Mvzu 1

Statistikaya giri
1. Statistika elminin tarixi inkiaf
2. Statistika n n hmiyytlidir. Statistikann ttbiq sahlri.
3. Statistikann sas anlaylar. Byk ddlr qanunu.
1. Statistika elminin tarixi inkiaf.
Statistika termininin mnyi latn sz status vziyyt v ya italyan
stato dvlt szndn ml glmidir. Dvlt sz Almaniyada XVIII srin
ortalarndan ildilmy balanmdr. Lakin statistik mlumatlarn toplanmas
qdim ind hl bizim eramzdan nc 2000-ci ildn mvcud olmudur. Bu
zaman halinin demoqrafik inkiaf (kii, qadn v ya) mlumatlar toplanmdr.
Bzi mnblr ilk statistik mlumatlar kimi dmn ordularnn saynn myyn
edilmsi n toplanmdr. Digr mnblrd ilk statistik mlumatlar (halinin
cinsi v say) kilslrd xa suyuna salnm doulan uaqlarn qeyd alnmas il
mvcud olmasn gstrirlr.
Statistikann bir elm kimi formalamas is alman filosofu Hotfril
Ahendvaln ad il baldr. Ahendval ilk df dvltin siyasi vziyytini v
xsusiyytlrini statistik mlumatlar toplayaraq thlil etmidir. Sonradan statistika
elminin inkiafnda H. Konrinqa, A. elesera, E. Qaley, D.Petti v s. alimlrin
ilri mhm rol oynamdr. Statistikann riyazi istiqamti inkiafnda A.Ketle
mhm rol oynamdr. Bu sahd F.Helton, K.Pirson v R.Fier kimi alimlr geni
tdqiqatlar aparmlar.
Statistika elmi bir ox elmlrl laqlidir. Statistika sosial-iqtisadi, bioloji,
fiziki v s. proses v tzahrlrin kmiyyt v keyfiyyt trflrini yrnn btn
elm istiqamtlri il sx baldr. Bu istiqamtlr nmun olaraq demoqrafiya,
iqtisadi nzriyy, firmalarn maliysi, siorta, dvlt maliyysi, mk bazar,
aqronomiya, biologiya, ehtimal nzriyysi, riyaziyyat, fizika, informatika, texniki
elemlr v s. gstr bilrik.
Hr bir elmd olduu kimi statistikann da anlaylar, predmetiv
xsusiyytlri vardr.
Statistikann anlaylarna aadaklar daxildir:

 Statistik verilnlr: Statistik verilnlr ictimai v iqtisadi tzahrlrin

xarakteristiklarn vermy xidmt edir;
Statistika elminin oblast: Bu statistikann predmet v sullarnn
mahiyytini myyn edir v tdris mssislrind ayrca fnn kimi
olmasn gstrir;
Statistik sullar, statistik uot. Bunlar sosial-iqtisadi tzahr v
proseslr haqqnda mlumatlarn alnmas, emal v thlil
olunmasnda istifad olunur.
Bir elm kimi statistka elminin sas xsusiyyti onun proses v tzahrlrin
daha ox kmiyyt trfinin yrnmsidir. Bellikl, statistika dedikd ktlvi
sosial-iqtisadi proses v tzahrlrin keyfiyyt trfi il ayrlmaz laqli olan
kmiyyt trfini yrnn, hminin proses v tzahrlrin inkiafnn qanunauyunluqlarnn kmiyyt ifadsini vern bir elm baa dlr.
2. Statistika n n hmiyytlidir. Statistikann ttbiq sahlri.
Statistika gndlik hyatmzn bir hisssidir. Bel ki, insan gndlik evdn
i idn ev gedib glrkn v yaxud mtmadi olaraq bazara v ya digr ticart
obyektlrin gedrkn z d bilmdn myyn statistik mlumatlar toplayr.
Msln; hr gn i gedn insan nqliyyatn daha seyrk olduu vaxt myyn
etmy alr. Bunun n myyn mdt mahidlr aparr v sonra bir
nticy glir. Biz gndlik hyatmzda insanlarn byk ksriyytinin dilind
ildiln bzi fikirlr ox tez-tez rast glirik. Msln; Yalan ayaq tutar
yerimz, Axamn xeyrindn sabahn ri yaxdr v s. Btn bunlar uzun
illrin mahidlri sasnda zn dorultmudur.
Biz statistikann ttbiqi hmiyytindn danarkn saysz hesabsz
obyektlr gstr bilrik ki, statistika bu obyektlr n ox vacibdir. Bunlardan
bzilrinin sasnda statistikann ttbiq imkanlar haqqnda danmaq olar.
Mlum olduu kimi masir zamanda istr iqtisadiyyatda istr s d digr
sahlrd hr hans problemin qoyulmas, onun yrnilmsi v tdqiq olunmas
riyazi ekonometrik tdqiqatlar aparlmadan mmkn deyil. Ekonometrik
tdqiqatlarn aparlmasnda Qaus-Markov rtlrinin dnilmsi vacib rtdir. Bu
rtlrin tminolunmas n is modelin qalqlarnn normal paylanmaya malik

olmalar lazm glir. Demli statistikann ox geni blmlrindn biri olan

paylanmalarn yrnilmsi tdqiqatlarn aparlmas baxmndan hmiyytli hesab
edilmlidir.
Statistikann praktik hmiyyti d bykdr. Bel ki, byk partiyalarda
mhsullarn al hyata keirildikd zay mhsullarn mvcud olma ehtimaln
myyn etmk n statistikann sem mahid metodundan istifad etmk ox
srfli olur. Aydndr ki, thlil aparan xsin btn mhsullar bir-bir yoxlamas
hm fiziki chtdn mmkn deyil, hm d bu istehsal n byk maddi zrr
sbb ola bilr.
3. Statistikann sas anlaylar. Byk ddlr qanunu.
Statistikann yrnilmsi kateqoriya v anlaylar sistemi il hyata keirilir.
Bu kateqoriya v anlaylar tzahr v proseslrin daha ox hmiyytli
xsusiyyti, lamti v qarlql laqlrini ks etdirir. Bel anlaylara statistik
mcmu (toplu), toplunun vahidi, statistik lamt, lamtin variasiyas,
statistik gstrici aiddir.
Verilnlrin ilkin emal - daretmd bu v ya digr msllrin hllind
dzgn qrar qbul edilmsin kmk edilmsi mqsdi il verilnlrin emal v
onun sasnda hr hanssa bir nticy glinmsi oxmrhlli bir prosesdir.
Adtn mhidlr nticsind verilnlrin, daha dorusu kmiyytlrin
qiymtlrinin alnmas ddlr dsti klind olur. Bu ddlr dstin baxdqda hr
hans bir qanunauyunluu akar etmk bir qayda olaraq tin olur. Ona gr d
verilnlrin ilkin emal zruri olur. lkin emal sonrak thlilin sadldirilmsi v
dzgn nticy glinmsi mqsdini gdr. Verilnlrin ilkin emal n mmkn
sullar nzrdn keirk.
Bir sra tsadfi kmiyytlrin qiymtlrinin qeyd alnmas nticsind
verilnlrin ddlr dstin baxaq:
x1 , x 2 ,..., x n

Qeyd edk ki, kmiyytlrin bir ne qiymtlri st-st d bilr. Bu

ddlr dsti sem adlanr.
Nvbti olaraq addm semdki mxtlif ddlrin nec az v ya ox
olmasndan asldr. gr biz diskret tsadfi kmiyytl ilyiriks onda semd
mxtlif ddlr az olur. gr tsadfi kmiyyt ksilmz olarsa onda semd
ola bilsin ki, btn ddlr mxtlif olsunlar. Daha dorusu kmiyyt (dyin)

oxlu sayda qiymtlr alr. Ona gr d diskret v ksilmz hallara ayr-ayrlqda

baxlr.
Statistik mcmu v ya toplu bir-birindn kmiyytc frqlnn, lakin hr
hans keyfiyyt xarakteristikas il bir-birin bal olan toplunun vahidlrindn
ibart myyn oxluqdur. Statistik toplu bircins v bircins olmaya da bilr. Eyni
bir statistik toplu hanssa bir lamt gr bircins digr lamt gr is bircins
olmaya bilr. Msln, gliri yaay minimumdan aa olan hali say yoxsulluq
sviyysin gr bircinsdir, lakin ya hddin, yaadqlar raziy gr is qeyribircinsdir.
Toplunun vahidi statistik toplunun ilkin elementidir v mayin zaman
lamtin daycs kimi x edir. Msln, lkd thsil alan ali mktb
tlblrini bir statistik toplu kimi gtrsk onda hr bir tlb bu toplunun vahidi
olur.
Statistik lamt statistik vahidin keyfiyyt xarakteristikasn gstrir.
lamt ilkin, ikinci, atribut v kmiyyt kimi ola bilr. lkin lamt statistik
mayin zaman bilavasit ld edilir. kinci lamt tdqiqatn sonrak
mrhllrind alnr. Atribut lamt toplu vahidinin keyfiyyt ifadsini gstrir.
Msln, pulun atlmasnn nticsi (gerb v rqm) atribut lamtidir. Gerb v
rqm znn dm say is kmiyyt lamtidir.
lamtin variasiyas toplunun mxtlif vahidlrinin lamtlrinin
qiymtinin kmiyytc frqlnmsinin sviyysidir. Msln, pulu 10 df atdqda,
gerb z 8 df, rqm z 2 df ddkd, onda gerb znn rqm zndn 6
vahid ox v ya 4 df ox olmas lamtin variasiyasn gstrir.
Statistik gstricilr Sosial v iqtisadi proses v tzahrlrin lamtlrinin
kmiyyt xarakteristikasn v ya onlarn nisbtlrin lsn ks etdirn statistik
kateqoriyadr. Msln, konkret bir msissnin istehsalnn hcmi haqqnda
mlumatlarn toplanmas lamt olacaq, btn mssislrin istehsal hcmi
haqqnda mlumat is gstrici olacaqdr. Bu gstrici sahnin iqtisadi
faliyytinin lsn ks etdirir.
Statistik gstricilrin thlili prosesin trkibi v hcminin mumilmi
xarakteristikasn vermy, habel statistik qanunauyunluun akarlanmas v
yrnilmsin imkan verir. Bel qanunauyunluqlarn akarlanmas ktlvi
mahid zaman byk ddlr qanununun mvcud olmasnn kmyi il
akarlanr.
Byk ddlr qanunu Obyektiv qanundur. Bu qanuna gr tsadfi
amillrin eyni zamanda byk sayda faliyyti hr bir haldan asl olmayan

nticy gtirir. Msln, pulun oxlu sayda atlmas onun hr halda gerb v ya
rqm znn dmsindn asl olmayaraq obyektiv olaraq pulun hr iki znn
eyni sayda dmsin gtirib xarr.

Mvzu 2
Statistikaya giri
1. Statistikann iki istiqamti: Tsviri (Descriptive) v Nticvi (nference)
statistika.
2. Statistik verilnlr
3. Statistik verilnlrin formalar.
1. Statistikann iki istiqamti: Tsviri (Descriptive) v Nticvi (nference)
statistika.
Tsviri (Descriptive) statistika. Gndlik olaraq televiziyalarda, qazet v
jurnallarda, mxtlif ktlvi informasiya vasitlrind crb - cr mlumatlarla
rastlarq. Msln; Shr proqramlarnda valyutalarn mznnlri bard, bzi
qiymtli da-qalar barsind cdvl v ya qrafiki tsvir kilind informasiyalar
mtmadi olaraq verilir. Digr bir nmun hr hans bir tkilatda rhbrlik n
hesabatlar hazrlanarkn mxtlif qrafiki tsvirlrdn istifad olunur ki, bu
informasiyann daha asan mnimsnilmsi n ox byk hmiyyt ksb edir.
Aagda nmun olaraq bir cdvl verilmidir.
Cdvl 1
Mnzilin qiymti v onun xarakteristik xsusiyytlri bard mlumat

Mnzilin
Mnzilin Mrkzd
Dvr qiymti, sahsi, kv. n uzaqlq, Mrtb
manatla
m-l
km-l
1
2
2
3
3
4
1
2014 250880.00
154.00
5.60
10
2
2014 176800.00
136.00
2.20
6
3
2014 121520.00
100.00
1.30
1
4
2014
90000.00
110.00
5.30
2
5
2014 208800.00
174.00
2.60
9
6
2014 220500.00
147.00
1.60
0
7
2014 170000.00
120.00
3.60
2
8
2014 274400.00
100.00
2.10
2
9
2014
41552.00
23.00
1.70
2
10 2014
72000.00
31.50
0.50
1
11 2014
39200.00
65.00
6.40
11
Cdvl 1 tsviri statistikaya bir nmundir. Burada 2014-c ilin vvllrind
Bak hri zr mnzillrin qiymtlri, onlarn mumi sahlri, hr
mrkzindn uzaql, binada yerldiyi mrtb bard mlumatlar verilmidir.
Diskriptiv statistikaya digr bir nmun kimi diaqram klind verilmi
tsviri mlumat gstrmk olar. Diaqramn bir stnly ondan ibartdir ki, bu cr
sulla verilmi statistik mlumatlar mqayis etmk daha asan olur.
Sra
say

Diaqram. 1: Mulluq v Qiymt gzlntilri indekslrinin mqayissi

Bu dioqramn kmyi il biz aydn kild mulluq v qiymt gzlntisi
indekslrini mqyis ed bilrik. Bel ki, grndy kimi mulluq gzlntisi
indeksi hr ayda qiymt gzlntisi indeksindn yksk olmudur.
2. Statistik verilnlr
qtisadiyyatda v cmiyytin mxtlif sahlrind thlil v tdqiqatlarn
aparlmas n statistik verilnlr ehtiyac duyulur. Statistik gstricilr istifad
olunmas n myyn bir bk halnda toplanr. Bu zaman onun bzi
xsusiyytlri meydana xr ki, bunlar da statistik gstricilri xarakteriz edir.
Cdvl 2
Statistik verilnlr sistemin bir nmun

1
Mssis 1
Mssis 2
Mssis 3
Mssis 4
Mssis 5
Mssis 6
Mssis 7
Mssis 8
Mssis 9

Kapitaln balans
dyri / Cmi
hdliklr
2
1.066848
529.810205
1.019683
1.000000
3.677022
1.002195
1.000009
1.000047
2.216304

Satlar
/Cmi
aktivlr
3
0.968490
2.337791
16.200849
0.034687
0.607424
0.169384
5.273070
1.787558
8.783091

Nad
vsaitlr /
Cmi
aktivlr
4
0.000000
0.064350
0.000057
0.004100
0.007934
0.011631
0.013169
0.000000
0.045298

Cmi
hdliklr /
Cmi
aktivlr
5
0.937341
0.001887
0.980697
1.000000
0.258720
0.997810
0.999991
0.999953
0.451202

Xalis
glirlr /
Satlar
6
0.000000
0.003461
0.000440
0.000000
0.031090
0.000000
0.005233
0.006869
0.003779

Elementlr, kmiyytlr (dyinlr) v mahid. Cdvl 2-d statistik

verilnlr sistemi verilmidir. Burada doqquz mssis zr (konfidensialln
tmin olunmas mqsdi il mssislrin adlar verilmmidir) onlarn faliyytini
xarakteriz etmy imkan vern be maliyy msal bard mlumatlar verilmidir.
Cdvldki hr bir mssisnin malik olduu maliyy msallar statistik verilnlr

sisteminin elementlri adlanr. Birinci stunda verilmi mssis1,

mssis2,...,v mssis9 statistik verilnlr sisteminin elementlrinin adlardr.
Cdvl 2-d verilmi statistik verilnlr sisteminin be statistik kmiyyti v ya
dyini verilmidir.
1.
2.
3.
4.
5.

Kapitaln balans dyri / Cmi hdliklr

Satlar /Cmi aktivlr
Nad vsaitlr / Cmi aktivlr
Cmi hdliklr /Cmi aktivlr
Xalis glirlr / Satlar

Statistik verilnlr sisteminin sas hisssi olan mahid anlaynn dzgn

qavranlmas vacib bir msldir. Cdvl2-d verilmi statistik verilnlr
sisteminin mahidlri dedikd hr bir mssis zr btn dyinlrin
qiymtlri gtrlr. Msln; mssis1 zr Kapitaln balans dyri / Cmi
hdliklr = 1.066848, Satlar /Cmi aktivlr = 0.968490, Nad vsaitlr / Cmi
aktivlr = 0.000000, Cmi hdliklr /Cmi aktivlr = 0.937341, Xalis glirlr /
Satlar = 0.000000 ; mssis2 zr Kapitaln balans dyri / Cmi hdliklr =
529.810205, Satlar /Cmi aktivlr = 2.337791, Nad vsaitlr / Cmi aktivlr =
0.064350, Cmi hdliklr /Cmi aktivlr = 0.001887, Xalis glirlr / Satlar =
0.003461; v s. statistik verilnlr sisteminin mahidlri hesab edilirlr.
lmnin miqyas. Statistik gstricilr sisteminin formaladrlmasnda
lmnin miqyas da diqqt mrkzind saxlanlmaldr. Statistik verilnlr
sistemind lmnin miqyas dedikd verilnlrin nominal miqyasda, adi
miqyasda, interval miqyasda v msal (nisbt) miqyasnda verilmsi kimi baa
dlmlidir.
Nominal miqyas. gr statistik verilnlr sistemin daxil olan hr hans bir
dyin zr statistik elementlr yarlk v ya myyn rqmsal ifady malik
olmayan digr sullarla verilmidirs onda bu dyin v ya kmiyyt nominal
miqyaslarla verilmi kmiyyt hesab edilir. Msln; Tutaq ki, Mersedes markal
avtomobil zr statistik verilnlr sistemi formaladrlmdr. Hesab edk ki, bu
sistem avtomobilin rngi dyin kimi daxil edilmidir v bu dyin zr
sistemin elementlri qara, a, gy v qrmz kimi gstrilmidir. Demli sistemin

rng kmiyyti (dyini) nominal miqyasda verilmi dyin adlanacaq, nki

bu dyin szlrl ifad olunmu elementlrdn ibartdir.
Adi miqyas. gr statistik verilnlr sistemin daxil olan hr hans bir
dyin zr statistik elementlr ddi qiymtlrl verilirs onda bu cr statistik
dyin adi miqaysla verilmi dyin adlanr. Msln; Cdvl 3-d dizst
kompyuterlr bazarndan statistik gstricilr sistemi formaladrlmdr. Bu
sistemin dyinlrindn biri d mahid olunan kompyuterlrin brk (hard)
disklrinin llridir. Cdvl diqqt etsk (bax: cdvl 3) grrik ki, bu dyin
320 v 500 olmaqla qiymtlr almdr. Bu is onun adi miqyasl dyin olduunu
gstrir.
nterval miqyas. Frz edk ki, biz halinin glirlri bard statistik
gstricilr sistemini formaladrmaq taprlmdr. Bu i n biz sistem daxil
olan dyinlrdn biri - halinin glir interval - verilmidir. Tutaq ki, bu
intervallar 500 1000 manat, 1000 1500 manat v 1500 2000 manat kimi
myynldirilmidir v biz bu intervallara dn glirlr malik halinin say
bard mlumat sistem daxil etmk taprlmdr. Bu sistem daxil olan
halinin glirlri kmiyyti (dyini) interval miqyasl dyin adlanr.
msal (nisbt) miqyas. Cdvl 2-d verilmi dyinlr (Kapitaln balans
dyri / Cmi hdliklr, Satlar /Cmi aktivlr, Nad vsaitlr / Cmi aktivlr,
Cmi hdliklr /Cmi aktivlr, Xalis glirlr / Satlar) nisbt miqyasnda
verilmi dyinlr adlanr.
Kmiyyt v Keyfiyyt gstricilri. Statistik gstricilrin n ox
yaylm formalarndan biri d onlarn kmiyyt v keyfiyyt gstricilri kimi
xarakteriz olunmasdr. Kmiyyt gstricilri sasn ddi qiymtlrl
xarakteriz olunan gstricilrdir. Msln; cdvl 2-d verilmi statistik verilnlr
sisteminin dyinlri (Kapitaln balans dyri / Cmi hdliklr, Satlar /Cmi
aktivlr, Nad vsaitlr / Cmi aktivlr, Cmi hdliklr /Cmi aktivlr, Xalis
glirlr / Satlar) kmiyyt gstricilrin bir nmundir. Keyfiyyt gstricilri
is nominal v ya adi miqyasda veril bilr. Msln; yuxarda nomonal miqyas
haqqnda danarkn avtomobilin rnginin qara, qrmz v s. olduunu frz
etmidik mhz bu cr nominal miqyasda verilmi gstricilr keyfiyyt
gstricilri adlanr. Bzi hallarda gstrici ddi qiymtlrl verilmsin

baxmayaraq o keyfiyyt gstricilrin aid edilir. Msln; cdvl 3-d verilmi

dizst kompyuterin CPU tezlik xsusiyyti ddi qiymtlr malik olsa da bzi
dbiyyatlarda bu cr gstricilr keyfiyyt gstricilri kimi xarakteriz olunurlar.
3. Statistik verilnlrin formalar.
Qarlql arpaz gstricilr sistemi (ing: cross-sectional). Qarlql
arpaz gstricilr sistemi frdlrin, ev tsrrfatlarnn, firmalarn, hrlrin,
lklrin v digr mxtlif cr vahidlrin zamann bir annda mahid olunan
statistik gstricilr sistemidir. Bzn hr hans bir vahidin mahid olunan
statistik gstricilri eyni anda mvcud olmur. Msln; gr aillrin glirlri
bard soru aparlrsa ola bilsin ki, bzi aillr cari hft v yaxud cari ay rzind
soru olunduu halda, bzi aillr nvbti hft v aylar rzind soru olunsun.
Lakin, gr mqsd qarlql arpaz gstricilrin bir il rzind toplanmasdrsa,
baqa szl zamann bir an kimi hr hans il gtrlrs, onda hftlr, gnlr v
aylar zr mahid dvrlri frqli olsa da bu gstricilr sistemi zamann bir
annda (verilmi il rzind) toplanm qarlql arpaz gstricilr sistemi hesab
edilir.
Qarlql arpaz gstricilr sisteminin digr vacib xsusiyyti toplanan
gstricilrin tsadfi qaydada gtrlmsindn ibartdir. Yni, mahid olunan
aillr lkd, blgd, hrd, rayonda v digr razi blgs zr mvcud olan
aillrin cmindn (ana ktl) bu aillrin irqi mnsubiyytin, onlarn yana,
glirlrin v s. xsusiyytlrin gr frq qoymadan tsadfi qaydada
gtrlmlidir.
Bzn is tsadfi qaydada mahid aparlmas tam kild reallaa bilmir.
Frz edk ki, biz aillrin srvt toplamalarna tsir edn faktorlarn yrnilmsi
il maraqlanrq. Bu zaman el ola bilr ki, glirlri qeyri-leqal mnblrdn
formalamas sbbindn bzi aillr z glirlri bard mlumat vermkdn
imtina etsinlr. Bu halda tsadfilik pozulur.
Qarlql arpaz gstricilr sistemin aadak cdvld verilmi statistik
gstricilr sistemini misal gstrmk olar (bax: cdvl G2).
Cdvl 3
Qarlql arpaz gstricilr sistemin bir nmun

ekran
n
ls
CP

U
RA
Qiym (dyu qar tezli M
t
m)
a
yi
(qb)
299,9
9 15,6
1 1,4
2
329,9
9 15,6
1 1,7
2
329,9
9
14
1 1,5
2
349,9
9 15,6
0 2,2
2
349,9
9 15,6
0 2,2
2
349,9
9 15,6
1 1,4
4
359,9
9 15,6
1 1,6
2
379,9
9 15,6
1 2,2
2
379,9
9 15,6
1 2,2
2
379,9
9 15,6
1 2,4
4
389,9
9 15,6
0 2,2
2
439,9
9 15,6
1 2,3
4
449,9
9 15,6
1 1,4
4
449,9
9 15,6
1 2,3
4
459,9
9 15,6
0 2,5
2
479,9
9 15,6
0 2,3
4
479,9
9 15,6
1 2,4
4

Har
d
Dis
c
Webkam
(qb era
)
(mpks)

Blueto
oth

ki
si
(kg)

320

0,3

2,1

2,5

320

0,3

2,1

2,3

320

0,3

2,1

2,72

320

0,3

2,3

320

0,3

2,3

500

0,3

2,5

320

0,3

2,1

2,72

320

0,3

2,5

320

0,3

2,5

320

0,3

2,3

500

0,3

2,3

500

0,3

2,1

2,5

500

0,3

2,1

2,72

500

0,3

2,3

500

720

2,3

320

0,3

2,3

500

0,3

2,5

479,9
9

15,6

2,4

4 500

0,3

2,5

Zaman sras. Zaman sral gstricilr sistemind bir v ya bir ne

dyinin statistik gstricilri dvrlr zr gtrlr. Yni, bu cr gstricilr
sistemind dyinlrin statistik gstricilri zaman nnsi zr dyiir. Bu
gstricilr nmun kimi cdvl 4-d verilmi gstricilr sistemini misal
gstrmk olar.

Cdvl 4
Zaman srasna bir nmun
Tarix
2001:1
2001:2
2001:3
2001:4
2002:1
2002:2
2002:3
2002:4
2003:1
2003:2
2003:3
2003:4
2004:1
2004:2
2004:3
2004:4
2005:1
2005:2

y
1068120.0
1048760.0
1556040.0
1651040.0
1167460.0
1282380.0
1576140.0
1894420.0
1477460.0
1604260.0
1980500.0

x
85536.2
89027.8
91696.6
218008.3
211020.6
98745.0
169321.6
169359.2
112512.2
112090.3
188109.4

Tarix
2005:3
2005:4
2006:1
2006:2
2006:3
2006:4
2007:1
2007:2
2007:3
2007:4
2008:1

1948460.0

435020.3

1609760.0

167585.9

2094440.0
2233620.0
2436680.0
2131480.0

266579.5
346870.6
356864.0
208680.0

2008:3
2008:4
2009:1
2009:2
2009:3

2769540.0

386880.0

2009:4

2008:2

y
3279560.0
3695020.0
3223000.0
3923400.0
5583800.0
5005600.0
5145400.0
5527000.0
5935600.0
8620100.0
8209000.0
10296700.
0
11864700.
0
7635300.0
6741800.0
7545900.0
9139400.0
11151600.
0

x
391280.0
607904.2
306500.0
701400.0
674600.0
594937.0
400500.0
696400.0
905300.0
1316000.0
698100.0
1540900.0
1958200.0
2071400.0
1214600.0
1200600.0
1437000.0
1521900.0

Zaman dyimsin malik qarlql arpaz gstricilr sistemi (ing:

pooled cross sections). Yuxarda qarlql arpaz gstricilr sistemindn
danlm v cdvl 3-d bu cr gstricilr sistemin bir nmun gstrilmidir.
Bu nmund dizst kompyuterlrin qiymtlri v onlarn ekrannn ls,

rngi, tezliyi, srti, brk diskinin ls, vebkamerann ls, blutuzu v kisi
kimi xarakterik xsusiyytlri bard statistik gstricilr verilmidir. gr bu cr
mahidni biz iki v ya daha ox dvr n aparm olsaq aadak cdvld
verilmi gstricilr sistemi ld etmi olarq.
Cdvl 5
Zaman dyimsin malik qarlql arpaz gstricilr sistemin bir
nmun

2011
2011
2011
.
.
.
.
.
.
.
2012
2012

ekran
n
ls

CPU RA
Qiym (dyu qar tezli M
t
m)
a
yi
(qb)
299.9
9 15.6
1
1.4
2
329.9
9 15.6
1
1.7
2
329.9
9
14
1
1.5
2
349.9
9 15.6
0
2.2
2
349.9
9 15.6
0
2.2
2
349.9
9 15.6
1
1.4
4
359.9
9 15.6
1
1.6
2
379.9
9 15.6
1
2.2
2
379.9
9 15.6
1
2.2
2
379.9
9 15.6
1
2.4
4
389.9
9 15.6
0
2.2
2
439.9
9 15.6
1
2.3
4

Har
d
Dis
c
Webkam
(qb era
)
(mpks)

ki
Bluetoo si
th
(kg)

320

0.3

2.1

2.5

320

0.3

2.1

2.3

320

0.3

2.1

2.72

320

0.3

2.3

320

0.3

2.3

500

0.3

2.5

320

0.3

2.1

2.72

320

0.3

2.5

320

0.3

2.5

320

0.3

2.3

500

0.3

2.3

500

0.3

2.1

2.5

.
.
.
.
.
.
.
.

449.9
9
449.9
9
459.9
9
479.9
9
479.9
9
479.9
9
479.9
9
419.9
9

15.6

1.4

4 500

0.3

2.1

2.72

15.6

2.3

4 500

0.3

2.3

15.6

2.5

2 500

720

2.3

15.6

2.3

4 320

0.3

2.3

15.6

2.4

4 500

0.3

2.5

15.6

2.4

4 500

0.3

2.5

15.6

2.4

4 500

0.3

2.5

15.6

2.4

4 500

0.3

2.5

Cdvldn grndy kimi hm 2011, hm d 2012-ci illr zr dizst

kompyuterin qiymtlri v eyni xarakterik xsusiyytlrinin statistik gstricilri
verilmidir. Bu cr ctatistik gstricilr sistemi zaman dyimsin malik qarlql
arpaz gstricilr sistemi adlanr (bax: cdvl 5).
Panel gstricilr sistemi. Qeyd edk ki, Statistik v ekonometriq thlillr
zaman n ox rast glinn statistik gstricilr sistemindn biri d panel tipli
statistik gstricilr sistemidir. Bu tip gstricilr sistemi zaman dyimsin
malik qarlql arpaz gstricilr sistemidir. Lakin zaman dyimsin malik
btn qarlql arpaz gstricilr sistemi panel tipli gstricilr sistemi kimi
veril bilmz. Msln; bizim nmun kimi gstrdiyimiz cdvl 5-dki statistik
gstricilr sistemi zaman dyimsin malik qarlql arpaz gstricilr sistemi
olsa da onu panel tipli gstricilr sistemi adlandrmaq olmaz. nki, bu
mlumatlar toplanarkn 2011-ci ild mahid olunmu dizst kompyuterin
2012-ci il zr aparlm mahidy d daxil olmasn sylmk tin olar. Bel
ki, kompyuterlrin myyn hisssinin v yaxud hamsnn satlmas onlarn
nvbti ilin mahidsind d itirak etmsin imkan vermir. Mhz bu xsusiyyt
panel tipli gstricilr sistemi il zaman dyimsin malik qarlql arpaz
gstricilr sistemi arasndak balca frqdir.
Demli, zaman dyimsin malik qarlql arpaz gstricilr sisteminin
panel tipli olmas n mahid olunan vahidlr (bu nmund dizst

kompyuterlr) btn dvrlr zr eyni olmaldr. Msln; tutaq ki, Azrbaycann

bir ne regionu zr aadak cdvld (bax: cdvl 6) verilmi statistik
gstricilr sistemi mvcuddur:
Cdvl 6
Regionlarn DM zr panel tipli gstricilr sistemi

2011 Bak
2011 Gnc
Sumqay
2011 t
2011 Xrdalan
2011 Lnkran
2011 Tovuz
2012 Bak
2012 Gnc
Sumqay
2012 t
2012 Xrdalan
2012 Lnkran
2012 Tovuz

Asl
dyin
DM
-

X1
-

zah edici dyinlr

X2
.
.
Xn
-

Bu cdvld (bax: cdvl 6) veriln gstricilr mhz panel tipli gstricilr

sistemidir. Burada regionlarn DM-i asl dyin kimi verilmidir. zah edici
dyinlr is n sayda blli iqtisadi dyinlrdir. Cdvldn grndy kimi
2011-ci il zr hans regionlar mahid olunmudursa, 2012-ci ild d eyni
regionlar mahid olunmudur. Yni, zaman dyimsin malik qarlql arpaz
gstricilr sistemind verilmi mahid vahidlri (regionlar) hr iki dvr zr
eynidir v bu xsusiyyt imkan verir ki, biz cdvl 6-da verilmi zaman
dyimsin malik qarlql arpaz gstricilr sistemini panel tipli gstricilr
sistemi adlandraq.