Osmanli Hâki̇mi̇yeti̇nde Revan (Çukur Sa'Ad) 16 - 18 Yy Sosyo Ekonomik Tarih

T.C.
ATATRK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LKRETM ANABLM DALI
Seluk ILGAZ
OSMANLI HKMYETNDE REVAN (UKUR SAAD)

(XVI.-XVIII. YZYILLAR ARASINDA
SOSYO-EKONOMK TARH)
DOKTORA TEZ
TEZ YNETCS
Prof. Dr. Ali Sinan BLGL
ERZURUM2010
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Atatrk niversitesi Lisansst Eitim-retim ve Snav Ynetmeliine gre
hazrlam olduum "Osmanl Hkimiyetinde Revan (ukur Saad) (XVI.-XVIII.
Yzyllar Arasnda Sosyo-Ekonomik Tarih)"
adl tezin tamamen kendi almam
olduunu ve her alntya kaynak gsterdiimi taahht eder, tezimin kat ve elektronik
kopyalarnn Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits arivlerinde aada
belirttiim koullarda saklanmasna izin verdiimi onaylarm:
Lisansst Eitim-retim ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca gereinin
yaplmasn arz ederim.
Tezimin/Raporumun 1 yl sreyle eriime almasn istemiyorum. Bu srenin
sonunda uzatma iin bavuruda bulunmadm takdirde, tezimin/raporumun tamam her
yerden eriime alabilir.
10/11/2010
SELUK ILGAZ
I
NDEKLER
ZET...........................................................................................................................VIII
ABSTRACT ................................................................................................................... IX
TABLOLAR DZN .................................................................................................. XII
HARTALAR DZN ...............................................................................................XIV
GRAFKLER DZN ............................................................................................ XXVI
NSZ ...................................................................................................................... XVII
GR ............................................................................................................................... 1
BRNC BLM
OSMANLI DAR TEKLATINDA UKUR-SAAD (REVAN) EYALET
1.1. OSMANLI DAR TAKSMATINDA UKUR-SAAD (REVAN) EYALET16
1.1.1. 1590 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti ................................. 16
1.1.2. 1727 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti ................................. 24
1.2. UKUR SAAD YNETM ZMRES.............................................................. 35
1.2.1. Beylerbeyi/Han ............................................................................................. 36
1.2.2 Mirliva (Sancakbeyi)..................................................................................... 39
1.2.3. Kad ............................................................................................................... 40
1.2.4. Defterdar ....................................................................................................... 41
1.2.5. Dier Grevliler............................................................................................ 41
KNC BLM
UKUR SAAD EHRLERNN FZK YAPISI VE MAHALLELER
2.1. REVAN EHR ...................................................................................................... 43
2.1.1. Seyahatnme ve Kroniklerde Revan .......................................................... 43
2.1.2. Revan ehrinin Fizik Yaps ...................................................................... 47
2.2. NAHVAN EHR VE MAHALLELER ........................................................ 51
2.3. ORDUBD EHRNN FZK YAPISI VE MAHALLELER ...................... 52
2.4. MAK EHRNN FZK YAPISI VE MAHALLELER .............................. 53
II
NC BLM
UKUR SAAD EYALETNN NFUS YAPISI
3.1. XVI-XVIII. YZYILLARDA NFUS ................................................................ 54
3.1.1. Vergi Nfusu................................................................................................. 54
3.1.2. Muaf Nfus ................................................................................................... 67
3.1.3. Toplam Nfus ............................................................................................... 70
3.2. BLGEDEK TRKMEN ARETLER .......................................................... 71
3.2.1. 1590 Tarihinde Blgedeki Airetler, Klak ve Yaylaklar; ...................... 72
3.2.2. 1727 Tarihinde Blgedeki Airetler, Klak Ve Yaylaklar; ..................... 76
3.3. UKUR SAAD YERLEME ADLARI ...................................................... 86
DRDNC BLM
KTSAD HAYAT VE VERGLER
4.1. KTSAD HAYAT ve VERGLER ..................................................................... 89
4.1.1. ukur-Saad ehirlerinde ktisad Hayat ve Vergiler.............................. 90
4.1.1.1. Revan ehri Ekonomisi ................................................................... 90
4.1.1.2. Nahivan ehri Ekonomisi ............................................................... 97
4.1.1.3. Ordubd ehri Ekonomisi ............................................................ 101
4.1.1.4. Mak Kalesi Ekonomisi ................................................................ 103
4.1.1.5. Culha (Culfa) Kasabas ................................................................. 105
4.1.2. ukur Saad Kr Kesiminde ktisad Hayat ve Vergiler ........................ 106
4.1.2.1. Reayadan Alnan Vergiler ............................................................ 107
4.1.2.2. Zira retimden Alnan Vergiler ................................................. 114
4.1.2.2.1. Hububat ve Bakliyat ....................................................... 114
4.1.2.2.2. Ba ve Bahelerden Alnan Vergiler ............................. 124
4.1.2.2.3. Sanayide Kullanlan Bitkiler ......................................... 125
4.1.2.3. Hayvanclk Faaliyetlerden Alnan Vergiler ............................... 130
4.1.2.4. Sanayi Tesislerinden Alnan Vergiler .......................................... 132
III
BENC BLM
UKUR-SAAD EYALETNDE TOPRAK DARES
5.1. MR ARAZ ........................................................................................................ 136
5.1.1. Padiah Haslar (Havass- hmyn) ....................................................... 137
5.1.2. Beylerbeyi Haslar (Hass- mir-i mirn) .................................................. 145
5.1.3. Sancakbeyi Haslar (Hass- mirliva)......................................................... 148
5.1.4. Zeamet ve Timarlar ................................................................................... 150
5.2. MLK VE VAKIF ARAZ ................................................................................. 152
5.3. EYALETN TOPLAM GELRLERNN DAILIMI .................................... 153
ALTINCI BLM
UKUR SAAD EYALETNDE VAKIFLAR
6.1. REVAN SANCAI VAKIFLARI ...................................................................... 155
6.1.1. Sultan Ahmed Han (Cami, Mescid, Medrese) Vakf .............................. 156
6.1.2. Kilise (Emiyazin) Vakf ...................................................................... 156
6.1.3. Sultan Mahmud Han Mescidi Vakf ........................................................ 160
6.1.4. Revan Sanca vakflarnn varidat toplam............................................ 160
6.2. NAHVAN SANCAI VAKIFLARI .............................................................. 160
6.2.1. Nahivan Cami-i Kebir (Sultan Murad Cami) Vakf............................ 160
6.2.2. Sf Halil Cami ve Medresesi Vakf ......................................................... 162
6.2.3. sfendiyar Zaviyesi Vakf .......................................................................... 162
6.2.4. Mevlana eyh sa el-Ensar Vakf ............................................................ 163
6.2.5. eyh Yusuf (eyh-zdegn) Dergh ........................................................ 163
6.2.6. Seyd Ahmed, Pir Seyd, Seyd Hseyin ve Seyd Mehmed.................... 163
6.2.7. Mevlana Ali el-Gaz ................................................................................... 164
6.2.8. Mevlana Muhammed Vakf ...................................................................... 164
6.2.9. Mft Mevlana Emin Muhammed........................................................... 165
6.2.10. Vadi Ky Cami Vakf ............................................................................ 165
6.2.11. Nahivan Sanca Vakflarnn Varidat Toplam ................................. 165
6.3. ORDUBD SANCAI VAKIFLARI ................................................................ 166
6.3.1. Ordubd Cami-i Kebir (Sultan Murad Han Cami)................................ 166
6.3.2. Mirza brahim Medresesi Vakf ............................................................... 166
IV
6.3.3. Veniz Ky Mescidi Vakf......................................................................... 167
6.3.4. Dir (Deyr) ve Girne Kyleri Vakf Ba ve iftlikleri ............................. 167
6.3.5. eyh Ebul-Nasr- Horasan Zaviye ve Camisi Vakf (Sultan Murad
Cami) ............................................................................................................................ 167
6.3.6. Ordubd Sanca Vakflarnn Varidat Toplam.................................... 168
SONU ......................................................................................................................... 169
KAYNAKA ............................................................................................................... 172
EKLER ......................................................................................................................... 181
Ek-1. 1005 (1596-1597) Tarihli Revn Adalet-nmesi ...................................... 181
Ek-2. 1590 Tarihli Revn Kanunnmesi ............................................................ 183
Ek-3. Revan Eyaletindeki Meydanlarn simleri (1832) ................................ 189
Ek-4. Revan Eyaletindeki Kervansaraylarn simleri ve Dalm (1832) .... 189
Ek-5. Revan Eyaletindeki Dkkan Says ve Dalm (1832) ......................... 190
Ek 6. Revan ehrinin Gelirleri ........................................................................... 191
Ek-7. Nahivan ehrinin Gelirleri ...................................................................... 192
Ek-8. Ordubd ehrinin Gelirleri ...................................................................... 194
Ek-9. ukur Saad Eyaleti Sancaklarna Bal Kylerin Hsl...................... 195
Ek-10. 1590 Tahririne Gre Zeamet ve Tmarlar ............................................. 228
Ek-11. 1727 Tahririne Gre Zeametler.............................................................. 233
Ek-12. Revan ehrindeki Ermeni Kiliselerinin simleri (1832)...................... 247
Ek-13. Sultan Ahmed Han Vakf Gelirlerini Gsteren Kayt .......................... 248
Ek-14. Sultan Ahmed Han Vakf Gelirlerini Gsteren Kayt ......................... 250
Ek 15. RevnDa Kilise Vakf Gelirlerini ve artlarn Gsteren Kayt ... 252
Ek-16. sfendiyar Zaviyesi Vakf Gelirini ve artlarn Gsteren Kayt ........ 260
Ek-17. Revndaki Tophne ve brahimabd Ky Cmiileri Vakf Geliri .. 262
Ek-18. Nahivn Cmi-i Kebr Hatibinin Gelirini Gsteren Kayt ............... 265
Ek-18.1. Nahivn Cmi-i Kebr Hatibinin Gelirini Gsteren Kaydn
Transkripsiyonu ....................................................................................... 265
Ek-18.2. Mevln Balnin Nahivn Cmi-i Kebr ve eyh Emineddin
Mescidine Vakfettii Gelirleri Gsteren Kayt .................................... 266
Mescidine Vakfettii Gelirleri Gsteren Kaydn Transkripsiyonu ... 266
V
Ek-19. Sultan Murad, Hzr Paa ve Hce Parak Camiileri Gelir ve Giderlerini
Gsteren Kayt...................................................................................................... 269
Ek-19.1. Sultan Murad, Hzr Paa ve Hce Parak Camiileri Gelir ve
Giderlerini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu ..................................... 271
Ek-20. Sf Halil Cmii ve Medresesi Vakf Gelirlerini Gsteren Kayt ........ 273
Ek-20.1. Sf Halil Cmii ve Medresesi Vakf Gelirlerini Gsteren
Kaydn Transkripsiyonu ......................................................................... 273
Ek-21. eyh sa El-Ensar Dergh Gelirlerini Gsteren Kayt ....................... 274
Ek-21.1. eyh sa El-Ensar Dergh Gelirlerini Gsteren Kaydn
Ek-21.2. eyh sa El-Ensar Dergh Gelirlerini Gsteren Kayt ........ 275
Ek-21.4. eyh sa El-Ensar Dergh Gelirlerini Gsteren Kayt ........ 276
Ek-22. eyh Yusuf Dergh (eyhzadegn) Muafiyetini Gsteren Kayt ....... 277
Ek-22.1. eyh Yusuf Dergh (eyhzadegn) Muafiyetini Gsteren
Ek-23. Seyd Ahmed, Pir Seyd, Seyd Hseyin ve Seyd Mehmed ile
Akrabalarnn Mufiyetini Gsteren Kayt ..................................................... 278
Ek-23.1. Seyd Ahmed, Pir Seyd, Seyd Hseyin ve Seyd Mehmed ile
Akrabalarnn Mufiyetini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu ......... 278
Ek-24. Mevln Ali Derghnn Gelirlerini Gsteren Kayt........................... 279
VI
Ek-24.1. Mevln Ali Derghnn Gelirlerini Gsteren Kaydn
Ek-25. Mevln Muhammed Vakf Gelirlerini Gsteren Kayt ...................... 280
Ek-25.1. Mevln Muhammed Vakf Gelirlerini Gsteren Kaydn
Ek-25.2. Mevln Muhammed Vakf Gelirlerini Gsteren Kayt ....... 282
Ek-25.3. Mevln Muhammed Vakf Gelirlerini Gsteren Kaydn
Ek-26. Mft Mevln Emin Muhammed iftliinin Gelirini Gsteren Kayt285
Ek-26.1. Mft Mevln Emin Muhammed iftliinin Gelirini
Gsteren Kaydn Transkripsiyonu ......................................................... 285
Ek-27. Vadi Ky Cmii Vakfnn Gelirini ve Gider Cihetini Gsteren Kayt 286
Ek-27.1. Vadi Ky Cmii Vakfnn Gelirini ve Gider Cihetini Gsteren
Ek-28. Ordubd Cmii Vazifelilerini Gsteren Kayt ...................................... 287
Ek-28.1. Ordubd Cmi Vazifelilerini Gsteren Kaydn
Ek-28.2. Ordubd Cmi-i Kebr (Sultan Murad Han Cmii) Vakf
Gelir ve Giderlerini Gsteren Kayt ....................................................... 288
Ek-28.3. Ordubd Cmi-i Kebr (Sultan Murad Han Cmii) Vakf
Gelir ve Giderlerini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu ...................... 288
Ek-29. Mirza brahim Medresesi Gelir ve Giderlerini Gsteren Kayt.......... 289
Ek-29.1. Mirza brahim Medresesi Gelir ve Giderlerini Gsteren
Ek-30. Veniz Ky Mescidi Vakfnn Gelir ve Vazife Kalemini Gsteren Kayt 290
Ek-30.1. Veniz Ky Mescidi Vakfnn Gelir ve Vazife Kalemini
Gsteren Kaydn Transkripsiyonu ......................................................... 290
Ek-31. Dir (Deyr) Kyndeki Vakf Balar Gsteren Kayt ......................... 291
Ek-31.1. Dir (Deyr) Kyndeki Vakf Balar Gsteren Kaydn
Ek-32. Girne Kyndeki Vakf Balar Gsteren Kayt ................................. 293
Ek-32.1. Girne Kyndeki Vakf Balar Gsteren Kaydn
VII
Ek-33. eyh Ebun-Nasr- Horasan Zaviye ve Cmii Vakf Gelirinin Hss-
Hmyna Geirildiine Dair Kayt .................................................................. 294
Ek-33.1. eyh Ebun-Nasr- Horasan Zaviye ve Cmii Vakf Gelirinin
Hss- Hmyna Geirildiine Dair Kaydn Transkripsiyonu .......... 294
Ek. 34. Resimler ................................................................................................... 295
ZGEM ................................................................................................................. 301
VIII
ZET
DOKTORA TEZ
OSMANLI HKMYETNDE REVAN (UKUR SAAD)
-XVI.-XVIII. YZYILLAR ARASINDA SOSYO-EKONOMK TARHSeluk ILGAZ
Tez Danman: Prof. Dr. Ali Sinan BLGL
2010 - Sayfa: 301 + XVII
Jri: Prof. Dr. Ali Sinan BLGL
Prof. Dr. Betl ASLAN
Do. Dr. Kemalettin KUZUCU
Do. Dr. Ramazan SEVER
Yrd. Do. Dr. Selahattin TOZLU
XVI. ve XVIII. yzyllara ait tahrir defterleri temel alnarak hazrlanan bu tezde,
Ortadou ve Kafkaslar iin jeopolitik ve jeostratejik adan ok nemli bir yerde
bulunan ve bugn itibariyle Ermenistan Devletinin bakenti olan Revann, sosyal ve
ekonomik tarihi incelenmitir.
XV. yzyln balarnda bir ky olarak yerleilmeye balanan Revan ehri,
Osmanl Devletinin hakimiyetine girmesiyle beraber geliimini hzl bir ekilde
srdrmtr. Ekonomisi tarm ve ticarete dayanan Revan blgesi, alnan vergilerden
anlaldna gre sanayi tesisleri asndan da zengin bir yerdir.
cmal ve mufassal defterlere gre, ukur-Saad Eyaleti arazisi; arazi-i emiriyye
(mir arazi), arazi-i memlke (mlk arazi) ve arazi-i mevkfe (vakf arazi) olmak zere
ekilde tasarruf edilmitir. Osmanl Devletinin 1590 ve 1727 yllarnda dzenlemi
olduu tahrir defterleri, Revann hakknda da bilgi vermektedir. Bugn tamam
deitirilmi olan yer adlarn defterlerdeki kaytlardan karabiliyoruz. Revan
blgesinin yer adlarna bakldnda, bunlarn (ky, mezraa, iftlik, yaylak, klak), %
83nn Trke olduu grlmektedir. Blge halk, yzyllar boyu igal ve saldrlarn
ortaya kard demografik, ekonomik, siyasi, psikolojik ve sosyolojik olumsuzluklarn
birouna maruz kalmtr. Bu olumsuzluklar sonucunda birok Mslman-Trk hane
blgeden ayrlmak zorunda kalm, blge nfusunun etnik-demografik yaps derinden
etkilenmitir.
Anahtar Kelimeler: Revan, Azerbaycan, ukur Saad, Kafkasya, Ermeniler
IX
ABSTRACT
Ph.D. Dissertation
REVAN (UKUR SAAD) UNDER THE DOMINATION OF
OTTOMAN EMPIRE
(SOCIO-ECONOMIC HISTORY BETWEEN 16TH AND 18TH CENTURIES)
Seluk ILGAZ
Advisor: Prof. Dr. Ali Sinan BLGL
2010 - Page: 301 + XVII
Jury: Prof. Dr. Ali Sinan BLGL
Prof. Dr. Betl ASLAN
Assoc. Prof. Dr. Kemalettin KUZUCU
Assoc. Prof. Dr. Ramazan SEVER
Asst. Prof. Dr. Selahattin TOZLU
In this dissertation prepared on the basis of census records of 16th and 18th
centuries, social and economic history of Revan, located in an area which is
geopolitically and geo-strategically very important for Middle-East and Caucasia, and is
currently the capital of Armenia State, was analysed.
City of Revan began to be settled at the beginning of 15th century as a village,
and with being taken under the domination of Ottoman Empire, it maintains its
development rapidly. The area of Revan, economy of which depends on agriculture and
trade, is a very rich place in terms of the industrial facilities.
According to the abstract and detailed extracts, the area of ukur-Saad Province
was used in three ways, as demesne, land of property, and glebe. The census records
prepared by the Ottoman Empire between 1590 and 1728 give also information about
Revan. Former names of these places, all of which are different, could be learnt from
these records now. When the place names of Revan were overviewed it was discovered
that 83% of these names (village, hamlet, farm, summer pasture, and winter quarters)
were originally Turkish. People of the region were subjected to most of the
demographic, economic, political, psychological, and sociological negativities caused
by the attacks and invasions for centuries. As a result of these negativities, many
Muslim-Turkish families had to leave the region and the ethnic-demographic nature of
the population of the region was drastically affected.
Key Words: Revan, Azerbaijan, ukur Saad, Caucasus, Armenians
X
KISALTMALAR DZN
Age.
: Ad geen eser
Agm.
: Ad geen makale
ADTCF : Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi

b.
: Bin
BA.
: Babakanlk Arivi
BDAGM. : Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl

Bkz.
: Baknz
c.
: Cilt
C. AS.
: Cevdet Askeriye
C. DRB.
: Cevdet Darbhane
C. HR.
: Cevdet Hariciye
C. TZ.
: Cevdet Timar
CA
: Cemziyelevvel
CE
: Cemziyelhir
Cem.
: Cemiyet
ev.
: eviren
Edt.
: Editr
Fak.
: Faklte
HAT.
: Hatt- Hmayun
Haz.
: Hazrlayan
HGK.
: Harita Genel Komutanl
A.
: slam Ansiklopedisi
M.
: Muharrem
Mat.
: Matbaa
MD.
: Mhimme Defteri
Ner.
: Neriyat
No.
: Numara
OTDTS.
: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl
R.
: Rebulhir
s.
: Sayfa
Sad.
: Sadeletiren
TDK
: Trk Dil Kurumu
XI
TDVA.
: Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
TTD.
: Tapu Tahrir Defteri
TTK.
: Trk Tarih Kurumu
nv.
: niversite
V.b.
: Ve benzerleri
V.d.
: Ve dierleri
Vol.
: Volume
Yay.
: Yaynlayan
ZA
: Zilkade
XII
TABLOLAR DZN
Tablo 3.1.1.1. 1590 Tahririne Gre ukur Saad Eyaletinin Vergi Nfusu ................. 55
Tablo 3.1.1.2. 1590 Tahririne Gre Revan ehrinin Etnik-Dini Nfus Dalm .......... 57
Tablo 3.1.1.3. 1727 Tahririne Gre Revan ehrinin Etnik-Dini Nfus Dalm .......... 61
Tablo 3.1.1.4. 1727 Tahririne Gre ukur Saad Eyaletinin Vergi Nfusu ................. 62
Tablo 3.2.2.1. ukur Saad Blgesindeki Balca Airetler ........................................... 83
Tablo 3.2.2.2. 1727 Tahririne Gre Revan Blgesi Trkmen Airetleri ........................ 85
Tablo 3.2.2.3. 1727 Tahririne Gre Nahivan Blgesi Trkmen Airetleri................... 85
Tablo 3.2.2.4. 1727 Tahririne Gre Mak Blgesi Trkmen Airetleri......................... 85
Tablo 4.1.2.1.1. 1590 Tahririne Gre ift-Resmi Sistemine Bal Vergiler ve
spene ................................................................................................. 109
Tablo 4.1.2.1.2. 1727 Tahririne Gre ift-Resmi Sistemine Bal Vergiler ve
spene ................................................................................................. 109
Tablo 4.1.2.1.3. ukur Saad Blgesinde Bd- Heva Resimleri ................................. 112
Tablo 4.1.2.2.1.1. ukur Saad Blgesinde retilen Mahsuln Tahrir Kymetleri ..... 115
Tablo 4.1.2.2.1.2. ukur Saad Blgesinde eltik retimi ve Toplam Kymeti ......... 119
Tablo 4.1.2.2.1.3. 1590 Tahririne Gre Hububat ve Bakliyat retimi ........................ 121
Tablo 4.1.2.2.1.4. 1727 Tahririne Gre Hububat ve Bakliyat retimi ........................ 122
Tablo 4.1.2.2.2.1. ukur Saad Blgesinde Ba/Bahe Saylar ve Elde
Edilen Gelirler .................................................................................. 125
Tablo 4.1.2.2.3.1. ukur Saad Blgesinde Pamuk retimi ve Toplam Kymeti ........ 126
Tablo 4.1.2.2.3.2. 1590 Tahririne Gre Mahsul r Bedellerinin Ake
Olarak Dalm ................................................................................ 128
Tablo 4.1.2.2.3.3. 1727 Tahririne Gre Mahsul r Bedellerinin Ake
Olarak Dalm ................................................................................ 129
Tablo 4.1.2.3.1. ukur Saad Blgesinde Hayvanclk Faaliyetlerinden Elde
Edilen Gelirler .................................................................................... 131
Tablo 4.1.2.4.1. ukur Saad Blgesinde Sanayi Tesislerinden Alnan Vergiler ........ 134
Tablo 5.1.1.1. 1590 Tahririne Gre Padiah Haslar .................................................... 138
Tablo 5.1.1.2. 1727 Tahririne Gre Padiah Haslar .................................................... 140
Tablo 5.1.2.1. 1590 Tahririne Gre Beylerbeyi (Mir-i Mirn) Haslar ........................ 146
Tablo 5.1.2.2. 1727 Tahririne Gre Beylerbeyi (Mir-i Mirn) Haslar ........................ 147
Tablo 5.1.3.1. 1590 Tahririne Gre Mirliv Haslar .................................................... 148
XIII
Tablo 5.1.4.1. 1590 Tahririne Gre Zeamet ve Timarlara Ait Bd- Heva ve
Arusiyye Gelirleri ................................................................................... 150
Tablo 5.1.4.2. 1590 Tahririne Gre Zeamet ve Timarlara Ait Gelirler ........................ 151
XIV
HARTALAR DZN
Harita 1.1.1. 1590 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti .................................. 16
Harita 1.1.2. 1727 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti .................................. 24
XV
GRAFKLER DZN
Grafik 3.1.1.1. 1590 Tarihli Tahrire Gre ukur Saad Eyaletinde Etnik-Dini
Vergi Nfusu Oranlar ............................................................................ 56
Grafik 3.1.1.2. Revan ehrinin Etnik-Dini Nfus Oranlar ........................................... 61
Grafik 3.1.1.3. 1727 Tarihli Tahrire Gre ukur Saad Eyaletinde Etnik-Dini
Vergi Nfusu Oranlar ............................................................................ 63
Garfik 4.1.2.2.1.1. 1590 Tarihli Tahrire Gre Hububat ve Bakliyat retimi
% Oranlar ...................................................................................... 118
Grafik 4.1.2.2.1.2. 1727 Tarihli Tahrire Gre Hububat ve Bakliyat retimi
% Oranlar ...................................................................................... 118
XVI
NSZ
Bu almann konusu, XVI. ve XVIII. yzyllarda Revan blgesinin
sosyoekonomik durumu ile ilgilidir. Jeopolitik ve jeostratejik adan, Ortadou ve
Kafkaslar iin nemli bir konumda olan Revan, gnmzde Ermenistan Devletinin
bakentliini yapmaktadr. Tarihte Osmanllarn, ranllarn ve Ruslarn ynetiminde
kalan bu blge, yzyllar boyu savalarla i ie yaamak zorunda kalmtr. Gnmzde
de dnya gndeminden dmeyen bu blgenin tarihi ile ilgili aratrmalarn azl ve
yaanan sorunlarn nedeninin ve zmnn blgenin tarihinde yatt dncesi, bizi
byle bir alma yapmaya yneltmitir. Konumuzla dorudan ilgili olan yalnzca
doktora tezi ve bir kitap yazlmtr. Bunlar Hasan Babacana ait 1590 Tarihli Tahrir
Defterine Gre Revan Kazas isimli doktora tezi, Raif vecana ait Osmanl
Hakimiyetinde Revan (1724-1746) adl doktora tezi ve Ali Sinan Bilgiliye ait olan
Osmanl ran ve Azerbaycan isimli kitaptr.
Blgenin tarihi aratrlrken temel alnan kaynaklar, Osmanl ariv belgeleridir.
Osmanl ariv belgelerinin ierisinde en mhim olan da, Osmanl Devletinin blgeye
hkim olduu dnemler olan 1590, 1727 ve 1728 yllarna ait 633, 895, 898, 901 ve 905
nolu tahrir defterleridir. Aratrmada ayrca ran, Azeri, Rus, Ermeni ve batl bilim
adamlarnn aratrmalarndan da yararlanlmtr. Bu alma be blme ayrlarak
incelenmeye allmtr.
Aratrmann giri ksmnda, ilk olarak Revan blgesinin corafi yaps
incelenmitir. Daha sonra blgenin tarihi, Osmanllarn hkimiyeti ncesinden balamak
suretiyle, arlk dneminin bitimine kadar incelenmitir.
Birinci blmde, ehrin fizyonomik yaps ve mahalleleri incelenmitir. Bu
blmde XVI. yzyldan XIX. yzyln ortalarna kadar ehrin kale, mahalle, sokak,
cami ve kervansaray gibi yerleme ve yaplar ortaya konulmaya allmtr. kinci
blmde, Osmanl Devletinin hkimiyeti dnemindeki, Revan Hanl dnemindeki ve
arlk dnemindeki idari taksimat irdelenmitir. Ayrca blgede kurulan idari sistem ve
yneticilerden bahsedilmitir. nc blmde, Osmanl Devletinin hkimiyeti
dneminde, Revan Hanl dneminde ve arlk dnemindeki ekonomik durum ve
toplanan vergilerin mahiyeti ve miktar incelenmitir. Drdnc blmde, blgenin
demografik yaps ortaya koyulmutur. Demografik yap incelenirken, Osmanl
hkimiyetinden arlk dneminin sonuna kadar olan dnemde, etnik-dini nfus
oranlarnn nasl deiiklik gsterdii sunulmaya allmtr. Beinci ve son blmde
XVII
ise, Osmanl hkimiyeti dneminde, blgede sregelen vakf geleneinin ayrntlar
irdelenmitir.
Tez konusunu belirleme ve tezin yazm aamasnda bana byk yardmlarda
bulunan deerli ve saygdeer hocam Prof. Dr. Ali Sinan BLGLye kranlarm
sunarm. Tezin yazm aamasnda nerilerini ve yardmlarn esirgemeyen deerli
hocalarm Do. Dr. Ramazan SEVER, Yrd. Do. Dr. Selahattin TOZLU, Do. Dr. nal
ZDEMR, Yrd. Do. Dr. Ufuk MEK, Do. Dr. Serhat Zaman ve Ar. Gr. Hakan
RTENe, aratrmann haritalarnn iziminde byk yardmlar grdm Ar. Gr.
Alperen KAYSERLye teekkr ederim. Son olarak, tezin yazm aamasnda bana
kar gstermi olduu sabr ve desteinden dolay deerli eime teekkr ederim. Bu
almann benden sonra alacak olanlara ve tarih ilmine katk salamas midiyle.
Erzurum 2010
SELUK ILGAZ
1
GR
Bugn ran, Anadolu ve Kafkasya arasnda stratejik bir mevkide bulunan ukurSaad Ovas, tarih boyunca birok devletin hkimiyeti altnda kalmtr. Mslman
Araplar,
Seluklular,
lhanllar,
Timurlular,
Karakoyunlular,
Akkoyunlular
hkimiyetinden sonra Safevlerin eline gemitir. Safev hkimiyetinde iken blgeye

Osmanl aknlar balamtr. 1514de balayan ve 1736ya kadar sren Osmanl-Safev
mcadelesi esnasnda zaman zaman Osmanl hkimiyetine girmitir. Saad ukurunda
Osmanl idaresinin tesisiyle birlikte, haklarnda tarih kaynaklarda ok az bilgi bulunan
blgedeki Revan, Nahivan ve Ordubd ehirlerinin tarihi aydnlanmaya balamtr.
Osmanl Hakimiyetinde Revan (ukur-Saad) (XVI-XVIII. Yzyllar SosyoEkonomik Tarih) konulu bu aratrma kaleme alnrken, iki temel meseleye cevap
verilmesi amalanmtr. Bunlardan birincisi Ermenilerin nfus ve toprak zerindeki
hak
sahiplii
iddialarn
ilmi
gerekler
nda
incelemektir.
Zira
Ermeni
propagandalarnn younluk kesbettii noktalardan biri de, gerek Anadolu ve gerekse

Azerbaycan corafyalarndaki ehir ve kylerde, tarih sre ierisinde Ermeni
nfusunun umumiyetle ounluu oluturduu ve bu topraklarn her ynyle Ermeni
damgas tad iddiasdr. Gnmzde Ermenistan Devletinin bakenti olan Erivan,
rnek saha olarak alnarak, bu iddialarn ilmen gerek olup olmadnn tespitine
allmtr. kincisi de XVI. ve XVIII. yzyllara ait Osmanl ariv belgelerini kaynak
alarak blge, ehir, kasaba ve kylerinin; fizyonomik, sosyal ve ekonomik yapsn,
etnik ve demografik durumunu, Safev ve Osmanl dnemlerinde idar tekilattaki
statsn ortaya koymaktr. Bylece gerek Safev ve gerekse Osmanl dnemi Saad
ukurunun tarih yazmna katkda bulunulmas beklenmektedir. Zira blge zerine
imdiye kadar yaplan almalarn ounluunda -Safev dnemini de yanstanOsmanl ariv belgeleri kaynak olarak kullanlmam, seyahatnameler ve tarih
kaynaklarn yetersiz veya abartl malumat ve bilgilerine mracaat edilmitir. Bunun
sonucunda bata Revann kuruluu olmak zere, blgedeki demografik durum,
ekonomi v.s. konularda tam manasyla gerei yanstamayan veya eksik bilgiye dayal
eserler vcuda getirilmitir. te Osmanl ariv belgeleri ve de en mhimi tapu-tahrir
defterleri gibi byk lde gereki kaynaklarn verdii malumat bu eksiklii
giderecektir. Bu alma yaplrken bilimsel aratrma yntemlerinden betimsel ve
2
keifsel yntem kullanlmtr. ncelikle konuyla ilgili ana kaynaklar (ariv belgeleri),
ikinci el kaynaklar, dergi, makale ve kitap gibi materyallerde yer alan bilgiler
taranmtr. Daha sonra elde edilen veriler tasnif, tahlil ve tenkit edilmitir. Bunun
sonucunda kaynaklardan elde edilen bilgiler sentezlenerek betimlenmi ve sonuca
ulalmaya allmtr.
1. ARATIRMANIN KAYNAKLARI
Yukarda belirtilen sorunlara bilimsel aklamalar getirmek ve amalar
gerekletirmek iin, Osmanl nfus ve arazi saym defterleri (Tapu-tahrir defterleri)
aratrmaya esas kaynak olarak alnmtr. Osmanllar, ran-Azerbaycan corafyasna
biri XVI. yzyl sonlarnda, dieri de XVIII. yzyl balarndaki olmak zere iki byk
askeri harekt dzenlemilerdir. Bu harektlar srasnda uku-Saad corafyas
tamamen ele geirilmi ve usul gerei nfus ve arazi saym yaplmtr.1 Saymlarn ilki
1590, ikincisi 1727-1728 yllarnda sonlandrlmtr. Bunun sonucunda stanbul
Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan 633, 895, 898, 901 ve 905 numaral defterler
tertip edilmitir. Bu defterlerin zellikleri unlardr;
1-TTD 633; 1590 tarihli Revn Eyleti mufassal defteridir. 394 sayfa olan
defterin banda bir kanunnme bulunmaktadr (s. 2-12). Kanunnmeye gre, tahrir
emini ml defterdr Mehmed Efendi, ktibi Divn- Hmyn ml ktiplerinden
Hasandr. Kanunnamedeki el-vk f evhr-i ehr-i Muharremil-harm sene tisa ve
tisn ve tisamie kaydndan defterin 19-29 Muharrem 999 (17-27 Kasm 1590)
tarihinde tutulduu anlalmaktadr. Kanunnamedeki ifadelerden, blgede icra edilecek
Osmanl kanunlarnn hkimiyetin srdrlmesi iin her gruptan halka adalet
uygulanmasn ve bir nizam salanmasn amalad anlalmaktadr. Defterin 14.
sayfasnda Revn Livasna bal nahiyelerin fihristi, 16. sayfasnda nahiyelere bal
kylerin isimleri ve hsllar, 24. sayfasnda Revn ehri, ardndan Revn merkez, Karbi
(Karpi), Nahivn, Mevazi-i Hatun, Mlk-i Arslan, Karaba, Deream, Dere ehbuz,
Bazaray, err, Akakala, Karni (Gerni), Vadi, Abarn, arabhane, Talin, Armuy,
Abnik, Aralk, Ordubd, Azadciran, orlut, Dere Nrgt, Zar, Zebil, Alnca, Sisyan
kaza ve nahiyelerine bal ky, mezra ve klaklara ait kaytlar bulunmaktadr.
1
Ayrntl bilgi iin bkz. Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300
1600, (ev. Halil Berktay), c. 1, Eren Yay., stanbul 2000, ss. 145150.
3
2-TTD 895; 1727 tarihli Revn Eyletine bal Mak Nahiyesinin mufassal
defteridir. Defterin son sayfasndaki tahriren fi ehr-i receb'l-aziz sene tisa ve
selasin ve mie ve elf kaydna gre Receb 1139 (ubat-Mart 1727) tarihinde yazm
ilemi tamamlanm, defterin bir dier sayfasndaki kayda gre de 26 evval 1139 (16
Haziran 1727) tarihinde Defterhneye teslim edilmitir (s. 5). Defterin banda Sultan
III. Ahmedin turas bulunmaktadr. 41 sayfa olan defterin banda Hasha-i be-nam-
Abdulfettah Beg ibn Mahmud Paa dame mecdihu hazretlerine verilen yurtlukocaklkdr ki zikr olunur kayd ile Abdulfettah Beye yurtluk-ocaklk olarak tevcih
edilen Mak Nahiyesindeki kylerin gelirleri kaydedilmitir (s. 2-3). Bu kaydn zerine
13 Za 1138 (13 Temmuz 1726) ve 18 C 1140 (31 Ocak 1728) tarihli iki derkenar
dlmtr. 1138 tarihli derkanarda, blgenin Abdulfettah Beye yurtluk-ocaklk
verildii vurgulanrken, 1140 tarihli derkenarda tashih yaplarak yurtluk-ocakln
lavedildii ve gelirlerin havass- hmyna ilhak edildii belirtilmitir. Tekrar Sultan
III. Ahmedin turas ekildikten sonra, Nahiye-i Mak der-liv-i Revn, nefs-i kala-i
Mak bal altnda Mak Kalesi (s. 6) ve bal kylerin vergi nfusu, hsl ve
kaledeki silahlar kaydedilmitir.
3-TTD 898; 1728 tarihli Revn Eyleti has, zeamet ve timarlar havi icmal
defteridir. Defter, 12 Nisan 1728 (2 Ramazan 1140) tarihli olup, 171 sayfadr. Defterin
bana Sultan III. Ahmedin (1703-1730) turas ekilmitir. Revn Livasndaki
muhtelif nahiyelerde yer alan padiah haslarna ait kaytlardan sonra Revn beylerbeyi
(mir-i mirn) haslar, ardndan tmar ve zeametler sralanmtr. Daha sonra Zar-Zebil
Nahiyesi, regel ve Nahivn livalarndaki padiah haslar ile zemat ve timar kaytlar
yer almtr. Defterin ciltlenmesi srasnda, baz sayfalarn yanl sraland
grlmektedir. Ariv grevlilerinin 7. sayfa olarak numaraladklar sayfa 5, 5. sayfa 23,
6. sayfa 24 olmas gerekmektedir.
4-TTD 901; 1727 tarihli Revn Eyleti mufassal defteridir. Defter 583 sayfa
olup, yazm ilemi gurre-i Muharrem 1140 (19-20 Austos 1727) tarihinde
tamamlanm, 19 Cemaziyelahir 1140 (1 ubat 1728) tarihinde Defterhaneye intikal
etmitir. Defterin bana Sultan III. Ahmedin turas ekilmitir. Ardndan Revn ehri,
Krkbulak, Karpi (Karbi), Dereiek, Abarn, Srmeli, Idr, Aralk, Sederek, Mak,
err, Vadi, Karni (Gerni) ve regel nahiyelerine ait kaytlar bulunmaktadr. Defterin
son sayfasnda yer alan mhr ok net grnmemekle birlikte, Rgb kelimesine
4
benzemektedir. Bu mhr, Revan muharrirlii ve deftardarl grevlerinde bulunduu
bilinen Ragb Mehmed Efendi (Koca Ragb Paa)ye ait olmaldr.
5-TTD 905; 1727 tarihli, Nahivn Kazasna ait olan bu mufassal defter, 306
sayfadan mteekkildir. lk sayfada defterin, 9 Muharrem 1140 (27 Austos 1727)
tarihinde defterhaneye teslim edildii belirtilmitir. Ayrca defterin banda, Nahivan
Kazasna ait nahiyelerin fihristi verilmitir. Nahivan ehri (nefs-i ehr) ile ilgili
bilgiler 10. sayfadan itibaren verilmi, 24. sayfadan itibaren ise kazann kr kesimine ait
olan bilgiler verilmitir. Bunlara ek olarak defterde Ezmiyan Kilisesi ve Culha Kasabas
ile ilgili bilgiler de mevcuttur. Bu mufassal defterde Nahivan, Alnca, Sair Mevazi,
Dere ehbuz, Mlk-i Arslan, Mevazi-i Hatun, Karaba, Klaan, Deream, Azadciran,
orut, Dere Nrgt, Sisyan ve Dere Alakes nahiyeleri ile ilgili bilgiler kaydedilmitir.
Tahrir Defterleri kaytlarnn yan sra, yine Osmanl Arivinde bulunan
Mhimme Defterleri, Cevdet ve rade tasniflerindeki belgeler de aratrmann
kaynaklarndandr. Keza devrin kronikleri de kaynak olarak kullanlmtr. Aratrmada
kullandmz dier literatr ranl, Rus ve Azeri aratrmaclarn ortaya koyduu
almalardr. ran ve Rus arivlerine ulama imknnn zorluu, bizi ikinci el
kaynaklara yneltmitir.
2. UKUR-SAAD BLGESNN CORAF ZELLKLER
Gnmzde Trkiye, ran, Azerbaycan ve Ermenistan devletleri topraklar
ierisinde kalan ukur-Saad Ovas adn, Karakoyunlu boyunun Saadlu airetinden
almtr.2 Ovann merkezi konumunda olan Revan (Erivan), gnmzde Ermenistan
Cumhuriyetinin bakentidir. Revan, Byk ve Kk Ar Dann kuzeyinde, Aras
Irmann nemli kollarndan biri olan Zengi aynn3 yannda yer alan ok eski bir
Trk ehridir. Revan Farsada abad yer, bayndr alan manasna gelmektedir. Nitekim
Osmanl tarih yazarlarndan brahim Peevi, 1554 ylnda Revana yaplan bir seferi
Ebu Bekr-i Tihran, Kitb- Diyarbekriyye, (ev. Mrsel ztrk), Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001,
s. 58.
3
Osmanl Devletinin Zengi, Ermenilerin ise sonradan ismini deitirerek Hrazdan (Razdan) adn verdii
bu ay, Revan Kalesinin korunmas iin doal bir hendek grevi yapyordu. Zengi ay, Gke (Sevan)
glnden doar ve Ermenistann byk bir blmnden geip kollar oluturarak, Aras rma ile birleir.
Bkz. Baron Von Haxthausen, Transcaucasia, London 1854, s. 196; Razdan nehrinin ad HGK 2000,
1:1000 000 lekli Trkiye Fiziki Haritasndan alnmtr.
5
anlatrken Ba- Sultaniyye denilen ahane bir badan4, IV. Muradn Revan ve
Tebriz Seferi Rznamesi de, buralarn gayet sulak ve otlak olduundan bahsetmektedir.5
Erivann matematiksel konumu; 40 09' kuzey paraleli, 44 30' dou meridyeni
arasndadr.6 Revann dousunda Geamsky Dalar, batsnda Aras Dalarnn son
uzantlar, kuzeyinde Aragast Da ve gneyinde Pambaksky Dalar yer almaktadr.
Dolaysyla Revan evreleyen bu dalarn en heybetlisi ehrin gneybatsnda yer alan
ve ehire ku uuu 55-60 km bir mesafede bulunan Ar Dadr. Yaklak olarak %
65i Ar, % 35i ise Idr il snrlar ierisinde yer alan Ar Da, Kk Ar (3896
m) ve Byk Ar (5137 m) olmak zere iki ktleden oluur.7 Erivann kuzeybatsnda
ise Saad ukurunun doal snrlarndan biri durumunda olan, 4095 m yksekliindeki
Alagz (Elegez) Da yer alr. lkbaharda karlarn erimesiyle ve blgede meydana gelen
yalarla oluan sular, dan bask ve geni tabanl olmasndan dolay gneye ve batya
doru hareket ederek, eitli dere ve aylar oluturur. Ayrca mnferit kollar
bulunmaktadr. Mesela; 1727 tarihli tahrir defterinde Abaran Nahiyesinde vaki Krkin
Nehri, Elegez Dandan doup Gazanfer Kynde tensih olup (iki kola ayrlp) bir
ksm Karbi Nahiyesini, bir ksm Abaran Nahiyesini sulamaktadr.8 Karakilise ay
Arpaayna katlr.9 Revan, yaklak 1000 m. ykseklie sahip ukur-Saad Ovasnda,
Gkegln gneybat kesinden, ku uuu ortalama 65 km. batda ve
Aras
Nehrinin kuzeydou kollarndan olan Zengi aynn dousunda konumlanmtr.10

Genel olarak karasal bir iklime sahip olan Revanda, yaz mevsimi uzun ve scak,
k mevsimi ise ksa ve souk gemektedir.11 Erivann yerletii alan olan ukur-Saad
ovasnn etraf, zellikle de kuzeydou ve kuzeybat ynlerinden, volkanik dalarla
Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi, (Haz. B. Stk Baykal), c.I, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1999,
s. 300.
5
Anonim, IV. Muradn Revan ve Tebriz Seferi Rznamesi, (Haz. Yunus Zeyrek), Kltr Bakanl Yay.,
Ankara 1999, ss. 57-59.
6
Erivann lokasyon haritas iin bkz. Resim 9.
7
brahim Gner, Touristic Potential of Agr Mountain, Dou Corafya Dergisi, c. 4, Erzurum 2000, s.
383; Hayati Doanay, Trkiye Turizm Corafyas, izgi Kitabevi Yay., Konya, 2001, s. 35.
8
BA, TTD 901, s. 261.
9
Hasan Geyikolu, Seluklulardan Safevilere Sad ukuru, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Atatrk
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum 1998, s. 24.
10
Mirza Bala, Erivan , A, IV, s. 311.
11
Daha fazla bilgi iin bkz. Anonim, From a Corresponding, The Asiatic Journal, Vol., XI, London
1833, ss. 62-63; W. Turner, Dictionary, London 1703, s. 480; A. Arrobosmith, Edinburgh Gazetter or
Geographical Dictionary, London 1822, s. 603; R. S. Vince, Modern Geography, Vol., II, London 1804,
s. 248; M. Malte Brun, Universal Geography, Vol., II, Edinburgh 1822, ss. 258-262.
6
evrilidir. Revan dalarla evrilmi bir ova tabannda yer almas ve Hazar Denizine
yakn oluu nedeniyle bozulmu bir karasal iklim grlmesine neden olmaktadr.
3. UKUR-SAAD BLGESNN TARH
3.1- Osmanl Fethine Kadar ukur-Saad Blgesinin Tarihi
Eski alardan itibaren yerlemenin grld ukur Saad blgesine yerleme
Bronz ada (M. 4000) balamtr. Revan blgesinin bilinen en eski kalntlar,
Kafkaslardan gelen saldrlar engellemek iin Urartular tarafndan yaptrlan ve sadece
kk bir snr kalesinden ibaret olan Yerbuni (Erebuni) kalesidir.12 Arkeolojik kazlar
sonucunda Erebuni snr kalesinin, M. 782 ylnda Urartu Kal I. Agrishti tarafndan
yaptrld sonucuna varlmtr.13 Ayrca Akamened mparatorluu dneminde (M.
VI. ve IV. yzyllar) Revan yaknndaki Emiyazinde bir yerlemeye rastlanmtr.
Urartular dneminde burada sulama kanallar ve su deposu ina edilmitir.14
ukur-Saad Ovas, Hz. Osman zamannda (644-656) Habib b. Mesleme
tarafndan fethedilmeye balanm, 658 ylnda blgenin byk bir ksm ele
geirilmitir. Ardndan gelen Emev (661-750) iktidar srasnda, blgenin elde
tutalabilmesi iin baz kaleler tamir ettirilmi ve askeri sler vcuda getirilmitir.
Nitekim Aziz b. Hatim tarafndan Nahivan Kalesi yeniden ina edilmitir.15 Emeviler,
Hiam bin Abdulmelik devrinde (724-743) ukur-Saad Ovasnn da iinde bulunduu
ran-Azerbaycan tamamen fethedilerek blgede byk bir vilayet oluturulmulardr.
Bu vilayet el-Cezire, Musul, rminiyye ve Azerbaycan ierisine almaktayd. Bir
dnem bu vilayetin valiliini Muhammed bin Mervan bin el-Hakem yrtmtr.16
Fakat Abbasiler zamannda, bu vilayet paralanmtr.17 Bu idar blge ierisinde
zikredilen rminiyye ad; yukar iller, yukar memleket anlamna gelen Armenya 18
kelimesinin blgeyi feth eden Mslman Araplar tarafndan kullanlan eklidir. lk
nceleri Mu ve Ahlat blgeleri iin kullanlan ve sadece corafi bir terim olan bu ad,
12
Smith, Prometheus Unbound: Southern Caucasia in Prehistory, Journal of World Prehistory, Vol.,
19, Nr. 4/December, 2005, Netherlands, ss. 230-279.
13
Brady Kiesling, Rediscovering Armenia, (Edt. Raffi Koijan), Yerevan/Washington DC, 2000, s. 6;
Emrullah Gney, Trkiyenin Komular, Diyarbakr 2002, s. 228; Adam T. Smith, Age., s. 230.
14
Rene Grousset, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi, (ev. Sosi Dolanolu), Aras Yay., stanbul
2006, ss. 53-62.
15
V. Minorsky, Nahivan, A, IX, s. 34
16
El-Belazur, Fthul Bldn, (ev. Mustafa Fayda), Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002, s. 477.
17
Cemal Gke, Kafkasya ve Osmanl mparatorluunun Kafkasya Siyaseti, amil Eitim ve Kltr
Vakf Yay., stanbul 1979, s. 21.
18
M. Fahrettin Krzolu, Yukar-Kr ve oruh Boylarnda Kpaklar, TTK Yay., Ankara 1992, s. 16
7
sonralar Romallar tarafndan Orta ve Yukar Murat Suyu ile Kr ve Aras nehirleri
boylar, yani Revan blgesi iin de kullanlm, bilahare Avrupallar tarafndan da
benimsenmitir. Trkiye Seluklular dneminde de Ermen diyar olarak anlmtr.19
Blge, dou (ran, in, Hindistan v.d.) ile bat (Avrupa) arasnda ticaretin
balamasyla birlikte, kervan yollarnn bir ksmnn buradan gemesi dolaysyla
stratejik bir neme sahip olmutur. Bu kervan yollarndan en nemlisi pek Yoludur.
Asya ilerinden balayan ve Hazar Denizi'nin kuzeyine ve gneyine doru ekillenerek
ilerleyen, douda bugnk ran snrn geerek Anadolu'yu kat edip, stanbula kadar
ulaan pek Yolu, zerinden getii her yerleim yerini bir cazibe merkezi haline
getirmitir. ukur Saad blgesi de, bu yola yakn bir merkezde yer almasndan dolay20
nemli bir saha haline gelmitir. Tarih boyunca ekonomik karlar, bu blgede meydana
gelen birok savan nedenlerinden biridir.
ukur-Saad Ovas, IX. ve XI. yzyllar arasnda Bagrat Krallnn
hkimiyetinde kalmtr. Byk Seluklu Devletinin kurulmasndan sonra, Turul Bey
1049 ylnda Saad ukurunu (zellikle Erivana ok yakn olan Arzniyi) ele geirdi.21
Alparslan, 1064 ylnda, Bayezddan balayarak Aniye kadar olan blgeyi fethetti.22
Bu srada Bizans mparatoru adna Kars ynetmekte olan Ermeni prens Gagik, Sultan
Karsa davet ederek balln bildirmitir. Bunun zerine Alparslan Gagike hilat
giydirerek ona dokunmad ve yerinde brakt. Ancak Alparslann bu blgeden
ayrlmasndan hemen sonra Gagik, tekrar Bizans tarafna dnmtr.23
Seluklulardan sonra ldenizlilerin (1148-1225) eline geen blge, 1239da
Mool istilasna urad. lhanl hkmdar Hlagu Han dneminde (1256-1264), birok
Trkmen aireti Saad ukuruna yerletirildi. Bu airetler, blgenin trkletirilmesi ve
islmlatrlmasnda ok nemli rol oynamlardr. Bu dnemde Arran ve irvan
blgelerinde nemli bir Trk/Trkmen nfusu olumutur. 1358de eyh I. veys
(1356-1374)
19
tarafndan
Celayir
topraklarna
katlan
ukur-Saad,
1384de
Ali pek, Drt Halife Dnemi, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, (Edt. dris Bal, Mustafa
ufal), Nobel Yay., Ankara 2003, s. 3; Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, (dari
Taksimat), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara 1988, ss. 24-25.
20
Ayrca daha fazla bilgi iin bkz. Anna. A. Ierusalmskaya, pek Yolunda Kafkaslar, Trkler, c. 3,
ss. 243-246; Gnl antay, pek Yolu zerindeki Kurulular (stanbul-Erzurum-Tebriz-Revan-Bak),
XII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, c. III, TTK Yay., Ankara 1999, ss. 1049-1058.
21
Father Michael Chamichian, History of Armenia, Calcutta 1827, ss. 137-138.
22
Mehmet Ersan, Seluklular Dneminde Trk Ermeni likileri, Dnden Bugne Trk Ermeni
likileri, (Edt. dris Bal, Mustafa ufal), Nobel Yay., Ankara 2003, ss. 51-52; Father Michael
Chamichian, Age., ss. 149-153.
23
Father Michael Chamichian, Age., ss. 154-155; Ersan, Agm., s. 52.
8
Azerbaycann zaptna girien Timurun eline gemitir. 1387 aknyla da Timur,
Karaba, Alnca, Karpi ve Srmeli mahallerini ele geirmitir. Karaba klak olarak
kullanan Timur, Anadolu, Grcistan ve Suriyeye yapt seferlerde blgeyi s olarak
kullanmtr.24 Timurlulardan sonra Karakoyunlu, ardndan Akkoyunlu hkimiyetine
giren blge, Suriye, Dou ve Gneydou Anadoludan g eden airetlerin
yerlemesiyle tamamen Trklemi ve slmlamtr. Blge Akkoyunlulardan sonra
1501 ylnda kurulan Safev Devletinin hkimiyetine girmitir.
3.2- ukur-Saad Blgesinde Osmanl Hkimiyetinin Tesisi
ran-Azerbaycan corafyasnda yaayan ve Anadoludan bu blgeye g eden
Trkmen unsurun, Safevyye tarikat eyhi ah smail etrafnda toplanmasyla kurulan
Safev Devleti, bir mddet sonra Osmanl dzen ve intizamn tehdit eden bir politika
izlemeye balamt. Anadoluda ba gsteren Safev kaynakl ah Kul isyan gibi
bakaldrlar ve Anadolu Trkmen airetlerinin rana g etmek istemeleri tehlikeleri
karsnda Osmanl ynetimi areyi, Safevler zerine sefer yapmakta buldu. Bu
maksatla harekete geen Yavuz Sultan Selim, 1514 aldran Savanda Safevleri
malup ederek, bakent Tebrize kadar tm blgeyi ele geirdi. Yavuz Sultan Selim
stanbula geri dnerken Revanda bir mddet konaklad (Eyll-Ekim 1514).25 Bu ilk
zapt giriiminden sonra meydana gelen Osmanl-Safev mcadelelerinde (1583-1828)
Revan ve havalisi, Osmanllar ile Safevler arasnda 14 kez el deitirmitir.
Kanun Sultan Sleyman dneminde (1520-1566) ukur-Saada asker harekt
dzenlendi. 1549 ylnda Van Beylerbeyi skender Paa, ukur Saad (Revan) Vilayeti
zerine akn yaparak, burann hakmi Rumlu Hseyin Hann askerlerini bozduktan
sonra Revana girerek arsn yaktrmtr.26 Safevi ah I. Tahmasbn Osmanllarn
batdaki meguliyetini frsat bilerek Adilcevaz, Ahlat, Erci ve Erzurum blgelerini
yamalatmas nedeniyle, Kanun Sultan Sleyman 1554 ylnda, Nahivan Seferi
24
Nizamddin m, Zafernme, (ev. Necati Lugal), Ankara 1949, s. 346; erafed-din Al Yezd,
Zafer-nme-i Emir Timur; Tercme-i Zafer-nme, (Haz.Tanju Oral), (Yaymlanmam Doktora Tezi),
stanbul 1991, s. 96; bn Arabah, Acaibl-makdr fi nevaib-i Timr, (ev. Murteza b. Ali Nazmizde,
Tarih-i Timurleng), stanbul 1142, s. 160; Toma Metsopski, Timur ve Haleflerinin Tarihi, (Haz. G.
Solmaz), Elips Kitap, Ankara 2002, s. 14,77.
25
Feridn Bey, Mnets-Selatin, stanbul 1859, c. 1, s. 405; Daha fazla bilgi iin ayrca bkz. Celalzde Mustafa, Selim-nme, (Haz. Ahmet Uur-Mustafa uhadar), Kltr Bakanl Yay., stanbul 1997,
s. 592; Evliya elebi, Seyahtnme, stanbul 1935, c.2, s. 281; Bala, Agm., ss. 312-313; Donald Edgar
Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, (ev. Bahar Trnak), Yap Kredi Yay.,
stanbul 2007, s. 150.
26
M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, TTK. Yay., Ankara 1993, s. 198.
9
denilen bir sefer dzenledi.27 Bu sefer srasnda, 26 Temmuzda Karaba ve 28
Temmuzda Nahivn ele geirilmi, blgenin Safev Valisi Rumlu Hseyin Hann
Revana kamas zerine, Erzurum Beylerbeyi skender Paa onu takip ederek buray
yamalamtr.28
Osmanllar
ile
Safevler
arasnda
imzalanan
1555
Amasya
Antlamasyla Azerbaycan, Tebriz, Dou Anadolu ve Irak- Arap Osmanl, ukur

Saadn nemli bir ksm Safev hakimiyetine braklmtr.29
Kanuni Sultan Sleymana bakaldran ehzade Bayezd, 1559 ylnda Revana
gelerek burada misafir olmu ve ukur-Saad Beylerbeyi ahkul Sultan tarafndan bir
mddet arlanmtr.30
Sultan III. Murad (1574-1595) devrinde, 1579 ylnda Revan ehri hakimi
Ustalu Tokmak Muhammed Han31 Grcistann Osmanllar tarafndan igal
edilmesine
seyirci
kalmayacan
Kazvine
bildirerek,
Osmanl
topraklarna
saldrmt.32 Bunun zerine, Lala Mustafa Paann emriyle Anadolu Beylerbeyi Cafer
Aann nclnde bir aknc birlii tarafndan vuruldu.33 Bu birlik, regel
zerinden Arpaayn geip araphaneye varm ve Revana girerek iki gnde buray
yamalamtr.34
Osmanl, XVI. asr sonlarna kadar blgedeki Safevi gcn kracak aknlarda
bulunmak siyasetini benimsemitir. Bahsedilen tarihten sonra bu siyaset deimeye
balam ve blgeye yerlemek temel hedef olmutur. Bu sebeple 29 Aralk 1582de
Rumeli Beylerbeylii ve dou seferi serdarlna tayin olunan Ferhad Paa, 1583de
Azerbaycana girerek Austos aynda Revan zaptetti ardndan daha nceki savalardan
27
BDAGM, Osmanl Devleti ile Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndaki Siyasi Mnasebetlere Dair Ariv
Belgeleri (1578-1914), c. I, BDAGM Yay., Ankara 1993, s. 12.
28
Peevi, Age., s. 223; Neder Nejad, XVI. Asrda ran Kaynaklarna Gre Osmanl-Safev Mnasebetleri,
(1502-1590, 1620), (Yaymlanmam Doktora Tezi) Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Erzurum 1986, s. 145.
29
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 2, TTK. Yay., Ankara 1975, s. 361; Sleyman Aliyarl,
Azerbaycan Tarixi, Bak, 1996, s. 388.
30
ah Tahmasb- Safev, Tezkire, (ev. Hicabi Krlang), stanbul 2001, s. 84; Solak-zde Mehmed
Hemdem elebi, Solak-zde Tarihi, (Haz. Vahid abuk), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1989, c. 2, s.
275; Selnik Mustafa Efendi, Trih-i Selnik (971-1003/1563-1595), (Haz. Mehmet pirli), c. I, TTK.
Yay., Ankara 1999, s. 67.
31
Revan ve Nahivan hkimi Tokmak Han, Ocak 1575de eli olarak stanbula gelmitir (Selnik
Mustafa Efendi, I, s. 112). Ayrca Tokmak Handan nce 1568de, ah Tahmasb, II. Sultan Selimin tahta
geiini tebrik ile 1555 Amasya Barn yenilemek zere, ar armaanlar ve bin kiiden ok kalabalk
bir heyetle ukursad beylerbeyi ahkulu Han Edirneye gndermitir. Bkz. M. Fahrettin Krzolu,
Kafkas Elleri..., s. 255.
32
smail Aka, Seluklular Sonras Ortadouda Trk Varl, Trkler, Ankara 2002, VI, s. 847.
33
Selnik Mustafa Efendi, Age., c. I, s. 118, 124; M. Fahrettin Krzolu, Kars Tarihi, Il Mat., stanbul
1953, s. 523, 529; Bala, Agm., s. 313.
34
M. Fahrettin Krzolu, Kafkas Elleri, s. 327.
10
dolay harap halde bulunan ehri yeniden imar etme almalarna giriti.35 Revan
tekrar Safevilere kaptrmak istemeyen Ferhad Paa, sekiz kule, be demir kap, bir cami
ve hamam ieren i kale ile krk kuleli d kaleyi, krk be gn zarfnda bitirip,
burada bir beylerbeylik merkezi oluturdu.36 Ayrca Osmanllar bu ehri, rana
dzenlenecek olas aknlar iin, askeri bir merkez haline getirmek istemilerdi.37 Revan
Beylerbeyliine Hzr Paa tayin olunmu, Cala zade Yusuf Sinan Paa da Diyarbekir
Beylerbeylii ve vezaret nvanyla Revann muhafazas iin grevlendirilmiti.38
Bunlara ek olarak ehirdeki anlamazlklar zmek iin bir de kad tayin olunmutu.39
Bu gelimeler zerine Revanda tutunamayacan anlayan Tokmak Han, Nahivana
kat. Bunun zerine, Bitlis Hkimi eref Hana Nahivana yrmesi emredilmi ve
almas halinde olu Ahmed Beye sancak tarikiyle tevcih olunaca bildirilmitir
(Mays 1584).40 Temmuz 1584de serdar Ferhad Paa, Nahivn zerine yrmek
istemi ise de, Grcistan meselesi sebebiyle bir mddet tehir etmitir. 1586da Safev
ynetiminden memnun olmayan halkn da yardmyla Nahivan, Osmanl idaresine
alnmtr.41 Ocak 1588 sonlarnda, ah I. Abbas tarafndan Revan ve Nahvan Valisi
olarak tayin edilen Dulkadirli Bayat olu ahkulu tarafndan komuta edilen bir ordu,
Revan ele geirmek istediyse de baarl olamad.42 Eyll 1588de de Tokmak Han,
Nahivan ve Revan yamalamak istemi, ancak ordusu Aras Nehri kysnda malup
olmutur. Bylece ukur-Saada yaplan Safev seferleri bertaraf edilmi ve sonuta
1590da yaplan stanbul Antlamas ile blge Osmanllara braklmtr.43
Blgenin Osmanl hkimiyetine gemesi, hedeflenen siyasetin uygulanmasnn
yolunu amtr. Bu erevede blgenin tahrir ilemine baland. Tahrir, Osmanllarn
yeni fethettikleri bir blgeyi ilhak etmeye karar verdiklerinde bavurduklar nfus ve
arazi saymdr. Tahrir ile blgenin her trl gelir kayna tespit edilir ve devletin resmi
35
Gelibolulu Mustafa Ali, Knhl-Ahbr, stanbul 1339, c. 2, s. 14; Peevi, Age., c. 2, s. 79.
Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri I (1578-1590), stanbul Fetih Cem. Yay.,
stanbul 1963, ss. 128-135; Mustafa Ali, c. 2, s. 14; Peevi, Age., c. 2, ss. 79-80.
37
skender Beg Trkmen, Trih-i Alm Ar-y Abbas, Tahran 1335/1917, c. 1, s. 655.
38
BA, TTD 633, s. 114; Evliya elebi, Age., s. 281; Bekir Ktkolu, Age., ss. 132-133; Krzolu, Kars
Tarihi , s. 529; Bala, Agm., s. 313.
39
BA, MD 74, hnr. 562, s. 248, tarih: 1005/1596.
40
BA, MD 53, s. 1, Tarih: 1 Ca 992/11 Mays 1584 (Ktkolu, Osmanl-ran, ss. 139-140).
41
Krzolu, Kafkas-Elleri, s. 358.
42
Krzolu, Kafkas Elleri, s. 359.
43
Uzunarl, Age., c. III, I. ksm, s. 63.
36
11
kaydna alnrd.44 Bylece topran has, zeamet, timar ve yurtluk-ocaklk ksmlar
belirlenirdi. Bunu gerekletirmek maksadyla genellikle 1590-1595 yllar arasnda
Revan ile birlikte ele geirilen Tebriz, Gence gibi dier Safev topraklar tahrir
edilmitir.45 Bu tahrir sonucunda yukarda bahsettiimiz 633 numaral tapu-tahrir defteri
tutulmutur.
Bu defterde Revan ehrinin merkezi ile merkez kyleri Karpi (Karbi), Nahivan,
Muvazi Hatun, Mlk-i Arslan, Karaba, Deream, Dereehbuz, erur, Akakala,
Karni, Vadi, Abaran, arabhane, Talin, Armuy, Abnik, Aralk, Ordubd, Azadciran,
orlut, Dere Nrgt, Zar, Zebil, Alnca, Sisyan kaza ve nahiyeleri kayt altna
alnmtr.46 Defterin bandaki kanunname ve 1596da Revan kadsna hitaben yazlan
adalet-nme47 nevinden bir hkm ile de blgede Osmanl hukuk nizam tesis edilmeye
allmtr. Osmanl Devletinin, Safevi ynetiminin kanunlar altnda yaamaya
alm olan blge halk iin, kendilerinden nce uygulanan kanunlarn izlerini tayan
bir kanunname hazrlamas da dikkat ekicidir.48
1603 ylnn sonlarnda III. Mehmed vefat etmi, yerine olu I. Ahmed tahta
gemitir. Osmanl Devletinin Avusturya cephesinde uramasn ve Anadoluda yer
yer Celli isyanlarnn ba gstermesini frsat bilen ah I. Abbas (1587-1628),
Osmanllarn elindeki topraklar geri almak iin harekete gemitir. Tebriz Beylerbei
Sarho Ali Paay Sufyn civarnda yaplan savata bozguna urattktan baka Culha
(Culfa), Ordubd ve Alnca kalelerini alarak Nahivn nlerine gelmitir. Revan
Beylerbeyi erif Paa, Nahivan Kalesinin mstahkem olmamas sebebiyle ehri
tahliye ederek Revana ekilmitir. Nahivann boaltmas zerine Safev komutan
Karamanlu Zlfikar Han, Snn mahallesinden yamaya balayarak 26 Ekim 1603de
Nahivan ele geirmitir. ah I. Abbas ise alt aylk bir kuatmadan sonra 1604de
Revan eline geirmitir.49
Osmanl hkmeti ah Abbasn igal ettii topraklar geri almakla iala-zade
Sinan Paay grevlendirdi. ah I. Abbasn, yolu zerindeki ekinleri tahrip ettirmesi
44
Halil nalck, Ekonomik ve Sosyal Tarih, s. 175.

Ali Sinan Bilgili, Osmanl ran ve Azerbaycan I, Bozkr Yay., Erzurum 2004, ss. 1-2.
46
BA, TTD 633.
47
BA, MD 74, hnr.562, s.248, tarih: 1005/1596 (Bkz. Ek 1).
48
Bilgili, ran ve Azerbaycan..., s. 47; (Revan Kanunnamesi iin Bkz. Ek 2)
49
Moritz Von Kotzebue, Narrative of a Journey into Persia, London 1819, s. 125; Faruk Smer, Safev
Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, TTK. Yay., Ankara 1976,
s.198;.skender Beg Trkmen, Age., c. 2, s. 654; Solak-zde, Age., c. 2, s. 442; Evliya elebi, Age., s.
282; Krzolu, Kars Tarihi, s. 530; Faruk Smer, Age., s. 198.
45
12
ve emrindeki yenierilerin Vana geri dnmek iin srar etmeleri zerine, Revan
alamadan geri dnmeye mecbur kalmtr.50 ah I. Abbas tarafndan Arpaay taraflarna
gnderilen Revan hkimi Babrlu oymandan Kara Han, halk kkrtarak, onlar Safevi
taraftar yapmaya alm, bunun zerine Kars Beylerbeyi Osman Paa, Revana doru
hareketle, Kara Hann zerine yrmtr. Kara Han bozguna uratan Osman Paa,
ayn maksatla Revandan 400 haneyi Karsa gndermitir.51 Fakat Osmanl Devleti
Revan elinde tutamayarak, bir yl ierisinde tekrar Safevilere kaptrmtr.
1610 senesinde, ran serdarlna, Celal isyanlarn temizleyen Kuyucu Murad
Paa tayin olunmutu. Kuyucu Murad Paa, ah I. Abbasn zerine, Tebrize kadar
yrdyse de, Revan geri alamamtr.52 1616da kz (Kara) Mehmed Paa
tarafndan geri alnmak istenen Revan, krk drt gn kuatma altnda tutulmu ise de ele
geirilememitir.53 Bunun zerine Revan gibi toprak bir kaleyi ele geiremeyen
Mehmed Paa azledilmi ve yerine vezir-i azamlkla Halil Paa serdar olarak tayin
olunmutur.54
Sultan IV. Murad (1623-1640), Revan ve Tebriz seferine karak, 7 Austos
1635de Revan, veziriazam Mehmed Paa da Nahivan55 tekrar Osmanl
topraklarna katmlardr.56 Bu seferin Osmanllarca ileri srlen resm gerekesi rafz
ve ilhad zmreleri izole ederek randa ehl-i snneti yaymak olarak belirtilmitir.57
Sultann Revana girdii srada kaleyi koruma grevi Emir Gne olu Tahmasb Kulu
Hana verildi.58 Revan Kalesi on bir gn muhasara altnda tutulduktan sonra Emir Gne
50
Daha fazla bilgi iin bkz. Uzunarl, Age., ss. 64-65; Ziya Ylmazer, Topular Ktibi Abdulkadir
(Kadr) Efendi Tarihi, (Metin ve Tahlil), TTK. Yay., Ankara 2003, c. 2, ss. 312-321; skender Beg
Trkmen, Age., c. 2, ss. 683-685.
51
Krzolu, Kars Tarihi, s. 530.
52
Uzunarl, Age., s. 66.
53
Ziya Ylmazer, Age., ss. 509-513.
54
Mustafa Nuri Paa, Netayic-l Vukat, (Sad. Neet aatay), TTK. Yay., Ankara 1987, ss. 213-214;
Uzunarl, Age., s. 68.
55
Topular Katibi, c. 2, s. 1027.
56
Erdoru, fethin kesin tarihini Evahir-i Safer 1045 (Temmuz 1635) olarak verir. Dier taraftan bu
seferin Osmanllarca ileri srlen resmi gerekesi rafz ve ilhad zmreleri izole ederek randa ehl-i
snneti yaymak olarak belirtilir. (Mehmet Akif Erdoru, 1635 Tarihli Revan Kalesi Fetihnamesi, Tarih
ncelemeleri Dergisi, say 21, zmir 1999, s. 25). Ayrca bkz. Peevi, Age., c. 2, s. 410; Nezihi Aykut,
IV. Muradn Revan Seferi Menzilnmesi, Tarih Dergisi, say 34, stanbul 1984, s. 225.
57
Erdoru, Agm., ss. 25-26.
58
Emirgne Hann baarszlklarndan dolay ah Tahmasb, 1625 ylnda Emirgne Hann olu
Tahmasb Kul Han Revana gndermitir. (Fuad Eliyev, rfan Hesenov, Revan Hanl, Azerbaycan
Devlet Ner., Bak 1997, s. 11).
13
olu Tahmasb Kulu Han59 kalenin anahtarlarn Sultan IV. Murada teslim etti.60 Sultan
IV. Murad, Revan fethettikten sonra Tebriz zerine yrm, Revan muhafzln da
Murtaza Paaya brakarak kaleyi glendirmesini emretmitir.61 Padiah stanbula
dndnde bu seferin ansna Topkap Sarayndaki Revan Kkn yaptrd.62
Revan, Austos 1635de Osmanl hakimiyetine girmesinden yedi buuk ay sonra,
Safeviler tarafndan muhasara altna alnp, ele geirildi. 1639da yaplan Kasr- irin
Antlamas ile ehrin Safevilerde kalmas Osmanl Devleti tarafndan kabul edildi.63
Kasr- irin Antlamas ile uzun yllar sren bar ortam, III. Ahmed dneminde
(1703-1730) Osmanl ordusunun, 1723de ran-Azerbaycan zerine yrmesiyle son
bulmutur.64
1709 ylnda rana kar balayan Afgan aknlar, 1722 ylnda sfahann ele
geirilmesine kadar devam etmitir. ah Hseyin 30 Muharrem 1135de (10 Kasm
1722) kaytsz artsz teslim olmak zorunda kalmtr. te yandan Kazvine kaan
ehzde Tahmasb, II. Tahmasb (1722-1731) nvan ile ahln ilan etmitir.65 Safevi
Devletinin iinde bulunduu buhran yakndan takip eden Osmanl hkmeti, randa
meydana gelen olaylara kaytsz kalmamtr. Bu sebeple 15 Mays 1722de Nevehirli
brahim Paa bakanlnda yaplan toplantda; Safev lkesinin zapt karar alnmtr.66
Bir baka gre gre ise, Osmanllarn amac Afganllar malup ederek Safev
hkmdarn yeniden tahta geirmekti.67 Bu meyanda Van Valisi Kprl-zde
Abdullah Paa, Azerbaycann fethiyle grevlendirildi. Osmanl ordusunun yapaca bu
59
Emirgne Han olu Tahmasb Kulu Hann balln bildirip Osmanl hizmetine girmesine karlk,
IV. Murad, onu Halep valiliine tayin etmi fakat Sultan henz Tebriz seferini tamamlamadan, Halepten
gelen ikyetler nedeniyle azledilmitir (Peevi, Age., c. II, ss. 410, 412). zmite gtrlp Sultan
dnnceye kadar bekletilmesi emredilen Hana boazda bir kk verilmitir. Kkn bulunduu semt
Emirgn ad ile bilinir. (. Hakk Uzunarl, Age., c. 3, s. 198).
60
Aykut, Agm., s. 225; . Hakk Uzunarl, Age., c. 3, ss. 197-198.
61
Peevi, Age., c. 2, s. 410; Evliya elebi, Age., ss. 283-284; elebi-zde Asm, (Raid, Tarihe Zeyil),
stanbul 1282, s. 209; Aykut, Agm., s. 225.
62
Ali Sinan Bilgili, Age., s. 48.
63
.Hakk Uzunarl, Age., c. 3, ss. 205-206.
64
Mnir Aktepe, III. Ahmedin, uzun bir aradan sonra, Kafkaslar blgesine tekrar seferlere balamasnn
nedenlerini; 1718 Pasarofa Antlamas ile batda Avusturyaya braklan topraklarn douda telafi
edilmek istenmesi, randa meydana gelen i karklklar ve Safevi ailesinin geirdii buhranl gnler,
Ruslarn Hazar Denizinin kuzey batsndan rana doru inmeleri, Osmanl Devletinin Kafkaslardaki
ii-Snni meselesiyle ilgilenmek istemesi, Yenierilerin douya akn yapmak istemeleri olarak
gstermektedir. (Mnir Aktepe, 1720-1724 Osmanl ran Mnasebetleri ve Silahr Mustafa Aann
Revan Fetih-nmesi, stanbul nv. Edebiyat Fak. Yay., stanbul 1970, ss. 2-3).
65
Tufan Gndz, Safeviler, TDVA, stanbul 2008, XXXV s. 455; The Cambridge History of Iran,
Cambridge, 1991, s. 20; Aktepe, Age., s. 10.
66
Aktepe, Age., s. 15.
67
Gndz, Agm., s. 455.
14
harekt, XVI. yzyl sonlarnda belirlenen blgeye yerleme politikasnn, XVIII.
yzyldaki tezahrdr.
Nahivann zabtnn, Revann ele geirilmesine yardmc olaca dncesiyle
Osmanl ordusu, Nisan 1723 ylndan ksa sre nce68 Nahivan ve Ordubd ele
geirmiti. Bu suretle Revan blgesine giren Abdullah Paa, blgedeki boy beyleri,
Kilise (Emiyazin) papazlar ve Revan alemdar Mehmed Zaim Beyin aman
dilemesiyle 3 Ekim 1724de Revan ele geirmiti.69 Halkn aman dilemesi zerine
Vezirzam Ahmed Paa, Revan halkna 9 Muharrem 1107de (28 Eyll 1724)
canlarna, mallarna, arazilerine, balarna, evlerine, pirin dinklerine, kervansaray,
hamam ve dkkanlarna dokunulmayacana dair bir aman-nme verdi.70 te yandan
Ruslarla ran Mukasemenamesi (24 Haziran 1724) adyla bir antlama imzaland. Bu
antlamaya gre Rusya, Revann Osmanl Devletinde kalmasn kabul etti.71
Abdullah Paa Revan ehrini ele geirdikten sonra Emiyazin Katogikosu I.
Astvasaturu yanna davet ederek ona hilat ve inam vermitir.72 Kilisenin yaknndaki
bir kervansaray, bir ba, bir deirmen, bir dink, bir bezirhane ve iki zeminin geliri
katalikosa tahsis edilmitir.73 Osmanl Devletinin bu davrannn esas amac blge
halknn Osmanl Devletine olan balln arttrmak idi. Osmanl Devletinin
blgedeki dzenlemeleri bunlarla da snrl kalmamtr. Revan ehrinde meydana gelen
savalardan dolay g eden halkn geri dnmeleri iin bir amannme yaynlanarak,
68
Nahivan tahrir defterinde, ehirdeki iki camiye ait vakf kaydnda 20 Receb 1135/26 Nisan 1723 tarihi
dlmtr. Bu kayttan ehrin, 1723 Nisanndan nce zapt edildiini ve bu tarihlerde tahrir ilemine
balandn sylemek mmkndr (BA, TD 905, s. 23).
69
elebi-zde Asm, Age., s. 215; Aktepe, Age., ss. 45-69; Zeki Velidi Togan, Azerbaycan, TDVA, ss.
113-114; Ariv Belgeleri-I, s. 35. Evail-i Ra 1137 tarihinde Revn canibi serasker Diyarbakr valisi
Ahmed Paa idi (BA, MD 132, hnr.1, s. 75). Baz eserlerde ehrin 7 Haziran 1724de ele geirildii
yazldr (Bkz. BDAGM, Osmanl-ran-Rus likilerine Ait ki Kaynak, (Trc. H. D. Andreasyan), stanbul
1974, s. 62).
70
BA, MD 132, ss. 405-406.
71
stanbul Antlamas olarak da bilinen ve Ruslarla imzalanan bu antlamaya gre; Aras ve Kura
nehirlerinin birletii noktadan, gneye doru Hemedan istikametinde ekilecek bir hattn batsnda kalan,
Karaba, Gence, Nahvan, Revan, Tebriz, Hoy, ors, Urmiyye, Meraga, Selmas, Sina ve Hemedan ile
Kirmanah gibi bat ran ehirleri de Osmanl Devletine verilecekti. (Mnir Aktepe, Age., s. 29; Ariv
Belgeleri, c. 2, s. 32; Tofiq Mustafazde, XVIII Yzillik-XIX Yzilliyin Evvellerinde Osmanl-Azerbaycan
Mnasibetleri, Bak 2002, s. 62).
72
Eliyev, Age., s. 17.
73
Nitekim 1727 tarihli defterde Karbansaray- kilise-i Ecmiyazin der yed-i Katalikoz Astvazadur karye-i
mezbure bab 1; Ba- kilise-i Ecmiyazin der yed-i Katalikoz Astvazadur karye-i mezbur kta; Zemin-i
kilise-i Emiyazin der yed-i Katalikoz Astvazadur karye-i mezbur kta 3, Zemin-i kilise-i Emiyazin der
yed-i Katalikoz Astvazadur karye-i mezbur kta; asiyab- kilise-i Emiyazin der yed-i Katalikoz
Astvazadur karye-i mezbur bab; Dink-i kilise-i Emiyazin der yed-i Katalikoz Astvazadur karye-i mezbur
bab; bezirhane-i kilise-i Emiyazin der yed-i Katalikoz Astvazadur karye-i mezbur bab kaytlaryla
katalikosa verilen gelirler kayt edilmitir. BA, TTD 901, ss. 157-158.
15
canlarnn balanaca, Safeviler dneminden farkl bir verginin alnmayaca ve
mlklerinin geri verilecei gibi konularda taahhdde bulunulmutur.74 Blgenin nemli
airetlerinden akarl, Kaarl, Dnbilli (Dmbill), Bayatl gibi Trkmen boylarna da
kendilerinden birinin bey atanaca sz verilmitir.75
Blgede gvenliin salanmasnn ardndan ukur-Saad corafyas tahrir
ilemine tabi tutuldu. 1727de tamamlanan tahrir ilemi sonucunda yukarda
bahsettiimiz 895, 898, 901 ve 905 numaral tapu-tahrir defterleri meydana gelmitir.
Safeviler 1731 ylnn Haziran aynda tekrar Revan Kalesini muhasara ederek taarruzda
bulunmular fakat baarl olamamlardr.76 Bunun sonucunda Ocak 1732de Ahmed
Paa (Kirmanhn) Antlamas yaplm ve Revan tekrar Osmanllarda kalmtr.77
Bu srada Afganllar yenerek lkeden dar atan Nadir ah (1736-1747), 1735
ylnda Revan zerine yryerek ehri ele geirmitir.78 Nadir ah, bundan bir yl sonra,
Safevi hanedannn son hkmdar III. Abbas tahttan indirerek, Safevi slalesinin
hkmranlna son vermitir.79
Osmanl Devleti, 1722-1746 yllarnda blgede tutunmak iin her eyi yapm
olmasna ramen, Nadir ahn ok gl bir ekilde ynetime gelmesinden dolay,
1746 ylnda ranllarla imzalad bar antlamasyla Revan brakmak zorunda
kalmtr.80
74
Bilgili, ran ve Azerbaycan, s. 49. Osmanllarn btn gayretlerine ramen yine de geri dnmeyen baz
ky halklar olmutur. Mesela; Mezra-i ah Yurdu sabka karye imi, reayas Kzlba olmala firar
idp ve yine gelmek ihtimali olmamala mezra kayd olnd tabi-i Dere Alakes kayd buna bir rnektir
(BA, TTD 905, s. 279). Ayrca benzer kaytlar iin bkz. BA, TTD 905, s. 280.
75
BA, MD 135, hnr. 2, s. 46/A-47, tarih; Evast- L 1140. Ayrca bkz. H. Memmedov Karamanli, XVIXVIII Yzyllar Osmanl-Safev Savalar, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, (Ankara 1999), c. 1,
s. 505.
76
BA, C..AS.. 363/15028 Tarih 29/Za/1143.
77
Hekimolu Ali Paann Erivanda ranllar geri pskrtt ylda, Badat hakimi Ahmed Paa,
Kirmanah ve Hemedan tekrar ald. Sonuta Sultan tarafndan verilen yetkiyle Ahmed Paa bar
antlamas imzaland. Buna gre Revan, Gence, Nahvan, Kartli, Kaheti, Dastan ve irvan
Osmanllarda kalacakt, bat ran ve Hemedan, Tebriz, Kirmanah, Luristan ve Erdelan rana
braklacakt. Bkz. Tofiq Teyyubolu Mustafazade, Safev Hanedannn Son Yllar, Trkler, (Ankara
2002), c. VI, s. 932; Daha fazla bilgi iin ayrca bkz. The Cambridge History of Iran, s. 20.
78
Richard Tapper, rann Snr Boylarnda Gebeler, (ev. F. Dilek zdemir), mge Kitabevi Yay.,
Ankara 2004, s. 175; Osmanl-ran-Rus likileri, s. 100.
79
80
smail Hakk Uzunarl, Age., c. 4, s. 309.
16
BRNC BLM
OSMANLI DAR TEKLATINDA UKUR-SAAD (REVAN) EYALET
1.1. OSMANLI DAR TAKSMATINDA UKUR-SAAD (REVAN) EYALET
Devlet tekilatnda lhanl ve Akkoyunlu geleneini devam ettiren Safeviler,
sahip olduklar topraklarda ustn denilen eyaletler halinde bir idar dzen
kurmulard. ah I. smail ve ah I. Tahmaspn fetihleri sonucu elde edilen topraklar;
Azerbaycan (Tebriz), irvn (amah), Karaba (Gence), Hemedan, Amid, Irak- Acem,
Kirmanhn ve Kelhrn, Kirman, Irak- Arab (Badad), Kandehar, Belh,
Merv,
Mehed, Herat, Esterabd, Tiflis, Huzistan, Bne, Seyistan ve Luristn eyaletlerine

blnmt. Bu eyaletlerden biri de merkezi Revan olan ukur Saad Eyaletiydi.81
1.1.1. 1590 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti
Harita 1.1.1.1. 1590 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti
81
Bilgili, ran Azerbaycan, s. 65; Gndz, Agm., s. 455.
17
Osmanllar 1583 ylnda Azerbaycan ele geirdikleri zaman Safev idar
tekilatn deitirmeyerek ukur-Saad Beylerbeyliini devam ettirmilerdir. Bu
beylerbeyliin merkezi yine Revan yaplmtr. 1590 ylnda yaplan idar taksimata
gre ukur Saad Beylerbeylii/Eyaleti; Revan, Nahivan, Aca Kala, Talin, Aralk,
err ve Ordubd isimli yedi liva/kazalar ile Karpi, Mevazi-i Hatun, Mlk-i Arslan,
Karaba, Dere am, Dere ahbuz, Bazar ay, Karni, Vadi, Abaran, arabhane, Talin,
Armuy, Abnik, Azadciran, orlut, Dere Nrgt, Zar, Zebil, Alnca ve Sisyan
nahiyelerinden olumaktayd.82
Bu idar birimlerin bazlarnn merkezi yerlemeleri bulunmakta birlikte, bazlar
ise sadece idar blge addr. Karaba, Dere ehbuz, Aka Kala, Karni, Vadi, Abaran,
Talin, Ordubd, Dere Nrgt, Zar ve Zebil nahiyelerinin kendi adlarn tayan yerleim
yerleri mevcuttu. Dier kaza ve nahiyelerin kendi isimlerini tayan yerleim yeri
bulanmamakla beraber, bu kaza ve nahiyelerin isimleri yalnzca idar blge ad olarak
kullanlmtr.83
Eyaletin tahrir defterlerinde ky statsnde (karye olarak) kaytl olmakla
birlikte, kasaba hviyetinde baz byk yerlemeler bulunmaktayd. Mesela; Revan
Kazasnda Genegir ky (238 hane)84, Nahivan Kazasnda Yezd Abd ky (164
hane)85, Karbi Nahiyesinde Nefs-i Karbi (180 hane)86, Azadciran Nahiyesinde Ekni
ky (160 hane)87, Aralk Kazasnn Ahuri Ky (160 hane)88, Alnca nahiyesinde
Beneniyar ky (161 hane)89, Talin Kazasnn Talin Ky (141 hane)90, Aka Kala
Kazasnn Karaba ky (126 hane)91 ve Karni Nahiyesinin Karni Ky (100 hane)92
kasaba hviyetindeki byk yerleim yerleriydi. Sisyan Nahiyesindeki ulha Ky
82
Bkz. Harita 1.1.1.1.

Bu idar blgelerden bazlarnn merkezi saylabilecek ky/kasabalar vard. Mesela; Ahur kasabas
Aralkn merkezi konumundayd. Burada 160 hane gayrmslim yayordu.
84
Genegir Kynde ayrca 184 adet ba ve Ahi Depe ve Nurein adnda 2 adet mezra vardr. (BA, TTD
633, s. 45).
85
BA, TTD 633, s. 126.
86
Bu kyde 9 deirmen ve 2 bezirhane vardr. (BA, TTD 633, ss. 74-75).
87
BA, TTD 633, ss. 300-301.
88
Aralk Kazsnn merkezi konumundaki Ahuri Kasabasnda 15i harap halde bulunan 25 adet deirmen
mevcuttu. (BA, TTD 633, ss. 66-67).
89
Bu kyde 3 adet deirmenin yannda 3 adet de bezirhane mevcuttu. BA, TTD 633, s. 343.
90
BA, TTD 633, s. 246.
91
Balk ve bahelik bir yerleme olan bu kyde 112 adet ba vard. (BA, TTD 633, s. 186).
92
Karni Kynde 9 adet deirmen ve 2 adet bezirhane vard. BA, TTD 633, s. 202.
83
18
(Karye-i ulha) ise, 1470 hane, tahminen 7000-7500 kiilik nfusuyla blgedeki
ehirlerden daha kalabalkt.93
Yukardaki idari taksimata, 1603 ylnda Bergad ve Urut nahiyeleri
eklenmitir.94 Fakat tahririn yapld dnemde bu nahiyeler olmadndan, nahiyelerle
ilgili demografik ve ekonomik bilgi mevcut deildir. 1604 ylnda blgenin byk
ounluunu Safevilere brakan Osmanl Devleti, elinde kalan Kk Nahivan ve
regeli de Karsa balamtr.95
1590 ylnda Revan Eyaletine bal liva ve nahiyelere bal yerleim yerleri
unlardr:
Revan Kazas
Aaorum, Aaduvit/ adkran, Aasur, Aca Kal'a, Akviran, Ali Bestam,
Arahus, Aramu, Arbani, Arn, Avan, Balluca, Bedgos (Yedgos) ?, Bedruvans/
Bedrusenk, Cebecil, ekrein, ori, Demrcil, Dmak, Dibekl, Ekrek, Erkil,
Erzeni, Gelere, Genegir, Gke Begl, Gkkend, Gkkilise, Gllce, Hac lyas,
Haradlu, Hseyin Avar/Palaslu, brahim Sultan Kla, laz (Eylaz), Kamlu, Kan
Kan, Kara Kal'a, Karacaviran, Karakla, Karakoyunlu/Mustafa Kla, Kavas, Kemal
Dervi, Kemris, Ketze, Klak- Hac Bayram, Klak- Husalu (Havsalu) ve Sarbanlar
ve ir Recebli, Klak- Kara Ayuvad/Haki, Klak- Murad, Klak- Tubanlu, Kzl
Viran, Kzlkala, Kzkal'as, Koca Ahmed/Murad Ali, Lala Pek, Molla Hzr, Monla
Hseyin, Murad Ali/Sleymanlu, Nefs-i Revan, Nrk(Trk) ?, Nurnus, Okaperd, Orta
Viran Mezraas, Ozanlar, Pertek Mezraas tabii Kermis, Porsuklu, Satk Hac,
Sisirekird, ahab, alkgerek/Kallalar, eyhzadel, ualar, Tacrelik, Takzini,
Tamgirmez, Taclu, Tercanlu Kla, Terekper (?), Tir-Harab, Turaguna', Tur
Mezraas, Tutuva, bulak Mezraas, veys Begl, Viran- Abdal, Yasavullu, Yayk
ahverdi Viran, Yaylaklar, Yegavert, Yelkovan, Yenice, Zak, Zakevank, Zar ve Eski
Zar, Zaviye/eyhler, Zenge
93
Sadece Hristiyan Ermenilerin yaad ulha Kynde 49 mahalle vardr. (BA, TTD 633, ss. 368393).
94
Karamanly, Osmanl Safevi Savalar, s. 685.
95
Koi Bey, Risale, (Sad. Zahid Danman), Ankara 1985, s. 137.
19
Karpi Nahiyesi
Aakal'a/Hatunkendi ve Kozanlu, Anadun, Ahs, Aktemr, Ali Begl, Ali
Markus, Ankursak, Aru, Avan, Basz, Degir, Dkkan, Ekrek, Erzinhan, Etirek, Hac
Karalu, Haclar, Haevenk, Hakiri, Halife Kendi/Babakar, Hanevank, Hatunolu,
Hzaviz, Kara Al, Karanpa, Krnk, Klak- eyh ?, Kzl Ekrek, Kzltemr, Krpel,
Ku, Krtel, Lazrivan, Mezraa-i Rani, Mihmandar, Molla Tursun, Mugani, Muganlu,
Mnabak, Nefsi Karpi, gen, zg , Everek) ?, Palu, Parpi, Patrn, Pir Tekkesi,
Pirekin, Samaar, Sarmvank, Seleperd, Sergli, Seydullah, eyh Ali Viran, Tanalu,
Tus, Ucan, Uluhan Beg Kla, Us, Ui, kilise, Yakupviran/Karaeyh Kla,
Yasaklu, Zaviye, Zupanus
Nahivan Kazas
Ali Beg Mezra'as, Begice (Tegice) ?, Behram, Birhaan, Bulgan, Bullu, ehri,
Dere
Aliyak, Dirabad, Geid-i slamiyye, Gynk, Gngmez, Hacvar, Halill,
Hancav, Karaok, Karye-i Mezra-i Alagz, Kel Depe, Khpren, Mahmudabad,

Mezra'a-i Firuzabad, Mezra'a-i Hace Polad Beg/ahkulu Beg, Mezra'a-i Halis, Mezra'a-i
Molla Kendi, Mezra'a-i Srenab, Mezra-i Kahab, Nefs-i Terke, Nehiur, zneberd,
Seyyid Serav, Suremerek-i Ulya ve Sufla, eyh Mahmudlu, eyh Yusuflu/Ayende
Den, eyh-i Mihranah, Tecane, Tutul, Trkin, Uzun Oba, Yarmca, Yezd Abad
Mevazi-i Hatun Nahiyesi
Ak Hac, Ayn- Kran, Degbize, Elmalk, Grediz, Sleyman Beg, Ubiyan,
veys
Mlk-i Arslan Nahiyesi
Bayr, Baz-gav, Emzired, Karaku, Kerem Hanak, Mezra'a-i akrhane, Mezraai Khler
Karaba Nahiyesi
alk/Bekavul, Karaba Sesek, Karvak, Mezraa-i Alihan Ky, Mezra'a-i
Hevek, Sos
20
Deream Nahiyesi
Bakend, Dibkend, Ortakend
Dere ehbuz Nahiyesi
Aaal, Arn, Bademl, Bienek (Peenek), Bul, Cevizli, Dereahbuz, Ekrek,
Gke, Gcazar, Gls, Hzrbeg, Karaboyalk, Kerdeser, Kmr, Maaral, Merelik,
Mezra'a-i Sofu/Koyunlu/Da, Mezra-i Zve, Norain, Nurs, Selesos, ade, ukar, Tak
Tak, Tirke, zmz, Yaylakha-i Oyuklucakaya ve Bazaryurd ve Dranas Gedgi ve
Kota, ve Breki ve Armudlu, Ynkan, Zarnatun
Bazar ay Nahiyesi
Adamal, Bazaray/Yaylak, Dilk depesi (Tilk), Kalack/Prnadik, Keledek,
Kzlcakilise, Pul, akad, Trken, Yenice
err Kazas
Ahi Ahmed, Aliar, Aralk, Arbatan/rek Kesmez, omaktur, Derviler,
Ferhad, Hac Lalel, Halla, sa Han, Kal'ack, Kara Hisarlu Kla, Karabur, Karkn-
Kik, Karkn- Ulya, Kenabin, Klak- imamkulu, Klak- ahveli, Ksecan/Badlu,
Kurd kendi, Kucu, Maksudlu, Muganck, Nurain, Oul alu, Parsc, Siyah- Kutlu,
ehriyar, ikim, Ta Ark/Klak-, mmetl ve Klak- Yagan, Tenen, Yalnz Aa,
Yenice-i Arab, Yenice-i omaktur, Zaviye
Aca Kala Kazas
Abatlar, Acakal'a, Allem, Ard-ud, Asa balu, Bardaklu, Bazarck, Bebek-i
sufla,
Bezirhane,
Byklu,
Bulal,
Byk,
Celal/Kzlviran,
ardaklu,
aruvak/Tutmalar, rak Kendi, oparlu-i Aliya, oparlu-i Sufla, re Kla, Da

kapu, Del Yer, Dere ta, Digor, Ebu ehime, Ekrek, Gzre, Gulle, Grdeor, Hce
Kendi, Hasancan, Hayr Beg, Hazpute, Kalack, Kamlu, Kamlu, Karaba, Karaca
Kal'a, Karaca Kala'a, Karakoyunlu, Karye-i Garipviran/Hseyin Gzi, Keil, Kzl
Viran, Nahuvanck, Oluklu, znud, Pullu, Ribat- Acakal'a, Sorguncuk, Sosur,
uvarnud, Tabulak, Taer Beg-i Bala, Taer Beg-i Zir, Tekegl, Terke, Yakaran,
Yayg- Byk ulya ve sufla, Yenice, Yenice, Zaviye-i Gr, Zeyni
21
Karni (Gerni) Nahiyesi

Abdallusu, Aaeri, Aca klak, Ahuvank, Ali Krk, Artu, Babalar,
Candarlar, atallar, Divin/Toprakkal'a, Elmal, Emerzik (Emrzik), Erdeir, Evenik,
Gagavuz, Gamlu, Gilan- (Geylan) Sufla, Gilan- (Geylan) Ulya, Gvay, Harun Yern,
Hdabende, manalu, pekl, Kara Veli klak, Karni, Kasablu/Asmanlu, Kzlova,
Kzlvank, Koylahisar/Yahyalu, Kht, Kuc, Krekci, Manku, Meranos, Mezra'i
Bozalan, Mezra'i Karadepe, Musa Haclu, Mustafalu, Nevruzlu, Pir Akmed Abdal, Tapolat, Touz, Yahigan, Yolkesen
Vadi Nahiyesi
Acakilise, Acaviran, Ahperes, Alikara, Avsar, Baecik, Baraklu Buca,
Cermaris, aklu, ardaklu, kn, gender, Dekl Kebir, Devel-i Kk, Devel-y
Kk, Engiz, Ermk, Esti, Gl Kendi, Grevan, Hakas (Haks), Hamud, Hsrev,
ncedere/Gencel, Kad kendi, Kamulu ukuru, Kara Ha, Karaba, Karabayg-y
Sufla, Karabayg-y Ulya, Karaca Abdal, Kel Dervi, Kevtos, Kzlviran, Kzik, Kss,
Makik, Mer-Arus, Mezraa'i Bayr, Msr Dervi, Molla Seyfeddin, Musa Dervi, Pirl,
Potus, Selman Saray, ehriyar, eyhcik, iranko, Tanas, Tirgiz, Vadi-i Kebir, Vadi-i
Kk, Zencirl, Zilli
Abaran Nahiyesi
Abaranolu, Ahbene Keyf, Ali Kk, Aa Zalkin, Balklu, Ba Abaran,
Bazarck ma Mezra-i kuolu, Bolhiz, Candar, Cerre Hac, inl, Del Seydi,
Gazamfer, Gerem Sain, Gllce, Grkoi, Herpure Kilise, Kalack/merky,
Karabulak, Karaburun, Karakilise, Kel Abdi, Kendl, Kzl Birn, Kirekirt, Kseler,
Lale, Lale, Mezra-i Ku, Mezra-i Osman, Molla Kasm, Nazarolu/Cafer Dervi,
Park ky, Salu, Sarbudak, Sarumirek, Semme Dervi, ire Kalas, irvanck,
Tamclu, Tamclu, Tekel ma Teknel, Tezekci ve Topc, Uzun/Balludere, Veledl,
Yakub Dervi/Bazarck, Yakup Dervi/Mmin Ky, Yar Ali Dervi, Yarba, Yarmca,
Yasiri/atc Kendi, Zengevank
22
arabhane Nahiyesi
Abdiolu, Acakaya, Az Kanlu, Boncuklu, erekis, Grane, Gzeldere,
Hasbeg, Karabrk, Karaca Kal'a, Karacaviran, Kavalla, Kenter, Kuruboaz, Molla
Mehmed
Talin Nahiyesi
Aca Kala/Cankr, Aksak Ahmed/ Karacaviran, CazayrBudak, Gzl, Ik,
Kzlviran, Kuldervi, Kurbankulu, Mastare, Mezra'a-i Ahathane/ Pulluviran, Mihr-i
Banlu, Molla M'min, Pir-i Merekci, Polatck, eyh Hac maa Eski Hac, Talin, Zir
Armuy Nahiyesi
Araku, Asalu, Can Ahmedl, Esedl, Ganl, Grelave, Kara Hamzalu, Karakol
Asayi, Krcalu, Kozancl, Kr Sultan ahlu, Miskinolu, Molla Abdi, Musa Haclu,
Musa Haclu, Nesimiolu, Pir Mehmed Ky, Rumlu/Klcclu, ehriyar, Yenice-i
Rumlu/obanlar
Abnik Nahiyesi
Adyaman, Ahircik/Nesimi, Ahmedl, Akbucak/Ayn Kran, Akviran, Alipaa,
Baratlu, Bardaklu/Halla, Can Ahmedl, eri, ullah Virane, Dulyatar ky,
Dndarviran, Emincan, Gencel, Geyiktav, Gurde, Hozar, Kara Mehmed, Kara Veli,
Karadepe/Dost Ali, Karaadi, Katrlu, Kzl Kula, Kzlviran- Sufla/Kutlubeg,
Kurdluca/Emir Mahmud, Malkara, Mezarck, Molla Balayarani, Nur Ali, Piril Ky,
Sabk, Sain, ehriyar, Tutma, Vank, Yenice
Aralk Kazas
Abudarda, Ahuri, Akba, Aksak, Ali Kzl, Arabolu, Aranan, Begdinar, Berat
kla
ma'a
al
Al,
Bozalan,
Bozalanbulakba/Hayreddin
Kla,
Bulakba/Zengezor, adkran, ekni, Eminice, Harva Kla, Hodanlu/shak, smail

Begl, Karakoyunlu-y Sufla, Karakoyunlu-y Ulya, Karakurgan, Kayn ma Kurd Halil,
Kenter Kla/Kerkboranive Bazargah Al, Maksudlu, Nevruzlu, Poladlu, eyh
Canlu, irazlu, Tatyan, Yenice-i slamiyye
23
Ordubd Kazas
Mahalle-i Gemi, Mahalle-i Anbera, Mahalle-i Aramine, Mahalle-i Grdetal/
Meydan, Mahalle-i Suehri, Menges
Nahiye-i Azadciran
Aguri, Alleme, Azad, Behrud, Beyl/Aacanlu, Beyl /Mahalle-i Emirkendi,
Danekrt, Dernis, Destek, Dir, Dkln, Ekni, Ganze, Geld, Giran (Kiran), Geri,
Haani, Hangah, Kgiran, Kean, Khdam, Meskun, Nesrivaz, Nkede, rm, Paraa,
Pir Beyan, Sahra-y Eklis, Sric, Tus tus, Upyaz, stupe, Veniz, Yayc, Yivi (?)
Nahiye-i erlut
Atabad, Ganze, Ande Mesik-i Ulya, Ande Mesih-i Sufla, Tus Tus, Nkede,
Degh, Varakt
Nahiye-i Dere Nrgt
Best, Derenrgt, Hls, Ortamiri, Teltak
Nahiye-i Zar
Acakend, Akkilise, Ayman, Canan/Hmayun ah, erkini, iekl, Deimek,
Gnl, Hevere Kend, Kara Sakal, Karabulak, Kellaveer, Kzlca, Liv, Nehadek, Pirve,
Selamaleyk, Tamga, Takend, Tite, Yalludere, Yaranah/Karagz, Yenicepolat, Zar,
Zud
Nahiye-i Zebil
Altun Kni/Mlk Kendi, Armudluk, Ba Zebil, Cum'a, erkini-i Diger,
rakdar, ovan Gerekmez, Dek ukur, Erkl, Esrk, Gke Kendi/Suvaor, Hudere
Kebir, Kal'a Ky, Martanos, Mercimek, Muz, Paludluk, Saray/Ahidkend, ilik, Tahta
Mehed, Tuzgm, Uacklar, Vank- Tagi, Yenice
Nahiye-i Alnca
Anzavur- Evsat, Anzavur- Sufla, Anzavur- Ulya, Apahzin, Babalu, Beneniyar,
Berd Beg, Cemaleddin, Ceracur, Der Kehmerek, Er Fstk- Kebir, Er Fstk- Kik,
24
Girne, Gznut, Hae Parak- Cedid, Hangah, braganos, Kl, Kazanc, Kebudlar,
Kutluca, Leketaf, Mezra'a, Mezra'a-i Meryak, Mezra'a-i Teyne, Mezra'a-i Tirbiyan,
Mezra'a-i Verin, Nefs-i Alnca, Norain, Nokein, Predet, Salyanak, erat, ey
Seyyid Alil, eyhler, Tahmuvas, Yenice, Zuvalk
Sisyan Nahiyesi
Aami, Acakend, Ahlatapan, Alil, Bahi, Belek, ekini, ulha, Destekird,
Enekle Berd, Erfesecik, Ekimr, Gents, Geri, Gmvans, Karakilise, Kelvans,
Mervak, Mezra'a, Muharrem Mezraas, Muhris, rtki, Prnakut/Mezraa-i Ekre ve
Bazur, Pisek, Selt, Sisican/Sisyan, eki, eyhler, Tulus, vez, Yaygara/Ak,
Zabezadar, Zenne Naver
1.1.2. 1727 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti
Harita 1.1.2. 1727 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti

1727 ylna gelindiinde ukur Saad Beylerbeyiinin snrlar, 1590 ve 1603
yllarndaki idari taksimatla karlatrldnda, baz deiiklikler dnda hemen hemen
25
ayn kalmtr.96 Akakala, Bergat, Talin, Armuy, Abnik ve arabhane Revan
beylerbeyliinin idari taksimatndan kartlm97, Mak98, Srmeli ve regel bu
eyalete dahil edilmitir. Aralk kazas; Aralk ve Idr olarak iki idar blme
ayrlmtr. Revan merkez nahiyesi Krkbulak adn almtr. 1727 tarihli tapu tahrir
defterine gre eyalet, Revan ve Nahivan olmak zere iki livaya ayrlmtr. Bu livalara
bal nahiyeler unlardr;
Revan livas; Krkbulak, Karni (Gerni), Dereiek, Abaran, Srmeli, Idr,
Aralk, Sederek, Mak, err, Vadi, Karpi (Karbi) ve regel.
Nahivan livas; Nahivan, Alnca, Sair Mevazi, Dere ehbuz, Mlk-i Arslan,
Mevazi-i Hatun, Karaba, Klagn, Deream, Azadciran, Sisyan, orlut, Dere Nrgt
ve Dere Alakes.
lk tahrire nazaran, Revan Eyaletinde ehir hviyetindeki yerleim yerleri
artmtr. Buna en gzel rnek, Klaan Nahiyesinin Yezd Abad Kydr.99 Bu ky,
1492 haneli (yaklak 7500-8000 kii) byk bir kasabayd. Karpi Nahiyesine bal
Emiyazin100, Karbinin merkez ky101, Azadciran Nahiyesine bal li-i Ulya
Ky102 gibi bir ok yerleim yeri ky grnmnden karak kasaba hviyeti
kazanmtr. Fakat Trk Nfusun byk blmnn terk ettii, Abaran (67 hane),
Karni (32 hane), Sederek (86 hane), Vadi (56 hane) ve Srmeli (36 hane) ky hviyetini
96
Bkz. Harita 3.2.

Baarn yaynlad Eyalet Tevcihat defterinde Ordubd Tebrize, Bergad Genceye balanm
olarak gsterilmitir (Fehamettin Baar, Osmanl Eylet Tevciht (1717-1730), Ankara 1997, s. 157,
166). Ayrca bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi,
stanbul 1978, s. 180. Tahrir defterlerinde ise Ordubd, Revan Eyaleti ierisinde gsterilmitir.
98
Mak kazas, Bayezid mutasarrf Mahmud Paa olu Abdulfettah Beye yurtluk-ocaklk olarak
verilmiti (BA, TTD 895, s. 2). 1727 ylnda Revan Eyaletinin tahriri srasnda muharririn lm zerine,
tahrir ilemini Mak naibi slenmitir. Naibin, 86 adet kyn bir ksmn Ekrad beylerine ocaklk olarak
yazmasna ramen, devlet bunu kabul etmemi ve Maknn gelirini Revan mukataasna katmtr. Fakat
blgede meydana gelen karklklardan dolay, Mak ve havalisi harap ve hali olmutur. Bunu frsat
bilen Abdulfettah beyin olu Yunus, Mak kalesine gelip yerlemitir. Devlet kalenin imar, muhafazas
ve devlete sadakat gstermesi artyla Mak kalesi ve 86 kyn hasstan ayrp, 22 Za 1143 (29 Mays
1731) ylnda Mak sanca mutasarrfna has olmak zere senelik 5 kese ake mal ile yurtluk ve ocaklk
olarak Yunus Beye vermitir. (BA, rade Hariciye 3194).
99
Yezd Abad Kynn nfusu 1492 haneydi. Burada yaayan reayann temel geim kayna baclkt.
Kyde 470 ba, 5 bahe vard. (BA, TTD 905, ss. 110-143).
100
Ermenilerin ibadet merkezi olan bu kyde 390 hane ve 126 bekr yaamaktayd. Kyde kiliseye ait 1
boyahne, 1 deirmen, 1 pirin deirmeni ve 1 bezirhane bulunmaktayd. (BA, TTD 901, s. 143).
101
lk tahrirde tamamen bir ky hviyetinde olan Nefs-i Karpi, ikinci tahrirde 472 haneye sahip bir
kasaba hviyetine brnmtr. (BA, TTD 901, s. 114).
102
Azadciran Nahiyesinin merkezi konumunda olan bu kyn nfusu 699 hanedir. (BA, TTD 905, ss.
199-200).
97
26
tayordu.103 Idr, Aralk, err, Dere iek ve regel nahiyelerinin haricindeki dier
nahiyelerin kendi adlarn tayan yerleim yerleri vard.
Afganllar yenerek lkeden dar atan ah Nadir (1736-1747), 1735 ylnda
Revan ile birlikte ukur-Saad corafyasn ele geirmitir. 1736 ylnda III. Abbas
tahttan indirerek Safev hanedanna son veren ah Nadir, Safev ve Osmanl idar
taksimatn da ortadan kaldrm; Azerbayacan arazisini tekil eden irvan, Karada,
Cenub-i Azerbaycan ve ukur-Saad beylerbeyliklerini lavetmitir. Zikredilen tm
blgeyi merkezi Tebriz olan tek bir eyalette dntrm, kardei brahim Han da
beylerbeyi atamtr. brahim Hann nezaretinde eyaleti 9 hakimlie ayrm ve bu
blgelerden birini tekil eden Revann hakimliine Muhammed Rza Beyi tayin
etmitir.104
1727 ylnda Revan Eyaletine bal liva ve nahiyelere bal yerleim yerleri
unlardr:
Revan Kazas
Krkbulak Nahiyesi
Aasor, Aca Viran- Kebir, Acakilise, Aviran- Sagir, Alayar, Arablar,
Aramu, Arazgn, Arn ma'a Mezraai Mehabud, Avan, Ayu Kla, Ballca, Biare
Beg, Bigice, Bircan, Bostan, Boztu, Cam, Cervi, Cevar, arba/Hrremabad,
arur/Hamid
Kendi,
atk
Hac,
atkran,
atkran-Mslim,
rrekban,
obangerekmez, Damlu, Damgirmez, Dell, Dikli, Duvan, Ekned, Elho, Erzeni,

Eseniavik, Firuz Kendi, Gemre am, Gemri, Gemsi, Gerane, Gezgn, Gk Kilise,
Gke Bek An Airet-i Taycl, Glle, Gllice, Hace Parak/Zeyk, Hac, Bayram/Kara
Klak, Hac lyas, Halifeli An Airet-i Tayculu 49, Hasrc, Honuz Yegen, mar Gaur,
Kal'ack, Kamlu, Kara Bayram, Kara Kal'a, Kara Viran, Karaca Evren, Karacalar,
Karguluk, Katr, Kal'as, Kemal, Kenegir, Kengere, Kei Kendi, Krkbulak, Kzan,
Kzl Kal'a, Kzlviran, Kiili/Meral Kendi, Kolbican, Khne Dell, Kulkend-i Kebir,
Kulkend-i Sagir, Krecik, Malaz, Manku, Mezar Yir, Mezraa-i Adallar, Mihmandar-
Sevelli ?, Molla Hac, Muradabd, Nere Ki, Okaberud, Orta Viran, Ozan,
kzbulak, rdekli, rdekl-yi Cedid, Rsteml, Sanlu, Sarucalar, ahman ve Mezraai Yaras, arban/Akbulak, enkbed, eyh Glvar, irabd, Taht, Talaslu An, Airet-i
103
104
BA, TTD 901, s. 244, 338, 450, 478.

Eliyev, ss. 20-22.
27
Taycl, Teke Klak/Ahi Depesi, Temrcili Sevelli ?, Teze Gbed, Til, Tiz Harab, Ulu,
Hanl, Uzan, Yakan Verd, Yayc, Yelkovan, Ylanlu, Yukar Delik, Zar, Zek, Zekvan
Karpi Nahiyesi
Abdallar, Aca Hark an airet-i itl, Aca Kal'a, Aca Kala/Urus, Atadun,
Ak Temr, Aksaklu, Ali Begl, Ali Kendi, Arabkir, Arabkirl/Kelek, Aayi Harg an
airet-i Kurd, Fakih, Ateke Senk, Avan An Airet-i Karacalar, Ayarl, Ayarlu ?, Ba
Byk, Ba Kend, Basz, Bayburd, Behll Kendi, Beratl, Birli, Ca'ferabd, Cankada
cemaat-i Reyhanl, Cemaat-i Hacbegl, aka akir An Aireti Karacalar, ak, al
Depe, arpt (arpn ?), erpay, dak an airet-i ilbatanlu, rakl, ideml,
Depekenli an airet-i Eglenl, Dere Kendi, Dikkoz, Eglenlu/Abdurrahmanlu, Eri
Suvan, Eklenlu/Yasaklu, Ekrek, Emiryar, Emrudlu/reml, Enikl, Erkv, Enek,
Eymirl maa mahalle-i Aca Klak an cemaat-i Seyfi Abd, Fitne Yata, Gl Kendi,
Gzl, Gbl Abd an cemaat-i Kuzugdenl, Ggercinl, Glli Kend, Gmrenba,
Greganlu/Kozanlu airet-i bveh ?, Gvenin (Gveynin) Kendi, Hace Venk, Hac
Kara, Halar, Halifel an Cemaat-i Trkmenlu, Halil Kendi, Halimcan, Hamid Ali
Kendi, Hane Venk, Hayr veys an airet-i Kuzukul, Hoca Yaralu an airet-i Reyhanlu,
Hokiri/Koylu, Hoabatak, brinl, brinl/Ozanlu An cemaat-i Seyfi Abd, del
cemaat-i Reyhanlu, nce, tirak, Kalagur, Kara Klak, Karakubat, Karbansaray- Sufla,
Karbansaray- Ulya, Karga Konmaz, Kargire, Katrlu, Kla- Nazarlu an airet-i
Kuzugdenl, Klak Cemaat-i Kaarlu Seyfi Abd, Klak- Koruclu, Kzaca ren,
Kzl Ekrek, Kzl Glle, Kzl Temr, Kzl Kilise, Kzl Viran, Kzmzi Klak, Kznik,
Konur Bulak, Krpel an airet-i eyhdel (idel ?), Ktekl, Kulaksz Hark an aireti Keil, Kul Dervi, Ku, Kuzeyl/Hseyinl an airet-i Kuzugdenl, Kuzuclu,
Kk Kend/en, Maara-i Sufla, Maara-i Ulya, Mahdere, Mezarck, Mezraa-i Nadir
Han Kendi, Mihriban, Molla Abdi, Molla Bayezd, Molla Tursun, Mugan, Muganl,
Muganlu, Mukadden, Musa Haclu an airet-i itl (Yetl) ?, Musa Kul, Nefs-i Karpi,
gn, Pal, Patun, Persi, Piregn, Piri Merek, Sabunc, Sabuncl, Sadklu, Samagar,
Sarucalar, Serkevin, ah Arg, amran, ehriman, ehriyar, eyh Hac, ir Hac,
uvartid, Talin-i Kebir, Talin-i Sagir, Tali-Atik, Ta Kal'a, Tatruvan, Teke, Temurc,
Toklu ran an airet-i Eglenl, Tos maa Mezraa-i Kara Al, Ucan, Uzun Klak, Uzun
28
Klak/Terekeci, Uzun Oya, Kilise, vi/Tali-i Cedid, Yaramlu, Yenice, Yeit,
Yol Gemii Kadim, Yurdgn, Zarihi (Zazici), Zebun
Dereiek Nahiyesi
Ahnu, Ahyren, Aparan, Balklu, Benkice, Cani Beg, iek, ubukl, Enk,
Erkbed, Eskikodoran, Ferruh, Grdek, Grgd, Kahsini, Kesves, Grdek, Her Bend,
Herbend, Hor Sor, Kahni, Kakum, Kamlu, Kara Mahmud, Kara Kei, Kara Kilise,
Kara Murad, Keriz, Kemasor, Kertifi, Kzlkilise, Kuva, Khenl, Merim Ta,
Mezraa-i Celladlu, Mezraa-i Grnik, Nekirlu, Ovack, Sakinlu, Seknl, Serakna,
Soluk, ahar Buz, ehviz, Tokluca, Ulu Bedz, Varsor, Yayc, Yenice, Zolodor
Abaran Nahiyesi
Abaran, Abaranol, Abtegni maa Mezraa-i Monla Halil, Ak Bulak, Ali Kk,
Ali Merku- Sufla, Ali Merku- Ulya, Azatgn, Balklu, Balluca, Bazarck,
Bitlibulak, Bolcr ?, Boncuklu, Canck, all Gl, erheci, Damacl, Derbend, Dervi
vaz, Delik Venk, Emir Bulak, Ested Tekin maa Mezraa-i Kara Kilise, Gazanfer,
Gerel maa Mezraa-i Taganis, Gllice, Hacbulak, Hamamlu maa Mezraa-i atlu,
Hekabdi, Hdaverdi, Kad Yakub, Kalack, Kara Bulak, Kara Burun, Kara Kilise,
Karatlk Dere, Karbansaray, Keilik, Kene Kebir-i Diger/Ker, Kzl Burun, Kzl Klak,
Kizik, Koylukat, Kr Ko, Kurd Ali, Kmbetl, Lala, Mensurkendi, Mezraa-i eyh
Hasan, Mezraa-i Vankl Kavak, Mezraa-i Yarc, Molla Kasm, Mlk, Nurein,
Osmanck, Parba, Saclu, Sar Budak maa Mezraa-i Kara Budak, Sarmirek, Sav
Musavenk maa Mezraa-i Arguvank, Serpune, am Dervi, ire Kal'a, irvanck, i
Kaya, Tekne Bulak, Variyetl
Srmeli Nahiyesi
Abbasgl,
Abk
Mercivan,
Aca
Klak
cemaat-i
Pirli,
Adis,
Akavan/Gmrl, Arslanl Depe, Ba Merhivan, Berati, Bercelis maa Taluca Mezraas,

Berutib? maa Mezraa-i Katruan, Brk, Byrek, Candervi, Derekendi tabii iekli
Mezraas,
Erice,
Ekrek,
Glda,
Gnl/Karahesenli,
Gllce,
Hadmklak,
Halkanck/Ali Han Halife Becenek, Hani, Haraml, Heseh Han, nce? Kuzugdenli,
Kan Kendi Mezraa-i Mevcud Ali, Kalb maa Mahalle-i ebre Cuvan?, Kamlu kendi
29
mezraa-i Hakhak, Kara zen, Karabulak, Karakal'a der nezdi Karabulak, Katrl,
Kayal, Kenzek, Klacan Ulya, Klacan Sufla, Kpti, Kla- Kzlbulak, Kzlklak,
Kuruaa, Mescidli Gl, Molla mer, Nezkran, Paral Gl, Sar Abdal, Sisdere,
Sgd, Sknl, Sukular, Srmeli, Yaylak- Ar, Yaylak- Gzgzel, Yaylak-
Soyukbulak, Yaylak- Terli
Idr Nahiyesi
Adetli, Aaverd, Ahi Mehmed An cemaat-i Gnl ?, Ahiveys, Ala Hacl, Alem
Rab, Alt, Alihan Hacl, Arabkirli , Arhac, Astahane, Atlucal, Cevdolu, arakcl,
rakl kendi Kla Karakyu, idemli, Davudlu, Davudluy Sufla, Durmu Kla an
cemaat-i ahabl, Evci, Halifeli, Hasan Beg Kla, Hohaber, Idr, brahim Haclu,
brahimabad, Kara Hisar, Kara Mehmed an cemaat-i Arabkirli, Karacalar Kla,
Karaull, Kasm Can, Kazanc, Klak- Cafer , Klak- Degirli, Kzl Kal'a, Kzl Zikr,
Knbed, Kreki/Zor, Krekli, Krekli Nazar Ali Kla, Krekli-i Sufla/Hac Emin
Kla, Krekli/Nefs Kla, Maribabad, Mahalle-i Cmerd, Molla Ahmed, Mustafa
Beg Kla/Atmaotluk, Mrid Ali Kla, Nevce, Nevruzlu, kzl, Panik, Pulur,
Razl, Resull, Rsteml, Sar oban, Sarcalar Kla, amdan Gelen, eyh Hasan,
ireci, Tal an cemaat-i Reyhanl, Tecirli Kendi maa Acaklak, Temrl Klak,
Togan al, Toganal-y Sufla, Yayc, Zengene
Aralk Nahiyesi
Abadanl, Abbas Abad, Ahurlu ve mezraa-i Ali Kzl, Alahaclu, Ali Kemerli
Kendi, Aratan Hala Bilekli, Atlu Kla airet-i Reyhanl, Bozalan, Celayirli, Derzili,
Emince, Gulam Ali Kla, Gnl, Hesen, Huda Abad, Kal'ack, Karahaclu /Tamraz
Kla, Karakoyunlu, Karaveli airet-i eyikli, Klal, Konurlu airet-i eyikli,
Kekli Kendi ve Mahalle-i Budak, Kutltn ve Karata Yaylaklar, Kuzay,
Kuzugdenl/Alt Klak, Mei Kla, Mustafa Kla, Nakarl airet-i eikli, Oruc,
Sefer Kul Kla an cemaat-i Kuzuc Hark- amdangelen, Sultan Ali Kla ve
Murad Kla, amdangelen Kla, ehermanl, irincanl, Tecirli, Yengice
30
Sederek Nahiyesi
Ak Gl an cemaat-i Bayad, Baki Han, Beg Kendi Dnbilli, iyarl, Da Klak,
Derecik, Dmbilli, Esti, Gerekcik, Gllce an airet-i Dnbilli, Grlevk an cemaat-i
Zengine maa Mahalle-i Hanbudak, Hac slam an cemaat-i Dnbilli, Hasm Kendi,
Hatun Kehrizi an airet-i Dnbilli, Hazal, sa Han an cemaat-i Dnbilli, Kara Bulak,
Kara Horzatl, Kara Depe, Kerbela, Molla Halil an cemaat-i Dnbilli, kz Yatur an
cemaat-i Dnbilli, Sederek ve ayan, evketl an cemaat-i Dnbilli, Yaangan an
cemaat-i Dnbilli
Mak Nahiyesi
Abbas, Abdulleyb (Andalib), Acgl, Ak Yaylak, Ak Bulak, Ali Kocal, Arabl,
Aiyan- Balaban ve akr ve Atmaca, Ayduvar, Babal, Baack, Ba Bulak, Bezirgn
Bula, Bkicen maa mahalle-i Abdullah, Cersad, ekenli, okcaa, k, Dik an
cemaat-i Dnbilli, Dikme, Dnebik, Dtm, Ged, Gllice, Hac Kebir, Hac Mekke,
Hac Sagir, Hac Ustan, Hatu, Hatun Kerzi, brahim, nce Kal'ack, Kal'a-i Mak,
Kaltegan, Kapan Basan ?, Kara Ba, Kara Hasan Dnbilli, Kara Klak, Kara Kilise,
Kara Kilise an cemaat-i Dnbilli, Kara Sever Maa Hallac ve irdak Dam, Kara Svari,
Karaca Viran, Karaglekne, Kargul, Kei Hark, Kemir Depe, Klak- Toklu Al,
Kzl Tal, Koyunc-y Byk, Kseler, Kutl Dz, Mecdin, Mehmed Aa, Meydan an
cemaat-i Dnbilli, Mezra'a, Dnbilli, Miri, Murad Verdi an cemaat-i Dnbilli, Muradl,
Niyaz, kz Yatur, Payur, Purnak, Reyhan Dnbilli, Rstem, Sakurl, Sebat, Sefer
Kul, Sever Beg, Svet, ahin Aa Kla, imal, Tadem, Tatarl, Trkan an cemaat-i
Dnbilli, Uzun Glli, Ta, Yanm (Yaynm) ?, Yar Hdk, Yardanlar, Yaylakhai Kzn Sri ve Kon Hac, Yola Geldi, Yumruda, Yusuf, Zakirli, Zerdall, Zir
err Nahiyesi
Abbas Kla/Vaykr, Ahi Kehriz, Ak Ahmed, Aliar- Sufla/Muganlu, Aliar-
Ulya, Alvar, Apsaca, Arab Tikice, Aralk- Ulya ve Sufla, Artaban, Begdilli, Behzad
Buda, omakz- Sufla, omakz- Ulya, Hallac, Dane Kal'as, Derviler, Derviler,
Deve Teki, Ebi Saban, Elekl, Kathan Kla, Kal'ack, Kara Bur, Kargn- Sufla,
Kargn- Ulya, Kazancl/Tikence, Kazanclu, Kel Depe, Ketaz, Klak- Babaki,
Klak- atk Alan, Klak- Gaibkulu, Klak- Hseyin, Klak- Kuzay, Klak-
31
Mirzalu Ali, Klak- Nacak an airet-i Bayat, Klak- Pir Verdi, Klak- Salar, Klak Yzba, Klak- Zulkadir an airet-i Bayat, Kse Han, Ku, Krd Kendi-i Sufla,
Krd Kendi-i Ulya, Maksudlu, Makte, Melik Kendi, Memi?abad/Zulkadir, Mezraa-i
Krmaz Ark, Muganck, Mnire-i Sufla, Nurein-i Ulya, Olan ahlu, Ouz Ta,
Ozanlu, Pelit Abd, Sekme, Siyakut, ehzad Buda, ehriyar- Sufla, ehriyar- Ulya,
Tebtene, Uzun Abd, Vezirlik/Virmezyar, Yalnz Aa, Yarc- Sufla, Yarc- Sufla,
Yarc- Ulya, Zaviye
Vadi Nahiyesi
Aca Ozan, Ak Kilise/Kadl, Ak Ozan, Alemdar Kla, An(a) Kz, Cafer
Kendi, Can Ahmed, adkran, an, anakl, ardaklu, ermarus, iekl an airet-i
Haclu Tecirli, ire Cevat, gender, umin, Danaz, Dal, Dudlu, Ermk, Gelvan-
Avar, Genzek, Gl Kkendi, Gnvan, Hak Verdi, Hakas, Hsrev, Kanc/mam Kul,
Kara Hac, Karabag- Kebir, Karabag- Sagir, Karaca Abdal, Karalar, Karayak/eyikli,
Kel Dervi, Kesus, Kzl Ozan, Merarus, Metekuk, Musack, Penus, Pirli, Reyhanl,
ahabl, ak ak, enli, irazl, Talisuvan, Tatar, Tezekci, Vadi, Yekecik, Yerl Uad,
Yknca/Molla Seyfeddin, Zencirli, Zihni
Karni Nahiyesi
Abdallar, Abdallar- Ulya, Aa eri, Aca Klak, Aca Klak/Hahun Kendi,
Ahuvan, Alpuy, Apan ahlu, Ayalu-y Kebir/Kuc, Ayalu-y Sagir, Batal, Bayburt,
Bazavend-i Sufla/Abdulmecdi, Begekerli, Bezavend-i Gdek/Abbas, Bezavend-i
Ulya/Aca Klak, Bozdak, Buruzlu/Musa Hac, Can Beg, Cebecili, aal, epni Han,
igdemli/Nehr-i Sad, oban Kla, Damanl, Darugalu, Deller, Divinler, Eli Krk,
Elmalu, Erdeir, Ertu, Gagaviz (Gagavuz), Gaml (Tamaml)?, Getusvak?, Getr/Kel
Budak, Geylan- Kebir, Geylan- Sagir, Giyarl, Gen, Haraklu, Harun Burun,
Hdabende, pekli, stehane, Kad Begl/Yahi Han, Kapul, Kara Depe, Kara
Hamzal/Nehr-i Fstk, Kara Klak/Krc, Karakoyunlu/Nehr-i Yol Kesen, Karni,
Kasm Ali, Kazr- Aca Da, Kazr- Cedid, Kazr- Hamza Abad, Kerpicli, Kerte
Mehmed, Kolma Ali, Koyulu Hisar- Sufla230, Koyulu Hisar- Ulya, Kurbaal-i Sufla,
Kurbaal-y Ulya, Kurban Kul/Toprak Kal'a, Manku, Mara Msellem, Masuml-y
Kebir, Masuml-y Sagir, Mirzik, Molla Kulat/Hamza Kendi, Monla Mahmud, nzenik,
32
Pirli, Saatl-y Sufla, Saatl-y Ulya/Sabunc, Saralu, Satk Kpr/Yamalu, Seyfi
Abad, akaib, ehriyar, urlandu maa Kal'ack, Tahta Kpr, Tal, Toguz, Toan
ahlu, Uur Bbegli236, Yarmu/Kzlvenk, Yemancal, Yve, Zaruvanck, Zuhrablu
regel Nahiyesi
Ab Bilsin, Adyaman, Aacan/Dre Depe, Ak Bulak, Ak Bulak, Ak Bulak, Ak
Duvar, Ak n, Ak Kilise, Ak Kilise, Ak Kilise-i Kadim/Yusavul, Alb(p)avut, Ali
Kul/Kalfal Kla, Ar Depe, Ar Depe, Atan Kala, Aydn, Ayluca, Azan Kemha/Hac
Bayram, Ban Kendi, Banazvan, Ba Kend, Bayndrlu, Bayram Kla/Kmbedl, Beg
Kendi, Benden Murad, Boaz Kesen, Boncuklu, Camulu, Cath- Depesi, Celb,
Cubuk, Culu Han Hark/Aan, Crm Dere, akak, areki, arur, iekl/Kara
Ta Kran Kla, oban Gerekmez, on Kam airet-i Ayrmlu, orb(p)an, orum
(Harum), ubukc, ubukl, Danecili/Hamamlu, Dede Kul, Deirmenl/ah Kerem,
Dere Kendi/Mergarar, Dervi Ali/Sirekl, Devletyar/Tarakol, Drbaz, Direkl, Dost
Ali/Garip Depe an airet-i Muganl, Dz Kendi-i Kebir, Dz Kendi-i Sagir, Eri Bucak,
Emin Ali Kla, Emrudlu, Eymir Hanl, Gelin Kaya, Gke, Gl Kendi, Gzl
Bulak/Ay Dogm, Ggercin, Ggercinl, Gl Kendi, Gl Kendi, Glabi/Yadanck,
Gll
Bulak,
Gll
Bulak,
Gllce,
Gllce-i
Ulya/Ali
Keanl,
Gl
Kendi/Arkl/Gllice, Gmri, Gni Kendi, Gzel Dere, Hac Kilise, Hac Nazar Kul
Kla, Hanm, Hrnik, l Kendi-i Sufla, Kebani maa mezraa-i ebehane, lence/Ankal,
lkendi-i Ulya/Ad Gzel an airet-i amahlu?, sa Hanlu, Kb, Kabak Depe/Dik Burun,
Kabanl/Ulak, Kaftarlu, Kalaca, Kal'ack airet-i Ayrumlu, Kara Bulak, Kara Bulak,
Kara Bulak, Kara Burun, Kara Fakih, Kara Hac/Dz Kaya an airet-i Taanlu, Kara
Kilise, Kara Kilise/lidere, Kara Ozan/rakl ve lyas Kendi, Karabulak/Gl Ali Kendi,
Karaklak/Dil Han, Karavul Depe, Karbansaray, Kasm kendi/Afar Merdankul Kendi,
Kaylu (Kay) maa mahalle-i Tayan, Kendl, Kpcak, Krk Deirmen, Kzanc, Kzl
Bulak, Kzl akak/Sungurlu, Kzl Kilise/Kanlcal, Kzl Mezaristan, Kol Ali, Konak
Kran, Kekl, Kpril, Ktekl, Kulacan, Kur Boaz, Ku Yatak/Halil Kendi, Kua
Yatak/Canlar, Kkrdl Bulak, Kseen Bulak, Livaden, Mahmud Kendi/Krpel,
Mele Kla, Mescidl maa mahalle-i Taan, Mezraa'i Harkl, Mezra-i Seyfi Kul
Kla, Mirza Beg Kla, Monla Gke/Gulaml, Murad Han, Mlk Kendi/Andon,
Nazar Ali maa mahalle-i Gksi Gzel, Orta Kilise, Paldlu, Sar Kaya, Savzal Harabas,
33
Sekdl, Sema Verdi Kla/Kad Kendi, Senir Abd, Serd Asane, Suca/ah
Termutmum?, Suk Bulak, Sulu ay/Nur Taanlu, ah Nazar , arabhane, e Depe maa
Mezraa-i Gerek Bulak, irvanck, ulaca/Pir Hamid kendi, Ta Bulak, Ta Bulak,
Teknel, Terzil/Cmerd Kendi, Tomar Ta, Tfenk Saz, Depe, nlce/Mirza
Mehmed Kendi ve Haclu, Yadanck/Mirili, Yegenler/Kalack, Yknca, Yol
Geen/Oluklu, Yusuflu/Veled Kla, Zeman Kla,
Nahivan Kazas
Nahivan Nahiyesi
Bedehan, Dnd Abd, Dndevar/Gl Depe, Hac Abad/Hac Var, Halil
Harabesi, Mezraa-i Beglice ve Dize-i Sbhanverdi ve Murad Han Dizesi, Mezraa-i
Halife Dzi, Mezraa-i Yarmca, Nefs-i ehr, eyh Mehmed, Uzun Oba, Zeyneddin
Nahiye-i Alnca
AnzurMiyan, Anzur- Sufla (Anzavur), Anzur- Ulya, Berdik, Bere Niyar,
Betvas, Cemaleddin, erahor, iftlik-i Kurd Mehmed, Erzin, Girne, Gre Gmyar,
Hae Parak- Kk, Hanga(h), Ho Kein/Venkuy, Kal, Kal'a-i Alnca, Kal'a-i Alnca,
Kara Kilise/bragos, Kazanc, Lektak, Mezraa-i Kuznud, Mikayan Mezraas, Nurein,
Pireta, Saltak, urut, Yenice
Nahiye-i Sair Mevazi
Arakak/Arka, ors, Geid-i slm, Gynk, Kahmat (Kahmut), Mezraa-i
Alagz, Mrenah, Nahma-ur, Sdt (Seyyidler), Sarav/Serab, Seven mer-i Ulya ve
Sufla, Taa Zilek, Vaygz, Yayalu (Babalu?), Zer-natun, Zuvala/Zuvalk
Nahiye-i Dere ehbuz
Arn, Bayramlu, Ekrek (Egrek), Geit-i zmmi, Gerr, Gher, Gg,
Hnzrik, Hrmiin, Kara Boyalk, Kelus, Magan, Mahmud Abad, Senesuz maa Mezraai Dilekl/Gl Yaz, ahbuz maa Mezraa-i Dere Alpak, arak, Ta- Herzim, Taktak,
Teberke (tirke?), Turs, Yanck
34
Nahiye-i Mlk-i Arslan
Bozgav, Cani Kla, ehre, Kara Ku, Kerem ata, Lizird, Payz, eyh
Yusuflu
Nahiye-i Mevazi Hatun
Ak hac, Ayvis (livis?), Degin, Elmal, Grediz, d kran, Ogyn, Sa, Sultan
Beg
Nahiye-i Karaba
Bileci klas, Bulgan, k, Gerceser, Hancav, zeneberd, Kara bulak, Kara
cvek, Kla- arka, Kla- huslu, Kla- saltam?, Konurak, Nefs-i Karaba,
Tkavin
Nahiye-i Klaan
Abdall, Bademkaya, Behram, Byk Tumin, Debid Abad, Glan, Halifel maa
Mezraa-i Halife, Kalack, Kara Aa an cemaat-i Saban, Karaca Kendi, Karnca Klak,
Kayalu, Kk Tumin, Mezaa-i Molla Hamdi, Mezraa-i Asnca, Mezraa-i Hocam,
eyh Hamzalu, Uzun Oba, Yahta, Yenice, Yezd-abad
Nahiye-i Deream
Bakend, Behram, ulha, Dibkent Manastr- Dabk, Ortakend
Nahiye-i Azadciran
Aykut, Aylak, Azad, Bara, Bemirud, Best ?, Biyl, Burtak, Celtab, Destek,
Diri, Dize, Dkln, Erm, Esen Yol, Geri, Glab, Gmnar, Halill, Hangah-
Ulya, li-i Sufla, li-i Ulya, Kar Covan, Mekin Kean, Mukr, Nefs-i Azadciran,
Nurevaz, Kasaba-i Ordubd105, Sal, Serc, Ubyar, Ulu, Vayid, Yayc, Yenice, Yenvi,
Zalot
Nahiye-i erlut
Atabad, Te Tu Nu, nemi, Kzk
105
Ordubd, 1590 tarihli tahrirde Kaza-i Ordubd olarak kaza statsnde taksim edilmiken, yaplan
ikinci tahrirde Kasaba-i Ordubd olarak, Azadciran Nahiyesinin merkez kasabas eklinde
deerlendirilmitir. BA, TTD 905, s. 208.
35
Nahiye-i Dere Nrgt

Henuris, Nrgt , Orta mir, Derek Merek, Yitlak
Nahiye-i Sisyan
Aam, Aca Kend, Akla Yatan, Alil, Arksa, Arksa Yer-i Diger, Balak,
Bazaray, Berdi, Beik, akii, Detkird, Eglekud, Erikl, Ekimr, Givas, Geri,
Hurenduz, Kalack, Kara Kilise, Keledek, Kemyan, Keros, Kei Kendi, Kyurak,
Kzlca, Kmr, Orta Kr, z, Pein, Prnagud, Ziyaradr, Saln, Seki, Senkar, Sisyan,
eyhler, Talib Abad/Mezra, Talus, Tepi, Yaylak- Salbartur, Yol
Nahiye-i Dere Alakes
Aca Vank, Ahl, Ahta, Ahuri, Ak Kilise, Alagez ve stn, Amau, Arn,
Arpa, Arulay, Asaf, Ayane, Baack, Ba Ky, Bilsin, Caferli, Ceviz Vadik, aa-
Zir, aatay, anak, avunck, , ul, uva, Danzid, Dedel maa Karye-i Dier
Dedel, Eker, Engzi, Ercepin, Erde, Erkez, Ezdek, Geledek, Gelen evir, Genzek,
Gerekerd, Gkvans, Gmer, Gynd, Gmck, Haik, Hamse, Hamzalu maa Mezraai Hns, nediz, neli, veesi, Kabud, Kala-i Yeni, Kara Vank, Kaka, Kayalu,
Kendevas, Kerempa Sbhan kendi, Kei Kendi, Kei Viran, Kz Kalas, Kzl
gz/eker Begl, Kisek, Ko Beg, Kotani, Kozluca, Kuc Harabesi, Kuytul, Krd
Emir, Mamkee, Merderos, Mere Duz, Mein, Meydan/Ali Kla, Mezraa-i
Mendervans, Mezraa-i Sadr Beg Klas, Mezraa-i ah, Mezra-i Kara Kaya, Mezra-i
Zeyni, Mrmr, Muganl/Murav Beg, Mrzav, Mvez, Orta ky, znur, Paalu, Pentum,
Pir Hasanlu, Pua Dize/Daylaklu, Rind, Salihi, Seklan, Tirek, Tur (nur), Turdm,
Vahini, Varta Yol, Vartans verdi, Veysell, Yayc, Yenice, Yrr, Zeyne, Zkrek
1.2. UKUR SAAD YNETM ZMRES
Osmanl ynetim anlay erevesinde, bir blgeye iki memur tayin ederdi.
Bunlardan biri ehl-i rf veya padiahn otoritesini temsil eden bey, ikincisi ise ehl-i er
temsil eden kadyd. Azerbaycana yerleme politikas izleyen Osmanllar, blgeyi ele
geirdikleri gerek 1583de, gerekse 1723de mutad usul gerei, ynetici zmreden
beylerbeyi, kad ve defterdar tayin etmilerdir.
36
1.2.1. Beylerbeyi/Han
Safevler, eyaletlerin idaresini genelikle Beylerbeyi (emirl-mer) Han veya
Sultan rtbeli Kzlba reislerine verirlerdi. Baz eyaletler ise ehzadeler tarafndan
ynetilirdi. lk dnemlerde eyalet yneticisi, rtbesi ne olursa olsun hakim olarak
nitelendirilirdi. Sonralar idar makam tanmlamak iin Beylerbeyi nvan
kullanlmtr.106 Bu meyanda Safevilerin Revan blgesine gnderdikleri ilk ynetici,
ah I. smailin gnderdii ve ehrin kurucusu olan Revan Kulu Handr. Revan
blgesinin Osmanl snr olmas zerine, Safevi ahlar blgeye byk ehemmiyet
vermi ve devletin kuruluunda mhim rol oynayan Trkmen beylerini, hakim olarak
tayin etmitir. Nitekim tarihi kaynaklarda blgeye yneticilik yapanlarn Ustalu,
Rumlu ve Kaar gibi nemli boy beylerinin olduu grlmektedir. Buna paralel olarak
ah I. Tahmasp, snrlar Osmanllara kar korumas greviyle, Rumlu Div Sultan
buraya beylerbeyi tayin etmi ve kendisine tuyul olarak vermitir.107 Rumlu Div
Sultandan sonra blgenin hakimlii Ustalu ahkulu Sultana, ardndan olu Tokmak
Mehmed Hana emirl-mer payesiyle tevcih edilmitir.108
Bilindii gibi Osmanl idar yapsnda beylerbeyi, eyaletin ynetiminden sorumlu
ve padiahn taradaki otoritesini temsil eden kiidir. Yeni fethedilen bir blgede,
Osmanl nizamnn tesis edilmesinde nemli rol stlenir. Revan ve evresi ele
geirildiinde, gerek burada Osmanl nizamnn tesisi ve gerekse Safevlerin geri alma
teebbslerini bertaraf etmek maksadyla beylerbeyi grevlendirilmitir. Revan blgesi
daimi harp sahas olmas sebebiyle tayin edilen beylerbeyiler, ayn zamanda blgenin
muhafazasyla grevlendirilmilerdir. Nitekim Erzurum vlisi olub Revn cnibi
seraskeri olan vezir Ali Paa, Hl Diyarbakr eyletine mutasarrf olub Revn
zerine memr askir-i slm seraskeri , Revn muhafz vezir Receb Paaya
hkm ki, Revn muhafz vezir el-hac brahim Paaya hkm ki gibi kaytlardan
blgede istikrarn salanmasna kadar muhafaza ile grevlendirildikleri anlalmaktadr.
Bir ahsn zerinde iki beylerbeylik bulunmasyla ilgili kaytlar, harpler ve saldrlar
sebebiyle Revanda gerek bir idar yapnn oluturulamadn da gstermektedir.
Blgenin tam manasyla Osmanl topra haline getirilmesi, saldrlarn sona ermesiyle
106
Gndz, Agm., s. 455

ah Tahmasb- Safevi, Age., s. 23
108
skender Beg Trkmen, Age., c. 1, s. 139
107
37
dzen ve intizamn salanmasn mteakip, dier blgelerde olduu gibi, hakiki bir
eyalet tekilat kurulmak istendii de aktr.
ukur-Saad blgesi 1583 ylnda Osmanllarn eline getiinde, burann
muhafazasyla Cala-zde Yusuf Paa grevlendirilmitir.109 Mart 1588de erkez
Ferhad Paa beylerbeyi olarak tayin edilmitir.110 Ferhad Paa blgede Osmanl
nizamnn kurulmas iin gayret sarfetmi ve imar faaliyetlerinde bulunmutur. Ferhad
Paadan sonra Eyll 1591 ylnda Hzr Paa blgeye beylerbeyi tayin edilmitir.111
Hzr Paa ksa bir mddet grev yaptktan sonra yerine Mehmed Paa tayin
olunmutur. Ancak Mehmed Paa stanbula geri dnmek ricasnda bulunduundan, bu
ricas kabul edilmi ve beylerbeylik skender Paa olu Mehmed Paaya (Ocak 1592)
tevcih edilmitir.112 Mehmed Paa da ksa bir mddet grev yaptktan sonra yerine
Hasan Paa atanmtr. Hasan Paa az sonra Gence Valiliine tayin olununca onun
yerine Mustafa Paa (8 Austos 1593) getirilmitir.113 12 Haziran 1594de Habe
Beylerbeyliinden mazul Hdaverdi Paa, Revan Beylerbeyi olarak atanmtr.114
Hdaverdi Paadan sonra Eyll 1596 ylna kadar birok Paa bu greve atanm,
ancak atanan beylerbeyiler Revana hi gelmemi, bu atamalar sadece yazda kalmtr.
Nitekim 16 Aralk 1594de Mehmed Paa, Ocak 1595de Hasan Paa, Mart 1595de
sabk Kars Beylerbeyi Ali Paa, 23 Mays 1595de Hdaverdi Paa, Aralk 1595de
Yemii Hasan Paa, Eyll 1596da Tezkireci-zde Mahmud Paann yaplan tayinleri
sadece evrakta kalmtr.115 Kasm 1596da eski Tebriz Beyi Hasan Paa Revana tayin
edilmitir. 1600 Nisannda Saatci Hasan Paa116, 1603de erif Paa Revan Beylerbeyi
109
Peevi, Age., c. 2, s. 80
Selnik Mustafa Efendi, Age., c. 1, s.200.
111
BA, TTD 633, s. 114.
112
Selaniki Mustafa Efendi, Age., c. 1, s. 261.
113
BOA, MD 69, hnr.237 ve 238, s. 117, tarih: 10 Za 1001/8 Austos 1593.
114
Selaniki Mustafa Efendi, c. 1, s. 375.
115
BOA, A.NT 1141, s. 38, 44, 60, 68; BOA, MD 73, hnr.44, s. 18, tarih; 15 Z 1003/21 Austos 1595;
Selnik, c. 1, s. 375; Selaniki, c. 2, s. 460, 529, 634; Topular Katibi, c. 1, s. 52, 96. Ancak burada
isimleri zikredilenlerin bir ou hi grev yapmam, sadece ismen tayin edilmi, ardndan bir vesileyle
yerine bakas getirilmitir. Mesela; Hdaverdi Paadan sonra greve gelen Ali Paadr. Aradaki isimler
sadece tayin edilmi, sonra alnmtr. Trablusam eski beyi Tezkireci-zde Mahmud Paa beylie tayin
edildikten bir ay sonra, beylerbeylie ziyade ile talib var denilerek, onun yerine pike-i uzm teklif
olunmu, Mahmud Paa bu teklifi kabul ederek beylii brakmtr. Nihayet 1598 ortalarnda Badefterdarla tayin edilmitir (Bkz. Selaniki Mustafa Efendi, Age., c. 1, s. 375; Selaniki Mustafa Efendi,
c. 2, s. 460, 634, 762).
116
Ylmazer, Age., c. 1, s. 179, 274.
110
38
idi.117 1604 Revan seferi srasnda beylerbeylik makamnda Kaytas Paa-zde
bulunuyordu.
Safevler blgeyi ele geirdiklerinde ah I. Abbas, Babrlu boyundan Kara Han
Revan Hkimi olarak atamtr.118 Osmanl hkmeti Ekim 1614de Kara Mehmed
Paay Revan serdarlna tayin etmitir. Sultan IV. Muradn 1634 Revan Seferi ncesi
ehrin hkimi Emir Gne Han (Tahmasb Kulu Han)d. ehir Osmanllar tarafndan
alnnca Murtaza Paa beylerbeyi tayin olunmutur.119 Ancak ksa bir sre sonra ehir
tekrar Safevlerin eline gemitir.
ah II. Abbas 1663de, blgeye Emir Gne Hann olu Abbas Kulu Han
gndermitir. Abbas Kulu Han, 1670e kadar grev yaptktan sonra yerini Grc Saf
Hana brakmtr. Saf Handan sonra srasyla Saf Kulu Han, 1677de Zal Han
Revana vali olarak tayin edilmitir.120
Osmanllarn 1723 harekt ncesinde ehrin valiliinde Mehmed Kul Han
bulunuyordu. Ancak Osmanl harekt srasnda Grcistanda bulunduundan vali vekili
olarak ehri Mihrali Bey idare ediyordu.121 Mihrali Bey ehri teslim ettiinde
muhafzla ve beylerbeyilie, 20 Ekim 1724de Diyarbakr Beylerbeyi Ahmed Paa
tayin edilmitir.122 Blgenin ele gemesinden sonra srasyla 20 Ekim 1724de
Diyarbakr Beylerbeyi ve Revn serasker vezir Ahmed Paa, 14 Haziran 1725de sabk
Sivas Valisi Recep Paa123, Recep Paann Ekim 1726da vefat zerine yerine 14
Kasm 1726da Hseyin Paa-zde Mustafa Paa124 ve 22 ubat 1729da brahim Paa
muhafz ve beylerbeyi tayin edilmitir.125 1733 ylna kadar bu grevde kalan brahim
Paann yerine Ali Paa getirilmitir.126
ah Nadir Revan ele geirdiinde, ukur-Saad Beylerbeyiliini lavettiinden
ehre artk hkim tayin edilmeye balanmtr. Yukarda da belirtildii zere ah
117
Peev, Age., c. 2, s. 243; Solak-zde, Age., c. 2, s. 442; elebi-zde, Age., s. 208; skender Beg
Trkmn, Age., c. 2, s. 655.
118
Krzolu, Kars, s. 530.
119
Solak-zde, Age., c. 2, s. 545; Evliya elebi, Age., c. 2, s. 281, 284; Topular Katibi, Age., c. 2,
s. 801; elebi-zde, Age., s. 209; Hezarfen Hseyin Efendi, Telhis'l-Beyan fi Kavanin-i Al-i Osman,
TTK Yay., Ankara 1998, s. 189; Aykut, Agm., s. 224; Krzolu, Kars, s. 529; Bala, Erivan, s. 313.
120
Aliyev, Age., s. 13.
121
Osmanl-ran-Rus likileri, s. 36, 59.
122
BA, MD 132, s. 143, Tarih: Evhir-i Ra 1136 (17-27 Aralk 1723).
123
BA, C. HR. 879, tarih; Evail-i Cemaziyelahir 1137/ubat 1725; elebi-zde, Age., s.197; Baar,
Agm., s.164.
124
elebi-zde, Age., s.334, 418-419; Baar, Age., s. 164.
125
BA, C. AS., 115/5198, Tarih; 29/R/1143
126
Ariv Belgeleri, c. 2, s.49.
39
Nadirin kardei brahim Hann nezaretinde Revan hakimliine Muhammed Rza Bey
tayin edilmitir.127
1.2.2 Mirliva (Sancakbeyi)
ukur-Saad Beylerbeyiliine bal idar birimler, Safevler dneminde Han,
Osmanl hkimiyetinde ise mirliva (Sancakbeyi) nvanl kiiler tarafndan ynetilmitir.
Bu idar birimlerden en nemlisi Nahivan Sancadr. ah I. smail ve ah I. Tahmasp
zamannda Revan ile Nahivan tek bir idar birim olarak kabul ediliyor ve Revan
Beylerbeyi ayn zamanda Nahivan da ynetiyordu. Nitekim I. Tahmasp zamannda
Revan Beylerbeyi ah Kulu Han (1567) ve olu Tokmak Han, iki idar blgeyi de
birlikte ynetmilerdir.128 ah II. smail dneminde bu usul terk edilmi, ah merkezden
uzaklatrmak istedii eref Han Bitlisyi, Nahivan Hkimliine tayin etmitir
(1576).129 eref Hann Osmanl tarafna gemesiyle birlikte (10 Mart 1578)130,
Nahivann ynetimi Osmanllara gemitir. Bu esnada Nahivann ynetimi Erci
Sancakbeyi Sinan Beye verilmitir. Ancak Sinan Bey, babo hareket edip, Safev
lkesine saldrnca malup olmu, az sonra da lmtr (1580).131
Osmanllarn ilk fetih dneminde Revan muhafazasna tayin edilen btn
yneticiler, ayn zamanda Nahivan da ynetiyordu. Nahivan liva statsnde olmakla
birlikte, pek az kaytta Nahivan mirlivas tabiri kullanlmtr. Bunlardan biri Sufiyan
Savanda len Mahmud Bey iin kullanlan mirliva tabiridir.132
Osmanllar, 26 Ekim 1603de Nahivan tahliye ettiklerinde, Safev ynetimi
ehrin hkimliine Kengerli boyundan Mesud Sultan tayin emitir.133 Mesud Sultann
ardndan Nadir Bey Rzaeddin (1647), Ali Kulu Han (1668), Murad Han (1669), eref
Han (1669-1678), Muhammed Rza Han (1678-1691) hkimlik makamnda
bulunmulardr.134
127
Eliyev, Age., ss. 20-22.

Selnik, Age. c. 1, s. 67, ss. 112-113.
129
Mneccimba, Age., c. 3, s. 490.
130
BA, MD 32, s. 168, s. 185, s. 506, 543, 592, Tarih: gurre-i M 986/10 Mart 1578, 8 M 986/ 18 Mart
1578, 17 Za 986/15 Ocak 1579, 24 Za 986/22 Ocak 1579.
131
Ktkolu, Age., ss. 108-109.
132
Ktkolu, Age., s. 262.
133
skender Beg Trkmn, Age., c. 2, s. 656; Danimend, Age., c. 3, s. 226de Ustaclu ira Sultann
tayin edildiini yazar.
134
Evliya elebi, Age., c. 2, s. 237; Memmedov, Age., s. 138.
128
40
ukur-Saadn ilk zapt esnasnda Abaran, Akakala ve Makye de birer
mirliva tayin edilmitir. 1590 tarihli tahrir defterindeki kaytlardan; Abaran
Mirlivalna Kara Han Beyin135, Akakala Mirlivalna nceleri Allah Virdi
Bey136, ardndan Yakub Beyin137 ve Mak Mirlivalna vaz Beyin138 tayin edildii
anlalmaktadr.
Osmanllar XVIII. yzyl balarnda blgeyi ele geirdiklerinde Nahivan
Sancan Defterdar Osman Paaya, Ordubd Sancan Kars Valisi Hamidzde
Ebubekir Paaya vermilerdir (20 Ekim 1724).139 Bu tevcihler, zikredilen blgelerin
muhafazas amacyla yaplmtr. Mak livas ise, Bayezid mutasarrf Mahmud Paa
olu Abdulfettah Beye yurtluk-ocaklk olarak verilmitir.140 1727 yl tahriri srasnda
muharririn lm zerine, tahrir ilemini Mak naibi slenmitir. Naibin, 86 adet kyn
bir ksmn Ekrad beylerine ocaklk olarak yazmasna ramen, sonradan Devlet bunu
kabul etmemi ve Maknn gelirini Revan mukataasna katmtr. Fakat blgede
meydana gelen karklklardan dolay, Mak ve havalisi harap ve hali olmutur. Bunu
frsat bilen Abdulfettah Beyin olu Yunus, Mak Kalesine gelip yerlemitir. Devlet
kalenin imar, muhafazas ve devlete sadakat gstermesi artyla Mak Kalesi ve 86
kyn hasstan ayrp, 22 Zilkade 1143 (29 Mays 1731) ylnda Mak Sanca
mutasarrfna has olmak zere senelik 5 kese ake mal ile yurtluk ve ocaklk olarak
Yunus Beye vermitir.141
1.2.3. Kad
Her eyalet merkezinde olduu gibi, Revan Eyaletine de eriatn (kanun)
uygulaycs olarak bir kad tayin edilmitir. Kaynaklardan tespit edebildiimiz
Revandaki ilk Osmanl kads, 1727 tarihli tahrir defterinde ismi zikredilen Mevlana
135
Defterde Karye-i Sagur tabi'-i Karpi, iftlik der-tasarruf- Kara Han Beg mirliva-i Abaran rn
virr kayd dlmtr (BA, TD 633, s. 88).
136
BA, TTD 633, s. 186
137
Defterde Karye-i Halife Kendi nam- dier Babaka tabi-i Karpi, iftlik der-tasarruf- Yakub Beg
mirliva-i Akakala rn virr, Ba der-tasarruf- Yakub Beg mirliva-i Akakala ber-vechi maktu f
sene 10, Ba der-tasarruf- Yakub Beg el-mezbr ber-vechi maktu f sene 15 kaytlar dlmtr (BA,
TD 633, s. 88)
138
Defterde der-tasarruf- vaz Beg mirliv-i Mak kayd dlmtr. (BA, TD 633, s. 148)
139
elebi-zde, Age., s. 197.
140
BA, TTD 895, s. 2.
141
BA, rade Hariciye 3194.
41
Ahmed Bahaeddindir. 10 Austos 1732 tarihli bir tashih kaydnda da Revan kads
olarak yine Ahmed Bahaeddin Efendinin ad gemektedir.142
1590 tarihli tahrir defterinde Nahivan, err ve Ordubd kadlar hakknda
kaytlar bulunmaktadr. Bu kaytlara gre; zikredilen ylda Nahivan kads Cennet
Efendidir. Cennet Efendinin tasarrufunda Nahivanda 100 akelik ba, errde 400
akelik zemin, Alncada 50 akelik bir ba vard. Ayn defterde Kad Mehmed ve Kad
Cihann isimleri zikredilmekle birlikte, bu ahslarn nerenin kads olduklar
belirtilmemitir. err kads olarak da Mevlana Davudun ismi zikredilmitir. Mevlana
Davud, 300 akelik bir iftlik ve bir zemin tasarruf etmekteydi. Ayn ylda Ordubd
kads Mevlana Bali Efendi idi. Mevlana Bali Efendi hayrsever bir kii olup,
mlkiyetindeki iki adet ba, bir adet deirmen ve bir adet dinkin gelirlerini Nahivan
Cami-i Kebir vakfna balamt.143
1.2.4. Defterdar
Revan Eyaletinin mal ilerini yrten ilk Osmanl defterdar, ariv belgeleri ve
kaynaklardan tespit edilebildii kadaryla, 1590 Revan tahririni de yapan Mal Defterdar
Mehmed Efendidir.144
Osmanllar blgeyi ikinci kez ele geirdiklerinde, 28 Ekim 1724de Vidin
Mehmed Efendiyi defterdar tayin etmilerdir. Ondan sonra 25 Nisan 1725de Meram
Ahmed Efendi, 8 Temmuz 1725de Mehmed Efendi, 25 Ekim 1725de Sleyman Bey,
19 Aralk 1727de Ragb Mehmed Efendi bu makama tayin edilmi isimlerdir.145 9
Safer 1147 (11 Temmuz 1734) tarihli bir belgede de sabk Revan defterdar olarak
Seyyid Mahmud Efendinin ismi zikredilmitir.
1.2.5. Dier Grevliler
1590 tarihli tahrir defterine gre Revan Kalesinde; yenieri aas, avu, dizdar,
ktip, gulam, garip, mustahfz, mteferrika146 gibi Osmanl askerleri grev yapyordu.
142
BA, TTD 898, s. 18.

BA, TTD 633, s. 110, 111, 113, 114, 165, 168, 285, 351
144
BA, TTD 633, s. 3.
145
Baar, Age., s. 270; BA, C. AS., 440/18338, Tarih: 23 M 1140; BA, C. TZ., 28/1395, Tarih: 20 L
1142; BA, C. AS., 886/38075, Tarih: 10 R 1148; BA, C. AS., 861/36872, Tarih: 29 R 1148; Uzunarl,
Age., c. 4/2, s. 386.
146
Ba- kmrakn haliya der tasarruf- Ali Aa-y mteferrika-i Revan kta 1 ber vech-i maktu fi sene 30
(BA, TTD 633, s. 81).
143
42
Bunlarn bir ksm ehrin yaknndaki ba, bahe, iftlik ve deirmenleri tasarruf
etmekteydi.147 Ayn defterde Revan Sancandaki timarl sipahilerin komutan olan
miralay Hseyin Beyin ismi zikredilmitir. Miralay Hseyin Bey, Karpi Nahiyesinin
Acakala Kynde 2 iftlik iletmekteydi. Yine ayn defterde Karpi Nahiyesi miralay
olarak Mehmedin ismi zikredilmitir.148 Nahivanda yenieri aas, gulam aas,
kethda, katip gibi grevliler bulunmaktayd.149
1727 tarihli deftere ve belgelere gre Revan Kalesinde; yenieri, topu, kullar
aas, mukabeleci, kethda, avu ve miralay gibi grevliler vard. Bunlar ehrin balar
ile yoncalk alanlarn tasarruf etmekteydi.150
147
Bu askerlerle ilgili baz kaytlar unlardr (BA, TD 633);

Karye-i Gelere tabi-i Revn
iftlik-i Ebu'l-Mslim hliy der-tasarruf- Selman dizdar- kala-i Revn resmin ve behresin virr
iftlik maa 2 kta tarla der-tasarruf- Mevln Mustafa ktib-i kal'a-i Revn resmin ve behresin virr
Dinkhane der-tasarruf- Osman Aa dizdar- kala-i Revn (s. 38)
Karye-i Arn
Ba- Kassan der-tasarruf- Mahmud avu an avun- dergh- li kta 1 ber-vechi maktu f sene 10
Ba- Kelilvir der-tasarruf- Mahmud avu an avun- dergh- li kta 1 ber-vechi maktu f sene
15
Ba- Ozan der-tasarruf- Mahmud avu el-mezbr ber-vechi kta 1 maktu f sene 10
Ba der-tasarruf- Mehmed an glmn- Revn kta 1 ber-vechi fi sene 7 (s. 52)
Ayrca bkz. s. 84, 86, 87, 88
iftlik der tasarruf- Sleyman Aa-i yenieriyan- Nahcvan rn virr 100 kilelik BA, TTD 633,
s. 118.
148
Defterde iftlik der-zemin-i Kozanlu der-tasarruf- Hseyin Miralay- Revan ber muceb-i hccet-i
eriyye resmin ve behresin virr 100 kilelik ve iftlik der-zemin-i Kozanlu der-tasarruf- Hseyin
Miralay- Revan ber muceb-i hccet-i eriyye resmin ve behresin virr 10 iftlik kaytlar bulunmaktadr
(BA, TD 633, s. 85).
149
BA, TD 633, ss. 110-112. Sleyman Aa-y yenieriyan
150
BA, MD 132, s. 95, 103; BA, MD 136, s. 22; BA, TD 901
Bu kiilerle ilgili tahrir defterindeki baz kaytlar unlardr;
Zemin-i bostan der yed-i kullaraas olu Mehdi kta 1
Ba- eyhl-gazi der-yed-i Ahmed Efendi Halife-i mukabele kta 3
Ba- Kelb Ali der yed-i brahim kethda kta 1 (s. 32)
Ba- Nazar Aa der yed-i el-Hac Ebubekir Aa emin-i avun kta 1
Ba- Mirza Salih der-yed-i el-Hac brahim kethda kta 1 (s. 34)
Ba- Sr veled-i Hseyin der yed-i mer avu kta 1
Ba der-yed-i brahim Aa kethda-i avuan (s. 34)
Zemin der yedi brahim Kethda el-hac Recep Paa kta 1 (s. 39)
Zemin-i Hseyin bennaz der-yed-i miralay- brahim yoncalk kta 1 (s. 39)
iftlik mukabeleci Mehmed Mehmed Efendi devren iftlik yer tasarruf ider (s. 43)
43
KNC BLM
UKUR SAAD EHRLERNN FZK YAPISI VE MAHALLELER
2.1. REVAN EHR
XVI. yzylda kale-ehir olarak ina edilen Revan, askeri ve stratejik adan
Anadolu, ran ve Kafkasya asndan kilit bir nokta idi.151 Revan bu konumundan
dolay, ok fazla savaa tank olmu, srekli olarak saldrlara ve yamalara maruz
kalmtr. Bu durum doal olarak, ehrin fiziki ve sosyal yapsn olumsuz ynde
etkilemitir.
2.1.1. Seyahatnme ve Kroniklerde Revan
Osmanl tarihi kaynaklarnda Revan ehri/kasabasndan, ilk olarak, Yavuz
Sultan Selimin aldran seferi dnnde, burada konaklamasyla ilgili olan Fi ehr-i
abnl muazzam sene 920 (1514) yevms-selase fi 5 minhu ukur-Saad
tevabinden Zengi ay geilb Devel mer Kendi ve Kei Veli Yurd mrr olunub
rvn ehri kurbunda konuld. Yevml-erba fi 6 minhu oturak olunub Mustafa Paa
azl olund ve rvn halkndan Kzlbaa evz zhr itmegin nsfl-leylde varlub
garet olund.152 gibi kaytlarda bahsedilmektedir.
Kanuni Sultan Sleymann 1554 ran seferi srasnda artk tamamen bir ehir
halini ald anlalan Revan, XVI. yzylda aralklarla devam eden Osmanl-Safev
savalar srasnda tahrip olmutur. Bu yzden 1578de blgeye gelen zdemirolu
Osman Paa; Revan nam kasabay ve Saat-ukurun yama edp ... cmlesinde
grld zere, Revandan kasaba olarak bahsetmitir.153
Seyyahlarn nemli urak mahallerinden biri olan Revan ehri hakknda muhtelif
yazarlar zgn bilgiler sunmaktadrlar;
XVI. yzyl yazarlarndan Celalzde Mustafa; etraf ba u ra olub, serv-s
blend kavaklar ile mzeyyen bostanlar, env-i ravzalar, glistanlar ile mamur idi154
cmlesiyle Revann balarla bezeli bir ehir olduunu sylemektedir.
151
Brady Kiesling, Age., s. 7.

Feridun Bey, Age., s. 405.
153
zdemirolu Osman Paa, Tarih-i Osman Paa, (Haz. Yunus Zeyrek), Kltr Bakanl Yay., Ankara
2001, s. 61.
154
Celalzde Mustafa, Age., s. 592.
152
44
XVII. yzyln nl seyyah Evliya elebi, 1058 (1647) ylnda ziyaret ettii
Revan yle tasvir eder;
Revan 1045 (1635) tarihinden beri Acem (Safev) elinde olup, bu vehile
mamr ve bdn olmutur. Lkin kalesi yaln kat duvar ile mebn olduundan iddetli
hcuma dayanamaz. Kale, Zengi ay sahilinde olup, gneyden kuzeye dolanr. Kale
surlar dar olup, hl duvarlarnda Sultan IV. Muradn toplarnn izleri
bulunmaktadr.
Bu kalenin Ferhad Paann yaptrd yerler 40 zir yksekliindedir. Tokmak
Hnn yaptrd yerler 50 zir uzunlukta, 20 zir geniliktedir. Zengi ay tarafnda
hendek yoksa da mazgal delikleri oktur. Gney, dou, kuzey taraflarnda hendekleri
vardr. Bu hendekler sulu yerde olduklarndan derin deillerdir. Hendein baz yerleri
150 zira geniliktedir. Kalenin 3 demir kaps vardr. Bunlardan; Tebrz Kaps gneye,
Meydan Kaps kuzeye alr. Meydan Kapsna Yayla Kaps da derler. evgn
Meydan bu taraftadr. Kaplardan biri de Acemlerin Dervze-i Pil dedikleri Kpr
Kapsdr. Kalede Osmanldan kalma 100 pare byk-kk top var. Ayrca lt ve
cephnelerinin hadd- hesb yoktur. nk buras Azerbaycan serhaddi olup, g ile
Acem (Safev) eline girmitir. 3000 kadar kale nefert, 3000 Hn askeri, 7000 eylet
askeri vardr. Buras birka kere hanlar hnl (beylerbeylik) olmutur. Kads,
mollas, eyh-i erfi, kelenteri, darugas, mnsi, yasavul aas, korucubas, k
aas, dizken aas, 7 mihmndar ve hbenderleri vardr. ehir iinde 2060 kadar
toprak rtl ev bulunmaktadr. En mamru Hn Saraydr ki, Emr Gne Han
yaptrmtr. Burann sol yannda h Darphnesi vardr. Burada Abbas trnden para
baslr. Yayla Kapsnn dndaki byk varoa Eskiehir derler. Han, cami, ar ve
pazarl bir varotur. Kprbanda Han Ba vardr. Yine orada cami, han, hamam,
ar oktur. Adeta ehirdir. Buras 1045te Acem (Safev) eline getikten sonra, kalenin
dou taraf d doldurulmu, ta binadan daha mstahkem ve salam olmutur. 155
XVII. yzyln nl bilim adam Ktip elebi de Revan hakknda unlar yazar;
Revn seksen yedi tl otuz dokuz derece arzda ukur Saad didikleri
lkenin kasabas ve tahtdr. Zengi Suy dirler bir ay hisar pyende garbndan geer
kala dz yirde nehr-i mezbr mrif toprakdan bin olunmu kaladr cenb ve imle
iki kapus vardr cenbye Dervze-i Tebriz ve imliye Bb- irvn dirler etraf ba ve
baedir galle ve meyve yeridir hisar- mezbrun iinde sk ve bir cami ve nehre
mrif seray vardr sbk dokuz yz doksan birde Ferhad Paa alub asker komuidi
bin on drtde ah Abbs yedi ay muhasarayla alub on yl sonra Mehmed Paa
muhasara etdi feth myesser olmad bin krk bede Sultn Murd Hn varub yedi gnde
almd dnb geldkde ah Saf gir istirdd etdi hl srh-ser elinde mahsldr
vilyettir.156
W. Turner ve J. Hrtleyin 1703 ylnda kaleme aldklar eserde Revandan yle
bahsetmilerdir;
155
156
Evliya elebi, Age., c. 2, ss. 285-286

Katip elebi, Kitab- Cihannma, Matbaa- mire, stanbul 1145, ss. 391-392
45
Dalk bir arazide yerlemi bulunan ehrin havas ok salkldr ve ehir
bolluk iindedir. inde muhteem bir saraya bulunan bir kaleye sahiptir ve 2000 kiilik
bir ordusu vardr. Talimler ve elenceler iin aalarla evrilmi geni bir saray
meydan mevcuttur. Bir katedralle birka tane kilise vardr. leri geni ve ferah olan
kervansaraylar ve hanlarda, tccarlarn cretsiz kullandklar depolar ve
misafirhaneleri vardr.157
XVIII. yzyln balarnda Revan ziyaret eden seyyahlardan biri Joseph de
Tourneforttur. Tournefort, blgeyi etrafl biimde yle tasvir eder;
Bir ovann kenarndaki tepenin stnde kurulmu olan Erivan kenti balar
ve bahelerle dolu; Evler bile, ayrlaryla meyve aalar ve balar i ie olan rann
en gzel vadilerinden birinde sralanp gidiyor. Vadiyi gzel kaynaklar suluyor ve krsal
kesimdeki evler Marsilya evresindekiler kadar ok. lkenin grntsn bozan tek ey
orak yksek tepeler; ne var ki, eer ba yetitirmek iin yeterince insan alsa balar
burada harikalar yaratabilir. Erivann evleri, tek katl, taraal, rann dier
kentlerinde de olduu gibi kerpiten ve amurdan yaplm. Her ev kare biimli, keli
yada yuvarlak, yaklak 2 metre yksekliinde bamsz bir duvarla evrili. Kent surlar
birok yerde iki sral olmakla birlikte, ykseklii asla drt metreyi gemiyor ve
yalnzca yuvarlak, drt ya da be ayak geniliinde hendeklerle korunuyor. Btn bu
yaplar ve hatta surlar gnete kurutulmu kerpile taraasz olarak yaplm. Kentin
st yanndaki kalenin duvarlar sral olmasna karn- asla daha iyi deil. Hemen
hemen oval biiminde olan kalede, Mslmanlarn yaad sekiz yzden fazla ev var.
Kuzeyden kaleyi ele geirmek olanaksz, ne var ki, bu durum kerpi duvarlar sayesinde
deil, dibinde rman akt rktc bir uurumla kaleyi donatan doann eseri.
Kalenin kaplar sac kapl. Kaplarn demir parmaklklar ve kale muhafzlar
birbirlerini olduka iyi tamamlyorlar. Eski kent belki daha glyd, ama Trk-ran
savalar srasnda ykld Gney yanndaki bir tepenin stnde, kaleye yaklak bin
adm uzaklkta, ift surla korunan Keikale hisar var; ne var ki, bu tr yaplar toptan
ok yamurdan korkuyorlar. Keikale bir zamanlar Pariste iileri eitmek iin
yaptrlan toprakhisarlara benziyor. Btn Erivan surlarndaki mazgallar olduka zel
bir yapda: mazgallar bir buuk ayaklk bir kntyla kapon ya da soma biiminde
bir siperle surlarn dna tayor ve bylece ok atma buyruunu alan askerin ban
korumu oluyor. Bu, tabanszlar iin olduka iyi dnlm; ne varki dman ok
yaklatnda ve kendilerini ldrtmek iin gerekli yere geldiklerinde onlar
gremeyecekler: zira eer kuatlanlar saldranlarn surlarn dibine gelmelerini
bekleyecek olurlarsa, artk bundan sonra onlara ok atamazlar.
Erivan ve evresini btn dier gezginlerden ok daha iyi tanyan Bay Chardin
rmaklar doru olarak betimliyor. Zengi rma kuzeybatda ve adndan anlalaca
gibi krk emeden oluan Krkbulak (Krbulak) gneybatda akyor. Zengi, Erivan
kentine iki buuk gn uzaklktaki Erivan (Gke) glnden kar. evresi 25 mil olan
bu derin gl esiz sazan ve alabalklarla dolu; gln ortasnda ki ada da yaplm olan
bir manastrda bulunan din adamlar bunlardan yararlanmyorlar. nk onlara ylda
drt gn bu balklardan yeme izni veriliyor ve bu din adamlar yalnzca bu gnlerde
157
W. Turner, J. Hartley, An Universal, Historical, Geographical on Poetical Dictionary, Vol. 1, London

1703, s. 470
46
aralarnda konuabiliyorlar. Yln geri kalan blmnde srekli susuyorlar ve yalnzca
bahelerinde ki otlar doann kendilerine sunduu haliyle yiyorlar.
Kentin yaplamas kt olduundan gzel yerlerin bulunmas imknsz: valinin
kalede bulunan saray, bykl ve dairelerinin dalm bakmndan grkemli. Kentin
meydan kare biiminde ve ap 400 admdan fazla deil. Mallarn satld yer olan
Pazar fena deil. Hamamlar ve kervansaraylar da gzel; zellikle de kale etrafndaki
yeni kervansaray buraya girince bir panayra girmi gibi oluyorsunuz, nk her tr
kuman satld bir dehlizden geiyorsunuz.
Hristiyanlarn kiliseleri kk ve yar yarya yerin altnda. Piskoposluk kilisesi
ve Katovike ad verilen dier kilise, sylendiine gre son Ermeni krallar zamannda
yaplm. Piskoposluk yaps tarafnda, ok zel yapda eski bir kule var. Duvarlar geni
yzeyli ve kubbe bunu ok ho tamamlyor. Kentteki camilerin hibir zellii yok.158
1819 ylnda blgeyi ziyaret eden seyyah Kotzebue ehir hakknda unlar
kaydetmitir;
ran ehirlerinin ounda olduu gibi Revanda da kk kapl duvarlarn
arasnda dar yollar vardr. Duvarlardan dolay ba ve baheler grnmemektedir fakat
iindeki zm ve dier meyve aalar grlebilmektedir Seyyah Chardin zamannda
insanlarn ou sarayn iinde yayorlard; fakat han onlarn hepsini saraydan
uzaklatrd ehir ok fazla baheye sahip olduundan evler az bir ekilde
grlebilmektedir. Erivann evresinde 2 ay vardr. Birinin ad Zengi, dierinin ad
da Kverbulakdr (Krkbulak). Zengi aynn k Erivan glndendir ve Ermenistann
byk blmnn iinden geer, Arasla birleir ve Hazar Denizinden de ok uzak
deildir. ran tarihinde ehrin orijiniyle ilgili pek bir bilgi yoktur.159
1822 ylna ait olan bir eserde ise Revann fiziki yaps ile ilgili unlar
kaydedilmitir;
Han diye adlandrlan ran valisinin oturduu ehirdir. Han buraya
hakimdir fakat ran istedii zaman ordusunu gndermek mecburiyetindedir. Arasn bir
kolu olan Zengi ay ehri boydan boya geer. Dier bir kk ayn ad da
Krkbulaktr. ehrin su ihtiyac buradan karlanr. Fakat Erivan savalardaki
yamalardan dolay artk byk bir eyaletin bakenti gibi grnmemektedir. Kalesini
hari tutarsak, ehir harap ve ykk bir grnme sahiptir. Tahmini olarak 15000i
amayan bir nfusu vardr. Ar da Trkiye ile ran arasnda doal bir snr
oluturmaktadr. ehrin gneybatsnda Emiazin veya kilise ad verilen bir Ermeni
manastr vardr. Manastrn ok geni binalar vardr ve Ermeni haclar tarafndan sk
sk ziyaret edilir.160
Seyyah H. S. Baynes, 1825 ylnda yazd eserde ehrin fiziki yapsndan
bahsetmektedir;
158
Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, Edt. Stefenos Yerasimos, (ev.Teoman Tundoan),

Kitap Yaynevi, stanbul 2005, c. 2, ss. 175-177.
159
Kotzebue, Age., s. 110, 125.
160
M. Malte-Brun, Age., ss. 258-262.
47
Sk sk depremlere maruz kalr. Kayalk bir uurumda ina edilmi geni bir
saray vardr ve 3 taraf 3 sral surlarla evrilidir. 18. yzylda seyyahlarn urak yeri
haline gelmitir. Evlerin baheleri ok sayda ba ve bahelerle doludur. Birok kez
tekrar eden kuatmalar nfusunun byk ounluunun azalmasna neden olmutur.
1635de Trkler tarafndan alnan ehir, 1 mil kadar uzaklatrlarak imdiki yerine
yerletirilmitir.161
2.1.2. Revan ehrinin Fizik Yaps
Osmanl ve ran tarihi kaynaklarnda XVI. yzyl balarna kadar Revan adl bir
yerlemeden bahsedilmemitir. Osmanl tarih kaynaklarnda Revan adndan ilk defa,
1514 aldran Seferi vesiyle bahsedilmitir. Zikredilen yzyl balarnda bir ky
yerlemesi olduu anlalan Revan, bu tarihlerde blgeye hkim olan ah I. smailin
muhtemelen Anadolu tarafndan gelebilecek saldrlar engellemek veya snr boylarn
kontrol altnda tutmak maksadyla Revan Kul Han blgeye gndererek bir kale
yaptrtm ve etrafn da topraktan bir sur ile evirtmitir.162 Bylece gvenliin
artmasyla birlikte nfusu artan Revan, kyden kasabaya dnmtr. Nitekim 15781580 tarihli bir kaynakta Revan nam kasaba tabiri kullanlmtr.163
Revan ehrinin temelini kale oluturmakta birlikte, Trk-slm ehrinin kurulu
ve gelimesinde164 nemli rol oynayan din, ticar ve sosyal meknlar ile topografik
zellikler, ehrin fizik yapsn etkilemitir.
Devrin kaynaklar ve seyyahlarn anlattklarndan Revan ehrinin, elips planl bir
gelime gsterdii anlalmaktadr. ehrin bu ekilde gelimesine etki eden faktrlerin
banda kale gelmektedir. Evliya elebinin kaydna gre, bu kale (Ermenice Cicernakberd)165 toprak ve tuladan ina edilmitir. Fakat topraktan ve tuladan yaplan bu kale,
d saldrlara kar ok etkisiz kaldndan, 1583de Ferhad Paa tarafndan ele
geirildiinde, ah Bandaki Tokmak Han saray ortaya alnarak, Zengi aynn
dou kysnda, gneyden kuzeye doru yaklak 30 km uzunluunda dairevi bir d
kale duvar ve i kale ina edilerek glendirilmitir.166 1583-1724 yllar arasnda,
161
H. S. Baynes, London General Gazetteer, London 1825, s. 119

Evliya elebi, Age., c. 2, s. 281; Bala, Agm., ss. 312-313.
163
Osman Paa, Age., s. 61.
164
Trk-slm ehri hakknda bkz. Doan Kuban, Anadolu-Trk ehr; Tarihi Gelimesi, Sosyal ve
Fiziki zellikleri zerinde Baz Gelimeler, Vakflar Dergisi, c. 8, Ankara 1968, s. 54; zer Ergen,
Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fiziki Yapya Etkileri, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi
(1071-1920), (Ed. Osman Okyar-H.nalck), Ankara 1980, ss. 105-106.
165
Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr, (Trc. Fikret Iltan), Edebiyat Fakltesi Yay.,
stanbul 1970, s. 175.
166
162
48
Anadolunun eitli blgelerinden ta ve demir getirtilerek kale duvarlar, saldrlara
kar glendirilmek istenmitir.167 Kale duvarlar Zengi Kprs, Demirbulak
Mahallesi, Abbasdar, Keli, Abagayat, Karaba ve Zokalgala diye adlandrlan
yerlerden geerek Zengi ayna doru bir daire izerdi. Uzunluu yaklak 30 km. olan
surlarda 50-60 bur bulunuyordu.168 Revan Kalesinin gneye alan Tebriz Kap169,
kuzeye alan Yayla (Meydan) Kap ve bat tarafna alan Kpr (Dervze-i Pil) Kap
isimli kaps mevcuttu. Revan ehrini evreleyen surlarn Zengi aynn etkisiyle
(engeliyle) elips bir ekil almas, sur dndaki yerlemeyi de etkilemitir.
ehri boydan boya geen Zengi ay da ehrin fiziki yapsn etkilemitir. ehrin
sulama, temizlik ve ime suyu temini ile deirmenlerin almas asndan can
damarlarndan biri Zengi aydr. ehir bu tabi engel vesilesiyle, nehrin dou kysnda
yerlemek ve gelimek zorunda kalm ve ak yn olan kuzey-gney istikametinde
genilemitir. ehrin elips gelimesi bu tabi engel dolaysyladr. Savalarda doal bir
hendek grevi gren Zengi aynn bat yakasnn sur iine alnamamas, yani
gvensizlii, halkn dou yakasnda yerlemesine ve bir nfus kesafeti oluturmasna
sebebiyet vermitir.
ehrin fizik yapsn etkileyen dier bir faktr, tm Trk-slm kentlerinde
olduu gibi din meknlardr. XVI. yzylda ina edilen ve IV. Muradn Revan
zaptndan sonra Cuma Namaz kld Cami-i Kebir170, ehrin en byk camisidir.
Ayrca her mahallede mescidler bulunmaktadr. Cami ve mescidlerin yan banda ina
edilen mektep ve medrese gibi eitim kurumlar da bu gelimede pay sahibidir.
Gayrimslimlerin meskn olduu mahallerde yaplan kilise ve manastrlar da ehrin
geliimine etki eden din meknlardr.
Revan ehri topografik olarak ova ile dan kesitii bir yamata yer alr ve her
yne rahatlkla gelime imknna sahip iken, ehrin sokaklar Anadolu, Azerbaycan ve
randa olduu gibi dar ve eri-brdr. Bunun en nemli sebebi, savalarn olumsuz
etkilerinden korunmak olarak gsterilebilir. Revan ehrinin evleri tek katl, atlar
ahap kiriler zerine serilen toprakla kapatlm, taraal, kerpiten ve amurdan
167
BA, Cevdet Tmar, 155/7743, tarih: 20/L/991; BA, Cevdet Askeriye, 818/34781, tarih: 17/S/1137
Saide Hacieva, revan (Revan) Trk Hanl ve Osmanl Devleti ile likileri, Trkler, c. 7 Ankara
2000, s. 66; Eliyev, Age., ss.41-42; Eziz Elekberli, Kedim Trk-Ouz Yurdu Ermenistan, Saban Neriyat,
Bak 1994, s. 186.
169
170
168
49
yaplmtr. Her ev kare biimli, keli ya da yuvarlak, yaklak 2 m. yksekliinde
bamsz bir duvarla evrilidir.171 Bu duvarlarn zerinde, dardan ierinin
grnmesini engellemek amacyla uzunlamasna alan pencereler vardr. Ekonomik
durumu iyi olmayan ailelerin evleri iki oda ve bir tandrdan oluuyordu. Maddi
durumlar iyi olan Mslim ve gayrmslim ailelerin evleri ise iki odadan fazla idi ve
mutfan yannda kiler odas yer alrd.172
ehrin Mahalleleri; Revan ehri mahalleleri hakkndaki bilgi veren en eski
kaytlar, 1590 ve 1727 tarihli tahrir defterlerindedir. 1590 tarihli deftere gre Revan
ehri, sur ii (i kaleyle birlikte) ve sur d olmak zere iki yerlemeden mteekkildi.
Sur iinde; Mardiros, Mirza, Kk Kayk (Kayk)173, sal ve Breki Ohan isimlerini
tayan be mahalle, surun dndaki varolarda da Dereky, Hac lyas, Yenice,
Gkkend, Arban, Zenge ve Ocaperd174 isimli yedi mahalle bulunuyordu. Bu son 7
mahalle tahrir defterinde ky olarak kaydedilmitir. Ancak gerek tahrir defterindeki
der karib-i ay- Zengi ifadesinden ve gerekse yaplan aratrmadan bu kylerin
ehrin hemen karsnda ve Zengi aynn bat yakasnda, bir nevi ehrin varou
konumunda olduu anlalmaktadr. Ayrca bu kylerdeki iftlikler, ky halkndan
olmayan, ehirde yaayan kimseler tarafndan tasarruf edilmekteydi. Mesela, Yenice
mahallindeki bir iftlik hakknda iftlik der-tasarruf- brahim veled-i Kl ve Musa
veled-i Cafer resmin ve behresin virr175 isimleri zikredilen kiiler ky halkndan
deildir. Bunlar ehir merkezine yaknl sebebiyle kyde yaamamakta, ehirde hayat
srmekteydiler. Tahrir defterinde ky halk arasnda isimlerin kaytl olmamas bunun
gstergesidir. 1590 yl itibariyle Revan ehrinin mahallerinin Marderos ve Breki
Ohan hari dierlerinin tamam Trke isim tamaktadr. lk tahririn yapld yllarda,
bitiik meskn mahallerin etraflar surla evrilince, Trkler surun dnda,
gayrmslimler ise surun ehire yakn tarafnda kalmlardr. Bylece ehir sur ii ve sur
d (varo) olmak zere iki ksma ayrlmtr.
171
Tournefort, Age., s. 175

Bilgili, ran ve Azerbaycan., ss. 107-108
173
Trkmen blgelerinde kayk kelimesi yerine, kayk kelimesi de kullanlmaktadr. (Bkz. Derleme
Szl, Ankara 1993, c. VIII).
174
Oca kelimesi n, nc anlamna gelmektedir. Berd/Perd kelimesi ise menzil demek olan Brid
kelimesinin blgedeki kullan eklidir. Bu iki kelimenin birlemesinden oluan Ocaberd/Ocaperd;
ndeki menzil anlamna gelmektedir. (Berid kelimesi iin bkz. M. Fuad Kprl, Berid, A, c.2,
ss. 541-549)
175
BA, TTD 633, s. 37
172
50
Evliya elebiye gre XVII. yzylda Revan ehri; Eskiehir, Kale i ve
Kprba olarak yerlemeden mteekkildi. Eskiehir ve Kale i, Zengi aynn
dousunda yer alrken, Kprba ise ayn bat kysnda yer almaktayd. Kale iinde
Pazar meydan, etrafnda yerleen kervansaray ve drt mescid176 bulunuyordu. Bir
ekim merkezi olarak Pazar meydan, kervansaraylar ve mescidler sur iini ehrin
merkezi haline getirmilerdir. Kale i semtinde beylerbeyi saray, mescid, darphane ve
2060 kadar toprak rtl ev vard. Eskiehir yerlemesi kalenin kuzeyinde yer
almaktayd. Bu semtte evgan Meydan, han, cami, ar ve pazar bulunmaktayd.
Kaleden nehrin bat kysna alan kprnn hemen banda Kprba semti
kurulmutu. Bu semtte Han Ba adyla mehur bir ba, cami, han, hamam ve ar
vard.177 Btn bu yaplara bakldnda ehrin fiziki geliimini yukarda bahsedilen
etkenlerin belirledii sylenebilir.
1727 tarihli tahrir defterine gre de ehir, yine sur ii ve varo olmak zere iki
yerlemeden oluuyordu. Bu tahrir defterinde nefs-i kala-i Revan bal atlmasna
ramen, sur iindeki mahalleler ayrca zikredilmemitir. Fakat bir vakf kaydnda geen
Revan Kalesi dhilindeki Tophane yannda178 ifadesinden, top ve dier silahlarn imal
ve muhafaza edildii Tophaneye istinaden bu mevkinin, Tophane tesmiye edildii
sylenebilir. Bu tarihte ehir, Khneehir (Eskiehir), Temir Bulak, Derekent (Dereky)
ve Depeba olmak zere drt mahalleye ayrlmtr.179 Revan iin yaplan ilk tahrirde,
sur dnda bulunan Hac lyas, Yenice ve Oaperd, yaplan ikinci tahrirde de ky
olarak kaytldr.180 lk tahrirdeki Gkkend, Arban ve Zenge ise muhtemelen birleerek
Depeba adn almtr.
1590dan 1727e kadar geen srede mahalle isimlerinden sadece Dereky ayn
kalm, dierleri deimitir. Bir Ermeni kaynana gre, Revan ehrinde yaayan
Ermeniler, 1723 yl itibariyle Trke mahalle isimleri yerine, kendi verdikleri orake,
Kondi, Eski Erivan, Aorya (Deirmenler) isimlerini kullanyorlard.181
Hanlk dneminde Revan, mahalleden mteekkildi. Bu mahalleler, ehir
(Khneehir), Tepeba ve Demirbulak isimleriyle anlrlard. ehir Mahallesi kentin en
176
Kemanke Mustafa Aa, kale dernunda Sultan Murad (IV) camii ve han saray olduunu belirtir.
Aktepe, Age., s. 69; Aliyev, Age., s. 43
177
Evliya elebi, Age., c. 2, s. 285
178
BA, TTD 901, s. 290
179
BA, TTD 901, ss. 24-39.
180
BA, TTD 901, ss. 24-39.
181
Osmanl-ran-Rus likileri, ss. 59-60.
51
byk mahallesi idi. Depeba Mahallesi ehrin bat ksmnda yer alrken, Demirbulak
mahallesi ise gney-bat tarafnda konumlanmt.182
2.2. NAHVAN EHR VE MAHALLELER
Aras Nehri kysnda ve kervan-ticaret yolu183 zerinde bulunan Nahivan ehri,
Emev hkmdar Muaviye dneminde Aziz b. Hatim tarafndan esasl bir ekilde imar
edilerek yeni bir kent vcuda getirilmitir.184 Tarihte birka kez ykma uram olan
ehir, her ykmdan sonra ehirde kalanlar, baka yerlerden g edenler veya ehirden
kap daha sonra geri dnenler tarafndan tamir edilerek yeniden diriltilmeye almtr.
Nahivan ehri, Osmanl zaptndan nce kale (ehristn) ve rabat olmak zere iki
yerlemeden ibaretti. Nahivann ilk kalesi, Yezdabd (Khnekale) denilen kaleydi. Bu
kale ldenizliler tarafndan XII. yzylda Mmine Hatun Trbesi yannda ina
edilmitir. ehrin asker, siyas ve idar merkezi olan bu kalede Han Saray
bulunuyordu. Dier ynetim binalar ise, ehir meydan etrafnda toplanmt.185
Osmanllar, XVI. yzyl sonlarnda ele geirdiklerinde snr gvenliini dnerek
Nahivan Kalesini tamir etmiler, ehirde imar ve bayndrlk faaliyetlerinde
bulunmulardr. Bu imar srasnda, tahrip olan, pek ok din ve ticar yap Osmanl
paalar tarafndan tamir edilmi veya yenileri yaptrlmtr. Osmanllarn ilk idaresi
dneminde Nahivan ehri; Kad Cihan (dier ad Hoca Mirican), Seyyid Hseyin,
Molla Ahmed, Mirza Be (dier ad Cami), Sahab, Knbed (dier ad Trkmenler),
Bal, Hoca Be, Huzemerek, Tizhiran, Kknaver ve Kala isimli 12 mahalleye
ayrlmtr.186 Kala Mahallesi, adndan da anlalaca zere kale iini ifade etmektedir.
Knbed mahallesi, Mmine Hatun trbesine, Kad Cihan mahallesi ehir kadsnn
burada oturmasna istinaden bu isimleri almt. Seyyid Hseyin, Molla Ahmed, Mirza
Be ve Hoca Be mahalleleri, ilk nvesi, hayr sahibi kimseler tarafndan yaptrlan
mescidler etrafnda gelien mahallelerdi. Btn bunlar, Nahivnn kale, din mekn ve
ticar binalar ekseninde gelien bir ehir olduu izlenimi vermektedir. Safev dneminde
182
George A. Bournoutian, Tha Khanate of Erevan Under Qajar Rule; 1795-1828, California 1992,
s. 210; Eliyev, Age., s. 41.
183
Aras ay boyunca Hazar Denizi-Anadolu ticaret yolu Nahivndan geiyordu. (Memmedov, Agm.,
s. 30).
184
V. Minorsky, Agm., s. 34.
185
V. Muradov, Orta Asr Azerbaycan ehirleri, Bak 1983, ss. 48-62; Minorsky, Agm., s. 34.
186
BA, TTD 633, ss. 100-108.
52
ehir ynetim rgtnde yer alan itimadd-devle, kad, eyhlislm, kelenter, mn,
daruga, diz ken aa ve i yiyen aann187 resm daire veya konaklar, tahrir
defterinde Meydan188 (ars) adyla kaydedilen yerde olmaldr. Tebriz ve dier
ehirlerden gelenler de bu meydanda konaklar, al-veri yapard. Nahivn meydan bu
ynleriyle Erdebil, Tebriz, Gence meydanlar gibi ok fonksiyonlu bir zellik arz eder.
Nahivnn fizik olarak ekillenmesinde de bu meydann nemli bir rolu olduu
anlalmaktadr.
1727de ise ehir, Yukar (Bl) ve Aa olmak zere iki mahalleye
ayrlmtr.189 1590 ylna nazaran mahalle isimlerinden sadece Bal ismine tesadf
edilmektedir. Nahivan ehrinde yaptmz alan aratrmasnda, ehrin coraf olarak
kuzey tarafnn daha yksek, gney tarafnn alak olduu gzlenmitir. Buna gre
Yukar Mahalle denilen yer imdiki Nahivann kuzeyi, Aa Mahalle Aras Nehrine
doru uzanan gneyi olmaldr. Tahrir defterinde byle bir basit adlandrmann sebebi,
ehrin ehemmiyetini yitirmesi veya tahrir memurunun, sosyal veya coraf bir
adlandrmaya dayandrarak Aa-Yukar mahalle gibi bir tesmiye takdiri olabilir.
2.3. ORDUBD EHRNN FZK YAPISI VE MAHALLELER
Aras Nehri kysnda ovalk bir alanda yer alan Ordubd ehri, 1590 ylnda
Gemi190, Meydan (dier ad Grdetal), Anbera, Suehri, Aramine ve Menges191 isimli
6 mahalleden olumaktayd. 1727de de Anbera, Menges, Suehri ve Esirike adl 4
mahallenin ismi kaydedilmi, tamamyla Mslmanlarn meskn olduu bir mahallenin
ismi yazlmamtr. Bu mahallede kervansaray ve dkknlar bulunduuna dair
kaytlardan, 1590 tahririnde bulunan Meydan Mahallesi olduu sanlmaktadr. nk
ran-Azerbaycan ehirlerinde ticarethaneler, umumiyetle ehrin ana Meydan etrafnda
toplanmtr.
Etraf surla evrili olmayan Ordubd, Aras Nehrinin sulama imknlar sebebiyle
ba ve bahelerle bezeli bir ehirdi. Nitekim 1590 ve 1727 tarihli defterlerde, Anbera,
187
Evliya elebi, Age., c. 2, s. 236.

BA, TTD 901, s. 23.
189
BA, TTD 905, ss. 10-20.
190
Gemi kelimesi, Azeri Trkesinde ve Anadoluda Idr blgesinde sazlk, kamlk anlamna gelir.
191
Menges kelimesi, Trkmen yrelerinde az derin olan koyaklarn ortasndaki yksek tepe, Sarp
kayalklarda oturacak kadar dar kntl yerler, killi toprak manalarna gelmektedir.
188
53
Grde, Menges, Aramine ve Suehri mahallelerinde ok sayda ba ve bahe olduu
kaydedilmitir.192
2.4. MAK EHRNN FZK YAPISI VE MAHALLELER
Mak ehri, bir kale-ehir yerlemesidir. Osmanllar 1574de blgeyi ele
geirdiklerinde Krtlerden Mahmud airet beyi vaz Beye buray ele geirmesi ve bir
kale ina etmesi emrini vermitir. Bunun zerine vaz Bey, Aras Nehri kollarndan
Zengimar (Sarsu) ay kenarnda suru dar, ancak olduka yksek bir kale ina etmitir.
ehir bu kaleden ibarettir. 1590 tahriri esnasnda vaz Beyin ocakl olduundan
defteri tutulmayan Mak, 1639da Sultan IV. Muradn emriyle yktrld. Safevlerin de
salam bir kale bulunmasn istemediklerinden tamir etmedikleri Mak Kalesi193, Evliya
elebinin blgeyi ziyaretiyle ilgili anlattklarndan, mamur ve abadn olmad
anlalmaktadr194. 1727de tahrir defterinde nefs-i kala-i Mak bal altnda tek bir
mahal olarak kaydedilmitir. Bu kayttan ehrin kale iiyle snrl olduu
anlalmaktadr. Evliya elebi de, sadece kale ierisinde yerleme (700 hane)
olduundan bahseder. Kalenin giri kaps Zengimar ayna almakta olup, kale kaps
almak istendiinde indirilir, bylece ayn stnde bir kpr olutururdu.
Mak Kalesinde Osmanl ordusuna ait mhimmat istiflenmiti. 1727 tarihli
tahrir defterinde Yarakha ve mhimmat der kal'a-i mezbr bal altnda; 4 kta
zenberek, 20 adet tfenk ve 5 kantar barutun kalede muhafaza edildiine dair kayt
bulunmaktadr.
Mak Kalesinin hemen yannda kale halkna ait balar ile Hac-y Kebir, Hacy Sagir ve Trkan isimli ky yer alyordu. Trkanlar kynden itibaren Mak
Kalesini evreleyen bir sra dizilmi kylerde Dnbilli aireti mensuplar yayordu.195
192
BA, TTD 905, ss. 208-218.

Osmanllar ve Safevler, Mak Kalesinin Krt isyanclar tarafndan snak olarak kullanlmasn
engellemek iin tahrip ettikleri sanlmaktadr (Rza Kurtulu, Mk, TDVA, XXVII, s. 458)
194
Evliya elebi (c. 2, s. 228) kale hakknda unlar anlatr; Ekl-i kala-y Mak: Nehir kenarnda
dibi ince, yukars sahra-y azm gy mantar gibi yahut zencef tcs mermeri gibi ince belli, evc-i
sumne ser ekmi, asla bir taraftan zafer mmkn deil, havlesiz bir kala-y b-misldir. Aa
kayada aa cisr ile ubr olunur. Ancak kapusu var. Andan ieri minre yolu gibi kayadan kesmeli
yoku yukar klr. inde yedi yz hne kadar imr olmada hneleri var. Dahi ol kadar mamr
deildir. Eer imr olursa kahkh-s bir kala-y b-misl olur. Revn hanl hkmnde bir sultanlk
olup, iinde iki bin Mzenderni tfenk-endz koymular. Her gece nehir zre cisrin kaldrp, kalann
kayas cezire-misl kalp, kalann t zirve-i lsndan yz kula iplerin dollaplaryla kalaya su ekip,
def-i atn ederler.
195
BA, TTD 895, ss. 6-8
193
54
NC BLM
UKUR SAAD EYALETNN NFUS YAPISI
3.1. XVI-XVIII. YZYILLARDA NFUS
3.1.1. Vergi Nfusu
Tarihi srete Arap, Seluklu, lhanl, Timurlu, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safev
ve Osmanl hkimiyetlerinde kalan ukur-Saad corafyas, srekli mcadele alan
olmu ve istikrar bir trl bulamamtr. XVI. yzyl balarnda balayan SafevOsmanl mcadelesi blgede kemeke yaanmasna ve nemli nfus hareketliliine yol
amtr. Safev Devletinin tarih sahnesinden silinmesinden sonra da blgede istikrar
bir trl salanamam, gerek hanlklar aras mcadele ve gerekse XIX. yzylda
balayan Rus saldrlar, bu blgede byk nfus hareketliliine neden olmutur.
Ksacas blge halk, yzyllar boyu igal ve saldrlarn ortaya kard demografik,
ekonomik, siyasi, psikolojik ve sosyolojik196 olumsuzluklarn birouna maruz
kalmtr. stikrarszlk, blgenin zellikle etnik-demografik yapsn derinden
etkilemitir.
1590da Vergi Nfusu:
ukur-Saad ehirlerinin nfusu ile ilgili ilk resmi kaytlar, Osmanl Devletinin
1583 ylnda buray ele geirmesiyle ortaya kmtr. Osmanllarn 1590da yapt
nfus arazi tahriri, ehirlerin demografik yaps hakknda ksmen de olsa bilgi
vermektedir. Osmanl saymlarnn Revan, Nahivan, Ordubd ve Mak ehirlerinin
demografik yaps hakknda ksmen bilgi verdiinin sylenmesinin sebebi; bu ehirlerin
Osmanllarn eline gemesinden nce, Kzlba olan ahalinin gerek blge hkimlerinin
zoruyla ve gerekse korktuklarnda kendi istekleriye ehirlerden g etmesidir. Nitekim
Revann Mslman halknn bir ksm Tokmak Han tarafndan, bir ksm da
korktuklarndan kendi iradeleriyle ehirden ayrlm, Ar Da eteklerindeki yaylaklara
snmlardr.197 ehirde meydana gelen bu hadisenin benzeri kr kesiminde de
yaanmtr. Osmanllarn kendilerini katledeceinden korkan Kzlba kyller ve
konar-ger airetler kylerini, yaylak ve klaklarn terk ederek daha gvenli
grdkleri blgelere g etmilerdir. Nitekim 1590 tarihli tahrir defterinde, Abaran ve
araphane nahiyelerinin sadece ky isimleri yazlm, nfusla ilgili herhangi bir bilgi
196
Cemal Yaln, G Sosyolojisi, An Yaynclk, Ankara 2004, s. 3.

Selnik Mustafa Efendi, I, s. 124; Ktkolu, Age., ss. 75-76; Krzolu, Kafkas Elleri, s. 346.
197
55
kaydedilmemitir. Bu durumu Bazaray nahiyesinde, erur kazasnn, Zar ve Zebil
nahiyelerinde de grmek mmkndr. Bununla birlikte Osmanllarn da g ettirme
politikas uygulad grlmektedir. Mesela, regel Nahiyesinden 20000 kii Osmanl
idaresindeki topraklara g ettirilmitir.198 Osmanllarn ge tabi tuttuu bu nfus,
Snni Mslmanlardan olup, Safevlerin intikam almak iin bunlar katledebileceinden
korkulduundan byle bir yola bavurulmutur. Karlkl uygulanan bu glerden
dolay, blgedeki Mslman-Trk nfus oran byk lde azalmtr. Bununla
birlikte, gayrimslimler yerlerinde sabit kalm, herhangi bir g olay yaanmamtr.
Bu sebeple 1590 tarihli defterden ehir ve krda yaayan gayrimslimlerin nfusu
hakknda hemen hemen tam bir bilgi sahibi olunurken, Mslman-Trk nfusu iin ayn
eyi sylemek mmkn deildir.
Bu erevede, 1590 yl tahririne gre, Revan Eyaletinin yaklak vergi nfusu
8979 hane, 533 bekrdr (yaklak 45450 kiidir). Bu nfusun 3320 hane, 533 bekrdan
oluan ksmn Mslman Trkler, 5659 hanesini (yaklak 28300 kii) ise
gayrimslimler oluturmaktadr.199 Bir baka deyile tahrir defterine kaytl eyalet vergi
nfusunun %38i Mslman Trk, % 62si gayrimslimdir.200
Tablo 3.1.1.1. 1590 Tarihli Tahrire Gre ukur Saad Eyaletinin Vergi Nfusu
Mslim
Nahiye 1590
Gayrimslim
Hane
Bekr
Tahmini
Nfus
Hane
Tahmini
Nfus
Genel
Toplam
Abaran
Abnik
Acakala
31
158
7%
395
1975
93%
2133
Alnca
322
104
1714
57%
254
1270
43%
2984
Aralk
49
5%
205
1025
95%
1074
Armuy
47
11
246
75%
16
80
25%
326
Azadciran
362
56
1866
47%
421
2105
53%
3971
Bazaray
Derenrgt
27
135
198
0%
0
100%
135
Ziya Bniyatov, revan Eyaletinin cmal Defteri, Bak 1996, s. 12; Krzolu, Kafkas Elleri, s. 327
Yaklak nfus hesaplanrken umum kabul gren 5 x hane + mcerred forml esas alnmtr. Hane
halk hakknda daha fazla bilgi iin bkz. mer Ltfi Barkan, Tarihi Demograf Aratrmalar ve Osmanl
Tarihi, Trkiyat Mecmuas, c. 10, stanbul niversitesi Trkiyat Enstits Yaynlar, stanbul 1953,
s. 11; Nejat Gyn, Hane Deyimi Hakknda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi,
say 32, stanbul 1979, ss. 331-348.
200
Ayrntl bilgi iin bkz. Tablo 3.1.1.1. ve Grafik 3.1.1.1.
199
56
Dereahbuz
55
12
287
39%
88
440
61%
727
Deream
0%
54
270
100%
270
Karaba
35
11
186
100%
0%
186
Karni
176
15
895
56%
138
690
44%
1585
Karpi
187
17
952
22%
691
3455
78%
4407
Ordubd
258
1290
95%
15
75
5%
1365
0%
24
120
100%
120
20
100%
0%
20
Nahivan
780
169
4069
65%
432
2160
35%
6229
Revan Merkez
357
1792
25%
1097
5485
75%
7277
Sisyan
31
157
2%
1545
7725
98%
7882
arabhane
err
372
62
1922
100%
0%
1922
orlut
58
11
301
64%
34
170
36%
471
Talin
46
22
252
23%
173
865
77%
1117
Vadi
190
27
977
80%
50
250
20%
1227
Zar
Zebil
Toplam
3320
533
17150
5659
28300
62%
45450
Mevazi-i
Hatun
Mlk-i Aslan
38%
Kaynak: BA, TTD 633
Grafik 3.1.1.1. 1590 Tarihli Tahrire Gre ukur Saad Eyaletinde Etnik-Dini Vergi
Nfusu Oranlar
1590 ylnda ukur-Saad Eyaletinin merkezi olan Revan ehrinde, yukarda da

belirtildii zere i kale, sur ii ve varo mevkileri bulunuyordu. Mslman Trkler i
57
kale ve varolarda, gayrimslimler sur iinde yaamaktayd. Bu dnemde ehir nfusu
380 hane (yaklak 2215 kii) gayrimslim, 284 hane, 3 bekr (yaklak 1423 kii)
Mslman Trk olmak zere yaklak 3323 kiidir.201 Revan ehirinin % 39unu
Mslman Trk nfus oluturmutur.
Tablo 3.1.1.2. 1590 Tarihli Tahrire Gre Revan ehrinin Etnik-Dini Vergi Nfusu
Dalm
Mahalleler
Sur i
Varolar
Mslman Trk
Gayrimslim
Toplam
Tahmini
Nfus
Kale
Hane
29
Bekr
0
29
145
Marderos
89
89
445
Mirza
48
48
240
Kk Kayk
94
94
470
sal
51
51
255
Breki Ohan
54
54
270
Dereky
41
41
205
Balar
224
1120
Hac lyas
10
10
50
Yenice
35
Ohapert
17
20
88
284
380
664+3
3323
Toplam
Kaynak; BA, TTD 633, s.24-34.

1590 tarihli defterde aslnda Balar isimli bir mahalle bulunmamaktadr. Ancak,
ba-bahe kaytlar arasnda ba, bahe ve deirmenleri tasarruf eden 224 Mslman
Trk hanenin isimleri zikredilmitir. Defterde bu 224 hanenin herhangi bir mahallede
yaadna dair bir kayt bulunmamaktadr. Defterde bir mahalle sakini olarak
kaydedilmemesinin sebebi hakknda kesin bir bilgiye ulalamamtr. Byk ihtimalle
Revanda yaayan Mslman-Trklere tam bir vergi muafiyeti verilmi, bu sebeple
deftere yalnzca, ilaveten ba, bahe, deirmen tasarruf eden kiiler kaydedilmitir. Bu
da deftere kaydedilmemi baka pek ok kiinin olduunu gstermektedir.
Revan Nahiyesinin vergi nfusu, 357 hane, 7 bekr Mslman Trk ile 1097
hane gayrimslimden mteekkildi. Revan Nahiyesinde vergi nfusu olarak toplam
201
Bkz. Tablo 3.1.1.2.
58
1454 hane (yaklak 7280 kii) yaamaktayd. Gayrimslimlere nazaran Mslman
Trk nfus oran ise % 25 idi.
Revan ehrinden baka, blgedeki nemli merkezlerden biri de Nahivan
ehriydi. 1590 ylnda ehir vergi nfusunu, 593 hane ve 110 bekr (yaklak 3075 kii)
Mslman-Trk oluturmaktayd. ehrin mahallelere gre nfus dalm yledir;202
Kad Cihan
: 70 hane
Seyyid Hseyin
: 102 hane, 19 bekr
Molla Ahmed
: 59 hane, 19 bekr
Mirza Beg
: 25 hane, 6 bekr
Sahab
: 8 hane, 4 bekr
Knbad
: 21 hane, 9 bekr
Bal
: 80 hane, 17 bekr
Hoca Beg
: 108 hane, 16 bekr
Hozemerek
: 58 hane, 12 bekr
Tizhiran
: 10 hane, 2 bekr
Kknaver
: 20 hane, 4 bekr
Kala
: 9 hane, 2 bekr Mslman Trk
TOPLAM
Nahivan Nahiyesinde 780 hane, 169 bekr Mslman Trk, 290 hane
gayrimslim olmak zere toplam 1235 hane, 169 bekr (yaklak 5520 kii) vergi
nfusu yaamaktayd. Nahivanda, Mslman Trk vergi nfusunun oran ise % 74 idi.
1590 ylnda bir dier nemli merkez de Ordubd ehriydi. Ordubd ehrinde
258 hane, 8 bekr Mslman Trk ve 15 hane gayrimslim (yaklak 1400 kii)
yayordu. Bu nfusun 258 hane, 8 bekr Mslman-Trk, 15 hanesi ise
gayrimslimdi.
ehirde
yaayan
gayrimslimler
nfusun
yalnzca
oluturuyordu. ehrin mahallelere gre nfus dalm yledir;203
202
203
Gemi
Meydan/Grdetal
: 57 hane Mslman Trk
Anbera
Suehri
Aramine
: 17 hane Mslman Trk ve 15 hane gayrmslim
BA, TTD 633, ss. 100-108

BA, TTD 633, ss. 276-279
5ini
59
TOPLAM
: 258 hane, 8 bekr Mslman Trk, 15 hane
gayrimslim
Eyalette bulunan dier yerleim yerleri ky/kasaba hviyetindeydi. Aca Kala
Kazasnn merkezi konumunda olan Aca Kala kasabasnda Mslman-Trk nfus
bulunmazken, 92 hane Hristiyan-Ermeni yaamaktayd.
Alnca Nahiyesinin merkezi ise Alnca kasabas idi. Bu kasabada 22 hane, 9
bekr Mslman Trk, 149 hane gayrimslim ikamet etmekteydi.
Aralk nahiyesinin merkezi konumundaki Ahuri kasabasnda 160 hane
gayrmslim ikamet etmekteydi.
Armuy nahiyesinde ise sadece Araku (25 hane Mslman-Trk ve 16 hane
Hristiyan-Ermeni) ve ehriyar (22 hane Mslman-Trk) kylerindeki nfus kayt
altna alnmtr.
Karbi kasabasnda 180 hane Hristiyan-Ermeni,
Karaba kasabasnda 16 hane ve 3 mcerred Mslman-Trk,
Dereahbuz kasabasnda 5 bekrn yan sra 29 hane Mslman-Trk ve 11 hane
Hristiyan-Ermeni,
Karni kasabasnda 4 hane Mslman-Trk ve 96 hane Hristiyan-Ermeni,
Vadi Nahiyesinin Vadi-i Kebir kynde 67 hane Mslman-Trk ve 11
Mslman bekr,
Talin kasabasnda 11 hane Mslman-Trk ve 1 bekr, 130 hane HristiyanErmeni,
Dere Nrgt kasabasnda 4 hane Mslman yaamaktayd.
Revan Eyaletinde, en fazla nfus younluuna sahip nahiye, 1576 hanelik
(yaklak 7880 kii) nfusuyla Sisyan Nahiyesidir. Sisyan nahiyesinin de 1470 hanesi
(yaklak 7350 kii), 41 mahalleden oluan Culha kasabasna aittir. Bu kasabada, zengin
tccarlardan204 oluan gayrimslimler yaamaktadr. Culha, Osmanllarn blgedeki
gayrimslim politikasn ve blge nfusunda gayrimslim saysnn stnln
gstermesi bakmndan nemli bir rnektir.
Sisyan nahiyesi Revan, Karbi, Azadciran ve Alnca nahiyeleriyle birlikte tm
eyalet nfusunun yaklak % 64n meydana getirmiti. Tahrir defterine bakldnda
nfus younluu fazla olan bu nahiyelerin aksine Abaran, Abnik, Bazaray, arabhane,
204
BA, TTD 633, ss. 368-386.
60
Zar ve Zebil nahiyelerinde ise nfus kayd olmadndan, deftere sadece nahiyelerdeki
ky isimleri, hsllaryla beraber kaydedilmitir. Nfusun kaydedilmedii nahiyelerden
biri olan Mlk-i Arslan Nahiyesinde sadece 4 hane Mslman-Trk yaamaktayd.
Sadece Mslman-Trk nfusun yaad dier nahiyeler Karaba ve err
nahiyeleridir. erisinde sadece Hristiyan nfus barndran nahiyeler ise Dere Nrgt,
Deream ve Mevazi-i Hatun nahiyeleri idi.
Yenian klasik tarm toplumu zellii tayan Revan blgesindeki halkn da
nemli bir ksm kr kesiminde ikamet etmekteydi. 1590 yl itibariyle krsal kesimin,
ehir nfusuna oran yaklak % 82 idi.
1727 Ylnda Vergi Nfusu:
Osmanllarn blgeye kar giritikleri 1723 harekt srasnda da yine 1583
harektnda olduu gibi halk blgeden kamaya alm205, blgenin zaptndan sonra
da srgn ve g olaylar yaanmtr. Nitekim Mnir Aktepe, 15000 Kzlba Trkn
Osmanllarca srgn edildiini yazar.206 1727 tarihli tahrir defterlerinden de Dereiek,
Abaran, Karpi, Sederek, Vadi ve Srmelinin Mslman Trk ahalinin byk ksmnn
buralar terk ettii ve kasabalarn kye dnt anlalmaktadr.
1727 tarihinde Revan Eyaletinin toplam vergi nfusu, 22868 hane ve 2095
bekrdan (yaklak 114941 kii) ibaretti.
207
Yukarda bahsedilen glere ramen, bu
tarihte Mslman-Trk nfusun oran, 1590daki % 34 oranndan % 54e ykselmitir.

lk tahrire nazaran ikinci tahrirde eyaletin vergi nfusu yaklak % 135 art
gstermitir.
Krkbulak Nahiyesinin (Revan Eyaleti merkez nahiyesi) vergi nfusunu 1995
hane, 137 bekr (yaklak 10100 kii) oluturmutu. Nahiyedeki 666 hane, 39 bekr
(yaklak 3370 kii) Mslman Trk vergi nfusunu, 1329 hane 98 bekr (yaklak
6740 kii) ise gayrimslim vergi nfusunu meydana getirmiti. Krkbulak Nahiyesinin
% 33 Mslman Trklerden mteekkildi.
Bu tarihlerde Revan ehir merkezinin nfusu, 428 hane Mslman Trk
(yaklak 2140 kii), 234 hane gayrimslim (yaklak 1179 kii) olmak zere toplam
662 hane, 9 bekrdan (yaklak 3319 kii) mteekkildi. Gayrimslim nufusla ilgili
205
Srmeli Nahiyesinden 80, regel Nahiyesinden de 226 kii Karsa kamtr. Fakat fetihten sonra,
kaan halk geri dnmtr. (elebizade, Age., ss. 302-304)
206
Aktepe, Age., ss. 46-47.
207
Bkz. Tablo 3.1.1.4. ve Grafik 3.1.1.3.
61
dikkati eken bir nokta, bir Ermeni kaynanda ehirde bu tarihlerde gayrimslim
ingenelerin yaadklarn bildirmesidir. Bu kaynakta ehirde 100 hane ingenenin
yaad belirtilmitir.208 Tahrir defterinde ehirde 234 hane gayrimslim yazlmtr.
Ermeni kayna ile tahrir defteri verileri ilikilendirildiinde ehirde yaayan
gayrimslimlerden 100 hanesinin Hristiyan ingene, 134 hanesinin Ermeni olduu
sonucu ortaya kar. lk tahrirle kyaslandnda, 1727de Khneehirde (Eskiehir)
yaayan Mslman nfusunun oran artarak 153 haneye (yaklak 765 kii) ykselmi,
ehirdeki gayrimslim nfus ise azalm 176 hane ve 9 bekra (yaklak 889 kii)
dmtr. Bu dnemde ehrin varolarnda (Temir Bulak, Dereky, Depeba) 58 hane
gayrimslim, 275 hane Trk olmak zere toplam 333 hane (yaklak 1665 kii)
yaamaktayd. Revan ehrinin etnik-dini nfus oranlar karlatrldnda, 1590 ylnda
% 39 olan Mslman Trk nfusu, 1727 ylnda % 65e ykselmitir. gayrmslim
nfus ise % 61den % 35e gerilemitir. Fakat burada belirtilmesi gereken husus, ilk
tahrirde belirlenemeyen ingenelerin, ikinci tahrirde Hristiyan nfusun % 15ini
oluturmasdr.209
Tablo 3.1.1.3. 1727 Tarihli Tahrire Gre Revan ehrinin Vergi Nfusu Dalm
Mahalleler
Khneehir
Temir Bulak
Dereky
Varolar
Depeba
Toplam
Kale i
Trk
(Hane)
153
130
39
106
428
Kaynak; BA, TTD 901, s.24-32.
208
209
BDAGM, Osmanl-ran-Rus likileri, s. 59

Bkz. Tablo 3.1.1.3. ve Grafik 3.1.1.3.
Gayrimslim
Hane
Bekr
176
9
0
0
18
0
40
0
234
9
Toplam
Hane
329
130
57
146
662
Tahmini
Nfus
1654
650
285
730
3319
62
Grafik 3.1.1.2. Revan ehrinin Etnik-Dini Vergi Nfusu Oranlar

Tablo 3.1.1.4. 1727 Tarihli Tahrire Gre ukur Saad Eyaletinin Vergi Nfusu
Mslim
Gayri Mslim
Nahiye
1727
Hane
Bekr
Nfus
Hane
Bekr
Nfus
Nfus
Genel Toplam
Abaran
60
300
19%
250
1250
81%
1550
Alnca
535
78
2753
49%
569
2845
51%
5598
Aralk
389
38
1983
54%
337
12
1697
46%
3680
Azadciran
382
112
2022
18%
1878
9390
82%
11412
Dere Alakes
229
30
1175
68%
109
545
32%
1720
Dereiek
62
313
16%
317
1585
84%
1898
Dere Nrgt
0%
56
280
100%
280
Dereahbuz
53
267
30%
127
635
70%
902
Deream
0%
255
1275
100%
1275
Idr
785
127
4052
74%
288
12
1452
26%
5504
Karaba
201
24
1029
74%
72
360
26%
1389
Karni
1295
225
6700
42%
1761
311
9116
58%
15816
Karpi
1224
138
6258
92%
110
19
569
8%
6827
Ordubd
364
225
2045
%100
306
%0
2045
Krkbulak
666
39
3369
33%
1329
98
6743
67%
10112
Klaan
583
170
3085
30%
1465
7325
70%
10410
Mak
606
19
3049
71%
242
1219
29%
4268
Mevazi-i Hatun
10
51
24%
33
165
76%
216
Mlk-i Arslan
169
21
866
39%
276
1380
61%
2246
Nahcivan
678
169
3600
80%
177
880
20%
4480
Sair Mevazi'
179
11
906
90%
21
105
10%
1011
Sederek
213
1069
100%
0%
1069
Sisyan
95
14
489
53%
87
435
47%
924
Srmeli
380
52
1952
73%
144
19
739
27%
2691
63
erur
1820
9100
100%
0%
9100
orlut
64
26
346
58%
50
250
42%
596
regel
614
3073
59%
425
2129
41%
5202
Vadi
396
64
2044
75%
132
16
676
25%
2720
Toplam
12052
1595
61896
54%
10816
500
53045
46%
114941
Kaynak: BA, TTD 901, 905, 895
Grafik 3.1.1.3. 1727 Tarihli Tahrire Gre Revan Eyaletinde Etnik-Dini Nfus Oranlar
Nahivan Nahiyesi 678 hane, 169 bekar (yaklak 3600 kii) Mslman Trk ve
177 hane (yaklak 880 kii) gayrimslimden oluan bir vergi nfusuna sahipti.
Nahiyenin toplam vergi nfusu ise 855 hane ve 169 bekrdan (yaklak 4480 kii)
ibaretti. Blgede bulunan Mslman Trk vergi nfusu, toplam vergi nfusunun
yaklak % 80ini tekil ediyordu.
Revan Eyaletinin dier bir nemli ehri olan Nahivanda, 1727 yl itibariyle
707 hane, 163 bekar (yaklak 3700 kii) yaamaktayd. Bu tarihte ehir Yukar ve
Aa olmak zere iki mahalleye ayrlmt. ehrin Yukar Mahallesinde 322 hane, 73
bekr, Aa Mahallesinde ise 307 hane, 90 bekr Mslman Trk vergi nfusu
yaamaktayd. Aa Mahallede 78 hane gayrimslim bulunuyordu.210
Nahivan
ehrinde, gerek 1590 ve gerekse 1727 yllarndaki tahrirlerdeki verilerde, nfusun ok

fazla deimedii, ancak etnik yapda bir deiiklik yaand grlmektedir. Aradan
210
BA, TTD 905, ss. 10-22
64
geen yaklak 140 yla ramen, nfusun artmamasnn sebebi, ehrin XVII. yzyl
balarnda ah I. Abbas tarafndan tahrip edilmesi ve halknn zorla g ettirilmesidir.211
G ettirilen nfusun ounun gayrimslim olmas ehirdeki Mslman-Trk orann
arttrmtr. 1590da Mslman-Trk nfusun gayrmslim nfusa oran % 81,3 iken, bu
oran 1727de % 89,6ya ykselmitir.
kinci tahrirde Azadciran Nahiyesinin merkezi konumunda olan Ordubd
Kasabasnn vergi nfusunu 364 hane, 25 bekr (yaklak 2050 kii) Mslman Trk
tekil ediyordu. lk tahrirde kaza statsnde olan Ordubdda % 5 orannda gayrimslim
nfus yaarken, ikinci tahrirde gayrmslimlerin ehri terk ederek, ehrin hemen
yaknndaki kylere g ettii anlalmaktadr. Ordubdda yaayan Mslman
Trklerin vergi nfusu yledir;
Meydan
: 56 hane
Anbera
: 104 hane
Menges
: 59 hane
Suehri
: 114 hane
Esirike
: 31 hane
Toplam
1727de Revan Eyaletine balanan Mak Nahiyesinin toplam nfusu 848 hane,
28 bekr olmak zere yaklak 4270 kiidir. Nahiye nfusunun %71i Mslman Trk,
% 29u gayrimslimdir. Nahiyenin merkezi konumunda olan Mak Kalesinde 79 hane
Mslman Trk hayat srmekteydi. Ancak bunlarn sadece 2 hanesi vergi nfusu olarak
kaydedilmi olup, dierleri vergiden muaf tutulmutur .212
1727 ylnda Revan Eyaletinde Revan, Nahivan ve Ordubd merkezleri
haricinde, baz yerlemelerin de nfusu younluk arz ediyordu. 1590 ylna nazaran
ehirleme orannn ykseldii bu yerleim yerleri ierisindeki en youn yerleim yeri
Klaan Nahiyesinin Yezd-Abd kasabas idi. Bu kasabada 27 hane, 12 bekr
Mslman-Trke karlk, 1465 hane Hristiyan-Ermeni yaamaktayd. Yezd-Abd
kynn yaklak nfusu ise 7470 kiiydi.
Toplam nfusu 1932 kii olan Mlk-i Arslan Nahiyesinin ehre kasabas 115
hane, 17 bekr Mslman-Trk ve 268 hane Hristiyan Ermeni aileden aluuyordu.
211
212
James Playfair, A System of Geography, Vol. 5, Edinburgh, 1813, s. 306

BA, TTD 895, ss. 6-40
65
Ermenilerin din merkezi konumunda olan Kilise kasabas da nfus
younluu fazla olan yerleim yerlerindendi. Bu kasabada yaklak 390 hane, 126 bekr
(yaklak 2100 kii) gayrimslim ikamet etmekteydi. Fakat gregoryen mezhebine ait
olan tm Ermenilerin en az bir kere ziyaret ettii Kilise kasabasnn nfusu, zaman
zaman kasabada ikamet eden halkn 3-4 katna kadar kabiliyordu.
Aralk Nahiyesinin Karakoyunlu kasabasnda 129 hane, 10 bekr MslmanTrk ve 180 hane Hristiyan-Ermeniden oluan yaklak 1550 kii yayordu.
Alnca Nahiyesinin Kazanc (246 hane Hristiyan-Ermeni) ve Hace Perak (232
hane ve 35 bekr Mslman-Trk) kasabalar,
Azadciran Nahiyesinin Celtab kasabas (3 hane Mslman-Trk, 221 hane
Hristiyan Ermeni),
err Kazasnn Kazancl/Tikence kasabas (165 hane Mslman-Trk),
Revann merkez nahiyesi olan Krkbulak Nahiyesinin Kenegir kasabas (36
hane ve 1 bekr Mslman-Trk, 134 hane Hristiyan Ermeni),
Karaba Nahiyesinin Kara Cvek kasabas (117 hane ve 10 bekr MslmanTrk) nfusu youn olan dier yerleim yerleri idi.
Sederek ve err nahiyelerinde yaayan halkn tamamn Mslman-Trk nfus
olutururken, Dere Nrgt ve Deream nahiyelerinde yaayan Mslman-Trk nfus
kaydedilmemi, sadece gayrimslim nfustan bahsedilmitir. Mslman Trklerin
younlukla yaad nahiyeler Karbi, Vadi, Sair Mevazi, Mak, Karaba, Idr ve Dere
Alakes kaza/nahiyeleridir. Azadciran, Dere iek, Dere ehbuz, Klaan, Mevazi-i
Hatun ve ilk tahrirde kaytl nfus bulunmayan Abaran nahiyelerindeki nfus verilerinin
yetersizliinden (kylerin hali ve harap kaydedilmesi sebebiyle) Mslman Trk nfusu
hakknda fikir sahibi olunanamtr.
lk tahrirle ikinci tahrir arasnda geen yaklak 140 yllk bir srede tm
eyaletteki ehrileme oran artmtr. lk tahrirde yaklak %18 olan ehirli nfus oran,
ikinci tahrirde yaklak % 23e kadar ykselmitir.
Dier nahiyelerin merkezi konumunda bulunan baz ky/kasabalarn nfuslar
ise yledir;
Karbi kasabas
: 410 hane ve 62 bekr gayrimslim
Abaran
: 2 hane Mslman-Trk, 25 hane gayrimslim,
Sederek
: 89 hane ve 3 bekr Mslman Trk,
66
Vadi:
: 38 hane ve 2 bekr Mslman-Trk, 20 hane ve 3

bekr gayrimslim,
Srmeli
: 36 hane ve 5 bekr gayrimslim,
Karni
: 32 hane ve 1 bekr gayrimslim,
iek
: 29 hane gayrimslim,
ahbuz
: 28 hane ve 1 bekr Mslman-Trk, 4

gayrimslim,
Sisyan
: 23 hane ve 6 bekr Mslman-Trk,
Nrgt
Karaba
Best? (Azadciran)
Bakend (Deream)
Molla Ahmed (Idr)
Bozalan (Aralk)
: 7 hane Mslman-Trk, 7 hane gayrimslim,
Maksudlu (err)
: 18 hane Mslman-Trk,
Ba Kend (regel)
Gynk (Sair Mevazi)
: 21 hane ve 3 bekr Mslman,
eyh Yusuflu (Mlk-i Arslan):18 hane ve 3 bekr Mslman-Trk,

Ayvis (Livis) (Mevazi-i Hatun):13 hane gayrimslim,
Yahta ky (Klaan)
nemi-i Sufla (orlut)
: 9 hane ve 4 bekr Mslman- Trk, 18 hane

gayrimslim ve
Ahuri (Dere Alakes)
: 34 hane ve 5 bekr Mslman-Trk.
Osmanllar tarafndan 1590 ve 1727 yllarnda yaplan tahrirlerin nfus

verilerinden, ukur-Saad Eyaletinin XVI-XVIII. yzyllar arasndaki vergi nfusunda
art olduu grlmektedir. Bunun yannda, Mslman ve gayrimslim nfus
oranlarnn da deitii gzlemlenmektedir. Yukarda da bahsedildii gibi, bu durumun
en nemli nedeni, Osmanl-Safev harpleridir. ehirlerde ve kylerde yaayan halkn bir
ksmnn yerini yurdunu terk edip blgeden kamas, bir ksmnn lmesi ya da srgn
edilmesi, gvensiz ortam, ekonomik buhranlar, airetleri merkeze balama basks gibi
67
nedenler, blgenin nfusunu olumsuz ynde etkilemitir.213 Bununla birlikte blgedeki
etnik yap srekli olarak deiiklie uramtr. 1590 ylnda deftere kaytl eyalet
nfusunun %38ini Mslman Trkler oluturmaktadr. Bu oran olduka dk
grlmektedir. Zira tamamen Mslman Trklerin yaad, hli ve harap kaydedilen
nahiyeler, kasabalar ve kylerin, defterde nfus kaydedilen yerlere nazaran % 70
orannda olmas blgedeki Mslman Trk nfusunun gerekte daha fazla olduunu
gstermektedir. Bu nfusun da ilavesiyle tahminimizce eyalet nfusunun % 53n
Mslman Trk nfusu oluturmaktadr. 1727deki tahrirde de ayn hali ve harap
durumu devam etmi, buna ramen gayrimslimlere nazaran Mslman Trk nfus
oran % 54e ykselmitir. Yukarda olduu gibi hali ve harap yerlerin nfusu da ilave
edildiinde bu oran daha da ykselecektir.214
3.1.2. Muaf Nfus
Osmanl tara ynetiminde hkmdarn otoritesini temsil eden ehl-i rf, kanunu
temsil eden ehl-i er, devletin, bir takm hizmetler mukabili muafiyet tand zmreler,
sdat, eyhzadegn, sahabe ahfd, Mslim ve gayrimslim din adamlar, ilmiye
mensuplar ve vakflardan maa alanlar ile Mak Kalesi halk, Revan blgesindeki muaf
nfusu oluturmaktadr.
1590 ylnda Nahivanda 8 imam, 2 hatip215, 6 mezzin, 3 erai, 4 ar-han, 1
kethda, 7 eyhzadegn216, 4 seyd217, 1 ecz-han, 1 kad, 1 mft, 1 yan, 1 viz, 1 czhan ve 1 mderris, Ordubdda 2 imam-hatip, 1 mezzin ve 1 ferra-kayyum-
213
ehirden ve kylerden kaanlarn byk ounluunun Mslman-Trk olduu Osmanl siyasetinden

anlalmaktadr. Bkz. Bilgili, ran ve Azerbaycan, s. 160. ehirden ve kylerden g edenler ve esir
edilenler iin ayrca bkz. elebizde, Age., ss. 205-208, 302.
214
Bkz. Grafik 3.2.
215
Nahcivan ehrindeki Camii Kebir hatibi Mevlana Ahmed veled-i Baba; Bahe der tasarruf-
Mevlana Ahmed veled-i Baba htib-i Cami-i Kebir der-nefs-i Nahcvan kta 1 ber vech-i makt fi sene
10 (BA, TTD 633, s. 150) kaydna gre, Dere ahbuz Nahiyesinde Tirke kynde bir baheyi tasarruf
etmekteydi. Bu bahenin yllk geliri 10 ake idi.
216
eyh Yusuf bin Kuseyr ahfaddr (BA, TTD 633, s. 120).
217
Nahivana bal Suremerek-i Sufla kynde meskn Seyd Ahmed, Pir Seyd, Seyd Hseyin ve
Seyd Mehmed isimli kiiler; "Karye-i mezbreden Seyd Ahmed ve Pir Seyd ve Seyd Hseyin ve Seyd
Mehmed nam kimesnelerin ve akraba ve taalluktlarnn teklifden muafiyetleri babnda seltin-i
slifeden ellerinde temesskleri var ise min-bad mezbrlara teklif-i rfiyye teklif olunmaya diyu
ellerinde emr-i erif olman mer-i celill-kadrin mazmn- hmynu zere mezkrlar teklif-i
rfiyyeden beri olmak zere sebt-i defter olund. kaydna gre, akrabalaryla beraber teklif-i rfiyyeden
muaf tutulmulardr (BA, TTD 633, s. 121).
68
eradar218, errde 4, Sisyanda 1 sahabe ahfd219 imam muaf nfusu
oluturmaktayd. Ayrca Nahivan ehrinin Kala mahallesinde yaayan 141 hane, 1
bekr gayrimslimden, deftere kaydedilmelerine ramen vergi alnmamtr. Revan
ehir ve kr kesimindeki muaf nfus ise deftere kaydedilmemitir. Oysa Revan ehrinde
birok cami ve mescid olduu, bunlarda da imam, mezzin, hatip vesair vazifelilerin
grev yapt muhakkaktr.
ukur Saad corafyasnda, zellikle geit noktalarnda bulunan baz kylerin
ahalisi derbendcilik, menzilcilik ve kprclk ile grevlendirilmitir. Mesela; Aca
Kala ky memerir-i nas yer olmakla birlikte kyn yaknndaki kpr meremmete
muhta olduundan, 92 gayrimslim kyl, bu kpry tamir ve termim etmei taahht
eylediklerinden nefer bana 20 er ake ispene alnp avarz- divaniye, teklif-i rfiye,
salgun ve dier rfi vergilerden muaf tutulmulardr.220 Grevlendirilen bu gibi kyller
yaptklar ie karlk avarz- divaniye ve teklif-i rfiye tr vergilerden muaf
tutulmulardr. Bu muafiyetlere dair defterdeki dier kaytlar unlardr;
1- Karye-i Yakr tabi-i Karpi karye-i mezbre ziyde memerri-i nas ve
menzilgh olmala teklif-i rfiyye ve sencvattan emin olmak zere kayd olund.221
2- Nahiye-i Karaba karye-i Karaba tabi-i m.
Karye-i mezbre ziyde memerri-i ns olub eyym seyf ve itda ebn-yi sebilin
menzilgh olman ahliyi karye yende ve revendeye itdikleri hdmet mukabelesinde
avrz- divniyye ve teklif-i rfiyye vesir sencuvattan emin olmak zere sebt-i defter
olund.222
3- Karye-i Dvis nam- diger Toprak Kala tabi-i Karni
Karye-i mezbure ziyde memerr-i ns ve menzilgh olub derbend olmala
yende ve revendeye itdikleri hdmet mukabelesinde varz- divaniye ve teklif-i
rfiyyeden emin olmak zere sebt-i defter olund.223
4- Karye-i Vadi-i Kebir tabi-i Vadi
Karye-i mezbre ziyde memerr-i ns ve menzilgh olub eyym- seyf ve itda
ebn-yi sebilin menzilgh olman yende ve revendeye itdikleri hdmet mukabelesinde
218
Ordubd camisinde grevli Molla Bekir hatiplik ve imamlk, Maksud mezzinlik, Sphan Kulu
eradarlk, ferralk ve kayyimlik vazifelerini ifa etmekteydiler (BA. TTD 633, s. 278).
219
Sahabeden Hz. Cabir-i Ensar ahfadndan Abdullatif v. Hac Mustafadr (BA, TTD 633, s. 237).
220
BA, TTD 633, s. 183.
221
BA, TTD 633, s. 94.
222
BA, TTD 633, s. 139.
223
BA, TTD 633, s. 205.
69
karye-i mezbure ahalisi avarz- divaniye ve teklif-i rfiye ve sencvattan emin olmak
zere defter-i cedide kayd olund.224
5- Karye-i Devel-i Kebir tabi-i Vadi
Karye-i mezbure ziyde memerri-i ns ve menzilgh olman ahli-i karye-i
mezbure varadin-i sadrna itdikleri hdmet mukabelesinde avarz- divaniye ve teklif-i
rfiyyeden emin olmak zere defter-i cedide kayd olund.225
Derbendcilik, menzilcilik ve kprclkle grevlendirilen muaf nfusu ise
yledir;
Yakr;
10 hane Mslim
Karaba;
16 hane ve 3 bekar Mslim
Toprak Kala;
Vadi-i Kebir;
Devel-i Kebir;
Aca Kala;
92 hane Gayrimslim
1727 ylnda Nahivanda 6 imam-hatip, 3 mezzin, 2 ferra, 1 mtevelli, 1 cabi,

1 bevvab, 2 ktip ve 3 kethda, Ordubdda 2 imam, 2 hatip, 1 mezzin, 2 ferra, 2
kayyum, 2 mtevelli, 1 mderris ve 1 bevvab, Sair Mevazide 2 kethda ve 14 seyyid226
Dere ahbuzda 2 imam ve 1 kethda, Mlk-i Arslanda 5 imam ve 3 kethda,
Karabada 3 imam ve 4 kethda, Klaanda 1 kethda ve 1 am, Abaranda 2
msellem, Sisyanda 1 kethda, Dere Alakesde 8 kethda, Alncada 2 imam ve 8
kethda muaf nfusu oluturmaktayd.
Alncaya bal Kazanc Kynde bulunan kilisede grev yapan Mgrd,
Ohan, Melankus, Aleksan, Birus, Masrk ve Dns adl 8 papaz ziraat yaptklarndan
elde ettikleri gelirin haracn (r-i eriyye) sahib-i arza vermekle mkellef tutulmu
olmakla birlikte, avarzdan muaftrlar.227
Revan blgesinde iki nemli kilise/manastr bulunmaktadr. Bunlardan biri
Karbi Nahiyesindeki Kilise (Emiazin), dieri de Mlk-i Arslanl Nahiyesinde
ehre Kyndeki Ezmiyan Manastrdr. Kilisede bulunan drt adet kilisede
224
BA, TTD 633, s. 214.

BA, TTD 633, ss. 220-221.
226
Serav-Serab kynde 14 nefer yaamaktayd (BA, TTD 905, s. 66).
227
Nitekim defterde mezburlar r-i eriyye ve rusum- rfiyyelerin sahib-i arza virirler deyu deftere
kayd olnd kayd bulunmaktadr (BA, TTD 905, ss. 54-58).
225
70
grev yapan papazlar fakirl-hal olan rahiblere ve karabalar huffadndan? cizye
ve ispene ve sair rsumt taleb olunmayub kaydna istinaden cizye ve ispenenin
yan sra avarz- divaniye ve teklif-i rfiyye vergilerinden de muaf tutulmulardr.
Ancak bu kiliselerde grev yapan papaz says deftere kaydedilmemitir.228
Ezmiyan Kilisesinde 4 kei, manastrda 1 kei 4 papaz olmak zere 9 din
adam grev yapmaktayd. Manastrdaki din adamlarndan bei, ba ve bahe ziraat ile
deirmencilik yapmaktayd. Bu yaptklar i karlnda defterdeki mezbr balar ve
bae ve asiyablar manastr- mezbrun papas yedindedir kann zere r ve resmin
virdkten sonra bak mahsllatyla huddam infak idegelmekle ber-karar- sabk kayd
olund kaydna gre, elde ettikleri mahsulden hara ve rsum demekle birlikte, dier
din adamlaryla birlikte avarz ve tekliften muaf tutulmulardr.229
Mak Kalesi ahalisini oluturan 79 haneden 77si raiyyet rsumundan muaf
tutulmutur. Sadece 2 hane ift resmi demekle mkellef klnmtr.230
Tahrir defterlerinden tesbit edilebildii kadaryla Revan blgesinde; 1590da
348 hane, 26 bekr Mslman Trk ile 92 hane gayrimslim ve eitli meslek
gruplarna sahip 51 hane olmak zere 299 hane baz vergilerden muaf tutulmutur.
1727de ise eitli meslek gruplarndan 89 hane Mslman Trk ve 17 hane
gayrimslim ile Mak Kalesinin ahalisinden 77 hane Mslman Trk olmak zere 193
hane bir ksm vergilerden muaf tutulmutur.
3.1.3. Toplam Nfus
Eyalette hayat sren deftere kaytl vergi ve muaf nfusun toplam 1590da
yaklak 3668 hane, 559 bekr Mslman Trk, 5751 hane gayrimslim olmak zere
toplam 9419 hane, 559 bekrdr. 1727de ise, 12218 hane, 1595 bekr Mslman Trk
ve 10833 hane, 500 bekr gayrimslim olmak zere toplam 23051 hane, 2095 bekrdr.
Revan Eyaletindeki Mslman Trk nfusun toplam 1590 ylnda yaklak
18900 kii, gayrimslimlerin nfusu da yaklak 28750 kiidir. Mslman Trk nfusun
gayrimslimlere olan oran ise % 40dr. 1727 ylna ait verilere bakldnda ise
Mslman Trk nfus yaklak 59500, gayrimslim nfus yaklak 54300 kiidir.
Mslman Trk nfusun gayrimslimlere olan oran ise %52dir.
228
BA, TTD 901, ss. 150-158

BA, TTD 905, s. 88.
230
BA, TTD 895, ss. 6-8.
229
71
Eyaletin yaklak nfusu ise 1590 ylnda 47650 kii, 1727de 117350 kiidir. Bu
nfus verilerine gre 1727 ylnda eyalet nfusu, 1590a nazaran yaklak %150 art
gstermitir.
3.2. BLGEDEK TRKMEN ARETLER
XI. yzylda konar-ger hayat tarzna sahip Ouz (Trkmen) boylar, ranAzerbaycan corafyasna gelmeye ve buralar yurt tutmaya balamtr. Seluklu
Devletinin kuruluu blgeye Trkmen gne bir ivme kazandrmtr. 1239 Mool
istilas, blgeye Trkmenlerin yerlemesini kolaylatrmtr. lhanllarn Trkmen
politikas, blgede bir Trkmen gcnn olumasn salamaya balamtr. Celayirler
ve Timur zamanlarnda devam eden bu sre, randa ilk Trkmen hakimiyeti olarak
nitelendirilebilecek Karakoyunlu Devletini dourmutur.231 Dou Anadolu ve eski
hkmdarlarn
bakiyesi,
Trkmenlerin
bir
federasyon
oluturarak
kurduklar
Karakoyunlular, Akkoyunlu ynetimi takip etmitir. Akkoyunlular da tpk

Karakoyunlular gibi bir Trkmen konfederasyonudur. Bu federasyonlar 24 Ouz
boyundan bazlarna mensup eitli airet/oymaklarn biraraya gelerek oluturduklar
idar bir yapdr. Bu idar yap aadan yukarya doru oba, cemaat/airet, boy eklinde
bir yapya sahipti. Yeni obalarn birlemesinden airet, airetlerin birlemesinden boy
oluuyordu. te bu birliktelik Karakoyunlu ve Akkoyunlu hkmran ailesinin etrafnda
devleti (il) tekil etmitir. Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerinin ran-AzerbaycanDou Anadolu corafyalarnda hakimiyet tesisi, blgede mhim bir Trkmen nfusu ve
nfuzunun olumasn salamtr.232 Bununla birlikte Anadoludan g eden baz
airetlerin de katlmasyla tamamiyle Trkmen gcne dayanan Safev Devleti
domutur (1501).233 ah I. smailin liderliinde kurulan bu devlet, temel dayana
olan Trkmen airet beylerine, hakimiyeti altndaki muhtelif blgeleri tuyul olarak
vermek suretiyle, her birinin belirli blgelerde hayat srmesini ve hakim olmasn
231
Geni bilgi iin bkz. smail Aka, randa Trkmen Hkimiyeti (Karakoyunlular Devri), TTK
Yaynlar, Ankara 2001; Ali Sinan Bilgili, Azerbaycan Trkmenleri Tarihi, Trkler, Yeni Trkiye
Yaynlar, Ankara 2002, VII. ss. 22-43.
232
John E. Woods, Akkoyunlular; Airet, Konfederasyon, mparatorluk, (ev. Sibel zbudun), Milliyet
Yaynlar, stanbul 1993, ss. 84-85; Ebu Bekr-i Tihran, Age., s. 39, 40, 65 vd.,; Seyfettin Erahin,
Akkoyunlular; Siyasal, Kltrel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002, ss. 6679; Walther Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, (ev. Tevfik Bykolu), TTK Yay., Ankara 1992 , s. 24,
39, 47.
233
skender Beg Trkmen, Age., c. I, s. 28; Faruk Smer, Age., s.1; Gndz, Agm., s. 455.
72
salamtr.234 Bu erevede ukur Saad topraklar da muhtelif airetlerin hayat
srd topraklardan biri olmutur. Osmanl tahrir defterleri, bu blgede yaayan
Trkmen airetleri hakknda ok nemli kaynaklardr. Nitekim 1590 tarihli Revan
Kanunnmesinde geen ve kylerde skin olan Alpavud ve Trkmen ve Nker
tifesi dah rey emsli resm-i rsne ve bd- hevsnn nsf oturduklar karyeye
mahsbdur kaydna gre, blgedeki Alpavud ve Trkmenlerin adlar zikredilerek
tabi olduklar vergi nizam hakknda bilgiler verilmitir.235
Osmanllarn tuttuu her iki dneme ait tahrir defterlerinde, konar-ger hayat
tarzn benimsemi veya yerleik hayata gemi airetlerin adlar, klaklar ve
yaylaklar kaydedilmitir.
3.2.1. 1590 Tarihinde Blgedeki Airetler, Klak ve Yaylaklar;
Revan Nahiyesinde: Hasan Avar, Ozanlar, Knk Hac, Ko Ahmed, Gke
Bel, Demircil, Lala Begl, Porsuklu, Saadlu, Talu, Karakoyunlu, Pirhanlu,
Erice, Gynk, err, Girilce, Arkaan, Vadi, Hac lyas, Tacri, Molla Hseyin,
Cebecil, Kemal Dervi, Dmak, Dibekl, Erkil, Satk Hac, Kamlu, Aaorum,
Koca Ahmed, Aramu, Balluca, Karaca Viran, Kara Ayuvad, atkran, Sarbanlar,
Recebli, Lale Beg, veys Begl, Aca Kala, Hac Bayram, Tobanlu, Hzr, Porsuklu,
Viran Abdal, eyhzadel, Kratlu, Yasavullu, brahim Sultan, Ali Bestam, Yalak ah
Virdi, Murad Ali/Sleymanlu, Tercanlu ve Abaran airetleri yaamaktadr.
Bu airetler Ak Mangan, Depe, Elegez, Erice, Knik, Ko Mehed, kizce,
Ak Yoku, Kelp Kayas, Ba Kurd, Kzl Ziyaret, Yekte Kula, Salk, Dibekl, Gelek,
Ba Yurd, Ba Bulak, Mescidl, Pervane Ky, Yeri Tayc ve Krk Bulak Kenar isimli
yaylaklarda hayvanclk faaliyetlerini yrtmekte idi. Mesela err cemaati Erice,
Knik ve Ko Mehedi yaylalarnda, Arkaan ve Vadi cemaatleri kizce yaylasnda,
Abaran cemaati Ak Yoku, arabhane cemaatleri Kelp Kayas ve Anrut yaylalarn
kullanrlard.
Yekte Kula, Salk, Dibekl, Gelek, Ba Yurd, Ba Bulak, Mescidl, Pervane
Ky, Yeri Tayc ve Krk Bulak Kenar yaylaklar ise Salih Beye bal airetlerin
yaylaklar idi.236
234
skender Beg Trkmen, Age., c. 1, s. 138 vd.

BA, TTD 633, s. 7,12.
236
BA, TTD 633, s. 66.
235
73
Revan Nahiyesindeki bu airet ve oymaklar Tubanlu, Hac Bayram, Mustafa,
Kara, Ayuvad, Husalu, brahim Sultan, Murad ve Tercanlu klaklarnda klarlard.
Karpi Nahiyesinde: Samagar, Mugan, Ali Begl, Uluhan Beg, Eymir Bulac,
Alpavud, Bal, Toguz, Aaeri, Hzr lyas, Molla Tursun, Kzl Temr, Ak Temr,
Hac Karalu, Haclar, Kozanlu, Sagur, Baba Kara, Tanalu, Krpel, Kogiri, Yasaklu,
Hatunolu, Seydullah, Ali Marku, Mihmandar, Saadlu (eyhzadel, Ulu Han Beg)237
ve eyh Ali airetleri hayat srmekteydi.
Karpi airetleri Elegez Danda yaylarlard. Nitekim 1590 tarihli tahrir
defterinde; Yaylakha der-Kh- Elegez bal altnda u kaytlar dlmtr;238
Yaylak- Eymr Bula ve irvan Kendi ve Tuluca ve Dikme Ta ve Ae ve Ezmir
haliya der-tasarruf- Yakub Beg maa cemaat-i Alpavud ber muceb-i hccet-i eriyye,
Yaylak der Kh- Elegez Anadun halk kye gelmitir haliya karye-i mezbre ahlisi
ile Abdurrahman ve Behram ve Mehmed ve Seydi ve Rdvan nam sipahiler yaylarlar.
Ber mceb-i hccet-i eriyye, Yaylak der Kh- Elegez Tanalu cemaatinden
Kalender Beg cemaati ile yaylarlar ber mceb-i hccet-i eriyye, Yaylak der Kh-
Elegez ki Muganlu yurdudur hliya Zam Ktip Ali yaylar ber mceb-i hceet-i
eriyye, Yaylak der Kh- Elegez karye-i Patrn ahlisi konagelmilerdir hliya
kemgn yaylarlar ber mceb-i hccet-i eriyye, Yaylak- Bakra ? der Kh- Elegez
Zaviye nam karye ahalisi yaylarlar ber muceb-i ber mceb-i hccet-i eriyye,
Yaylak der Kh- Elegez Kogiri nam karye ahalisi yaylarlar ber mceb-i hccet-i
eriyye, Yaylak- Arkaan karye-i Kiliseden Zaim Mehmed yaylar ber mceb-i
hccet-i eriyye, Yaylak- Ta Kpr ve Abyurd Deresi ve Altun Geen ve Kzl
Ziyaretler ve Dere Ba der tasarruf- Karaman Beg, Yaylak- Grlavik Deresi ve
Nasib Olan ve Ali Kulu Beg yaylar imi, Yaylak- Tepeck ve Ta Kesen allar der
tasarruf- Mevlana erif239
Alpavud airetleri Karpi nahiyesinin irvanky, Tuluca, Dikmeta, ve Adavaz
yaylalarnda yaylard.240 Airetlerin yaz aylarn geirdikleri dier yaylaklar ise,
Akmangan, tepe, Elegez, Erice, Kertlik, Ko kla, kizceli, Banevahi, akrn,
237
Tahrir defterinde; Karye-i Uluhan Beg klas tabi-i Karpi, karye-i mezburede ve eyhzadelde skin
olan Saadlu cemaatinin rusumat mezkr karyeler sipahisinindir. kayd bulunmaktadr. BA, TTD 633, s.
93.
238
BA, TTD 633, s. 94.
239
BA, TTD 633, s. 94.
240
BA, TTD 633, s. 94.
74
ahl Kzl Ziyaret, Kk Akmangan, Geme Bula, ahlk Selam, Pnar, Bayurd,
Beri Da ve Krkbulak yaylaklar idi.241
Yaz aylarnda ad geen yaylaklar kullanan airet ve oymaklar, k aylarnda ise
Kara eyh, eyh ve Uluhan Beg klaklarn kullanyorlard.
Karni Nahiyesinde: Mustafalu, Almalu, Pir Ahmed Abdal, Candarlar, Karadeli,
Aca airetleri yaamaktayd. Bunlardan Candarlu aireti kendi adn verdii ky ile
Halife, Ahmed Kulu ve Uluani klaklar, Kara Veli aireti kendi adn verdii klakta,
Aca aireti Dkl, Kara Al, Gk Al, Kurd ni klaklarnda klarlard.242
Vadi Nahiyesinde: ardaklu, Kara Hac, Pirl, Grevan, Karaca Abdal, Musa
Dervi, Avar, Tarakl airetleri yaard. Grevan aireti, kendi adlarn verdikleri ky
ile n Al ve Mihram klaklarnda klard. Kara Hac aireti Dibeklde yaylard.243
Aralk Nahiyesinde: Karakoyunlu, smail Bel, eyh Hanlu, Polatlu, ad
Kran, Akba, Ali Kzl, Kara Kurgan, irazlu, Bulakba, Maksudlu, Nevruzlu,
Dudunlu airetleri yaamlarn idame ettirmekteydi. Kara Kurgan aireti Sarugak inleri,
al Al ve Meim Al yaylak olarak kullanrd. ad Kran, Yenice, Ayu Basan ve
Tandrlu, Maksudlu, Uur Miran, Dudunlu, Kurd Viran, Karakoyunlu kendi adn
tayan kyleri klak olarak kullanrlard.244 Nahiyede bulunan dier klaklar ise
Hayreddin, Harva, Kenter ve Berat adlarn tayordu.
Talin Nahiyesinde: Mihribanlu, Akakala, Aksak Ahmed, Bolatc
Armuy Nahiyesinde: Alpavud boyuna bal ehriyar, Ganil, Pir Mehmed,
Kzlcalu, Han Ahmedl, Kara Hamzalu, Gr Sultan ahlu, Musa Haclu, Musa Haclu
bin Sultan Ali Beg, Muganlu, Karakol Asayi, Gzicil, Pir Mehmed airetleri kendi
isimlerini tayan kylerde klard. Defter kaydna gre bu Alpavud airetleri
rsumlarn klak olarak kullandklar kylerin, tmarn ait olduu sipahiye derlerdi.245
Armuyda yaayan dier bir boy Safev Devletinin kuruluunda nemli bir rol oynayan
Rumlular idi. Bir Rumlu obas Yenicede (obanlar), dier Rumlu obalarndan Mekin,
Nesimi Olu, Klclu, Asayil, Kzlcalu, Esedl, Can Ahmedl, Kara Hamzalu
obalar da kendi isimlerini tayan kylerde hayat srmekteydi.246
241
BA, TTD 633, s. 66.

BA, TTD 633, s. 211.
243
BA, TTD 633, s. 227.
244
BA, TTD 633, ss. 269-271.
245
BA, TTD 633, s. 251.
246
BA, TTD 633, s. 252.
242
75
Abnik Nahiyesinde: Kara Veli, Kurdluca/Emir Mahmud, Katrlu, Kzl Kula,
Ahmedl, Gencil, Can Ahmedl, Tur Ali, Kutlu Beg, Bardaklu, ehriyar, Baratlu
airetleri yaamaktayd. Bu airetler Ik Bula, Yaln Bula ve Krk Kula
yaylalarnda yaylamaktayd.247
Abaran Nahiyesinde: Hseyinl, irvanlu, Tamclu, Yar Ali Dervi, Kara Hac,
Kseler, Karabulak, Sar Budak, Kel Abdi airetleri ikamet etmekteydi.
Mevazi-i Hatun Nahiyesinde: Ak Hac aireti yaamaktayd.
Dere ehbuz Nahiyesinde: Tirke, Gke ve Karalu airetleri hayat
srmekteydi. Bu airetlerle birlikte baz yerleikler de, Oyuklucakaya, Bazaryurd,
Dranas Gedgi, Kota, Breki ve Armudlu yaklaklarn kullanmaktayd.248
Nahivan Nahiyesinde: Halill, Keel, Gynk, eyh Mahmudlu, Alagz,
Karauk, eyh Yusuflu, Trken, Uzun Oba, Tecane, Pullu, Terke, Behram
err Nahiyesinde: Balkaraa, Derviler, Halla, Byk Kargn, Kk
Kargn, Oulalu, Ksehan, ehriyar, Kuanc, Karabur, Ahi Ahmed, Mustafalu,
Aliar, Karahisarlu ve Yenicel airetleri hayat srmekteydi.
err airetlerinin yaylaklar D Kaya, Taz Cemal, Tahta-i Selim ve Knik idi.
Bu yaylaklarda Hac Mehmede bal airetler yaylard.249 err airetleri klak olarak
mmetl, Yaan, Kara Hasarlu, mam Kul ve ah Veli klaklarn kullanrlard.
Aca Kala Nahiyesinde: Deller, Terke, Ulukalu, Hayr Be, Susuz, Kamlu,
Karaca, Karakoyunlu, Bardaklu, Hasan Han
Aka Kala blgesinin en nemli yaylak alan Balum Beg yaylayd. Zikredilen
airetler, bu yaylak mahallinde yaylard.250 Aca Kala Nahiyesinin klak ihtiyacn ise
re Kla karlard.
Sisyan Nahiyesinde Uz ve Alil airet ve oymaklar yayorlard.251
Zar-Zebil Nahiyesi: ukur-Saad corafyasnda hayat sren airet ve oymaklarn
nemli bir ksmnn yaylaklar bu blgedeydi. Blgede; Kara Gl, Kanluca, Hamza
emti, Tuanlu, Turna Koru, Boncuklu, Ordu ay, Yregir, Egri Dere, Kara ay,
Gelin Kaya, Serel, Korkud Gedgi, Kei, Balk, Dibek Ta, Korca Kurd, Ak Yatak,
247
BA, TTD 633, s. 258.

BA, TTD 633, s. 155.
249
Yaylak- D Kaya ve Taz Cemal ve Tahta-i Selim ve Knik Hac Mehmed konar imi. (BA, TTD
633, s. 177).
250
Yaylak- Balum Beg Aca Kala canibi tabi-i Aca Kala ve yaylak- saire tabi-i Aca Kala hasl
5000 (BA, TTD 633, s. 194).
251
BA, TTD 633, ss. 16-96, 115-124, 162, 180, 207, 361 v.d..
248
76
Beklemi, Grak, Src ve aputsuz isimli yaylaklar bulunmaktayd. Bu yaylaklar
herhangi bir airet/oymaa tahsis edilmi deildi. Nitekim tahrir defterinde zikrolunan
yaylaklarda her kim yaylarsa yz koyundan bir koyun ve her haneden iki yz dirhem
ya alnur
kayd dlmtr. Bu kayda gre, zikredilen yerlerde yaylayan
airet/oymaklar, yaylakta yaptklar hayvanclk faaliyetleri karlnda devlete,

yukarda miktar belirtilen vergileri demekle mkellef tutulmulardr. Bu meyanda
deftere 4700 ake yaylak vergisi kaydedilmitir.252
Alnca Nahiyesinde: Salnak, Girne, eyhler, Cemaleddin, Gznud, Karnca,
Hae Perak, Kel, Babalu, Arkask, eyh Seyyid Alilu, eraur, Kabudlar, Kutluca
airet/oymaklar hayat sryordu.
Arkask aireti Ortalk, anlu, Hzr ve Yumru Ta mezralarn kullanyordu.253
3.2.2. 1727 Tarihinde Blgedeki Airetler, Klak Ve Yaylaklar;
Krkbulak Nahiyesinde: Gre amlu, Ozan, Arablu, Toguz, Gke Beg,
Kengere, Dell, Khne Dell, Rsteml ve Tayclu (Halifel, Gke Beg, Talalu
oymaklar) airet/oymaklar hayat srmekteydi.
Kara, Ayu ve Teke klaklar bir ksm reayann klak ihtiyacn karlard.
Mak Nahiyesinde: Dnbilli aireti (Dnbilli, Trkn, Dik, Kara Hasan,
Berdanlar, Mezra, Reyhan, Meydan, Yumru Ta, Rstem, Yaytm, brahim, Abbas,
Yusuf, Mehmed Aa, Niyaz, Zakirli, Ali Kocal, akc, Uzun Gll, Kara Sr,
Babal, Ak Bulak, Yola Geldi, Karaba, Bayur, ekenli, ahin Aa, Kayn Basan,
Karaca Viran, Mir, Ak Yaylak, Kzl Dal, Halla, Yar Hdk, Dikme, Kalack,
Tadan, Tohlu Al, Kara Klak, Ylicek, k, Develi, Maranl, Karglu, Murad Virdi,
Kara Kilise, Sekdli, Sefer Kulu, Gllice, Ta, Cancan, Tatarl oymaklar), Haclar
aireti (Hac- Sagir, Hac- Kebir, Hac ek, Hac Ustan), Koyunc (Koyunc-
Byk), Purnak, Ozanl, Arakl, Karglu (Karglu, Kutlu, Kseler)
252
Tahrir defterinde bu blgenin yaylaklar hakknda u kaytlar bulunmaktadr;

Yaylakha-i Kara Gl ve Kanluca ve Hamza emti ve Tuanlu der nezd-i Uacklar her kim yaylarsa
yz koyundan bir koyun ve her haneden iki yz dirhem ya alnur fi sene 700, Yaylakha-i Turna
Koru ve Boncuklu ve Ordu ay ve Yregir ve Egri Dere ve Kara ay ve Gelin Kaya ve Serel ve
Korkud Gedgi ve Kei ve Balk ve Dibek Ta ve Korca Kurd ve Ak Yatak ve Beklemi yaylasnn dercanibi her kim yaylarsa yz koyundan bir koyun ve her haneden iki yz dirhem ya alnur fi sene
3000, Yaylakha-i Grak ve Src ve aputsuz der nezdi karye-i Lebu zikrolunan yaylaklarda her kim
yaylarsa yz koyundan bir koyun ve her haneden iki yz dirhem ya alnur fi sene 1000 (BA, TTD
633, s. 333).
253
BA, TTD 633, s. 357.
77
Mak sancanda yaayan airetlerin konar-ger hayat tarz srenler Cebel-i
Musaadaki Kzl Svari ve Geven Hac yaylalarnda hayvanlarn otlatrlard.254 K
aylar geldiinde de ahin Aa, Kara Klak ve Toklu Al klaklarn kullanlrlard.
Karbi Nahiyesinde: Ak Timur, Kzl Timur, Koyunlu, Karacalar (Ulat, Hakka
akird, Avan, aka oymaklar), Saadlu, Seyfabd (Eymirl, Ozanlu/brinl, Kaarlu
oymaklar), Trkmanlu (Halifel oyma), Hac Begl, Eymirl, akiabd, Seyitl
(Grenl, nceharg, Musahaclu oymaklar), Terekeme, Reyhanlu (Cankada, del,
Eerl, Hoca Yaralu oymaklar), Kaarlu (Karaklak, Acaklak, Almalu oymaklar),
Kuzugdenl (Idel, Gregnlu Kozanlu, Kuzeyl/Hseyinl, Aay, Gdl Abd,
Hayr veys, Nazarlu, Koruclu oymaklar), Keil (Kula, Kulaksz oymaklar),
lsatanlu (dak oyma), Saban (Muganlu, Arapkirl oymaklar), Eglenl (Depekenli,
Tokluviran, Abdurrahmanlu ve Yasaklu oymaklar), Konur Bulak, Teke, Enikl,
Ktekl, Kogiri/Koyulu, Mukadden, Dgn, Tali (Tali-i Cedid ve Atik), amran,
Ucan, Katrlu, itl (Aca, Musa Haclu, Krpel oymaklar), Kurd Kulu (Asayi
oyma), Molla Abdi, Kuzuclu, Hac Kara, Bveh? (Gregnlu/Kozanlu oymaklar),
Samagar, Bayat (Muganlu), Molla Tursun, Haclar, Ali Begl, Yaramlu, ideml,
Ba Byk, Uzun Oba, Cafer Baba, Arapkirl/Kelek, Sadklu, Temrci, Abdallar,
Sabunc, Musa Kul, Emir Yar, Arabkir, Beratl, ir Hac, Kul Dervi, Kzl Viran,
Kzmz Klak, Hac Bayram, Egri Suvan, Hayr Begl, Hamid Ali, Halim Can,
Sabuncul, Halil Kendi, Uzun Klak/Tereki, rakl, Bayburd, Sarucalar, Yurdgan,
Abarlu airet/oymaklar yaamaktayd.
Seyfi Abd cemaati Aca Klak, Kaarlu aireti Klak, Kuzugdenl aireti ise
Nazarl klaklarnda klarlard. Nahiyede yayan dier airet ve oymaklar ise kendi
adlarn tayan Kzmzi, Uzun, Kara ve Koruclu klaklarnda klarlard.
Karni Nahiyesinde: Karakoyunlu (Yol Kesen), Cebecili, Molla Kulad, Koyulu
Hisar, Aaeri, Toguz, Bedilli, Teke, ehriyar, ekaib, Molla Mahmud, Eli Krk,
Gagavuz, Tamaml, Mara Msellem, Geylan (Sagir ve Kebir), Bayburd, Damanl,
Kerem Mehmed Ali, Abdallar, Hdabende, Kasm Ali, oban, Getr, Duvinler
(Ahmed), Kerpili, Kapul, Kratlu, Saadl (Sabunc, Sabuncu- Ulya/Sufla), Yamalu,
amlu (Togan, Apan, Alpuy), Kara Hamzal, idemli, Batal, Girayl, Musa Hac/
Nevruzlu, epni Han, Deller, Krc, Begekeli, Uur Begl, Pirli, Ayalu (Kuc-
254
BA, TTD 895, s. 40.
78
Sagir/Kebir), Kolma Ali, Kad Begl, Kurban Kul, Erdeir, Darugalu, Girayl,
Yamancal, Sarulu, Bezavend (Gdek/Abbas), Cani Bey, Zuhrablu, Masumlu
(Masumlu-i Sagir ve Kebir), Yva, Kargal (Kargal- Ulya ve Sufla), Abdallar, aal,
Ertu, Gen airet/oymaklar hayat srmekteydi.
Nahiyede yaayan airetlerin bir ksm Zeman, Veled, Mele, Bayram, Kara Ta
Kran, Hac Nazar Kul ve Beg klaklarn kullanrlard.
Srmeli Nahiyesinde: Pirli, Kuzukomdil, Kaar, Bayad, Halife Beenek,
Akavan (Gmrl ve Arnca), Gkta, Adi, Genzek, Kuru Aa, Temrcili, Nefer
Kran, Can Dervi, epni, Parenis, Ali Kse, Molla mer, Kara Hasanlar, Kalacan,
Kuzugdenl (nce), Hasan Han, Kan, Sukudlu, Sevg, Kamlu, Yrk, Sar Abdal
airet/oymaklar yaamaktayd.
Srmeli Nahiyesinde Ksni, Yerli, Suk Bulak ve Aygur isimli drt yaylak
mahall, blgede yaayan konar-gerlerin yaylar idi.255
Pirl oyma Aca Klak, Genzek oyma Kayal, Parenis aireti Talca, Kalca,
Geleli, Kaya, Mescidli Gl, Kalacan aireti Hak Virdi, Burun ve Mbarek,
Kuzugdenl boyunun nce oyma Pirsak, Kan oyma Mevcud Ali, Sevg oyma
Arslan, Kamlu oyma akmakda klard. Kzl, Kzl Bulak ve Hadm klaklar da
muhtelif airet/oymaklarca kullanlrd.
Dere iek Nahiyesinde: Seknl, Kara Mahmud, Krdek airet/oymaklar
hayat srmekteydi. Bu nahiyedeki Suklu, Canuklu, Balkl ve Ta kylerinde yerleik
hayata geen oymaklar byk srlere sahip olup, bunlardan Suklu oyma Kk Dz,
Canuklu oyma Aksak oban Deresi, Balkl oyma aban, Korulu, Dede ve ah
Ahmed klaklarnda koyunlarn klatrlard. Ayrca Suf Halil ve Suk Bulak
karyelerinin kendi isimlerini tayan klaklar vardr. Baz oymaklar da Komurlu ve
Teknel yaylaklarnda hayvanlarn otlatrd.
err Nahiyesinde: Saban, Ozanlu, Maksudlu, Apsaca, Mirzalu Ali, ehriyar
(ehriyar- Ulya ve Sufla), Yalnz Aa, Melik Kendi, Pir Virdi, Derviler, Bedilli,
Salar, Hseyin, Yarc, Ouz Ta, Kazanclu, Muganlu (Muganck, Aliar- Ulya ve
Sufla), Kargn (Kargn- Ulya ve Sufla), Artaban, Gaib Kul, Kat Han, Babaki,
Zlfikr, Arab Tikici, Abbas, Elekl, Kse Han, Siyakud, ullah, Bayad (Nacak,
Zlfikr), Olan ahlu, Yzba, Kuc, Ak Ahmed airet/oymaklar hayat srmekteydi.
255
BA, TTD 901, ss. 283-284.
79
K mevsimi geldiinde Bayad aireti Nacak ve Zulkadir klaklarnda klard.
Dier airet ve oymaklar kendi adlarn tayan Klak- Mirzalu Ali, Klak- Salar ve
Klak- Yzba gibi yerlerde k mevsimini geirirlerdi.
Sederek Nahiyesinde: ayan, Gerekicik, Zengine (Grlik, Han Budak, Cmerd,
Astane obalar), Bayat (Ak Gl obas), Dnbilli (Gllce, Kara Depe, Hatun Kehrizi,
sa Han, Derecik, Molla Halil, Hasl, Yaangan, evkedl, Hac slam, kz Yatur,
Beg Kendi), Kara avdaranl, irayili airet/oymaklar yaarlard. Sederekte bulunan
tek klak ise Ta Klak idi.
Vadi Nahiyesinde: Kzl Ozan, Haclu Temrl, Reyhanlu, ibekl (Karayak,
Tagi, Halife Kul, Sar Musti), Terekeme, Taliuvan, Ak Ozan, Aca Ozan, Cafer kendi,
Hsrev, Hakas, umin, irazl, Karalar, enli (Haraml, Gel), Dudlu, Yerl Uad,
Alemdar, mam Kul (Kanc, Pir Gaib), Tecirli (Hacl Tecirli, iekli), Avar (Gelvan-
Avar, Gnvan), adkran, Kadl, ahabl, ardaklu, Musack, Pirli, Kelb Dervi,
Karaca Abdal, Cenkli, Genzek, Kah Virdi, Krc, Tatar, Can Ahmed, Molla Seyfeddin,
Kara Hac airet/oymaklar hayat srmekteydi. Krc oyma Kara Klakta, dier
oymaklar kendi adlarn tayan klaklar ile Alemdar, oban ve Aca isimli klaklarda
srlerini klatrd.
Sisyan Nahiyesinde: Peenek, Alil, Mecilife, Arksa, Akla Yatan, eyhler,
akii Kuyurak, Geri, Pirnagud, Ekimr, Kemyan ve Keledek airet/oymaklar
yayordu. Mecilife taifesi daha nceleri Kengerlilerin yayla olan, ancak terk ettikleri
Salbartur yaylanda yaylarlard.
Idr Nahiyesinde: Arapkirl (Kara Hamid, Kara Mehmed, Mskn oyma),
Karakoyunlu (Durmaz oyma), Idr, eyhbanlu, Reyhanlu (Tal, Hasanl, amdan
Gelen, ireci), Haclu (brahim, Ali Han, Kara Haclu, Kara Haclu/Cmerd, Ala
Haclu), Kerdler, Molla Ahmed, Kuzlu (Ahi Mehmed oyma), arkcl, Yayc, Kasm
Can, eyh Hasan, Ho Hayr, Ahi veys, Halifeli, Arhac, rakl, Marib Abd,
brahim Abd, Krekli Nazar, Tuce, Adetli, Zor, Nevruzlu, Zengene, Tecirli, Alem
Rab, Deerli, Kara ullu, ahabl (Durmu Kla ve Pir obalar), Davudlu, Krekli,
idemli, Togan al, kzl (Dndar, Hac Pir Kul, Gl Budak, Kemid obalar),
Razl, Atlucal, Rsteml, Temrl, Resullu, Mrid Ali, Davudlu airet/oymaklar
hayat srerdi.
80
rakl oyma Kara Kuyu, Krekli Nazar oma Ali Kla, Tecirli oyma
Aca Klak, Krekli oymaklar Handan Kul, Hac Emin, Nefs, Mustafa Beg, Karacalar
ve Sarcalar klaklarn kullanrd. Dier airet/oymaklarn kendi adlarn tayan
klaklar vard.
Aralk Nahiyesinde: Reyhanlu (Atlu, Ali Hamzalu oyma), ibekl (Konurlu,
Karakaya, Takrl, Behrektepe, Kara Veli oymaklar), Kuzugdenl (Karasu, Gvenl,
Oru, Kutlu, erili oymaklar), Ali Kaarlu (Hasan ve Adlu Han klaklarnda
klarlar), Taanl, Karakoyunlu (Aka Obas), amlu (Kuzucu Obas), Kuzucu (Sefer
Kul, amdan Gelen), Dnblli, Garan (Boz Alan, Burhan, Ta, Klakck Virdi),
Sultan Ali, Gulam Ali, Mei, Mustafa, Kekli (Budak, Hocam Kul, Dulhan Segir),
iri Hanl, Bilekli, Beneklice, Ala Hacipl, ehrimanlu, Kalal, amdan Gelen, Tal
(Tehrecik Depe), Adetli, aibl (Ahurlu-i Sufla Yayla), Tecirli (Vakvakdr, Tagn,
Hamid Rza, Kelb Ali, Arslan Obalar), Celayirli (Banaz, Murad Ali, Babacan, Tacik
Obalar), Haclu (Kara Haclu Tamraz), Derzili airet ve oymaklar hayat srmekteydi.
Bu airetlerden bir ksm Cebel-i Ara eteinde Kutltn ve Karata isimli
yaylaklarda yaylamaktayd. Reyhanlu aireti Atlu, Kuzugdenl aireti Alt, Kuzuc
aireti Sefer Kul ve Kara Haclu aireti Tamraz klaklarnda klarlard. Nahiyede bu
klaklarn yansra, Sultan Ali, Murad, Glam Ali, Mei ve Mustafa klaklar
bulunmaktayd.
regel Nahiyesinde: Pir (Acaklak oyma), Kpak, Avar (Avar, Merdan
Kul), ahanlar, Mirza Beg, Taanlu (Kara Hac), Eymir Hanl, Kuzugdenl (irevir,
Hac Kara, Acakala oymaklar), Saban (Girenba oyma), Eglenl (eyh Hac, Gzl
oyma), apan, Kargck, kzbatr, Ouzda, Aliar, ah Kerem, Ksegen,
Adyaman, Sekdl, Ayrmlu (Kalack), Molla Gke, Dilhan (Kara Klak), Dervi
Ali, irvanck, Kora Veli, Alpavud, Seyfi Kul, Emin Ali, Sungurlu (ah Kulu, Allah
Kulu, Kzl akak klaklar), Dede Kul, Ktekl, Terzil, Kpril, aumlu
(lkendi/Ad Gzel, lkendi/Keban, ebehne), ah Nazar, orum, Uurlu, ubukc,
Muganl, Ali Keanlu, Gl Ali, Mirli, Kayulu, Bayndrlu, Aan, Ali Kul, Glab,
Ayrumlu (on Kam), Ko Ali, Danecili, Pir Hamid, Haclu, Aacan, Devlet Yar,
Celeb, Teknel, ar ur, Arkl, Gke, sa Hanlu, Hac Bayram, Nur Balu, Ay
Dogm, Murad Han, Hac Nazar Kul, Kaftarlu, Kara Ozan, Nazar Ali, Ulak airet/
oymaklar yaamaktayd.
81
Muganl oymaklar Dost Ali, Kara Bulak, on Kam, Kuyucak, Sar Kaya,
Karata, Ak n, Semavirdi, Ggercinl, Aan oymaklar uluhan Hark ve lanlu, dier
airet/oymaklar kendi adlarn tayan kyler ile Kara, Seyfi Kul, Emin Ali, Sema Virdi
ve Kalfal klaklarnda klard.
Nahivan Nahiyesinde: Bedehan, Hac Abd, Zeyneddin, Uzun Oba, eyh
Mehmed airet/oymaklar hayat srerdi.
Mlk-i Arslan Nahiyesinde: eyh Yusuflu ve Karaku oymaklar yaamaktayd.
Cani Kla srlerin klatld yerdi.
Dere Alakes Nahiyesinde: Ahuri, Hamzalu, Sbhan, Ksel, Mein, Yayc,
Veysell, Genzek, Eger, eker Begl, Hnslu, Kozluca, anak, znur, Caferli,
Kaga, Bilsin, avuncuk, Arula, deli, Gynd, Ayane, Vahini, Kuytul, Sagr Beg,
Alil, Gngeln, Sabl, uva, Malke, aatay, Daylaklu, Dedel, Asaf, Seklan, Ko
Beg, Yrr, Pir Hasanlu, Salih, Tur, Paalu, Kayalu, Kuc, Muganl (Turdm Obas)
airet/oymaklar yaard. Nahiyede Sadr Beg ve Ali (Meydan) isimlerinde iki klak
vard.
Karaba Nahiyesinde: Bileci, Hanav, Konurak, Tukavin, Cemid256, Kara
Cvek, Bulan airet/oymaklar yaard. Nahiyede Bileci, Senkam, Arka ve Huslu
adlarn tayan klaklarda ger airetler klamaktayd. Bunlardan Senkam, Arka ve
Husluda klayanlar, kadiml eyyamdan (Safeviler) beri har, rsum ve det-i
anamlar ile yaptklar ziraattan elde ettikleri gelirlerin rn, Nahivan zabitine
(Sancakbeyi=Han/Hakim) vermekte olduklarndan 1727 tarihli deftere de yine ayn
ekilde kaydedilmitir.257
Abaran Nahiyesinde: Canck, Sar Budak, am Dervi, Hdaverdi, eyh Hasan,
Ali Kk, Emir Bulak, Boncuklu, Kzl Klak, i Kaya, Lale, Gazanfer, Hac Bulak,
Dervi vaz, Kad Yakub, Krd Ali, Osmanck, Saclu, Mansur, Variyetl ve Abaranol
airet/oymaklar bulunuyordu. Klak olarak ise Kzl Klak bulunurdu.
256
emid taifesi 1727de, daha nce harabe hale gelen k kyne gelerek buray kendilerine klak
(vatan) yapmlardr (BA, TTD 905, s. 104).
257
Nitekim defterde: Kla mezburlarn klakcklar kadiml eyyamdan ber hari rsum ve adet-i
anamlarn ve ziraat idp hasl eyledikleri terekelerinin r-i eriyyelerin Nahvan zabitine
viregelmilerdir diyu ahli haber virmeleriylesula- merh zere deftere kayd olnd kayd
bulunmaktadr (BA, TTD 905, s. 104).
82
Klaan Nahiyesinde: Yahta, Tumin (Tumin-i Byk ve Kk), Behram,
Uzun Oba, Kayalu, Karnca, Glab Beg258, Yarm Kaya, eyh Hamzalu, Abdall,
Halifel, Sapan (Kara Aa kla), Biyl, Esen Yol, Halill, Mekin, Dkln, Diri,
Ulu, di, Geri, Gmnar, Yayc, Burtak airet/oymaklar haayat srmekteydi. Klak
olarak Karnca Klak bulunurdu.
Alnca Nahiyesinde: Hace Perak (Byk ve Kk), Saltak, Bigce, Hokein,
erahor, Erzin, Cemaleddin, Lektak airet/oymaklar yaamaktayd.
erlut Nahiyesinde: Ayabd, Kzik, nemi, Be Ku airetleri bulunmaktayd.
Sair Mevazi Nahiyesinde: Gynik, Babalu, Sevenmera, Zernatun, Vaygz ve
Nrenah airet/oymaklar bulunuyordu. Gynik aireti Bayram v. Halil kethda
ynetimindeydi.
Hanlk dneminde Byk oban, Sar, Demircil, Kerimbeyli, Gafarl, hlar,
Milli, Karaarl, Alikentli, Seyidli-Aksakall ve Ayrumlu gibi airetler hanln
hakimiyetinde hayat sryordu.259 Hanlk Ruslarn eline getiinde ise Rus kaytlarna
gre, Trk airetlerinin toplam nfusu 29024 kii idi.260
1590 ve 1727 tarihli tahrir defterlerinde isimleri zikredilen bu airetlerle ilgili
olarak ulalan sonular unlardr;
1-ukur-Saad corafyasnda, corafyaya ismini veren Karakoyunlu boyunun
Saadlu aireti ile birlikte bir boy halinde tekilatlanm Ozanlar, Yasavullu, Alpavud
(Aair-i Terkime-i irvan), Haclar, Muganlu, Baratlu, Kuzugdenl, Deller,
Dnbill, Mukadden, Arablu, Toguz, Tayclu, Reyhanlu, ibekl, Tecirl gibi boylara
bal oymak/obalar yaamaktadr.
2-Blgede, Aaeri, Avar, Kargn, epni, Bedilli, Eymir, Yregir, Bayad, Yva,
Peenek, Salur, Idr, Bayndr gibi 24 Ouz boyuna mensup airetler ile aatay,
Celayirli, Samagar, Tatar ve Tayc gibi Mool asll olup, sonradan Trkleen airetler
de hayat srmektedir.
3-Blgede, Safev Devletinin kuruluunda etkin rol oynayan amlu, Rumlu,
Arapkirl, Varsak, Hnuslu, Bayburdlu, Tekel, Haclar, Kaar, Trkmen, Tali,
Tercanl gibi boylar hayatlarn srdrmekdir.
258
Glan Beg oymann yaad klak mahall ziraate elverili bir yer olmadndan, yalnzca
hayvanclk yapalabilmekteydi. (BA, TTD 903, s. 150).
259
260
Bournatian, Age., s. 231.
83
4-Akkoyunlu boylarndan Purnak, Karakoyunlu boylarndan Saadlu, Alpavud,
airetleri de blgede yaamaktadr.
5-Ouzlara verilen muhtelif isimleri tayan, Gagavuz, Uz, Trkmen ve Terekeme
adl airetler de blgenin sakinlerindendir.
6-Blgedeki airet ve oymaklar yaadklar klaklara karye-i Karakoyunlu,
karye-i Muganlu, karye-i Bayburd gibi ounlukla kendi isimlerin vermilerdir.
Yaylak mahallerinin isimleri ise farkllk arz eder.
7-ukur-Saad corafyasnda hayatlarn idame ettiren airet ve oymaklar byk
lde yerleik hayata gemi olmakla birlikte, konar-ger hayat tarzn devam
ettirenleri de bulunmaktadr. Tahrir defterlerinde ok sayda klak ve yaylaklara
rastlanmas, resm-i yaylak, resm-i otlak, resm-i klak, resm-i yatak, adet-i anam gibi
vergilerin nemli bir yekn tutmas261 konar-ger hayatn devam ettirildiinin
gstergeleridir.
8-Blgedeki airet/oymaklarn ounluu Osmanl saldrlar srasnda yurtlarn
terk ettiklerinden, salkl bir nfus tespiti yaplmas mmkn olmamtr. Zira bu airet
ve oymaklarn yaad klaklar ounlukla hal ve harab kaydedilmi, yalnzca
vergi hasl kaydedilmitir.
9-ukur-Saad corafyasnda yaayan belli bal airetlerin yaadklar nahiyeler
Tablo 3.2.2.1. de belirtilmitir;262
Tablo 3.2.2.1. ukur Saad Blgesindeki Balca Airetler
Airet
Yaad Nahiye
1590
Aaeri
Alpavud
Arapkirl
Arablu
Avar
Ayrmlu
Baratlu
Bayad
Bayburdlu
Bayndr
Beydilli
Celayirli
261
262
Karbi
Karbi, Armuy
Vadi
1727
Karni
regel
Karbi, Idr
Krkbulak
Vadi, regel
regel
Abnik
Karbi, Srmeli, err
Karbi, Karni
regel
Karni, err
Aralk
Bkz. Drdnc Blm Hayvanclk Faaliyetlerden Alnan Vergiler

Ayrntl bilgi iin ayrca bkz. Tablo 3.2.2.2., Tablo 3.2.2.3. ve Tablo 3.2.2.4.
84
aatay
epni
Deller
Dnbill
Eymirl
Gagavuz
Haclar
Halife Beenek
Hnslu
Idr
Kaarlu
Karakoyunlu
Kargn
Kpak
Kogiri
Koyunlu
Kuzugdenl
Muganlu
Mukadden
Ouz
Ozanlar
Peenek
Purnak
Reyhanlu
Rumlu
Saadlu
Samagar
Salur
amlu
am Dervi
ibekl
Tali
Tatar
Tayclu
Tecirli
Tekel
Terekeme
Toguz
Trkmen
Uz
Yasavullu
Yva
Yregir
Dere Alakes
Karni, Srmeli
Aka Kala
Krkbulak, Karni
Mak, Sederek, Aralk
Karbi, regel
Karni
Karbi
Mak
Srmeli
Dere Alakes
Idr
Karbi, Srmeli, Aralk
Revan, Aralk, Akakala Karni, Idr, Aralk
err
err
regel
Karbi
Karbi
Karbi, Aralk, regel
Armuy
Karbi, err, regel, Dere Alakes
Karbi
err
Revan
Mak, Karbi, err
Sisyan
Mak
Karbi, Vadi, Idr, Aralk
Armuy
Revan, Karbi
Karbi, Karni
Karbi
Karbi
err
Revan
Krkbulak, Karni, Aralk
Abaran
Vadi, Aralk
Karbi, Vadi
Vadi
Krkbulak
Idr, Aralk
Krkbulak, Karbi, Karni
Karbi, Vadi
Karbi
Krkbulak, Karni
Karbi
Sisyan
Revan
Karni
Zar-Zebil
Kaynak; BA, TTD 633, 895, 898, 901, 905.
85
10- 1590 tarihli kanunnmedeki vilyet-i mezbrede olan ayir ve kabil
mtemekkin olduklar karyelerde zirat ve hrset iderlerse resm ve behrelerin shib-i
arza eda idb temm bd- hev ve arsiyye ve det-i anmlar hss- hmyna kayd
olunmudur hkmne gre, blgedeki airet ve kabilelerin ziraat ve dier
faaliyetlerden elde ettikleri gelir sahib-i arza (timarl sipahi, zaim veya hass sahibi), bad heva ve arusiyye ve adet-i anamlar padiah hassna aittir.
Tablo 3.2.2.2. 1727 Tarihli Tahrire Gre Revan Blgesi Trkmen Airetleri
Airetin Ad
Yaad Ky
Nahiyesi
Hane/Bekar
Karni
Ali Kaarlu
Kara Memet
Kalack
Miradverdi-Gllce-Hatunkehrizsa han-Molla Halil-DerebegBegengn Sukutlu-Hac slmBegky-Ahr-gn-Sugnl
Eymir Hanlu
Eymir Han
Idr
Idr
Kaarlu
Karaklak-Acaklak-Almalu
Karakoyunlu
Karakoyunlu Kla- Karakoyunlu
Kargn
Kargn- ulya ve sufla
Keil (Avar)
Bulakszharg-Kula
Kuzugdenl
Grenl-Oru-Kuzugdenl-KutluAay
harg-Kedelabd-EdelKreganlu Ko-zanlu-Nazrlu-AcaSar korkla-i-revir
Muganlu/Aliar
Karabulak-Yukar ve Aa Aliar
Reyhanlu
Cankada-Eerl-Hoca
YaraluTal-Atlu-kla-Ali
HamzalReyhanlu
aml
Kuzucu Sefer kla
(amlu)
Toguz (Varsak)
Toguz
Trkmnlu
Halifel
Karni
Aralk
Idr-Karni
regel
Aralk-Hayderik
9
6
55/9
17
42
Vergi
(Ake)
4.200
2.500
29.000
6.000
32.316
regel
Idr
Karni
Idr-Aralk-Karni
err
Karni
Karni-Aralkregel
5
22
4
141/4
4.000
13.500
23.000
43.000
14.040
6.000
57.900
err-regel
Karni-Idr-Aralk
150
98
49.000
35.412
Aralk
Karni
Karni
7.000
10.000
Aaeri
Ali Kaarlu
Arabkirl
Ayrumlu (Rumlu)
Dmakl (amlu)
Kaynak; BA, TTD 898; BOA, TTD 901.
Tablo 3.2.2.3. 1727 Tarihli Tahrire Gre Nahivan Blgesi Trkmen Airetleri
Airetin Ad
Muganlu
Salman
Kengerli
Uz
Yaad Ky
Muganlu
Karaaa
Salpartan yayla
Uzky
Hane/Bekr
30/8
Vergi (Ake)
4.829
3.368
5.000
Kaynak; BA, TTD 903;BOA, TTD 905.
Tablo 3.2.2.4. 1727 Tarihli Tahrire Gre Mak Blgesi Trkmen Airetleri
86
Airetin Ad
Arabl
Dmakl (amlu)
Karglu
Kzldal
Kseler
Meragal
Ozanl
Reyhanlu
Tatarl
Yaad Ky
Hane
Arabl
Trkn-Dik- Mezra-Meydan-Karakilise-Cancan-Ozanl
Karglu
Kzlda
Kseler
Meraga Dmakl
Ozanl
Reyhan
Tatarl
14
69
5
8
16
12
8
6
Vergi
(Ake)
20.774
2.300
700
2.104
2.500
Kaynak; BA, TTD 895; BA, TTD 898; BA, TTD 901.
3.3. UKUR SAAD YERLEME ADLARI

Osmanllarn 1590 ve 1727 yllarnda tuttuu olduu tahrir defterleri, Revann
yerleme adlar hakknda bilgilenmemizi salayan en mhim kaynaklardr. Bugn
tamam ile deitirilmi olan bu adlarn ilk isimlerini bu defterlerden ortaya
karabilmemiz mmkndr.
Toponomi yer adlarn, onlarn meneini, geliimini ve ekillenmesini inceleyen
bir bilim daldr.263 Yerleme adlar, tabiatta doal yollardan oluan baz olaylardan ve
toplumdaki yapdan kaynaklanmaktadr. Blgenin doal zenginlikleri, halknn tarihsel
safahat, meydana gelen gler, arazi yaps, sosyo-ekonomik yaam, kltr v.s.
nedenler, her zaman yer adlarnn belirleyici etkenleri olmutur. rnein 1590 tarihli
defterde birka kere ad geen Yarmca, bir kyn yars anlamndadr.264 1727 tarihli
defterde ise Sydl, Paral Gl, Kzlbulak gibi evrenin zelliklerinden adn alm
isimler, Sofulu, Molla Ahmed, Karakilise gibi toplumun dini yapsndan adn alm
isimler, sal, Hac lyas gibi ahs adlar, Demirbulak, Ocapert, Yenice (yeni yerleme)
gibi yapyla ilgili isimlerde yer almaktadr.
Revan blgesindeki yerleme adlarn tabi evre, ahs, boy-oba-topluluk, eya,
fiziki yap, bitki-yiyecek-,iecek, renk, sosyal stat, hayvan ad ve meslek adlarnn
oluturduu bir tasnife tabi tutabiliriz.
Tabii evreyle ilgili yerleme adlar; Revane, Talu, Gne, Krk, Sarbeller,
atallar, Bk Kesen, Kazan Dere, Kara Depe, Vadi, Esi, nce Dere, Glkendi, nal,
Erice, Kynk, Susuz, Skn, Girin Ba, Krl.
263
Alaeddin Mehmedolu, Hatire A. Eliyeva, Yer Adlar Tarihin Aynasdr, Trk Kltr, say 437,
Ankara 1999, s. 552.
264
Bir aile, ayn kyn farkl bir arazisine yerleirse buras Yarmca olarak adlandrlrd. (Ablfez
Amanolu, 16-18. Yzyl Osmanl Kaynaklarna Gre Gney Kafkaslarda Yer simleri, Kk
Aratrmalar (Osmanl zel Says), Ankara 2000, s. 90).
87
ahsla ilgili yerleme adlar; Hac lyas, Nure Keyfi, Nure Gne, Naci Beg,
Kemal Dervi, ahap, Ko Ahmed, Hac Bayram, Klak- Murad, Yakup Viran,
veys, brahim Sleyman Kla, Ali Bestam, ahverdi, iftlik-i Recep, Oru,
Seydullah, eyh Halid Mezras, Harun Torun, Musa Haslu, Pir Ahmed Abdal, Kara Deli
Kla, Musa Dervi, ehriyar, Selman Saray, Ali Kara, Msr Dervi, Kara Hac,
Mihribanlu, Aksak Ahmed, Tur Ali, Yar Ali, Musa Haclu, Pir Mehmed, Mustafalu,
Abdal Musa, Gke Beyli, veys Begl, Kzl Temr, Ak Temr, Uluhan Beg, Han
Ahmedl, Kara Hamzalu.
Boy, oba, toplulukla ilgili yerleme adlar; Karakoyunlu, Yasavullu,
Kuzugdenl, Ozanlar, Hasan Avar/Han Avar, Pirhanlu, Knk Hac, Takcanlu, Kara
Acem, Hac Karalu, Krtav, Samagar, Muganlu, Krtel, Palu, Gilan- Ulya, Gilan-
Sufla, Aaeri, Ali Kzk, Nevruzlu, Candarlar, Kasanlu, Avar, Karaca Abdal, Uz,
Byk Kargn, Kk Kargn, Kuanc, Dnblli, amlu, Arablu, Tatarl, Ozanlu,
Trkmanlu, Terekeme, Arapgirl, Bedilli, Kebirli, Baharl Peenek, Ali Kaarlu,
amlu, Kpak, Ayrmlu, Bayndr, Kengerli.
Eya ilgili yerleme adlar; Dibekl, Tarakl, Bardaklu, Karglu, Eerl, Sadak,
Saban, apan, Kargck.
Yapyla ilgili yerleme adlar; Gk knbed, Gk kilise, Kzl kale, Kara kale,
Aca kale, Kz kalesi, Toprak kale, kilise, Aca kilise, Kara kilise, Deirmenlik,
Hatun arklu, Kumlu hisar, ardaklu, Bulakba, Kara bulak, Bulaksz, Ahrgan.
Bitki, yiyecek, iecek adyla ilgili yerleme adlar; Gllce, Baaklu, Elmalu,
Soan, Bahecik, ender, ncirl, Enginar, Gl Dervi, Kamlu ukuru, Dadagan,
Balluca, Acsu, Bolutlu, Balkar Aa, Reyhan, del, Akgli.
Tabiattan renkle ilgili yerleme adlar; Kzl viran, Ak viran, Karaca viran,
Karaca kla, Kzl vank, Kzl ula, Aca klak, Kara depe, Karaba, Kzl viran, Aca
viran, Kzlcalu.
Sosyal statyle ile ilgili yerleme adlar; Aa orum, Aa tosun, Molla Hzr,
Lala Beg, eyhzadel, Abdal, Peder Vani, Haclu, Halife, Mihmandar, Emir venk,
Babalar, Kadkndi, eyhcik, Zimmi.
Hayvanla ilgili yerleme adlar; Porsuklu, Devel-yi kebir, Devel-yi kk,
Srl ko, Kurtluca, Katrlu, Koyunlu, Keil, Toklu viran, Teke, Kuzukomu, Camlu,
Kuzucu, kzbatr, Karaku.
88
Meslekle ilgili yerleme adlar; Breki Ohan, Mezadlu, Kuak, Demircil,
Halla, Kuzugdenl.
Yerleme adlaryla ilgili bu bilgilerin yansra, Ermenilere ait ahs isimleri
incelendiinde, Trk kltrnn izlerine rastlamak mmkndr. Osmanllarn tuttuklar
kaytlara gre Ermeniler Trk isimlerini kullanmlardr. Tahrir defterlerinde; Emirhan,
Sultanveli, Sultankulu, Melik, Melikhan, ahveli, Asker, demi, Murad, Karaman,
Babahan, Aababa, Hayrcan, Gke, Emirbey, Han Murad, Yadigr, Mirza, Elvan,
Tanrkulu, Emre, Emin, Demir, Melek Bey, Koca, Hanbaba, Devletkulu, Muhsin,
ehriyar, Ulubey, Babacan, Derman, Bayar Bey, Emirhan, Ala Bey, Velican, Budak,
Emirkulu, Artuk, Karaman ve sair isimlere ska rastlanmaktadr. Tahrir defterlerindeki
Ermeni nfus incelendiinde, Ermeni isimlerinin neredeyse % 40nn Trklerin
kulland isimler olduu grnmektedir. Bu durum Ermeni halknn, yzyllar boyu
gerek Anadoluda gerekse Revan blgesinde beraber yaadklar Trklerden ne kadar
etkilendiklerinin nemli bir kantdr.
Revandaki yer adlarna dnecek olursak, bu isimlerin %83 Trke
kelimelerden
meydana
gelmektedir. Bununla
birlikte
blgede daha nceden
yerleenlerin kulland dnlen baz yer isimleriyle, gerek Trkeye Farsa, Arapa,
Ermenice ve Kafkas dillerinden girmi yabanc kelimeler de yer ismi olarak
kullanlmtr. Fakat 1935 ylndan itibaren, Rus hakimiyetindeki Ermenistan meclisi
tm yer adlarn Ermeniceletirilerek deitirmitir. rnein; 03.01.1935de Hebilkent
(Kalinin), Avdalaal (Vaaen), Paal (Zavitap), Alili (Salvard), Elikrk (Astacar),
Byk Ark Veli (Mets Manta), Bozdoan (Sarakap), 02.03.1940da Cennetli
(Zovaen), 20.08.1945de Gdekli (Mrgavan), Karadal (Tsahkaen), rakl (Crarat),
Kpak (Ari), 26.04.1946da Akbulak (Lusakpyur), Gaaan (Lernavan), Kzlren
(enavan), Efendi (Karadzor) 31.05.1946da Armutlu (Tufaen), Kazan (Meraen),
21.06.1948de Acaklak (Getaen) 01. 12. 1949da Asu (Dzorap) 19.04.1950de
Gllce (Saraat), 25.01.1978de Bakent (Ardzvaen), 1991de Demiri (Darpnik)
265
vs266
265
Mehmedolu, Agm., s. 553.

Daha fazla bilgi iin bkz. Yavuz Aslan, Ermenistanda Dnk ve Bugnk Yer simleri, Atatrk
lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Dergisi, c. I, Erzurum 1993, s. 42.
266
89
DRDNC BLM
KTSAD HAYAT VE VERGLER
4.1. KTSAD HAYAT ve VERGLER
ukur-Saad
Eyaletinin
ekonomisi,
tarm,
hayvanclk
ve
ticarete
dayanmaktayd. Blge tarm iin ok elverili, sulak ve mahsuldar bir yerdi.267 Revan
sadece tarm iin deil ayn zamanda ticaret iin de stratejik bir konuma sahipti.
Yukarda da bahsedildii gibi blge, pek Yoluna yakn bir merkezde yer almasndan
dolay nemli bir blge olmu, evresindeki devletlerin sahip olmak istedii bir merkez
haline gelmiti. ukur-Saad, ran ilerinden ve Kafkasyadan gelip batya giden
yollarn buluma noktas olmas hasebiyle transit ticarette nemli bir konuma sahipti.
Nitekim Tebrizden balayarak Nahivan, Karabalar Kervansaray, Arpaay, Revan,
Kars, Hasan Kale, Erzurum istikametini takip eden bir yol Trabzona ulard.
Trabzondan da Bursa ve stanbula mal tanrd. Keza Genceden balayan dier bir
yol, Ball, Asya Kprs, Bayan, Karanar, Emirvar, Karatepe, anakay, ikaya
zerinden Revana, buradan da Nahivan ve Erzuruma varyordu. Erzurumdan da
Halep, Bursa, stanbul, Trabzon gibi nemli ticaret merkezlerine ulalrd.268
ukur-Saad halk, yaadklar topraklarn Osmanl, ran ve Rus devletlerinin
snrlarnn kesitii bir konumda olmasndan dolay, neredeyse iki yz sene boyunca
savalarla i ie yaam, Osmanl ve ran topraklarna g etmek zorunda kalmlardr.
Doal afetler269, ekonomik darboazlar, yapsal deiimler ve can gvenlii gibi
nedenlerden dolay g eden insanlar, doup byd ve alk olduu topraklar
brakarak, yabancs olduu baka bir yerleim birimine g ederler.270 Revanda da
halk, zellikle savalarn ortaya kard can gvenlii bata olmak zere, bu
nedenlerin hepsinden etkilenmi, gn btn olumsuz boyutlarn yaamlardr. Bu da
blgenin, zellikle ekonomik adan gelimesini olumsuz ynde etkilemitir.271 Sava
dnemlerinde, blgede yaayan insanlar ba, bahe ve tarlalarn ekip biememi,
267
Evliya elebinin; 810 tarihinde Emr Timurun sevgerlerinden Hoca Cn- Lahcn nm
bzargn bu Revn zemnine kadem basar ki ne grsn? Bir hk-i anber-pk i mahsldr. Hemn cmle
taallkatyla anda karar eder. Gnden gne pirin ziratyla mldr olarak bu kend-i azmi ina eder
kayd blgenin ertim potansiyelinin yksekliini ortaya koyar(Evliya elebi, Age., c. 2, s. 282).
268
Bilgili, ran ve Azerbaycan, s. 181.
269
1679da meydana gelen depremde ehrin byk ksm ve kale yklmtr. (Elekberli, Age., s. 185)
270
Cemal Yaln, Age., s. 5.
271
Vahe Baladouni, Armenian Merchants of the 17. and Early 18. Centuries, Philedelphia, s. 17.
90
tccarlar ellerindeki mallarn satamam, halk da fakirlikten dolay tcaarlardan mal
alamamtr.272 Ortaya kan bu g,273 blgede pek Yolunun bile ticari etkisini
azaltmtr.
4.1.1. ukur-Saad ehirlerinde ktisad Hayat ve Vergiler
ukur-Saad corafyasnn Osmanl-Safev mcadelelerine sahne olmas ve sk sk
el deitirmesi ticaretin gelimesine mani olmutur. Ancak, bar dnemlerinde ehrin ve
kr kesiminin iktisad hayatnda ve ticaretinde byk gelimeler meydana gelmitir.
Osmanllar, gerek 1583de, gerekse 1723de blgeyi zapt ettiklerinde Tebriz-RevanErzurum yolunu ak tutabilmek, ticareti canlandrmak ve kolaylatrmak iin bir takm
tedbirler almlardr. Zira Osmanl ynetimi, Revann ekonomik hayatnda meydana
gelebilecek olumsuz durumlarn Kars, Erzurum, Bayezid gibi Osmanl snr kentlerini
etkileyebilecei endiesi duymutur. Bu sebeple de Revan, Nahivan ve Ordubd gibi
ehirlerin ekonomik ve mimar ynlerden gelimesi iin byk aba sarf etmiler;
zikredilen ehirlere din, asker ve ticar binalar ina etmilerdir. Kullanlamayacak
durumda olan harabe kervansaray ve han gibi ticaret hayatnn mhim binalarn tamir
ettirmilerdir. Bylece bu ehirlerin imarn salamaya almlardr. Ticareti
canlandrmak
iin,
ticaret
hayatn
intizama
sokacak
hukuk
dzenlemeler
yapmlardr.274 retici-tccar-tketici arasnda adaletli bir denge oluturmaya alm,

ar ve pazar kanunname vastasyla bir nizama sokmutur.275 Bylece savalarn
yaratt keyfiyet ve baboluk ortadan kaldrlm, reticiden ticaret erbabna,
tccardan tketiciye her birey, devlet otoritesinin koruma emsiyesine alnmtr.
4.1.1.1. Revan ehri Ekonomisi
Tebriz ve Genceden gelip, Anadolu sol kol yolu ile birleen yollarn Revanda
bulumas, transit ticaretin gzergh olmasn salamtr. Bu durumdan gelir elde
etmeyi dnen Safevler ve ardndan gelen Osmanllar burada bir gmrk
oluturmulardr. Safevlerin kurduu, Osmanllarn koruduu Revan gmrnde,
272

G ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Fikret Babu, Osmanldan Gnmze G ve skn, Ozan
Yaynclk, stanbul 2006; brahim Balcolu, Sosyal ve Psikolojik Adan G, Elit Kltr Yaynlar,
stanbul 2007.
274
Bilgili, ran-Azerbaycan, s. 175.
275
BA, TD 633 Kanunnme, s. 5.
273
91
transit geen eya ve emtiadan gmrk resmi alnr, daha sonra yola devam etmesine
izin
verilirdi.
1590
tahriri
esnasnda
oluturulamadndan
dolay
deftere
kaydedilmedii dnlen Revan gmr, 1727 tahririnde ilevsel haldedir. Bu

meyanda Revan gmrk geliri mufassal defterde 500.000 ake, icmal defterinde
1.320.000 ake olarak kaydedilmitir.276 Gmrkten alnan vergi miktar, transit
ticaretin boyutunu ve canlln gstermesi bakmndan nemlidir. Keza Revan,
Osmanllarla birlikte faal bir ticaret merkezi haline gelmitir. Nitekim bir ehrin ticar
potansiyelinin gelimilik lsnn gstergesi olan ihtisb ve pazar gelirleri, 1590da 250
bin ake, 1727de 150 bin ake olmutur. Bu gelirin elde edildii pazar (Byk Pazar),
dikdrtgen eklinde olup, ehrin merkezindeydi. Bu pazar, galle pazar, esb pazar
ve emtia pazar olmak zere eitli mallarn satld blmlere ayrlmt. Yani
pazarn bir tarafnda hububat, bakliyat ve meyve, bir tarafnda hayvan, bir tarafnda
erkek ve kadn esir, bir tarafnda eya satlyordu. 277
Pazarda satlan mallar, 1590 ylnda kanunnmeyle tespit edilen belirli bir kanun
erevesinde yaplmaktayd. Bu kanunnmeye gre, pazarda satlan mallar ve birim
fiyat yleydi; Buday, arpa v.s. hububatn her mdnden (20 kile)278 buuk kile, unun
alt kile gelen her yknden 2 ake, incir, zm, erik gibi kuru ve ya meyvelerden
bakkal ka akeye alrsa ondan 1 ake, arpa ka akeye alnrsa her mdde 5 ake, bal,
ya, ir-rugan, peynir v.s nevden yiyeceklerden bakkal alp-satarsa ondan onda bir,
kuzu etinin 200 dirheminden, koyun etinin 250 dirheminden, kei etinin 300
dirheminden, karasr etinin 375 dirheminden, su sr etin 400 dirheminden 1 ake
alnrd.279
Revan ehri, ticari adan canl bir ehirdi. Osmanl Devletinin dier ehirlerinde
olduu gibi, burada da bir adet ar (Pazar) bulunmaktayd. XVI. yzylda ayrntl
bir kaydna rastlayamadmz280 bu ar, XVIII. yzyl itibariyle, ierisinde 7 adet
276
BA, TD 898, s. 4; BA, TD 901, s. 41.

Mukataa usulyle alnan ihtisb ve pazar vergileri, deftere Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve
bozahne ve emhne ve kasaphne ve bahne ve bc- bazr ve bazr- esb ve asase ve tamga-i siyah
der-nefs-i Revn fi sene 250.000/150.000 kaydnda olduu gibi dier gelirlerle birlikte kaydedilmitir
(BA, TTD 633, s. 34; TTD 901, s. 41).
278
1590 tarihli kanunnmede mdn dah haddi stanbulun yirmi kilesi bir mddr (BOA, TTD
633, s.5) ifadesiyle, mddn kile karl belirtilmitir.
279
BA, TTD 633, ss. 4-5.
280
1590 tarihli tahrir defterinde ar ile ilgili olarak sadece ihtisb ve pazar vergilerinden bahsedilmitir.
(BA, TTD 633, s. 35).
277
92
kervansaray ve 5 adet de meydan281 barndrrken, yze yakn da dkkna sahipti.
ehir blgesinden balayp Tepeba blgesine doru uzanan bu arnn en byk
kervansaray Grc Kervansaray idi. Eyvanlar altnda 80 dkkna sahip olan Grc
Kervansaray Grcistana veya Rusyaya gtrlen ya da oralardan getirilen rnler iin
bir merkez konumundayd. 40 dkkn barndran Culfa Kervansaray, Nahvan yoluyla
Tebrizden getirilen ya da Tebrize gtrlen rnler iin bir merkezdi. Geriye kalan 5
kervansaray Zurabhane, Tahir, Sulu, Susuz ve Hac Ali adlaryla anlp, 150 dkkn,
depo ve hanlara sahipti. Bunlarn ierisinde en konforlu olan Hac Ali
Kervansaydr.282 Ayrca Ruslarn kaytlarna gre, tm ehirde toplam 851 adet
dkkn mevcuttu.283
Revan Esnaf; Tahrir defterlerinde ehirde faaliyet gsteren Revan esnaf gruplar
hakknda kaytlar mevcuttur. Bu kaytlar, direkt esnaftan bahseden kaytlar olmayp,
ehir balarn tasarruf eden kiilerin mesleinin yazlmas dolaysyla elde edilmitir.
Elde edilen bilgilere gre Revan ehrinde; Sara, bamak, bakkal, habbaz (Ekmeki),
kuyumcu, berber, demirci, kalpak, kaputc, kazaz (ipek satcs), bezirgn, koumc,
elekci, mcellid, hamamc, bennaz, src, suc, harratdr (doramac) ve akurc
(alvarc) esnaf ticar faaliyet yrtmekteydi.284
Revan esnafnn kontroln ve asayii salayan muhtesip ve asesler ile esnaf
arasndaki mnasebet kanunnamede belirtilmitir. ar ve pazarda satlan mallarn fiyat
ve kalite kontrolleri, bozuk, eksik tartl mal satanlarn cezalandrlmas, i yeri ruhsatlar,
damga, bc- bzr gibi vergilerin toplanmas, hayvanlara fazla yk vurulmamas gibi
vazifeleri olan285 muhtesip hakknda kanunnmede; vilyet-i Revnda muhtesib olanlar
olgelmie muhalif meyvadan n dey tamgadan gayri bir mikdr meyve almayalar
ve bzr ve gayri dkknlara nevbet tutub kend metn ziydeye fruht itdrb ve
habbzlara un ve bakkallara ac ya ve yaramaz bal ve hububt ve gayri tarh idb
teadd itmeyeler. htisbda knn-i kadme riyet olunub tecavz itdklerinde hkkm
281
Meydan isimleri iin bkz. Ek-3

Aliyev, Age., s. 42; Bournoutain, Age., ss. 171-172; Elekberli, s. 186 (Blgedeki dier kervansaraylar
iin bkz. Ek-4).
283
Bournoutain, s. 204 (XIX. yzylda, Revan ehrindeki dkknlarn dalm iin bkz. Ek-5).
284
BA, TD 901, ss. 32-35.
285
S. Faroqhi-L. Erder, The Development of the Anatolian Urban Network during the Sixteenth Century,
Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 23, No. 3 (Oct., 1980), pp. 265-303 s.268;
.Ltfi Barkan, XV. Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiatlarnn Tesbit ve Tefti
Hususlarn Tanzim Eden Kanunnameler, Tarih Vesikalar Dergisi, 1(5), 1942, ss. 326-340, 2(7) , ss. 1540, II/9, ss. 168-177; M.Z. Pakaln, Muhtesib OTDTS, stanbul 1993, II, s. 572.
282
93
men ve def eyleye kayd dlmtr. Asayiin muhafazas iin kol gezen gece
bekisi olan asesler hakknda da kanunnamede ehirde vk olan ehl-i mumele
dkknlarndan her ayda ikier ake alna ve ehl-i href dkknlarndan birer ake
alna ziyde alnmaya. Amm zikr olunan ehl-i mumele ve ehl-i href dkknlarndan
l ve evst ve edn itibar zre teazzl olunub cemul-meccmiinde ehl-i mumele
dkknlarna her dkkn bana ikier ake ehl-i href dkknlar bana birer ake
hesb zre alnub ziyde alnmaya kayd bulunmaktadr.
ehrin Gelirleri; ehrin gelir kalemlerini; ihtisap, boyahne, bozahne, emhne,
kasabhne, bahne, asesiye, bc- bzr, tamg-y siyah, bzr- esb, bd- heva,
arsiyye, mizan, gmrk, aiyan- balaban, akr ve atmaca, post- vaak mahsul, cizye,
ispene, dnm resmi, hububat ve bakliyat r (hnta, air, erzen, mercimek, nohud,
zegerek, eltk, penbe), ba mukataas, meyve r, kevvare, bostan, ketan, yatak,
klak resimleri, adet-i anam, merdekne mahsul, detbani, tapu-y zemin, rusum-
hariceyn ve asiyb vergileri oluturmaktadr. Bu gelirlerin toplam ilk tahrirde 439940
ake iken, ikinci tahrirde 2274225 akeye ykselmitir. ki tahrir arasndaki farkn bu
kadar yksek olmasnn temel nedeni, ilk tahrirde bulunmayan, ikinci tahrirde kaytl
olan gmrk ve mizan vergileridir.
ehrin en nemli vergi kalemini gmrk vergisi oluturmaktadr. Bu vergi ilk
tahrirde grlmemektedir. 1727 tahririnde ise, mufassal deftere 500000 ake, icmal
defterine 1320000 ake olarak kaydedilmitir. ki defter arasndaki 820000 akelik
farkn sebebi hakknda defterlerde ak bir bilgi bulunmamakla birlikte, icmal defterdeki
gmrk vergisinin tm eyalette toplanmas beklenilen miktar olduu, mufassal
defterdeki miktarn ise, sadece Revan Livasnn gmrk vergisi olduu tahmin
edilmektedir. Bu vergi Padiah haslarna aitti.
ehrin nemli vergi kalemlerinden biri de, 1590 tarihli defterde birlikte
kaydedilen ihtisap, boyahne, bozahne, emhne, kasabhne, bahne, asesiye, bc-
bzr, tamg-y siyah, bzr- esbten oluan sanayi retimi ve ticaretten alnan
vergilerdir. 1590da bu vergi kaleminin toplam 250000 akedir. 1727 tarihli icmal
defterinde sanayi tesisleri ayr ayr, mufassal defterde birlikte kaydedilmitir. Mufassal
defterde birlikte kaydedilen verginin toplam 150000 akedir. cmal defterdeki kaytlara
gre ise, boyahnenin 84000 ake, dabahanenin 36000 ake, sabunhnenin 84000
94
ake, emhanenin 36000, darphanenin 40000 ake, kasaphanenin 60000 akelik286
geliri vard. Bunlarn toplam 340000 akeyi bulmaktadr.287 Bu vergi gelirindeki 1590
tahririne nazaran 1727 icmal deftere gre %38lik art, Revan ehrinde ticaret ve sanayi
retiminin gelime gsterdiine iaret etmektedir. Bu vergi Padiah haslarna aittir.
ehrin nemli sanayi kurulularndan biri de deirmenlerdir. ehirde 1590 ylnda 18
adet deirmen bulunmakta olub, bunlardan bir tanesi harab vaziyetteydi. 1727 ylnda
yaplan tahrirde ise 20 adet deirmen kaydedilmitir. Bu deirmenlere karlk ilk
tahrirde 1080 ake, ikinci tahrirde 2520 ake gelir kaydedilmitir.
ehrin nemli gelir kalemlerinden biri de mizan (kapan) geliridir. Mizan (kapan),
tart aleti, terazi demek olup, ehre satlmak zere getirilen ipek, ya, un, bal, ya ve
kuru meyve, pastrma, pirin v.s. yiyecek ve giyecek mallarnn vezn edildii ve vergi
tahsil edildii yerdir. 1590 tarihli kanunnmede akmie-i muhtelife ve emtia-i
mtenevvia ve dah baldan ve yadan ve ya ve kuru meyva cinsinden ve
bastrmadan ve pirinden her ykden ikier ake ve kapanda vezn olsa at tayndan bir
ake ve deve tayndan ikier ake alna ve bil-cmle kapanda tartlan bu uslb zere
alnub ziyde nesne alnmaya ifadesiyle, mizandan alnacak vergi miktar belirtilmitir.
Kanunnmede bulunmasna ramen ilk tahrirde grlmeyen mizan (kapan) geliri, ikinci
tahririn icmal defterinde 420000 ake, mufassal defterinde 200000 ake olarak
kaydedilmitir. Bu iki defter arasndaki 220000 akelik farkn nedeni, icmal defterdeki
mukataa-i mizanlk- eylet-i Revan ile mufassal defterdeki mizan der-liv-i Revan
kaytlarndaki liva ile eyalet tabirlerinden anlalmaktadr. Yani icmal defterinde tm
Revan Eyaletinin, mufassal defterde ise sadece Revan Livasnn mizan geliri
kaydedilmitir. Bu vergi Padiah haslarna aitti.
ehrin gelirlerinden biri de Pencik resmi idi. Pazardan esir satn alan kii,
Beytl-mle 25 ake pencik resmi deyerek bir varaka (makbuz) alrd. Bylece o
varakada yazl klenin sahibi olurdu.288 lk tahrirde bulunmayan bu vergi kalemi, ikinci
tahrirde 50000 ake olarak mukataaya verilmitir. Bu vergi Padiah haslarna aitti.289
ehrin vergi kalemleri arasnda zikredilen mahsl- mabeyn adl vergi, timarl
sipahiler ile Revan Kalesinde grev yapan gulam, muhafz ve azaplarn tasarruflarnda
286
Kasaphane Timur Bulak semtindeydi.

BA, TTD 898, s. 4.
288
Pakaln, Pencik, Age., c. 2, ss. 766-767.
289
BA, TTD 898, s. 4.
287
95
olan gayrmenkulleri bir bakasna sattna dair verilen senetlerden alnan bir vergidir.
Revan blgesinde pek ok ev, tarla, ba, bahe, iftlik ve deirmen gibi gayrmenkul bu
kiilerin elindedir. lk tahrirde 25000 ake olan bu vergi, ikinci tahrirde 15000 akeye
dmtr.
ehrin vergi kalemleri arasnda aiyan ve vaak postu gelirleri de yer
almaktadr. Avda kullanmak zere yetitirilen balaban, akr, atmaca gibi kulardan
alnan aiyan vergisi her iki tahrirde de 2000 ake olarak kaydedilmitir. Satlan vaak
postundan alnan vergi ise ilk tahrirde 5000 ake iken, ikinci tahrirde 3000 akeye
dmtr.
Revan ve Karpi nahiyelerinde meskn gayrmslim reayadan, 1590 ylnda
cizye-i marhasiye adyla alnan bir vergi de ehrin gelir kalemlerine kaydedilmitir.
Bu vergi 1590 tarihli kanunnmede, marhasalarn (karaba) ellerindeki vanklarnda
yaptklar retim karlnda demekle mkellef tutulduklar bir vergi olarak
tanmlanmtr.290 lk tahrirde 4000 ake olarak kaydedilen bu gelire, ikinci tahrirde
rastlanmamktadr. Gayrimslimlerden alnan dier bir vergi de spenedir. Osmanllar
blgedeki tarmla uraan gayrimslimleri, timar beyine 25 ake demekle ykml
klmt.291 Buna mukabil gayrimslimlerden 1590da 9425 ake, 1727de 6325 ake
vergi alnmtr.292
ehrin gelir kalemlerine kaydedilen vergilerden biri de Beytl-ml ve bal
vergilerdir. Miras hukukuyla ilgili olan ve varisi malum veya hazr olmayan vefat etmi
kiilerden kalan eya ve emval ve benzer mallarn paylam vesiyle elde edilen bu
gelir293, 1590da mahsul olarak (Mahsul-i beytl ml- mm ki on binden ziyade ola ve
beytl ml- hassa der-liva-i Revan), 1727de ise niyabet ve bad- heva vergileriyle
birlikte (Niyabet ve crm-i cinyet ve bd- hev ve beytl ml- mm ve hassa ve ml-
290
Kanunnamede bu vergiyle ilgili olarak ve vilyet-i mezbrede baz marhasalar vardr ki karaba
dimekle marflardur. Her birinin taht- yedlerinde birer vank olup ol vank sebebi ile zerlerine
marhasa akesi dey hll hlince ber-vech-i makt birer mikdr ake kayd olunub mriye tayn
olunduu zre eda eyledikden sonra mukbilde ispenelerin virmeyb yn-i btlalar zre
mbeynlerinde vk olan rsm- nikhlarna ve beytl-mllerine ellerinde olan ahkm- erfenin
mcib-i mnfi ile mutasarrf olub kimesne mn olmaya ve mezkrn marhasalar vanklarnda ekb
bidkleri zemnlerinn behrelerin virrler kayd dlmtr (BA, TTD 633).
291
ve vilyet-i mezbre keferesi haraclarn ed itdklerinden sonra rsm- iftden bedel-i siphlerine
her harac-gzr bana yigirmi beer ake ispene vaz olunmudur. Ed itdklerinden sonra
zemnlerinden resm-i ift ve resm-i nm ve resm-i dnm virmezler.BA, TTD 633, s. 3.
292
BA, TTD 633, s. 34; BA, TTD 901, s. 40.
293
Beytl-ml hakknda bkz. Eblula Mardin, Beytlml, A, II, ss. 591-593; Pakaln, Beytlml,
A, I, ss. 222-226.
96
gaib ve ml- mefkd ve adet-i detban ve baha-i kagun- kul ve cariye ve baha-i yava
ve ganem ve esb ve kav resm-i duhan ve gayrihu) kaydedilmitir. Bu meyanda 1590da
5000 ake olan bu gelir, 1727de 9320 ake olarak kaydedilmitir.
ehrin gelir kalemlerine kaydedilen dier bir vergi de bad- heva ve balantl
vergilerdir.294 Bd- hev geliri, zuhurata bal gelirlerdir.295 Defterlerdeki ehir gelirleri
ksmna ehir bd- hevsnn yansra, hassa dhil olmasndan dolay kr kesimi bd- hev
gelirleri de kaydedilmi olup, bu vergi ierisinde crm cinayet ve resm-i ars birlikte
zikredilmitir. Toplanan bd- hev gelirlerinin kimlere ait olduu topran hukuk
statsne gre; serbest veya serbest olmamasna bal olarak belirlendii296 iin, topluca,
rsm- serbestiyye veya rsm- niybet de denilmektedir.297 Revan bd- hev gelirleri,
defter kaytlarna gre ve umum Osmanl lkesinde uygulanan kanun gerei, has
topraklarda, serbest zeamet ve timarlarda sipahinin, serbest olmayan timarlarda ise, yars
sipahinin, yars da sancak beyinin olurdu.298 Bu vergi geliri ilk tahrirde 1226 ake iken,
ikinci tahrirde ehir iin 360 ake (resm-i arus ve resm-i tapu-y zemin birlikte), liva
iin 12000 ake olarak kaydedilmitir.
Revan ehrinin gelir kalemleri arasnda tarm ve hayvanclktan alnan alnan
vergiler de nemli bir yer tutmaktadr. eitli vesilelerle sk sk vurguland zere
Revan, ba ve bahelerle bezeli bir ehirdir. Tahrir defterlerinde ehrin eitli
mahallelerinde ve evresinde kaytl olan 1590da 425, 1727de 517 ba ve bahe tespit
edilmitir. Buna mukabil ilk tahrirde 50434 ake, ikinci tahrirde 40000 ake gelir
kaydedilmitir. ehrin evresinde yer alan tarlalarda da yaygn bir ekilde buday, arpa,
dar, mercimek, nohud, zegerek, meyve, keten, eltik ve pamuk tarm yaplmaktayd.
Bu rnlerden alnan verginin toplam ilk tahrirde 78000 ake, ikinci tahrirde 48560
ake olmutur. Bu rnler ierisinde gelir getiren rnlerin banda pamuk gelmektedir.
kinci tahrirde geliri 7500 akeye kadar gerileyen pamuk, ilk tahrirde 52600 ake ile
geliri en fazla olan rnd. Pamuktan sonra retimi en fazla yaplan rn, halkn temel
besin kayna olan budayd. Bu rnlerin yan sra halk, ihtiyalarna gre arpa, dar,
eltik ve az miktarda da olsa mercimek retimiyle de urayordu.
294
Bad- Heva hakknda bkz. Halil Sahilliolu, Bd- Heva TDVA, IV, ss. 416-418
Halil nalck, Adletnmeler, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, Eren Yay., stanbul 2000, s. 79.
296
Sahilliolu, Bd- Hev, s. 417.
297
nalck, Adletnmeler, s. 79.
298
BA, TTD 633, s. 4.
295
97
ehir ahalisinin geim kaynaklarndan biri olan hayvanclk ve arclkdan alnan
vergiler de ehrin gelir kalemlerine kaydedilmitir. Yatak ve klak resimleri ile adet-i
anamdan oluan hayvanclkla ilgili vergilerin toplam 1590da 2900 ake, 1727de
2730 ake olarak kaydedilmitir. Adet-i anam olarak alnacak vergi miktar, 1590
tarihli kanunnmede 2 koyundan 1 ake alnmas eklindedir.299 Bu hkme gre, ehir
veya varounda yaayp, hayvanclkla itigal eden halkn elinde 1590da 2000, 1727de
4060 adet koyun/kei bulunuyordu. Ayrca ehir ahalisinden bazlar arclk yapyordu.
Buna karlk ilk tahrirde 500 ake, ikinci tahrirde 310 ake kevvare vergisi
demilerdir.
ehir gelir kalemleri ierisinde; madencilikle ilgili mahsl- mrdekne, ehre
dardan gelip yerleenlerden alnan rsm- hariceyn, bir iftlik yerden fazla olan
araziden alnan dnm resmi, bakasnn ekinine salnan hayvandan detbanlarn ceza
olarak aldklar detban ve sipahinin, raiyyetin yl stste ilemedii veya oul
brakmadan len reayann toprann tasarruf hakkn sahib-i arz sfatyla belirli bir cret
karlnda baka birisine tapu ile verilmesinden dolay tahsil ettii tapu-y zemin
vergileri de zikredilmitir. Bunlardan dnm resmi her iki tahrirde de 500 ake,
mrdekne vergisi ikinci tahrirde 600 ake, hariceyn resmi ilk tahrirde 2610 ake, ikinci
tahrirde 1000 ake, detban ve tapu-y zemin vergisi ilk tahrirde 2265 ake, ikinci
tahrirde 300 ake olarak kaydedilmitir.300
4.1.1.2. Nahivan ehri Ekonomisi
Tebriz-Revan-Erzurum yol gzerghnda yer alan Nahivann ekonomisi, ticaret,
tarm ve imalt sektrlerine dayalyd. Safevler ve Osmanllar, bahsedilen yolun
gvenlik altnda tutulabilmesi ve muhafazasnn salanmas iin gelip-geen
tccarlardan rahdar veya rahdarlk denilen bir nevi gmrk vergisi almlardr. lk
tahrirde rastlanmayan bu vergi geliri, 1727de 17000 ake olarak kaydedilmitir. Bu
gelir kalemi, ehirden geen yollarn kalabalk olduunu ve canl bir kervan ticaretinin
yapldn gstermektedir.
Revandan sonra ukur-Saad corafyasnn ikinci byk kenti olan Nahivanda
boyahne, bozahne, meyhane, emhne, kasabhne, bahne, sabunhne gibi sanayi
tesisleri mevcuttu. Evliya elebinin yazdklarndan dokumaclk sektrnn olduka
299
300
BA, TTD 633, s. 3.

Bkz. Ek-6.
98
gelimi olduu anlalan Nahivanda za, mollayi, zaferan, lal, has, beyaz gibi
pamuk eitleri yetitirilmekteydi. Kr kesiminde retilerek ehre sevk edilen
hammadde, buradaki tezghlarda ilenirdi. Bunun sonucunda Nahivana zg
kalemkr behram-yur ve destehn gibi kumalar dokunuyordu. Kalemkr,
pamuktan dokunan ve zerine basma desenleri ilenen bir kumat. Destehn da bir eit
nakl basma olup, yklk perdesi, boha, kap rts olarak kullanlrd. retilen bu
kumalar, ehir halknn geim kaynaklarndan birini olutururdu.301 Tahrir defterine
genel ad olan kirbas ismiyle kaydedilen bu pamuklu kumalardan Nahivanda tamgy kirbas namyla bir vergi alnyordu. 1727 tarihli defterde kaytl bu vergi, ihtisb ve
ihzariye vergileriyle birlikte mukataaya verilmi ve 12000 ake gelir kaydedilmitir.
Dokumaclk sektrnn gelimesinde boyahnenin olduka nemli bir yeri vardr.
1590da ehirdeki bu sanayi tesisleri ile birlikte kaydedilen ihtisb, asesiye, bc- bzr,
bzr- esb ve tamg-y siyah gelirlerinin toplam 250000 akeydi. 1727de ise sanayi
tesislerinin gelirleri ayr ayr kaydedilmitir. Buna gre; boyahne geliri 1200 ake,
emhne geliri 1400 ake, sabunhne geliri 12300 akeydi. htisab ve ihzariye gelirleri
de yukarda belirtildii miktardayd. ehirdeki bir dier sanayi tesisi deirmendi. lk
tahrirde 18 deirmen kaydedilmi olup, bunlardan 645 ake vergi alnmas
ngrlmtr. kinci tahrirde ise 21 deirmen kaydedilmi olup, gelirleri 290 ake olarak
kaydedilmitir.
kinci tahrir defterinde vakf kaytlar arasnda, Hatip Pazar ve eytan Pazar
isimli iki pazar ile Byk, Meydan, akan ve Breki isimli drt arnn adlar
kaydedilmitir. Yine ayn kaytlardan Hzr Paa ve Sultan Murad camileri yannda
birok dkkn bulunduu anlalmaktadr. Bu ar ve pazarlarda; ilk tahrir defterinde
kaytl debba (taba), hakkk, bakkal, sara, kazzaz, benna, zerger, celeb, cullah,
breki, kassab gibi eitli esnaf gruplar faaliyet yrtyordu.302 Muhtelif esnaf
gruplarnn ticaret yapt dkknlardan alnan icare, Sultan Murad (Cami-i Kebir)
vakfna tahsis edilmi olup, senelik geliri 1727de 56346 ake olarak kaydedilmitir.
Yukarda isimleri zikredilen pazarlarda yaplan sattan ilk tahrirde ne kadar pazar bac
alnd, dier vergilerle birlikte kaydedildiinden, tespit edilememektedir. Ancak ikinci
tahrirde tek bana bu vergi 6000 ake olarak kaydedilmitir.
301
302
Evliya elebi, c. 2, s. 236; Bilgili, Osmanl ve ran, s. 206.

BA, TD 633, ss. 109-111.
99
Nahivn ehrinin su ve kanalizasyon sisteminden mesul olan mirab nvanl bir
grevli vard. ehir halk, kullandklar su karlnda, su ileriyle uraan bu kimseye
mirabiyye namyla bir vergi derdi. lk tahrirde grlmeyen bu vergi, ikinci tahrirde
6000 ake olarak kaydedilmitir.
Nahivan ehrinin en nemli gelir kaynaklarnn banda tarm ve hayvanclk
gelmektedir. ehir ahalisinden bir ksm kimseler, yanbalarndaki ba, bahe ve
bostanlar ile tarlalarda tarm yaparak, hayatlarn idame ettirmeye alyorlard. Ancak,
1590 tarihli defterde yer alan bir hkmde; ziraat yapan halkn tarla ve balarn sulamada
skntlar olduu, bu yzden ok fazla retim yapamadklar, Akkoyunlulardan beri
rettikleri rn iin r ve salar dedikleri, Osmanl hkmetinin de r ve salar
almasnn halkn faydasna olaca, serdar Ferhad Paaya gnderilen 1-10 Receb 997/1626 Mays 1589 tarihli emirde de balarn maktu kayd olunub r ve salar almasna
karar verildii, yeni deftere de bu ekilde kaydedilmesinin emredildii belirtilmitir. ehir
ahalisinin zira retimiyle ilgili skntlarn ieren kayt yledir;
Emirl-meril-kirm Erzurum ve Revn belerbeisi Hzr ve Hsni dme
ikblehm ve Nahvn kads Mevlana Cennet mektublar gnderb nefs-i Nahvn
ahalisi Kzlbadan rgerdn olub Asitane-i Saadete ita'at ve inkiyad ittiklerinden
Nahvn Kalas miynnda her biri hdmet idb ve ekseri evlerin ykub kala
mhimmtna sarf etmein hdmetleri mukabelesinde vilyet-i Nahvn tahrir
oluncaya dein ziraatlerinden semerre olunmak ferman olunub ve nefs-i ehir halknn
cmlesinin ziraatleri olmayub czidir ve ehre cari olan su ancak balarna vefa ider
ekinleri suya muhtadr yamur olmadu senelerde ziraatlerinin hasl harcna vefa
eylemez dey nice mutemed-i aleyh kimesneler haber virb Nahvn ahalisi
Nahvn topranda ziraat eyledikleri yerlerinde zere olmala hasllar
harclarna vefa etmeyb r alnmadu takdirce ziraatten kendlere temett
olmadu muhakkak olub ve Akkoyunlu padiahlar zamanlarndan ber ehir halknn
ziraatlerinden r alna geldgine ellerinde temesskleri dahi olman kadimden
olgeldgi zere ziraatlerinden r ve balar hakk- karar zere maktu
kaydolunmak ricasna arz eyledgnz ecilden nefs-i ehr halknn hakk- karar ile
balarndan maktu ve terekelerinden r ve salar tayin olunmak emr olunub nefs-i
Nahvn ahalisinin tasarruflarnda olan balarnn er yllk mahsullerin ehl-i vukuf
ve b-garaz kimesnelerden tefti idb l ve evst ve edn itibar nice temam tahkik
ettikten sonra hakk- karar ile her ban maktu re muaddal olmak zere ber-vech-i
maktu ve terekelerinden ve sayir mahsullerinden r ve salar tayin idb defter-i
cedide kayd eyleyesin dey serdar Ferhad Paa edamullahu Teala iclalehu tarafndan
sene sebi tisin tisa-mie Recebl-mreccebinin evaili tarihli (1-10 Receb 997/16-26
Mays 1589) emr-i erif-i alian varid olman ber-muceb-i emr-i l balar hakk-
100
karar zere maktu kayd olunub ve nefs-i Nahvn topranda olan ziraatlerinden
r ve salar alnmak zere sebt-i defter olund303
Her taraf balarla bezenmi ehir ve civarnda 1590da 300 adet zm ve dut babahesi kaydedilmitir. Tut balar, Hseyin Beg veya ah Ba adyla anlyordu.
Safevlerde ah Ba demek, geliri aha ait ba demektir.304 Geliri 1000 ake olan ah
Bann stats, Osmanllarca pek deitirilmemi ve malikne-divan sistemi ierisine
alnmtr. Malikne hissesi mlk cihetiyle Hseyin Beye, divan hissesi hass olarak
Revan mirimiran Hzr Paaya verilmitir. Keza ahkulu Sultan adyla kaydedilen
zeminler ierisinde bulunan 1000 ake gelirli Yavede Bann yars malikneye, dier
yars divan hisse olarak Hzr Paa hassna kaydedilmitir. Bahsedilen tm ba ve
bahelerden ilk tahrirde 37000 ake, ikinci tahrirde 33000 ake (18000 akesi ba, 15000
akesi bahe mukataas) vergi alnmtr.
1590da ehir halkndan 20 hane civardaki arazilerde tarm yapmaktayd. Bu
sebeple kyller gibi ift-hane resmi sistemine tabi tutulmulardr. Bunlardan 14 hanesi
ift, 6 hanesi de bennak statsyle deftere kaydedilmitir. ift resminin 50 ake, bennak
resminin 18 ake olduu Nahivanda, 700 ake ift, 108 ake bennak resmi alnmtr.
Ayrca tapuyla toprak tasarruf edenlerden alnan 500 ake dnm resmi vardr. Dnm
resmi 1727de 1600 akeye kmtr. Tarmla uraanlarn rettikler mahsller; buday,
arpa, dar, nohut, mercimek, pamuk, keten ile bostan rnleridir. 1590da bu
mahsullerden budaydan 7200 ake (800 kile buday), arpadan 4800 ake (800 kile arpa),
erzenden 3000 ake (500 kile erzen), nohuttan 80 ake (10 kile nohut), mercimekten 80
ake (10 kile mercimek), pamuktan 8640 ake (90 menn pamuk), bostandan 500 ake,
ketenden 300 ake vergi alnmtr. 1727de ise, budaydan 150 ake (50 kile), arpadan
80 ake (40 kile), erzenden 165 ake (11 kile), dakikten (sumak) 180 ake, bostandan
1200 ake, harnubdan 1500 ake, kelem (lahana), piyaz, sir ve sirvandan 4110 ake,
pamuktan 1500 ake (20 menn), ketenden 2000 ake, mercimekten 90 ake (5 kile),
nohuttan 144 ake (8 kile), kllden 126 ake (7 kile), kerdikrdan 210 ake (10 kile),
kenekercekden 90 ake (6 kile), kekl r 2500 ake, yarieden 315 ake (15 kile),
eltikden 3075 ake (41 kile), tmbek r 90 ake alnmtr. Bu hububat ve bakliyattan
alnan vergilerin toplam 1590da 24.600 ake, 1727de 17.525 ake etmektedir.
303
304
BA, TTD 633, s. 114.

Bilgili, Osmanl ve ran, s. 208.
101
ehirlilerin dier bir ekonomik faaliyeti balclk ve hayvanclkt. Bu faaliyete
karlk devlete, 1590da 200 ake kevvare, 1000 ake anam, 500 ake yatak, 1000 ake
klak, 1727de 2500 ake anam, 700 ake ayr vergisi demekle mkelleflerdi. Ayrca
satlan vahi hayvan postundan alnan post- vaak vergisi, 1590da 2000 ake, 1727de
1500 ake olarak tespit edilmitir.
ehrin gelir kalemlerinden biri de gayrimslimlerin dedikleri ipene vergisiydi.
lk tahrirde ehirde yaayan gayrimslimler ispeneden muaf tutulduklarndan deftere
vergi miktar kaydedilmemitir. kinci tahrirde ise 1726 ake vergi yazlmtr. Ancak,
imparatorlukta ispene resmi hane bana 25 ake olmasna karlk, -hatta bu vergi
miktar 1590 tarihli kanunnmede 25 ake olarak kaytldr- Nahivan ehrinde hane
bana 22 ake olarak alnd tespit edilmitir. Zira ehirde bu tarihte 77 hane, 1 topal
gayrimslim kaydedilmitir. Deftere kaytl vergi miktar, vergi nfusuna blndnde
22 ake kmaktadr. Gerek ilk tahrirde tanna muafiyet ve gerekse ikinci tahrirde vergi
miktarnda yaplan akelik indirimin sebebi tespit edilememi olmakla birlikte,
istimalet siyasetinin bir tezahr olabilir.
ehirden elde edilen gelirlerden biri de, bd- hev ve beytl-ml tr vergilerdir.
Bd- hev ve arusane vergisi 1590da 1742 ake iken, 1727de 8180 akeye kmtr.
Detibn ve tapu-y zemin vergisi 1590da 1000 ake, 1727de 5110 ake olmutur. lk
tahrirde geliri padiah haslarna ait olan beytl-ml, ml-i gaib, ml-i mefkd, yava,
kakun ve abd- abik vergisi 9000 ake iken, ikinci tahrirde 12190 akeye kmtr.305
Nahivan ehri ve civarnn gelir toplam 1590da 344.015 ake, 1727de 223470
ake olmutur. Bu azalmann sebebi ihtisap ve sanayi tesisleri gelirlerindeki dtr.
4.1.1.3. Ordubd ehri Ekonomisi
Erdebil-Revan yolu zerinde bulunan Ordubd ehrinin ekonomisi de, dier
ehirler gibi, tarm, ticaret ve hayvancla dayaldr. 1590 ylnda yaplan ilk tahrirde
boyahne, bozahne ve emhne gibi sanayi tesislerinden alnan vergiler, Ordubd
ehrinin en nemli gelir kaynan oluturmutur. kinci tahrirde kaydedilmeyen ve
ihtisb, meyhane, tamg-y siyah, bc- bzr ve bzr- esb vergileriyle birlikte
mukataaya verilen bu sanayi tesislerinin geliri 50.000 ake idi. lk tahrirde
kaydedilmeyen bezirhane ve sabunhne, ikinci tahrirde tek bana kaydedilmi,
305
Bkz. Ek-7.
102
bezirhane ve sabunhneden 240ar ake vergi alnmtr. Yalnzca ikinci tahrirde
kaydedilen bir dier sanayi kuruluu da deirmenlerdir. Bu deirmenlerden 180 ake
vergi geliri elde edilmitir.
1727 ylnda alnan vergilere bakldnda, ilk tahrire nazaran, ehirde bulunan
pazarn byd ve ticaretin ekonomiye olan katksnn artt anlalmaktadr. lk
tahrirde kaydedilmeyen kervansaray, hamam ve dkknlardan, ikinci tahrirde 32.160
ake vergi alnmtr. Ayrca pazar bc esb, hamr ve anam ile birlikte kaydedilmi,
bunlardan 4500 ake vergi alnd kaydedilmitir. ehrin bir dier nemli gelir
kaynan kantar, kapan ve mizan vergileri oluturmutur. Yalnzca ikinci tahrirde
kaydedilen bu vergilerden de toplam 26000 ake vergi tahsis edilmitir.
Aras nehri ile snr olan Ordubd ehrinden, 1590 ylnda mahsul-i kei ad
altnda 7000 ake vergi geliri elde edilmitir. kinci tahrirde ise Aras nehri vastasyla
mallarn getirip satmak isteyenlerden iskele vergisi adyla, 12000 ake vergi
alnmtr.
Revan ve Nahivan ehirleri gibi Ordubd ehrinin de etraf ba ve bahelerle
bezeli idi. lk tahrirde 386 ba ve 180 baheden 39.752 ake vergi alnmtr. kinci
tahrire bakldnda ehirdeki ba ve bahe says olduka azalm, 93 ba ve 1
baheden toplam 580 ake vergi alnmtr.
Ordubd ehrinde yaayan halkn bir ksm tarm ve hayvanclkla uratndan
ift hane sistemine tabi tutulmulardr. lk tahrirde ehirde yaayan btn Mslmanlar
caba statsnde saylm ve 249 aileden 2988 ake vergi alnmtr. Caba resminin 12
ake, ift resminin 50 ake, bennak resminin 18 ake ve mcerred resminin 6 ake
olduu Ordubd ehrinde, ikinci tahrirde 3 aileden 150 ake ift resmi, 362 aileden
6522 ake bennak resmi ve 208 bekrdan da 1250 ake mcerred resmi alnmtr.
Ayrca ilk tahrirde 500 ake dnm resmi alnmtr. Tarmla uraan bu aileler buday,
arpa, dar, mercimek, nohud, zegerek, bakla, keten ve bostan rnlerini retmilerdir.
1590 ylnda budaydan 8000 ake (1000 kile), arpadan 4200 ake (700 kile), dardan
3000 ake (500 kile), mercimekten 80 ake (10 kile), nohuttan 80 ake (10 kile),
zegerekten 120 ake (20 kile), bakladan 160 ake (20 kile), ketenden 30 ake ve
bostandan 100 ake vergi alnmtr. 1727 ylnda ise, budaydan 4500 ake (150 kile),
arpadan 1000 ake (50 kile), dardan 270 ake (18 kile), zegerekten 45 ake (3 kile),
meyve rnden 800 ake ve ketenden 120 ake vergi geliri elde edilmitir. Ordubd
103
ehrinde bu vergilerden 1590 ylnda 15.770 ake, 1727 ylnda ise 6735 ake vergi
tahsis edilmitir.
Bu blgedeki dier bir ekonomik faaliyet ise arclk ve hayvanclkt. Arclkla
uraanlar 1590da 37 ake, 1727de 220 ake kevvare resmi demilerdir. pek bcei
kozasndan (ggl) ikinci tahrirde 1200 ake vergi alnmtr. lk tahrirde 200 ake
anam, 70 ake yatak ve 30 ake klak resmi alnmtr. 1727 ylnda ise yalnzca 1200
ake anam resmi alnmtr. Ayrca, blgede yalnzca ilk tahrirde kaydedilmi olan
post- vaak vergisinden 2000 ake vergi alnmtr.
1590 ylnda yaplan tahrirde, 15 hane gayrimslim kayt altna alnmtr. 15
hane gayrimslimden 375 ake vergi alnmtr. kinci tahrire bakldnda, ehir
merkezinde gayrimslim nfusun yaamad anlalmaktadr.
ehirden elde edilen gelirlerden biri de, bd- hev ve beytl ml trnden
vergilerdir. 1590 ylnda bd- hev ve arusiyye vergisinden 520 ake, detbni ve
tapuy- zemin resminden 500 ake, hariceyn rsumundan 200 ake vergi geliri elde
edilmitir. Ayrca liva iin nsf- bd- hev ve arusiyye olarak 12.000 ake vergi
tahsis edilmitir. 1727 ylnda, arusne resminden 90 ake, hariceyn rsumundan 315
ake, detbni ve tapuy- zemin resminden 1280 ake ve bd- hev, crm-i cinayet,
kenzek ve abd- abkdan 15.000 ake vergi geliri elde edilmitir. Padiah hassna ait
olan beytl ml, ml-i gaib, ml-i mefkud, yava, kakun ve abd- abik vergisinden ilk
tahrirde 2000 ake, ikinci tahrirde ise 5689 ake vergi geliri elde edilmitir.306
Ordubd ehrinin toplam vergi geliri 1590 ylnda 122.942 ake, 1727 ylnda
133.551 akedir.
4.1.1.4. Mak Kalesi Ekonomisi
Tebriz-Revan ve Van-Revan arasndaki ikinci derecede tali yol zerinde bulunan
Mak Kalesinin ekonomik durumuna dair, Osmanllarn blgeyi ilk ele geirdikleri
XVI. yzyla ait tahrir defterinde ve dier defterler iinde bir kayda rastlanmamaktadr.
Maknn ekonomik durumu hakknda 1727 tarihli defterde bilgi bulunmaktadr. 1727
tarihli defterdeki Tevki Ali Efendinin 18 Cemaziyelahir 1140 (31 Ocak 1728) tarihli
306
Bkz. Ek-8.
104
tashih kaydna gre, Mak Sanca gelirlerinden 7500 kuruun (=900000 ake)307
havass- hmayuna ilhak edilmesi emredilmitir. Ancak 22 Zilkade 1143 (29 Mays
1731) tarihinde bundan vaz geilerek 1143165 ake tutan Sancak gelirlerinin 893163
akesi Mirliva Yunus Beyin hassna, 250000 akesi Padiah hassna verilmitir.308
Zikredilen gelirin 283165 akesi kylerin hsllarndan oluurken, geriye kalan 860000
akenin hangi vergi kalemlerinden geldii deftere kaydedilmediinden, Mak Kalesi ve
kr kesimi hakknda salkl bir deerlendirme yaplamamtr.
Ayn tarihli defterde, Mak Kalesinin ekonomik durumu hakknda fazlaca
malumat yoktur. Bunun temel sebebi, daha nce de belirtildii zere sadece kaleden
ibaret olduu iin bir ehir hviyeti tamamas, halknn vergilerden muaf olmas ve
yurtluk-ocaklk statsnde olmasdr.
Defter kaytlarna gre, Mak Kalesinin evresinde 15 adet bahe, 45 tarla ve 4
deirmen bulunmaktayd. Bahelerin tamam, tarlalardan ikisi ve bir deirmen, bir
mddet Mak Kalesini yurtluk-ocaklk olarak elinde bulunduran Abdulfettah Beyin
tasarrufundayd.
Mak halk tasarruflarndaki tarla ve balarda ziraat yaparak hayatlarn idame
ettirmekteydiler. retimi yaplan rnler buday, arpa, meyve, keten ve bostan
mahslleridir. Buna karlk Devlete, budaydan 600 ake (20 kile), arpadan 500 ake
(25 kile), meyveden 120 ake, baclktan 200 ake, ketenden 300 ake, bostanclktan
200 ake demekle mkellef tutulmulardr. ift resmi demekle mkellef iki kii de
100 ake vergi derdi.
Mak ahalisinin dier bir ekonomik faaliyeti hayvanclkt. Buna karlk da 410
ake anam, 200 ake klak resmi derlerdi. Madencilikle ilgili 200 ake mrdekne,
60 ake arus resmi, 20 ake tapu resmi, 1200 ake niyabet ve bad- heva dedikleri
307
1 kuru=40 para, 1 para=3 ake deerindedir. Buna gre 1 kuru=120 akeye tekabl etmektedir. (Ali
Akyldz, Para, TDVA, stanbul 2007, XXXIV, ss. 163-166; evket Pamuk, Kuru, TDVA,
stanbul 2007, XXVI, ss. 458-459).
308
Mak Sanca, Bayezid mutasarrf Mahmud Paa olu Abdulfettah Beye yurtluk-ocaklk olarak
verilmiti (BA, TTD 895, s. 2). 1727 ylnda Revan Eyaletinin tahriri srasnda muharririn lm zerine,
tahrir ilemini Mak naibi slenmitir. Naibin, 86 adet kyn bir ksmn Ekrad beylerine ocaklk olarak
yazmasna ramen, devlet sonradan bunu kabul etmemi ve Maknn 900000 ake tutan gelirini Revan
mukataasna katmtr. Fakat blgede meydana gelen karklklardan dolay, Mak ve havalisi harap ve
hali olmutur. Bunu frsat bilen Abdulfettah Beyin olu Yunus Bey, Mak Kalesine gelip yerlemitir.
Devlet kalenin imar, muhafazas ve devlete sadakat gstermesi artyla Mak kalesi ve 86 kyn hastan
ayrp, 22 Zilkade 1143 (29 Mays 1731) ylnda Mak Sanca mutasarrfna has olmak zere senelik 5
kese (=250000 ake) demesi artyla yurtluk ve ocaklk olarak Yunus Beye vermitir. (BA, rade
Hariciye 3194).
105
dier vergilerdi. Vergiye tabi bir deirmenden alnan 90 ake de vergi kalemleri
ierisinde yer almaktadr. Mak Kalesinin vergi gelirlerinin toplam 4200 ake gibi ok
dk bir seviyededir.309
4.1.1.5. Culha (Culfa) Kasabas
ukur-Saad blgesinin en nemli ticaret merkezlerinden biri Culha Kasabasdr.
Komu eyalet ve devletlerle ticaret yapan Culha tccarlar, blge ekonomisinin en
nemli ticaret erbaplardr. 1590 tarihli defterde Culha tccarlar iin u kayt
dlmtr:
Karye-i Culha Tebriz ve Ordubd yollarnn geidi olub karye-i mezbre
ahlsinin zirat ve hrsetleri olmayub cmle reys bzirgn olmala ispene ve
harc ve ihtisbdan gayri mahslleri olmayub baz kimesneler karye-i mezbreyi
iltizm itdiklerinde rey tkat getrmeyb serdr tarafna ikyet itmein ber-vechi
makt ylda be yk ake virmek zere reynn ellerine emr-i erf virb zabt
olunurken Kzlbadan gelen Eklis? Meliki Mehmed karnd Halle iki karye zemet
olmak artyla karye-i mezbreyi sekiz yk akeye ki tahvlin yigirmi drt yk akeye
iltizm idb mberet eyledikde hilf- er-i erf reyy rencde idb zulm ve
taaddsinden ekseri perkende oldna Nahcvan kds Mevln Cennet arz
gnderb ve bk kalan rey dahi gelb yle ki mltezim-i mezbr ref olunub ve art
eyledgi iki pre karye hss olub zikr olunan karye ile maan ber-vech-i makt bize
der-uhde olub her sene alt yk akeye kabl idb perkende olan rey dahi
yerlerine geldginden mad taahhd eyledgimiz alt yk akeyi ber-mceb-i art elyevm hazne-i Revna teslm idelim ol artla ki baz ehl-i garaz kimesneler ziyde
iderler ise verilmeye dey ilm itdgi arz olundukda karye-i mezbre ahlsi
perkende ve pern olman here iltizma verilmeyb mukaddem reyya deruhde olundu zere bir yk ake ziyde ile her sene karye-i mezbre tevbii ile art
ve taahhdleri zere alt yk akeye karye-i mezbre reysna der-uhde olunub ve
min-bad garazen ziyde iderler ise verilmeye dey emr-i erf vrid olman sebt-i
defter olund.
Bu kayda gre, Culha ahalisi ziraatla fazla megul olmayp, ekseriyet ticaret
yapmaktadrlar. Kasabann gelirleri Padiah emriyle yllk 5 yk (500 bin ake) karl
iltizam olunmutur. Ancak mltezimler Eklis? Meliki Mehmed ve kardei Halil iki ky
zeamet edip, er-i erf hilafna fazla para almak istediklerinden Culha ahalisi
dalmaya (perkende) balamtr. Bunun zerine Nahivan kads Cennet Efendi
stanbula arz gnderip, geri kalan halkn iltizamn kaldrlmasn ve 2 kyn hassa
alnmasn, karlnda da Revan hazinesine 6 yk (600 bin ake) vereceklerini
309
BA, TTD 895, ss. 7-8.
106
sylediklerini bildirmitir. Bunun zerine iltizam usul terk edilerek 600 bin ake
vermeleri kabul edilerek deftere kaydedilmitir. Culhallar ayrca ihtisb, boyahne,
bozahne, meyhane, emhne, tamg-y siyah, bc- bzr ve bzr- esb vergisi olarak
devlete, senelik 100000 ake vergi demekle mkellef tutulmulardr.310
Culha kasabas gelir kalemlerinin dierlerini; 36750 akelik ispene, 500 akelik
dnm resmi, 4000 akelik buday (500 kile), 3000 akelik arpa (500 kile), 3000
akelik erzen (500 kile), 160 akelik bakla (16 kile), 9600 akelik pamuk (100 menn),
10000 akelik ra (2000 menn), 10000 akelik meyve resmi (311 baheden alnan
vergidir), 500 akelik kevvare resmi, 2000 akelik keten resmi, 2000 akelik yatak
resmi, 990 akelik klak resmi, 3000 akelik anam resmi, 10000 akelik detban ve
tapu-y zemin resmi, 2000 akelik rsum- hariceyn resmi, 2500 akelik bad- heva ve
arusiye resmi oluturmaktadr. Bu vergilerin toplam 100000 akedir.
Cala-zde Sinan Paann 1604 ran seferi srasnda ah I. Abbasn emriyle
Nahivan ile birlikte boaltlan Culhann halk sfahana g ettirilmitir. Culhann
boaltlma sebebi, Nahivana gidip yerlemelerini nlemek ve Culha tccarlarnn
ticar kabiliyetlerinden istifade ederek bakent sfahan bir ticaret merkezi haline
getirmekti.311 G edilen bu yer Yeni Culfa adn alm, mahallelerinin adlar ise
Azerbaycanda meskn Ermenilerin yaad mahallelerinin adlarndan olumutur.312
Bu g, Culhann ticaret karakterini deitirmi ve 1727ye gelindiinde basit bir ky
haline gelmesine sebebiyet vermitir. Nitekim 1590 tarihinde 1470 haneli (yaklak
7350 kii) neredeyse bir ehir hviyetinde olan Culha, 1727 tarihinde 39 (yaklak 195
kii) haneli kk bir ky halini almtr. Vergi geliri ise 8055 akeye dmtr.313
4.1.2. ukur Saad Kr Kesiminde ktisad Hayat ve Vergiler
Revan, Osmanl Devletinin snrlar ierisinde yer ald dnemlerde sosyal ve
ekonomik adan sk bir denetime tabi olmutur. Revandan elde edilen tm gelirler,
tahrir defterlerine kaydedilmitir. Bu defterlerde sanayi, gmrk, hububat, ba-bahe,
hayvan, ihtisap ve pazar gibi kalemlerden elde edilen vergiler kayt altna alnmtr.
Defterlerde yer alan bu vergileri reayadan alnan vergiler, zirai retimden alnan
310
BA, TD 633, s. 393.

Mustafa Sf, Mustafa Safinin Zbdett Tevrhi, (Haz. brahim Hakk uhadar), c. 2, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara 2003, s. 32; Playfair, Age., s. 306.
312
BDAGM, Osmanl-ran-Rus likileri, s. 7.
313
BA, TD 633, s. 393; BA, TD 905, ss. 162-163.
311
107
vergiler, sanayide kullanlan rnler, hayvanclk ve sanayi tesislerinden elde edilen
vergiler eklinde snflandrabiliriz.
4.1.2.1. Reayadan Alnan Vergiler
ift Resmi ve balantlar; Osmanllar Revan Eyaletini sisteme entegre etmek
iin blgede ift-hane resmi sistemini uygulamtr. Bu sistemdeki vergileri ift, nimift,
bennak, caba, ispene ve mcerred resimleri oluturmaktadr. 1727 ylna ait tahrir
defterlerine bakldnda, nfus art ve ekonomik nedenlerle ilgili olarak ift, nimift,
bennak ve ispene vergilerinin byk oranda art gsterdii grlebilmektedir. Caba
statsndeki reayadan alnan vergilerde ise byk oranda bir d gze arpmaktadr.
1519 tarihli kanunme ile oluturulan ift resmi sistemi hukuku u zelliklere
sahiptir;
1-Tamam iftlik tasarruf eden raiyetten 50 ake ift resmi, bir iftliin yars kadar
yer tasarruf edenden 25 ake nim ift resmi, bir mikdar yer tasarruf edenden 18 ake
bennak resmi, yeri olmayandan 12 ake caba resmi alnrd.
2-Defterde ift, nim veya bennak kayd olunan reayadan biri vefat ettiinde, birka
olu varsa yeri mcerredine kaydedilir, byk oul/lar ise caba kaydolunup, yeri
mterek tasarruf ederlerdi. Caba ve bennaklk reayay babas yerinden men etmezdi.
Zira babadan kalan toprak, mlk-i mevrus gibi, yani miras kalm mlk toprak gibi
kabul edilirdi.314
3-ift veya nim ift yer tasarruf eden reayann kendisi ve olu vefat etse, yeri
torununa, karde yeri kardee intikal etmezdi. Ancak tapulu isterse, yabancya
verilmeyip toruna ve kardee verilirdi.
4-Mcerredlerden vergi alnmazd. Ancak mcerred, evlenirse (teehhl)
kendisinden caba resmi alnrd.
Revan kanunnmesinde belirtilen ift resmi ve balantlarnn miktarlar,
mparatorluun dier blgelerinde alnan vergi miktaryla ayndr. Bu da blgede
Osmanl sisteminin tam manasyla uyguladn gstermektedir. 1590 tarihli kanuna
314
Kanunnmedeki kayt yledir; resm-i ift zerine temam iftlik kayd olunan raiyyetden elli ake
nm iftden yigirmi be ake ve bir mikdar yer tasarruf eden ekinl bennkdan on sekiz ake ve caba kayd
olunan kimesnelerden ki knn- kadm zere on iki alnur ve defter-i hknde ift veya nm veya bennk
kayd olunan reayadan biri fevt olup birka oullar kalsa yeri mcerredine kayd, ulular caba kayd
olunup resm-i caba ile yr resmi dahi birikdirilp bi-kader-i hasasihim resimlerin eda idp yeri mterek
tasarruf iderler.Zr caba ve bennklk raiyyeti atas yerinden men itmez. Fil-hakka mlk-i mevrsu
gibidir
108
gre, topraklarn verimliliine gre bir ift yerin dnm deimektedir. Verimli
yerlerde 80 dnm, orta verimlilikteki yerde 100 dnm ve verimsiz yerde 130 dnm
bir iftlik yer itibar olunmutur.
1590 tahririnde 94 Mslman Trk hanesi ift statsnde kaydedilmitir.
Yukarda belirtilen vergi birim fiyatna gre de, bunlardan 4700 ake ift resmi
alnmtr. 1727de ift resmi ve balantlarnn vergi birim fiyat ayn kalm, ancak ift
statsnde kaytl hane says 2052ye kmtr. Bu artda nfus art ve tahrir
memurlarnn halk yerinde bularak; iledii topran miktarn renip, buna gre
topran statsn belirlemesi ve yazmasnn nemli bir etken olduu dnlmektedir.
kinci tahrirde yukarda verilen haneye istinaden 101364 ake ift resmi toplanmtr.
lk tahrirde 12 aileden 300 ake nim-ift resmi alnmken, ikinci tahrirde 1181 aileden
29950 ake vergi alnmtr. lk tahrirde 1681 hane olan bennak says ikinci tahrirde
7699 haneye kmtr. Bu vesileyle ilk tahrirde 29888 ake, ikinci tahrirde ise 137596
ake bennak resmi alnmtr. ki tahrir karlatrldnda caba resmi haricindeki tm
vergilerde art olduu gzlemlenirken, caba vergisinde ise bir d olduu
grlmektedir. lk tahrirde 670 hane caba statsnde kaytlyken, ikinci tahrirde 44 hane
caba statsnde kaydedilmitir. Bu durum, ilk tahrirden sonra, aradan geen yaklak
140 ylda, ekonomik seviyenin ykseldiinin bir iareti olarak saylabilir. lk tahrirde
kanunnmedeki defterde kayd olunan Mslman mcerredlerinden nesne alnmaz
mcerred olan teehhl itse caba resmi alnur hkmne istinaden mcerredlerden
(bekr) vergi alnmamtr. kinci tahrirde ise kii bana 6 ake vergi alnmas
emredilmi ve 1415 Mslman bekrdan, toplam 8490 ake vergi geliri elde edilmitir.
Gayrimslim ailelerden alnan ispene vergisinde, iki tahrir kyaslandnda,
byk bir orandaki art dikkati ekmektedir. 1590 Kanunnmesindeki ve vilyet-i
mezbre keferesi haraclarn ed itdklerinden sonra rsm- iftden bedel-i
siphlerine her harac-gzr bana yigirmi beer ake ispene vaz olunmudur. Ed
itdklerinden sonra zemnlerinden resm-i ift ve resm-i nm ve resm-i dnm virmezler
kaydnda belirtildii gibi Hristiyan ailelerden 25 ake ispene vergisi alnmtr. lk
tahrirdeki 5187 gayrimslim kayt altna alnmken, ikinci tahrirde 10459 aile deftere
kaydedilmitir. Buna gre de ilk tahrirde 126525 ake, ikinci tahrirde 266873 ake vergi
tahsil edilmitir.315
315
Bkz. Tablo 4.1.2.1.1. ve Tablo 4.1.2.1.2.
109
Tablo 4.1.2.1.1. 1590 Tarihli Tahrire Gre ift Resmi Sistemine Bal Vergiler ve
spene
Nahiye
Abaran
Abnik
Acakala
Alnca
Aralk
Armuy
Azadciran
Bazaray
Derenrgt
Dereahbuz
Deream
Karbi
Karaba
Karni
MevaziHatun
Mlk-i Aslan
Nahivan
Ordubd
Revan
Sisyan
arabhane
err
orlut
Talin
Vadi
Zar
Zebil
Toplam
Mslim
Gayri Mslim
R
(Ake)
NS
NR
(Ake)
BS
BR
(Ake)
CS
CR
(Ake)
HR
(Ake)
DR
(Ake)
KR
(Ake)
R
(Ake)
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
28
0
19
0
0
0
0
1
0
0
46
0
0
0
0
0
94
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1400
0
950
0
0
0
0
50
0
0
2300
0
0
0
0
0
4700
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
8
0
3
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
12
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
200
0
75
0
0
0
0
25
0
0
0
0
0
0
0
0
300
0
0
19
267
5
36
281
0
0
44
0
115
29
104
0
4
156
0
50
27
0
315
49
31
149
0
0
1681
0
0
342
4806
90
648
4925
0
0
792
0
2023
522
1872
0
72
2772
0
846
486
0
5570
882
558
2682
0
0
29888
0
0
12
55
4
11
81
0
0
11
0
36
6
50
0
0
54
249
21
4
0
11
9
15
41
0
0
670
0
0
144
660
48
132
972
0
0
132
0
420
72
540
0
0
648
2988
240
48
0
132
108
180
492
0
0
7956
0
0
2650
10873
1100
2500
11940
0
2300
5313
950
18129
1800
14093
260
800
22375
200
24855
6273
0
24704
3400
7670
12100
0
0
174285
0
0
760
3100
200
600
2788
0
490
1200
400
2950
730
2330
500
100
3260
500
5330
1175
0
9250
700
1100
2350
0
0
39813
0
670
3486
400
236
3210
0
420
1140
570
5060
800
2310
200
250
4250
30
4390
2670
0
5408
725
840
2050
0
0
39115
0
0
395
254
205
16
421
0
27
88
54
691
0
138
24
0
290
15
767
1545
0
0
34
173
50
0
0
5187
0
0
9415
6350
5125
400
8988
0
675
2200
1350
16250
0
3450
600
0
7250
375
19077
38625
0
0
820
4325
1250
0
0
126525
Kaynak: BA, TTD 633; S: ift Says, R: ift Resmi, NS: Nim ift Says, BS: Bennak Says BR: Bennak
Resmi, CS: Caba Says, CR: Caba Resmi, HR: Rsum- Hariceyn, DR: Dnm Resmi, KR: Klak Resmi, S:
spene Says, R: spene Resmi
Tablo 4.1.2.1.2. 1727 Tarihli Tahrire Gre ift Resmi Sistemine Bal Vergiler ve
spene
Nahiye
18
33
58
28
R
(Ake)
900
1450
2900
1400
60
22
0
8
0
140
23
284
395
S
Abaran
Alnca
Aralk
Azadciran
Dere
Alakes
Dereiek
Derenrgt
Dereahbuz
Deream
Idr
Karaba
Karni
Karbi
Mslim
BR
BS
(Ake)
38
684
453
7918
257
4620
354
6380
0
0
0
0
CR
Ak.
0
0
0
0
HR
(Ake)
0
0
1520
315
DR
(Ake)
0
14000
610
855
KR
(Ake)
0
600
0
11890
Gayri Mslim
R
S
(Ake)
250
7073
569
16355
337
8425
1878 45515
4
49
36
0
NR
(Ake)
100
1225
900
0
2954
33
825
136
2362
1085
10559
109
2725
110
0
400
0
7000
1100
14200
19750
9
0
11
0
105
27
94
246
225
0
275
0
2625
575
2800
6175
28
0
34
0
413
151
708
647
504
0
668
0
7616
2698
12647
11544
0
0
0
0
0
0
0
7
0
0
0
0
0
0
0
84
25
0
0
0
3800
0
5131
7747
0
0
4910
0
3470
3600
3960
9009
2020
0
0
0
0
0
0
136
317
56
127
255
288
72
110
1761
7900
1400
3137
6325
6050
1800
3000
44350
NS
CS
110
Krkbulak
Klaan
Mak
141
65
107
7050
3250
5350
67
8
59
1725
200
1475
458
510
421
8236
8842
7482
0
0
0
0
0
0
8514
0
0
10490
9062
0
1700
6640
2040
1329
1465
242
36000
36590
6075
Mevazi-i
Hatun
75
90
2610
33
850
31
1550
14
350
124
2278
4600
276
7000
18
3
450
150
0
0
0
0
31
362
522
6522
0
0
0
0
90
315
5200
0
0
0
99
0
2476
0
38
1900
37
925
104
1872
7990
21
525
31
5
62
221
5
181
75
2052
1550
250
3600
11150
250
8950
3750
19
3
39
121
0
126
71
1181
475
75
975
3025
0
3175
1750
29950
159
87
227
1478
59
267
186
7699
2858
1592
4086
26574
1062
4601
3338
0
0
0
0
0
37
0
44
0
0
0
0
0
74
0
158
3230
1000
1934
5954
0
3980
2980
47620
250
15580
782
4310
0
330
2460
0
0
0
0
1170
0
120
26316
0
87
144
0
50
452
132
0
2125
3600
0
1150
11652
4775
10459
266873
Mlk-i
Arslan
Nahcivan
Ordubd
Sair
Mevazi'
Sederek
Sisyan
Srmeli
erur
orlut
regel
Vadi
Toplam
101364
137596
114637
Kaynak: BA, TTD 901; 905
Gayrimslim bekrlar ilk tahrirde vergiden muaf tutulmakla birlikte, ikinci

tahrirde bunlardan da vergi alnmaya balanmtr. Fakat, bu usl tm eyalet iin ayn
uygulanmam, Revan defterine kaytl kaza ve nahiyelerindeki bekrlardan mcerred
resmi alnrken, Nahvan defterine kaytl nahiyelerde ise alnmamtr. Bu meyanda
Revan Livasndaki 500 bekr gayrimslim, tpk evli reaya gibi kii bana 25 ake
vergi demekle mkellef tutulmu ve kendilerinden toplam 12500 ake vergi
alnmtr.316
ift resmi sisteminin vergilerden biri de dnm resmidir. 1590 tarihli
kanunnamede geen iftlikden ziyde yer tutsa ziyde tuttu yerin resmin virr ...
hric raiyyet dnm hakkn virr eer l yer olub her yl ekilrse iki dnmde bir
ake ve eer edn olursa dnme bir ake almak knn- kadme mutbkdur
ifadelerinden de anlalaca zere, bir iftlikten fazla yer tasarruf eden reaya, burann
resmini derdi. Reaya her yl eer verimli bir yeri ekerse iki dnmne bir ake,
verimsiz bir yeri ekerse dnme bir ake, dnm resmi olarak derdi. Dnm resmi
ift resminin en kk birimi olarak da saylabilir.317 Resm-i dnmden elde edilen
gelir, ilk tahrirde 39813 ake iken, ikinci tahrirde 114637 akeye kmtr.
ift resmi sistemine dahil edilebilecek bir vergi de, defterlerde resm-i hariceyn
adyla kaydedilen resimdir. Hariceyn resmi, 1590 tarihli kanunnmedeki vilyet-i
316
Yaplan iki tahrire bakldnda gze arpan en nemli husus, Osmanl Devletinin bekrlardan zaman
zaman vergi almam olmasdr. Bu durumun, devletin nfus ve ekonomi politikalaryla ilgili olduu
sylenebilir.
317
nalck, Toplum ve Ekonomi, ss. 46-48.
111
Revnn her karyenn hn-i tahrrde defter-i hknye yazlmayub hric kalan
reysnn resmi yine karyeye mahsb olub hricdr dey dhil olunmaya ve hric
mstakil kalem olmayub her karyenn siphisi zapt ider kaydna gre, tahrir esnasnda
deftere yazlmayp hari kalan reayadan alnan bir vergidir. Tahminimizce, hari kalan
bu kesimi, konar-ger airetler oluturmaktadr. Zira tahririn yapld mevsimde
yaylakta bulunan konar-gerlere zaman zaman ulalmakta glk ekilmi, bu yzden
deftere kaydedilememilerdir. lk tahrirde bu vergi 174285 ake iken, ikinci tahrirde
byk bir d gstererek 47620 ake olmutur. Bu dten ikinci tahririn daha
salkl yapld ve daha fazla kiinin defter kaydna alnd anlalmaktadr.
ift resmi sistemine bal vergilerden biri de klak resmidir. 1590 tarihli
kanunda klak resminden bahsederken, fasl-klak, bir kimesne bir sipahinin
tmarnda klasa evl olsa resm-i klak alt ake alna ve mcerred olsa ttni olsa
resm-i duhn ake alna ve klayan kimesne dahi klad yerde zirat ider olsa
resm-i zemn virr, resm-i klak virmez ve klakc olan kimesne yla dek resm-i
klak virb yldan ziyde otursa resm-i bennk alna. eklinde bir kayt
dlmtr. Bu kayda gre, klak resmi bir raiyet rsumu olup318, bir baka sipahinin
timarnda klayan reaya, evli olursa 6 ake klak resmi, mcerred olursa duhan
resmi319 ad altnda 3 ake, klayan kimse ziraat yaparsa zemin resmi, yldan fazla
kalrsa bennak resmi vermekle mkellef tutulmutur. Eyalet genelinde ilk tahrirde
39115 ake toplanan klak resmi, ikinci tahrirde 26316 ake olmutur.
Bad- Heva Resimleri; resm-i arusiyye, crm cinayet, tapu, yava, detibni v.s.
vergiler iin kullanlan genel bir ad olan bd- hev resmi ve trleri320 hakknda gerek
Revan kanunnmesinde ve gerekse defter kaytlarnda alnan resim bedelleri hakknda
kaytlar bulunmaktadr. rnein arsne resmi ile ilgili olarak Revan Kanunnmesinde;
fasl-rsm- arsne dahi hssa-i hmyndan ve mr-i mrn ve mirliv
hslarndan zemetlerden ve syir serbest olan tmardan bkire kzdan altm ve yine
avratdan otuz ake mezkrun zbtlar olub vesyir erbb- tmarn nsf- arsiyyesin
aalar alub ve nsf- herin mr-i mrna kayd olunan mr-i mrna ve mirlivya ve
318
Osmanl kanunlarnda klak resmi, hariten gelip, mir veya bir timar sahibine ait topraklarda
srsn klatan ve kuzulatanlardan alnan bir vergi olarak tanmlanmaktadr (Neet aatay, Osmanl
mparatorluunda Reayadan Alnan Vergi ve Resimler, ADTCF Dergisi, 2(5), Ankara 1947, ss. 484485).
319
Halil nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi,. stanbul
1996, s. 48.
320
Ayrntl bilgi iin bkz. Sahilliolu, Bd- Hev, s. 417.
112
zemete kayd olnan zbitleri alurlar ve bkire kzun arsiyyesin her ne yerden gse
atas kimin raiyyeti ise ana virr ve seyyibe avrat her kimin topranda vki olursa
resm-i arsiyyesin toprak aas alur. Yrk ve yzdeci tifesinn mekn- muayyenleri
olmadu sebebden atasna tb olmakda bkire ve seyyibe beraberdr zam ve
erbb- tmarn kzlarn resm-i arsneleri sancaa kayd olunan sancaa ve hssa-i
hmyna alnur321 kayd dlmtr.
Tahrir defterlerinde, detbani322 ve tapu-y zemin323 genellikle birlikte
zikredilmekle beraber, nadiren ayr ayr da kayt altna alnd olmutur. Detbani ve
tapuy- zemin vergisi olarak ilk tahrirde 134491 ake, ikinci tahrirde 324708 ake vergi
tahsil edilmitir.
Bir dier bd- heva tr vergi, evlilik vesilesiyle alnan resm-i arusnedir.324
1590 ylnda bu verginin toplam geliri 59604 ake iken, sonraki tahrirlerde toplam
575441 ake gelir elde edilmitir.325
Tablo 4.1.2.1.3. ukur Saad Blgesindeki Bd- Heva Resimleri
1590
1727
Abaran
Abnik
Acakala
Detbani ve Tapu-y
Zemin
0
0
3440
Bad- Heva ve
Arusane
0
0
2377
Detbani ve Tapu-y
Zemin
3107
-
Bad- Heva ve
Arusane
4981
-
Alnca
8750
9036
27146
59344
Aralk Kazas
Armuy
Azadciran
1100
2000
10720
978
414
7217
2749
28752
5012
61385
Bazaray
Dere Alakes
28117
37336
Dereiek
Derenrgt
2050
1485
3831
2450
6396
8419
Nahiye
321
BA, TTD 633, s. 4.

Detban kelime manas itibariyle farsa olup, kr bekisi anlamna gelmektedir. Detbanlar, ekili
yerleri hayvanlarn ziyanlarndan ve hrszlardan korumakla mkellef idiler. Bu gibi ziyanlardan sorumlu
olanlardan alnan detbani resminin bir ksm, detbanlara verilirdi. (Daha fazla bilgi iin bkz. Sahilliolu,
Agm., ss. 416-418).
323
Resm-i tapu olarak da bilinen bu vergi tr, genellikle topra yl st ste iletemeyen veya
topran brakacak bir olu olmayanlarn topraklarnn, belirli bir cret karlnda bir ahsa verilmesi
karlnda alnan vergidir (Sahilliolu, Agm., s. 417). Bu durum 1590 tarihli Revan kanunnamesinde
reayann zirate kbil yerlerinden bilzr yl mtevliyen boz kalsa tmara zarar olduu takdirce
def-i zarar in sahibinn elinden alnub gayri kimesneye tapuya virmek cizdr (BA, TTD 633, s. 5)
ifadesiyle belirtilmitir.
324
Revan Kanunnamesinde bad- heva ve resm-i arsane adyla geen bu resmin mahiyeti, bir kz veya
dul kadn evlenirken kadya verilen nikah resminden baka, timar sahibine veya sancak beyine verilen
resimdir, kzlar evlendii zaman, timar sahibinden de alnrd. (Daha fazla bilgi iin bkz. aatay, Agm.,
ss. 506-507).
325
Bkz. Tablo 4.1.2.1.3.
322
113
Dereahbuz
3365
2007
14829
24382
Deream
1050
664
1860
6000
Idr
8245
15018
Kabri
13182
5222
15824
30102
Karaba
850
640
9360
13952
Karni
Kaza-i
Ordubd
5454
1765
14983
29334
500
520
1280
15090
Klaan
21388
26861
Mak
7616
16211
Mevazi-i Hatun
1260
190
4581
5484
Mlk-i Aslanlu
1500
88
15940
20720
Nahivan
17117
6312
11421
8279
Revan Merkez
7928
5619
15370
23161
Sair Mevazi
16690
26471
Sederek
2465
4675
Sisyan
15350
4623
29169
56891
Srmeli
4237
8716
arabhane
err
orlut
regel
24204
2800
-
3646
1355
-
9683
2410
13994
18145
11480
21123
Talin Kazas
6650
3004
Vadi
Zar
Zebil
Toplam
5221
0
0
134491
2442
0
0
59604
7211
324708
10473
575441
Kaynak: BA, TTD 633, 901, 905
Bac Vergileri; Tahrir defterlerinde Revan Eyaletinde bc- bzr, bac-

rahdarlk, bac- hamr, bac- ubur ve bc- bzr- galle bal altnda be eit bac
vergisi kaydedilmitir. Bc- bzr vergisi ounlukla ihtisb, boyahne, bozahne,
tamg-y siyah vesair vergilerle birlikte kaydedildiinden326, her iki tahrirde de ne kadar
yekn tuttuu tesbit edilememitir. Ancak 1727 ylnda Nahivan ehrinde 6000 ake ve
326
Defterlerde umumiyetle Mahsul-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve meyhane ve emhne ve

kasabhne ve bahne ve sabunhne ve asesiye ve bc- bzr ve bzr- esbtamga-i siyah der-nefs-i
Nahcvan 250 000 (BA, TTD 633, s. 114), Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve meyhne ve
emhne ve tamg-y siyh ve bc- bzr ve bzr- esb der-nefs-i Ordubd 50000 (BA, TTD 633, s.
289), Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve emhne ve kasabhne ve bahne ve asesiye ve
bc- bzr ve tamga-i siyah ve bzr- esbder-nefs-i Revan 250000 (BA, TTD 633, s. 35) eklinde
kaydedilmitir.
114
Klaan Nahiyesindeki Yezdabd Kynde 1200 akelik bc- bzr vergisinin tek
bana kaydedildii grlmektedir.327
Bc- bzr- galle olarak alnacak vergi miktar 1590 tarihli Revan
Knunnmesinde belirtilmitir. Buna gre; buday, arpa ve dier hububat satnn her
mddnden (1 mdd 20 stanbul kilesidir) buuk kile, un satndan her yk alt kile
olduu takdirce- yk bana iki ake alnmas emredilmitir. Defter kaytlarnda ise bu
vergi dier vergilerin ierisinde zikredildiinden miktar tesbit edilememitir.
Gayrimslimlerin kulland arap vesair iecekten bac- hamr ad altnda bir
vergi alnrd. 1727 ylnda Mlk-i Arslan Nahiyesine bal ehre Kynde 1200 ake
bac- hamr vergisi alnmtr.328 Ayrca Ordubd Kazasnda bc- bzr, esb ve anamla
birlikte kaydedilmi bir hamr vergisi vardr.
1727de Dere Alakes Nahiyesinin ah Yurdu Mezrasnda ticaret yollarnn
muhafazas iin, bc- rahdarlk ad altnda bir nev gmrk vergisi alnmtr. Bunun
miktar 12000 akedir.329
1727 ylnda, Mlk-i Arslan Nahiyesine bal ehre Ky yaknlarnda ki Kzl
Boaz mevkisinde bac tesbiti ve alm yaplmaktayd. Bu meyanda bc- ubur ad
altnda 8000 ake vergi alnmtr.330
4.1.2.2. Zira retimden Alnan Vergiler
4.1.2.2.1. Hububat ve Bakliyat
ukur-Saad blgesi, Aras ve kollar tarafndan sulanabilen bir araziye sahiptir.
Ayrca blgede Krkin ay gibi mnferit aylar da bulunmaktadr. Bu zellii ile
tarma elverili Revan blgesinde zira retimin ilk srasn buday ve arpa almaktadr.
Osmanllar blgedeki tarmsal retimin salkl ve dzenli bir ekilde yaplabilmesi iin
eitli tedbirler almlardr. Nitekim tahrir defterlerindeki;
Nahiye-i Abaranda vaki nehr-i Krkin, Cebel-i Elegezden cereyan idb
Gazanfer karyesi nam mahalde tensif olub nsf Karni Nahiyesinde ve nsf Abaran
Nahiyesinde kadimden harklar olan kuralarnn harklarna cereyan idb vakt-u
zeman ile ekinlerin suvarub nehr-i mezburun nsf Karni, Nahiyesinde ve nsf Abaran
Nahiyesinde cari olub birbirlerinin sularna mdahale olunmamak zere defter-i
cedid-i hakanye kayd olnd. kayd ile Karye-i mezburun (tirak) harklarna cari
327
BA, TTD 905, s. 143.

BA, TTD 905, s. 91.
329
Bac- rahdarlk der mezra-i mezbur (ah Yurdu) tabi-i Dere Alakes fi sene 12000 (BA, TTD 905, s.
279).
330
BA, TTD 905, s. 91.
328
115
olan nehir Abaran Nahiyesinden cereyan idp yine Karbi Nahiyesinde vak Kilise
ve Halus ve Ali Begl ve Kznik nam karyeler bizim dahi nehr-i mezkurda hissemiz
vardr dey tirak karyesi ahalileriyle beyinlerinde nizalan vak olmala devletl ve
inayetl vezir-i ruen-zamir Revan muhafz el-Hac Recep Paa hazretleri tarafndan
sadr olan buyuruld mucebince hark- mezbrun zerine varlub civarnda vak Karpi
ve Mugan ve gan nam karyelerin msinn ve ihtiyarlarndan ve Revan sakinlerinden
sual olundukda kadiml eyyamdan ber nehr-i mezkr tirak karyesine mahsus
olub ekinlerine ve balarna ve bahelerine ancak vefa ider dey haber virmeleriyle
kur-i mezkrlarn nizalar meni ber-muceb tahrir-i cedid nehr-i mezkr tirak
karyesine mahsus olmak zere kayd olund331 kayd bu meyanda alnm karar ve
tedbirleri ifade etmektedir.
Tarmsal alanda, her iki tahrirde de en fazla retimin buday ve arpada olduu
grlmektedir. Hububat olarak, buday ve arpann yansra eltik, dar ve mahlut332
retimi de yaplmtr. Blgede ayrca mercimek, nohut, kll ve bakla gibi bakliyat
trnden zirai rnlerin de retimi yaplmtr. Bu mahsuller, tahrir defterlerinde hasl
bal altnda hnta, gendm (buday), cev, air (arpa), eltk, nohut, mercimek, bakla,
kll gibi eitleri, kile olarak arlklar ve ake olarak vergi miktarlar hem ayni hem
de nakdi olarak kayt altna alnmtr. Mahsuln maktu olarak da kayt altna alnmas,
tahrir kymeti hakknda da bilgi sahibi olunmasna imkan salamtr.
Revan Eyaletine ait tahrir defterleri incelendiinde, tahrir kymetlerinin
deikenlik gsterdii grlmektedir. 1590 ylnda bir kile budayn tahrir kymeti 8
ake, ikinci tahrirlerde 30 akedir. Arpann tahrir kymeti 6 ake iken 20 akeye, dar 6
akeden 20 akeye, mercimek 8 akeden 60 akeye, nohut 8 akeden 60 akeye
ykselmitir. Sadece Nahvan livasnda retimi yaplan baklann tahrir kymeti 15
akedir. XVI. yzylda blgede mahlut retimi yaplmazken, XVIII. Yzylda Makde
mahlutun tahrir kymeti 30, Revan Livasnda ise 20 ake olarak belirlenmitir. Dier
rnlerin tahrir kymetleri de Tablo 4.1.2.2.1.1de belirtilmitir.
Tablo 4.1.2.2.1.1. ukur Saad Blgesinde retilen Mahsuln Tahrir Kymetleri
RN
Adi
Arpa
Bakla
331
Revan 1590
8
6
8
Mak 1727
30
-
Nahvan 1727
20
15
Revan 1727
20
-
BA, TTD 901, s. 122, 261.

Karmnda, belli bir oranda buday, belli bir oranda arpa ve yulaf, belli bir oranda ise arpa veya
ayr, sprge otu tohumu olan bu tr rne, kark veya saf olmayan anlamna gelen mahlut
denilmektedir (Daha fazla bilgi iin bkz. Hayati Doanay, Ziraat Corafyas, Aktif Yaynevi, Erzurum
2007, s. 142).
332
116
Buday
avdar
Dar
Kavri
Kekl
Kenekercek
Kerdekar
Kurene
Kll
Mahlut
Ma333
Mercimek
Nohut
Pamuk
Pirin
Sir ve Piyaz
Susam
Ttn
Yarie
Zegerek
8
6
6
8
8
96
30
5
5
-
30
20
30
75
-
30
15
15
15
21
15
18
15
18
18
75
75
21
15
30
20
20
60
60
75
60
100
Kaynak: BA, TTD 633, 901, 905
lk tahrire nazaran ikinci tahrirde rnlerin tahrir kymetinin artmasnn kesin

sebebi tespit edilememekle birlikte, Safevlerin iinde bulunduu siyas ve ekonomik
buhran, savatan yeni km corafyann tahrip olmas ve bunlara bal enflasyonun
etkisi sebep olarak sylenebilir. Zira, ah Hseyin zamannda byk bir ekonomik
buhran yaanm, Devlet ar vergiler koymak zorunda kalmtr. Bu vergileri
deyemeyecek durumda olan halk, yerini-yurdunu terk ederek g etmek zorunda
kalmtr. Bu durum retimin dmesine sebebiyet vermitir. Ardndan gelen Afgan
istilas lkeyi tam bir kaosa srklemi, merkezi ynetim ortadan kalkm, kaos ve
gvensiz ortam yine retimi etklemitir. Bunun zerine gelen Osmanl saldrlar da
retimi derinden etkilemitir. Osmanl askeri harekat srasnda Safevlerin ekili arazileri
tahrip ve halkn yurtlarn terk etmesi retimin dmesinde etkili olmutur. retimin
dmesi, ktla ve enflasyona yol am, bylece tahrir kymeti byk art
gstermitir.334
1590 kanunnamesine gre, blgeden alnan r oran 1/10 nisbetindedir. ok
nadiren hums alnd da vakidir. Tahrir defterlerinde belirtilen ayni r miktarnn on
333
Idr ve Kars yresinde baklagillerden bir eit sebzeye verilen isimdir. (Trk Dil Kurumu,
Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl, c. 12, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1982).
334
Bilgili, ran ve Azerbaycan, ss. 208-211.
117
ile arplmas sonucunda, blgedeki retimin gerek miktarn ortaya karabiliriz.
Aada hububat ve bakliyatn r ve istihsalinin yan sra ton olarak karl da
verilmitir. rnlerin ton olarak karl hesaplanrken W. Hinzin verdii ve genel
olarak kabul gren buday, dar, avdar, nohut, mercimek, bakla, soan ve sarmsak
gibi rnlerin bir kilesinin 25 kilograma, arpann bir kilesinin 22,25 kilograma ve
eltiin bir kilesinin 12,828 kilograma eit olduu deer esas alnmtr.335
1590 tarihli defterde, hububat eitleri ierisinde retilen rnlerin ilk srasnda
buday vardr. kinci tahrire gre ise bu durum deimi, arpa retimi buday
retiminin nne gemitir.336 Buday retim miktarnn d gstermesinin en nemli
nedeni, yukarda belirtildii zere blgede meydana gelen siyas ve asker olaylardr. lk
tahrire gre 43056 ton buday retimi yaplmken, 1727 ylnda retim, %76 orannda
d gstererk 10335 tona gerilemitir. XVI. Yzyln sonlarnda Revan Eyaletinde en
fazla buday retimi 5668 tonla Revan merkez nahiyesinde yaplrken bunu, 4400 tonla
erur ve 4350 tonla Nahvan nahiyeleri izlemitir. 1727 ylnda ise en fazla buday
retimi 1977 tonla Karpi nahiyesinde yaplmtr. Karpiyi 1750 tonla Krkbulak ve
1082 tonla Idr nahiyeleri izlemitir. lk tahrirde belirtildiine gre budaydan
1.398.420 ake vergi geliri elde edilmitir. Son tahrirde budayn tahrir kymetinin 8
akeden 30 akeye ykselmesine ramen, elde edilen vergi geliri 1.247.135 akeye
gerilemitir.
Blgede retimi en ok yaplan bir dier tarm rn de arpadr. Buday gibi
kurak iklimlerde yetien arpa, ilk tahrire gre, 32066 ton retilmi ve 862.006 ake
vergi tahsis edilmitir. 1727 ylnda, arpann tahrir kymeti 6 akeden 20 akeye kadar
ykselmesine ramen, % 66 orannda bir dle sadece 11100 ton retilebilmitir.
Ayrca arpadan 994228 ake gelir elde edilmitir. Arpa, retimi dmesine ramen
ikinci tahrire gre budaydan daha fazla retilmitir. 1727 tarihinde buday ve arpa
retiminin azalmasnn birok nedeni olabilir. Fakat bu dteki temel etken, halkn
blgede geliri daha fazla olan zegerek ve kenekercek gibi dier rnlere ynelmesidir.
335
336
Walther Hinz, slamda l Sistemleri, stanbul 1990, s. 51.

Hububat ve bakliyat retiminin yzde oranlar iin bkz. grafik 4.1.2.2.1.1. ve Grafik 4.1.2.2.1.2.
118
Grafik 4.1.2.2.1.1. 1590 Tarihli Tahrire Gre Hububat Ve Bakliyat retimi % Oranlar
Grafik 4.1.2.2.1.2. 1727 Tarihli Tahrire Gre Hububat Ve Bakliyat retimi % Oranlar
eltik, buday ve arpadan sonra, dnya nfusunun beslenmesindeki nemli
tahldan birisidir.337 Fakat yetime dneminde, buday ve arpann aksine zel iklim
artlar istemesinden dolay, dier iki tahla oranla yaygn ekilde yetitirilememektedir.
Scak blgelerin rn olan eltik, buna ramen olgunlama dneminde bol su
istediinden, sadece dere kenarlarna yakn olan Revan, Karpi, Karni, erur, Vadi,
Azadciran, Aralk, Dere Alakes, Deream, Igdr, Nahivan ve Sair Mevazi
nahiyelerinde retilebilmitir. Aralk, Deream ve Nahcvan nahiyelerinde ilk tahrirde
herhangi bir kayda rastlanlmazken, ikinci tahrirde retime baland grlmektedir.
Azadciran ve Vadi nahiyelerinde ise ilk tahrirde pirin retimi varken, ikinci tahrirde
337
Doanay, Age., s. 116.
119
retimin yaplmad anlalmaktadr. lk tahrirde toplam 910 ton pirinten 214.410
ake, ikinci tahrirde ise 1463 ton pirinten 513.895 ake vergi geliri salanmtr.338
Tablo 4.1.2.2.1.2. ukur Saad Blgesinde eltik retimi ve Toplam Kymeti
Nahiye
Abaran
Abnik
Acakala
Alnca
Aralk
Armuy
Azadciran
Bazaray
Dere Alakes
Dere iek
Derenrgt
Dereahbuz
Deream
Igdr
Kabri
Karaba
Karni
Klaan
Mak
Mevazi-i Hatun
Mlk-i Arslan
Nahivan
Ordubd
Revan
Sair Mevazi
Sederek
Sisyan
Srmeli
arabhane
erur
orlut
regel
Talin
Vadi
Zar
Zebil
TOPLAM
Y
0
0
0
0
0
0
276
0
0
0
0
1020
Y
0
0
0
0
0
0
2760
0
0
0
0
10200
1590
Ton
0
0
0
0
0
0
35,4
0
0
0
0
130,8
1475
0
0
0
0
50
0
0
3830
0
0
450
0
0
7101
14750
0
0
0
0
500
0
0
38300
0
0
4500
0
0
71010
189,2
0
0
0
0
6,4
0
0
491,3
0
0
57,7
0
0
910,8
Kymet
0
0
0
0
0
0
8280
0
0
0
0
30600
Y
0
0
100
0
1200
0
0
0
10
300
2503
0
45630 1402
0
0
0
0
0
0
0
11
0
1500
3350
2
0
0
0
0
0
114900 2537
0
0
0
0
13500
0
0
0
214410 11415
1727
Y
Ton
0
0
0
0
1000
12,8
0
0
12000 153,9
0
0
0
0
0
0
100
1,2
3000
38,5
25030 321
0
0
14020 179,8
0
0
0
0
0
0
0
0
110
1,4
33500 429,7
20
0,03
0
0
0
0
0
0
25370 325,4
0
0
0
0
0
0
114150 1463,7
Kaynak: BA, TTD 633, 901, 905; Y: r Yekn, Y: stihsal Yekn
338
Bkz. Tablo 4.1.2.2.1.2.
Kymet
0
0
6000
0
5700
0
0
0
80
18000
41520
0
86460
0
0
0
0
825
208100
150
0
0
0
147060
0
0
0
513895
120
Hububat olarak saylabilecek dar ve mahlut da, blgede yetitirilen dier tarm
rnleridir. lk tahrirdeki veriler incelendiinde mahlut retimine rastlanlmazken, dar
12030 ton retilmitir. 1727 ylnda ise dardan 1062 ton, sadece Revan Livasnda
retimi gerekletirilen mahlutdan da 1140 ton rn elde edilmitir.
Zirai retimin baka bir kolu olan ve nohut, mercimek, bakla ve kll gibi
rnlerden oluan bakliyat her iki tahrirde de nemli bir yer tutmaktadr. Yaplan ilk
tahrirde bakliyat olarak mercimek, nohud ve baklann kayd vardr. Bu defterde 522 ton
mercimek ve 129 ton nohud retimi yapld belirtilmitir. 1590 ylnda bakla yalnz
Azadciran, orlut ve Sisyan nahiyelerinde retilmitir. Bu nahiyelerde toplam 97,5 ton
bakla retilmitir. 1727 ylnda ise 204 ton mercimek, 143 ton nohud ve sadece
Nahcvan Livasnda yetitirilen 58 ton bakla, 126 ton kll (bezelye) retimi yapld
belirtilmitir.339
lk tahrire gre dardan 289260 ake, mercimekten 38152 ake, nohuddan 4136
ake ve bakladan da 3120 ake vergi geliri elde edilmitir. 1727 ylnda ise Osmanl
Devleti dardan 82231 ake, mahlutdan 92880 ake, nohuddan 25387 ake,
mercimekten 30816 ake, kllden de 9911 ake gelir elde etmitir.
Ttn retimi; 1727 tarihli tahrir defterinde r-i tmbek olarak zikredilen
vergi, blgede retimi ok fazla yaygn olmayan ttnden elde edilen vergidir. Sadece,
Revan Livasnn erur ve Karni nahiyelerinde retimi yaplmtr. Nakdi olarak kayt
altna alnan ttnden, erur nahiyesinde 6324 ake, Karni nahiyesinde 4270 ake vergi
alnd kaydedilmitir.
339
Bkz. Tablo 4.1.2.2.1.3. ve Tablo 4.1.2.2.1.4.
121
Tablo 4.1.2.2.1.3. 1590 Tarihli Tahrire Gre Hububat ve Bakliyat retimi
Acakala
Y
6300
Buday
Y
63000
kg.
1575
Y
6400
Arpa
Y
64000
kg.
1424
Y
2250
Dar
Y
22500
Ton
562,5
Y
130
Alnca
14050
140500
3513
10650
106500
2369,625
5050
50500
1262,5
320
3200
Aralk
4500
45000
1125
2000
20000
445
500
5000
125
30
300
Nahiye
Mercimek
Y
Ton
1300 32,5
Y
0
Nohud
Y
Ton
0
0
80
10
100
2,5
7,5
500
5000
125
Y
0
Kavri
Y
0
Ton
0
Armuy
2200
22000
550
2200
22000
489,5
2000
20000
500
Azadciran
16050
160500
4013
15586
155860
3467,885
9000
90000
2250
245
2450
61,25 235 2350
58,75
Y
0
Zegerek
Y
Ton
0
0
245 2450 61,25
Derenrgt
3300
33000
825
4200
42000
934,5
200
2000
50
45
450
11,25
45
450
11,25
Dereahbuz
6500
65000
1625
5300
53000
1179,25
1450
14500
362,5
70
700
17,5
1100
11000
275
Deream
3600
36000
900
2100
21000
467,25
400
4000
100
400
4000
100
Karaba
2100
21000
525
1500
15000
333,75
1000
10000
250
20
200
20
200
Karni
11715
117150
2929
10057
100570
2237,683
1340
13400
335
110
1100
27,5
1120
11200
280
Karpi
14440
144400
3610
16605
166050
3694,613
5128
51280
1282
125
1250
31,25
560
5600
140
Mevazi-i Hatun
1100
11000
275
500
5000
111,25
20
200
50
1,25
20
200
300
3000
75
0
0
Mlk-i Arslan
800
8000
200
600
6000
133,5
350
3500
87,5
Nahivan
17400
174000
4350
15036
150360
3345,51
3550
35500
887,5
294
2940
73,5
27
270
6,75
4000
40000
1000
Ordubd
1000
10000
250
700
7000
155,75
500
5000
125
10
100
2,5
10
100
2,5
Revan
22670
226700
5668
14835
148350
3300,788
5310
53100
1327,5
271
2710
67,75
80
800
20
400
4000
100
Sisyan
5150
51500
1288
4100
41000
912,25
2600
26000
650
55
550
13,75
erur
17600
176000
4400
13000
130000
2892,5
800
8000
200
20
200
8250
82500
2063
orlut
3300
33000
825
3200
32000
712
1700
17000
425
45
450
11,25
60
600
15
80
800
20
Talin
7050
70500
1763
7300
73000
1624,25
4100
41000
1025
150
1500
37,5
100
1000
25
Vadi
11400
114000
2850
8250
82500
1835,625
3225
32250
806,25
145
1450
36,25
10
100
2,5
TOPLAM
172225 1722250 43056 144119 1441190 32066,48 48123 481230 12030,8 2090 20900 522,5 517 5170 129,25 19080 190800 4770 325 3250 81,25
Kaynak: BA, TTD 633
122
Tablo 4.1.2.2.1.4. 1727 Tarihli Tahrire Gre Hububat ve Bakliyat retimi
Buday
Arpa
Y
Y
Ton
Y
Y
Abaran
1282 12820
320,5
1664 16640
Alnca
346
3460
86,5
314
3140
Aralk
1112 11120
278
1470 14700
Azadciran
508
5080
127
515
5150
Dere Alakes
242
2420
60,5
237
2370
Dereiek
2122 21220
530,5
2598 25980
Derenrgt
34
340
8,5
22
220
Dereahbuz
105
1050
26,25
93
930
Deream
7
70
1,75
37
370
Idr
4327 43270 1081,75 5539 55390
Karaba
80
800
20
77
770
Karni
2812 28120
703
3785 37850
Karpi
7908 79080
1977
9644 96440
Krkbulak
7001 70010 1750,25 7080 70800
Klaan
228
2280
57
272
2720
Mak
2031 20310 507,75 2308 23080
Mevazi-i Hatun 93
930
23,25
52
520
Mlk-i Arslan
77
770
19,25
62
620
Nahcivan
169
1690
42,25
131
1310
Ordubd
150
1500
37,5
50
500
Sair Mevazi
157
1570
39,25
131
1310
Sederek
243
2430
60,75
651
6510
Sisyan
214
2140
53,5
245
2450
Srmeli
1617 16170 404,25 2111 21110
erur
3984 39840
996
5139 51390
orlut
60
600
15
40
400
regel
2485 24850 621,25 3206 32060
Vadi
1947 19470 486,75 2415 24150
TOPLAM
41341 413410 10335,25 49888 498880
Nahiye
Dar
Mercimek
Nohut
Ton
Y
Y
Ton
Y
Y
Ton
Y
Y
370,24
5
50
1,25
0
0
0
0
0
69,865
96
960
24
48
480
12
26
260
327,075
17
170
4,25
0
0
0
0
0
114,59
225 2250
56,3
32
320
8
0
0
52,7325
76
760
19
90
900
22,5
42
420
578,055
68
680
17
0
0
0
0
0
4,895
0
0
0
0
0
0
0
0
20,6925
36
360
9
15
150
3,75
8
80
8,2325
10
100
2,5
0
0
0
0
0
1232,428 40
400
10
0
0
0
0
0
17,1325
31
310
7,75
15
150
3,75
9
90
842,1625 500 5000
125
53
530 13,25 43
430
2145,79 560 5600
140
132 1320
33
123 1230
1575,3
857 8570 214,25 165 1650 41,25 233 2330
60,52
65
650
16,25
44
440
11
52
520
513,53
20
200
5
0
0
0
0
0
11,57
18
180
4,5
0
0
0
0
0
13,795
38
380
9,5
9
90
2,25
14
140
29,1475
76
760
19
5
50
1,25
8
80
1112,5
15
150
3,7
0
0
0
0
0
29,1475
46
460
11,5
11
110
2,75
5
50
144,8475 54
540
13,5
0
0
0
0
0
54,5125
64
640
16
152 1520
38
95
950
469,6975 212 2120
53
0
0
0
0
0
1143,428 538 5380 134,5
0
0
0
0
0
8,9
27
270
6,75
0
0
0
0
0
713,335 431 4310 107,75
0
0
0
0
0
537,3375 123 1230 30,75
48
480
12
40
400
11100,08 4248 42480 1062
819 8190 204,75 698 6980
Ton
0
6,5
0
0
10,5
0
0
2
0
0
2,25
10,75
0
58,25
13
0
0
3,5
2
0
1,25
0
23,75
0
0
0
0
10
143,75
123
Tablo 4.1.2.2.1.4. 1727 Tarihli Tahrire Gre Hububat ve Bakliyat retimi (Devam)
Nahiye
Mahlut
Y Y
Abaran
326 3260
Alnca
0
0
Aralk
226 2260
Azadciran
0
0
DereAlakes 0
0
Dereiek
289 2890
Derenrgt
0
0
Dereahbuz 0
0
Deream
0
0
Idr
830 8300
Karaba
0
0
Karni
50
500
Karpi
1208 12080
Krkbulak
243 2430
Klaan
0
0
Mak
577 5770
MevaziHatun 0
0
Mlk-i Arslan 0
0
Nahcivan
0
0
Ordubd
0
0
Sair Mevazi 0
0
Sederek
62
620
Sisyan
0
0
Srmeli
228 2280
erur
0
0
orlut
0
0
regel
211 2110
Vadi
310 3100
TOPLAM
4560 45600
Ton
81,5
0
56,5
0
0
72,25
0
0
0
207,5
0
12,5
302
60,75
0
144,25
0
0
0
0
0
15,5
0
57
0
0
52,75
77,5
1140
Kaynak: BA, TTD 901, 905
Genegercek
Y Y Ton
0
0
0
21 210 5,25
0
0
0
0
0
0
3
30 0,75
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4
40 1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
15 150 3,75
0
0
0
0
0
0
23 230 5,75
8
80 2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
20 200 5
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
94 940 23,5
Kerdekar
Y Y
0
0
154 1540
0
0
4
40
191 1910
0
0
0
0
2
20
0
0
0
0
35 350
0
0
0
0
0
0
108 1080
0
0
9
90
5
50
10 100
0
0
19 190
0
0
213 2130
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
750 7500
Ton
0
385
0
10
477,5
0
0
5
0
0
87,5
0
0
0
270
0
22,5
12,5
25
0
47,5
0
532,5
0
0
0
0
0
1875
Kll
Y Y
0
0
81 810
0
0
1
10
103 1030
0
0
0
0
18 180
0
0
0
0
15 150
0
0
0
0
0
0
63 630
0
0
15 150
45 450
9
90
0
0
29 290
0
0
126 1260
0
0
0
0
2
20
0
0
0
0
507 5070
Ton
0
20,25
0
0,25
25,75
0
0
4,5
0
0
3,75
0
0
0
15,75
0
3,75
11,25
2,25
0
7,25
0
31,5
0
0
0,5
0
0
126,75
Yarie
y Y
0
0
122 1220
0
0
3
30
184 1840
0
0
0
6
60
0
0
0
0
31 310
0
0
0
0
0
0
86 860
0
0
2
20
10 100
0
0
0
0
14 140
0
0
187 1870
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
645 6450
Ton
0
30,5
0
0,75
46
0
0
1,5
0
0
7,75
0
0
0
21,5
0
0,5
2,5
0
0
3,5
0
46,75
0
0
0
0
0
161,25
Bakla
y Y
0
0
15 150
0
0
6
60
17 170
0
0
0
12 120
0
0
0
0
15 150
0
0
0
0
0
0
22 220
0
0
6
60
17 170
0
0
0
0
1
10
0
0
120 1200
0
0
0
0
1
10
0
0
0
0
232 2320
Ton
0
3,75
0
1,5
4,25
0
0
3
0
0
3,75
0
0
0
5,5
0
1,5
4,25
0
0
0,25
0
30
0
0
0,25
0
0
58
Zegerek
y
Y
58
580
96
960
0
0
71
710
93
930
347 3470
18
180
30
300
7
70
154 1540
24
240
227 2270
625 6250
642 6420
13
130
66
660
26
260
31
310
54
540
3
30
53
530
13
130
145 1450
280 2800
25
250
0
0
481 4810
219 2190
3801 38010
Ton
14,5
24
0
17,75
23,25
86,75
4,5
7,5
1,75
38,5
6
56,75
15,6
160,5
3,25
16,5
6,5
7,75
13,5
0,75
13,25
3,25
36,25
70
6,25
0
120
54,75
809,35
124
4.1.2.2.2. Ba ve Bahelerden Alnan Vergiler
Blge, baclk yaplmas iin uygun bir iklime sahipti. ukur-Saad ehirleri ve
yakn evreleri, ba ve bahelerden dolay ok gzel bir grnme sahipti.340 Balarda
yetitirilen en nemli rn zmd. Bunun yannda eftali, kays, erik, kiraz, vine,
elma, armut, ayva, dut, brtlen, ceviz aalar ve eitli asmalar gibi rnler
bulunmaktayd.
Osmanl Devleti, ilk tahrirde Revandaki ba ve bahelerin tmn mukataal
arazi sistemine dhil etmiti. Bu sisteme gre devlet, ba ve baheleri belli bir bedel
karlnda zel ahslara kiralamtr.341 Tahrir kaytlarnda ba ve bahe gelirleri
beraber yazlarak mukataa-i ba ve bahe eklinde kayt altna alnmtr. lk
tahrirdeki kaytlara gre, 3668 adet ba ve baheden 163363 ake gelir elde
edilmitir.342
1727 tarihli tahrir defterlerinde ise ba ve bahelerden alnan vergiler farkl
ekilde kaydedilmitir. Nahivan Livasna ait olan defterde vergi, mukataa-i ba ve
bahe olarak,343 Revan Livasna ait defterde ise r-i ba ve bahe olarak kayt
altna alnmtr. Nahivan Livasnda mukataa-i ba ve bahe adyla, 1246 ba ve
baheden 81008 ake vergi alnd belirtilmitir. Revan Livasnda ise r- ba ve
bahe adyla 1320 ba ve baheden 88372 ake vergi geliri elde edildii
kaydedilmitir. Osmanl Devletinin blgede yapm olduu iki tahrirde toplam 2566
ba ve baheden 169380 ake vergi alnmtr.344 Buradan da anlalaca zere ilk
tahrire nazaran, ikinci tahrirde ba ve bahe says azalm fakat elde edilen gelir
ksmen de olsa artmtr. Bahe saysnn azalmasnn nedenini, burada meydana gelen
savalarn ba ve baheleri harap etmesi ve g eden halkn ba ve bahesinin orak
alanlara dnmesine balayabiliriz.
340
Peevi, Age., c. 1, s. 300; Anonim, Age., ss. 57-59.

Osmanl Devletinin bu sistemi kullanmasnn sebebi, reaya tarafndan bo braklan ba ve bahelerin
harap durumda kalmamas ve devletin bu ba ve bahelerden gelir elde edebilmesidir. (Daha fazla bilgi
iin bkz. nalck, Toplum ve Ekonomi, ss. 5-6).
342
Bkz. Tablo 4.1.2.2.2.1.
343
Nahivan Livasnn Dere Alakes nahiyesinde yer alan Ahuri ve Hein kylerine ait ba ve
bahelerden onda bir orannda vergi alnm, tahrir defterine de r-i ba ve bahe eklinde
kaydedilmitir. BA, TD 905, s. 258, 261.
344
Bkz. Tablo 4.1.2.2.2.1.
341
125
Tablo 4.1.2.2.2.1. ukur Saad Blgesinde Ba/Bahe Saylar ve Elde Edilen Gelir
Nahiye
1590
Ba/Bahe
Says
Mukataa-i
Ba/Bahe
0
0
134
12000
315
0
80
0
0
433
0
0
0
0
6
0
96
290
17
0
0
0
332
9408
374
40698
0
0
63
630
576
39750
892
39147
0
0
279
0
0
0
12
0
44
130
0
15
2710
18600
0
0
3668
163363
Kaynak: BA, TTD 633, 901, 905
Abaran
Abnik
Acakala
Alnca
Aralk
Armuy
Azadciran
Bazaray
Dere Alakes
Dereiek
Derenrgt
Dereahbuz
Deream
Idr
Karaba
Karni
Karpi
Klaan
Mak
Mevazi-i Hatun
Mlk-i Arslan
Nahivan
Ordubd
Revan
Sair Mevazi'
Sederek
Sisyan
Srmeli
arabhane
erur
orlut
regel
Talin
Vadi
Zar
Zebil
Toplam
1727/1728
Mukataa-i
iftlik
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
300
0
1800
0
0
0
0
0
0
0
0
0
400
0
0
2500
Ba/Bahe
Says
5
11
497
27
475
708
16
172
102
544
5
4
2566
r-
Ba/Bahe
Mukataa-i
Ba/Bahe
Mukataa-i
iftlik
0
0
0
0
0
0
0
0
350
0
0
0
0
0
0
20
26682
0
200
0
0
0
0
59790
0
20
0
120
0
1190
0
0
0
0
0
0
88372
0
0
0
19060
0
0
30936
0
2040
0
0
1331
990
0
4100
0
0
5650
0
0
13080
200
580
0
1291
0
0
0
0
0
1750
0
0
0
0
0
81008
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1710
0
0
0
0
0
6000
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
7710
4.1.2.2.3. Sanayide Kullanlan Bitkiler

Osmanl sanayisi XVIII. yzyln sonlarna kadar, byk lde yerli
hammaddeye bal olarak gelimeye almtr.345 Bu hammaddelerin tedarik edildii
eyaletlerden biri de Revan Eyaletidir. Revan sanayisinde ilenmek zere retilen
hammaddeleri, pamuk, keten, zegerek (yabani keten tohumu), susam ve genegercek
345
Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynlar, stanbul 2000,
s. 236.
126
(hint ya otu) gibi bitkiler oluturmaktadr. Bunlarn ierisinde retimi en fazla yaplan
rn, pamuktur. Revanda retilen pamuk, pek Yolu araclyla, Anadolunun dier
ucuna346, yani Bursa ya da stanbula kadar ulatrlabiliyordu. Pamuk, iklim
bakmndan scak, fakat belli scaklktan sonra sulak blgelerde yetiebilmektedir. Bu
nedenle blgede yaplan iki tahrirde de en fazla retimin, pamuk yetitiricilii iin iklim
artlar uygun olan Nahvan nahiyesinde ve yakn evresindeki nahiyelerde yapld
grlmektedir.
Revana ait tahrir defterlerinde pamuk l birimi olarak menn kullanlmtr.
Her iki tahrirde de, pamuun r miktar (r-i penbe) ve ake olarak karl
zikredilirken l birimi olarak menn kullanldndan, dier rnlerle birliktelik
salamak iin, 1 menn=3 kg347 deerini esas alabiliriz. Buna gre 1590 ylnda
yaklak 270 ton, 1727 ylnda ise yaklak 290 ton pamuk retimi yaplmtr.348
lk tahrirde 858712 ake vergi geliri elde edilmitir. 1727 tarihli defterlere gre
de, 727105 ake vergi geliri olduu kayt altna alnmtr. Blgede retilen pamuk
miktarnn ayn olmasna ramen, alnan vergide d olmasnn nedeni, 1590 ylnda
90 ake olan pamuun tahrir kymetinin, 1727de 75 ake olarak belirlenmesidir.
lk tahrirde, yaklak 71 ton ile en fazla pamuk retimi yaplan nahiye, err
Nahiyesidir. kinci tahrirde ise 63 ton pamuk retilen Karbi Nahiyesi, en fazla pamuk
retimi yaplan nahiye olmutur.
Tablo 4.1.2.2.3.1. ukur Saad Blgesinde Pamuk retimi ve Toplam Kymeti
Nahiye
Abaran
Abnik
Acakala
Aralk
Azadciran
Bazaray
Dere Alakes
Dereiek
346
Menn
0
0
207
25
1162
0
-
1590
Y
Y
0
0
0
0
621
6210
75
750
3486 34860
0
0
-
TON
0
0
6,21
0,75
34,86
0
-
Kymet Menn
0
0
0
0
19872
0
2400
273
111552 193
0
0
87
0
Y
0
0
0
819
579
0
261
0
1727
Y
0
0
0
8190
5790
0
2610
0
TON
0
0
0
8,19
5,79
0
2,61
0
Kymet
0
19725
14075
6425
0
nalck, Toplum ve Ekonomi, s. 315; Anadoludaki eitli pamuk ileme merkezleri hakknda ayrntl
bilgi iin bkz. Suraiya Faroqhi, Notes On The Production Of Cotton and Cotton Cloth in the XVI. And
XVII. Century AnatoliaThe Journal Of European Economic History, 7(2), Roma 1978, ss. 405-417.
347
1935den beri resmen 3 kilograma eit olarak kabul edilen menn, ran corafyasnda XVI. ve XVIII.
yzyllar arasnda 2.8 kg ile 3.1 kg arasnda kabul grmtr. Bu almada da llerde eitlik
salanmas amacyla 1 menn=3 kg ortalama deeri esas alnmtr Hinz, l Sistemleri, ss. 22-23.
348
Bkz. Tablo 4.1.2.2.3.1.
127
Derenrgt
Dereahbuz
261
783
Deream
125
375
Alnca
494
1482
Ermus
230
690
Idr
0
Karaba
79
237
Karbi
1225
3675
Karni
578
1734
Klaan
0
Mak
0
Mevazi-i Hatun 15
45
Mlk-i Arslan
15
45
Nahivan
636,5 1909,5
Ordubd
0
0
Revan
800
2400
Sair Mevazi'
0
Sederek
0
Sisyan
100
300
Srmeli
0
arabhane
0
0
erur
2369
7107
orlut
0
0
regel
0
Talin
0
0
Vadi
669
2007
Toplam
8990,5 26971,5
0
0
7830
7,83
25056
4
12
3750
3,75
12000 155
465
14820 14,82 48480
33
99
6900
6,9
22080
0
0
0
0
1570 4710
2370
2,37
7584
30
90
36750 36,75 117800 2096 6288
17340 17,34 56032 970 2910
0
0
94
282
0
0
370 1110
450
0,45
1440
0
0
450
0,45
1440
18
54
19095 19,095 61122
56
168
0
0
0
0
0
24000
24
76700 1254 3762
0
0
29
87
0
0
58
174
3000
3
9600
0
0
0
0
180
540
0
0
0
0
0
71070 71,07 221330 1782 5346
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
20070 20,07 64224 420 1260
269715 269,715 858712 9672 29016
0
120
4650
990
0
47100
900
62880
29100
2820
11100
0
540
1680
0
37620
870
1740
0
5400
0
53460
0
0
0
12600
290160
0
0,12
4,65
0,99
0
47,1
0,9
62,88
29,1
2,82
11,1
0
0,54
1,68
0
37,62
0,87
1,74
0
5,4
0
53,46
0
0
0
12,6
290,16
0
300
12405
2475
116450
2250
161455
73020
7050
27750
0
1350
4650
94050
2175
4350
0
13500
132150
0
0
31500
727105
Pamuktan sonra en fazla retimi yaplan ikinci rn zellikle liflerinden

yararlanlan ketendir. ncelenen tahrir defterlerinde ketenin sadece ake olarak deeri
verilmitir. XVI. yzylda btn nahiyelerde keten retimi yaplmken, XVIII. yzylda
Nahcvan Livasnda hemen hemen hi retimi yaplmamtr. Buna gre de ketenden
elde edilen vergi toplam ilk tahrirde 56715 akedir. Bu rakam ikinci tahrirde % 47,5
orannda derek 29800 akeye gerilemitir.
Sanayide kullanlan bitkilerden biri de genegercektir. Bu bitki sabun ve boya
yapmnda kullanlmtr. Ayrca issiz yanmas ve beyaz alev vermesi nedeniyle
kandillerde de kullanlabilmitir. Genegercek retimi, 1727 ylndaki tahrirde, sadece
Nahcvan Livasnn Dere Alakes, Alnca, Karaba, Klaan, Mlk-i Arslan ve Sisyan
128
nahiyelerinde yaplmtr. Toplam 2280 ton genegercek retiminden 1433 ake vergi
alnmtr.349
Bezirhanelerde ya karlmak zere retilen zegerek de sanayi bitkilerinden
biridir. Zegerek ilk tahrirde Azadciran Nahiyesinde 61,25 ton, orlut Nahiyesinde 20
ton olmak zere toplam 81,25 ton retilebilmitir. kinci tahrir defterindeki verilere gre
ok byk bir art gsteren zegerekten, 809 ton retim yaplmtr. Zegerek retiminin
artna paralel olarak vergi miktar da byk bir art gstermitir. Bu meyanda ilk
tahrirde 2190 ake, ikinci tahrirde 254381 ake gelir elde edilmitir.350
Sanayide kullanlan bitkilerden biri olan susam retimi ise blgede olduka
azdr. 1727 ylna ait tahrir defterinde, Karbi nahiyesinin Uzunoba kynde, 100 kile
susamdan 500 ake vergi alnd belirtilmitir.351
Tablo 4.1.2.2.3.2. 1590 Tarihli Tahrire Gre Mahsul r Bedellerinin Ake Olarak
Dalm
Nahiye
Buday
50400
Acakala
36000
Aralk
128400
Azadciran
26400
Derenrgt
52000
Dereahbuz
28800
Deream
110200
Alnca
17600
Ermus
16800
Karaba
138440
Kabri
93720
Karni
Mevazi-i Hatun 8800
6400
Mlk-i Arslan
139200
Nahivan
8000
Ordubd
181360
Revan
41200
Sisyan
140800
erur
26400
orlut
56400
Talin
91100
Vadi
1398420
TOPLAM
349
Arpa
38400
12000
93500
25200
31800
12600
63900
13200
9000
100320
59720
3000
3000
90216
4200
86310
24600
78000
19200
43800
50040
862006
Bkz. Tablo 4.1.2.2.1.4.

Bkz. Tablo 4.1.2.2.1.3.
351
BA, TTD 901, s. 192.
350
Dar
Mercimek Nohut Kavri Sir ve Piyaz Zegerek Ketan
13500
1040
0
0
0
0
3700
3000
240
0
3000
7000
0
475
54000
1960
1880
0
128750
1710 11100
1200
360
360
0
0
0
1500
8700
560
0
6600
7155
0
1920
2400
0
0
2400
1100
0
900
30300
24080
80
0
0
0
3150
0
0
0
1200
0
0
2000
6000
160
160
0
330
0
390
31290
1000
0
3300
12610
0
3710
8040
880
0
6720
4750
0
2136
120
40
160
1800
0
0
300
0
0
0
2100
0
0
150
21300
2264
216 24300
2420
0
4130
3000
80
80
0
0
0
30
31860
2168
640
2400
3750
0
4110
15600
440
0
0
10000
0
3750
4800
160
0
49500
0
0
4692
10200
360
480
0
0
480
2290
24600
1200
0
600
1000
0
4682
19350
1160
80
0
1800
0
1600
289260
38152
4136 103920
180665
2190 56715
129
Tablo 4.1.2.2.3.3. 1727 Tarihli Tahrire Gre Mahsul r Bedellerinin Ake Olarak Dalm
Nahiye
Abaran
Aralk
Azadciran
Dere Alakes
Dereiek
Derenrgt
Dereahbuz
Deream
Alnca
Idr
Karaba
Karbi
Karni
Krkbulak
Klaan
Mak
Melikarslan
Mevazi-i Hatun
Nahcivan
Sair Mevazi'
Sederek
Sisyan
Srmeli
erur
orlut
regel
Vadi
Toplam
Buday
Arpa
Dar
Mercimek
Nohut
Mahlut
Geneg.
Kerd.
Kll
Yarie
Zegerek
Ketan
36960
33360
18090
7260
55020
32200
29400
9840
4417
51960
100
340
3600
1116
1260
0
0
576
1610
0
0
0
0
756
0
6540
4520
0
0
5780
0
0
0
45
0
0
0
84
3602
0
0
0
18
1875
0
0
0
63
3871
0
990
3150
210
9130
131160
2400
244560
83440
209610
6540
60960
2310
2850
5400
4710
13290
440
1860
360
6310
110180
1540
185850
79460
140400
4580
46160
1240
940
3431
2620
13020
0
540
150
1440
800
460
10200
10160
16240
975
400
585
270
3915
690
1080
0
270
0
916
0
270
7920
3180
9900
792
0
162
0
90
198
0
0
135
0
468
0
162
7980
2580
8580
928
0
252
0
144
90
0
0
0
0
0
17500
0
22020
3000
4980
0
11780
0
0
0
0
1240
0
0
0
275
0
60
0
0
0
225
0
345
0
290
0
0
0
42
0
3234
0
735
0
0
0
1968
0
105
162
210
387
0
0
324
0
1458
0
270
0
0
0
1134
0
870
270
162
522
0
0
126
0
2527
0
650
0
0
0
1605
0
210
36
0
294
0
5835
48810
118970
1800
78670
61650
1247135
4950
42020
100970
800
66260
53020
994228
945
4240
11340
405
8520
2460
82231
2692
0
0
0
0
2240
30816
1632
0
0
0
0
1680
25387
0
4560
0
0
4220
6740
92880
193
0
0
0
0
0
1433
4315
0
0
0
0
0
14844
2972
0
0
36
0
0
9911
3930
0
0
0
0
0
13312
5900
0
1110
2775
23000
270
450
105
1865
15400
360
61900
19100
47640
195
6600
465
390
810
801
1300
2145
3700
2500
0
40900
14700
254381
1050
1000
2270
0
1600
0
0
0
120
1760
0
4208
1384
6980
1770
380
0
0
0
0
674
0
1022
2014
560
1848
1160
29800
130
4.1.2.3. Hayvanclk Faaliyetlerden Alnan Vergiler
Hayvanclk; ukur Saad halkndan nemli bir ksm, ayn zamanda
hayvanclkla da urayordu. Blgede yaayan reaya, hayvanlarn otlatmak iin yazn
yaylaklara kyor, k mevsimi geldiinde de daha scak olan ovalara geri dnyordu.
Osmanl Devleti, bu geli gidileri kendi seyrine brakmayp, klak ve yaylaklar
deftere kaydetmek suretiyle kontrol altnda tutmaya almtr.
Revana ait tahrir defterlerinde, hayvanclkla ilgili vergiler adet-i anam, resm-i
al, resm-i yatak, resm-i yaylak, resm-i otlak gibi isimlerle kayt altna alnmtr.
Osmanl Devletinde koyun ve keiden alnan vergiye adet-i anam denmekteydi. 1590
tarihli kanunmedeki, yerlde resm-i anm iki koyuna bir akedir ve koyun ile kuzuy
bile saylmak knun olmdur ve vilyet-i mezbrede olan ayir ve kabil mtemekkin
olduklar karyelerde zirat ve hrset iderlerse resm ve behrelerin shib-i arza eda
idb temm bd- hev ve arsiyye ve det-i anmlar hss- hmyna kayd
olunmudur ve resm-i anam dahi abril aynn evvelinde alnmak mukarrer olmudur
kaydna gre, yerli halktan iki koyun/keiden bir ake anam vergisi alnrd. Yine ayn
kanuna gre, blgedeki airet ve kabilelerin adet-i anamlar padiah haslarna ait olup,
vergi Abril aynn balarnda tahsil edilirdi.352 Anam resminden 1590 ylnda 122508
ake, 1727 ylnda ise 238164 ake gelir elde edilmitir. Her iki koyuna bir ake vergi
alndna gre, blgedeki koyun says 1590 ylnda 61254, 1727 ylnda 119082
adettir.
Revan Eyaletine hariten gelen kimselerin sahip olduu koyun/keilerden
al/yatak, otlak ve yaylak resmi ad altnda bir miktar vergi alnmaktayd. Al/yatak
resminin konusu, klatmak ve kuzulatmak iin sipahinin arazisinde srye al
yaplmasyd. 1590 tarihli kanunda geen al resmi, kladu takdirce resm-i yatak
dey her srden mutavasstul-hl bir koyun alnmak knn- mukarrerdr lkin
vilyet-i Revanda ziydece alnur imi gde353 hakk dey knn- kadm zre her
srden mutavasstul-hl bir koyun alnmak zre defter-i cedde kayd olund
ifadelerinden al resminin, klayan srden yatak resmi adyla alnan bir vergi
olduunu ve orta halli bir sreden bir koyun alndn gstermektedir.354 Osmanl
352
BA, TTD 633, s. 3.

Gde; yavrulayacak koyun veya inek anlamna gelmektedir.
354
BA, TTD 633, s. 4.
353
131
kanunlarna gre, bir sr 300 koyundan olumaktadr.355 Bu durumda al/yatak resimi
olarak 300 koyundan bir koyun alnd sylenebilir. Eyalet genelinde al/yatak resmi
olarak ilk tahrirde 76086 ake vergi konulmutur. kinci tahrirde ise, yatak ve al
resimleri ayr ayr kaydedilmi ve al resmi olarak 52273 ake, yatak resmi olarak
11168 ake alnmas ngrlmtr.356
Tablo 4.1.2.3.1. ukur Saad Blgesinde Hayvanclk Faaliyetlerinden Elde Edilen
Vergiler
Abaran
Abnik
Acakala
1590
Resm-i
Yatak
0
3450
Resm-i
Anam
0
0
3550
Resm-i
Yatak
120
-
Resm-i
Yaylak
100
-
Resm-i
Otlak
0
-
Alnca
4870
15223
Aralk Kazas
Armuy
Azadciran
Bazaray
Dere Alakes
Dereiek
Derenrgt
Dereahbuz
Deream
Idr
Kabri
Karaba
Karni
Kaza-i Ordubd
Klaan
Mak
Mevazi-i Hatun
Mlk-i Aslanlu
Nahivan
Revan Merkez
Sair Mevazi'
Sederek
Sisyan
Srmeli
arabhane
err
orlut
regel
Talin Kazas
Vadi
Zar
Zebil
Toplam
2200
1000
8658
0
1150
3090
700
7340
740
5924
70
250
300
5340
4708
4550
6864
1790
8500
3960
0
0
76086
1300
2000
11190
0
1605
4290
850
11210
1050
6404
200
1350
1500
13445
10756
8400
0
13175
3100
7250
4660
0
0
122508
2450
0
0
0
0
0
0
740
2598
0
0
0
0
0
0
0
0
500
0
600
0
1680
1020
0
1460
0
11168
0
4513
1600
0
0
0
0
0
150
0
0
0
0
0
0
0
0
100
0
0
0
0
0
562
640
360
8025
Nahiye
355
1727
Resm-i Al
Resm-i Anam
1810
-
5090
1100
4019
12850
0
0
270
0
0
0
0
0
620
0
0
0
0
0
200
0
250
360
0
0
300
0
0
0
160
0
3260
1460
300
6480
1580
0
0
220
3600
7240
0
5420
0
2600
0
0
600
205
500
0
1400
4149
960
3370
0
3680
2680
52273
9120
13611
2980
7636
120
1380
655
15620
29638
3930
16712
1200
8472
14502
440
7240
448
30800
3154
5620
1236
8150
11980
950
15200
9430
238164
Ali Sinan Bilgili, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Tarsus Trkmenleri; Sosyo-Ekonomik Tarih,
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, ss. 444-445.
356
Bkz. Tablo 4.1.2.3.1.
132
Kaynak: BA, TTD 633, 901, 905
Arclk; Arclk faaliyeti yrten reayadan resm-i kevvare, r-i asel veya resmi kovan357 adyla bir vergi alnrd. 1590 tarihli kanunnamede bu verginin miktar r-i
aselden bedel-i l kovandan iki aka ve ednsndan bir aka alna
358
kaydnda
belirtilmitir. Revana ait tahrir defterlerinde bu verginin nakdi olarak alnd

grlmektedir. Buna gre 1590 ylnda kevvare resminden 35786 ake, 1727 ylnda
29602 ake vergi geliri elde edilmitir. Ancak defterlerde kovan says belirtilmemitir.
Kanunnme hkmnden de, kovanlarn ala ve edna ayrm yapldndan, salkl bir
say karmak mmkn deildir. lk tahrirde eer kovanlarn tamam ala, yani ok
verimli olursa 17893 adet kovan olduu, yok eer edna, yani az verimli olursa 35786
adet kovan olduu sylenebilir. kinci tahrirde ise kovanlarn tamam ala olursa 14801
adet kovan olduu, eer edna olursa 29602 adet kovan olduu sonucuna varlabilir.
pek Bcei Kozacl (Ggl); Tebriz-Bursa kervan yolu, biri kuzeyden
Kastamonu-Bolu, dieri gneyden orum-Ankara zerinden iki istikamet takip ettikten
sonra Amasya-Tokat-Erzincan-Erzurum ve Aras Vadisi (Saad ukuru) zerinden
Tebrize kavuuyordu.359 Revan blgesinde, bu yolla ticareti yaplan rnlerden biri de,
1727 tarihli tahrir defterinde ggl olarak kayt altna alnan ipek bcei kozasdr.
Ggl ile ilgili ilk tahrirde herhangi bir kayda rastlanlmazken, 1727 tarihli tahrir
defterinde, Nahivan Livasnn Alnca nahiyesinde 10, Sair Mevazi nahiyesinde 30 ve
Nahivan Nahiyesinde de 2500 ake, ipek bcei kozas iin vergi alnd
belirtilmitir.
4.1.2.4. Sanayi Tesislerinden Alnan Vergiler
ukur-Saad kr kesiminde boyahne, bezirhane, sabunhne, emhne,
bozahne, debbahane, bahne, kasaphane ve deirmen gibi sanayi tesisleri, blge
ekonomisine byk katk salamaktayd. Blgedeki topraklarn hammadde bakmndan
zengin olmas, bu sanayi tesislerinin saysn arttrm ve dolaysyla da blgenin retim
ve ticari canlln etkilemitir. Bunun yannda, zellikle bu meknda cereyan eden
savalar, bir gei blgesi olan Revann ticari hayatn da olumsuz ynde etkilemitir.
357
Kanunnamelerde kovan resmi, resm-i kivare, zenbur resmi, r- asel ve r- petek olarak da
zikredilirdi. (Daha fazla bilgi iin bkz. aatay, Agm., s. 508).
358
BA, TTD 633, s. 4.
359
nalck, Toplum ve Ekonomi, s. 209.
133
rnein 1590 ylnda, toplam 25040 ake olan boyahne gelirleri, 1727 ylnda 20880
akeye gerilemitir. Ancak bezirhane gelirlerine bakldnda 1900 akeden, 13972
akeye kadar ykselen byk bir art gze arpmaktadr. Bunun nedeni, bezirhanelerde
ya karlan zegerek retiminin ayn oranda artmasdr.
Bu sanayi tesislerinin yansra, blgede faaliyet gsteren sabunhne ve emhne
tesisleri olmakla birlikte ok yaygn deillerdir. 1590 tahririnde kr kesiminde
sabunhne ve emhne kaydna rastlanlmamtr. 1727 tarihli tahrir defterinde ise,
Azadciran Nahiyesinde vergi geliri 480 ake olan iki adet sabunhne ve Klaan
Nahiyesinde vergi geliri 120 ake olan bir adet emhne kaydedilmitir.
Blgedeki en yaygn kk iletmeleri deirmenler oluturmaktadr. Tahrir
defterlerindeki kaytlar deirmenlerin iledikleri mahsule ve faaliyet eitlerine gre
gruplara ayrldklarn gstermektedir. Nitekim ukur-Saad ovasnda yer alan
deirmenler, dink ve asiyab deirmenleri olarak ayr ayr kaydedilmitir. Bu deirmenler
su, yel, hayvan veya insan gcyle ilemektedir. Dink ad, umumiyetle eltiin
kabuundan ayrlmas, asiyab ismi ise tahln tlmesi ilerinde kullanlan deirmenler
iin kullanlmtr. Tahrir defterlerinde, eyalette bulunan deirmenlerin says, ka ay
altklar ve vergi miktar kaydedilmitir. Bu deirmenlerden alnacak olan vergi,
1590 kanunnamesinde belirtilmitir. Kanunnamedeki; resm-i asiyb, ekser memlikde
harman vaktinde alnmak kanun olmudur ve resm-i asiyb defterde kayd olundu
zere alnub ziyde alnmaya ve defterde mukayyed olmayan asiybdan ka ay yrrse
ayda be ake alna kaydna gre harman vaktinde, deirmenin alma sresine gre
her ay iin 5 ake vergi alnmas ngrlmtr. Defter kaytlarnda deirmenlerin
umumiyetle tek tal ve alt ay sreyle altklar tespit edilmitir. Bununla birlikte
nadiren iki ve tal deirmenlere de rastlanmtr360. lk tahrirde deirmenlerden elde
edilen vergi geliri 11455 ake olmutur. kinci tahrirde bu vergi kat artarak 34737
akeye ykselmitir. Deirmenlerden elde edilen vergi gelirinin bu kadar ykselmesinin
nedeni buday reimindeki art deil, deirmen saysndaki arttr. Btn Eyalette
1590 ylnda tahmini 300 olan deirmen says, 1727 ylnda tahmini 1000 deirmene
kadar ykselmitir.361
360
361
BA, TTD 633, s. 80.

Bkz. Tablo 4.13.
134
Tablo 4.1.2.4.1. ukur Saad Blgesinde Sanayi Tesislerinden Alnan Vergiler

1590
Nahiye
Abaran
Abnik
Acakala
Alnca
Aralk
Kazas
Armuy
Azadciran
Bazaray
Dere Alakes
Dereiek
Derenrgt
Dereahbuz
Deream
Idr
Karaba
Karni
Karpi
Klaan
Mak
Mevazi-i
Hatun
Mlk-i Aslan
Nahivan
Ordubd
Revan
Merkez
Sair Mevazi'
Sederek
Sisyan
Srmeli
arabhane
err
orlut
regel
Talin Kazas
Vadi
Zar
Zebil
Toplam
Genel
Toplam
Asiyab
700
810
Boyahne
-
1727
6300
-
Bezirhane
60
60
Asiyab
1050
1260
Boyahne
-
Bezirhane
360
120
Sabunhne
-
285
240
12000
60
1335
60
225
120
240
720
1740
3000
0
1000
3500
0
120
520
1620
540
1290
120
90
270
2010
240
2790
7230
720
1080
120
0
1200
2400
240
1200
720
240
480
0
0
0
600
0
360
962
360
120
240
-
140
30
60
480
0
0
8000
0
0
120
0
270
30
180
0
0
0
970
0
240
1145
2240
120
7212
2400
8200
75
480
30
870
0
0
0
1200
0
0
0
0
2100
330
1320
0
0
120
0
0
0
1260
34737
0
20880
360
13972
180
0
1665
360
0
0
0
0
600
0
60
1070
0
0
11455
0
1000
0
0
25040
0
300
0
0
1900
240
480
Kaynak: BA, TTD 633, 901, 905
ukur-Saad corafyasnda yer alan sanayi tesislerinden elde edilen gelir, ilk
tahrirde 38395 ake, ikinci tahrirde 70069 ake olmutur. kinci tahrirde boyahne
135
gelirlerinin dmesine karlk, deirmen ve bezirhane gelirleri artm, buna paralel
olarak sanayi tesislerinden alnan vergi gelirleri de % 85 orannda artmtr. Deirmen
ve bezirhanelerden elde edilen gelirlerin artmasnn nedeni ise, ilk tahrirde
kaydedilmeyen Abaran, Dere Alakes, Dere iek, Idr, Klaan, Mak, Ordubd, Sair
Mevazi ve regel nahiyelerindeki deirmenlerin, ikinci tahrirde kayt altna
alnmasdr.
136
BENC BLM
UKUR-SAAD EYALETNDE TOPRAK DARES
cmal ve mufassal defterlere gre, ukur-Saad Eyaleti arazisi; arazi-i emiriyye
(mir arazi), arazi-i memlke (mlk arazi) ve arazi-i mevkfe (vakf arazi) olmak zere
ekilde tasarruf edilmekteydi.
5.1. MR ARAZ
Revan blgesinde arazi eitlerinden en yaygn mir araziydi. Miri arazi, ziraat
alan olarak kullanlan, devletin mlkiyet hakkn elinde tuttuu, tasarrufunun ise
toprakta fiil veya hukuk icraatta bulunan reayaya ait olan arazidir362. Devlet umumiyetle
mir araziyi savalarda, mkellef olduklar hizmetlerde ve ekvet ierisinde bulunanlarn
tenkilinde yararllk gstermi kumandanlara ve devletin yksek kademesinde bulunan
memurlarna bu hizmet ve yararllk karl has, zeamet ve timar olarak tevcih etmitir.
Bu tevciht, bir takm vergilerin havalesinden ibarettir.363 Bu havalede, topraa bal
vergiler ile dier raiyet vergileri ve pazar bclar yer almaktadr.
Devlet, miri toprak rejimi yoluyla, btn kyl snfn ve tarm ekonomisini
kontrol altnda tutabiliyor ve istedii gibi dzenleyebiliyordu. Byk kitlelerin, ordunun
ve ehirin iaelerini salayabilmek ve darlk zaman mdahale edebilmek ancak bu
topraklarn mlkiyet hakknn devlet elinde tutulmasyla mmknd. Fakat bu durum
kylnn bamszln ve hrriyetini hibir ekilde etkilememitir. Kyl devlete ve
sipahiye, kanunlarn emrettii bedeni hizmetler dnda karlksz hibir hizmet
yapmaya mecbur deildi.364
Miri topraklar da kendi arasnda tapulu ve mukataal topraklar olarak iki ksma
ayrlabilir. Tapulu arazi hibir ekilde alnp satlamayan ve babadan oula geebilen
arazidir. Mukataal arazi ise btnyle farkl bir toprak rejimini simgeler. Genel
anlamda bu sistem bir eit iltizamdr ve bu eit topraklarda tapu rejiminin kurallar
uygulanmaz. Mukataal arazi rejiminde, devlet araziyi belli bir cret karlnda
ahslara ihale eder. Tapulu sistemin yannda bu sistemin uygulanmasnn temel nedeni,
362
Halil nalck, Arazi ve Vergi Sistemi ss.15-30. slm arazi rejimindeki mlkiyet unsurlarndan rakabe,
tasarruf ve yed, Osmanllarca aynen benimsenmitir. Rakabe topran kuru mlkiyeti, tasarruf ise, toprak
zerinde icraatta bulunmak hakkdr (Bk.Halil Cin, Mir Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm,
Konya, 1987, ss. 43-44).
363
nalck, Arazi ve Vergi Sistemi, s. 27.
364
nalck, Toplum ve Ekonomi, s. 4.
137
savatan veya baka nedenlerden dolay hali kalan topraklarn harap halde kalmamas ve
ilenmesidir.
Revana ait mufassal ve timar icmal defterlerde, eyaletin toprak idaresi; toprak
ve vergi gelirlerinin gerek timar sistemi ve gerekse arazi taksimat ierisinde blm
hakknda kaytlar mevcuttur. 1590 tarihli mufassal defterde, ky, airet, mezraa ve dier
gelirlerin kime ve hangi cihete ait olduu hakknda ok az malumat bulunmaktadr.
Defterin bandaki kanunnmede geen; rsm- arsne dahi hssa-i hmyndan ve
mr-i mrn ve mirliv hslarndan zemetlerden ve syir serbest olan tmardan bkire
kzdan altm ve yine avratdan otuz ake mezkrun zbtlar olub vesyir erbb-
tmarn nsf- arsiyyesin aalar alub ve nsf- herin mr-i mrna kayd olunan mr-i
mrna ve mirlivya ve zemete kayd olnan zbitleri alurlar , zam ve
erbb- tmarn kzlarn resm-i arsneleri sancaa kayd olunan sancaa ve hssa-i
hmyna alnur , hassa iftlii ba deilse rabi hasl sahib-i timaradr,
vilyet-i mezbrede olan ayir ve kabil mtemekkin olduklar karyelerde zirat ve
hrset iderlerse resm ve behrelerin shib-i arza eda idb temm bd- hev ve
arsiyye ve det-i anmlar hss- hmyna kayd olunmudur gibi kaytlardan,
baz vergilerin ait olduu cihet tespit edilebilmektedir. Keza, yine ayn kanunda, ift
resmi ve balants vergilerin sipahiye, crm vergilerinin atlu sanca beyine
(alaybeyi) ait olduu vurgulanmtr. Ayrca mevcut aratrmalardan elde edilen
bilgilerin defter kaytlarna uygulanmasyla da, blgedeki datm ciheti tespit edilmeye
allmtr. 1727 tahririnde ise mufassal defter ile bir timar icmal defter
kaytlarndan istifade ile gelirlerin kime ait olduu salkl bir ekilde tespit
edilebilmitir.
5.1.1. Padiah Haslar (Havass- hmyn)
1590 tahririnde, yukarda belirtilen tespit yntemiyle yaplan aratrma
dorultusunda, Padiah haslarna ayrlan gelirleri genel anlamda; mukataa ve mahsuller
oluturmaktadr. ehir merkezlerinde ve kr kesiminde yer alan boyahne, bozahne,
emhne, kasabhne ve bahne gibi sanayi tesisleri, ehirlerin ihtisb, asesiye, bazar
baclar, tamg-y siyah gibi ticaret gelirleri, cizye, kr kesimi kaynakl aiyan, yaylak,
vaak postu, maden, ket ve hayvanclkla ilgili yaylak vergileri ve bad- heva tr
vergiler padiah haslarna ait vergi kalemleridir. Bu gelirlerin toplam 1.613.100
138
akedir. Bu miktar, eyalet toplam gelirlerinin (13.871.384 ake) % 12sini
oluturmaktadr.
Tablo 5.1.1.1. 1590 Tahririne Gre Padiah Haslar

Nahiye
Revan365
Nahivan366
err367
Aca Kala368
Aralk369
365
Nev
Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve emhne
ve kasabhne ve bahne ve asesiye ve bc- bzar ve
tamg-y siyah ve bzr- esb der-nefs-i Revan
Mahsl- cizye-i marhasiyye-i gebran nahiye-i Revan ve
Karbi
Aiyan- balaban ve akr ve atmaca der-liva-i Revan
Mahsl- beytl-ml- am ki on binden ziyde ola ve
beytl ml- hassa der-liv-i Revan
Yaylakh
Mahsl- post- vaak der-liva-i m.
Mahsl- beytl-ml- avm ki on binden aa ola ve ml gaib ve ml- mefkud ve yava ve kagun ve abd- abk
der-kaz-i Revan gayri ez hasha-i hmayun
Mahsl-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve meyhne ve
emhne ve kassabhne ve bahne ve sabunhne ve
asesiye ve bc- bzr ve bzr- esb tamg-y siyah dernefs-i Nahcvan
Mahsl- post- vaak der-kaza-i Nahcvan
Mahsl- beytl-ml- avam ki on binden aa ola ve ml gaib ve ml- mefkud ve yava ve kagun ve abd- abk
gayri ez hasha-i hmayun der-kaza-i Nahcvan
Mahsl- ket der-karye-i Aliar
Mahsl- beytl ml am ve hass ml- gaib ve ml-
mefkud ve yava ve kagun ve abd- abk der nahiye-i err
Mahsl- post- vaak der nahiye-i err
Mahsl- boyahne der-karye-i Krd Kendi
Mahsl- boyahne der-karye-i Aliar
Mahsl- maden-i ? der nahiye-i err
Mahsl- boyahne der-karye-i Egrek tabi-i m. (Aca
Kala)
Mahsl- post- vaak der-liv-i mezbur
Mahsl- beytl-ml am ve has ml- gaib ve ml-
mefkud ve yava ve kagun ve abd- abk der-liv-i mezbur
Mahsl- cizye-i marhasiyye-i gebran liva-i mezbur
Mahsl- boyahne der-karye-i Karaba
Mukataa-i boyahne der-karye-i Yenice tabi-i Aralk
BA, TTD 633, s. 35, 66.

BA, TTD 633, s. 114.
367
BA, TTD 633, s. 162.
368
BA, TTD 633, s. 194.
366
Ake
250000
4000
2000
5000
4000
5000
9000
250000
2000
9000
500
15000
2000
7000
2000
1000
2000
3000
9000
1000
2000
10000
139
Ordubd370
Zar-Zebil371
Sisyan372
373
Talin
Tm Eyalet
Tm Eyalet
YEKUN
369
Mahsl- maden-i ? der-karye-i eyh Hanlu tabi-i Aralk

Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve meyhne
ve emhne ve tamg-y siyh ve bc- bzr ve bzr-
esb der-nefs-i Ordubd
Mahsl-i ket der-nehr-i Aras der-nezd-i Ordubd
Mahsl-i post- vaak der-liv-i mezbr
Mahsl- beytl-ml- avm ki on binden aa ola ve
ml- gaib ve ml- mefkd ve yava ve kkn ve abd-
bk der-liv-i mezbr
Mahsl- boyahne
Mahsl- post- vaak der-nahiye-i Zar-Zebil
Mahsul-i beytl ml- mm ki on binden ziyade ola ve
beytl ml- hassa der nahiye-i Zebil
Mahsl- cizye-i marhasiyye-i gebran der nahiye-i ZarZebil
Aiyn- balaban ve akr ve atmaca der nahiye-i Zar-Zebil
Mahsl- beytl-ml- avm ki on binden aa ola ve
ml- gaib ve ml- mefkd ve yava ve kkn ve abd-
abk der-nahiye-i Zar-Zebil
Yaylakh-i Turna Koru ve Boncuklu ve Ordu ay ve
Yregir ve Egri Dere ve Kara ay ve Gelin Kaya ve
Serel ve Korkud Gedgi ve Kei ve Balk ve Dibek Ta
ve Korca Kurd ve Ak Yatak ve Beklemi yaylasnn dar
canibi her kim yaylarsa yz koyundan 1 koyun ve her
haneden iki yz dirhem ya alnur
Yaylakha-i Grak ve Src ve aputsuz der nezdi karye-i
Lebu zikrolunan yaylaklarda her kim yaylarsa yz
koyundan bir koyun ve her haneden iki yz dirhem bac
alnur
Kara Gl ve Kanluca ve Hamza emti ve Tuanlu der
nezd-i Uacklar her kim yaylarsa yz koyundan bir
koyun ve her haneden iki yz dirhem ya alnur.
Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve meyhne
ve emhne ve tamg-y siyh ve bc- bzr ve bzr-
esb der-karye-i mezbure (Culha)
Mahsul-i Culha
Cizye-i marhasiyye-i gebran der nahiye-i Talin
Rsm- yatakha-i nahiye-i Talin ve Armuy ve Abnik gayri ez Direkl Mugan
Bad- heva ve arusiyye
det-i anam
BA, TTD 633, s. 271.

BA, TTD 633, s. 289.
371
BA, TTD 633, ss. 332-333.
372
BA, TTD 633, s. 393..
373
BA, TTD 633, s. 246.
370
300
50000
7000
2000
2000
3000
3000
50000
1000
1000
4000
3000
1000
700
100000
600000
500
8000
59600
122500
1613100
140
1727 tahriri sonucu tutulan icmal timar defterine gre, padiah haslarn
oluturan vergi kalemlerini; sanayi tesisleri (memleha, boyahne, sabunhne, emhne,
tabbhane, kasaphane, darbhane), ticaret vergileri (gmrk, mizan), ky hsllar ve
beytl-ml vergileri oluturmaktadr. Bu gelirlerin toplam 9.179.299 akedir. Bu
miktar, eyalet toplam gelirlerinin % 66sn oluturmaktadr. Padiah haslarnn
gelirinde, ilk tahrire nazaran ikinci tahrirde yaklak 6 katlk (% 570) art meydana
gelmitir.
Tablo 5.1.1.2. 1727 Tahririne Gre Padiah Haslar374
Nahiye
Revan
Krk
Bulak
Karbi
Karni
374
Nev
Mukataa-i gmrk-i Revan
Mukataa-i sabunhne-i eyalet-i Revan
Mukataa-i boyahne-i eyalet-i Revan
Mukataa-i emhne-i nefs-i Revan
Mukataa-i debbahne-i nefs-i Revan
Mukataa-i kassabhne-i ehir ve Timur Yalak
Mukataa-i darbhne
Mukataa-i pencik
Mukataa-i mizanlk- eyalet-i Revan
Yaka Veren, Genegir, Arn, mleki, Yelkovan, Zak,
Kemris, at Kran, Azarl, Azargani Mihmandar, Timurcul,
Hac Barak, Hac lyas, Zuker baban, Gk Kendi-i Ulya, Gk
Kendi-i Sufla, Bere Keyf, Bican, eyh Kelva, Khne
Deller, Aca Viran- Kebir, Hamid kendi, Kzl Viran,
Kargulk, Yeni Klak, Keil, Klak- Gamar Gaur
Nefs-i Karbi, Yatrca, Serkevin, Nazarvan, ehriman, Enik
Kilise, Biyuvi, plak Balgonlu, Hatun Bula, Talca, Kul
Dervi, Hayr Abd, Haki, Kilise, Aksaklu, briml,
Eymrl, Hac Begl, Klak, Molla Abdi, Musa Haclu, Can
Kada, Ekidl, Hoca Yaralu, Keil Kos ve Cilli, Anadun,
Kara Koylar, Samagar, Ali Begl, ba Byk, Cafer Abad,
Molla Bayezd, Talin-i Sagir, al tepe, Gnre Kendi,
Baradl, Muganl, nce, Eri Suvan, Aca Kala, Hamid Ali
Kendi, Suvar Bend, Halim Han, Halil Kendi, Sabuncul,
Bakend, Uzun Klak, Gll Kendi, rakl, Bayburd, Miri
Mirek
Nefs-i Karni, Haraklu, Saadl/Sabunc, Ahda Han, Kylu
Hisar- Ula, Kuyulu Hisar- Sufla, man ahlu, Musa Hac,
Tak Tak, Deller, Kara Klak, ce Klak, Elmalu, Oul
Ake
1320000
84000
84000
36000
36000
60000
40000
50000
420000
417840
608324
248000
Tabloda kylerin hsllar Ek-9.2de verildiinden, burada tekrar verilmemi, nahiyedeki padiah
haslarnn toplam hsl verilmitir.
141
Begl, Pir, Ayaslu- Kebir, Kolca Ali, Ayaslu- Sagir,
Beruvend-i rr, Dvin, Kariz Ata, Masuml Kebir,
Haal, Yenice, Harun Berun, Dumanl, Kerem Kamid Ali,
Kasm Ali Kla, Kyuvi/Kelp Budak, Beytl ml
Nefs-i Vadi, Vadi-i Sagir, Vadi-i Zmm, Kestenli,
Vadi
Karnca/iekli, Karnca, Karalar- Kebir, Karnca, Haraml
Meedli, Ksiceli, Karalar- Sagir, Develi, Nasib Ali Kla,
Aar Yerl, Kayac/Pir mam, Pir Gaib Kla,
Haal/iekli, Saraylu, Sar Musal, irazl, Tal Kaya,
Grevan, adrgan- Ulya, adrgan- Sufla, Reyhanl,
gender, akak, ukur Kendi, Kzl Viran, Han Ahmed,
kiz
Dere iek Dere iek, Mezraa-i Grnik, Mezraa-i Celladlu, ehriyar,
ubuklu, Ferhad- Khne, Sekudlu, Atu, Avazenik, Alekal,
Suvank, Kmrl, Merice Deresi, Merice Harabesi, Serakeyf,
Beytl ml
ii Kaya, Kara Burun, Karbansaray, Tanis, Elegez,
Abaran
Mezarinl, Kene Kebir-i Diger, Abaranol, Keilik, Ali
Mirek-i Sufla, Girek, Beytl m
375
Nerendz, emen Gl, Kara Deli, Byk rdek, K
Gke
rdek, imak Berd, Gl-i Gke, Vardin, Kemid Bula,
Buday Tepe, Delican, Gr, Kalack, Kara Evren, Ak Kilise,
Kzl Evren/kz Eviran, Hac, Kenzek, Dar, Elkovaniz,
Kulal, Bedkal, Deli karda, Azd- Khne, kei Kendi, Boz
Hane, Emir kendi, Kara Kilise, Bitli, Altun, Akbulak, Korc
Evren, Kzl Ta, Emir yar, Ak Kilise-i Diger, Gl Kendi,
Dake-i Bzrk, Dake-i Kk, Cankur, Medell, Delik Ta,
Egnedur, Delinci
Mukataa-i gl-i Gke 300.000 s.12 898
Bac- rahdarlk der-nahiye-i Gke maa mezra
Vank- Senkere der-gl-i Gke ve mezra
Mbair-i Hayr Han dern- karye-i Kalack
YEKN
Ahuri, Hamzalu, Havice, Murad Beg, Mein, Yayc, akar
Dere
Yer, Haik, Keledek, Girek, Merisill, Ekev, Dakrend, Arpa,
Alakes
Ahasgu, bk, Kzl Gz/eker Begl, Egneviz, Bacecik,
Zeyd, Kozluca, Kesen Gz, atakc, Kei Viran, Artun, Cisi,
akulu, Kaga, Engri, Bilsin, avuncuk, Arulay, Ekenl,
Gerind, Ayane, Vartanis, Vahini, Aca Vank, Pentum, Ak
Kilise, Kz Kalas, Kuytul, Sadr Beg Han Klas,
Meydan/Ali Kla, Alagez, ah Yurdu, Erde, Kemen
Kll, all Sultan, ris, te Ky, Rulkerd, Kei kendi,
Ba ky, Kenisek, Yenice, Vartabul, Mrzak, Erkr, Malki,
Gkvanis, or, aatay, Dedel, Asaf, Boadr/Zaylaklu,
Ezdek, Ahl, Zeyne, Seknal, Mrmr, Gn Ali, Ke Beg,
Burun, Direk, Kala Beg, Bir Hasanlu, Sal, Krd Emir,
375
166512
64100
29000
300000
40000
1240
833
578770
380947
cmal defterine kaydedilen Gke ve Mezraa nahiyeleri, mufassal defterlere kaydedilmemitir.
142
Mezraa
Srmeli
Idr
Aralk
Gmcik, Tuz, Erh, ol, Balu, Gmer, Kayud, Ahta,

Kimvay, Kabalu, Merduy, Kouc Harabesi, Kara Vank,
Muganlu/Yurd, Mere Duz, Beytl ml
Byk Yenice, Derbend-i Sal, Karanlk Dere, Hankuz,
Adyaman, Ozan Hac, Kk Yenice, Selam- Aleyk,
Kbrans, Sikud, Vane Van, Kzl Depe, Kara Kenenik, Kar
Han, Kzlca, Aca Kelekid, Veli Kendi, Kazanc, Dkrek,
Nacidam, Yalakl, n Kendi, lanlu, Kei Kendi, Kedi Kara
Bulak, Kzl Kilise, Sekudlu Kara Bulak, Krk Bulak, Basar
Geer, Kei Kendi, Sulak, Koc, Deli Aa Han, Hatun
Kendi, Aca Kala, Merak, Nefs, Kara Suat, Zut, Gledek,
Cebin, Ardanu, ah Nazar, Egrice, Mahsul-i beytl ml
Bac- rahdarlk der nahiye-i Gke ve Mezra
Srmeli, Kaln maa mahalle-i Cancavan, Halife Bein/Ali
Han, Haraml, Bertuban, Ak Ozan, Arca, Glta, Adiz,
Dere kendi, Kenzek, Kayal, Kuru Aa, i Depe, Timur
San, Kzl Klak, Nefs-i Kazan, Han Dervi, Kara Evren,
ini, Ali Kse, Gllce, Molla mer, Abbas Gli, Ebu
Cihanlu Atluca, vaz kla, Astakna, Tav Sekenl/Kara
Hseyinl, Katrl, Kulacan- Ulya, Kulacan- Sufla, Ba
Mersuvan Kla/Mbarek, Zive mersuvan, Klak- Kzl
Bulak, Arslan Dere, nce, Hasan Han, Kagn, Hadem Kla,
Erek, Kara bulak, Sekudlu, Kara Kala, Birceli Gl,Sker
Kendi, Kamlu, Sar Abdal, Yrek Kendi, Bbrek Kendi,
Yaylak- Gksi Gzel, Beytl mal
Memleha-i Kulb
Molla Ahmed, Arabkirli, Ahi Hamid, Kara Hamid, rakcl,
Yayc, Kasm Han, eyh Hasan, Ahsene Hane, Hocir, Ahi
Veys, Halifeli, Er hac, rakl, Marib Abd, brahim Abd,
Idr, Nevruzlu/Acalu, Kzl Zakir, Bilur, Kazanc, Aavird,
Sar oban, Yank, Aln, Avc, Klak- Cafer, Zengene,
Tecirli, mran, Klak- Degirli, Kara Harl, Durmu Kla,
Davudlu, Krekli-i Ulya, Krekli-i Sufla/Nefs Kla,
Krekli, Mustafa Beg Kla, Karacalar Kla, Sarcalar
Kla, idemli, Tal, Hasan Beg Kla, amdan Gelen,
ireci, Ala Hacl, Krekli Nazar Ali Kla, Kmbed, Kara
Hisar, Kzl Kala, To, Gregi, Adetli, Tokat al- Ulya,
Kara Hacl, kzl, Ali Han Haclu, Timurlu Klak,
Resullu, brahim Haclu, Ali Kla, udulu, Davudlu-
Sufla, Tokat al- Sufla, Han Ahmed Kla, Rahatl,
Atlucalu, Rsteml, Mahsul-i Beytl ml,smaill, Arhaan,
rakc, Ak Hasan, Kasm Han, Kara Gl, Kul, Boncuk, Yel
Girmez, ekl ve Saru Abdal
Sultan Ali Kla, Gulam Ali Kla, Mesni, kla,
Mustafa Kla, Aylu Kla, Eminlice, Kuturlu, Terzili,
Kalack, Kekl, Hd abd, Kara Veli, Abbas Abd,
Aratan Berekli, irin Canl, Yengice, Nakarl, Al Haclu,
Gvenl, ehrimanl, Kalal, andan Gelan, Oru, Kuzu
219792
20000
225680
500000
531982
189680
143
err
Mak
Sederek
ZarZebil376
376
Gdenl Kla, Ali Kamerl, Behreken Tepe, Adetli,

Ahurlu, Kara Koyunlu, Sicirli, Celayirli, Sagir Kla,
Derenli, Kuzay, Kalack, Glli Top ve Kara Ta, Beytl ml
Kouc, Dudneki, Zaviye, Klak- shakl, Urutlu, Kazanclu,
Klak- Mirza Ali, ehriyar- Ulya, Nurein-i Ulya, Olan
ahlu, Makte, Krd kendi-i Sufla, Krd Kendi-i Ulya,
omakz- Ulya, omakz- Sufla, Mesudlu, Ahi Ahmed,
Aliar- Sufla, Muganck/Sinil, Klak- Nacak, Ketar,
Artaban, Derviler, Kargn- Ulya, Klak- Gaib Kul,
Kathan Kla, Memi Abd/Zulkadir-i Kargn, Babaki
Kargn, Kelp Depe Kargn, Bedirlik, Arab Yengice, Abbas
Kla, Yarc- Ulya, Eyikl, Sipakun, Kse Han, Yarc-
Sufla, Klak- Dulkadir, Uurta, Kargn- Sufla, Kalack,
Aralk- Ulya ve Sufla, Kazanclu, Aliar- Ulya, Nurein-i
Sufla, Kara Bur, ehriyar- Sufla, Yalnz Aa, Mlk Kendi,
Klak- Yurudu, ilim, Yarc- Sufla,, Alvar, Arstan,
Begdilli, Ahi Kehriz, Tenegi, Belit Abd, Depe Kalas, Uzun
Abd, Klak- Kuzay, Klak- atuk Alan, Klak- ah
Hseyin, Klak- Canlar, Klak- Derviler, saca, Hallac,
ehzad Buda, Ferhad Arh, Behram Han, Silli-i Sagir,
Halim, Klak- Han Abd, Apsaca Abd, Abdullah Abd,
Damadn, Begdilli, Ta Argu/Mlk Kendi
Mahsul
Nefs-i Sederek, Krekcik, Esti, Grlavik, Ak Gl, Gllce,
Kara Depe, Hatun Kerzi, sa Han, Mola Halil, Hanm Kendi,
Dere Beg, Yaangan, Skudlu, Hac slam, Bey Kendi, kz
Yatur, Naci Han, Girilan, Kara Bulak, Hazal, Kara Horzatl,
Ta Klak, Cebra Begli, Beytl ml- am, mahsul-i maden-i
boza?,
Uack, Arami, Yenice, Gerek, Henk Tale, arkvar, Akdiyan,
Vank, Kei Kendi, Yanak, Meydan, Cebki, Barsak, Letu ?,
Mercimek, Ak Kilise, Begck, Budar, Kayad, Camga Cemal
Dere, Didek Cemal Gke, Zar, Aya Han, Hamid Kadim,
Ulak Batmaz, Kala Kendi, Da Kendi, Kzlca, Selamaleyk,
Piruz, Yelte, atan, Kara Gz, Pilli Dere Gke, erke Zar-
Zebil, erke Kuzay, erke Gney, anaz, Haluykom,
Seray, Aku, Mevzi, Suvaer, Esrik, oban Korkmaz, Ta-
Akan, Kala Boynu, avdar, Debin, Barudlu, Deve ukur,
Kelvenar, Kadl Ali, zi, Kullar, Kara Klak, Tnbelie,
Kar Klak, Yusuflu, Abid Verdi, Hayat Han, Ulu Han,
Mehmed Kla, Elekl, Baba Kla, Abdurrezzak, Gki,
Ali Kla, Koca Ahmed, ar Klak, Nefisl, Kamuran,
Veli Han Klak, Bedir Han Klak, ahme, Hoca Ali,
Ahmedl, Karacalu, Gn Domu, Piri Kla, Cvan Merd,
Davud, eyhl, Hatim, Hrdekr- Kebir, Hdekr- Sagir,
660856
250000
68200
Nahiye-i mezburede olan karyeler hali an er-reaya olmala haric ez defter kalmak zere isimleri
icmale kayd olund. Fi 25 sene 1140 (BA, TTD 898, s. 120).
144
regel
Nahivan
Alnca
Sair
Mevazi
Dere
ahbuz
Mlk-i
Arslan
Mevazi-i
Hatun
Karaba
Masum Ali, Mirahur Kla, Kazak, Tokut, Mehmed Han,

ah Mehmed, Zerire Kulu, Sabit Kla, Kokar Kla,
Karaca kla, ah Kerem Kla, Aa Beg Kla Sagir,
Aa Beg Kla Kebir, Karacalu, Pirbudak, Murad Han, Hira
Beg, ugayip, Elikl Kla, Zmmi Kla, Halife Kla,
Tale Kla, Behram Kla, Hazer Kla, Mekke Kla,
Sulu Kla, Kumla Kla, ahin Kulu Kla, Zmmi
Kla Sagir, Hmer Kla, Mahir Kla, Haim Kla,
eralu Kla, Kulu Han Kla, Masum Kla, Deli Han
Kla, atr Kla, Ali Kla, avdarlar Kla, Zaman
Kla, Belderkan, Yarmkend, Kovanl, Aa Kla, an
Ali Kla, Hangidar Kla, Kalemder Kla, Mihman
Kla, Kara Hanlu, Abbas Kla, Karaka Kla, Timur
Han Kla, Bedir Hanlu Kla, Koca Kurd Kla (35
adet)
Gmri, Hrnik, Dervi Ali, Gll Kendi, Dede Fakih, Nermin
Ali Kla, Terzil/Cmerd Kendi, Gllce-i Ulya/Ali
Taanlu, Savzal, Laleci, ubk, Gke, Alncak/Tatar
Kendi, Mile, Sulu ay/Nur Taanlu, lsin, Gl Kendi,
arabhane, Akduvar, Kzl Mezar/Satan, Kekl, Suca
Kesen/ah Termutmum, Sekdl, Kara Klak, Ak Bulak,
Kpak, Seyfi Kulu Kla, Gllce, Mescidl, ubukl,
Kindl, Yusuflu v. Kla, Livadan, Ku Yatak/Halil Kendi,
nlce, Kara Ta, Hac Bayram/Arat Khne, Murad Han,
Kara ren/raklu, Karbansaray, akmak, Nazr Ali, Ta
Bulak, Bayram Kla, Mahsl- beytl-ml-i am ve hisse
der liv-i regel
Nefs-i Nahivan, Hac Abd, Halife Dz, Bedehan, Halil
Harabesi, Yarmca m.,Zeyneddin, Uzun Oba, eyh Mahmud,
Gl Depe, Yenice m.
Girne, Taltak, Kara Kilise, Nurein, Ho Kein, Kal, urud,
Yumra, Ta, Hangh, Anzur- Ulya, Betvas, Anzur- Sufla,
Anzur- Miyan,
Mikail m., Berdik, Kazanc, Cemaleddinl, Gregm Yar,
Kuznud m., Kelle Tak, Mahsl- beytl-ml-i am ve hisse
nahiye-i m. gayri ez hash-i mir- mirn- Revan
Gynk, Geid-i slam, Nahaur, Seven Mer-i Ulya, Taa
Zikir, Alagz, Kahmat, Araksa, Yayalu, Sarav/Serab, Rzban
m., Vaygz, Mren ah, Mahsl- beytl-ml-i am ve hisse
nahiye-i m.
Nefs-i ahbuz, Keluy, Bri, Kmr, Ta, Bayramlu, Geid-i
Zmmi, Gg, Gencelud, Kara Boyalk, Terke
eyh Yusuflu, ehre, al Kla, Lizird, Bayr, Kerem
ata, Bozgav, Kara Ku
Dekin, Grediz, Ogyn, Ak Hac, Mahsl- beytl-ml-i
mm ve hisse nahiye-i m.
zeneberd, Memleha, Bileci Klas, Kara Bulak, Kla-
Arkaa Geri, Nefs-i Karaba, Hancav, Kla ikan,
165500
240129
178261
68780
63645
95869
17135
177289
145
Klaan
Dere am
Azadciran
erlut
Dere
Nrgt
Sisyan
Kla- Huslu an Geriyan, Bulgan, Karvek, Mahsl-

beytl-ml-i am ve hisse nahiye-i m.
Yemhane, Kk Tumin, Yezd-Abd, Debid Abad, Hocam
Virdi m., Yenice, Karaca Kendi, Kzlca Klak, Yarm Kaya,
eyh Hamzalu, Kara Aa, Byk Tumin, Behram, Molla
Hamdi m., Uzun Oba, Kayalu, Asnca m.,Glbi, Abdall,
Halifel, Mahsl- beytl-ml-i am ve hisse nahiye-i m.
Ba Kend, Dib Kend, Orta Kend, Culha
Best, lac, Serc, Bera, Biyl, Celtab, Azad, Hangah- Ulya,
Dane Krt, Glaki, Geri, li-i Sufla, Sal, Yayc, Mukri,
Nurevaz, Yenvi, Behrud, Esen Yol, Nefs-i Azadciran,
Halill, Merendez, Diri, Ulu, li-i Ulya, Destek, Burtak,
Nefs-i Ordubad, Yenice
nemi-i Sufla nemi-i Ulya Atabad Kenzek Te Tu
Nefs-i Dere Nrgt, Yltak, Orta Miri, Henuris, Derek,
Merek, Hacat
Nefs-i Sisyan, Ziyaradr, Yaylak- Salbartur, Alil, Araksay,
Bein, Orta Kebir, Aahi Ahla Yatan Betis Araksay- Diger
eyhl Saki Gerni Kyurak Beek Mahruy Deste Gird
Aca Kend z Ekimr Kamgan Seki Eklekud Saln Erikl
Yol Kei Kendi Kalack Bazar al Talus Pirmagud Kara
Kilise Kmr Kzlca Givas Belek Talib Abad ikr
Hurendz Berdir Geledek Mahsl- beytl-ml-i am ve hisse
nahiye-i m.
Yekn
234042
30695
379978
18961
17509
188658
9.179.299
5.1.2. Beylerbeyi Haslar (Hass- mir-i mirn)

ukur-Saad Beylerbeylerine ait haslarn 1590da vergi kalemlerini; eitli
rsumlar, iftlik, ba, bahe, tarla, mabeyn377 ve ky hsllar oluturmaktadr. Defterde
zellikle tahririn yapld dnemde beylerbeylik makamnda bulunan Hzr Paaya ait
haslar hakknda bilgiler bulunmaktadr. Yukarda da belirtildii zere ilk tahririn
yetersiz bilgileri sebebiyle, salkl bir has tespiti yaplamamtr. Zira aadaki
tablodan da anlalaca gibi, gelir toplam olduka az grlmektedir. Gelir rakamdaki
dklk aslnda gerei de ifade edebilir. nk buraya atanan beylerbeyiler, yukarda
da belirtildii gibi, ayn zamanda baka bir eyaletlerin de beylerbeyidir. Dolaysyla
gerek has gelirleri asl eyaletlerinden tevcih edilmi, buras ise bir nevi yan gelir olarak
dnlm olabilir. Bu meyanda ilk tahrir defterine gre beylerbeyi hassnn gelir
377
lk tahrirde mabeyn vergisinin hangi cihete ait olduu kaytl olmamasna ramen, ikinci tahrirde
beylerbeyi hass ierisinde gsterilmesi sebebiyle bu vergi, ilk tahrir iin de beylerbeyi haslarna
kaydedilmitir.
146
toplam 189.584 akedir. Bu gelir eyaletin toplam gelirleri ierisinde % 1lik bir hisseyi
ifade etmektedir.
Tablo 5.1.2.1. 1590 Tahririne Gre Beylerbeyi (Mir-i mirn) Haslar
Nahiye
Revan378
Nahivan379
Alnca380
Revan381
Aca Kala
Zar-Zebil
Talin
Nev
Rsm- bervat ve tezkir ez cnib-i mir-i mirn- dd-med
der- vilyet-i Revan
Rsm- tezkir tmarh-i sipahiyan ve zema-i vilyet-i Revan
iftlik maa ba ve bahe ve ar-divar ve zeminha-i ah Kulu
sultan ki Yavada ba dimekle maruftur malikne-i mlk
mebn Hzr Paa mir-i miran- vilyet-i Revan ber muceb-i
hccet-i eriyye hsl- divan
Zeminh-i Budak Beg tabi-i Nahcvan malikne-i mlk mebn
Hzr Paa mir-i mirn- vilyet-i Revan ber muceb-i hccet-i
eriyye hsl- divan
Ba ve bahe ve Tn Ba ve Hseyin Beg Ba ki ah Ba
dimekle maruftur tabi-i Nahcvan malikne-i mlk mebn
Hzr Paa mir-i miran- vilyet-i Revan ber-muceb-i hccet-i
eriyye hsl- divan
Karye-i Tonbul tabi-i Nahcvan malikne-i mlk mebn Hzr
Paa mir- mirn- vilyet-i Revan ber-muceb-i hccet-i eriyye
hsl- divan
Karye-i Pullu tabi-i Nahcvan malikne-i mlk mebn Hzr
Paa mir- mirn- vilyet-i Revan ber-mceb-i hccet-i eriyye
hsl- divan
Karye-i ehri malikne karye-i mezbure
Ba- Kara Budak haliya der tasarruf- hazret-i Hzr Paa kta
1,5 ber vech-i maktu
Karye-i Hangh malikne-i karye-i mezbre
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan liva-i Revan ve glman
ve mustahfzan ve azban- kala-i Revan ve havli
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan ve glman ve
mustahfzan ve azban- liva-i mezbur
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan nahiye-i Zar-Zebil
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan mbeyn-i mustahfzan
ve azban- nahiye-i Talin
Yekn
Ake
15000
20000
1000
2000
2000
55000
12000
23450
250
20884
25000
5000
3000
5000
189584
1727 tarihli tahrirde ise beylerbeyi hassnn gerek gelir deeri icmal defterde
kaydedilmitir. Bu defter kaytlarna gre beylerbeyi hassnn gelir kalemlerini; ky
hsllar, bad- heva tr vergiler, yaylak ve mabeyn vergileri ile Revan ehir
378
BA, TTD 633, s. 66.

BA, TTD 633, s. 110, 114.
380
BA, TTD 633, s. 351.
381
BA, TTD 633, s. 35.
379
147
merkezinden toplanan muhtelif vergiler oluturmaktadr. Revan ehir merkezinden
toplanan vergiler; ispene, buday, arpa, erzen, nohud, mercimek, zegerek, eltk,
pamuk, ba, meyve, bostan rleri, kevvare, keten, dnm, arus, tapu-y zemin,
hariceyn, asiyab, niyabet, klak, yatak ve anam resimleridir382. Bu dnemde haslarn
toplam geliri 727.285 ake olarak kaydedilmitir.
Tablo 5.1.2.2. 1727 Tahririne Gre Beylerbeyi (Mir-i mirn) Haslar
Nahiye
Revan
Krkbulak
Karbi ve
Karni
Krk Bulak
Nahvan
Nev
Nefs-i Revan tabi-i m.
Karye-i Uluhanlu
Karye-i Terekpen
Karye-i Aramuy
Karye-i Yenice
Karye-i irabd
Karye-i Gelele
Karye-i Talalu
Karye-i Saadabd
Yekn
Karye-i Begcuvarl
Karye-i Yva
Karye-i tirak
Karye-i Erdeir
Karye-i Zhrablu
Karye-i Kurban Kulu/Toprak Kala
Yaylak- Elegez
Yekn
Karye-i Kulu Han
Karye-i Kara Bayram
Karye-i Kara adm
Karye-i Halifel
Karye-i Gkenik
Nsf- bd- hev ve crm-i cinayet eylet-i Revan gayr ez
havass- hmyn ve evkaf ve zeamet-i serbest
Yaylakha-i Eyalet-i Revan
Mahsul-i mabeyn-i mustahfzan ve azaban ve canib-i gayr ve
besad ve arsane-i mezkrun ve tmarh
Karye-i Hae Perak tabi-i Nahcvn
Yekn
Yekn
382
Bu vergilerin ayrntl dkm iin bkz. ehir gelirleri ksm.
Ake
112225
58000
60000
7000
17000
62580
22000
16000
8000
250580
13000
12000
32000
14000
6000
11000
10000
98000
6500
3000
3000
6000
8000
100000
100000
20000
19980
266480
727285
148
Beylerbeyi haslarnn gelirleri, iki tahrire gre, yaklak 4 katlk (% 400) bir art
gstermitir. Yukarda da ifade edildii gibi, yzde oranndaki art miktar gerek
rakam tam yanstmamaktadr.
5.1.3. Sancakbeyi Haslar (Hass- mirliva)
ukur-Saad Eyaletinde sancakbeyi haslarna ayrlan gelir kaynaklarndan
bazlar,
1590
tarihli
kanunda
zikredilmitir.
Kanunnmede
zikredilen
gelir
kaynaklarndan birisi bad- heva vergisidir. Bu kanuna gre, bd- hev gelirleri, -umum
Osmanl lkesinde uygulanan kanuna uygun olarak- serbest zeamet ve timarlarda
sipahinin, serbest olmayan timarlarda ise, yars sipahinin, yars da sancakbeyinindir383.
Yukardaki malumatn haricinde 1590 tarihli defterde sancakbeyleri gelir
kaynaklar hakknda ok az bilgi verilmitir. Bu defterde Bayezid Kalesi nceki
mirlivas Suvar Bey ve sonraki mirlivas Ali Bey, Tecn mirlivas Kaya Bey, Gke
mirlivas Fazlullah Bey, Abaran mirlivas Karahan Bey, Akakala mirlivas Yakub Bey
ve Mak mirlivas vaz Beye ait kaytlar bulunmaktadr. Ancak bu kaytlar, zikredilen
sancakbeylerine tevcih edilen haslarn neler olduunu ve dirlik miktarn izah edecek
dzeyde bilgiler iermektedir. Tablo.xde bu yetersiz bilgiler verilmitir.
Tablo 5.1.3.1. 1590 Tahririne Gre Mirliv Haslar
Nahiye
Revan384
Karbi385
383
Nev
Ake
Zemin der-tasarruf- Suvar Beg mirliv-i Bayezid Kalas resmin
25
ve behresin virr bir kzlk
Zemin-i yoncalk der-tasarruf- Kaya Beg mirliv-i Tecn 6
kilelik
Ba- Tokmak der-tasarruf- Kaya Beg mirliva-i Tecn kta 1
40
ber-vechi maktu fi sene
Karye-i Enek tabi-i Talin, ba ve bae-i mam Kul haliya
der-tasarruf- Ali Bey mirliva-i Bayezid Kalas ber-muceb-i
hccet-i eriyye kta 4
Karye-i Vadi-i Kebir, ba- Tokmak Sultan der-tasarruf-
40
Fazlullah Beg mirliva-i Gke kta 1 ber-vechi maktu fi sene
Karye-i Sagur tabi'-i Karpi, iftlik der-tasarruf- Karahan Beg
Kanunnamede zam ve erbb- tmarn kzlarn resm-i arsneleri sancaa kayd olunan
sancaa ve hssa-i hmyna alnur , rsm- arsne dahi hssa-i hmyndan ve mr-i mrn ve
mirliv hslarndan zemetlerden ve syir serbest olan tmardan bkire kzdan altm ve yine avratdan
otuz ake mezkrun zbtlar olub vesyir erbb- tmarn nsf- arsiyyesin aalar alub ve nsf- herin
mr-i mrna kayd olunan mr-i mrna ve mirlivya ve zemete kayd olnan zbitleri alurlar
ifadeleri gemektedir.
384
BA, TD 633, s. 35, 36, 216, 247.
149
Dere
ahbuz386
Tm Eyalet
Yekn
mirliva-i Abaran rn virr

Karye-i Halife Kendi nam- dier Babaka tabi-i Karpi, iftlik
der-tasarruf- Yakub Beg mirliva-i Akakala rn virr
Ba der-tasarruf- Yakub Beg mirliva-i Akakala ber-vechi
maktu f sene
Ba der-tasarruf- Yakub Beg el-mezbr ber-vechi maktu f
sene
Ba der-tasarruf- vaz Beg mirliva-i Mak kta 1
Nsf- bad-i heva
10
10
15
40
1980
2160
1727 ylnda da blgedeki sancakbeylerine ait haslardan sadece Mak

Sancandan bahsedilmi, dierleri hakknda hibir kayt dlmemitir. Zikredilen
tarihe ait icmal defterde Mak Sancakbeyi hass hakknda u kayt dlmtr;
bundan byle imr ve hfz u hraset ve din devlet-i aliyyede sadkt ve istikmet ile
hdmt- hmt- hmynda bezl-i makdr itmek artyla Mak Nahiyesine tabi nefs-i
kala-i Mak maa kur-i sire seksen alt ve iki yk seksen bin yz altm be ake
yazs olan karyeler havass- hmyndan ifrz ve Mak Sanca mutasarrfna hass
olmak zere senev be kese ake ml ile liv-i mezbr ber-vech yurtluk ve ocaklk mir-i
mumaileyhe (Yunus Bey) tevcih olunmak f 22 Za 1143 .387 Bu kayda gre; Abbas,
Abdulleyb (Andalib), Acgl, Ak Yaylak, Ak Bulak, Ali Kocal, Arabl, Aiyan-
Balaban ve akr ve Atmaca, Ayduvar, Babal, Baack, Ba Bulak, Bezirgn Bula,
Bkicen maa mahalle-i Abdullah, Cersad, ekenli, okcaa, k, Dik an cemaat-i
Dnbilli, Dikme, Dnebik, Dtm, Ged, Gllice, Hac Kebir, Hac Mekke, Hac
Sagir, Hac Ustan, Hatu, Hatun Kerzi, brahim, nce Kal'ack, Kal'a-i Mak, Kaltegan,
Kapan Basan ?, Kara Ba, Kara Hasan Dnbilli, Kara Klak, Kara Kilise, Kara Kilise
an cemaat-i Dnbilli, Kara Sever Maa Hallac ve irdak Dam, Kara Svari, Karaca
Viran, Karaglekne, Kargul, Kei Hark, Kemir Depe, Klak- Toklu Al, Kzl
Tal, Koyunc-y Byk, Kseler, Kutl Dz, Mecdin, Mehmed Aa, Meydan an
cemaat-i Dnbilli, Mezra'a, Dnbilli, Miri, Murad Verdi an cemaat-i Dnbilli, Muradl,
Niyaz, kz Yatur, Payur, Purnak, Reyhan Dnbilli, Rstem, Sakurl, Sebat, Sefer
Kul, Sever Beg, Svet, ahin Aa Kla, imal, Tadem, Tatarl, Trkan an cemaat-i
Dnbilli, Uzun Glli, Ta, Yanm, Yar Hdk, Yardanlar, Yaylakha-i Kzn Sri
385
BA, TD 633, s. 88.

BA, TD 633, s.148.
387
BA, TTD 898, ss. 5-6.
386
150
ve Kon Hac, Yola Geldi, Yumruda, Yusuf, Zakirli, Zerdall ve Zir kylerinin hasl
olan 893.163 ake mirliva hass olarak kaydedilmitir.
5.1.4. Zeamet ve Timarlar
1590 ylna ait defterden, Revan Eyaletindeki ba, bahe, iftlik ve
deirmenlerin nemli bir ksmnn zeamet ve timara verildii anlalmaktadr. Nitekim
bir vakf kaydnda geen zikrolan ban maktu sahib-i arza eda olunduktan
sonra veya iftlik-i mezbrun rin ve asiyab ve dinkhane ve kr-ghlk ve
behre sahib-i arza eda eyledikten sonra yahut hassa iftlii ba deilse rabi
hasl sahib-i timaradr gibi kaytlara gre, ba ve baheler tmara (zeamet ve tmar)
tahsis edilmitir. iftliklerin mhim bir ksm ise zeamete verilmitir.
Yukarda da belirtildii zere, serbest zeamet ve timarlarda sipahinin, serbest
olmayan timarlarda ise, yars sipahinin, yars da sancakbeyinin olan resm-i arusiyye
gelirleri de zaim ve sipahinin gelir kaynaklarndan biridir.
Tablo 5.1.4.1. 1590 Tahririne Gre Zeamet Ve Timarlara Ait Bd- Heva ve Arusiyye
Gelirleri
Nahiye
Revan388
Aca Kala389
Aralk
Ordubd390
Zar-Zebil391
Sisyan392
388
Nev
Resm-i arusane-i sipahiyan liva-i Revan ve glman ve
mustahfzan ve azban- Revan ve havl
Nsf- bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan der nahiyei Revan ve Karpi ve Abaran ve arabhane gayr- ez tmarha-i
serbest
Nsf- bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan gayr- ez
tmarha-i serbest der-nahiye-i mezbur
Resm-i arusane-i sipahiyan ve mustahfzan ve azban tevabihi mezbur
Nsf- bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan der nahiyei Aralk gayr- ez tmarha-i serbest
Nsf- bd- hev ve arsiyye-i timarh-i siphiyn gayr- ez
timarh-i serbest der-liv-i mezbr
Nsf- bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan der nahiyei Zar-Zebil gayr- ez tmarha-i serbest
Nsf- bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan der-nahiyei-Sisyan ve bazar hli gayr- ez tmarha-i serbest
BA, TTD 633, s. 66.

BA, TTD 633, s. 194.
390
BA, TTD 633, s. 289.
391
BA, TTD 633, s. 333.
392
BA, TTD 633, s. 365.
389
Ake
1000
500
2000
200
2700
1000
3000
2000
151
YEKN
12400
Zeamet ve timarlara tahsis edilen ift resmi ve balantlar ile zira retim
mahslleri en nemli gelir kaynaklardr. Bununla birlikte blgedeki airet ve
kabilelerin zira retimden elde ettikleri gelirlerin vergisi de timara tahsis edilmitir.
Nitekim 1590 tarihli kanunnamede vilyet-i mezbrede olan ayir ve kabil
mtemekkin olduklar karyelerde zirat ve hrset iderlerse resm ve behrelerin shib-i
arza eda idb denilmektedir.
1590 tahririnde yukarda belirtilen gelirleri sahib-i arz sfatyla tasarruf eden
zaim ve sipahilerin isimleri ve kimin hangi ky, mezra, klak veya yayla tasarruf
ettii hemen hemen hi zikredilmemitir. Bu sebeple sadece zeamet ve timarlarn gelir
toplam verilebilmitir. Buna gre, zaim ve sipahilerin tasarrufundaki gelirlerin toplam
12.046.765 akeyi bulmaktadr. Bu gelir, eyaletin toplam gelirlerinin
% 86
oluturmaktadr. Bu gelirin (bad- heva ve arusiyye gelirleri ile birlikte) nahiyelere gre
dalm Tablo.5.1.4.2.de verilmitir.393
Tablo 5.1.4.2. 1590 Tahririne Gre Zeamet ve Timarlara Ait Gelirler
Nahiye
Abaran
Abnik
Acakala
Alnca
Aralk Kazas
Armuy
Azadciran
Bazaray
Dere Alakes
Dereiek
Derenrgt
Dereahbuz
Deream
Idr
Kabri
Karaba
Karni
Ordubad
Klaan
393
Hasl
657853
253162
556459
637241
398212
351021
750633
92999
74605
494991
70754
1127863
84624
708299
61662
-
Ayrntl bilgi iin ayrca bkz. Ek-10.
Nahiye
Mak
MevaziHatun
Mlk-i Aslan
Nahivan
Revan
Sair Mevazi
Sederek
Sisyan
Srmeli
arabhane
err
orlut
regel
Talin Kazas
Vadi
Zar
Zebil
Hasl
161430
95300
877079
1357500
511652
107998
843604
119980
306096
787856
381329
188963
Toplam
12059165
152
lk tahrirdeki belirsizliklere mukabil, 1727 tahririnde tutulan icmal defterde,
zaim ve sipahilerin isimleri, tasarruflarndaki ky, mezra, klak ve yaylaklar ile
bunlarn hsllar ve dier gelir kaynaklarnn dirlik miktar kaydedilmitir. Ekler
blmnde yer alan zeamet ve timarlar listesinde (Ek-11) bunlar verilmitir. Bu
listeye gre, zaimlerin 334.300 ake ve sipahilerin 2.305.395 ake olan gelirlerinin
toplam 2.639.695 akedir. Bu gelir, eyaletin toplam gelirlerinin
% 19unu
oluturmaktadr.
ki tahrir arasndaki timar gelirlerinin orann, ilk tahrirdeki belirsizlikten dolay
belirlemek gtr. Ancak ikinci tahrirde, ilk tahrire nazaran timar gelirlerinin byk
oranda dt gze arpmaktadr. Bunun en nemli nedenlerinden, ikinci tahrirde has
gelirlerinin fazla olmasdr.
5.2. MLK VE VAKIF ARAZ
1590 tarihli defterdeki kaytlardan ve kanunnmede geen ve vilyet-i
mezbrede baz Mslmanlar mlkiyet tarkyle mutasarrf olduklar ba ve
baelerinn r mukayyet olanlarnun rn ve zemnlerinn slriyelerin virrler
kaydndan, ukur-Saad Eyaletinde mlk araziler olduunu gstermektedir. Bu mlk
arazilerden bazlar gemiten sahip olunan hukuk, bazs ise msadere veya satn
alnma yoluyla elde edilmitir. Bunlardan bazlar malikne-i mlk olarak tasarruf
edilmektedir.
Gemiten gelen hukuk ile mlk sahibi olanlarn banda Emir Ziyal-Mlk
evladndan Mevlana Muhammed gelmektedir. Nahivana bal 5000 ake gelirli
Turkin Ky ile Karabaa bal 9000 ake gelirli Karvak Ky malikne olarak
Mevlana Muhammede verilmitir.394 Mevlana Muhammed ile ilgili kaytlar Vakflar
blmnde ayrntl ilendiinden burada teferruata girilmemitir.
Eyalette mlk sahiplerinden biri de beylerbeyi Hzr Paadr. Hzr Paann
Nahivanda sahip olduu muhtelif iftlik, ba, bahe, zemin gibi mlkleri
bulunmaktadr.395 Bu mlklerin toplam geliri 72000 akeyi bulmaktadr. Hzr Paann
bu mlklere nasl sahip olduu hakknda bir bilgi bulunmamakla birlikte, ya has
(malikne) olarak kendisine tevcih edildii, ya da satn almak yoluyla sahip olduu
394
395
BA, TTD 633, s. 124, 140.

BA, TTD 633, s. 110, 114.
153
dnlmektedir. Hzr Paa mlkleri hakkndaki kaytlarn teferruat yukarda
verildiinden burada ayrntya girilmemitir.396
Ordubd kadl grevini yrten Mevlana Balnin elinde de iftlik, tarla, ba ve
deirmen gibi mlkler bulunmaktadr. Bu mlklerin toplam geliri 375 akedir.
Devlet mir araziden baz ilenmeyen bo topraklar ahslara satmtr. Mesela;
Karaba Nahiyesine bal Hevek/Ahmed Aa mezras hakkndaki Karye-i Cvek elmehr Dize-i Ahmed Aa tabi-i Karaba. mezkr mezraa Kzlbadan kalan
yerlerden olmala mir cnibine hums virmek zere Hac Mehmed mir tarafndan satun
alub teklifi hums tayin olunmala mezraa-i mezburede kimesne kalub ziraat itmemekle
hli ve harbe kalub defter-i cedide r kayd olunrsa miri mebni olduu arz
olunman mirye tkt var ise vech-i meruh zere r alnmasn dey emr-i erif
varid olman kayd olund hasl 10000397 kayda gre, Hevek mezras Hac Mehmed
Aaya satlmtr.
Eyalette bulunan bu mlklerden birou muhtelif cihetlere vakfedilmitir. Mesela;
Ordubd kads Mevlana Bal sahip olduu mlklerini Nahivandaki Cami-i Kebir ve
eyh Emineddin Mescidine vakfetmitir.398 Mevlana Muhammed, yukarda bahsedilen
mlkleri evladiyelik vakf olarak tasarruf etmektedir.
1590 ve 1727 yllarna ait vakf arazileri hakknda geni bilgi altnc blmde
ayrntl bir ekilde verilecektir.
5.3. EYALETN TOPLAM GELRLERNN DAILIMI
ukur-Saad Eyaletinin toplam geliri 1590da 13.960.384 akedir. Bu gelirin
1613100 akesi Padiah haslarna, 189584 akesi Beylerbeyi haslarna, 2160 akesi
sancakbeyi haslarna, 12059165 akesi zeamet ve timara, 96375 akesi mlk ve
vakflara aittir. Bir baka deyile toplam gelirin yaklak % 12si Padiah, % 0,5i
Beylerbeyi, % 0,5i sancakbeyi, % 86s zeamet ve timar, % 1i mlk ve vakflarndr.
1727de toplam gelir 13.869.721 akedir. Bunun 9179299 akesi Padiah haslarna,
727285 akesi Beylerbeyi haslarna, 893163 akesi mirliva haslarna, 2639695 akesi
zeamet ve timara, 430279 akesi mlk ve vakflara aittir. Gelirin % 66s Padiah
396
Bkz. Beylerbeyi Haslar blm.

BA, TTD 633, s. 140.
398
BA, TTD 633, s. 113, 168, 285
397
154
hassnn, % 5i Beylerbeyi hassnn, % 7si mirliva hassnn, % 19u zeamet ve timarn,
% 3 mlk ve vakflarndr.
155
ALTINCI BLM
UKUR SAAD EYALETNDE VAKIFLAR
6.1. REVAN SANCAI VAKIFLARI
XVI. yzylda ina edilen ve IV. Muradn Revan fethettikten sonra Cuma
Namaz kld Cami-i Kebir ehrin en nemli din mekndr.399 1765 ylnda ina
edilen Gk Cami (Hseyin Ali Han Cami ve Medresesi) Revanda bulunan ve
gnmze kadar gelebilen tek camidir. Caminin merkez avlusunda bir eme ve
karaaalar, avlunun etrafnda ise odalar vardr. Ayrca camiye bitiik bir hamam ve
medrese mevcuttur400 XIX. yzyln ortalarna kadar nfusunun ou Mslman-Trk
olan Revan ehrinde, 8 adet cami varln srdrmekte idi. Bu camilerin ikisi kale
iinde dierleri de kale dnda konumlanmt. ehrin dnda sadece birka tane mescit
bulunmakta idi. Kale iinde, Abbas Mirza ve Muhammed Han camileri vard. Kale
dnda ise Zal Han, Nevruz Ali Bey, Sertip Han, Hseyin Ali Han (Gk Cami), Hac
mam Verdi ve Hac Cafer Bey (Hac Nasrullah Bey) cami ve medreseleri hizmet
vermekteydiler.401 Hem Mslmanlarn hem de Ermenilerin dini kurumlar, eitim
kurumlaryla maddi ve manevi olarak destekleniyordu. rnein Revanda, Kale
indeki camiler hari, her cami kendi medresesine sahipti ve sadece Hseyin Ali Han
Caminin Medresesinde 200 talebe eitim almaktayd.402 Bu medreselerde tefsir, hadis,
fkh, kelam gibi dini bilgiler verilirdi. Bunun yan sra felsefe, mantk, corafya,
anatomi, tp ve matematik gibi pozitif bilimler de retilmekte idi. Ruslarn yapt son
sayma gre ehir merkezinde 50 olmak zere, toplam 315 Mslman din grevlisi
hizmet vermekteydi.403
XVIII. yzylda Revan ehrinde biri harap olmak zere 6 adet kilise mevcuttu.404
XIX. yzyla gelindiinde ise, Hristiyan Ermenilere ait olan yedi adet Ermeni kilisesi
399

Sovyet dneminde cami Erivan ehir Mzesi haline evrilmitir. rann giriimleriyle 1999da cami
restore edilmi, fakat cami olarak kullanlmasna izin verilmemitir. (Kiesling, Age., s. 8; Bkz. Resim 45).
401
Bournoutain, Age., s. 205.
402
Sleyman Memmedov, Karakoyunlular ve Bat Azerbaycan, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, c. 6,
Ankara 2002, s. 870.
403
Bournoutian, Age., s. 36.
404
BA, TTD 901, s. 40.
400
156
hizmet vermekteydi.405 Camilerde olduu gibi her kilisenin kendi okulu vard. Bu
okullarda din, corafya, tarih, matematik ve Ermeni dili retilirdi.406
Daha nce de belirtildii gibi Osmanl Devleti, Safevilerle olan mcadelelerin
sonucunda Revanda ortaya kan olumsuz sonular telafi etmek iin, vakflarn
faaliyetlerini de srdrmeye almtr. Osmanllar Revan ele geirdiinde, var olan
vakflarn faaliyetlerine devam edebilmesi iin sahiplerine ve dier grevlilerine iade
edilmesini emretmitir.407
6.1.1. Sultan Ahmed Han (Cami, Mescid, Medrese) Vakf
Sultan Ahmed Han Camisi, IV. Muradn 1635 ylnda Revan ele geirerek
Cuma namaz kld408 ve kendi adn verdii409 camidir. Tahrir defterinde bu vakf,
Revan kalesi iindeki ve varolarndaki cami ve mescidlerin tamam ile bir medreseyi
ierisine alacak ekilde byk bir vakf olarak kaydedilmitir. Bu vkfn da amac,
Revan ehrindeki btn cami ve mescidlerin yaamlarn srdrebilmeleridir.
Krkbulak Nahiyesine bal ervi ve enkbed kylerinin r ve resimleri bu
vakfn gelir kaynaklarn oluturmaktayd. ervi kynn hsl 60000 ake, enkbed
kynn hsl 18000 ake olup, vakfn toplam varidat 78000 akedir.410
6.1.2. Kilise (Emiyazin) Vakf
Kilise Aziz Gregorius tarafndan kurulmu ve kilisenin liderine milletin
temsilcisi anlamna gelen Kategikos denmitir. Ayrca dini merkez adn buradan
alarak kategikosluk olarak anlmtr. Gregor Lusavori, 301 ylnda, bugnk
Ermenistanda Hristiyanln kabulnden sonra ilk olarak Emiazin Kilisesini kurmu
ve buray 25 yl ynetmi, Lusaroviin lmnden sonra kilise, oullar ya da
akrabalar tarafndan ynetilmitir.
IV. yzyln bana kadar Ermenilerin kltr ve din merkezi olan Emiazin,
bugne kadar bu grevini idame etmeye almtr. Fakat dini merkez eitli
405
Kilise isimleri iin bkz. Ek-12.

Revan ehrinde 315 Mslman din grevlisine karlk, 193 Ermeni din grevlisi hizmet vermekteydi.
Bkz. Bournoutain, Age., s. 174.
407
elebi-zde, ss. 303-304.
408
Topular Katibi, Age., II, s. 1030; Aykut, Agm., s. 226.
409
elebi-zde, Age., s. 215.
410
BA, TTD 901, ss. 42-43 (Bkz. Ek-13 ve Ek-14).
406
157
nedenlerden dolay Duvin, Ani, Tsamendav, Hromkla ve Sise tanmtr.411 931
ylnda Akdamar Adasn merkez yapan dini liderler, 1441 ylna kadar burada kalm,
daha sonra kategikosluu gnmze kadar devam ettirecek yer olan Emiazine tekrar
geri dnmlerdir.412
Ermeniler arasnda birinci dereceden neme sahip olan Ecmiazin Kategikosluu,
teoride Gregoryen Ermenilerin yegne idare merkezi ve Kategikosda biricik efleridir.
Prensipte, Miron ad verilen Kutsal Ya kutsamak ve piskoposlar takdis etmek yetkisi
sadece Ecmiazin Kategikosuna aittir. Ancak uygulama da ise, Kategikosun yetki sahas
Rusya, Ermenistan, ran, Hindistan, Avrupa ve ABDye kadar uzanmaktadr.413
Trkler, Kilise (Emiazin) ve civarna hkmettikleri zaman boyunca, kilisenin
bir vakf gibi ilemesine msaade etmilerdir. Akkoyunlu Uzun Hasan414, Safevler ve
Osmanllar burada bir vakf kurarak Ermenilerin ibadetlerine engel olmamlardr. Hatta
Ermenilerin Osmanl Devletine kar ne kadar rahat olduklarn gsteren bir arzuhalde,
Emiazin manastrnn yedi yldr rahipsiz kaldn ve bir rahip atamasnn yaplmas
gerektii belirtilmitir.415 Osmanl Devletinin, hem snrlar iindeki Ermenilere hem de
snrlar dndaki Ermenilere adaletli davrandn gsteren bir baka resmi belgede de,
Bayezd ve sair blgelerdeki kilise ve manastrlara gidip gelen, Kilise ve
mlhakatndan olan rahiplere ve yanlarnda bulunan adamlara engel olunmamas
emredilmitir.416
Bu blgeyi enine boyuna gezen ve notlar alan Evliya elebi, Kilise hakknda
u bilgileri verir;
411
Ahmed Cevdet Paa Emiyazin hakknda u bilgileri vermitir; Ermenilerin papalar hakknda
bulunan ve katoikos denilen res-i ummlerinin fil-asl makarr ve mezheblerince en kadm merkez-i
rhnleri Emiyazin kilisesi olduu hlde tatar kavminin ol havlyi istllar zerine ermeniler etrfa
pern u perkende olduklar srada katoikos dahi Ermenilerce teberrk olunan baz- emnt-i
mezhebiyyeyi alp beri tarafa firr ve Kozan havlsinde istikrar ile Sisdeki manastr ve kiliseyi in ve
orasn merkez-i rhanittihz eylemitir. Fakat katoikosun bu vehile Emiyazinden firrnda
akrabsndan biri dahi Van tarafnda vaki Ahtamarda kalp bir kilise in etmekle o dahi ol tarafca
Ermenilere bir res-i umm olmutur ve iki kilisede dahi katoikosluk mnhll olduka onlarn
ahfdndan biri intihb olunmala ikisinde de katoikosluk tevrs ede-gelmitir (Cevdet Paa, Tezkir;
40-Tetimme, Yay. Cavid Baysun, TTK Yay., Ankara 1986, s. 202).
412
Emiyazin hakknda geni bilgi iin bkz. Abdurrahman Kk, Age., ss.127,174-184; Fatih ztop,
Ermeni Meselesinde Emiazin Katogigosluunun Rol, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Afyon,
2005, ss. 33-36.
413
Kk, Age., ss. 173-176.
414
John Woods, Uzun Hasann Kilise Ermeni ruhbann eitli vergilerden balayan 880 (1475)
tarihli bir belgesinden bahsetmektedir. (Woods, Age., s. 215).
415
BA, Cevdet Adliye, 5/283 Tarih 18/Z/1124.
416
BA, Cevdet Adliye, 58/3501 Tarih: 17/S/1215.
158
Bu mahal Revn haddindedir. kh- blend zre deyr-i muazzamladr ki,
her birinde yzer, ikier yz btrk, ruhbn, ksss, mkds Ermeni papazlar ve btrkleri
var. Mahbb- pene-i fitb mubee-i mahbub boda gulamlar varki, yende ve
revendelerin nne durup cn u ba ile hizmet ederler. Bu deyrin birini Anirvn bin
etmi, birini Kayser-i Rm bin etmi, birini Ermen Zenn bin etmi ki hl be yzden
mtecviz bkire kzlar vardr. Cmle alsz bakla yerler. Bu deyrlerde her msfirn
ve mcvrineol mertebe hizmet ve ikrm ederler. O dalarda ne kadar nebtat ve kiyh
meklesi nfi edviye ve hesbt var ise, cmlesini bir byk kazgan iine koyarak
doldururlar. Sac aya kurup, germ-germ byk ate yakarlar. Ate kalieyi asla
yakmaz. Sonra o tam aralarnda taksm ederler. Bir oklar teberrken t
Frengistana kadar gtrr. Bazlar da ol mahalde yiyip, zevk u saf ederler. Hakr bu
halin srrn rahiplerden sordum. Vallahi bu hala Hz. sann zreinde rahm-i
mderden mtk olduu haladr. sraillilerin havfndan bir are kapanp, otluk
toplayarak bunun zerinde bir lyi ihy etmitir. Cmle ben sraile mucze olarak bu
hala zerinde piirdii tamdan bezl etmitir. Sonra bu hala Buhtunnasrn eline
girdi . Oradan da nirvnn eline geti. O da bu deyri bin ettikte zerinde tam
piirtti. Biz de zerinde piirdikten sonra pk u pkize edip boalar ire bamza
beraber hfz ederiz. Hatta Sleyman Han Nahvan seferine geldii vakit bu seccde
zerinde iki rekat namaz kld diye rivyet ettiler. Amm hala-y ibret-nm ne
harrdir, ne penbedir, ne sftur.Bir gne zincb elvn bir seccde-i kebrdir. Lkin
gyet sakldir. Amm hakrin akl- ksrna kalrsa bu Kbrs ceziresinde kan bir nevi
tatan mamuledir. Hikmet-i Hd ol khun tan tokmak ile ddkte keten gibi olur.
Badeh hayyl iplik eirip abdest mendilleri, latif zib donlar, gmlekler edip, stanbul
ynna ve padiaha hedye gtrrler. Hatta Kaya Sultan efendimize Sultan Murad
Han latife edip Kayam, sana bir kayadan hsl olma bir ta gmlek vereyim diye bir
don, bir gmlek ihsn etmitir. Bir mddet Kaya Sultan kayadan kam giyip, kirlendikte
atee koyup yakard, pk ve beyaz olurdu. bret iin yine giyerdi. Hayl ve rakik bir
gmlek idi. yn ve kbbrmzda oktur. Hatta Kapdan Hsamzde hakre bir
makramasn balayp mlevves oldukta Melek Ahmed Paa huzrunda atee yakp,
gl-i pembe-misl oldu. Bu halca mutlaka bu Kbrs tandan dokunmutur. Vesselm. Yoksa yle mucize falan deildir.417
Revan ehbenderliine tayin olan ve ayn zamanda seyyah olan Tournefort, 18.
yzyl banda ziyaret ettii Kilisenin ayrntl bir tasvirini yapmtr. Tournefort, bu
meknn adndan da anlalaca zere adet kilisenin birleimiyle olutuunu,
kiliselerden en bynn Aziz Gregorius olduunu ve sadece bu kilisenin faaliyette
olduunu belirtmitir. Dier iki kilisenin adlarnn Azize Kayane ve Azize Hripsime
adlarn tadn yazan Tournefort, bu iki kilisenin harabe olduunu ve faaliyette
olmadn belirtir.418 (Resim.83-84)
Kilise Vakf, 1727 tarihli tahrir defterinde, tannan muafiyet haklar ve
vakfedilen varidatlaryla beraber kayt altna alnmtr. Bu kayda gre; Kilise
417
418
Evliya elebi, Age., ss. 233-234.

Joseph de Tournefort, Age., c. 2, s. 171.
159
kynde, kilise mensuplarna vakf olan 1500 somar419 (18000 kile) buday retilebilen
tarlalarn ziraat ederler. Bu araziler vakf olduundan, tarla ve balardan r ve resim
vermezler. Kilisenin yan sra, gn ve Masdra? kyleri arazisi de vakftr. Bunun
iin kylerin halk elde ettikleri hububattan aar- eriyye ve resimleri miri canibe
verdikten sonra, geriye kalan hsln on ikide birini r olarak derler. Emiyazine
bal drt adet kilisede de ayn usul uygulanr. Tarm yaptklar arazilerinden elde
ettikleri mahsult gelip-geene ve kiliselerde yaayan ramilere ve karabalara harcanr.
Kilisenin sahip olduu 500 ba koyun dahi vakftr ve bu hayvanlardan resim
alnmayacaktr. Kilisede oturanlardan almaya kudreti olanlardan baka, sanat
olmayp fakir olan rami ve karabalardan da cizye, ispene ve dier vergiler
alnmayacaktr. Sahip olduklar iki bezirhane, iki dink deirmen ve balardan r ve
rsum alnmayacaktr. Kiliselerde mirassz olanlarn eyalarna eskiden beri mdahale
olunmamtr. Osmanl Devletinin hkimiyetinden nce, Revan hanna senede 350
kuru deme yapp, bundan fazla bir ake veya hububat vermediklerinden baka Revan
Kalesinin zapt srasnda hizmet etmilerdir. Bunun iin eri hukuka ve kanuna aykr
davranp rencide olunmamas iin Revan kads emr-i erif gnderilmesi ricasnda
bulunmutur. Safevler zamannda Revan hanna verdikleri senelik 350 kuruu her sene
Revan hazinesine (defterdarlna) vermeleri artyla, muafiyetlerine berat verilip,
bunun hilafna davranlmamas iin divan- hmayundan ba-defterdar brahime emr-i
erif yazlmtr. Bunun sonucunda muafiyetleri defter-i cedide kaydolunmutur.
Kilise Vakf, 390 hane, 126 mcerred, 6 biveden alnan 13086 ake ispene,
1200 ake dnm resmi, 60000 ake buday, 36000 ake arpa, 4000 ake erzen, 10000
ake zekerek, 6000 ake mercimek, 6540 ake nohut, 43500 ake pamuk, 1000 ake
bostan r, 10000 ake ba r, 500 ake meyve r, 3000 ake adet-i anam, 300
ake al resmi, 2400 ake boyahne geliri, 660 ake deirmen resmi, 120 ake yonca
r, 174 ake keten bahas, 90 ake arus resmi, 100 ake tapu-y zemin, 120 ake
harici resmi, 211 ake hurdekne mahsul, 12321 ake bad-i heva tr vergilerden gelir
elde etmektedir. Vakfn toplam yllk geliri 211222 akedir.420
419
420
Somar; Erzurumda kullanlan 12 kilelik ldr.

BA, TTD 901, ss. 150-158 (Bkz. Ek-15).
160
6.1.3. Sultan Mahmud Han Mescidi Vakf
Sultan I. Mahmud (1730-1736) tahta getiinde, Revan muhafz ve seraskeri
brahim Paa, Sultan I. Mahmudun adn tayan, Revan kalesi dhilindeki Tophane
yannda ve brahimabd kynde birer mescid ina ettirmitir. Bu ibadethanelerdeki
ihtiyalarn vakf yoluyla karlanmas iin brahim Paa ve Revan kads Ahmed
Bahaeddin Efendi stanbula bir arz gndermilerdir. Sultan Mahmud I gnderdii hatt-
hmayun ile nceden padiah haslarna dhil edilmi olan Idr nahiyesine bal ve
halk Ehl-i Snnetten olan brahimabd kynn resim ve rlerden oluan 19000
akelik gelirini, zikredilen mescidlere vakfetmitir. Bu vakf kayd 18 aban 1145 (3
ubat 1733) tarihinde nianclk makamnda bulunan Tevki Ahmed Efendi tarafndan
tahrir defterlerine dzeltme ve deitirme ile kaydedilmitir.421 Bu kayda istinaden 29 Z
1145 (12 Haziran 1733) tarihinde brahimabdn geliri zikredilen iki caminin
mrtezikalar vezaifi ve sair masarifi iin tahsis edildiine dair Revan kads tarafndan
ilam verilmitir.422
6.1.4. Revan Sanca vakflarnn varidat toplam
Osmanl Devletinin yapt ilk tahrirde (1590) vakf kayd bulunmamaktadr.
1727 ve 1728 tarihli tahrir defterlerinde, Osmanllarn Revan Sancanda vakflara
balad gelirlerin toplam 308222 ake olarak kaydedilmitir.
6.2. NAHVAN SANCAI VAKIFLARI
Nahivan Sancanda, Mslmanlarn ibadetlerini yapabilecekleri ok sayda
cami ve mescit mevcuttu. Bu ibadethanelerin byk bir ksm, giderlerini kendi
cemaatlerinin yardmyla karlayabiliyordu. Bir dier ifadeyle Cami-i Kebir ve Sf
Halil camilerinin haricinde, blgedeki ou cami ve mescit, herhangi bir vakf mlkne
sahip deildi. Blgedeki dier vakflar zaviye ve eitim kurumlarndan oluuyordu.
6.2.1. Nahivan Cami-i Kebir (Sultan Murad Cami) Vakf
Cami-i Kebir, Nahivann en nemli dini eseridir. Bu cami, XII. yzylda
ldenizliler tarafndan mimar Acem bin Ebubekr-i Nahivanye yaptrlmtr. nnde
geni eyvanl bir girie ve byk bir kubbeye sahip olan bu caminin kaln duvarlar,
421
422
BA, TTD 898, s. 18; BA, TD 901, ss. 290-291 (Bkz. Ek-17).
BA, Cevdet Evkaf, dosya no: 550, gmlek no: 27796, tarih: 29 Z 1145 (12 Haziran 1733).
161
yanlara doru sivri kemerli ikier geni pencere ile alyordu.423 lk tahrirde Cami-i
Kebir olarak adlandrlan cami, ikinci tahrirde Sultan Murad Cami adyla deftere
kaydedilmitir.
1590 tarihli defterde Cami-i Kebir grevlilerinden hatibin alaca cret,
Dereahbuz
nahiyesinin
Tirke
kyndeki
Baba
olu
Mevlana
Ahmednin
tasarrufundaki bir ban yllk 100 akelik geliridir.424 Cami-i Kebir grevlilerinden
ecza-hnn creti ise, Ordubd kads Mevlana Bal tarafndan; Nahivan ehrindeki 40
ake gelirli Hayraban ve 100 ake gelirli Mahar-divar? adl iki ban gelirini, err
nahiyesinde Aralk kynde 15 ake gelirli bir deirmen ve 90 ake gelirli bir dinkin
gelirini, Ordubd ehrinin Aramine mahallesinde 30 ake gelirli Hac Edhem bann
gelirini Cami-i Kebir ecz-hnn creti ve eyh Emineddin mescidinin masrafna
harcanmak zere vakfedilmitir. 1590 yl itibariyle vakfn senelik toplam varidat 375
akedir.
1727 tarihli defterde, Cami-i Kebir (Sultan Murad Cami) ile Hzr Paa Cami ve
Hace Parak Cami gelir ve masraflar birlikte kaydedilmitir. 1723 tarihli kaytta camiye
ismi verilen Sultan Murad, byk ihtimalle 1635 tarihinde blgeyi ele geiren Sultan
IV. Muradtr (16231640).
Yukardaki her camiye ait vakf kayd 20 Receb 1135 (26 Nisan 1723)
tarihlidir. Camilerin vakf gelirleri, Hatip pazarnda yevmiyesi 12 ake olan 6 dkkn,
ayn pazarda yevmiyesi 28 ake olan 14 dkkn, eytan pazarnda Tagi Be isimli
yevmiyesi 13 ake olan 13 dkkn, ar ierisinde Envir isimli yevmiyesi 22 ake olan
22 dkkn, Meydan arsnda Feth Ali isimli yevmiyesi 13 ake olan 13 dkkn,
Meydan arsnda Mteferrika isimli yevmiyesi 15 ake olan 15 dkkn, Hzr Paa
Camisi yanndaki yevmiyesi 7 ake olan 7 dkkn, Sultan Murad cami yanndaki
yevmiyesi 4 ake olan 4 dkkn, Kelb Ali Bey isimli yevmiyesi 40 ake olan bir
deirmen, Hatip arsnda Muhacce Hseyin dkknlar isimli 24 dkkndan
yarmar akeden senelik 12 ake dkkn icaresi, Meydan arsnda Melik Kean
dkknlarndan 44 dkkndan onar akeden senelik 440 ake dkkn icaresi, Hatip
arsnda afinin yedindeki dkknlardan 4 dkknn nim akeden yevmiye 2 ake
dkkn icaresi (senelik 354 gnden 708 ake), Hatip arsnda Hatib Farsnin
423
Oktay Aslanapa, Krm ve Kuzey Azerbaycanda Trk Eserleri, stanbul 1979, s. 73; Sefer Gyasi,
Nizami Devri Memarlk Abideleri, Bak 1991, s. 48.
424
BA, TD 633, s. 150.
162
yedindeki dkknlardan 2 dkknn yarmar akeden yevmiye 1 ake dkkn icaresi,
akan ve Breki arlarnda 22 dkkndan her dkkn bana onar akeden senelik
220 ake dkkn icaresi, eytan pazarnda 8 dkkndan her dkkn bana onar
akeden senelik 96 ake dkkn icaresidir. Bu varidatn yllk toplam geliri 56346
akedir.
Vakf giderlerinin yllk425 toplam 44250 akedir. Tahrir defterinde bu rakam;
Sultan Murad Han Cami; imam ve hatibi Hakverdi olu Molla Mehmede 25
ake, mezzini Ahmede 8 ake, ferra ve bevvab Aliye 11 ake, mtevelliye 15 ake,
cenabete 8 ake, kitabete 8 ake
Hzr Paa Cami; imam ve hatibi Rza olu Molla afiye 20 ake, mezzin
Molla Memmede 6 ake, ferra ve bevvab Molla Aliye 10 ake.
Hace Parak Cami; imam ve hatibine 10 ake, mezzinine 4 ake olarak
kaydedilmitir.
Vakfn grevlilerine denen giderlerden sonra arta kalan parann (12096 ake),
kandil, hasr ve sair levazmata sarf olunmas uygun grlmtr.426
6.2.2. Sf Halil Cami ve Medresesi Vakf
Sf Halil Cami ve medresesinde birer imam ve mezzin grev yapmaktayd.
Vakf kaydna gre, err nahiyesinin Zaviye adl kynde iki zemin (ba- Sabar Kul
ve Zemin-i Kelekba) ba yerinin geliri cami ve medreseye vakfedilmi, ancak gelirin
ake miktar verilmemitir.427

6.2.3. sfendiyar Zaviyesi Vakf
Mlk-i Arslan nahiyesinin ehre kynde bulunan sfendiyar Zaviyesi
Vakfnda, buray ziyaret eden insanlar, yaz mevsiminde kurbanlk hayvan getirerek
satp elde ettikleri kr fukaraya sadaka olarak datrlard. Bu durumun ahali tarafndan
haber verilmesiyle zaviye, vakf olarak deftere kaydedilmitir. ehre kynn resim ve
rlerden elde edilen geliri 52456 akedir.428
425
Bir yl hicri takvim zerinden (354 gn) hesaplanmtr.

BA, TTD 905, ss. 23-24 (Bkz. Ek-18 ve Ek-19).
427
Bkz. Ek-20.
428
BA, TTD 905, ss. 83-92 (Bkz. Ek-16).
426
163
6.2.4. Mevlana eyh sa el-Ensar Vakf
lk tahrir kaydna gre vakf, adn ilim ehli bir zat olan Mevlana eyh Saadan
almaktayd. evredeki Mslmanlara vaz etmekte ve talebe yetitirmektedir. Sultan III.
Murad, kuvvet ve yardm isteyecek muhterem bir aziz olmasndan dolay dualarna
mukabil emr-i erif ile tasarruflarndaki yerleri ve balar, 1590 tarihli tahrir defterine
ber-vechi maktu kaydolunmutur. Nahivana bal Alagz kynde yllk geliri 50
akelik Benekli ba, yllk geliri 250 akelik iftlik, Keldepe kynde yllk geliri 300
akelik iftlik, err nahiyesinde Yarc karyesinde 100 kilelik zemin, Derviler
karyesinde 3 ift zemin maktu kaydolunan gelirlerdir.429
6.2.5. eyh Yusuf (eyh-zdegn) Dergh
emseddin ldeniz tarafndan, eyh Yusufun vefat zerine mimar Acem bin
Ebubekr-i Nahivanye (veya Naev) ayn ylda bir trbe ina ettirilmitir. Trbe,
sslemeleri ve plan zellikleri ile Seluklu geleneini yanstmakta olup, tuladan,
sekizgen gvde zerine sekizgen piramid klahl ve ift katl bir yapdr. Klahn
altnda bir kuf kitabe kua dolanmaktadr. Eserin yapl tarihini gsteren kitabe
takapnn zerindedir.430
Defterdeki kayda gre, eyh Yusuf dergh vakf Akkoyunlular zamannda
kurulmutur. Akkoyunlular, dergh eyhi ve evladn eitli vergilerden muaf
tutmulardr. Safevler ve Osmanllar da bu muafiyeti devam ettirmilerdir. Osmanllar
dneminde (III. Murad) muafiyet tannan vergiler, avrz- divaniye, teklif-i rfiyye ve
her trl tart-ll vergilerdir.
1590 tarihli defter kaydna gre, eyh Yusufun adyla tesmiye edilmi kyde,
onun evladndan yedi eyh-zde yaamaktadr. Nahivana bal ve dier bir ad
Ayende-den olan kyde, zikredilen tarihte (1590) derghn eyhi, eyh brahim olu
eyh Velidir. Kydeki dier eyhzadeler, Emir Tubal olu Pir Aa, Hac Bein
oullar Fazlullah, Tahir, erif ile eyh Rza ve Nimetullah olu eyh Feriddir.431
6.2.6. Seyd Ahmed, Pir Seyd, Seyd Hseyin ve Seyd Mehmed
1590 tarihli defter kaydna gre, Nahivann Suremerek-i Sufla kynde meskn
Seyd Ahmed, Pir Seyd, Seyd Hseyin ve Seyd Mehmed isimli kimseler ve onlarn
429
Bkz. Ek-21.
Geni bilgi iin bkz. Aslanapa, Age., ss. 62-67.
431
BA, TTD 633, s. 120 (Bkz. Ek-22).
430
164
akrabalar Safevler (seltin-i slife) zamannda teklif-i rfiyeden muaf tutulmulardr.
Dnemin padiah III. Murad da, zikredilen kimselerin akrabalarnn teklif tr
vergilerden muaf tutulmasn emretmitir.432
6.2.7. Mevlana Ali el-Gaz
eyh Mihranah kynde yaayan ve adndan da anlalaca zere gazi olan
Mevlana Ali el-Gaziye, hcce-i eriyye (mahkeme kararyla) gereince Ali ve Veli
beylere ait bir zemin yer, bir ba ve bir deirmenin tasarrufu verilmitir. Tasarruf ettii
zemin, bir iftlik yerdir. Bir iftlik yerin deeri bu tarihte 400 akedir.433 Ban senelik
geliri 30 ake, deirmenin aylk geliri 15 akedir. Mevlana Alinin tasarrufunda bulunan
gelirlerin toplam 445 akedir. eyh Mihranah kynn toplam geliri ise 42500
akedir.434
6.2.8. Mevlana Muhammed Vakf
Mevlana Muhammedin dedesi olan Emir Ziyal-mlk, Bozdoan boybeyi
olarak Kad Burhaneddin ve Karakoyunlu Kara Mehmedin hizmetinde bulunmu,435
daha sonra Nahivan yurt tutmu ve Safev Devletinin kurulmasyla onlarn hizmetine
girmitir.
Emir Ziyal-mlkn torunu olan Mevlana Muhammed, 1590 ylndaki tahrir
defterine gre, Ferhad Paann 1583de blgeye yapt sefer srasnda Safevi
saflarndan, Osmanllarn tarafna gemitir. Bunun zerine Bitlis hkimi eref Han ile
Mak sancakbeyi vaz Bey stanbula mektuplar gndererek bu durumu bildirmiler ve
nceden Akkoyunlu ve Safev hkmdarlarnn kendilerine verdii vakfnme ve
selatinnme temesskatna nazaran Harik, Karavak ve Turkin kylerinin tasarruf
hakknn verilmesini ve vakfnn tanmasn rica etmilerdir. Osmanl Devleti de,
Mevlana Muhammedin mtevellisi olduu Ziyal-mlk vakfnn tahrir bitinceye kadar
tasarruf etmesi ve Padiah (III Murad) emri gnderildiinde emir gerei hareket
edilmesi iin Revan beylerbeyine Evail-i Cemaziyelevvel 995 (9 Nisan 1587)de hkm
gnderilmitir. Tahrir tamamlandnda Nahivan ayannn genelinin yazl beyan ve
432
Bkz. Ek-23.
BA, TTD 633, s. 216.
434
Bkz. Ek-24.
435
Faruk Smer, Kara Koyunlular I, TTK Yay., Ankara 1984, s. 40, 48.
433
165
temesskat ile Turkin kyndeki malikne hissesi ile Karvak ky divani ve malikne
hisseleri (iki badan) Ziyal-mlk vakf olarak tannarak deftere kaydedilmitir.
Mevlana Muhammed vakfnn gelir kaynaklarndan Harik kynn hsl defterde
kaydedilmemitir. Nahivana bal Turkin hslnn divan hissesi 5000 ake (malikne
hissesi de 5000 ake), Karabaa bal Karavak hslnn divan ve malikne hissesi
birlikte 9000 akedir.436 Buna gre vakfn toplam geliri 14000 akedir. Vakf kaydnda
bahsedilen Harikin hsl ise kaytlarda verilmemitir.
6.2.9. Mft Mevlana Emin Muhammed
1590 tarihli tahrire gre Vadi nahiyesinin Vadi-i Kebir kynde mftlk yapan
Mevlana Emin Muhammed, ilim sahibi bir kiiydi. Dnemin hkmdar olan Sultan III.
Murada dua etmesi karlnda bir iftlik yer, padiah emri ile kad siciline geirilmi
ve kendisinin tasarrufuna verilmitir. Kayda gre iftliin 400 akelik geliri, Emin
Muhammede braklmtr.437
6.2.10. Vadi Ky Cami Vakf
Vadi Ky Cami Vakf, 1590 tarihli mufassal tahrir defterine gre, Vadi
nahiyesinin Vadi-i Kebir kyndeki Cuma camisinin vakfdr. Karaba ky
yaknlarndaki Acsu isimli bir iftlik, caminin gelir kaynan oluturmakta idi.
Defterde, vakfn gelirinin miktar ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemitir.438
6.2.11. Nahivan Sanca Vakflarnn Varidat Toplam
Osmanllarn, bu blgede vakflara balad gelirlerin toplam, 15901595
dneminde 16225 ake, 17271728 dneminde 56346 akedir.
436
BA, TTD 633, s. 124, 140 (Bkz. Ek-25).

Bkz. Ek-26.
438
Bkz. Ek-27.
437
166
6.3. ORDUBD SANCAI VAKIFLARI
6.3.1. Ordubd Cami-i Kebir (Sultan Murad Han Cami)
Blgedeki ilk tahrirde vakfn ismi Ordubd Camidir. Caminin imam ve hatibi
Molla Bekir, mezzini Maksud, erakdar, ferra ve kayyim olarak da Sbhan Kulnn
grev yapt kaydedilmitir.439
1590 ylnda Ordubd Cami olarak kayt altna alnan cami ad, ikinci tahrirde
Cami-i Kebir (Sultan Murad Han Cami) olarak zikredilmitir. 1727 ylnda vakf
gelirlerini, Ordubd ehrinde aylk 40 ake gelirli 150 dkkn, Bazarba hamamnn
yllk gelirlerinin altda birlik 3500 akelik hissesi, Aa Kervansaraynn senelik 28000
akelik geliri oluturmaktadr. Vakfn senelik geliri 31980 akedir. Cami-i Kebir
Vakfnn giderleri gnlk olarak; imama 20 ake, hatibe 25 ake, mezzine 12 ake,
ferraa 8 ake, kayyuma 8 ake, mtevelliye 15 ake olmak zere toplam 88 akedir.
Bunun yllk toplam 31152 akedir. Ortaya kan 828 akelik fazlalk, mtevelli
tarafndan alnan karar gre caminin tamirine, ya ve hasrna sarf edilecektir.440
6.3.2. Mirza brahim Medresesi Vakf
lk tahrirde kayd bulunmayan Mirza brahim Medresesi Vakf, Ordubd ehir
merkezindedir.1727 tarihli deftere gre vakfn gelirlerini; ehir merkezindeki aylk 15
ake gelirli 30 dkkn, Yekta hamamnn senelik 9000 akelik yarm hissesi, Mizan
hannn yllk 10000 akelik yarm hissesi, Aras nehri zerindeki senelik 4800 akelik
iskele geliri oluturmaktadr. Vakf gelirlerinin yllk toplam 23980 akedir.
Yllk toplam 16992 akelik gidere sahip olan bu vakfn harcamalar; mderrise
denen gnlk 30 ake, mtevelliye denen gnlk 12 ake ve bevvaba denen gnlk
6 ake olmak zere toplam 48 ake, yllk toplam 16992 akedir. Vakfn elinde kalan
6988 ake, vakfn iradndan her talebeye gnlk be ake verildikten sonra, arta kalan
medresenin bakm ve onarmna harcanacak ekilde kaydedilmitir.441
439
Bkz. Ek-21.
BA, TTD 905, s. 219.
441
Bkz. Ek-29.
440
167
6.3.3. Veniz Ky Mescidi Vakf
Ba vakf- mescid-i karye-i Veniz merutiye imam- mescid-i mezbr
ber muceb-i hccet-i eriyye kta 1 442
Vakf, 1590 ylnda idari taksimatna gre, Revan Eyaletinin alt kazasndan biri
olan Ordubd kazasnn Azadciran nahiyesindedir. Bu nahiyedeki Veniz kynde ina
edilmi olan mescitte, Cuma namaz klnmas uygun grldnden bir kta ban
varidat buraya vakfedilmitir. Defterdeki kayda gre, ban geliri caminin imamna
aittir.443
6.3.4. Dir (Deyr) ve Girne Kyleri Vakf Ba ve iftlikleri
Bu vakf Ordubd kazasnn, Azadciran nahiyesinde bulunan Dir (Deyr) ve Girne
karyelerindedir.
Dir kynde; Ali Han Beye ba ile bir iftlik (ba- mer, ba- Abidin Han,
ba- Ali Han Beg), Bedizzemana iki ba ile bir iftlik (ba- Urudhane, ba-
Bedizzeman ile Har-divar), Halife Beye bir ba ile bir iftlik, Pir Beye ba (Feth
Numad, Har-divar, Bene ba), ah Ali Beye bir ba, mam Kul Beye bir ba, Behram
Beye bir ba, Hseyine yarm iftlik, Sabur Beye bir iftlik vakf kaydedilmitir.444
Girne kynde de; Ali Yar Sultan, Uurlu Bey ve Tahmasp Kul Beye birer ba
vakfedilmitir.445
Defterlerde isimleri zikredilen bu ahslara vakfedilen varidatn hcce-i eriyye
ile balanmas, Safevler zamannda da tasarruflarnda olduklarna iarettir.
6.3.5. eyh Ebul-Nasr- Horasan Zaviye ve Camisi Vakf (Sultan Murad
Cami)
Blgedeki her iki tahrirde de ad geen bu vakf Ordubdn Alnca nahiyesinde
Hangh kyndedir. Sultan III. Murad, nceden kyn malikane hissesine sahip olan
vakfn mukarrer klnmasn tasdik etmemi ve Hangh kynn malikne hissesinin
hass- hmayuna dhil edilmesini emretmitir.446
442
BA, TTD 633, s. 294 (Bkz. Ek-28).

Bkz. Ek-30.
444
Bkz. Ek.31.
445
BA, TTD 633, s. 298, 348 (Bkz. Ek-32).
446
Bkz. Ek-33.
443
168
lk tahrirde vakfn tannmayan cami ksm 1727 ylnda Sultam Murad ismiyle
kaydedilerek, kyn baz varidatlarn da camiye vakf etmilerdir. Ancak camide grev
yapan imam, hatip ve dier alanlar vazifesiz olarak, yani padiah berat olmakszn
hizmet ederlerdi. 1727 tarihli deftere gre vakfn gelirleri; 5 ift, 4 nimift, 11 bennak
ve 4 mcerred ile 3 ba, 6 zemin ve 3 deirmenden alnan resim ve rlerden ibaretti.
Vakfn yllk toplam geliri 9751 akedir.447
6.3.6. Ordubd Sanca Vakflarnn Varidat Toplam
lk tahrirde kayd olmayan vakf gelirlerinin toplam, 1727 ylnda 65711 akedir.
447
Bkz. Ek-33.1.
169
SONU
Aratrlan konunun temel kayna olan XVI. ve XVIII. yzyllara ait tahrir
defterleri ekil, muhteva, yaz eidi (siyakt), terim ve kavramlaryla, geleneksel
Osmanl tahrir usulne bal kalnarak hazrlanmtr. Zaman zaman Safev izlerine de
(vergi, vakf gibi) rastlanmaktadr.
Ortadou ve Kafkaslar iin jeopolitik ve jeostratejik adan ok nemli bir yerde
bulunan ve bugn itibariyle Ermenistan Devletinin bakenti olan Revan, tarihi boyunca
Osmanl, ran ve Rus Devletlerinin mcadelelerine sahne olmutur. Bu mcadelede ba
aktrler birbirleriyle rekabet ierisinde olan iki Trk (Osmanl-Safev) devletidir. Revan
blgesi bu iki devlet arasnda on drt kez el deimitir. 19. asrn balarndan itibaren
bu mcadeleye nc bir unsur olarak Ruslar katlmtr. Onlarn geliine kadar
Ermenilerin, tarihi olaylar etkileyecek, tarihe ekil verecek, tarihe geecek bir
etkinlikleri olmamtr. Revan ehri Safevler, Osmanllar, Avarlar, Kaarlar ve Ruslar
tarafndan idar merkez olarak kullanlmtr. En son olarak da Ruslarn kurduu
Ermenistan Devletinin bakenti yaplmtr.
XV. yzyln balarnda bir ky olarak yerleilmeye balayan Revan ehri,
Osmanl serdar Ferhad Paann yaptrd surla birlikte bymeye balamtr. lk
olarak Yavuz Sultan Selimin aldran seferinde bahsi geen Revan, 1583 ylnda
Osmanl hakimiyetine girmitir. Osmanl hakimiyetine girmekle geliimini hzl bir
ekilde srdren Revan, ksa srede blgenin en nemli kenti haline gelmitir. Ancak
savalar ve igallerin, Revan ve havalisinin istikrarl bir gelime ve kalknma
gstermesini engelledii de grlmtr. Revan kltr merkezi yapacak, slam
dnyasnda adndan bahsettirecek yksek dzeyde eitim-retim kurumlar ve mimari
eserler gibi sosyal messeseler olduka azdr.
Revan blgesinin ekonomisi tarm ve ticarete dayanmaktadr. Blge tarm iin ok
elverili, sulak ve mahsuldar bir yerdir. klim olarak ziraata elverili bir blge olmasna
ramen, ahalinin yerlerini ve yurtlarn terk etmesi, kylerini hali brakmas tarm
retim potansiyelini drmtr. Revan, sadece tarm iin deil ayn zamanda ticaret
iin de ok elverili bir konuma sahiptir. Asya ilerinden balayan ve Hazar Denizi'nin
kuzeyine ve gneyine doru ekillenerek ilerleyen, douda bugnk ran snrn
geerek Anadolu'yu kat edip, stanbula kadar ulaan pek Yolu, zerinden getii her
yerleim yerini bir cazibe merkezi haline getirmitir. ukur Saad blgesi de, bu yola
170
yakn bir merkezde yer almasndan dolay nemli bir blge haline gelmitir. Tarih
boyunca Trklerle ranllar arasnda, bu blgede meydana gelen birok savan
nedenlerinden birini de, bu konuma balayabiliriz. ehirdeki sanayi tesislerinin retim
kapasitesi ise alnan vergilerden anlaldna gre olduka yksektir.
Tahrir defterlerine gre balar tasarruf eden ahslarn ounluu Ermenilerden
olumaktadr. Ermenilere ait olan bu balardan da arap elde edilip, pazarlarda Ruslara
ve Grclere satlmtr. Bunun haricinde Ermenilerin ekonomideki yeri ve katks pek
belirlenememitir. Buna karlk blgedeki tarm, hayvanclk ve ticaret gibi ekonomik
faaliyetlerde Trklerin arl olduu anlalmaktadr. Osmanllar tarafndan yaplan
tahrirlerde, hububat ve bakliyat ziraatinin youn bir ekilde yapld ortaya
kmaktadr. Osmanl Devletinin bir ok eyaletinde olduu gibi Revan Eyaletinde de
buday ve arpann en fazla retimi yaplan rn olduu belirlenmitir. Kanunname ve
defter kaytlar, Osmanllarn Revan ve evresinde imparatorluun dier yrelerinde
uygulad vergi sistemini aynen uyguladn gstermektedir. Bylece yerleilmek
istenilen bu yeni corafya, imparatorlukla birletirilmek istenmitir.
Osmanl Devletinin 1590 ve 1727 yllarnda dzenlemi olduu tahrir defterleri,
Revann yer adlar ile ilgili olarak da bilgi vermektedir. Bugn tamam deitirilmi
olan bu adlarn ilk isimlerini bu defterlerden ortaya karabilmemiz mmkn olmutur.
Revan blgesinin yer adlarna bakldnda, kullanlan yer adlarnn (ky, mezraa,
iftlik, yaylak, klak), % 83nn Trke olduu ortaya kmtr. Ayrca Ermenilerin
kullandklar isimlerin ierisinde Trke isimlerin olmas, Ermeniler zerindeki Trk
kltrnn etkisini gstermektedir.
Revan blgesinin yaylak ve klaklarn kullanan halk, genellikle konar-ger bir
hayat tarz sren Trkmen airetleridir. Tahrir defterleri yaylak ve klaklarn adlaryla
beraber buralarda yaayan airet ve oymaklar ve bu airet ve oymaklarn ekonomik
faaliyetlerini de yanstmaktadr.
Birbirlerine stnlk salamak isteyen Osmanl, ran ve Rus ordularnn yol
gzerghlarnn kesitii bir blge olan Revan ve evresi, tarih boyunca igallere, zorla
veya korkudan glere sahne olmutur. Bu da blgedeki nfusun hem etnik yapsn
hem de saysn deitirmitir. Blgede etnik grup olarak unsurun yaad
belirlenmitir. Bunlar Mslman Trkler, Hristiyan Ermeniler ve Hristiyan
ingenelerdir. Tahrir defterlerinden, Ermenilerin umumiyetle kasaba ve ehirlerde
171
yaadklar, kylerde ok fazla yaamadklar tespit edilmitir. Buradan Ermenilerin
ehirli bir toplum olduu sonucuna varlabilir. 16. yzyln tersine XVIII. yzylda,
Ermenilerin
Trklerle
ayn
mahalleri
paylatklar
ve
komuluk
yaptklar
grlmektedir. Osmanl tahrir defterlerine gre Revan Eyaletinde etnik nfus oranlar,
1590 ylnda % 40 Mslman-Trk % 60 Hristiyan-Ermeni eklindedir. 1727-1728
tarihli tahrilere gre nfs yaklak kat artmtr. Mslman-Trk nfus, HristiyanErmeni nfusa oranla daha fazla artm ve Mslman-Trk nfusunun oran % 54
olarak deimitir. Osmanllarn kaytlarna gre ehir merkezinde, 1590 yl itibariyle
% 39 Mslman % 61 Hristiyan vardr. 1727-1728 yllarnda nfus artna paralel
olarak bu durum deimi ve oranlar % 65 Mslman % 35 Hristiyan (Bu orann %
15i ingenelere aittir) olarak deiiklik gstermitir.
XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Ruslar bu blgeyle ilgilenmeye
balamlardr. Ruslar, scak denizlere inme politikas gerei, hem bu blgedeki TrkMslman dnyasnn corafi btnln bozmak, hem de Osmanl Devletinin dou
taraflarna
hkmetmek
amacyla,
blgenin
etnik
yapsn
tedricen
bozmaya
balamlardr. Revan blgesinin Ruslarn eline getikten sonra, 1832 ylndaki nfus
oranlar % 44 Mslman-Trk % 56 Hristiyan-Ermeni eklindedir. Fakat bu oranlar
ierisinde, 1828-1832 yllar arasnda Anadolu ve randan Ruslar tarafndan g
ettirilen yaklak 47000 Hristiyan-Ermeni vardr. Ruslarin izlemi olduu bu sistemli
ve planl g politikalaryla Revann etnik yaps Hristiyan-Ermeniler lehine
deimitir. Bu tarihten sonra blgedeki Mslman-Trk nfus gittike azalm, 1917
ylnda % 38e, 1963 ylnda da % 10a kadar gerilemitir. Bugnk Ermenistan
Devletinde ise tek bir Mslman bile yaamamaktadr. Aratrma sonular gsteriyor
ki, Rus istilasna kadar, Ermenilerin nfusun ounluunu oluturduklar iddias hakikat
ddr.
172
KAYNAKA
Ahmed Cevdet Paa, Tezkir; 40-Tetimme, (Yay. Cavid Baysun), TTK Yay., Ankara
1986.
Aka, smail, Seluklular Sonras Ortadouda Trk Varl, Trkler, Ankara 2002,
VI, 839-860.
___________, randa Trkmen Hkimiyeti (Karakoyunlular Devri), TTK Yaynlar,
Ankara 2001.
Aktepe, Mnir, 1720-1724 Osmanl ran Mnasebetleri ve Silahr Mustafa Aann
Revan Fetih-nmesi, FEF Yay., stanbul 1970.
Aliyarl, Sleyman, Azerbaycan Tarixi, Bak 1996.
Amanolu, Eblfez, 16-18. Yzyl Osmanl Kaynaklarna Gre Gney Kafkaslarda
Yer simleri, Kk Aratrmalar (Osmanl zel Says), Ankara 2000, 89-92.
Anonim, From a Corresponding, The Asiatic Journal, Vol., 11, London 1833.
_________, IV. Muradn Revan ve Tebriz Seferi Rznamesi, (Haz. Yunus Zeyrek),
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999.
_________, Trih-i Osman Paa, (Haz. Yunus Zeyrek), Ankara 2001.
Arrobosmith, A., Edinburgh Gazetter or Geographical Dictionary, London 1822.
Aslan, Yavuz, Ermenistanda Dnk ve Bugnk Yer simleri, Atatrk lkeleri ve
nklp Tarihi Enstits Dergisi, c.1, Erzurum 1993, 41-52.
Aslanapa, Oktay, Krm ve Kuzey Azerbaycanda Trk Eserleri, stanbul 1979.
Aykut, Nezihi, IV. Muradn Revan Seferi Menzilnmesi, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Dergisi, say 34, stanbul 1984, 183-246.
BA, C. AS., 115/5198, Tarih; 29/R/1143.
BA, C..AS.. 363/15028 Tarih 29/Za/1143.
BA, Cevdet Adliye, 5/283 Tarih 18/Z/1124.
BA, Cevdet Adliye, 58/3501 Tarih: 17/S/1215.
BA, Cevdet Askeriye, 818/34781, tarih: 17/S/1137.
BA, Cevdet Darbhane, 36/1779, tarih, 29/S/1138.
BA, Cevdet Darbhane, 45/2203, tarih, 29/C/1140.
BA, Cevdet Evkaf, dosya no: 550, gmlek no: 27796, tarih: 29 Z 1145.
BA, Cevdet Hariciye, nr. 5594.
173
BA, Cevdet Tmar, 155/7743, tarih: 20/L/991.
BA, C. DH. 41/2039, tarih; 29/C/1137.
BA, HAT, 1120/44918F, Tarih 29/Z/1159.
BA, Hatt- Hmyn, nr. 324-j.
BA, Hatt- Hmyn, nr. 34805.
BA, Hatt- Hmyn, nr. 6748.
BA, HR, SYS, 2878/27.
BA, MD 132, hnr.1, s.75.
BA, MD 135, hnr.2, s.46/A-47, tarih; Evast- L 1140.
BA, MD 74, hnr.562, s.248, tarih: 1005/1596.
BA, TD 905.
BA, TTD 633.
BA, TTD 895.
BA, TTD 898.
BA, TTD 901.
BA, TTD 905.
BA, Yldz Mtenevv Marzt, nr.144/132.
BA. Hatt- Hmyn, nr. 6702-B.
Babu, Fikret, Osmanldan Gnmze G ve skn, Ozan Yaynclk, stanbul 2006.
Bala, Mirza, Erivan , A, Milli Eitim Yay., stanbul 1986, IV, 311-315.
Baladouni, Vahe, Armenian Merchants of the 17. and Early 18. Centuries, English East
India Sources, Philedelphia 1998.
Balcolu, brahim, Sosyal ve Psikolojik Adan G, Elit Kltr Yaynlar, stanbul
2007.
Barkan, mer Ltfi, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat
Mecmuas, stanbul niversitesi Trkiyat Enstits Yaynlar, stanbul 1953, X,
1-3.
___________, Timar, A, Milli Eitim Yay., stanbul, 1986, XII, 186-333.
___________, Trk-slam Toprak Hukuku Tatbikatnn Osmanl mparatorluunda
Ald ekiller, eri Miras Hukuku ve Evlatlk Vakflar, Toplu Eserler I,
stanbul 1980, 209-230.
174
___________, XV. Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiatlarnn
Tesbit ve Tefti Hususlarn Tanzim Eden Kanunnameler, Tarih Vesikalar
Dergisi, 1(5), stanbul 1942, 326-340.
Baar, Fahameddin, Osmanl Eylet Tevciht (1717-1730), niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yenia Tarihi Krss Mezuniyet Tezi, Ankara 1997.
Baykara, Tuncer, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, (dari Taksimat), Trk
Kltr Aratrma Enstits Yay., Ankara 1988.
Baynes, H. S., London General Gazetteer, London 1825.
Bdagm, Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri, c. II, Ankara 2001.
__________,
Osmanl
Devleti
le
Azerbaycan
Trk
Hanlklar
Arasndaki
Mnsebetlere Dir Ariv Belgeleri, Karaba-ua, Nahivan, Bak, Gence,

irvan, eki, Revan, Kuba, Hoy, I, (1578-1914), Babakanlk Devlet Arivleri
Genel Mdrl Yayn, Ankara 1992.
___________, Osmanl-ran-Rus likilerine Ait ki Kaynak, (Trc. H. D. Andreasyan),
stanbul 1974.
Beydilli, Kemal 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya
Grlen Ermeniler, Belgeler, 13(17), Ankara 1988, 365-408.
Bilgili, Ali Sinan, Osmanl ran ve Azerbaycan I, Bozkr Yay., Erzurum 2004.
____________, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Tarsus Trkmenleri; SosyoEkonomik Tarih, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001.
____________, Azerbaycan Trkmenleri Tarihi, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara 2002, VII, 22-44.
Bournoutan, George A. Tha Khanate of Erevan Under Qajar Rule; 1795-1828,
California 1992.
Bridges, Harford John, The Dynasty of Kajars, London 1833.
Bniyatov, Ziya, revan Eyaletinin cmal Defteri, Bak 1996.
Celal-Zde Mustafa, Selim-nme, (Haz. Ahmet Uur-Mustafa uhadar), Kltr
Bakanl Yay., stanbul 1997.
Chamchan, Father Michael, History of Armenia, Calcutta 1827.
aatay, Neet Osmanl mparatorluunda Reayadan Alnan Vergi ve Resimler,
ADTCF Dergisi, 2(5), Ankara 1947, 483-511.
175
antay, Gnl, pek Yolu zerindeki Kurulular (stanbul-Erzurum-Tebriz-RevanBak), XII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, c. 3, TTK Yay., Ankara 1999,
1049-1058.
elebi-Zde Asm, (Raid, Tarihe Zeyil), stanbul 1282.
Cin, Halil, Mir Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Seluk niversitesi
Yay., Konya 1987.
Curzon, Robert, Armenia; A Year at Erzeroom, And On The Frontiers Of Russia,
Turkey And Persia, London 1854.
Derleme Szl, TDK Yay., c. 8, Ankara 1993.
Doanay, Hayati, Trkiye Turizm Corafyas, izgi Kitabevi Yay., Konya 2001.
_________________, Ziraat Corafyas, Aktif Yaynevi, Erzurum 2007.
Ebu Bekr-i Tihran, Kitb- Diyarbekiriyye, (ev. Mrsel ztrk), Kltr Bakanl
Yay., Ankara 2001.
El-Belazur, Fthul Bldn, (ev. Mustafa Fayda), Kltr Bakanl Yay., Ankara
2002.
Elekberli, Eziz, Kedim Trk-Ouz Yurdu Ermenistan, Saban Neriyat, Bak 1994.
Eliyev, Fuad ve Hesenov, rfan, Revan Hanl, Azerbaycan Devlet Neriyyat, Bak
1997.
Erdoru, Mehmet Akif, 1635 Tarihli Revan Kalesi Fetihnamesi, Tarih ncelemeleri
Dergisi,c.14, zmir 1999, 25-43.
Ergen, zer, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fiziki Yapya Etkileri,
Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), (Edt. Osman OkyarH.nalck), TTK Yay., Ankara 1980.
Ersan, Mehmet, Seluklular Dneminde Trk-Ermeni likileri, Dnden Bugne Trk
Ermeni likileri, (Edt. dris Bal, Mustafa uhal), Nobel Yay., Ankara 2003, 5166.
Erahin, Seyfettin, Akkoyunlular; Siyasal, Kltrel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, Kltr
Bakanl Yay., Ankara 2002.
Evliya elebi, Seyahtnme, c.2, Yap Kredi Yay., stanbul 1935.
Faroqhi, Suraiya, Notes On The Production Of Cotton and Cotton Cloth in the XVI.
And XVII. Century Anatolia The Journal Of European Economic History, 7(2)
Roma 1978, 405-417.
176
Faroqhi, S. - Erder L., The Development of the Anatolian Urban Network during the
Sixteenth Century, Journal of the Economic and Social History of the Orient
Brill Publisher, 23(3), Netherland 1980, 265-303.
Feridn Bey, Mnets-Selatin, c.1, stanbul 1859.
Gelibolulu Mustafa Ali, Knhl-Ahbr, c. 2, stanbul 1339.
Gen, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynlar,
stanbul 2000.
Geyikolu, Hasan, Seluklulardan Safevilere Saad ukuru, (Yaymlanmam Doktora
Tezi), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum 1998.
Gyasi, Sefer, Nizami Devri Memarlk Abideleri, Azerbaycan Neriyat, Bak 1991.
Gke, Cemal, Kafkasya ve Osmanl mparatorluunun Kafkasya Siyaseti, stanbul
Kitabevi, stanbul 1979.
Gyn, Nejat, Hne Deyimi Hakknda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Tarih Dergisi, say 32, stanbul 1979, 331-348.
Grousset, Rene, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi, (ev. Sosi Dolanolu),
stanbul 2006.
Gndz, Tufan, Safeviler, TDVA, say 35, stanbul 2008, 451-457.
Gner, brahim, Touristic Potential of Agr Mountain, Dou Corafya Dergisi,c.4
Erzurum 2000, 383-390.
Gney, Emrullah, Trkiyenin Komular, antay Yay., Diyarbakr 2002.
Hacieva, Saide, revan (Revan) Trk Hanl ve Osmanl Devleti le likileri,
Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2000, VII, 64-73.
Halaolu, Yusuf, Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Ankara 1998.
Halilov, H.D. Karaban Elat Dnyas, Bak 1992.
Haxthausen, Baron Von, Transcaucasia, London 1854.
Hewsen, Robert, Armenia: A Historical Atlas, University of Chicago Press, Chicago
2001.
Hezarfen Hseyin Efendi, Telhis'l-Beyan fi Kavanin-i l-i Osman, TTK Yay., Ankara
1998.
Hgk, 1:1000 000 lekli Trkiye Fiziki Haritas, Ankara 2000.
Hinz, Walther, slamda l Sistemleri, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Yay., stanbul 1990.
177
____________, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, (ev. Tevfik Bykolu), TTK Yay.,
Ankara 1992.
Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Dou Snr, (Trc.Fikret Iltan), Edebiyat
Fakltesi Yay., stanbul 1970.
bn Arabah, Acaibl-makdr fi nevaib-i Timr, (ev. Murteza b. Ali Nazmizde),
stanbul 1142.
Ierusalmskaya, Anna. A., pek Yolunda Kafkaslar, Trkler, Yeni Trkiye Yay.,
Ankara 2002, III, 243-251.
lgrel, Mcteba, Osmanl Devletinde stimalet Siyaseti, XII. Trk Tarih Kongresi
(12-16 Eyll 1994), Ankara 1999, III, 941-949
nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 13001600,
(ev. Halil Berktay), Eren Yay., stanbul 2000, I, 49-142
_____________, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, Eren Yay., stanbul 2000.
_____________, slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devrindeki
ekillerle Mukayesesi, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, Eren Yay.,
stanbul 1993, 15-30.
pek, Ali, Drt Halife Dnemi, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Nobel Yay.,
Ankara 2003, ss. 19-30.
skender Beg Trkmen, Trih-i Alm Ar-y Abbas, c. I, Tahran 1335/1917.
Karamanli, H. Memmedov, XVI-XVIII Yzyllar Osmanl-Safev Savalar, Yeni
Trkiye Osmanl zel Says, Ankara 1999, I, 502-509.
Katip elebi, Kitab- Cihannma, Matbaa- mire, stanbul 1145.
Krzolu, M. Fahrettin, revan/Revan Trkleri, Trk Kltr, Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yay., Ankara 1963, XI, 31-37.
_____________, Kars Tarihi, Il Matbaas Yay., stanbul 1953.
_____________, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, TTK Yay., Ankara 1993.
_____________, Yukar-Kr ve oruh Boylarnda Kpaklar, TTK Yay., Ankara 1992.
Kiesling, Brady, Rediscovering Armenia, Yerevan/Washington DC, June 2000.
Koi Bey, Risale, (Sad. Zahid Danman), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1985.
Kotzebue, Moritz Von, Narrative of a Journey into Persia, London 1819.
Kprl, M. Fuad, Berid, A, Milli Eitim Yay., stanbul 1986, II, 541-549
178
____________, Vakf Messesesinin Hukuk ve Tarihi Tekml, slm ve Trk
Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, Ankara 2005.
Kuban, Doan, Anadolu-Trk ehr; Tarihi Gelimesi, Sosyal ve Fiziki zellikleri
zerinde Baz Gelimeler, Vakflar Dergisi, Ankara 1968, VIII, 53-73
Kunt, Metin, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi,
stanbul 1978.
Kurtulu, Rza, Mk, TDVA, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, XXVII.
Kk, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Anda Yay., Ankara 2003.
Ktkolu, Bekir, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri I (1578-1590), stanbul Fetih
Cemiyeti Yay., stanbul 1963.
Malte, Brun, M., Universal Geography, Vol., 2, Edinburgh 1822.
Mardin, Eblula, Beytlml, A, Milli Eitim Yay., stanbul, 1986, II, 591-593.
Mehmedolu, Alaeddin ve Eliyeva, Hatire A., Yer Adlar Tarihin Aynasdr, Trk
Kltr, say 437, Ankara, 1999, 552-558.
Memmedov, Sleyman, Karakoyunlular ve Bat Azerbaycan, Trkler, Yeni Trkiye
Yay., Ankara 2002, VI, 869-873
Metsopzki, Toma, Timur ve Haleflerinin Tarihi, (Haz. G. Solmaz), Elips Kitap, Ankara
2002.
Minorsky, V., Nahivan, A, Milli Eitim Yay., stanbul 1986, IX, 34-35.
Morier, James, A Journey Through Persia, Armenia And Asia Minor To Constantinapol,
Philadelphia 1816.
Muradov, V., Orta Asr Azerbaycan ehirleri, Bak 1983.
Mustafa Nuri Paa, Netayic-l Vukat, (Sad. Neet aatay), TTK Yay., Ankara 1987.
Mustafazade, Tofiq Teyyubolu, Safev Hanedannn Son Yllar, Trkler, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 2002, VI, 925-935
______________,. XVIII. Yzillik-XIX Yzilliyin Evvellerinde Osmanl-Azerbaycan
Mnasibetleri, Bak 2002.
Nejad, Nader, XVI. Asrda ran Kaynaklarna Gre Osmanl-Safev Mnasebetleri;
1502-1590, 1620, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Atatrk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Erzurum 1986.
Nizamddin m, Zafernme, (ev. Necati Lugal), TTK Yay., Ankara 1949.
179
Oral, Tanju, Zafer-name-i Emir Timur; Tercme-i Zafer-name, (Yaymlanmam
DoktoraTezi), Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstits, Umumi Turk Dili
Anabilim Dal, stanbul 1991.
ztop, Fatih, Ermeni Meselesinde Emiazin Katogigosluunun Rol, (Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi), Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Afyon 2005.
Pakaln, M.Z., Beytlml OTDTS, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1993, I,
222-226.
_____________, Muhtesib OTDTS, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1993, II,
572.
_____________, Pencik OTDTS, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1993, II, 766777.
Pamuk, evket, Kuru, TDVA, Trk Diyanet Vakf Yay., stanbul 2007, XXVI,
458-459.
Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi (Haz. B. Stk Baykal), Kltr Bakanl Yay., c.
1, Ankara 1999.
Pitcher, Donald Edgar, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, (ev. Bahar
Trnak), Yap Kredi Yay., stanbul 2007.
Playfair, James, A System of Geography, Vol. 5, Edinburgh 1813.
Sfi, Mustafa, Mustafa Safinin Zbdett Tevrhi, (Haz. brahim Hakk uhadar), c.
II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2003.
Sahilliolu, Halil, Bd- Heva TDVA, Trk Diyanet Vakf Yay., stanbul 2007, IV,
416-418.
Selnik Mustafa Efendi, Trih-i Selnik (971-1003/1563-1595), (Haz. Mehmet pirli),
TTK Yay., c. I, Ankara 1999.
Smith, Adam T., Prometheus Unbound: Southern Caucasia in Prehistory, Journal of
World Prehistory, 19(4), Springer Publisher, Netherlands 2005, 229-279
Solak-Zde Mehmed Hemdem elebi, Solak-zde Tarihi, (Haz. Vahid abuk), c. 2,
Kltr Bakanl Yay., Ankara 1989.
Smer, Faruk, Kara Koyunlular I, TTK Yay., Ankara 1984.
_____________, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin
Rol, TTK. Yay., Ankara 1976.
180
ah Tahmasb- Safev, Tezkire, (ev. Hicabi Krlang), Anka Yay., stanbul 2001.
erafed-Din Al Yezd, Zafer-nme-i Emir Timur; Tercme-i Zafer-nme, (Haz.Tanju
Oral), (Yaymlanmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi, stanbul 1991.
Tapper, Richard, rann Snr Boylarnda Gebeler, (ev. F. Dilek zdemir), mge
Kitabevi Yay., Ankara 2004.
The Cambridge History of Iran, Cambridge 1991.
Togan, Z.Velid., Azerbaycan, A, Milli Eitim Yay., stanbul 1986, II, 91-119
Tournefort, Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, (Edt. Stefenos Yerasimos),
(ev.Teoman Tundoan), c.II, Kitap Yay., stanbul 2005.
Turner, W., Hartley, J., An Universal, Historical, Geographical on Poetical Dictionary,
v. I, London 1703.
Trk Dil Kurumu, Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl, c. 12, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara 1982.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, c. III, TTK Yay., Ankara 1973.
Verdiyeva, Hacer V., revan(Revan) Vilayetindeki Demografik Deiiklikler zerine,
Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002, XIX, 175-181
Vnce, R. S., Modern Geography, Vol., 2, London 1804.
Woods, John E., Akkoyunlular; Airet, Konfederasyon, mparatorluk, (ev. Sibel
zbudun), Milliyet Yay., stanbul 1993.
Yaln, Cemal, G Sosyolojisi, An Yaynclk, Ankara 2004.
Yldz, Ali, Para, TDVA, Trkiye Diyanet Vakf Yay., stanbul 2007, XXXIV, 163166.
Ylmazer, Ziya, Topular Ktibi Abdulkadir (Kadr) Efendi Tarihi, (Metin ve Tahlil), c.
II, TTK Yay., Ankara 2003.
181
EKLER
Ek-1. 1005 (1596-1597) Tarihli Revn Adalet-nmesi448
Revan kdsna hkm ki,
Dergh- muallma arz- hl sunulub hl ol caniblerde sipahi oullar ve silahdr
ve yenieri ve cebeci ve topu ve kapucu ve belerbei ve sancakbei subalar nmna
baz ekya zuhr edb yaraklar ile gezb nian dey kimi bozdoan ve kimi yarak ve
kimi bak gnderb karyeden karyeye salgunlar salub altun ve guru ve ake cem
edb ve harman zamannda hedy dey harmandan harmana birer kalub sabun ve birer
akelik rfiye ve bak braub cebren birer kile budaylarn ve birer kalub sabuna
yzyirmi be akelik birer ba koyunlarn alub ve reynn murad eyledikleri tarlalarn
ve ba ve bae ve evlerin dahi cebren tasarruf edb ve her yl nice kerre imece dey
cebren zirat etdirb ve bidirb ve bir yldan bir yla kifyet edecek mikdr odunlarn
imece ile tadub varmayanlarn mblaa mallarn alub muhkem darb ve let eyleyb ve
mblaa atlar ile bayraklar kaldrub karye-be-karye gezb kurda ve kasabada misafir
in vaz olunmu krbansaray ve menzil evi var iken konmayub reynun ehl-i
ylleri ile skin olduklar evlerine konub cebren kendler in koyun ve kuzu ve tavuk
ve atlar in arpa ve saman alub bir ake ve bir habbe vermeyb ve hizmetkr lzm
oldu dey Mslmanlarn evldn ekb alub ve nice Mslmanlarn hatunlarn ve
kzlarn meclislerine getrdb h tasarruf edb ve belerbei ve sancakbei subalar
dahi selmlk ve aylk ve cerme dey aydan aya her karyeden mblaa ake alub ve
salgunlar salub bunun emsali env-i zulm teaddlerine nihayet olmadu ilm
olund. mdi tife-i rey ki, vedyi-i Hlk- kibriydr, Allahdan korkmayub ve
reslullah aleyhi efdalt-tahiyytdan hay olunmayub ve ull-emrimize itat
eylemeyb bu makle zulm teaddi eyleyenler benim kullarm deildir, balerdir ve
ol ehl-i fesdn vcd-i habset-ldlarn sahfe-i lemden hakk nbd eylemek sft-
himmet-i vl-himmetime lzm ve mhim olman liv-i mezbrde vki olan her
karyenin ahlisine birer nefer yarar ve tuvn yiit-ba nasb edb dahi cmlesini
artlayub zuhr eden ekyay demleri heder olmak zere ele getrmekde mttefik olub
ele getrb dahi mecl vermeyb er ile haklarndan gelinmek bbnda fermn- kazcereynm sdr olmudur.
Buyurdum ki, vusl buldukda bir an teahhur ve tevakkuf eylemeyb vech-i
merh zere karye ahlisine birer nefer yarar ve tvn yiit-ba tayin eyleyb ve
reyya art verb ann gibi blk halk yenieri ve cebeci ve topu ve kapuc
belerbei ve sancakbei subalar namna kylerine gelb reyma hilf- er-i erf
ve muayir-i emr-i mnf salgun salub bayraklar ile gezb Mslmanlarn ehl-i
yllerine muterz olub zulm teadd eyleyen ekya her kim olursa ol silerin
demleri heder olmak zere ele getrb mecl vermeyb mahalline er ile haklarndan
geldrb asl ehl-i fesda frsat vermeyesin ki, eyym- adlet-makrnumda rey
sde-hl olub ziraat ve hrsetlerine itial zere ola. Amma rey tifesi dahi kend
hallerinde olub karyelerine gelen misfir in vazolunmu krbansaray ve menzil evi
varsa kondurub, yo ise anda bir mnsib yere kondurub dahi ake ile kendilerine ve
davarlarna zd zevde tedrik etdiriverb ind eylemeyeler, yle ki, bu bahne ile
ebn-yi seble teaddi oluna, anlarn dahi haklarndan gelinr, yle bilmi olalar. Ve
bil-cmle zaman- erfimde bir ferde zulm teadd olunduuna ve bir kimsenin
habbesi alnduna rz-y erfim yokdur, ana gre mukayyed olub takayyd ve intibh
448
BA, MD 74, s.248-24
182
zere olsun. Belerbei ve sancakbei subalar dahi muttasl rey zerine gelmeyb
ve ky halkna salgun salmayub teaddi etdirmeyesin. Anun gibi lzm olub bir mahalde
katl-i nefs olub veya bir mhim huss olub varmak lzm geldikde mblaa atlu ile
varmayub ancak drt be atlu ile varub marifet-i er ile lzm geleni gtrb
mahalinde icr-y hakk eyleyeler, eslemeyb her biri birer bahane ile rey zerine
kub teaddi ve tecvz ederler ise muhkem tenbh edb men ve ref eyleyesin,
memn olmayanlar yazub bildiresin, asl mecl vermeyb hakkndan geline. Bu bbda
siz ki, kadlarsz, vebli sizin boynunuza ola. Allah tel huzrunda cevabn siz verb
ben muteb olunmayam.Ve siz ki, kadlarsz, fukaraya siz dahi zulm teaddi
eylemekden ictinb edb vazifeyi iltizam ile niblerine vermeyb gezdrmeyb zulm
etdirmeyesiz. Bu hkm-i erfimi sicill-i mahfza kayd edb mazmn- adleti ile mil
olub mcidd olasz.
183
Ek-2. 1590 Tarihli Revn Kanunnmesi449
Bismillhirrahmnirrahm
ve bih etesim amm yedummu filbedi vet-tetmm hamd sen-i firvn kr seys b-pyn ol hlk- ins cn ve rzk- halk- cihn dergh- alsna ki syf-i
aklm ile cerde-i lemde nizm it ve salavt- fyikt- b-nihye ve tahiyyt-
lykt- b-ye ser-defter-i mevcdt ve server-i kint Muhammedil-Mustafa aleyhi
efddals-salavt ve ekmelit-tahyytn ravza-i ulysna ki tayn-i erat- garr ve
tebl-i ahkm- mlk- bezle meslih-i ben deme kym- dn-i mbn ile intizm at
kld. ve l ve ashb- zmnn ervh- mutahharalarna ki levzm- mersim-i slm
nass- icmlden mufassal beyn ve yanda ihtimm- tmm ile itmm eylediler. Emm
bad Pdih- lem-penh ehinh- felek dergh- sye-i lutf- ilh halfe-i raslullah
ksir-i rikb- eksire ksir-i fukkh- eksra sahib-krn- zamn mlik-i cihn- devrn
kaz-tuvn kader- fermn sultan ibn-i sultan Murad Hn edmellahu kyme hyme
sultnihi bi-evtdil-ebed ve etnbil-huld f zlleti zllihiz-zalli bil-emni vel-emn
hazretlerinin mesbt- gaz-y cennet-cez bbnda klli himmet-hum hemtlar ve
celle nhmet-i enk hemylar frk- dlle-i rfzyn ve zmre-i mudlle-i mlhidn
zerine akdem ve etemm olub tife-i bed-firdrun vcd- mazarrt- ldlerin ezfr-
t-i -i bdr ile cerde-i lemden hk eylemek olman merr- eref diyrna cnd-
mevennede b umr ile serdr- rafil-mikdrlar gnderb tife-i mahre-i tuumme
imr ve nze ve tr ve vilyet-i irvn ve baz Grcistan feth ve teshr olunduktan
sonra bakyye-i Grcistan ve vilyet-i Revn ve Nahcvn belki ummen milket-i
Azerbaycan ve dahi havza ve horasata ve havme-i himyete getirmek in vzer-i
uzm-i saf-rdan vezr-i ren-zamr-i mr-i mter-i tedbr dilr-i iklm teshr-i
saf ve evsf- zamne iskender-i mesf- yegne hurd-pertev cemd-pr ve rstemrezm htem-bezm hamr-hazm alzz k tg-i kiver-g en Ferhad Paa
edmellahu ikblehu il yevmid-dn ve eyyedeh dimen nusraten ve fursaten alelmlhidn hazretleri serdr- zafer ir- tayn buyrulmala mrunileyh dahi asker-i
mansre-i mevfre ve ecnd- gayr-i mahrse ile gelp memr olduklar zikr olunan
umr- celli-ura bezl-i magdr ve sayi nmahsr idp kuvve-i khire-i ehriyr
ve satve-i bhire-i tc-i dr ile bi avnil-lhil-melikil-mennn bakyye-i Grcistan ve
vilyet-i Revn ve Nahvn dahi feth ve teshr ve irk irk ve kfr ilhddan tathr
idb baz emsr ve bildna lem-yhlak mislha fil-bild msdkna m-sadak kl-i
bedil-ibd cd ve ihtir eyleyb memlik-i sire gibi zabt ve tasarruf olundukdan
sonra zikr olunan vilyet-i Revn ve Nahvnda dahi kem-yenba kavnin-i adletyn-i pdih mer ve mazbt ve kavid-i nasfet-rehn-i dn-i penh mahm ve
merbut olunmas in vilyet-i mezbrenin ummen kur ve mezri ve mehris ve
metri ve gallt ve hukuk ve mersmt nakr ve ktmr tarr ve mcmel ve mufassal
defterler tefsr ve tastr olunmak marnileyh serdr- l-makm- felek-rm
hazretlerinin merm- erfleri olman ol bbda zmre-i merdan defterdr- emvl bu
abd- b-meccl Mehmed bendelerine ve dvn- hmyn- sadet mal ktiplerinden
el-ktip Hasan kullarna fermn- kaz cereyn- nzil ve vsl olup mazmm-
hmyn lzml-izn ve vcibl-imnna knn- kadm ve tarz- mstakm zre
mufassal ve merh fermn olunan hasbl-imkn malm ve izn olundukda imtislen
lil-emrill tahrre r ve mberet eyleyb ol bbda fermn olunan memrt ve
memnt al kadril-vsi vet-tka riyet ve ahvl tahrr ve tevzat mmkn olduka
rsitkr ve istikmet himyet klnup zikr olunan meslih ve mehm isra-i ikdm-
449
BA, TDD 633, s.2-12.
184
aklmile ikdm- tm ve ihtimm ml kelm ile eyym- devlet-i rz- efzn-
hsrevnde bi-inyetil-melikil-allm ihtitm ve encm bulmutur.
el-vki f evhr-i ehr-i muharremil-harm sene tisa ve tisn ve tisamie.
tafsl-i ecz-y eriyye-i mtemile ve kavnn-i rsm- rfiyye-i mterife
makl-i defter-i Osmniyye ve mehizl-ahkm- sultniye ki vilyet-i Revn
mceddeden tahrr olundukda icr olunan kavnn-i mumele kabil-i rey ve tevif-i
tccar ve ahali-i memlik-i mahrsede cenh- hsrevnnin zll- adlet ve sye-i
merhamet-bahleri tahtnda mtezallil ve mreffehl-hl olmalar ki mcib-i devm-
devlet ve bis-i nizm- memleket olman ber-muktez-y emr-i l zikr olunur.
fasl-resm-i ift zerine temam iftlik kayd olunan raiyyetden elli ake nm
iftden yigirmi be ake ve bir mikdar yer tasarruf eden ekinl bennkdan on sekiz ake
ve caba kayd olunan kimesnelerden ki knn- kadm zere on iki alnur ve defter-i
hknde ift veya nm veya bennk kayd olunan reayadan biri fevt olup birka oullar
kalsa yeri mcerredine kayd, ulular caba kayd olunup resm-i caba ile yir resmi dahi
birikdirilp bi-kadr-i hasasihim resimlerin eda idp yeri mterek tasarruf iderler. Zr
caba ve bennklk raiyyeti atas yerinden men itmez. Fil-hakka mlk-i mevrsu
gibidir.
ve bir raiyyet fevt olup sar ol iftlii kalsa sagr iftliin hakkndan
gelmiyecek atan iftliidir dey siph resm-i ift taleb eylemeye sagr yaraynca
emnet tarkiyle hara virilp ve yetim yetip zirate kdir olup atasndan kalub
emanete virilen yerin taleb etse teslm olunub, siph andan tapu almak yokdur.
ve bir raiyyet fevt olup oullar kalub babalar biri birine m ve mterek
mutasarrflar iken biri veft eylese olu kalsa hissesi oluna intikl ider ve olu kalmasa
karndann yiri karndana intikl eylemez. Anun gibi vki olsa mteveffnn hissesi
ecnebye virilmeyp il verdgin karnda virirse karndana virile.
ve siph dahi karnda hissesin ger karndana virmekde ehl-i hibre
marifetleriyle hakk- karrn ala ve muvzaa ile ziyde nesne almaya. Meer ki
karnda rabet eylemeye ol vaktin shib-i tmar ehl-i karyeden tlib olanlara vire.
ve bir raiyyet ki defterde btn ift veyhud nm ift yazlmdur, ol raiyyetn
olu ve olunun olu olsa olu fevt olup badehu kendi fevt olup olunun olu kalsa
dedesinn yeri olu oluna intikl eylemez. Karnda yiri karndaa intikl itmedgi
gibi. Amm hakk- karr ile tapuya alub ol isterken ecnebye virilmeye.
ve kefere tifesinn dah yirleri atalarndan intikl idb ber-vech-i itirk
mutasarrf olmakda ve eytm zirate kdir olub berayaha atalar yeri emnete
virilmekde ve karnda yeri karndaa ve dede yeri olu oluna intikl itmekde kezlik.
ve vilyet-i mezbre keferesi haraclarn ed itdklerinden sonra rsm- iftden
bedel-i siphlerine her harac-gzr bana yigirmi beer ake ispene vaz olunmudur.
Ed itdklerinden sonra zemnlerinden resm-i ift ve resm-i nm ve resm-i dnm
virmezler.
ve vilyet-i mezbrede baz Mslmanlar mlkiyet tarkiyle mutasarrf olduklar
ba ve baelerinn r mukayyed olanlarnun rn ve zemnlerinn slriyelerin
virrler.
ve slriye onda bir r alndkdan sonra krk kilede bir kile alnur.
ve hums virenler slriye virmezler.
ve avrat tasarruf eyledgi yiri boz komayub hakkndan gelb behresin ve
rsmun virdkden sonra elinden alnmak knna muhlifdir.
ve tekrar r ol raiyyetden alnur ki kend siphsinin tmarnda zirate kbil
iftliin terk idb gayri yerde zirat eyleye iki r alnmak knn- marfedr. Amm
185
siphinin tmarnda zirate kbil yeri olmasa veyhud siphinin topranda olan zirate
slih yerlerin bit-temm ekdkden sonra varub aherin yerinde dahi ekse behresin shibi arza virr.
ve reya tifesi ki ellerinde yerleri olub mteferrika olsa siphi grb yerlerine
gtrmek knundur. Amm on yldan ziyde varub bir yerde mtevattn olan kimesneyi
grb getrmek memndur.
ve raiyyet olu raiyyetdr. Madem ki hara kayd olunmaya hara kayd
olundukdan sonra kayd olunduu zere mamldr.
ve bir hric raiyyetin ber-vech-i tapu mutasarrf oldu yer elinden alnub dhil
raiyyete virilmek mendur. Hric ile dhil arasnda tercih men olunmudur.
ve defterde kayd olunan Mslman mcerredlerinden nesne alnmaz mcerred
olan teehhl itse caba resmi alnur.
ve caba ekinl olsa ekinl resmi alnur caba alnmaz.
ve ift kayd olunmayanlar iftlie mlik olsa resm-i ift alnur ve bu bbda itibr
iftlik mikdrna dirdr.
ve iftlikden ziyde yer tutsa ziyde tutdu yerin resmin virr.
ve siphi iftlik tutan hric raiyyetden temam ift resmin ve nm iftlik tutandan
nsf resmin alub ve nsfdan ekall olan yerlerden ekinl bennk resmin alurlar.
ve bu zikr olunan dhil raiyyetdr. Hric raiyyet dnm hakkn virr. Eer l
yer olub her yl ekilrse iki dnmde bir ake ve eer edn olursa dnme bir ake
almak knn- kadme mutbkdur. Zr has yerden seksen dnme ve mutavasst olan
yerden yz dnme ve edn yerden yz otuz dnme bir iftlik itibr olunur.
ve dnm dahi hatavt- mterife ile tlen ve arzen krk hatve yerdr.
ve resm-i ift dahi Mart aynda alnur.
ve reaya hric kurda ekdi mahsulden siphi harman hakk taleb itmeyb
nesnelerin almayalar.
ve reayann zirate kbil yerlerinden bil-zr yl mtevliyen boz kalsa
tmara zarar oldu takdirce def-i zarar in sahibinn elinden alnub gayri kimesneye
tapuya virmek cizdr. Amm da ve bayr yerler olub veyhud su basmayub her yl
zirate kbil olmayub boz kalsa alub gayre virmek memndur.
ve raiyyetn ifti ve davar maslahat in ve harman yeri in birka dnm yer
brakub mera idinmek memn deildr.
ve kdimz-zemndan ehirlnn ve ehl-i kurnun davarlar rsi in tayn
olunan meralarnun ekilmesi ve kurutulmas memndur.
ve badan ve baeden behre alnmak knna ve era mutbkdur. Amm
reynn ba ve baelerinn behresin almakda siphi tazyk idb mevsiminde
almaman reayann def-i muzyakalar in behre mikdrna bedel ehl-i vukf
tahmn-i sahh ile ba ve baelerine maktu kayd olund.
ve reaya zam ve sipahinn rlerin akreb bzr iletmek ve hricden gelb
zirat idenler kylerde olan anbara iletmek kanundur.
ve harman vaktinde reayann gallt tar olundukdan sonra slr olanlar
tevakkuf gstermeyb fil-hl hzr olan harman tar idb tehr itmeyb reayay
tacz ve tazyik itmeyeler.
ve eer kesret-i hizmetden irimeyb veya taarruz veya ihml edb gn tehr
olmala zarar mterettib olursa def-i zarar in karyenin imam ve kethdlar
marifetleriyle lp behresin alub sahibi gelicek teslim eyliyeler.
ve bir hassa iftlii ba deilse rbi hsl shib-i tmarndur.
fasl-resm-i asiyb, ekser memlikde harman vaktinde alnmak kanun olmudur.
186
ve resm-i asiyb defterde kayd olundu zere alnub ziyde alnmaya ve defterde
mukayyed olmayan asiybdan ka ay yrrse ayda be ake alna
fasl-klak, bir kimesne bir sipahinin tmarnda klasa evl olsa resm-i klak alt
ake alna ve mcerred olsa ttni olsa resm-i duhn ake alna ve klayan kimesne
dahi klad yerde zirat ider olsa resm-i zemn virr, resm-i klak virmez ve klakc
olan kimesne yla dek resm-i klak virb yldan ziyde otursa resm-i bennk
alna.
fasl-yerlde resm-i anm iki koyuna bir akedir.
ve koyun ile kuzuy bile saylmak knun olmdur.
ve vilyet-i mezbrede olan ayir ve kabil mtemekkin olduklar karyelerde
zirat ve hrset iderlerse resm ve behrelerin shib-i arza eda idb temm bd- hev ve
arsiyye ve det-i anmlar hss- hmyna kayd olunmudur ve resm-i anam dahi
Abril aynn evvelinde alnmak mukarrer olmudur.
fasl-al resmi, kladu takdirce resm-i yatak dey her srden mutavasstul-hl
bir koyun alnmak knn- mukarrerdr. Lkin vilyet-i Revanda ziydece alnur imi
gde hakk dey knn- kadm zre her srden mutavasstul-hl bir koyun alnmak
zere defter-i cedde kayd olund.
fasl-r-i aselden bedel l kovandan iki ake ve ednsndan bir ake alna.
ve bir tmar ki kovan ve koyun, ba ve baa ve siyb olmayub sonradan hdis
olsa r-i rsmu shib-i tmara mteallkdr.
fasl- rsm-i arsne dahi hssa-i hmyndan ve mr-i mrn ve mirliv
hslarndan zemetlerden vesyir serbest olan tmardan bkire kzdan altm ve yine
avratdan otuz ake mezkrun zbtlar olub vesyir erbb- tmarn nsf- arsiyyesin
aalar alub ve nsf- herin mr-i mrna kayd olunan mr-i mrna ve mirlivya ve
zemete kayd olnan zbitleri alurlar.
ve bkire kzun arsiyyesin her ne yerden gse atas kimin raiyyeti ise ana virr.
ve seyyibe avrat her kimin topranda vki olursa resm-i arsiyyesin toprak aas
alur. Yrk ve yzdeci tifesinn mekn- muayyenleri olmadu sebebden atasna
tb olmakda bkire ve seyyibe beraberdr.
zam ve erbb- tmarn kzlarn resm-i arsneleri sancaa kayd olunan
sancaa ve hssa-i hmyna alnur.
fasl- vilyet-i mezbrede abd-i bk ve kenzek ve ecns- devbb her kim tutarsa
defter-i ceddde kime mukayyed ise zbitlerine gtrb mjdegnesin alub teslim
eyleye ve shipleri zhir olmayub mddet-i rfiyyesi temm oldukdan sonra vilyet
kads marifetiyle beyi men-yezd idb bahsn zapt eyleyeler.
ve mddet-i rfiyye dahi kulda ve criyede ay saklamakdur.
ve rp cinsin bir ay saklamakdur vesyir esbb ve kuma ve hal ve kilim ve
bunun emsli nesneler bulsalar saklamayub teslim eyleyeler.
ve eer saklarlar ise mcrm olalar.
fasl- ve ceryim-i hayvnt dah reynn at veyhud sr ve bil-cmle rp
cinsi biri birinn mezrtna ziyanlk itse ekin sahibinin zarar tazmn itdrldkden
sonra davar sahibine be denek urulub her davar bana be ake cerme alna ve
siphi ile rey mbeyninde haneden haneye be ake maktu vaz idb detbn dey
fasl- akmie-i muhtelife ve emtia-i mtenevvia satlsa yz akede iki ake ve
ubr itse at yknden ikier ake ve deve yknden drt ake alna ve dah baldan ve
yadan ve ya ve kuru meyva cinsinden ve bastrmadan ve pirinden her ykden ikier
ake ve kapanda vezn olsa at tayndan bir ake ve deve tayndan ikier ake alna.
187
ve bil-cmle kapanda dartlan bu uslb zere alnub ziyde nesne alnmaya.
ve esir satlsa drt ake alandan ve drt ake satandan alna.
ve her at bahsndan iki satandan ve iki ake alandan alna.
ve katrdan ve camusdan ve kara srdan dahi iki ake satandan iki ake alandan
alna.
ve hmrdan satandan ve alandan birer ake alna.
ve kassabhnede camusdan drt ake alnub kara srdan iki ake alna ve iki
koyuna bir ake alna.
fasl- Kad olanlar taht- kazlarnda vk olan keferenin yn- btlalar zre
nikhlarna ve resm-i ksmetlerine sagr ve sagreden hilf- knn ksmet dey
ve vilyet-i mezbrede baz marhasalar vardr ki karaba dimekle marflardur.
Her birinin taht- yedlerinde birer vank olub ol vank sebebi ile zerlerine marhasa
akesi dey hll hlince ber-vech-i makt birer mikdr ake kayd olunub mriye
tayn olundu zre eda eyledikden sonra mukbilde ispenelerin virmeyb yn-i
btlalar zre mbeynlerinde vk olan rsm- nikhlarna ve beytl-mllerine
ellerinde olan ahkm- erfenin mcib-i mnfi ile mutasarrf olub kimesne mn
olmaya ve mezkrn marhasalar vanklarnda ekb bidkleri zemnlerinn behrelerin
virrler.
ve vanklarna mteallk siyb ve ba ve baelerinden resm ve behresin virrler.
fasl- bc- bzr- galle buday ve arpa ehre gelb satlsa her mdde buuk kile
alna vesyir hubbt dahi byledr.
ve bzra un gelb satlsa her yk alt kile olduu takdirce satandan ykde iki
ake alna.
ve mddn dahi haddi stanbulun yirgirmi kilesi bir mddr.
ve ehirde muhtesib olanlar ehirden hric kurya kub ihtisbiye dey
kimesneden nesne almaya.
fasl- vilyet-i mezbrede mecr ve mtedvil olan batman on iki ngidir.
ve her ngi iki yz dirhemdr.
ve ihtisbiye dahi eksk satlan nesneden dirhem bana bir ake cerme alnub ve
narh virdkde marifet-i kad ile narh virb hizmet dey nesne almayalar.
ve dirhem bana bir ake alnan cerme dirhem ile satlur kymetdrca
olandandur.
ve ol nesne ki az kymatlu olann gibilerden marifet-i kad ile satdu meta
gre alna.
incir ve zm ve erk ki kuru meyva cinsinden vesyir ya meyva cinsinden dahi
bakkal niceye alursa on on bir zere narh virile.
ve arpa nice alnursa her mdde be ake ziyde narh virile ve bal ve ya ve r
revgn ve peynir ve db vesyir bunun emsli nesnelerden bakkal alur satar olursa on
on bir zere narh virile.
ve kuzu eti ki ikiyz dirhem bir akeye ola koyun eti ikiyz elli dirhem bir
akeye ola.
ve kei eti yz dirhem ve kara sr eti yz yetmibe dirhem ve su sr eti
drtyz dirhem narh virile.
vesyir ehl-i hrefn dahi vk olan noksann ve bil-cmle ihtisbna mteallk
umru grb ehirden gayr kurdan ihtisbiye dey nesne alnmaya.
fasl- ihtisb vilyet-i Revnda muhtesib olanlar olgelmie muhalif meyvadan
n dey tamgadan gayri bir mikdr meyve almayalar.
188
ve bzr ve gayri dkkanlara nevbet dutub kend metn ziydeye fruht itdrb
ve habbzlara un ve bakkallara ac ya ve yaramaz bal ve hubbt ve gayri tarh idb
teadd itmeyeler. htisbda knn- kadme riyet olunub tecavz itdklerinde hkkm
men ve def eyleye.
fasl- asesiyye, ehirde vki olan ehl-i mumele dkkanlarndan her ayda ikier
ake alna ve ehl-i href dkkanlarndan birer ake alna ziyde alnmaya. Amm zikr
olunan ehl-i mumele ve ehl-i href dkkanlarndan l ve evst ve edn itibar zre
teazzl olunub cemul-mecmiinde ehl-i mumele dkkanlarna her dkkan bana
ikier ake ehl-i href dkkanlar bana birer ake hesb zre alnub ziyde alnmaya.
fasl- kalalarn ve sancakbeylerinin muhtarlar ylda birka defa rey iine
kub gezb oul everdnz ve kz kardunuz ve bil-cmle cemiyyet eyledinz bizim
beer akemz vardur dey hilf- knn nesnelerin alurlar imi ve karye szendelerine
dahi bizm marifetmz yok iken varub kylerde dn alarsuz dey dutub cermeler
alur imi, anlar dahi bida-i marfeden olman ref olnd. Min-bad itmeyeler.
fasl- harmiye ve urya ve kanluya vesyir hrsuzlara bi-hasebil-mertib siyset
eylemek atlu sanca beyinindr. Amm bir sebeb ile eran ve rfen ve afv olsa
bedel-i siyset dey ake alnmas knn- kadme muhlifdr.
ve siyset olunan kimesnelerden crm alnmak yokdur. Amm afv olunduu
takdirce crmlk shib-i raiyyetindr. Crm dahi bi-gayr-i hakk katl-i nefs iden
kimesnenin alsndan drtyz ake ve mutavasstl- hlden ikiyz ake ve edndan
yz ake ve zin iden evl olursa al hallden yz ve evstdan ikiyz elli ve
edndan ikiyz ve zin iden eer ergen olursa bu itibr zre ikiyz ve yzelli-yz ake
alna.
ve gz karan ve el dren kimesneden crm-i nefsden ve ba yarub snk ksa
ve di ksa ve kl ile ve omak ile ve bk lt- harb ile mecrh olub dee dse
yz ake ve bunlardan mdn cerme ki tazr ve tedib lzm ola otuz ake ve kara
bereden on ake crm almak rf-i marfdur.
ve crmi olan kimesne teft olunmadan ve yhud zerine zhir olan enyi
yerine varmadan sancakbeyi ve subalar ve demleri nesnelerin alub salvirmek
memndur.
ve ill kendleri mahall-i thmet ve demleri mcrim ve mstehakk- itb olur.
ve her mcrimin ve mttehimin cermesi vilyet kads katnda vey mfetti
huzurunda sbit ve zhir olmadan ehl-i rf dutub siyset itmek era ve knna
muhlifdr. Amm mcrim ve mttehim olan kimesne mtemerrid ve munid olub
mahkemeye gelmede imtin eylerse bu takdrce cebr ile mahkemeye getrmek memn
deildr.
fasl- vilyet-i Revnn her karyenn hn-i tahrrde defter-i hknye yazlmayub
hric kalan reysnn resmi yine karyeye mahsb olub hricdr dey dhil olunmaya.
ve kylerde skin olan Alpa(v)ud ve Trkmen ve Nker tifesi dah rey emsli
resm-i rsne ve bd- hevsnn nsf oturduklar karyeye mahsbdur.
ve hric mstakil kalem olmayub her karyenn siphisi zapt ider.
189
Ek-3. Revan Eyaletindeki Meydanlarn simleri (1832)
1
Han Ba Meydan
Fahl Meydan
Zal Han Meydan
ar (Ana Meydan)
Hseyin Ali Han Meydan
Ark Meydan (Kale i)
Ek-4. Revan Eyaletindeki Kervansaraylarn simleri ve Dalm (1832)

Blge
sim
Grc Kervansaray
Culfa Kervansaray
Revan ehiri
Zurabhane Kervansaray
Tahir Kervansaray
Sulu Kervansaray
Susuz Kervansaray
Hac Ali Kervansaray
Dereiek
Selim Kervansaray
Talin
Gmr ve Serdarabad yolunda 1 kervansaray
Gke
Biri il kasabasnn yaknlarnda, dieri Karahisarn

gneyinde olmak zere iki kervansaray
190
Ek-5. Revan Eyaletindeki Dkkan Says ve Dalm (1832)
Konumu
Dkkan Says
ar (Pazar)
543
Kervansaraylar
252
Kale i
32
ehir Blgesi
18
Tepeba Blgesi
Demirbulak Blgesi
Toplam
851
191
Ek 6. Revan ehrinin Gelirleri
Nev
Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve emhne ve kasabhne ve
bahne ve asesiye ve bc- bzr ve tamg-y siyah ve bzr- esbdernefs-i Revan
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan liva-i Revan
Bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan der-nahiye-i Revan
Mizan der-liva-i Revan
Aiyan- balaban ve akr ve atmaca der-liv-i Revan
Mahsul-i post- vaak der-liva-i Revan
Mukataa-i gmrk der-liva-i Revan
Mahsul-i cizye-i marhasiye-i gebran nahiye-i Revan ve Karbi
Mahsul-i beytl ml- am ki on binden ziyade ola ve beytl ml- hassa
der-liv-i Revan
Mukataa-i Pencik
spene
Resm-i Dnm
Hnta
air
Erzen
Mercimek
Nohud
Zegerek
eltk
Penbe
Mukataa-i Baat
r- Meyve
Resm-i Kevvare
Resm-i Bostan
Resm-i Ketan
Resm-i Yatak
Resm-i Klak
Adet-i Anam
Mahsul-i mrdekne
Detbani ve tapu-y zemin
Rsm- Hariceyn der-ehr-i m.
Bd- heva ve arusiyye
Asiyb
YEKN
1590
250000
1727
340000
25000
2000
5000
4000
5000
15000
12000
420000
2000
3000
1320000
9320
9425
500
8000
6000
3000
400
6000
52600
50434
500
1000
1000
1000
900
1000
2265
2610
1226
1080
50000
6325
500
9000
7760
2000
1800
1200
3000
12000
7500
40000
2000
310
2000
300
200
500
2030
600
300
1000
60
2520
439940 2274225
192
Ek-7. Nahivan ehrinin Gelirleri

Nev
spene
Resm-i ift
Resm-i Bennak
Resm-i Dnm
Hnta
air
Erzen
Mercimek
Nohud
Zegerek
eltk
Penbe
r- Meyve
Resm-i Kevvare
Kerdikar
Resm-i Bostan
Kekl
Resm-i Ketan
Kll
Resm-i Yatak
Resm-i Klak
Adet-i Anam
Mizan
Genegercek
Rahdarlk
Piyaz ve Sir
Resm-i ayr
Yarie
Detbani ve tapuy- Zemin
Rusum- Hariceyn der ehr-i m.
Resm-i Asiyb
Bc- bzr
Boyahne
emhne
Sabunhne
Muktaa-i Tamg-y kirbas ve ihtisb ve ihsariye
Niyabet ve bad- heva ve crm-i cinayet ve mrdekane-i abd- abk
ve kenzek
Mukataa-i Baat
Mukataa-i Bahe
Mahsul-i Post- Vaak
r- Tnbeki
1590
700
108
500
7200
4800
9000
80
80
8640
200
500
300
500
1000
1000
1000
1000
1742
665
-
1727
1726
1600
150
180
165
90
144
180
3075
1500
210
1200
2500
2000
126
-
37000
2000
-
18000
15000
1500
90
2500
6000
90
17000
4110
7000
315
5110
90
290
6000
1200
1400
12300
12000
8100
193
Beytl ml- am ve hassa ve ml- gaib ve ml- mevkuf ve ml-
mevkud ve yava ve kagun ve kul ve cariye450
Mukataa-i mabeyn-i raiyyet ve tmarha gayri ez havas- hmayun ve
evkaf der-liv-i m.
carat- dekakin451
Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve meyhane ve
emhne ve kasabhne ve bahne ve sabunhne ve asesiye ve bc-
bzr ve tamg-y siyah ve bzr- esb der-nefs-i Nahvan
Rusm- tezkir tmarh-i sipahiyan ve zema-i vilayet-i Revan
iftlik maa ba ve bahe ve ar-Divar ve zeminha-i ah Kulu sultan
ki Yavada ba dimekle maruftur malikne-i mlk mebn Hzr Paa
mir-i miran- vilyet-i Revan ber muceb-i hccet-i eriyye hasl-
divan
Zeminha ve dize-i Budak Beg tabi-i Nahcvan malikne-i mlk
mebn Hzr Paa mir-i miran- vilyet-i Revan ber muceb-i hccet-i
eriyye hsl- divan
Ba ve bahe ve Tn Ba ve Hseyin Beg ba ki ah Ba dimekle
maruftur tabi-i Nahcvan malikne-i mlk mebn Hzr Paa mir-i
miran- vilyet-i Revan ber muceb-i hccet-i eriyye hsl- divan
YEKN
450
9000
12190
22000
56346
250000 2000
1000
2000
2000
344015 223477
1590 tarihli defterde Mahsul-i beytl mal- avam ki on binden aa ola ve mal- gaib ve mal-
mevkud ve yava ve kagun ve abd- abk gayri ez havas- hmayun der-kaza-i Nahvan eklinde
kaydedilmitir.
451
Bu gelirler Sultan Murad (Cami-i Kebir) Camisine vakf edilmitir.
194
Ek-8. Ordubd ehrinin Gelirleri
Nev
Resm-i ift
Resm-i Caba
Resm-i Bennak
Resm-i Mcerred
spen
Resm-i Dnm
Hnta
air
Erzen
Mercimek
Nohud
Zegerek
Bakla
eltk
Penbe
Mukataa-i Ba ve Bahe
r- Meyve
Resm-i Kevvare
r- Kekl
Resm-i Kantar ve Kapan- Dakik ve gayrihu
Resm-i Bostan
Resm-i Ketan
Resm-i Yatak
Resm-i Klak
Adet-i Anam
Mahsul-i merdekne
Resm-i Detbani ve tapuy- Zemin
Rusum- Hariceyn
Resm-i Asiyb
Resm-i Bezirhane
Sabunhne
Resm-i Arsane
Bc- bzr ve hamr ve esb ve anam ve sair
Bad- heva crm-i cinayet ve merdekane-i abd- abk ve kenzek
skele der-nefs-i Ordubd
Hemam- Bazarba
Kerbansaray
Dekkin
Hemam- Yekta
Han- Mizan
Mukataa-i ihtisb ve boyahne ve bozahne ve meyhne ve emhne ve tamg-y
siyh ve bc- bzr ve bzr- esb der-nefs-i Ordubd
Mahsl-i Kei der-nehr-i Aras der-nezd-i Ordubd
Mahsl-i post- vaak der-liv-i mezbr
Mahsl- beytl-ml-i avm ki on binden aa ola ve ml- gaib ve ml- mefkd
ve yava ve kkn ve abd- abk der-liv-i mezbr
Nsf- bd- hev ve arsiyye-i timarh-i siphiyn gayr- ez timarh-i serbest derliv-i mezbr
YEKUN
1590
2988
375
500
8000
4200
3000
80
80
120
160
39752
37
100
30
70
30
200
500
200
520
50000
1727
150
6522
1250
4500
1000
270
45
580
800
220
1200
6000
120
1200
1280
315
180
240
240
90
4500
15000
12000
3500
28000
660
18000
20000
-
7000
2000
2000
5689
1000
122942
133551
195
Ek-9. ukur Saad Eyaleti Sancaklarna Bal Kylerin Hsl
Ek-9.1. 633 Nolu Tahrir Defterine Gre dari Taksimat ve Hsllar (1590)
Yerleim Ad
Aaorum
Aaduvit/adkran
Aasur
Aca Kal'a
Akviran
Ali Bestam
Arahus
Aramu
Arbani
Arn
Avan
Balluca
Bedgos (Yedgos) ?
Bedruvans/Bedrusenk
Cebecil
ekrein
ori
Demrcil
Dmak
Dibekl
Ekrek
Erkil
Erzeni
Gelere
Genegir
Gke Begl
Gkkend
Gkkilise
Gllce
Hac lyas
Haradlu
Hseyin Avar/Palaslu
brahim Sultan Kla
laz (Eylaz)
Kamlu
Kan Kan
Kara Kal'a
Karacaviran
REVAN MERKEZ NAHYES

Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
9332
Klak- Murad
15000
Klak- Tubanlu
12000
Kzl Viran
3000
Kzlkala
15000
Kzkal'as
300
Koca Ahmed/Murad Ali
28000
Lala Pek
34000
Molla Hzr
30000
Monla Hseyin
20000
Murad Ali/Sleymanlu
24960
Nrk(Trk) ?
8500
Nurnus
14000
Okaperd
4666
Orta Viran Mezraas
15000
Ozanlar
11666
Pertek Mezraas tabii Kermis
20000
Porsuklu
1000
Satk Hac
10000
Sisirekird
10620
ahab
12666
alkgerek/Kallalar
15000
eyhzadel
25876
ualar
14000
Tacrelik
47890
Takzini
12000
Tamgirmez
20000
Taclu
25000
Tercanlu Kla
10000
Terekper (?)
10000
Tir-Harab
4000
Turaguna'
8000
Tur Mezraas
3000
Tutuva
20000
bulak Mezraas
7666
veys Begl
20000
Viran- Abdal
15500
Yasavullu
10000
Yayk ahverdi Viran
Hasl
(Ake)
3000
4500
10000
10000
25000
9000
2500
7333
6000
3000
16003
30000
20000
1000
18000
3000
9000
9000
2000
14970
16000
15000
3000
18500
5000
20000
3000
3666
110000
20000
18462
6000
3060
1000
1333
5666
1000
200
196
Karakla
Karakoyunlu/Mustafa Kla
Kavas
Kemal Dervi
Kemris
Ketze
Klak- Hac Bayram
Klak- Husalu (Havsalu) ve
Sarbanlar ve ir Recebli
Klak- Kara Ayuvad/Haki
Yerleim Ad
Aakal'a/Hatunkendi ve
Kozanlu
Anadun
Ahs
Aktemr
Ali Begl
Ali Markus
Ankursak
Ardu
Avan
Basz
Degir
Dkkan
Ekrek
Erzinhan
Etirek
Hac Karalu
Haclar
Haevenk
Hakiri
Halife Kendi/Babakar
Hanevank
Hatunolu
Hzaviz
Kara Al
Karanpa
Krnk
Klak- eyh ?
Kzl Ekrek
Kzltemr
Krpel
Ku
4000
1000
19999
5000
18065
11333
300
Yaylaklar
Yegavert
Yelkovan
Yenice
Zak
Zakevank
Zar ve Eski Zar
4000
1225
34990
30000
40000
3000
39620
333
Zaviye/eyhler
12000
1000
Zenge
30000
KARP NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
40000
Lazrivan
12666
31990
8000
46000
1666
4000
20000
21333
1000
5000
22000
27000
5333
25040
20685
9360
4636
14000
20000
13940
14666
20000
15000
14000
19637
1666
19770
9105
12000
29520
Mezraa-i Arani
Mihmandar
Molla Tursun
Mugani
Muganlu
Mnabak
Nefsi Karpi
gen
zg (Everek) ?
Palu
Parpi
Patrn
Pir Tekkesi
Pirekin
Samaar
Sarmvank
Seleperd
Sergli
Seydullah
eyh Ali Viran
Tanalu
Tus
Ucan
Uluhan Beg Kla
Us
Ui
kilise
Yakupviran/Karaeyh Kla
Yasaklu
Zaviye
Hasl
(Ake)
13666
0
12666
14002
5040
19650
12160
36480
39751
24333
15333
29480
9850
9700
16040
15000
11500
7333
29950
15333
2000
30000
5000
40045
12000
4386
20800
68980
6000
20000
45666
197
8666
Krtel
NAHCVAN NAHYES
Hasl Yerleim Ad
(Ake)
5000
Dere Aliyak
1666
Mezra-i Kahab
14000
Birhaan
43002
Kel Depe
44780
Yarmca
33862
Trkin
15000
Behram
30000
Yezd Abad
15000
Khpren
12000
Mezra'a-i Molla Kendi
30000
ehri
15000
zneberd
Yerleim Ad
eyh Mahmudlu
Ali Beg Mezra'as
Halill
Begice (Tegice) ?
Uzunye (Uzunaviye)?
Dirabad
Karye-i Mezra-i Alagz
Tecane
Tutul
Bullu
Bulgan
Karaok
eyh Yusuflu/Ayende
Den
Geid-i slamiyye
Gynk
Nehiur
20000
Suremerek-i Ulya ve Sufla

Nefs-i Terke
eyj-i Mihranah
Seyyid Serav
12470
14190
42500
45499
Yerleim Ad
veys
Sleyman Beg
Ak Hac
Ubiyan
Yerleim Ad
Bayr
Kerem Hanak
Baz-gav
Karaku
Zupanus
14000
Hasl
(Ake)
20080
7500
10100
14000
40000
5000
30000
57880
4940
6000
29920
24820
20085
Mahmudabad
14333
12000
38000
Mezra'a-i Srenab
Mezra'a-i Halis
Mezra'a-i Hace Polad
Beg/ahkulu Beg
Mezra'a-i Firuzabad
Hancav
Hacvar
Gngmez
20000
2000
MEVAZ HATUN NAHYES

Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
10530
Grediz
10000
Degbize
6000
Ayn- Kran
28000
Elmalk
MLK- ARSLAN NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
39000
Emzired
18800
Mezra'a-i akrhane
13500
Mezraa-i Khler
5000
25000
45000
20333
20666
7333
Hasl
(Ake)
16900
20000
35000
35000
Hasl
(Ake)
14000
4000
1000
198
Yerleim Ad
Karaba
alk/Bekavul
Mezra'a-i Hevek
Sesek
Yerleim Ad
Dibkend
Bakend
Yerleim Ad
Dereahbuz
Selesos
Tirke
Cevizli
Gls
Mezra'a-i
Sofu/Koyunlu/Da
Gke
Kmr
Hzrbeg
Bienek (Peenek)
Norain
Bademl
Nurs
Arn
Maaral
Yerleim Ad
Kalack/Prnadik
Bazaray/Yaylak
KARABA NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
30060
Karvak
9898
Sos
Mezraa-i Alihan
10000
Ky
12000
DEREAM NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
25100
Ortakend
25004
DEREAHBUZ NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
Tak Tak
15000
Gcazar
21959
Zarnatun
20000
ade
14666
Karaboyalk
36000
19333
34000
15000
25000
31000
37000
15500
17000
39668
8000
Hasl
(Ake)
9000
12666
1000
Hasl
(Ake)
20650
Hasl
(Ake)
10000
25000
19666
9000
12000
Ekrek
zmz
Ynkan
Kerdeser
Aaal
Mezra-i Zve
Bul
Merelik
ukar
Yaylakha-i
Oyuklucakaya ve
2000
Bazaryurd ve Dranas
Gedgi ve Kota
veBreki ve Armudlu
BAZARAYI NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
10000
Keledek
10000
akad
14666
3000
1000
3000
1000
8000
200
11000
26333
Hasl
(Ake)
19333
8000
199
Trken
Kzlcakilise
Adamal
Yerleim Ad
Parsc
Ta Ark/Klak- mmetl
ve Klak- Yagan
Kenabin
Yalnz Aa
Derviler
Halla
Karkn- Ulya
Karkn- Kik
omaktur
Oul alu
Aralk
Ksecan/Badlu
Siyah- Kutlu
Muganck
ehriyar
Ferhad
Nurain
Kal'ack
Yerleim Ad
Acakal'a
Karaba
Yakaran
Zaviye-i Gr
Byk
Kamlu
Del Yer
Ard-ud
znud
Tekegl
Ribat- Acakal'a
rak Kendi
Terke
Oluklu
re Kla
5000
10000
8666
Pul
Dilk depesi (Tilk)
Yenice
ERUR NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
45200
Zaviye
10000
7000
5000
Hasl
(Ake)
50000
40000
Kucu
39942
50050
24940
25000
19900
19990
40000
40000
34920
15000
15000
45000
42000
45398
20000
49840
20720
Karabur
Kurd kendi
Yenice-i omaktur
Ahi Ahmed
Maksudlu
Aliar
Tenen
Yenice-i Arab
sa Han
Arbatan/rek Kesmez
Hac Lalel
Kara Hisarlu Kla
Klak- imamkulu
Klak- ahveli
ikim
35012
40006
40000
25026
20000
10000
10000
20000
10000
5000
3000
3000
1000
500
3000
ACAKALA NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
37000
Bulal
48570
Kamlu
25000
Nahuvanck
10000
Sorguncuk
20890
Kzl Viran
3000
oparlu-i Aliya
5000
oparlu-i Sufla
2000
Karaca Kala'a
9000
Zeyni
3000
Yenice
1000
Tabulak
10000
Karakoyunlu
4000
Asa balu
8000
Da kapu
7000
ardaklu
Hasl
(Ake)
5000
8000
7000
6000
3000
2000
2500
5000
20000
7000
8000
4000
15000
12000
8000
200
Yenice
Hayr Beg
Keil
Hce Kendi
Yayg- Byk ulya ve sufla..
Bebek-i Byk sufla
Bezirhane
Karye-i Garipviran /Hseyin
Gzi
Sosur
Karaca Kala'a
Ebu ehime
Gzre
Abatlar
Celal/Kzlviran
aruvak/Tutmalar
Gulle
Yerleim Ad
Karni
Gilan- (Geylan) Ulya
Gilan- (Geylan) Sufla
Kht
Krekci
Emerzik (Emrzik)
Kzlvank
Evenik
Yahigan
Divin/Toprakkal'a
Gvay
Erdeir
manalu
Koylahisar/Yahyalu
Kuc
pekl
Gamlu
Kzlova
Touz
Aaeri
Ali Krk
Harun Yern
Yerleim Ad
9000
10000
8000
5333
2000
8000
3000
Dere ta
Byklu
uvarnud
Ekrek
Digor
Allem
Hazpute
5000
Hasancan
Bardaklu
Grdeor
Taer Beg-i Bala
Taer Beg-i Zir
Pullu
Bazarck
Kalack
2000
11000
6000
3000
5000
16000
20000
9333
KARN NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
39190
Meranos
15000
Musa Haclu
5666
atallar
12666
Mustafalu
9574
Abdallusu
8333
Nevruzlu
7543
Elmal
8666
Pir Akmed Abdal
18000
Ahuvank
29850
Manku
17000
Gagavuz
39100
Babalar
Ta-polat
39900
Yolkesen
15000
Candarlar
15000
Kara Veli klak
9000
Aca klak
20000
Hdabende
20000
Kasablu/Asmanlu
9000
Mezra'i Bozalan
2999
Mezra'i Karadepe
5000
Artu
15666
VAD NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
12000
5000
8000
18000
10000
10000
10000
12000
8000
5000
3000
2000
3000
7333
6000
Hasl
(Ake)
22666
3000
20000
23000
70014
3470
3000
9000
27617
9333
10000
21000
33000
7333
35000
1333
17928
5999
1000
1333
6000
14000
Hasl
201
(Ake)
Vadi-i Kebir
Esti
Vadi-i Kk
Karaba
kn
Baecik
Molla Seyfeddin
Hsrev
Dekl Kebir
Devel-i Kk
gender
Karabayg-y Ulya
Karabayg-y Sufla
Avsar
Kzlviran
Zencirl
ncedere/Gencel
Acakilise
Kad kendi
Acaviran
Kevtos
Mezraa'i Bayr
Hakas (Haks)
aklu
Cermaris
Kss
ardaklu
Yerleim Ad
Gerem Sain
Tezekci ve Topc
Abaranolu
inl
Grkoi
irvanck
Zengevank
Karabulak
Aa Zalkin
Kirekirt
Salu
Karakilise
Kalack/merky
78380
22000
33940
40000
24000
7333
9998
19666
45144
5000
22666
15000
24000
5000
11000
30000
27000
1000
7333
11999
13666
3000
14000
4333
11333
10000
7333
(Ake)
Potus
Karaca Abdal
Gl Kendi
Tanas
eyhcik
Kzik
Ahperes
Hamud
Makik
Zilli
Tirgiz
Engiz
Musa Dervi
ehriyar
Selman Saray
Alikara
Msr Dervi
iranko
Kara Ha
Mer-Arus
Ermk
Kel Dervi
Kamulu ukuru
Devel-y Kk
Grevan
Baraklu Buca
Pirl
ABARAN NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
6667
Gllce
1000
Ba Abaran
1000
Cerre Hac
8000
Yasiri/atc Kendi
13000
Del Seydi
11000
Herpure Kilise
12666
Sarumirek
16000
Park ky
12000
Uzun/Balludere
4000
Ali Kk
20000
Yarba
4000
Candar
Karaburun
12666
14666
8000
24999
8333
17999
12133
8000
9000
10000
7000
8000
6000
4000
12333
4000
2500
7000
4666
22000
15000
20000
5333
200
200
32070
5000
14000
Hasl
(Ake)
19334
31333
18666
12000
6000
9000
13666
1000
30000
13000
19666
11000
9000
202
Mezra-i osman
Molla Kasm
Mezra-i Ku
Tamclu
Yar Ali Dervi
Balklu
Kzl Birn
Yarmca
Kendl
1000
11333
6000
24000
9000
6666
15998
8364
27332
Sarbudak
Kel Abdi
Semme Dervi
9000
7000
20666
Yerleim Ad
Karacaviran
Karabrk
Gzeldere
Kenter
Karaca Kal'a
Grane
Boncuklu
erekis
Yerleim Ad
Talin
Ik
Mastare
Pir-i Merekci
Gzl
Mihr-i Banlu
Aca Kala/Cankr
Kurbankulu
Zir
Yerleim Ad
Araku
ehriyar
Musa Haclu
Kr Sultan ahlu
ire Kalas
Yakup Dervi/Mmin Ky
Ahbene Keyf
Lale
Kseler
Tekel ma Teknel
Yakub Dervi/Bazarck
Nazarolu/Cafer Dervi
Bolhiz
Bazarck ma Mezraikuolu
Gazamfer
Veledl
ARABHABE NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
15333
Hasbeg
10000
Az Kanlu
5333
Molla Mehmed
3000
Kavalla
7666
Acakaya
2000
Abdiolu
9333
Kuruboaz
9333
20000
20000
20000
20000
19999
22666
3000
16000
12000
13499
8666
20000
Hasl
(Ake)
3000
6000
6000
2000
4000
10000
15000
TALN KAZASI
Hasl
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
(Ake)
50000
eyh Hac maa Eski Hac
10000
36000
Molla M'min
18000
79332
Aksak Ahmed/Karacaviran 13500
5000
Kuldervi
17332
15000
Kzlviran
1500
12400
CazayrBudak
13333
9333
Polatck
3000
Mezra'a-i
Ahathane/Pulluviran
1000
11366
10000
ARMUY NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
40154
Musa Haclu
40036
Ganl
30000
Karakol Asayi
30000
Kozancl
Hasl
(Ake)
7000
10000
12666
3500
203
Grelave
Yenice-i Rumlu/obanlar
Nesimiolu
Miskinolu
Rumlu/Klcclu
Asalu
20000
35333
8000
9000
25000
20000
Pir Mehmed Ky
Molla Abdi
Krcalu
Esedl
Can Ahmedl
Kara Hamzalu
ABNK NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
Sain
Mezarck
4000
Kzlviran- Sufla/Kutlubeg
Baratlu
10000
eri
Karadepe/Dost Ali
13000
Bardaklu/Halla
Dulyatar ky
12333
Adyaman
Can Ahmedl
9333
Kara Veli
Akbucak/Ayn Kran
12666
ehriyar
Malkara
2000
Karaadi
Emincan
1000
Akviran
Piril Ky
6333
Kurdluca/Emir Mahmud
Yenice
22999
Geyiktav
Nurali
8000
ullah Virane
Molla Balayarani
6333
Katrlu
4000
Vank
Hozar
6000
Alipaa
Tutma
5000
Kara Mehmed
Kzl Kula
12000
Sabk
Ahmedl
5000
Gurde
Gencel
5666
Dndarviran
Ahircik/Nesimi
6000
Yerleim Ad
ARALIK KAZASI
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
49000
Ahuri
Karakurgan
5000
Akba
Begdinar
29551
Bozalan
Abudarda
Bozalanbulak ba/Hayreddin
8000
smail Begl
Kla
20765
adkran
eyh Canlu
18666
Arabolu
Poladlu
20000
Yenice-i slamiyye
ekni
14333
Maksudlu
Harva Kla
27666
Ali Kzl
Aranan
6000
Nevruzlu
irazlu
20333
Hodanlu/shak
Karakoyunlu-y Sufla
Yerleim Ad
7000
14332
1000
3000
30000
5000
Hasl
(Ake)
12000
10000
3000
3000
3666
2500
15000
5000
4000
3000
5000
5000
5000
7000
3000
5000
5000
5333
Hasl
(Ake)
16000
26334
13333
5666
5000
3000
2000
4333
12666
14000
14000
204
Karakoyunlu-y Ulya
6000
Tatyan
Eminice
Aksak
6000
10000
12200
Kenter
Kla/Kerkboranive
Bazargah Al
Berat kla ma'a al Al
Kayn ma Kurd Halil
Bulakba/Zengezor
KAZA- ORDUBD
Yerleim Ad
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
60662
Nefs-i Ordubd
Mahalle-i Anbara
Mahalle-i Grcenal/Meydan
Mahalle-i Suehri
Mahalle-i ?
Mahalle-i Aramine
AZADCRAN NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
20200
Aguri
Kgiran
8000
Alleme
Kean
29740
Azad
Khdam
28000
Behrud
Meskun
21920
Beyl / Aacanlu
Nesrivaz
16136
Beyl /Mahalle-i Emirkendi
rm
19780
Danekrt
Paraa
34800
Dernis
Pir Beyan
34800
Destek
Sahra-y Eklis
25720
Dir
Seltab
22860
Dkln
Sric
69530
Ekni
Upyaz
3930
Geld
stupe
2400
Giran (Kiran)
Veniz
13060
Geri
Yayc
10000
Haani
Yivi (?)
19686
Hangah
Yerleim Ad
Ande Mesih-i Sufla

Ande Mesih-i Ulya
Atabad
Dekah
ORLUT NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
9000
Ganze
9900
Nkede
32800
Tus tus
17890
Varakt
5000
3000
3666
14000
Hasl
(Ake)
Hasl
(Ake)
23860
20000
4900
15000
9100
24860
40845
1000
24920
46950
12000
6666
15000
80260
21800
20000
Hasl
(Ake)
9880
15800
16830
7000
205
Yerleim Ad
Best
Derenrgt
Hls
DERE NRGT NAHYES

Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
Ortamiri
30000
Teltak
20000
6000
Yerleim Ad
Acakend
Akkilise
Ayman
Canan/Hmayunah
erkini
iekl
Deimek
Gnl
HevereKend
KaraSakal
Karabulak
Kellaveer
Kzlca
Yerleim Ad
AltunKni/MlkKendi
Armudluk
BaZebil
Cum'a
erkiniiDiger
rakdar
ovanGerekmez
Dekukur
Erkl
Esrk
GkeKendi/Suvaor
HudereKebir
ZAR NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
Liv
1000
Nehadek
8000
Pirve
21666
Selamaleyk
28000
Tamga
12000
Takend
1000
Tite
17332
Yalludere
6000
Yaranah/Karagz
8000
Yenicepolat
15000
Zar
21999
Zud
13333
8000
ZEBL NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
Kal'aKy
11999
Martanos
6666
Mercimek
10000
Muz
1000
Paludluk
10666
Saray/Ahidkend
13000
ilik
6000
TahtaMehed
4000
Tuzgm
12000
Uacklar
6000
VankTagi
8000
Yenice
9333
Hasl
(Ake)
7005
11600
Hasl
(Ake)
20000
21333
20000
9000
30000
17000
10000
18666
18000
11000
15000
30000
Hasl
(Ake)
10000
13333
1000
6000
10000
6000
3666
8000
10000
4000
300
15000
206
Yerleim Ad
AnzavurEvsat
AnzavurSufla
AnzavurUlya
Apahzin
Babalu
Beneniyar
BerdBeg
Cemaleddins:350
Ceracur
DerKehmerek
ErFstkKebir
ErFstkKik
Girne
Gznut
HaeParakCedid
Hangah
braganos
Kl
Kazanc
Yerleim Ad
Aami
Acakend
Ahlatapan
Alil
Bahi
Belek
ekini
ulha
Destekird
EnekleBerd
Erfesecik
Ekimr
Gents
Geri
Gmvans
Karakilise
Kelvans
ALINCA NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
Kebudlar
12000
Kutluca
6000
Leketaf
8000
Mezra'a
20000
Mezra'aiMeryak
10700
Mezra'aiTeyne
58940
Mezra'aiTirbiyan
7000
Mezra'aiVerin
15000
NefsiAlnca
8333
Norain
15000
Nokein
35000
Predet
11000
Salyanak
42000
erat
10000
eySeyyidAlil
40000
eyhler
25270
Tahmuvas
39830
Yenice
10000
Zuvalk
30125
Hasl
(Ake)
6000
2000
7000
10000
3000
3000
1000
3000
17000
15000
20000
20000
40000
16999
7000
6000
15000
10000
10100
SSYAN NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
(Ake)
Mervak
2000
13000
Mezra'a
11333
9000
MuharremMezraas
28000
3000
Muhris
21000
20000
rtki
10000
20000
Prnakut/MezraaiEkreve
Bazur
12000
24980
Pisek
9000
30000
Selt
99840
10000
Sisican/Sisyan
10000
14000
eki
17050
18500
eyhler
1000
12000
Tulus
14999
20310
vez
8000
18500
Yaygara/ak
17000
18000
Zabezadar
1000
1000
ZenneNaver
9500
1000
3000
207
Ek-9.2.
901 ve 905 Nolu Tahrir Defterine Gre dari Taksimat ve Hsllar (1727)
KIRKBULAK NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
Yerleim Ad
1700
5100
3000
3000
3500
4500
24152
6780
22230
Kara Viran
Karaca Evren
Karguluk
Katr Kal'as
Kemal
Kenegir
Kengere
Kei Kendi
Krkbulak
Karacalar
Aasor
Aca Viran- Kebir
Acakilise
Aviran- sagir
Alayar
Arablar
Aramu
Arazgn
Arn ma'a Mezraai
Mehabud
Avan
Ayu Kla
Ballca
Biare Beg
Bigice
Bircan
Bostan
Boztu
Cam
Cervi
Cevar
arba/Hrremabad
14035
6000
3000
3000
4500
17200
5900
3500
6000
6740
52920
3000
5000
arur/Hamid Kendi
atk Hac
atkran
atkran- Mslim
rrekban
obangerekmez
Damlu
Damgirmez
Dell
Dikli
Duvan
Ekned
Elho
7000
2500
4880
4500
9928
2500
3000
3000
3500
3000
3000
3500
5000
Erzeni
Eseniavik
Firuz Kendi
Gemre am
6000
3000
3000
3000
Kzan
Kzl Kal'a
Kzlviran
Kiili/Meral Kendi
Kolbican
Khne Dell
Kulkend-i Kebir
Kulkend-i Sagirr
Krecik
Malaz
Manku
Mezar Yir
Mezraa-i Adallar
Mihmandar-
Sevelli ?
Molla Hac
Muradabd
Nere Ki
Okaberud
Orta Viran
Ozan
kzbulak
rdekli
rdekl-yi Cedid
Rsteml
Sanlu
Sarucalar
ahman ve mezraa-i
Yaras
arban/Akbulak
enkbed
eyh Glvar
Hasl
(Ake)
5100
3000
3000
4500
3500
44664
4200
6100
100737
8000
6000
2700
3000
6500
3000
12080
10000
3000
3200
3000
3000
1000
35080
3000
20950
8000
6000
2500
3000
3000
4500
3000
3000
3000
3000
4890
8000
16900
3000
208
Gemri
Gemsi
7780
6880
Gerane
3000
Gezgn
Gk Kilise
Gke Bek An Airet-i
Taycl
Glle
Gllice
Hace Parak/Zeyk
Hac Bayram/Kara Klak
Hac lyas
Halifeli An Airet-i
Tayculu 49
Hasrc
Honuz Yegen
mar Gaur
Kal'ack
Kamlu
Kara Bayram
Kara Kal'a
3994
6500
irabd
Taht
Talaslu An Airet-i
Taycl
Teke Klak/Ahi
Depesi
Temrcili Sevelli ?
3000
13140
8100
21120
3420
28731
7300
14000
Teze Gbed
Til
Tiz Harab
Ulu Hanl
Uzan
Yakan Verd
40950
16000
3000
48453
4700
96295
6000
3000
12000
3000
3000
3000
3000
3000
Yayc
Yelkovan
Ylanlu
Yukar Delik
Zar
Zek
Zekvan
3000
9000
3000
3500
4100
10560
3365
62260
17400
16008
KARP NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
3000
3000
Abdallar
Abdallar
Aca Hark an airet-i itl
Yerleim Ad
5728
Aca Kal'a
Aca Kala/Urus maa
mahallesi
Atadun
Ak Temr
Aksaklu
Ali Begl
Ali Kendi
Arabkir
Arabkirl/Kelek
Aayi Harg an airet-i
Kurd Fakih
Ateke Senk
3000
Kargire
Katrlu
Kla- Nazarlu an
airet-i Kuzugdenl
Klak Cemaat-i
Kaarlu Seyfi Abd
Hasl
(Ake)
5460
6000
2300
12000
3000
9500
4510
3000
17435
3000
3000
21000
Klak- Koruclu
Kzaca ren
Kzl Ekrek
Kzl Glle
Kzl Temr
Kzlkilise
KzlViran
Kzmzi Klak
4000
4000
7000
3000
5910
3000
4000
6000
3500
2200
Kznik
Konur Bulak
14995
1937
209
Avan An Airet-i Karacalar

Ayarl
4400
16330
Ayarlu ?
Ba Byk
bakend
3500
1500
6000
Basz
Bayburd
Behll Kendi
Beratl
Birli
Ca'ferabd
Cankada cemaat-i Reyhanl
5200
3000
3000
3000
16000
6000
11500
Cemaat-i Hacbegl
aka akir An Aireti
Karacalar
ak
al Depe
arpt (arpn ?)
erpay
dak an airet-i ilbatanlu
rakl
ideml
Depekenli an airet-i
Eglenl
Dere Kendi
Dikkoz
Eglenlu/Abdurrahmanlu
Eri Suvan
Eklenlu/Yasaklu
Ekrek
Emiryar
Emrudlu/reml
Enikl
Erkv
Enek
Eymirl maa mahalle-i
Aca Klak an cemaat-i
Seyfi Abd
Fitne Yata
Gl Kendi
Gzl
Gbl Abd an cemaat-i
Kuzugdenl
8649
Krpel an airet-i
eyhdel (idel ?)
Ktekl
Kulaksz Hark an
airet-i Keil
Kul Dervi
Ku
Kuzeyl/Hseyinl an
airet-i Kuzugdenl
Kuzuclu
Kk Kend/en
Maara-i Sufla
Maara-i Ulya
Mahdere
Mezarck
Mezraa-i Nadir Han
Kendi
4000
4710
3220
3000
10000
3982
4110
4100
3000
3000
12380
3000
300
3000
3000
3000
4610
5000
4000
4030
3000
3000
600
4590
7620
Mihriban
Molla Abdi
Molla Bayezd
Molla Tursun
Mugan
Muganl
Muganlu
Mukadden
Musa Haclu an airet-i
itl (Yetl) ?
Musa Kul
Nefs-i Karpi 52
gn
Pal
Patun
Persi
Piregn
Piri Merek
Sabunc
Sabuncl
Sadklu
8077
4000
4000
7572
Samagar
Sarucalar
Serkevin
ah Arg
8550
3000
11600
10000
3500
amran
3000
3500
7480
1500
3000
5000
8196
2250
4000
3000
6000
8000
3600
14500
6000
6024
3000
17200
3000
40620
20380
2060
15056
5000
2880
3000
3000
4500
3000
210
Ggercinl
Glli Kend
Gmrenba
Greganlu/Kozanlu airet-i
bveh ?
Gvenin (Gveynin) Kendi
Hace Venk
Hac Kara
Halar
Halifel an Cemaat-i
Trkmenlu
Halilkendi
Halimcan
Hamid Ali Kendi
3500
3000
3900
ehriman
ehriyar
eyh Hac
3000
24880
250
11100
3000
3310
4500
4000
ir Hac
uvartid
Talin-i Kebir
Talin-i Sagir
Tali-Atik
3000
5200
3000
12000
3000
9984
6500
4000
26000
3000
7340
7870
3500
Hane Venk
Hayr veys an airet-i
Kuzukul
Hoca Yaralu an airet-i
Reyhanlu
Hokiri/Koylu
Hoabatak
brinl
brinl/Ozanlu An cemaat-i
Seyfi Abd
del cemaat-i Reyhanlu
nce
tirak
Kalagur
Kara Klak
Karakubat
Karbansaray- sufla
Karbansaray- ulya
Karga Konmaz
2108
Ta Kal'a
Tatruvan
Teke
Temurc
Toklu ran an airetiEglenl
Tos maa Mezraa-i
Kara Al
24880
5000
2000
7976
3000
3000
3000
Ucan
Uzun Klak
Uzun Klak/Terekeci
Uzun Oya
10000
3000
9500
9600
34583
9504
3000
21356
3000
3456
1000
4000
8200
4810
Kilise
vi/Tali-i Cedid
Yaramlu
Yenice
Yeit
Yol Gemii Kadim
Yurdgn ?
Zarihi (Zazici)
Zebun (Ziveh ?)
196465
2988
3060
3000
3000
3000
3000
3000
6000
DEREEK NAHYES
Yerleim Ad
kilise
Ahnu
Ana
Aparan
Balaklu
Cani Beg
ubukl
Enk
Hasl
(Ake)
3000
13380
3000
2975
9000
10200
11780
3000
Yerleim Ad
Kzlkilise
Kuva
Khenl
Mer
Mer
Mezraa-i Celladlu
Mezraa-i Grnik
Nekirlu
Hasl
(Ake)
3200
4000
3000
2500
2000
200
300
3900
211
Eskikodoran
Gr Kesves
Grdek
Hacik
Herbend
Hor Hor
Kahni 234
Kakum
Kara Kei
Kara Murad
Keriz
Kemasor
Kertifi
3000
3000
3460
10000
3000
3000
3500
4000
11400
14900
3000
4000
4000
Ova
Sakinlu
Seknl
Serakna
Soluk
ehrinur
ehviz
Tokluca
Ulu Dz
Varsor
Yayc
Yenice
3000
3000
3000
3000
4000
9500
12000
10000
3000
6000
3000
3000
ABARAN NAHYES
Yerleim Ad
Abaran
Abaranol
Abtegni maa Mezraa-i
Monla Halil
Ak Bulak
Ali Kk
Ali Merku- Sufla
Ali Merku- Ulya
Azatgn
Balklu
Balluca
Bazarck
Bitlibulak
Bolcr ?
Boncuklu
Canck
all Gl
erheci
Damacl
Derbend
Dervi vaz
Dink Venk
Emir Bulak
Ested Tekin maa
Mezraa-i Kara Kilise
Hasl
(Ake)
10000
3000
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
3000
3520
Kara Kilise
Karatlk Dere
4100
Karbansaray
3000
2000
5000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
2000
4000
3100
3500
3000
4000
14300
1500
3000
3000
3000
Keilik
Kene Kebir-i Diger/Ker
Kzl Burun
Kzl klak
Kizik
Koylukat
Kr Ko
Kurd Ali
Kmbetl
Lala
Mensurkendi
Mezraa-i eyh Hasan
Mezraa-i Vankl Kavak
Mezraa-i Yarc
Molla Kasm
Mlk
Nurein
Osmanck
Parba
2000
1500
3000
3000
3000
2000
3000
3000
1500
3000
3000
2000
3000
3000
12000
4005
3000
2000
3000
4100
Saclu
3220
212
Sar Budak maa Mezraa-i

Kara Budak
3000
Sarmirek
1880
Sav Musavenk maa

Mezraa-i Arguvank
Serpune
3000
3000
am Dervi
2420
2530
3000
3000
3000
3000
3000
ire Kal'a
irvanck
i Kaya
Tekne Bulak
Variyetl
4000
3000
3000
2000
3000
Gazanfer
3000
Gerel maa Mezraa-i

Taganis
2990
Gllice
3380
Hacbulak
Hamamlu maa
Mezraa-i atlu
Hekabdi
Hdaverdi
Kad Yakub
Kalack
Kara Bulak
Kara Burun
2900
6000
SRMEL NAHYES
Yerleim Ad
..gnl/Karahesenli
Abbasgl
Hasl
(Ake)
3000
1500
Abk Mercivan
1200
Aca Klak cemaat-i

Pirli
Adis
Akavan/Gmrl
Arslanl Depe
Ba Merhivan
Berati
Bercelis maa Taluca
Mezraas
Berutib ? Maa Mezraai Katruan
Brk
Byrek
Candervi
Derekendi tabii iekli
mezraas
Erice 127
Ekrek
Glda
Gllce
Hadmklak
Halkanck/Ali Han
halife Becenek
Hani
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
1000
3000
Kara zeen
Karabulak
Karakal'a der nezdi
Karabulak
3000
Katrl
2300
3900
4102
1200
3000
4000
Kayal
Kenzek
Klacan Aliya
Klacan Sufla
Kpti
1000
6200
3004
1500
7100
15000
Kla- Kzlbulak
1500
12000
Kzlklak
1300
1000
1200
2000
Kuruaa
Mescidli Gl
Molla mer
3950
3000
2000
4040
Nezkran
800
2000
7200
2500
2900
3100
Paral Gl
Sar Abdal
Sisdere
Sgd
Sknl
1210
800
1000
4000
1000
4000
Sukular
4000
900
Srmeli
13950
1000
213
Haraml
Heseh Han
nce.. Kuzugdenli
Kan kendi mezraa-i
Mevcudali
Kalb maa mahalle-i
ebre Cuvan?
Kamlu kendi mezraai Hakhak
2000
3200
5000
Ur..
Yaylak- Ar
Yaylak- Gzgzel
1200
500
1000
4200
Yaylak- Soyukbulak
900
34593
Yaylak- Terli
600
2500
IDIR NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
6300
300
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
3000
16000
Kzl Kal'a
Kzl Zikr
12000
Knbed
1200
12214
4000
10999
4606
1500
1400
Adetli
Aaverd
Ahi Mehmed An
cemaat-i Gnl ?
Ahiveys
Ala Hacl
Alem Rab
Alt
20480
Alihan Hacl
Arabkirli
Arhac
Astahane
3000
18000
1640
17500
Atlucal
2000
Cevdolu
arakcl
rakl kendi kla
Karakyu
idemli
Davudlu
Davudluy Sufla
Durmu kla
ahabl cem.
Evci
Halifeli
Hasan Beg Kla
Hohaber
Idr
brahim Haclu
brahimabad
Kara Hisar
3500
5500
Kreki/Zor
Krekli
Krekli Nazar Ali Kla
Krekli sufla/hac emin
kla
Krekli/Nefs Kla
Maribabad
Mahalle-i Cmerd
Molla Ahmed
Mustafabeg
kla/Atmaotluk
Mrid Ali Kla
Nevce
9770
Nevruzlu
13000
1800
3900
5746
kzl
Panik
Pulur
3000
15280
46845
16500
Razl
3200
23560
17600
1500
8000
14470
5000
19000
2000
Resull
Rsteml
Sar oban144
Sarcalar kla
amdan Gelen
eyh Hasan
ireci
Tal Reyhanl cem.
3000
2000
16500
1400
1300
11300
1400
1200
1200
1500
11000
3754
11000
1300
3000
4500
214
Kara Mehmed cem

Arabkirli
Karacalar kla
Karaull
Kasm Can
Kazanc
Klak- Cafer
Klak- Degirli
12000
1150
15000
7600
14000
2000
10500
Tecirli kendi ile

Acaklak m
Temrl Klak
Togan al
Toganal-y Sufla
Yayc
Zengene
7500
4322
9500
2000
10530
4500
ARALIK NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
4300
3625
Abadanl
Abbas Abad
Ahurlu ve mezraa-i
Alikzl
Alahaclu
3358
Alikemerli Kendi
2500
Aratan hala Bilekli

323
Atlu Kla airet-i
Reyhanl
Bozalan
Celayirli
Derzili
Emince
Gulam Ali Kla
2000
Gnl
3200
Hesen
Huda Abad
Kal'ack
Karahaclu /Tamraz
Kla
Karakoyunlu
3700
3300
2000
25053
Yerleim Ad
Karaveli airet-i eyikli

Klal
Hasl
(Ake)
2600
1800
Konurlu airet-i eyikli
4300
Kekli Kendi ve
Mahalle-i Budak
Kutltn Ve karata
yaylaklkar
4700
12000
6000
Kuzay
1600
1800
Kuzugdenl/Alt Klak
210
5300
11000
1400
3480
1800
2000
6300
1600
Mei Kla
Mustafa Kla
Nakarl airet-i eikli
Oruc
Sefer Kul Kla cem.
Kuzuc Hark-
amdangelen
Sultan Ali Kla ve
Murad Kla
amdangelen Kla
ehermanl
irincanl
4500
Tecirli
9300
26343
Yengice
600
1000
3000
2000
2000
4400
SEDEREK NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
215
Ak Gl cem. Bayad
Baki Han
Beg Kendi Dnbilli
iyarl
Da Klak
Derecik Dmbilli
Esti
Gerekcik
Gllce an airet-i Dnbilli
Grlik cem. Zengine maa
mahalle-i Hanbudak
Hac slam Dnbilli
Hasm Kendi
Yerleim Ad
Abbas
Abdulleyb (Andalib)
Acgl
Ak Yaylak
Akbulak
Ali Kocal
Arabl
Aiyan- Balaban ve
akr ve Atmaca derkaza-i Mak
Ayduvar
Babal
Baack
Ba Bulak
Bezirgn Bula
Bkicen maa
mahalle-i Abdullah
Cersad
ekenli
okcaa
k
Dik Dnbilli
Dikme
Dnebik
Dtm
Ged
Gllice
Hac Kebir
Hac Mekke
3300
1348
1890
1200
1000
1732
4590
3720
1500
Hatun Kehrizi an airet-i Dnbilli

Hazal
sa Han Dnbilli
Kara Bulak
Kara avdarank
Kara Depe
Kerbela
Molla Halil Dnbilli
kz Yatur Dnbilli
2000
1200
1520
2000
1300
1750
2654
1300
1300
5000
1644
1340
Sederek ve ayan
evketl Dnbilli
Yaangan Dnbilli
19300
2204
1328
MAK NAHYES
Hasl Yerleim Ad
(Ake)
800
Karaglekne
3380
Kargul
500
Kei Hark
4220
Kemir Depe
1200
Klak- Toklu Al
800
Kzl Tal
3590
Koyunc-y Byk
Hasl
(Ake)
1800
3300
2000
4760
2000
2000
4000
2000
Kseler
3600
2500
800
7500
1500
5500
Kutl Dz
Mecdin
Mehmed Aa
Meydan Dnbilli
Mezra'a, Dnbilli
9650
2000
800
3200
2002
3330
Miri
2800
800
900
700
2500
3972
4500
2200
650
2188
2050
7400
5200
Murad Verdi Dnbilli

Muradl
Niyaz
kz Yatur
Payur
Purnak
Reyhan Dnbilli
Rstem
Sakurl
Sebat
Sefer Kul
Sever Beg
2300
6480
900
1700
800
5200
2104
800
2000
5693
2000
1200
216
Hac Sagir
Hac Ustan
Hatu
Hatun Kerzi
brahim
brahim
nce
Kal'ack
Kal'a-i Mak
Kaltegan
Kapan Basan ?
4000
1966
580
2250
1300
2656
6040
6800
3040
1500
1100
Kara Ba
1300
Kara Hasan Dnbilli

Kara Klak
Kara Kilise
Kara Kilise Dnbilli
Kara Sever Maa
Hallac ve irdak
Dam
Kara Svari
Karaca Viran
2148
3056
6000
2150
Svet
ahin Aa Kla
imal
Tadem
Tatarl
Trkan Dnbilli
Uzun Glli
Ta
Yanm (Yaynm) ?
Yar Hdk
Yardanlar
Yaylakha-i Kzn Sri ve
KonHac
Yola Geldi
Yumruda
Yusuf
Zakirli
7000
Zerdall
2500
850
2600
Zir
18870
3300
1500
1000
2158
2500
3010
700
700
900
2000
3320
3000
1200
500
500
1200
ERR NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
15180
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
10700
Abbas Kla/Vaykr
Ahi Kehriz
3200
12270
16000
Klak- Salar
3000
Ak Ahmed
Aliar-
Sufla/Muganlu
Aliar- Ulya
Klak- Mirzalu Ali

Klak- Nacak an airet-i
Byat
Klak- Pir Verdi
30240
Alvar
3600
Apsaca
Arab Tikice
Aralk- Ulya ve Sufla
Artaban
Begdilli
Behzad Buda
omakz- Sufla
omakz- Ulya
ullah
9200
5480
9380
7000
3300
2000
4000
16300
13600
Klak- Yzba
Klak- Zulkadir an
airet-i Bayat
Kse Han
Ku
Krd Kendi-i Sufla
Krd Kendi-i Ulya
Maksudlu
Makte
Melik Kendi
Memi?abad/Zulkadir
Mezraa-i Krmaz Ark
10260
5700
3000
2880
9450
13440
25100
12900
9100
8000
12900
6460
3000
217
Dane Kal'as
Derviler
Derviler
Deve Teki
Ebi Saban
Elekl
Kathan Kla
Kal'ack
Kara Bur
Kargn- Sufla
Kargn- Ulya
Kazancl/Tikence
Kazanclu
Kel Depe
Ketaz
Klak- Babaki
Klak- atk Alan
Klak- Gaibkulu
Klak- Hseyin
Klak- Kuzay
3500
3800
6640
17220
3200
9340
2486
14500
14980
4350
9320
29190
15700
5060
13000
4800
3200
6600
3000
3000
Muganck
Mnire-i Sufla
Nurein-i Ulya
Olan ahlu
Ouz Ta
Ozanlu
Pelit Abd
Sekme
Siyakut
ehrad Buda
ehriyar- Sufla
ehriyar- Ulya
Tebtene
Uzun Abd
Vezirlik/Virmezyar
Yalnz Aa
Yarc- Sufla
Yarc- Sufla
Yarc- Ulya
Zaviye
27296
10000
23380
16560
3840
11000
3200
3100
11740
3000
7800
22650
3600
3400
14270
7710
3400
12620
4599
31880
VAD NAHYES
Yerleim Ad
Aca Ozan
Ak Kilise/Kadl
Ak Ozan
Alemdar Kla
An(a) Kz
Cafer Kendi
Can Ahmed
adkran
an
anakl
ardaklu
ermarus
iekl an airet-i
Haclu Tecirli
ire Cevat
gender
umin
Danaz
Hasl
(Ake)
1200
3000
1300
3000
3000
3600
3000
7000
12530
3000
3000
3200
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
5000
8480
7500
3000
5980
18100
3000
3900
3000
4000
8260
3350
Kara Hac
Karabag- Kebir
Karabag- Sagir
Karaca Abdal
Karalar
Karayak/eyikli
Kel Dervi
Kesus
Kzl Ozan
Merarus
Metekuk
Musack
2800
Penus
3000
2000
3000
3000
3000
Pirli
Reyhanl
ahabl
ak ak
3000
2312
3000
3000
218
Dal
Dudlu
Ermk
Gelvan- Avar
Genzek
Gl Kkendi
Gnvan
Hak Verdi
Hakas
Hsrev
Kanc/mam Kul
3000
24898
2940
5000
3000
3000
3000
3500
3000
3500
4000
enli
irazl
Talisuvan
Tatar
Tezekci
Vadi
Yekecik
Yerl Uad
Yknca/Molla Seyfeddin
Zencirli
Zihni
10000
8000
9000
3000
3000
22104
5000
5941
4000
14880
3000
KARN NAHYES
Yerleim Ad
Abdallar
Abdallar- Ulya
Hasl
(Ake)
3000
3000
Aa eri
4200
Aca Klak
Aca Klak/Hahun
Kendi
Ahuvan
Alpuy
Apan ahlu
Ayalu-y
Kebir/Kuc
Ayalu-y Sagir
Batal
Bayburt
Bazavend-i
Sufla/Abdulmecdi
Begekerli
Bezavend-i
Gdek/Abbas
Bezavend-i
Ulya/Aca Klak
Bozdak
Buruzlu/Musa Hac
Can Beg
Cebecili
aal
epni Han
3000
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
3590
3000
6000
4920
14000
Kapul
Kara Depe
Kara Hamzal/Nehr-i
Fstk
Kara Klak/Krc
Karakoyunlu/Nehr-i Yol
Kesen
Karni
Kasm Ali
Kazr- Aca Da
28100
Kazr- Cedid
3000
12800
6500
3380
Kazr- Hamza Abad

Kerpicli
Kerte Mehmed
3000
3000
3000
11200
Kolma Ali
4440
12800
Koyulu Hisar- Sufla230
7000
4460
Koyulu Hisar- Ulya
9500
3940
Kurbaal-i Sufla
3000
2950
5000
3400
4072
3000
19400
Kurbaal-y Ulya
Kurban Kul/Toprak Kal'a
Manku
Mara Msellem
Masuml-y Kebir
Masuml-y Sagir
3000
10660
3000
2992
9940
3500
3440
5850
16800
2940
20095
3000
3000
219
igdemli/Nehr-i Sad
oban Kla
Damanl
Darugalu
Deller
Divinler
Eli Krk
Elmalu
Erdeir
Ertu
Gagaviz (Gagavuz
Gaml (Tamaml)?
Getusvak?
Getr/Kel Budak
Geylan- Kebir
Geylan- Sagir
Giyarl
Gen
Haraklu
Harun Burun
Hdabende
pekli
stehane
Kad Begl/Yahi
Han
6000
3000
3500
5880
19400
5120
3500
3000
14000
3440
2970
4100
3440
3000
3890
3000
5960
3480
10000
3000
3000
6940
8000
3800
Mirzik
Molla Kulat/Hamza Kendi 6006
3000
Monla Mahmud
3000
nzenik
8910
Pirli
2598
Saatl-y Sufla
8100
Saatl-y Ulya/Sabunc
3000
Saralu
4000
Satk Kpr/Yamalu
3000
Seyfi Abad
2800
akaib
4596
ehriyar
3001
urlandu maa Kal'ack
4000
Tahta Kpr
1000
Tal
6880
Toguz
5800
Toan ahlu
6420
Uur Bbegli236
3380
Yarmu/Kzlvenk
4920
Yemancal
11880
Yve
3000
Zaruvanck
5850
Zuhrablu
8800
REGEL NAHYES
Yerleim Ad
Ab Bilsin
Adyaman
Aacan/Dre Depe
Ak Bulak
Ak Bulak
Ak Bulak
Ak Duvar
Ak n
Ak Kilise
Ak Kilise
Ak Kilise-i
Kadim/Yusavul
Hasl
(Ake)
3000
4100
3000
3000
3000
3000
3000
4000
3000
4100
4500
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
3000
Dier Kb
2990
Kabak Depe/Dik Burun
3000
Kabanl/Ulak
4000
Kaftarlu
3000
Kalaca
Kal'ack airet-i Ayrumlu 6110
3000
Kara Bulak
3000
Kara Bulak
3000
Kara Bulak
3000
Kara Burun
Kara Fakih
3000
220
Kara Hac/Dz Kaya

airet-i taanlu
3000
4060
Kara Kilise
3000
3000
3000
3000
Kara Kilise
Kara Kilise
Kara Kilise/lidere
Kara Ozan/rakl ve
lyas kendi
Karabulak/Gl Ali
kendiK
3000
3000
3000
Alb(p)avut
Ali Kul/Kalfal
Kla
Ar Depe
Ar Depe
Atan Kala
Aydn
3000
Ayluca
3500
Azan Kemha/Hac
Bayram
Ban kendi
Banazvan
Ba Kend
5000
Bayndrlu
3000
Bayram
Kla/Kmbedl
Beg Kendi
Benden Murad
Boaz Kesen
Boncuklu
Camulu
Cath- Depesi
Celb
Cubuk
Culu Han Hark/Aan
Crm Dere
akak
areki
arur
iekl/Kara Ta
Karn Kla
oban Gerekmez
on Kam airet-i
reml
orb(p)an
orum (Harum)
ubukc
ubukl
3000
Danecili/Hamamlu
3000
Dede Kul
3000
2000
3000
3000
3000
Karaklak/Dil Han
3000
2000
4140
Karavul Depe
Karbansaray
Kasm kendi/Afar
Merdankul Kendi
Kaylu (Kay) maa
mahalle-i Tayan
3600
3200
3010
2996
3000
Kendl
3000
6000
3000
3000
3500
3080
3000
3000
3000
3400
3500
3200
5100
12000
Kpcak
Krk Deirmen
Kzanc
Kzl Bulak
Kzl akak/Sungurlu
Kzl Kilise/Kanlcal
Kzl Mezaristan
Kol Ali
Konak Kran
Kekl
Kpril
Ktekl
Kulacan
6100
3000
5000
3000
3000
3000
3000
3000
3500
3000
3500
3000
3000
3000
Kur Boaz
5000
3000
Ku Yatak/Halil Kendi
3500
5800
Kua Yatak/Canlar
3000
3500
5200
2000
Kkrdl Bulak
Kseen Bulak
Livaden
Mahmud
Kendi/Krpel250
Mele Kla
Mescidl maa mahalle-i
Taan
3000
3000
3000
3520
3000
7780
221
Deirmenl/ah
Kerem
3000
Dere kendi/Mergarar
3000
2000
3000
5000
3000
Dervi Ali/Sirekl
Devletyar/Tarakol
Drbaz
Direkl
Dost Ali/Garip Depe
airet-i Muganl
Dz Kendi-i Kebir
Dz Kendi-i Sagir
Eri Bucak
Emin Ali Kla
Emrudlu
Eymir Hanl
3000
3000
2000
3000
3000
4000
Gelin Kaya
3500
3000
3000
Gke
Gl Kendi
Gzl Bulak/Ay
Dogm
Ggercin
Ggercinl
Gl Kendi
Gl Kendi
Glabi/Yadanck
3098
Gll Bulak
Gll Bulak
Gllce
Gllce-i Ulya/Ali
Keanl
Gl
Kendi/Arkl/Gllice
Gmri
Gni Kendi
Gzel Dere
Hac Kilise
Hac Nazar Kul
Kla
Hanm
Hrnik
l Kendi-i SuflaKebani
maa mezraa-i
ebehane
4000
4010
3000
Mezraa'i Harkl
Mezra-i Seyfi Kul

Kla
Mirza Beg kla
Monla Gke/Gulaml
Murad Han
Mlk Kendi/Andon
Nazar Ali maa mahalle-i
Gksi Gzel
Orta Kilise
paldlu
Sar Kaya
Sar Kaya
SavzalHarabas
Sekdl
Sema Verdi Kla/Kad
Kendi
Senir Abd
Serd Asane
3000
Suca/ah Termutmum?
3000
3000
3500
3000
3200
3000
3000
3000
3000
Suk Bulak
Sulu ay/Nur Balu
ah Nazar
arabhane
e Depe maa Mezraa-i
Gerek Bulak
irvanck
ulaca/Pir Hamid kendi
Ta Bulak
3920
Ta Bulak
3100
8000
Teknel
3000
18892
3000
3300
4000
3000
3000
4000
3000
3040
3000
3000
5800
3000
6000
Terzil/Cmerd Kendi
Tomar Ta
Tfenk Saz
Depe
nlce/Mirza Mehmed
kendi ve Haclu
Yadanck/Mirili
Yegenler/Kalack
7000
Yknca
3000
3000
2000
2000
3000
3000
5000
3000
3000
3000
3000
3300
3000
3900
3000
3000
3000
4000
4060
3000
3000
5000
222
lence/Ankal
lkendi-i Ulya/Ad
Gzel airet-i
amahlu?
sa Hanlu
3500
Yol Geen/Oluklu
3000
3000
Yusuflu/Veled Kla
3000
3000
Zeman Kla
3000
NAHVAN NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
Nefs-i ehr
12071
Zeyneddin
Hac abad/hac var
4685
Uzun oba
Mezraa-i halife dzi
6710
eyh mehmed
Bedehan
3145
Halil harabesi
Mezraa-i beglice ve
dize-i sbhanverdi ve
murad han dizesi
3000
Dndevar/dnd abd
Mezraa-i yarmca
2981
Gl depe
Hasl
(Ake)
3110
5142
7189
2900
3600
7161
ALINCA NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
Hae parak- kk
19775
Bere niyar
14567
Girne
11173
Saltak
13215
Kara kilise/ibragos
7869
Nurein
7819
Yenice
3000
iftlik-i kurd mehmed 3000
Ho kein/venkuy
9809
Kal
8488
urut
29941
erahor
4020
Pireta
3869
Hanga(h)
9751
Yerleim Ad
Kal'a-i Alnca
Anzur- sufla (anzavur)
Betvas
Anzur- ulya
Anzur- miyan
Mikayan mezraas
Berdik
Kazanc
Cemaleddin
Gre gmyar
Erzin
Mezraa-i kuznud
Lektak
Kal'a-i Alnca
Hasl
(Ake)
6549
5897
4106
3990
5436
3955
3201
21029
4793
2990
9726
2885
3990
6549
223
SAR MEVAZ NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
Yerleim Ad
Gynk
(Ake)
7921
Zuvala/zuvalk
Arakak/arka
Geid-i islam
Yayalu (babalu?)
Nahma-ur
ors
Sarav/serab
3040
5673
2981
3907
8243
5270
8021
Hasl
(Ake)
Sdt (seyyidler)
Seven mer-i ulya ve
sufla
Taa zilek
Zer-natun
Vaygz
Mezraa-i alagz
Mrenah
Kahmat (kahmut)
DERE AHBUZ NAHYES

Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
ahbuz maa mezraai dere alpak
9878
Taktak
Yerleim Ad
4616
3090
4411
5279
6802
3954
5369
4348
Hasl
(Ake)
3000
Kelus
7627
Magan
3000
Geit-i zmmi
6745
Hnzrik
3000
Turs
6149
arak
3000
Ekrek (egrek)
3000
Kara boyalk
2889
Hrmiin
3910
Mahmud abad
3000
Gg
5111
Gher
4191
Arn
Senesuz maa mezraa-i
dilekl/gl yaz
3000
3000
Gerr
5850
Bayramlu
5902
Ta- herzim
2910
Teberke (tirke?)
7949
Yanck
3000
Yerleim Ad
eyh yusuflu
Payz
ehre 47
Kerem ata
MLK- ARSLAN NAHYES

Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
7504
Cani kla
8845
Bozgav
50211
Lizird
Kara ku
2110
Hasl
(Ake)
4226
4965
4487
5080
224
Yerleim Ad
Ayvis (livis?)
d kran
Degin
Ogyn
Sa
Yerleim Ad
Nefs-i karaba
Bileci klas
zeneberd
Hancav
Gerceser
Kara bulak
k
MEVAZ HATUN NAHYES

Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
2877
Elmal
Grediz
3600
2000
Ak hac
3910
Sultan beg
1000
KARABA NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
7515
Konurak
3000
Tkavin
19569
Kla- saltam?
4811
Kla- arka
2000
Kla- huslu
2190
Kara cvek
2000
Bulgan
Hasl
(Ake)
3000
5785
6180
2000
Hasl
(Ake)
3000
3000
2900
1995
3100
12695
9776
KILAAN NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
(Ake)
Yahta
10590
Mezraa_i asnca
1200
Byk tumin
7051
Karnca klak
5605
Kk tumin
Glab
2900
6691
Yezd-abad 72
66355
Bademkaya
10833
Behram
23651
Abdall
7902
Dnde abad
eyh hamzalu
4245
6858
Uzun oba (be?)
1299
Kalack 78
4000
Halifel maa mezraa-i
Mezaa-i molla hamdi 2200
halife
12253
Kara aa an cemaat-i
saban
3368
Mezraa_i hocam
3520
Kayalu
3111
Yenice
2190
Karaca kendi
2999
Yerleim Ad
Yerleim Ad
DEREAM NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
Hasl
(Ake)
225
Bakend
Ortakend
Dibkent manastr-
dabk
9280
5690
ulha
Behram
5055
30850
10825
AZADCRAN NAHYES
Yerleim Ad
Best ?
Aylak
Nurevan
Serc
Sanuy
Bara
Bemirud
Biyl
Esen yol
Celtab
Nefs-i azadciran
Azad
Halill
Mekin kean
Dize
Dkln
Hangah- ulya
Vayid
Yerleim Ad
nemi-i sufla
Ayabad
Kzk
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
10827
7649
3045
3356
7199
8125
4897
6884
8957
18205
3800
2950
4150
2999
6713
5974
4675
12133
Yerleim Ad
Aykut
Diri
Glak
Ulu
Erm
Ubyar
Geri
di-i ulya
di-i sufla
Zalot
Gmnar
Destek
Sal
Burtak
Yayc
Ordubd 110
Mukr
Yenice
Kar covan
ERLUT NAHYES
Hasl
Yerleim Ad
(Ake)
8563
nemi-i ulya
4650
Be ku
6067
DERE NRGT NAHYES

Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
Hasl
(Ake)
6537
8037
8300
8078
10250
1900
2657
43949
27785
2147
2365
7463
2200
3100
9514
31602
42505
5385
2047
Hasl
(Ake)
4534
4062
Hasl
(Ake)
226
Nrgt 118
Muvas
Veren merek
1699
2795
3075
Yilak
Orta mir
3341
3299
SSYAN NAHYES
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
Sisyan
7189
Rabazadr
5222
Alil
5486
Yaylak- salbartur
5000
Pein
3160
Arksa
5363
Orta kr
4347
Aam
2999
Tepi
3195
Akla yatan
4833
Arksa yer-i diger
6369
eyhler
4660
akii
3150
Kyurak
7014
Geri
3280
Beik
2912
Keros
4122
Detkird
3402
Talus
4159
Aca kend
2959
Prnagud
7133
Yerleim Ad
z
Kara kilise
Ekimr
Kmr
Kemyan
Kzlca
Seki
Givas
Eglekud
Balak
Saln
Talib abad/ mezra
Erikl
Senkar
Yol
Hurenduz
Kei kendi
Keledek
Berdi
Kalack
Bazaray
Hasl
(Ake)
3888
7312
5298
2110
3100
3542
5504
3621
2819
2229
5932
2710
2644
4586
5182
2900
1999
2350
4917
4124
1999
DERE ALAKES NAHYES

Yerleim Ad
Ahuri
Hamzalu maa
mezraa-i kerempa
sbhan kendi
Hamse
Murav beg
Mein
Yayc
aa- zir
Haik
Geledek
Genzek
Hasl
(Ake)
4960
5995
6103
2123
3158
15158
5733
5376
1409
2787
Yerleim Ad
Hasl
(Ake)
2578
Ercepin
Mezraa-i ah verdi
Erde
4500
2906
uva
Orta ky
Zkrek
Kei kendi
Ba ky
Kisek
4731
4725
4035
3880
14804
3606
227
Veysell
Eker
Danzid
Arpa
Amau
Kzl gz/eker
begl
nediz
2314
3820
7590
4508
4052
4319
Yenice
Varta yol
Mrzav
Erkez
Mamkee
Gkvans
2781
2119
3105
3170
5046
2181
6475
11576
2851
2999
Baack
Rind
Kozluca
Gerekerd
anak
Kei viran
znur
Hns
Caferli
Kaka
Engzi
Bilsin
avuncu
Arula
neli
Gynd
Ayane
Vartans
Vahini
Aca vank
Pentum
Ak kilise
Kz kalas
Kuytul
Mezraa-i sadr beg
klas
Meydan/ali kla
Alagez ve stn
Mezraa-i
mendervans
Mezra-i zeyni
Mezra-i kara kaya
Ceviz vadik
veesi
Gelen evir
1989
2100
4000
1999
2810
3000
2910
3730
1801
2000
2980
1999
3100
2850
2552
2595
4400
3873
3955
1524
2980
3090
4110
8386
Mvez
aatay
Dedel maa karye-i
dier dedel
Asaf
Pua dize/daylaklu
Ezdek
Ahl
Zeyne
Seklan
Mrmr
Kotan
Ko beg
Yrr
Tirek
Kala-i yeni
Pir hasanlu
Salihi
Krd emir
Gmck
Tur (nur)
Arn
ul
Paalu
Gmer
Kabud
Ahta
2190
2999
5637
6996
3472
2452
5028
10021
2425
1900
2130
2990
1299
2900
2999
3854
2517
3739
2519
3988
3274
8211
2887
2900
4550
2111
9793
Kendevas
Kayalu
Merderos
2458
3037
3798
2190
1990
1382
5277
1991
1502
Kuc harabesi
Kara vank
Muganl/turdm
Mere duz
2200
2661
4829
4333
228
Ek-10. 1590 Tahririne Gre Zeamet ve Tmarlar
Nahiye
Revan452
Revan453
Revan
Aca
Kala454
Aca Kala
Aca Kala
Aralk
Ordubd455
ZarZebil456
Zar-Zebil
Sisyan457
Talin
Revan
452
Nev
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan liva-i Revan ve glman
ve mustahfzan ve azban- kala-i Revan ve havli
Resm-i arusane-i sipahiyan liva-i Revan ve Glman ve
mustahfzan ve azban- Revan ve havl
Nsf- bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan der nahiye-i
Revan ve Karpi ve Abaran ve arabhane gayr- ez tmarha-i
serbest
Nsf- bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan gayr- ez
tmarha-i serbest der nahiye-i mezbur
Resm-i arusane-i sipahiyan ve mustahfzan ve azban tevabih-i
mezbur
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan ve glman ve
mustahfzan ve azban- liva-i mezbur
Aralk gayr- ez tmarha-i serbest
Nsf- bd- hev ve arsiyye-i timarh-i siphiyn gayr- ez
timarh-i serbest der-liv-i mezbr
Ake
25000

Zar-Zebil gayr- ez tmarha-i serbest
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan nahiye-i Zar-Zebil
Nsf- bd- heva ve arsiyye-i tmarha-i siphiyan der-nahiyei-Sisyan ve bazar hli gayr- ez tmarha-i serbest
Mahsl- mbeyn-i tmarh-i siphiyan mbeyn-i mustahfzan
ve azban- nahiye-i Talin
Aaorum, Aaduvit/ adkran, Aasur, Aca Kal'a, Akviran,
Ali Bestam, Arahus, Aramu, Arbani, Arn, Avan, Balluca,
Bedgos (Yedgos)?, Bedruvans/ Bedrusenk, Cebecil, ekrein,
ori, Demrcil, Dmak, Dibekl, Ekrek, Erkil, Erzeni,
Gelere, Genegir, Gke Begl, Gkkend, Gkkilise, Gllce,
Hac lyas, Haradlu, Hseyin Avar/Palaslu, brahim Sultan
Kla, laz (Eylaz), Kamlu, Kan Kan, Kara Kal'a,
Karacaviran, Karakla, Karakoyunlu/Mustafa Kla, Kavas,
Kemal Dervi, Kemris, Ketze, Klak- Hac Bayram, Klak-
Husalu (Havsalu) ve Sarbanlar ve ir Recebli, Klak- Kara
Ayuvad/Haki, Klak- Murad, Klak- Tubanlu, Kzl Viran,
Kzlkala, Kzkal'as, Koca Ahmed/Murad Ali, Lala Pek, Molla
Hzr, Monla Hseyin, Murad Ali/Sleymanlu, Nefs-i Revan,
Nrk(Trk) ?, Nurnus, Okaperd, Orta Viran Mezraas,
3000
BA, TTD 633, s. 35

BA, TTD 633, s. 66
454
BA, TTD 633, s. 194.
455
BA, TTD 633, s. 289.
456
BA, TTD 633, s. 333.
457
BA, TTD 633, s. 365.
453
1000
50000
2000
200
5000
2700
1000
3000
2000
5000
1280060
229
Karbi
Nahivan
Mevazi-i
Hatun
Mlk-i
Arslan
Karaba
Dere am
Dere
ehbuz
Bazar ay
err
Ozanlar, Pertek Mezraas tabii Kermis, Porsuklu, Satk Hac,

Sisirekird, ahab, alkgerek/Kallalar, eyhzadel, ualar,
Tacrelik, Takzini, Tamgirmez, Taclu, Tercanlu Kla,
Terekper (?), Tir-Harab, Turaguna', Tur Mezraas, Tutuva,
bulak Mezraas, veys Begl, Viran- Abdal, Yasavullu,
Yayk ahverdi Viran, Yegavert, Yelkovan, Yenice, Zak,
Zakevank, Zar ve Eski Zar, Zaviye/eyhler, Zenge
Aakal'a/Hatunkendi ve Kozanlu, Anadun, Ahs, Aktemr,
Ali Begl, Ali Markus, Ankursak, Aru, Avan, Basz, Degir,
Dkkan, Ekrek, Erzinhan, Etirek, Hac Karalu, Haclar,
Haevenk, Hakiri, Halife Kendi/Babakar, Hanevank,
Hatunolu, Hzaviz, Kara Al, Karanpa, Krnk, Klak- eyh
?, Kzl Ekrek, Kzltemr, Krpel, Ku, Krtel, Lazrivan,
Mezraa-i Rani, Mihmandar, Molla Tursun, Mugani, Muganlu,
Mnabak, Nefsi Karpi, gen, zg , Everek) ?, Palu, Parpi,
Patrn, Pir Tekkesi, Pirekin, Samaar, Sarmvank, Seleperd,
Sergli, Seydullah, eyh Ali Viran, Tanalu, Tus, Ucan,
Uluhan Beg Kla, Us, Ui, kilise, Yakupviran/Karaeyh
Kla, Yasaklu, Zaviye, Zupanus
Ali Beg Mezra'as, Begice (Tegice) ?, Behram, Birhaan,
Bulgan, Bullu, ehri, Dere
Aliyak, Dirabad, Geid-i
slamiyye, Gynk, Gngmez, Hacvar, Halill, Hancav,
Karaok, Karye-i Mezra-i Alagz, Kel Depe, Khpren,
Mahmudabad, Mezra'a-i Firuzabad, Mezra'a-i Hace Polad
Beg/ahkulu Beg, Mezra'a-i Halis, Mezra'a-i Molla Kendi,
Mezra'a-i Srenab, Mezra-i Kahab, Nefs-i Terke, Nehiur,
zneberd, Seyyid Serav, Suremerek-i Ulya ve Sufla, eyh
Mahmudlu, eyh Yusuflu/Ayende Den, eyh-i Mihranah,
Tecane, Tutul, Trkin, Uzun Oba, Yarmca, Yezd Abad
Ak Hac, Ayn- Kran, Degbize, Elmalk, Grediz, Sleyman
Beg, Ubiyan, veys
Bayr, Baz-gav, Emzired, Karaku, Kerem Hanak, Mezra'a-i
akrhane, Mezraa-i Khler
alk/Bekavul, Karaba Sesek, Karvak, Mezraa-i Alihan
Ky, Mezra'a-i Hevek, Sos
Bakend, Dibkend, Ortakend
Aaal, Arn, Bademl, Bienek (Peenek), Bul, Cevizli,
Dereahbuz, Ekrek, Gke, Gcazar, Gls, Hzrbeg,
Karaboyalk, Kerdeser, Kmr, Maaral, Merelik, Mezra'a-i
Sofu/Koyunlu/Da, Mezra-i Zve, Norain, Nurs, Selesos,
ade, ukar, Tak Tak, Tirke, zmz, Yaylakha-i
Oyuklucakaya ve Bazaryurd ve Dranas Gedgi ve Kota, ve
Breki ve Armudlu, Ynkan, Zarnatun
Adamal,
Bazaray/Yaylak,
Dilk
depesi
(Tilk),
Kalack/Prnadik, Keledek, Kzlcakilise, Pul, akad, Trken,
Yenice
Ahi Ahmed, Aliar, Aralk, Arbatan/rek Kesmez, omaktur,
Derviler, Ferhad, Hac Lalel, Halla, sa Han, Kal'ack, Kara
1127863
877079
161430
95300
84624
70754
494991
92999
843604
230
Aca Kala
Karni
Vadi
Abaran
Hisarlu Kla, Karabur, Karkn- Kik, Karkn- Ulya,

Kenabin,
Klak-
imamkulu,
Klak-
ahveli,
Ksecan/Badlu, Kurd kendi, Kucu, Maksudlu, Muganck,
Nurain, Oul alu, Parsc, Siyah- Kutlu, ehriyar, ikim,
Ta Ark/Klak-, mmetl ve Klak- Yagan, Tenen, Yalnz
Aa, Yenice-i Arab, Yenice-i omaktur, Zaviye
Abatlar, Acakal'a, Allem, Ard-ud, Asa balu, Bardaklu,
Bazarck, Bebek-i sufla, Bezirhane, Byklu, Bulal, Byk,
Celal/Kzlviran, ardaklu, aruvak/Tutmalar, rak Kendi,
oparlu-i Aliya, oparlu-i Sufla, re Kla, Da kapu, Del
Yer, Dere ta, Digor, Ebu ehime, Ekrek, Gzre, Gulle,
Grdeor, Hce Kendi, Hasancan, Hayr Beg, Hazpute,
Kalack, Kamlu, Kamlu, Karaba, Karaca Kal'a, Karaca
Kala'a, Karakoyunlu, Karye-i Garipviran/Hseyin Gzi,
Keil, Kzl Viran , Nahuvanck, Oluklu, znud, Pullu,
Ribat- Acakal'a, Sorguncuk, Sosur, uvarnud, Tabulak,
Taer Beg-i Bala, Taer Beg-i Zir, Tekegl, Terke, Yakaran,
Yayg- Byk ulya ve sufla.., Yenice, Yenice, Zaviye-i Gr,
Zeyni
Abdallusu, Aaeri, Aca klak, Ahuvank, Ali Krk, Artu,
Babalar, Candarlar, atallar, Divin/Toprakkal'a, Elmal,
Emerzik (Emrzik), Erdeir, Evenik, Gagavuz, Gamlu, Gilan-
(Geylan) Sufla, Gilan- (Geylan) Ulya, Gvay, Harun Yern,
Hdabende, manalu, pekl, Kara Veli klak, Karni,
Kasablu/Asmanlu, Kzlova, Kzlvank, Koylahisar/Yahyalu,
Kht, Kuc, Krekci, Manku, Meranos, Mezra'i Bozalan,
Mezra'i Karadepe, Musa Haclu, Mustafalu, Nevruzlu, Pir
Akmed Abdal, Ta-polat, Touz, Yahigan, Yolkesen
Acakilise, Acaviran, Ahperes, Alikara, Avsar, Baecik,
Baraklu Buca, Cermaris, aklu, ardaklu, kn, gender,
Dekl Kebir, Devel-i Kk, Devel-y Kk, Engiz,
Ermk, Esti, Gl Kendi, Grevan, Hakas (Haks), Hamud,
Hsrev, ncedere/Gencel, Kad kendi, Kamulu ukuru, Kara
Ha, Karaba, Karabayg-y Sufla, Karabayg-y Ulya, Karaca
Abdal, Kel Dervi, Kevtos, Kzlviran, Kzik, Kss, Makik,
Mer-Arus, Mezraa'i Bayr, Msr Dervi, Molla Seyfeddin,
Musa Dervi, Pirl, Potus, Selman Saray, ehriyar, eyhcik,
iranko, Tanas, , Tirgiz, Vadi-i Kebir, Vadi-i Kk,
Zencirl, Zilli
Abaranolu, Ahbene Keyf, Ali Kk, Aa Zalkin, Balklu,
Ba Abaran, Bazarck ma Mezra-i kuolu, Bolhiz, Candar,
Cerre Hac, inl, Del Seydi, Gazamfer, Gerem Sain,
Gllce, Grkoi, Herpure Kilise, Kalack/merky,
Karabulak, Karaburun, Karakilise, Kel Abdi, Kendl, Kzl
Birn, Kirekirt, Kseler, Lale, Lale, Mezra-i Ku, Mezra-i
Osman, Molla Kasm, Nazarolu/Cafer Dervi, Park ky,
Salu, Sarbudak, Sarumirek, Semme Dervi, ire Kalas,
irvanck, Tamclu, Tamclu, Tekel ma Teknel, Tezekci ve
554259
708299
787856
657853
231
arabhane
Talin
Armuy
Abnik
Aralk
Ordubd
Azadciran
Dere
Nrgt
erlut
Zar
Topc, Uzun/Balludere, Veledl, Yakub Dervi/Bazarck,

Yakup Dervi/Mmin Ky, Yar Ali Dervi, Yarba, Yarmca,
Yasiri/atc Kendi, Zengevank
Abdiolu, Acakaya, Az Kanlu, Boncuklu, erekis,
Grane, Gzeldere, Hasbeg, Karabrk, Karaca Kal'a,
Karacaviran, Kavalla, Kenter, Kuruboaz, Molla Mehmed
Aca
Kala/Cankr,
Aksak
Ahmed/
Karacaviran,
CazayrBudak, Gzl, Ik, Kzlviran, Kuldervi, Kurbankulu,
Mastare, Mezra'a-i Ahathane/ Pulluviran, Mihr-i Banlu, Molla
M'min, Pir-i Merekci, Polatck, eyh Hac maa Eski Hac,
Talin, Zir
Araku, Asalu, Can Ahmedl, Esedl, Ganl, Grelave, Kara
Hamzalu, Karakol Asayi, Krcalu, Kozancl, Kr Sultan
ahlu, Miskinolu, Molla Abdi, Musa Haclu, Musa Haclu,
Nesimiolu, Pir Mehmed Ky, Rumlu/Klcclu, ehriyar,
Yenice-i Rumlu/obanlar
Adyaman, Ahircik/Nesimi, Ahmedl, Akbucak/Ayn Kran,
Akviran, Alipaa, Baratlu, Bardaklu/Halla, Can Ahmedl,
eri, ullah Virane, Dulyatar ky, Dndarviran, Emincan,
Gencel, Geyiktav, Gurde, Hozar, Kara Mehmed, Kara Veli,
Karadepe/Dost Ali, Karaadi, Katrlu, Kzl Kula, Kzlviran-
Sufla/Kutlubeg, Kurdluca/Emir Mahmud, Malkara, Mezarck,
Molla Balayarani, Nur Ali, Piril Ky, Sabk, Sain, ehriyar,
Tutma, Vank, Yenice
Abudarda, Ahuri, Akba, Aksak, Ali Kzl, Arabolu, Aranan,
Begdinar, Berat kla ma'a al Al, Bozalan, Bozalanbulak
ba/Hayreddin Kla, Bulakba/Zengezor, adkran, ekni,
Eminice, Harva Kla, Hodanlu/shak, smail Begl,
Karakoyunlu-y Sufla, Karakoyunlu-y Ulya, Karakurgan,
Kayn ma Kurd Halil, Kenter Kla/Kerkboranive Bazargah
Al, Maksudlu, Nevruzlu, Poladlu, eyh Canlu, irazlu,
Tatyan, Yenice-i slamiyye
Mahalle-i
Anbara,
Mahalle-i
Aramine,
Mahalle-i
Grcenal/Meydan, Mahalle-i Su ehri, Nefs-i Ordubad
Aguri, Alleme, Azad, Behrud, Beyl/Aacanlu, Beyl
/Mahalle-i Emirkendi, Danekrt, Dernis, Destek, Dir, Dkln,
Ekni, Ganze, Geld, Giran (Kiran), Geri, Haani, Hangah,
Kgiran, Kean, Khdam, Meskun, Nesrivaz, Nkede, rm,
Paraa, Pir Beyan, Sahra-y Eklis, Sric, Tus tus, Upyaz,
stupe, Veniz, Yayc, Yivi (?)
Best, Derenrgt, Hls, Ortamiri, Teltak
107998
306096
351021
253162
395512
60662
751028
74605
Atabad, Ganze, Ande Mesik-i Ulya, Ande Mesih-i Sufla, Tus 120116
Tus, Nkede, Degh, Varakt
Acakend, Akkilise, Ayman, Canan/Hmayun ah, erkini, 381329
iekl, Deimek, Gnl, Hevere Kend, Kara Sakal,
Karabulak, Kellaveer, Kzlca, Liv, Nehadek, Pirve,
Selamaleyk,
Tamga,
Takend,
Tite,
Yalludere,
232
Zebil
Alnca
Sisyan
Yaranah/Karagz, Yenicepolat, Zar, Zud

Altun Kni/Mlk Kendi, Armudluk, Ba Zebil, Cum'a, 185963
erkini-i Diger, rakdar, ovan Gerekmez, Dek ukur,
Erkl, Esrk, Gke Kendi/Suvaor, Hudere Kebir, Kal'a
Ky, Martanos, Mercimek, Muz, Paludluk, Saray/Ahidkend,
ilik, Tahta Mehed, Tuzgm, Uacklar, Vank- Tagi, Yenice
Anzavur- Evsat, Anzavur- Sufla, Anzavur- Ulya, Apahzin, 616357
Babalu, Beneniyar, Berd Beg, Cemaleddin, Ceracur, Der
Kehmerek, Er Fstk- Kebir, Er Fstk- Kik, Girne, Gznut,
Hae Parak- Cedid, Hangah, braganos, Kl, Kazanc,
Kebudlar, Kutluca, Leketaf, Mezra'a, Mezra'a-i Meryak,
Mezra'a-i Teyne, Mezra'a-i Tirbiyan, Mezra'a-i Verin, Nefs-i
Alnca, Norain, Nokein, Predet, Salyanak, erat, ey
Seyyid Alil, eyhler, Tahmuvas, Yenice, Zuvalk
Aami, Acakend, Ahlatapan, Alil, Bahi, Belek, ekini, 509652
ulha, Destekird, Enekle Berd, Erfesecik, Ekimr, Gents,
Geri, Gmvans, Karakilise, Kelvans, Mervak, Mezra'a,
Muharrem Mezraas, Muhris, rtki, Prnakut/Mezraa-i Ekre
ve Bazur, Pisek, Selt, Sisican/Sisyan, eki, eyhler, Tulus,
vez, Yaygara/Ak, Zabezadar, Zenne Naver
233
Ek-11. 1727 Tahririne Gre Zeametler
Sahibi
Krkbulak Nahiyesi
brahim v. Ahmed
Karbi
Mustafa v. brahim
Hamid v. Ebu Bekir
Ali v. brahim
Abdullah v. Ahmed
Mustafa v. Hamid
brahim v. Ali
Abdullah
mer v. Abdullah
Hac Osman
Ky
Tutar
Gurban
20000
Arapkirli Kelek Harg Ar

Talin-i Ulya ve Karbansaray
Krl Bedirhanlu, Kurbluan Klak- Nazarlu, Molla
Dursun, Ak, Ekrel
Yerli, Teke ve ahkulu
Ukan
ehriyar
Mahdere, Dukkan
Tus Kara Al
Terneky Ulya, Kara Mescid Baday, Gazi ren,
Uurca
re Bulak, Budak Beg, Nazar Ocak, Kk Bulak,
Kel Olan
21000
20000
29600
Karni Nahiyesi
Sleyman v. Abdullah Molla Kulat/Hamza Kendi
Abdullah v. Muslu
Zincirl, Kara Hac
23000
20000
25000
20400
25000
20000
20000
20000
Abaran Nahiyesi
brahim v. Mustafa
Damclu, Molla Kasm
23300
Dere iek Nahiyesi

Karimi
Kara Murad, Tokluca
27000
aur, Gll Kendi/Arkl
20000
334300
regel Livas
Seyyid Mahmud
YEKUN
234
Ek-11.1. 1727 Tahririne Gre Timarlar
Krkbulak Nahiyesi
Sahibi
smail v. Abdullah
Mustafa v. Hasan
Bekir v. brahim
Hasan
Hasan v. Hseyin
Mehmed v. Mahmud
Halil
Hasan
El-Hac Bekir
Dervi v. smail
Mehmed v. Abdullah
Ali
Abdulkadir
Halil
Ahmed
Hac Bekir v. Hamza
Hseyin
Mustafa
Hseyin v. Abdullah
Halil v. Habib
Mehmed
Mehmed
Abdi v. Mehmed
Kasm
Mehmed
Tatar mer
brahim
Hasan v. brahim
Hasan v. Cesim
Feyzullah v. Ali
brahim v. Ali
Mustafa v. Ali
Ali v. Abdullah
Mustafa v. Ahmed
Hac Hseyin
Mehmed
Sleyman v. Ali
brahim
Mustafa v. Hseyin
Ali
Abdulgafur v. Ali
Mehmed v. Osman
Ky
Avan
Zavan
ahan
Aaur
Genegi-Karaka
Karaca ren
Bri Delik
Krecik
aki-Kercehane
Pirharan
Deller
Kuturan
Dibekli
orut
Alayar
Keikendi-Bat
Kara Viran
Kalack
Gereah
Ylanlu
Nurnur
Ozan
Pirarpir-Bkky
Kara Abdal
Ergl
Dmak
Baky
Ekene
Tutiya
Gllce
Ballca
Kemal
Balc
Damkirmiz
Tecer-dink
Kara Kala
Zar
Orta Viran-Damclu
Karacalar
Aa Viran- Sagir
Gk Kilise
Suyuha
Geliri
3500
3200
4500
5000
7200
3000
3500
3000
11000
3000
3500
6000
3000
3000
4500
19000
5000
3000
3000
3000
6000
4700
7000
4500
3000
7000
5000
3500
3500
3420
3000
3500
3000
3000
4500
3000
4100
6000
3000
3500
6500
3000
235
Mehmed v. brahim
mer v. Ali
Mustafa
mer v. Hseyin
mer v. Ali
Hac Hseyin
Bekir
Ahmed v. Ali
Mustafa
Ali v. Abdurrahman
Ali v. Abdullah
Ali
brahim
Hseyin
Seyf v. Abdullah
Hamid
Ali v. Hac Mustafa
Mehmed
Ali v. Hamza
Mehmed v. Mustafa
Hamid v. mer
Ali v. Kasm
Durmu
Mustafa
Sleyman v. Abdullah
Osman v. Ahmed
smail v. Mustafa
Mustafa v. Hasan
Hasan
Ahmed v. Abdullah
Mahmud
Ali v. Osman
Hseyin
smail v. Hasan
Mustafa v. Yusuf
Abdurrahman
Mustafa
oban Korkmaz
Mansrc
Kamlu-Mihmandarlu
Kz Kalas
Sufla/Rsteml
Tarhan
Bacak
rdekli
Muhlad
Kzl Kala-Abdallar
arba
aktran- Mslim
rdekli-yi Cedid
Muradabd
Ayu Kla
Hac Bayram
Hrhralak
Panku
Yedi Bulak
Ocaberd
Sarular
elebi Bulak
Keil
irli-Dze
A Bulak
Han Ahmed Satlu
Yar Harab
A Bulak
Sezgiyan
Dehkede-i Cedid
Dehkede-i Kadim
Delikta
Guruvan
Kutlukan/Kutluca
Seknl
Kaynarca ve kz Bulak
Hasan Viran
YEKN
3000
4100
4000
4500
3000
6000
3000
4500
3200
7000
5000
4500
3000
10000
4200
7200
9000
3000
3000
6000
3000
3000
3000
6500
3000
3000
3000
3500
3000
3000
4000
3000
3000
3500
3000
6000
3000
350320
Karbi Nahiyesi
Said v. Abdullah
Hamid v. brahim
Musa v. Hasan
Mehmed
Yusuf v. Abdullah
Osman
Hac Gney, Karacal

Hanevenk, Konur Bulak
Hakani, Kurd Ali, Hamaml
Kk Kend/
Teke
Ar, Zenge Senk
10000
4000
19000
4000
3500
6200
236
Feyzullah v. Bekir
Osman
Hamid v. Abdullah
Hac Mustafa
Mustafa
Mehmed
Ahmed
Mustafa veled-i Mehmed
Mehmed veled-i Mustafa
Ahmed
Mustafa
Hseyin
smail veled-i Mustafa
Hasan veled-i mer
Mahmud
Ali veled-i Veli
Mehmed
Musa
brahim
Habib
mer veled-i veys
Abdullah veled-i Mustafa
Yusuf veled-i Abdullah
Yakub
Mustafa
Yusuf
Mihned veled-i sa
Hac Mustafa
Mustafa veled-i Osman
Ali
Mehmed
Mehmed
Ali veled-i brahim
Hseyin veled-i mer
Sleyman
Mehmed
Ali
Mustafa veled-i Hsyin
mer v. Mustafa
Hamid v. Yusuf
Hamid v. Ali
Mustafa
Hseyin
Hseyin
Mehmed v. Mahmud
Piregen, Enikl, Zebarni

Aktimur
Kzl Timur
Kzl Ekrek, Kara Klak
Vani Beg
Ui,
Bkkl
Kara Kilise, Erkuv
Hac Venk, Asayi Hark
Kogiri/Koylu
Avan
agagir
Maden
Bahecik
Yeil
ekdemin, Basz
Ekrek
Evi-i Tali-i Cedid
Tali-i Atik
amran
Aca Kala
Ucan
Delikesen/Kargn
Kafirl
Halifel
ah Ark
AcaHark
Emrudlu
Gdl Abad
Hzavir
Hac Kara
Venk
Yal
Aca Kala
Greganlu
Hseyinl, Grenli
Klak- Kuzuclu-y Ulya
Ve Sufla
atak
Muganlu
Kramba
Kara Al
Haclu
Eklenl, Depe Kenl
Eklenl
Zeyk
idemli, Yaramlu
18000
4500
6000
15600
5000
4500
7500
6700
3000
4500
3500
3000
3000
3000
10000
4000
3000
3000
3000
3000
10000
5200
6000
10000
10000
6000
3000
3500
5000
4500
15000
3000
3000
13000
5000
4000
6000
6500
4000
4000
4000
7500
4000
6000
13000
237
Ali
Hamid v. Abdullah
Hseyin
dris
Hasan v. Abdullah
Yusuf
Hamid
smail v. Hamid
Hasan v. Hamid
smail
Ali
Osman
Kasm v. Yusuf
Sleyman v. Abdullah
Ali
Mustafa
Hseyin v. amaga
sim yazl deil
Feyz
smail v. Hasan
Halil v. Abdullah
Abdurrahman
Ali
Ali
Hasan v. mer
Halil
Ali v. Hamid
smail
Yakub
Nasuh
Mehmed v. Ali
Yusuf
Ahmed
Ali
Ali v. Hamid
Yusuf
mer v. smail
Ali v. Hamid
Yaman
Hamid v. Osman
Mustafa v. brahim
Hac Osman
Mahmud v. Ali
Mehmed
Mehmed v. Nakib
Uzun Oba
Arlk
Mihriban
Karga Konmaz
eyh Hac
Toklu Viran
Karbansaray- Sufla
arpt
Sadakl
Kzl Kula
Uzun Klak, Ali Kendi
Timurcu
Abdallar
Dere Kendi
Behll Kendi
Hoabatak
Sabuncu
Mevla Kulu
Emir Yarl
Arabkir
Bederta
Kzl Kilise
akan- Sufla
Yenice
akan- Ulya
erili
Sir Hac
Kulu Dervi
Krmaz- Klak, Kzl Viran
Kararck
aban Kla
Katn Ba
Ayarlu
Gulagur
Aksaklu
Ggercil
Gl Kendi
Ta Kala
Yol Geen-i Kadim
Sarucalar
Bozdoan
Zeyd
Kara Depe
Koyun Kla
Mescidl
Kzl Viran
11000
3000
3000
5000
3000
3000
4000
3000
3000
4000
6000
3500
3500
4000
3000
3000
4000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
5000
3000
3000
12000
3000
3000
4000
3500
3000
3000
3500
4000
3000
3000
3000
3000
3000
9600
3000
3000
3000
238
Hasan v. smail
Osman
Hamid v. Mustafa
Dede v. Mustafa
Hac Mustafa v. Hseyin
Hasan
Hasan v. Hseyin
Mirza Han Kla

Aca Klak, Kel Depe
Kabak Depe-i ardaklu
Kara Klak- Cedid
Kara Viran
Digor Kilise
Mehmed Abad
YEKN
3500
5000
4000
4000
4000
3000
3000
718800
Karni ve Vadi Nahiyeleri

smail v. Mahmud
Hac Abdullah v. Ali
Sleyman v. mer
mer v. Mustafa
Bekir v. Hamid
Ali
Sleyman v. Abdullah
Hac Sleyman
smail v. Ahmed
Hasan
Ali
Veysi v. Mehmed
Mustafa
Hamid v. Selim
Ebu Bekir v. Hasan
Hasan
Yusuf v. Abdullah
Mustafa v. Ali
Ahmed
Mustafa
mer
smail v. Mahmud
Mehmed
smail
Hamid
brahim v. Yusuf
Ali
Ebu Bekir v. brahim
Ali v. Abdullah
Ali
Ahmed v. Halil
Osman
smail v. Ali
Hasan v. Ali
Ahmed v. aban
Osman
Yrdek
Bcek
Konurvak, Kzl Vank
Kuyulu
Tahta Kpr
atk Kpr
Molla Kulat
Cebecili
Kara Depe
Togan ahlu
Albuy
Karakoyunlu
Yamal
Kara Hamzalu
ideml
Candar
Sat Han, Tal
Kalelik
Toguz
Kad Begl, Darugalu
Mihranlu, Cani Beg
Aca Klak
Sarucalar
Hamid Abd
Aybegli
Ozanlu
Bozalu
Peeneli
Abbas
Demekde-i Safi Abd
Aca Klak
Kurbaal- Sufla
Kurbaal- Ulya
Uzun Abdallar
Ertu
ehriyar
3000
3500
6500
3500
4000
4000
6000
4000
3000
6000
5000
3000
4100
6000
6000
6500
15000
3000
7000
14000
9500
4000
3000
3000
7000
3000
3000
5000
3000
3000
3500
3000
3000
3000
3500
5000
239
Hac Mustafa
brahim
brahim
Yusuf v. Hasan
Hasan
Hseyin
Ali
Hac Hamid
Kara Hamid
Seyyid Cafer
Ali
Ahmedv. smail
Mustafa
Ali
Yusuf
Mehmed
Ali v. brahim
Sleyman
Elhac v. Abbas
Sleyman v. Kerim
Ahmed
Hasan v. Abdullah
brahim v. Oru
Ali v. Hamid
Yusuf v. Abdullah
Ali
Musa
Halil
Halil v. Hasan
Ahmed
Sleyman
Ahmed
Mehmed v. Yusuf
Mehmed
Hamid v. Hac Mirza
Mahmud v. Yusuf
Osman v. Hasan
smail
Halil v. mer
Hseyin v. Muurlu
Aziz v. Ahmed
Ali
mer
Ahmed v. Yusuf
Ali v. Yusuf
uaib
Molla Mahmud
Kalack, uranu
All Vak
Kakaviz
Mirze Beg
Evenik
Gilan- Sagir
Gilan- Kebir
Manku, Ahu Beg
Abdallar- Ulya, Bayburt
Hdabende
Kerbili
oban Kla
Masumlu-y Sagir
ranus
Akar, Bozalan
Gelsuvan
Karaba- Kebir, Karaba-
Sagir, Hanuvan
Ak Viran
Aca Viran
Karaba- Sagir
Danaz
Hayranos
Hsrev
Yekecek
Ermek
Hakkac
Hatut
Benoy
akn, armari
akn, armari
Genceli
Ak Kilise
Pirli, Hakvirdi
Gl Kendi
Zmmi
ardakl
Kevi
Menkk, Telli Baba
Musack
Kelp Dervi
Karaca Abdal
ekeli
Pirli-y Ulya
3000
3000
5880
3500
3000
5000
3000
3000
4000
9000
6500
3000
3000
3000
3500
4000
10300
9000
14500
3000
3000
3500
3000
4000
3500
5000
3000
3000
3000
3000
10200
6000
3000
3000
6500
3000
3000
3000
3000
9200
3000
3000
3000
3000
3000
240
smail
Sleyman v. Abbas
Halil
Hseyin v. Halil
Kzik
Badan Ayan
Kutuz- Ulya ve Sufla
Zarvanck
YEKN
3000
3000
3000
3000
390680
Abaran Nahiyesi
Abdurrahman v. smail
Bekta v. aban
Ali v. Hamid
Hseyin
Hamid v. Halil
Mustafa
Halil v. Hamid
Abdullah v. Bahaeddin
Tatar Osman
Nebi v. Veli
Mustafa
smail
Mehmed
Ali
Ali
Yusuf v. Ali
Osman v. Abdullah
Salih
Abdi
Mehmed
Halil
Mustafa
Ali
Abdullah
Mustafa v. Ali
Bekir v. ahin
mer
Mahmud v. Hseyin
Ahmed v. mer
Ahmed
Sleyman
brahim
Mehmed
Feyzullah
vaz
Ahmed v. Bekir
Osman
Nefs-i Abaran
Sar Mirek, Knbetl
all Gl
Mlk Kendi
erici, Derbend
Karanlk Dere
Cancak
Balklu
Gllice
Sar Budak
Kelp Abdi, Vanki Kavak
Sam Dervi
Hdaverdi
Molla Kasm
Mezraa-i Yarmca
Kalack, eyh
Hasan m. ve Osmanck m.
Kzl Burun
Bolcr, Aa Zengin
Dilki Depesi
Lale
Ali Kk
Ali Kk
Boncuklu
Yarba
Emir Bulak
D Kaya
Kzl Klak
Gzl Bulak
Kzl Bulak
erpute
Hac Bulak
irin Kala
Bazarck
Sav Musa Venk
Sav Musa Venk
Gazanfer
Sutlu Bulak
10000
3500
3000
4000
5500
3500
3500
3000
3500
3000
6800
3500
3000
3000
3000
7000
3000
8100
3000
3000
2500
2500
3000
3500
3000
3000
3000
3500
3000
3000
3000
4000
3000
3000
3000
4000
3000
241
Ahmed v. brahim
brahim
Ali v. Abdullah
Mahmud v. Mustafa
brahim v. Sleyman
Ahmed v. Hseyin
smail v. Hasan
brahim
Mustafa v. Abdullah
Hac Hamid
Sleyman v. Abdullah
Balluca m.
Dervi vaz
Eyne Keyf
irvanck
Kad Yakub
Kirel
Kara Bulak, Koylukat
Delik Venk
Kr Ko
Hamamlu
Ali Merku- Ulya
YEKUN
3000
3000
4100
3000
3000
3000
5000
3000
3000
4000
3000
176000
Varsor
Kemasor
Yenice
Ulu Bedz
Kara Kei
Yayc
Her Bend
Keriz
Kertifi
Cani Beg
Ahyaren , Horsor
Kzl Kilise
Grgd
Kahsini
Erkbed
Ferruh
Kara Mahmud
Grdek
ahar Buz, Auzlu Dere mah.
Karacalar m., Srn Han
mah.
ahar Buz karyesi, Auzlu
Dere mah. Karacalar m.,
Srn Han mah.
ahar Buz, Auzlu Dere mah.
Karacalar m., Srn Han
mah.
Tekel
Balklu, Kara Kilise
Balklu, Kara Kilise
Balklu, Kara Kilise
6000
4000
3000
3000
11520
3000
3000
3000
4000
5200
6000
3200
3000
3500
5675
4000
4000
3000
3000
Dere iek Nahiyesi

Mustafa v. Bekir
Mustafa v. Hasan
brahim
Hamid
Osman v. Adullah
Yusuf v. Hamid
Salih v. Yusuf
brahim v. Abdullah
brahim v. Dervi
Halil
Salih v. Abdullah
Hamid
Osman
Ebu Bekir
Ahmed v. Osman
Hac Sleyman
Musa v. smail
brahim v. Osman
Hamid v. Ebu Bekir
Hasan v. Hseyin
Hasan v. mer
Osman v. Mustafa
Hseyin v. Abdullah
mer v. Hau
Hamid v. Musa
3500
3500
4000
3000
3000
3000
242
Hasan
brahim
Hasan v. Veli
Ali v. mer
Osman v. Mustafa
Abdurrahman
YEKUN
Balklu, Kara Kilise

Hamza gl
Aydun
Ik Kuduran
Teknel, Kamlu
A Bulak
3000
3000
3000
3000
6000
3000
122095
Bakend
Beg Kendi
Hrrem Degirmenl
Kulaan
Adibican
Boazkesen
Molla gke
Kara Veli
Gl Kendi
Kalack
irvack
Mahmud Kendi
Suk Bulak
Gll Bulak
Hac Kilise
Karavul Depe
Emrudlu
Kzl akak/Sungurlu
Kara Burun
Kprl
n Kala
Kpekl
l Kendi-i Ulya/Ad Gzel
Begenler
Kkrdl Bulak
Ali Kaya
Ark- Veli
Ksegire Bulak
Kuzay Kendi
Eri Bucak
Gll Bulak
Mbarek/ah Nazar
akir Abad
orum
Eymir Hanlu
5000
6000
3000
3000
4000
3000
3000
3500
3000
6000
4000
3500
3500
4000
4000
3500
3000
3000
3000
3500
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
4000
3000
3000
6000
4000
regel Livas
Mustafa v. Osman
Seyyid Ramazan
Mustafa
Halil v. smail
mer v. Bekir
Ahmed v. Ali
Hasan v. smail
Mustafa
Ali v. smail
Hasan
Mustafa v. mer
Mehmed v. shak
smail v. Hamid
Ali v. Mehmed
Mustafa
Hseyin
brahim v. Mehmed
Ali
Mustafa v. smail
Mustafa v. Halil
Sleyman v. Bekir
mer
Abdurrahman v. Mahmud
Ahmed v. brahim
Ahmed
Ahmed v. Sleyman
Mustafa
Ahmed
mer v. Ahmed
Ali
Mehmed
smail v. Veli
Osman v. Ahmed
Osman v. Mustafa
Bekir v. Sleyman
243
mer v. Mustafa
Mehmed v. Musa
Abdurrahman v. mer
Ali v. Mehmed
Ali v. Mustafa
Bekta
Hamid v. Ahmed
Halil v. Veli
Ali v. Hamid
Halil
Hasan v. Bekir
Osman
Veli v. Ahmed
Ahmed
Mahmud
Bekir
brahim
smail
Eyb
Mehmed
Hseyin
Mustafa
Abdurrahman
mer
Hamid v. Hseyin
smail
Osman v. Abdullah
Mehmed
Yusuf
smail v. Hasan
Cafer v. Hasan
smail v. Mustafa
Mustafa
Ali v. Selim
smail v. Ali Karaca
Halil v. Selim
Kasm v. Ali
Hseyin
Seyyid Abdullah
Ahmed v. Selim
Ahmed v. Osman
Mehmed
Hasan v. Ali
Ali v. Osman
mer
Mustafa v. Halil
Bendevad
Tomar ta
Yenice
Yol Kesen/Ulaklu
lince
ubuk, Hatim
Kazanc
Kzl Depe
Ggercinl
Ak n
lanlu
Sphan Virdi
Kara Bulak
Badadck
Hergada/Halucanl
Bayndrlu
Kabuli, Krk Deirmen
Ali Kulu
Kara Kilise
Kara Hac
Gl Ahi
Danlu
n Kam
Dz Kendi-i Kebir/Sagir
Arkl
Kul Ali
Miza Ahmed Kendi
Kzl Kilise
Gklicek
Ak Kilise-i Kadim
Aahan
Devlet Yar
Kab
Bendevan
Kara Kilise, Er Depe-i Ulya
Ak Kilise
Celeb
Teknel
Kara Bulak
Haram Dere
Ggercin
Derbend
Paldlu
Orta Kilise
Kasm Kendi
Ak Kilise
3000
3000
3000
3000
3500
6000
5000
6000
3500
4000
3500
3000
3000
3000
3500
3000
6000
4000
3000
3000
3000
3000
3000
6000
3000
4000
5000
3000
3000
4500
3000
5000
3000
4000
5000
3000
3000
3000
3000
3500
3000
5000
3000
3000
3000
3500
244
Mustafa v. Cemir
Ali v. Yakub
Osman v. Halil
Mustafa
smail v. Ali
Ali
Ali v. brahim
Ali v. Mustafa
Feyzullah
Bekir v. Halil
Ali v. Mahmud
brahim
Ahmed v. Yakub
smail v. Hseyin
Seyyid Hseyin v. brahim
Hamid v. smail
Mustafa
smail v. Mehmed
Hac Osman v. Mahmud
Ali
Ahmed
Ahmed v. Abdullah
brahim
Ali
Osman v. Hasan
Abdurrahman
Cafer v. Mehmed
shak
Sleyman
Mustafa
Ahmed v. Hamid
smail v. Bekir
Hamid v. Ahmed
mer
Mehmed v. Kasm
mer v. Sleyman
mer v. Ahmed
Ahmed
Ali v. Halil
mer
Mustafa v. brahim
Osman
YEKUN
l Kendi-i Sufla
Erdepe-i Sufla
Ak Bulak
Kue Yatak
Erdepe-i Kebir, Kara Kilise
Dere Kendi
Kelp Kaya
Gzl Bulak
Kara Kilise-i Kebir
Direkl
sa Hanlu
Salgay
Kzl Bulak
Alpavud
e Depe
Ta Bulak
Konak Kran
Kayak Depe/Dik Burun
Keftarlu
areki
Boncuklu
Kuzu Boaz
Camulu
Mlk Kendi
Mirza Beg Kla, Horyad
Kalaca
Hang Depesi
Gl Dere-i Sufla
oban Girmez
Sarkaya
Kapanl
Tfenk Saz
Gl Kendi
Ak Bulak
Kara Kala
Kalack
Kelp Depe
Susam Burun
Kalack
Ak Kilise
Gll Bulak
i Depe
7000
3000
3000
3000
6000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3000
3500
4500
3000
3500
3000
4000
5000
3500
5000
3000
5000
5500
3000
3000
3300
3000
3300
3000
4000
3200
4000
3500
3000
4000
3500
3000
4000
3000
4000
445300
245
Nahvan Kazas
Alnca Nahiyesi
Ahmed
Hac Ali Nahcivan-
Evren Ali
erahor
Dizvar
Yenice
4000
3600
3000
Zuvale/Ruvak
orlu
Zernatun
3000
5000
4000
Zagrek
Hurein
Pencik
Tak Tak
Magar
Hnzirek
adak
Mahmud Abd
Arn
Seleor
3000
4000
3000
3000
3000
3000
3000
2000
3000
4000
Kulaksz Ali
Sis, Sultan Beg
4000
Hseyin v. Mahmud
Hac Mustafa
smail
d Kran
Almalu
Livis
3600
3000
3000
Kerdesir, k
Kulak
Tkavin
4000
3000
3000
Dir
Dkln
Ubyaz
Mekin Kesen
Keld, Khtan
Karcuvan
3500
4000
3000
3500
4000
3000
Sair Mevazi Nahiyesi

Mustafa
Osman
Hseyin v. Abdullah
Dere ahbuz Nahiyesi
Abdullah v. Ahmed
Mehmed
Sleyman
mer
Hseyin
Hac Ahmed
Ali
Mustafa
Hasan
brahim
Mevazi Hatun Nahiyesi
Karaba Nahiyesi
Bekir
Hac Ali
brahim v. Ali
Azadciran Nahiyesi
Mehmed
Hamid v. Bekta
Mahmud
Baba Han
Ahmed
Salih
246
Klaan Nahiyesi
Mehmed
Nakivan Kazas
Kalck
Yekun
4000
102200
247
Ek-12. Revan ehrindeki Ermeni Kiliselerinin simleri (1832)
1
St. Anania Kilisesi
St. George Kilisesi
St. Peter and Paul Kilisesi
St. John Kilisesi
St. Sargis Kilisesi
St. Katoghike Kilisesi
St. Zoravar Kilisesi
248
Ek-13. Sultan Ahmed Han Vakf (Cmii, Mescid, Medrese) Gelirlerini Gsteren
Kayt
249
Ek 13.1. Sultan Ahmed Han Vakf (Cmii, Mescid, Medrese) Gelirlerini Gsteren
Kaydn Transkripsiyonu
Nhiye-i Krkbulak
Karye-i ervi
evkf- cevmi-i erf ve mescid-i latf ve medrese-i mnf pdih- lempenh
hazret el-Gz Sultn Ahmed Han halledallahu tel hilfetihi il yevmd-din derkala-i dhil ve hric-i Revn
ispene hane
: 23
mcerred : 7
Hsl min el-hums
ispene
gendm
Cev
mahlut
kile
kile
kile
hne mcerred
400
500
150
23
7
kymet
kymet
kymet
kymet kymet
12000
10000
3000
825
175
zerek
penbe
r-i baat
r-i bostan
kile 60
mann 200
1000
1200
kymet 6000
kymet 15000
r-i meyve 300 resm-i keten 200 det-i anm 200
resm-i al 80
resm-i klak
resm-i dnm
resm-i tapu-y
resm-i ars bekr ve
500
500
zemn 400
seyyibe 90
beyt-i crm cinyet ve bdihev ve det ve beyt-l ml- mm- hssa ve ml-
gib ve ml- mefkd ve det-i detbn ve bah-i kagun- kul ve criye ve bah-i
yava anm ve esb ve kav ve resm-i duhan ve saman ve gayri
6730
Yekn________________________ 60000
Kaynak, BA, TD 901, s. 42-43.
250
Ek-14. Sultan Ahmed Han Vakf (Cmii, Mescid, Medrese) Gelirlerini Gsteren
Kayt
251
Ek 14.1. Sultan Ahmed Han Vakf (Cmii, Mescid, Medrese) Gelirlerini Gsteren
Kaydn Transkripsiyonu
Nhiye-i Krkbulak
Karye-i enkbed
vakf- cevmi-i erf ve mescid-i latf ve medrese-i mnf pdih- lempenh
hazret el-Gz Sultn Ahmed Han halledallahu tel hilfetihi il yevmd-din derkala-i dhil ve hric-i Revn
k mukbele ile Mehmed Efendi drt iftlik yer tasarruf ider.
ift: 50
Hane: 50
Hsl min el-hums
ift 50
resm-i dnm 200
Gendm
cev
kymet 200
kile 100
kile 110
kymet 3000
kymet 2200
erzen
nohud
Mercimek
zerek
kile 20
kile 5
kile 10
kile 10
kymet 400
kymet 300
kymet 600
kymet 1000
eltik
penbe
r-i bostan
resm-i kevvare
kile 100
mann 20
200
100
kymet 6000
kymet 1500
det-i anm 300 resm-i yatak 120
resm-i otlak 100
resm-i keten 80
resm-i ars 60
resm-i tapu-y
rsm- carihban? mahsl- mrdekne 200
zemn 40
300
niybet-i crm cinyet ve bdihev ve det ve beyt-l ml- mm- hssa ve ml-
yava anm ve esb ve kav ve resm-i duhan ve saman ve gayri 1100
Yekn________________________ 18000
Kaynak, BA, TD 901, s. 43.
252
Ek 15. RevnDa Kilise Vakf Gelirlerini ve artlarn Gsteren Kayt
253
254
255
256
257
258
Ek-15.1. Revnda Kilise Vakf Gelirlerini ve artlarn Gsteren Kaydn
Transkripsiyonu
Karye-i Kilise tbi-i Karpi
spene
spene
hane
mcerred
bive
390
126
6
kymet
kymet
kymet
9900
3150
36
erzen
zerek
kile 200
kile 100
kymet 4000
kymet 10000
penbe
r-i bostan
mann 580
1000
kymet 43500
det-i anm
resm-i al
3000
300
Bezirhne-i kilise-i
imret
bb 2
bah-i keten
174
Hane : 390
Bekr : 126
Bive
Hsl
resm-i dnm
1200
gendm
kile 2000
kymet
60000
cev
kile 1800
kymet 36000
mercimek
kile 100
kymet 6000
r-i baat
10000
nohut
kile 59
kymet 6540
r-i meyve
500
boyahne an
karye-i mezbre
bb 2
resm 2400
dink-i kilise-i
imret bb 1
siyb der-yed-i ahl-i

karye nim sal
bb 11
resm 660
r-i yonca
120
siyb-
kilise-i imret
bb
resm-i ars
resm-i tapu-y
rsm- hriciyyen
bekr ve
zemn
120
seyyibe
100
90
mahsl- hurdekne 211
niybet-i crm cinyet ve bdihev ve det ve beyt-l ml- mm- hssa ve ml-
yava anm ve esb ve kav ve resm-i duhan ve saman ve gayri 12321
Yekn________________________ 211222
259
Ek-15.2. kilise Vakfna Ait Belgenin Transkripsiyonu

Karye-i mezbrede Kilise dimekle marf miyazin nm kilisede iki kotn tabir
olunur bakrlk ift ile karye-i mezbre topranda kiliseleri fukarsna mevkf olan
hudd- snr ve ktas ahlsi beyninde malm bin be yz somar buday istiab ider
tarlalarn ziraat ve hrset eyley
b arzleri vakflar olmala tarlalar ve balardan r ve resim nmyla bir nesne
virmeyb zikr olunan Kilise karyesi ve kurbunda vki gn karyesi ve Masdra?
karyesi arzsi dahi zikr olunan kilise fukarsna mevkf olmala ahlleri hsl
eyledikleri hubbttan aar- eriyye ve rsmteyn cnib-i miriye virdiklerinden
sonra Kilise karyesi ahlsi ve gn karyesi ahlsi hsllarndan olan yer ve
Masdra? karyesi ahlleri on ikide bir r nmyla kilise fukarsna rzalaryla
viregelmeleriyle ve kilise-i mezbre tbi drt aded kiliselerde dahi bu vech zere
kend ziraatlaryla vakf olmak zere mutasarrf olduklar arzlerini ziraat ve
mecmundan hsl olan mahslt yende ve revendeye ve kiliselerde olan rahiblere
ve karaba fukarsna sarf olunub ve be yz res miktar vakf koyunlarndan dahi resm
taleb olunmayub zikr olunan kenisin skknndan mel ve kra kudreti olanlardan
mad kr kisbe kdir olmayub fakirl-hl olan rahiblere ve karabalar ve
huffadndan? cizye ve ispene ve sir rsmt taleb olunmayub ve iki bezirhne ve iki
dink deirmenlerinden ve mutasarrf olduklar balarndan r ve resm taleb ve ahz
olunmayub ve kiliselerinde bil-vris hlk olanlarn eyalarna ahrdan mdhale
olunmayub Acem vaktinde Revn hnlarna senede er yz ellier kuru virb bundan
ziyade bir ake ve bir habbe viregelmedkinden baka bu defa Revn kalas fethinde
askir-i nusret-esere hdmet idb sadkt ve istikmet ile hizmetleri teyakkun itmekle
hilf- er ve kann rencide olunmamak zere emr-i erf ricsnda olduklarn Mevln
Revn kads arz itmein Acem vaktinde senede Revn hnlarna viregeldikleri yz
elli kuru beher sene Revn hazinesine ed itmeleri artyla mufiyetlerine bert
olunub bunun hilfna rencide ve teadd olmamalar in dvn- hmyn tarafndan
emr-i erf tahrr iftihrl-mer vel-ekbir badefterdr olan el-Hac brahim dme
ulvvh ilm itmekle mcebince vech-i merh zere mufiyetleri defter-i cedde
kayd olund.
Kaynak, BA, TD 901, s. 150-158.
260
Ek-16. sfendiyar Zaviyesi Vakf Gelirini ve artlarn Gsteren Kayt
261
Ek-16.1. sfendiyar Zaviyesi Vakf Gelirini ve artlarn Gsteren Kaydn
Transkripsiyonu
Karye-i ehre tbi-i Mlk-i Arslan
bezirhne bb 2
ift
: 22
nimift : 2
bennk : 91
mcerred :17
imam
:1
Mslim Hane : 116
Gebrn Nefern : 268
Hsl _________________________________________________
resm-i ift 1100
nim 50
resm-i bennk 1628
resm-i mcerred 102
hnta kile 25 kymet 750
ar kile 19 kymet 380
erzen kile 20 kymet 300
resm-i ispen 6700
mercimek kile 5 kymet 90
nohut kile 9 kymet 162
bakla kile 18 kymet 250
kenegercek kile 21 kymet 315
kll kile 28 kymet 504
penbe mann 10 kymet 750
'r-i kekl 2110
'r-i kovan 200
'r-i bat 5980
'r-i baeh 7100
'adet-i anm 5990
resm-i al 600
resm-i dnm 700
resm-i siyb 210
bc- hamr 1200
kerdikr kile 3 kymet 63
yarie kile 7 kymet 147
'r-i tmbek 120
resm-i 'arsne-i bikr ve seyyibe 180resm-i tapu ve detbn 5880
resm-i bezirhne 960
bdihev ve crm-i cinyet ve mrdekne-i abd- bk ve kl ve criye ve kenizek
8000
bc- 'ubr der-Kzl Boaz f sene 8000
Yekn _________________________ 52456
Vakf- zviye-i sfendiyr der-arz-i karye-i mezbre zviye-i mezbr bdullahn
ziyretgh olub yaz eyymnda kurbn getrb zebh idb fukarya tasdduk iderler
diyu ahl haber virmeleriyle deftere kayd olund.
Kaynak: BA, TD 905, s. 83-92.
262
Ek-17. Revndaki Tophne ve brahimabd Ky Cmiileri Vakf Gelirini
Gsteren Kayt
Ek-17.1. Revndaki Tophne ve brahimabd Ky Cmiileri Vakf Gelirini

Gsteren Kaydn Transkripsiyonu
Karye-i brahimabd tbi-i Idr
Defter-i icmlde tafslt olunduu zere ibu karye Revn kalas dernunda Tophne
kurbunda ve karye-i mezbrede taraf- hmyn- mlkne in bin olunan iki
aded cmi-i erfin mrtezikalar vezif ve sire masrifi in vakf olunmak zere
tashih olund. f 18 (aban) 1145
Yekn _____________________19000
Kaynak, BA, TD 901, s. 290-291.
263
Ek-17.2. Revndaki Tophne ve brahimabd Ky Cmileri Vakf Gelirini
Gsteren Kayt
264
Ek-17.3. Revndaki Tophne ve brahimabd Ky Cmiileri Vakf Gelirini
Nhiye-i Idr
Karye-i brahimabd tbi-i m.
Hsl __________________________________ 19000
Havss- hmyndan Revn Sancanda Idr Nhiyesinde on dokuz bin
ake yazus olan brahimabd karyesinin ahlsi Snniyl-mezheb olmala gerek
karye-i mezbrede ve gerek Revn kalas dernunda Tophne kurbunda dstr-
mkerrem mir-i mufahham nizml-lem Revn muhfz ve seraskeri vezr
brahim Paa edm-Allah tel iclelah taraf- hmyn- mlkane in livechillahi tel iki aded cmi-i erf bin idb ve makam- Mahmud ismiyle tesmiye
olunub ancak zikr olunan cmi-i erflerinin iktiz iden mrtezikalarnn vezifi ve
sir masrifi in beher sal bir ird tedrik ve vakf olunmas lazm ve l-bd olmala
eylet-i Revndan olan ulem ve suleh ve sir tevif-i askeriyye ve ahl-i vilyetin
iltimsyla karye-i mezbra salifz-zikr iki aded cmi-i erfin mrtezikalar vezifi
ve sir masrifi in taraf- hmyndan vakf olunmasn vezr-i mrnileyhle
Revn kads Mevln Ahmed Bahaeddin zide fez ilihumunun arz ve ilm eyledikler
huzr-i fizn-nr-i padihna arz- telhis olundukda eref-efz-y sudur olan hatt-
hmyn- evket-makrn mcebince husus- mezbr msde-i hmyn olman
defter-i icml ve mufassal getrdb eref-yfte-i sudr olan hatt- hmyn- evketmakrn mcebince on dokuz bin ake yazus olan salifz-zikr brahimabd karyesi
havss- hmyndan ifrz ve taraf- hmyn- mlkane in bin olunan iki aded
cmi-i erfin mrtezikalar vezif ve sir masrifi in vakf olmak zere
mahallinde kaleminle tashih eyliyesin diyu vrid olan emr-i l mcebince tashih
olund f 18 (aban) sene 1145
Ahmed et-tevki
Kaynak: BA, TD 898, s. 18.
265
Ek-18. Nahivn Cmi-i Kebr Hatibinin Gelirini Gsteren Kayt
Ek-18.1. Nahivn
Transkripsiyonu
Cmi-i
Kebr
Hatibinin
Gelirini
Gsteren
Kaydn
Karye-i Tirke tbi-i Dereahbuz

Koi veled-i Pir Kasm (bennk)
Ebul-Kasm veled-i U. (mcerred)
Musa veled-i Bayezid (bennk)
Ahmed veled-i U. (caba)
eyh Yusuf veled-i Seyd (bennk)
bennk : 3
caba
:1
Hane: 4
mcerred: 1
Bekr: 1
Ba der-tasarruf- Mevln Ahmed veled-i Baba, hatb-i Cmi-i Kebr der-nefs-i
Nahvn kta ber-vech-i maktu
F sene 100
266
Ek-18.2. Mevln Balnin Nahivn Cmi-i Kebr ve eyh Emineddin Mescidine
Vakfettii Gelirleri Gsteren Kayt

Vakfettii Gelirleri Gsteren Kaydn Transkripsiyonu
i Nahvn
Nahvn
Ba- Hayrahan?
hliy der-tasarruf- Mevln Bal kad-y Ordubd, kta ber-vech maktu
F sene 40
Ba- maa r-divr Mevln Sleyman
hliy der-tasarruf- Mevln Bal kad-y Ordubd, kta ber-vech maktu
F sene 100
Mevln-y mmileyh (Bal) zikrolunan iki kta ban maktuunu shib-i arza ed
eyledkten sonra menfiin nefs-i Nahvnda vki Cmi-i Kebrde tayn eyledii
ecz-hna ve Nahvnda vki eyh Emineddin Mescidinin masrifine sarf
olunmak zere vakf eyledi ber-mceb-i vakfiyye kayd- defter olund.
267

Karye-i Aralk tbi-i err
k maa r-divr Hseyin veled-i Badad
hliy der-tasarruf- Mevln Bal kad-y Ordubd rin virr.
siyb der-tasarruf- Bal Efendi bb 1, f 3, e-ehr 15
Dinkhne maa kr-gh der-yed-i Bal Efendi bb 2, f sene 90
Mmileyh Mevln Bal iftlik-i mezbrun rin ve siyb ve dinkhne ve kr-ghlk
ve behre shib-i arza ed eyledikten sonra menfiin nefs-i Nahvnda vki eyh
Emineddin Mescidinin masrifine sarf olunmak zere vakf eyledi ber-mceb-i
vakfiyye kayd- defter olund.
268

Mahalle-i Aramne (nefs-i Ordubd)
Ba- Hac Edhem ki eme ba dimekle marfdur
hliy der-tasarruf- Bal Efendi kad-y Ordubd ber-mceb-i hccet-i eriyye kta 1,
ber-vech-i maktu
F sene 30
Zikrolan ban maktu shib-i arza ed olunduktan sonra menfii Nahvnda Cmi-i
Kebrde her gn Kuran- Azmden be cz-i erf tilvet idenlere ve Nahvnda
vki eyh Emineddin Mescidinin masrifine sarf olunmak zere vakf eyledi kayd-
defter olund.
269
Ek-19. Sultan Murad, Hzr Paa ve Hce Parak Camiileri Gelir ve Giderlerini
Gsteren Kayt
270
271
Ek-19.1. Sultan Murad, Hzr Paa ve Hce Parak Camiileri Gelir ve Giderlerini
Evkf- cmi-i erf merhm ve mafrleh Sultn Murad Han tbe serh aleyhirrahme ver-rzvn cennet-mekn- firdevs-iyn ve cmi-i merhm Hzr Paa der-ehr
ve cmi der-karye-i Hce Parak der-nhiye-i Alnca.
Cmi-i mezbrlarn mrtezika vazfeleri ve sir masrifi in tayn ve tahss
buyurulan dekkn ve siyb icrt beyn olunur f 20 Receb sene 1135 (26 Nisan
1723)
Dekkn der Hatib Bzr, bb 6, f yevm 12, mir
Dekkn-i Hatib, bb 14, f yevm 28, mir
Dekkn-i Tagi Beg der eytan Bzr bb 13, f yevm 13, mir
Dekkn-i Envir? der-aru-y Hakkak ve Breki, bb 22, f yevm 22, mir
Dekkn-i Feti Ali der-aru-y Meydn, bb 13, f yevm 13, mir
Dekkn-i Mteferrika der-aru-y Meydn, bb 15, f yevm 15, mir
Dekkn-i vakf der-kurb- Cmi-i Hzr Paa, bb 7, f yevm 7
Dekkn-i vakf der-kurb- Cmi-i Sultn Murad, bb 4, f yevm 4
siyb- Kelb Ali Beg der-kurb- Cmi-i Hzr Paa, bb 1, f yevm 40
crt- zemn-i dekkn ______________________________________
Dekkn-i Mecce? Hseyin der-aru-y Hatib, bb 24, f sene 12, yarmar akeden
Dekkn-i Melik Kean der-aru-y Meydn, bb 44, f sene 440, beher mh onar
akeden
Dekkn der-yed-i afi der-aru-y Hatib, bb 4, f yevm nim akeden
Dekkn der-yed-i Hatib Fars der-aru-y Hatib, bb 2, f yevm 1, yarmar akeden
Dekkn der-aru-y Hakkak ve Breki, bb 22, f sene 220, beher dkkn eheriyye
onar akeden
Dekkn der Sultn Bzr, bb 8, f sene 96, beher dkkn eheriyye onar akeden
272
El-masrif ________________________________________________
be-cihet-i imm ve hatb, Molla Mehmed (v. Hdaverdi) Cmi-i Sultn Murad, f yevm
25
be-cihet-i mezzin Ahmed, Cmi-i Sultn Murad, f yevm 8
be-cihet-i ferr ve bevvb Ali, Cmi-i Sultn Murad, f yevm 11
be-cihet-i tevliyet, Cmi-i Sultn Murad, f yevm 15
be-cihet-i cibyet, Cmi-i Sultn Murad, f yevm 8
be-cihet-i kitbet, Cmi-i Sultn Murad, f yevm 8
be-cihet-i imm ve hatb, (Molla) afi (v. Rza) Cmi-i Hzr Paa, f yevm 20
be-cihet-i mezzin, Molla Mehmed Cmi-i Hzr Paa, f yevm 6
be-cihet-i ferr ve bevvb, Molla Ali Cmi-i Hzr Paa, f yevm 10
be-cihet-i imm ve hatb, Hce Parak, f yevm 10
be-cihet-i mezzin, Hce Parak, f yevm 4
Yekn vezife beher yevm _______________125
Fazlas cmi-i mezbrlarn kandil ve hasr ve sir levzmtna sarf oluna
Kaynak: BA, TD 905, s. 11, 17, 23-24.
273
Ek-20. Sf Halil Cmii ve Medresesi Vakf Gelirlerini Gsteren Kayt
Ek-20.1. Sf Halil Cmii ve Medresesi Vakf Gelirlerini Gsteren Kaydn

Transkripsiyonu
Karye-i Zviye tbi-i err
n bir kta Molla Emir Ba dimekle marfdur ve ba- Sabar Kul vakf- cmi-i erf-i
Sf Halil ber mceb-i vakfiyye
Zemn-i Kelekba dimekle mehr ba yeri bir kta vakf- medrese-i Sf Halil bermceb-i vakfiyye
274
Ek-21. eyh sa El-Ensar Dergh Gelirlerini Gsteren Kayt
Ek-21.1. eyh sa El-Ensar Dergh Gelirlerini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu

Karye-i Mezraa-i Alagz tbi-i Nahvn
Ba- Benekli Ali Beg
hliya der-tasarruf- Mevln sa ber-mceb-i hccet-i eriyye ber-vech-i maktu
F sene 50
k der-tasarruf- Mevln eyh sa el-Ensar ber-mceb-i hccet-i eriyye bir iftlik
bedel hums ve resm ber-vech-i maktu
F sene 250
Mmileyh eyh sa mfessir ve muhaddis ehl-i ilm olub cmle-i mslimne vaaz
nashat ve zmre-i tlibne mzkere ve marifetten hl olmadndan gayri her
vechile ilmiyle mil hayr dusndan istimdd idecek bir azz ve sadetl pdih-
lempenh hazretlerinin du-hn olan bu makle ulem ve sulehnn tasarrufunda
olan yerleri ve balar defter-i cedde ber-vech-i maktu kayd olunmak bbnda emr-i
erf vrid olman mrnileyhin tasarrufunda olan bir iftlik yeri ve bir kta ba
ber-vech-i maktu kayd olund.
275
Ek-21.2. eyh sa El-Ensar Dergh Gelirlerini Gsteren Kayt

Karye-i Keldepe tbi-i Nahvn
iftlik der-tasarruf- kadms-suleh Mevln sa el-Ensar ber-mceb-i hccet-i
eriyye bedel-i hums ve resm ber-vech-i maktu
F sene 300
Mmileyh Mevln sa ehl-i ilm ve shib-i vera hayr dusndan istimdd idecek
bir azz ve sadetl pdih- rebi-i meskn ebedullahi tel il-yevmi yebasn
hazretlerinin devm- devlet-i ebed mddetleri dusna hdim olub bu makle
azzlerin tasarruflarnda olan yerleri ve balar hak karr zere defter-i cedde dahi
ber-vech-i maktu kayd olunmak bbnda emr-i erf-i ln vrid olman zikr
olunan bir iftlik yerleri ve ber-vech-i maktu kayd olund.
Hsl ___________________ 14000
276
Ek-21.4. eyh sa El-Ensar Dergh Gelirlerini Gsteren Kayt

Karye-i Yarc tbi-i err
Zemn der-tasarruf- Mevln shak Mehmed veled-i Mevln sa rin verr.
100 kilelik
Karye-i Derviler tbi-i err
Zemn der-tasarruf- Mevln sa resmin ve behresin virr. 3 ift
Kaynak: BA, TD 633, s. 164-166.
277
Ek-22. eyh Yusuf Dergh (eyhzadegn) Muafiyetini Gsteren Kayt
Ek-22.1. eyh Yusuf Dergh (eyhzadegn) Muafiyetini Gsteren Kaydn

Transkripsiyonu
Karye-i eyh Yusuflu nm- dier Ayende-den tbi-i Nahvn
Cemat-i eyh-zdegn der-karye-i mezbr
eyh Veli veled-i eyh brahim
Pir Aa veled-i Emir Tubal
Fazlullah veled-i Hac Beg
Tahir birader-i U.
erif birader-i U.
eyh Rza birader-i U.
eyh Ferid veled-i Nimetullah
Mezkrlar karye-i mezbrede medfn olan eyh Yusuf kaddes-Allah srrehnun
evldndan olmala seltin-i Bayndriyye ve seltin-i Kzlbatan ellerinde
mufnmeleri olman temesskt ber-vech-i uslb- sbk zere muf olmalar
yolunda emr-i erf-i ln tarafndan buyurlub ve mezkrlar zillulah-i fl-arzeyn
sadetl pdih- ry- zemn hazretlerinin devm- devlet-i ebed mddetleri
dusna itigal ider ulem ve suleh ve fukara olduklar ecilden ber-mceb-i emr-i
al avrz- dvniyye ve teklif-i rfiyye ve sencvtdan? emin olmak zere
defter-i cedde kayd olund.
278
Ek-23. Seyd Ahmed, Pir Seyd, Seyd Hseyin ve Seyd Mehmed ile Akrabalarnn
Mufiyetini Gsteren Kayt
Ek-23.1. Seyd Ahmed, Pir Seyd, Seyd Hseyin ve Seyd Mehmed ile
Akrabalarnn Mufiyetini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu
Karye-i Suremerek-i Sufla tbi-i m. (Nahvn)
Karye-i mezbreden Seyd Ahmed ve Pir Seyd ve Seyd Hseyin ve Seyd Mehmed
nm kimesnelerin ve akraba ve taalluktlarnn teklifden mufiyetleri bbnda
seltin-i slifeden ellerinde temesskleri var ise min-bad mezbrlara teklif-i rfiyye
teklif olunmaya diyu ellerinde emr-i erf olman mer-i celill-kadrin mazmn-
hmynu zere mezkrlar teklif-i rfiyyeden beri olmak zere sebt-i defter olund.
Kaynak: BA, TD 633, s. 121
279
Ek-24. Mevln Ali Derghnn Gelirlerini Gsteren Kayt
Ek-24.1. Mevln Ali Derghnn Gelirlerini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu

Karye-i eyh Mihranah tbi-i Nahvn
Zemn-i Ali Beg ve Veli Beg.
hliy der-tasarruf- Mevln Ali el-Gz ber-mceb-i hccet-i eriyye rin
virr
bir iftlik yerdir.
Ba- Ali Beg
hliy der-tasarruf- Mevln Ali el-Gz kta ber-vech-i maktu
F sene 30
siyb- Veli Beg
der-tasarruf- Mevln Ali el-Gz, bb 1, f 15, ehr 15
Hsl __________________________ 42500
280
Ek-25. Mevln Muhammed Vakf Gelirlerini Gsteren Kayt
281
Ek-25.1. Mevln Muhammed Vakf Gelirlerini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu
Karye-i Turkin tbi-i Nahvn
Bitlis hkimi eref Hn dme izzuh ile Mak sancakbegi vaz dergh- muallya
mektblar gnderb Nahvn aynndan olub Emir Ziyal-Mlk evldndan
Mevln Muhammed zide-kadre in bundan akdem cmle tevabi ve levahk ile
Kzlba- bed-maadan r-gerdn olub gelb Urut kalasnda tahassn idb Kzlba
ile nee defa muhrebe ve muktele eyledkden mad Kzlba mersndan Kapan
hkimi zerine gelb kalay almak kasdna hcm eylediklerinden mmileyh hsn-i
tedrk ile kala-i mezbreyi hfz idb uur- hmyna envai hdmeti ve yoldal
zuhura gelmidir diyu elinde olan seltin-i mziyye temesskt mcebince ecdd
evkfndan ber-vech-i tevliyet tasarrufunda olan Nahvna tbi Harik ve Karvak
nm karyelerine ve Turkin nm mezraalarna uslb- sbk zere mutasarrf olub
herden dahl olunmamak bbnda emr-i erf verilmek ricsna arz idb ve mmileyh
sdde-i sadete gelb zikr olan karyeler ve mezraa ecdd olan mrnileyh
Ziyal-Mlkn sahih vakf olduuna vakfnme ve seltnnme temesskt ve
vilyet-i mezbre ayn ve erfndan mahzarlar ibrz idb inyet ric etmekin
vilyet-i mezbre tahrr oluncaya dein elinde olan vakfiyye ve seltin-i mziyye ve
sir temesskt mcebince slb- sbk zere zikr olunan ecdd vakfna ber-vech-i
tevliyet mutasarrf olmak emr olunub zikr olunan ecdd vakfn vilyet-i mezbre
mceddiden tahrr oluncaya dein elinde olan vakfiyye ve seltin-i mziyye ve sir
temesskt mcebince slb- sbk zere mmileyh Muhammed zabt ve tasarruf
ettirb hricden bir ferdi dahl ve taarruz ettirmeyb sonra vilyet tahrr olunub temm
olunduktan sonra emr-i erf tevchiyle olur ise mcebiyle amel oluna diyu Revn ve
Nahvn beglerbegisine hitben sene hamse ve tisin ve tisa-mie
Cemaziyelevvelinin evili trhiyle elinde emr-i erf olub vilyet-i Nahvn
mceddeden tahrr olundukda karye-i Turkin mliknesi Emir Ziyal-Mlkn vakf
olub il-hazel-n vakfiyyet zere tasarruf oluna gelmdir diyu ummen ayn-
Nahvn kayd verdiklerinden mad vech-i merh zere temesskt dahi olman
pye-i serir-alya arz olunmak in sebt-i defter olund.
Hsl- dvn ___________________ 5000
bennk 4 (kymet) 72
resm-i dnm 50
hnta kile 150 (kymet) 1200
ar kile 150 (kymet) 900
erzen kile 50 (kymet) 300
nohut kile 2 (kymet) 16
mercimek kile 2 (kymet) 24
penbe mann 16 (kymet) 1536
resm-i kevvare 20
resm-i bostan 24
resm-i keten 150
resm-i yatak 200
resm-i klak 50
det-i anm 100
detban ve tapu-y zemn 108
rsm- hariceyn 150 bdihev ve arsne 100
282
Ek-25.2. Mevln Muhammed Vakf Gelirlerini Gsteren Kayt
283
Ek-25.3. Mevln Muhammed Vakf Gelirlerini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu
Karye-i Karvak tbi-i Karaba
Nefern 23
Mezraa-i Hast? Kla tbi-i karye-i mezbre mceb-i hccet-i eriyye
Bitlis hkimi eref Han dme izzuh ile Mak sancakbegi vaz dergh- muallya
mektblar gnderb Nahvn aynndan olub Emir Ziyal-Mlk evldndan
Mevln Muhammed zide-kadre in bundan akdem cmle tevbi ve levahk ile
Kzlba- bed-maadan r-gerdn olub gelb Urut kalasnda tahassn idb Kzlba
ile nee defa muhrebe ve muktele eyledkden mad Kzlba mersndan Kapan
hkimi zerine gelb kalay almak kasdna hcm eylediklerinden mmileyh hsn-i
tedrikle kala-i mezbreyi hfz idb uur- hmyna envai hdmeti ve yoldal
zuhura gelmidir diyu elinde olan seltin-i mziyye temesskt mcebince ecdd
evkfndan ber-vech-i tevliyet tasarrufunda olan Nahvna tbi Harik ve Karvak
nm karyelerine ve Turkin nm mezraasna uslb- sbk zere mutasarrf olub
herden dahl olunmamak bbnda emr-i erf ricsna arz idb mmileyh sdde-i
sadete gelb zikr olan karyeler ve mezraa ecdd olan mrnileyh ZiyalMlkn sahih vakf olduuna vakfnme ve seltnnme temesskt ve vilyet
mezbre ayn ve erfndan mahzarlar ibrz idb inyet ric etmekin vilyet-i
mezkre tahrr oluncaya dein elinde olan vakfiyye ve seltin-i mziyye ve sir
temesskt mcebince slb- sbk zere zikr olunan ecdd vakfna ber-vech-i
tevliyet mutasarrf olmak emr olunub zikr olunan ecdd vakfn vilyet-i mezbre
mceddiden tahrr oluncaya dein elinde olan vakfiyye ve seltin-i mziyye ve sir
temesskt mcebince slb- sbk zere mmileyh Muhammed zabt ve tasarruf
ettirb hricden bir ferdi dahl ve taarruz ettirmeyb sonra vilyet tahrr olunub temm
olunduktan sonra emr-i erf tevchiyle olur ise mcebiyle amel oluna diyu Revn ve
Nahvn beglerbegisine hitben sene hamse tisin ve tisa-mie Cemaziyelevvelinin
evili trhiyle elinde emr-i erf olub vilyet-i Nahvn mceddeden tahrr olundukda
karye-i Karvak iki badan Emir Ziyal-Mlk vakf olub dvn ve mliknesi ilhazel-n vakfiyyet zere tasarruf oluna gelmdir diyu ummen ayn- Nahvn
kayd verdiklerinden mad vech-i merh zere elinde temesskt olman pye-i
serir-alya arz olunmak in sebt-i defter olund.
284
Hsl ___________________ 9000

bennk 13 (kymet) 234
caba 2 (kymet) 14
resm-i dnm 80
hnta kile 500 (kymet) 4000
ar kile 300 (kymet) 1800 erzen kile 200 (kymet) 1000
penbe mann 3 (kymet) 288 ra mann 16 (kymet) 80
resm-i meyve 70
resm-i kevvare 60
resm-i bostan 50
resm-i keten 90
resm-i yatak 90
resm-i klak 100
det-i anm 150
detban ve tapu-y zemn 100
rsm- hariceyn 300
bdihev ve arsne 114
siyb- Berat, bb 1, f 6, e-ehr 30
siyb- Mehmed, bb 1, f 6, e-ehr 30
siyb- Ksm, bb 1, f 6, e-ehr 30
ak: BA, TD 633, s. 140.
285
Ek-26. Mft Mevln Emin Muhammed iftliinin Gelirini Gsteren Kayt
Ek-26.1. Mft Mevln Emin Muhammed iftliinin Gelirini Gsteren Kaydn

Transkripsiyonu
Nahiye-i Vadi
Karye-i Vadi-i Kebr tbi-i Vadi
iftlik der-tasarruf- Mevln Emin Muhammed el-mft ber-mceb-i hccet-i eriyye
bedel-i hums ve resm ber-vech-i maktu
F sene 400
Mrnileyh ehl-i ilm ve shib-i fazl- hayr dusndan istimdd idecek azz olman
bu makle ulem ve sulehnn tasarruflarnda olan yerleri maktu kayd olunmak
bbnda vrid olan emr-i l mcebince mrnileyhin tasarrufunda olan bir iftlik
yeri drt yz akeye maktu kayd olund.
286
Ek-27. Vadi Ky Cmii Vakfnn Gelirini ve Gider Cihetini Gsteren Kayt
Ek-27.1. Vadi Ky Cmii Vakfnn Gelirini ve Gider Cihetini Gsteren Kaydn

Transkripsiyonu
Karye-i Vadi-i Kebr tbi-i Vadi
iftlik-i Acsu
der-nezd-i karye-i Karaba vakf- cmi-i erf karye-i Vadi ber-mceb-i
vakfiyye
Zikrolunan Acsu dimekle marf iftlik her kim ziraat iderse resm ve behresin cmii mezbra imm ve hatb ve mezzin olanlar bertlar mcebince vazfelerine gre
masraf olunmak zere ber-mceb-i vakfiyye kayd- defter olund.
287
Ek-28. Ordubd Cmii Vazifelilerini Gsteren Kayt
Ek-28.1. Ordubd Cmii Vazifelilerini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu

Kaz-i Ordubd
Nefs-i Ordubd
Mahalle-i Suehr
Cmi-i Ordubd
Molla Bekir, hatb ve imm
Maksud, mezzin
Sbhan Kul, rkdr ve ferr ve kayyum
288
Ek-28.2. Ordubd Cmi-i Kebr (Sultan Murad Han Cmii) Vakf Gelir ve
Giderlerini Gsteren Kayt
Ek-28.3. Ordubd Cmi-i Kebr (Sultan Murad Han Cmii) Vakf Gelir ve
Giderlerini Gsteren Kaydn Transkripsiyonu
Evkf- Cmi-i Kebr merhm ve mafrleh Sultn Murad Han tbe serh aleyhrrahme ver-rzvn yskinllahu f ed-darl-cinn der-nefs-i Ordubd
Dekkn bb 150, beher mh f 40
Hammam- Bzrba hisse-i sds 3500
Krbnsery- Aa-y merd-i aamn?, f sene 28000
El-masrf _______________________________________
be-cihet-i immet, f yevm 20
be-cihet-i hitbet, f yevm 25
be-cihet-i mezzin, f yevm 12
be-cihet-i ferr, f yevm 8
be-cihet-i kayyum, f yevm 8
be-cihet-i tevliyet, f yevm 15
Vakf- mezbrun fazlas mtevell yedinde olub iktiz idince tamr-i termmine em
ve hasrna sarf eyleye
289
Ek-29. Mirza brahim Medresesi Gelir ve Giderlerini Gsteren Kayt
Ek-29.1. Mirza brahim Medresesi Gelir ve Giderlerini Gsteren Kaydn

Transkripsiyonu
Vakf- Medrese-i Mirza brahim der-nefs-i Ordubd
Dekkn bb 30, beher mh f 15
Hammam- Yekta hisse-i nsf 9000
Hn- mizn hisse-i nsf 10000
skele der-nefs-i Ordubd al-m-i Araz, hsl ber-vech 4800
El-masrf ____________________________________________________
be-cihet-i mderris, f yevm 30
be-cihet-i tevliyet, 12
be-cihet-i bevvb, 6
mezbrun irdndan beher talebeye beer ake virdikten sonra fazlasn mtevell hfz
idb iktiz eylediin tamr ve termmine sarf eyleye
290
Ek-30. Veniz Ky Mescidi Vakfnn Gelir ve Vazife Kalemini Gsteren Kayt
Ek-30.1. Veniz Ky Mescidi Vakfnn Gelir ve Vazife Kalemini Gsteren Kaydn

Transkripsiyonu
Karye-i Veniz tbi-i Azadciran
Ba vakf- mescid-i karye-i Veniz
mert-i bih imm- mescid-i mezbr ber- mceb-i hccet-i eriyye
kta 1
291
Ek-31. Dir (Deyr) Kyndeki Vakf Balar Gsteren Kayt
292
Ek-31.1. Dir (Deyr) Kyndeki Vakf Balar Gsteren Kaydn Transkripsiyonu
Karye-i Dir tbi-i Azadciran
Bat- mevkf ____________________________________________
Ba- Ali Han Beg el-mehr ba- mer kta 1
Ba- Ali Han Beg el-mehr ba- Abidin Han kta 1
Ba- Ali Han Beg el-mezbr kta 1
Ba- Bedizzeman el-mehr ba- Urudhne kta 1
Ba- Bedizzeman maa r-divr kta 1
Ba- Halife Beg maa r-divr kta 1
Ba- Pir Beg el-mehr Feth Numad maa r-divr kta 1
Ba- Pir Beg maa r-divr kta 1
Ba- Pir Beg el-mehr Bene ba Corhne kta 1
Ba- ah Ali Beg maa r-divr kta 1
Ba- mm Kul Beg maa r-divr kta 1
Ba- Behram Beg maa r-divr kta 1
iftlik-i Ali Hn Beg
hliy der-tasarruf- Nasuh ez-zam ber-mceb-i hccet-i eriyye
iftlik-i Bedizzeman 1 (ift)
iftlik-i Halife Beg nim (ift)
iftlik yed-i Hseyin nim (ift)
iftlik-i Sabur Beg 1 (ift)
293
Ek-32. Girne Kyndeki Vakf Balar Gsteren Kayt
Ek-32.1. Girne Kyndeki Vakf Balar Gsteren Kaydn Transkripsiyonu

Karye-i Girne tbi-i Alnca
Bat- mevkf __________________________________________
Ba- Ali Yar Sultn kta 2
Ba- Uurlu Beg kta 1
Ba- Tahmasb Kul Beg kta 1
294
Ek-33. eyh Ebun-Nasr- Horasan Zaviye ve Cmii Vakf Gelirinin Hss-
Hmyna Geirildiine Dair Kayt
Ek-33.1. eyh Ebun-Nasr- Horasan Zaviye ve Cmii Vakf Gelirinin Hss-

Hmyna Geirildiine Dair Kaydn Transkripsiyonu
Karye-i Hangh tbi-i Alnca
mlikne-i vakf- zviye ve Cmi-i eyh Ebun-Nasr- Horasan ber-mceb-i
vakfiyye mlikne-i mezbrenin vakfiyesi pye-i serir-alya arz olundukda hss-
hmyn olmak fermn olman hss- hmyn kayd olund.
295
Ek. 34. Resimler458
Resim 1. Erebuni Kalesi

458
Resimler iin bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Erivan;

http://weecheng.com/europe/caucasus/am/aragats/yere-mosque.jpg
(Eriim Tarihi: 26.03.2010)
296
Resim 2. XIX. Yzyln Balarnda Hann Sarayn Gsteren Resim
Resim 3. 1796 Tarihli Revan ehrini Gsteren alma
297
Resim 4. ehir Camisinden Bir Grnm
Resim 5. Erivan Gk (Mavi) Camii (Blue Mosque)
298
Resim 6. Emiazin Katolikosluu
Resim 7. Emiazin Ky
299
Resim 8. Revan Kprs ve Kalesi
300
Resim 9. Erivann Lokasyon Haritas
301
ZGEM
Kiisel Bilgiler
Ad Soyad
Seluk Ilgaz
Doum Yeri ve Tarihi
Erzincan/1979
Eitim Durumu
Atatrk niversitesi Kazm Karabekir
Lisans renimi
Eitim Fakltesi Sosyal Bilgiler

retmenlii
Y. Lisans renimi
Sosyal Bilgiler Eitimi
Bildii Yabanc Diller
ngilizce
Deneyimi
Atatrk niversitesi Kazm Karabekir
alt Kurumlar
Eitim Fakltesi Sosyal Bilgiler

Eitimi
letiim
E-Posta Adresi
: ilgaz@atauni.edu.tr
Tarih
: 10.11.2010

Osmanli Hâki̇mi̇yeti̇nde Revan (Çukur Sa'Ad) 16 - 18 Yy Sosyo Ekonomik Tarih

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanli Hâki̇mi̇yeti̇nde Revan (Çukur Sa'Ad) 16 - 18 Yy Sosyo Ekonomik Tarih

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

OSMANLI HKMYETNDE REVAN (UKUR SAAD)

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

adl tezin tamamen kendi almam

ADTCF : Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi

BDAGM. : Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl

: Harita Genel Komutanl

: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl

: Trk Dil Kurumu

: Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

: Tapu Tahrir Defteri

: Trk Tarih Kurumu

hkimiyetinden sonra Safevlerin eline gemitir. Safev hkimiyetinde iken blgeye

propagandalarnn younluk kesbettii noktalardan biri de, gerek Anadolu ve gerekse

Nehrinin kuzeydou kollarndan olan Zengi aynn dousunda konumlanmtr.10

Antlamasyla Azerbaycan, Tebriz, Dou Anadolu ve Irak- Arap Osmanl, ukur

Halil nalck, Ekonomik ve Sosyal Tarih, s. 175.

Mehed, Herat, Esterabd, Tiflis, Huzistan, Bne, Seyistan ve Luristn eyaletlerine

Harita 1.1.1.1. 1590 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti

Bilgili, ran Azerbaycan, s. 65; Gndz, Agm., s. 455.

Bkz. Harita 1.1.1.1.

Aliyak, Dirabad, Geid-i slamiyye, Gynk, Gngmez, Hacvar, Halill,

Hancav, Karaok, Karye-i Mezra-i Alagz, Kel Depe, Khpren, Mahmudabad,

aruvak/Tutmalar, rak Kendi, oparlu-i Aliya, oparlu-i Sufla, re Kla, Da

Karni (Gerni) Nahiyesi

Bulakba/Zengezor, adkran, ekni, Eminice, Harva Kla, Hodanlu/shak, smail

Harita 1.1.2. 1727 Yl dar Taksimatnda ukur-Saad Eyaleti

Bkz. Harita 3.2.

obangerekmez, Damlu, Damgirmez, Dell, Dikli, Duvan, Ekned, Elho, Erzeni,

BA, TTD 901, s. 244, 338, 450, 478.

Akavan/Gmrl, Arslanl Depe, Ba Merhivan, Berati, Bercelis maa Taluca Mezraas,

Nahiye-i Dere Nrgt

Gndz, Agm., s. 455

Eliyev, Age., ss. 20-22.

BA, TTD 898, s. 18.

Bu askerlerle ilgili baz kaytlar unlardr (BA, TD 633);

Brady Kiesling, Age., s. 7.

Evliya elebi, Age., c. 2, ss. 285-286

W. Turner, J. Hartley, An Universal, Historical, Geographical on Poetical Dictionary, Vol. 1, London

Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, Edt. Stefenos Yerasimos, (ev.Teoman Tundoan),

H. S. Baynes, London General Gazetteer, London 1825, s. 119

Tournefort, Age., s. 175

Evliya elebi, Age., c. 2, s. 236.

BA, TTD 905, ss. 208-218.

Cemal Yaln, G Sosyolojisi, An Yaynclk, Ankara 2004, s. 3.

Kaynak: BA, TTD 633

1590 ylnda ukur-Saad Eyaletinin merkezi olan Revan ehrinde, yukarda da

Kaynak; BA, TTD 633, s.24-34.

Bkz. Tablo 3.1.1.2.

: 102 hane, 19 bekr

: 108 hane, 16 bekr

: 9 hane, 2 bekr Mslman Trk

: 570 hane, 110 bekr Mslman Trk

oluturuyordu. ehrin mahallelere gre nfus dalm yledir;203

: 55 hane, 8 bekr Mslman Trk

: 57 hane Mslman Trk

: 82 hane Mslman Trk

: 47 hane Mslman Trk

: 17 hane Mslman Trk ve 15 hane gayrmslim

BA, TTD 633, ss. 100-108

: 258 hane, 8 bekr Mslman Trk, 15 hane

BA, TTD 633, ss. 368-386.

Yukarda bahsedilen glere ramen, bu