tsBN

9/5 7981 20 6

,lliliflltltilililtill|[il

Talat Tekin: 16 Temmuzl927 tarihinde Gebze'ye baflr Tavqancrl

nahiyesinde dolan Talat Tekin, istanbul Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk
Dili ve Edebiyatr Bciltimii'ni.i bitirdi (1951). izmir, Trabzon ve Bitlis'te edebiyat
<ilretmenlifi yapfi. 1957-1961 yrllan arastnda Tiirk Dil Kurumu'nda Gramer
Uzmanr olarak gahgtr. 196l'de ABD'ye giderek doktora gahgmasrna bagladr, bu
arada indiana Universitesi'nde Ural-Altay Dilleri Bdliimii'nde iki yrl Tiirk Dili

Okutmanhlr yaptr.
1965 yrhnda "A Grammar of Orkhon Turkic (Orhon Ttirkgesi Dilbilgisi)" adh
teziyle Kaliforniya Universitesi'nden doktor tinvanrnr aldr, 1965-1972 yrllan
araslnda aynr iiniversitede Ttirk Dili ve Edebiyatr dgretim iiyelili yaptr. 1970'te
istanbul'a gelerek "Ana Tiirkgede Asli Uzun Unli.iler" adh teziyle dogent
tinvanrnr kazandr. 1972 gizi)nde Ttirkiye'ye dcinerek Hacettepe Universitesi'nde
gdreve bagladr 1976'da "Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcasi' adh
teziyle profesdr iinvanrnr aldr. 1982 yrhnda Hacettepe Universitesi, Edebiyat
Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr B<iliimii Bagkanhgrna getirilen T. Tekin bu
gcirevini l99l yrhna delin stirdiirdti. 1994 yannda da aynr biiltimden emekliye
aynldr. Ancak meslekten ve gahgmaktan hemen "emekli"ye ayrrlmayan Prof.

Dr. Talat Tekin gahgmalannl v6 derslerini siirdtirmeye ederek 2003 yazrna delin
Yeditepe Universitesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimti'nde <ilretim iiyesi olarak
galrgmrghr. Halen Eski Ttirk yazrtlarr iizerine gahgmalarrnr sUrdiiren yazarn
1993'e kadar yayrmlanmrg yayrnlannln bir listesi adrna hazrrlanan armalanda
bulunmaktadrr: Talat Tekin Armadanr, Tiirk Dilleri AraEttrmalan, cilt 3,
Simurg yayrnevi, Ankara 1993.

Kitaplarr: A Gramrnar of Orkhon Turkic, 1968; Ana Tiirkgede Aslt Ilzun

1975; Japanese and Turkish: Is Japanese Related to Turkish? 1985;

AnMkr,

Tuna Bulgarlart ve Dilleri, 1987; Orhon Yazulan, 1988; Volga Bulgar

Kitabeleri ve Volga Bulgarcast, 1988; XL Yiizytl Tiirk filri, 1989; Hunlann
Dili, 1993; Japonca ve Altay Dilleri, 1993; Irk Bitig, The Book of Omens,
1993; Tunyukuk Yazttr, 1994; Tiirk Dillerinde Birincil Uzun Anlijler, 1995;
Tilrkmence-Tiirkge Sdzlilk, 1995 (M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S.
Eker ile); Tiirk Dilleri - Les Langues Turques, 1995 (M. 6lmez ile); Les
inscriptions de l'Orkhon, Kul Tighine, Bilghd Qaghan, Tounyouqouq, 1995;
Tarih Boyunca Tilrkgenin Yau.mt, 1997; Tilrkoloji EleEtirileri, 1997
(geniEletilmig 2. baskr); Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 2003 (1. baskr
2000).

Talat Tekin

rldrz

Mehmet 6\mez
Mehmet Olmez:31 Mart 1963'te Ughisar'da (Nevgehir) doldu. 1985'te
Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyah Bijliimti'nii
bitirdi. Aynr yrl bitirdili bijliimde yiiksek lisansa bagladr. 1985 ytltnda girdili
srnav sonucu TDK'nda uzman yardtmcrh[rnr kazandr, 1987'de mezun oldulu

Tiirk Dilleri

b<iliimde araQtrrma grirevlisi olarak gahgmaya baglayana defin bir yrl TDK'nda

gahgtr. 1988'de Eski Uygurca Altun Yaruk'un 5. bciliimii tizerine hazrrladllr

- Giriq -

metin gallgmasryla ytiksek lisans gahgmaslnt tamamladr. 1988'de bagladtfr

doktora 6lrenimi srrasrnda Alman Akademik Deligim Prolraml'ndan (DAAD)

aldrlr bursla Almanya'ya gitti. Burada kaldtlr iig yrlhk siire igerisinde Prof. Dr.
Klaus Rbhrborn'un gcizetiminde doktora gahgmasr olan Eski Uygurca Hst.ianTsang Biyografisi VI. Bciliim'ii hazrrladr. Aynr anda Mongolistik ve indoloji

bdliimlerinde, Prof. Dr. H. Bechert'in yantnda Sanskrit, Prof. Dr. G. Doerfer'in

yanrnda Klasik Mololca elitimini tamamladt. 1994'te Doktor, 1995'te Dogent,
2001'de de Profescir tinvanrnr aldt.

delin Hacettepe Universitesi'nde galrgan M. Olmez 1998-2000

yrllarr arasrnda Tokyo Yabancr Diller Universitesi, Tiirkoloji Bciltimii'nde
1998 yrlrna

misafir cilretim tiyesi olarak gahgmrg, 2000-2001'de ise Mersin Universitesi'nde gahqmrq olup 2001 Kastm aytndan beri de Yrldrz Teknik Universitesi'nde ri[retim iiyesi, Bolazigi Universitesi'nde de misafir tilretim tiyesi

olarak gahgmaktadrr. Qahqmalarrnr Eski Uygurca ve Sibir grubu TUrk Dilleri

iizerine yo!unlaEtrran M. Olmez'in yayrmlanmlq kitaplan gunlardtr:

Altun Yaruk, III. Kitap (= 5. Bdliim), l99l: Tiirkmence-Tilrkge Sdzllik'

M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S' Eker
Les Lttngues Turques, 1995 (T. Tekin ile); Die

1995 (T.Tekin bagkanhfrnda.

ile); Ttirk Dilleri -

alttilrkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Leningrad,

Paris, Peking

und

St. Petersburg sowie nach dem Transkript von

A.

v.

Gabain. Hrsg., tiber. u. komm. von Mehmet Olmez und Klaus Rdhrborn. Otto

Yrldrz
Dil ve Edebiyat2
istanbul 2003

Harrassowitz ' Wiesbaden 2001.

i
!
1

Tiirk Dilleri
-GiriqTalat Tekin

Mehmet Olmez
Yrldz
Dit ve Edebiyat Dizisi:

Yayrmlayan: Mehmet 6lmez

molmez@yildiz.edu.tr
isteme adresi:
Sanat Kitabevi
Karanfil Sok.5/60

06650 Krzrlay-Ankara

Tel.&faks: (90.312) 418 62 03

sanat@ sanatkitabev i.com.

tr

http://www.sanatkitabevi.com.tr

iletisim adresi:
Mehmet Olmez
Yrldrz Teknik Universitesi
Fen-Ed Fak. T.D.E. Bciliimii
Davutpaga Yerlegimi
3421 0 Esenler-ISTANBUL
Kapak Resmi

Tunyukuk Yazrtr, I. tag, Kuzey yiizii

OrhunlOrkhon, TIKA, Ankara 1995, 50. sayfadan

istanbul 2003
ISBN 975-7981-20-6
2. Baskr

(1. 1999 Simurg)

O Talat Tekin - Mehmet Olmez
Bu kitap "Kitap Matbaasl'nda basrlmrqtrr.
Tet. (0212) 567 48 84

TALATTEKiN. MEHMET 6LMEZ

Nogayca.................
.................ll2
Kumukga................
................. l15
6.9.6.Karagayca-Balkarca....
................. I lg
6.9.7. Ktrrm Tatarcast
.....lLz
6.9.8. Karayca (Karayimce) ...................
.................. 126
6.10. ayak/ tagftkgrubu: Ozbekge. yeni Uygurca.
.......... l3l
6.10.1. O2bekge................
................. l3t
6.10.2. Yeni Uygurca............................ ..................
136
6.11. aya[ / ta|h grubu: Salarca..........
........................ 143
6.12. ayalg / dagh (Opuz) grubu...........
........................ 145
6.12.1. Tiirkmence...
......................... 146
6.12.2. Azeri
................. 150
6.12.3. Tiirkge
...............156
, 6.12.4. Gagauz Tiirkgesi
...................... 159
GENEL BA$VURU KAYNAKLARr..................
............ 165
Ttirk Dillerinin GeliEim gemasr
.................168
Konuyla itgiti fimi Baqvuru Kaynaklarr.....
................. 170
Temel Scizliikler...............
................... 170
TURK DiLLERi iEiN KAYNAK DERGiLEh
................. I7I
6.9.4.

suNUs

6.9.5.

Elinizdeki kitap 1995 yrh sonunda hazrrlanan Tiirk Dilleri / Les

lnngues Turques adh kitabrn (Ti.irk Dilleri Aragtrrmalan Dizisi: 20)
Fransrzca boliimii grkartrlarak yeniden diizenlenmig bigimidir.
Kitabrn iki dilli ilk baskrsr giirdiilti ilgi dolayrsryla krsa siirede
tiikenmigse de yeni bir baskrsrm haarlamak vakit almrgtrr.
Bu yeni baskrda ge$itli defigiklikler yer almaktadrr. De[igikliklerin baqrnda kitabrn diizenlenig bigimi ve boyutu gelmektedir.
ilk kitapta ttirhi dil ve lehgelere ait krsa bilgiler ve metinlerin
ardlndan. slrasryla Tiirk dillerinin soyalacrna, alfabelerine, segilmi$
kaynakgaya ve Tiirk dillerini gtisterir bir haritaya yer verilmigti. Bu

yeni baskrda ise alfabeler ve seEilmig kaynakga ilgili dile ait bilgilerin hemen arkasma eklenmigtir. Bu da kitabrn kullanrmrm daha
uygun hale getirmiqtir. Bunun drgrnda dnceki baskrda yer almayan
Fu-yii Krgrzlanna ve dillerine bu baskrda yer verilmi$tir. Bundan
bagka iinceki baskrda yqr alan kimi dizgi hatalan giderilmiq, yeni
yaylnlar kaynakgaya eklenmiqtir. Aynca kitabrn boyu da bir <ilEri

DOGRUDAN TURK DiLLERiyLE ir-Cit_i DERGiLER..... ..................

I7I
TURK DiLLERiNE AGIRLIKLI OLARAK YER VEREN DERGiLER....
I72
TURK DILLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN
DoGUBiLiMLERi DERGiLERi ................
...............177
TURK DiLLERiNi iLGiLENDiREN DiLBiLiMi VE

kriErilttilmtigtrir.

DERciLERi................ ............... 183

UNivensireLERiN TURKoLoJi DERGILERi..
..........185
AyLrK yA DA iKi AyLrK DERGiLER...
...................... 186
DOGUBiLiMLERi

Bu baskrdaki bir bagka yenilikse "Genel Bagvuru Kaynaklan"

baghfr altrnda kimi elkitaplanna, Tiirk dilleri iizerine gahgmalann
yer aldrlr dergilere, kitap dizilerine, kurultay ve sempozyumlara yer
verilmig olmasrdr. Kaynaklann taranmasl srrastnda en son 1997'ye
delin olan gahgmalar, dergiler bu kitapta yer almrgtr. GerEekte bu
gahqma 1998 yrh baglannda tamamlanmtgsa da yayrml gegitli
nedenlerle bugtine kalmrgtrr. Dolayrsryla 1998 ve sonrasl yaprlan
gahgmalara bu baskrda yer verilememiqtir. 1998 yltndan ancak bir

RUSYA'DA VE ESKI SSCB'DE YAYIMLANAN DERG|LER..............

I89
SAYrLAR.....
.........................1s2
KURULTAY BiLDiRiLERi
......................1s4

ARMAdANLAR, OZEL

Bildiriler.......
Kurultaylan
Dilbilim Kurultayr
Bilimsel

Altayistik

EK: Tiirk Dilleri Harirasr

Trirkoloji Kongreleri.....
Uluslararasr Tiirkdilbilimi Konferansr.....
Uluslararasl Ttirk Dili Kongresi

KiTAP DiziLERi.....
iNrBRNBrrerURKoLoJi.

.........................1g4
....... 195

............

196

.....1g7

kag galrEma kaynakgaya dahil edilebilmigtir. Dergilerdense 1997 sa-

..................... lg7

yrlarr gciriilememiqse, ulagrlabilen son saylnln cildi ve ytlma yer

verilmiqtir. Kugkusuz burada yer verilen dergiler, kurultaylar ve
kitap dizilerinin sayrlan artrnlabilir. Biz burada en temel, en yaygrn

............... l9g
........1e8

....................200

TALATTEKiN. MEHMET

6T-usZ

6Nsoz

dergilere yer verdik. Dergiler arasrnda yaygrn krsaltmalannr bildiklerimizin krsaltmasma da yer verdik.
Burada andrlrmz kaynaklann elegtirisinden ziyade bir-iki ciimle
ile kapsamr belirtilmig, fazlasma yer verilmemigtir.

Tiirk halklannrn n[ifusuna ve dillerine ait bilgilerimiz gitgide

artmakta, yenilegmektedir. Ozellikle eski Sovyetlerde yagayan Tiirk
halklarrna ait en sa$lam niifus bilgileri 1989 sayrmlanna dayanmaktadrr. Bu tarihten sonra Ttirkiye'de yayrmlanan gahgmalarda,
makalelerde yeni bilgiler, yeni rakamlar yer almaktadrr. Bu konuda
Yeni Tiirkiye dergisinin "Ttirk Diinyasr Ozel Sayrsr" baqhkh l5-16.
ciltlerine bakrlabilir (Mayrs-Haziran, Temmuz-Alustos 1997).
Kitabrn boltimlerinin hazrrlanrgrna gelince, Ttirk dillerinin belli
bagh ses ve yapl dzellikleri ile Tiirk halklannrn krsa tarihinin, ntifus

bilgilerinin ttzlii bir bigimde yer aldrlr boltimler, Fu-yi.i Krrgrzlan

harig, Talat Tekin tarafindan; segme metin pargalan, kaynakga, Ttirk
Dilleri gemasl, alfabeler ve harita da Mehmet 6lmez'ce hazrrlamrgtrr.
Tiirk Dilleri'nin yeni baskrsrnda 1999 baskrsrna gcire fazla bir
deliqiklipe gidilememigtir. Bir sonraki baskrda <izellikle Rusya
Federasyonu ile Qin Halk Cumhuriyeti srnrrlan igerisinde ya$ayan
Ttirk halklannrn niifus bilgileri gtincellenecektir. Ayrrca Ortaasya
Tiirk Cumhuriyetlerindeki alfabe de[igiklikleri de bu baskrda yeterince ele ahnmamrgtrr. Kaynakgalar neredeyse oldufu gibi kalmrgtrr,
bu btjliim de bir sonraki baskrya zenginlegtirilecektir.
Mehmet Olmez

Elinizdeki kitap baglangrgtan gtintimiize eski-yeni biittin Ttirk dil

ve lehgelerini, baghca fonetik <jzellikleri, yayrlma alanlan ve konuganlan ile birlikte krsaca tamtmak amactyla hazrrlanmrgflr.

Ti.irk dillerinin Hsiung-nu'lann dilinden giintimiiz

dil ve leh-

gelerine kadar stiren aga$r-yukan iki bin yrlhk bir tarihi vardrr. Bu
oldukga uzun siire iginde Tiirk dilleri daha baglangrgtan, yani Milat
sralanndan baglayarak iki ayn ydnde geliqme g<istermigtir: l. Ana
Bulgarca ya da Ana QuvagEa, 2. Ana Tiirkge. Bir *r ve */ dili olan

Ana Bulgarcanrn bugiinkti tek temsilcisi baghca Rusya Federasyonuna ba$h Quvaq 6zerk Cumhuriyetinde yaklagrk iki milyon kiqi
tarafindan konugulan Quvaggadrr. Quvagga drgrndaki di[er btittin
Tiirk dil ve lehgeleri bir *z ve *g dili olan Ana Tiirkge'ye gider.
Tiirk dil ve lehgeleri gerek tarihi dcinemlerde gerekse bugtin do[uda Pasifik Okyanusu kryrlanndan batrda Balttk Denizi ktytlanna,
kuzeyde Kuzey Buz Denizi kryrlanndan gi.ineyde Basra Ktjrfezi
kryrlanna kadar uzanan Qok genig bir co[rafi alanda konugulmuq ve
konugulmaktadrr. Bu dil ve lehgelerin baztlan birbirine komgu alanlarda konugulmakta ise de cinemli bir krsmrnrn konuqma alanlan arasrnda btiyiik mesafe ya da arahklar bulunmaktadrr. Bu nedenle,
gerek gegmiqteki gerekse bugiin konugulmakta olan Ttirk dil ve
lehgeleri arasrnda cinemli farklar olacalr da agtktrr. Hemen belirtelim
ki bu farklar yine de gok de[ildir ve daha gok fonoloji alanrnda, bir
dereceye kadar da morfolojide griri.ili.ir. Sentaksa gelince, tarih boyunca Ttirk dil ve lehgelerinde sentaks yani s<izdizimi baktmrndan
biiyiik de$iqmeler olmamrqtrr. Bunun baqhca istisnalan Karaimce ile
Gagauz Tiirkgesidir. Artrk cilti bir dil durumunda olan Karaimcenin
sentaksr eski ibrani yazr dilinin ve Slav dillerinin ytizyrllarca siiren
etkisiyle de$igmig, Gagauz Ttirkgesinin sentaksr da komgu Slav
dillerinin etkisi altrnda tiimtiyle Slavlagmr gtrr.
Bugtinkti Ttirk dil ve lehgelerini tasnif etmek igin fonetik <il-

TALAT TEKiN . MEHMET

6I-IAEZ

IO

gtitler yeterli olmakta, morfolojik olgtitlere gerek kalmamaktadrr.

igte bu nedenledir ki elinizdeki kitapta da yalnrzca eski-yeni Ttirk dil
ve lehgelerinin belli-bagh fonetik ozellikleri tizerinde durulmug, daha
bagka

bir deyigle, eski-yeni Ttirk dil ve lehgeleri en karakteristik

fonetik ozelliklerine gcire struflandmlarak tanrtrlmaya gahqrlmrgflr.

Talat Tekin

GIRI$
Ttirk dilleri, Altay dilleri teorisine gcire, bu dil ailesinin bir kolunu olugturur. Altay dilleri ailesinin obtir kollan Mongol dilleri,
Mangu-Tunguz dilleri ve Kore dilidir.
Genig anlamr ile Ttirk dili (Turkic) terimi, genel olarak, Tiirkge
(Tiirkiye Tiirkgesi), Azei, Ttirkmence, Ozbekge, Yeni Uygurca,
Kazakga, Kt gtzca, T atar c a, B a$kurtga, Altayca, Hakasga, Tuvac a,
YakutEa vb. gibi soyca akraba olan epeyce kalabahk bir diller
grubunu belirtmek igin kullanrhr. Ancak, Ttirk dili terimi Quvaggayr da igine alacak bigimde kullanrlacak olursa bu pek do!ru olmaz.
*z- ve *rr- dili
Qtinkti, Quvagga drgrndaki biitiin Ttirk dilleri bir
olan Ana TtirkEeye (*tokuz"9", *lpS "krg") gittili halde, bir r- ve ldili olan Quvagga (tthhr "9", hil "kr$") yine bir *r- ve */- dili
oldu[u anlagrlan Ana Quvaggayaya da Ana Bulgarcaya (*tokuf
"9", *lpl" 'krg") gider. Bu demektir ki Quvagga ile Tiirk dilleri, dilbiliminde yaygln bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, "kardeg"
delil, "kardeg gocuklan"dtr. Bu nedenle biz bu iki ana dilin, Ana
Tiirkge ile Ana Bulgarcanrn, kendisinden grktrfr ve onlardan daha
eski bir ana dil tasarlamak zorandayn. Bu en eski ana dile ilk
Tiirkge (Ing. Pre-Turkic, Alm. Vortiirkisch) adr verilebilir. ilk
Ttirkge, hig kugkusuz,bir *f- ve *l'- dili idi ve bir stire sonra iki
diyalekte aynldr: Ana Bulgarca ve Ana Tiirkge. Bunlardan birincisi
bir *r- ve */- dili, ikincisi de bir *z- ve *rs- dili idi.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

12

1. HUNLARIN DILI

l3

TURK DILLERI

frE. #RIE f*A

siu-k6h thei-lei-karj

Qin kaynaklannda Ttirkler kendi adlan ile ilk kez VI. yiizytl
ortalannda anrlrlar. Aynr kaynaklar Ttrklerin Hunlann (Hsiungnu'lann) torunlan oldu[unu kaydeder. Qinlilerin Hunlan ve Tiirk-

leri gok yakrndan tanrmrq olduklarrndan herhalde qiiphe edilemez.

Bu husus dikkate ahnrrsa, eski Qin kaynaklannda verilen bu bilgilerin dofru oldulunu ve Hunlann eskicil bir Tiirk dili (Ana Tiirkge,
hatta ilk TiirkEe) konugtuklarrnr rahatltkla ileri stirebiliriz. Ne var
ki elimizde bu savt kanrtlayacak dil malzemesi yok denecek kadar
azdn.
Hunca dil malzemesi Qin kaynaklarrnda i.O. 3. y;dizytl ile I.S.
4. yid,zyrl arasrndaki dcinemlerden kalma bazt Hunca stizciiklerle
i.S. 4. ytizyrl baglanndan kalma gok krsa bir Hunca beyitten ve 4.6. yizyilara aitbazr T'o-pa ya da Tabgag tinvanlanndan ibarettir.
Qin kaynaklannda Qin yazrsr ile kaydedilmig en eski Hunca sdzciikler arasrnda king-lo (eski sciylenigi *king-ldk) "Hunlann tciren
klhcr" dikkati geker. Bu scizctiliin Orta Tiirkge kaynaklarda (Kaggarh'run s6zlii[iinde) gegen kryraft "kasap brgalr, sattr" ile bir ve
aynr oldufu ileri stiriilmii$tiir. Bu sozctik bugiinkii Tiirk dillerinde
de yagamaktadrr: Yeni Uygurca kiUrak "btiytik brgak, saur", Altaycal.culrak "iki ytizlii biiyiik btgak", vb. Hunca king-lo scizciiliiniin
i.6. |OZZ yrhnda meydana gelen bir olay nedeniyle de kayrtlara
geEti[ini saptayan Hirth bunun ya ya gegmig en eski Ttirkge
srizciik oldu[unu ileri stirmtigtiir.
i.S. +. yiizyrl baqlanndan kalan ve Qince kaynakta anlamt da
verilen Hunca beytin Eski Qince yaztgevrimi Pulleyblank tarafindan q<iyle yaprlmrqtrr:

ll

EJhftH

bok-kuk glou-thuk-tatj

Bu yazrgevrimine gdre Hunca beyit Tiirkge olarak

qdyle

kurulabilir:
silke nlrkang I Bulguk-gu tutang

"(Diigman) ordusuna kargt gtktn, Bukuk'u (lideri) tutsak

altn!".
Beyitteki ilk stizciik Eski Ttrkge "ordu" ve "savag" anlamrndaki
sil ya daszu sozcti[tintin -ke ekli verme (datif) durumudur; ikinci
stizciik Eski Tiirkge tastk- "grkmak" eyleminin ilk hece tinliisii
*tali(-)
daralrp /r/ya defiigmiq /- Ttirkgesi bigimi olan tilil7- 1a
eylemidir, daha dofrusu bu eylemin buyurma kipidir ve Eski
Ttirkge taSil.<ry ya da tagilga4 "grkrnl" s<izctiklerinin kargrhfrdrr; tigtincti sdzctik Hun liderinin bagkentini kuqatan dtigman ordusunun

lideri Liu-Yao'nun tinvantdtr ve Eski Tiirkqe metinlerde bukuk

olarak saptanmrg tinvan ile bir ve aynrdrr; diirdiincii siizcii[iin ilk
hecesi bukut.ctinvantntn belirli nesne (akuzati0 durumu eki -gr'dur
(= Eski Ttirkge -g) ve Qince kaynakta yanhghkla son scizciifiin ilk
hecesi sanrlmrgtrr; dcjrdtincii scizciik de son iki iqaretten olugan
t'uk-tang, yani tutarl "tutun!" sozciiltidtir (= Eski Tiirkqe tutatJ ya

datutur).
Bu beyitte gegen ve ET tastlgrl ya da taS*a7 stizctiklerine egit
*nlrkari sdzctilii' Ramstedt'e
olan t'rht-kang ya da t'i-li-kang (=
gcire, Huncarun bir p- dili delil, bir /- dili oldufunu gtisterir ve bu
bakrmdan gok dnemlidir'
Son olarak Kuzey Qin'de kurulan Hun ktikenli T'o-pa Wei
devletinde (4.-6.yy.) kullanrlan bazt T'o-pa (Tabgag) tinvanlan da
T'o-pa'lann dilinin Ana Ttirkqe ya da ona gok yakrn bir dil ol-

TALATTEKIN. MEHMET

6I.TIEZ

14

dufunu go stermekte dir : p i- t e - I e n (eski stiylen iqi *py i - t i k- g in) "katip, sekreter" (= Eski Tiirkge bitiggi ay.), k'o-po-gen (eski sciylenigi
k'a-pak-gin) "kapt muhaftzt" (= B5Li Ttirkqe kapagg4 kapryq ay.),
hu- lo - g en (eski sdylenigi * g uo - lak-pin) "htikiimdan kugandtran
saray gcirevlisi" (= *kurlagg4 krg. Eski Tiirkge f,ar "kugak", Orta
Ttirkge kurla- "kuqandtrmak", Yak. kurda- ay.) vb. gibi.
BAZIN, Louis, "Un texte proto-turc du IVe siecle: Le distique Hiong-nou du

I5

TURK DILLERi

fonemlerinin korunmug olmastdtr. Bu durumu Milat srralannda

Ana Samoyedceye girmig en eski Ttirkge cidting scizciiklerden
anlryoruz. Bu sozctiklefie /z/ yerine lrl, lS/ yerine de /U vardrr: Ana
*kil"'samtJr" <
Sam. *yar "l00" < iT *yaf 6ET yiiz), Ana Sam.
ir *m' (> ET ki$, Ana sam. *kil "kl!" < iT *kil' (> ET kr,r, >
Quv. hil ) vb. gibi.

3.1. Ana Bulgarca (1.-6. yiizyrllar)

'Tsin-chou"', Oriens, 1, 1948: 208-219.

BooDBERG, Peter

A., "The Language of the T'o-pa Wei", Harvard Joumal of

Asiatic Studies,

l,

1936: 167-185.

HInru, Fiedrich, "Hunnenforschungen", Keleti Szemle, II, I90I: 8I-9l.

MAENCHEN-HELFEN, J. Otto, The World of the Huns, yay. M. Knight,
University of California Press, 1973.
NS,

c.lX,

Macarlann atalan o ytizyrllarda aynr bcilgede yerlegmig olan Bulgar

Tiirklerinin komgulan idiler. Bulgar Ttirkleri ile olan iligkileri

sonucu o ddnemde birgok Bulgar Ttirkgesi sozciik Eski Macarcaya

PuLLEvBLANK, E. G., 'The Consonantal System of Old Chinese",l-l[' Asia

Major,

Ana Bulgarca, 5. ve 6. yizyilarda Kuzey Kafkasya'da ve

Karadeniz'in kuzeyinde yafayan Bulgar Ttirklerinin dili idi'

1962: 58-144,206-265l'.

TerlN, Talat, Hunlarm Dili, Ankara 1993.

2. TURK Uir.iNiN TARiHi OONnUr,nni

gegti. Macarcadaki bu en eski Bulgar Ttirkgesi sozciikler Ana

Bulgarcanrn bir *r- ve */- dili oldulunu aqrkga kanrtlamaktadtr:
Mac. dkcir"tikiiz" < AB *dki'ir (> Quv. vicir),Mac. borifi lboryii]
285):
iiki;r F l4l: I 181/ Eterrr ON: 1259 l'kurd A.
be!- ON: 1343 /&arrl A, ON; li44 l/krro A. ON:
cln: | 5l'i bevlchehcn: tl!t9 hbchirh; 1629 b6csil
nl372l uvkrewkewr; u 395 eker lhrk. oker', 1456
Oewketr,vtho ON (OklSz): mr i*lrr ll: L llEl/
[?U]; 1759]rilsiben:rnabiicsibeR:'Wiege'+ A:
-de 1857 r Lehnw aus einer tiirk Spr tschuw ? 'Ochse' +, nl372i 'tis': 2. I l8li ? 'Stier', 157?
Typs vor der Landnahme o lla51 beid: kiptsch
'ds': 3. [auch als Attr] 1649 'Durnmkopt' (NSz)
oc"'*: osm icqi,(': r:srr: 'Wiege' [turk Herkuaft]. Ar iikriis 1344 ON r Lchnw aus eircr tiirk S1>r
Voistui!': *beitl. Tiirk ausi t rvurde im Ung
tschuw Typs vor der Landnahmc o Koktiirk
crst zu ciren Spiranten, danr zu einem stimmiiki.iz: osm tikiiz: tschuw v5r;5r, za-rir: usw: 'Och*o/irisod loliro:'ds']. Entspr
heflcrr Ko:rs (i). schlieBlich rvurde er vokaii59; Stier'[? < toch
siert: .rcj nc.ci: -:1rep!i, -s:516 usw. Zum
in derr mong Spr. Vorstufe: r,,krir. N4it SubstituLrut;aadcl rirk i > ung cx vgl: -hocsar, tiondesimUrungtbblendenodiirftedieliiilterc
*rikrir gewesen sein; vgl:
-ki)ktn.v. Zur
-bicsi: zum unel anorg I vgl: -acs, -bi)lcs; Fom
vel ruch -gyrimrilcs. Die auf gebogenen Kufen
Bed 3 vgl: -barom. -marha r MNy 3: 310. 3l:
sci:aui:einde Wicge hatten Tilrkviilker nach
36; TE l: 539: TESz; NyrEil I l(): o?: T<irK 135
Euroca gebracht.
Abi btilcsSde ist Produkt
der SprE;r.
Atis <ienr Ung; slowak (ma)
6c'ricr: iunl lsieo\ I'eiclu: 'ds' r BTLw: TESz:
Db?csd

Tiirk dilinin tarihi donemleri g<iylece srralanabilir: f itt Ttirkge

d<inemi (aqalr-yukarl gaElmrzrn baglarrna kadar stirer), 2. Ana
Bulgarca ve Ana Ti.irkEe dtjnemi (kabaca l.-6. yiizyrllar arast), 3.
Eski Ttirkge ve Eski Bulgarca dcjnemi (kabaca 6.-ll. yijzyillar
arasr), 4. Orta Tiirkge ve Orta Bulgarca ddnemi (kabaca 11.-16.
yiizyrllar arasr), 5. Yeni Tiirkge ve Quvaqga donemi (16. ytizyrldan
bugtine kadarki d<inem).

2.1.

ilk

Tiirkge (Baqlangrgtan lVlilat srralanna kadar)

F:

12521 ? Bulchey'

1389 ? Reiciew

CN (Gy l:

ON; u1395 belclerr; s1405

Tori( ii4, l?i

ilk TtirkEe, Quvagga

da dahil olmak tizere biitiin Tiirk dillerinin

*f ve
atasrdr. ilk Ttirkgenin en tipik cjzellikleri iindamaksrl

*l'

Macarcanm Kdkenbilgisi Sdzlii!il' ne gore

balcsri' "begik" ve 6kiir "6kitz' ' maddeleri

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

16

"buza!r" < AB *buraga (> Quv. piru), Mac. nyar lfnrf "yaz" <
AB*fidr (> Quv. iur "ilkbahar"), Mac. kr)lyrik "hayvan yavrusu,
enik" < AB *kdlek (= Trkm. kdsek "deve yavrusu"), Maq dil
"cifle" < AB *diil (= OT tiiS "6!le; giiney"), vb. gibi.
Ana Bulgarcanrn baghca <izelliklerinden biri de daha sonra
Quvaggada cindamaksrl /6/ fonemine, Ana Ttirkgede de lglye
deliqecek olan srizigi ve scizsonu /lg/ tinsiiz grubunun heniiz bu
bigimde kendini korumakta olmasrdrr: Qw. puS "ba$" < Volga
Bulg. bag < AB *balg (= AT *ba$,Mac. bcilcsd [btilE6] "begik" <
AB *belgeg (= OT beSik), Quv. hfi- "kagrmak" < *kag- < AB
*kalgr (= ET kaft-), Quv. .fif- "panldamak, parlamak, (gimgek)
gakmak" < *yag- < AB *yalgl- (= ET yasr "parlamak, (qimgek)
gakmak", yapln "gimgek"), vb.

3.2. Ana Tilrkge (1.-6. yiizyrllar)

Quvagga drgrndaki tibiir biitiin Ttirk dillerinin atast olan Ana
TtirkEenin baqhca seslik ozellikleri gunlardr:
l. Scizigi ve sdzsonu l*f / fonemi //ye deligmigtir: iT *tokuti "9"

> AT *tolguz,iT *klf "krz" > AT *klz,vb.

2. Siizigi ve scizsonu /*l'l fonemi /E/ye deliqmi$tir: iT *&,/'

"ktQ" > AT *klrr, iT *bAI"'s" > AT *Dip, vb.
3. Stizigi ve scizsonu /lg,lc/iinstiz giftleri /g/ye defigmiqtir: IT
*alguk> AT *asulp "agrk kemili",iT *balg "bag, baglangrg" > AT
*baS, vb.

4. Stizbagr lc,d,n,6/ fonemleri lylye de$igmiEtir: lT *ctit'tik>

AT *yilziik,iT *dat'> AT *tliS "cifle; gtiney", iT *nudurul5,> AT
*yudruk "yumruk", iT *fraf > AT *yd.z"ilkbahar", vb.
5. Siiz sonundaki krsa i.inliilerin dtigmesi: lT *kona- "konmak,
bir yere yerlegmek" > AT *kon-,lT *btite- "(yara) kapanmak, iyi-

legmek" > AT *btit-,lT

"gelmek", vb. gibi.

*ab > AT *al-,iT *keli- > AT *kel-

17

TURK DiLLERi

Tunyukuk Yazttt, 1.
Bah Yiizii

(B 1) BilSe

TaE,

Tunfule,ule,, ben

dziim, Tab$ag ili1e fttlmttm. Tiirk

bodun Tabgagka kdriir erti. (B 2)
Tiirk bodun, kantn bulmaytn
Tab$a7da adnln, l,<anlanu; lgarun

lg,odup

Tablagl.<a yana igikdi. Terlri anga

tlmiS ering:
(antym

"(an birtim, (B

3)

igikdirl." igikdtik iigiin

"01!"
Terlri
ftmif ering. Tiirk bodun
dlti, all9,mn, yo$ boltt. Tilrk Sir
bodun yirinte (B 4) bod lSalmadr.
lg,odup

(B 1) Bilge Tunyukuk, ben

kendim, Qin ydnetimi srrasrnda
doldum. Tiirk halkr (o zaman) Qin'e
ba$mh idi.
(B 2) Ttirk halkr, (kendi) hanrnr
bulmayrnca, Qin'den aynldr; han
sahibi oldu; (fakat) hanrnr brrakrp
Qin'e yeniden bafrmh oldu.
Tanrr gdyle demig olmah: "(Sana)

han verdim, (B

3)

hanrnr brrakrp

(yine) balrmh oldun." (Tiirk halkr

yeniden) balrmh oldulu igin Tanrt
"Oll" demiE olmah. Tiirk halkr 6ldti,

mahvoldu, yok oldu. Tiirk Sir

halkr(nrn) iilkesinde (B 4) boy
kalmadr.

TALATTEKIN. MEHMET OTVBZ

18

630) kalan vebize kadar gelen Ttirkge bir belge ya dayant yoktur.
Bu drinemden kalma tek antt olan Bugut yaatl (dikiligi 581), ne

4.1. Eski Tiirkge Diinemi (6.-9. yiizyrllar)

Eski Tiirkge, 6. yij,zyrl ortalannda Ban Mo[olistan'daki Altay
dallarr b<ilgesinde yagayan ve aynr tarihte Qin'in kuzeyinde, bugtinkii Mololistan'da, biiyiik bir g<igebe devleti kuran (550-630,
680-745) eski Ttirklerin (Giikttirklerin) diliydi. Eski Ttirkge, aynca, 8. yljzyrl ortalannda Mololistan'daki Gtikttirk egemenli[ine
son vererek orada bir devlet kuran (745-840) gtigebe Uygurlarla,
Do[u Ttirkistan'da, Tanm havzastnda Koqo Uygur devletini (8501250) kuran yerlegik Maniheist ve Budist Uygurlarrn da

diliydi'

Eski Ti.irkge hig de birornek bir dil de[ildi. Eski Tiirkgenin biri
Orhon Tiirkgesi obiirti de Uygurca olmak tizere en az iki diyalekti
vardr. Uygurcanln ise en az tig diyalekti bulundulu biliniyor'
BAZIN, Louis,

les

systemLes

19 TURK DILLERI

chronologi,ques dans le monde Turc ancien,

Budapest 1991.

CLAUsoN, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century

yazrk ki, Ttirkge delildir. Yaztttn iig ytizii So!d, bir ytizii de
Sanskrit dilindedir.
Eski Tiirk Runik Alfabesi

-,

I-II, A. R6NI-TAS'tn

sunuguyla, Szeged 1981.

DoERFER, Gerhard, Ttirkische und mongolische Elemente im

Neupersischen.l'

IV, Wiesbaden 1963, 1965, 1967, 197 5.

ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the
Lexicon, I-II, Wiesbaden 1991.
NADELYAYEV, V. M., D. M. NAslLov, E. R. TENI$EV, A.
D revne ty urkskiy

M'

$qERBAK'

slovar', Leningrad I 969.

LIU MAU-TsAt, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken

(T' u-kiie),

I-il, Wiesbaden

a,e

t(T6)
k

Mo[olistan'da kurulan 1. Goktiirk devleti diineminden (550-

at,
et,

eY, Y
ok, uk,

i,t

uro
ii, (i

,t (T J)

ab, b

oK

eb, b

H(TB)

ttK

D ad, d
d ed, d

<(T>)

1K

ig

ie

aE, E

o
b

e8,
ak, k

ag, eg, g
am, em, m

r[(ra)
|)

x
)(I
G

rl

l
J

(T'r')

al,

ko, ku, k
b

K
k ek, k
L al, I

r+

(T D)

el, I

+r

#
r{

n
R

An, n
en, n

ar,
er,

r
r

aS,

EJ. J

1958.

4.1.1. Orhon Tiirkgesi (7.-9. yiizyrllar)

T
t
Y

U
U

Turkish, Oxford 1972.

An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish- Index Vol.

dk, iik,
kd, kii, k
tk, b, k

a6, e6,6
a(J, 4, a
ap, ep, p

ag, e{, {
az, ez, z

l'l

LT

alt,lt

)
(U)(T(,)

Nq

anQ, enQ, n9

NT

ant, ent, nt

tr

a$

><

bas

AS

bas

Runik harfli en eski Tiirkge yantlar 2. Gtikttirk devleti dtineminden kalmadrr. Bu yazrtlann bagltcalan, strasiyle, gunlardtr:
Qoyren yazrtr (yak. 688-692 yrllan arasl), Ongin yaz.u (720?),

TALATTEKiN. MEHMET

6LMEZ

20

Ktili Qor lihe-Htigc;tti) yazrfi (yak. 720-725), ihe Ashete yazrtr

(724?), Tunyukuk yaan (720-725 arasr?), Ktil Tegin yanfi (732)
ve Bilge Kalan yanu (735).

Mololistan'daki Uygur devleti (745-840) dcineminden kalma

runik harfli baghca yazrtlar da qunlardrr: Tes yazrtr (750), Taryat
(Terhin) yaafi (753), $ine-Usu (Bayan Qor) yazrtr (759-760),
So[dca-Tiirkge Sevrey yazr:r (762-763), Sofdca-Qince-TiirkEe
Karabalgasun yazttt (825), Suci yanu (840), Yenisey yantlan (9.10. ytizyrllar), vb.

2I

TURK DILLERi

9. Gelecek zaman-gereklilik srfat-fiilinin -srkl-sik eki ile kurulmasr: kiin tug-stk "gtindo[ar tarafr, do[u", kiin bat-s* "ginbatar tarafr, batt", vb.
Tunyukuk Yazfti, 2. TaE
(B I) Ttltt: keltirti. Sabt antag;
"Yrtt'tS yauda o,t tiintett sii

rrnsa tir ncn, han Bilge Tuni'ukuk:

Altun .rr,l! etsa keltitniz., ErtiS

Orhon TtirkEesinin baqhca rjzellikleri gunlardtr:

L Srizigi ve scizsonu /d/ foneminin korunmast: adak "ayak",

nd- "engel olmak" vb.
2. Sozigi ve scjzsonu /b/ foneminin korunmasr: sebin- "sevinmek", sab "soz" vb.
3. Ondamaksi lnyl foneminin korunmast: afit!, "fena, kotii",

iigtiziig (B 3) kege keltintiz.. Kehnisi

'Alp!' tidi, Iuvnnth.

(B f) (Bu arada bir) habcrci

getirdiler. Sozlcri qciyle: "Yanq ovasrnda yiiz bin askcr toplandr" diyor.

erya6 "yoksul", lqofi"koyun" vb.

4. Genizsil /4/ foneminin /!, gl ile ncibetlegmesi: bardnrc bard$rc "gittiniz", rilsikin - rilsikig "rileceksin", siirliikiirl s iin iikiig "kemiklerin" vb.
S. itgi durumu (genitif) ekinin iinsiizlerden sonra -ry/-iry,
rinltilerden sonra da -rur1l-nin olmast: ka11an-m "hakanln", beg-in
"beyin", bayrku-ntr1 "Bayrrkulartn" vb.
6. Ayrr bir grkma durumu (ablatif) ekinin bulunmamast ve bu
ad durumunun -da/-de eki ile kurulmast: bukarak uluS bodun-ta
olullartnt zdan" vb.
7. $imdiki zaman srfat-fiilinin -gmal-gme eki ile kurulmast:
bar-u[ma "giden", biti-gnte "yazan", kel-i-gme "gelen" vb.
8. Gelecek zaman srfat-fiilinin -dagtl-deqi eki ile kurulmasr: o/t e g i " olecek", ke l- t e g i "gelecek", y ar1 il- t ag t s i z " y antlacaks lntz",
vb.
"B uhara gehri halkr nd an",

o g I a rur1 rc-

tArilti" lir.

Ol safug eSidip begler koprn (B 2)

"Yanalrnt; ang ubutr t'ig!" ttdi. "Ben

Bu haberi duyunca beyler hep birlikte

(B 2) "Donclirn; temizin (yani "savaqrp yenilmemiqin") utancl (savagrp

yenileninkinden) daha iyidir!" dediler.

(Ben de gdyle dedirn:) "Ben qciylc

diyorum, ben Bilge Tunyukuk: Altay
dallarrnr aEarak getdik, irtig rrmafirnr
(B 3) geEerek geldik. (Buralara kadar)

gelenler "(Celiq) zor(du)!" dediler,

da "

(ama pek de zorluk) hissetmediler.

ALov, S. Ye., Prarrla

n ik

tl re

nc

t)' tu'ks koS' lt i s' m enno.rli,

Moskva-Leni ngrad

l95l.

-,
-,

Yeniseyskaya pis'ntennost' lyurkov, Moskva 1952.

Pantyatniki drevneDturksku' ltis'ntenttosti nrongolii

Leningrad 1959.

i kirgizii,

Moskva-

TALATTEK|N. MEHMET

Otrtpz

22

OnruN, Hiiseyin N., Esti Tilrk Yaatlan, I-IV,TDK 1936-1941, (19862).

RADLoFF, W.,Atlas der Alterthiimer der Mongolei, SainrPdtersbourg 1892-

23

TURKDiLLERI

lagmrg. Bu insanlar korkmug. (Tanrr) "Korkmayrn!" demig, "kut verecelim"

demiq. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir.

1899.

-, Die alttiirkischen Inschriften der

(I)

Mongolei, Neue Folge, Saint-

tu1

Pdtersbourg 1897; Zweite Folge 1899.

Ssnrxnvn, O.F., Gdktiirk Tarihinin Meseleleri, TKAE l3l, Ankara

1995.

9c7oa'

', Orhon Yazrtlan, TDK, Ankara 1988.

Tunyukttk Yatu,TDAD -5, Ankara 1995.

V),

'flf;r:t2')9

Helsingfors 1896.

-,Turcica.

Mongolie et de la Sibdrie (= MSFOu XXXVII), Hetsingfors 1916.

-,

"Altttirkische Inschriften der Mongolei, in Ubersetzung und mit EinIeitung", Zeitschrift der Deutschen Morgenlcindischen Gesellschaft,
(Almancaya gev. H. H. ScHAEDER) 1924-1925: l2l-175.

-,

Orhon Yautlart Arastrrmalart, Qev. V. Kciken, TDK, Ankara 2002.

4.1.2. Uygarca (8.-l 1. yiizytllar)

Mo[olistan'daki Uygur devletinin Ktrgtzlar tarafindan yrkrlmasrndan (840) sonra Uygurlarrn biiyiik bir kesimi gtineye, Tanm
havzasrna yerle$ip Maniheizm, Budizm ve Hristiyanhk dinlerini
benimsediler ve merkezi Kogo olmak tizere 400 yrl siirecek olan
yeni bir devlet kurdular. Daha az sayrda Uygur kabileleri de Qin'in
Kansu eyaletine yerlegtiler ve daha krsa <imi.irlii kiigtik bir devlet
kurdular.

hafili

Uygurca

fal kitah lrk Bitig'in ilk iki

sanrr

otulup mutlr.r olurum. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir. Ala atlr yol tanrrslyrm.
Sabah akgarn (atrmr) rahvan stirerim. (Yol Tanrrsr)

iki negeli insanla

karqr-

L+v "-HiPt'4+,
Tt7' f *Y
r

qJJ'i>7 ' 78'lf]'.

=::::':,?E
')7',t'L
/aF

gin ilze merlileyilr

men. Anga bilirller:

Edgii ol. (2) Ala

atlry yol teryri men,

yartn kige

eSilr

men. Utru eki yal$

kisi oplm sokrymrE.

Ki-Ei Igorlg.mtS.

"

timig,

"

Korf;ma!

"

kut birgey men"

timiE. Anga bili1:

Edgii ol

Biiyi.ik dinlere intisap eden Kogo ve Kansu Uygurlarr arasrnda

az sonra biiy{ik bir geviri etkinli[i bagladr. Maniheizme ve Budizme
ait gok sayrda din kitabr Sofdca, Qince, Toharca, Sanskrit ve
Tibetgeden Uygurcaya gevrildi. Bu geviri yaprtlarla sciz konusu
dillerden Ttirkgeye (Uygurcaya) birgok yabancr scizciik girdi.
Manichaica

lll,

5. sayfadan

I. ...dindarka y(a)ra-- .....

2. ...--larning ulug-- .....
3. ...ftilndar bolgay " r(e)n[gri]
4. --- u--- bdgiilenntek lgutug
5. ktvtfi bulmts bolgay .'drrii
6. ol yek ogulu 'igiQ

Ben Ten-si'yim ("Gilgtin Ollu"yum). Sabah ve akgam altrn tahtrn iizerinde

:L
"&

-:;:"r#L

j 7{.""+'7'tlfV'lJl7fz

Etudes conr"rnant I'interpretation des inscriptions turques de la

R,;atik

eo"o

Lloev

o . r,'SB -f lt
i f*'i-t7
f1c''>49 'y
i,ry"+},l'J-to f tl'2A47'

TEKIN, Talat, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington 1968.

-,
- , Orhon Yazrtlart: Kiit Tigin, Bilge Ka[an, Tunyukuk, istanbul 20033.
-, Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 20032.
THoMSEN, Y., Inscriptions de I'Orkhon ddchiffrdes (= MSFOu

OO c,(t

Tensi men.

Yann kige altun tir-

mitri[i]

ol Qindar(a'inge ay$a[y]
8. munEaSa beril t(e)ngrii ogultt
9. mitrii burfran kelgey tipen
7.

TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ

24

25

TURK DILLERi
bitigi ktrrti

(futrfiyen) yazlsr dogru, parlak;

1:aruk

savlTr tcuri bilge

sdzleri, tanrrsal bilgisi,

biligi bdliik bIdl]iik

tiirlti ttirlil

tuloilai txtnt yer suv

tatlr cigretisi. (ltafi'ive n1 yerin

)tertitl('iisi et'iiz

diinyasr, r,iicut (...)

suyr.ur

A. v. Le Coq. Khotscho, l9l3; ve yine A. v. Le Coq, Die Butldhistische

Spiitantike in Mittela:;ien, Berlin 1923, tablo 8zlb, metin: s. 58.

So[d Kiikenli f]ygur Alfabesi

sonda

ba$ta

ortada

yaa-

harJ'-

soncla

ortada

cevrinri cevrinri
i,:
;t;
i:.t
.l '

.i
,

';:i

Flro* t'.

aa

,:

$ $

!,r

hI

.--l
I

?2
a

lr

4a

a,a

I, l

a1

!t

,:

,.r
,

t:

s
-U!

ot

ta
a

--a
22

wy/
'wy
k,g,h q,q,q
o.u

v
r

harf-

cevrim

qevrirni

4.

!,

s,9

q/s

,)

$,s

$/s

z,i

zlj

ITI

11 11 11
.1

k,g

ilk

o,u

f
{ffi$b;

aa

y l'y

yan-

baqta

-a

.1

,-'

a
t

,6

hecede bir tinsiizden sonra.

Ortada, ikinci hecede

GerEekte -p-/-b- ve -k-l-g- harflerinin ortadaki biEirnleri, birleqmig citeki
har{lere gcire cizellegmiq olup "birleqik harfler (ligatiir)" ilzelligi taqtmak-

Manici Minyatiir Pargasl

tadrrlar, bunlardan bazrlart goyledir: g' (-pw-),

(pw-),

(-pl-), so (pl-),

., (-p'-),., (p'-), e' (-kw-), er (kw-), c' (-kyJ' a (ky-)' c' (-k'-)' c' (k'-)

TALATTEKiN. MEHMET OU'IIBZ

26

27

TURKDILLERi

Uygurca yazma yaprtlann pek azt So[d alfabesiyle, btiytik bir

krsmr Sold yazlsrnrn iqlek bigiminden geligmig olan Uygur alfabesiyle, ki.igiik bir krsmt da Mani alfabesiyle yazrlmtqttr. Brahmi ve
Tibet alfabeleriyle yazrlmq az sayrda Uygurca metin de vardrr.
Uygurca yaprtlar bu dilin dndamaksrl /ny/ foneminin durumuna

gore baghca iig diyalekti bulundu[unu gdstermektedir: l. lnyl

diyalekti, 2. lnl diyalekti,3. lyldiyalekti. Uygurca yaprtlann biiyiik
gofunlu[u /y/ diyalekti iledir.
Uygurcantn baghca seslik ve bigimlik tizellikleri gunlardr:
1. Sozigi ve sdzsonu /nyi foneminin korunmasr (f- diyalekti),
/n/ye de[igmesi (n- diyalekti) ve lylye deligmesi (y- diyalekti):
a6ry, arug, aytg "kdti.i"; QIga6, gryay "yoksul"; l.<afiu,I.<ayu
"kim, hangi" vb.
2. Sdzigi ve sdzsonu /b/ foneminin lvlye de[igmesi: yavrz
"kdtti" <yabu, ev < eb, sevin- < sebin-,,tt v "su" < sub vb.
3. Qrkma durumunun -dml-din eki ile kurulmast: balft-dtn
"gehirden", ev-din "evden" vb.
4. itgi durumunun gerek iinsiizler gerekse i.inltilerden sonra
-ruq l-nir1l -nur1l -nilr1 eki ile, /n/ diyalektinde de -nar1l -ner1 eki ile kurulmasr: teryri-nir1 "Tanrlnln", ilig-nir1 "htikiimdann", beg-nery

"beyin" vb.
5. $imdiki zarnan srfat-fiilinin -pltl-gli eki ile kurulmast: kdr-ilgli " goren", iinte- gli "ga$lran" vb.
6. -yukl-yilkekli kesin gegmig zamanbigiminin bulunmast: /ilEeyi)k men "rtiya gcirdti m" , sal.un-yu( sen "diiqtindtin" , kan-yul.c biz

.-rrrr1p-{golrJry.
\r,Gb--er:
S

(...) yarltkar "Burhanlar bilmis nom terirlde terirl, alp (2) uk{uluk'
sdzlemiS nomlamtE nomlarnul ydrilgleri, (3) bangm alp bilgiililk titir,
arhantlarlga pratikabud- (4) larlg,a yitgeli ugululg ermez" ftp ftdi. (..')
(1) (...) der. "Buddhalann bildifi opteti (Dharma) gok derindir, anlamast
giigtiir, (2) va'z ettikleri <ilretilerin anlamrnr, (3) gidiEini anlamasr giigtiir,
Arhatlar ve Pratyekabuddhalar (4) (bu bilgiye) ulagamazlar" dedi. (...)

-q^t)

D =.L--!r.-,.-

addhar map u n(arika- s utra'

-l

nrn yorumu'ndan

ADAM, Volker, Jens Peter Laur, Anreas WElss, Bibliographie ahtiirkischer

Studien. Wiesbaden 2000.

ARAr, R. Rahmeti, Eski Tiirk $iiri, TTK, Ankara 1965 (1991).

"Eski Ttrk Hukuk Vesikalan", Journal de la Sociiti Finno-Ougrienne,

-,

1964,65: 13-77.

AslrusseN, Jes. P., Xu dstvdntft. Studie s in Manichaeisrn, Copenhagen 1965.

BANc, W. ve A. von GegRIN, Tiirkische Turfan-Texte,l-V, Berlin 1929-

t93t: t929 11,1929 II,

1930

III,

1930

IV,

1931 V.

-, Analytischer Index zu den filnf ersten Stiicken der tiirkischen TurfanTexte,Berlin 1931.
BANG, W., A. v. GesalN ve G. R. R,qcHnart, Tilrkische Turfantexte,Yl,
Berlin 1934.
Berliner Turfan Texte,I, II, III, V, VII, VIII, IX, XIII, XVIII, XIX, XX Berlin

"yaglandtk" vb.

(t)

rr''1 Lt'l-1 A1

I --tr rrl"-- ffi

1971-2001.

Sdzlillii /-//1, istanbul 1934-38.

Cnpenodru, Ahmet, Eski Uygur Tiirkgesi Si)ztiiEil. TDK, istanbul 1968.
GABAIN, Annemarie von, Alniirkische Grammatik, Leipzig l94l (19502,
19743). lEski Tiirkgenin Grameri, gev. M. Akahn, TDK, Ankara 19881
Turfan-Texte, VIII, X, Berlin 1954, 1959.
CAFERodLU AHMET, Uygur

-,Tilrkische

ve Werner WINTER, Tilrkische Turfantexte,IX, Berlin 1958.

TALAT TEKiN. MEHMET

6wez

28

HAMII-'foN, Jarrres Russeil , Le Conte Boucrtrhiclue tru brn et

du ntttuvais priru:e

en versiort tui'g.oure, paris

197r . (Bucract if i ve Kdtii Kurpri prens

Masuhrtrtt Ut,gurcast, Eev. E. Korkut, i. Birkan, Ankara l99g)
-, MartLtscrits oui'gours tru IXe-XC siicle tle Toue,-houang. I-il, paris 19g6.
LEcoe, Albert von, Tiirkischc Manicrnic'a ctus Crntscho.I-ilr, Berrin
r9r2-

t922.
Miir.r.ER, Friedrich W.K. lJiguritc,

o'vgz,

l90g_193L

Bakrg)", QulduS Tiirk Edebit,uturu Elestirc! Bir BuktS; Net,irt

Ortberk Ar_
tnrrlanr, yay. M. Oln,lnz, Ankara 1997: 225_256.

C. R., i.ilrti.rr.hc Ttttlttrt-Tc.rte VII, Berlin lL)36.

RADLoFT', Wilhelrn, I_/il4urische Spruchtlenktntiler, (ytry.
Sergey yefimovig
RAcHN.iATr,

MALoV), Leningracl I 928.

ogngonru' Klaus, urgr'is.hes wiirte rbuc.h: Sprat.rrnruteriu!

trer
wtrislattti.rt'hert tiirkist'hcn Tetre aus Z',ntntlusi.r,l--5, wiesbade
n lgii_
1994.

-,Xtmtrrutgs

Lcberr urrcl trVcrk.. lBand

l-nriN, Talat, Irk Birig

Tuna Bulgarcasrna ait

dil malzemesi Eok srnrrhdrr. Bu malzeme goyle
srralanabilir:

l.

Bulgar Hanlarr lis-

tesi diye bilinen Kiril

lll-lV. Berlin

Mehr'et. "Kurzer uberblick iiber. tlie Bucrdhistische- ubersetzungsliterarur in Alrttirkisch (Eski rtirkge Budist
Qeviri Eclebiyarrna Krsa Bir

29 TIJRK DILLERI

34_+ l, Wiesbadcn I991.

llook oJ Otnuts), Wiesbaden 1994.

Nobuo Yenteo A, Sunmlung Lrigurische r Koutrcrkte (l
4 )" * yt11;l! Xirili,nt),
yzry. haz. J. Oo,,r, H. UMrrMuRA, p. ZrEMr,,T. MoRryASU.
Osaka I993.
zlevp" Peter'. Dra Stubrcinre.rre dcr uiguren t,ort Ti,tJrtrt Lutd Durtrtuurtg.
Akadinriai Kiad6, Budapest 1991.
(T'hc

4.1.3. Eski Bulgarca (Tuna Bulgarcasr: g._9. yiizyrllar)

harfli Eski Rusga metinde

(8. ytizyrl) geEen eski
Tiirk takvimine iliqkin
hayvan adlan, sayllar,
tinvanlar ve kiqi adlan;

Bagatur Han Sikkesi

2. Nagy-Szent-Miklos

hazinesi diye bilinen altrn kaplar iizerindeki Runik harfli yazrtlarla

(8. ytizyrl?) Grek harfli yazftlar (9. yi.izyrl?);
3. Orta Grekge Proto-Bulgar yazrtlannda ve Bizans kaynaklannda geEen bazr kiqi adlan ve tinvanlar;
4. Volga Bulgarcasrndan Eski Kilise Slavcasrna geEmiq birkag
cidting sozctik;
5. Bizans kaynaklannda gegen cizel adlar ve tinvanlar.

Son derece srnrrh olmasrna kargrn bu dil malzemesi yine de

Tuna Bulgarcasrnrn bir r- ve /- dili oldufu gergelini kanttlamaya
yeter. Ornefin be!-tem "beginci" < *belb- < *bAfik "5" (> Quv.
pitlik;, tvir-em ltvir-im "dokuzuncu" < *togtr < *to(tr "9" (>
Quv.

Baqka bir Eski Ttirk dili de Tuna Bulgarcasrdrr. Ana Bulgar_

cadan grkan Tuna BLrlgarcasr 679'cla Asparuh'un cinderli$inde
Tuna

rrmallnr gegerek bugiinkLi Bulgaristan'a yerlegen ve orada bir devlet

kuran Bulgar Trirklerinir diri idi. Bu di[e yazilt en son berge
907
tarihlidir.
Bn,lo Qoban ig'iirgi attak Buylo
Qoban'rn igki kadehi

tihhir), vb.
Bulgar Hanlan listesinde yrl adr olarak gegen bazr hayvan
adlarr da gunlardrr: dilont "Yian" < *'dildn < *dilan (> Quv. Silen),
*stgur (= Orta Ttirkge ngrr), tob lt}bl "Tavuk"
Segor "Srftn" <<
*tdguk
(> Quv. gihi) vb.
<<
Tuna Bulgarlan yazttlannda da boyla, kan "han, htiktimdar",
tarkan, kolovr-os/kuluvr-os "6nder" < *kologur < *kolagur (= Orta

TALATTEKiN. MEHMET

6Tvez

30

Ttirkge kolawuz "kllavuz, rehber"), siibigi "kumandan" < *sii begi, igirgu "saraya mensup, has, sarayh" (krg. Orh. igreki ay.) vb. gibi
i.invanlarla Bagatur, Bayan/Boyan, Sivin (< *sevin),Turdagi < *tur-

g (<

*o

ak " kartalctk" ;
krq. Quv. imirt "kartal" < *omurt) vb. gibi Ttirkge kiqi adlarr gegdag

" dur acak"

),

mur

ta g / O

mo r t a

mur

31

TURKDILLERi

ogur "ak kabile"), Uturgur (< *otur ogur "30 kabile"), Kuturgur (<
*tukurgur < *tokur ogur "9 kabile") vb. gibi Tiirkge Bulgar kabile
adlan geEer.

t-

mektedir.
Qatalar yakrnlarrnda bir kilisede bulunan
Grek harfli Tuna Bulgarcasl yazlttan kalanlar:

Ellinskiy Letopisets adh Kilise Slavcasryla yazrlmrg Vakaniivis'te gegen

Tuna Bulgarcasr ay adlan: AI4AOMbTBI4PEM "yrlan (yrl) dokuzuncu (ay)"

-'

Art.rn. 16fti6- e^n{4dn" ,iftk?^x'6 ".ffr..s*f t+'t'A '

nX
tfxtlrcri- :->ailr.r(ri6ru V i -i'f'h ft[/"'E$n 'X
Qok az sayrda Tuna Bulgarcasl scizctk de Eski Kilise
Slavcastna gegmigtir: beleg / bileg "igaret" (ET belgii ay'), belgug
"bilezik", do!'tof "yasttk" (<*cogdar > Quu. siDar),kap'lkepi
*kdp > Mac'
"resim, put" < *kdp > Qw. kap drq goriiniig, figiir" <
kdp "resim, put" vb.
PRTTSAK, omeljan,
P

Die bulgarische Fiit'stetrliste und die sprache der

rotobulgaren, Otto Harrassowitz, Wiesbaden I 955.

TEKIN, Talat, Ttum Bulgarlan ve

Dilleri, TDK, Ankara 1987'

5. ORTA TURKQE-VOLGA BULGARCASI DONEMi

(11.-16. YY.)
OPIORI

OKATOKAT

(6'rave

kane

/ kilpesi / kiipesi / kiipesi

Nrouneor n('

(qrouneor ru/
OlXrouneor ze'

"han, ...zrrhr, ...zrrhr, ...zrrhr"

Bizans kaynaklarrnda Bulgar (< bulga-r "kanqtlrlr"), Onogur

(= on ogur

"l0

kabile); Saragur.f= {aragurl (< *far ogur <

Orta Ttirkge donemi kabaca I l. ve 16. (ya da 17-) yiizyrllar

arasrnl kapsar. Orta Tiirkqe, beklenileceli gibi, Eski TiirkEeden
gok daha az birornek bir dildir. Bu dtinemde $u yazl dilleri ya da
diyalektleri vardtr: 1. Karahanh Ttirkqesi (11.-13' yizyilar),2'

Harczm Ttirkgesi (14. ynzyi), 3. Qafatay Tiirkqesi (15'-17'

yiizyrllar), 4. Krpgak ya da Kuman lehgesi (13'-16' ytizyrllar;
Memluk Krpgakgasr: 14.-16' yiizyrllar, Ermeni Krpqakqasr: 16'17. ynzyrllar), 5. Eski Anadolu Tiirkgesi (13'-15' ytizyrllar), 6'
Volga Bulgarcasr (1 3.-14. yiizyrllar).

TALAT TEKiN . MEHMET

6wez

32

Orta TiirkEe doneminde bir Tiirk dili daha vardr: Volga Bulgarcasl. Bu dil, Volga trma[trun yukan havzastnda egemenli$ini 14.
ytizyrl ortasrna kadar siirdiiren bir devlet kurmug olan Volga
Bulgarlannrn dili idi.

ortada

LL

tL

baqta

it

valrn

itr

CJ

CJ

tt
>

7=

t
G

sonda

ortada

bagta

valrn

e,e

la

la

la

lA.

la.

l;

Ji

/
/

3.

t
S

4
!,
J.L

,,L,

s.

Parlak Bahar

CJ

ng

rl-i

lli

5i

5i

J.

.g

iJ

-o

la

Ll

a-

&

rJl

dlj

LF

lq

da

t9

d,2

)L

)L

Kutadgu Bilig'de

IqJ,
VJ

>

rtA

Kaggarlr Mahmud'un Divanii lugati't-tilrk (Ttirk Dillerinin

Stizlti$i) adh Tiirkge-Arapga siizl{ifi.i (1073) ve Edib Ahmed
Ytigneki'nin Atebetii'l-Hakay* adh kiigiik manzum yapfi (12.
yiizyrl sonlan ya da 13. yld,zyrl baglarr).

Bulra Han ve

.<.

yazt dili Dolu Ttirkistan'da merkezi Kaqgar olan Karahanh

devletinde konugulan TtirkEe idi. Karahanh Ttirkgesi ile yazrlmrg

"Tavgag

a-

Bt

.9

l.

ls

5.1. Karahanh Tiirkqesi (11.-13. yiizyrllar)

t4

TURK DILLERI

en onemli yaprtlar $unlardrr: Yusuf Has Hacib'in 6500 beyit gibi

gok hacimli manzum yapl.Ir Kutadgu Bilig (1069), tinlii dilci

islami Diinem Tiirkge Eserlerde Kullanrlan Arap Alfabesi

sonda

33

Ulu!

Mevsimi"nin
6viildtilii biiltim

Tugar&n ese keldi drldiin y4li

YaplSyandr bolgay yana orru1a

Ajun itgiike aQil u;tmak yolt

Yagtz yir yrpar toldt kdfilr ketip

Bahl1.

Bezenmek

Iringig

lg,rSr.g

tiler diinye kiirkin etip

siirdi yaz(r esin

Yaruftyazyana lSurdr devlet yasm

*Metin'. (ovurmry

Igu/nl,mdtn lpu burnt| a

KunmtS* y$aglar tonandt yaSil

Bezendi yipiin al sang kdk

Ya!rc ydr yagil torl.cu yiizke badt

Srlay arlgty yaQn tai$ag efli

lgul

TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ

34

35 TURK DILLERi
4, ET olumsuz genig zaman ekinin -mas /-mes bigimini almasr:

"Do[udan bahar yeli eserek geldi, dtinyayr stislemek igin cennet yolunu aqtt'

ET bol-maz> bolmas "olmaz",ET bil-mez> bilmes vb.

5. Giigyetmezlifi bildiren uma- eyleminin asrl eylemin zarffiilli
bigimiyle birleqerek -ttma- I -iime- biEimini almasl: ET rcr-u uma> tsr-uma- "lsrramamak", ktir-ii wna- > kciriime- "gcirememek",
ET taptn-u uma- > tapnuma- vb.

Kdfurgitti,karatoprakmiskiledoldu;diinyakendinisiisleyerekbezenmekistiyor.
yeniden mutluluk yayrnr kurdu'
Bahar yeli eziyetli krqr siiriip gdtiirdii' parlak bahar
burnuna d<inmiig olacak'
Giineq yine yerine, bahk kuyrufundan (= burcundan) kuzu
krzrl renkler ile siislendi'
Kurumuq alaglar yeEiller giyindi; dola mor, al, yeqil ve
iistiine
da
kervanr
Hrtay
Qin kumaqr yaydr'"
Kara toprak yiiziine yeqil ipek balladr,

Karahanlt Ttirkqesinin baghca ozellikleri $unlardlr:

l.SciziEiveSdZSonu/d/foneminincittimltidiglerarasrS: rclldl
> to!fonemine defigmesi: ET adak> acJak "ayak"' ET tod"doymak" vb.
eb >
2. Siizigi ve sdzsonu /b/ foneminin lnlye defiqmesi: ET
"ev", ebir- > eiiir- "evirmek, dcindiirmek" vb'

U'&l

t f'rp-bptt
- 4'"rffi3,63 "fr{/A:
^
"!a555,st$gJii,u;iflirdfi;s#i$i
utru Lu gu t i' t -T ur k' te

ollu

Tiirk'ijn olullarrna verdifi addrr. ("')

Kagan ant kdrse
Bodwt

apr

Tiirk

aydagr

Munar tegir uluglul.<

Munda naru kesliniir

1939,

ll

1940,

Ill

l94l

BRocKELMANN, Carl, Mitteltiit'kischer Wortschcttz. Budapest/Leipzig 1928.

Mahnud al-Kaiyarr: Contpendiunt of tlrc

Turkic Dialects (Dtn'dn luydt at-Turk). I-III, 1982, 1984, 1985.

KAgcenrt MAHMUD, Dtvtinii Lfrgati' t-Tiirk. (Trpkrbasrm), Ankara I 990.
TEKIN, Taldt, XI. Yiizy,l Tiirk,Silri, TDK, Ankara 1989.

Anar, Regid Rahmeti, Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK, istanbul 1947 (Ankara
19913); II, Terciime, TTK, Ankara 1959 (19955); III, indeks, Yay. K.
Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Ytice, TKAE, istanbul 1979.

-,

Atebetii' l-Hakal,rk,TDK,istanbul

l95l (Ankara

19922).

DANKoFF, Robert, Wisdont of Royal Glory' (Kutadgu Bilig), A Turko-lslamic

Ankara 1972 (19953).

Kutadgu

Bili!,

Ttphbasmu

I:

Vi1'ana Niishasr, TDK, istanbul 1942; II:

Fergana Niislns, 1943; III: Mtstr Niishas,1943.

Bir TUrk'

ti

gordi.iklerinde

(yabancr) halk 'saltanat ve buytik-

liik buna Yara$rr ve bundan

sonra biter' der.

bigimini
3. ET gart ekinin /r/ foneminin diiqmesi ile -sd /-sZ
> kels7 vb'
almast: ET bol-sar "olsa" > bolsu,ET kel-ser

IV Dizin "Endeks", TDK, Ankara 1943, (19943).

Min'or for Princes, Chicago-London, I 983.

DtlAgnn, A.,900. Yilddniinii Dolayrsryle Kutadgu Bilig incelernesi, TDK,

Tijrk adrnrn aErklandr!r b6liim:

Tanrt'ntn Nuh'un
Ti.irk: Tanrr'ntn lutfuyla Nuh'un oflunun adrdrr' Bu'

Besim, Divanii Lfigat-ir Tiirk Terciimesi

DANKOFF, Robert ve James KgLLv,

ei

)Li:
&F!V.
t'n/;jrrtt' gfi$i ;rliutl;i,a Siirt'"#
,F41;g4[lJrii,Ei;urtb'f 6ri1iir4;itx{.;.,

D iv

AtalRy,

Owez,

Mehmet, "Qafdaq Ttirk Dillerinde Kutadgu Bilig Qevirileri", Kebikeg

l,1995:43-52.
TEZCAN, Semih, "Kutadgu

Bilig Dizini Uzerine", TTK Belleten, XLV.2,

Nisan 1981, sayr 178: 23-78.

BoRovKov, A.K., Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv. Moskva 1963.
EcKMANN, J6nos, Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Korart
Trans latiott. Budapest I 976.

TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ

36

5.2. Harezm Tiirkgesi (14. yiizyrl)

Harezm Ttirkgesi, Karahanlt Ttirkgesi ile Qagatayca arastnda
bir geEig evresidir. Harczm TiirkEesinin baghca tizellikleri gunlardrr:

ilk hecedeki kapah /e/ tinliisiintin korunmasr'. ber- "vermek",

bdS "5", ekki "2", kege "gece", td- "demek", yet(t)i "7" vb,
2. lil foneminin korunm ast: ai "av" , ei "ev" , tiike "ofke", teie
"deve", yanlaft "pek, gok", yaiuz"koti" vb.
3. /d/ foneminin korunmax: aQak"ayak", aQt- "ayffmak",
eQgil "iyi", koQ- "koymak", kiid- "beklemek" vb.
f.

'

'4,r,,6(;,.ff;,1
'9:t*{1" 4 rp-ud},r Lq.,rt
f, l:;": ry" {:t,n,F"'t, n

37 TURK DiLLERI
vim", lgaim-um "kavmim", yem't)m "yiyece[im", tnm-ur1 "duvann" , di-iimtiz "evimiz" , nefs-timiiz "nefsimiz", kalam-ur1uz "kaleminiz" vb.; c) ilgi durumu ekinde: islam-nur1"islamln", kanndastm-nury "kardegimin", di-niir1"evin" vb.; d) zarf'ftil eki -p'den
once: tap-u-p "bulup", en-il-p"acele edip" vb.; e) yaprmeklerinde:
;an db - lu g "sevaph", g a nb - I ul.< "gariplik", hab ib - lfik "do stluk",
e deb- s iiz "edepsiz", h i s db - s uz "saylslz", e de b s iiz- liik "edepsizlik",
y ap s ei - ii - g "sevi, sevgi", s ei - ii- ng "sevin g", t ap - u - n- "taplnmak",
z-rs- "yaptgmak" vb.

5. Qrkma durumu ekinin korunmast: bctrii-din "kurttan", sag-tn-dm "sagtndan" , yiiz-i'n-din "yizinden" , ot-bdtn "ateginden" vb.

;tt,

ua

ksasii'l-Enbiya'dut
bir parga:

frj:i::ftX:ei'ffiy,;#i

Kq;a-i A;hdbii'lkehf bu turur AynuSlar: "Rumda bir

nrclik bar erdi. Yanlak cabbdr erdi, Dak-

Harezm Tiirkgesi ile yazrlmrg Husrev ii $irin'den bir parga:

yanus

atlt!.

Ulug

miilki bar erdi. QeGtiklerin Harekatlnln SOzti

Elldkharekannul sdzi

yar
genriiliirler

Felek seyydl.tlart allar mu sen

Felek gezginlerinin neden yer Kabesinin

Nedin yer Ka'btsini

etrafrnda dondtiklerini

bilir misin ey

sevgili?
Bu mihrdb igre ma'bfidt

Ne ol kezmekde maksudt

bulamvl
bularnul

Bunlann bu mihrap iginde mabudu ve

gezmekteki maksatlan nedir?

(... )

4. Yuvarlaklagmalar: a) Stizciik tabantnda: soflft "so!uk" >

saiuk,yalu"koti" > yaiuz, vb.; b) iyelik eklerinde: |i-iim "e-

rigi telim erdi. Yene bir metik birle ya14ilaStt, sangtpttlar. Ol melik hezlmer
botdt, iiltiirdi. OI meliknil aln olh bar erdi.
Ashab-r Kehf (Yedi Uyurlar) Oykiisii budur:

Anadolu'da bir hUkiimdar varmlq. Qok zalimmig. Adr Dakyanus imiE' Buytik
miilkU varmrq. Askeri gokmug. Yine bir hUkiimdara dtigman olmug,
savagmrElar.

varml9.

hiikiimctar yenilmig, (onu) oldiirmri$.

o huktimdann altr ollu

TALAT TEKiN. MEHMET

otvpz

39

38

5.3. Qafatay Tiirkgesi (15.-17. ytizyillar)

Harezm Ttirkgesi ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Rabguzi'nin

Kt s asii' l- Enbiy a' sr ( I 3 I 0), Muinil' I -milrid (1 3 I 3), Kutb' un H usrev
u $irin adh mesnevisi (1341-1342), Nehcii'l-Feradis (1360) ve

Qa[atay Ttirkgesi y a da Qa|atayca Ozbekler, Kazaklar,Uygurlar

vb. gibi Orta Asya Tiirkleri ile Tatarlar, Bagkurtlar, vb. gibi Altmordu devletinin asrl halkrnr olu$turan Krpgak Ttirklerinin ortak yazr
dili idi. Qa$atay yazr dili, yiiz yrl onceki Hatezm yazr dilinin dofal
bir devamr saytlrr. Bununla birlikte Qapatayca gu onemli farklarla
Harezm Ttirkgesinden aynlr:

Harezmi'nin Mahabbetname (1353) adh 10 bentlik Ttirkge-Farsga

manzumesidir.

Are, Aysu, Harezm - Altm Ordu

Tiirkgesi, istanbul 2002.

S6zler",Tilrkiyat

BURSLAN, KrvAmettin, "Nehc-iil-Ferddis'ten Derlenen Tiirkge

Mecmuast,

I,

1934: 169-250.

EcKMANN, J6nos, Nehcii'

l-

Feradis

II

Metin

(Q

evriyau). (Yayrnlayanlar:

III

Babiir'tin Amlan'ndan

(tn';'/.

Semih Tezcan veHamza Ziilfikar), TDK, Ankara [9831, trpkrbasrm ile:

19952;

TURKDILLERi

Dizin-Sdzliik, Aysu Ata, Ankara 1998.

Rama2an

FAZILov, Ergag ismailo vig, Starouzbekskiy yauk, $orezmiy skiye pamyatniki

xtv

veka,

Tagkent 1966.

8.N., Horezmi: Muhabbat-Nane, Moskva 1961.

AL-RABGHUzI,The Stories of the Prophets: Qi;a; al-Anbiyd', An Eastern
Turkish Version, I-Il, haz. H. E. BoEScHETEN, M. VeNoRvvr ve S.
NADJiP,

"G.

r, ) v ),, ) i ) u: tt ; : r/-i(,1,.i r)

Ii,' ;,r,:,:: ::

Girig-Metin-Ttpkftastm,

II

il.<llmdin

Orientalische Sprachen an der Friedrich-WilhelmsUniversitiit zu Berlin, Zweitw Abteilung, Westasiatische Studien), XXIX,
1926: l30-l'72; XXX, 1927: 1-57 (Tiirkgesi: Sabit Payh, Tiirk Dili-

fiir

Belleten, seri III, sayr 8-9, 10-11, 1946, 1947, TDK).

fid b.' Ali

" I M ahm

el

Kerderi

N ehc ii' l- F e r ddis", T D AY-

B I99l,Ankara 1994: 155-161.

Yucr, Nuri, Ebu'l-Kdstm Cdrulldh Mal.tmud bin'Omar bin

Al.tme

d Ez-Zama$S arl

El

fl v a r i zml :

M u kadd

im

etii'

l- Ede

Muhammed bin

b, TDK, Ankara

1988 (r9932).

ZAJ,q,czKowsKI, Ananiasz, Najstarsza Wersja Turecka Susrtiv u Strfn gulba

(= La plus ancienne version turque du flusrdv u Slrtn de Qutb),\ Tekst, II
Faksimile, Warszawa 1958,

III Slownik

1961.

Bede!.Ednrur1 serlladdi

P ey gamb

ScHINKEwrrscs, Jakob, Rabyuzls Syntax (= MSOS, Mitteilungen des

TuLUcU, Siileyman,

dur. Ma'milreniy kend-

reside vdlgi' boluptur. $arkt

er
; a ;iil' I Enbiyd
Dizin, haz. Aysu ATA, TDK,
(

Ankara 1997.
Seminars

r::,':'ii ri ii ;

KaEgar, garbt Semerkand, cenfrbt

NAgr nU' o-oiN siN B UnHANU' o-piN RescU zi: (r

I,

"::,"

boldum. Fergdna vildyeti bigingi

TEZCAN, Leiden 1995.

Krssalart),

ay tdrlfu sekiz yiiz

taglart

ve

Simdlide egergi burun Eehrler bar

ff!, ; r,,'1.r';' ) ('

"'.'t i,7,1n,, y

/, h

Ai /. 4tV-/;

1'

t'. ?:l_'YL-::'
";:
Otar
kiin :,:::: :,::

iS

kiitilbde

ve Yagt
tirler.

899 tarihinde, Ramazan ayrnda, (heniiz) on

bi-

iki

yaqrndayken .Fergana
vil6yetinde padigah oldum. Fergana vilAyeti beginci iklimdendir.ve mamurenin
kenanndadrr. Dolusunda Kdqgar, batlsrnda Semerkand, giineyinde Bedehgan'1n
srnrr dallan ve kuzeyinde evvelce Almahk, Almatt ve Yangr -kitaplarda Otrar

yazarlar- gibi gehirler varrnr$.

dttimlii diglerarasr slzrct lA foneminin

> biyik
Qafataycad a lylye de[iSmesi: aQalg "ayak" > ayok, bediik
vb.
>
toy"yiiksek", toQ- "doymak"
1. Harezm Tiirkgesindeki

TALATTEKIN. MEHMET 6Tuzz

4I

40

2. ilk hecede e, i > i defigmesi: kel- > Qa!. kil-, Qaft. bir- >
&ir- "vermek" vb.
3. i > vde[igmesi: ei > iv "ev", sei- > siy- "sevmek" vb.
4. Zamft lnlsinin kaybolmasr: ei-i-n-de > iv-i-de "evinde" vb.
5. Gerileyici iinlti benzegmesi: egkil "kegi" > iigkii, esriik
>dsriik "sarhog", eksii- > ciksii-, incii > iincfi, tilkti > tiilkii vb.
6. Yuvarlaklagmalar: kav-dum "kovdum", lgaws- > l.cavuS-,
Saik-um "gevkim", dair-ur1 uz "devriniz",
7. p > f depigmesi: topralg> tofralg, "toprak", yapral.c> yafralg,
"yaprak" vb,
Qaflatayea ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Ali $ir Nevayi'nin
(1441-1501) yaprtlarr ile Babiir $ah'rn (1483-1517) Vekayiname

TURK DILLERI

THACKSToN Jr., W. M., Zahiruddin Muhammad Babur

Mirza: Bdburndma l-(il,

Cambridge 1993.

VAunEnv, Herrmann, Cagataische Sprachstudien, Leipzig I 867 (Amsterdam

19752).

5.4.1.Krpgak (Kuman) Lehgesi (13-17. ytizytllar)

Krpgakga ya da Kumanca gtiney Rusya'da, Ktnm'da ve Orta
Asya'nrn batr bcilgelerinde yaqayan gogebe Ktpgak Tiirklerinin dili

idi. Krpgak ya da Kuman Ttirkgesi, aynca, Mtstr ve Suriye'deki

Memluk devletinin (1250-1517) Tiirkge konugan yrinetici slntfi ile
Ukrayna'da yagayan tiirkleqmig Ermeniler tarafindan da konuguluyordu. Bagka bir deyigle, XIII.-XVII. yijzyrl Krpgakgastntn iig
diyalekti vardlr: 1. Kuman diyalekti, 2. Memluk Krpgakgasr, 3.
Ermeni KrpEakgast.

adh hatrratrdrr.
At-i-Sin NevAyi KULLIvATI, yay. K. Eraslan, TDK 1993 -+.
ATALAY, Besim, Abupka Lfigati veya QiSo*y Sdzlii{ii,Ankara 1970.

Codex Cumanicus'

BoRovKov, A.K., Bada'i al-lugat, Moskva 1961.

BRocKELMANN, Carl,

sttiirkische Crammatik der islamischen Litteratur-

CleusoN, Sir Gerard, Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language,

Dictionnaire turk-oriental. Paris I 870.

EcKMANN, I6nos, Chagatay Manual, Indiana University, Bloomington I 966.

FAZrLov,E., Starouzbekskiy yauk, I-II, TaEkent 1966, 1971,

Wii rte rbuc h,

Ali $ir Nevai, I-IV, Ankara

1298.

kowanq hem fristelernirt! I kakge seni

uzatttlar rlap Teryrini

dgdiler I Ave

sd

Te7ri kimni otdan

kegirip smadt; I Sugan kiimiisley balh-

dm

Yesusnt kagan

1965-68.

Eii), Ankara I 996.

$rvu SUlnvuAN

Ave sen ktz anlarruU

tdredin.

Olvnz, Zuhal Kargr, Ebulgazi Bahadtr Han: $ecere-i Terdkime (Tiirkmenlerin

S oykiitii

.t-..,,.*
[." rsr.= -

ti
dr t'Hr{if,m;S l* ;,
:r:Ii={'$sl,

Budapest 1902.
LEVEND, Agdh Srrrr,

fl

f'6i,,,
'?ii" :i'.?l'
lgav ffg nrr r 114-rI"f
r y lr$ittu
li{,i,r1"
't.r.l

:-lrrc

.lclr{h _;r(c ^1...+_;

r*X'pflnt t :rlo
.'r.:
I ${i{, _+;Lf' -;ie.q r E r L l:r f
3y,r lcorgf

.(

Aliper navoiy asarlari tilining izohli lugati,I-IV, 1983-1985

Kanandaq, Giinay, Lutft Divan4 TDK, Ankara 1997.

KuNos, lgnaz, S ejx Sulejman Efendi's i agataj -O smanische

l.{tt\sl{ forr'.pnl'
r'r) rr+r5r{ .'*'fg*.
;S!;i j,r -,
T1l3j"of,llJ.,
}E
:t,:..
.luf trJ. lfot.t |:.inr ,r;{fi hcsr
[s111b
r ip frf,r,\r
rii'r.|,'
'
trigi'iditrrtetey
iuga lrrlrrrtretgv
rlhrr
tr.eltrlrg
hari
-i ra,trr'
'

*:!lilT*l J*'n;ff

London 1960.

-,

s{!,Ir

;'[rrc fnr
.rrrr
lr-rr hu
Bli .tnteilrg.Hp
ell.trflTrlf tpJft ll$ hrfl*l\r
t,rql1}y

hi

sprachen Mitte lasiens, Leiden I 954.

COURTEILLE, Pavet de,

tan bir bdltim:

EFENDI,

Ligat-t

Qa!,atay ve

Tiirki-i Osmani,lstanbul

Temizlerin ve meleklerin sevinci olan ktz, sen yaEa! Tanrlyr <iven ilahilerle
g6[e seni yiikselttiler.

H.

Selam sana, Tannntn ategten gegirerek denedili; isa'yr dofurdugunda erimig

g0mtiE gibi rgrldadrn.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 42.

Kuman diyalekti ile yazrlmrg tek yaprt Krpgak hanr Ozbek'in
izniyle Agafr Volga bolgesinde kendilerine tahsis edilen bir manastrrda yaqayan 17 Fransiskan misyonerinin 1303-1362 yldlan arasrnda yazdrklan Latin harfli Codex Cumanicus adh yaprttrr. Kuman Kodeksi dilinin en tinemli cizellikleri gunlardr:
l. /d/ > /y/ defigmesi: adtr- "aylrmak" > ayff-, edg[i "iyi" >
eygi, lgadgu "kaygl" > kayg4 kildegii "gtvey" > kilydv, trd- "engel
olmak" > tty-, yldl- "kokmak" > ytyl- vb.
2. /g/ dngmesi: adtg "ayr" > ayu, artg "temitz" > art, bodag
"boya" > boya, tanghg "tatlt" > tath, gerig "asket, ordu" > geri,

iiltig "olid" > 6lti, tirig "diri" > tiri vb,

43

3. lr!/> /ov, uv, u/, /ig/ > ldv, iiv, ii/ deligmesi: agtg"acr,
tstlrap" > aguv, ang, "temiz" > arov, aruv, satry "satlg" > satov,
tafig "tad" > tatov, bitig "yazt" > bitii, tirig "hayat" > tirdv vb'
4. la$tl > /av, ov, uv/ ve legil > /6v, iiv/ defigmesi: buzagu
"buza[t" > buzav, buzov, yapry "orti" > yabov, kiidegii "gtivey"
> ktiytiv vb.
5. ryt > {r/ deligmesi: dulS eb > yi$ ov "kilise", yaky - yab{t,
ak- - a[-, og{a- - ohsa- "benzemek",
6. ilgi durumu -ru41-niy, -rugl-nig, yiikleme durumu -ru/-ni,
grkma durumu da-danl-den eki ile kurulur.
BALDAUF, Ingeborg ve Semih TEzcAN, "Zu einem Riitsel des Codex

Codex Cumanicus'ta"On Emir"in yer aldr$r bdliim:

1

Te1

rini sdwgil barga

Cumanicus", Rocznik Orientalistyczny, 69, 1994: 37 -51'

BANG, W., Beitrlige zu Kritik des Codex Cumanicus, Mit Anhiingen:

2. Teyrinirl au bile

;#
,i;;f.-e+i

frHe*ffi*i.tin'F,,$l.'.
rlu

b.::::n:

s$"t;flf'l

^
BtAr.rr. $taohr \'ofrraHeg:rl

-t'f' bivttt'

t 1 -b::1';:'*.:'
r'*otsti
!-*u:1..161g1t

r-,''".

.!t-Y*.1

bct11tg.l

J!.gRh tarr.lf

.]ll,I*;

i,..r

\-.lr ik ;tl4
r,t, bsrtrert bn*"c1ii*_

4$il hrgrnro -rs.,rr,cir'i.,,r),l----l*l

<ri' r-i fr,*rc trrtl+gr"i.r"ilr,,

b,t "

l'

No-

tizen zur Geschichte des Codex Cumanicus. 2. Uber den komanische Na-

iktinde!
-- r :.-,;.;^,"-

TURK DILLERi

men der Maiotis", Bulletin de I'Acaddmie Royale de Belgique,

ant

igmegil!
3. Ulu kilnni awurlagl!

4. Ata1ru anaum hiirmetlegil!

5. KiSini dltilrmegil!

-,

l. Die komanische Ubersetzung des Hymnus: Jesus,

komanische Ubersetzung des Hymnus: Verbum
2.
Die
nostra redemptio.

"Komanische Texte.

caro factum est",Bul. de l'Acaddmie Royale de Belgique,

l9ll:459-473'

Qnonrev, Saadet, "Codex Cumanicus", Tiirk Lehgeleri ornekleri, VUI'

yiizyildan XVIII. yiizyila kadar, (2. baskr) 1963: I I l-135 (1' baskt 1950)'
,,Miscellanea cumanica", l-lry', Revue Roumaine de LinguiDRTMBA,

6. Ogur bolmagil!

191l: 13-40'

Vladimir,

stique, 75, 1970: 455-459; 579-584; 16, 1971: 275-286; 17, 1972:3-21'

7. Hersek bolmagil!

8. Yalgan taruflrk bermegil!

*,

9. 0zge kisinirl

GRONBECH, Kaare, Codex Cumanicus, cod.

nemesi

senirl kibi!

(1) Tannyr her Eeyin iistiinde sev! (2) Tanrlntn adryla ant iEme! (3) Ulu
g[nti (- Cumartesi) afrrla! (4) Anaya babaya saygr giister! (5) Insanlan
tjldiirme! (6) Hrrstzhk yapma! (7) Sefih olma! (8) Yalan yere tanrkhk etme!
(9) BaEkasrnrn mahna hasetlik etme! (10) Kardegini kendini sevdi[in gibi sev!

Marc.Lat. DXLIX

Faksimile,

Kopenhagen 1936.

suflanmagil
10. Sewgil seniq kanndast1

Syntaxe Comane, Bucuregti-Leiden 1973.

-,

Komanisches wiirterbuch. Tiirkischer wortindex zu codex cumanicus.

Kopenhagen 1942.

KuuN, G., Codex cumanicus bibliothec& ad templum divi Marci venetiarum,

Budapest 1880.

,,Uber das Volkstum der Komanen", Osttiirkische Dialekt'

studien, Abhandlungen der kbniglichen Gesellschaft der wissenschaften,

MARKwART, J.

Neue Folge 13, Gdttingen l9l4:25-238.

TALATTEKiN. MEHMET

OTvnz M

5.4.2. Memluk Krpgakgasr (14.-16. yiizyrllar)

Memluk Krpgakgasr Mtstr ve Suriye'de Eyyubiler iktidarrnr
yrkarak bir devlet kuran (1250-1517) Krpgak Tiirklerinin dilidir.
Bu lehqede yazrlmrg baghca yaprtlar Sarayi'nin Giilistan gevirisi
(1391) ile Berke Fakih'in irSadii'l-miiluk'u, Kansu Gavri'nin,
Sultan Kayrtbay'tn (1468-1495) ve onun oflu Muhammed bin
Kayrtbay'rn giirleridir.
G

$V

illis

tan

Terciime si'

n-

den bir parga:

45

TURK DILLERI

Memluk Krpgakgasrnrn bagltca ozellikleri gunlardr:

1. Qokheceli sozciiklerin sonundaki /g/ iinsi.izlerinin di.igmesi:
sang > sart, tirig > tiri "diri", bulutlug > buluth, kilglilg > kilgli

"giiglii"

vb.;

2. Ugiincti kigi iyelik ekli adlann verme durumunun -al-e eki

kurulmasr: Igulak-rn-a "kulaftna", yiiz- i-n- e "ytizi.ine" vb. ;

ile

3. Qrkma durumunun -danl-den eki ile kurulmast: yazul.c-dan

"giinahtan", ei-i-n-den "evinden" vb.;

4. men "ben" ve biz zamirlerinin ilgi durumlannrn -im ile

kurulmasr: menim "benim", bizim "bizim".
5. Olumsuz ad ctimlesi ytikleminin ermez I ermes yerine degill

"de[il" ile kurulmast;

(I) Kannda bolsa

t(

6. Soru edail mu I

mil'nin mt I mi bigiminde dar tinltili.i olmast.

altun tag balsmas. (2)

t.

aa

Cehdnga ifitiyfrr urgan

kim-irse

(3

) iizini

aprte>;-t66ttt-.1.6:,:::,:,f',';,;:;1,1i,,
+!1ct;:t;S"rltri+*i*!:,:i;:;:';'lilo*,r'i,,
$ {Ss i t62,rs}t L;r<s*LV' ;: #:;'r::;;:,:;'::
-,tu-;i'J1[26gt_rcxtg*Ffiu,'i#,'li,'i,,i;;'::;

ArALAy, Besim, Ettuhfet-iiz-Zekiyye fil-LAgat-it-Tiirkryye, istanbul 1945.

BArrAL, Aptullah, ibnii-Miihennd LAgari, istanbul 1934 (19973).
CAFERo6LU. A uvzr, Abfi - H ayy dn : Kitdp al - i drAk h - I i s 6 n a I- Arrd k. istanbul
193

HoUTSMA, M. Th.,

izsuoer,

'

$imdi g<irtintiEleri dtizgiin ama gdniilleri perigan bir kavim ortaya Erkmg".

Velet, El-idrak HaSiyesi, TDK, istanbul 1936.

Military Treatise, Cambridge

1989.

A t4th-Century Archery Treatise in Mamluk-Kipchak. K|TAB FI 'iLM ANNUS$AB. Memhk Krygakgasryla 14. yy.'da YanlmrE Bir Okguluk Kitah.
istanbul 2002.

ToPARLI, Recep, M u' inii'

-,

iqin ateEe atmaz. Oykii: Btiytik bir Eeyhe 'Tasavvuf gerEe[i nedir?" diye sordular. "Gegmigte gcirtinUgleri perigan ama gdniilleri dtizgiin bir topluluk vardr.

tilrkisch-arabisches Glossar, Leiden 1894.

Ali Fehmi, Sayl-l Sardyt: Gillistan Tercilmesi (Kifib GilIistan bi't-tiirkr, MEB, istanbul 1978, TDK, Ankara 19892 (+trpkrbasrm).
Ozrorqu, Kurtuluq, Munyatu'l-Ghuzat, A 14th-Century Mamluk-Kipchak

zfrhir(8)leri cem'dagt

YanlbaElnda alhndan da! olsa bakmaz. Dtinyayl segen insan kendini alttn

Ein

KARAMANLIoGT-u,

-,
bdpnlan perlsan.

l.

i rg 6dil'

M ill

fik

e'

s -S

M iiri d, Erzurum I 98 8.

eldttn, TDK, Ankara I 992.

ZAJAczKowsKI, Ananiasz, Manuel Arabe de la langue des Turcs et des

Kiptchaks (dpoque de t'Etm Mamelouk), Warszawa 1938.

-,Vocabulaire arabe-kiptchak
muitaq

fi

lugat

at

de I'dpoque de l'Etat Mamelouk. Bulgat al-

-Turk wa-l- qijZaq, I-ll, Warszawa I 954- I 958.

TALATTEKIN. MEHMET

0rttez 46

TURK DILLERi
'I
?t

5.4.3. Ermeni Krpgakgasr (16.-17. yiizyrllar)

'-:: rt*

'-'

r rrr+-rjh'jll+ F -+Js-\}+rtll-

-r;..-u-,pt

,r*$i;4,ff{iiftEdf

ll. yiizyrl ortalarrnda Do[u Anadolu'daki Bagratid Ermeni

devletinin Selguklu akrnlan ile yrkrlmasr sonucu Ermenilerin biiyiik Eolunlulu Krnm'a gcig edip orada uzun stire (13.-14. ytizytllarda) Krpgaklarla birlikte ya$amr$ ve onlann Rusya, Bizans ve
Memluklarla olan siyasi ve ekonomik iligkilerinde Krpgaklara yardrmcr olmuqlardr. Krpgaklarla olan yakrn iliqkileri sonunda Kmm
Ermenileri dinlerini ve yazianm korumakla birlikte Ermeniceyi brrakrp giinliik konugma ve kilise dili olarak Krpgak Tiirkgesini benimsemiglerdi. Bu Krnm Ermenilerinin bir ktsmt, Polonya krah I.
Leos'un daveti tizerine, 1280'de Batr Ukrayna'ya (Galigya ve Lo-

Ar

+P
![;

HS
SD

domer'e) gog etmigler ve baghca Kamenez-Podolsk gehrine yerlegmiqlerdir. Ermeni Krpgakgasr igte bu Ukrayna Ermenilerinin lehgesidir.

Ermeni KrpEakgasr metinleri 1559-1664 ytllan arastnda Ermeni

kilisesi papazlannrn Kamenez-Podolsk gehri ile ilgili ttrlii olay ve
anlagmalar iizerine tuttuklan kayrtlar ve resmi belgelerdir.
Ermeni Ktpgakgasryla yazrlmrg Tarih kitabrndan bir bdliim:

Ermeni Krpgakgasrnrn baghca <jzellikleri gunlardtr:

l. ryl > {r/ defigmesi: [aSufu "kagrk" < ka;uk, bu < ktz t'ofruz

"9" < tolSuz vb.;

2. ldl > /yi degiqmesi: kiyov "giivey" < kiidegii, ketboya <
ketfioda, vb.;

"givey" <
kiidegii, yazov "yazma" < yaug,yapov "6rtii" < yaptg, isitov
"igitme" < isitig vb;
3. /g/ > /v/ defigmesi: aruv "temiz" < ang, kiyov

4. lol ve /ti/ tinliileri yerine lol ve lulkullantlmast: kora"gore" <

kiire, torasizlik "haksrzhk" < tr)resizlik, yurak < yiirek vb.

(1)bazabkanemaetalmadiyo!'.esaharlqezt'ovuldu(2)evetnemigobozu
tnvat etip de fiarp turmas-edi tek naprud
obozda bar-edi
biy te1riniu da andabolgan zaporoskiy [aza[ru4 6) baysi ki
har tenrinitl kunu ol !.zazafu(6)Iar golo stavit etip dinsizga da bary turup

ne ki bar-edi kim-esanirl fiuvan-bln (3)

({)

zera

zvtts(7)enjit etiy-ed'ilar duSmanru da bermaslar-edi tas bolmaga

("')

Kazaklara higbir qey yapamadtlar, tersine, her kere(sinde) yenilgiye

u[radrlar. Leh ordusu, bu haliyle, (dtigmana) kargr koyamaz ve tutunamazdl'
Ancak ve ancak, Rabb(imiz) Tannnrn ve karargdhtaki Zaporozie Kazaklanntn

(l)

5. Unlti uyumunun yer yer bozulmast: biz-ga"bize", kisi-ga

"ki qiye", t' e n g ri- g a "Tannya", ke g miS - lar "gegmigler", ke lt i r - g ay

giicii ile (bunu yapabildiler). Qtinkii, bu Kazaklar her Allah'rn gtnti dinsizlerle

"getirecek" vb.

(diigmamn Lehlileri) yok etmesine imkdn vermiyorlardr;

kargrlagryor,onlansavaEazorluyorveyenilgiyeulrahyorlardlveb<iylece

("')

TALAT TEKiN . MEHMET

OtTaez

48

49

TURK DILLERi

5.5. Eski Anadolu Tiirkqesi (f3.-15. yiizyrllar)

/
1

Eski Anadolu Tiirkgesi, Anadolu'ya yerleqen O[uz Tiirklerinin

ilk kez kendi lehEeleri i.izerine kurduklan yazr dilidir. Bu yazr
dilinin baqhca iiriinleri gunlardrr: Sultan Veled'in (1226-1312)
ibtidaname ve Rebabnatne adh Farsga mesnevileri ile divanlndaki
Trirkge qiirleri (13. yilzyrl), Yunus Emre'nin (1240-1320) qiirleri,
Hoca Dehhani'nin qiirleri (13. ytizyrl), Ahmed Fakih'in Qarhname'si (14. ynzytl), $eyyad Hamza'ntn Destan-t Yusuf adlt
mesnevisi ve qiirleri (14. yiizyrl), Ali'nin Krsscr-i Yusuf adlt
mesnevisi (14. yiizyrl), Aqrk Paqa'nn (1272-1333) Gctribname'si
(1330), Aydrnoflu Mehmed Bey (1339-1349) emri ile yaprlmrq
Krsasii'l-Enbiya geviris| Yusuf'-t Meddah'rn Varka ve Giilsah adh
mesnevisi (1369), Hoca Mesud bin Ahmed'in Stiheyl ii Nevbahar
(1349-1378), Ferhengname-i Sadi xe Kelile ve Dimne adh geviri
yaprtlan, Ahmedi'nin iskendernante adh mesnevisi (1390), Sti-

&-

leyman Qelebi'nin Vesiletii'n-Necat a'dh mevlidi (1409), $eyhi'nin

(1389-1430) divanr, Husrev u $irin mesnevisi ve Harname adh

satirik mesnevisi.
Eski Anadolu Ttirkgesinin baqltca cizellikleri qunlardtr:

l.

SoziEi ve scjzsonu /d/ foneminin lylye defiiqmesi: adak>

ayak, kaQgu> kaygu, to!- > doy- vb.;
2. Qokheceli scjzciiklerin sonunda -g > -O: an{ > an, aru,l.<att!
> katt, san{ > sarr, saru, tand > dan, dliig > dlii, tirig > diri,
sevig > sevil vb.;
3. Birincil uzun iinltilerin krsalmast: at > ad, zttik > edi.ik
"Eizme" , bir-> vir- , (lz > l.uz. iS > diS, rjt > od "ateq", 69 > dc, ug

> uc, kiiz> giizvb.;

4. Birincil uzun iinltilerden sonra gelen lp, t, k, k, gl

tins{izlerinin ottimltileqmesi tup > dib, dt > ad, sdl.un- > sagm"diiqiinmek", kdker- > gdger-, aQry > au, kilg > gilc vb.

Yunus Divanr'nrn ilk saytast:

TALATTEKIN. MEHMET

6I-VEZ

50

PddiSatu1 hikmeti gbr neYledi

Ocl u su toprag u

Yile sAYIedi

Bisnilldhii deyiip g()tiirdi topragt

OI arada

hailr oldt ol da!,r

5I

TURK DILLERI

Siiheyl

cr(Tt5iG;

pw"v"g6 '$gi;;$.et
vtgiA,{''li q:#rifr3+vs

ESit sa1a bir [oS hikdyet hlant

Eger Tanndan uS cirriiyet bulam

Ki

Anelan

oldr cisnr-i Adem bil buttr

yele s6yledi'
Padigahrn hikmeti gdr neyledi. Ateqe, suya, topraEa ve

J$ttub&r,s,,!iji5:,8;f i,,

ic$FcW9

i;6,q,rqfs,1

J!\:65qeW6

+j$qgqjt

..Allah'lnadryla''diyerektopralrkaldrrdr'oradakendidehazrrbulundu.
stra
Toprakla suyu birleqtirdi, onu Adem diye adlandrrdl' Yel gelip ardt
(boyle)
bil!
krmrldattr onu, Adem'in bedeni de ondan oldu' Bunu

ikinci hece baqrndaki /g/ foneminin diiqmesi: bulga- > bula-,

sariar-> sarar-, yalga- > yala-, bargan > varQn, edgii > eyii "iyi" '
kilga biz > kilavuz, bilge biz > bileviiz, kr)rgeli > gdreli' sargar5.

ba[rplayafursat vtre

vire

Katuntda benilm vandt bir kinb

Ohrdum am dayitnd bl-hisAb

Dtdiim ger olaTanrutw yarisi
Bu katnu hikal'et ki var PtTrsi

Ddne Tiirkiye oktya fids ti'anr

'itult'et ktlursa Hakk ola lamunt

Destan'ln Baglangrcr

iqit sana gimdi hog bir oykii anlatayrm Dedim efer olursa Tannntn yardtmr
ElerTanrrdan

qu yardrmr

bulursam:

Bu btittin 6ykti ki ttimiiyle Farisi

Sallrk ba[rglasrn, frrsat versin; Dcinsiin TUrkgeye, okusun zengin ve yoksul

gmga < sarar-mca, vb.',

6. t- > d-'. tavar > davar, tam > dam, temir > demiir' $- > di-'
vb';
trn- > dtn-, til > dit, t\l- > dol-, ttls > dt);, tun > diln "gece"
> grir-, kilz> Siiz vb'
7 . k- > g-: ket- > gel-, k1t- > gid-, krir>
b- > v-: yalntz bar > var, bar- > var-, bir- > vir-' karabas

Tamamlamaya izin

karavas,.cariye" sozciikleri ile -ben > -ven, -617> -vfiz l-vuz eklerinde;
g. b- > p-: yalnz bol- > ol- sozctifiinde;

yoklu[u: giiri-, kun-, okt-' bulfi' unrt-'

dogn, gdrin-, bultS-,lgurtil- vb",

temir > demiir' semiz >
1 1. Yuvarlaklagmalar: kaptg > kapu,
"tatlt"'
semiiz, yabtz > yavuz, atlry < atlu "atlf' , tatrylry > datlu
ev-ii-m "evim", ev-i)-r1 "evin", ev-timiiz, ev-ilr1[iz, dirlle-r1il2' fulvb'
ayum, ig-eliim, var-dum, gel-diim, sen-siiz, al-up, al-uban

versin

Yardrm ederse Hak olsun tamam.

Oniimde vardt benim bir kitap

Okurdum onu stirekli bi-hesap

8,

10. Dudak uyumunun

sa14lrl5

Tanrdm q,lerneklige rul-tsat

dlme{i ad eYledi
Yel geliip arclutca dePitdi ant

Nevbahar'dan

Agaz-t Dasttatl

Topra!ila suy biirtl'dfl sYlsli

Ana Adem

ii

l-(y)Il olmast: lgapu-y-r, yoh vb.;

13. Gelecek zamanrn -tsar/-iser eki ile kurulmast: ol-tsar, gel12. Yiikleme durumu ekinin

iser vb.i
14. Gelecek-gereklilik kipinin -asil-esi eki ile kurulmast: giresi, gr)r-esi, yi-y-esi vb.;
15. Kesin geEmig zaman goful l. kigi ekinin -dukl-diik lle
kurulmasr: var-duk (ET bardmuz yerine), gel-diik (ET keltimiz
yerine) vb.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

AoeuovlC, Milan, Die Rechtslehre

de.e

52

Intdm an-NasaJi in ttirkischer

Bearbeitung vom Jahre /332, Stuttgart I 990.

Kellle ii Dimne: tiirkische Handschrift T

-,

G o t ha,

Hildesheim

189

G uny

a, i nc

eI

eme - M e t in

i nde ks, T rp h bas rm, -fDK,

Ankara 1978:413-431.

-,
-,

Ankara 1995.

CeNpol-ar, Mustafa,'

Ome

r B in M ezid: M e cnru' atii'

n-N e zd'

ir. TDK, Ankara

1982, tlpklbasrmh yeni baskrsr: 19952.

CEMILocLU, lsmet,

/4.

Yiizytla Ait

Bir Ktsas-t Enbiya

Niishast Uzerine

Sentaks incelemesi, Ankara 1994.

DlLClN, Cem, geyyad Hamza: Siiheyl il Nev-Bahdr, AKM, Ankara 1991.

(yay.), Yeni Tarama S6zlii{ii, TDK, Ankara 1983.

DlLElN, Dehi, Yusuf ve Zeliha, TSK, lstanbul 1946.

ERGIN, Muharrem, Dede Korkut Kitab,,TDK, istanbul,

t963 (t9973).

-,

I: 1958 (19943); II:

Kadt Burhaneddin Divaru,lstanbul 19ff0.

Ka& Burhaneddin Divant,I, Trpkrbasrm, TDK, istanbul 1943.

KnResRN, Leyl6, Erzuntntlu Darir: Krssa-i Yfisuf (Ytfrsuf u Zilleyh|), TDK,
Ankara 1994.

xvez,

Zey nep, S ad r u' d - dln $ e ), ho E lu : M arzu b dn

dme

Te rc

irne

i, A.lJ.

DTCF, Ankara 1973.

MnNsunodlu, Mecdut, Sultan Velecl'in Tilrkge Manzwneleri, istanbul 1958.

"Mevlina Cel6leddin Rumi'de TtirkEe Beyit ve ibareler", TDAY-B 1954:

-,

207-220.

XIII. yiizyildan beri Tiirkiye Tiirkgesiyle yaulmry kitaplardan toplanan taruklariyle TAMMA SdZLaca. I-VIII, TDK, Ankara 1963-1977,19962.
ONlpn, Zafer, Celdliiddin Hrur (Hact PaSa): Miintahab-r fry'i, I, Girig-Metin,
Ankara 1990; II, S0zliik (baskrda).
Cebliiddin Htur (Hau PaSa): Miintahabt gif6,II, Stjzliik (baskrda).
-,
Ozra.N, Mustafa, Mahmfid b. Kddi-f Manyds: Giilistan Terciimesi, TDK,
Ankara 1993.

UysAL ve Warren S. WALKER, The Book of Dede

Korkut, Austin, Texas 19'72 (19912)

SUMER, Faruk, Ahmet E.

-.

Stiheyl ii Nev-bahdr Uzerine Notlar,TDAD: 6, Ankara 1994.

"Kitdbu'l-Gunya, Harezm Ttirkgesinden Anadolu Tiirkgesine Aktarrlmrg Bir

ilmihal Kitabr", Tiirk Dilleri Ara;tu'nmlan 5, 1995: 171-210.

"Manzum Kelile ve Dimne Uzerine Notlar", Tiirk Dilleri Arasnrmalan

6,

1996:81-121.

TIMURTAS, Faruk Kadri, Eski Tiirkiye Tiirkgesi, XV. Yilzyil. Gramer-Metin-

Siizliik, d. U. Ed. Fak. yay.) Istanbul 1977, (Enderunyay.) 19942.

Ahmet, Muhammed bin Hamza, XV. Yiizyil BaSlannda YapilmtS

Topelodlu,

"Satv-Arast" Kur'an Terciimesi, Birinci Cilt (GiriS ve Metin), Istanbul

1976, ikinci Cilt (Sdzliik), Istanbul 1978.
YUKSEL, Hasan, Ibrahim DELIcE ve Hakkr AKSoYAK, Eski Anadolu Ttirkgesine iliSkin Bir Metin: isbmi'nin Mesnevisi, Sivas 1996.

5.6. Volga Bulgarcasr (f3.-14. yiizyrllar)

ERSovLU, i. Halil, Cem Sultan'm Tiirkge Divan'r, TDK, Ankara 1989.

Kon

TURK DILLERI

TEZCAN, Semih, "'Marzubin-nxme Terctimesi' Uzerine", TDAY-B 1g77,

der Forschungsbibtiothek

994.

AKKU$, Muzaffer, K it ab - t

53

Volga Bulgarcasr, (uzey Kafkasya'da Kuban lrmaEl yoresinden kuzeye gcig ederek Volga lrmallnln btiytik ktvnmt
civannda Volga Bulgar devletini kuran ve 10. yiizytl baglannda
islam dinini kabul ederek Miisliiman olan Bulgar Tiirklerinin dili
idi. Volga Bulgar devletine 1236 yll'nda Molollar son vermi$tir.
Ancak Volga Bulgarcasrnn 14. yijzytl ortalanna kadar bu biilgede
konugulmug oldulu anlaqthyor.
Volga Bulgarcasr dil malzemesi birkagr 13. yiizyrl sonlarrndan,
birEolu da 14. yiizyrldan kalma Arap harfli 100 kadar mezar ya trndan ibarettir. Volga Bulgar mezar yazltlannln en eskisi 1281, en

sonuncusu da 1357 tarihlidir. Qok srnrrh olmastna kargrn bu

malzeme Volga Bulgarcastnrn, beklenildi[i gibi, Tuna Bulgarcast
ile akraba bir dil, bagka bir deyigle, Tuna Bulgarcasl ve bugiinkti
Quvagga gibi bir r- ve l- dili oldupunu agrkga gdstermektedir.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

54

55

TURK DILLERI

Volga Bulgarcastnrn baghca ozellikleri $unlardtr:

Volga Bulgarlanndan kalma bir mezar yazrtr (yanda):

l.

Genel Ttirkge

lzl

yerine /r/ bulunmav:

hlr "ktz", sekir "8",

tofiur "9" , iolur "30". cilr " 1 00" vb.

2. Genel Ttirkge /g/ yerine lll ve lgl bulunmast: cal
yA$, biel-im "beginci" (= GT
pr.ri) vb.

bdS

"yrl" (= GT

"5"), bag "baS" (= GT baS, Quv.

3. /d/ foneminin iinliilerden ve /r, l/ drqrndaki iinsiizlerden

sonra /r/ye, /r, l/ iinsiizlerinden sonra ise /t/ye defiiqmesi: irne, erne

"cuma" < Farsga udine, kiigriini "gdEtii" <*ktlE-dtig-i, diinye-ren

"dtinyadan", hicret-ren "Hicretten", bakuni "oldu" <*bdl-dug-i,
nelti "oldi" < r;l-di vb.;
4. Stizbagt /y/ foneminin lclye defiqmesi: *yal"'ya* ytl" > VB
cAt, xydti"7" > VB cieli, *yigirrni "20" > clrim, xyiir'"100" > ciir
vb.
5. Birincil uzun i.inliilerin ikizleqmesi: *bdlim "beginci" > VB
bielim, xyiti "7" > VB. cieti, xttirtim "dordiincii" > YB trietim vb.

huva' l- Il.ayyu' l-la4i la yamil t u

(Yalntz) O diridir t,e dliitrtsiiztliir.

mantilil aili ...

a ll ziydrat i kii ralmatu [' l-l Ah i ]
alayhi ral1malatt vd si' ata't ft1 nl

Mam(li) o$u .....

'

Ali' nin ziyaretidir. Al lah' rt rahnteti

'

otrtrrr tizerine (olswt). Gani gani rahntel

(evlesin). Fani
dwryiiran bdlgl aftirata ril.tleu
1annfii muharam ayhi

[n]a[nl

eyledi. Muharrem ayr(nrn) on

altrncr gtin(ti). Tarihte

alns kiiien tariha

alrt clir tohur ndn

diinyadan baki ahirete 969

phu[r]

6. Sozbagrndaki yuvarlak iinliiler ontinde /w/ tiiremesi: idn

"10" < *0n, ieqim < *iigim "iiEi.incii", iotur "30" < *otltr, iel- <
dl- vb.
7. Ugtincti kiqi iyelik ekinin iinlii uyumuna girmemesi: ail-i
"oflu", 'ayal-i "eqi", ayfi-i "ayf', iaf1tt-i "vefatt" vb.
8. Verme-bulunma durumunun -a/-e eki ile kurulmasr cal-a
"ylllnda", tdrlb-a "tarihte", dfiirat-a "ahirete", Sfin-e "suyuna" <
Sfi+in+e, iSne "iginde" < ig+in+e, bagne "baqndd' < bag+in*e vb.
9.-Q, -nQ > -rr defigmesi: iSne "iginde" < igine, ekis < *6king,
altry "altrncr" < xaltmg (krg. Quv. ulttimis < *altrm-mg), cietis
"yedinci" < )Etln7 ftrg. Quv. Siggimis < *ydti-m-ing) vb.

altr ytiz doksan dokuz

cala eti al-mavti

yrl(rn)da idi.dlanr

babun va kullu'
l-nasi da(iluhu

(bir kapdu). Ve her

insan (o kapdan) girccektir.

HAKIMCANov,F.5., Epigrafigeskiye voliskoy Bulgarii

1

ih yauk, Moskva

987.

TEKIN, Talat, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcan, TDK, Ankara

l 988.

5'7

TURK DiLLERi

8.

OnblTi)
CT(]BAPfl

6.

rUnx nir,r,nni ooNnui

Ge . viizvrlDAN nucUNn)

YENI

fiOPIiI]I{MG HAPBqIii.
B.BPasog&
cOW

rcgrr::*-

bugtine delin siirer.

Quvagga dahil olmak tizere bugiinkii Ttirk

dilleri

Di.W-tuloe

dlgiite grire srnrfl andrnlabilir:

rcEEN.
D6 r@E

l. r = z ve / = rr ses denklikleri: Quv. tihhir

Qw. hil=

= GT tokuz"9",
cuE@tEE.

lEs8.

adak, atafi, azafi, ayak;

}iErfr.bcr.r
r,hnaars!@,

3. S<izigi ve scizsonu /d/ fonemiriin geligimi: adak, atafu, azafi,

r,rtdbb-w8..furrbs,

/t!/

cibefinin geliqimi: tagltg, tagltk, taih vb.

5. /a$lses cibelinin geligimi: tag, tai, t6, til vb.
6. Sozbagr /- foneminin durumu: tagl4 dagh vb.

W. Radloff'un scizliigiiniip kapagr

ses

Bu altr rilgtite grire Tiirk dilleri gu 12 gruba aynhr:

tagltk- ya da

Qapatay grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca

(yazt dilleri);

ayals;

4.

ca-Balkarca, Ktrtm
Tatarcast (yazr dilleri), Karayca; 6zbekEenin HarezmKrpgak diyalektleri;

10.

GT&r,r;

2. Sozbagr /z- foneminin durumu: hadak

gtzca (yazr dili); 9.

tailr- ya da Krpgak
grubu: Tatarca, Bagkurtga; Kazakga, KaKumukga, Karagay-

VORTERBU{)HDS DDR TIJRK.DLIIECTE.

qu altr seslik

grubu: Krr-

rakalpakga, Nogayca;

VERSUCH

Tiirk dillerinin son dtjnemi kabaca 16. yiizyrldan baglayrp

t|lfr-

1 1.

ta{h- grubu: Salarca;

12. dagb ya da O[uz

grubu: Ttirkmence (yazr dili), Azeri Tiirkgesi (yazr dili), Ttirkge (yazr

dili), Gagauz Tiirkgesi (yazr dili); Horasan Ttirkgesi, Ozbekgenin

Harezm O[uz diyalektleri.
BAINBRIDGE, Margaret (yay. ), The Turkic Peoples of the World, London-New

r- ve /- grubu: Quvaqga (yazr dili); 2. hadak- grubu: Halagga;

3. atafr- grubu: Yakutga (yazr dili), Dolganca (bir stiredir yazr dili);
4. adak- grubu: Tuvaca (yazr dili), Karagas ya da Tofalar diyalekti
(bir si.iredir yazr dili); 5. azafr - aza( grubu: Hakasga (yazr dili),
Orta Quhm, Mrass, Taqtrp, Matur ve Yukan Tom diyalektleri;
San Uygurca, Fu-yii Krrgrzcasr; 6. ta$\ry- grubu: Altaycanm kuzey
diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu);AlaEr Quhm, Kondom
ve Aqa[r Tom diyalektleri;7. tillu- grubu: Altayca (yazr dili);
1.

York, 1993.
BuDAGov', Lazar', Sravnitel'nty slovar' turetsko-tatarski' naregiy. Sanktp6-terburg' I 869- 187

19602).

KarSilaStrrmah Tilrk Lehgeleri Sc;zlii{ii,l-II, Ktiltiir Bakanhlr, Ankara 1991.

Ozroegu, Kurtulug, Dictionary of Turkic languages : English, Azerbaijani,

Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek, London :
Routledge, 1996. XV,361

s.

RADLoFF, Wilhelm, Proben der Volksliteratur der tilrkischen Stdmme, I-X.,

Sanktpeterburg I 866- 1904.

-,

Phonetik der ndrdlichen Tiirksprachen, Leipzig 1882.

TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ

-,
-,

Versuch eines Wiirterbuches der Tilrk-Dialecte. Sanktpeterburg',

III:

I (l-lv Leiden

I:

1893,

58

59

II:

hri-, GT yasr "parlamak, rqrk vermek" = Quv. ,ft.f-, GT firuS-

Moskva I.ll2-lV.1121963).
"Radloff" Index der deutschen Bedeutungen, haz. A. v. GesRlN ve W.
1899,

1905,

IV:

191

1960;

Materialien 7ur Inutgeschichte der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1949.

Materialien zur Morphologie der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1957.

SEVoRTYAN, E. Y ., Etimologigeskiy

1974-1998

slovar' tyurkski$ yaakov. I-V, Moskva

+.

VAMBERY, Hermann, Etymologisches Wbrterbuch der turko-tatarischen

Sprachen, Leipzig

Yaaki narodov SSSR;

187

II

8 (197

2\.

Tyurkskiye yauki,yay. N. A.

Basxnrov,

Moskva

1966.

Yaaki mira: Tyurkskiye yauki, yay. V. N. YARTsEVA, V. M. SoLNTSEV, N.

i. Tor-srov, Biqkek 1997, Moskva 1997 @ym anda iki kez basrlmtgttr)'

I o a H I

r-

ve /-

grubu:

l.

IoAHH qUPHA TACA ESAHTEnIE.

Clnax'[atr ManraHax nyp, Baa (-:6rrax 'l'yplipil, Qau
:. l C5v31i trlii Typ:i. 'lypirpa I);Lr '$iiu Marrarlax nyp. Morr
IIy,Iltlr nri) rc Yrl 1'pa:r rty.lrtlr. Vnc:ip IlYqllc llunOIl lo
4 trytMall. "\'-lliltt ;rur0tr5e 'tjll)oJt(ix llynlli!, qaD'licpcnox qt'lll'
6 ce u Ba,r,lll qy'ra nynlla. Iilur qy'l'ii ror'r'tlupo r;yraTai'; 16r
'tPIr :trra : tttiaca tt,'t,'iiltctt.
c, ?
Typl ,iauii Io:rttn iiatra (brrr rlynltii. Xtii r'p.lrl Q'y'r'-

]. l.

r[ nyp r'o dlten1;Top roco, sf,n f,)y'rt gul'5cH xa.laca

E udnrcpMc llrrrrtc. lJiir Xrrii Qy'r':r xyJfias, (jyril guulerr rae ,'raca [6Jrcpve fiarrd gnrr aHTax ny:ruti. TcHSepo qypaJariaH qHHcfiHe IlypHe re qyraraKall T:iu Qyrir xliiuc rry,ru[.
r0 Bf,, rsliepe rituf,, renl;e Vn yp;ri n1'lHil, ren'50 ,\ua
lncil'in l9l

6.1,

Quv. vlr.f-, vb.

VEeNrpn 1969-72.

RAsANEN, Martti, Versuch eines etymologischen Wdrterbuchs der

Ttirksprachen. Helsinki 1969; II Wortegister 1971 (haz. L Kncsreltnrt).

-,
-,

TURK DILLERI

1'de yaylmlanan Quvagga gevirisinden bir parga

Quvagga
YUHANNA, l. Bdltim'den

bir z- ve p- dili olan Ana TtirkEenin kardegi Ana

Quvaqga
Bulgarcanrn devamt ve bugtinkii biricik temsilcisidir. Ana Bulgarca

gibi bir r- ve l- dili olan Volga Bulgarcast (13.-14. yy.) Eski

Quvagga sayrlabilir.
Quvagqanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardr:

Simah gin maltanah

puine nimin te pulman. UnfuiSinge var olan hig bir gey O'nsuz olmadr.

Genel TtirkEe /z/fonemine karqrhk /r/ bulunmast: GT tol.euz

"9" - Quv. tihhir, GT tiki)z= Quv. vicYr, GT ktrz"ktz" = Qu"v. hir

l.

vb.
2. Genel Tiirkge /q/ fonemine karqrhk genellikle

pur,
BaElangrgta Stiz vardr. Sdz
Vil Simah Turira, Sav Simah l/iy Tanrr'yla birlikteydi ve S0z Tanrr'ydr.
Turi. Turira Wl gin maltanah pur. BaElanggta O, Tanrr'yla birlikteydi.
Min pulni pur te IJn urli pulni. IJnsir Her Eey O'nun aracrhfryla var oldu,
I. L-6.

/l/ bulunmast:

GT ydrl "yag, yll" = Quv. {ul, GT tdS "tag" = Quv. gul, GT taS
"drg" = Qt,. tul, GT bES "5" = quv. piltik, GT 6Sik "kapt" = Quv.

alikvb.
3. Genel Ti.irkge /g/ fonemine kargrhk bir grup stizciikte
iindamaksrl /(/ bulunmasl: GT bap = Quv' puf, GT ftapl- = Quv.

giritih pulni, lav girilih imsem valli YaEam O'ndaydr ve yagam insanlann
iuti pulni. WI luti tittimre lutatat; rgr[rydr. Igrk karanhkta parlar ve
tit 1im'ina huplasa

ileymen.

karanhk onu alt edememigtir.

4. Genel Tiirkqe /d/ foneminin lrlye defigmesi: Quv. ura"ayaK'

*adak,
AT *Adil-',ayrlmak" = Quv. uril-, GT Id- "gcindermek" =
<
Quv. yar-, GT ildr "uyumak" = Quv. Swir'vb.
5. Sozbagr /y/ foneminin tindamaksil lSlye defigmesi:

Stlih"ginah",

*yilnulg "un" > Sinih, *ydti

)druk>

"7" > Quv. Siggi, *ydl

rl
TALAT TEKIN . MEHME'I'

OLMEZ

60

"yaq, yrl" > Qru. irtl, *yur " 100" > Quv. Jri vb.
6. Her durr"rmdaki /g/ foneminin genellikle dndamaksrl /S/ye

> Quu. ieike "Eigek", *gofla > Quv. iuna

"krzak", 't'til;- > Quv. r,ii-, 'r'r7p > Quv. uli "ug" vb.
7. lt, il ontindeki isl foneminin /g/ye depiqmesi: *sinek > Sinct
"sinek", 't'sirJiik > Sinti "kemik", *sdng >
"siartg > qltn" "ak" vb.
8. lr, iloniindeki /t/ foneminin /E/ye de[iqmesi: x/r/ > Eilhu "r]i|",
,ktAl > *tial >
,r,yiti,,7,' > ,figgi, i.ye- ..yemek'. >
jl_
Eul.,taq,,,
Quv.
defiqmesi:

't'gegck

61

TURK DILLERI

Eski Volga Bulgarlannrn torunlan olan Quvaqlar bugtin baghca

Volga rrma[tntn orta mecraslnda bulunan Quvaq Ozerk Cumhuriyetinde yagarlar. Tatar ve Baqkurt Ozerk Cumhuriyetleri ile Rusya
Federatif Cumhuriyetinin Kuybrqev ve Ulyanov bolgelerinde de
ktiEtik Quvaq topluluklarr vardtr. Eski SSCB'de Quvagqa konuqanlarrn toplam sayrsr 1989 sayrmlanna gdre I ,839,228'dir.
" Ti I

li Y wti

ent "

)'arintran

Qive ttnaringen pir gilitn turim,

Kipgankirur e1t avrim gipikne,
$altiniQa ta hlo,hiPtt ta turtrittl,

vb.

Sisnrerint te

kutt-lttlim iruine.

"Tilki $arktlart
Viqne kiiktinden sigara yaPtrm
i! alacrndan ben efdim alrzhfr
Sevingte de kaygrda da iEtim
Sezrnedim ya;amrn gcatigini

Tivan Atil "Dolan Etil" yani "Oz, Volga" adh Quvaq edebiyat, kiiltijr ve
sanat ciergisinin kapalrndan, Petir Husankay, Quvag Halk $airi, 1.1997

nyMcMxTAs{(

l99l

Sulhi aka uyihinqe tuhma

l99l

pu(lani: Hresgen Sassi

yrlr Nisan ayrnda Erkrnaya

baglarrrqtrr: Qiftginin Sesi

Itlarikunpa ernekun tuhat'

Salr ve Curna giinleri Erkar

28.03.9'l (ernekun), Hati 300 tenti

28.03.91 (Cuma), ederi 300 ruble

9. Uzun rinli.ilerden cince baqta /y/ tiiremesi 'kdt > yat "ad",
'FaQt- > -yljj- "acrmak. ekgimek". *Al "halk" > yal "kciy" , xrd"g<inclermek" > yar-,'t'ikir "ikiz" > yicir, *ir "iz" > yir, *'uya >
-yiva "yuva" vb.
10. Yuvarlak iinliilerden cince bagta /v/ tiiremesi: *'rin>vunni
" I0",'t'urrr, > virim "uzun", dl- >vil-, *dlg- >vif-, *ort- > vit- vb.

Volga Bulgar-

Quvaglar Ortodoks Hrristiyandrrlar. Atalan olan

lan ise Miisliimandt. Bu durum Quvaqlarrn kentli Bulgarlann

de[il

de krrsal kesimde ya$ayan, Miisltiman olmamrq pagan Volga

Bulgarlanntn torunlan oldulunu gosterir.
Rus misyonerleri aralarrna girdi[inde Quvaqlarrn yazrlan yoktu. Bu nedenle Quvaqga ilk kez 1730'lu yrllarda Rus alfabesiyle yazimaya baglamrqhr. ilk Quvagga gramer 1769'da yaytmlanmtgsa
da Quvagga igin ilk alfabe 1871-1872 yrllarrnda i. Ya. Yakovlev
tarafrndan hazrrlanmlg ve bu alfabe 1933'e kadar kullantlmtqtlr.
1933'te alfabede birkaE defigiklik yaprlmrg ve bu yeni alfabe
1938'e kadar yiirtirlilkte kalmrqtrr. 1938'de yaprlan yeni birtakrm
deliqikliklerle Quvag alfabesi bugtinkti en son biEimini almtqtrr'
Viryal ya da Yukart
QuvaqEanrn baqhca iki diyalekti vardrr: l.
diyalekt, 2. Anatri ya da Agalr diyalekt. Yazr dili Aqa[r diyalekte

t. ilt<
/u/ yerine /o/ bulunmast: pur "var" = Yit. por, ultti "6" =

dayanrr. Yukarr diyalektin baghca seslik ozellikleri gunlardrr:

hecede

TALAT TEKIN. MEHMET

otvez

62

63

TURK DILLERI

Yir. oltti;2. tinlii uyurhunun daha yaygrn olmasr: yal-sem "kdyler"

= Vir. yal-sam, gul pek "tag gibi" = Vir. gol pak, 3. scizliiksel

PAASoNEN, H., Csuvas Sz6jegyzdk. Budapest 1908 (gevirisi: Quvas

farklar.

R6Ne-Tes, A., An Intoduction to the Chuvash language, Budapest 1978.

Aa

B6
Bs
fr

Er
Ee

+l ..
-b,e

Xtre
Xx
3e
Vlu

htrt

a
i
b
v
g
d
e;ye
yo

a
z

a
e
e

Y-

j
z
r'
Y

tc
B

Kx
il:l
Mu
HH
Oo
lln
Pp
Cc

K
lt
il
H
o
n
p
c

Qs E

Tr
Yy
.!"vy
OQ

m
y
y,
fi

k
I
n

Xx x
Uq4

r
s

t
u

tS

ta

u.q

$9

'b
bt
blu bt
br
b
3e o
IOro ro
fl.q fl

I
t

yu
ya

I. A. ve N. P. PETRov, Russko-guvasskiy slovar', Moskva 1971.

ASMARIN, N. i., Thesaurus Linguae Tschuwaschorum / Slovar' guvasskogo
yauka. l-XY ll, Qeboksan/Kazan', 1928-1950.

BIKov, 4.T., Kratkiy russko-guvasskiy slovar', Qeboksan 1933.

CEYLAN, Emine, QuvaEga Qok Zamanh Ses Bilgisi, TDK, Ankara 1997.
Knuncr,R, John R., Chuvash Manual.lndiana University, Bloomington 1961.
Die tschuwassischen Lehnwiirter im Tscheremissischen, An Index to

-,

Rtisiinen's 'Chuvash Loanwords in Cheremish', Bloomington 1968.

yl,

L. 5., i s t ori

ge skay

a morfolo giy a

guvas sko

o y a4ka, Moskva

r976.
Novry zavdtz

gini simah, Simbirsk' 1911

RASANEN, Martti, Die

ts

chuwas sis chen

(= MSFOU XLVIII) Helsinki 1920.

Studies

1968.

SlRorKtN, M. Ya., Quvassko-russkiy slovar', Moskva 1961.

Srvonrsov, M.
Y

1., Quvassko-russkiy

EGoRov, Y . G., E t imo

I o g ig e s

slovar', Moskva

kiy s lov ar' I

1985.

uv a S s ko g o y aaka.

Qeboksan

I9

64'

YUce, Nuri, "Co[rafya, Tarih, Halk Bilgisi, Dil ve Edebiyat Bakrmrndan

QuvaElar", TDAY'B 1994, Ankara 1996:205-229.

6.2. hadalg grubu: Halagga

Halagga Alman Tiirkologlarrndan Doerfer'in 1968 ylhnda
ke$fettiEi, birgok eskicil dzellikleri olan bafrmsrz bir Ttirk dilidir.
Halagga bugtin Orta iran'da, Tahran'tn 200 km kadar gtineybafisrnda, Hemedan ile Gom araslndaki btilgede, yaklaqrk 18,000
kiqi tarafi ndan konugulmaktadrr'

ANDREYEV,

Lnvirsrn

Chuvash Studies, Wiesbaden 1982.

in Chuvash Etymology 1, Szeged 1982.

SERcEvEV, L. P., Dialektologigeskiy slovar' guvassko go yauka, Qeboksart

9.{
III rn
UI rq

TDK,lstanbul 1950).

-,
-,

QuvaE Alfabesi

Aa

Sdzlil!il'

Lehnwtirter im Tscheremis

s isc hen,

Eski Argu diyalektinin devamt saytlan Halaggantn baqltca

rizellikleri gunlardr:
l. Ana Tiirkge stizbagt /h/ foneminin sistemli olarak korunmasr:
AT *hdr- "yorulmak" > Hal. harkdn, harkan "yorgun", AT*hark
"dlqkr, gtibre" > Hal. harlp, AT *hiirk- "tirkmek" > Hal. hirk-, vb.;
2. AnaTiirkge idl foneminin korunmast: AT *hadak "ayak" >
*l.cudruk
Hal. hadak,hadal.c, AT *Adi "sahip" > Hal' eydi, AT

"kuyruk" > Hal. kudrulg vb.;

3. Ana Ttirkgedeki birincil uzun tinliilerin korunmasr ya da
*En- "inmek" > Hal'
ikizlegmesi: AT *dt "ad, tinvan" > Hal. at, AT
l"n-, AT *klz"ktz" > Hal. l.<vz, l.<lz, AT *6t- "etmek, yapmak" >
*j'{ "i$" > Hal. ig, AT
Hal. irt-, AT *Adi"sahip" > Hal. eydi, AT

TALATTEKiN. MEHMET

6TVNZ

64

65

TURK DILLERi

*hot "ate{'> Hal. hfrot, AT */rlil "rslak" > Hal. hl"l, AT *hug "uQ"
> Hal. hilg, AT */rri- "grkarmak" > Hal. hl-, vb.
4. Ana Ttirkge cindamaksrl /ril foneminin lnlye geligmesi: AT
*kdfiak "kaymak" > Hal. kAutnk, kunak, AT *koti "koyun" > Hal.
kon, kr\n, AT *kiifi- "yanmak" > Hal. ki"n- vb.
5. Qrkma durumunun -danl-den yantnda, Orhon Tiirkgesinde
oldufu glbi, -da/-de eki ile de kurulmasr elisinde "elinden", o14li
kr)tinde "o!lu arkasrndan", ollarda be dte'rer "onlardan daha kcitt"
D

vb.

ivanu Lugtlt' i-Tttrk' te Argu' larrn anlatrlclrlr bi;ltim:

6. Eski TtirkEe -1altl-gli srfat-fiil ekinin -1ailil-gili olarak korunmau: hi14la-gili "a$layan", kel-gili "gelen", sevme-gili "sevmeyen"
vb.
7. Bulunma durumunun -qal-qe eki ile kurulmast: her-ge "adamda", meydan-ga "meydan da", Sum isti-ge "akgam tistti", osah ismai-l

Argular ortada ve sonda ycr aran her 5 r,n har|ini nrn'a gevirirrer.
J
ornegin Tiirkler "koyun"u to.i, cliye acllandrrrrlarkcn Argular kon derler.
Tijrklcr "yoksul"u qrgc,r' diye acilandrrrrrarken onrar gt14an tJerrer. Aynca

Tijrkler "hangi qey" anlamrna kuytr

{;t
)i r-/
#;4 al

:(
;t

;t

2z

t-/tt tl

c ,;/ g,f tf ttl

c9

5q&/ x iir;
|

^ lt

' ,3vt

zi:t^

2*u

'{r':r:);rt

rteD clcrken onlar

:l

lr tn ile kanu cJerler.

ct;-'i v);
)- ,
-/ -/'

a;,i _?t; t-z

t t

./

(:tt {L, fet

It- ii;
ir'; frl;

;LrJz*liitt
eu Eu a:ts

zamAni-ga "$ah ismail zamantnda" vb.

"depil" scizctifiintn korunmasr men SErke kelen da14am "Ben gehire gelmig defilim", yai
havul dag ertti"yol iyi de[il idi" vb.
8. Olumsuzluk bildiren eskicil dag

,4;

-f 1.v

,/:f

.6.e

tl:,,

.,.l.t

)Ll; .frr
jql
clt?

Qa[rmrzda lran'da HalagEa s<izrere kargrlaEtrrmalr olarak ilk kez yer veriren
Mogadem'in scizltiliinden bir brili..im. Farsga esas ahnarak iranda konugulan

bl ki'nf morclf'o'ldi,

FARSQA HALAQeA ,lze ni

her

otTLt

kelin

a'
gelin

"er, koca"

"gelin"

oldi.

tirdi bi yorl4anlan vdr-artt,

to14us

ki "Molla

1't1i4uS

oltli-vu kiirdi ser sedd keliyor,

tir, yov, kp

na'faiar"-ar. Molld

vagar artt-j'u, tirdi ble'gedi 6ziye vclrdr ki

kiirit'e ne haiar-ar kij'da u bieg...

Bir giin

kargaqa grktt, d0!ii9 oldu. Giiriiltiiden ddlUg oldulunu anladr.

Hocanrn karrsr drqan Erktr ve dedi ki: "Hoca kalk, git, bak ne oluyor?". Hoca
kalktl, bir yorganlan vardr, yalmur yafryordu, kalktr, (yorganr) topladr, gidip
gOrmek, ne oldu[unu anlamak igin...
HalaE fblkloriinden bir parga (DornreR/TEZCAN 1994, s. 57)

dillerden geqitli s6zcUkler liste halinde sunulmugtur.

Sevlrcr

tol4trS

Molltln p;ssi(hi),rr1i tasgar, haydi

ftissi (< ET &,rt "kadln" +si), hin- "ortaya qrkmak" (= ET iin-), taf gar

(<E'l

taSlaru "drEan"), fta)"

"t6t,.t.k"

(= ET a)-) gibi bigimler eskicildir!

TALATTEKiN. MEHMET 6t-vnz

66

Gtirten gab eg vielo Bdume, man hat

da,'Kindbettkrankheit, biiser Geist, Zau'
(sie) gefiillt'. Ob vgl ttii' Iwbire'stii{Lbet'. ill gepgilr'dot btlso Geigt soll ihn
dig, in einem fott'*ho-bir'el
heirnsuchen (fiihren)'. WohI-P. tlZ,
rlafiir epricht die Labielitiit des c. Vgl. d'bi,atiin (1969. 544) 'schwanger" - P'
dbitbn (dagegen SIi 8 tiad' Mu 85
ouch A. al (TMEN Nr. 624, mit Nachtr&g, vor ollem IV, 416); dial' auch Ytfa uu-scam, Altiyan tZpis', Kahek
luilezrirUol;an folkloru sntologijasi' zalcn, Amure uu'ist'iy, Zand uutinl'
I, 268, BakI 1968, ed. A. Axundov). dblimbn 'weich, saftig-weich'' Vgl' P'
dbtrambil', SK 234 uulumba, gewiB R"
Weniger wahrscheinlich altererbt T.
dbrg Sdqili 'ehrbegierig, Ehrerbietung
oder -Ogh. (a;I).
dar (36)r 'Schimpf, Schando, Schmoch'. heischend'' -P' db-ril 'Ehre, Wii'rde'
Ansehen' (dagegen SK 4 iivur&l.
*P.'dr (SK I dr).
i.J- (3?) '(BergpeB) iiberqueren'. T. a"J-. AWt (61 'schwere Wunde''
daL 273 dt 'Name'. ciahrm 'mein Name', &umtl'k (6) 'Liindereien, Grundstiicke''
tti;or- 'bonennen',

o{l /ri' 'beriihmt .

'

werden. sich einen Nemen machen'

(viell. C.). T. o;1.
da!!cr-

benenlen'.
(14)'genamt, benannt',

datluT

-P.

db u milk'

dd 1eo euch 1969.513 und Tonband 53)

'hungrig' (63 'Ilunger'). T. a:C.

iidhq 'Ilunger',
adal 'Namemvetter'. Aber K 45 "d'S'

.nennen,

d'h' da^s P' Wort unlcingelt, dies

dhdd v?.f .bowohntes, kultiviertes aber wohl nur r.rnprdaise. Nicht altererbt (dann w6'rs t&(t)fu! zu orwartn),
Land'. *P. dbdrl, twcb L. Mu 86 id.,

dbdd(9,1969.54?)r'kultivieri,besiodelt'.
aber SK 4 duid.
'besiedeltr Ort, Landechaft'.
dMn iMonatename (23, 10.-21' ll')'.

&&lh4
*P.

6biin.

a6&ird (3) 'Abbasi (alte Miinzo)'.

aooaat.Wasgerbohdltot'.
dhaimbdr

*p.

-P. db-anbdr

(degogen SK I0 u'cnrbtirl.
dbanvs Tayatl 'Ebenholz'. *P. d'ba'n/frs'

eondern -A. adan,

fum 'Mensch'. d'Mm dggili' (: yegilil)
'Moruchenfreeser'. *P' dtdam' SK I id'
ddAmak 'Puppe'.

-P.

Kerurzeichon des Tonb&ndes bzw. dsr

M,amPzld (33) 'Mensch (von Tieren aus

gesprochen)'. -P. fumi'zd' SK I id.
tMl iet-'gich an etwas gewiihnen'. -P.

'ddar (lnr&tn\, C.l

Mi'l' (36\ 'gerecht'. -P.'Adil'
gdrib'Adreeeo'.*P. ddris'
('dwwh' K 428)'Gerriirze'(P' ta'
'ad'il,ua

Halagga

Expedition f969 (s. 4'

persien",

ll8.

Ze it s c

hrift

de

ut s c he n M o r g e nkindi

s c he

inZentral-

G e s e I I s c haft, B

1: 79-112, 1968. ("HalagEa, Orta lran'da Arkaik Bir

and

Tiirk Dili", Qev.

S. Tezcan, TTK-Belleten, c. 34, sayr 133: 17-58)

DoERFER, Gerhard, W. HESCHE, H. ScsetNseRDT, S. TEzcAN. Khalaj

M aterials, Indiana University, Bloomington I 97

l.

DoERFER, Gerhard, Semih TszcaN,Wrirterbuch des Chaladsch

(Dialekt von

Charrab ). Budapest I 980.

DoERFER, Gerhard,

Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Textband.

Wiesbaden 1987,1-311.

-,
*,

Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch. Kartenband. Wiesbaden 1987,

312-534, 1987.
Grammatik des Chaladsch. Turcologica, Band 4, Wiesbaden 1988.

CAJ 37. l-2, 1993:33-81.

extragottingensia",
-, "Chaladschica
TEZcAN, Folklore-Texte der Chaladsch, Wiesbaden 1994.
- ve Semih V.,
"The Turkish Dialect of the Khalaj", Bulletin of the School of
MINoRSKY,

Oriental Studies, Vol. 10. 2, 1940:417-439. (Tiirkgesi: F. Guley, "Halac

Tiirk Diyalektf', TDED, C. 4. l-2,1950: 83-106).
6tuBz, Mehmet, "Halaglar ve Halagqa", QaddaS Tiirk Dili, sayr: 84, $ubat
1995: 15-22.

6.3, atab

grubu: Yakutga, Dolgan diyatekti

Adarrwk.

Alrgdmtd 'Bouillon' (P. itlcano, n*h

K 299, 882 Eii-anifilz'Suppo mit Ei,
Ddbill'*L'' vgl' SK 4 dfr'o'ddya''
!'ett' nnd Zwiebeln')' vgl' SK l0 zra'
gar.ma; abor nicht L. (de sonst ruu. dl& (f 969. 38f) 'Ungliick'. *P. Alat,
SK 2 id.' Mu 69 alle L. id'
garma odet d.hnlich zu orwartn, e.
aladr (36) 'Eelftr', a. qwadt, *P. atsdr.
a. a. uodrtoy), wohl R.

TURK DILLERI

DoERFER, Gerhard, "Das Chaladsch - eine archaische Tiirksprache

aqtu- 'tiungng worden' (: d"E eI'). T' dbd (so euch f969' 56f) 'hellbl'ou'' -P'
dbi, vgl. auch Mu 86 allo L' o-bi (dies
a:6-, a:tig- (altosm. al-, alta', L. al''
obor wohl ehor P. odor Ii', denn vgi'
alda-, nsnh Ra euch ofi.). \{ohl Ab'
SK 4 d'vi, uil.
loiiung von a:C'hungrig', g. &C. In don
iibrigon Tiirkeprochon i. e. Nomen' ti@'ra (18\ 'viel, massenhaft'' b9 Myln'rEa
@ro lwyal udr-drti, hnl,tibr'in dieson
vorb: o.'d und a:C-.

trt

67

l-9)

siizltiltin ilk maddesi (Wiirterbuch des Chaladsch, s' 19)

Yakutlar Ttirk diinyaslnln en kuzey-dolu ucunda, Yakut 6zerk

Cumhuriyetinde, yagayan bir Tiirk halkrdrr. Kendi cumhuriyetleri
drqrnda Rusya'ntn Magadan bcilgesi ile Sahalin adastnda da ktigtik

Yakut topluluklarr vardlr. 1989 sayrmrna gdre Yakutga konuganlann toplam saylsr 382,255'dir. Kendilerine Sa[a (< *yal.ca) diyen
Yakutlar resmi olarak Hrristiyan iseler de eski dinleri olan
$amanizm hala aralannda yagamaktadrr.
Yakutga birgok eskicil tizellili ile tek bagrna Tiirk dilleri ailesinin gok onemli bir kolunu olu$turur. Tiirk dilleri iginde en gok
Tuvacaya yakrndrr. Buna kargtn Yakutga ile Tuvaca arasrnda an-

TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ

68

laqabilirlik oranr ytizde srfirdrr. Yakutgada Vo 50 civarnda Mo$olcadan ahnmrg <idting scizctikler bulunur. Yakutganrn baghca rizellikleri gunlardrr:
1. Ana Tiirkge

/d/ foneminin lt/ye deliqmesi: .AT xhadak> atab

"ayak", AT *adgt> attr"aygtr", AT *edgii "iyi" > iitiiri, AT *tod"doymak" > tot- vb.
2. Ana Tiirkge /agl ses grubunun /ral bigimini almasr: AT *tag
"daf" > tta "orrnan" , AT *bAg > bta "ba!", AT *sag- > m- "sapmak" vb.

3. Birincil uzun
iinltilerin sistemli olarak korunmasr ya
da ikizlegmesi: AT
*dt "ad" > at, AT
*b6{ *5" > bies, AT
*ktz> krs "klz", AT
*b[r > blr "1", AT
*h(it "ate1" > ttot,
AT *tdrt > tiidrt "4",

foneminin diigmesi:
AT *sen> en"sen",
AT *sekiz > agts
"8", AT *sijz > os,'

AT*sfrb>zvb.

TURK DILLERI

5. Siizbagr /y/ foneminin lslye defigmesi: AT *ydz> sds

"ilkbahar", AT xy(il > suol "yol", AT *yat- > stt-, AT *ydSil
"yegil" > sahil "tilki" vb.
6. Sdzigi ve scizsonu /s/ foneminin /tlye deligmesi: AT *rsrr- >
fiff- "rsrrmak", AT *isin- > itin- "lstnmak", AT *yastuk > sfit*
"yastlk".
7. Ana Tiirkge /g/, lg/ ve /z/ fonemlerinin tinsiiz yanrnda ve
sonseste /s/ye defigmesi: AT *gerig "ordu" > serl"savag; ordu",
AT *sag > as, AT *bi{ > bies, AT *yilz> rii:r "100" vb.

TPYAbI f KYTCKOI,I sKCNEA'{UIH,

cH.\pfliHEHHoii g.r CprJcrtJA tl. rt. cllr;lIprrHoE.\
{1494r8oe...r
ToMa III. I{acTE I.

(lJOBAPb fIIT YT CITAIO IIST,IIIA

COCTTIT.']

O. H.

Ypen

orryri

Ul-een repAyrep Ypex guon aarraax e5erxrr o;rop6yra yhy. Kunn

rogy 6rpua:uobe orryry r e;r6axrnr rtr,rprr,rSur. lirruu ip 6apga-g'au ovvo_
6o.ryorIaax aarr,r cyrapa e6nre yhy.
Itruru arrurap or\rrrg uaeen 6arur,rrurap ]\laran Xonnoo Arrou arrno
aarup6'r.

xrrhlr 6aapa, YpeHrr e;rope_6apaapr,r o-rrocryrrrryra. O' b'rpopur."p

or"rylrryH 6apr,rruu xr,rr,rpgup6r,rra 1lry. onrori 6rrirp oiiyyu ririLlpau:
:ril-crrp
rAt3,
Toiiorryo:rr,6trrrp nrsriqupra rierarl rahLrpALa xannLrr

rtr'T

ypAyrap

EHTIbIII

rIEKAPCITI4M'b
,188?

Yakutga bir destantn giriginden

.r.

-1907

Uren Omuk

AT *biiz > mils

"brJz", AT *kilg >

kfs "giig" vb.
4. Siizbagr /sl

69

xtn ri,u!'f,rililrEn'L r!tcfl

npor, A. A, nOIIOBA

lr

n B. M. IOHOBA.

BHnyclir,'ret sriPtr,tii,

0t6n t:ard4er lJren dien dttd[ ebegki olorbuta iihii. Kini

oggotogu

biriemege omugu elbefitik krgrbu. Kini er berde dien boguottdfi du siigere

ebite iihil.

Kini atngar emie Ol6n batltrgar Magan floppo dien emie dnrbu kihi bdra,
Ureni iilijrci bardn orlostumtnuta. Ol barangar sir-sir oyilnun banttn klrdty'bfta

IIsfaHie

rlrileprropcKU.r

.{Narewrrr Ha}'.%.

-,,a-9$-e'.,
trETPITIPAJ,b.

li[orprq{t trtlIlEPrloPcxoii lEr]l{ln ill!fia

Br. r)crp.. ! ril{, S ll
1916.

E. Piekarski'nin hazrrladrlr Yakutga Sozln,t'tin kapaEt

iihil. Onton bir oyun klran:

...

Uren Halkr

Olenyok nehrinin kaynalrnda Uren adh bir Evenki yaEarml$ derler. O eski
gaflarda halkr gok krrrlmrE. O, 'insanln iyisi' denen gerefli adr tagrmaktaymrg.
Ondan bagka da Olenyok boyunca Manan Hoppo denen yine tinlti birisi
varmrg (ve o kigi), Uren'i dldiirmeye niyet etmiE.
ayin yapurmrg. Daha sonra Eamanlardan biri: ...

Gitti[i

her yerde qamanlara

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

7O

8. Ikincil /s/ foneminin tinltilerarast durumda /h/ye defigmesi:

AT *iig > i)s "3", *iigiing > tisiis > iihiis "iigiincti", AT *bES > bies
"5", *b6;ing > besis > behis "beginci", AT *kilziln "gtiz{in" >
kilsiin > kiihiin "giiz" vb.
f . ilgi durumu ekinin yoklufu: safia til-a "Yakut dili", safia tilm grammntika-ta"Yak}t dili dilbilgisi" (-tn 3. kiqi iyelik ekinin asrl

bigimi) vb.
10. Birliktelik(comitative) ad durumunun bulunmasr: min aga'
ltn "benbabamla birlikte", min kini-lln "ben onunla birlikte" vb'
11. Genel Tiirkge -stzl-siz ekinin yoklufu: iie-te suofu ogo
"okstiz gocuk" (harf. "annesi yok gocuk"),til'a suofi"dilsiz" (harf'
dili yok"), frla suofiJir "susuz yef' (harf"'suyu yok yer") vb'

IOAHITTAII

Yakutga lncil'den bir bdltim

CBflT0R EBAHfEIIfl.
f- t. ilr1rr*rrrtrnp Trr
Tnr

rr llrgrpr 6qr

fru.

6rpr, ltbr

,tgryp

I. I.MarlnaygtngarTrl
Teryep66ep1 bdra, Tl Tatlaraga bara, Til

d.aTayara bdra. 2. Til ma|Tq.LI

Eini
tp"f". .ntt-0.ta"., l. llerssr rrrep .itit-r 69t naysttt7arTaqaragabdra' 3'
rcEutr rr rnrrp rici.rlprl *p{rt 6n11.. .5. C_ugns Banttn Kini aybtta; aytlltbtt
r8plrrn cap.Iip, rrprEr rr rrrlrr f,iriri rrrde"srs'
e. jol"" ti
ri* i.irp.t,'" *oo.rn6rn.rioi 6rpr ere Kini suoguna aytllba7. EiEirrir dryru.pn irtr$'iqotp_ .pta riai cspurr figa. 4. Tinndh gmar ki-

6+r t

r.rc.va

f..

Brprtru f,igi rldlrq rtnrrrr6E? rpl

rlgcira Ei6h&

Eid 6r$rs crprrr 6yor6rcuprru rystrlp ttoci 6yoryoryr niehe bdra, tlnndh da gtnar
8.

tl"c ;rr riri

srslrdrn, c. Ar rolryrr rrrrg. iap _6rpu
rioiri orprrrep riprir crprrr 6qr Eiei tr ro!.ryn
icie

kisilerge srrdtk bdra. Strdtk

hararlaga nrdir, hararla da
kwYan Kinini ilbatdga.

Sovyet devriminden sonra yazr dili olan Yakutganrn diyalektleri

l. Nam-Aldan diyalekti (fiatm "kadn", serln

"serin, serinlik"), 2. Kangal-Vilyuy diyalekti (fiotun "kadln",

iig grupta toplanabilir:

scirftn

"sein serinlik"),

3. Dolgan diyalekti (katun "kadtn", seriln

,.serin, serinlik"). Yakut yazr

kurulmugtur.

dili Kangal-vilyuy diyalekti iizerine

7I

TURKDiLLERI

Yakutistan'dan gok uzakta, Taymtr yanmadaslnda konuqulan

Dolgan diyalekti, giirtildti$ti gibi, daha eskicil dzellikler gcisterir:
Sdzbagr /k/ foneminin korunmast (katun "kadln"), iinlti yuvarlaklaqmasr ve iinlii dtizlegmesinin yoklu[u (katun, seriln) vb. gibi.
Dolgan diyalektinin bir bagka <izelli$i de bu diyalektte scizbagrndaki
ikincil /s/ sesinin de /h/'ye'de[igmesidir: sil > hil "ytl" , suol > huol

"yol",

sfrrbie > hilrbe

"20" vb. gibi.

Yakut Alfabesi

Aa

E6
Bs
fr

6
a
?

b
Y

Do D s
[n a d

da c
e e;ye
e yo
x j
a z

[sxr
Ee
*.Ee
Xx
3g
Vluui
WA fi
KxKk

AreNes'vrv,

y;9

JII
Mu
Hu
I{.r
Hb ur

Oo
Oo

IIn"
Pp
Cc
hh
Tr
Yy
Yv

rl

tt
H

ff
Hb

o
o

p
c

v
y

@s fi

m Xx
nIIq4ts

rlq
I
n;6 IIIUr
III ur
o
ci brb
pblubtr
r
bb
s
3s
h
Oto
g.s.
t

q
tu
u.t

f
b
g
S

$9
l

b
e
to
n

'
e

yu
ya

u
i.i

P. S. ve L. N. HARiToNov, Russ&o-Yakutskiy

slovar', Moskva

1968.

AKSENovA, Ye. Ye., N. P. BEL'TyuKovA ve T. M. Ko$EVERovA, S/ovar'

dolgansko-russkiy i russko-dolganskiy,Sankt-Peterburg 1992.
BoHTLTNGK, O., Aber die Sprache der Jakuten,

I. Teil Einleitung, Jakutischer

Text, Jakutische Grammatik; II. Teil Jakutisch-deutsches Wiirterbuch.

l85l (Bloomington 19642)

St. Petersburg,

KALUZYNSKI, S., "Etimologigeskiye issledovaniya po yakutskomu yazrku" IY

lll, Rocznik Orientalistyczny,

39-45. ciltler, I 978- I 985.

TALATTEKiN. MEHMET 6Tvpz

-,
-,

72

Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprachen. Warszawa 1962.

utica. Prace jakutoznawcze, Warszawa 1995.

Iac

73

topluluklan yalar. Tuvalarrn Tibet Budizmi (Lamaizm) ile $amartizm kangrfr bir dinleri vardr.

Knuscen, John R., Yakut Manual,lndiana University, Bloomington 1962.

Oyrtrcz, Zuhal, "Yakutlar ve Yakutga", QaddaE Tiirk Diti, Sayr g6, Nisan

bl!lAH ax. ByPyl(rytlyl( rtypllyllltn, rcoe '()'r"oyy

cepre,o.eixe.lltn, Tc [tufiu3u arSPre uaururul: iy'
pap uraraa J,ePrex 6llp yraarl" "'all qoPyn-

1995 29-37.

ryp

PEr,cnsriy, E. K., Kratkiy russko-yakutskiy slovar' . petrograd

-,

TURK DILLERI

Slovar' yakutskogo yauka l.

-lll,

I 9 1 6.

1907-1930 (1958- 19592).

N. N., Ugebnaya grammatika yakutskogo yauka, Moskva 1925.

Slnprsov, P. A.,Yakutsko-russkiy slovar', Moskva 1972.

oo.

V::yr-6ir,re lioaa'rYp33ntlr, y'ryr'6tt'te .1ava'xyyPal(rlrr'

NJalr r(ypY3YilYr( xcpg?H Y3Yn lullllr'ep lopr cYrYllAe ,topr
y:rylrliir.iyrt. Ay)t(vltcrltr. xaatl 6otty r!3Hnu',ta:t ru:"'
nac, aPara-.r,aa llurllcc, ynyr yfaill JpTcMtlllr, xYllllYlt''r'

a'XYl)9!3llllllll tlll3C'Aillt:lllitllll lil'lJl!lp rlltllJltil Xililll rlI'

PoPPE,

liO,T

SrecHowsrt, Marek,

Xaatt oh.,ra Ullqan \yPTTan Typna' lis.qulltl aaPaillll'

e.lyn riaan-Tup. Ol xaautlr.att teptttt 6tt'ttltt \aul ooJla-vr'
vvce-artp. Xaatrrtun yayr'6xre aYxiYrlerll' y.nyr'6ttve,:a;ra.
6iruxu:r,r qur;run qyraarautxau: <Ettcttrtt xaaxHr,l t'lull{afl ria.a,unroK o,typryprr }iaftHuH 6oop. Xaatt xypytlytt

-,
-,
-,

o Ig

o Ig

an

i s c he

r W o rt

sc

hat z,

Krak6w 1993.

ani s c he r W o r t s c hat z, S up p I e me nt b and, Krak6w I 998.

Geschichte des Jakutischen Vokalismus, Krak6w 1993.

Ipnlll.

Tuvaca "$rnga Agtrrgan HEn" adh anlatrdan bir parga

Studien zum Wortschatz der jakutischen Abersetzung des neuen Testamentes, Krak6w 1995.

-,
-,

llc3lr

Dolganische Wortbildung, Krakdw 1997.

Konsonantenadaptation russicher Lqhnwdrter im Dolganischen, Krak6w
1997.

6.4. adak ldagh! grubu: Tuvacao Karagas diyalekti

$tydn am.

Bu-

rurJgunuu mumunda,
teve kudurti gerge d6-

jelip,

te mryqt dZrge

{a;ttgtp turar

Sagda

dtirten bir ugdnnrg

han goruptur d,

Ulug-bige kodahiirelig, ulug-bige lama-hurakng, hdn kii-

riiziinilrl her^n ilziip Sider ddrt gilgiinde ddrt ulug gundug dtiiiimettiS, hdn bodu
tdkpt-di trrtpas, araga-dd iSpes (..').

GERQEdEULA$AN HAKAN
igte boyle! Qok eskiden, deve kuyrulunun yere de[ip' teke boynuzunun
g6!e uzandrlr galda krrk bir yagrnda akrlh bir hakan yagarmtg.
lrili ufakh toplulufu, manastln, buytiklti kugiiklii Lama toplululu olan

Tuvaca, ona gok yakrn Tofalar (Karagas) diyalekti ile birlikte

Ttirk dillerinin ayrr bir kolunu olugturur. Tuvalar kendilerine zrva

hakanrn, hiiktimet iglerini dtizenleyen, d<irt ytinde dort biiytik Qundun memuru
(varmrg), hakan kendisi tutiin de gekmez, igki de igmez imig

kij i y a da Tw alar derler. B ilimsel yaprtlarda U ry anhay lar, S oy o tlar,

Soyonlar ve Tannu-Tuvalar diye de anrlrlar.
Tuva adr eski Qin kaynaklarrndaki T'o-pa boy adrndan gelir.

Tuvacanm baghca iizellikleri $unlardlr:

l. /d/ foneminin tinltileraraslnda korunmasl, hece ve sciz sonun-

Do[u Hun konfederasyonuna ba[h olan T'o-palar Kuzey ein,de

200 yrl kadar stiren T'o-pa Wei devletini (4.-6. yiizyrllar) kurmu$lardr.

Tuva dili baghca Rusya Federasyonunun Tuva Ozerk Cumhuriyetinde konugulur (bagkent Krzrl). 1989 sayrmlanna gcire eski
SSCB'de Tuvaca konuganlarrn toplam sayrsr 206,924,tir. Kendi
cumhuriyetleri drgrnda Kuzey Mofolistan'da, Buryat 6zerk
cumhuriyetinde ve Qin'in Uygur 6zerk Bdlgesinde de kiigtik Tuva

AT *hada$ > adak"ayak", AT *adtg "^yr" >

adry, AT *ildr > udu- "uyumak", AT *bedtik > bedik "ytiksek",
AT *kud-> kut- "dokmek", AT *tod'> /o/- "doymak", vb.
*ffig> dag,
2. /a$l ve h!, igl ses gruplarrnln korunmast: AT
AT *bag > bag "kaytg, kement, ba!", AT *kdtg > kdtg "klyl",
AT *bitis "bilim" > bilig, AT *tlrig> dirig "diri, canli' vb.

da lttye defigmesi:

3. Uzun tinltilerin ktsalmast, buna kargrhk krsa tinltilerin grrt-

TALATTEKIN. MEHMET

6Twz

74

*il > at "ad", AT *hat > a't "at'; AT

*tii{ > diis "riya", AT *trrr- > dii'{- "inmek", AT *lgrz> kts "ktz",
AT *ftls- > kt's- "klsmak", vb.
4. Sdzbaqr /y/ foneminin /g/ye deligmesi: AT *yd{ > gaS " geng",
AT *yir > ger "yef', AT *yil > gil, AT *ydl > gol "yol" vb.
5. Sonses /g/ foneminin /g/ye defigmesi: AT *a-g > drs "a9", AT
*brg- > &lrl- "bigmek", AT *hug > Agr "u9", AT *tig > tig "3" vb.
6. lzl foneminin hece ve scizsonunda lslye defigmesi: AT *dz>
as "az", AT *lg,lz> kts "ktz", AT sbiz> bis, AT *tfrz> dus "tuz",
AT *kilz> ktis "giz" vb.
7. Birincil ve ikincil /g/ foneminin tinltilerarasr durumda /j/ye
de[igmesi: AT *dSur- > ajr "aglrmak", AT *dSik > ejik "kapf',
AT *kirri > kiji, AT *hagul.<> *a{uk> ajrk "aglk", AT *lgiigalS>
laksrl iinltiye drintiqmesi: AT

*ku{ak> kujak "kucak" vb.

8. ipl foneminin iinliilerarasr.durumda lvlye de[igmesi: AT
*tapan > davan "ug, ayak", AT *topra( > dovurak, AT *ki)prilg >
krivtirilg "kciprti" vb.
Tuvaca Sovyet Devriminden sonra yan dili olmug Ttirk dillerindendir. Tuvacantn dcirt diyalekti vardtr: Orta, Batt, KuzeyBafl ve Giiney-Batr diyalektleri. Yazr dili Orta Diyalekt iizerine kurulmuqtur.
Yaklagrk 600 kigi tarafindan konugulan Tofalarca (Karagasga)
da Tuva diline gok yakrndtr ve onun bir diyalekti sayrlabilir. Tofalar Sayan daflarrnrn kuzey yamaglannda, Uda ve Biryusa trmaklanntn yukarr mecralannda yagarlar. Tofalann tiirklegmiq Samoyedler olduklan santlmaktadtr.

isnerov, F. G., A, A. PAL'MBAH, Grammatika

i morfologiya), Moskva 1961.

Tuvinskogo yauka (Fonetika

Joxl, Aulis J., "Wcirterverzeichnis der Kyzyl-Sprache", Studia Orientalia, XlX,

1, 1953: l-47

KATANov, N., Oprr izslidovaniya uryanfiayskogo yaaka,Kazan', 1903.

75

TURKDiLLERi

Manual, Bloomington I 979.

MENGES, Karl H., "Die tiirkischen Sprachen Stid-Sibiriens, III: Tuba (Sojoq
und Karayas), 2", C entral Asiatic J ournal, V, 1959 I 1960: 97 - 150'
MoNGU$, D. A., Russko-tuvinskiy slovar', Moskva 1980.
6tuzz, Mehmet, "Tuvalar ve Tuvaca", Qa{daS Tilrk Dili, sayr: 95, Ocak
KRUEGER, J. R., Tuvan

1996: lO-17.

-,

"Tuvacantn

Eskilili Uzerine", Tiirk Dilleri AraEtvmalarL l0 (2000):

133-138.

PAL'MBAH, A. A., Rass&o4uvinskiy slovar', Moskva 1953.

-, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1955.

PoMORSKA, Marzanna, "On the Phonetical Adaptation of Some Russian
Loanwords in Tuvinian", P race J gzykoznawcze, I 17, 1995: 93-102.
RASSADiN, Y . i., Fonetika i leksika tofalarskogo yaaka, Ulan-Ude I 971 .
*, Morfologiya tofalarskogo yauka v sravnitel'nom osveSgenii' Moskva
1978.

-,

T ofal ar sko - r u s s kiy

s Io v

ar' .

Ru

sko

-t

ofalar s kiy

s I ov

ar', irkutks

995.

ScHONIG, Claus, "Das Tofa, eine neue tiirkische Schriftsprache in der Sowjet-

union", Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12,1993: 192-202STACHowsKI, Marek, "Einige tofalarische Etymologien vor gemeinttirkischem
Hintergrund", U ral-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12, 1993: 99- 105.
TENi$EV, E. Rahimovig, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1968.

Tuva Alfabesi

Aa
E6
.Bs
fr

[r

a
6
o
z

v
g
d

JIn
M tr,t
Hn
HrI
Oo
Oe

Ee e e,ye
*..
fIn
.be e yo
Pp
)Kx tc j
Cc
3 z
3s
Tr
Vluui

itn
Kr

il
r

Yy
Yy

rt I

O0

JtrmXxx
IIq
H n
H rJ I{q
IIIUI
o o
IIItq
o o
p
br
n
p r
blrt
c s
br
m t
3?

y u
y ii

IOro
fl.s

f
h

tS

ut

14

sc

"b

bt

rc

yu

ya

TALATTEKIN. MEHMET

6tl.lDZ

76

77

TURK DILLERI

6.5. azakltaghg grubu: Hakasga;

Orta Quhm, Mrass

ve Yukan Tom diyalektleri; Sarl Uygurca; Fu-yii

coc AJIHbI
1960 ,lur.qAa 20 oxra6puqa Xaraccrafr asrorror{sair o6.nacrt rijcre.nrenlret( neep 30 qu.n ro,lrau. O,r orsrc qbrJlHtlrl apa3biHAa, .nerruncxali Hausorra.nsHaii no.lrtntKa qyprac\a xlpi,rrelr cbrrraauAa, XaxacHx.qa KynbrypHaii peno.'rrourrr no.[ napral{: xaKacrapHbrr( nncbMeHno3r,r nyaipi,rrrLir,
HauuorranuHaii nlrreparypa na3a ltcKyccroo 6c,re, o6,'racrsra rrrxci oprulrax

Krrgrzcasr

yrpeAlt nnaHbl rorAbtpburla, xaKacrapHbl( nocrapbllbr(

Bu gruba Sovyet Devriminden sonra yan dili olan Hakasgadan

bagka gu diyalektler girer: Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri ile Qin'in Gansu eyaletinde konugulan Sarr Uygurca ve
Heilongjiang eyaletinde konugulan Fu-yii Krrgrzcasr girer.

ff gu iicqe.
ri.ni rrcpxcxati ri.nnep rpynnasuna xip.re

Xaxac

orapuuq npail.
ri,r capHHarl naJrrarblcrbrr noaqa. Xaxac ri.nirrge (uHuge-1e
.re ctcrepHi casra a.n6aaa. Ko3iAlMre an:a, xapndn isen, nro6cruexa6ap)
apa6cxair na3a nepcnAct(aii rl.'r.repuirl apa.na3l,l uoru.n. Tyaa, alraft nhsa rKyr ri.l.nepirrerl rrrrlrrecrip:c, xaxac ri.nirr4e rrorrro.n ri,rilrirq apa"'la3br
acxbnraFox. l7 eex rvcrapbtrrar\ cbtFapa xaxac ri.qirrilt nexcnxaauHa
opuc rilirrirl.c,ticrepi xipilr._nacranqa. Opr,rc ri.'rirrerl a,tH.nraH x,lrr cocrep '{ooxxa. xip naprarrrrap (6o'tra, xHxra, rerpaAb, ropo,4, rparrop rlasa
o.rapra ro6il nacxa llaa cocrep), Carav.qaa xaxac ri"'rirr nailsrrqarxai nasa

Hakasga Rusya Federasyonuna baflr Hakas Ozerk Bcilgesinde,

Hakasganrn baqhca cizellikleri gunlardr:

/d/ foneminin lzlye de[igmesi: ET adak> aza[,ET adtr- >

aztr- "ayfimak", ET bediik > pazik "ytiksek", ET kudruk>
fiuzurufi "kuyruk", ET udt- > uzu- "uyumak" vb.
2. /a!/ ve ltil ses gruplannrn korunmasr: AT *nglry > ta[hg
"da[h, da!lrk", AT *bag > pag "bap, ip", ET katry > fuattg "katr",
AT *sdng > sang vb.
3. Scizbagr /y/ foneminin Tuvacada oldulu gibi lglye defiqmesi:
ET ya$y> gafin "iyi", ET yadag> gazag"yaya,yayan",ET yil>
gil,ET yiigiir- > gtigiir- "koqmak" vb.
1.

naaa

3brHa( Aaa

6.5.1. Hakasga
Yenisey, Abakan ve Quhm rrmaklannrn orta mecraslnda yaqayan
halklarca konugulur. Bu halklar eski aragtrrmalarda Abakan Tatarlan ve Yenisey Tiirkleri diye anrlrrlardr. Hakas adr Sovyet dcineminde eski Qin kaynaklarrndan ahnmrgtrr. Ancak daha sonra Qin
kaynaklannda bu adla anrlan halkrn Krrgrzlar oldu$u anlaqrlmrqtrr.
Hakasga konugan Tiirk halklannrn asrl go[unlufunu SagayBeltir ve Kag-Koybal-Krzrl ve $or gruplarr olugturur. Yazr dili
Sagay-Beltir diyalektlerine dayanrr. Hakasga konuganlann toplam
sayrsr 1989 sayrmrna g<ire 81,428'dir.

rrauHorra.nruaii

ltHTe.{.qtt reHuti

Rusga-Hakasga srizlUliin "tinsOz"iinden

1960 gilda 20 oktyabr'da Hakasskay avtonomnay oblast' tdstelgenneg pEr

30 gtl tolgan. (...)

Hakas tili tyurkskay tiller gruppazrna kirge paza olarrurl prayunarl dd til
sarina7 patgattsng polga. Hakas tilinde (nince-de le sr)sterni sanga albaza,
kazidimge alza, karmdn iiep, izvdstiye habar) arabskay paza persidskay
tilterrirl aralan gogil. Tuva, altay paza yakut till"rir"rl tinnestirze, hakas tilinde
mongol tilinirl aralazt ashmagoh. 17 vek tustartnarl ngara hakas tilinirl
leksikauna ons tilinfu sasrcri kirip pastap7a. Ons tilineq atttgan ki;p si)ster
gdhha kir pargannar (bogka, kniga, tetrail', gotod, traktor paza olarga
t6y pasha s<)ster).

'

1960 yrhnrn 20 Ekiminde Hakas Ozerk Bcilgesinin kurulugundan beri 30 yrl

gegmiE oluyor. (...)

dili Ttirk dilleri

grubuna girer ve onlann tiimi.iyle de dil agrsrndan

(her
iligkilidir. Hakas dilinde
ne kadar sayrya girmese de, izep "cep", habar
Hakas

"haber" gibi sdzler gciz Ontinde bulundurulmahdrr) Arap ve Fars dillerinden

ahnmalar yoktur. Tuva, Altay, ve Yakut dilleriyle kargrlaqtrnlrrsa, Hakas

dilinde Molol dilinden ahnma sdzciikler daha az sayrdadrr. 17. yizyidan

baglayarak Hakas dilinin s<izvarhlrna Rus dilinin sdzciikleri girmeye baglamrgtrr. Konugma diline Rusgadan ahnma gok sayrda srDzciik girmigtir (bogka,
kniga, tetrad', gorod, traktor ve bunlara benzer ijteki sOzciikler).

TALATTEKIN. MEHMET 6I-TIEZ

78

AT
*Qak-> sah-"gakmak", AT *gap- "vurmak" > sap-,ET gerig
"ordu" > sirig "savag", OT gt$- > stb', gtlgar' > stgar-, AT *dg >
as "ag", NT *hag- > 4s- "agmak" vb.
5. Hece sonu ve sciz sonu /g/ foneminin lslye deligmesi: AT
*ba{ > pas "bag", AT *bds > pis "5", AT *ulSsas > ofisas "benzef',
AT *mrr > tas "tas", NT *yalgy > gafin "iyi" vb.
*dSuru> azt6. Unltilerarast /g/ foneminin lzlye defigmesi: AT
ra "agtn" , AT *fttf i > kizi, "aSvr- , AT xbdgik > pizik "beqik" vb.
*bdr > par "vat'',
7. Siizbaqr /b/ foneminin lplye defigmesi: AT
AT *basa "yeniden" > paza, lT *bES) pis, AT *b|r->pir"vermek", AT *bol- >pol- "olmak" vb.
4. /g/ foneminin iinltilerarasr durum drgrnda /s/ye defigmesi:

llarandas pece tuomazu

lki

kardeE, abla ve

AT *bir- > pir-, AT *bZs > pl.e "5", vb.

*blr
f . ilk hecedeki ii, ilfonemlerinin krsa /i/ye defigmesi: AT
> pir " l", AT * hin > in, AT * ig- > is -, AT * irkek "erkek" > ir gek,
AT *isig "slcak" > izig vb.
10. Art iinliiler tiniindeki siizbaqr /k/ foneminin klyadeligmesi:
AT *l5ddm > fiaun "kayln, dtiniir", AT *lg.adry > fiaary "kaytn
(a!ac")", AT *1.<lz> hts "ktz", AT *kol > hol "e1", AT *lgiiga('>
[ucafi vb.

l\lya defigmesi: ET adal5,> azafi, OT

gl$- > stb-,W yal.<pt> gafix "iyi", AT *ydlS> gofi"yok" vb.
Hakas yazr dili btilgede 7944 yirna kadar bir yazr dili olan
11. Sonses /k/ foneminin

$orcamn yerini almtqur.

Hakas Alfabesi
ollan,

adau gogul, icezi go$ul,

baba yok, ana yok,

icerge tabalg go$ul,

igmeye (bir) tabak (a9) Yok,

kezerge kep golul,

giymeye giysi yok,

segne, sargay gip

gadr.

zambakso[am, aytgiilii yer(ler).

Aa
E6
Bn

fr
Fr

P ecezi turlmd ayt-gadtr :

Ablasr kardeEine sdyler:

"US gil iiS gas$a gettre

"UE yrl, tig yagrna kadar

Ir

besleyip btiyiittiim seni kardegim,

Ee

zambaksofanryla, aYrgiiltiYle;

11E

azrab
s er1

TURKDILLERI

Ay Bdke

Ay Mbki)

iki

79

ldt m s eni, tu6 mam,

nebile, s ar g aybila;

gagm segne golul,

yakrnda zambakso[anr Yok,

)Kx

parganlSaztb-aldm,

hepsini egeleyip grkardtm,

3s

galm sargay go$ul,

Yakrnda ayrgtilti Yok,

hepsini egeleyip g*ar&m;

ItLn

pargan.lgzrb-aldm;
ralr
I.as

parar i a l.<o*' garbm.

uzafa gitmeye korkardrm,

kizibin.

Krz Eocu[uyum ben.

Radloff'tan Hakasga (SagaY) metin

8.

*kel- >
ilk hecedeki le, tlfonemlerinin /i/ye defigmesi: AT

kil- "gelmek",ET keg- > kis- "geqmek", ET kes-> kis- "kesmek",

Ii
itn

Kr
r
s L
JIn -n
6 b
M"rvI
v
.ilt
6
zgHnpr'9qug
rEHqHrJ9'I1c
Oo e
a d
e a,ya Oti d
dyollnnPbra'
PP p
)tc j
Cc
6
s z
Tr
m
u i
Yy
y
i i

il y

9y

fi f
.x h
4 ts

k
I
m

oS
Xx
IIq

o
it

IIIm w
[Irq u4

r
S
t
u

blu 61
br b
33 3
IOro n

! n

As e

$g

t
'
e

Yu

ya

BAsKAKov, N. A. (Red. ), Grammatika hakasskogo yaaka,Moskva 1975'

A. t. INrugrovn-GREKUL, Hakassko-russkiy slovar', Moskva 1953'

-,

I 961'
QANKov, D. 1., Russko-hakas skiy slovar', Moskva

yauka, 1992.
QtsptYAKov, E.F., Grafika i orfografiya gorskogo

TALATTEKIN. MEHMET 6TT'/EZ

Karfila

I.furn$a pergen

purung tdldifi

pergen

pdlnr,

Gegmig nesilden sonra,

emdegi tt)ldiirl aldmda polnr;

$imdiki nesilden cince;

Ak denizin kryrsrnda,

al9

s6nda

talaydt lgastada

albaury Qon Qattr,

Ak doruklu dalrn etelinde

al sirgedi! mal turnr.

Ak sirkeli(bitli) mal varmrg.

albatttg gontun pdjtn pilgen,

Balrmsrz halkrn baErnr bilen,

maldn t6zut pilbEn

Ak mahn hesabrnr bilmeyen,

altut tiiktiig ak sar'att*.

Altrn tilyhi donu parlak-al ath

Altrn Han varml$.

alun kdn pdlnr.

8I

TURKDILLERI

oldulu halde, Orta Quhm diyalekti, Hakas yazr dlli g1bi, bir aza(
diyalektidir: azak (Ag. Qul. ayak), kazul "kayrn" (Aq. Qul. kayul),
kozan "tavqan" (Ag. Qul. koyan), kuzuruk (AE. Qul. kuyruk),
askrr ( Aq. Qul. aygr) vb.
Mrass ve Tom rrmaklan vadilerinde yalayan $orlarrn diyalektleri, Hakas yau dili gibi, azak diyalektleridir ve bu tizellikleri ile
Kondom ve Agalr Tom diyalektlerinden ayrrlrrlar: ET bedilk >
Mrass mrizlik "ytiksek" (Kondom piyik), ET ked- "giymek" >
Mrass &es- (Kondom kiy-),ET lgudrul.c > Mrass kuzuruk (Kondom
koyruk) vb. $orlar eski Tiirkoloji literattirtinde Kuznetsk ya da
Karaorman Tatarlan olarak anlhrlar. $orca 1944 yrhna kadar bir
yan dili idi. $orlann ttirklegmig Ketler olduklan sarulmaktadrr.

Bafimstz bir halk yagarmlg.

ak raskil& ttistede

ak

80

Drrenkova'dan $orca metin (s. g)

DlReNxovR, Nadejda petrovna, Crammatika

Sorskogo yaqtka, Moskva_

Radloff'tan Mrass lehgesine ait bir metin ( l,331-332. s.)

Leningrad 1941.

MeNcss, K' H., 'The South-Siberian Turkic Languages, I", centrar

Asiatic

-'

flypyu o5nak norrrbrp,

Journal I, 1955, 107 -136.

a6asu .roDyn,

"The south-Siberian Turkic Languages,

igiisi

II", cental Asiatic

Journal

1956, t61-175.

6tuzz,

Mehmet, "Hakaslar ve Hakasga,,,

Qagdap Tf)rk Dili, sayr: 96, gubat
1996:6-21.

sTAcHowsKr, Marek, "Etymological studies on Khakas Food Names".

r'olra

Orientalia,3l, 1995: 147-161

Talrruacegeve, N. N. Kurpegko, AKALTN,

$tikrii Haluk, gor Sazli;gr;,TUrko_

loji Aragtrrmalarr, Adana

1995.

6.5.2, Orta Quhm, Mrass, yukarr Tom diyalektleri

Ttirk dillerinin azafi/azal.cgrubuna gu diyalektler de girer: orta
Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri.
Quhm Ttirkgesi Obi rrmalrnrn sa! kolu olan euhm lrmaEr
boyunca konugulur. Ancak Agalr
Quhm diyalekti bir ayakdiyalekti

Purun oglalg, polnr,

abaz gogul,

uo5yu,

'l

6cric o5nak ron5an,

riin uo6yn, qbrJlaril,

kep gogul, gilaS,

urpqli ra6ak vo5yn.

On oDnakrr,rq qa5uc H?iriiqigi nonqau,
iipi uoSyn

ticric kar

rroJran,

o5nakru ulirligisi ap3au qaAbrp,

o5nak

icezi gogul,
r;skils o!lalq pol$an,

uurdru vipr0n,

glrlge tabak gogul.

OI otlakna gagrs negecizi polgan,

eri gogul iiskiis kat polgan,
oglalu negecizi arzap gadrr,
ollal7 gilAS gilrgdn,

uiiriigisin air uagup:

<Kair konap6uc?> riigip.

negecizin ayt gadrr:

Eskiden (bir) ollan varmrE

O oflanrn yalnrzca yengesi varmrf,

babasrz,

(yengesi) kocasrz dul (bir) kadrnmrg,

<Kayt konarbrc?, tedir.

anaslz,

o!l anr yengesi biiyiitiip-beslemig,

yetim Gi;) o$lanmrg,

ollan grplak dolagrrmrg.

elbisesiz, grplak,

(Bir grin) yengesine sorar;

yemeye yemeli yok.

"Nasrl yaganz?" diye.

TALATTEKIN. MEHMET

otIrcZ

83

82

Quhm Alfabesi

Aa
Aa

a
a

E6
Bs
fr
Fr
Ar
Ee
*..
.Ee
)Kx
3g

6
a
?
r
d
e
e

a
e

b
v
g
p

IrLu

ftn
Kx
Kr
JIr

il
rt
K
,n

M tr,t ,t

HH

e,ye
yo

Hq
Oo

fln

d
n

crc

H
H

6o

i
y
k
k

2. lagl ve lryl

Pp p r
Cc c s
Tr m t
Yy ) u

I 9!
m O0
n Xx
r: I{q

TURK DILLERI

br b
blu u
bb b
3e 3

i n Iorc n
6 f fl.s, n
x h

ses gruplartntn korunmasr:

tagtrg,ET sang > sang,Vl t;liig > yiilug "6lii" vb.

'

Geng Shimin ve Larry Clark'rn yayrmladrklan metinlerden:

'

Men atlga St Zifuua diyik. Men buyfu dyordan ahldt Mende bes mula bar'
Bezigi mula yigirmi ahldt. $iginci mula yigirmi bes. 0cinci mula yigirmi Siki'
Dyordinci mula sagts yigirmi. Besinci mula yidigirma' Men Yuanlay oyila
dogkan. Mende acam anam fiost bar. Mende riS a$a bar' $igi ftza$a bar' Mende

yu
ya

fiS mr bar.

L( ts
o r{q q Q
ci III tu ta $
p III q u.( gg

Benim adtma He Zihua derler. Ben bu yrl klrk altr(yrm)' Benim beg gocugocuk yirmi beg' UgUncii
[um var. Biiytik gocuk yirmi altr (yagrnda). Ikinci
gocuk yirmi iki. Ddrdiincti gocuk on sekiz. Beginci Eocuk on yedi. Ben Yuanlay
(Minghua) vadisinde dofdum. Annem ve babam safdrr' Benim Ug alabeyim

BiRYUKoviq, R. M., Leksika gultmsko-tyurkskogo yaztka, posobiye k

var. lki ablam var. Benim uq ktiEiik erkek kardegim var'

spetskursu, Saratov 1984.

CEYLAN, Emine, "Orta Quhm, Mrass-Yukan Tom Afrzlarr", Qa$daE Tiirk

6-13. '
PoMoRSKA, Marzanna, "The Chulyms and Their Language. An Attempt
at a Description of Chulym Phonetics and Nominal Morphology", Idrk
Dilleri Arasttrmalart, 11, 2001: '15-123.

Dili,sayr:88, Haziran

1995:

STAcHowsKI, Marek, "Notizen zur Etymologie der tschulymischen Geriitenamen", J ournal de la Soc idtd F inno - Ougrienne, 1997, 87 : 243 -248.

6.5.3. Sarr Uygurca

Bu gruba giren baqka bir Tiirk dili de San Uygurcadtr. Sart

Uygurlar Qin'in Gansu eyaletinde yagarlar ve toplam sayrlarr 1990
sayrmrna gore 12,297 'dir. Sart Uygurlarrn bir krsmt mofollaqmrg
olup Mo[olca konugurlar ve kendilerini $ira Yugur "Sart Uygur"

diye adlandrrrrlar. Tiirkge konugan Sarr Uygurlar ise kendilerinden

$ara Yugur "Kara Uygur" diye s<iz ederler. San Uygurlar Budisttirler.

ET tagl* "da[lt" >

t
nl /oftt ax!/ a! y3yHbl KaKblpMaca

Ma,

/ax!

Eclu 6s ero canaPFblIII ePe

MOro n He npHfJIaCI,lnH, oH BCe pa*Io
nouel 6ul/.

aalnmet (n paccxasax
coorBercrByer c.lony alre)' Hepeaxo
ynorpe6laerca roraa' Koraa loBopff'
utuft ga6ul (Ha MoMeHT) HLTb Pac'

a,raw,

aa, Tenepb,

cKa3a.

rrga /oreu/ (e necHnx). I(us ana (1a'nsunft) /poactneHHnl( co croponbl HeBe'

ctu ttJtn xeuH/; cM' . aBaH' aBaH'

PCl., l, 620; rrronr':

a6a'

rBaKa /noqressufil/ (o6Paurenne

crapmeuy); /ctaPux,,ueayurxa'; cM'

agKa. PC.'I., l, 622,631' Cp' uour'-oftpor.: aBaFa /ctaputnft poacrBeHHI{K co
.ropo"o, orqa/. PYA Ire B, 6l'

ar a tngl; ftorYPr nPau:r iu:re ara

ar

H'

tf,l;'i cM. ara.

.[ /aBop BHyrp]r 3aropoal-I Il oKoJIo

Hee/; /ce.neuue/; ftu'r nYrYreE aFHn

a F bI

aap /ecrr nepenocnuuft aerpoll aaop/

(eoruoxoarficrao, us cxasxn); aFH'1

ara'Agg:g,
aFuJIFaE

oAHoceJIbqaHI{H/; ueuauu

(( aru;lra? /Ha trBoP/)

AYpreK-Tpo

-crasrlnt/.

/neua'txy [phHoctr ]l
CP. PC;r', I' 164'

San Uygurcanrn bagltca seslik tizellikleri gunlardrr:

/di foneminin lzlye de[igmesi: ET adal;,> azak "ayak", ET

eder > eTer "eyer" , ET bediik > pezik "btiytik, ytiksek", ET ildr- >
uzu- "uyumak" vb,
1.

Malov'un hazrrladrlr San Uygurca sdzli.i$in ilk sayfasrndan ava "baba" '
av aka

"

say

gtdeler; ya;h ",

ag a

ca;I

' /no,Ioxl,trb r4y s x6anvnx c MoJ'lOxotrl/; cll. aPu. M a ,r o g, 355'

/ce,tegne, aepenun/.
p
a,t
a
aFA xa /nPat, uenPurte.nrl'
Apvarga: Kouycuon ApuarHa nauon
(lrua 6YPxana); clt' Fvaxcnau'
cM' aFblp -'
y
F
.a
P' /xnoParl/;
/6olegsr'; iccir arpuK /tl{S' (?)'
u. pt r

" a!1 zehir",

a!

al' k6y" maddeleri'

YH'
Bbl'

TALATTEKIN. MEHMET OTIInz

84

*bES > pes

"5", AT *ra,r >

tas "tal", ET taS > tas "dtg", AT *ydSil > yasil "yegil", ET eSik >
stk "kapt", ET ftlrl > tlJ "krg", ET kiSi > kisi, kise vb.
4. Scizbaqr /b/ foneminin lplye deligmesi: ET bag < pag, ET
bar- > par-,ET baltk "gehir" > paltk, paluk 'kerpig duvar", ET bnr> per- "vermek" vb.
5. Srizbagr /y/ foneminin korunmasr ET ydSil > yasil "yegil",
ET yag > yag "diiqman; sava$", ET yaryt "yeni", ET yer "yer,,,
ET ytgla- > yigla- "a!lamak", ET yultuz> yiltus "yrldtz",ET yurl
> y[iry "yin", ET yiiz > yus "100" vb.
3. /g/ foneminin /s/ye deliqmesi:

AT

GeNc SsrlttN, Larry Clark, "Saryg Yugur Materials", Acta Orientalia

Academiae Scientiarum Hungaricae, XLYI, 1992-93: 189-224.
CHEt't ZONczHEN, LEI XuANcsOw,

Xtbil Yngiyi Jidnzhi, BEijrng (pekin)

1985.lBan Yugucarun (San Uygurca) Ksa Kaydl

LEr XuANcH0N, CHEN ZONczuEri; Xtbil yign Hdn Cididn. Zhiingu6

Shaoshi Minzfi Yilydn Xilii Cidian C1ngshfr. Zhdnggu6 Shdhui
. Kexu6yuin Mfnzri Y6nji[su6 Zhibidn. Sichudn Minzri ChlbanshB.
Chdngdu 1992 [Bau Yugurca-Qince Sdzliil<].

Melov,

Sergey Yefimovig, Yaz* Jyolnh IJygurov: slovar'

i grammatika.

Alma-Ata 1957.

jyoltth uygurov: Teksfi i perevodr. Moskva 1967.

MaNNnnHsIu, C. G. E., "A Visit to the Sar6 and Shera Y6gurs", Journal de la
S o c i6 td F inno -O ugrie nne, XXYll, 2, 19 I 1 : I -7 2.
Oruaz, Mehmet, "Sarr Uygurlar ve San Uygurc a", Qa(dag Tiirk Dili, sayt: 98,

-,

Yaztk

Nisan 1996: 31-37.

-,

"Potanin's Yellow Uigur Material and its Importance Today", Studia

Turcologica Cracoviensia 5 f= Languages and Culture of the Turkic
Peoples, ed. M. Stachowskil, Krak6w 1998:149-182.

PoTANIN, G. N., 1893: Tangutsko-tibetskaya okraina Kitaya

M on g oliya,

Sankt-Peterburg.

TENI$EV, E. R., Srroy sartg-yugurskogo yauka, Moskva 1976.

-,

B. H. ToDAvEVA, Yauk Jyolnh Uygurov, Moskva 1966.

i tsentral'naya

85 TURK DILLERI
6.5.4. Fu-yii Krrgrzcasr
azak grubtJna giren son dil ise, Hakasgaylabenzff ses 6zelliklerini gcisteren, Ttirkoloji Eevrelerinde gcizden kagmrg bir dil olan
Fu-yii Krgtzcastdtr. Fu-yii Krrgtzlan bugiin QHC'nin Mangurya
bdlgesinde, Harbin'e 160 km uzakhkta yagayan bir Tiirk halkrdrr.
Sayrlarr Hu Zhen-hua'nrn verisiyle 614 (1987), J. Janhunen'in verisiyle 900 kigidir. Yine Janhunen'in 1988 tarihli verisiyle bu dili
akrcr olarak konuqup anlayan 70 yaq iizeri olan dokuz kiqidir. 50
yaq tistii ise Fu-yii Ktrgtzcasrnr anlamakla birlikte tam olarak
kullanamaktadrrlar. Orta yaq kugalr ise gofunlukla iki dilli olup yorede baskrn olan Oyrat (Oto$ Mo[olcasrnr bilmektedirler. Fu-yti
Krrgrzlan kendilerinin Yenisey bcilgesinden, Giiney Sibirya'dan
Mangurya'

a l7 55-57 yrllannda geldiklerine inanmaktadrrlar.

tah tipen;aptm am,

Daldan aqalr kogturuyorum gimdi

tapendar parsen Kahen cap

Taprnlann hepsi bana sesleniyor

Karen calqe pilrul atim

Benim giizel krr attm

Nerede olursa bulayrm gimdi

Kdneg tipes tapim am?
Hu Zhen-hua'ntn 1987 yayrnrnda yer alan giirden bir ddrtltik

Hu Zhen-hua'ntn stntrlt verisine dayanarak Fu-yti Krrgrzcaslnln

HakasEayla hemen hemen aynr oldufunu soyleyebiliriz. Din olarak
$amanizm ve bir olgiide deLamaizmin etkisi altrndadular. Ktsaca
Fu-yti Krrgrzcaslnln ses <izellikleri qunlardrr:
1: /d/ sesinin lzlye de$igmesi: ET adak> azth"ayak",Vl bediik

> biizih "y{iksek", ET kudru( > kuzruh "kuyruk", ki}degii

"gtiveyi" > kiizi "niqanh", ET udt- ) ttzt- "uyumak".
2. StiziEinde iinliiler arasr I sesinin kimi cjrneklerde kaybolarak
kendinden <inceki tinliiyii uzatmasl: ET agr > ar "a$tf',ET agtz>
dz"aprz",ET sryun > sln "geyik",ET yigit > clt "geng".ET yogun
> y1n "kaba, sert".
3. Sozsonu -g seslerinin h olmast: ET tag > tah "dap", sang >

sarrh " safl", ulug > uluh "bidYik"

TALAT TEKIN . MEHMET

ol-uez

86

4. unliiler arasr cittimsiiz k, p, s, E iinsiizlerinin kimi cirneklerde

srrasryla g, b ve 2,7 olmasr: ET apa > aba,,baba,', *be{ on > bijin
"elli", ET bryur- > bijir- - biSir-..pigirmek, kaynatmak", ET /<igl >
kryi "insan, kigi", ET isig> izih..slcak,', ET esijr- > izir-,,sarhog

olmak", Qap. rcrga

= etrga ',ktipe", ET yaka > yaga,,yaka", ET
yokaru > yogor "tist, yukan".
5. Hakasgadan farkh olarak y-'nin g- defil de onun dttimlti
kargrlrfr olan c-'ye dontigmesi: E! yarya,MKyarlan, yagan
cdn
.,ulag_
"fil", ET yap- > cap- "ortmek, kapatmak,,, ET yit_ > clf_ =
mak", ET yay > cay "yaz",ET ye- > ce- *yemek".
6. Hakasgada oldugu gibi kimi <irneklerde, ozellikle geniz
seslerinin komgulu[unda y-,nin n- olmasr: ET yarlt > nd,,yeni,',
MK yaryak > ndh "gene", ET yagmur > namff,,ya[mur", ET
yan- > nan- "geri d6nmek',, ET yumurtga > nomurtga
"yumurta".
7. Hakasgadan farkh olarak sozbagr p- tinstizi.iniin s-'ye delil de
g-'ye d<intigmesi: ET gap- > Eap- ..vurmak, garpmak"
,ET tasrk_ >
OT g*- > Erft- "grkmak"; aynr degigiklik Mololcadan ahntr olan

Sah"vakit, zaman" (< Mo. pag) sriziinde de g<irtiltir.

8. Scizbagr &- iinstizlerinin Hakasgada oldugu gibi p_,ye do_
ntigmesi: ET bagla- > palgr- ..ba!lamak", ET bar_ > par_
"gitmek", ET bay > pay "zengin", ET bil- > pil-..bilmek',, ET
bultt > pult "bulut", W burun > purun..cince, eski, evvel".
9. Sdzsonu -z tinsiizlerinin -s olmasr: W ya7> cds .,ilkbahar",
ET yez > ces "bakrr", ET yultry > ytlus ,,yrldtz" , ET az > as ,,a2,,
,
ET kilz > kiis "giz, sonbahar',, ET lgtz > kts ,,ktz',, ET semiz >
sirn is "semi z, yaplf' , ET sr)z > .sos ,,s62',.
Hu Zhen Hua, "HEi

-,

l6ng jiang Fi yi xiin de K dr kd, n zijf qf yI y6n td

didn", Zhang ydng min ai xud yuiin xud bdo, l9g3: 65_69.
"HEi ldng jiang shEng Fir yi xiirn de K6 Er kE a ni ji qi yi yrin
tb didn,,,
Zhong ydng min zrt xud yudn xud bdo, l99l:253_263.

8'I
-,

TURK DILLERI

Guy IMART, Fu-Yii Gi'rgi's: A tentative description of the easternmost

Turkic language, Bloomington, Indiana 1987.

JANHUNEN, Juha,

"A

Sino-Finnish Joint Expedition

to the Minority

Nationalities of Northern China", .lSFOu 82, 1989:277-279.

6ruEz, Mehmet, "Fu-yti Krrgrzcasr ve Akrabalarr", Tiirk Dilleri Aragnrmalart, I 1, 2001: 137-152.
ScHoNIG, CIaus, "Bemerkungen zum Fu-yii-Kirgisischen", Bahy Ogdisi:
Festschrift fiir Klaus RbhrbornlKlaus Rdhrborn Arma{ant, hrsg. von J.
P.

Laur,

M.6utr4

Freiburg/istanbul 1998: 317-348.

TENi$EV, E. R., "O yazrke krrgrzov uyezda fuyuy (KNR)", Voprosr yaztko-

-,

Tnaniya, 1966, l: 88-96.

"K voprosu o proishojdenii kirgizov

i ih yazrka", Sovetskaya Tyurkologiya, 1989, 4: 3-17 (Tiirkgesi: "Krrgrzlann ve Krrgrzcanrn Kcikeni

Sorunu Uzerine", gev. C. TuncuNsavev,Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatr

-,

Dergisi, sayr 1 l, $ubat 1997: 56-71).

"Fuyuyskih krrgrzov yazrk", Tyurkskiye yczrftl, Biqkek

1997

455 -459.

6.6. ayaklta$hP gnubu: Altaycanrn Kuzey diyalektleri;

AEa$ Quhm, Kondom ve AEa$ Tom diyalektleri
$imdiye kadarki Ttirk dilleri srruflandrmalannda bulunmayan bu
gruba Altaycanrn kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu)
ile Aga$r Quhm, $orcanrn Kondom ve Aga$r Tom diyalektleri girer.
. Altay yazr dili, bilindili gibi, Altaycanrn giiney (asrl Altay, Teleiit

ve Telengit) diyalektleri iizerine kurulmuqtur. Ancak, bu diyalektlerle kuzey diyalektleri arasrnda cinemli farklar vardrr. Bu
farklarrn baqrnda Tiirk dillerinin srnrflandrrrlmasrnda kullanrlan ve
gok iEe yarayan bir dlgiit olan laSl ve lrfl ses gruplannrn durumu
gelir. Altay yazr dilinde bu ses gruplannr igeren taghg sozcij;$;j tulu
bigimini aldrfr halde, kuzey, diyalektlerinde, Tuva ve Hakas dil
gruplannda oldufu gibi, taghg olarak korunur. Quhm Tatarcasrnrn
Aga$r Quhm diyalekti ile $orcanrn Kondom ve Agalr Tom diya-

TALATTEKIN. MEHMET

oLI/lEZ

88

lektleri de Altaycanrn kuzey diyarektleri ile benzerrik

g<isterir. Bu
durumda bu diyalektlerin ayn bir grup orugturdufunu
kabul etmek

gerekmektedir.

Ayak /taglry grubunun baghca <jzellikleri gunlardrr:

1. lN foneminin lylyedeligmesi: ayak, aygrr,
toy_ vb.
2. /a$/ ve hSl ses gruplannrn korunmali,: tag,,dap,, (Alt.

tu),

tagltg "da$h" (Alt. tulu), Serig.,savag,' (Alt. gerii), koytg ,,koyu,,

(Alt. koyu) vb.
3. IIk hecedeki le, e/ tinliilerinin lilye deliqmesi: ET
semiz.>
sibls (Alt. semis),ET berk..sa[lam" > pik (Alt. bek),ET
bet > pit
(Alr. bel) vb.
4. Yuvarlaklagman rn yokluSu : ko r g e n,.gcirmtig " (Alt. kri rg
d n),
polgan "olmuq" (Alt. bolgon) vb.

II.

rI0p.qxex

l. Ar-Kaan anuruftar AbarKaH.

6nne apnuxu rcapu?:.(:pl:y
Tbr-KaaH anuuftar gKeene
Hail, cyynan 5apgunap. B.

ant_

{re-

qoRCEK

(1) Ak-KAn apSryak catkan.

(2) Ktirtiji bile argfu Karan-Kdn

Aep Abepj.rHe AbeAHn oAoHb can_

Abr. +. upreHee xiH 6ae aut- apStyak ekEle alnap, siilap
Han-Cyyn_an rrrbrra canAbr rahra_ bardilar. (3) Ceder cerine cedip

saa.

5. Knurrast non3o, KaDa-

odoy saldt (4) ErtenE kiin

3brHula d,rrdpAa, rnftr.rrrnnt nbn_

so, ceBft3Hsqe o,rrdpAft. 6. Osp_ unnap-sLlap Stga saldt

ble

taygazd. (5 )

Ae HbaHbrr KoHAbr. T. KoHyir, KiSrirl polao, karaunfga dlt(jrdi,

Typyr arrbrn, Arc-KaaH anurufrar kiyiktfu polzo sevizinge ijltijrdi.
tixnue AbooKror rypAbr. g. uTt_
)Ken nap3alr, Kapa naftran raia
KbInbIH ca.rlTblp,_ TuftT,_ aaa
Kumandr-Kijilere ait bir metin
ilaarall ana KbI.,IbIH CanTbIp,_
(127. s.)
(1)

Yagh Ak-Kdn yalarmlg. (2) Dostu ve arkadaEr olan yagh

Karah-K6n,la
birlikte avlanmaya gitmiEler. (3) (Av) yerine ulagtrklannda ateq yakmrglar, (4)
Ertesi gUn ormana avlanmaya gitmi$ler. (5) Samurlarrn siyahla'nr, geyiklerin

semizlerini 6ldiirmUEler.

89 TURK DiLLERi
5. Srizbagr /y/ foneminin Tuba diyalektinde korunmasr,
Kumandr ve Qalkandu diyalektlerinde ise Tuvaca ve Hakasgada
oldufu gibi lglye deligmesi: gakSt "iyi" (Alt. cakSt, Tuba yakS),
gap- "kapamak" (Alt. cap-, Tuba yap-), gil "ytl" (Alt. cll, Tuba
yil), Crt "koku" (Alt. ctt, Tuba yrf) vb.
6. Stizbagr /y/ iinstiztintin kendinden sonra bir /n/ ya da /g/
varsa cindamaksrl /n/ye deliqmesi: ET yalryas > rtagts "tek" (Alt.
carlts),ET yarlak> ftdk"yanak" (Alt. cdk),ET yerl > fier1"y"n"
(Alt. cerl), fiepil "hafif' (Alt. cerlil) vb.
7. Scizbaqr /g/ rinstiziinrin lglye defiqmesi: S'anak "krzak" (Alt.
ganak),5'apkan "kogan" (Alt. gapkan), S'*- "grkmak" (Alt. glk-)
vb.

8. Stizbagr lblnin /m/ye defigmesi: miirii "kurt" (Alt. bdrii),

mursak "porsuk" (Alt. borsok), malkts "gamur" (All balka$ vb.
9. Unliilerarasr /m/ foneminin /b/ye defiqmesi: tabak "bo$az"
(Alt. tamnk), tebir "demir" (Alt. temir) vb.
10. Qtkma durumunun -dar1l-dery yerine -dml-din eki ile kurulmasr: mendin "bendeni (Alt. ntenerl < menden), iigdin "evden"
(Alt. iiyderl) vb.
BASKAKov, N. A., Sevemrye dialektr altayskogo /oyrotskogo/ yaaka, dialekt
gernewh tatar /tuba-kiji/, Moskva 1965.

-, 'Severntye dialekn almyskogo /oyrotsktgo/

yauka, dialekt kumandintsev

/kumandt-kijrl, Moskva 1965.

Csyl,qN, Emine, "Agafr Quhm, Kondom-Agalr Tom Afrzlarf', Qa{daS Tiirk

Dili, sayr 94, Arahk 1995: l3-18.

6.7. ayak

ltilIu grubu: Altayca

Altayca, Daflrk Altay Ozerk btilgesinde ya$ayan Oyrot, Telengit ve Teleiitlerle kuzey Altay diyalektlerini konuqan Tuba,
Kumandr ve Qalkandulann yazr dilidir. Sovyet Devriminden
sonra,l92Z' lerde yazr dili olmugtur. Altaycaya 1948'e kadar Oy-

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

9I

90

yan dili giiney diyalektleri (Oyrot ya da

asrl Altay, Telengit, Teleiit) tizerine kurulmugtur. Yukarrda da
belirtildifi gibi, Altaycanrn kuzey diyalektleri Altay yazr dilinden

VIll. H0pv0r

rotga deniliyordu. Altay

gok farkhdrr ve bence ayn bir dil grubuna girer.

Oyrotlar kendilerine Oyrot ya da Altay kiji derler. Komgulannca

Da! Kalmuklan ya da Ak Kalmuklar diye de gafrrhrlar. Katun

trmalr vadisi ile Qarrg (eski Yanq), Anuy, Peggenaya ve Urusul
trmaklannrn yukan havzalannda yagarlar. Oyrotlar gamanisttirler.
Telengitler baqhca Quhgman ve Bagkauz rrmaklan havzasrnda
yagarlar. $amanist, Ortodoks Hristiyan ve Lamaisttirler.
Teletitler Telengitlerin yakrn akrabalandrr. Teleiitlerin biiyiik
Eofunlulu Kuznetsk'te, bir krsmr da Altay Ozerk brilgesinde

TURK DILLERI
Tuba-kijilere ait bir metin (45. s.)

Ar-II0c-KyYPqblH

l.

qoRqoK

6ypyH-6ypyH, o3o-o3o Arc-[l6c-

3pu'filn#t-!;?:'lh I )

KyypinH Ar-Kaan yynbl na

;:tffi%';fi

Kapary-KaaHHbtH'b Kbl3blHbl

Ak-pds-Kfirsm
B

urun-b urun, ozo- ozo Ak'

ailap' Kilrgtn

ra 6apun Abel. q. Ax-l-loc-KyyPqbrrr arKa uinopad xiuHnut

pi)s -

Ak-Kdn frh la Erke-Mdndii

ny,z, curtagan. 12) Bir katap Ak-p6s-

aIbtHAa 6y,ryi xoNo aNap, Ke- KurQm Karatu-KAnnrrl ktztnt alarga

x(o qarap. 4. AHacu KoxoHHaaH: barry cet. (3) Ak-Piis-Ktirgm atka
,nunarda kanniy altnda bulut kojo
'ot"to1 frepAe ory3 Karrlap^ lw
6ap. 5. fiaprart fio.ryH'u 6aP 6oaop, 6ofiynr fiox 6o.top, o.r oiior- aJar' koJo cagar'

ya$ar.

(1) Evvel zaman iginde Ak-Kdn ollu Ak-Pds-Krlrgln ve onun daytsr Erke-

Altayca konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna grire

70,777'dir. Bu sayrya kuzey Alt4y diyalektlerini konuganlar da

Mdndii yagryordu. (2) Bir gtin Ak-Pos-Kiirgln Karatu-Kan'tn krzrnr almaya

dahildir.

birlikte agrlrr, birlikte batar.

Altaycanrn baghca rjzellikleri gunlardr:

l. ilk hecede laftl > lnt /u/deliqmesi: ET tag > til "da!",ET ba!
> bil "ba!",ET yag > d'fr "ya!" vb.
2. Scizsonundaki hpl > /u/ ve ligl > lnldefigmesi: ET taglry <
tillu "da$Lt", ET ang > aru "temiz", ET katry > katu "katt", ET
yiltg < dilu "rhk" (Alt. yulil), ET tirig > tirii "canh" (Alt., Tel.
tirii),ET isig > iizii "slcak" (Alt.,Tel. iizil)
3. Bagta lyl > /d'ldefigmesi: ET yaS > d'o{ "geng", ET yil >
d'il,8T yilan > dilan "yllan", ET yiltg > d'ilu vb.
4. Geniz iinsiizleri komgulu$unda bagta lyl > lfi/defigmesi: ET
yan- > fian- "donmek",Ei[ yarlalg,> fialak "yanak" vb.

5.

ilk

hecede /og, ov, ug, uv/ >

/ii/ deligmesi: ET bog- > bfi-

"bo!mak", ET lgov- > ftt- "kovmak", ET tug- > tfr- "do$mak",ET

suv > sfi "su" vb.

gitmiS. (3) Ak-Pcis-Kurgrn ata bindilinde giineEin <jnijndeki bulut da onunla

6.

ilk

heced

e lde!,

'd,g/

> lil, /ti/

deligmesi: ET cigren- > ilren'

"6!renmek",ET iig- > il- "ytpmak" vb.

7. Ilk hecede /r$l> /ryl defigmesi: ET ryla- > ryla- "aplamak"
vb.
8. ilk hecede /eg, dg, igl > liylde[igmesi: ET beg > biy "bey,
. efendi", El teg- > tiy- "de$mek", ET yigne > iyne "i$ne" vb.
9. Sdzsonu lagul > /u/ de[iqmesi: ET buzagu > bozu "buzafif',
ET kragu> kuru "ktra!I" vb.
10. Siizsonu legil> /tii defiqmesi: ET bilegil > bilii "bile!i"
(Alt., Tel. pillil),ET kiidegil> ktiyti "giivey" vb.
11. Dudak gekimi (o-a > o-o, ii-e > ti'ti): bolgan > bolgoit
"olmug", bolmaganlar > bolbogondor "olmayanlar", kogkar >
kogkor "kog", kdller > kt)ldrir "goller", kr)rgenler > ktirgdnddr
"giirenler" vb.

TALATTEKIN. MEHMET

6Tvpz

92

93

TURK DILLERI

xnpr cbc
1962 ju'rraa
"6epr Tyyay

rdxnser

AlrafiaH,.

aBroHoMHufi o6aagu

6ri<6n" roproH lualunu"-le'ui.*re.e". ni

rypKyHbrHa, .nenuscxrrfi naut,toHarbHbrfi noJlHTHKa3bl iafinHva tinl"r
Tyy,ly
iio_"t npoMbrurrerHocrbrbrr tra, ; yprio."r.'r""o,il#-'oJv"il"
o"

llT
rbrr

cypyn_ ryra.naH6aras jep.nepqn -ae r<i.

jeruuaep eriil.'Topr'orr ju.naur rypr(yHHHa Kynbrypa
lip,i3.Tl-li1]."ja-aH
.qa JaHHHalr o3j,n, japaH6rn rea,un. Al6aru-jorrHr,lr -!p6alaun j.rr6eliln,
. Kollyplrren, anAnltra

repelrxrTxeunner ynaM, aarafi aa_opyc rnrne quxiiH

ipeayre y,ryp_
taJrrafi, o6ulecrse'H_o.no.nrrsqecruf,,' -rayuHufi ta
rrreparypa ,[a x6nr6n xe.n,qu.
"vibriii.r".i""'"a
_Munaufi aitaaratrat ylau aarafi TuJr,[eF opyc rlnre, opycrar anralra x6uiiprrarer c6grtr*reput anrafr xu,rupaauuaap KepeKc[rn rypy.
Rusga_Altayca scizliigiin .,cinsciz,, bciltimiinden:

Kire
1962

Sds

cilda Tulu Altaydul

altayga kdgilrilgen

1962 y.unda Dagrrk Altay ozerk bdlgesi kururugunun

krrkrncr yrrrnr idrdk
etti. (...) Bununla ilgiri orarak, Altay okuyucurar iEin
Altay dirinden Rus diline,
RusEadan Altaycaya scjzliiklere gereksinim
duyuldu.

BASKAKov, N. A., T. M. Toggerov A, Oyrotsko_russkiy

slovar,, Moskva
1947. (Alrayca-Tilrkge Srizliik, Emine Gi.irsoy_Naskali,
Muvaffak Duranh,
TDK, Ankara 1999)
, Altayskiy yaerft. Moskva 195g.
Russko-altayskiy slovar', Moskva 1964.

DIRdNKovA, N. p. Grammatika oyrotskogo

laztka, Moskva_Lenin grad 1940.

Zuhal,,,Altaylar ve Altayca",
QafdaS Tiirk Diti, Sayr 99, Mayrs

1996: 12-21.

Stvpsox, C. G., Some Features of the Morphology

oJ.

Ahai) lnnguage, London 1955.

P. P., Russko-altayskiy

Is

Jj*
Ee

slovar', Moskva

3:

Mu

fin
Kx

aaIIlJtl
6bMu./trm
Hu
e v
Ffrr
? g
Oo
a d
jc'6tidtt
e a,!a IIn
A yo PP
Cc
Jtc j
Tr
s z
i
Yy
u

il y
r k

Xx
IIq

H
r
o

n
p
c
m
y

tl
o

r
s

t
u

9y t ii
oO fi f

ts

tlq
u
III ur a
IJIq ry
bt
a
blu u
br
3s
e
IOro n
flss

E
$

$9

1960'lara kadar

yu
ya

[r

gr.

6.8. ayalS/tdlfi gr.ubu: Krrgrzca

Girig

Tlntrov,

fr

)Kx

sdzlikterdi altay ktgrrdgilar kereksip turu..

6runz,

Aa
E6
Bn

ne

avtonomruy oblazr boytnry tdzolgonineA beri

dtki;n tc,rt6n cildtgm temdektegen. (...)
Mmdry ayalgadarl ulam altay tilderl orus ti[ge, orustary

-,

Altay (Oyrot) Alfabesi

6ofiunur
-iiii,ii r6afu.

1926.

the

Oirot

(Gorno-

Ktrgrzlar adlan Orhon yazrtlannda srk srk gegen eski bir Ttirk
halkrdrr. Kngrzlar 8. ytizyrl baglarrnda Kogmen (Sayan) daflannrn kuzeyinde yerlegmig bulunuyorlardt. Once Ttirklerle, daha
sonra da Uygurlarla iktidar iEin srk srk miicadele eden Kngrzla49.
yiizyrl ortalanna do!ru, 840 tarihinde, Mofolistan'daki Uygur
egemenliline son vermiglerdir. Ktrgtzlann egemenliline de 12.
yiizyrlda Molollar son vermigtir. Uzun siire Altay daflarr bolgesinde ya$ayan Krrgrzlar nihayet 16. ytizyrlda Isstk Kol bolgesindeki bugiinkti yurtlanna g<igmtiglerdir. Bugtin Krrgrzlarrn btiytik gofunlufu baqkenti Biqkek olan Krrgrzistan Cumhuriyetinde
yaqar. Krrgrzistan drqrnda, Ozbekistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile kuzey Afganistan, Pakistan ve Qin'in Sinkiang Uygur Ozerk
Btilgesinde de Ktrgtz topluluklarr vardtr. 1989 sayrmrna gcire eski
SSCB'deki Krrgtzlann saytsr 2,530,998'dir. Obtir tilkelerdeki

TALATTEKIN. MEHMET

A
aexefi

6Ivez

94

n o"rr"rn 6up niaxxa ,(or niypopAo, MeB !'ru).r a.lriar' r$oNiacaJrarr cTperrl'tr anlEura xeann rypau. lh,rna

xuraqrar

rpreq Aa ar-ru:rra xenoiluyn. Cyporry Fapan, nen aHAaE xio.r)'Ma

6ara a.rrru xarxan o4lt-yr aErr xonxo xos airup6ail rrrrefix.
_ )'urya xyare ver'rrrR 6y:r c;perry av 6np xeproaueropro Ia
6epren rr<oxuyr, a:r ryprar-r ar-rr,r.rgax ry!'ranAapuu tie..rreExe. liooIor naxlaran 6exuruu 196rr. An.ta aJre r:arubrpnanlair gyueeu
6ap, yrrryy6y Aetr, rox!'e opncpra nerrrn ailp6ecyxr- xoli 6ya
cyporrln or xan4afi ltriebro xailrr gele lrion, lr(e 6o:r6oco. aFa (riog
rtr'lrrn'r xercr leneEAeri aa 6np aruxarr yxil]'E Aa ryec. Enpnnvr
xoplutrio xonoxeir Ere xaAupece cl'per. Eernse raprH.rrau ,iep
r:aunaii xonoxor-r 6olco, cyper o3I Aarrr ourongofi rienoxer't.

!x rrrrex

C1'porryu ra3 ltqr[ repeqrtnAe

xl'Brl ac]ranAbrtr a.ra-61'pxex
qer tiariacu. IIIaua:r 6npnll-ceprlrr- 6ylyrrapgu 6rrp alarixa 6er
atAupbrn, arLrc?a tiu.trrrrfirax rtox)tapra riarAarunr riunJara
al-lgan 6apa ,(arar. Anlan 6epxn xopynl-luro
capbr ra- 6oaopron
Jaa, req esel. Yer-gerres vtu-tlep btrratrrun,
,iaau-qaqbrlfau
nnfiun tonyparu 6opnoq ro6opcyn xapar"rrax riojrAo, xarap.ta&
6aexaa EKlr ?xoJq)q]'E]r rrln ininrAen 6epn ry6aI'ir. Tlio.roovylap
!-nar'r,'axDrrtraralr caiir,ilr ajrapArrll ntAepn'riepre Aaaua Tl'ruyn.

Unlii Krrgrz yazan Qngtz Aytmatov'un Camtyla adh romantnln ilk sayfasr:

95

TURKDILLERI

Her (ne) zaman bir tarafa (do!ru) yola gtksam, ben bu gergevesi basit alagtan

yapllmlg tablonun karErstna gelip dururum. IEte yarrn da kciye hareket ediyorum. Tabloya bakrp, (sanki) ben ondan yolum igin iyi dilek (ve hayrr) dua
alacakmlglm gibi, onu uzun stire 962 aylrmakslzrn dikkatle stiziiyorum.
Bugtine kadar bu tabloyu higbir sergiye (harf. setgilere) de vermig delilim, o
(Edyle) dursun kciyden akrabalanm geldifinde, gcizlerden gizleyip sakhyorum. O
kadar da gizlenecek nesi var, utanllacak (bir gey mi) diye' boguna akltntza
takrlmasrn, -hayrr bu tablonun hig bir yakrgrkslz yanl da yok' veya, (sonra) ona
"nazar deyip" gider denilecek (cinsten) tisttin bir sanat eseri de defil. llk bakr$ta
basit ve srradan bir tablo bu. Yuzune resmedilmig toprak ne kadar basit ise,
tablonun kendisi de o kadar basit.
Tablonun en arka planrnda -sonbahar gii$tinun yer-yet kapah ve donuk bir
parEasr (var). RiizgAr tek-ttik bulutlan (tek) bir istikamete (dofru) sevk ederek,
uzakta belli-belirsiz gdrtinen doruklara yiineltip, yamaqlar boyunca stirtip gdttiriiyor. Ondan (daha) beriki planda-solgun san bozklr ve geni5 nehir yata$. Kenarlannt pelinler kaplamrg, yafmurlardan sonra toprafr yumu$aylp kabarmrg
kara yolda ard ardd yi.iriiyen iki yolcunun (ayak) izleri dteden beriye vzaytp geliyor. Yolcular giderek yaklaghkga onlarrn (ayak) izlen yere (daha) belirgin diigUyor ve (...).

Krrgrzlarla birlikte bu dili konuqanlann toplatn saylslnrn 3 milyon

Ar daytm bir cakka col ciirt)rdti, men usul alkag cbndkdy ctgagtan casalgan
siirdttiin aldma kelip turam. Mma erte7 do ayilga cdndymiin. Siirt)ttii karap,
men andan columa ak tilek bata altp catkan dr1d|, ant ki)pkt) kdz aytrbay
tikteym.
USul kilngd geyin bul siiriittfi eg bir kcirgdzmt)ldrgd da bergen cokmun, al
turgay ayildan tilgandanm kelgende, kdzddn daldalap bekitip koyom. Anga ele
caprganday emnesi bar, uyattiibu dep, kokus oyuuarga ketip ciirbdsiin, - cok
bul silriittiln eg kanday *stz cayt dele cok, ce bolboso, aga "kbz tiyip" ketet
degendey al bir askan ukmus da emes. Biringi kdril$kd cdndkt)y ele kadrese

siiriit. Betine tartilgan cer kanday cdndkdy bolso, siiriit iizii dag ogondoy
conoKoy.

Silrdttiin tE igki tereginde -kiizgii asmandm ala-bArkilk get cakas. $amal

birin-serin buluttardr bir cakka bet aldtnp, altsta krltrygan gokularga candatry,
hyalata aydap bara catat Andan berki kdriiniisti-boprgon san tald, ke7 dzdn.
Qet-getten giyler *taStp, cdn-gagmdan kiyin topuragt borpoq toborsup karaygan

coldo, katarlag baskan eki coklgunun izi tiginden beri gubayt. Cologular ulam
cakmdagan saytn alardrn izderi cerge ddna tiisiip, ...

civannda oldu[u soylenebilir.

Ktrgrzca, Tiirk dilleri iginde en gok Altaycayayakrndrr' Ancak,

bu iki dil arastnda yine de <inemli ayrlhklar vardlr' Ktrgtzcantn

belli baqh ses ozellikleri gunlardtr:
1. /d/ foneminin lylye de[igmesi: ET adal5,> ayak,ET tod- >
toy- "doymak" vb.
2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki hi4/ ve /u$/ ses gruplannrn
uzun lalya,ligl ve /iig/ ses gruplannln da uzun /ti/ye deligmesi: ET
ta,hg > tOlfr "da[h", ET yilt! > cilil:"thk, slcak", ET ulug > ulil
"ulu, btiyiik",ET bilig > bilil "bilgi", ET gerig > gerfr "",ET oltig
> dlfr "6lii",ET tirig "canll" > tirii vb.
3. Sdzbaqr /y/ tinsi.iztiniin lclye defigmesi: W yaf > ca{ "geng",
ET ytl > ul, E:I yel > cel, ET yol > col, ET ydtel "dksi.irtik" >
cdtdl,ET yugur- > cilr- "yofurmak" ,ET yiirek > ctiriik vb'
4. B azr birincil uzun tinliilerin korunmas r Vl b an lb:ari > b dr t

TALATTEKIN. MEHMET

6Tvnz

96

"hepsi", ET ya [y-a] > cd "yay",ET yu- [yU-] > cl- .,yrkamak', vb.
5. Tiirlti ses gruplannrn biiztilmesi sonucu pek gok ikincil uzun

iinliiniin olugmasr: ET tag > t{} "da!,', ET agtz > 62, ET agr > 6r,
ET ba! > bo "ba!", bagr > b6r..karacifer" , ET yagt > c6
"diigman", ET buzagu> mu7r\,ET ktragu> ktrA,ET biregii> bir6
"kimse", ET kiidegii < kiiy6 "giivey,,, ET bog- > bfr-,ET tug_ >
tti- "do$mak" , ET aguz > uz "ilk stit", ET yaguk > cuk, ..yakln",
ET yegen > cEn, ET yogan > c1n "kaltn, gigman,,, ET yugur- >
cilr- "yopurmak", ET yarlak > cdk .,gene", ET edi > eye ) E
"sahip", ET eder> eyer> Er"eyer",ET eqek> Ek,,gene,,,vb.
6. Dudak gekimi (o-a> o-o, d-e > (j-(j, ii-e > ii-d): col,,yol,',
coldor "yollar", coldordo "yollarda", kdl ,'96l',, kcrtdrir ,,g6ller',,
krilddrdc,n "g{illerden", yilrek> ciirrjk, ciirtjktcjr..yiirekler", ciiriiktc)rdr) "yireklerde", cilrriktrirdti gfi "ytireklerdeki" vb.
Krrgrz Alfabesi

Aa
E6
Bs
fr

[r

Ee

Ee

6
B
?

d
e

a
b
v
I
d

t I

JIn
Mrra

Hn
Hq
Oo
e,ye Oe

yo flu
)Kx tc c;j Pp
3s
Cc
3 z
VIU u i
Tr
ftn il v vy
Kx K k
Yy
a

ABDULDAYEV, E., D. Iseypv,

w
ry
u
b
s
p

A. TuRSUNov ,Grammatika kirgiukogo literaturnogo yaaka,Frunze

HEBERT, Raymond J., N. Poppe, Kirghiz Manual. Bloomington 1964'

krgrz tilini7 tiisiindiirnd sdzdtigi' Frunze 1984' I-.

6ruez,Zuhal,"Ktgtzlar ve Ktrgtzca", QoEdoS Tiirk Dili, Say

-,

XO}IOK EAIUbI

Krgtz tiliniry ttisiindiirm, sdzdiigi,

coMoK BA$l
8... e... e...y, baytrktntn
Icomogu
Ba{tasa l<cler orolu,

... a... e...ii, 6aiistpi:uauH xiovorv'

Evelkinin comogu,

33:.rxlrnuH xor!or\'

Cannt tdgiin, canru 9,n'

Eauraca ue.tep olo.:)',

Eaura6acer 6oao6Y?
AranapAur xoMory
Alrnat xercex 6oao6vi'

yu

Estese keler orolu.

Carandardm

kinil tigiin,

Cabratry aytabtz
Colbors Manas cdnii t)giin.
Kabii tiigiin, kbbii gtn,
Kbpgiiliiktiin kdnii iigiln
DESTAN BASI
Heeey ... eski zaman destant
Baglansa gelir arkast

Ewel zaman destant

DiiElense gelir arkast

Yan yalan yan gergek

Yaranlann gOnlu igin
Qene gahp sdyleriz

Kaplan Manas soyu igin

Qolu yalan, golu gergek

Toplululun gdnlii igin

Frunze

t969.
ABDULDAYEV, E., S. KuoeyBERGENoV,

101' Temmuz

Russko-kirgizskiy slovar'. Moskva 1957

ba6anapAxn xoMony

$g

o. V. ZeH,qnovn, A. onusnnyev,

1996:25-33.

1987

YuDAHIN, K. K. 1940 Kirgizsko-russkiy slovar', Moskva 1940 (19652);

fKrgtz Sbzli)Pii LII, gev. A. TAYMAS, TDK, Ankara 1945-48 (19882)l'

'

tll9qttg

o o IIIrn
e d IIIIII
nPbta'
p r blu
c s br
m t 33
y u IOro
ynfl.flsya

TURK DILLERI

3crece iie.:rep opo,'r)'.

Xlpr:si roa'r'it, iraP\iu qbill.
Xirpan:tap:utu Koeuf TtiYH,
)trl6uparun aftra6us
Xa.r6opc MaHac xsHY YcyH.
Ke6y reryH, re6Y vr'lu,
Keuvyayxryx xaeHY YIiYH,
F 1uya.ler1 n aftra6us
Kex xaa opAEX xeEY YqyH.
XasuxAa 6oaron xfirltt xox,
Il,erg xatrauu veueu HIuIl xor;
Iepys,u,e r(arKan trHltr! ixoli,
Myayx reryny MeHeH Hluii xori.

oO fi f

Ju m Xx
HnIIquts

97

Unlii Krrgz destam Manas'rn "Girig" bOliimiinden

TALATTEKIN. MEHMET 6I-VTBZ

98

6.9. ayakltai,h (Ktpgak) grubu

Krpgak grubuna qu Tiirk dilleri girer: Tatarca, Baqkurtqa, Kazakga, Karakalpakg a, No gayc a, Kumukga, Karagayca-B alkar c a,
Krnm Tatarcast, Karayimce ya da Karayca. Bu grubun genel
ozellikleri ET ldl foneminin lylye, lall ses grubunun lawl ikiz

iinltisiine defigmesi ve gok heceli sozciiklerin sonundaki /g/

foneminin dtigmesidir: ET ada(> ayak,ET tod- ) toy-,ET tag >
tai,l]:l taglry > tall4Bl sang > san,ET tirig > tiri vb.
Yazr dili bakrmtndan oldukga kalabahk olan Krpgak grubu ilk
hecedeki genig yuvarlak tinltilerle /q/ iinstiziiniin durumu baktmtndan, <irnefin iginde lol ve /g/ bulunan kog- "katmak' ilave
etmek" eylemi tilgtit olarak altnarak, tig altgruba aynlabilir: l. kuS'
altgrubu (Tatarca, Bagkurtga), 2. kos- altgrubu (Kazakga, Karakalpakga, Nogayca, ), 3. koS- altgrubu (Kumukga, Karagayca-Balkarca, Ktnm Tatarcast, Karayimce ya da Karayca).

99

TURKDILLERI

Kazan Tatarcast ile yazma$a baqlamrglar ve bugiinkii Tatar yazt

dilinin temelini atmrqlardrr. 1927'ye kadar Arap alfabesiyle yazlan
Tatarca 1927 -1939 yrllan arasrnda 12 yi kadar Latin alfabesiyle

yazrlmrg, 1939'da bu alfabe yerini

Kiril asrlh yeni alfabeye

brrakmrgtrr.

Tatarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bunlar baqhca tig grup

altrnda toplanabilir: 1. Batr (Miger vb.) diyalektlei,2. Orta diyalekt
(Kazan Tatarcast vb.), 3. Dolu diyalektleri (Batr Sibirya.diyalektleri: Tobol, Teviz, Kazanhk, Baraba, Tiimen, Tara, Tom ve
Buharlrk). Yazr dili Orta diyalekt (Kazan Tatarcasr) tizerine kurulmuqtur.

EKHgTNEP.
I(AMbIP 6ATbIP.

Eooun-6opgn saMaHAa, xa:r(e Noxasas' a6n'6a6al

HKaY rella ropraH qarHgaa, 6ap
rae 6ep iapr 6e.lcH xaprlblx. .{.lrapttutn 6aaaaapu tox HAc'
ruynap
rafirtgrapu 6xr 3YP HAe.
6dp saran 6b,lap uccnaaaerop, yfi.la,rrHnap rs xaMHP'

tvxac'6opun, srn 6erctt

aan 6cp 6ana currir ncan xyfiruaap' O6u qurun xurrr!

cuep caBapra, 6a6a!r qurun KHrre yrbln tPtiPrs.

6.9.1. Tatarca
Tatar adtna ilk kez Orhon yaatlatnda rastlanrr: Otuz Tatar,
TolguzTatar. Ancak, yantlatdaki bu etnik adlann, Ttirk boylanntn
defil de Molol boylannln adlarr oldulu santlmaktadr. Tatar adrna
ikinci olarak Kaggarh Mahmud'un tinlti sozliifitinde rastlantyor.
Kaggarh Tiirk halklan haritasrnda Tatarlan, Baqkurtlarla birlikte,
Hazar denizinin kuzeyinde, Bulgarlann kuzey-do[usunda, agaltyukarr bugtin oturduklarr lAit-Ural bdlgesinde giisterir. Ttirkge
konuqan Tatarlann kendi adlarryla ortaya grkrqlarr Altrn Ordu
dcinemine rastlar. Bugtinkti Tatarlar, bi.iytik bir olasrhkla, MiisItiman Volga Bulgarlarrrun Qingiz ordulanndaki Krpgak ve
boylarr ile karrgmalarl sonucu oluqmuq bir Ttirk halkrdrr'
Gegen yiizyrl ortalanna kadar yazr

dili olarak

Mofol

Qafataycayt
kullanan Tatarlar 19. ytizyrl sonlannda kendi diyalektleri, yani

Ekiyatler

Anlatrlar

Kamtr Battr

Hamur Bahadrr

Bdrm-bdrm zamand.a, kece ko-

eti
bo, idi

manda, ebiy-babay tuwmas bdrm,

bilen ikev gine tdrgan gagmda,

bir kart bilen kargtk. Alardr1 balalan

Evvel zaman iEinde' kegi kumandan' ebe-dede dolmadan <ince' baba ile
(kansr) ikisi tek yaqadrklarr dcinemde'
var- idi bir yagh adamla yagh kansr'

vok idi' bundan

idi. ?ltut'l ::"*lu"
gok
idi.
buYtik
dertleri
dolayr
Bir zaman bdlar iseplediler, ni, gtin bunlar dlgttiler-bigtiler,

yuk idi, susar kaysrran bik zur

uylahlar da kamvdan bir bala s,tr, dugiindiiLr tagrndrlar, (sonra) hamuryasap kuydtlar. Ebiy gtgrp kitti srytr dan bir gocuk vticudu yaptrlar. Ana
sawarga, babay qgrp kitti unn grkrp gitti inek safmaya, baba grktp

yanrg&

gitti odun Yarmaya'

Tatarca Metin

(Tanr H ahk Avrz ican' ndan)

TALATTEKIN. MEHMET 6TVNZ

IOO

Tatarca konuganlann biiyiik golunlufu Tataristan 6zerk Cumhuriyetinde yagamaktadrr. Tataristan drgrnda, Bagkurt, Quvaq ve

Mordov Ozerk Cumhuriyetleri ile Gorkiy, Tambov, Penze, Ryazan, Ulyanov, Kuybrgev, Orenburg, Volgograd, Saratov, Astrahan, Qelyabin, Novosibirsk, Om ve Tom, Ttimen, Perm ve Kirov
oblastlarrnda da cinemli sayrda Tatar topluluklan vardrr. Eski
SSCB'de Tatarca konuganlarrn toplam saylst, 1989 sayrmrna
gore, 6,645,588'dir. Rusya Federasyonu drgrnda, Romanya
(24,000), Bulgaristan (11,000), Ttirkiye (10,000), Finlandiya ve
ABD'de de ktigiik Tatar topluluklan bulunmaktadrr.

IOI

TURK DILLERI

Ilk hecedeki /r!/ ses grubunun lry/aya da ltlya defigmesi: ET

srg- > sry-, ET sryr > Jlylr "inek",ET yrg- > cty-,ET yryla- >
yila- "allamak" vb.
7. legl ve liglses gruplannn liyle de[igmesi: ET beg > biy,ET
eg- > iy-,W teg- > tiy',ET yigren- > ciyren- "ifrenmek" vb'
8. Daha gok hl, /i/, seyrek olarak da /dl, lel ve /a/ tiniindeki
stizbagr /y/ foneminin lclye defigmesi: ET yr!- > cty-,ET yilry >
cilt "tltk, slcak", ET ytr > clr "garkt, tiirkii", ET ytp > cip "ip",
AT *y\ti> cidi"7",ET yel> cil"yel",ET yer> cir,ET yerl> cirl
"yen", ET yay > cey "yaz",ET yay- > cey-,ET yadag > ceyew
6.

"yayd',W ya [yd] "YaY" > ceYe vb.

Tatarcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr:

. ilk hecedeki genig yuvarlak iinltilerin daralmasr: ET bot"olmak" > bul-,ET okt- > ukt-,ET tok> tuk,ET b6l- > biil-,ET
kciz> k[iz,ET sriz> siizvb.

Tatar Alfabesi

2.

ilk

hecedeki dar yuvarlak iinli.ilerin genigleyip zayrflamasr:

ET kuS > kd{,ET tur- > tor-,ET yut- > ydt-,ET kiin > kdn, ET
kiiz > kdz, ET yilz > ydz vb.
3. ilk hecedeki agrk /e/ vekapah/e/ iinliilerinin lilye defigmesi:
ET bdr- > bir- "vermek", ET biS > biS, ET kel- > kil- "gelmek",
ET simiz> simiz,ET kEg > kig "geg",ET ket- > kit- "gitmek", ET
kirek > kirek " gerek" vb.
4. Uzun ve krsa /i/ iinltisiiniin her yerde zayrflamasr (bu zayrf
iinlii yazrmda lel ile gristerilir): ET bir > bir,ET biz> biz,ET ilk>
itit ,Bf isig > issi"srcak", ET ,rr > ,ir, ET kigig > ftr-"grt"ktigtik", ET
kis;i> ki{i,ET nt > ill> tit "dil" vb.
5. lo!, ug, ov, uv/ ses gruplannrn /u/ya defigmesi: ET bo{- >
bu-,ET sofitk> su*,ET tug- > /a- "do!mak",ET kov- > ku-,ET
suv> su,ET uv- > a- "ovmak" vb.

Aa
E6
Bn

fr

g
b

Au

Ee

Ye' Yl'

Ee
Xx
3g

I/Iu
it,n
Kr
JII

Mu
Hs
Oo
flu
Pp
Cc

Jtt

IJIu

bta

yl, I, e
a

yo

ilc

i;iy

il

rt

Tr
Yy

os
Xx
IIq

9q
III tu

t
u;w

6 f
x

tS

tu

blu

$9
I

t
br
b
3e
3 '1
IOrc n yu,yii

fl.s.
ee
t)o
Yy

e y^
a e,d
e o
y ii,w

Xx w
Hqryr
hh

BoRHANovA, N. ve G. YAKUPovA, Diatektologik sazlik,Kazan 1953'

BoRHANovA, N. B., L. T. MAHMUTovA, Z. R. Snntvrova, G' K'

PovA,Tatar tilinin diatektologik siiztigi, Kazan 1969'

Ynru-

TALATTEKIN. MEHMET

oTvnz

rc2

103

TURK DILLERI

CEYLAN, Emine, "Tatarlar ve Tatarca", QaddaS Tiirk

Dili, Mart

1998, sayr

121: l1-18.

CY3 EATIIbI

DMITRIYEV, N. K., Rnssfto-tatarskiy

slovar', I,Kazan' 1955.

DMITRIYEVA, L. Y ., Yaak barabinskifr tatar, Leningrad 1981

Tere sru 6y reauerl

JlOHl,f,

ra

artJr:lrMaJrbl cy3JrereH to3en

qblrapy..xanbrKHbrq r(ynbTypa
yceue TapfiXbrH,qa

oheMrrrne sarbriira 6y,rsrn roph, qeHxn uonlufi

cyaner

ruyr xarbrKHblI rxTflMarHfi-nolnrnr ?opMbllxHHtra,

tel oJllrJCeil4a npeluKatr yllbt[rnapHH

l(yrbTypa hau
aepMa

qHr(

rta

rbrttrHpa,

Bu,rrere 6yrraHra, B. h. fienrH lg20 enaa y,i n"1u

pyc reneHell l-lyrurnHuan alun loprrrfira t(atrapre

rropta xaparaH a[JlaTMarH cy3nefett

Te3yHe oerrTblpyra
Taxr,4nu HTeJre TopraH a(Jraruarbl c|3JleK xnrt Karr.
nay yrysbrrap.oqeH gbrtapblna, Vr es ?oMHaH Topa:
I rou A * fi, lt rou l( C, III rou_T_h xa- peQlapeu eqera ara.
6y cyslerHert ren 6ypu.ru_rarap aAa6r releuerl
XIX racurpHurl axHphrHHau anhrfl xa3epre r(6Hra KaAep
roMyMrynnaHHura 6ylran reKcnr haM rlpareo,rorxr
6aiinHrdH rynnan 6npy; cyu-opnet MatruarapeH hot(
Morltra TecMepnJpeH aqy, anapra rpaMMarHK-cr[nIcrHK

Tatar tiliniry anlatmah siizlikinden Tatar Dilinin Aq*lamalr S\ztiilii,nden

Tigi yeki bu titnirl atllatmah

silz-

gu ya da bu dilin agrklamah s6ztigin tiizip ddnyaga qgartw fialtknnl lufiinu hazrrlayrp ortaya grkarmak
kul'tura tisisi tarihtntla ehemmiyetli halkrn aydrnlanma tarihinde rinemli
waktyga bulry tdra, gdnki mdndry bir olaydrr, Eiinkti bdylesi bir s<jzliik
siizlik Sut !.altkrur1 ictimagry-polirll< o halkrn toplumsal-siyasal yagamrn-

ve dil alanrnda erigtili

iriskin uryrylarrn ayrmagtk gagildrra. baganlannr agrk bir gekilde gOsterir.
(...) Tekdim itile tdrgan arllatmah Size sunulan aErklamah scizliik
rdrmtstnda, kul'tura hem ril dlkesinde da, kr-iltiir

stizlik kin katlaw ukwgilar dgin genig okuyucu kitlesi igin grkantgtganla. Ul dg tomnan tdra: I tom mt1tfi. Ug ciltten oluqur: I. cilt A-y,

-A-Y, II tom-K-9, III tom- II. cilt K-S, III. cilt T-N
T-H leriflerin igine ala.
kapsamaktadrr.

harflerini

GANlyEv, F. A., Rass&o-tatarskiy slovar', Moskva 1984.

Y.N.,Tatar tili grammatikasl, Kazan 1959.

MAUMUTOVA, L. T., M. G. MOUEMMEDIYEV, K. S. SABIRov ve g.
HANGIL'DIN,

HANBIKovA, Tatar titinirl a1latmah sazligi,

t-lll

S.

1977-1981.

Poppe, Nichol as,Tatar ManuaL Bloomington 1 968.

Sovremennry tatarskiy literaturnry )aert, Moskva 1969.

Tatarsko-russkiy slovar', Moskva 1966.

6.9.2, Baqkurtga
Bagkurt etnik adrna ilk kez Kaggarh Mahmud'da BaSgfi bigiminde rastlanlr. Kaggarh Ttirk halklan haritasrnda Baqgrrtlan Hazar denizinin kuzeyinde ve Tatarlarln batrsrnda, aqafr-yukan bugrinkri idil-Ural b<ilgesinde yerle$mi$ olarak gosterir.
Baqkurtga ancak Sovyet Devriminden sonra yan dlli olabilmig
Ttirk diyalektlerindendir..1929' a kadar Arap alfabesiyle y azlan
Bagkurtga igin bu tarihte Latin asrlh bir alfabe diizenlenmig, 10 yrl
kadar kullanrlan bu alfabe 1939'da yerini bugrinkri Kiril asrlh
alfabeye brrakmrghr.
Bagkurtqa baghca giiney Urallar b<ilgesindeki Baqkurt Cumhuriyetinde konugulur. Bagkurtga konuqanlann toplam sayrsr 1989
sayrmrna gore 1,449, 462' dir.
Baqkurtganrn baghca iki diyalekti vardrr: 1. Do[u ya da Kuvakan diyalekti, 2. Griney ya da Yurmat diyalekti. Dolu diyalektinin beg alzr vardr: Ay, Argayaq, Salyut, Miyas ve Klzrl. Giiney
diyalektinin alrzlart da gunlardr: Ik-Sakmar, Orta APtz, Kara-idil,
Dem ve Gtiney-Batr a{rzlan. Bagkurtganrn Do[u ve Gtiney
diyalektleri arasrnda <jnemli seslik farklar bulunmaktadrr. Bagkurtganrn Griney-Bal: a$tzlan citeden beri Tatarcanrn etkisi altrndadrr.
Baqkurt yazl dili Dolu (Kuvakan) diyalekti iizerine kurulmugtur.

TALATTEKIN. MEHMET

6I.uez

rc4

Baqkurtganrn Tatarcadan farkh baghca seslik cizellikleri Eunlardrr:

L Siizciik ve ek bagrndaki /s/ foneminin /h/ye deligmesi: Tat.

san = BEk. han "san", T at. s in = B$k. hin " sen", T at. sdrl = B gk.
ha^{ 6xn4aneaeKrer{ aprr Eapsyu xne6e;ier1
- tr,exorparxr
oaujr
Aoyrar?ap haa xrrFarap l{eHaH sxoHoMxK, caiacx 6?ixx4eiren xfl9 tarMa,*b,, e aiHpH^{ npcAnpkrrre,ap, oigu^4anap, yqpex(AeHnenap, rarra fieujenap apahur.qa
reir^arTaurnex ypbtxnaurbrpbrpta, 6rrn xerace6.errapre rNnexne
rcg 6rpepre fioLxxnrer rtty?blp?br, EbrHAai $aiianu 6ainaHeur?ap ,{aloHxer enxahen,qa aa apra 6apa, 6blHa 3ne ouo
xoxAap?a CCCp rDex4ap axa,qeAltfru ypaa 6ynexcahe Fauroprocrafl CaHHX y?3reBeq Tapxr, re! heA e;a6rar xHrtrytrtxa Topxxare4 xypeHerrle rarxlau npo(perop TAtFaT TEKl.lH
a+aHAe r{hrAe. SblHAa yil xy.cfufw rdrllrEapbr aeHaH ocpauj.
tLr, tlrut xoAl}pyxunaplbt{ tgr| Hgcx3nape AeHOH ra,{uUa.
naFEurtopeH

pecrySnxxaxulq

IO5

TURK DILLERI

hur1"son",Tat. bul'sa= B$k. bul-ha "olsa", Tat' kdg-siz= B$k'

kils-hil4,Tat. ata's = B$k. ata-hl "babasl" vb'
2. lgl foneminin her durumda /s/ye deliqmesi: Tal 7aP- =BEk'
rap- "ko$mak"n Tat. g*- -- Bqk' sr&-, Tat' 6gin = BSk' dsdn
"igin", Tat, kig - Blk. kis "akqam" ,Tat' geg = Bqk' JeJ "saE" vb'
3.Stizigivesdzsonulzlfoneminin<jttimltidiglerarasrstzrctlT/
ye defiqmesi: Tat. aztk = Bqk' a4k "aztk" , Tat' dzak = B\k' dZak
l.uzun,,, Tat. biiz= B$k. buz"boz",Tat. siiz= B$k. hii?"soz" vb.
6aurxopr renelteq aqJrarMa"rbl hy3,rere raYnan
,f,oH.brra curra.

yxuy iop1apuxAa 6yna.' Ee?te{ ra6apce-

3arbrurrapbl Harrxahegaa reHa MoMKHH 6yaau.

TerAeR hy9 6afinurruH rynnay, hY9gap9eq naraHanapeH aCbly Tynbr,{bIrbI' 9lrlKepreY KHMe'Ie,
arbrHraH,neKcHK har.r Spaaeoaornx MarepnanAblrl

Demokratiya hem btldelitiktitl Demokrasi ve bilimin ileri gitarta barrwr ilibiZZin basga dewletler mesi iilkemizin bagka devletler ve krhem tg.itgalar minen ekonomik, seya- titar ile (olan) ekonomik, siyasi ba!lglnanr,

e aytnm

kig

ri-

"r",',ta*
HKe iie? fiu.naux

girigimler, kurumlar, enstitiiler, hatta

TOpa.

kisiler bireyler arasrnda ahE-veri; olu$tu-

arahmda fii4metteSlik unnlagunrga rulmasrna, bu mtnasebetlere etkin bir

brl mdnesebett"rge ifti*ti d; birirge grirtiniim verilmesine de imkdn sa!h-

mdmkintik twprzr. Bmday fay7ah

beylenister me4eniyet dttcetinde le
arta bara. Bma eli dSd kdnder4e
SSSR Fender akademiyah Ural bii-

yor. Bu tiir yararlt iliEkiler kiiltiir

alanrnda da artryor. lgte Eimdi bu
gtinlerde SSCB Bilimler Akademisi
Ural Bciliimii Bagkurdistan Bilim

Dil ve Edebiyat
Tarifi, til hem e4ebiyet institunna Enstitiisii'ne Ttirkiye'nin tanrnmr$
Tdrkiyenip kurinikli galimr professor bilim adamlarrndan Prof. TALAT
tiksehi Baglgdrtdstanfenniy tiaeginirJ Merkezi'nin Tarih,

*iUi.

TEKIN bey geldi.

T. Tekin'in Bagkurdistan'a yaptr$ seyahat strastnda

BaSl<nrtostangazetesinde gkan Baslgla kunalgtart: Tdrdk Gatrm ()fdte

"Bagkent Konuklan: Tiirk Alimi Ufa'da" baghkh haber

6ahalauuturu 6yfiotrca ratAHM

hy?ner 6aruxopr reKcHKorpaSnxhurxur4

lannr sadece arhrmakla kdmryor,6zel

ydEmalar, ugrejdeniyelar, fiatta

TELGETTEKTN e1enai

Hopr'ra fraharenaH

eytip kin e

predpriyatiyelar,

KI'IneYe pecny6,ru-

*urrp"""y"*, roMyltaH, OeHAeq heu ry:ruryparuq

yieyln xvphete. 6ua hygnexre agepaaY Coser
a,lacur ituaaapblHAa oa$topr re, rt{teMeHeq xa-

be? ranka MexaH ocpautu he}'{, 6ep xxca hopayra *yon 6xpe.
yeH y;eH6e. yfibrycHnaF;a otrto a{rar,{ot{e rgxAxx- xre6e?.

siy beylenisterin

Vxuq ralra,'Ire

ta6srggsrq Kynbrypa ropxortronAa 9yp Bal(t{ra

6v,rorn ropa, xanblrrbttl ,qefieu 6e'nert KHMereHeq

B a s 196rt

rapnxblH.qa eqat 6aq,

B a S kur

titiniu h uzlisi

Baslgdrt rilini,J anlatmatr

hiialigi

tewlep ddn'yaga s$a. IJnq gemelge

tD

uc 6yaun

ilinin

S 6zI

iigii' nden

BaEkurtEanrn aqrklamah

sozliilii

ilk kez ortaya Elklyor' Onun hazlryaqamlnda

kiliwi respublikabtzztu kul'tura rdr- lanmasr tilkemizin kiilti.ir

olay olup' halkrn ortak
mdsdnda7urwatsiSa bulrp tdra, fiahll- biiyilk bir
yiikseligini' genel
ttq ddydm bitim kimelinirl kii- bilim diizeyinin

terili*in,

bilim ve ktiltiirtin ilerlemesini

!,dmtimen, fendia hem olank

kul'turarut1

6iwin

karhete.

(.'.)

gosterir'

4.SozigiVesozsonu/s/foneminindtiimsuzdigleraraststztct
Tal bas'=
iglye de[iSmesi: Tat. asra- = Bqk' cgra- "korumak"'
Bqk. bag-, Tat. kis' = Bqk. rtig- "kesmek"
B$k' bdldt ."bulut" '
5. Dudak qekiminin bulunmast: Tat' bdht =
Tat' *{;timsiri- = Bqk'
1rl-r. Atrt i- = Bqk. bdrk6- "piisktirtmek",

tfTALATTEKiN. MEHMET

6Tvnz

106

kdldmhdre- "giiltmsemek", Tat. dgin = Bgk. otsotn "igin", Tat.

ydhsu = B$k. ydkdhda "uykusuz", Tat. ydldu = B$k. ydndd4
"ytldtz",Tat. ydriy = Bqk. ydrdy "y';11;yor" vb.
6. Bagta y- > c- deligiminin bulunmamasr: Tat. cidi = Bgk. yiti
"7", Tat. ciber- = B$k. yiber- "gcindermek", Tat. cilt = BQk. ytlt
"slcak" vb.
7. Arapga ve Farsga ahntrlarda sdz bagrndaki /c/ foneminin de
/y/ye deliqmesi: Tat. cawap = B$k. yawap "cevap", Tat. comga =
BSk. yoma "cuma", Tat. cemegar = B$k. yemeget "cemaat", Tat.
can =BQk. yen "can" Yb.
8. Bulunma ve grkma durumu ekleriyle gegmig zaman ekinin
sozbagr idlnin iinliiden sonra /n/ye depigmesi: Tat. kala-da = B$k.
kala-na "gehirde", Tat. bala-dan = B$k. bala-nan "gocuktan",
Tat. ukt-dt = B$k. ulp-nt "okudu" vb.

Ir
9E
Ee
*..

.tre
)K;r
3g
IrLtr

a a
6 b
e Y
e g
r !

Kr
JIn

Mu
Hu

Hr{
Oo

Oe

e,yej,yi

IIn

yo,o

3
u

Pp
Cc
Qg

d
?
e

Jtc j

it"n il
Kr r

Tr

y
k

Yy
Yy

Kk

rt I
n4 m
H n
H q
o o
a o
n p
p r
c s
g S
m t
y u;w
f ii; w

TURK DILLERI

9. Ek bagrndaki ldlfoneminin lzl, lwl, hl ve lylden sonra //ye

deligmesi: Tat. hzdan = B$k' kry<an "klzdan", TaL tawdan = B$k.
tawzan "da[dan", Tat. tuyda = B$k' tuy4a"dipinde" vb.

/l/ foneminin lvl,lwl, lrl ve lylden sonra lvlye

defiqmesi: Tat. ktzlar = B$k. $rz4ar,Tat. tawlar = B$k' tawzar,
Tat. sryr-lar = BSk. htytr4ar,Tat. tay'lar = B$k' tay4ar vb'
10. Ek bagrndaki

Acl$EV, l. M., A. G. Bll$EV, G. D. ZAYNULLINA, Z. K. ISuugeuErov, T'

Baskort teleneg
U. KuslMovA, Z. G. UnerslN ve U. M. YARULLINd',
hii4lege, I-lI, Moskva 1993.

AHMERov,

K.2.,T.

-,

Moskva I 958.

U. M. YARULLINA, T. M. GARlPov,Z.K. lsnaugevErov ve M' L'

RAFlKov (yay. ), Russfto-baskirskiy slovar', Moskva 1964'

DMITRIYEV, Nikolay Konstantinovig, Grammatika baskirskogo yaztka,

G

o{ fi f
Xx
J b
hh
h
h
q
IIq
ts
r{q
u
I
IIIm ru
IIIIII w SC
br
b
blu u I
br
b
3a
e
e;l
ee
a
e$rr
IOro n yu
fl.s. e ya

G. BAI$EV, G. R' KARIMovA ve A. A' YULDA$EV'

B askirsko' rus skiy s lov ar"

Moskva-Leningrad

BaEkurt Alfabesi

Aa
E6
Bs
fr
Fr

107

948'

ika s ov r em e nn o I o b a ki r s ko g o I i t e r a t urno g o y aA ka, lnstitut i storii

yaakai literatun Bagkirskogo filiala AN SSSR, Moskva 1981'

rammat

Poppg, Nichol

as,

Bashkir Manual. Bloomington 1964'

6.9.3. Kazakga; Karakalpak diyalekti

Kazaklar orta Asya'da Molol istilasrndan sonra olugmuq TiirkMolol kangtmt bir halktrr. Kazaklann biiytik golunlufu Kazakistan Cumhuriyetinde yagar. Kazakistan dtgtnda, Ozbekistan,
Ttirkmenistan, Krrgrzistan, Tacikistan ve Rusya cumhuriyetlerinde
de Kazak topluluklarr vardrr. 1989 sayrmrna gtire eski SSCB'de
yagayan Kazaklann toplam sayrsr 8,137,878'dir' Bunlara Mo!olistan, Afganistan, Qin ve Tiirkiye'de ya$ayan Kazaklar da dahil edildilinde Kazakga konuqanlann toplam sayrsr yaklagrk 10 mil-

yonu bulur.

Kazakgalg.ytizyrlsonlanndayazrdiliolmu$tur'1929'akadar
Arap alfabesiyle yazrlan Kazakga 1929-1940 yllan arastnda agafr-

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

108

IO9

TURK DiLLERi
KORUGUNIN KIZILBAS

[A8Att Ttflt

oPIAI
a

EreaexAlkxe Ne 6oraatxat

xeiits excrtl (n3tr( rearexri

ltilt

ilpt{

KALDARUANNIN BAI-A,SI

xAnfiuHbtfr{

60flA AfiA

T(O PYFJ'I

tikr..i

pvnap

-,i

acr

H KbI3bI JIEAC

nAIAAPXAHHbTH

MA?

rbl(rapuEd opra( ar eMec,6iDcLt-

rupr

bIHbI

cvr6anacvuu xvp'
ra;";;;;'6;;;::. l:L.1.:.-''"u
Harr(ri4
ilryp( rnrsr{1.p6rHu{
;;-:-::i:,";

.^_

6A.,IIACbI PAftXAHNTEH COFbICbI

Afi.na rreger

xa4,

Kazak

tili rtirk

$allgrug ortalS tili bola aln ma?,,Kazakdili rurk halkrmn ortak

dili olabilir mi" baglkh

yazr

yukan 10 yrl kadar Latin alfabesiyle yazrlmrg, bu alfabe l940,ta

yerini Kiril asrlh yeni Kazak alfabeqine brrakmrghr.
Kazakgarun belli-baql seslik rizellikleri qunlardr:
1. Srizbagr /y/ foneminin

jet-, ET yil
jiiz vb.
>

>

jil,

/jlye defigmesi: ET yat_

>

jat_,W

yet_

2. /E/ foneminin ls/ye defigmesi: ET baS > bas, AT b6S > bes,
ET kuS > kus,ET kisi > kisi,ET ydS > jas ,,geng,,,ET ydSil > janl

"yegil" vb.
3. /9/ foneminin /g/ye deligmesi: ET dg > ap, ET lq_ > rrr_, ET
kag > ka{, ET ug- > urr-, ET iigiin > iisin vb.
4' Qokheceli ad soyundan scizciiklerde sonses lglnindi.igmesi,
eylem adlannda ise /w/ye de$igmesi: ET katry ) kattt,ET sarry >
sart, ET siigig > tuSSt ',tatlf,, ET urug > uruw .,boy, kabile,,, ET
tirig > tiri "diri, canh", ET bang > baruw ..gitme", ET kelig >
keliiw "gelme" vb.
5. /t!/ ve /ig/ ses gruplannn lryl ve liyle deligmesi: ET.ug_ >
sry-, ETsrgl r > sryu,ET yry- > jry-,ET eg- > iy-,ET teg- > tiy_
vb.

By.o ,q," )nypAi KeK aJlbrn.

.fl,yurnaulreueH r(brnAbr ypbrc,
Ep,riri lryu6rt1 cbtHar'rbtl.
lliurranusur{ 6anacbr
flaT ura 6onAu Nlyrurrrn6en.

l.<issant ayalgtap,

Nege bolrp

tara$an

Bul dzbektirl balast.

I(azal.penen bulardul
Evelinde bir eken
Atasr men.babas.

Kiiro!lunun

Krzrlbag

Kaldarhan'rn Qocufu
Rayhan ile Savaqr

Oyeainqe 6ip enen

Aracrr neH 6a6acrr.

,(yrunaHrteHeH air6ac4ax

ir

Jar bolsa eger arwalg.

}{,aoarueHes 6y;rap,autt

Tynnap rriuin, Tv axbrn,

Ep,ririniq yaKbrrbrrrAa
XaaKrr FypAi KyaHbrrr.
Nlynur4 orarr i*{urraau,

Berip edi til men ja(

Tarnam etip keteyin,

TypinueHHeH urbr\Tbt Tqrrrr6afi

ET yok > jok, ET yugur_ > juwtr-, ET yiiz >

Sdylesin dep bizderge

B

6ia.qepre
Aer'Kannap
Eepin eni Tin ilreH xa6.
Bip rurccanbl aflKTafi,
Taiualr erin nerer"tiH,
?I{ap 6o.'rca erep apya(.
Heure 6oruln rapanFaH
Bya ee6enriq 6aaacrr,
TypinlreH xanbrri iuinAe
Al'rupap epAiH capacH.

Cel"raecin

Kazakistan'da lgg0'den beri yayrmlanan ANA T1LI gazetesinde

RAYUANMEN SOGISI

Ayla medet jappar bak,

Medet bre cabbar Hak,

Konuqsun diye bizlere

Vermig idi dil ile gene.

Bir krssayr bitirip,

Tamam edip gideyim,
Kazaklarla bunlann
Oncesinde bir imig
Babasr ile dedesi.
Yar olursa eler ruhlar.
Ne kadar da$lsa da
Bu Ozbek'in gocugu.

Kazakgaya gok yakrn olan ve bu nedenle Kazakganrn bir diyalekti sayrlmasr gereken Karakalpakga Sovyet Devriminden sonra
yazr dili yaprlmrgtrr. 1924'e kadar Arap alfabesiyle yazrlan Kara-

kalpakga 1928-1940 yrllan arasrnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr.

1940'tan beri de Karakalpakga

Kiril alfabesiyle yazrlmaktadrr.

Karakalpak diyalekti baghca Ozbekistan'a balh Karakalpak

Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. dzbekistan'rn Harezm ve Fer-

TALATTEKIN. MEHMET

luvrcz

l10

Astrahan brilgesinde de kiigiik Karakalpak topluluklan vardrr. Eski

SSCB'deki Karakalpaklarrn toplam sayrsl, 1989 sayrmrna gcire
423,436'dr. Bu sayrya Afganistan'daki yagayan Karakalpaklan da
eklemek gerekir.

Kazak Alfabesi
a

Kt<

4k

o0

JIn

rxl

Xx

Mu

.)14 m

HN
I1

hh
IIq
9q

Au

Hu
Hq
Oo

Oe

Ye'e

fIu

yo

Ee
*..
tre
Xx
3s
llvt

fr,n

Kr

"diqler" (Kzk. tister) vb.

Bs
fr
Fr

Jrc

Pp
Cc

Tr

I,iyJy

il

Yy
Yy
Yy

TJ

oo
e ',o
np
pr
CS

mt
y
yu
yi

v,uv,tiv

TURK DILLERI

3. Kimi sdzciiklerde scizbagt tjndamaksrl /k/ foneminin lgye

ddliqmesi: gez- (Kzk' kez'), giizet- "grizetmek, korumak" (Kzk'
kiizet-), giimis "giimtig" (Kzk. kiimis), giire- (Kzk' kiire-), Stiz
(Kzk. kiiz) vb.
4. Ek bagrndaki lll{instiziiniin kendini korumast: atla' "adtm
atmak" (Kzk. atta-), ath (Kzk. att), ktzlar (Kzk. hzdar), tisler

gana brilgeleri ile Ttirkmenistan Cumhuriyetinin Tagavuz bolgesinde, Kazakistan'rn bazr bcilgelerinde ve Rusya Federasyonu'nun

Aa
ea
B6

II

III ur
III q

tS

tl

LU

t4

$9

br

bIu

Ii

br

3a

yu

ya

lO
fl.

ro

g.

]{APAKAJInAK nl'}o3^cblllbltt TAJIMAC H3EPTJIEytllHcll

Mapar l(oltrlt.nciolrll't I{yptuy4auc4on

nbl{ /t}tccepraulltlcblllAa x.oNl f. Ec-cuyparoBrLII.( <<ypblcl arI collrbl l{apal!a.qIlali col}cr oAc6ltrt'Ll'tttAa a;iutn allarvla Iia JI IIali collcr n po:Ja'
.rr a pbI nbt tt o6p aslt>> lttt'ta(rut Il4a Ila P
cbr a3JILI-l(onJlII co3 6o,qrattlt 6onr'laca, M' I(' I-lyptltyxaM(:,rlonTatt 6ypr,rlr Ill)o3a lapajil,tlt aptlay'nlt Il3cprJlcrclt

trJlyM1143 6o.nVarattht, ctittrtUltt TOI)CIITCII' OIIt,llI I1JII{trrltii >tiy-

" (aralgalpalS

likleri gunlardrr:

l.

/y/ foneminin lclye de$igmesi: AT *ydS > cas

"geng", ET yil > ctl "ytl", ET yOl > col "yol", ET yigit > cigit
Scizbagr

"geng" vb,
2. Kimi srizciiklerde sozbagr /t/ foneminin /diye de$igmesi: diz(Kzk. tiz-), dize "diz" (Kzk. tize), duman (Kzk. tuman), duz (Kzk.
tuz), diiz- (Kzk. tilz-) vb.

"Karakalpak Nesrinin Yorulmaz

Prozasrnry Talmas

Aragbnctsl"

izertlewSisi"

Marat Kbptilewovig
i.

Nurmufia- Marat Ktiptilewovig

medov [nral.<alpaft sovet prozastrun

teksi izertlewSisi bolry tabiladt

Karakalpak diyalektinin Kazakgadan farkh baghca seslik <izel-

I{apaliarnali

.coBcT rrp03acbiltbu( )t(c'tcriuJlr lracpr.ncyrurrclt 6olutn ra6lt.1ailrrr. 6yttr,l, 6ltp rcpcllrcll' II. Acjiliapacllrblll. /loKrol)'

I
I
t
1

j
:

Besrerov,

-,
-,

N. A., Karakalpakskiy yauk,

karakalp

I-il Moskva 195l-1952'

lovar', Moskva I 95 8'

aks kiy s I ov ar', Moskva 967'

K araL'alp aksko - r us s kiy

R us s ko

ce-

(..')

Nurmu-

\amedov Karakalpak Sovyet nesrinin

dncti araEttnctsrdtr'

Bol-cnNn.qve v,E., Kazak tilindegi sinonimder sdzdigi, Almal 1962'

H anzuS a- Kazalcg a S dzdi k. $incia4 hahl.< baspasl' (tari hsiz ?)
INDJOUDJTAN,

Dominique, Dictionnaire Kazakh-Frangais. Paris: Publications

Orientalistes de France 1983.

IsKAKov,

A'Abay tili siizdigi, Almatr

Kazak tiliniu tiisindirme s 6zdiigi,

I-

1968'

0, Almatr

19'7

4-1986'

TALATTEKiN. MEHMET

6tvnz In

I13

TURK DILLERi

yiik go$unlulu Kuzey Kafkasya'da Stavropol bcilgesinde ve Kara-

Kazak tiliniU fr,tslsaSa etimologiyal* sdzdigi. Almatr 1966.

MAHMUDoV, H., G. Musas AYEv, Kazabs ko-russkiy slovar', Alma-Ata I 954.

gay-Qerkes ozerk bdlgesinde yagar. Bu b<ilgeler dtgrnda, Astrahan

bcilgesiyle Da[rstan Ozerk Cumhuriyetinde ve Tiirkiye'de de ktigiik
Nogay topluluklarr bulunur. Eski SSCB'de yagayan Nogaylarrn

Musanevrv, G. G., Rassko-kazahskiy slovar',1, Alma-Ata

toplam sayrsr 1989 sayrruna gdre75,564 kadardrr.

5.K,
tilinfu tilsindirme sdzdigi l-ll. Almau 1959-61.
A. Isregov, K. AUANov, Kazak tili grammatikmr, /, Almatr 1955.
(azalg,

KETEsBAYEV,

-,

1978.

N. T. SeunnNsayEv, Russko-kazahskiy slovar', //, Alma-Ata 198L

-,

T.5., Kratkiy russko-karakalpakskiy slovar', Moskva

SAFIYEV,

1962.

SeunnNn.qygv, N. T. Russko-kazahskiy slovar', Moskva 1954.

SHNITNIKov, Boris Nikolayevig, Kazakh-English Dictionary, The Hague

cob3

KoaHHtuglaru Horafiura-ophrcua

tnxrn

cob3nnK MyH.[aii o6teMAaru cossryb3ybB.q,e 9H6 6upunurn KynnbrK 6o.na,(u. Honafi ru.nu 6ofturHrua

cobJlere ,[,eftnu uruxxaH neKcr.rKorpa$uuecxufi KynnHKrrap:

1966.

6acxacu-xorurupunybB cobgJlnrlr 6o.nrausag ce6en, o,rap uorai.i nercura-

cun rufigcusrue

ee
E6
Bn
fr
Fr

Ar

Ee

Be

a
a

6
s
?

r
d
e

e
b
v

s
B

Kx
JIrl

Mt'l
Hn
Hq

oo

dOe

Ya, fI u
yo Pp

)Kx< lc c,j cc

3s
VIU

frn
Kr

g
u

il
K

z Tr
i,iy Y y
y YY
t vy

ry

q, oo fr

rt I Xx
,t m Xr
HnIIqqts
tl I) 9q
o o IIIm
e o IIIIq
n P bt
p r blu
c s br
m t 33
) u IOrc
y ti ts.
j v'w

A. lII. A*u-

Du6exosruHt Tepuuuo,rorauecxufi cous.nl.rx.neprl, FI. A. Eacxaxoeruut 2 rucKar[a soraftura-opbrcua r.noccapniiu au Opucrua-uoraftrua

cob3.rruK 3. 6y coraanKnepAnHt 6up receru rap cneq[a.rrusupoeaunuii,

Karakalpak Alfabesi

Aa

EAcbI

x
4

f
b
h

roJrbr KerrreKobpcersn 6oauarasaapu 6e,rrulH.

Couerr

Horaftua-opncua cob3JrHK norafi ru.nusuHb 6abprl 6onraH 6aiirurtrn

fiurfiun aras .u,en afirun 6ollracar ra, oJr soraji aerorraauxt tfinr

xecerHH ob3t He KItprIrcTKeH.

Koltrludag NogayEa-Onsga sdzlik munday ob'yemdagt sdzlikti tilzilvde

tili boytnEa sdlege deyim g*kan leksikografigeskiy kull*lar: A. $. Djanibekov'tv1* terminologigeskiy sdzlikleri, N. A.
eg biringi kullrk boladt. Nogay

u I
ta
w $9
T'
a I
o '
e e
n yu
fl, ya
$

6,9.4. Nogayca
Nogaylar etnik bakrmdan, Kazaklar gibi, Altrn Ordu birlili
iginde olu$mu!, Tiirk-Mofol kangtmt bir halktrr. Nogaylarrn bti-

Baskakov' tr1 hskasa NogaySa-Onsga glossariyi em OnsSa-NogayEa sdzlik.

Bu sdzliklerdirl bir kesegi tar spetsializirovannty, baskau-kdEirililv siizligi

bolgannan sebep, olar Nogay leksikastn tiyisinge toh kepte kdrsetip
bolmaganlan belgili. Sdlegi NogayEa-OnsSa siizlik Nogay tilini1 bdri bolgan
bayhgtn ytyry aldr dep aynp bolmasak ta, ol Nogay leksika&4 iygi kesegin
dzine kirgistken.
*Canibekov

Nogayca-Rusga s<izltiltin <insciztinden

Elinizdeki Nogayca-Rusga Sdzlilk bu gapta bir scizlii$i.i hazrrlamakta ilk

dili iizerine bugiine delin yapilan stizliik gahgmalarr qunlardrr: A. $. Canibekov'un terminoloji stizliikleri, N. A.
Baskakov'un Nogayca-Rusga krsa scizciik listesi ve Rusga-Nogayca Sdzliik'tir.
Bu sdzliiklerin bir bciliimti dar alan srizliikleri, <itekiler ise geviri sdzliilii olmasr dolaytsryla, bunlann Nogaycanrn scizvarhlrnr olmasr gerektili gibi tam bir
gekilde gdstermedikleri agrktrr. $u ankl Nogayca-Rusga Stizlilk Nogay dilinin
zenginfilini ttimiiyle bir araya getirip koymasa da, bu scizliik Nogaycanrn scizvarhlrnrn ijnemli bir bijliimiinii igermektedir.
gcirevler arasrnda yer almaktadrr. Nogay

r1
TALATTEKIN. MEHMET

olvnz

114

Sovyet Devriminden sonra yazr dili yaprlan Nogayca Kazak_

gaya ve Karakalpakgaya gok yakrndrr. Nogaycanrn bagkca seslik
ve bigimlik iizellikleri gunlardrr:

l.

Stizbaqr /y/ foneminin kendini korumasr: ET yapuk> yabtk

"kapah", yagl*, > yawl*

"mendil", yaky > yahsr ,,iyi,,,

yigit

"geng" vb.
2. lSl foneminin /s/ye deligmesi: ET baS > bas,ET kry > |r.;,s,
ET kisi > kisi,ET yaS > yas "geng", AT ydgil > yasil "yeqil', vb.

15

TURK DILLERI

BASKAKov, Nikolay A., Nogayskiy yauk

-,
-,
-,

ego dialekn, Moskva 1940.

Nogaysko-russkiy slovar', Moskva 1963.

Russko-nogayskiy slovar', Moskva 1956.
Grammatika nogayskogo yatka, Qerkessk 1973.

6,9.5. Kumukga

4. Arapgave Farsga ahntrlardaki scizbagr lclnin, Baqkurtgada oldu[u gibi, /y/ye defigmesi: cawab > yawap "cevap", cdn > yan
"can", cennet > yennet, cutnca > yuma "cumg.", c^mart > yumart

Krpgak grubu Tiirk dillerinin fto'r'- altgrubuna giren Kumukga

baghca Rusya Federasyonuna ba[h ve bagkenti Mahagkala olan
Dalrstan Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. Kumukga konuganlann toplam saylsr, 1989 sayrmrna giire, 282,178'dit.
Kumukga Sovyet Devriminden sonra yazr dili olmugtur.
Kumukga 192l-1.928 yrllarr arastnda Arap alfabesiyle, 1928-1938
yrllarr arasrnda da Latin asrlh bir alfabe ile yazrlmrqtrr. 1938'den

"cdmert" vb.

bu yana ise

3. /g/ foneminin /q/ye defigmesi: ET gap- > {ap-,,kogmak',, OT

gilpar- > {rgar- "glkarmak", ET sag (> gag) > pa;t "sag", ET keg >
kerr

"akgam",ET ogaft> oSak "ocak" vb.

5. Gelecek zamanln -ayakl-eyek eki ile kurulmasr: barayakpan

"gidece[im", be reyelcsirl "vereceksin", Sabayak "kogacak" vb.

Nogay Alfabesi

Aa a
Ar ar ab
E6 6
Bs I
fr
a

Er

Eti

Ee

)K:r
3g
VIU

ilc
g
u

fi,n

il

Kr

a
JIr
d,e Mu
b
Hn
v
Hrrru
g oo

Oror

e, ye fIn
yo Pp
j
cc
z Tr
i
Yv
y Yryr

oo

.n

.ilt

I Xx x
mllquts

n t{q
rJ IIIU
o III rq
ri br
p blrr
r bb
s 3e
t IOrc
ufl.seya

yb

ii

Hb

o
ob

p
c
m

6 f

u
ut
u.t.

v'
u
t
3
p

h
g
$

$q

'
e

yu

Kiril

asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr.

Kumukgantn tig diyalekti vardtr: l. Kuzey (Hasav-yurt)

diyalekti; 2. Ortadiyalekt (Buynak); 3' Giiney (Haydak) diyalekti.
Yazr dili Buynak diyalekti tizerine kurulmugtur.
Kumukgamn baghca seslik tizellikleri gunlardr:
l. Artdamaks:J /$/, bazen de /g/ iinsiiztiniin /w/ye deligmesi:
ET agtr > awur, ET agu > awuz, ET aguz > uwuz "ilk siit", ET
agng > awruw "a!rt", ET ang > aruw "gid.zel, iyi", ET aytrg >
aytuw "konuqma", ET ketig > Setiiw "gidig", ET sebig > stiyilw
"sevgi" vb.
2. Ondamaksrl /g/ iinsiiztintin /y/'ye defigmesi: beg > biy,ET
eg- > iy-,ET egir- > iyir- "e[irmek", ET kigiir- > kiyir- "sokmak",
ET teg- > tiy-,ET tiig'> triy- "dtiEtimlemek", ET tigren'> tiyren-,
ET dgret- > iiyret-,ET tigiir > iiytir "siirii" vb.
3. Dudak iinsiizleri nedeniyle yuvarlaklagma:ET agztmu> aw-

zubuz,ET avg > awgu,ET bag-mtz> bawubuz "baptmtz", ET

kamrs > knmug, OT birten > bulan "ile", ET yapry' > yabuS' vb'
4. Siizbagr /k/ iinsiiztintin kimi sozctiklerde /g/ye defigmesi: ET

TALATTEKIN. MEHMET

oI-Iwz

.116

II7

TURK DILLERI

keQ- > geg-,ET

kig > geg,ET kige,,akgam" > ge7e..gece,,, ET

kel- > gel-,ET kirtii> gerti "gergek, do!ru',, ET ket- > get"gitmek", ET kiter- > geter- "gegirmek',, ET kiSi > gilli,ET krjtiir-

(TtOJI KtO-T I'OJI K IO T IO f

> gdter- kaldrrmak" vb.

5. Stiz bagrnda /e, el >

/i/ defigmesi: ET eder- > iyer- ,,izlemek", ET eg- > iy- "eftmek", OT edle- > iyle- ,,(deri vb.)
rslatmak", ET eri-> iri- vb.
6. Srizbagr /y/ foneminin /r, i ve u/ tintind e bazr srizciiklerde
/c/ye defigmesi: ET yigren- > cirgen-,ET yu- > cuw-.,ylkamak",
ET yry- > cty- vb.
7. /p/ foneminin tinliilerarasr durumda lblye defigmesi: ET
kapar- > kabar-,ET kr;pilk> gtibiik,ET tapa> taba,,-a do!ru", ET
tapry- > /aDrrr- "bulugmak", ET tdp() > tdbe "tepe,,,vb.
8. Stizbagr /d tkl tinstiztintin bazr srizciiklerde grrtlak slzlcrsr
/[/ya defigmesi: ET konSt > bon*! "komgu", ET kum > fium, ET
kurt> fuurt vb.
9. Qokluk eki -larl-ler'deki sonses /r/nin ilgi-ytikleme ve venne
durumlan eklerinden tince dtigme si: g iggiler "kiigtikler", g ig g ile ni
"ktigtiklerin, kiigiikleri" , ullular "btiyiikler", ullulant.,biiyiiklerin,
btiytikleri", b alalar "gocuklar", b alalag a' locuklara", iiy le r,, evlef ,,
tiylege "evlere" vb.
10. qift tinstizle biten ahntr srjzciiklerde sonda tinlii tiiremesi:
asl > aslu, ftkr > fikru, ilm > ilmu, ism > ismu vb.
Are, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Tiirkgelerinin Kargrlagtrrmah Ses
Bilgisi", Tilrkotoji, A. u. DTCF, t0, 1992:227-269.
BAMMATov, Z.2., Russko-kum*skiy slovnr', Moskva 1960.
Kumtksko-russkiy slovar', Moskva 1969.
DMlTRlyEv, N. K., Grammatika kum*skogo yauka, Moskva-Leningrad 1940.
NEurru, Gyula, "Kumiik 6s Balkrir Sz6jegyzk,, Keleti Szemle,Xll, l-2,

-,

1911:91-153.

lo

AJIT bl'HD

rrclxro, 6Np rna6aH, 6up qarbaH' 6rp 6dpto' 6up

*opul'6on"oaH. Byaap xufiullrn 6npue uIrIJIen, 6upve aillan flIxapl'a
K'bapap rrblrbaprb.aH;13,p. Arcr 6y.nauu Haprbl 6o'na, xla6aH KtapTbI
6ola, 6Epn rbaBqycy 6o;la, ranuan xlofiuycy 6ona, rlarbaH qaByluy
6ona, xopas Aa Mo.flJracbr 6o.na. flHrue 6rp rlonrrcre HrI ranruipy.lluaft
x'baJra. Synup rbap K?tM ols 6opuytt KIorPn fiIxan rypaJlap' Enp trcll
Exp arca,

6H'p

a[raMa 3ar ,rla raniMaii, 'arl Aa 6onyn TIoJIK]o 6y"larr,a aftra:

Kumuk Alfabesi
Aa
E6
Bs

fr
frru
fr rr

Ir

a,?
6b
eV
ag
zbg
zbh

Kr rr
JIn
M

t"t

,a

Xx

J4

Uq

ts

K'b

ii

fi f

Htt

Hr ur

H2

rl

III ul

Oo
a,Ya Or ot

[IIII

u.l

$9

ob

it

br

fIn

bIn

Pp
Cc

br

3e

IO to

n yu'

fl.s

ad
e
A

)Kx

Jtc j,c

3s

3Z

ui
ily

yb

Yr yr
o(D

9q

Ee
Ee

I4u
ir,n

Kr

o,yo

T'r

Yy

I
,

ya

YU,U

I
TALATTEKIN. MEHMET
Tiilkii

filkil

6LMEZ II8

19

TURK DILLERI

KI{PHIII

Tii g i; A I t m

Tilki-Tilki

Tr.iyu Attrn

CE3

Bir ayuv, bir tiilkti, bir gaban, bir

Bir ayr, bir tilki, bir yaban do_
gagan, bir biirii, bir
loraz bolgan muzu, bir gakal, bir kurt, bir de bir
Bular cryilry birge iStep, birge asap horoz varmrg.
Bunlar bir araya gelip,
yasarga ft.arar gtgarganlar. Ayuv birlikte
gahgrp, beraber yiyip yagama_
bulant narfi bola, kaban karn bola, ya karar
vermiqler. Ayr bunlarrn
!:arii havgusu bola, tavSan koygusu yilidi, yaban
domuzu yagltsr, kurt
bola, gagan gavuSu bola,
fioraz da avclsl, tav$an gobanr, gakal gavuEu,
mollasr bola' Yangq bir tilr'kiige irs horoz da hocala'
imig. yarnrz tilkiye
tapsurulmay kala. Burar har kim i)z bir ig verilmemiEmig.
Bunla'n
her

borgun kiitiip yagap turalar. Bir

grin biri kendi iEini gdriip yagryorlarmrg.

a[arna zat da tapmay, ag da bolup Bir gtin yiyecek
bir gey bulamayrp ag

tillkii bulaga ayta:

kahnca tilki bunlara (g6yle) demiE:

I(rapavafi-uaar(bap rHJr 3Ku KaayyMrba roJle[HHHreH 6up

I(rapauaft.nula
1959 Ax. 8l r*lunr aAaM, MaJlrcbap.nbrna ya-42 MrrHre .qxyyyKa aAaM 6o;laAu,ra, Ma.nxtap,rrur,ra Cenep I(anxasAa I(ta6aprsr-Ma.nxtap AeroHoM Coser Cbr{rr a.n I cr Peccy6,rux ana, xra p ava ii.n tr na y a
- I(ra pava ir-tlep xeccx
o6.tacrAa AxatrafiAu,ra.
(rapauaiinurnausr 6na ManKrapflHJIaHn ANarua6 TyprraH
nxcp"repHHe xdpe, xec.lepnrli rropnro-rropnro arnapbr 6o.nrraHAur.
Ciis roqroH, uarr('bapJbrJraHn 6aptrclrnu Aa ar,'rapbr <ray,ny;ra> 4e6
,'{xrop,orre}rneft, a,ra xecneprr AxaularbaH ray ayy3nanbr aTraxorraMlbr, 6urgnsrurnu, qereM,'m, 6axcaH'rsr
rrrrJr,qernu THnrrAH.

l:t;l

t
T

f.*roPtr".eHAfirre:

KiriS

Si)z

Onsriz

Karaqay-Balkar dili iki kola ayKaragay-mattgar tit - eki kawumla ),iilefinuen bir milletni tilidi. tian tek bir halkrn dilidir. Karagaylar
I(aragaylila 1959 c. 8l mfu adam, 1959 yrh itibanyla 81 000 kigi'
42 mirle cuwulg a- Balkarlar da 42 000'e yakrndlrlar.
malkarltla wa

dam boladtla. Malkarlila sever

Kumukga bir,.fabl|, (metin yanda)

Kav-

Balkarlar Kuzey Kafkasya'da, Kabar-

Sovyet Sosyalist
Kabarn-Mal(nr Avtonom soue! tay-Balkar ozerk
da Karasots ialist Respub likada, (aragay lila cumhuriyetinde, Karagaylar

kazd.a

6.9.6. Karagayca-Balkarca

wa

Karagaylar ve Balkarrar diyarektreri birbirine gok yakrn

iki rtirk
halkrdrr. Karagaylar baghca Karagay_Qerkes Ozerk
B<ilgesinde,
Balkarlar da Kabardin-Barkar 6zerk cumhuriyetinde yagarrar.
Bu
bcilgeler drgrnda, Krrgrzistan, Kazakistan ve Ozbekisian
cumhuriyetlerinde de kiiqtik Karagay ve Barkar toprurukran
vardrr. r9g9
saylmrna giire Eski SSCB'de yafayan Karagaylann
toplam sayrsr
156,140, Balkarlann toplam sayrsr ise gg,77l,dir.
Rusya ArgrnAa
Ttirkiye'de de ktigiik Karagay topluluklan vardrr.
Karagayca-Balkarca Sovyet Devriminden sonra yazt
dili yapimr$trr' Karagaylar ve Balkarlar 1920-1924 yrlrarr
arasrnda Arap
alfabesini, 1924-1936 yrlla' arasrnda da Latin alfabesini
kullan-

mtqlardrr. 1936'dan beri ise Karagayca-Balkarca

alfabe ile yazrlmaktadrr.

Kiril asrlh bir

(aragay-Qerkessk oblsstda gay-Qerkes bOlgesinde yaEarlar'

caSoy&ln.

Karaqayltlanr bla malllarlilant

ca-

Karaqay ve Balkarlann yagadrklan

yerlere gore kendilerinin

Sab turgan cerlerine kijre, keslerini

tiirlil-tiirlii atlart bo$andt.

Sr;z

tiirlti ttirlti

iigiin, adlafl vardrr' Ornefin' Balkarlann

(da!hlar)" denildili
malkarltlant bartsmt da atlan <tawlu- ttimiine "tawlula

la>,debciiriitgenley,alakeslericasa-gibionlarkendileriniyagadrklarl
ciiriitgendile: dallarln adlafl ile anarlar: Holamlt'

gan taw awuzhnt atlarm

fiolamlr, btu7ilr, gegemli,

balsanq.'

Brzrngrh, Qegemli, Bahsanqr

("")

Karag ay ev o-balkars ko - rus skiy slov ar " dan

Karagay-Balkar diyalektleri baEhca tiq gruba aynltr: l ' Kara(g'leyen diyalekt: gag "szg", cer "yer" '
Eay-Baksan-Qegem diyalekti
ktigiib "g<igiip"); 2. Malkar (Balkar) diyalekti (ts'leyen diyalekt:
/saf,r "sag", dzerlzer "yer", kdgilf "g6qiP"); 3' Holamh-Brzrngrlt
diyalekti (kan grk diyalekt:

ag I t s at s, ze r Ij e r I c e r "

kii giib I H) g ilf

ef

"

II
TALAT TEKIN . MEHMET

6TuBz

T2O

'?cigiip"). Yazr dili Karagay-Baksan-eegem

diyarekti iizerine ku-

rulmugtur.

hluHru

TAgan Cunubuznu iisiinden Ctrla

TAY

Mingi rav

UHfiUXCe
yyal(braynaHHHqtrH.[e.
CeH Xxre .U,XeTe

Uwaknwlaruiginde.
Miyata kibik cttnray

rccburAe.

P.:-t:11.. 6apau axt, ronyHr ,

Aa Kbbnu Aa

i::.ryy!
oy3ynypraa re6pece,
cpece.
qyyaK'b rypca

6opaHs

.{a

Kiin ariw,

.K""'';;;;;#ol"lll".,r,
6ysnapuir.
"
giile

erigircesine

Iyiicesin

Kiigiik dallar iginde

Cam gibi panldryor
Koca buzlann tistiinde

Ustiinde var ak
Yaz ve krg onu

tonuy,

da kiyese.

suwate,

T:b'yro,

nrsa da

loran,n

f;:f;,7;f;:f-,
giysin
giyersin

GUneE kararmaya

Ftrtrna

at5,

ts,ts

Boran eterge siiyese.

rucrcurAeru
Sen

Sen cdy da

Kiinbuzulurgatebrese,

^rc-H 3Tepre
bopaH

5:.:^
lt,:t'
i OXrai'lafiAU

KaUa buzlart7 iisii4dc.

Usiiude bardt

xiece.

yiiz

tutsa

grkarmayr

Gun agrk, sakin olsa da

Bir tiirlii durmaz firtrnan

Ktgrn da yaan da erimez
Ust0ndeki buzlann.

[seversin.
'

Anayurr,,u 6ven ..Bengti

o"ffil;I;?tP#ffi,.

Karagay-Bakar yazr dilinin baghca seslik

cizellikleri gunlardrr:
la|l > /aw/ defigmesi: ET tag > taw, ET yag > caw,
ET tagutg
> tawuk,ET yadag > cayaw,,yaya,, vb.
2. la!il > lawu, aw/ deligmesi: ET
agr > awur, ET agu >
awuz, ET yagt > caw,drigman,' vb.
,l .

3. la$u/ > /uw, uwu/ defigmesi: ET

yaguk> cuwuk ',yakln" vb.

a|u> uw,,zehir,,,

&*o
93ou"
7'48p/2'
'a

TURK DILLERI

5. Sonda legul > /ew/ deligmesi: ET bilegii>

> kiiyew (Blk. kryew) vb.
6. /aw, awu/ > uwu defigmesi: ET

bilew,W ktidegii

aw> uw,ET awg>

uwQu,

awug > uwug,ET tawar > tuwar vb.

Sen kr)kge cete miyikse

xu6urc Axu.nrupari
Y:!!!
t\laHla 6ys.napuur

I2I

ET

4. Sonda /a$u/ > law, ow/deligmesi: ET

buzagu > buzow,ET
furagu> ktraw vb.

7. lo!, u$, ow/ > /uw, ui defiqmesi:ET bog- > buw-,ET tug> tuw-, OT kow- > kuw-,ET so!*> suwulg,ET bugday < buday,
ET ogul> ul,ET ognla- > urla- '!almak" vb.
8. /tig, iig, ciw/ > /iiw, ii/ deliEmesi: ET dgren- > tiren-, ET
cigret- > iiret- vb.
9. logi, tigti/ > /tiyti/ deligmesi: ET rigtir > tiy[ir "aile", tiigiim
> ttiytirn vb.
10. Stizbagr /y/ iinsiiziinin lclye deligmesi: ET yaga- > ca{a-,
y$ET
> cty-,ET yil > ul,ET yff > cr,ET yigit > cigit vb.
11. Qokluk ekindeki /r/ foneminin diigmesi: tawla "da$lar",
cigitle "genqlef' vb.
12. Bildirme eki /-Dlr/daki lrl foneminin diiqmesi: aman-dr

"kdttidtir", casfirdr "iyidjr", curtu-du. "yurdudur" vb.

13. -menl-mdn, -senl-saz kiqi eklerindeki /n/ foneminin
dtigmesi: keleme "geliyorum", tewlumn "dafhyrm" vb.
14. Gelecek zamanrn -1il9/-lik, -ntlp/-nik, -rilg/-rik eki ile
kurulmasr: bar-l*-ma "gidecefim", m in- nik-me "binecefim", a$dnk-sa"yiyeceksin" vb.
Arn, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Ttirkgelerinin

KarErlagtrrmah Ses

Bilgisi", Tiirkoloji, A. U. DTCF, 10,1992:227-269.

B

ASKAKov, A. N.,

rammatika kar ag ey ev o - b alkar s ko g o

GoCIYAYEVA, S. A. ve

y azt

ka, N a|' gik 797 6.

$. l. SuvuxgEv, Karagayevo-balkarsko-russkiy

slovar', Moskva 1989.

PRoHLE, Wilhelm, "Karatschajisches W6rterverzeichnis", Keleti Szemle,

X, l-

2,1909:83-150.

-,

"Balkarische Studien", Keleti Szemle, XV, 1-3, 1914-1915: 165-276.

SuyuNqEV, H. t., L H. URUSBIvEv, Russko-karagayevo-balkarskiy slovar',

Moskva 1965.

#l
TALATTEKIN. MEHMET 6I-UBZ

122

Karagay Alfabesi

Aa
E6
Ba
fr
frru

a
6
e

a
b

a g

Kx
Kr xt
IIn

Jn m Vq
zb I
Hu
H n IIIur
As
a d HrHr*
III q
Axrur dx c oo
ooBra'
Ee
e,ye
IIn
e
n p blu
E,e
d o,yo Pp
p r bh
)K;r
Cc
nc j
c s 3s
3s
Tr
3 z
m t IOro
14u
Yy
u i
yufl.snya
ftn
y
9y
il
). w
*
Daha onceki alfabede, 1965'te yayrmlanan sdzliikte

Tatarcasr kanqrk bir yazt dilidir ve gergekte birbirinden

oldukga farkh tig ayrr diyalekti kapsar: Kuzey diyalekti (Nogayca),
h

q g
w
u4 $g

Orta diyalekt (Tatarca) ve Gtiney diyalekti. Giiney diyalekti gergekte Tatarca defil, Tiirkgedir. Bu nedenle bu diyalekte Ttirkoloji
literatiininde trknm Osmanhcasr adr verilmiqtir.
Krnm Tatarcasr

u I
6 '
2 e
tu ii,yu

$u l.<uyrumv1 iginde
Bir siiygilim bar menim

$u koynumun iginde
Bir sevgilim var benim

verilen Krnm yahudilerinin de dilidir. Romanya'da Kcistence,nin

kuzeyinde konugulan Dobruca Nogaycasr ile aynr kentin gtineyinde
konugulan Dobruca Tatarcasr da Krnm Tatarcasr diyalektlerinden
sayrhr.

Ikinci diinya

sava$r sonlanna kadar Krnm'da 200,000 kadar

Tatar yagryordu. savaE sonunda btittin Krrm Tatarla'ozbekis-

tan'a siirgtin edildiler ve uzun yrllar orada yagadrlar. Krnm

Tatarlannrn anayurtlan Krnm'a dcinmelerine ancak son yrllarda

Bilmeceler

Qafaralg,ta kiyizyulg

Bacada kege yok

Qal tekede mryrz yuk

Boz tekede boynuz yok

(Kiik)

(G6k)

ur /4/ geklindedir.
Yary

Krnm Tatarcasr ikinci binyrl baglarrndan beri Krrrm'da

tu[ay bir bala

Yeni doluyor bir gocuk

Krrkrna vannryor

$vfuma cetmiy
AHy deserl almiy

Oltiyor desen cilmiiyor

Tiinyadan ketmiy

Diinyadan gitmiyor

(Ay)

"mani"

Bilezi!im var benim

Bilelim dardrr benim

Tapmacalar

yagayan Krpgak (Tatar, Nogay) kcikenli Tatarlann diline verilen

genel bir addrr. Krnm Tatarcasr aynt zamanda Krrrmgak adr

bir

Bilegim tardtr benim

Bilezigim bar benim

6.9.7. Klrrm Tatarcasl

izin verilmigtir.

TURK DILLERI

Knm

r k Xx x
KbkUq4ts
J,tlO+fif

Mtrl

123

(Ay)

Kuzey, Orta ve Gtiney Krnm diyalektleri qu <izelliklerle

birbirinden aynltr:
1. Siizbagr /y/ Giineyde korundufu halde Kuzeyde lclye
deligir: yol - col;yel - cel;yayaw - cayaw "yaya", ytg- - cty-;
yofi - colg "yok" vb.
2. Siizbagr ltl Kuzeyde korundu[u halde Gtneyde ldlye deligir:
taw - dag, tat - dat "tad", tur- - dur-, tiS - diS, tiis- - diis- vb.
3. Dudak uyumu Giineyde tam olarak, Orta diyalektte de ikinci
heceye kadar korundulu halde, Kuzeyde tfimiiyle kaybolmuEtur:
G. tuzlu!., O. tuzlu$,K. tuzl*; G. gilriikliik, O. giiriiklik, K.

F
TALATTEKIN. MEHMET

6TUNZ

N4

Ciiriklik: G. fiuruluS, O. kurults, K. kunlry; G. koylti, O. kdylii,

K. koyli "kiiyl{i" vb.
I{npro c6s
Texnr(p grnnbreH JryrsarHburb Hrl4He oKLyB pyc rr.truage

aJrbrHHn

dapuarran Jrpaun CCP-wtm MexTennepfiHAe KtpHMTarap ruruln

orpeHMeK xqDH qHKaApUnrEaH AepcnrKJtep JreKcHKacH xt{pceffitbreH.
Ortys tercraeprnrt aKceprterh eAe6xl rtapaprba alAanrr{pJ{eHMereHH
ce6e6ntq4eft , rcbonylrbuoAaft ,{ nyrtar onapHhr}rb HopMarH B on*rrban
rpa$ofuHernracuHbr atrtc 9Te, onbr]G nqEH Aa HopMarr{B oaa 6nasuef,.
fl srurburbr rnpnrrnprlo oJrrbaH c6saep KtpHxrarap rr,otrr(4e Aaa
.

uorr.

Oaapru "JIeHtH 6afipqrtu" raoetacuHgaH, t'llbuglHg",tq{pHanbrHAai{,

He[rpr{ar qbtrrbapr%aH rHraruapAaH aJrHHrbaH TeKcErepAe KopbMeK
rO/MKpH. 0aaprorrr rr,trbAe nefiga onmainnrurm cede6n He$rp? Mucalu
r,r,ncn "JIeHnH 6af,partu" naaeraouEg araRMG. Orep cne nageraxurb
25 firur uqnr{qe q[rKEKbaH HoMeI]JrepHH!{ Ko3bAeH Keqnlrerbrs, r,6&(4a
afirot c6saep ltua-f,u44an AerrggtrTxpr.tJrxn, r{eur{! uterxJrbAe aguJrr,ganbrHLr
Kopepcunbxs. Meceas, gpgq,
pasfteqeli, I3II!,

,!3gI!,

999Jg_?,

!,4jj'ld,.33!U'r, QpptBlKr ,ygg,

EEnqiggl{,

nnn ep,repnHe Enr{qn gpElr, ggeggr, lggleSUgr,

!H03p,

ryglgI,

g-e-g,

Ililgg, I$Ip9,

nSblrrbrP.

KiriS

sdz

Onsdz

o-

Sunulan s<izliilUn igine Rus yazt

Ukrain

dilinden ahnmrg ve Ukrayna SSC'nin

Teklif etilgen lugatntl igine

lg,uw

rus tilinde almtp banlgan

ri-

okullannda Krnm Tatar dilini 6!ren-

ders-

mek igin yayrmlanmrg ders kitaplann-

SSR-niry mekteplerinde lg,nmtatar

lini

ogrenmek igiin gftanQan

likler leksikast kirsetilgen. okuw daki scizctikler dahil edilmigtir. okutekstlerniy ekseriyeti edebiy kararga ma pargalannrn golunlulunun belli
adaptirlenme geni sebebinden, kolu7 u- bir standarda uydurulamamrg olmasrn_
daki lugat olnrrurl normativ olmagan dan dolayl elinizdeki srizliik onlann
grafofonetikasmt akis etb, oru7 igtin kuralu olmayan sesgil yazlmtnr yan-

da normntiv ola

bilmey.

srtmakta, o nedenle
mamaktadrr.

Kln m Tatarcasr s<izltifiln "Giri

Scizii"nden

de

kuralcr ola-

125

TURK DILLERI

Krnm Tatarcast 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928'1938

yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yaalmrgtlr. 1938'den beri ise
bu dil Kiril asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr.
Kangrk bft yazt dili g<iriiniimtinde olan Krnm Tatarcasrnrn
baghca seslik dzellikleri gunlardrr:
1. Sozbagr /y/ iinstiziiniin genellikle korunmast fakatbazr sdzctiklerde /c/ye defigm esii y aril "yeni", y ardrrn, yil, y e r, y o 15, fakat
ca; "geng", cay "yay", curt "ylrrt", ciber'"gdndermeK' vb'
2. Arapga-Farsga ve Tiirkge ahntrlardaki /h/ {insiiziintin diigmesi: ayat "hayat', araret "hararet", areket "hareket", aI "hal", angi
"hangi", aurla- "haztrlamak", er "het", ikaye "hikaye", oca
ttrcd', muim "mtihim" vb.
3. /61 ve /ii/ iinltilerinin yan artsllla$mast boyle "boyle"
ge "gdze", buyuk, butun, koster'"gdstermek" vb'
4. Dudak uyumunun yoklufu ya da slnlrh olmasl: buluntp,
costf':tct, dortunci, igun, kulungll "giiliing", kdylillik "kiiyliiliik",
kunp "kurup", nigttn, ol(tgt "olduflu", ontl "onun", soUH, yolb
'

mtznt, yuzumiz vb.

5. Sozsonu h$/ veligl ses gruplarmrn luw/ ve /ude deligmesi:
aluw "alma", baruw "gitme", beruw "verme", bitiruw "bitirme"'
etl.tw "etme", keluw "gelme" vb.
6. Vurgusuz orta hece iinliisiiniin kendini korumasr: alplmda

"akllnda", gevirilip, episi "hepsi", yaltrl& vb'

7. O$uzca tigelerin bulunmast: adtm, dag, degil, gece, ISadtn,
ocak, oda, ol- vb.
AsANov,$.A.,A.N.GARKAVETS,S.M.UsElNov,Knmtatarsko-russkiy
slovar',Kiyev 1988.
Ekleri, gev' Mustafa ARGUN$AH'
QENELI, llhan, Ktnm Tatarcastnda Yapm
TDK, Ankara
HESCHE,

1997.

wolfram ve Hartwig

SCHEINHARDT,

"Eine krimtatarische worter-

liste", Central Asiatic Journal, XVUI, 4' 1974:.227-250'

F
TALATTEKIN'MEHMET

oLMEz

126

127

TURK DILLERI
l1):1.-,

JeNrowsrt, Henryk, Gramatyka J gzyka Krymskotatarskie go.Wydawnictwo

Naukowe UAM, Poznaf 1992.

llOK

t916.

11',1

Krrrm-Tatar Alfabesi

[r

6
e
e

?a

Ee

Ee
)K :r

3g
ILu

ftn
Kr

e
Jrc

3
u
rt
rc

a
b
v
gHn
g
d
e, ye
O, yo

j
z
i

Krrt
IIn
Mu

Kbh
rtl
Jum
HN

HrHr Ha

Yv

oo
np
pr
cs
mr
yu

Xx

xh

Oo

fIn
Pp

cc

Tr

o+

fif

tl

9.r
III
III

i\

llA,l

1'l

l,l)li

ax dcrc c
nr

q
r,r

br
3a
IO ro

f,s

t4g

br
hI

r:l[f i.Y Ii

ryts

IIU

Ix

zus7.\"t (,sIlY

KARAJ AWAZY
-

sAMoylovlq' A. N., optt kratkoy knmsko-tatarsko grammatiki, petrograd

Aa
E6
Bs
fr
lrrr

sl:ClZl]-('l 8l'l'lK

Qe'knchynv'n basitici iilY.

ru$
t4 $9
b

ul
b'
9e

to
a

.t

u,yu,yu

.lr.\l{.\.1

Halicz kentlerinde) yagamakta idiler. Vaktiyle Krnm yanmadasrnda Evpateria kenti yakrnlarrnda da Karaim topluluklan vardr. Eski
SSCB'de yagayan Karaylann toplam sayrsr,l959 sayrmrna gdre,
5,900 idi. 1989 sayrmrnda ise bu sayr 2,803 olarak verilmigtir.

Al.l'.KS1\..r)li{ rliRi)Ko\\ lcz

li.\l)r\

\\\ \/.\'(t;t.{rS li,\li.\l\1.\). l'lsll{} N llll'tlit li \l( \l\lSlilll

\\'\ lr \\\'r"\ \l.l:Ks.\\lrl:il \1.\llllKo\\',i{ z
' | "lt

6.9.8. Karayca (Karayimce)

halkrdrr. Karaylar, son zamanlara kadar kiigiik gruplar halinde Litvanya'da (Troki ve Peniewiez kentlerinde), Ukrayna'da (Lutsk ve

\al)\'
l.tl(

Ya,d

Karaylar ya da Karaimler (Karaim srizctilti ibrani dilinde ..kutsal kitabr okuyan" anlamrna gelen Karay scizctiliintin golul bigimidir) Hazarlar dtineminde Musevilifi kabul etmig kiigtik bir Tiirk

\RYK',{.\ CYll

l'\rlll

Strona tytulowa czasopisna

Karay Awazt

l'l'r\5h\'r'

,,Kuaj Awuy"

(Glos Kuaima)

Karay Sesi

Wafitltk Karay Tilde

Qaldag Karay Dilinde

Tstkmahtrun besintsi Yilt

Qrkmaslntn beginci Yrlt

Segizintsi Bitik

Sekizinci Kitap

1930'larda Polonya Karaylannrn grkardrlr Karay Awaa dergisinin kapalt

Karaylar dillerini 1930'lu yrllara kadar ibrani, Latin ve Kiril

alfabeleri ile yazmrglardrr. Pek golu dini metinler (geviriler) olan
eski elyazmalan ise, dolal olarak, Ibrani alfabesiyledir'
ve
Karaycantn tig diyalekti vardr: Troki (Trakay), Halig-Lutsk
Krnm diyalektleri' Bunlardan Ktnm Karaycast gok once Ktnm

TALATTEKIN. MEHMET

6Tvzz

128

129

TURK DILLERI

Tatarcasr tarafindan srimiirtilmiigtii. Troki ve Halig-Lutsk diyalektlerinin de bugiin Slav dillerince hemen tiimiiyle scimiirtilmiig

Ibrani Harfli Karay Alfabesi

h D mEm1
* dlef elf n het
t : nun n
a bet b,v It tet
\ gimel 8,12 ' yod rli, ya 1 nun5
k osdmeh s
tddlet d:kaf
9 cayin ', u
t he g3 I kaf
p
v )lamed I opE
lvav
I zayin z nmEm m lpZs

oldulu sriylenebilir.

'llb:Bnb
!')l!ij'll '1il 'l=rp11 ''l').lP )D:l|J
il"allDblN iltli:l; iD!')N'-'lll
: i'b."l': it3)1lD
-'; i.DilFlu.r
'
N);l']'1: .J).t3'lN:
i.l)tjt.1:.t:
N')$r')l"l l3)itr-']Nl'f

'f

x':cx "rb:-'r-. i'!-r':',iio

:Nil"rBli: i.c:tp E.: i...Dt)5N

Nlrr;'-lN
:

s?': r5:lo iF)l:T

t{pF'!I)'E

D'J),-'IN }tJ '"1'l.i?Fl'

.)

Ma[tawludur yaratuwgu dunydnt,

ela

adamnt; gikir etme harvafitnt.

oyantpmen yukwndan: umsunamen

:

hatqahasm,sawagatmkdremen.

Buvrulundanvaranlfibar&nvd

I sdde

Y ;ades
P kof

!.

lreSr
ut {in
nffiv

I a/a, o/ti, r/i, ve ii'niin yaztmtnda

2 4'nin yazrmrnda bazen nun ve gimel birlikte kullanrhr.

telmererlerprathnanya

3 yabancr siizciiklerde

ullu stytn, kip lguwaun kotarma.

4 iin Unliilerden, <izellikle yuvarlak iinliilerden 6nce incelili gcisterir.

5 stizsonu

Yuwunamen suwlar bila ar,nma,

ki yatlgrdr da oyandrm ungltlgta.

yaratanr,
vakit.
Uyanrp uykumdan umuyorum
Ovmelidir Diinyayt

<izlerler her biri senin adtnla:

ve insanr; giikretmeli her

yiice saygrnhfrru, btiytik kuvvetini

liitfunu ve inayetini

gdrUyorum.

Buyrulunla yarahldr biitrin

diinya:

3. /9/ fonemi Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise

otiimstiz kahgrk /ts/ iinsiiztine defiqir: T iig - H its "3", T gag (<
sag)

[anlatmak igin.
Yrkanlnm sular ile annmak igin,
ki uyutur ve uyandrnr [beni] huzurla.

'H

tsats "saE", T kilg =11kits "EiJig" vb.

4. /c/ tinsiizii Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise

tjns:d.z;jrne deligir: T can =H dzan "can, ytirek",
"cins",
T terece =H teredze "pencere" vb.
T cms =H dztns
5. /e/ iinltisii Halig diyalektinde korunur; Troki diyalektinde ise
<inceki ve sonraki tinsiizleri onstilleqtirerek lalya defigir: H ketse
"gece" =T k'e7'a,H kerek "gerek" =T k'er'ak,H tere "yasa" = T

<itiimlii katrgrk /dz/

Troki ve Halig diyalektleri arasrndaki baghca farklar gunlardr:

l. /ii/ ve /ti/ tinliileri Troki diyalektinde /o, ol ve /ti, u/ olarak
korunur, Halig diyalektinde ise srrasiyle /e/ ve /i/ iinliilerine deligir:
T k'ok' "mavi" = H kek,T k'orkl'u "gizel" = H kerkli,T k'oz
"koz" =H kez,T tig =H. ets "oc",T ripk'a "akci[er" =H epke,T
oz "kendi" =H ez,T t'ug'al "tam, tamam" = H tigel,T t'uv'ul
"de!il" =H tivil, kivil; T yur'ak, yilr'ak =H yirek,T yuz" "yiz" =
H iz vb.
2. lgl ijnsijzti Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde
ise, Kazakga ve Nogaycada oldulu gibi, lslye deligir: T tag - H
tas,T kiSi = H kisi,T yastnn "gizlice" = H yasrm,T iiliiS "pay,

t'br'a vb.
6.

lql > /n, y/ de[igimi:

14/ iinstizii Halig diyalektinde

lnlye,

Troki diyalektinde ise lylye deligir: H atan =T atey "baban", H

banntz "gidiniz" = T barry u, H mana "bana" = T maya, H sana =
T sayavb.

7. Artdamaksrl /k/ iinsiizti Halig diyalektinde birkag sozciik

drgrnda korunur, Troki diyalektinde ise stzrct /!r/ya de[iqir: H ank
"yorgun" = T artb,H aksak =T absab, Hkasuk "kagtk" = T
kagufr,Hyabuk "kapalt" =T yabub,Hyrak"vz*" =T yrrabvb.

hisse"=Hi/isvb.
t-

TALATTEKiN.

MEHME-T

OLMEZ

130

8. S<izbagr /til ses grubu Troki diyalektinde korundufu halde

Halig diyalektinde stk sft /ki/ye deliqir: T til "dil" = H kil'T tiS
"diq" = H kjs, T tiz"diz" -HkiZvb.
Karaycamn en cinemli tizelliklerinden biri de stjzdiziminin lbrani yazr dilinin etkisiyle bozulmug olmastdrr: H' bitigi karandasrun
"kardegin mektubu", T. uturu tenriga "Tann'ya kargl", T. yaptilar
terejeni artban "pencereyi yeniden kapadtlar", H' azasttdilar
astkmaklart brla "acele etmekle hataya diiqttiler", H. ta bardr
ormanga otun alma "ve odun almak igin ormana gittl", K' da
algryladt allarru tanlrt "ve Tann onlan kutsadr" vb.

Karay Alfabesi

Aa

E6
Bn
fr

Ar

a
z

o
b

Ee e e
+i
.tre e yo
)K xr Jtc j
3s 3 z
,.

IIn n p q.{
it.n il y Pp p r IIIUI
Kr r k' Cc c s IIIIII
JIn ,4 I Tr m tbr:a'
Mt"r il m Yy y u blu
vy t ii br
HuHn
Hq ryl o4 fi f 3e
Oo o o Xx x h IOrc
4..
uo
o o IIq u ts fl.s
IrLu u i

,a
a
u4

u
b
s
rc
s

g
$

9E

I
'
a

yu
Ya

BAsKAKov, N. A., A. ZAJ,\czKowsrt, S. M. Sznpsz,ql, Karaimskopols'kiy slovar', Moskva 1974.

DustNs xt, Aleksander, C araimic a,

FrnrOvrerUS, Mykolas,

Vilnius

P rac e

karaimo znaw c ze, W arczaw a 799 4'

Miei Karayie 'tirianiam / Ai Mokausi KaraimiYkai,

1996.

Henryk, "A Bible Translation into the Northern crimean Dialect

of Karaim", Studia Orientalia,82, 1997 1-84.
KOWALSKI, Tadeusz, Karain'tische Texte im Dialekt von Troki. Krak6w 1929.

JANKOWSKT,

MARDKowcz, Aleksander, Karaj Sez-Bitigl. Luck 1935.

I31

TURK DILLERI

6.10. ayakttaglrs grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca

6.10.1. Ozbekge
Ozbekler adlannr Altrn Ordu emirlerinden Emir Ozbek'ten alan
Ttirk, Mo[ol ve iranh kanqtmt bir Trirk halkrdrr.
Ozbeklerin biiyiik gofunlufu merkezi Tagkent olan Ozbekistan
Cumhuriyetinde yagar. Ozbekistan drqrnda Tacikistan (450,000),
Krrgrzistan (220,000), Kazakistan (140,000) ve Ttirkmenistan
(125,000) Cumhuriyetlerinde de oldukga kalabahk Ozbek topluluklan vardrr. Eski SSCB'deki Ozbeklerin toplam sayrsr 1989
sayrmrna gcire 16,686,244'tir. Bu saylya Afganistan'da
(1,390,000), Qin Halk Cumhuriyetinde (15,000) ve Ttirkiye'de
ya$ayan Ozbekler de katrldrfrnda Ozbekge konuganlann toplam
sayrsr l9-20 milyonu bulur.
Modern Ozbekge eski Qafatay ya dilinin bir devamtdtr.
Qapatay yazr dilinde OzbekEe iigeler daha 18. ytizyrldan baqhyarak
gcirtinmeye baglamrqtr. 1930'a kadar Arap alfabesiyle yazian Ozbekge 1930-1940 yrllarr arastnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr.
1940'tanberi ise Ozbekge Kiril asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr.
Ozbekgenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar baghca dtirt grupta
toplanabilir: l. Harezm-Krpgak diyalektleri;2. Kuzey Ozbek diyalekti, 3. Gtiney Ozbek diyalektleri, 4. Harezm-Ofuz diyalektleri (a.
ikan-Kara Bulak, b. Hive). OzbekEenin Harezm-Krpgak diyalektleri gergekte Tiirk dillerinin Krpgak grubuna, Harezm-Ofuz
diyalektleri de Tiirkmenceye aittir. Buna giire Ozbekgenin asrl
diyalektleri 2 ve 3 sayrlt Kuzey ve Giiney diyalektleridir.
Giiney 6zbek diyalektleri qu alt gruplara aynhr: l) irancalagmrg
diyalektler: a) Semerkand, Karqi, Katta-Kurgan, Buhara vb.; b)
Tagkent, Ura-Tiibe, Cizzah, Leninabad vb.; 2) Yarr-irancalagmtg
diyalektler: a) yerel alrzlar, b) Fergana Ozbekgesi: FerganaAndican, Hokand; Namangan vb.

TALATTEKIN. MEHMET OTWBZ

133 rUnr olu.nnl

132

alzna dayantyordu.1937'de yrhnda Ozbek yazr dilinde esash

defiqiklikler yaprldr. Yazr dili fonetik ve yazrm baktmlanndan
cY3

irancalagmrg Tagkent a$zna, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Fergana vadisi diyalektlerine dayandrnldr

EotuH

'Vg6er rlrJnsr.rHr u3oxJrr{ Jlyraru

!s6ex xa.n4n rapux}r.qa
,rlyrar renr j4ya,ruaap ou"riln1u.
jpra aa oanfi uaxra6 j4yovu;rapr
vacu.ra
- runuynocnap,
Ba yr(HTyBqHnapu,
e3yBqnnap, xypHaJrficrnap, nasera Ba
uaiupu6r xoAr.Mnapn na !s6ex runnra {nsnr{ynvu 6apva

Saz bast

6upuuuu Mapra Harrp

Takdm krlma turgan, basbb A. Ehmedcanov tamarudan 1926-7 yillard.a tii-

Sez oagr.

xaro6xonnapra ufaxaaaaHrau.
I970 fiHa,qa MaMJraKarHMu3,qa lrxasu,rran axo;ra p!fixarn
]rarryMorJrapnra x!pa fs6ex ru,'rua cfs,raruyavu,'lap coHH
9,2 vu.ranoHnu rauKrrr (nna.[H, Illyunnr !'saq ]a6ex rulu
rJ30x,1u nyFaTrrHr{Hr (aHqanuK 3apyp gKaHrr.lu{Hn rI(40n
xy'pcaragu. Eaporl, 6y uyxnu aasuQanu aManra orul,tpnur
yqyH 3apyp 6farau HMxoHurrrnap Qartrar clnrru 20-30 fis,r
lro6attrnuAa ls6ex runuyHocJruru,(a gpurtnnrau aa !s6ex
,rexcuxorpaQxncunn runuryHocnuKHugf re3 puaoxaant6
6opatrau Mycra(r{n coxacfira afi,ranrupran yaran myaa$
Qa4nar,rapx ryQarlan ro3ara Ken,(H.

Taqdr,m qrlrna turqan, Rilrrn

/.

Ohmedganov tamanr'dan 1926-

,7

tyzllin, aran grafikasb BIlan

Bxsmaqa tajjarlancl;rn ulnu luq;rl,
Oznagrnlrl tapgrruvn eojsnca mcnltn
tananrnrdan asnslr ravgda ea;qltdan
r;lanln, anca rnr'qdarda jaql .materlal
Bilon kenojtirllgant halda, latiirgra1r,llarda

l9l9

Jblnur\ sa;rda-jaq
orsmaqa tajjarlanqan cdi.
rlliasb Bllan

zilib, ereb grafikau bilen basmala nyyar'

lanlan usbu lugat, OzneSrnirl tapfrruvt
boyutga menim taman mdan asash revSde
baslg,atdan islenib, anga mil1.darda yegi
material bilen kipeytirilgeni halda, latin
graJikast biten 1929 yrlnttl bayda-yaly
b a s ma

g a t aty ar lan

! an i di.
Onsdz

keclgln cr-

Takdim edilen, baglangrEta U. Ehmedcanov taraflndan 1926-27 yrllarrnda dti-

quvbqa, naglsca, naJdanda tuturiaqlr

zenlenip Arap harfleriyle bastma haztr-

Luqatnrq su

qad

rr

Dir smhnrn Joqluqr sasos sold!'; lanan iqbu scizltik "Oznegr"in

Sdz

BdSi

Onsijz

Ozbek tilinip izAhli Lugati

[alki tarilide biringi

merte negr

rizbdk

"Ozbek Dilinin Agrklamah Sciz-

etildi. liilti" Ozbek halkrnrn tarihinde ilk

nigletilerek, Latin harfleri ile 1929 yltntn

LuSat kdp oKuvgilar Ammesige

- kez yaylmlanmaktadr. S6zliik geniE
tilgunAslar, urta ve Aliy mekteb okuyucu kitlesine, dilbilimciler, orta
o\uvgilari ve okituvgilari, yAzuvgilar, ve yiiksek okul ri[rencileri ve 6!ret-

tam baErnda bastma haztrlanmrg idi.

Ozbekgenin Latin alfabesi ile yazrldrlr ddneme ait Ozbekqe sozliilun "6nsdz" iinden

jurnalistlar, gazeta ye negriyit menleri, yazarlar, gazeteciler, basrn

h6dimlari ve <izbek tilige kizikuvgi yayrn gahganlan ve Ozbek diline ilgi
barga kit6bh6nlarga mdlcellengen. duyan bUtUn okuyuculara sunulur.
0

zb d k t ilini,J

izdhli

lu g ati' nin

Bugi.inkii 6zbek yazr dilinin baqhca seslik cizellikleri qunlardrr:

l. ilk hecedeki

"6nsriz"Unden

ya

dilil929-1930 yrllanndan 1937'ye kadar fonetik ve

yaztm baktmlarrndan iinlti uyumunun korundulu Kuzey Ozbek
diyalektlerine, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Taqkent
Ozbek

gcirevlen-

Qymhyrtjat nasgtansd6.ga qt'rt - dirmesiyle benim redaksiyonum alhnda

tagaq srnla konferensljast Betyvga
yeni bagtan galtErlp,
tcgi5 edl. (Bu ko::ferenslja l9J9 jul- esash bir Eekilde
epey bir miktarda yeni malzeme ile genr.n maj ajr'da uolr'o etdl).
runr,

t
il

lat'4/ses grubunun korunmast

tdg"da|",

bdg

"bap", sdg "sa!, esen", ydg- "y a$mak" vb'

2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki h$l ve /igl ses gruplannln
liV veliV ses gruplanna defigmesi: W agry> a99ik"act",Yl adtrg
> ayik "ayr", ET sang, > sarilg"sar:^",W ta$l$.> tdglik "da$h", ET
*oli",W tirig > tirik "canh".
bitig > bilik "bilgl",W dltig > olik

fl
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ

135

134

TURK DILLERI

Ozbek Alfabesi

3. /a/ iinliistintin dudaksrllagmasr (daha gok

ilk hecede): ET altt

<Ahi,ET ala> dle,ET at> dt"ad",ET ata> Arc,ET ara> dre,ET
adak > dydk, bala > bdle, ET baS > briS, barmak > barmdk, oyingdlg
"oyuncak" vb.

4. /r/ iinliisiiniin, artdamaksrl /k/ ve /!/ komgulufu drgrnda,

/i/ye deligmesi: ET altm> dldin"once",ET altun> dltin,OT asur> dsir-, pigdk "brgak", fakat bdlilp fb6lkl, kiz [\rz], dgir fifirl, dgiz
fkprzl, aygir laygrl vb.
5. /d/ ve /ti/ iinliilerinin, cindamaksrl /k/ ve /gl komqulu$u
drqrnda, artsrllagmasr: &a/ lkcjl] "gol", koz fki>zf "gdz", kug lkngl
"giig", mangu [mengti] "ebedi", fakat ET bdl- > bol-, ET ril- > ol-,
ET tiliim > olim,ET tiis > tLtS "riya",ET tiiz- > tuz- vb.
6. Damak ve dudak uyumlannrn genig cilgiide bozulmasr:
agimd( "aclmak, ekgimek", dte "baba", bdle "gocukluk", dre "ara",
bdgli "bafih" , birdw "biri, birisi" , tagri "do[ru", pigd$ "bryak" vb.;
boldirmdk "oldurmak" , boyin "boyun", oyin "oyun", buzilmdlS,
"bozulmak", suwsiz "susuz", bolim "bolii,m", bukik "bi.ikiik", vb.
7. 3. kiqi iyelik ekinden sonra beliren zamir lnlsinin dtigmiig
olmasr: dre- s i-den "araslndan", dte-s i- ge "babaslna", bdgg e-si-de
"bahgesinde", to g r i - s i - de "hakklnda", uy - i- de n "evinden" vb.
8. ilk hecedeki kapah /e/ iinliisiiniin korunmasr, /e/ tinltstiniin
de I ly e deligmesi : edi > i ge "sahip", i I "halk", elt- "iletmek", erte
"erken", bdr- "vermek", kege "gece" vb; ek- > dk-, er > ir "koca,
erkek", eski > eski, et > it, etek > etek, kil- "gelmek", kerek >
kirek"gerek" vb.

fr

Iu
Ee
Ee

ko

slovar', Tagkent I 989.

AnounAglt.A,Nov, R., Russko-uzbekskiy slovar, Moskva 1954.
U zbeks

Rus skiy

AHvAoceNov, Umdr, Burhan llyazov, Ozbekgii-Rusga

BERDAK, Yusuf, Mehmet MAhur TULUM, Siizliik:

ye Tiirkgesi

/ Tiirkgesi-Tiirkiye

Lu14at. Tagkent 1931.

)zbekistan Tiirkgesi-Tiirki-

dzbekistan Tilrkgesi, lstanbul 1994.

BOROVKOV, A. K., S. F. AKABIRoV, Z. M, MAGRUFOV, A. T. HODJAHANoV, Uzbeksko-russkiy slovar', Moskva 1959.

.n I
.tut m
ylrrbtb

o o,e bb
3e
3
n P
IOlo n
p r

0rd

ye;yo

65fl.s.fl

ya

Cc

Tr

3s

YY

s z
u i
il y
rkIIq

itn
Kx

I{q
III nr

&,a JIn
Mu
b
Hu
v
oo
g
fln
d
d,ye PP

)Kx nc j
I/In

oO
Xx

Lt

$
I

mt

YY t

1l u,ti KK
FF
6 f

x b
4ts

Xr

yu

o, ti

ry

FAzILov, E., Ilzbek Tilining Tarifiiy Morfologiyast, Tagkent 1965'

1945'
GABAIN, A. v ., Ozbekische Grammatit, Leipzig-Wien
Gunnar, The (/zbe! Dialect of Qitich (Russian Turkestan)'
JARRINc,

-,

Ltnd

193'1.
Lund-Leipzig 1938'
Uzbek Texts from Afghan Turkestan with Glossary'
Tamdn Ilzbek Tili, Tagkent 1957'
Fahri, vd.,

KEMAL,

Sdzirgi

KoNoNov, A, N., Grammatika sovremennoSo uzbekskogo literaturnoSo

yauka,Leningrad 1960.

t
I

i
J

I
;

t
!

Azlzov, O., Z. Rizay eva,

a
6
e
e
d
e
d

Aa
E6
Bn

MRuvur, Nizamettin, Ertulrul YeueN,

'

Tiirkge- Ozbekge

dzbekge -Ttirkge

Siizliik, Tagkent 1993.

MA'RUFov, 2.M., Uzbek tilining izdhli lu$ati,I-II' TaEkent 1981'

MIRZAYEV, M, vd., UzbekTili, Tagkent 1966'
Olvnz, Zuhal, "Ozbekler ve Ozbekqe", Qa\dag Tiirk Dili' Sayr 108' $ubat
1997:24-32

ReuN, Alo, Basic Course in Uzbek, Bloomington 1969'

TaEkent 1959'
RESEToV, Y.Y., Ilzbekskiy yaztk, Qast I, wedeniye, fonetika'
RE$ETov, V.

V.,

Russto -uzbekskiy slovar', Tagkent 1972'

SJoBERG,AndreF.,UzbekstructuralGrantmar'Bloomingtonl963'

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

$AABDURAUMAwov, g.

g.,)zbek Salk geu,riltiri Lugati,Tigkent

136

137

TURK DILLERi

1971.

TURSUNOV, U,vd., gdzirgi uzbek Acttibiy tili, morfologiya, leksikologiya,

Tagkent 1965.
WATERSoN, Natalie, Uzbek-English Dictionary,, New

york

19g0.

6.10.2. Yeni Uygurca

Urtimgi'de

Uygurlar, biri 8. yljzyrl ortalannda Mololistan' da (745-g40)

cibtirii de 9. y'jzytl ortalannda gimdiki iilkelerinde (s50-1250)
olmak tizere iki devlet kurmug eski bir Ttirk halkrnrn torunlandrr.
Uygurlann biiyi.ik go$unlu[u bugiin ein Halk Cumhuriyetinin
Uygur 6zerk Bdlgesinde (Sinkiang eyaletinde) ya$ar. ein'de
yagayan Uygurlarrn toplam sayrsr yaklagrk olarak 6 milyondur.
Qin drgrnda Kazakistan, Krrgrzistan ve ozbekistan ve Ttirkmenistan cumhuriyetlerinde de uygur topluluklarr vardrr. Eski sSCB'de
yagayan Uygurlann toplam sayrsl 1989 sayrmlna gore 262,199
olarak verilmigtir.
Yeni Uygurca, Ozbekge gibi, eski Qalatay yazr dilinin bir devamrdrr. Ti.irkoloji literattiriinde "Do!u Tiirkgesi" olarak da anrlan
Yeni Uygurcanrn pek gok diyalekri vardrr. Bunlar baqhca iki
grupta toplanabilir: Giiney diyalektleri, Kuzey diyalektleri.
Gtiney grubu gu diyalektlerden olugur:

1. Kaggar-Yarkent diyalekti, 2. Hotan-Keriya diyalekti,

3.

Aksu ya da Maralbagr-Karagar diyalekti.

Kuzey diyalektleri Qin Tiirkistanlnln kuzey-dolu ve do[u

brilgeleri ile Batr Tiirkistan'da konugulur. Bu diyalektler gunlardrr:
4. Kuga-Turfan-Hami diyalektleri (Qin'de), 5. Tarangi diyalekti
(Kazakistan, Krrgrzistan, Ozbekistan ve Ttirkmenistan,da).
Bunlardan bagka asrl Uygur bcilgesi drgrnda kalan qu diyalektler de vardrr: 6. Lobnor diyalekti (Lobnor vahasrnda,
earhahk

ve Miran'da), 7. Hoton (Busurman "Mtisliiman") diyalekti (Batr

Mololistan'da Ubsu-Nur ve Qirgis-Nur golleri arasrnda).

1990'da
:,!+u
:pr.e:y fqqB
.si{l,Li e(ALU,eril
oi.lrqg
,,:iry J- y. ; -L .:j- gi.:t,B
-'t)f ,o@ra t)L .ua)+ jt 6r&
1 6-J ..J,, dq ;g
s;-LU :iti
.gLlr:tru
.rY;l;"t! 3
;tiol5
.12LL!

1-1LLl.3

.,r^ lr,i,+ijo
Ig
!-?-tg
4oc e.r@.4L ;J-+)o i5 @.dJ6
\u)rf nZ*'r-:iid Jlllrii
.u :rL)rJ!
(j4-',
ii[..-'.!
.ilt'J c.- .u
lir;U .!L))lL+ .Jjc rl 6
rJi
.t+3tr !ir,jrL :i!)iJ- g!.]l;d
!l+F.) ou$ - .trJu i.Jl

yayrmlanmala
baglanan Uygurca

s<izliiftin ilk sayfasr

Yeni Uygur yan dili Gtiney diyalektleri tizerine kurulmugtur.

Uygurca Qin'de 1960'a kadar Arap alfabesiyle, bu tarihten sonra
on yrl kadar siiren Ktilttir Devrimi yrllannda da Latin asrlh yeni
alfabe ile yazrlmrgtrr. Ktilttir Devriminden sonra ise, 1983'ten beri
Uygurlar dillerini yine Arap alfabesiyle yazmaya baglamrglardrr.

Latin Harfli Uygur Alfabesi (Eski)

Aa
Bb
Dd
Ee

Ff
Gg
Hh

Ii

rj
KK

LI

a
b
d
e
f

a
b
d
e
f

s g
h b

Mm
Nn
Oo
Po
Qq

m
n
o
o
q

Rr r
Ss r

Tt t
i i
jcUuutrUtiii'd
k k Vv v
Ww w
I I

m
n
o
p
e

r
s
t

v
w

Xx
Yy
Zz
Olq
Hq

x
y
z
q
h

Kk &
ea a

y
z
E

k
e

Os o

Zz 7,

TALAT TEKiN. MEHMET

0tIIIBz

138

I39

TURK DILLERI

2. Qok heceli stizctiklerin sonun daki

)i-

'*f

,-il);'t,,3Lj-:;;l J-l^|ts .if..j* r;+ii,

-,J-^r *f
etJ-.1,r.: lltri ,i y-Jt3 .)}ttri.llj ,,*rF
-s6'l ,fiu .G.3, Jf+ _",it
.*lf;t* ..5-Jrrt; o!.-r:e; ,olr\-itt ,,sy4'iitf
,6r+iltl;rl ,+,Sb
.r.o ;;r;r;ti ;"ki
AL))iti,U,s -Zi;;;u t"; ,F.'i \iJ)tf .eo r)ll.3
..5r.:J.i ue-is

,,:irjs$

KiriS Sdz

tiiziililEi Uygur ril-yizik tarifiida

tunci l1,itimlifr,

iE.

u;.1;

*.t.3 ,i4';

Ons<iz

Uygur tilini1 izahlilg lugiti>nir1

ve /g/ tinstizlerinin /k/

ve lklye defiigmesi: ET taglry> taglik "da!h", ET ang> irik

"temiz",Vl sang > siril.< "sarl", W bilig > bilik "bilgi", ET tiliig >

r*t' lu;,.,b d-ii{

<

l!/

"Uygur Dilinin Agrklamah Sriz-

tifii Itilti"niin haztrlanmasr

Uygur dil-yazr

Mezkur lugetni tii- tarihinde daha ilk kez ele aLnan bir iq.

ziiEte, tilEunaElar, aliy ve ottura Anrlan scizliiliin hazrrlanrErnda dilbidericilik mektepler okutkugiliri, oku- lim'ciler, yiiksek ve orta dereceli okulgugiliri, afibarat, neSriyat fradimliri, lann Ogretmenleri, <ifrencileri, basrn

dliik, ET tirig > tirik vb.

3. /r/ iinliistiniin, A5l ve /g/ komqululu drgrnda, /i/ye defigmesi:
ET yil> iil,ET ytlan> iilan,ET ytrak> iiralg "rrak" vb'
4. Zamir /n/sinin diiqmesi : a s t - i' da "altlnda", o rn- i- g a "yerine"'
otturu-si-da"ortastnda", tiy-i- ge "evine", iist-i-din "iistiinden" vb'
5. Agrk ilk hecedeki kapah /e/ tinliisii korunmast: ET idi> ige
"sahip", ET kige "akqam, ET gece", Yl kddin> kiyin "sonra" vb'
6. Kapah ilk hecedeki /e/ tinltistiniin lelye defigmesi: ET bir- >
ber- "vetmek", ET beS > beS "5", ET drte > erte "erken", El eF >

et-,El kit- > ket' "gitmek", ET yeti > yette "7" vb'
7. Agrk ilk hecedeki /e/ tinliisii de ld'lye defiqmesi: ET etek>
itek,ET esen> isen,ET bezek> biz.ek,ET kerek> kirek,ET teri

yazgugi, Sairlar hemde barlik Uygur yayrn galrganlan, yazarlar, gairler ve

t i I i ! a ( izi ft l.cu g i kit ab hanlarnirl e ht i Uygur diline ilgi duyan biiti.in okuyu-

> tdre "den" vb.

8. Gerileyici iinlti bqnzeqmeleti: baS+i > biSi "(onun) baql"'
yan+i >
kaS+i > ftepi "(onun) oni" , nan+i > ndni "(onun) ekme!i",

yacini kanduruE hemde Uygur culann ihtiyacrnr kargrlamak ve Uyedebiy tilini keliplasturug me(set gur edebi dilini standartlagttrmak a-

ydni "(onun) Yant" vb.;

er*i > i:ri "kocasf',

kilindi.

maglandr.
I

990' daki Uygurca scizli.i!iin "Onsciz"iinden bir

bcil

iim

Eski SSCB'de konugulan Uygurca ise 1930'a kadar Arap

alfabesiyle, 1930-1947 yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1947'den bu yana ise Uygurca

Kiril

alfabesiyle yazrl-

maktadrr.

Yeni Uygurcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr:

l. ilk hecedeki lapl ses grubu korunmasr: agri-, bag, tag, yagvb.

et*i > iti, bel+i > beli vb'

aqu$ > oguk

"agrk", aruk > orulg "yorgun", yarul.< > yoruk "tgtk" vb'; etiik >
i)tiik "gizme", temiir > tdmiir vb.
9. Orta hecede tinlti daralm ast: bala+lar > balilar "gocuklar",
bala+niq > batinirl '!ocu[un",pargala'> pargila-, sal5al+i4 > sakijiirek+im>
/i7 "(senin) sakalln", u7ra;-ry > u7rutu{ "karqtlagma" '
j ii r ii g iim "kalbim", s d zl e' g in > s d zlti g iin "konuqun " vb'
yawa{ >
10. Sozbaqrndave li, u, ii/ ontindelyl> ljldeliqmesi:
juwaS "uslu", yryta- > iigla- "a[lamak", yil > jil' yilan > iilan'
ytralg > iiral.< "rak" , yipek > jipek "ipek", yu- > iuy- "ylkamak"'
ytigiir- > jiigfir- "kogmak", yiirek > jiirek, yiit- > iiit'
yurt >
!

iurt,

"yitmeK'vb.

TALATTEKIN. MEHMET Ouvnz

I4O

KIRIX SEZ
"Zhongguo-nurqun millettin tarkip tap\an, na[ayiti kep
a\alige ige bir memlikat." Zhonghua rnillatlirining tarihini, Zhongguo
[er millat hel(i orta\ yarat(an. Xinjiang rayoni, tarihtin buyan memli-

I4I

TURK DILLERI

ONsoz
"Qin, birgok ulustan olu$an, son derece gok ntifusa sahip bir iilke." Qin
uluslarrnrn tarihini, Qin(deki) btitiin uluslar(rn) halkr ortak (olarak) yarat-

kitimizdiki nurqun \erindax milletlor topluxup oltura\lax(an rayon. Bu

(erindax millatler uzun zamanlar muxu giizal keng ziminda amgek \ilip, yaxap
kalgan. Ular neqqe ming yilli( uzun zamanlar mabeynide, ezltiksiz halda tajribe

mrg(trr). Sinkiang bdlgesi, tarihten bu yana Ulkemizdeki birgok kardeg ulus-

almaxturup, bir-birige tesir kersitip, bir-birini ilgiri siiriip, Xinjiang rayoni we

wetinimiz tarihining tare\(iyatiqa orta( tefupe koxkan.

binlerce yrlhk uzun zamanlar igerisinde, ortak bir gekilde tecr0be ahg-veriginde

Xinjiang rayonining mamlikitimizning bax\a \isimliri bilan bolqan

siyasiy, i(tisadiy wa medini ala\iliri ang kam digandimu ikki ming yildin

bdlgesi ve vatanlmrz tarihinin ilerlemesine ortak katkrda bulunmuglar(dlr).

lar(rn) bir araya gelip yerlegtikleri (bir) bdlge(dir). Bu kardeg uluslar uzun
zamanlar igte bu giizel (ve) geni$ yerde gahgrp yagaya gelmiqler(dir). Onlar

bulunup, birbirlerini etkileyip, birbirlerini ileri gdtiiriip, Sinkiang b6lgesi

keprak tarih\a ige. Miladidin burunla delitimizning Hen sulalisi Bal\ax

kelining xer(i llem jenubidiki keng rayonlarda memuri organlarni tasis \ilqan.
8- esirde delitimizning Tang sulalisi dewridiki mexlur xairi Li Bey Bal(ax

Sinkiang bdlgesinin iilkemizin bagka krsrmlan ile olan siyasi, iktisadi ve

kiiltiirel ilgikileri en az iki bin yrldan daha gok (bir) tarihe sahip(tir). Mildttan

kelining jonubidiki Suyap deryasi buyiqa jaylax(an Suyapta tuqulqan. Bal(ax

bOlgelerde y0netim organlart kurmu$(tur). 8'inci yiizylda devletimizin Tang

kolining xer\iy [em jenubiy rayonliridiki Jungqarlar delitimiz Uyrat

Mongqullirining koqmen \ebilisi idi. Qine sulalisining Jungqar \ebilisini
tinjitkanliqi delitimizning iqki mesilisi.
KiRiS soz

"Jogguo-nurgun millettin terkip tapkan, nahayiti kiip

ahalige ige bir memliket." Jotlfiua milletlirinfu tarifiini, Jorlguo her
millet fielki ortak yaratkan. $incian rayoni, tarifitin buyan memlikitimizdiki
nurgun klrindag milletler toplusup olturaklasft,an rayon. Bu lserindaS milletler
uzun zamanlar muSu gilzel ke| ziminda emgek lg,ilip, yasap kelgen. Ular negge
min yillik uzun zamanlar mabeynide, dzliiksiz halda tecribe almasturup, bir-

birige tesir kdrsitilt, bir-birini ilgiri siiriip, $inciarl rayoni ve vetinimiz

tarifiinfu

te

re(lg,iyatiga ortalg tdhpe koSkan.

$inciarl rayonini1 memlikititniznfu baS(a lg,isimliri bilen bolgan siyasiy,

ilg,tisadiy ve medini alal.ciliri et1 kam digendimu

ikki mirl yildin ki;prek tarifl1,a

ige. Miladidin burunla dtilitimizni7 Sen sulalisi Ballgas krilinirl Serki hem
cenubidiki ketl rayonlarda memuri organlani tesis lgilgan. 8-esirde ddlitimiznirl

Tag sulalisi devridiki meghur Sairi Li Bey Ball.ap kdlinirl cenubidiki Suyap
deryasi buyiga caylasgan Suyapta tugu$an. Balkag kdlinirl Sergiy hem cenubiy
rayonliridiki Cuggarlar ddlitimiz Uyrat Morlgullirinfu ki)gmen kebilisi idi. Qirl
sulalisinfu Curl lar kebilisini tincitkanligi ddlitimianirl igki mesilisi.

once devletimizin Han siilalesi BalkaE gdliiniin do[usu ile giineyindeki genig

stilalesi d6nemindeki iinlfi gairi

Li Bey,

Balkag gdli.iniin giineyindeki Suyap

rrma[r ktylsrnda kurulmuq Suyap'ta dofmug(tur). Balkag g0liintin dolu ve

gtiney b0lgelerindeki cungar'lar devletimiz oyrat Molollanmn gcigebe kabilesi

idi. Qing siilalesinin

Cungar kabilesini zatarctz hale getirmig olmast

devletimizin ig sorunu(dur).

lntin ha(lerinin kullaruldt[t

dijneme

ait Yeni uygurca bir kitabm tinsdziinden

Enpa6l, Binnur, "Uygurlar ve Yeni Uygurca", QafdaS Tiirk Dili' sayr: I19,

Ocak 1998:25-33.

flhnzuge-IJygurge Luget; $incia4

UAMIr TOMUR, Hazirlg,i zaman

$el\

Negriyati 1974.

uy|ur tili grammatikisi, (Morfologiya)' Beijing

1987.

lvut LnYnv,l, 2., IJygur tili sinonimlirinirl lu$iti, Almuta 1997.

JARRINc, Gunnar, An Eastern Turki-English Dialect Dictionary' Lund 1964'

MALov, S. Ye., Uygars kiy yaak (flamiyskoye naregiye), Moskva-Leningrad

1954.

-,

Lobnorskiy yaa.k,Frunze 1956.

NADJIP,

8.N.,

IJygursko-russkiy slovar', Moskva 1968.

TALATTEKiN. MEHMET

OtIInz A2

143

Arap Harfli Uygur Alfabesi

Ortada Sonda Yalrn

L

v
4

4i

,$

-4,

el_

-s

el

s,

3 '3
3 el

,L

(q

,4

b
J

>

.;-

..>

CJ

6_:

x7r
A

g-

r
J

-llt

-t-

4-

d-

A.

r'!

-6

+,

CJ

+.'

+J

4J

c-,

I,

I,

L9-

6
t,

&J
o

+J

J
a.t

OzrUnx, Rrdvan, Yeni Uygur Ti)rkgesi Grameri,TDK, Ankara

l. lall

KaynakEa,,,

Dilleri Arasttrmalarr, 3, 1993: 167 _\j4.

4. Zamir /n/sinin korunmasr: tasinda "dlglnda", isinda

"iginde", ydruna "yanlna", ilinda "{intinde", sustnten

Dictiottary Based on the DiaLects of Kashgar

and Yarkand, Lund 1927.

SHAw, Robert B., A Sketclt of the Turki Language as Spoken in Eastern

Tur kistan ( Kdshghar and Yarkantl). Part II. Vocabulary,
Turki-Engtish,
Calcutta 1880.
Scuwa,Rz, Henry G., An Uyghur-English Dictionary, Washingto
Uygurge -genzuge Luget; ginciaq Helk Neqriyati 19g2.

,i

fi.
,]

agrc, bapla-lpagla-, tag, yag-

2. Qokheceli sozci.i[<lerin sonundaki l$l ve /g/ tinsi.izlerinin

dtigmesi: ET agry > dci "acf', ET sarry > sdn lsari lsdrd "san",
W ulug > ulh lulli luli":ulu",El kiigliig > kuSli "g[iglii", ET kigig
> ftlpi "kiigiik" vb.
3. Asli uzun iinliilerin kimi cirneklerde korunmasr: dci"acf'o
agtfr- "actkmak", ottn "odun", 6gul3 "ocak", putab "budak", sdrt
'lsafl", ydnina "yantna", vb.

Ti.irk Dilleri AraEttrmalan 1992, Ankara 1992: 155-1.10.

"uygurca'nrn Yazr Diri orarak Geligmesi ve uygurca sozriikrer,,,
Tiirk

RAeUETTE, G., English-Turki

ses grubunun korunmasl:

vb.
e

1994.

Ozrotgu, Kurrulug, "Modern Uygurca ile ilgili Agrklamalr Bir

-'

Salarcanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardrr:

J ,)

grubt: Salarca

Tiirkologlarca Krpgak-Ti.irkmen (ta{h) grubuna sokulan (Samoylovig) ya da Yeni Uygurcanrn bir diyalekti sayrlan (N. Poppe,
K. H. Menges, O. Pritsak, K. Thomsen, N. Baskakov vb.) Salarca
TLirk dillerinin tasnifinde kullanrlan adalg ltaghg cilgiitlerine gcire
baglr bagrna bir grup olugturur. Qiinkii olgtit olarak kullan/'an tagltg
scizctifti bu dilde tagltk ya da tawh ldagh de$il, tagh bigimindedir.
Salarlar Qin Halk Cumhuriyetinin Hstn-ha Ozerk Bcilgesinde
ya$arlar. Salarca konuqanlartn toplam saylsl yaklaErk 30,000'dir.
Salarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bu diyalektlerde O[uz-Krpgak
gruplanna tizgti tizellikler bulunur.

+,.

$,

!3

.:J

qJ

L,

lll

i.

L.

,q

rHr.

.,.

t
J

6.11. ayafu ltagh

Sonda Ortada BaSta yalln

A

TURK DiLLERi

1992.

Uygur Tilinfu izahtitl. Lugiti I: A-p. Milletler Negriyatr, pekin, 1990;

II: T_H.

i
t

"suyundan" vb.
5. Uzun ijnlijlerden sonra gelen ltl ve lgl iinstizlerinin korunmasl. dtm "odun", puta[ "budak", tota[ ltotd$ ltottb" dudak",
agfu-Iagifi- "acrkmak", 1gfu Iagufu Iogafu"ocak" vb.
6. Srizbagr itl foneminin korunmasr tag,tolgos "9", timur
"demir", tegiifi lteSu! "delik", tdve o'deve" vb.

TALATTEKIN. MEHMET 6TUNZ V4

Pir b(istr vumip, ninsur
viymiS. Nene

vumiS. A4t l1.tz' iSki vumig.

Pir lgrune bar gufuga

pir ktane yoh kuhuga viymip. Bar gufune tafieq e'mip.

Yo|t

gufune tayjerl e'mimiS. Yob giifii kilenmig. Bar g,ufuga siit'ga viymiS, pilmal.t
viymis. Yoll kufuga yucica viymis, arwt kdten viymig.
Mune viykutane yol.t kufu yiriginta teySin sa$mmiS.
Bar gufune suguda yatrmr;. Ruzurti pula biymiS, tonzt yorganne dt'ip
ptymtf , ciceh yatuhne

lpy

biymrs.

Yagh bir kan-koca varmt$. Onlarrn iki krzt varmrE. Krzlannrn birini zengin
kocaya vermiEler. Oteki krzlannr da yoksul kocaya vermi$ler. Zengin damada
izzet-ikramda bulunurlarmrg. Yoksul damada iltifat etmezlermig. Yoksul damat
(bu duruma) Uziiliirmiig. Zengin damada srit, gay, yaflr ekmek verirlermig.
Yoksul damada bulday gayr, yulaf lapasr verirlermig.
lgte bundan dolayr yoksul damat ytirelinde kin beslermig.
Zengin damadr ocakbagrnda yatlflrlarml$. Altlna minder serer, ipek yorgan
<irterler, gigekli yasnk yerlegtirlermiq.
Salarca metin (Teni{ev 1964'ten)

KAKUK, Zsuzsa, "Textes salars", Acta Orientalia Academiae Scientiarum

Hungaricae, XIII, l-2, 196l: 95-1 17.

-,
-,

"Un vocabulaire salar", Acla Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae,

XIV,2, 1962:173-196.
"Sur la phonetique de la langue salare", Acta Orientalia Academiae
S cientiarum H un garicae, XY, 1962: 1 61 - 17 2

Poppr, Nicholas, "Remarks on the Salar Language", Harvard Journal of Asiatic

Studies, XVI, 3-4, 1953:438-477.

PoTANIN, G. N., "Sobraniye slov salarskago nareEiya (Co6panie cnonr

uaptuir)", Tan gut s ko - t ib e t s kay a okraina Kitay a i t s e ntral' naya

M ongoliya, //, Sankt-Peterburg I 893: 426-434.
canapcKaro

LIN LIANvUN, Sala-Han, Han-Sala cihui. Zhdngu6 Shaoshi Minzrt Yilydn

Xilii Cidian

C6ngsha. Chdngdu: Sichuln Mfnzri ChtibanshB, 1992.

TENI$EV, E. R., Salarskiy

-,
-,

yaak, Moskva 1963.

Salarskiye teksn, Moskva 1964.

Stroy salarskogo yauka, Moskva 1976.

145

TURK DiLLERI

6.12. ayakldagh (Opuz) grubu

OSuz grubuna $u Ttirk dil ve diyalektleri girer: Ttirkmence,
Azeri, Tiirkge, Gagauz Ti.irkgesi, Horasan Ttirkgesi, Harezm O[uz

diyalektleri. Bu grup sozbagr i\/ foneminin geligimi ile asli uzun

iinliilerin durumu olgtit ahnarak ve her iki dzelligi igeren *kdl"kalmak" eylemi anahtar sozciik olarak kullanrlarak gu dort
altgruba aynlabilir:
L kdl- altgrubu: Harezm O$uz diyalektleri;
2. gAl- altgrubu: Tiirkmen yazr dili; Truhmen diyalekti; Horasan
diyalekti;
3. gal- altgrubu: Azeri yazt

dili; Kagkay ve Eynallu diyalektleri;

Tebriz diyalekti; Kerktik ve Erbil diyalektleri;Dolu Anadolu Azeri
diyalektleri.
4. kal- altgrubu: Ttirkge, Gagauz Ti.irkgesi.
Div anu Lu g at i' t -T urk' ten 22 Opuz boyunun adl an ve dam galan

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

146

147

TURK DiLLERi
Giiniimiiz Ttirkmen giirinden bir 6rnek:

6.12.1. Ttirkmence
Ttirkmen adr ilk kez Kaggarh'nrn siizliifiinde geqer. Kaggarlt
Tiirkmen ad:rlr Oduzetnik adr ile eqanlamlt olarak kullanrr.
Tiirkmence bagh bagrna Oluz grubu Ttirk dillerinin Dolu kolunu olugturur. Batr kolunda ise Azeri, Tiirkge ve Gagauz Ttirkgesi
vardtr.
Tiirkmence bugiin baqhca Tiirkmenistan Cumhuriyetinde konugulur. Ttirkmenistan drgrnda Ozbekistan, Karakalpakistan, Kazakistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu'nun
Stavropol biilgesinde de Tiirkmence konugan topluluklar vardtr.

Eski SSCB'deki Tiirkmenlerin toplam sayrsr 1989 saytmtna gcire

2,718,297 olarak verilmigtir' Bu sayrya lran (590,000), Afganistan
(330,000),Irak, Suriye (243,O00) ve Ttirkiye'de (92'000) ya$ayan
Ttirkmenler de katrldrlrnda Ttirkrqence konuganlann toplam sayrst
yaklagrk olarak 4 milyonu bulur.
Tiirkmence daha 18. ytizyrlda yazt dili olmultur. Bu ytizyrlda
yetigen tinli.i Ttirkmen gairi Mahdumkuh giirlerini, bilindili gibi,
kendi Ttirkmen diyalekti ile stiylemig ve yazmr$tl. Ancak Ttirkmencenin yazr dili olarak geligmesi sovyet Devriminden sonra
olmuqtur. Ttirkmence 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928-1939
yrllarr arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1939'dan beri de
Kiril asrlh alfabe ile yazrlmaktadrr.
Ttirkmencenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar iki biiytk grupta
toplanabilir: l. Teke, Sank, Salrr, G<iklen, Yomud, Ersan vb;2'
Nohur, Anav, Eski, Suhn, Arabagt, Ktrag, Qandtr, Mukn, Hatap,
Bayat, Qeges vb. Bunlara Kuzey Kafkasya'da Stavropol btilgesinde konuqulan Truhmen diyalekti ile iran'da konuqulan
Horasan Ttirkmencesini ve $zbekistan'rn Harezm brilgesinde
konuqulan HarezmOfuz diyalektlerini de katmak gerekir'

'PATUAP
6apr ypnp ar-sulbtr r\'JLTpr
.Fya,rep ryn aeK rH3napbrMa f,pauap.

YARAsAR

Ear.nap.n,a

.D,erlHsAeH eaycftaH n st.nairstlr exrrep,

Ea..rep 3rreK Ay3nepuue spauap.

Bdglarda bdrk urydr dl-yaSil giiller,

Giiller giil dek gtzlanma yararar.
Deryizden civilsyEn mtldytm yeller,

,Fonruuna rarHacbrH roHubr ta6arnap,

Asap vexnn, erJreH[recnH ra6ax;rap,
Ar rynqarga, aK rylu s,rbr 6e6eKxep,
Ar ry'e f,Jbr y3napbrrra fipauap.

ler.q,e 6ynyr ofiHan, f,rMbrp rraH,[,a,

flJar.na'r, uHpHH co3.Tep 6o,rca raxal1a,
f ruu 3aAbl repveK flrrbr xaxaH.la
CesuH luaxblp re3nepHHe rpauap.

Yeller epgek dilzlerime yara$ar.

BahEelerde parhyor al-yeqil

giiller,

Gtiller gi.il gibi (olan) krzlanma

yakrgrr,
Denizden esen hafif yeller,

Yeller kurak ovalarrma yakrqrr.

Ttirkmen Alfabesi (Kiril)

Aa
E6
Bs

fr

JIn

Mv

,um

IIq

Hn'
Hq

HN

Vq
III u
III ur

-be

Oo
dd
e e,ye Oo
IIn
dyo

)Kx

Jtc

Ee

Xx uac
3s

3Z

ir.n

ui
ily

Kx

rck

Mvi

Xx

6
?o

Aq

rtl

Pp
Cc

Tr
Yy
Yy

o6

4rJ
oo
oo
np
pr

bt,
bIu

x h,b
4ts
u9
w$
t4
7r'

$g

br

CS

ee

e,e

mt
yu
vii
6f

3g

IO ro

yu

f.s

ya

Tiirkmencenin baghca seslik cjzellikleri gunlardrr:

l. Asli uzun tinli.ilerin sistemli olarak korunmasr:

at"ad", iit

TALATTEKiN. MEHMET

"koca", glz "krz", il *halk",

"giiE" < *kilg vb.

t7t "ateg",

6UINZ

I48

ddrt "4", fig "t)c", giiyg

dili gmesi : bl I *bel" < * b A L ll

"halk" < *Al, ir "erken" < *dr, iy- < *y6- "yemek", diy- <x152. lJ zun kapah i6l tinlti sttnti n

/-rl y

"demek" vb,
3. Asli uzun {inliilerden sonra gelen /p, t, h, k, g/ tinsiizlerinin
arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: gdp, gdbr

iki tinlii

"kabr"; ot, 1dt "ategi"; dk, ddt "akf'; gtik, gdger- "gcilermek";
giiyg, giiyci "gticti" vb.

*t rr& )

Mahdumkuh Divanr'ndan

r4ttJijb<yj/

A+,ajnJ,*tc.)l
r*Qae/ LlYr/..;
.{a tEr.f ,!)rtl t>.rJ./

Turgil Diydiler

/ ).t U!!4
tre{^lJ "e*

t'r7 t
i

) li
) UruQ

clal t

l6F

> oka-, AT *bdyu- >

gl tdriibaya- "zengin olmak", ET semri- > semre- "semirmek",
> dtire- "meydana gelmek" vb.
8. Ad k6k ve govdeleri sonundaki yuvarlak lul ve l]ijtl tinliilerinin
ll ve lilye defigmesi: W tolu [t6lu] > ddh"dolu, dolmug", tolu >

ii/ linltilerinin de /e/ye de[iqmesi: W

"temiz" <F. areste, a;;trtn"gizlice" < *asttln, de5;dn "destan"

<F. destdn, uggat <F' ustdd "iistat", ya;yk < yastu( "yastlk",
tuttag "tutuklu" < tutsak, /ligge "ttitsti" < tiitse,yasry <yatsry

"yatsl" vb.

Ttrkmen Alfabesi (Latin)

bir t4rt ath gelip turgil diydiler

Sabar birmez sa1afursat cdytnda
Sol yerde Erler bdr gdrgil diydiler.

;Jffi

?j,T[i-',::H;:-'*'

,,Haber

uerniez sana rrrsar ycinunden

o yerde

yifitler var, gcir" dediler.

4. lzl foneminin dtiimlii diglerarasr l7/ye, /s/ foneminin de

otiimsiiz diqlerarasr /g/ye de[igmesi: ;d4"saz", ;t1- "sezmek", Eoz,
gnv "su" vb,
5. Sozbagr lkl foneminin lglya deligmesi: AT 'rkaL > gal"kalmak", AT *l5,lz> glz,ET kork- > gork-,ET kuS > guS vb.
6. Sdzbagr /t/ foneminin ldlye deligmesi: AT */af > daS "tag",
AT *tln- > dln- "soluk almak", AT *rirr > dlS,ET toguru >togn >
do{n, AT *tdrt > ddrt, AT xtuz> dil<, AT *tt$ > dtiy{ "riiya" vb.
7. Eylem kok ve gcivdeleri sonundaki /r, u/ tinliilerinin lalya, /i,

ol.<t-

doh "dolrJ", ET kudug > guyt "kuyu", ET ulug > uh,ET kilgliig
tkfrgliigl > giiygli,ET dliig> 6li, sevgil> stiygi "sevgi" vb'
9. Sozigi /st/ ve /ts/ iinsiiz giftlerinin /99/ye de[igmesi: araqqa

Bir glce yanrdtm tinirl ydnnda

Kalk Dediler

t4s rUnr oillEni

AaaaJj
Bb b b Ji
Cc c c Kk

QE a s
Dd
Ee
Aa
Ff
Gg
Hh
ir

d
e
(i
f
I
h
i

d
e
e
f
g
h

Ll
Mm
Nn
NIR

Oo
Oti
PP

j c Rr
j j
Ss
ft k $q
I I Tt
m m Uu
nnUtiiin
fi q Ww
ooYyYr
doYyYY
ppZzzz

r r
,s s
$ ;
t t
tt u
w

ALIYEV, A., K. BooRIYnv, Onsga-Tilrkmenge Sozllft, Aghabad 1929'

ARAZKULIYEV, S., S. ATENIYAZOV, R' BERDiYEV VE G. SEP.qNOVp.,

19.1.1:

Tilrkmen Ditinirl Gtskaga Dialektolo gik Sdzlilgi' Aggabat'

..Tiirkmen Halk Edebiyatr Hakkrnda'', Regid Rahmeti Aral
YUSUF AZMUN,

igin, TKAE, Ankara 1966: 32-83.

BASKAKOV, N. A., B. A. KERNIYCV, M. YA. HAMZAYEV, TUTKMCNSKOrusskiy slovar', Moskva 1968.

TALATTEKiN. MEHMET

6rvpz

l5o

I5I

TURK DILLERI

KV? 1I\

BASKAKov, N. A., M. Ya. HAMZAvEv, B. Qenrvl'rov,Grammatika

turkmenskogo yauka, Aghabad 1970,11: 1977

BozKURr, Memet Fuat, "Afganistan'da bir Ti.irkmen Apzt", Tiirk Dili

AraEttrmalart

hllrlr

- Belleten 1978-1979, l98l: 39-79.

Qenrvlnov, B.,Tiirkmen Dilini7 Orfuepik

AHnqhnhK qopap,unuunniua hHKhr'!aQbrHb't .-Yut1l. ::ll"ntt' hna xapaKreph3a onvejl'l:,:,t'

hcrhqaAa^
xeHHLIr

Sr;zlilgi, Aggabat 1978.

ve S. ALTAvEV, BolSoy russko-turkmenskiy slovar',

/. Moskva

1986; Il:

1987.

;ENELi, ilhan, "Ti.irkmen Tiirkgesi S6zliigii", Tilrk Diti Arasnrmalan yilltfit

- Belleten 1982-1983, 1986:29-84.

HAMZAYEV, M. Ya., S. Alraypv, G. ArAyEV, G. AqiLovA, V. MEScuDov, A. MpnErcelDNEv,Tiirkmen Dilini\ Sr)zlilgi. Aghabad 1962.

qt jTcur YcynyHAaH
arnacJldPblHbrx rapra6'
Hyp. VHA^ MAnnu AHnnaPhH Ahd'leKronoxl
AhaneKronox{h dIAH'I-L{hnHKYMyMs
Ba enaqa Aa rYPK AhnnaphHhH rypxonoxxia enMhHhH rdPLlJbicblHAa
io"tt
nacbrHbtH iapagurnxacs'
6:l:A:.1', n"u racaAYQH Ael%n (i'
nvoaH aH aKryau npooneMnaPA""
coFpaQhldcbr
rYpK
AhnnaphHhH AHncHnHK
:J;"r";;"i-cci'll-ot
xepYnYp'
qox
xunap
6eiyx
Aa
ycyny Hna eipa"nn^^al' tui"t'*A"rypx4l.n::. p"t"'6nHKa 8a annalar6yryn
nut"'iO"
N,eua< o^ap KH,
raprx6x hra MaLuFyn onypnap
napAa AhaneKTonolKH' u'n"tnupo'"

HauznyBv, M. Ya., S. ALTAyEV, Kratkiy russko-turkmenskiy slovar',

Aghabad 1968.

HANSER, Oskar, Turkmen Manual. Wien 1977. (Ttirkgesi: Ziihal Kargr

6ruzz, Ti.irkmence Elkitah, istanbul 2003.)
MESKUTov, Y, Turkmensko-russkiy ugebnry slovar', Moskva 1988.

TEKiN, Talat, M. Or-vpz, E. CEyLAN,

Z.6ntez,

S. Eren, Tiirkmence-

Tiirkge St)zlilk, TDAD: 18, Ankara 1995.

6.12.2. Azeri
Azeriler ll. yizyrl sonlannda iran'r, Azerbaycan'r, Dolu Anadolu'yu ve Kuzey Irak'r fethedip buralara yerle$en Ofuzlann torunlarrdrrlar. Azerilerin atalan daha Selguklular dcjnemi nde (12.-13.
ytizyrllar) etnik ve ktiltiirel bakrmdan baghca iranhlarla kangarak Eski
Anadolu Ti.irkgesinden oldukga farkh bir diyalekt olugturmuqlardrr.
Azeri lehgesi ile olugmug ilk anonim halk edebiyatr iirtinii Dede
Korkut destanrdrr. Bu diyalekt ile yazrlmrg ilk edebi lirtinler de
Hasano$u (oliimti 126l) adh bir gairle Nesimi'nin (1369-1404) ve
Sivas hakimi Kadr Burhaneddin'in (1345-1398) giirleridir.
Azerilerinin en iinlti qairleri ise Hatai mahlasr ile yazan $ah ismail
(1485-1524) ve Irak'L Fuzuli'dir ( 1498-1556).

ga[daq deDilgiliyin inkigaftntn miiasir Dilcililin geligmesinin

yontemlerinden
merhelesi dilgilik cografiyau fisa- recesi dilcilik alarunrn

ile niteleIundan glnis istifade tdilmesi ite [a- geniq Olgiide yararlanllmast
dillerin lehge atlasrakterize olunur. indi milti dillerin nir. $imdi ulusal

dialektolojiatlaslarmmtertibivelartnlndtizenlenmesivebdylecede
genel dilcilik-lehge\lece de tiirk dillerinin amuii ditgi- Ttirk dillerinin
tik.dialektolojiatlasmtnyaradilmastbilimiatlasrntnyarattlmaslSovyet
SovettiirkologiyaelminingarslsuldaTtirkolojibiliminin<intindeduranen
biridir. Son zaduron ri aktual problemlerden biridir. giincel sorunlardan
Turk dillerinin dilHeg tesadilf deyil ki, son zamanlar manlarda SSCB'de

S|Ri.detiirkdillerinindilgilikcolra-cilikalanrnaaity<intemlerle<ilrenil-

mesi konusunda gok biiyiik ilerlehiq de tesadiif

de go[. bdyiik igler gdriili)r' D\mek meler kaydedilmesi
sahesinde
fiyasr iisulu ile dyrenilmesi

olarki,haztrdabiitiinttirkdillires-defildir'$uanbtitunTtirkdillicumlehge atlaslapublika ve vilayetlerde diatektoloji huriyet ve bdlgelerde

atlaslanntertibiilemes!'ulolurlar.rrnlndUzenlenmesiileulragrlmaktadtr.
Azerbaycan

Dil Atlast'nrn "Giri9" btiliimtinden

AzerAzerilerin biiyiik golunlu[u bugiin bagkenti Bakii olan

TALATTEKIN. MEHMET OTVNZ fi2

baycan Cumhuriyeti ile iran'da merkezi Tebriz olan Azerbaycan
vilayetinde yaqamaktadrr. Giircistan ve Ermenistan cumhuriyetlerinde de kiigtik Azeri topluluklan vardrr. Eski SSCB'de yagayan
Azerilerin toplam sayrsr 1989 saylmlna gore 6,791,106'drr. iran
Azerilerinin toplam sayrsr ise yaklagrk 6,646,000 olarak verilmigtir. Bu sayrya $iraz brilgesinde gcigebe ya$aml siirdiiren Kagkaylarla Eynallularrn dahil olup olmadrlr bilinmiyor. Kuzey
Irak'ta, Kerkiik ve Erbil'de yalayan ve kendilerine Ttirkmen diyen
Azerilerin sayrsr da yaklagrk 200,000'dir. Daha ktigtik bir Azeri
toplulufu da Afganistan'da baghca Kabil civannda yalayan ve
sayrlan 45,000 kadar olan Afgarlardrr. Do[u Anadolu,da, <izellikle
Kars ve Ardahan illerinde de oldukga kalabahk Azeri topluluklan
vardrr. Azerilerin toplam saylslnln, briylece, kesin olmamakla
birlikte, 14-15 milyon civannda oldulu sciylenebilir.
Azeri diyalekti ile yazrlmrg ilhedebi tiriinler 13. yiizyrl gibi
oldukga eski bir tarihe gitmekle birlikte, modern Azeri yazr dilinin
temellerinin 19. yizyrl ortalannda dramaturg MirzaFethali Ahundov'un komedileri (1850-1855) ve 1875'te yayrmlanmaya baglayan
Ekingi gazetesinin gabalan ile atrldrlr bir gergektir.
Azeri Ttirkgesi 1927 yrhna kadar Arap alfabesiyle, 1927-1939
yrllarr arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1939 Mayrs'rndan
baglayarak da Kiril alfabesiyle yazlmaktadr.
Azeri Tiirkgesinin Azerbaycan'da baghca d6rt diyalekt grubu

vardrr: 1. Dolu grubu (Kuba, Bakii, $amahr, Mu[an

ve

Lenkoran), 2.Balu grubu (Kazak, Gence, Karaba! diyalektleri ile

Ayrum apzl,3. Kuzey grubu (Nuha diyalekti), 4. Gtiney grubu
(Nahgivan, Ordubad, Tebriz diyalektleri ile Yerevan apzl. Azerbaycan drqrndaki Azeri diyalektleri ise Irak'ta konugulan Kerktik ve
Erbil diyalektleri, iran'rn $iraz btilgesinde konugulan KagkayEynallu diyalektleri ve Afganistan'da Kabil kenti civannda konugulan Afgar diyalektidir.

I53

TURK DILLERI

Azeri Alfabesi (Kiril)

Aa
B6
Bs
fr
Fr

a
6
I
e
r

Eu a

v
g

!
d

Ee e
ee a e
)K:r< J,c j
3s 3 z
Muui

6,

blu

rj

Kx K
Kx K
JIr ,4
Mvr ]l
Hu H
Oo o
Ooo
fln n
Pp p

r
y
k
g

Cc
Tr
Yy
Yy

c
m
y
y

r oo 6

m Xx x
n hh h
o r{.r u

o
p

rilq ry
IIIm tu

t
u

ii

f
b
h
g

c
$

Azeri Tiirkgesinin baghca seslik tizellikleri gunlardrr:

1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *l.cdl-> gal-, AT xklz>
gtz, AT *Er > ir "erken",'AT *b|r- > vir-, AT *6t > od "ateq", AT
*69 > tic, O7 xyut- > ud- "yutmak", AT *kfrg > giic vb.
2. Kapah /e/ foneminin korunmasr: AT *El > il "halk" (krq. e/
"el"), AT *Er> ir "erken" (krq. er"koca"), AT *irt > iS, AT xit(krq. et "et"), AT *bEr- > vtr-, AT *b6; > biS, AT *ydti > yiddi
,r7" vb.

'

3. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, t, k, g/ iinsiizlerinin

srrasiyle /b, d, g, !, clye defigmesi: AT *(ap > gab "kap", AT *at
> od "LteS", AT *dk> ag "beyaz", AT *kdk > goy "gcik" , AT *kilg

> gilc vb.

4. Krsa iinliilerden sonra gelen artdamaksrl /1.</ foneminin ftlya
deligmesi: ET alg,- > a[- "akmak", brak- > burafi- "btrakmak", gtft> gtb- "glkmak", ET ok> oh"ok",ET bukagu> bu[ov "buka!I",
ET yol.<aru> yuban "yukan" vb.
5. Stizbaqr /t/ foneminin genellikle /d/ye deligmesi: ET *taa >

l*
TALATTEKIN. MEHMET

oILVqZ

154

> daS "tag", AT *til > dad ,,tad,,, ET tvryak >

dtnag "tlrnak", ET tut- > dut-, AT *tilz> duzvb.
dan "tan", AT

155

TURK DiLLERI

*/a-rr

A)-r:Jk

-r-!. rryr

Jr-ri

Varhk dergisinin kapalr

rL!..ir.r
cjt+J<-r-J lt-rlrJtn- ri'
-"l.lrl::;i:;:l

AOfl il-rl irt4

Jli- tt.l rg-r *!,
J:lJr
-J:

rlL::;!:
s, j ! q- )ti, jEa jt n+
aArJ\a _ll-

/ilye defigmesi: ET ralS> irah "lrak",

nlak> islag,yry* > i,rrf vb.

11. Sozbagr /b/ foneminin gu tig sozci.ikte /v/ye defigmesi: ET

lran Azerbaycarunda Arap

harfleriyle yaytmlanan

)l t

10. Srizbagr /r/ foneminin

bar- > var-, AT *bar > var, AT *bdr- > vir12. Geniz /n/sinin normal /n/ye defigmesi: ET sory > son,ET
tary > dan "tan", ET terliz> deniz,ET touuz> donuz "domuz" vb.

Azeri Alfabesi (Latin)

6. Srizbaqr artdamak-

/k/ foneminin lglya

deliqmesi: AT xkdl- >
gal-, AT x(lz> grz,ET

Aa
Bb
Cc

kork- > Eorb-, AT

QE

srl

a a
b b
c c

Xx
Ir
ii

a e Jj

x
t
i

b
I
i

k k
d d Kk
e e Qq q E
I I
a e Ll
f f Mm m m
C C Nn n n
E E Oo o o
hhOti(to

Pp
Rr
Ss

P
r
r

$q

r
s
$

t t
u tr
i'i i
v v
Y Y
z z

Tt
Uu
Uti
Vv
YY
Zz

*kfrrt> gurd"kurt" vb.

7. Ondamaksi /g/ foneminin her durumda
/y/ye defigmesi: ET yl-

Dd

girmi > iyirnti "20",

ET yigne > iyne "i!-

Gg
Cg

ne", ET eg- > ey- "epmek", ET teg- > dey-

Hh

"de[mek" vb.

AguNrov, Ehliman (derleyen), Azerbaycan Halk Yauru Ornekleri, TUrk gevri. yazrsrna aktaran TEZCAN, Semih, TDK, Ankara 1978.

8. Qokheceli stizciikle-

rin sonundaki /k/ foneminin dtiimlii artdamaksrl /g/ya de[igmesi:

AT * bdltk > balry "bahk", barmak > barmag "parmak", ET konak
> gonag "konuk", AT x6gak> ocag "ocak", AT *kugak> gucag
"kucak" vb.
9. Srizbagr /y/ foneminin diigmesi (genellikle /r/ ve lilden once):

ET yry > ip,ET yd> iy "koku", ET yigit > igid "geng", ET yilan
> ilan, ytrak > irag "uzak", yt;tk > l,slg '1grk" ,ET ylnpge > ince

"ince", ET yultuz> ulduz"ytldtz", AT *yilz> iiz"yiz, gehre", ET

yiirek > iirek vb.

Ee

ee

Ff

AHUNDov, R., Russko-ryurkskiy slovar',1 Baku 1928.

Russko-tyttrkskiy slovar', II,Baku 1929.

-.

Azerbaycanca-Farsca St)zliik. Tahran 1369, I 144 sayfa.

AzlzBEKov, H. A., Aze

r b aydi an s ko - r us s

kiy s lov ar',

aku 1 965.

BozKURr, Memet Fuat, "Kabil Avgar Apzt", Tiirk Dili Arasnrmalart

Ythfi

Belleten I 977, 197'l : 205-261.

HousEHoLDEn Jr., Fred. W. ve Mansour Lotnl, Basic Course in Azerbaijani,

Bloomington 1965.
HUsEYNov, H.,Russko-azerbaydjanskiy
1941,

IV:

1943.

slovar', /, Baku 1940;

II:

1941; III:

*
TALAT TEKiN. MEHMET

6u,Ipz

156

isuuov, M. i., E. G. AcAyEV, S. M. BEHBUDov, T. M. Euvnoov, N. H.

Mriravroov, B. M. TnGyrv, Z. E. HASlyEv,Azerbaycan Dilinin
Dialektoloji Atlasu Bakr 1990.

MrltvtEoov, ismayrl ve Hesret

Liigeti, Bakr

HESENov, Azerbaycan

Dilinin sinonimler

1990.

RUsrsruov, R. E., M. $. $rnelrvrv, Aqerbaycan Dilinin Dialektoloji

Liigeti. Baku 1964.
Onucov, A. A., Azerbaycan Dilinin izahh Liigeti,l, Baku 1964:II: l9g0; III:
1983;

IV:

1987.

Onuornv -+ Onucov
Onuornv, A., Russko-azerbaydjanskiy slovar',1, Baku

197

157

TURK DILLERI

donya vb.), Rusya Federasyonu, Arap iilkeleri (Suriye vb')'

Avrupa tilkeleri (Almanya vb.), Amerika Birle$ik Devletleri,
AvusturalYa vb'
Tiirkiye cumhuriyetinde ana dili Tiirkge olanlann toplam sayrsr
50 milyon kadardrr. Bu sayrya Tiirkiye drgrndaki Tiirkler de katrldr[rnda Tiirkge konuganlann toplam sayrsr yaklagrk 60 milyonu
bulur.

2,8, lBr'

l; ll: l9j5: Ill:

Ti.irkiyede Latin

1978.

Onuorsv, A. G., S. D. MELiKov, A. A.

djanskiy slovar, I, Baku 1956; II: 1959.

harflerinin

EFENDiyEV, Rassfto- Az.erbav_

kabultinden iki ytl

sonra, 1930'da Gazi

Ozronqu, Kurtuluq, Elementary Azerbaijani. California / istanbul 2000

Mustafa Kemal'in

SONMAz, l1tq, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von

Qaradag, Mugan und Ztincan, Pontus Verlag, Gcittingen 1998.

Sadri Maksudi'nin

$iRELiyEV, M. $., E. V. SEVoRTvAN, Grammatika azerbaydjanskogo

Tiirk Dili igin adlt

yaz*a, Baku 1971.

TuNe, Osman Nedim, "Ebi Verdi: iranda, Bir Tiirk Diyalekti',, Tiirk Dili
Aratnrmalan hlltgt - Belleten 1984, 1987:215-245.

kitablna kendi eliYle

yazdr[r sunug

6.12.3. Tiirkge

Ttirkge, bugiin baghca Ti.irkiye Cumhuriyetinde yagayan Ttirk

halkrnrn konugtu[u dildir. Bu dil, 11. yizyrl sonlanna do!ru Anadolu'yu fethedip once Selguklu devletini (11.-14. yy.) daha sonra
da tig krtaya yayllan Osmanh imparatorlu[unu (1299-1920) kuran
Oluz Tiirklerinin dilidir. Tiirkler, cizellikle imparatorluk dcineminde,

Anadolu ve Rumeli'deki Rum, Ermeni, Ktirt, Arap, Fars, Laz,

Qerkes, Arnavut, Bognak vb. gibi ttirli.i etnik gruplarla kangmrglardr.
Tiirkge, Tiirkiye Cumhuriyeti drgrnda gu iilkelerde de konugulur: Krbns, Balkan i.ilkeleri (Yunanistan, Bulgaristan, Make

f-17

Millihisiledilarasmdakiba(gokkuvvetlidir.DilinmilltveZenginolmasL
mitli hissin inkisafinda basltca miiessirdir' Tiirk dili' dillerin en
iSlensin'
zenginlerindendir; yeter ki bu dil, Suurla

Tark milleti' dilini de

Ulkesini ve yilksek istiklillini korumasmt bilen

y ab anc t dille

oy unduru

lundan kurtarmahdtr'

TALATTEKIN. MEHMET

0txIBz

I58

Anadolu'da Selguklular doneminde (13. yiizyrl sonlanna do!nt) yazr dili olan Tiirkgenin birgok diyalekti vardr. Bunlar baghca

iki

grupta toplanrr: Anadolu diyalektleri, Rumeli diyalektleri.

Anadolu diyalektleri de kendi iginde baghca gu altgruplara aynlrr:
Karadeniz diyalektleri, Dolu Anadolu diyalektleri, Orta Anadolu
diyalektleri, Batr Anadolu diyalektleri.
Ttirkge 13. ytizyrldan 1928 yrhna kadar Arap alfabesiyle yazrlmr$tlr. 1928'den beri de Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr.
Tiirkgenin baqhca seslik ozellikleri gunlardrr:
1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *bdr > var, AT *kdl- >
kal-, AT *ktz> hz, AT *k6g > geg, AT *tlS > dis, AT *6tury >
odun, AT *69 > riQ, lT *kiig > gilg vb.
2. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, g, B, k/ tinstizlerinin
iki tinlii arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: AT *kdpa >
kaba, AT *kepe > gebe, AT *dt > ad, AT *tdt > tad, AT *6t > od
"ateg", AT *dqtk-> actk-, AT *kEge\ gece, AT *kilgak> kucak,
AT *dkar- > adar-, AT *bdhr- > badr-, AT *kdker- > gd{er- vb.
3. Geniz /g/sinin normal /n/ye degigmesi: ET bu1> bin, buryal> bunal-,ET c;r1 > cin,ET sorJ > son,ET tarl > tan,ET terliz>
deniz,ET yallt> yeni vb.
4. Srizbagr /t/ foneminin /d/ye defiqmesi: ET taS > dry, AT xtE> de-,ETnl > dil,ETiS > diS,ETtur- > dur-, AT */rJ > diis vb.
5. Scizbaqr /k/ foneminin /glye deliqmesi: ET kel- > gel-, ET
kdqe > gece, AT *kdt- > git-,ET krir- > grir-, AT *kilz> giiz vb.
6. Scizbagr /b/ foneminin gu iig scizctikte /v/ye deliqmesi: ET
bar- > var-, AT *bdr > var, AT xbEr- > ver7.W b1l- "olmak" eylemindeki scizbaqt /b/ foneminin diigmesi:
bdl- > ol8. Yiiklem baflayrcrsr g<irevindeki ben zamirinin -tml-im,
-um/-ilm ve biz zamirinin -tz/-iz, -uzl-iiz bigimlerine deligmesi:
-ben>EAT -ven> -vem> -em> -im, -biz> -viiz> -iiz/-uz, -izl-tz

159

TURK DILLERI

9. Qokheceli s<izciiklerin sonundaki lp,t,9, k, k/ iinsiizlerinin

iki tinlti arasrnda lb, d, c, [/ye defiqmesi; gorap, gorab-4 gegit,
gegid-i; afiag, adac-t; bryak, brya!-t; kiirek, kiired-i vb'
Beucuodlu, Tahsin, Tilrkgenin Grameri,

1974 (Ankara 19862).

DgNv, Jean, Grammaire, de langue turque, dialecte osmanli,Patis

Dili Grameri, Qev. : Ali Ulvi El6ve, lstanbul 1941-531
DEVELLIo6LU, F erit,

O s manlrc a

ERGIN, Muharrem, Tiirk

-T iir kg e Ans i klop

Dil Bilgisi,lstanbul

dik

LA g at,

l92l' lTilrk

Ankar a e 7990'

1980.

KoRNFLIT, Iak\in, Turkish, London 1997.

$. SAMI, Kdmus-t Tiirkf,istanbul l3l7-1318.

Tiirkee Sdzliik TDK 1945 (+)'
Tiirkiye'de Halk A{andan Derleme Sdzlildti I-XIL TDK' Ankara 1963-1982'

6.12.4. Gagauz Tiirkgesi

Ttirkge konugan Hrristiyan Gagauzlar bugiin baqhca Moldavya
Cumhuriyetinin giiney bSilgesi ile Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa
bolgesinde yagamaktadrrlar. Eskiden Besarabya adr verilen bu btilgeye Gagauzlar 18. ytizyrl sonlan ile 19. ytizyrl baglarrnda kuzeydolu Bulgaristan' dan gog etmiglerdir.
Eski SSCB'de yagayan Gagauzlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna gore 197,164'tiir' Moldavya drqrnda, Bulgaristan Cumhu-

riyetinde yaklagrk 5.000 kadar Gagauz yaqamaktadr. Kazakistan

Cumhuriyeti ile Orta Asya'da da 1908-1914 ylJ'lan arastnda Besarabya'dan buraya grigmtig kiigiik Gagaguz topluluklarr vardrr.
Gagaguzlann toplam saylsr, btiylece, 200,000' i gegmektedir'
Hrristiyan Gagauzlar adlannr btiyiik bir olasrhkla Selguklu sul-

Keykavus'un adtndan altrlar. II. Keykavus 13' ytizyrl

ortalannda Bizans imparatoru Mihail Paleologus'un isteli tizerine
Bizans'a yaprlan Slav akrnlannr durdurmak iizere Balkanlara Anadolu'dan birkag bin kiqilik bir kuvvet gondermiqti' Keykavus'un

tanr

II.

TALATTEKiN. MEHMET

6I-|/EZ

160

161

TURK DILLERI

gcinderdi[i bu Selguklularrn din de[igtirerek Hrristiyan olduklan,

Bilk

Keykavus adrnrn da zamanla Gagauz bigimini aldr[r sanrl-

Kr
Masal gibi gelir,

maktadrr. Slav ortamr iginde Hrristiyanhfir kabul eden Gagauzlar

zamanla Bulgar, Romen, Slav vb. gibi ttirlii etnik gruplarla kanqmrglardrr.

Sovyet Tiirkologlan (Baskakov, Pokrovskaya vb.) "Gagauzca"yl "dil" saymrglardrr. Doerfer'e ve baqka Batrh Ttirkologlara
gcire ise " Gagauzcd' Tiirkgenin Rumeli diyalektlerinden biridir.

yilna kadar Gagauz Ttirkgesinin resmi bir alfabesi ve yazrsr yoktu. Bu tarihte Moldavya SSC Yiiksek $ura Bagkanhlr
Gagatz Tiirkgesi igin bir alfabe dtizenlemigtir. Kiril asrlh olan bu
alfabede yalruz 16/, liil ve /e/harfleri Latin (Alman) alfabesinden a1957

Itnmtqttr

svvx

ama masal

diyildir...

ba dedti, ifitiyar kauggu-piyetgi, bizim fialhmtan o derin

gegmig zamannan igin neler aklmda tutersm. Nendan biz gekileriz? Kintmis
-Annatsana,

bizim dedelerimiz? Nenda, nice yasamrglar onnar?

Ae, dostlanm, bizim halktmrun kijk-senseleleri yeskiden, pek yeskiden

gtkaceklar. )le yeskiden, ani unuduler sansora da hig inanamarsmtz, ki ne gok

ash isler olmuSlar, deycez iki bin yildan zeyede geri o goktanh Tilrk-oguzlarda,
angtlan peyda olmuglardr yeski Altaym legendah yerlerinde o zamannar'

Biiyiik Bozkrr
Masal gibi gelir,

Kbrp
.

ama masal

Macal rH6rr re.rrp,

ailra uaca.r ,'lrrii,rAup.

..

delildir...

be dedi, ihtiyar kemancr, bizim halkrmtzln o derin gegmiE

-Anlatsana,
zamanlan igin neler akhnda tutarsln. Biz nereden geliriz? Kimmig bizim
dedelerimiz? Onlar nerede, ne ktdar yagamlglar?

ltxrltap Kayurly-nltetttll, 6ll'

3aMaHHapbI lltlIIII }le.ndp ar.rlrrrrrAa ryr3pcritt. I Iiitt/(iitt (rrrs 'tcl<lt.rtcplt;? I(rtuIrrru 6lrgrru AeAeJrepMII3? IliirrAa, llt>itii iiatuauuu.lap
6a

AHnarcaua,
Ad,qy,
3ll[r- xa.qKbrMbl3blH o /q,epI{l{ reqMllul

ouna;l?

Ee, AocTJIapbtM, 6usllrtr xaJII(blMbI3l,ltt

- ecKr.rAdx,
Jrcprr
nex ecxnAdu .luxa>i<9rrap. O.r?i ecxrti.iiu,
tioli-cegce,rc-

aHrr yIIyAy,l3p IxaIIcopa Aa xrrtr

r(II Ilc
-r.rHaIraMapcbrlrbr3,iir,r.qaarl
tror( acJrbr rrurndp oJrMyurJrap, leii;i<es,
rrxlr 6rut
:cc;1ri repu o troKTaHKbr Tjiprt-orya.napAa, arrrbr.rrapu rreii4a
onMyunapAbr ecxn A.nrariuu .qerelrAaJrbr epneplrrAd osu-

MaHHap. Macan ru6n lelei'<eri. aMa Maca"n ;1lriil4llir. . .

<6ttp nautrrJrap Baprvrbrur... 6rrp nartr,rr.nap iioxvyut...>.
Eo.n:i qexeAlrJrep caHcbr 6nglru MacaJlJrap. E, 6drr a?i 6o"'ri
,texeAeiinm, aMa acJrbr rn6rt rru,reprr aurra4aiisrr"r.
Gagauzca bir romandan

ilk sahrlar

Ee, dostlarrm, bizim halktmtztn k<ikii, silsilesi eskilerden, gok eskilerden

Erkacaktrr. Oyle eskiden

ki onu unuturlar, bundan sonra

da hig inanamazstntz,

ki ne gok gergek igler olmug, diyeceliz, iki bin kiisur yrl

<ince,

o gok eski

zamanlarda eski Altay'rn efsanevi yerlerinde ortaya qtkan Turk-Oluzlarda.

. Moldavya ve Ukrayna'da konugulan Gagauz Tiirkgesinin iki

diyalekti vardr: 1. Orta diyalekt ya da Qadrrlung-Komrat diyalekti,

2. Giiney ya da Vulkane$t diyalekti.Yazr dili orta diyalekt iizerinedir.

Gagauz Ttirkgesinin baghca seslik tizellikleri qunlardrr:
1. Asli uzun iinltler bazr siizciiklerde korunmuttur: dC "a9", drt
"yaban attsl", art"ard", AT *bErii> beri "beri", AT *kdrii> gEri
"gei", AT *l<frr > kdr "kaf" AT *lgdz> kaz"kaz", AT *l.c6r > k6r
"kor", AT *toru > daru "doru", yertn "sabah", AT *yilr1 > iln

"yiin'l vb.

TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ

162

2. odtinglemeler de dahil ormak iizere, scizba grnda

/y/ triremesi:
ET ek- > yek- "ekmek',, ET el > yel *yabancf,, eri_ > yeri_,

ertesi >
yertesi, emir > yemir ,,emir, hepisi > episi > yepisi,
hesap > esap >
yesap, esir ) yesir, ev > yev ,,ev,,, iftira > ytfttra,
insan ) ymsan,
rcla- > yula-, $m- > y$tn-, iiziim > ytizilm vb.
3' ses gruplannrn btiztirmesi sonucu uzun iinliilerin orugmasr:
agu> dz, agla- > ala-, agn- > dr-, asagt> a{A, bagct > bdct

"baflcr", bahis > bas, begen- > ben-, brigrek > bilrek,.b6brek,,
briytik > biik, degil > dft, degis > d;rr ,.aegig me,,, dog_ ,
aA-, aA;g_
> dil-, gr)vde > gilde, gogiis > gfrs, kdy > kfr, ogren_ >
ilren_,

dgret- > ilret-, rigsiiz > iistiz "oksiz,,, ogiin- > frn_, cigey
> tive
"iivey" sagr > sdr, sagl* > sal*, soguk > sfik, sog_ > sii_
"sri!mek", sdgtit > sfrt, si;yle- > s6le-, sdyiin_ > siln_, yogurt
>
ylirt, yugur- > yilr- vb.
4. Sdzbagr lyl foneminin diigmesi.(genellikle /i/ onnnde): yiigsek > ilsek, yiigstik > risilk, yiik > tik, yilry > frn, yiirek
> uru"k,
yiiz> iiz "yiiz, gehre", yilz) tiz"100,', yiiz- > iiz-, yiiziik> iiziik
vb.

5. Onses /h/ (bazen igses) tinsrizrinrin driqme si: hafta ) afta,

haklkat > akikat, hani > ani, hagan > agan ,,ne zaman,,
hangt >
angr "hangi", heva > ava, anahtar > anatar, pahatt ) pdlt,
sahib_i >
sdbi "sahip" vb.
6. /a/ ve /u/ iinltileri arasrndaki lpl ve lvltinstizlerinin dtigmesi:
avu7 > aug, agil ) avul > aul, bogaz> buaz, sogan > suen,
kavun
> kaun, tavuk > tauk vb.
7. lnU > /nn/ benzegmesi: anla- > enna-, dinlen- > dinnen_.
onlar > onnar, yanlry > yannry vb.
Gagauz Tiirkgesinin en onemli rizelliklerinden biri sozdiziminin

Slav dillerinin etkisi ile bozulmug olmasrdrr: pdsr bufistantn*bu

giysinin fiyatf', yapraklan kiyadm,,kitabrn yapraklan", di-t
lezm

163

TURK DTLLERi

"laztm de[il", lEam lafedeyira "konugrnamlaztm", annader cenk

lgin "savagr anlatryor", usak gek etti dlamd "gocuk aplamaya
bagladr", laflanmslar gitme "gitmek iEin anlaqmrglar", biz gdrdilk,
ani yavas iSlemekten var nice g4ri kalalm "Yavag gahgrnca nasrl
geri kalaca[rmrzr gordiik", yoktu nice gitsinner "gidemiyorlardr",
tutunduk yeniyce iSe, neginki yeskiycesine biln yok nanl yasama
"Buguin eskisi gibi yaqamak miimkrin olmadr[r igin yeniden iqe
girdik' vb. vb.

Gagauz Alfabesi

Aa

Kr

Aa
E6

IIn
Mu

aa
de
6b
Br
av
fr
?g
Ar dd
Ee
ee
BE
dyo
X;x JrcJ
*c
3g
3Z

*x
Mu

frn

ui
ily

Hn
Oo
Oo

fIn
Pp
Cc

Tr
Yy

9y

os

rk
nl

Xx
IIq

ilm
HN

Vq
III ur
I]I tq

14

br

!E

oo
oti
np
pr
cs
mt
)u
)u
6f

DMITRIYEV, Nikolay K., "Gagausische Lautlehre",

tS

bIu
br

3s

er

IO ro

IO

yu

f.

fl

ya

s.

l-ill, Archiv Orientdlni,IY:

208-224, 349-362; V: 96- I 13, 1932.

GAYDARCI, G. A., Ye. K. KOLTSA, L. A. POKRoVSKAYA, B, P, TUKAN,

Gagaulsko - rus s ko -moldavskiy slovar', Moskva 197 3. [Ga gauz Tilrkg esinin Sdzlii(ii,gev. Ismail KAYNAK, A. Mecit Dodnu, Ankara 19911
OzrnN, Nevzat, Gagavuz Tilrkge si Grameri,TDK, Ankara 1 996.

PoKRovsKAye, L. A., Grammatika gagauzskogo yaaka, Fonetika i

morfologiya, Moskva 1964.

GENEL BA$VURU KAYNAKLARI

Agafrda, Tiirk dilleri konusunda temel bagvuru kaynaklannrn krsa

bir listesi ile bu kaynaklar hakkrnda krsa bilgiler yer almaktadrr. Bu

kaynaklarrn drgrnda kimi <izel konulara ait kaynaklann adlan

sralanmrgtr.

QacRrRv, Saadet, Tiirk Lehgeleri drnekleri, I: VIII. yiizyildan

Xvill. yilzyila kadar yan dili, Ankara 1950 (370 s., 19773).
Tilrk Lehgeleri drnekleyi, II: Yasayan A!rcve Lehgeler,Ankara
1972. Hanrlandr[r drinem igin Tiirkiye'de ilk olan bu delerli
elkitabr bir gok yonden bugiin de gtncellilini hala korumaktadrr. Kitabrn ilk cildi tarihi dcjnem Ttirk dillerine seEilen
metinlerin trpkrbasrmlan , yazrgevrimleri, srizltikleri ve ilgili d<inemin kaynakEasryla yer vermektedir. Drirt ayn bciliim bagh!.r
.altrnda islamiyet cincesi, ilk islami eserler, Harezm ve
Qalatay
Ttirkgesi ile Eski Anadolu TiirkEesi ve Osmanhca ele almmrqtrr.

Giiniimiiz Tiirk dillerini ele alan ikinci cilt ise beg ayn
b<iliimden olugur. Her boltimde yer verilen dilin ve halkrn krsa
tarihi, kimi ses ve yapl rizellikleri, bir kag sayfa Latin harfleriyle
metin ve metnin srizltiliine yer verilmigtir. Quvagga, Yakutga,
Halagga ve Horasan Ttirkgesi b<iltimiinii Semih Tezcanhanrlaml$fir.

TALATTEKiN. MEHMET

lrtvrcz rc6

DeNy, Jean, Kaare GRONBECH, Helmuth SCHEEL, Zeki Velidi

TocAN (yay.), Philologiae Turcicae Fundamenta. I, Wiesbaden
1959,814 s. + I harita. Tarihi Tiirk dillerinden gtinrimrize delin
her bir dilin ayn ayrt yazilarla ele ahndrlr bir kitaptrr. Her
boli.imde ilgili dilin krsa tarihi, metinleri, ses ve yaprbilgisi
tanrtrlmrgtr. Aynca ilgili dile iligkin krsa kaynakga ve metin
pargasrna da yer verilmigtir. Kitabrn bagrnda Ttrk dillerinin bir
de tasnifi vardrr.

167

TURK DILLERI

mr"nt, ddrdiincii bciltim Altay dilleri arasrnda kargrhkh etkilegimleri, beginci boliim Altay dillerinin oteki dillerle etkilegimlerini, ilgilerini, altrncr boliim Altay dillerinin 6teki dillere
etkilerini, yedinci biiltim Altay dillerinin belirleyici ses ve yapr
ozelliklerini, sekizinci bciliim ise bu dillerden segilen tjrneklerle
kargrlagtrrmah bir sesbilgi sini i germektedir. Kitabrn Zeh,t Kay maz'ca hazrrlanan bir gevirisi olup elinizdeki gahgma hazrlamrken hentiz gcinilememigtir.

TDK, Ankara 1964,270

s. Ural ve Altay dillerine krsa birer girigten sonra Tiirk dilleri ve
bunu takiben de opuz Ttirkgesi ile bunun bir kolu olan Tiirkiye
Tiirkgesi iizerinde durulur. ozetle krsa bir Tiirk Diti rarihi
diyebiliriz. Kitabrn sonunda Tiirklerin tarih boyu kullandrklarr
alfabelerin birer tablosuyla genig bir kaynakga yer alrr.

A. R6Ne-reS, An Introduction to Turkology, Szeged 1991,170 s.

Tiirkolojiye Giriq baghfrnl ta$lyan kitap esas olarak Tiirklerin
islamiyeften cince kullandlklan kimi alfabeler ve yaztmkurallan
tizerinde durmaktadtr. Kitapta cizellikle ele aknan alfabelerle
ilgili uzun bir de kaynakEa yer alr, krsaca delerlendiriligi igin
bak. M. 0ttrrcz,TDA 3,1993:322. s.

JoHANsoN, Lars, Eva A. Csero, The Turkic Ittnguages,Routledge,

London and New York, 1998, 474 s. Fundamenta,nrn gtincel

SINoR, Denis, Introduction d l'itude de l'eurasie Centrale,

Wiesbaden 1963. 371 s. Eskigafdan gtintimtize Avrasya
halklannrn (Ural, Altay ve oteki eski Ortaasya halklan) dilleri,

DiLAQAR,

A.,Tilrk Diline Genel Bir

BakrE,

ama daha krsa olarak yeniden hazrrlanmrg bir biEimi sayabiliriz.

Trirk dilleri tizerine en giincel bilgileri igeren derleme gu an igin
kullanrlabilecek en kapsamh, en yeni kitaptrr. Makaleler ge_
leneksel bakrgla delil de, dilbilimci bakrgryla kaleme ahnmrqfir.

PoPpE, Nicholas, Introduction to Altaic Linguistics. Wiesbaden

1965,212 s. Kitabrn ilk bciltimrj "Altay Dilleri" baghfr altrnda

Mo$ol, Mangu-Tunguz, "Quvag-Tiirk,' dilleri ve Koreceyi tek

tek ele almaktadrr. Her dilin ele ahndrfr maddede krsa tarihi,
konuyla ilgili belli bagh gahgmalar verilmigtir. Kitapta aynca
kimi ortak tablolar aracrhfryla eski ve yeni dillerin alfabeleri de
yer ahr. ikinci bollim de "Altay Dilleri Araqtrrmalarr Tarihi,'
bagh$r altrnda sciz konusu dillerin uzmanlannrn krsa ya_
qam<iyktilerine yer verilir. Ugtinci.i boltim ,,Altay Dilleri Kura_

tarihleri i.izerine yaprlan gahgmalann agftlamah kaynakgasrdrr.

TKAE, Ttirk Diinyan El Kitah,Ikinci Cilt, Dil-Kiiltiir-Satt'at,2.

baskr, Ankara 1992, 536 s. ilki 1976'da tek cilt olarak yaylm' lanan TDEK'in ikinci baskrsr iig cilt olarak grkmrgtrr. Kitabrn
birinci biiltimti konumuzu ilgilendirmekte olup ilk baskrya giire
bu boliimiin tek bir farkr'Altay Dilleri Teorisi" boliimtinde T.
Tekin'in yaasr yerine O. N. Tuna'run yazlslnln yer almasrdtr.
Kitabrn "Tiirk Dili" baghkh bu briliimtinde Ural-Altay dilleri ve
Altay dilleri konusu ile anahatlanyla tarihi Tiirk dilleri, Trirk dillerinin tasnifi ve gtiniimtiz Tiirk dilleri ele ahnmaktadr.

Tiirk Ditlerini

San lJygurca

GeliEim $emasr

TALAT TEKIN. MEHMET

Konuyla itgin
BASKAKOV, N.

4.,

Vv

6twpz

I7O

t7t

fimi Bagvuru Kaynaklarr

TURK niLLEni

yanl srra,
kimi Do[ubilimleri, dil, edebiyat ve arkeoloji dergilerinin de listeleri

verilmiEtir. $tiphesiz bu listede bir hayli eksrklk vardrr. Liste

ulaqabildilimiz ki.itiiphanelere dayanmaktadtr. Listede bir derginin
ilk saytst ile giiri.ilebilen son sayrsl, sotl cildi belirtilmiqtir. Yine
derginin grktr[r iilke ve gehir, biliniyorsa derginin ktsaltmast listede
yer almaktadrr.

P.8., An Introduction to the History of the Turkic

Peoples, Wiesbaden 1992.

GRONBECH, Kaare, Der tilrkische Sprachbau, Kopenhagen 1936.

fThe Structure of the Turkic Languages, gev. J. R. Krueger,

DOGRUDAN TURK DiLLERiYLN

Bloomington 19791' Tilrkgenin Yaprst, Eev. M. Akahn, TDK,

pesr 1990.

Tiirk Diti Arastrmdlart Yilh{t - Belleteu 1953'ten beri

yrlda. kimr zaman da bir kag lrlda bir cilt r;eklinde Tiirk Dl

MENGES, K. H., The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden

1968,19952.
RAMSTEDT, G. J., Einfilhrung in die altaische Sprachwissenschaft,

II:

Formenlehre, 1952; III:

Register,1966 (yay. P. AALTO).

TnKiN, Talat,Tilrk Dillerinde Birincil (lzun Unliiler, TDAD 13,

Ankara 1995.
-, Tarih Boyunca Tilrkgenin Yanmt, TDAD 19, Ankara 1997 .
-, Tiirkoloji EleStirileri, Ankara 19972.
Temel Stizliikler
Sdzltiklerle iligkili aynnfih bilgi igin Kebikeg dergisinde yer alan
"Tarihi Tiirk Dillerinin Stjzltikleri" (Kebikeg, 6, I 998 : 109 -245) ile
"Giintimriz Tiirk Dilleri ve Scjzliikleri" (Kebikeg,7-8, 1999:44154) adh yazt dizileri ve kitabrmrzn ilgili b<il{imlerine bakrlabilir.

DERGiLER

hlolojik Eahqmalara yer verilmiqtir. Macaristan, Szeged' 1.1: 1993'

1.2: 1993,2.1: 1994,2.2: 1994.

KARAMANLIo6LU, Ali Fehmi, Tilrk Dili,istanbul 1972 (1984\.

Lt, Yong-S6ng, Tilrk D ille rinde Akrabal tk Adlan. Ankara 1999.

Lautlehre, Helsinki 1957;

iICiT,i

Jountul of Turkology; Yrldaiki sayr ve tek cilt olarak yaytmlanmasr cliiqiiniilen dergi bugiine clegin iki cilt (ddrt sayr) olarak
grkn-uqtrr. Dergicle golunlukla eski ve yeni Ttirk dillen i.izerine

19951

HAzAt, Gy., Handbuch der tilrkischen Sprachwissenschaft, Buda-

I:

DERGiLER

Tiirk dillerine ait yaztlara yer veren dergilerin

seyrek de olsa Tiirk dillerine iliqkin yazrlara yer veren

BozKURT, Fuat,Tilrklerin Dili. Ankara 20023.

ERcit-RsuN, Ahmet 8., drneklerle Bugilnkii Tilrk Alfabeleri, Ktiltiir
Bakanhfir yay. Ankara 1996s.

Ankara

iein rnvNAK

Aqafirda, dolrudan

edeniye v izug eniye tyurkskih yaztkov, Moskva

1962.

GOLDEN,

TURK DiLLERI

i
It

Kurumu'uun yayrn organt olarak Erkmaktadrr. Bugi.ine degin 38

cilt grkmrqtrr, derginin yayrn yeri Ankara'drr. Derginin tizerinde kagmcr cilt oldufu degil de ait oldupu yl y"r alr. Ankara. TDAY-B
ya da TDAY-Belleten []: 1953, [38]: 1995 (yayrm yfi1997).

Tiirk Dilleri AraEhrmalurt: Eski ve yeni

Ti-irk dilleri iizerine

yazrlann yer aldrlr dergi yrlda bir kez grkmaktadr. Ankara.

TDA

[1]: 1991,1:1991.

Tarkic Languages;

Yrlda ikr sayr, bir cilt olarak yaytmlanmast

dtgiintilen derginin heniiz 1. sayrst Erkmrqtr. 1. cildin 2. sayrsr da

bi.iytik bir olasrlftla bu kitap baskrda iken grkmrg olacaktrr.
Almanya, Mainz ve Wiesbaden. l.l: 1991.

TALATTEKIN. MEHMET OTUEZ N2

rUnr oir,r,nniNn lcrnr,rKlr

oLARAK yER VEREN

nnncilnn

Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae:

Macaristan Bilimler Akademisinin do[ubilimleri konulannda
yazlara yer verdili yrhk yayrn orgarudrr. Yrlda tek cilt olarak grkar.
Uzun yrllar yrlda bir-kag fasikiil, tek cilt olarak grkmrgtrr. Son
sayrlannda ise yrlda tek sayr, tek cilt olarak grkmaktadrr. Dergi her
ne kadar do[ubilimleri dergisi ise de Altayistik, ozellikle de Ttirkolojiye iliqkin yazlar dergide rinemli bir bciltimti olugturur.
Macaristan, Budapegte. AOH l: 1951,48:1995.

Altorientalische Forschungen: Eski Demokratik Alman Cumhuriyeti, Bilimler Akademisi, Eski Tarih ve Arkeoloji Enstitiisii
yayrnr olarak 1974'te yayrmlanmaya baglanan dergi daha gok eski
Mrsrrbilimi, Anadolu'daki giviyazh metinler ve ipekyolu'nun tarihi dilleri iizerine yaprlan gahgmalara yeli verir. Baglangrgta yrlda tek
cilt, tek sayr halinde grkan dergi 10. ciltten sonra yrlda iki sayr
grkmaya baglamrgtrr. Hemen her sayrsrnda Eski Uygurca ve Uygur-

lann dil-ktiltiir ahg veriqi iginde bulunan ipekyolu halklannrn tarihi,

dili iizerine yaziar bulunur. Derginin son durumu, Demokratik

Alman Cumhuriyeti'nin Federal Alman Cumhuriyeti ile birlegmesinden sonraki dtinemi bilinmiyor. Demokratik Alman Cumhuriyeti, Berlin; Federal Alman Cumhuriyeti, Berlin. AoF 1: 1974,
[18:1991].
Central Asiatic Journal: Baglangrgta yrlda bir kag sayr, tek cilt
olarak grkan dergi uzun stiredir yrlda iki sayr bir cilt geklinde grkmaktadrr. Ortaasya halklarrnrn dili, dini ve tarihleriyle ilgili
konulann afrrhkta oldufu dergide Ttirkolojiyle, rjzellikle de Eskli
Ttirk dili ve Ortaasya Ttirk dilleriyle ilgili yaziar rjnemli bir yer tutmaktadrr. Almanya, Wiesbaden. CAJ l: 1955,41: 1997.

173

TURK DILLERI

Folia Orientalia: 1959'dan beri, yrlda bir cilt olarak Krak6w'da

yayrmlanmaktadrr. Ozeilikle son sayilannda Ttirkoloji ile ilgili yazrlann sayrsr artmrltrr. Baqlangrgta Tiirkolojiyle ilgili olarak dergide
Krpgak dilleri iizerine yazrlar yer almrqsa da sonraki sayrlar yerini
Osmanhcaya, gtiniimiizde de galdag Tiirk dillerine, ozellikle de
Sibir grubu Ttirk dillerine brrakmrqtrr. Polonya, Krak6w. FO 1:

1959,33: 1997

Journal of Turkish Studies / Tiirkliik Bilgisi Arastrrmalart: Turk dili, edebiyatr ve tarihi konusunda yaztlarrn yer aldrlr
dergi yrlda bir sayr bir cilt olarak grkmaktadrr. Derginin yayn dili
esas olarak Tiirkgedir. ABD, Harvard. JTS = TUBA 1: 1977,21:
1997

Keleti Szemle / Revue Orientale: Macaristan Bilimler Akademisi, K6rcisi Csoma Toplululu, Asya Komitesi'nin yayrn organl
olan dergi tam 31 yrl yayrn yagamrnda kalmrqtr. Dergide Tiirkoloji
ile ilgili konular afrrhk noktasrnr oluqturmugtur. Esas olarak yrlda
bir kez grkan dergi kimi yrllar bir-kag yrl bir arada grkmrgtrr. Dergi
bir kez de trpkrbasrm olarak ABD'de yaytmlanmtqtrr. Derginin
iginde yer alan yazlJarrn dizini de yine ABD'de An Analytical Index
Including a Complete Index to Keleti Szemle baglt$yla yayrmlanmrgtrr. Macaristan, Budapegte. KSz l: 1900,21:1.932.

Materialia Turcica: Kurucusu Hermann Vi4ry, kuruluqu

ise

1975 Bochum'dur. Konular genelde Tiirk dilleri, edebiyatlan ve

tarihidir. 17. cllde delin bir stire yaymtna ara veren dergi, bu sa-

yrdan itibaren yeni boyut ve bigimde Milan Adamovii'in yiinetiminde grkmaktadrr. Almanya, Gottingen. l: 1975, 18: 1997.

Oriens, Milletlerarasr $ark Tetkikleri Cemiyeti Moc.

tnuast: Altbaghfrndan da anlagrlacafr iizere dofubilimlorl

TALATTEKIN. MEHMET

OTvez n4

konulanna yer verilen bir dergidir. Dergide Tiirkolojiye iliEkin

yaz;Jarn cinemli bir yeri vardrr. 1967'de ilk on ciltte yer alan
yaziann dizini yayrmlanmrqtrr. Hollanda, Leiden. Oriens l:
1948,34: 1994.

Sovetskaya Tyurkologiya.' Eski SSCB drineminde SSCB

Bilimler Akademisi ve Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi'nin
ortak yayrnr olarak grkan dergi yrlda bir cilt, altr fasiktil olarak
1990'larrn bagrna delin diizenli olarak grkmrgtrr. Salt Ttirkoloji
tizerine (dil, edebiyat, tarih, halkbilimi vb.) yanlann yer aldr[r
dergi 1990'lardan sonra dtizensiz arahklarla, Tiirkologiya adryla
grkmaktadrr. Azerbaycan, Bakti. ST 1: 1970, lTilrkologiya 19901.
Studia Etymologica Cracovensia.'Esas olarak hemen her dille
ilgili ktikenbilim yazrlarrnrn yer aldrlr dergide daha ilk sayrdan
itibaren Tiirk dillerini ele alan galiqmalann alrrhkta oldulunu
gcirtiriiz. Derginin 1997 sayrsrndan itibaren o yrl igerisinde defigik
gahqmalarda kcjkeni ele ahnan Trirk dillerine ait sdzctiklerin bir
listesine yer verilmektedir. Polonya, Krak6w. SEC 1: 1996,2:
1997.

Studia Orientalia: Ortaasya ve Sibirya halklarrnrn dilleri, edebiyatlan, etnolrafyalan iizerine yazlJarn yer aldrlr dergi "Societas
Orientalis Fennica"nrn yayrn organrdrr. Derginin kimi ciltleri
miistakil konulara aynlmrgtrr. Ornefin M. Rtisiinen'in "Tiirk Dillerinin Sesbilgisi Uzerine Malzemeler" ve "Tiirk Dillerinin Yaprbilgisi Uzerine Malzemeler" kitaplarr bu dizinin 15 ve 21. ciltleridir.
Finlandiya, Helsinki. StOr 1: 1925,70:1993.
Studia Turcologica Cracoviensia: Krak6w Jagiellonian Universitesi, Do[ubilimleri Enstittisii, Tiirk Dili ve Edebiyan Bciliimiiniin girigimiyle grkah dergi 1995 yrhndan beri grkmaktadrr.

175

TURK D1LLERI

Yrlda bir sayr grkan dergi kimi sayrlannr kitap gahgmalanna ayrrmaktadr, ornelin 3. cildinin iiteki baghfr The Formation Substantives in XVIhh Century Ottoman-Turkish adln, tagrmaktadrr (E.
Siemieniec-Gola6). Polonya, Krak6w. STC 1: 1995,3:1997.

Studies on Inner Asian Languages..

ilk sayrsr 1985'te grk-

maya baglayan dergi o gtinden bugtine 12 sayt grkmrgtrr. Baqlangrgta Kobe Yabancr Araghrmalar Universitesi yaylnl olarak grkmaya
baglayan dergide qofunlukla Ortaasya halklannrn dilleri ve tarihleri

iizerine olanyaziar yer almaktadrr. Dergi bugtin Osaka'da Avrasya

Aragtrrmalarr Merkezi yaylnl olarak yayrntnl siirdiirmektedir.
Dergide, tahmin edileceli iizere Sofdca ve Uygurca iizerine yazilar
alrrh$ olugturur. Derginin bir baqka dzellili hemen her sayrda bir
bilimadamrmn krsa yagamciyktistine ve gahgmalanmn listesine yer
verilmesidir. Japonya, Osaka. SOIAL 1: 1985, 12: 1997.

Turcica, Revue d'Endes Tarques: Yrlda tek cilt olarak grkan

dergi alrrhkh olarak, Osnlanh-Tiirk tarihine, tasavvufuna, Tiirk dili
ve edebiyatrna ait yaziara yer verir. Fransa, Paris. 1: 1969,26:
1994.

Turkologischer Anzeiger.' Tiirk dilleri, edebiyatr, halkbilimi,

tarihi, krsacasr Ttirkolojinin hemen ttim alanlanna ait o yrl igerisinde
yaylmlanan makalelerin tasnifini ve dizinini igeren bir kaynak
Eahgmasrdrr. Andreas Tietze'nin ydnetiminde grkmaktadrr. itt iti
sayr Wieryer Zeitschrift fiir die Kunde des Morgenlandes'in 6'/ ve
68. ciltlerinin sonunda (1975, 1976) yer ahr. Avusturya, Yiyana.
TA 1:1975,20:1994.

Tiirk Diiryasr Dil ve Edebiyat Dergisi: Yrlda iki sayr grkan

dergi 1996 baharrndan beri TDK yayrnr olarak grkmaktadrr.
Dergide gtiniimtiz Tiirk dilleri ve edebiyatlan rizerine yazilar yer
alrr. Ankara. l: 1996,4: 1997.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

176

Tiirk Kiiltiirii Arasttrrnalart:Tirk Kiilttirtinii

Araqtrrma
Enstittisti'ntin yrlhk yayrn organr olan dergide Tiirk dili, tarihi,
kiilttirii, edebiyatr, sanatr tizerine yaziar yer alr. Kimi ciltleri bir
kag yrh birden kapsamaktadrr. Derginin bazt sayrlan da Tiirkologlara armafan sayrsr olarak grkmrgtrr. Ankara. TKA 1: 1964,32:
1994fyayrmyrh 1996]

Ungarische lahrbiicher: "Macar Yrlhlr" adryla Bilimsel

Yayrncrlar

Birlili'nin ve Walter de Gruyter yayrnevinin yaylnr

olarak grkmaya baglayan dergide Ttirkoloji ve Altayistik konulanna

ait yanlar dnemli bir yer tutar. ikinci Savaq sonrasnda dergi UralAltaische Jahrbilcher adryla yayrnlnl stirdiiriir. Derginin yayrn yeri

Berlin (Almanya)'dir (bak. Ural-Altaische Jqhrbticher ve (JralAltaische Jahrbiicher, Neue Folge). UJb 1:7921,21:1941.
Ural-Altaische Jahrbiicher: ikinli Savag sonrasrnda Almanya'da Ungarische Jahrbilcher'in devamr olarak grkmaya baglayan
dergide UJb'e gore, Ttirkoloji ve Altayistikle ilgili yazrlann oranr
daha da artar. 48. sayrdan itibaren dergi Amerika'da Ural-Altaische

Jahrbilcher / Ural-Altaic Yearbook olarak grkmaya devam eder.

Dergi Almanya'da iken yayrn yeri Hamburg ve Wiesbaden'dir.
Amerika'daki derginin yayrn yeri ise Bloomington'drr. Almanya'daki ciltleri "Societas Uralo-Altaica"nln yaytnl olarak qrkan
dergi, Amerika'da hem ozel yayn hem de "Inner Asian and Uralic
National Resource Center" yaylnl olarak grkmrgtrr. Dergi yine
Almanya'da Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge adryla
grkmaktadrr (agafrdaki maddeye bakrnrz). UAJb Almanya: 24:
1952, 48: 1976; Amerika 51: 7979, 67: 1995. (1995 sonrasr
gciriilememigtir, yeni adr da Eurasian Studies Yearbook olup
Continuation of Ural-Altaic Yearbook / Fortsetzung der UraIAltais c he J ahrbiiche r altbaqhlryla qrkmaktadrr.).

177

TURK DILLERI

Ural'Altaische Jahrbiicher, Neue Folge" Societas UraloAltaica (UralAltay (ururnu)'nln yrlhk yaylnl olan dergi Altayistik,
Mongolistik, Uralistik ye Tiirkoloji alanrndaki yazrlara yer verir.
Bununla birlikte yeri geldikge titeki Asya dillerine, kiilttirlerine ait
yazrlar da dergide yer altr. Dergide grkan yazizrda Ttirkolojinin

iinemli bir yeri vardrr. Almanya, Hamburg & wiesbaden. UAJb'

NF 1: 1981, 14: 1996.

ilmi Arasnrmalar: ilim.{ayma Cemiyeti'nin yayrnl olarak grkan

dergi yrlda bir ya da bir-kag sayt olarak grkmaktadrr. Dergide Ttirk
dili, edebiyatr, tarihi konulannda yaziat yer alrr. istanbul. l:1995,

5:1997.
TURK DiLLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN

uo(.unlLiMLERi DERGiLPni
Acta Orientalla; Dofubilimlerinin defiqik alanlanna ait yazrlarn
yer aldr[r dergide Ttirk,dilleriyle ilgili yazilar da yer alr. Danimarka, Kopenhagen. AO (Kobenhagen)' l:7922-23,58:1997 '
Altai Hakpo,: Kore Altay Kurumu'nun yayrnr olan dergide Altay

dilleri ve Altay dilbiliq;pe, dolaytsryla Tiirk dillerine ait yaziat da

yer altr. Kore, Seul: 1:1989, 7:1997.

Archivum Ottomanicuflr.' Esas olarak Osmanh aragttrmalanna

yer verilen dergide Ttirk dilleriyle ilgili yazlar da yer ahr. Almanya,
Wiesbaden: I :19XX, 15:1997'

Asia Major,: Qofiunlukla Asya halklartnrn dilleri ve tarihleri

iizerine yazrlann yer aldrlr dergide az da olsa Tiirkolojiyle, ve
Ttirkolojiyi ilgilendiren konularda yazl/lLaf. yer alrr. Derginin ilk
yayrn yeri Leipzig (Alrnanya)'drr' ilk sayrsr numaraslz ve Hirth
Armalam olarak yayrmlanan derginin "cilt l" numaraslnl ikinci yrl

TALATTEKIN. MEHMET OLIVIEZ

glkan sayrsr ragrmaktadr.
seri l: l94l,lB:1973

178

AM 1: lg23 tlgz4;l, g_10: 1g33; yeni

Belleten: Tiirk Tarih Kurumu,nun bilimsel

yayml olarak grkmaya
baglayan dergi yrlda iig sayr, bir cilt
olarak yayrmlan,,,aktudrr.
Dergide seyrek de orsa Tiirk d'iyre ilgiri
inceremerer yer alrr.
Ankara. l: 1937, sayr 232: Arahk lgg7.

Bir, Tiirk Diinyan inceremereri

Dergisi:

yesevi yayrncr'k'

m grkarrtrlr dergide Tiirk iirkereri, edebiyatlan,

dileri vb. konularda
y aziln yer almaktadrr. lstanbul.
t : 1994, g: 1997 .

Qevren, Toplum,

Bilim, yaztn ve Sanat Dergisi:

donya'da Tiirkge orarak grkan derginin kimi

sayrrannda Tiirk

ilgili yazilar
l6: 1989.

da yer almrgtrr. Kosova, prigtine.

Make-

eevren l:

d'iyle
1973,

Erdem: "Atattirk Kiiltiir, Dil ve Tarih yiiksek

Kurumu,,na balh
'Atanirk KtilttirMerkezi"nin yayml oran
dergi yrrda tig sayr, bir irt
olarak grkmaktadrr. Dergide edebiyat, tarih,
sanat tarihi, kiiltiir,

felsefe vb. konulard a yanlmrg yazitarn yanr

srra dil yazilan da yer
ahr. Ankara. c. I:1985, sayr27: 1997.

Finnisch-Ugrische Forschungen: Fin_Ugor

halklarrnrn dil_
leri, edebiyatlan, etnoprafyasr konusunda yazilann
yer aldr$r
dergide Ttirkolojiye iligkin yazrar da yer
arrr. Ttirkoroji agrsrnda:n
tizellikle Fin-ugor halklanna komgu volga ve
sibir brilgesi Tiirk
halklanntn dilleri, golu Fin dergisinde oldulu
gibi, cin plandadlr.
Yrlda bir cilt ve bir-kag fasikril olarak grkan derginin
ilk yayrn yeri
Leipzig (Almanya) ve Helsinki (Finlandiya),dir,
sonraki yittu, ir"
yaluzca Helsinki'dir. FUF l: 1901, 54: 1997.

Journal Asiatique: Baglangrcrndan beri .,Soci6t6 Asiatique,,

179

TURK DILLERI

yayrnl olarak grkan dergi, Fransa'nrn ve Avrupa' ntn en eski do[ubilimleri dergilerindendir. Derginin kimi sayrlannda Ttirkolijiye,
cizellikle Eski Trirkge ddnemine iligkin yaziar yer ahr. Derginin
tiikenen eski ciltlerinin trpkrbasrmr da yaprlmrgtrr. Fransa, Paris.
JA l: 1822,284: 1996.

Journal de la Socidtd Finno-Oagrienne / SuomalaisUgrilaisen Seuran Aikakauskirja: Finlandiya Fin-Ugor

Kurumu'nun yayln organrdrr. Esas olarak Fin-Ugor halklan
iizerine yaziaru yer verilen dergide, Volga ve Sibir bdlgesi Trirk
halklarnrn dillerine iligkin yaziar da yer ahr. Finlandiya, Helsinki.
JSFOU 1: 1886,86: 1995.
Kebikeg: 1995 yrhndan beri Ankara'da grkmaktadrr. Tiirk tarihi,
edebiyatn ve kiiltiirii derginin aprrhk noktasrnr olugturmaktadrr.
Dergi yrlda ortalama iki ya da tig sayr olarak Erkmaktadrr. Dergide
az sayrda da olsa Trirk diliyle ilgili yazrlar yer alr. 1998'de grkacak
olan 6. ve 7. sayrlarr Tiirk dillerinin gegmigten giiniimtize gegitli
s<izltiklerini ele almaktadrr. Ankara. 1: 1995,5: 1997.

Kdriisi Csoma - Archivumr Her bir cildi bir-kag fasiktilden

olugan dergi yalnrzca iig

cilt grkabilmigtir. Dergide Tiirkolojiyle

ilgili cinemli yaziar yer alrr. Derginin 1967'de Hollanda'da E, J.

Brill yayrnevince tarpkrbasrmr da yaprlmrgtr. Macaristan, Budapeqte. KCsA 1: 1921-1925, 2: 1926-1932, 3: 1941-1943, ek cilt
1935-1939 (hpkrbasrmlan:7967, E. J.

Mdrnoires de

la

Brill, Hollanda).

Soci6td Finno-Ougrienne

Suornalais-

Ugrilaisen Seuran Toimituksia: Dergide esas olarak,

JSFOu'da oldulu gibi, Fin-Ugor halklan tizerine yaziara yer verilir. Yrlhk bir dergiden ziyade, kimi zaman gegitli kitaplara, scjzliiklere yer verilen bir yayrn dizisidir. Bu nedenle de 1890'dan bugti-

TALATTEKIN. MEHMET
ne, yaklagrk ytiz yrlhk bir stirede

6uwz

iki ytiz cildin tizerinde

I8O

grkmrgtrr.

Ornelin ciltlerden 104'iinciisti (1,2,3. sayrlar) J. Ramstedt'in

"Kargrlagtrmah Altay Dilbilimine Girig" kitabrdrr. ilk cildi de LuleLap dili Scizlti$ii'diir. MSFOu 1:1890, 222:1996.

of the

Research Department of the Toyo

Bunko: Japon "Dolubilimleri Kurumu" Toyo Bunko'nun Batr
dillerinde yaziara yer verdili yayln organrdrr. Dergide zaman

Memoirs

zaman Altayistik ve Tiirkoloji iizerine yazrlar da yer ahr. Tokyo. 1:

7926,51: 1993.

Mittheilungen des Seminars fiir Orientalische Sprachen

an der Kiiniglichen Friedrich Wilhelrns-Universitiit zu
Berlin: Yrlda bir cilt olarak grkan dergi Ostasiatische Studien,
Westasiatische Studien ve Afrikanische Studien olmak iizere tig
bcjltimden olugmaktadrr. Her boliilnde sayfa numarasr 1'den
baqlamaktadr. 1936'yakadar bu adla grkan deryi 1936-39 arasrnda
Mittheilungen der Ausland-Hochschule an der Universitcit Berlin
(c. 39-42) olarak grkar. Ttirkolojiyle ilgili yanlar ilk iki bcihimde,
ozellikle de ikinci bciltimde yer alrrlar. itt< Ucittimae yer alan,
Ttirkolojiyi ilgilendien y azilar ise Altayistikle iliqkili y aziardtr.
Daha ilk sayrda Ttirkolojiyle ilgili olarak Karl Foy'un "Der
Purismus bei den Osmanen" yazlsr yer ahr. Almanya, Stuttgart ve
Berlin. MSOS 1: 1898, 42:1939.

Minzu Yuwen

EF-#lr

Qin Halk Cumhuriyeti'nde Qinliler

drgrndaki halklarrn dilleri, tarihleri, edebiyatlan vb. tizerinde duran

bir dergidir. Baglangrgta ytlda iig sayt gtkarken 1982'den beri her
iki ayda bir sayr grkmaktadrr. qHC srnrlan igerisinde kalan Ttirk
halklarrnnn dilleri, ozellikle Yeni Uygurca tizerine yazrlmrg
inceleme yazrlan, Eski Uygurca metinler Minzu Yuwen'de yer ahr.
Beijing. 1: 1979, 1997.

181

TURK DILLERi

Le Mus6on' Arulan dergide W. Bang'tn gok sayrda ya s yer

almrgtrr. Yaziar genelde Maniheist Uygur metinleri ve dili iizerinedir. Belqika, Louvain. Biitiin saylamn g<iremedilimiz derginin
ozellikle 36 (1923), 37 (1924), 38 (1925), 39 (1926) v e 44. ( 1 93 1 )
ciltleri bizi ilgilendirmektedir.

Orientalia Suecana: Upsala (isveE) Universitesi'nin Dofubilimleri igin yayrn organr olan dergide Tiirkolojiye iliqkin yazrlar da
yer alrr. isveE, Upsala. l:1952,45-46: 1996-1997.

Orientalische Literatur-Zeitung.' Afrrhkh olarak Dolubilimleri alantnda grkmrg kitaplarrn tanrtrmlnr, elegtirisini igeren
yaziarayer veren dergide yine do[u dilleri ve edebiyatlanna iliqkin
yazlar yer alr. Baglangrcrndan beri iki stitun halinde ve siitunlan
sayfa numarah olarak Erkmaktadrr. Almanya, Berlin. OLZ l: 1898,
84: 1989.

Sonraki yrllar O r i e ntali s ty c zny.

yer verilen dergide Tiirk
yazianna
Polonyalr Dofubilimcllerin
dilleri iizerine de bir hayli yazr yer almtgttr. Dergi, baglangrgta
Polonya'ntn defigik kentlerindeki aragttrma merkezlerinin ortak
yayml olarak grkarken daha sonralan "Polonya Bilimler Akademisi,
Dolubilimleri Komitesi" yayrnr olarak grkm4tr. Yrlda genelde iki
sayr olarak grkan derginin ilk yayrn yeri Lw6w, bugiinkii yayrn yeri
ise Vargova'drr. RO l: 1925,50 1996.

Ro

znik

Orj entalis

ty

z,ny

T'oung Pao |iFffi,, Archives pour servir d l'6tude

I'histoire, des langues, de la 96ographie et

de

de
ve
Do[u
Uzak
Ottaasya
l'ethnographie ile l'asie orientale:
halklannrn dilleri, tarihleri, kiiltiirleri ve siyasi-ekonomik durumlan
hakkrnda yaz:lrar:rl' yer aldr[r derginin kimi sayrlarrnda Eski
Tiirkgeye iliqkin yazlar da yer almtgtrr' Hollanda, Leiden' TP l:

1890,82: 1996.

TALATTEKIN. MEHMET

0urvpz

182

The Journal of the Royal Asiatic Society of Great

Britain and lreland: JA'in ingiltere'deki dengi olan dergi yine
Avrupa'nrn en eski do[ubilimleri dergileri arasrnda yer ahr.
Dergide az sayrda da olsa Ttirkolojiyle llgili yazilar yer alrr.
ingiltere, Londra. JRAS 1: 1834, 1983.

Tiirk Diinyast Arastrrmalart Dergisi.. Trirk Dtinyasr

verilir. Dergi yrlda bir-kag sayr olarak grkmaktadrr. istanbul. sayr

1:1979,117: 1998.

Revue de Turcologie: Dr. Rrza Nur'un

iskenderiye'de grkarttrpr dergide .edebiyat, tarih, dil ve halk
edebiyatr konulannda yaziar yer almrqtu. Mrsrr, iskenderiye. l:
F6vrier [$ubat] 1931, 8: Fdvrier lgubat] 1938.

Die Welt des Islams. Zeitschrift der Deutschen Gesell-

fiir

Islamkunde: Esas olarak islam aragtrrmalarrna yer

verilen dergide Tiirkolojiye iligkin yazrlar da yer alrr. I 95 1 'de dergi
yeni seri adryla Erkmaya baqlamrqhr. Hollanda, Leiden. Die Welt
des Islams 1: 1913,24, 1942; Die Welt des Islams N. S. 1:
1951,34: 1994.
schaft

Wiener Zeitschrffi fiir ilie Kunde des Morgenlandes:

Do[ubiliminin gegitli konulannda yazrlarrn yer aldrfr dergide
Ttirkoloji yaziarna, tizellikle de Anadolu sahasrna ait yanlara
yer verilir. Avusturya, Viyana. WZKM 1: 1887, 86:1996.

da

Zeitschrift der Deutschen morgenliindischen Gesellschaft: Almanya'nrn ve Avrupa'nln en eski Do[ubilimleri dergilerinden olan ZDMG'de Dolu dillerine, edebiyatlanna ve benzer

TURK DILLERI

konulara ait yazil'arn yanr srra Tiirkolojiye ait yaziar da yer

almaktadrr. Almanya, ilk yayrm yei:Leipzig: bugiinkti yayrm yeri:
Stuttgart. ZDI{G l: 1846,146: 1996.

TURK DiLLERiNi iT,CiT,TNOiNEN DiLBiLiMi VE

DO6UBiLiMLERI DERGiIBNi

Araq-

nrrmalarr Vakfi'nrn yayln organr olan, genelde Ttirk tilkelerinin

politik sorunlan, tarihleri ve edebiyatlanyla ilgili yazilann yer aldr[r
dergide Ttirk dilleri konusunda yazrlmrq yazrlara, Eevirilere de yer

Tiirkbilik Reviisii

183

Annali: Napoli Universitesi, Dolubilimleri yayrnr. Roma, italya.

Yeni Seri, l:1940.

Archiv Orie ntdlni : Prag' daki Qekoslovak Dofubilimleri Enstitiisil yayrnrdrr. Ti.irkolojiye iligkin yaziar da yer ahr. Prag, (Qekoslovakya) Qek Cumhuriyeti.

: 1929,

57

: 1989.

Dilbilim Arasttrmalaz.' Dokuz yrldan beri yayrmlanmakta olan

dergi her yrl bir sayr olarak grkar. Dergide cilt ya da sayr numarasl
yer almaz, yalntzca yll belirtilir. Dergide yer alan yazrlar gtintimtiz
Ttirkdilbilimine ait konulardan oluqur. Ankara. [1]: 1990, [9]:
1998.

Dilbilim Yaztlart: Ttirk dilleriyle ilgili yaziara da yer veren bir

dergi olarak yayna baglamrq, iki sayr grkmrgtrr. Ankara. 19891990.

ilk

akademik dilbilimi dergilerindendir.

Istanbul Universitesi, Yabancr Diller Ytiksek Okulu yayrnt olarak
grkmrgtrr. istanbul. l: 197 6,6: 1981.

Dilbilirn : Ttirkiye' nin

Genel Dilbilim Dergisi: Ankara Dilbilim Qevresi Derneli

yayrnl olarak yrlda bir-kag sayr grkmrgttr. Ankara. l: 1978,7-8:
1980.

TALAT TEKIN. MEHMET

OLMEZ

I84

Limba Romtnd: Romanya'da grkan dil dergilerindendir. Romanya,

Biikreg. 13: 1964,42: 1942.

Orbis: Uluslararasr dilbilimi dergisidir. Belgika, Louvain.

l:

1952,

38:1995.

Oriente Moderno: italya'da yayrmlanan Dofubilimleri dergilerindendir. Roma, italya. l: 192l-1922.

ntali s tycezy.' Polonya' da y aytmlanan Dolubilimleri
dergilerindendir. Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara, malzemelere de yer
verilir. Vargova, Polonya. l: 1955,1996.

P rze glqd O rie

185

TURK DILLERI

UNivnnsirELERiN TURKoLoJi opncilBni

Atatiirk aniversitesi Tiirkiyat Araptrmalart Enstitiisii

Dergisi: Erzurum Atatiirk universitesi Tiirkiyat Araqttrmalart
Enstirtisii'ntin yrlhk yayril olarak grkan dergide Tiirk dilleriyle ilgili
yazrlar da yer alrr. Erzurum. AUTAED 1: 1994,8:1997.
Bilig: HocaAhmet Yesevi uluslararasr Tiirk-Kazak universitesi
Sosyal Bilimler Enstiti.isii' niin igbirliliyle yayrnlanmaktadrr. Tiirk
dili ve edebiyatrnrn gegitli alanlarma ait yaziar yer alr. Ankara. 1:
Bahar 1996;4: Krg 1997

Edebiyatt Araptrmalart Dergisi; Ege Universitesi, Sosyal Bilimler Faktiltesi'nin yayml olarak Erkmaya baqlayan
dergi, sonraki yrllar fakiiltenin adtntn de[igmesiyle Edebiyat

Tiirk Dili ve
Revue Roumaine de Linguistique: Romanya'da grkan dilbilimi
dergilerindendir. Dergide zaman zamap .Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara,
ozellikle V. Drimba'nrn yaalanna da yer verilir. Romanya, Biikreg.
10:1965, 16:1972.

Studia

et

Acta Orientalia: Romanya'da yaytmlanan Do[ubilimleri

dergilerindendir. Btikreg, Romanya.

l:

1957,

Voprost Yaztkoznanic.' "Dilbilim Sorunlart", eski SSCB'nin en

eski, en onemli dilbilimi dergilerindendir. Zaman zaman dergide
Ttirk dilleriyle ilgili yaziar da yer almrgttr. Yrlda bir-kag fasiktil
olarak grkar. Dergide cilt numarasr kullanrlmaz,yalnncayaylm yrh ve
fasiki.il numarasr vardr. Onceden SSCB Bilimler Akademisi yayrnr
olarak grkan dergi qu an Rusya Bilimler Akademisi yayrru olarak
grkmaya devam etmektedir. SSCB/Rusya Federasyonu, Moskova.
1952, 1997.

Faki.iltesi' nin yaylnr olarak grkmrqtrr. Dergide Tiirk edebiyattntn

qegitli alanlan, Ttirk dille{r ve Altayistik konulannda yaziar yer ahr.

izmir. 1:1982,8: Aralk 7994.

baghfa
aldrfrmrz derginin tam adr istanbul universitesi Edebiyat Fakiiltesi
Ti)rk Dili ve Edebiyatt Dergisi'dir. 1950'den beri istanbul'da

Tiirk DiIi ve Edebiyatt Dergisi: Yaygtn, ktsa adtnt

yayrmlanmaktadrr.Yrllrkgtkmastgerekendergininsonyrllardabir
kag saytst birleqtirilerek grkanlmrqtrr. istanbul' TDED l: 1950'26:
1986-1993 (yayrm Yrh 1993)'

Tiirkiyat Arapttrmalart Dergisi: Konya Selguk universitesi,

Ttirkiyat Aragtrrmalan Enstitiisii'niin yrlhk yayrnr olarak
grkmaktadrr. Yrlda tek cilt olarak grkan dergide Ttirk edebiyafl,
halkbilimi, tarih, dinbilimi ve Tiirk dili konulannda yaztlar yer ahr.
Konya. l: 7994,4: 1997.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

186

I87

TURK DiLLERi

Tiirkiyat Mecmuasr: ilki 1925'te Ttirkiyat Enstittisii'niin yrlhk

yayrn organr olarak grkmaya baglayan ve Ttirkiye'nin ilk Tiirkoloji

yrlhklanndan olan dergi, gimdiye de[in dtizensiz arahklarla yayrmlanmrgtrr. Dergide Ttirk dili, tarihi, edebiyatr, sanatr konulannda kaleme ahnan yaziar yayrmlanmaktadrr. istanbul. TM 1:
1925,20: 1997.

Tiirkoloji Dergisi: Ankara Universitesi, Dil ve Tarih-Cofrafya

Faktiltesi, Ttirk Dili ve Edebiyatr Bciltimti' ntin yrlhk yayrn organr
olan dergi yrlda iki sayr olarak planlanmrq, ancak bagtan beri
dtizenli olarak yrlda bir sayr (tek cilt) grkmrgt:r. 1979'da 8.
saytsrndan sonra bir siire yayrnrna ara veren dergi 1991'den beri
daha srk arahklarla grkmakta&r. Ankara.

l:

1964,8: 1979;9: 1991,

12: 1997.

Dil ddretimi Dergisi / I'anguage

Teaching Journal adryla grkmaya baqlayan dergi sonralan adnt Dil
Dergisi / Language Journal olarak deligtirmigtir' T6MER'in ayhk

Dil

Dergisi / Language Journal:

yayrnr olan dergide konu olarak genel dilbilimine ve dil o[retimine

ait yazlar alrrhkta olmakla birlikte gtintimiiz Tiirkgesiyle ilgili

yaziar da yer ahr. Ankara. 1: Temmuz 1991,62: Arahk 1997'
Kardaq Edebiyatlar.'Ortalama olarak iig ayda bir sayr grkar. Kimi
sayrlannda Ti.irk dilleriyle ilgili yanlar da yer altr' Erzurum -Izmit'

l:

1982,4l:

1997

Nlrn 1933

Tiirk Dili, Tiirk Dili Tetkik

Cemiyeti Biilteni: 1932'de
ba[rmsrz bir dernek olarak

Tiirkliik Arastrmalart. Dergisi:Niarrnuru Universitesi,

Fen-

Edebiyat Faktiltesi'nin yaylnl olarak grkan dergide Ttirkolojinin

deligik alanlanna, dolayrsryla Ttirk dillerine alrtyazilar da yer alrr.

istanbul. I :1989, 6:1991.

Tiirkliik Bilimi AraStvmalaz.. Sivas Cumhuriyet Universitesi,

Fen-Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimii rilretim

kurulan, baqlangrgta Ti.irkgeyi

<izleqtirme gabalanyla tanlnan

Ttirk Dil Kurumu'nun laytnt

olarak dort-beg ayda bir grkan

dergi sonraki sayrlarrrnda

Tiirk Dil Kurumu Biilteni

bu adla grkan dergi bu

sayrdan sonra Tiirk Dili,

1997

Tiirkge Fransuca Belleten I

Bullctin publii par la Soci'ite
Linguistique Turque adryla

iTi AYT,TT

DERGiLER

Qa{daS Tiirk Dili: Dil Derne[i'nin ayhk yayrnr olan dergide

gtiniimtiz Ttirkgesi bagta olmak tizere Tiirk dilleri ve Ttirk edebiyatr
konulannda yazrlara, giir, ciykii, deneme vb. edebiyat tirtinlerine
yer verilir. Ankara. QTD

l: Mart

1988, 118: Arahk 1997.

- t0*

Olll

ffir

C.nird aolbi -

adrnr alm4fir. 20. sayrya kadar

iiye ve yardrmcrlannrn giriqimleriyle yayrmlanmaktadr. Tiirk dili,

edebiyatr ve folkl<jrii alanrnda yanlara yer verilir. Sivas. l: 1995,5:

AYLIK YA DA

Iu,L Dili

ANKARA
r 933

Erkmaya baglamrgtrr. 33.

saylya kadar boyle devam eden dergi, 33. sayrdan sonra Seri

III

II, Seri

adryla 1950'lerin bagrna defin yayrn yagamtnda kalmrgtrr.

1950'den sonra ise TDK birisi ayhk (-+ Tiirk Dili) birisi de yllhk
(-+ TDAY-B) iki ayn dergi grkartmaya baglamtgttr. Tilrk Dili

TALATTEKiN. MEHMET

6uwz

188

dergisinin bu ilk dcinem sayrla'nda "Dil Devrimi" ve "Gtineg-Dil

Teorisi" konulan alrrh[r olugturmaktadrr. Ankara.
Tiirk Dili, 1: Nisan 1933,20 ilktegrin lEkim] 1936;

Dili, Tiirkge Fransuca Belleten / Builetin pubtid par la socidte

Linguistique Turque 2l-22 : $ubat-F6vrier 1937,33: ilkkdnun_

Tiirk

Ddcembre [Arahk] 1938;

Tiirk Dili Belleten Seri II, l-2: 1940,18-20:1940;
Tiirk Dili Belleten Seri III, l-3: Haziran 1945, 14-15:1951.

Tiirk Dili: TDK'nun

ba$rmsrz bir dernek olarak etkinliklerini

siirdiirdr.i[i.i 32 yrl boyunca defigik altbaqhklarla (ayl* dergi ya d,a

ayl* dil

yqun dergisi gibi) yayrnlannr siirdiirmi.ig olan dergi

genel okuyucu kitlesine yonelik yazlarnyanr srra akademik diizeydeki yazrlara da yer vermigtir. Dergide Tiirk edebiyafinrn cinde gelen
yazarlarnn ve dtigtin adamlannrn iiriigleri, denemeleri de yer almr$trr' Ba[rmsrz bir dernek olan Ttirk Dil Kurumu lgg2yfusonunda
kabul edilen yeni anayasa ile bagbakanh[a balh olarak kurulan
"Atattirk Ktilttir, Dil ve Tarih yi.iksek Kurumu"na baph bir kuruma
dontigttirtilmiiq yeniden yaprlandrnlmrytr. Tiirk Dili dergisi de bu
yeni kurumun ayhk yayril olarak yazar kadrosu tamamen de[igerek
ve

grkmaya devam etmigtir. Dergide gegitli yazar ve gairlerin edebiyat

iiriinlerinin yanl srra akademisyenlerin dil yazilan yer almaktadrr.

Baglangrgta "Ayhk Dil Dergisi" altbagh$ryla grkan dergi son
donemlerinde "Ayhk Dil ve Edebiyat Dergsi" olarak grkmakltadrr.
Ankara. TD l: 1951,383: 1983;385:Ocak 19g4, 552: Aralk1997.

Tilrk Dili Dergisi: Ahmet Miskiollu'nun girigimi ve gayretleriyle

ayda bir yayrmlanan dergide Ti.irk edebiyatr ve edebiyat

iki

tirtinlerinin yanr srra giintimtiz Ttirkgesine ve sorunlann a ait yaziar

TDD 1: Temmuz 1987, 54: Mayrs/Haziran

da yer ahr. istanbul.

t996.

I89

TURK DILLERI

Tiirk Kiiltiirij.' Ttirk Kiilt{irtinti Araqttrma Enstittisti'ntin ayhk

yaylnl olan, Tiirk tarihi, edebiyatr, halkbilimi ve siyaset alanlannda
yazrlara yer verilen dergide Tiirk dilleriyle

Ankara.

TK

ilgili

yazlJ.ar da yer alrr.

1: 1962,416:1997

Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatlart Dergisi: Iki

ayda

bir

grkan

dergi TOMER'in yayrn organrdr. Adrndan da anlaqrlaca$r izere

dergide Tiirk dil ve lehgeleri konulannda yazrlmrg yaziar yer alrr.
Ankara. 1: Alustos 7995,16: Arahk 1997.

Varhk: Iran'da grkan dergi alrrhkh olarak Azeri edebiyatr, dili ve

ktiltiiriine yer vermektedir. Genelde yrlda dtirt sayr yayrmlanmaktadrr. Iran, Tahran . l: 1979, X, 1997 .
RUSYA'DA VE ESKi SSCB'DE YAYIMLANAN DERGiLER
Qarhk Rusyasr ve eski SSCB'de kimi arkeoloji, dilbilimi ve dil dergilerinde Ttirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer almrqtrr. Bu dergiler

golunlukla izvestiya "Haberler" adryla grkmrgtrr. Bu dergilerin ilk

ve son sayrlanna, her cumhuriyettebenzet adla grkan dergilere, tizellikle Tataristan, Bagkurtistan vb. cumhuriyetlere ait dergilere tam
olarak ulagtlamamrgtrr. Agafrda bir bciliimtine yer verilen dergilerin
drgrnda ayrrca hemen her cumhuriyette genel okuyucu kitlesine
y<inelik ayhk edebiyat ve dil dergileri de grkmrqtrr. Orne[in Ttirkmeni stan' da S ovy et E deb iy at 4 Azerbaycan' da A ze rb ay c an gibi. Bu
dergilerde de dil yazilan yer almtgttr. Bunlarrn drgrrda eski
S SCB' de Tuc o lo g ic a y a da Ty urko lo g ig e s nik Sbo rnik gibi yrlhklar
da grkmrgtrr. Eski SSCB'de Tiirk dilleriyle ilgili yazrlara yer veren
dergilerin sayrst kugkusuz burada antlanlann kat kat fazlasrdrr. Biz
burada y alnrzca cinde gelen, gcirebildilimiz dergilerin adlannt alabildik.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

I9O

19I

TURK DILLERI

Azerbaycan SSR

Elmler Akademiyaslntn Heberleri,

Edebiyyat, Dit ve incesenet Seriyast / izvestiya

Kazak SSR

Akademii Nauk Azerbaycansftoy SSR, Seriya Literatun

Yaa.ka i iskusstva: Yrlda dtirt kez grkan dergide, adrndan da
anlagrlaca[r gibi edebiyat, dil ve gtizelsanatlar alanrnda yazrlmrg
yazilar yer alr. Azerbaycan, Bakt. 1966, 1988.

SSR, Seriya Filologigeskaya: Yrlda dort kez grkan dergide,

adrndan da anlagrlacapr izere toplumbilimleri alanrnda yazrlmrg
yazrlar, dolayrsryla Tiirk dillerine ait incelemeler de yer altr.
Kazakistan, Almatr. 1: Ocak 1974,65: Mart 1990.

Dil ve Edebiyyat / Yaak i Literatura.'Azerbaycan

Tiirkrnenistan SSR Iltmlar Akademiyasmty habarlart,

Cemgryetgilik iltmlannry Seriyast / izvestiya Akademii
Nauk Turkmenskoy SS& Seriya Obsgestvennth Nauk:

SSC
ytiksek ve orta6lrenim bakanhlrmn yayrnl olarak grkan dergi, yrlda
altr fasikiil yayrmlanmrgtrr. Azerbaycan, Bakt.

Epigrafika Vostoka: SSCB Bilimler Akademisi yaytnt olan

dergide Eski Tiirkge metinler, yantlar iizerine de gahgmalar yer alrr.
SSCB, Moskova/Leningrad. 1 : 1947, 22:1'984.

izvestiya: izvestiya imperatorskoy Akademiy Nauk / Bulletin de

I'acaddmie Impdriale des Sciences ya da izvestiya Akademii Nauk,
Soyuza sovetskih sotsialistigeskih Respublik / Bulletin de
I'acaddmie des Sciences, de l'union des Rdspubliques Sovi4tiques
Socialistes ya da izvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk, Seriya
literatura i yaak. Yayrn yagamlna Qarhk Rusyasr doneminde St.
Petersburg'da baglayan derginin kuruluqu 1852'ye defin gider.
Dergi, tarihi igerisinde deligik seriler altrnda, seri V, seri VI gibi'
grkmrgttr. Bu tiir akademik dergiler genelde "toplumbilimleri" ve
"fen bilimleri" olmak iizere iki ayn konuda, aynt adla grkmaktadrrlar. Dergi bugtin yrlda altr sayt, bir cilt olarak Erkmaktadrr.
Defigen politik yaplya, ytinetime gore derginin adrnda kiigtik
degigiklikler olmugsa da yayrmtna bugtin de devam etmektedir.
Derginin 50. cildi SSCB (1990), 51' cildi de Rusya Federasyonu
yayrnr (1991) olarak grkmrqhr. Dergide Tiirk dilleriyle ilgili yanlar
da yer almtqfir. Rusya Federasyonu, Moskova. l:1852' 55:1996.

Giltm Akademiyastnt.A flabarlart, Til

Edebiyat Seriyasr. / izvestiya Akademii Nauk Kazahskoy

Yrlda altr kez grkan dergide, adtndan da anlagrlaca$rizere toplumbilimleri dolayrsryla dil alanrnda yazrlmrq yaziar da yer altr.
Tiirkmenistan, Aqgabat. 1960, 1992.

dzbek Titi ve Edebiydti:Ozbekistan SSC Bilimler Akademisi

yayrnl olarak grkan dergi yrlda altr sayt, bir cilt olarak yaylmlanmrqtrr. Dergide edebiyat konulanntn yanr srra Tiirk dilleriyle
ilgili yazrlar da yer almr$ttr. Dergide cilt sayrsr kullanrlmamrqtrr.
Ozbekistan, Taqkent. 1958, 1993.

Zapiski Vostognago Otdeleniya imperatorskago Russka'

go Arheologigeskago Obsgestva: Esas olarak arkeoloji dergisi olan bu yayrnda Ortasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle
ilgili yazrlar da yer alr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].

Zapiski imperatorskoy Akademii Nauk: Yine bir arkeoloji

dergisi olan bu yayrnda Ortaasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle
ilgili yazrlar da yer alrr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].

Zapiski instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk

SSR:

Dolubilimlerine ait inceleme yaziarna yer verilen dergide tarihi

Tiirk dillerine, Uygurca belgelere iligkin yaziar da yer ahr. SSCB,
Leningrad. I :1932, 16:19371.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ Ig2

ARMAGANLAR, OZEL SAYILAR

L'Harmattan, Paris 1992,353

i c a, P

rac e karaimo znaw

c ze,

Muharrem Ergin'e Arma{an, bak. TKA 28.

Bahy Ogdisi: Festschrirt filr Klaus Rdhrborn ank)J3lich seines 60.

Geburtstags / 60. Dodum hh Dolaytsryla Klaus Rr)hrborn
Arma{aru. Yay. Jens Peter Laut / Mehmet 6lmez, istanbul 1998
448 + XXIV s.
Bilim Kiiltiir ve Ofretim DiIi OlarakTiirkqe, TTK, Ankara 1978,
598 s. Gegmiqten giintimiize, Islam cincesinden Osmanhya bilim
dili olarak TtirkEenin geligimi geqitli yazrlarla ele almmaktadr. Konusunun <inemli baqvuru kaynaklanndandrr.

Do[an Aksan Arma[aru, yay. bat..Kdmile imer, LeylA Subagr

Uzun, A. U. DTCF yay., Ankara 1998.
nia s i e d e mdzi e s i g c io I e c ia P r ofe s o ra Edw arda Try jarskiego, (Edward Tryjarski Armalanr) bak. RO 69, 1994 (1995)
uc zc ze

Gedanke und Wirkung. Festschrift zum 90. Geburtstag von

Nikolaus Poppe, yay. W. Heissig, K. Sagaster, Wiesbaden 1989,
372 s.
Gerhard Doerfer Festschrift, bak. JTS

13

S. Levend,

/ Mdlanges Jean Deny,haz.

Ndmeth Arma[am,haz. J. Eckmann, A. S. Levend, TDK, Ankara

1962,394

s.

Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Armadaru, $. A. Bozkaplan, G.

Giilsevin, Z.Kaymaz, M. Yardrmcr, Malatya 1989, 188 s.
ReSid Rahmeti Arat

igin,TKAE, Ankara 1966,454

J. Eckmann, A.

M. Mansuroflu, TDK, Ankara 1958, 356

s.

s.

Studia Turcica, yay.L.Ligeti, Budapest 1971,498 s. Kitap,

Budapegte Universitesi, Ttirkoloji btiliimtintin kuruluqunun I 00.
yrh dolayrsryla yirmi Macar, yirmi de Macaristan dtqrndan Ttirkololun, Altayistin yazilanndan olugmaktadrr. Kitapta Eski Ti.irkgeden Osmanhcaya defin Tiirkolojinin farkh alanlanna ait yazrlar yer
ahr.

Talat Tekin Armafiant, bak. TDA 3

Tatarica, Edendum curavit Abdulla Tukain kulttuuriseura r.y.

Studia in Honorem Ymcir Daher, 1987 ,376

Harf Devrimi'nin 50. Yfu Sempozyumu, TTK, Ankara 1981,234.

Ttirkiye'de Arap yazrsrndan Latin esash yazrya gegigin 50. yrh
dolayrsryla dtizenlenen toplantrya sunulan bildiriler yer almaktadrr.
Kitapta Ttirklerde yazr ktilttiriintin geliqimi, gegitli donemlere ait
Ttirk alfabeleri ele ahnmaktadrr.
Jean Deny Armadaru

s.

Vargova

1994,288 s. + resimler.

K s i g g a dla

TURK DILLERI

Milanges Offirts d Louis Bazin, haz. Jean-Louis BncQu6GRAMMONT, R6my Don, Frdddri c HlTzEL, Aksel TIsnt, Editions

Ahmet Temir'e Armadan, bak. TKA 30.

Aleksander Dubir(ski, C ar aim

193

s.

Turfan, Khotan und Dunhuang. Vortrcige der Tagung ,,AnnetnorlG

von Gabain und die Tu anforschung", veranstaltet von der Berlln

Brandenburgische Akademie der Wissenschaften in Berlin (9,12.12.1994), yay.R.E. Emmerick, W. Sunderrnann, I. Warnkc
u. P. Zieme, Akademie Verlag, 1995, 418 s. 1993 yrhnrn bagh.
nnda olen Eski Uygurca ara$tlrmactlanndan Annemarie von Olbain'in anrsma Berlin'de dtizenlenmig olan toplanunrn bildirilcri yfr

TALAT TEKiN . MEHMET

}tTvIEZ

l9s runr olu.nRl

D4

almaktadrr. Bildiriler Ortaasya, ipekyolu halklartnrn dili, ktiltiirii,

sanatl ve tarihi iizerinedir.

Bildiriter (Ankara, 27-29 eyliil 1972), Ankara 1975,576 s.

Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift fiir Peter Zieme
antci!3tich seines 60. Geburtstags, Htgg. von M. 6lmez / S.-C'
Raschmann, istanbul / Berlin 2002,418 + XXII s.

(PIAC) Permanent' Internattonal Altaistic Conference

((Iluslararast Siirekli Altayistik Kurultayt: 1997' ytltnda

AltaYistik KutuliaYlart

krrkrncrsr dtizenlenen PIAC'rn baqlatrcrst ve stirdiiriiciis{i Denis

Tiirk Dili ve Tarihi Hakhnda AraEtrmalar, I, F. Kdpriilil'niln

Dofiumunun 60. htdr)nilmtinii Kutlamak igin Tiirk Tarih Kurumu
ve Tilrk Dil Kurumu Tarafindan QtkarilmtSttr, derl. H' Eren, T.
Halasi Kun, TTK, Ankara 1950,248 s.

Sinor'dur. Kurultay bildirilerinin Epfiunlu[u basrlmtgttr'

Kurultaylar hemen her yrl ayn bir tilkede diizenlenmektedir.

fiir

XVI. Milletlerarast Attaistik Kongresi (21-26'X"1973 Ankara)

xvl.
B ildir iteri, P e rmane nt International Altaistic c onfe re nc e,
Ankara
TKAE,
Toplanfi - XVIth Meeting 21-26.X.1973 Ankara,

Varia Euraiatica: Festschrift

Szeged 1991,270

sondan baglayarak Kurultay kitaplannrn birkaErmn adrnr q<iylece

srralayabiliriz:

Professor Andrds R6na-Tas,

s.

Zeynep Korkmaz'a Arma!,an, bak.

TKA

32.

1979,256

Altaica Osloensia. Proceedings of the 32nd Meeting of the

KURULTAY SiLOiNiLNNi
Bilimsel Bildiriler
Ttirk Dil Kurumu'nda, yerli ve yabanct Ttirkologlann katrltmtyla
Ti.irk Dil Kurultaylarrnda okunan bildirilerin yayrmlandrlr kitaplara
verilen ortak addrr. Bugiine de[in yayrmlanan bildiri kitaplarr

Permanent International Altaistic Conference Oslo, June 12-16,

1989,yay. B. Brendemoen, Oslo 1991'
Researches in Altaic lnnguages. Papers read at the L4th Meeting

Ankara 1960,256

1957,

s.
I

X. Tilrk Dil Kurultaymda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1963, Ankata

1964, tr48

s.

XI. I.Tilrk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1966,

Ankara 1968,272s.

of

the Permanent International Altaistic conference Held in s'zeged,

August 22-28, 1971, yay. Louis Ligeti, Budapest 1975'

gunlardrr:

VIII. Tiirk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler,

s.

'l

rl

ii

nq,

proceedings of the 38th Permanent International Altaistic

Conference (PIAC) Kawasaki, Japan: August 16'21, l995iyay'
G. Stary, Wiesbaden 1996.

Historical and linguistic interaction between lhner-Asia and

Europe, Proceedings of the 39th Permanent International Altaistic
Cbnference (PIAA) Szeged, Hungary: June 16-21, 1996, yay'
Arp6d Berta, Edina Horv6th; Szeged 1997 .

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

196

Deutschen Turkologen-Konferenz.'Hemen hemen her iki ya

da tig yrlda bif Alman Tiirkoloji okulunda yetiqmig Tiirkologlan,
dilcileri bir araya getiren toplantrlara verilen addrr. ilki Bamberg'de
dtizenlenen konferansrn iigiinciisii Leipzig' de diizenlenmig olup bu

konferanslann bildirileri VSUA dizisi igerisinde yayrmlanml$tr.

VSUA 29 (1991), 37 (1993) ve 48 (1998).

Dilbilirn Kurultayt
Itt<i 1997'de Hacettepe Universitesi'nde diizenlenen, izeleyen
yrllarda ise birer kez aruylatoplanan Dilbilim Kurultaylannda esas
olarak giiniimiiz Tiirkgesine ait konulan ele altnmaktadrr. Bu yrl
(1998) yrhnda 12'ncisi diizenlenen kurultayrn onceki yrllara ait
toplantr bildirilerinden bir bdliimii yayrmlanmrgflr:

1. Ditbilimi Sempozyumu. Dilbilimin Diinii, Bugiinti, Yanru, 1819 haziran 1987,yay. Ahmet Kocam'an, H' U., Beytepe Ankara
(baskr tarihi yok), 120 s.

IV. Ditbilim Sempozyum Bildirileri, l7-18 Mayts 1990, yay' A'

Sumru Ozsoy, Hikmet Sebiiktegin,Istanbul [1990],292 s'

Dilbilim Kurultayr Bildirileri, l3-14 Mayts 1993,yay' Kdmile

imer, N' Engin Uzun, Ankara 1993, 210 s.
VI.

VIII. Ditbilim Kurultayr, 26'27 Mayts 1994,U9941, 190 s'

IX. Dilbitim Kurultayr, 25-27 Mayts 1995, Bolu 1995, 370 s'
X. Ditbilim Kurultayt Bildirileri, 22-24 Mayts 1996 (izmir), yay'

Liitfiye Oktar, Aygen Cem Defer, lzmir 1996,252 s'

XI. Dilbitim Kurultayt, Bildiriler, 22-24 Mayts 1997, haz' Deniz
Zeyrek, $iikriye Ruhi, ODTU, Elitim Fakiiltesi, Yabanct Diller
Elitimi Btiliimii, Ankara t997,320 s.

t,

ir.
I

_ -l
.,

:.1

''.

/L|

'

..

\,.^..a ...)
/.\.
i
t'
'.L
.)r'
.\

.-i!

"t

!''
t-

-'la-

s:

\ _. \r \nr.1 ,tI:

,)

\\A\

1.

l-'

.'

).,,,,.
I

l. (.,,\rstrx

1.:.
1.

'

Itngin l( l|(1'r
lir\r.n, l\.i.':tr\(r

('. I

. 'r.

KnL!r(:t\r
Lrhnr. \lri.'.

'r'ir

7. ()11ir

\llI(rn& h!/ir

|l.rrr lixn

.l

..

,' ,.,io',,.,''

iL r,.

-s

s ' ,r.,.r.", t,
I

i.

li.r,,l..r

Krir.., rj.l rltrr'

I i \ii,,.r,r
.. , I lr, I't ,iuk!:L
I 'liL...\ Ir.LLl'r,u
r"
I
I l\ l:rrir Lrrrrcr\r

t,,

,:

el

1.,

lrh{alr.i

ll

Zlt.l\r-:lz.a

!
1

I ,l

rt

,l ,

J-,

.i'.

-i"-

'r,

197

TTTRK

DILLERI

Tilrkoloji Kongreleri

1973 yrhndan beri istanbul'da, Ttirkiyat Enstitiisi.i (daha sonra

Ttirkiyat Aragtrrma Merkezi ve qimdi Tiirkiyat Aragtrrmalan
Enstitiisii) tarafindan diizenlenmekte olup esas olarak her tig yrlda
bir uluslararasr (Milletler Arasr Ttirkoloji Kongresi), yrlda bir kez
de ulusal gapta (Milli Ttirkoloji Kongresi) dtizenlenmektedir.
Bugiine delin (1973-1987) sekiz uluslararasr, (1978-1997) yedi de
ulusal kongre dilzenlenmigtir. Kongreler Tiirk dili, edebiyafl, tarihi,
kiiltiirti, sanat tarihi alanrndadrr. Kongrelere sunulan Ttirk diliyle
ilgili bildirilerin bir krsmr basllrru$flr:

I. Milletler Arav Ttirkoloji Kongresi (istanbul, l5-20 X.

Teblidler, 2. Tiirk Dili ve Edebiyan, istanbul 1979, 608 s.

1973,

Aran Tiirkoloji Kongresi, istanbul, 23-28 Eyliil

Tebli[ler, ]. Tiirk Dili, cilt /, Istanbul 1985, 288 s.

BeSinci Milletler
1985,

Illuslararast Tiirkditbilimi Konferanst

Her iki yrlda bir toplanmakta olan kongre, hemen her yrl ayn bir
iilkede diizenlenmektedir. $imdiye defin sekiz kez diizenlenmig
olan kongrenin gegmiq yrllara ait toplantr bildirilerinden gofunlulu
ba5rlmrgtrr.

Studies on Turkish Linguistics, Proceedings of the Fourth

International Conference on Turkish Linguistics, l7-19 August,
1988, yay. Sabri Kog, Ankara [1988], 596 s.
Modern Studies in Turkish Linguistics, Proceedings of the 6th
International Conference on Turkish Linguistics, 12-14 August
I992,yay. Ahmet Konrot, Eskigehir 1996, 366 s.

TALATTEKIN. MEHMETOt-urz

198

VilI. Uluslararan Tilrk Dilbilimi Kurultayt; 7-9 A$ustos 1996 ll

Proceedings of the VIIIth International Conference on Turkish
Linguistics, August 7-9,yay. Kdmile imer, N. Engin Uzun, Ankara

lgg

kitaplar yer alrrsa da go[unlu[u Tijrk dilleriyle ilgili gahgmalar

olugturur. ABD, Harvard'
udia uralo - altaic a : szeged (Macari stan) Altayistik bcili.imiini.in
yayrmladrfr kitap dizisinde, VSUA'da oldu[u gibi, Ural ve Altay
halklarrnrn dillerine, edebiyatlarrna iligkin kitaplar grkmaktadrr. $u
ana kadar 40'm ilzerinde kitabrn grktrfr diziyi A. Berta, P' Hajdf, T'

1997, 380 s.

Ulaslararasr. Tiirk

Dili Kongresi

1988 yrhndan beri her d<irt yrlda bir Ankara'da

Ttirk Dil Kurumu

tarafindan di.izenlenmektedir. Bugi.ine de$in iig kongre diizenlenmig

(1988, 1992,1996) olup ilk iki kongrenin bildirileri basrlmrgtrn

(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1988, (26

1988), Ankara 1996,488 s.

Eyliil

1988

- i Ekim

(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1992, (26 Eyliil 1992 1992), Ankara 1996,696 s.

TURK DiLLERi

Mikoia ve A. R6na-Tas yonetmektedir.

Turcologica.. Frankfurt Tiirkolojisince kurulan dizi gu an Lars

Johanson'ca stirdiirtilmektedir. Yalnrzca Ti.irk dillerine ait kitaplara
yer verilen dizide 30'a yakrn kitap yaymlanmtgilr.

urkologie und Tiirkeikunde : Bamberg universitesi, Ttirkoloji

Boliimti'nce Erkartrlan dizide heniiz bir-kag kitap yayrmlanmtgttr.
T

Ekim

KiTAP nizir,pni
Yukanda sayrlan dergilerin drgrnda Tiirk dilleriyle ilgili konulara yer
veren kitap dizileri de vardtr. Bunlardan en tinemlilerini gciylece
srralayabiliriz:

Bibliotheca Orientalis H:angarica: Macaristan Bilimler

Akademisi'nin bu dizisinde Tiirk dilleriyle ilgili kitaplar da

Almanya, Bamberg.

Tiirk Dil Kurumu Yaytplan: 1932'de kurulugundan bugiine TDK

Ttirk dilleriyle ilgili 600'tin tizerinde kitap yayrmlamr$trr. Ankara.
Tiirk Dilleri Aragtmnalan Dizisi: Baqlangrgta Ankara'da Simurg
yaymlanrun deste[iyle grkan dizi bir siireden beri yayrnevsiz olarak
devam etmektedir.Dizide krrka yakrn kitap gftmrqtrr. istanbul'

Tiirkotoii AraEtrmalan; Qukurova Universitesi, Ttirk Dili

ve

yayrmlanmaktadtr. Macaristan; Budapegte.

Edebiyatr Bciliimii'nce yayrmlanmaktadr. Adana.

Simurg Dil ve Edebiyat Dergisi: Simurg yayrnlan arastnda gtkan

dizide Ttirk edebiyatlrun yanr srra Tiirk dilleri iizerine de kitaplbr

'VS(LA: Verdffentlichungen der Societas Uralo'Altaica:

grkmr gtr. Ankara/istanbul.

adrdrr. Dizide Fin-Ugor ve Altay'dillerine ait kitaplara yer

verilmektedir. Ttirk dilleriyle ilgili kitaplar da dizide <inemli bir sayr
tutmaktadlr. Gyula Ddcsy, Annemarie v. Gabain ve Wolfgang
Veenker ile baqlayan dizi sonralan wolfgang veenker ve Klaus

Sources of Oriental Languages and Literatlrres.' $inasi ve

Gtiniil Alpay Tekin tarafindan grkartrlan dizide bugiine de[in (1977)
43 kitap grkmrgtrr. Dizide Tiirk edebiyatr ve tarihiyle ilgili

Hamburg'da bulunan "societas uralo-Altaica"ntn yaytn dizisinin

%
o
'{'r-a
'?-

TALAT TEKiN . MEHMET

ol-upz

2oo

o-?

Rcihrborn'ca stirdtirtilmtigttir. $u an diziyi Klaus R<ihrborn ve

Ingrid Schellbach-Kopra stirdtirmekredir. Dizide 60'rn iizerinde
kitap grkmrgtrr.

Ozel yaytnevleri: Tim bunlann drgrnda Tiirkiye'deki kimi tizel

yayrnevleri de T{irk dil ve lehgeleri tizerine kitaplar yayrmlamaktadrrlar. Bu yayrnevleri arasrnda alfabe srrasryla Akga$, Enderun,
.Engin, Simurg yayrnevleri bagta gelmektedir.

iNrenNnrrE TURKoLoJi
Bilgisayarla iletigim ddneminin baglamasrndan beri artrk kitaplar,
s<izliikler vb. bir gok Eahgma elektronik ortama aktanlabilmekte,
drinyanrn dcirt bir kciqesinden bu kitaplar uluslararasr bilgi alr
(intemet) aracrhfryla kullanrlabilmektedir. Bu olanaklar gergevesinde
gegitli kiiti.iphanelerdeki nadir eserlere.ulagrlabilmekte, yeni grkan bir

kitaptan haberdar olunabilmektedir. dzellikle Eski SSCB srnrrlarr

igerisinde kalan, konuguru az, ancak bizce tjnemi gok olan Tiirk
dilleriyle ilgili gtincel sayrsal bilgileri internet aracrhlryla <ilrenmek
olanaklr durumdadrr. Bugiin igin Ttirk dilleriyle upragan az sayrda
bilimadamr internette kendi kigisel sayfalarryla meslektaglannr
gahgmalan hakkrnda bilgilendirebilmigtir. Bu sayrmn yakrn zamanda

gok hrzh bir gekilde artacapt kesindir. Yakrn zamanda internet

aracrh$ryla yayrna baElayacak olan bir de Ttirkoloji dergisi vardrr:
Sanal Tiirkoloji Arasnrmalan Dergisi, haz. $iikri.i Haluk Akahn,
Qukurova Universitesi, Adana. STAD'ne ve Tiirkoloji ile ilgili adreslerin aynntilanna $tikrti Haluk Akalm'm sayfasmdan ulaqrlabilir:
http ://turkoloji.cu.edu.tvhisiseUakalin/index.html
Aynca $.H. Akahn'rn hazrrladrfr "internette Ttirkoloji Dtinyasr"na

Ttirk Dil Kurumu'nun http://www.tdk.gov.trl

ulagrlabilir.

sayfasrndan