanrdan dileriz. Byk devletlerin adaletli duygular ve gerei gn
getike anlamakta olan Avrupa ve Amerika kamuoyunun
yumuakl, bu umudu pekitirmektedir.7
Damat Ferit, Padiahn bu genelgesini btn il ve ilelere gndermeye yeltenmise de, ulusal akmn nderlerince alnm olan sk
nlemler sayesinde abalarnda pek baar salayamamt. Bu arada, Heyet-i Temsiliye, Padiahn bu genelgesini yantsz brakmam; ona 22 Eyllde gnderdii telgrafta, ulusun haklar iin mcadele eden ulusal akmn yasaya kart bir rgt olmadn; hainane
davranlarda parma olan stanbuldaki ynetimin bu davranlar
hakknda Padiaha bilgi vermediini bildirmi; yle demiti:
hanetle halk birbiri aleyhine dndrerek, ulusu, yabanclarn ihtiraslarna feda eden bu kabinenin ulusun isteine
karn iktidarda kalmas byk felaketlere yol amaktadr ve d dmanlarmzn emellerini tatmin etmek
isteyen bu kabinenin iktidarda kalmasn dmanlarmzdan baka kimse istemez.8
Bu bildiri zerine, stanbulda, kimi evrelerde Padiah destekleme kampanyas balam; bir sre srmt.9 Bu gelimeler
kaydedilirken Damat Ferit kaleyi ieriden fethetmek amacyla, Kurmay Tugenerallerinden, Mustafa Kemalin Selanikten tanm olduu Abdlkerim Paay arac olarak kullanmaya alm; bu Paa,
25 Eyll akam Kemalle sekiz saat sren telgraflama yapm; Kemal, ona gerek durumu anlatm; o da bu telgraflarn metinlerini
Padiaha gstermeyi baarm; o tarihten sonra Padiah, Sadrazam
iktidardan drme abalarna kar koymaktan vazgemiti.10
Takvim-i Vekayi, 21.9.1919; Nutuk III, belge 98, s.1005-1007; HTVD, a.g.e.,
belge 221; Sylev I, s.107; Speech, s.137; Karabekir s.286; Kansu I, s.287-288;
Apak, s.56; zalp, s.58; Jaeschke, s.141; stanbul Basn, 21.9.1919.
8
rade-i Milliye, 28.9.1919; Nutuk III, s.00; Karabekir, s.238; Kansu I, s.290.
9
kdam, Alemdar, 25.9.1919; Gokbilgin, s.43.
10
Sylev I, s.127; Nutuk III, s.112; Cebesoy, s.224; Kansu I, s.322; Baykal, s.9
7
75
Bu srada Damat Ferit, Yksek Komiserlere gnderdii dilekede, Kemalistlere ders vermek amacyla Eskiehire 2.000 kiilik
bir g gndermeyi nermi; bu nerisinin reddedilmesi zerine grevden ekilmekten baka are olmadn anlamt.11 Dolaysyla,
30 Eyllde Padiaha istifasn sunmu; Padiah, bu istifay istemeyerek kabullenmek zorunda kalm; Feritin istifas 1 Ekimde resmen aklanmt.12 Bu konuyla ilgili olarak, ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir John de Robeck, 3 Ekimde Lord Curzona gnderdii
gizli telgrafta yle diyordu:
Sadrazam Damat Ferit, salk nedeniyle 1 Ekim gn leden sonra istifa etmitir. Yeni kabine 2 Ekimde greve
balamtr Padiah, Feriti terketmek istememi, ama
kt bir iin en iyisini yapmtr ve grnrde Ali Rza hkmetini geici bir kabine olarak kabullenmitir.13
Bir ngiliz subay, 4 Ekimde General Bartholomewe gnderdii zel mektupta yle diyordu:
Mustafa Kemal tarafndan illerde rgtlenmi olan ve
stanbulda birok etki sahiplerince de desteklenen ulusal
akm birinci raundu kazanm ve Damat Ferit kabinesinin
erkten dmesini salamtr.14
9 Ekim 1919 tarihli Cenevre kaynakl ngiliz istihbarat raporu da, 6 Ekimde Lozandan u bilgiyi iletmiti: Bugnk gazeteler Damat Ferit kabinesinin erkten dt haberini vermilerdir Padiahn, Mustafa Kemali Sadrazamla davet etmesi
beklenmektedir.15
Akin I, s.585; Cosar, 1.10.1919.
leri, 3.10.1919; Trkgeldi I, s.244; Gztepe, s.220; Akin I, s.589.
13
DA, FO 371/4159/137186: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul,
3.10.1919.
14
DA, FO 371/4159/144465: Gribbondan Kidstona yaz, iliikte, 4.10.1919
tarihli mektubun sureti.
15
DA, FO 371/4142/145672: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, Cenevre,
9.10.1919.
11
12
76
SALH R. SONYEL
77
78
SALH R. SONYEL
igalinin protesto edilmesini istemiti.24 Kendisi de 12 Kasmda Yksek Komiserlere gnderdii telgraflarda, bu kentlerin nce ngilizler,
sonra da Franszlar tarafndan igalini protesto etmi; Balaklarn
Trkiyeyi paralama siyaseti gttklerini; Trk ulusunun sonuna
kadar haklarn savunacan bildirerek, Amerika ve Avrupa kamuoyunun bu hakszl kabul etmeyecei umudunu belirtmiti.25 te
yandan, 14 Kasm 1919 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre,
Padiaha huzura kabul edilen General Hamdi Paa, ona, bsbtn
ngiliz yanda olan bir kabine kurarak ngiliz siyasasn gle desteklemesini nermi; unlar eklemiti:
Dnyada balamz olmas gereken yalnz ngiltere
olduunu anlamalyz Buradaki Fransz yetkilileri szde ulusal akm komedisini koulsuz olarak destekliyorlar,
nk Franszlar, Trkleri kendi etkileri altna almak iin
bu lkede (Trkiyede) Alman siyasas uygulamaya kararldrlar.
Bu bilgi, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden W. S.
Edmonds tarafndan yle yorumlanmt: General Hamdi Paa
ngiliz Dostlar Derneinin baslca elerinden biridir; ama onun
annesi bir Fransz ajandr.26
Bu srada, 22 Kasmda Robecki ziyaret eden Tevfik Paa, brakmann sresinin epeyi uzam olduunu ve hangi koullarla olursa olsun, barn kurulmasn nermiti. Bar olunca, ngilterenin
ve Trkiyenin karlarn salayc bir arajman yaplabileceini;
Trkiyenin varln srdrmesinde ngilterenin byk karlar
olduunu; Padiahtan en kk kademelere kadar, Trk halknn,
ngiltereye, teki hibir ulusa dayanamayacak gvenleri olduunu;
iki lke arasndaki dmanlk dneminin srmesinin Padiah ve n ATTB, s.115.
Baytok, s.25; imir I, s.224.
26
DA, FO 371/4161/159449: ngiliz Karadeniz Ordusu Genel Kurmayi, stanbul, gizli istihbarat raporu, 14.11.1919.
24
25
79
giliz ynetimi arasnda kiisel temas kurulmasn engellemekte olmasndan kendisinin ve Padiahn zntlerini beyan etmiti.27
Vahdettinin yilikseverlii
Yine bu sralarda (25 Kasm), Padiah, Beykozdaki kkn
zmir yetimlerine tahsis etmiti.28 Ancak, Vahdettin, igal glerine
kar duracak gce sahip deildi. Bununla birlikte, Aralk aynda,
Kasr- Hmayununu, ptidai Ziraat Messesi yaplmak zere Trk
ocuklar altrma Derneine ve Ocak 1920de, Kathane srtlarnda kendine ait, tahminen 130 bin lira deerindeki arsay Ermeni
yetimlerine balamt.29 te yandan, ngiliz Yksek Komiserlii
elerinden Andrew Ryan, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Forbes Adama gnderdii mektupta yle diyordu:
Trkiyenin hibir blm, denetsiz olarak Trk ynetimine braklmamaldr Bu da bar konferansnn grevidir. Halifelik, varln srdrecekse, Halifenin dnyevi
gcnn ngiltereden baka herhangi bir devletin denetimine gemesine izin vermemek ngilterenin balca politikas olmaldr.30
ngiliz Dostlar Dernei de, 27 Kasmda, Padiaha takdim ettii andata yle diyordu:
lkin stanbulda ve hatta Majestelerinizin yakn maiyeti arasnda balam olan isyan akm, imdi birok gizli
komplolar kuruyor ngiliz yanls siyasa uygulanmas
iin buyruk vermenizi istirham eyleriz. Damat Feritin nderlii altnda bir kabine kurulmas gereklidir.31
DA, FO 371/4161/15988: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul,
22.11.1919.
28
kdam, fham, 26.11.1919: Trk milletinin babas Padiahmizin yeni bir iyiligi; Sarhan II, s.224.
29
Akin II, s.85.
30
DA, FO 371/4161/161872: Ryandan Adama yaz, stanbul, 26.11.1919.
31
DA, FO 371/4227/166948: ngiliz Askeri stihbarat Sefinden Sava
Bakanlna gizli yaz, Londra, 1.1.1920.
27
80
SALH R. SONYEL
81
Vahdettin, ngilizlerin bu davranndan umutsuzlua ve krgnla uram; Amerikallara yaklamak iin kimi davranlarda
bulunmutu. ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun Londra
Belediyesi (Guildhall)ndeki konumasndan beri ngiliz ynetiminin Trk aleyhtarlnn ban ektiini; bunun, Trkleri, en azndan
saltanat stanbuldan karmaya karar verdiini renmi olan Vahdettin, Amerika yanls bir tutum benimsemiti. Padiah, Associated
Press muhabirine 16 Aralkta verdii ve Near East dergisinde yaymlanan demecinde, Trkiyenin zgr olmasnda Avrupann kar bulunduunu; slam Dnyasnn ancak bu suretle skna kavuacan syledikten sonra, ABDden milyonlarca Trk ve slamlarn
mitlerinin istinatgah diye sz etmiti.35 Padiah, ayrca, bu sylei
srasnda, bir an nce bar dilediini, nk bu konudaki gecikmenin savatan daha kt olduunu belirtmiti. Ona gre, belirsizlik,
halkn maneviyatn kertiyor; onlarda sefalet ve hastalklara yol
ayordu. Avrupa devletleri iin hayati bir nokta, Douda huzuru
getirecek bir bar yapmakt. Bunu da, Trkiyenin bamszln
srdren bir antlama salayabilirdi. Ona gre, Trkiyedeki hkmetlere karn halk iyiydi. Bar olur olmaz i sorunlar ele alnacak
ve Vahdettin, bunun iin Yce Devletlerin uygarlatrc yardmlarn diliyor; yle diyordu:
Yeni Trkiyeye, onun yeniden diriliine, toplumsal ilerlemesine itenlikle inanyorum. Halkmza genel eitim
ve ayrca refahn ada aralarn salayabilirsek yeniden ina edilecek Trkiye, Douda bar ve ilerlemenin oda olacaktr. Bu sonuca ulamak benim sarslmaz
kararmdr.36
Sina Akine gre, Vahdettin, devletin bamszlndan neredeyse bsbtn vazgemeye hazrd, ama geni ve hametli bir
imparatorluun glgesinde, hayalinin gereklemesine izin verilmek
kouluyla, kurnaz Padiah, zellikle Amerikaya ilerici bir grn Alemdar, 24.2.1920
Akin II, s.259-260; Times, Londra, 17.12.1919.
35
36
82
SALH R. SONYEL
83
ukurova Olaylar
Bu gelimeler yer alrken, Franszlarn Ermenilere gstermi
olduu hogr yznden ukurovadaki durum ktlemeye balam; 5 Ocak 1920de kaydedilmi olan Mara olaylarnda Fransz
berkitici gleriyle ulusal gler arasnda arpmalar olmutu. Kimi
yerlerde, aralarnda Ermeni birlikleri de olan Fransz gleri Trk
kylerini yakmaya, yamalamaya balamlard.41 8 Ocakta Urfada
Franszlara kar mcadele balamt.42 te yandan, Times gazetesi
muhabirine gre, Padiah, Meclisi amamak niyetinde olmakla birlikte, Kara Vasfn basks zerine, 10 Ocakta ani olarak Meclisin
almasn emretmiti. Oysa ki, Hrriyet ve tilaf Partisi ve ngilizler,
Meclisi atrmamak iin btn gleriyle urayorlard. Sonunda,
Meclis, 12 Ocak gn, 72 mebusun huzurunda almt. Meclisin
ald Pazartesi gn, gazetelerde, Padiahn hasta olduu haberi
kmt. Trkgeldiye gre, Hnkar, ziyade mteheyyi olmasyla, hastaln bahane ederek Meclise gelmemiti.43 12 Ocak gn
a sylevini ileri Bakan Damat Mehmet erif okumutu.44
13 Ocakta, 160.000 kiinin katlm olduu Sultan Ahmet mitingi yaplmt. Mitingde stanbul, zmir ve Edirnenin
Trkiyeden koparlmamas gerektii belirtilmiti.45 Bu srada, Padiahn stanbuldan karlmas konusu zirveye erimiti. 13 Ocak
gnl Figaro adl Fransz gazetesinde Denys Cochin, stanbulun
Trk mparatorluunun bakenti olmasn srdrmesine kar
kmt. Nouvelle gazetesi de bu gre katlm ve u nerilerde
bulunmutu:
Padiah ve Trk ynetimi stanbuldan karlmal,
Bursada ve daha muhtemelen, Anadolunun kalbi olan
TH IV, s.82; Saral, s.175; zalp, s.74.
Saral, s.223.
43
Takvim-i Vekayi, 13.1.1920; Trkgeldi, s.254.
44
DA, FO 371/4161/170895: Webbden Curzona olduka ivedi ve gizli telgraf,
stanbul, 13.1.1920.
45
stanbul Basn, 14.1.1920.
41
42
84
SALH R. SONYEL
Konyada bir Trk Sultanl kurulmaldr. stanbul, boazlar ve hinterlandn bir blm Balak Devletlerin
ynetimi, denetimi ve gvenlii altnda uluslararas bir
blge biimine getirilmelidir.
teki Fransz gazetelerine gre, Trkler Avrupadan kovulursa Fransz karlar bundan hibir kazan salamayacak; tam aksine,
hereyi yitirecekti. Kimi ngiliz gazeteleri de bu konuda Trkler lehinde yazlar yaymlamlard.46 te yandan, stanbulla boazlarn
Trklerde kalmas iin Trkiyenin her yanndan stanbula telgraflar gnderilmiti.
Padiahn Uykular Kayor
Bu gelimeler kaydedilirken, ngiliz Yksek Komiserlii elerinden Andrew Ryanla 16 Ocakta gren eski Sadrazam Damat
Ferit, Padiahn, fiziki olarak kmesine yol aabilecek bir halet-i
ruhiye iinde olduunu; moralinin pek dk olduunu; geceleri
uyuyamadn ve yemek yemediini; tek emelinin, babasnn ngiliz
yanda siyasasn srdrmek olduunu; ngilterenin yreklendirici
tek bir sznn onun fiziki ve moral gcn yeniden canlandracan sylemi; unu sormutu: Berlinden ynetilen siyasi Panislamizmin ve Bolevizmin ifte tehlikesine kar savamda ngiltere
Halifeliin yce etkisini kullanamaz m? Ona gre, ngiltere bunu
yaparsa, Damat Ferit, kendi durumunu yeniden gzden geirerek iktidara geme fedakrln gsterecekti. Ryan, ona, bu konuda en
az mit bile olmad yantn vermiti.47 te yandan, 17 Ocakta,
ngiliz, Fransz ve talyan Yksek Komiserleri, Sava Bakan Cemal Paa ile Genel Kurmay Bakan Cevat Paann Trk Ulusulara yardmda bulunduklar bahanesiyle grevden uzaklatrlmalarn
talep etmek karar almlard. Bunun zerine, Osmanl Dileri Bakanl, Yksek Komisere 21 Ocakta gnderdii resmi yazlarda,
DA, FO 371/4156/171137: Derbyden Curzona yaz, Paris, 14.1.1920; Ilgar,
s.140; Oztoprak, s.128].
47
DA, FO 371/4162/176296: Webbden Curzona yaz, stanbul, 28.1.1920.
46
85
86
SALH R. SONYEL
geleceinin Balak Devletlere bal olduuna inananlardan oluan bir grup meydana getirilerek ulusal akm ikiye blnmeliydi.
Banda Padiahn bulunaca bu gruba katlanlabilir bir bar nerilmeliydi. Bu denli bir bar, Trk bamszl nazariyesine sayg
gsteren formllere brnm olmalyd. Bolevik tehdidi yznden uygulanmas gereken bu siyasay ngilizlerle Franszlar ortak
olarak yrtmeli idiler. lk admda, Padiahn destei kazanlmal;
Balak Devletlerin isteklerine gre davranacak bir Trk ynetimi
i bana getirilmeli; illerde yetkisini kurabilmesi ve mali kntden kurtulmas iin bu ynetime yardm edilmeliydi. Bylece, Ali
Rza Paann yerini alacak yeni Sadrazam olarak Damat Feriti
dnen Andrew Ryan sanki Padiahn azyla konuuyor; Feritin
yeniden erke gemesini destekliyordu. Padiahn evresinde lmllardan oluan bir grup meydana getirilmesi nerisini yineleyerek,
Trkiyenin Rusyaya kar kullanlabileceinden sz ediyordu.
ngiliz Yksek Komiseri Robeck, Ryanin bu nerileriyle ilgili
olarak u yorumu yapmt:
Ryann, imdiki durumla ilgili deerlendirmesini genellikle desteklerim Herhangi bir nemi olacak bir Trk
devleti bar antlamasndan yaam salayacaksa, ngiliz
ynetiminin o devlet zerinde etkisi olmas gereklidir. Ancak, ngiltere, lkedeki kimi gl elerin ibirliini salamazsa bu denli etkiye daimi olarak sahip olamayacak ve
bunu kullanamayacaktr. imdiki Padiah, kendi durumumuzu salamlatrmada belki en iyi ara olacaktr.51
te yandan, bir sreden beri Marata Franszlarla yaplan kanl arpmalardan sonra, Trk gleri 12 Ocakta Maraa
girmilerdi.52 16 ubatta ise ikinci Anzavur ayaklanmas balamt. Bu gelimeler kaydedilirken, 18 ubatta, Londra Konferansnn
DA, FO 371/4162/176296: Webbden Curzona gizli yaz, stanbul, 28.1.1920;
iliikte, Ryann 16.1.1920de Feritle yapt grme hakknda raporu.
52
rade-i Milliye, 16.2.1920.
51
87
53
54
88
SALH R. SONYEL
amac Damat Feriti erke getirmekti. Mustafa Kemal, 4 Martta Padiaha gnderdii telgrafta onu bu konuda uyarm; ama bu srada
Padiah, kimi ngiliz dostu yaknlarnn araclyla ngiliz temsilcileriyle entrika eviriyordu ve Kemale kulak vermek istemiyordu.
Vahdettinin yaknlarndan biri ve eski Ferit kabinesinde Sava Bakan olan Sleyman efik Paa stanbuldaki ngiliz eleriyle temas
etmiti ve gizli bir plan gereince, herhalde Feritin bakanlnda
yeni bir kabine kurulmas iin alyordu. Padiahn da bundan bilgisi vard. Bu plan yleydi:
Balak Devletler ve zellikle ngiltere onaylarsa, dardan hi bir yardm gerekmeksizin ulusal akma kar
etkin ve baarl nlemler alnabilir. Bu konuda gvence
verilirse, Padiah, gl bir kabineyi ibana getirebilir.
Padiahn tek dilei, Osmanl makamlar ulusal akma kar gerekli nlemleri alrken, ngilterenin, teki Balak
Devletlerin karmalarna engel olmasdr. ngiltere bunu
onaylarsa, Padiah, gl bir kabine kurulmas iin gerekli hazrlklar yapmaya balayacak; geici bir sre iin,
renksiz bir kabineyi erke getirecektir.55
Sleyman efikle Vahdettinin bu gizli plan ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgiyle karlanmt ve Padiaha bu konuda yardmc olmaya gnll idiler. Ancak, yetkililerden W. S.
Edmondsa gre, Trklerin akllarn balarna getirmek iin tek are
olarak stanbul resmen igal edilmeli idi. Bakanlk Mstear Lord
Hardinge, Trklerin stanbuldan kovulmalarn istiyordu. Bununla
birlikte, Robeckin nerisi 6 Martta Balak Yksek Konseyine
sunulmu, ama Konsey bunu onaylamamt.56 Dolaysyla, bu plann Balaklarca onaylanmamas zerine, Vahdettin, Feriti iktidara getirmekten vazgemi; Sadareti Deniz Bakan Salih Paaya
nermek zorunda kalmt.57
DA, FO 371/5165/E 2611: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no. 58, 3.3.1920.
DA, FO 371/5042/E 946: Curzondan Robecke gizli telgraf, Londra,
6.3.1920.
57
Sonyel I, s.205.
55
56
89
90
SALH R. SONYEL
91
92
SALH R. SONYEL
93
94
SALH R. SONYEL
95
Snusnn davranlarndan kayglanyordu.82 Bu srada Ulusular da 16 Nisanda hazrladklar ve bata Ankara Mfts Brekizade Mehmet Rfat Efendinin imzas olmak zere 153 Mft ve
din adamlarnn imzalarn tayan bir fetva kararak;83 Abdullahn
fetvasn etkisiz brakmlard.84 Ankaradaki stiklal Mahkemesi,
Ferit ve yaknlarn yurda ihanet sucundan gyaben lme mahkm
etmiti;85 ayrca, Byk Millet Meclisinde 29 Nisanda kabul edilen bir neriyle stanbul ynetiminin 16 Mart 1920den (stanbulun
resmen igalinden) sonra imzalanm olan tm antlama, anlama ve
szlemeleri geersiz saylmt.86
Bundan sonra Mustafa Kemal, 21 Nisanda yaymlad genelgede, 23 Nisanda, Ankarada Byk Millet Meclisinin oturumlarna balayacan aklamt. Ksa bir sre nce de, 16 Nisanda,
Padiah grmeye giden Prenses Ulviye; Kemalistlerin, Ulusulara
kart olan Anzavuru ezmeye hazrlandklarn; onlarn kaynaklar
ve insan gc gznunde tutularak, Ulusulara kar direniin bouna Mslman kan aktacan; Anzavurun, ngilizlerin siyasetine
yardmc olan akmnnn slam Dnyasnda memnunlukla karlanmadn ve Ulusularn baarl olmalar sonucunda Padiahn
tahtndan indirilmesi olaslndan kayglandn hi ekinmeden
Vahdettine bildirmi; ancak Padiah buna kulak asmamt.87 19
Mays 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporunun iddiasna gre,
Salihlili [erkes] Ethem, Osmanl kabinesi mensuplarn ve Padiah ldrmek amacyla stanbula 40 kii gndermek iin komplo
kurmu; ama baarl olamamt. Ancak, Damat Ferit ve yandalar da Ulusulara kar girimi olduklar davranlarda hsrana
uramlard.88
DA, FO 371/5167/E 4510: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 14.4.1920.
ATTB, s.298; Karabekir, s.597; t,19.4.1920; rade-i Milliye, 22.4.1920.
84
Kemalist Basn, 16.4.1920; DA, FO 371/5167/E 5353, E 5169 ve E 6904: ngiliz Gizli stihbarat Raporlar, 29.4.1920 ve 2.6.1920; ATTB, s.278; Karabekir,
s.635; B. Lewis, s.247.
85
Millet Yolu, 5.7.1920.
86
BMM.ZC., c.1, 7. oturum, 29.4.1920, s.145.
87
DA, FO 371/5167/E 5072: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.4.1920.
88
DA, FO 371/5168/E 6769: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 19.5.1920.
82
83
BLM 5
BYK MLLET MECLSNN KURULU DNEM
(Nisan 1920 - Ocak 1921)
1
2
98
SALH R. SONYEL
99
100
SALH R. SONYEL
manlarmza kar daha dayanl ve daha etkin biimde direni yollar aramak amacyla oturumu erteliyorum.13
Avrupann bu insafsz saldrs nnde ulusal ideal ilk kez
batan baa Trk halkn sarm; kk bir grup dnda, kamu, tek
kurtulu umudu olarak gzlerini Ankaraya dikmi; hemen her Trk
Kemalistlerden yana gemiti.14
Padiahn, lkeyi tmyle ykmak amac gden ve u
mecelle-i menasb15 olarak tanmlad antlamay onaylamak istemedii syleniyordu.16 Dahas, ngiliz Kral ve halknn adalet
ve insaf duygularna bavurmu; ngiliz Kraln, antlamann bamszlkla badamayan koullarn yumuatarak, Trkiyenin hi
olmazsa Trk halknn yaad illerini blmeden kurtarmak amacyla teki Balak Devletlere Trkiye adna bir dileke sunmaya
arm; Lord Curzon, ngiliz Kralndan Padiaha 5 Haziranda u
yant gndermiti:
Trkiyenin gelecei Balak ynetimlerinin elindedir.
Bu ynetimler, adil bir bar antlamas hazrlamak iin
uzun sre sebat ve caba gstermilerdir. Btn yanlara kar adilce davranacaklarna gvenilebilir.17
Veliaht Abdlmecit bu antlamann Trkiyeyi kle seviyesine
indireceine inanyordu.18 10 Haziran tarihli ngiliz gizli istihbarat
raporuna gre Veliaht son gnlerde Padiaha bir mektup gndererek,
bar koullar uygulanrsa ne gibi yntem izlenmesini gerektiini
yle belirtmiti:
Bar koullar Trkiyenin lm karardr ve bu, bsbtn revizyona tabi tutulmazsa kabul edilemez. Halifeliin
BMM.ZC., c.2, 22.5.1920; DA, FO 371/5170/E 8567: ngiliz Gizli stihbarat
Raporu, 1.7.1920; Sonyel II, s. 80 vd.
14
Mikusch, s. 251-252.
15
Gostepe, s.293.
16
DA, FO 371/5168/E 6631: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 20.5.1920.
17
DA, FO 371/5048/E 5441l DBFP XIII/1, s.81: Robeckten Curzona gizli
telgraf, stanbul, 27.5.1920 ve Curzonun yant, Londra, 5.6.1920.
18
DA, FO 371/5178/E 6631: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 20.5.1920.
13
101
stanbulda braklmas karar deersiz bir dndr. Padiah Balaklara unu sylemelidir: kendisi (Padiah), var
olan koullar iinde Padiahlk ve Halifelik sorumluluklarn srdremez ve Peygamberin varisini semeyi onlara
(Balaklara) brakacaktr. Padiah, slam Dnyasna
hitaben yaymlayaca bir bildiride, kendi zgrl iade
edilinceye kadar dini nder olarak Halifelik grevlerinin
askya alnmas gerektiini bildirmelidir. Ayrca, ynetimle Ulusular arasndaki mcadeleye son vermek iin,
Padiah, yetkisini kullanmaldr. Her iki yan uzlatrmak
iin bir ehzadenin bakanl altnda Anadoluya bir kurul
gnderilmelidir.19
te yandan, Damat Ferit glkler iinde kvranyordu, nk bu kadar sert bir antlamay imzalamasn kendi yandalarndan bile ancak kk bir aznlktan baka kimsenin desteklemesini bekleyemezdi.20 Bu nedenle ilkin, ne olursa olsun, antlamay
imzalamayacan; Trk savn savunmak amacyla bizzat Parise
gideceini aklamt.21 29 Maysta Robeckin ngiltere Dileri
Bakanlna gizlice ve acilen bildirdiine gre Damat Ferit, Trk
savn ngiltere Babakan David Lloyd Georgea anlatmak amacyla
en erken vakitte Parise gitmeyi nermi; unlar eklemiti:
Trkiyenin gdm altna verilmesi karar alnrsa,
Fransann rk ve Amerikann uyruklar ynetimde deneysiz olmas nedeniyle, Padiahtan en son kylye kadar
tm Trkiyenin bu gdmn ngiltereye verilmesini itenlikle desteklemektedir.22
3 Haziran 1920 tarihli Journal dOrient gazetesine gre, Ferite
ve muhtemelen Padiaha kar bir suikast planlanm, ama baarl
DA, FO 371/5169/E 7554: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 20.6.1920;
iliikte, ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 10.6.1920. Yukardaki metin ngilizceden
evrilmitir.
20
DA, FO 371/5040/E 5858: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 22.5.1920.
21
DA, FO 371/5168/E 6631: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 20.5.1920.
22
DA, FO 371/4180/E 8369: Robeckten ngiltere Dileri Bakanlna olduka
ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 29.5.1920.
19
102
SALH R. SONYEL
olmamt.23 Bu arada, antlama tasarsn deitirme abalar sryordu. Robeck de antlama tasarsnn hafifletilmesinden yanayd,
ama bunun, Padiaha, Ferit araclyla verilen bir dn olarak gsterilmesini; esasen Trk halkna gre Feritin ngiltereye dayanan
bir siyaset uyguladn; bu biim davrann Padiahn saygnln
artrarak lkedeki lmllarn onun evresinde toplanmalarna; uzlamaya yanamayan ve ngilizlerden nefret eden ar eilimlilerin
aznlkta kalmalarna yol aacan ve ngiliz uyruklu Mslmanlar
arasnda iyi izlenim yaratacan ne srmt.24 Franszlarla talyanlar da antlamann deitirilmesinden yanaydlar.
Robeck, 10 Haziranda Curzona gnderdii zel ve gizli telgrafta yle diyordu:
Sadrazamla yapm olduum grme srasnda, bana,
lkesi iin tek umut olarak, kt elerin eskiden yapm
olduklar gibi erke gemelerini nlemek iin tahtn verasetinde deiiklik yaplmas ve Veliaht olacak gen prensin
ngiliz usullerine gre yetitirilmesi gerektiine deinmitir. Bylelikle, Trk politikasnn esasn, yzyldan beri olduu gibi ngiltereye dayan oluturacaktr Sadrazam
ngiliz devlet adamlaryla dolaysz biimde iliki kuramayacana gre, Osmanl kurulundaki delegelere bile aklayamayaca konularda ngiliz ynetimiyle ilikisini srdrebilecek bir subayn atanmas olanan sormutur Bar
koullar deitirilebilirse ve ngiltere Trkiyenin geleceinde balca bir rol oynayacaksa, bu dnlerin, ngiliz politikasna dayanan Sadrazam ve Padiaha ngilterece salanm dnler olarak takdiminde byk yarar vardr. Bu,
gelecekte kullanlacak en iyi alet olan Padiahn saygnln artracak; lkedeki lml elerin onun evresinde
toplanmasna yol aacak; bizden nefret eden uzlamazlar
DA, FO 371/5050/E 6937: Robeckten Curzona yaz, 8.6.1920.
DA, FO 371/5109/E 6335; DBFP XIII/1, s.81-85: Damat Ferit - Robeck
grmesi, stanbul, 9.6.1920.
23
24
103
aznlkta brakacaktr. Bu denli davran Mslman uyruklarmz arasnda da iyi izlenim yaratacaktr, nk Padiaha bir Halife olarak aalk ilem yaplmas Hindistan
Mslmanlar arasndaki balca memnuniyetsizlie neden
olmutur.
Ancak, ngiltere Dileri Bakanlnn ngiliz Yksek Komiserine gndermi olduu yant u olmutu:
Trkiyeye en iyi t olarak u verilebilir: bar koullarnn saptanm olduu bu srada ilacn abucak yutmal
ve sonra, imparatorluklarndan ne braklmsa onu dzene
koymaya almaldrlar; bu almalarnda ngilterenin
yol gstericilii ve desteine gvenebilirler.25
Yine Robeck, ayn gn (10 Haziran) Curzona gnderdii yazda, Mustafa Kemalin o gnlerde stanbul halkna bir bildiri ve
Padiaha bir mesaj gnderdiini; bildiride, ulusal glerin baarlar
hakknda bilgi verdiini; Padiaha zetle u mesajn gnderilmi olduunu kaydediyordu:
Halife ve Padiahmz, stanbulun igali ve onu izleyen korkun gelimelerin yaratm olduu durumu incelemek iin Byk
Millet Meclisi olarak toplanm bulunuyoruz. Amacmz, Padiah,
halkn ve ulusal bamszlmz savunmaktr Trkiyenin her
yanndan gelmi olan milletvekilleri kimi konularda alm olduklar
kararlar sadakat ve alak gnlllkle Padiahmzn bilgisine sunmay bir grev saymtr. nl Padiah zmirin barbarca igalinden sonra, uzun yllardan beri Sultanlar dnyann en grkemli
tahtlarna getirmi olan bir ulus ne yapabilirdi? Ulus, sefil bir sava
sonunda, Padiahn, kendi ordularn seferber etme hakkndan yoksun braklm olduunu grerek silaha sarlm ve dinle ulusal saygnl kurtarmak iin savama gemitir. Padiahmz! Bugn slam
Dnyas her yanda silahlarndan arndrlm bulunuyor. Hametl
DA, FO E 6335/56/44; DBFP XIII/1, s.85: Robeckten Curzona gizli ve kiisel telgraf, stanbul, 10.6.1920
25
104
SALH R. SONYEL
105
Suriyesinde Mslman Genel Valisi olmak umudunu verdiler. Devletin genel ykmn gznnde tutarak kendi kiisel karlarm korumam gerekmektedir. Emeklilik maayla geinmeye alan bir
emekli asla olmayacam.28 Reit, Ankara ile stanbulu bartrma
abalarna katlm; 18 Haziranda Padiaha sunduu andata merkezi hkmetle Ankara arasndaki ayrln Osmanl bar kurulunun
grevini gletirmi olduunu; birleik bir cephe kurmak iin uzlama yoluna gidilmesi gerektiini ne srm; Padiah, Anadoluyla
uzlama abalarnda kiisel olarak rol oynamaya ikaz etmi; hereyin Padiahn davranna dayandn vurgulamt.
15 Temmuz tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Ulusularn eylemlerinden epeyi rahatsz olan Padiah, 25 Haziranda
Mustafa Kemale gnderdii zel mektupta, onu, lkenin yce karlarn korumak amacyla hkmet tarafndan alnm olan kararlara riayet ederek, lkeyi felakete srklemekte olan ayrlk ve dmanl sona erdirmeye; askeri glerini hkmetin emrine vermeye
armt. Padiah, devletin o srada ykmnn kanlmaz olmasna
karn, halk, iine dm olduu kmazdan kurtarmann tarihi bir
grev olduunu vurgulayarak bu g grevde Ulusular yardmc
olmaya; glkler karmaktan saknmaya ve son baarlar(!) zedelememeye arm; onlarn kt eylemlerine karn, pimanlk
duyan her uyruuna sevgi ve genel af uygulamaya hazr olduunu
bildirmiti. Ayn gn (25 Haziran), Nurettin Paa araclyla Ulusulara bir yaz gnderen eski ileri Bakan Reit Bey de, onlar,
Halife evresinde toplanmaya zendirmi; hkmete imzalanacak
tm antlamalarn uygulanacana dair Avrupay inandrmann nemine deinmi; Kemalistlerin eylemlerinin lkenin mahvn daha da
sratlendirdiini; lkeyle Ulusularn amalar byk lde uyum
iinde olduuna gre isyan srdrmenin yurtseverlik ve mantkla
badaamayacan vurgulamt. Ancak tm bu abalar bir sonu
getirmemiti.29
DA, FO 371/5170/E 10019: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.6.1920.
A.g. kaynak: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 15.7.1920.
28
29
106
SALH R. SONYEL
Bu srada, 14 Temmuzda Paristen dnen Damat Ferit tutumunu deitirmi; grlerini Anadoludaki ar eilimlilere kabul
ettirmesi iin kendisine izin verilirse antlamay imzalamaya gnll olduunu aklam; antlamann bir lm karar olduunu ve
Trklerin ilmii kendi boyunlarna geirmemeleri gerektiini ne
srenleri sorumsuz lgnlar olarak nitelemi; antlama imzalanmazsa Trkiyenin mahvna yol aacana inanm; antlama imzalandktan sonra lkeye dzeni geri getirmek iin ngiltere Trk ynetimine yardmda bulunursa, bata Padiah olmak zere akl banda
herkesin antlamann imzalanmasndan yana olacan Robecke
bildirmiti.30 Ferit, bar antlamasn Ankarann onaylamayacan
anlaynca. Padiah, 22 Temmuzda Yldz Saraynda bir Saltanat
uras armaya inandrmt. Gerek Padiah gerekse Sadrazam bu
denli sert bir antlamay imzalamak sorumluluunu yklenmeyi istemiyorlard, ama, durumun, bu antlamann imzalanmasn gerektirdii zrn ne srerek bunun sorumluluunu Saltanat uras
araclyla geni bir kitleye yaymak yoluna gitmilerdi.31 Aralarnda
birok Osmanl yetkilileri, bakanlar, senatrler ve generaller bulunan sekin davetlilerden oluan urada Ferit Paa tartmaya veya
eletiri yaplmasna izin vermemi; bar antlamas imzalanmazsa
Yunan ordusunun Anadoluyu igal edecei uyarsnda bulunarak,
toplantda hazr bulunanlara antlamay kabul edip etmedikleri sorusuna yant vermekle yetinmelerini tembihlemiti. urada hazr bulunan Vahdettin, antlamann imzalanmasndan yana olanlarn ayaa
kalkmasn istemi; Mareal Rza Paa dnda tm davetliler ayaa
kalkarak antlamay kabullendiklerini belirtmilerdi.32
Bu arada, stanbul ynetimi, eyhlislam Drrizade El-Seyit
Abdullahn bakanlnda bir komisyonu bar koullarn incelemek DA, FO 371/5053/E 8431; DBFP XIII/1, s.102: Robeckten Curzona gizli
telgraf, stanbul, 16.7.1920.
31
DA, FO 371/5170/E 10707: Senatr Aristidi Paann grleri: ngiliz Gizli
stihbarat Raporu, 29.7.1920.
32
DA, FO 371/5170/E 10014: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.7.1920; Trkgeldi, s.126-131; Byklolu, s.299-301; ek bilgi iin bkz. Sirel, BTTD, no.4,
Ocak 1968, s.15-21.
30
107
108
SALH R. SONYEL
imzalanm olduu haberi Trkiyenin her yannda znt yaratm, fkeyle karlanmt. te yandan Ulusular bu antlamann
uygulamasn nlemek iin savamak cesaretini gstererek Sevr
Antlamasna kar Misak- Milliyi seferber etmilerdi.40
Balaklar, Kemalistlerin bu antlamay kabullenmeyerek
direnite bulunacaklarn anlaynca, her yanda askerlerini terhis etmeye balam olduklar iin, Ulusular ezmeye gnll olan Yunan Babakan Eleftherios Venizelosun nerisi zerine bu grevi
Yunanllara vermek kararn almlard.41 Bu gelimelerden sonra,
zmir blgesindeki Yunan ordusu, Balak Yksek Konseyinin Venizelos araclyla vermi olduu buyruk zerine, Kemalist askeri
birliklerini datmak ve zmir-Bandrma demiryolunu ele geirmek
amacyla 22 Haziranda saldrya gemiti.42 Bunun ardndan, yar
rgtlenmi Kemalist birlikleriyle Yunan ordusu arasnda kanl bir
bouma balam; Temmuzun sonlarna doru Yunanllar Bursa,
Bandrma, Alaehir ve Balkesiri igal etmilerdi.43 Gerekten Kemalistlerin askeri durumu o kadar ktyd ki, Bakanlar Kurulu, bakenti Ankaradan Sivasa tamak kararn almt.44 Bu srada Trk
Ulusular Tokat, Zile, Amasya, Bolu, Adapazar ve Haymanada
bagstermi olan i isyanlarla da uramak zorunda kalmlard.
Yine bu srada Yunanllar, Edirne de dahil, Dou Trakyay igal etmilerdi.
Ancak, Sevr Antlamas imzalanr imzalanmaz Balak Yksek Konseyi Yunan askeri harektna son verilmesini buyurmu; Yunan ordusu kolay saldrya urayabilecek biimde akta kalmt;
oysa ki Yunan Bakomutan General Leonidas Paraskevopulos Yunan
ordusunun Ankaraya kadar ilerlemesini nermiti. Bu gelimeler
Advar, s.176.
Cab.P. 23/21, 38(20), 18.6.1920; DBFP XIII/1, s. 25 ve 102; Metaksas III,
s.739- 740; Mostras, s.31; Sonyel II, s. 86 vd.
42
DA, FO 371/5133/E 7019: Robeckten Curzona gizli telgraf,
stanbul, 22.6.1920.
43
DBFP VIII/1, s.102.
44
Karabekir, s.868-869; Kandemir, s.84-86.
40
41
109
110
SALH R. SONYEL
111
49
112
SALH R. SONYEL
113
Padiah, Anadoluya Balaklarca bir kurul gnderilmesini ve bunu tinsel olarak desteklemeyi kabullendi. Ancak,
ulusularla ileme giriirken uygulanacak plana ek olarak
g gsterisinin de birlikte kullanlmasnn daha iyi olacan ima etti. Bu nokta zerinde pek durmamakla birlikte, kurulun, teki yann, grmelerde bulunulmas veya
koullar ne srmesi dileklerine frsat vermeyerek, onlar
uyarmak ve biata armak greviyle Anadoluya gnderilmesi gereini gle vurgulad. Ona gre, Ulusular biat
etmezse, ne gibi nlemler alnmas gerektii konusunda
kesin anlama olmaldr. Ulusu nderlerin, Anadoludaki
kendi sadk uyruklarnn biroklarnn kiilik ve karlarn
zorbalklara tabi tuttuklarn ve bu crmlerin gerektirecei cezalardan feragat etmenin g olacan vurgulad.
Balaklardan mali yardm diledi. Halknn babas olarak konutuunu syledi. Anadoluya gnderilecek kurulun yelerinin kimler olmas gerektiini sordu. Kendi lkesinin tek siyasasnn ngiltere ile ibirliine dayandn
belirtti ve bu konuda benden yardm ve yol gstericilik
diledi. Ona, bu konuda danmalarda bulunacam syledim; ama bu konuda teki meslektalarma danmama
itiraz etti. Kendisine elik eden resmi yetkili grmeden
ekildikten sonra Padiah, kiisel tutumu hakknda gvenle konumaya balad. ngiltereye dayanma politikasnn
kendisine babasndan miras kalm olan ve 40 yldan beri
srdrmekte olduu kesin inanlara dayandn; o srada Ulusularn erke gemeleri tehlikesiyle karlatn;
onlarn ttihat ve Terakkinin yeni biimi olduklarn ve o
kiilerle, kendi ilke ve onurundan feragat etmemekle alamayacan syledi; unlar ekledi: Antlamay onaylamaya Trkiye nclk ederse, bu, Anadoludaki kvlcmlara petrol dkecek ve Ulusular, hkmeti, Trkiyeyi birok eylerden mahrum eden bu antlamaya boyun emekle
114
SALH R. SONYEL
115
116
SALH R. SONYEL
117
118
SALH R. SONYEL
119
5 Aralkta Mustafa Kemal, beraberinde Albay smet ve Dileri Bakan Bekir Sami olmak zere, Bilecikteki garda stanbul kuruluyla grm; ancak bu kurulun, Trk sorununu zmleyecek
kesin ynergelerle gelmediini anlam; kurulun tm lkede yarataca zarar ve tehlikeyi sezerek,65 onun kt etkisini gidermek amacyla, kurul mensuplarnn stanbula dnmelerine izin vermemi ve
onlar kendisiyle birlikte Ankaraya gtrm;66 onlarn, ulusal akma katlmak amacyla geldikleri propagandasn yaparak dmanlar
tua getirmiti.67 Kurul bir sre Ankarada kaldktan ve zzet Paa
stanbula dnnce kabineden istifa edeceine dair sz verdikten
sonra stanbula dnecektir.
Mustafa Kemalin zgemii
Bu srada ngilizler, Mustafa Kemalin karakter ve kiiliine
nem veriyor; onun hakknda eitli kaynaklardan bilgi toplamaya alyorlard. stanbuldaki ngiliz Genel Karargh, 29 Ocak
1921de Mustafa Kemalle ilgili olarak ngiltere Sava Bakanlna
gnderdii gizli yazda Mustafa Kemale kart kimi atf ve iddialara
ek olarak zetle yle diyordu:
Bu rapor, (Mustafa Kemalin) eski komutan, okul ve kolej arkadalar, onu iyi bilen stanbuldaki ulusu temsilci,
eski Maliye Bakan ve brakma kurulu yesi tarafndan
verilmi olan bilgiye dayanr (Mustafa Kemal) ocuk ve
genken olduka alkan ve gayretliydi. Harp okulunda,
Abdlhamitin mutlakyet rejimine kart bir hava iinde
yetitirilmiti. Bunun sonucu olarak ateli ulusal duygulara
kapld. Kendisini hi de popler yapmayan ihtilalci (dev ok gemeden bu kurulun kt etkileri belirmeye balamt. Daha ok kan
dklmeden bara kavumak, Ankara ynetimine kar propaganda arac olarak
kullanlmaya balanm; durumdan yararlanan milis gc nderi erke Ethem,
Ankara ynetimine kar ayaklanm ve ksa bir sre sonra, skt bir srada,
Yunanllara snmt. Advar, s.237.
66
Sylev II, s.364; Speech, s.445-446; Advar, s.233-236, Anadolu Ajans,
6.12.1920; DA, FO 371/6464/E 842: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul,
8.1.1921.
67
DA, FO 371/6464/E 346; DBFP XIII/1, s.213-214: Rumbolddan Curzona
yaz, stanbul, 31.12.1920. zzet Paa kurulu bir sre Ankarada kaldktan sonra
stanbula dnecektir.
65
120
SALH R. SONYEL
rimci) grleri, hrsl, rekabet edici ve kendine fazla gvenici mizac nedenleriyle snf arkadalar arasnda olaanst kiilie sahipti. Olduka g (stn zek gerektiren)
snavlarda baar salayarak Genel Kurmay Kolejine girdi.
Kendisinden daha baarl olan snf arkadalarn kskanan
bu olduka zeki (parlak) genle yaknlk kurmak olanaksz
olmutu 1907de Selanikteki Genel Kurmaya atanm
ve orada ttihat ve Terakki Cemiyetine ye olmutur...
Gze arpma tutkusuna karn, Dnya Savann balam
olduu tarihe kadar yetenekli bir yurtsever ve saygn bir
kurmay subay olmutur Sava srasnda kendi yaamna dikkat gstermemi; Geliboluda Liman von Sandersin
buyruklarna kasten itaat etmemiti. Bunun sonucu olarak
Enver Paayla aras alm ve grevinden istifa etmiti
Onun, Enver ve Alman komutanla ekimeleri, imdiki
Padiah (o srada Prens Vahdettin), Avusturya-Macaristan
mparatoru Karln ta giyme trenine katlmak zere
Viyanaya seyahat ederken Mustafa Kemali de yaveri
olarak yanna almaya inandrmt. Vahdettinin amac,
Kemali, Enverle ttihat ve Terakki Cemiyeti arasnda
denge kurmada kullanmakt Mustafa Kemal bugn belki
de varlkl (zengin) olmakla birlikte; onun drst olmayan
davranlarda bulunmu olduunu sanmaya neden yoktur.
ttihat nderler arasnda hibir zaman kendi adna para
geirmemi tek kiidir. Akc bir konuma slubuna sahip,
becerikli bir politikacdr; ancak, geni kapsaml sorunlar
ve onlarn sonularn belki dnemeyecek kadar bencildir. Dolaysyla, bir yandan Kzllar (Ruslar) tarafndan ona
kur yaplrken; teki yandan Avrupaya meydan okuyan
kendi lkesinin mitsiz yazgsnn nderliini yapabilecek
yetenektedir.68
68
BLM 6
LONDRA KONFERANSI VE SONRASI
(Ocak - Temmuz 1921)
Konferanstan nceki Gelimeler
Yeni yl (1921) girerken, Ulusularn Dou ve Bat grlerince saygnlklar artm bulunuyordu. Feritle Venizelosun erkten
dmeleri; zzet Paa kurulunun baarszla uram olmas; 1920
yl Eyll - Ekim aylarnda Ermenistan yenilgiye uratarak o lkeyle 2 Aralk 1920de Gmr Antlamasn imzalam olmalar;
erke Ethemi yenerek milis gcn bastrm olmalar ve 10 Ocak
1921de Albay smet komutasndaki Kemalist gcnn 1. nn savanda Yunan ordusuna byk bir darbe indirmi olmas,1 Balak
Devletleri, zellikle ngiltereyi, Sevr Antlamas ve ulusal akmla
ilgili siyasetlerini yenibatan gzden geirme gereine inandrmt.
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Rumbold 20 Ocak
1921de Lord Curzona gnderdii gizli telgrafta, Mustafa
Kemalin bundan byle bir haydut reisi olarak nitelenemeyeceini;
Anadolunun yabanc igalinde olmayan tm blgelerinin Ankara
ynetiminin penesinde olduunu ve bu ynetimin, tm yrtme
yetkilerini bir bakma yeterli olarak uyguladn ve yaknda kmesini beklemenin bouna olduunu bildirmi; unlar eklemiti:
Trkiyedeki durum hemen hemen zmlenemez bir kerteye gelmitir Sevr Antlamas gelecein temeli olarak
kalacaksa, Balaklar, birleik olarak geni lde bir sa BTTD, 17.2.1969, s.17; Saral, s.229.
122
SALH R. SONYEL
123
124
SALH R. SONYEL
8 ubatta bildirdiine gre, Padiah, Londra konferansyla ilgili gelimeleri yakndan izliyor ve Ankara ynetiminin, Trkiye ile
Balaklar arasnda olumsuz bir durum yaratmas olaslnn kendi
durumunu etkilemesinden kayglanyordu.10
te yandan, 25 ubat 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Mustafa Kemal, yaveri Salih, smet ve bir sre nce
Ankaraya gemi olan Fevzi Paa ile birlikte sava kesimini tefti
etmek amacyla Ankaradan ayrlm; Eskiehir ve dolaylarn tefti
ettikten sonra karargha dnnce u konumay yapmt:
Kahraman askerlerimizin snglerinden akan kan,
Trkiyenin kutsal topraklarna hayat veriyor ve bu, sevgili
ulusumuzun bamszl iin bir anddr (yemindir). Tarih,
Trkn kle olduunu asla kaydetmemitir ve kaydetmeyecektir. Anadolunun bamszlk umutlarn bomak iin
- Padiahtan en kk yetkiliye kadar - (birka kii dnda)
ngilizlerle entrika evirenler, Ordumuzun gc, enerjisi
ve azmi karsnda hsrana uramlardr. Yaasn kahraman askerler!11
Londra Konferans
21 ubattan 10 Marta kadar sren Londra konferansnda12
kesin bir zme varlamam ve 10 Mart gn, ngiltere Babakan
David Lloyd George, Yunan Babakan Dimitrios Gunarise, Yunan
ordusunun Anadoluda Kemalistlere kar harekta gemede zgr
olduunu bildirmiti.13 Ancak, konferans gnlerinde Padiah Vahdettin ngilizlerle entrika evirmeyi srdryordu. Lord Curzonun
2 Martta Rumbolda bildirdiine gre, o hafta iinde kendisine nezaket ziyaretinde bulunmu olan 80lik ve hasta Sadrazam Tevfik
Paa, ona Padiahtan u mesaj iletmiti:
DA, FO 371/6465/E 1694: Rumbolddan Curzona gizli telgraf,
stanbul, 6.2.1921.
11
DA, FO 371/6467/E 3343: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 25.2.1921.
Yukardaki metin ngilizceden evrilmitir.
12
Bu konferansla ilgili olarak bkz. Sonyel II, s.126-132.
13
DBFP XV/1, s.367; Frangulis II, s.207.
10
125
Padiah, lkesinin ve tahtnn tek midinin Trkiye ile ngiltere arasndaki eski dostluun diriltilmesine dayandna
inanyor. Bu dostluu en iyi biimde diriltmeye hazrdr.
Curzon ona u yant vermiti: Bar sonulandrlncaya kadar ngiltere kendi balaklaryla sk ibirliini srdrmek sorumluluu altndadr ve bamszca davranamaz.14
1 Nisan 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Londra konferans balarken Osmanl kurulu bakan Tevfik Paann,
Trk savn savunmay Bekir Sami ve kuruluna brakm olmas Padiah epeyi kukulandrmt. Tevfik Paann olu ve Padiahn yaveri Ali Beyin tm uralarna karn, son gnlerde, Padiahn Tevfik Paaya kar olan duygular epeyi sertlemiti. Vahdettin, Tevfik
Paaya gnderdii mesajda, Ulusularn Babali zararna ortam (zemin) kazanmalarn salayc ve onlar glendirici davranlardan
kanmasn ve ngiltereyi Trkiye zerinde rtl gdm kabulne
inandrmasn ynermiti. te yandan Damat Ferit, muhalefet nderlerinin 13 Martta stanbulda yaplan toplantsnda, hkmetle Ulusular arasnda bir anlama olursa Padiahlk imtiyazlarnn
kaldrlmas olaslndan kayglanan Padiahn Tevfik Paaya olan
tm gvenini yitirmi olduunu ne srmt.15
3 Mart 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporu unlar belirtiyordu:
Padiahn, ngilizlerin ve Hrriyet ve tilaf Partisinin ellerinde aciz bir alet olduu yolundaki ulusu propaganda
hala sryor. Bizzat Padiah, ulusu kurulun etkisine dayanamayacana kukulanm olduu Tevfiki Londraya
gndermi olmann akllca bir davran olmadna inanyor. Padiah, Ulusular Londrada kendi programlar DA, FO 371/6466/E 2866; DBFP XV/1, s.68-69: Curzondan Rumbolda yaz,
Londra, 2.3.1921.
15
DA, FO 371/6508/E 4193: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 1.4.1921.
14
126
SALH R. SONYEL
127
bu biim bir neride bulunmaktan kanm olduunu; efendisi Padiahn aklndakilerini, onun ne gibi bir gelecee baktn Curzona
bildirmeyi gerekli grdn sylemiti. Curzon, Tevfik Paaya,
bunun o srada olanaksz olduu yantn vermekle yetinmiti.19
Bu srada Anadolu Ajans (14 Martta) ilgin bir haber yaymlamt. Bu ajansa gre, Yeni Gn ve Hakimiyet-i Milliye gazetelerinin gvenilir kaynaklardan salam olduklar bilgiye gre, Padiah,
o srada Londrada bulunan Tevfik Paaya gnderdii gizli telgrafta,
Trakya ve zmirle ilgili olarak soruturma yaplmas kabul edilirse
Sevr Antlamasnn teki koullarn kabullenmesini ona emretmiti. Hakimiyet-i Milliye gazetesi bu konuda u yorumu yapmt:
Bir yandan Avrupa basn, Balak devlet adamlar Sforza ve Briand gibi Bakanlar ve dman lkelerin bakanlar
Sevr Antlamasnn Trkiye iin lm olduunu aklarken, te yandan, Osmanl Padiah, bu antlamay kabul
ediyor. Padiah, yalnz kendi ulusunu deil, ulus adna bu
yabanc devlet adamlarn da utandryor.
Yeni Gn gazetesi de unlar eklemiti:
Bu telgraf, Padiahn, ulusu satanlarn elinde tutsak olduunu kantlyor. Onlar gibi Padiah da yalnz kendi karlar ve tahtyla ilgileniyor. Trkiyenin ve slamn tarihinde,
kendi lkesini hain dmanlara teslim etmi bir Padiah
deil, bir ku bile yoktur.20
te yandan, bir sreden beri Ankarada alkonmu olan Ahmet zzet Paa, kendisinin Kemalist bakentinde kald srece Damat Feritin Sadrazam olmas olaslnn var olduunu ne srerek
stanbula dnmeyi istiyordu. Bir sre sonra da istei yerine getirilmiti.
DA, FO 371/6467/E 3343: Curzondan Rumbolda gizli yaz,
Londra, 15.3.1921.
20
DA, FO 371/6573/E 4854: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.169, 7.4.1921.
19
128
SALH R. SONYEL
Londra konferans sona ermeden ksa bir sre nce Padiah, ngiliz Yksek Komiseri Rumbolda zel bir mesaj gndererek onunla
grmeyi dilemiti. Bunun zerine Rumbold, brakma koullarna uyarak Fransz ve talyan temsilcilerinin de Padiah grmelerini
salam; 23 Martta her temsilci ayr ayr huzura kabul edilmilerdi. Rumbold, Padiahla yapm olduu grmeyi ayn gn Lord
Curzona gnderdii gizli yazda yle anlatyordu:
Padiah beni iki saat bir eyrek megul etti. Salonda
Sultan, ben ve yardmcm Andrew Ryandan baka kimse yoktu. Sultan, kendi tercmann salverdi ve Ryann
tercmanlk etmesini buyurdu; sonra da, Londrada yaplmakta olan konferansla ilgili olarak Mustafa Kemalden
Tevfik Paaya gnderilmi olan telgrafa deindi ve
Ankarann, kendi tahtn tehlikeye drmek ve kendi
yetkisini krmak amac gttn syledi; unlar ekledi:
Anadoludaki durum yledir: bir avu haydut, orada,
erki ele geirmitir. Saylar azdr, ama tm olarak halkn
boazna ilmii geirmilerdir ve halkn itaatkr, korkak
ve yoksul olmasndan yararlanmaktadrlar. Onlarn gc,
tek kayglar kendi karlar olan 16.000 subayn desteine dayanr Ankara nderleri bu lkede gerek karlar
olmayan, lkeyle kan veya baka ilikileri olmayan kiilerdir. Mustafa Kemal, kkeni bilinmeyen Makedonyal
bir asidir. Onun kan Bulgar, Yunan veya Srp kan olabilir.
Trk olmayan, Arnavut, erke olan hepsi de birbirlerine
benzemektedir. Onlar arasnda tek bir gerek Trk yoktur.
Buna ramen, ben ve hkmetim, onlarn nnde gszz. Onlarn kskac o kadar etkindir ki, propaganda vastasyla bile Trklere ulamak olanakszdr. Gerek Trkler
merkeze sadktr, ama tehdit ediliyor veya aldatlyorlar.
Bu adamlar bana boyun edirmeye alyorlar ve dtan,
Boleviklerden yardm salamaya urayorlar. Bolevikler imdi Trk hududuna yaklamtr. Ankara nderleri
onlarla hala entrika eviriyor21
Bu srada, Kemalistlerle Bolevik Ruslar arasnda (16 Mart 1921de),
Moskovada bir dostluk antlamas imzalanmt.
21
129
130
SALH R. SONYEL
yurtseverliine deinerek ve ona sempati gstererek, tahtta kalmaya inandrlmt. Bu usule yine bavurabiliriz ve
ona, u anda istifa etmesinin kendi halkna kar ihanet gibi
grlecei sylenmeli ve kendi adna ulusular zerinde
etkimizi kullanabileceimiz bildirilmelidir. Ancak, onlara
(Kemalistlere) saldrmak zere olan Yunanllar finanse ettiimiz sylenemez.22
ngilizler Londrada Bekir Samiyle tutsak dei tokuu yapmak iin bir anlama imzalamlard ve Ulusular zerinde etki
kurduklarn sanmlard. Oysa ki, ngiltere Babakan David Lloyd
George, perde arkasnda Yunanllar Kemalistlere kar savaa kkrtyor ve onlara mali yardm salamaya alyordu.
Rumbold, Curzona ayn gn gnderdii zel ve gizli yazda
unlar ekliyordu:
Padiah, kendi kiisel durumu hakknda olduka itenlikle
konumutur. Kendisine miras kalm olan eylerin, Ankara
nderlerinin taleplerine boyun emesini olanaksz yaptn vurgulamtr. ngilterenin desteinden kesinlikle emin
olursa grevine devam edeceini; aksi halde durumunu
srdremeyeceini ve istifa edeceini sylemitir. Diledii yardm salayamazsa iyi niyet gsterisi ona yardmc
olamaz. ngiltere dnyada en yce slam gc olduu iin
ondan yardm dilemesinin kendisince hakk olduunu; bu
reddedilirse, imknsz olan grevini brakacan; bu olursa, kendi kiisel zgrlk ve rahatlnn salanmasn dileyeceini belirtmitir.
Rumbold, ngiliz ynetiminin Trkiyede birliin kurulmasn
dilediini; Londraya giden Trk kuruluna Ankara delegelerinin de
katlmasn dilemi olmasnn nedeninin, Ankaray, gerekleri gr DA, FO 371/6467/E 3665: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 22.3.1921;
Osborne yorumu.
22
131
meye sevketmek olduunu; dan tepesinde yasayan bir adamn gerek dnya ile olan ilikilerini kesmi olduunu; ngiliz ynetiminin,
Ankarann, Batdaki durumu kendi delegelerinin gzleriyle grp anlamasn dilediini bildirmiti. Padiah, Mustafa Kemali iyi
bildiini; onu 20 veya 30 yl Londrada konaklaynz; 24 saat iin
kendi dana karnz ve derhal eski tipine dner diyen Padiah,
Ankarann Londra uzlamasn kabul iin hibir mit olmadn;
oradaki nderlerin akmlarn srdrmeyi ye tuttuklarn eklemiti. Bundan sonra, Ulusularn Anadoluda muhalif bir Halife, hatta
Padiah atamalar kaygsn belirtmiti. Rumbold yazsn yle srdryordu:
Onu (Padiah), aceleyle davranmamaya inandrmaya altm, ama Padiah grlerinde direndi. Ona, bu konuda
size (Curzona) danmaya sz verdim. Padiah bu korkularnda haklysa; istifa eder veya tahtndan indirilirse,
ngiliz ynetiminin, onun kiisel gvenliini salamaktan
baka ne yapabileceini grmek gtr. Padiahn diledii
yardm, uzlamaya altmz Kemalistlere kar tm gcmzle Padiah desteklemektir. Maalesef, ar eilimliler hala erktedir ve akl banda elerin tahtn etrafnda
toplanmalarna imkn yoktur
Rumbold, bu yazyla birlikte baz ekler de gndermiti. Eklerden biri, Rumboldun Padiaha gndermi olduu ve Londra konferansndan sonra, Trkiye lehinde kaydedilmi olan gelimeleri anlatan bir andat. Andata zetle yle deniyordu:
Lord Curzondan alm olduum yetkiye dayanarak, Majestelerinize unlar bildirmek isterim: kendileri (Curzon)
Majestelerinizin en g bir dnemde lkenizin karlarna hizmet etmedeki gayretlerinizden dolay, hkmetinin
sizlere olan byk sempatisini belirtmek isterim. ngiliz
ynetimi, Yakn Dounun yattrlmas konusunda Majestelerinizin belirtmi olduu dilee ve gstermi olduu
132
SALH R. SONYEL
gce byk itimatlar vardr. Londra konferansnda ne srlm olan nerilerin lkenizi yattrmaya katkda bulunacan mit eder. Majestelerinizin zeki yol gstericilii
altnda Londra nerileri Trkiyeye en uygun frsat salamaktadr.
Mesajda, ayrca, Padiahtan, Dou Sorununun zmlenmesinde etkisini kullanmas dilenmiti.
Bu konuyla ilgili olarak ngiltere Dileri Bakanlnda kimi
yorumlar yaplmt. Bakanlk yetkililerinden Heathcote-Smith, 31
Martta kaleme ald kmada yle diyordu:
Bu grmede, Padiah, Ankarann kstah ve tehdit edici
tutumu dolaysyla, kendi durumu ve Halife olarak yetkisi konularnda gerekten kayglarn beyan etmitir. Onun
szleri, kendi ulusunu gayet iyice anladn gstermektedir. Mustafa Kemalle ilgili olarak sylemi olduklar,
Trkiyede yaplacak devrimlerin tm gle yabanclar tarafndan srekli, daimi ve yerinde yaplmasnn gerektiini
gstermektedir - aksi halde, Trk, kendi eski tipine dner
ve devrimler deersiz olur.
Francis Osborne adl yetkili ise u yorumda bulunmutu:
Kendi grmce, onuru incinmi olan Padiah, durumu,
ulusal adan deil, kiisel adan gryor. Onun durumu,
hi kukusuz gtr; ancak ulusal akm, lkede kar olmayan ve Trk olmayan haydutlarn zulm olarak gstermesi samadr. (talyann ulusal nderi ve ete ba) Garibaldi gibi, Mustafa Kemal de haydut ve yurtseverdir ve ona
sayg gstermemek ve hayran kalmamak gtr..23
23
133
kinci nn Zaferi
Londra konferans Dou Sorununa tm yanlarn kabullenecekleri biimde bir zm bulamamt. Bu konferanstan dargn
kan Yunanllar sorunu silah gcyle zmlemeyi ye tutuyor;
ngiltere Babakan Lloyd Georgeun da kkrtmasyla, 23 Martta
Trk Ulusulara kar harekta geiyordu. Yunan saldrs srasnda Kemalist gc Eskiehirde merte direnmi; Yunanllar geri
ekilmeye zorlam ve bylelikle, Trkler, kinci nn zaferini
kazanmlard.24 4 Nisan 1921 tarihli ngiliz Deniz stihbarat raporuna gre, aralarnda zzet Paa da olan Osmanl kabinesi mensuplar,
bu zafer zerine, Padiahn elini pmek ve zaferi kutlamak amacyla
Saraya gitmilerdi. Ancak, onlarn bu davran iyi karlanmamt,
nk o srada Padiah Yunanllardan ok Kemalistlerden korkuyordu. Ayrca, olduka vesveseli olan Vahdettin, Sultan Abdlhamitin
tahtan indirilmesinden ksa bir sre sonra, baka bir Sadrazamn lkeye dnnn, Tevfik Paann da yaknda Londradan dnne
benzerliini, kendisinin de tahttan indirilmesi olaslna balam;
byk korkuya kaplmt. te yandan, bir sre nce Ankaradan
dnm olan zzet Paa, Mustafa Kemale vermi olduu sz tutarak ksa bir sre sonra kabineden istifa etmiti. Vahdettin, zzet
Paaya pek gvenmiyordu.25
Bu srada, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Anadolu ve
stanbuldaki Ulusularn arasnda daha lml bir grubun meydana
kmas ve tm akma egemen olacak kadar etkili olmas midini
yanstmaya balam; 13 Nisanda Lord Curzona gnderdii gizli
yazda unlar belirtmiti:
zzet Paa ve Bekir Sami gibi adamlar kyasen lml saymak doruysa, onlarn, kendileri gibi ayn grlere sahip
teki kiilerle birlikte yeni bir akmn nvesini oluturmalarna yardm etmek olanakl olabilir. Byle bir akm, birleik bir Trkiye yararna Padiaha veya hi olmazsa tahta
DA, FO 371/6467/E 3613; 6508/E 4200; DBFP XVII/1, s.97-98: Sir Eyre
Crowe yorumu, Londra, 22.3.1921.
25
DA, FO 371/6498/E 6250: ngiliz Gizli Deniz stihbarat
Raporu, 4-10.4.1921.
24
134
SALH R. SONYEL
ballk gstererek, Balaklarla yaplacak yeni grmelerde, karlkl dn verilmesi iin alacaktr.26
Yine bu srada stanbula dnen Tevfik Paa, Londra konferansnda uygulam olduu yntem konusunda Padiaha bilgi vermi;
konferansn ngnnde hasta olduunu; Osman Nizami Paa, Fransz ve talyan devlet adamlar Aristide Briand ile Carlo Sforzann
nerisi zerine, Trk karlarnn ne srlmesini Anadolu kuruluna
brakmaya inandrldn; ancak, Padiahla ynetimin onay alnmadan yaplacak herhangi bir anlamann yasal olmayacan ngiltere
ve Fransann anlam olduklarn; Gl Devletlerin stanbulla
Ankara arasnda bir uzlamaya varlmasna byk nem verdiklerini
anlatm; Padiah, bu davranlarn onaylamazsa istifa etmeye hazr olduunu vurgulamt. Padiah, ona gveni olduunu sylemi,
ama Anadoludaki muhasm akmdan kayglandn eklemi; Tevfik
Paa onu yattrmaya almt.27
Vahdettinin zgemii
Son Osmanl Padiah Mehmet Vahdettin 2 ubat 1861de
stanbulda domutu. Babas Sultan Abdlmecit, annesi Glistu
Kadnd. Doumundan ksa bir sre sonra babas lm; annesi tarafndan yetitirilmiti. Onun yetitirilmesinde Abdlhamit de rol
oynamt. Sarayda birok ehzadelerin en k olduu iin rahat
bir yaam srmt. Okumaya merakl idi; mzikten holanrd. Orta
boylu, bedenen zayft. Az konuur, birini dinlerken uyur gibi bir hal
alrd. Sarayda cariyeler arasnda byyen ve genliinde yakkl
olan Vahdettin kadnlardan ok holanrd.
Padiah Abdlhamit tahtndan indirildikten sonra yerine V.
Mehmet Reat gemi; veliahtla Yusuf zettin getirilmiti. Vahdettin kk olduu iin onun veliaht olma midi yoktu; ancak Sultan
Reat, Vahdettine ikinci veliaht unvann vermi; Yusuf zzettinin
intihar zerine de Vahdettin resmen veliaht olmutu. Ancak, ttihat
ve Terakki Partisi nderi Mehmet Talat Paa Vahdettinden hi ho26
27
135
lanmyor; onun veliahtln istemiyordu. Sultan V. Mehmet yaamn yitirince, Talat Paa, V. Muratn olu Selahattin Efendiyi tahta
karmak istiyordu. ttihat ve Terakki Partisi de bu karar almt.
Bunu duyan Vahdettin, o tarihten sonra ttihatlara dman olmutu. Ancak, ok gemeden Selahattin Efendi lnce veliahtlk kesinlikle Vahdettine kalmt.
Bu arada, Avusturya imparatoru ve Macaristan kral Francoise
Josephin lm zerine, Veliaht Vahdettin, cenaze trenine katlmak zere Viyanaya gnderilmi; Avusturyallar tarafndan parlak
biimde karlanmt. Almanya imparatoru II. Wilhelm onu lkesine davet etmiti. Vahdettin, maiyetinde Mustafa Kemal Paa ile
Albay Naci Bey olmak zere, 1917 yl Aralk aynda Almanyaya
gitmi; askeri erkan tarafndan iyi karlanmt. Veliaht, orada, Almanya ordular yksek kurmay Mareal Hindenburg ve General Ludendorf ile grmt. leyin, Almanya imparatoru Vahdettini
ziyarete gelmi; birok generallerle birlikte yemek alnmt. Yaplan grmeler srasnda imparator ve Hindenburg, Trk ordusunun anakkalede gstermi olduu kahramanlk ve baarlardan
ve Mustafa Kemalden vgyle sz etmi; bu etkinliklerden sonra
Vahdettinle maiyeti 1 Ocak 1917de stanbula dnmt.
Bir sre sonra, influenzaya tutulmu olan Sultan Mehmet Reat, 3 Temmuz 1918de yaamn yitirmi; bunun zerine, Vahdettin,
4 Temmuzda, 58 yanda, 36. Padiah olarak tahta gemiti. O srada Karlsbadda tedavide bulunan Mustafa Kemal Paa, Padiahn
bamabeyincisine bir telgraf gndererek, clusundan dolay yeni Padiah kutlam; unlar belirtmiti: Efendimizin tahta cluslar, bendenizde vatanmzn saadet ve selmeti nokta-i nazarndan fevkalade
mitler tevlit etti Vatann, milletin, ordunun bazie olmaktan halas
edilecei kanaaat-i tammesi tesiri vakii tadil eylemitir. Ubudiyet ve
tazminat-i akeranemin zat-i ahaneye arzn rica ederim.28
Vahdettinin tahta gemesi zerine, Madriddeki ngiliz elisi
Lord A. Hardinge, ngiltere Dileri Bakan Arthur James Balfoura
9 Temmuz 1918de u gizli yazy gndermiti:
Bugn, Trkiyenin Sultan Vahdettinle ilgili olarak g28
136
SALH R. SONYEL
137
mak durumun stesinden gelebilmesi iin devlet adamlarna ait stn niteliklere, Balaklarn destei olmadan
sahip olmas gerekecekti. Grnrde onun iten inanc,
Trkiyenin kurtuluunu salamak iin ngilterenin hogrsne dayanr. Zarif grnml ve son derecede asabi
olan Vahdettin olduka acnacak (patetik) bir kiidir; ancak,
gayet g bir grevi vakarla srdrmektedir. Konuurken
byk asabiyet gsterir, ama konumas yavaa dzelir;
grlerini gle ve aka serdeder; ama konular birbirine kartrr. Biraz Franszca bilir, ama bu dilde konumaz. zel hayatnda isknsal yoktur, ancak, sorunlardan
kurtulmak iin kadnlarn dostluuna snr Onun Veliaht Abdlmecitle olan ilikileri kopacak kadar gerilmitir.
Damat Ferit Padiaha ok baldr. Padiahn zzet Paaya
kar nyarglar vardr Tahtn yitirme korkusuyla ve
kendi hanedannn ve Halifeliin gelecei hakknda kukuludur. 30
Londra Konferansndan Sonraki Gelimeler
Bu srada, Londra konferansnda kararlatrlm olan kimi konularda, zellikle ngiliz sava tutsaklarnn Maltadaki Trk tutsaklarla dei toku edilmeleri konusunda Kemalistlerle ngilizler arasnda anlamazlk km; daha birok sorunlarda bu ilikiler adeta
savaa doru ynelmi; ngilizler, Kemalist limanlarn abluka etmeyi tasarlam; aktan aa Yunanllara yardmda bulunma tehdidi
savurmulard.31 Ancak, Franszlarla talyanlar, kendi karlar iin
Kemalistleri el altndan destekliyorlard. Bunun zerine, Rumbold,
4 Maysta Lord Curzona u gizli telgraf gndermiti:
138
SALH R. SONYEL
139
140
SALH R. SONYEL
34
BLM 7
SAKARYA SAVAI VE SONRASI
(Temmuz - Aralk 1921)
Sava Balyor
Bu arada, Bekir Saminin Londrada Fransa, talya ve ngiltere ile imzalam olduu ve Misak- Milliye kart olan anlamalarn BMM ynetimince kabul edilmemesi zerine, Kemalistlerle bu
Devletlerin aralar almt.1 Yunanllar da igal ettikleri blgelerde
Trklere kar barbarlklarn srdryorlard. Mali sknt ve sava
bitkinlii iinde bulunan Yunan ynetimi, ikinci nn yenilgisinin
yzkarasn siler ve kendi yararna Trklerle en iyi koullara gre
anlamaya varr umuduyla bir zafer kazanmak iin yeni bir harekta
hazrlk yapmaya balamt.2 Bu amala karar alnm ve Yunan Kral Konstantin, Yunan ordusunun bana gemeyi kabullenerek 12
Haziranda zmire ulamt.3
7 Temmuzda, Konstantinin bakanlnda zmirde oturum yapan Yunan Sava Konseyi, Yunan ordusunun Kemalistleri
Ankaraya kadar kovalamak kararn kabullendikten drt gn sonra, 11 Temmuzda, Yunan saldrs zmir sava kesiminde balamt. lkin, Yunan ordusu pek az direnile karlaarak ilerlemi; 13
Temmuzda Afyon Karahisar igal etmiti.4 gn sonra Trklerin her yanda yenilgiye uratldklar bildirilmiti. Bu arada Ktahya ve Eskiehir de igal edilmi; Atina katedralinde dini trenler
DA, FO 371/6492/E 5846: 30 Nisan 1921 tarihli rapor. Bu antlamalarla ilgili
olarak bkz. Sonyel II, s.117 vd.
2
DA, FO 371/6513/C 5898: Granvilleden Curzona yaz, Atina, 6.5.1921.
3
DA, FO 371/6517/E 6721: Lambdan Curzona gizli telgraf, zmir, 12.6.1921
4
DA, FO 371/6522/E 8176: Lambdan Curzona gizli telgraf, zmir, 15.7.1921.
1
142
SALH R. SONYEL
dzenlenmi; tm Yunan basn, kendi deyimlerince, Yunan tarihinin en byk zaferinden vgyle sz etmiti.5 Bu Yunan baarlar,
stanbulda, Trk Ulusulara kart olan evrelerde bir akm balatm; bu evreler, Kemalist ordular yenilirse bir hkmet darbesi
yapmay ve Damat Feriti yeniden erke getirmeyi planlyorlard.
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiser vekili Frank Rattigan,
21 Temmuzda Lord Curzona u gizli telgraf gndermiti:
Olduka gizli ama gvenilir bir kaynaktan renmi olduuma gre, Kemalist gleri yenilgiye uratlrsa, burada
(stanbulda) bir hkmet darbesi yaplacaktr. Grnrde bu plana gre, erkteki kabinenin Kemalist yanls tm
yeleri, aralarnda Sadrazam ve Dileri Bakan (Tevfik ve
zzet Paalar) olmak zere tutuklanacak ve Damat Feritin
Sadrazaml altnda yeni bir kabine kurulacaktr. Padiahn
da bu plan destekledii bildirilmektedir. Bylelikle, Kemalistlerin saygnl krlnca, Balak yanls bir ynetim,
buradaki ve Anadoludaki lmllar pekitirerek Balak
Devletlerle adil bir uzlama pazarlna giriecektir.6
Atinadaki ngiliz elisi Lord Granville, Yunan Dileri Bakan Baltazzisle grerek, Yunan ynetimine, Kemalistlere kar kazanm olduu utku zerine arabuluculuk zamannn gelmi olduuna inanyorsa, dorudan Lord Curzona bavurmas gerektiini bildirmiti. Buna yant veren Bakan, arabuluculukla ilgili herhangi bir
DA, FO 371/6524/C 8397 ve C 8464: Granvilleden Curzona gizli telgraflar,
Atina, 20 ve 21.7.1921; FO 371/6473/E 8433: Rattigandan Curzona gizli telgraf, stanbul, 21.7.1921; FO 371/6527/E 9622: ngiliz Gizli stihbarat Raporu,
4.8.1921.
6
DA, FO 371/6473/E 8433: Rattigandan Curzona gizli telgraf, 21.7.11921;
FO 371/ 6527/E 9622: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 4.8.1921. Yine Rattigan,
Curzona 26 Temmuzda gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Babialinin
resmi bir yetkilisi dn Mr. Matthewsa telefon ederek, Kazm Karabekirin Padiaha ballk ve sadakat telgraf gndermi olduunu bildirmitir. Karabekirin
ar eilimlilere kar olduu gznnde tutulursa, bu haber olduka nemlidir. DA, FO 371/6473/E 8613: Rattigandan Curzona gizli telgraf, stanbul,
26.7.1921.
5
143
144
SALH R. SONYEL
ekilmiti. Atinadaki talyan temsilcisi, Yunanllarn hemen hemen hibir sahra topu ve sava gereci ele geirmediklerini ve pek
az tutsak aldklarn renmiti. Balak evrelere gre, Mustafa
Kemal, Anadolunun ierilerine ekilmeye iki ay nce balam; tm
gereleri, dahas, Eskiehirdeki silah atlyelerini daha nceden kaldrm; geri ekilmeyi ustalkla baarmt. Zaman, Kemalistlerden
yanayd;10 ama Yunan ilerlemesi srasnda durum o denli tehlikeli
bir noktaya gelmiti ki, Kemalistler, Ankaray boaltarak bakenti
Kayseriye tama karar almlard.11
Bu srada stanbul panik iindeydi. Padiahn ynetimini temsil eden zzet Paa, bu ynetimin korkularn dile getiriyor; dmanca davranlarn mmkn olan en erken vakitte sona erdirilmesini;
ngiliz ynetiminin en azndan kabullenecei koullar renmeyi
diliyordu. Onun dileini Londraya ileten ngiliz igal gc Bakomutan Tmgeneral Sir Charles Harington, Korku iindedirler
ve ivedilikle davranyorlar diyordu.12 ngiliz Yksek Komiseri Sir
Horace Rumbold, Ankarann Misak- Milli zerinde direnmeyi srdreceini aklam olan stanbuldaki Kemalist temsilcisi Hamit
Beye, Kemalistlerin, Yunan baarlarnn yaratm olduu yeni durumu hazmetmeleri gerektiini bildirmiti.13 Kemalistler asndan
durum gerekten olduka ciddiydi.
Vahdettinin Rumboldla Yapt Yeni Grme
Bu olaylar kaydedilirken, Padiah, 6 Austosta ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldu zel olarak huzura kabul etmi;
DA, FO 371/6523/E 8363: Osborne yorumu, Londra, 21.7.1921. Savunma
Bakan Fevzi Paa, BMMnin 22 Temmuz 1921 gnl oturumunda, ilerleyen
Yunan ordusu mezarna yaklayor demiti. Tarih Vesikar, c.II, s.8.
11
DA, FO 371/6525/E 8990: Haringtondan ngiltere Sava Bakanlna gizli
telgraf, stanbul, 6.8.1921; Arkolu, s.237. Mustafa Kemal, Karadenizden ve
Fransz sava sahasndan uzak olan Kayseriyi yeni bakent olarak Sivasa ye
tutmutu.
12
DA, FO 371/6524/E 8739: Haringtondan ngiltere Sava Bakanlna gizli
telgraf, stanbul, 28.7.1921.
13
DA, 6525/E 8886; DBFP XVII/1, s.339-340: Rumbolddan Curzona gizli
telgraf, stanbul, 1.8.1921.
10
145
14
146
SALH R. SONYEL
2 Eyll 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Padiah, o srada erkte bulunan kabineye muhalefet ediyor ama herhangi
bir deiiklik yaplmasn ve kabineye muhalefetten Bakanlar atanmasn tehlikeli gryordu, nk yaknda Ulusularla Yunanllar
arasnda balayacak olan Ankara savanda Kemalistler yenilgiye
uratlrsa, savan ngnnde siyasi sahada deiiklik yaplmasna
neden olduu konusunda kamunun kendisini sulamas olaslndan
ekiniyordu. Rapora gre, Padiah, savan kesin sonucuna kadar ihtiyatla davranacak ve Kemalistler Yunanllarca Ankarann tesine
srlrlerse kabinede deiiklik yaplmasndan kanlamayacakt.
Bu deiikliin alaca ekil muhalefetin entrikalarna dayanyordu
ve herhalde ulusal savn Anadolu halk arasnda zayflam olmasnn da bunda etkisi olacakt.15
Bu srada, Rumboldun Curzona 7 Eyllde bildirdiine
gre, ngiliz Yksek Komiserlii batercman, 4 Eyllde, Osmanl siyasetilerinden, Sadrazam olarak Tevfik Paann yerini almaya
alan ve Damat Ferit kabinesinde ileri Bakanl yapm olan
Reit Beyle grmt. Reit Bey, barn, yalnz stanbulda Padiah ve hkmetince imzalanarak onaylanabileceini; ok gemeden Ankarann baarszla uram olduunu kabulleneceini ve
keceini iddia etmi; Anadolunun her yanndan seilecek milletvekillerince oluturulacak bir meclisten yana olduunu; bu gibi
bir meclisin Padiahn durumunu glendireceini ve bar grmelerinin yeniden balamalarna yol aacan; Padiahn, Kemalist
ynetimindeki blgelerde yaayan halka bir bildiri yaymlayarak,
onlar, savan korkun felaketlerinden kurtarmada kendisine (Padiaha) yardmc olmaya arabileceini; bu denli bir bildirinin Mustafa Kemalin sonu addedileceini; ancak bu plann uygulanabilmesi
iin ngiliz desteine gereksinim olduunu vurgulamt. Reit Bey,
Rumbold adna Padiahla grmeyi nermi, ama Rumbold buna
kar kmt. ngiliz Yksek Komiseri bu bilgiyi Londraya iletirken u yorumda bulunmutu:
DA, FO 371/6528/E 10122: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.347, 2.9.1921.
15
147
17
148
SALH R. SONYEL
149
21
22
150
SALH R. SONYEL
toplantya armt. Kabine, uzun tartmadan sonra alm olduu u kararlar Srr Beye de duyurmutu: Ferman, Halifenin askeri glerine muhalefet edenlere kar
karlmt ve Halifenin o srada askeri gc olmad iin
zaman geiine (mrur-u zamana) uramtr. Ulusu ynetimi tanyc yeni bir ferman karmak gereksizdir, nk bu denli bir ferman, Avrupada, Halifenin Hristiyanlara
kar cihad iln etmi olduu seklinde yanl yanstlabilir.
Ulusularn Padiah tehditlerine gelince, Padiahn tahttan
ekilmesi lkenin iyilii ve Ulusularn yararna olmayacaktr. Ulusularn bu denli bir yntem nermi olmalar,
tutumlarnda bsbtn hatal olduklarn ve lkenin iyilii
iin almadklarn gsterir.
Albay Srr, bu noktalar Ankara ynetiminin dikkatine sunmak
amacyla ivedilikle Ankaraya hareket edeceini ve bu sorunu yeniden grmek zere stanbula bir diplomatik kurul gnderileceini
aklamt. Ali Rza Paa, alnm olan kararlar kesin ve deimez
olduuna gre, byle bir kurulun baarszla urayaca grnde
idi. stanbuldaki Ulusu evreler, Albay Srrnn sz etmi olduu kurulun, Saruhan milletvekili Sabri, Muhtar ve eref Beylerden
oluacana inanyordu.23
te yandan, stanbuldaki ngiliz igal gc Bakomutan General Harington 14 Kasmda Padiah tarafndan ilk kez huzura kabul edilmi; k mevsimini rahatlkla geirebilmesi iin kendisine
bir ev ayrm olan Padiaha teekkr etmiti. Konuma srasnda,
Padiah, stanbul ve Ankara ynetimlerini birbirlerine yanatrmann nemine deinmi; Sadrazamla Bakanlarn bu konuda aba gsterdiklerini; Trkiyenin savaa girmi olmasn daima bir intihar
olarak nitelendirdiini sylemi; zmirle Trakya boaltlmazsa, bir
anlamaya varlmasnn umut edilemeyeceini; yce bir imparatorluk olan Trkiyenin, orta derecede bir krallk seviyesine indirilmi
olduunu ve onun soysal (etnik) hudutlar ierisindeki ilerini bizzat
DA, FO 371/6580/E 13914: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 12.11.1921.
23
151
152
SALH R. SONYEL
Kemalistlerle hibir ileme girimeyeceini sylemi; ngiliz maliye uzman Sir Adam Blockla yapm olduu grme srasnda
Ulusular asi olarak nitelendirmiti.26 Bu srada, Yunanllar, Bat
Anadoluda Padiahn egemenlii altnda bir Anadolu Devleti kurmay tasarlyorlard;27 ancak bu davranlarnda baarl olamamlard.
Yine bu srada, 22 Kasm - 5 Aralk 1921 tarihli istihbarat
raporuna gre, Padiahla Ankara ynetimi arasndaki anlamazlk yavaa daha ktye gidiyordu. stanbul ynetimi, Ankarann
temsilcisi Albay Srr araclyla dileklerine vermi olduu yant
yetersiz bulmu; Srr Bey yeniden stanbula dnerek, Ankaradan,
ltimatom biimini alan bir yant getirmiti. Bu yantta, Ankarann
daha nceki dilekleri yinelenmi ve Padiaha, tutumunu deitirmesi iin ksa bir sre verilmiti. Padiah yine olumsuz davranrsa,
Ankara, Padiahn tahttan indirileceine dair eyh Snusiden bir
fetva almak tehdidinde bulunmutu. ngiliz istihbaratna gre, Padiah, bu tehdide boyun emeyecekti; ancak, bu gelimeler Padiahn aile evresinde kayg uyandrmt.28 Padiahla Ankara ynetimi
arasnda km olan anlamazlk Osmanl kabinesini de etkilemeye
balamt. Padiah kabinede deiiklik yapmay yine dnmeye
balamt. Olaan olduu gibi, Damat Ferit yandalar, frsattan
yararlanmaya alyorlard; ancak, ngilizler, kabinede deiiklik
olursa Damat Feritin yeni kabinede yer almayacana inanyorlard.
Tevfik Paann yerine Sadrazam olarak Mahmut Muhtar Paann
adndan sz edilmiti; ama, Ali Rza Paann daha uygun olacana
inanlyordu. ngiliz istihbaratna gre, o srada, Padiahla Kemalin
ilikileri daha da ktye gitmezse, bu denli bir kabine deiiklii
yaplmas olanakszd.29 te yandan, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, stanbul ynetiminin Dileri Bakan Ahmet zzet Paayla da
DA, FO 371/6580/E 13914: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna
yaz, stanbul, 26.11.1921.
27
DA, FO 371/6480/E 13903; FO 371/7853/E 692: ngiliz Gizli stihbarat Raporlari, 22.11.1921 - 5.12.1921 ve 16.1.1922.
28
IDA 6480/E 13903: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.11.1921 - 5.12.1921.
29
A.g. kaynak.
26
153
154
SALH R. SONYEL
32
155
olmad iin Krtlerle anlama yoluna gitmeyi umut ediyorlard. Enver de onlara glkler karyordu. Yine Sadrazama gre,
Franszlarla bir anlama imzalamam olsalard ar taleplerinde
direnemeyeceklerdi.33
Rumbold, 6 Aralkta Curzona gnderdii yazda stanbul ynetiminin ihmal edilmemesini, ama herhangi bir antlamann etkili
olabilmesi iin bunu Ankara ynetiminin de desteklemesi gerekeceini; Damat Feritin namuslu ve birinci snf tek adam olmakla birlikte yararl olamayacak kadar gzden dm olduunu bildirmi,
zetle unlar eklemiti:
Ankaray ayn hizaya getirecek bir uzlamann olanakl
olmayacan ve Balaklarn hibiri Kemalistlere kar
savamayacana veya savaamayacana gre, uzlamann Kemalistlerin lehinde olacan oktan anlam bulunuyorum. Bu durumdan yalnz Yunanistan zarar grecek
olsa pek nemli olmayabilir. Bu devlet (Yunanistan), sava
durumu olmadan Anadoludaki geni blgeleri koruma yeteneinden yoksundur. Ancak, kendi karlarmz da gznnde tutmak zorundayz. Musul ilindeki Krtlere ve Hristiyanlara kar olan tinsel sorumluluklarmz dnda daha
baka ykmllklerimiz de vardr. Sonuta, Trkiyeye
braklacak olan tm lkedeki uyruk halklara kar olan ve
saygnlk sorunu oluturan sorumluluklarmz yerine getirmek iin, az da olsa, elimizden geleni yapmamz gerektii kansndaym.
ngiliz karlarna gelince, Rumbold, bunlar u drt noktada
toplamt:
1. Trkiye, Panislamist propagandann merkezi olmamal
ve bylelikle, bize bal olan Msr ve Arabistan gibi
lkelerde srekli olarak olay kkrtmamal;
33
156
SALH R. SONYEL
34
157
Anadolu Dernei35 adl rgtn nderleriyle bu konuda grmelerde bulunuyorlard. Bu denli bir ynetimin kurulmasyla ilgili projeyi
Anadolu Dernei ne srecekti. Bunu, stanbuldaki Yunan Yksek
Komiseri Nikolas Votsis ilkin iyi karlam, ama 2 Aralkta, o srada lke dna gitmi olan Yunan Babakan Dimitrios Gunarisin
dnne kadar grmelerin ertelenmesini nermiti. te yandan,
zmirdeki Yunan Yksek Komiseri Aristidis Stergiadis de bunu destekliyordu. Bu konudaki grmelere Aralk aynn ikinci haftasnda
yine balanm; bunun sonucu olarak, dernein ynetim kurulu, 9
ve 10 Aralkta, uzun sren tartmalardan sonra aadaki noktalar
zerinde anlamaya varmt. Bu noktalar, dernein grlerini yazl olarak istemi olan Votsise gnderilen bir yazya aktarlmt.
Aadaki metin, Anadolu Derneinin konseyince onaylanm olan msveddenin ngilizcesinden evrilmitir:
1. Yunanllarca igal edilmi olan illerde Padiah adna geici bir ynetim kurulacaktr. Sz konusu blgenin askeri igal altnda bulunmasna karn, orada ivedilikle
milletvekili seimleri yaplacak; Anadolu Derneinin
gizli bir rgt bulunan blgelerde gizli seimler yaplacak; dernein siyasi programn uygulayacak olan bir
meclis arlacaktr.
2. Mustafa Kemalin glerini ve rgtn ortadan kaldrarak ve bastrarak, Anadoluyu, onun glerinden kurtarmak gerekmektedir; ama, ilk olarak yce devletlerin
mdahalesi veya arabuluculuu iin ne srecekleri koullara gre, Yunan ynetimiyle bar yaplmal; sonuta, Trkiye ile Yunanistan arasnda bir ittifak kurulmas
iin ortam hazrlanmaldr.
3. Geici ynetimce ve Ulusal Meclisin onayyla, adalet,
polis ve teki ynetim rgtleri kurulacaktr.
Bkz. Adnan Sofuolu: Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul,
1996.
35
158
SALH R. SONYEL
36
159
37
160
SALH R. SONYEL
161
izlenimine sahip olduunu gstermiti. Szlerini srdren Abdlmecit, Padiah Vahdettini, brakmadan bu yana devletin dizginlerini yitirmekle eletirmiti. Bunun zerine Ryan, gsz bir merkezi
hkmetle ihtilalci bir Ankara yerine birleik bir Trkiye grmeyi
istediklerini iddia etmi; Veliaht, bunun gerekleeceine inandn
ve Ankarann, zmir ve Trakyay dmandan temizleyince, sresinin dolmu olacan sylemi; boazlar ngilizlere armaan olarak
peke ekmi; onlarn ngiliz denetiminde olmalarndan memnun
olacan belirtmiti. Ryan, bu grmeyle ilgili olarak kaleme ald
raporda Veliaht iten ve geni grl, ama olduka itici (kkrtc)
ve ar duygulu olarak tanmlam; tahta geerse pek gvenilmez
olaca tahmininde bulunmutu.41
41
BLM 8
TRK SORUNUNA DPLOMATK ZM
BULMA ABALARI
(Ocak - Austos 1922)
164
SALH R. SONYEL
165
Balaklar bu zm biimini kendi aralarna dayanarak, ne pahasna olursa olsun, uygulamak ynnde birleirlerse, bunda baar
salanabilecei grn ne srmt. Onun bu gryle ilgili
olarak ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne,
17 Ocakta kaleme ald kmada u yorumu yapmt:
Burada, Sir Horace Rumbold, Ankarada zlme
belirtilerinden sz ederken, Padiahn passer en activite, Ulusulara kar harekete geme zamannn geldiine
inanmas nemlidir. Padiahn, antlamay onaylayarak
Anadoluya bavurmas yine neriliyor; ama bu bavuru
baarszla urarsa, antlamay stanbul blgesi dnda
uygulamak iin aracmz yoktur. Sonra, ulusu ordu hem
Yunanllar ve hem de bizim iin hala bir tehlike oluturmaktadr. Dolaysyla, bugnk durumda yalnz Padiahla
bar yapmak kumarn oynayamayz; bilakis, Kemalle bir
uzlamaya varmalyz; ama durum deiebilir.2
Bu sralarda Padiah, yeeni Prens Sami3 araclyla, 13
Ocakta Rumbolda gizli bir mesaj gndererek, harekete geme zamannn geldiine inandn ve Ankarann yetkisine kart
olarak kendi yetkisini kurmak amacyla ngilterenin tinsel yardm konusunda Rumboldla grmeyi dilediini bildirmi; ancak
Rumbold, Padiah tek bana ziyaret etmeyi usulsz bulduundan,
teki Balak Yksek Komiserleriyle birlikte Saraya gitmeyi tasarladn Curzona duyurmutu. Fransz Yksek Komiseri General
Maurice Pelle o srada stanbul dnda olduundan onun dnmesi
bekleniyordu.4 Curzon, Rumboldun nerisini onaylamt.5
DA, FO 371/7853/E 589; DBFP XVII, s.574-575: Rumbolddan Curzona
gizli telgraf, stanbul, 15.1.1922.
3
Rumbolda gre, Prens Sami, vey babas Ferit Paadan daha az dengeliydi
ve Feriti erke getirtmek d gren politikaclarla ibirlii yapyordu.
4
DA, FO 371/7853/E 676: Rumbolddan Curzona zel ve gizli telgraf,
15.1.1922.
5
Padiahla bu grmenin yaplm olduunu gsteren herhangi bir belge
ngiliz arivinde bulunamamtr.
2
166
SALH R. SONYEL
167
168
SALH R. SONYEL
tihbarat raporuna gre, olduka yetkili bir kaynak, tannm politikac Mahmut Sadkn, Ocak ay sonlarnda Padiahtan Karabekire
nemli bir mesaj gtrmek iin stanbuldan Sarkama hareket
ettiini bildirmiti. Raporda zetle yle deniyordu:
30 Ocakta Mahmut Sadk; Ali Rza ve zzet Paalarn
kendisiyle grmek istediklerine dair zzet Paann yakn dostu Fatin Hocadan bir mesaj almt. Sz konusu
Bakanlarla grrken, onlar, kendisinden, Padiah ve
hkmet adna Karabekire bir mektup gtrmesini dilemilerdi. zellikle Ali Rza Paa bu misyonun nemine
ve yurtsever her Trke den greve deinmiti. Mahmut
Sadk yaplan dilei kabullenmi; bunun zerine kendisine,
Karabekire verilmek zere, zzetin imzalad bir mektup
tevdi edilmiti. zzet, ayn zamanda, Mustafa Kemal ve
yandalarnn lkeyi kurtarlamayacak biimde yoketmekte olan affedilmez hatalar ilediklerini sylemi; Padiah ve
hkmetin Karabekirin ballk ve yurtseverliine byk
gvenleri olduunu; dolaysyla, Karabekirden, kendisine
gnderilmi olan mektupta anahatlar verilen hkmet politikasn desteklemesi dilenmiti.
ngiliz ajan, Karabekire yaplm olan nerilerin asln ieren belgenin bir suretini salayamamt, ama aada belirtilenlerin,
hkmetin Karabekirce desteklenmesini diledii siyasi noktalarn
ksaltlm metni olduuna inanyordu:
1. Halifelik ve Padiahlk haklarnn korunmas ve glendirilmesi;
2. Bunu yapabilmek iin var olan anayasann deitirilmesi;
3. u bar koullarnn kabul:
(a) zmirin geri alnmas;
(b) Avrupadaki snrn Meri rma boyunca olmas; bu
169
170
SALH R. SONYEL
171
172
SALH R. SONYEL
173
22
174
SALH R. SONYEL
(A) Asyadaki slam ynetimleriyle yaplm olan anlamalar Misak-i Milliye tmyle uymuyor. Bu anlamalarn hazrlanmas srasnda bir Sovyet delegesinin hazr bulunuu, ulusal saygnlk iin bir lekedir.
Anadolu ynetiminin, bu anlamalardan siyasi veya
askeri herhangi bir yarar salam olduunu sanmak
glntr. Batl ynetimlerle bir anlamaya varmak, bu anlamalarn iptalini gerektiriyorsa, bunun
olanakl olabileceini sezdirmeli, ama yaplacak anlama, Misak-i Millinin izmi olduu snrlar esas
almaldr.23
(B) Demir madenlerini iletme imtiyaz iin Ruslarn,
ierin araclyla gndermi olduklar yllk be
buuk milyon altn rubleye karlk, bu imtiyaz Franszlara verilirse, onlarn ne kadar ek imtiyaz bedeli
deyeceklerini gizlice renmeli.
(C) ierinin, 11 Ocak 1922 tarihinde Byk Millet
Meclisi bakanna gnderdii notada szn ettii
madenler konusunu Franklin-Bouillon ile grmeli;
bu sorunu en ge 20 Marta kadar zme balamal ve verecei yant gizlice Mustafa Kemal Paaya
bildirmeli.
4. Dileri Bakanl kalem-i mahsus mdr vekili Ferit Beyin zzet Paaya gnderdii mektup: Dileri Bakanl, 29.1.1338 (1922), ifre: Misak- Milliyi
gerekletirmek iin yaknda stanbula hareket edeceiz. Romaya gitmemiz daha nce kararlatrlm olduu halde, orada durum olduka kark olduundan,
stanbulda drt gn kaldktan sonra Parise hareket etmemizi daha uygun grdk. Paristeki temsilcimiz Ferit Beyle Bouillon, daha nce szn etmi olduumuz
Bu paragraf, ngiltere Dileri Bakanlnda alt izilerek iaretlenmiti.
23
175
24
176
SALH R. SONYEL
25
26
177
178
SALH R. SONYEL
Sovyet ynetimine sz vermi olduu stlenmeden korkuyor. Trk Ulusularn bir gn stanbula geleceklerine
ve Fransa ile Rusyaya nermi olduklar stlenmeleri de
birlikte getireceklerine inanyor. Dolaysyla, bir koruyucu aryor ve igd ile davranarak ngiltereye yaklayor.
Padiaha verilecek yant (kendisi bunu bekliyor) olumsuz
olacaksa, lml szcklerle sslenmesini neririm.
Curzon, 29 Martta Rumbolda gnderdii gizli telgrafta, ngiliz ynetiminin, Padiahn nerisini hibir biimde kabullenemeyeceini; ngiliz ana siyasasnn Balaklarla sadkane ibirliine
dayandn bildirmesini ve bu konuda Sadrazama da bilgi verilmesini emretmiti.27 Bakanlk yetkililerinden, Mstear yardmcs
Lancelot Oliphant ise, Rumbolda 7 Nisanda gnderdii yantta,
Rumboldun Sadrazama sylemi olduu szleri onaylam ve yle demiti: Kendi grnzce, gerekirse, Padiaha, bar imzalannca, Majeste Kral hkmetinin, kendisi ve lkesiyle daha yakn
ilikiler kurmay itenlikle dilediini bildiriniz.28 1 Nisanda Tevfik
Paay evinde ziyaret eden Rumbold, ona Curzonun yantn bildirmi; Tevfik Paa, ngilterenin balaklarna olan ball nedeniyle
bu yant vermi olmasna amam; ancak, Padiahn, Trkiyenin
gelecekte gl bir devlete dayanmas gerektiine ve o devletin de
ngiltere olmasna inanm olduunu belirtmiti.29
Vahdettin - Rumbold Grmesi
Rumbold, 6 Nisanda Padiaha huzura kabul edilmi ve onunla iki buuk saat sren bir grme yapmt. ngiliz Yksek Komiseri, Lord Curzona bu konuda 10 Nisanda gnderdii gizli yazda
zetle yle diyordu:
179
180
SALH R. SONYEL
bu imknsz i sorunun zmlenmesinde yardmc olup olmayacan sordu. Rumbold ona u soruyla yant verdi: Yasal ynetim
Balaklarn koullarn kabullenirse, o ynetim, Majestelerinin
belirtmi olduu gibi halkn ve Kemalist aleyhtar olan nfusun
yzde doksannn desteini salayamaz m? Ancak Vahdettin buna
yant vermemi; anlamann, slam Dnyas ve Trkiyenin gereksinimlerini karlayacak biimde olmas gerektiini; Trkiyeye Meri hududunun verilmesini nermi; boazlarn evresinde, hangi
genilikte olursa olsun, yansz bir blge bulunmasn ve bu blgenin
Balak askerleri tarafndan korunmasn kabullenmiti. Ona gre,
Bat Trakyaya kendi zel ynetim sistemi uygulanmalyd. Yunanistan stanbul yaknlarna sokulmamalyd. Padiah, bar yaplmadan
nce veya yapldktan sonra ngilterenin beenecei biimde zel
bir arajman yaplmasna hazrd; ayrca, plann uygulamak iin mali
yardm istemiti. ngiliz Yksek Komiseri, onun grlerini Lord
Curzona duyurmaya sz vermiti.
Rumbold, 10 Nisanda Padiahn grlerini Curzona bildirdikten sonra u yorumu yapmt:
Padiah, Ankara ynetimiyle kendisinin ve hkmetinin,
zellikle kendisinin al verite bulunamayacan syledi; ayn zamanda, Ankarann kendisine kar yapabilecei
eletirilere duyarllk gsterdi. Kendi kiiliinin tehlikede olduunu belirtti. Kemalistlerle Bolevikler arasndaki
ilikilere iki kez deindi. Ulusularn sava srdrmekten
yana olduklarn; onlarn ayaklarn kaydrmak iin gerekli
koullar salanmazsa, Trkiyedeki ikilii srdreceklerini ve bu ikilikten ayrlkla kayacaklarn belirtti Bu
grmede, Padiah en iyi formunda deildi. Grmeden,
onun, Paris konferansnn sonucundan ne kadar az etkilenmi olduu zntsyle ayrldm. Durumun gereklerini
karlmaya pek az eylem gsterdi; rnein, ngiliz ynetiminin Gelibolu yarmadasyla ilgili gl duygularn
ve ngilterenin, kendi balaklarnn arkasndan ayr bir
181
arajman yapmasnda direnmesinin ne kadar bouna olduunu anlayamad. Ancak u tek gerei anlad: kendi kiiliini tehdit eden ve Douda bar yaplmasn geciktiren
Ankara, baardan baarya gidiyor ve gittike ok tannyor; Balaklar ise bir program zerinde anlam olmakla birlikte, bunu kabul ettirme eilimi gstermiyorlar.
Ankara nderleri, Trkiyeye, tm dileklerinin salanaca midini verdike, Padiahn, zzet Paann Londrada
yapm olduu gibi, Ankara nderlerinin daha az yurtsever
olduunu gstermesi kendi yararna olamaz Buna karn, Ankara, bar bir kez daha olanaksz yaparsa, ngiliz
ynetimi Padiah kullanma olasln bir yana itmemelidir. Ar eilimlilerin oyunlar baarsz olursa, Padiah,
makul Trklerin kendi evresinde toplanmasn salayacak
doal bir edir.
ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne
da bu konuda u yorumu yapmt:
Anlalan, Padiah, lkesinin kurtarcs olarak kendi halknn ve slamn gznde yeniden ykselmek ve Kemalle
rekabete girimek amacyla, bizden, Trakyay kendisine
vermemizi diliyor. Btn bunlarda iten olabilir veya bu,
Ulusularla dankl bir d olabilir; ama bu olas deildir. Ancak, onu tatmin edemeyiz.30
Ayn gn (10 Nisan), Padiahn bir kuryesi Andrew Ryanla
uzun sre grerek, Padiahn o srada nerilmi olduu gibi, igal
altndaki kimi topraklar boaltldktan sonra oralarnn merkezi ynetime devredilmesi ileriyle megul olduunu; aksi durumda, Kemalistlerin byk bir etki salam olacaklarn; Padiahn, ayrca,
Kemalistler Trkiyede egemen olurlarsa Trakya ve Edirne konusunda ve kendi kiisel durumu hakknda kayglandn bildirmi DA, 7861/E 4963: Rumbolddan Curzona gizli yaz, 10.4.1922; Osborne
yorumu.
30
182
SALH R. SONYEL
183
34
184
SALH R. SONYEL
185
37
186
SALH R. SONYEL
187
188
SALH R. SONYEL
38
189
190
SALH R. SONYEL
kentten ayrlmay dilediini renir renmez, sizinle ve deniz Komutanyla ivedilikle danmalarda bulunacam.42 Ancak, ngilizler,
Yunanistana, stanbulu igal etme izni vermemilerdi.43
Yine Rumbold, o sralarda iyileerek grevi bana dnm
olan ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona 7 Austosta gnderdii gizli telgrafta yle diyordu:
Anadoludaki Kemalist akm gerginlik iindedir. Mustafa
Kemalin durumu, hi kukusuz, epeyi sarslmtr. Byk
Millet Meclisinde ve daha nemli olan, Ordudaki muhalefet grnrde geniliyor. Ancak, bu i blnmeler nedeniyle Ankarada herhangi bir partinin Misak- Milli konusunda dn vereceine dair belirti yoktur. Kemal kerse
(ki bunu imdi hesaba katmal ama buna pek dayanmamal), onun yerini almas muhtemel adaylar unlardr:
1. Enverciler, 2. ttihat ve Terakkinin eski nderleri. Enverciler veya ttihatlar erke geerse, Padiah kullanmaya yeltenebilirler; ancak, ona, yetkili bir rol oynama izni
vermeyecek ve belki, Balaklara, Mustafa Kemal gibi
glk karacaklardr. Bizim grmz asndan en ok
dilenen gelime, Padiahn gerek yetkiyi yeniden ele geirmesidir; ama, ngilterenin veya Balaklarn destei
olmadan veya halkna, Anadolu ve Dou Trakyay salayacana dair gvence vermeden, onun bu konudaki baar
ans pek azdr.44
Vahdettin Rumboldla Yine Gryor
Bir sreden beri yaz tatilini ngilterede geirmekte olan ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold stanbula dner dnmez
7 Austosta Padiaha huzura kabul edilmiti. Rumbold bu grmeyi yle anlatr:
DA, FO 371/7889/E 9438: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 12.9.1922.
CP no. 106; DBFP; DBFP XVII/1, s. 908-909: Bentinckten Balfoura gizli
telgraf, Atina, 31.7.1922.
44
DA, FO 371/7869/E 7790: Rumbolddan Curzona gizli telgraf,
stanbul, 7.8.1922.
42
43
191
Padiah yalnz beni ve Ryan kabul etti. Grme bir buuk saat surdu. Padiah, bana, barla ilgili ihtimal olup
olmadn dobraca sordu. Ona, bu sorunun olduka g
olduunu ve o gne kadar kaydedilmi olan baarszla
Ankarann neden olduunu syledim. Padiah hemen bu
grme katld ve Ulusu nderleri eletirdi. Onlarn bir
hkmet olmadn; asi ve ihtilalcilerden oluan bir grup
olduklarn; ulusu szc de dahil eitli adlar altnda, kendi bencil amalar iin lkeyi tahakkmleri altna
alm olan ttihat ve Terakkiyi hortlatm olduklarn; masum bir halkn iyi niyet ve yurtseverliini istismar ettiklerini; politika ve inanlarnda Bolevik olduklarn syledi.
Kendisiyle hkmetinin bar yapmaya ve bunu salamak
iin zverilerde bulunmaya hazr olduklarn; barn,
Trkiyeye bamszlk ve slam Dnyasnda saygnlk
getireceini vurgulad ve unlar ekledi: Ankarada herkes
bara kart deildir. Ulusular ve hatta kendi egoist karlar iin sava isteyenler arasnda bile bartan yana olanlar vardr. Szlerini srdren Padiah, o srada Ankarada
ayrlklar bagsterdiini; Balaklarn sert bir tutum izlemeleri gerektiini; Ulusularn gcnn abartlm olduunu; bunun, Yunan igaline dayandn; buna kar antidotun Yunanllarn lkeyi boaltmas olduunu; boaltlan
yerlerin yasal devlete devredilmesi gerektiini vurgulad.45
Sonuta, szlerine yle son verdi: nsanlk adna, imdiki
duruma ve masum uyruklarmn straplarna son verilmelidir.
ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne
bu konuya ilikin olarak u yorumu yapmt: Olduka ilgin; ancak, Padiahn Dou Trakya zerinde direnii onun plann zayflatr;
ama bu dilei gerekleebilir. teki yetkililerden Lancelot Oliphant
da u yorumu yapmt: Padiah itenlikle ngiliz yanda olarak
Padiah, daha nce de bu konularda Rumboldu epeyi megul etmiti.
45
192
SALH R. SONYEL
grnyor, ama, ngilterenin tek bana davranamayacan; balaklaryla birlikte hareket etmesi gerektiini anlayamyor.46
Grld gibi, yce Trk saldrsnn ngnne kadar, ngilizler, Mustafa Kemalin erkten drlmesi umudunu besliyor;
Padiah yanls ngiliz Yksek Komiseri Rumbold Vahdettini desteklemeyi srdryor ve Kemalistlerle ilgili konularda ngiliz ynetimine yanl veya abartlm bilgiler gnderiyordu.
46
BLM 9
KURTULU SAVAI VE VAHDETTNN TRKYEDE
SON GNLER
(Austos - Kasm 1922)
Kurtulu Sava
1922 yl Temmuz aynda, Ali Fethinin, bar savamadan
salamak amacyla Londraya yapm olduu gayri resmi ziyaretin baarszla uramasnn hemen ardndan,1 Mustafa Kemal,
Temmuzun sonlarnda sava kesimini tefti ettikten sonra, 26
Austosta btn sava kesimlerinde genel saldrya geilmesi buyruunu vermi;2 Anadoluda Yunan barbarlklarna sahne olan kanl
bir savatan sonra, 9 Eyllde Trk Ordusu zmire girmi;3 Eyll
ortalarna doru btn Anadolu Yunanllardan kurtulmutu. Kemal,
bu yce Trk utkusunu Trk ulusunun eseri olarak yanstmt.4
Ulusularn Anadoluda kazanm olduu bu yce utku Padiah
epeyi rahatsz etmi; yaplan tm nerilere kar, Mustafa Kemale
kutlama telgraf gndermeye kar km; ancak, yaknlarnn t zerine, son savata yaamlarn yitirmi olanlarn ruhuna Fatiha
okumak amacyla 15 Eyllde Fatih Sultan Mehmet camisinde yaplan dini trene katlmt.5 Bu srada Trkiyenin her yanndan ve
3
4
194
SALH R. SONYEL
195
196
SALH R. SONYEL
197
hizmetlerden tr vm; onun, ulusun minnettarlk ve saygnln kazanm olduunu; ancak, szlerinin o gnlere deil, gemie
deinmi olduunu hatrlatm ve Tevfik Paadan Sadrazam olarak
sz etmekten kanmt.
Refet Paa, stanbul Valisinin kendisini ileri Bakanl adna
karlamas zerine, halka ve Bakana teekkr ederek unlar belirtmiti: Bizim hkmetimiz demokrat bir ynetimdir ve halk tarafndan, ulusal egemenlik ilkesine gre ynetilir. Ancak, kendi hkmetim adna bir ileri Bakan tanyamam. ngiliz Yksek Komiseri
Rumbolda gre, Refet Paa hi ekinmeden sz ederek, stanbul
hkmetini ve Padiah tanmadn ima ediyordu. Bu arada, Refet Paa, birok etkinliklere katlm; konumalar yapmt. zellikle stanbul niversitesinde 21 Ekimde yapt konuma byk ilgi
ekmiti. Rumbolda gre, bu niversite, stanbulda, Kemalistlerin
bir kalesi biimine gelmiti. Refet Paa, yapt konumada zetle
yle demiti:
Fatih Sultan Mehmet, Trklere stanbulu, Sultan Selim,
Halifelii salamtr. Ankara, Halifelik katn tanyor ve
stanbulun, Halifeliin srekli bakenti olmasn diliyor
Uzun srede, ulusal szlardan sonra, ulusal ilkeler ve halkn gerek egemenlii stn gelmitir. Ankarann d siyasas Misak- Millice, i siyasas, geen yl kabul edilmi
olan anayasa ile izilmitir. Bsbtn sorumlu olan halk,
teknik adan olanaksz olan Padiahn yerini almaldr.
Egemenlik halkn olunca, sorumlu olmayan, olduka kutsal bir Halifelik olanakl olacaktr.
Rumbolda gre, Refet, herhalde Halifelii ykmadan Sultanl ykmann olanakl olacan anlatmaya alyordu; ancak, tm
konumalarnda Padiahn kiiliine deinmemeye byk dikkat
gsteriyordu. ngiliz Yksek Komiseri, Kemalistlerin, Padiah batan atacak bir duruma gelince bunu yapmaktan ekinmeyeceklerine
inanyor; Ankarada, Padiahn kiiliine kar yaplan sert saldrla-
198
SALH R. SONYEL
199
200
SALH R. SONYEL
ve bu makam ancak BMM tarafndan seilecek bir kiinin igal edebilecei kesinlikle belirtilmiti.21
4 Kasmda Rumboldla gren Tevfik Paa, ona, stanbul
ynetiminin istifa edip etmemesini ve Lozan konferansna bir delegasyon gnderip gndermemesini sormu; Rumbold, ona, her iki
konuda neride bulunamayaca yantn vermiti. Bunun zerine,
Sadrazam, stanbul hkmeti istifa ederse ne olacan sormu;
Rumbold, durumu teki Yksek Komiserlerle grmesi gerektii
ve sonucu kendisine bildirecei yantn vermiti. Bundan sonra,
Tevfik Paa, BMMnde yaplm olan grltl oturuma deinerek, usulszce kurulmu olan bir Meclisin Padiahl kaldrmaya
ve Halifelikte deiiklik yapmaya yetkisi olmadn; Halifenin tm
slam Dnyasn ilgilendirdiini ne srm; bar konferansnda
epeyi glkler kaca ve Kemalistlerin, o gnk ruh haleti iindeki tutumlarna gre, olanaksz istemlerde bulunacaklar kehanetinde
bulunmutu.22 Ertesi gn Fransz Yksek Komiseriyle de gren
Tevfik Paa, erkten ekilmeyi dilediini ve hkmeti kime teslim etmesi gerektiini sormu; ama bu konuda kesin bir yant alamamt.23
Bu gelimelerden sonra, stanbul hkmeti ancak birka gn daha
erkte kalabilmiti. Bu sreden yararlanan Tevfik Paa, son anda bile,
stanbuldaki ngiliz ve Fransz Yksek Komiserleri Rumbold ve
General Pelleyle entrika evirmeyi srdrm; onlarn neri ve yardmlarn dilemi; bir sonu alamaynca, 4 Kasmda Sadrazamlktan
ekilerek, 19 Ekimde stanbula ulam olan BMM temsilcisi Refet Paaya makamn devretmiti.24
Tevfik ve zzet Paalarn erkte geirdikleri son anlar, ngiliz
Yksek Komiseri Rumbold tarafndan Curzona etraflca anlatlm 1 Aralk 1922 tarihli kanun, no.56;
DA, FO 371/7908/E 12079; DBFP XVIII/1, s.226-227: Rumbolddan Curzona
gizli telgraf, stanbul, 4.11.1922.
23
DA, FO 371. 7908/E 12082: Rumbolddan Curzona ivedi ve gizli
telgraf, 5.11.1922.
24
DA, FO 371/7907/E 11820; FO 371/7908/E 12097; BO no.412/414; DBFP
XVIII/1, s.229-230: Rumbolddan Curzona yaz, 24.10.1922 ve telgraf,
15.11.1922.
21
22
201
25
202
SALH R. SONYEL
duklarn bildirmiti. Ancak, Padiah, ciddi bir tehlike kncaya kadar stanbuldan ayrlmayacan belirtmi ve nereye gtrleceini
(Kbrsa m Msra m) diye sormu; Rumbold, Msrn olanaksz
olduu yantn vermiti.26
Bir ara, ngilizler, Vahdettini kullanmay dnmlerdi. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Ronald Lindsay 6 Kasm
1922de u kmay kaleme almt:
Frsattan yararlanarak, Padiaha Kbrsta siyasi barnak
nererek veya ona, grevinden istifa etmemesini telkin
ederek, slam lkelerinin gznde saygnlmz ykseltme olanan incelemekte yarar olabilir. Halifenin ngiltere
tarafndan Trkiyedeki Ulusulara ve cumhuriyetilere
kar korunmas, Hindistan ve teki slam lkelerinde pek
etkili olabilir.
Bakanlk Mstear Crowe u yorumu yapmt:
Padiaha siyasi barnak vermek nerisi dikkatle incelenmelidir. Ona, barnak olarak belki Hindistan nerebiliriz;
ama bu denli bir neri, Hindistanda Halifeye kar soukluk yaratabilir.
Curzon da unlar eklemiti: Padiaha siyasi barnak verilmesi
grne deer veririm; ama ona bu melce nerede verilebilir? Ltfen
bu konuyu tartnz.27 Ancak, Hindistan Kral Naibi, 10 Kasmda
Hindistan Bakanlna u gizli telgraf gndermiti:
Padiahn Halifelii dnda, kendisi Hindistanda pek
az tannmtr ve (Trkiyenin) igali srasnda, onun, (ngilizlerin) aleti olduundan kukulanlmaktadr. Dolaysyla, genel eilime gre, onun tahttan indirilmi olmas
Hindistanda ilgisizlikle karlanmtr. Mustafa Kemal
ise, lkesinin kurtarcs ve slamn ampiyonu olarak
grlmektedir.28
DA, FO 371/7912/E 12647: Rumbolddan Curzona yaz, 7.11.1922.
DA, FO 371/7910/E 12293.
28
DA, FO 371/7913/E 12699: Kral Naibinden Hindistan Bakanlna ivedi,
zel ve gizli telgraf, 10.11.1922.
26
27
203
Bir sre sonra, Vahdettin, Trkiyedeki ngiliz igal gc Bakomutan General Sir Charles Haringtona gnderdii kiisel mektupta, ngiliz hkmetinin koruyuculuuna snm olduunu ve
siyasi barnak dilediini bildirmiti. Bu dilei ivedilikle kabul edilen
Vahdettin, 17 Kasm 1922de, olu Erturul, be ei, doktoru, mzik
hocas, ba mabeyancs, iki sekreter, sandk dolusu mcevher ve
3.000 Osmanl altn liras ile,29 sarayndan gizlice alnarak, ngiliz
Malaya sava gemisiyle Malta adasna gtrlm;30 ancak, makamndan istifa etmediini aklamt.
ngiliz Yksek Komiseri Rumbold 24 Ekimde ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli yazya, Yeni Gn gazetesinin 1
Ekim gnl saysnda yaymlanm olan yazdan u pasaj aktarmt:
Trk ulusunun utkusu, hain Padiah, taht ve tacn brakmaya zorlamtr. Konstantinden sonra devirmi olduumuz Padiah, ngilizlerce lke dna karlmak zeredir.
Mehmet VI ad altnda padiahla balam olduu gnden bu yana ulusuna ihanet etmi; ngilizler ve Yunanllarla
ibirlii yapm; imdi de grevinden ekilmitir Cehenneme gitsin!31
ngiliz Yksek Komiser vekili Nevile Henderson da, 21
Kasmda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii yazda, Trk
basnndan u alntlar iktibas etmiti:
etiner, s.261-275.
DA, FO 371/7912/E 12647: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 17.11.1922;
FO 371/ 7914/E 12907, E 12952; FO 371/7962/E 12790, E 12846 ve E12887;
DBFP XVIII/1, s.283: Londradan Maltaya telgraf, 17.11.1922; Maltadan
Londraya telgraf, 17.11.1922; ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden
Oliphanttan Hendersona telgraf, 24.11.1922; FO 371/9176/E 10937: Trkiye
Yllk Raporu, 1922; Sylev II, 476; Speech, s.5678; Harington, s.128-131; Walder, s.333; etiner, s.261-275.
31
DA, FO 371/7907/E 11820: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna
yaz, stanbul, 24.10.1922. Metin ngilizceden evrilmitir.
29
30
204
SALH R. SONYEL
Renin: Vahdettin, davranlar konusunda halka hesap verecei gnn yaklamakta olduunu ve halka kar byk
borlar olduunu sezmitir. Osmanl Hanedan lkeye 36
Sultan vermitir. Bunlar arasndan yce ve nemsiz, iyi ve
kt Padiahlar kmtr, ama Vahdettin gibi korkak kmamtr. Kendi seleflerinin mezarlarna srtn cevirmi
olan Vahdettin imdi bir macera peine dmtr.
Tevhid-i Efkar, sabk Padiahn kan misli grlmemi alaklk olarak nitelemi; ancak, kendi din ve ulusunun dman olan
bir dk Padiahtan baka birey beklenemeyeceini kaydetmiti.
Basna gre, Padiah, son yldan beri din ve lkesine ihanet etmiti. 19 Kasm gnl Vakit gazetesi, Mehmet VIya yaplacak ilem,
onun inzivaya ekilmesi ve ulusun, onun masraflarn karlamas
olacakt. En iyi zm, ulusun, onun ruhsuz bedeninden, masrafa
katlanmadan kurtulmak olacakt. Kendisini kurnaz sayan Vahdettin,
son anda bir hata ilemiti. Kendi eliyle kendi sonunu hazrlam;
kendi eliyle kendini asmt.32
Vahdettin Maltaya ulanca ngiliz Valisi Felt-Mareal Plumer
onu iyi karlamt. 25 Kasmda Byk Britanya Kral ve Hindistan mparatoru V. Georgea u telgraf gndermiti:
Bakentten (stanbuldan) ayrlrken Majesteleriniz hkmeti, Yksek Komiseriniz, Bakomutannz ve Maltaya
geliimde Valiniz Plumer tarafndan bana yaplm olan
yardm ve gsterilmi olan kolaylklardan dolay Majestelerinize en derin minnetlerimi sunarm. Majestelerinizin
ailesinin tm mensuplarnn salk ve refah iin Tanrya
dua ederim.
ngiliz Kral ona 28 Kasmda u yant gndermiti:
Majestelerinizin gvenlik iinde Maltaya ulam olmas
DA, FO 371/7962/E 13269: Hendersondan ngiltere Dileri Bakanlna
yaz, stanbul, 21.11.1922.
32
205
ve sehayatiniz iin yaplm olan aranjmanlarn memnuniyet verici olmas bana byk zevk vermitir. Majestelerinize, benimle ve ailemle ilgili mesajnzdan dolay minnettarm ve salnzn iyi olmasn dilerim.33
Bir sre sonra, Malta Valisi (7 Aralk 1922de), ngiltere Smrgeler Bakanlna gnderdii gizli telgrafta, o gn kendisiyle
grm olduu Padiahn, kendisine tat salanabilecei en erken vakitte Mekkeye gitmeyi dilediini bildirmi; Kral Hseyinin
onu Mekkeye davet etmi olduunu; amacnn, Peygamberin mezarn ziyaret etmek olduunu bildirmiti. ngiliz hkmeti bunu kabullenerek ona tat salamt.34 Bundan sonra Vahdettin 15 Ocak
1924de Hicaza varm; bizzat kendisi Halife olma d gren Kral Hseyinin muamelesinden pek memnun kalmam; orada mit
krklna uram; fazla tutunamam ve Hicazdan Msr, rdn
veya Kbrs gibi Mslmanlarn yaad bir yere gitmek istemiti.
Ancak ngilizler buna izin vermemilerdi, nk kendisini ngiliz
mparatorluunun konuu olarak saymamaya balamlard. Sonunda, Vahdettine, talyann San Remo kentinde oturmas iin izin
verilmi;35 oraya giderek Manolya atosuna yerlemi; 15 Mays
1926da kalp sektesinden lmt. Cenazesi daha sonra ama gtrlerek Yavuz Sultan Selim camisinin bahesine gmlmt.
33
SONU
Vahdettin lkeden katktan bir sre sonra, birleik bir
Trkiyeyi temsil eden smet Paa bakanlndaki bir kurul, 20 Kasm 1922de svirenin Lozan kentinde trenle alan Lozan konferansna katlm; konferansn 1923 yl ubat aynn ilk haftasna
kadar sren birinci dneminde etin bir mcadele vermiti. Konferans 5 ubatta kesintiye urayarak ertelenmi; diplomasi sahasnda yaplan karlkl gayretler sonucunda, 23 Nisan 1923de ikinci
dnem oturumlar balam; daha etin bir mcadeleyle, sonuta,
24 Temmuz 1923de Lozan Antlamas imzalanmt. Bu antlama,
dnyann her yannda Kemalist Trkiyenin en yce diplomatik zaferi olarak karlanmt.1
Bu antlama, yenilgiye uratlarak grnrde paralanm
olan, ama ykntlar zerinden ykselerek, en gl devletlere kar
koyan ve yaklak olarak tm amalarn elde eden bir ulusun lmkalm savamn son perdesi olmutur.2 Bu antlamadan sonra, Trkiye, yabanclarn entrikalarndan uzak, kendi ulusal snrlar iinde,
bamsz ve egemen bir devlet olarak dnyann nne kmt.3 Bu
yce eserin yaratlmasnda Mustafa Kemal (Atatrk)in esiz nderliinin; smet (nn)in uygulam olduu arbal ve metin diplomasisinin ve her trl ezgilere, barbarlklara ve fedakarlklara maruz
kalm olan Trk ulusunun destan oluturan savamnn byk pay
olmutur.4
Bayur, s.118; Aydemir, s.132; Vere-Hodge, s.46; Cumming, s.186; LTemps, Paris, 18.7.1923; DA, FO 371/9087/E 7456; Grew, s.569. Lozan Konferansyla
ilgili olarak bkz. Sonyel II, s.290 vd.
2
IDA. FO 371/10224: Trkiye Yllk Raporu, 1923; Toynbee ve Kirkwood,
s.115.
3
DA, FO 371/9131/E 7808: Hendersondan Curzona yaz,
stanbul, 25.7.1923.
4
Ayr. bkz. DA, FO 371/9090/E 8079; Aa Hann demeci, Times,
Londra, 28.7.1923.
1
KAYNAKA
Amerika Birleik Devletleri
Bristol Belgeleri: Kongre Ktphanesi (Library of Congress), kutu
37, Washington.
National Archives (Milli Arivler) mikrofilm kolleksiyonu,
Dileriyle ilgili 1918- 1923 belgeleri.
Papers Relating to the Foreign Relations of the United States
(ABDnin d ilikileriyle ilgili belgeler): 1914, The World War
(Dnya Sava), ek 1, 1918, blm 1: Paris Bar Konferans,
1918-1923, c. -IV ve XI, 1919, c.II, Washington, 1934.
Woodrow Wilson Belgeleri.
Fransa
Conference de Lausanne sur les affaires du Proche-Orient (Lozan
Konferans 1922- 1923), Recueil des Actes de la Conference,
premiere serie, c. I-IV, Paris, 1923.
Ministere des Affaires Etrangeres: Documents Diplomatique Franaise, 1918-1923, (Dileriyle ilgili diplomatik belgeler) 1.re
serie, Paris 1930.
------------: Conference de Lausanne, Paris, 1923.
------------: Archive Diplomomatique, serie E, Levant, 1918- 1923.
Ministre de la Defense, Etat-Major de lArme de Terre, Service
Historique, Inventaire Des Archives de la Guerre, 1918-1923
(Savunma Bakanl belgeleri); Chateau de Vincennes, 1981.
Confrence de la Paix, 1919-1920 (Paris Bar Konferans belgeleri)
Recueil Actes de la Conference, 42 cilt, Paris, 1922-1935.
ngiltere
British and Foreign State Papers (ngiltere ve Yabanc Devletlerin
210
SALH R. SONYEL
Belgeleri):
- c. CXI , Mondros Brakmas, s.611-613.
- c, 113 , Sevr Antlamas, s.652-776.
- c.118, Moskova Antlamas, s.990-996.
Cabinet Papers (Kabine Belgeleri):
Cab.23 - Kabine toplantlarnn tutanak ve kararlar, 19181922.
Cab.24 - Kabine andalar, 1918-1923.
Cab.25 - Yksek Sava Konseyi belgeleri, 1917-1919.
Cab.28 - Balaklarn (Sava) konferanslar, 1918-1919.
Cab.29 - Uluslararas konferanslar, 1917-1921.
Command Papers (Buyruldular):
- 53, c.III - Mondros Brakmas.
- 671, c. LI, Gizli Antlamalar.
- 963, (c.LI), l Szleme.
- 964, (c.LI), Sevr Antlamas
- 1556, Turkey No.2, 1921, Ankara Antlamas, 20.10.1921.
- 1570, No.1, 1922, Ankara Antlamasyla ilgili olarak ngiltere ve Fransa arasnda yaplan yazmalar.
- 1814 (c. XXVI) 1923 Lozan Konferans.
Documents on British Foreign Policy (ngilterenin d politikasyla
ilgili Belgeler, 1. serinin aadaki ciltleri):
IV - The Adriatic and the Middle East, 1919 (Adriyatik ve Orta
Dou).
VII - The First Conference of London (ubat - Nisan 1920)
(Birinci Londra Konferans).
VIII - International Conferences on High Policy (Nisan - Aralk 1920) (Yksek Siyasa le lgili Uluslararas Konferanslar).
XIII - The Near and Middle East (1920-1921) (Yakn ve Orta
Dou).
XV - International Conferences and Conversations (1921)
(Uluslararas Konferanslar ve Grmeler).
211
212
SALH R. SONYEL
213
214
SALH R. SONYEL
215
216
SALH R. SONYEL
217
218
SALH R. SONYEL
219
220
SALH R. SONYEL
221
222
SALH R. SONYEL
Shaw, Stanford J.: From Empire to Republic, the Turkish War of Liberation (mparatorluktan Cumhuriyete, Trk Kurtulu Sava), 6 cilt, Ankara, 2000.
Simavi, Ltfi: Sultan Mehmed Read Hann ve Halifenin Sarayndan
Grdklerim, stanbul, 1924.
-------: Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul, 1972.
Sirel, Mnir: Sevr Antlamasn Kabul Eden Saltanat uras,
BTTD, say 4, Ocak 1968, s.15-21.
Sofuolu, Adnan: Fener Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996.
Sonyel, Salahi R.: 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Milli Mukavemet, Trk Kltr, say 85, Kasm
1969, s.47 vd.
-------: Yunan Millet Meclisi Gizli Tutanaklarnda Mustafa Kemal
ve Trk Kurtulu Sava, BTTD, say 49, Ekim 1971, s.11.19.
-------: The Foreign Policy of the Turkish Nationalists, 1919-1923
(Trk Ulusularn D Siyasas), doktora tezi, Londra niversitesi, Kasm 1971
-------: Son Osmanl Padiah Vahidettin ve ngilizler, Belleten, say
154, XXXIX, Nisan 1975, s.257-264.
-------: Turkish Diplomacy, 1918-1923 (Trk Diplomasisi), Londra,
1975.
-------: The Turco-Greek Conflict (Trk Yunan htilaf), Londra,
1976.
-------: Trk-Yunan Anlamazl, Ankara, 1985.
-------: Trk Kurtulu Sava ve D Politika, 2 cilt, Ankara 1973 ve
1986.
-------: Atatrk the Founder of Modern Turkey (Modern Trkiyenin
Kurucusu Atatrk), Ankara, 1989.
-------: ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldun Trk Ulusal Akmna Kars Tutumu, Belleten, LVIII/221, Nisan 1994,
s.159-184.
-------: Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin
223
224
SALH R. SONYEL
225
226
SALH R. SONYEL
Peyam
Sabah
Sebilrreat (stanbul, Ankara, Kayseri)
Takvim-i Vekayi
Tark
Tasvir-i Efkar
le Temps (Paris)
Times (Londra)
Yeni Gn
Yeni stanbul
Yeni Yol
Vakit
Zaman
DZN
A
ABD IX, 1, 19, 23, 27, 35, 62, 63, 81,
82, 91, 99, 209, 216
Ali Fuat 10, 11, 18, 47, 48, 50, 215
Ali Kemal 36, 43
Ali Rza Paa 76, 86, 87, 150, 152,
168
Amasya Grmeleri IV, 47
Amerika IV, IX, 1, 28, 41, 74, 78, 80,
81, 82, 101, 209, 218
Amerika Birleik Devletleri IX, 1, 209
Andrew Ryan 11, 17, 18, 29, 79, 84,
85, 86, 112, 117, 128, 136, 138,
160, 167, 179, 181, 199, 201
Ankara II, V, VIII, 82, 89, 90, 95, 97,
98, 99, 100, 105, 106, 108, 111,
117, 118, 119, 121, 122, 123,
124, 127, 128, 129, 130, 131,
132, 133, 134, 138, 139, 140,
141, 143, 144, 145, 146, 148,
149, 150, 151, 152, 153, 154,
155, 156, 159, 160, 161, 163,
165, 166, 167, 169, 170, 171,
172, 175, 177, 179, 180, 181,
182, 183, 184, 185, 186, 187,
188, 190, 191, 197, 198, 199,
201, 210, 212, 213, 214, 215,
216, 217, 218, 219, 220, 221,
222, 223, 224, 226
Armstrong V, 18, 27, 185, 186, 187,
188, 189, 213
Atatrk II, VII, VIII, IX, X, 5, 15,
205, 207, 212, 213, 214, 217,
218, 219, 220, 222, 223, 224
B
Bekir Sami 55, 59, 119, 123, 125,
130, 133, 138, 141
Byk Millet Meclisi IV, IX, 95, 97,
103, 104, 156, 163, 172, 174,
190, 199, 211, 214, 220
C-
Calthorpe 3, 14, 15, 16, 20, 21, 23, 31,
228
SALH R. SONYEL
229
O-
Osmanl Devleti 2, 4, 5, 19, 30, 45,
60, 63, 91, 99, 177
P
Paris III, 20, 21, 27, 32, 33, 34, 35,
36, 37, 43, 44, 45, 50, 53, 55,
56, 63, 64, 73, 77, 84, 99, 101,
104, 106, 107, 110, 122, 170,
171, 173, 174, 180, 183, 196,
198, 207, 209, 216, 217, 218,
219, 221, 224, 226
Prenses Mediha 194
Prens Sami 165, 194
R
Refet Paa VI, 163, 170, 196, 197,
198, 200
Richard Webb 9, 12, 16, 19, 20, 22,
29, 82
Rza Nur 199
Rza Tevfik 36, 107
Ronald Graham 12, 16
Rumbold V, 2, 112, 117, 118, 119,
121, 122, 123, 124, 125, 126,
127, 128, 129, 130, 131, 132,
133, 136, 137, 138, 139, 140,
144, 145, 146, 147, 148, 151,
152, 153, 154, 155, 156, 159,
160, 161, 163, 164, 165, 166,
167, 170, 171, 172, 175, 176,
177, 178, 179, 180, 181, 182,
183, 184, 189, 190, 191, 192,
193, 194, 195, 197, 198, 199,
200, 201, 202, 203, 216, 220,
222
S-
Sadullah Efendi 59
akir Paa 24
Salih Paa 76, 77, 88, 90, 91, 118, 145
San Remo IV, 99, 205
Sevr IV, 99, 104, 107, 108, 109, 110,
116, 117, 118, 121, 122, 127,
158, 159, 164, 175, 182, 184,
210, 222
230
SALH R. SONYEL