Matematiksel Iktisat

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2669

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1635
MATEMATKSEL
KTSAT
Yazarlar
Do.Dr. Murat TAfiDEMR (nite 1)
Yrd.Do.Dr. Erkan ZATA (nite 2, 6)
Do.Dr. Sezgin AIKALIN (nite 3)
Yrd.Do.Dr. Ahmet TRYAK (nite 4)
Prof.Dr. Mustafa ZER (nite 5)
Yrd.Do.Dr. Levent ERDOAN (nite 7)
Do.Dr. Ylmaz KILIASLAN (nite 8)
Editrler
Do.Dr. Sezgin AIKALIN
Yrd.Do.Dr. Erkan ZATA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Do.Dr. Cengiz Hakan Aydn
Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman
Okt. Ferdi Bozkurt
Grafikerler
Hilal Kkdaaflan
Glflah Ylmaz
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Matematiksel ktisat
ISBN
978-975-06-1336-4
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 33.500 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Austos 2012
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Trev ve Kurallar....................................................................
1. NTE
Tek Deiflkenli Fonksiyonlar .................................................. 34
2. NTE
TREV VE KTSAD ANALZ ......................................................................

LMT VE SREKLLK .................................................................................
Limit Kavram ................................................................................................
Sadan Limit ............................................................................................
Soldan Limit.............................................................................................
Bir Fonksiyonun Limitinin Bulunmas .........................................................
Limitin zellikleri..........................................................................................
Sreklilik ........................................................................................................
TREV............................................................................................................
Deiflimi Oran ve Trev ..............................................................................
Trevi Alnabilir Fonksiyonlar ......................................................................
Trevin Anlam..............................................................................................
TREV ALMA KURALLARI............................................................................
Sabit Fonksiyon Kural..................................................................................
Kuvvet Fonksiyonu Kural ............................................................................
Toplam Kural................................................................................................
arpm Kural ................................................................................................
Blm Kural .................................................................................................
Zincir Kural...................................................................................................
stel Fonksiyon Kural..................................................................................
Logaritmik Fonksiyon Kural ........................................................................
Trigonometrik Fonksiyon Kural ..................................................................
Kapal Foksiyon Kural .................................................................................
KNC VE DAHA YKSEK DERECEDEN TREVLER ................................
MARJNAL FONKSYONLAR.........................................................................
Marjinal Hasla ...............................................................................................
Marjinal Maliyet .............................................................................................
Marjinal rn.................................................................................................
ESNEKLK ......................................................................................................
TKETM VE TASARRUF..............................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
FONKSYON KAVRAMI VE FONKSYONLA LfiKL TEMEL
KAVRAMLAR..................................................................................................
Fonksiyonla liflkili Temel Kavramlar...........................................................
Fonksiyonlarn Grafiklerinin izilmesi...................................................
FONKSYONLARIN ZELLKLER................................................................
Artan ve Azalan Fonksiyonlar ......................................................................
Monoton, Kesin Monoton ve Monoton Olmayan Fonksiyon ....................
Birebir Fonksiyon..........................................................................................
Ters Fonksiyon ..............................................................................................
Minimum ve Maksimum Noktalar................................................................
Ortalama Deiflim Oran ...............................................................................
Bkeylik.........................................................................................................
DORUSAL FONKSYONLAR ......................................................................
Dorusal Fonksiyonun Eimi .......................................................................
3
3
4
4
4
5
5
7
8
8
10
10
11
11
11
12
12
12
13
14
14
16
16
17
18
19
23
24
26
29
30
31
32
32
33
35
36
38
39
39
39
40
40
40
40
41
42
42
iv
indekiler
Nokta-Eim Forml...............................................................................
Nokta-Nokta Forml .............................................................................
Dorusal Fonksiyonlarn ktisadi Uygulamalar ..........................................
Arz ve Talep Fonksiyonlar ....................................................................
Piyasa Dengesi ........................................................................................
Esneklik ..................................................................................................
Yay Esneklii...........................................................................................
Nokta Esneklii ......................................................................................
KARESEL (KUADRATK) FONKSYONLAR .................................................
Karesel Fonksiyonlarn zm ..................................................................
Karesel Fonksiyonlarn Grafii .....................................................................
Karesel Fonksiyonlarn ktisadi Uygulamalar .............................................
Arz ve Talep Fonksiyonlar ....................................................................
Hasla, Maliyet ve Kar Fonksiyonlar .....................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
3. NTE
stel ve Logaritmik Fonksiyonlar.......................................... 60

STEL VE LOGARTMK FONKSYONLARA GRfi ...................................
BLEfiK FAZ VE e (DOAL SAYI) SAYISI ................................................
Logaritmik Fonksiyon ...................................................................................
KTSAT UYGULAMALARI ............................................................................
Bileflik Faiz.....................................................................................................
stel Azalma..................................................................................................
Trevler..........................................................................................................
Lojistik Erisi..................................................................................................
Esneklik..........................................................................................................
Fiyat Esneklii .........................................................................................
Toplam Hasla .........................................................................................
Ters Talep................................................................................................
Marjinal Hasla.........................................................................................
Esneklik ve Logaritma...................................................................................
Dier Esneklikler...........................................................................................
zet ...............................................................................................................
4. NTE
43
43
43
44
45
46
46
46
48
48
49
50
50
51
55
56
57
57
58
61
62
65
67
67
68
69
69
70
71
72
72
72
73
74
76
77
78
78
79
Eflanl Denklem Sistemleri...................................................... 80

DORUSAL DENKLEM SSTEMLER............................................................
Eim-Kesiflim Formunu Kullanarak zm.................................................
kame (Yerine Koyma) Metodu ...................................................................
DORUSAL DENKLEMLERN KAME (YERNE KOYMA)
METODUYLA ZM ...............................................................................
Dorusal denklem Sisteminde Eflitlikleri ve Bilinmeyenleri Sayma...........
En Kk Durum: ki Eflitlik ve ki Bilinmeyen .........................................
En Sk Karfllafllan Durum: Eflitlik ve Bilinmeyen...........................
Eflitlik ve Bilinmeyenli Denklem Sistemlerinin zm Aflamalar..
Daha Fazla Eflitlik ve Daha Fazla Bilinmeyen.............................................
Daha Fazla rnek zm ............................................................................
Eleme Metodu ...............................................................................................
Eflzamanl Denklemlerde zmn Varl ve Teklii ...............................
81
81
82
83
83
84
85
85
86
87
89
90
indekiler
Dorusal ve Dorusal Olmayan Denklem Sistemleri ve zmler ...........

DORUSAL DENKLEM SSTEMLERNN EKONOMK UYGULAMALARI..
Arz ve Talep Modeli .....................................................................................
Talep ..............................................................................................................
Talep Erisi (Dorusu)..................................................................................
Arz .................................................................................................................
Arz Erisi........................................................................................................
Arz, Talep ve Piyasa Dengesi.......................................................................
Piyasa Dengesinin Grafiksel Gsterimi........................................................
Dengesizlik Durumu (qD > qS) ...................................................................
KARfiILAfiTIRMALI STATK DENGE ANALZ .............................................
Tketici Gelirinin Artmas ve Dengenin Deiflmesi....................................
Vergi Politikas ve Piyasa Dengesinin Deiflmesi .......................................
Dorusal Denklemler ve Makroekonomik Denge ......................................
Modelin Anahtar liflkisi ..........................................................................
Karfllafltrmal Duraanlk.......................................................................
DORUSAL KTSAD MODELLERE LfiKN RNEK ZMLER ...........
Piyasa Dengesinin Bulunmas ile lgili rnekler ........................................
Tketim Vergileri ve Piyasa Dengesine Etkisi ile lgili rnekler...............
Ulusal Gelirin Belirlenmesi ile lgili rnek .................................................
zet................................................................................................................
91
91
91
91
92
92
92
93
93
94
94
95
96
98
98
100
101
101
101
102
103
104
105
106
107
Matrisler ve Denklem Sistemlerinin Matrislerle zm .. 108
5. NTE
ok Deiflkenli Fonksiyonlar .................................................. 138
6. NTE
GRfi ..............................................................................................................
MATRSLERLE LGL TANIMLAR VE TERMLER ........................................
TEMEL MATRS fiLEMLER...........................................................................
Matrislerin Eflitlii .........................................................................................
Matrislerde Toplama ve karma ................................................................
Matrisin z Deeri..........................................................................................
Matrislerde arpma .......................................................................................
Matrisin Bir Say ile arpm...................................................................
Matrislerin arpm..................................................................................
Matris fllemlerinin Yasalar...........................................................................
Matrisin Evrii ..............................................................................................
TERS MATRSN BULUNMASI ......................................................................
Gauss Eleme Yntemi veya Pivot Yntemi.................................................
Ek Matris Yntemi.........................................................................................
DENKLEM SSTEMLERNN ZM.........................................................
Ters Matris Yntemi ......................................................................................
Gauss Eleme Yntemi...................................................................................
Cramer Kural ................................................................................................
zet................................................................................................................
OK DEfiKENL FONKSYON KAVRAMI ................................................
ki Deiflkenli Fonksiyonlar..........................................................................
ki Deiflkenli Fonksiyonun Tanm Kmesi ..........................................
ki Deiflkenli Fonksiyonun Grafii .......................................................
109
109
113
113
114
115
115
115
115
117
117
118
118
120
124
124
126
128
130
132
133
134
136
139
139
140
140
vi
indekiler
kiden Fazla Deiflkenli Fonksiyonlar..........................................................

KISM TREV ................................................................................................
kinci Dereceden Ksmi Trevler .................................................................
OK DEfiKENL FONKSYONLARIN KTSAD UYGULAMALARI.........
Esneklikler .....................................................................................................
Fayda Fonksiyonu .........................................................................................
retim Fonksiyonu........................................................................................
retim Fonksiyonunun Homojenlii ve lee Gre Getiri ...............
Euler Teoremi..........................................................................................
Azalan Marjinal rn ..............................................................................
Kr Fonksiyonu .............................................................................................
zet................................................................................................................
7. NTE
Kstsz Optimizasyon.............................................................. 158

OPTMZASYON............................................................................................
TEK DEfiKENL FONKSYONLARDA KISITSIZ .......................................
OPTMZASYON............................................................................................
Yerel Maksimum ve Minimum in Birinci Trev Yntemi .......................
Yerel Maksimum ve Minimum in kinci Trev Yntemi.........................
OK DEfiKENL FONKSYONLARDA KISITSIZ OPTMZASYON .........
ki Deiflkenli Fonksiyonlarda Kstsz Optimizasyon.................................
Deiflkenli Fonksiyonlarda Kstsz Optimizasyon ................................
zet................................................................................................................
8. NTE
141
141
142
145
145
146
148
149
150
150
151
152
154
155
156
157
159
159
159
160
160
163
163
166
170
171
172
173
174
Kstl Optimizasyon................................................................ 176

GRfi ..............................................................................................................
KISITLI OPTMZASYON ..............................................................................
Yerine Koyma Metodu le Kstl Optimizasyon..........................................
Toplam Diferansiyel Yaklaflm le Kstl Optimizasyon ............................
Lagrange arpan Metodu le Kstl Optimizasyon ....................................
Lagrange arpannn Anlam .......................................................................
OK DEfiKENL FONKSYONLARDA KISITLI OPTMZASYON ...........
OK DEfiKENL OK KISITLI FONKSYONLARDA OPTMZASYON ..
KNC DERECEDEN KOfiULLAR .................................................................
KISITLI OPTMZASYON LE KTSAD UYGULAMALAR ..........................
Tketicinin Fayda Maksimizasyonu ............................................................
Tketicinin Harcama Minimizasyonu...........................................................
Firmalarda Kstl Optimizasyon ...................................................................
Maliyet Minimizasyonu .................................................................................
retim Maksimizasyonu................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
177
178
178
179
180
182
183
183
184
185
185
188
190
190
191
192
193
195
195
196
196
197
nsz
nsz
Merhaba. Elinizdeki bu ders kitab, Matematiksel ktisat Dersi iin uzaktan
eitim alannda Anadolu niversitesi altyapsyla hazrlanan alannn ilk kitabdr.
lk olarak kitabn hazrlanmasnda emei olan tm akademik ve teknik ekibe
teflekkrlerimizi sunuyoruz.
ktisat bir bilim olarak ele alndnda, gnmz dnyasnda vazgeilmez
yardmclarndan biridir matematik. Bununla birlikte dikkat edilmesi gerekli durumu Galbraith flyle ifade eder: ktisat biliminde matematiksel alfltrmalara uzun
uzadya bal kalmak, hibir soruya yer brakmakszn zarar verici olabilir. ktisadi yarg ve yorumlarn krelmesine yol aar. Bu anlamda iktisat biliminin matematikle olan iliflkisi tam da tadnda olmaldr denilebilir. flte bu kitabn iktisat lisans
rencileri iin hazrlanmasnda gerekli bilgi, beceri ve rnekler tam da bu tadn
arayflna uygun biimde sunulmaya alfllmfltr.
Kitabn niteleri ierisinde matematiksel altyap genel olarak verilirken, rencilere iktisat bilgilerini arttrmak iin daha geliflmifl bir dizi matematiksel aracn
sunulmas da ihmal edilmemifltir. Bu amala, optimizasyon, karfllafltrmal statik
analiz, dorusal denklem zmlemeleri ve matris teorisi ile iktisat uygulamalar
gibi daha zel konular standart matematiksel teknikleri klasik ve adafl iktisat
bilgi ve rnekleriyle harmanlayarak ele almfltr.
Fayda maksimizasyonu gibi ekonomik davranfllarn modellenmesiyle matematiksel aralar iktisat biliminde ciddi bir flekilde 19. Yzylda yer bulmaya bafllad.
20. Yzyln ilk yars boyunca iktisat bilimi giderek daha matematiksel bir yapya
brnd. kinci Dnya Savafl sonras ise daha yeni ve genellefltirilmifl matematiksel tekniklerin iktisatta nemli yer tuttuunu izlemek mmkn olmufltur. ktisat bilimindeki bu hzl sistematik ve matematiksel deiflim baz bilim insanlarn
endiflelendirmifltir. Keynes, Hayek ve Heilbroner gibi iktisatlar iktisat biliminin
hzl biimde matematikselleflmesini elefltirdilerse de onlar takip eden nesiller
giderek matematik kullanmna iktisatta daha fazla yer vermifltir. Gnmzde bilimsel olmayan iktisadn alglanmas ve anlafllmas iin bile matematik vazgeilmez
olmufltur. Bu anlamda iktisat bilimini alglamak, anlamak ve renmek iin gerekli matematiksel altyap bu ders kitab ile siz renmek isteyenlere sunulmufltur.
Buyrun
Editrler
Do. Dr. Sezgin AIKALIN
Yrd. Do. Dr. Erkan ZATA
25 Haziran 2012
vii
MATEMATKSEL KTSAT
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Limit ve sreklilik kavramlarn aklayarak, fonksiyonlarn limitlerini bulabilecek,
Trevin matematiksel ve iktisadi anlamn aklayarak, fonksiyonlarn trevlerini alabilecek,
Marjinal kavramn aklayabilecek,
Trevi iktisadi analize uygulayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Limit
Sreklilik
Deiflim oran
Trev
Artan ve azalan fonksiyon
Monoton fonksiyon
bkey ve dflbkey fonksiyon

Marjinal fonksiyon
Esneklik
Marjinal tketim eilimi
Marjinal tasarruf eilimi
indekiler
Matematiksel ktisat
Trev ve Kurallar
TREV VE KTSAD ANALZ

LMT VE SREKLLK
TREV
TREV ALMA KURALLARI
KNC VE DAHA YKSEK
DERECEDEN TREVLER
MARJNAL FONKSYONLAR
ESNEKLK
TKETM VE TASARRUF
Trev ve Kurallar
TREV VE KTSAD ANALZ
Matematikteki trev kavram, iktisadi analizde ok nemli bir yer iflgal etmektedir.
Birok iktisadi kavram, ancak trev yardmyla ifade edilebilmektedir. Bu nedenle
trev kavram, iktisadi analizleri matematik yardmyla yapabilmemiz iin nemli
bir ara olarak karflmza kmaktadr. ktisatlarn cevap aradklar birok soru,
aslnda trev kavram ile ifade edilebilecek niteliktedir. Aflada iktisat literatrnde karfllafltmz baz sorular sralanmfltr:
Acaba bir yl daha fazla okula gitmenin bireylerin ortalama cretlerine etkisi ne kadardr?
Bir maln fiyatndaki 1 liralk artfl, mala olan talebi ne kadar azaltacaktr?
Dviz kurlarndaki 1 kuruflluk artfl, net ihracat ne ynde ve hangi miktarda deifltirecektir?
retim miktarndaki bir birimlik artfl, toplam maliyetleri ne kadar artracaktr?
Vergi oranndaki %1lik bir artfl, vergi haslasn artracak mdr, yoksa azaltacak mdr?
Btn bu sorular, matematikteki trev kavramna karfllk gelmektedir. Ayrca,
iktisatta ok sk kullanlan analiz yntemlerinden biri olan karfllafltrmal statik
analizin gereklefltirilebilmesi iin, trev kavramna ihtiyacmz vardr.
Bu blmde tek deiflkenli fonksiyonlarn trevleri ele alnacaktr. ncelikle,
trev kavramn anlayabilmemiz iin gerekli olan limit ve sreklilik kavramlarn
greceiz. Bu kavramlardan yararlanarak trevin anlamn ve trev alma kurallarn rneklerle ele alacaz. Her rnein adm adm tekrar edilmesi, materyalin anlafllmas iin nemlidir. Daha sonra trevin iktisattaki baz kullanm alanlarndan
rnekler vereceiz. Trevin kullanmna rnek olarak srasyla, marjinal fonksiyonlar, esneklii ve tketim ve tasarruf konularn ele alacaz.
LMT VE SREKLLK
Limit ve sreklilik kavramlar, nispeten soyut kavramlar olmakla birlikte matematiksel analiz iin olduka nemlidir. ktisat alannda en fazla kullanlan matematiksel aralardan biri olan trevin anlafllabilmesi iin, ncelikle limit ve sreklilik
kavramlarn bilmemiz gerekir. Trevi tanmlayabilmemiz iin limit kavramn bilmemiz gereklidir. Ayrca bu blmde greceimiz gibi, bir fonksiyonun trevinin
mevcut olabilmesi iin gerekli ilk koflul, srekli olmasdr. Sreklilik ise ancak limit
kavram yardmyla belirlenebilecek bir zelliktir.
Matematiksel ktisat
Limit Kavram
Limit: Bir fonksiyonun
bamsz deiflkeni belli bir
deere yaklaflrken
fonksiyonun yaklaflt
deerdir.
Limit, bir fonksiyonun bamsz deiflkeni belli bir deere yaklaflrken, fonksiyonun yaklaflt deeri gsterir. y = f (x) gibi bir fonksiyonu ele alalm. Bu fonksiyonda x deiflkeni a gibi bir deere yaklaflrken ynin yaklaflt deer limit kavram ile ifade edilir ve afladaki gibi gsterilir:
lim f ( x ) = L
xa
SIRA SZDE
Bu ifadeSIRA
x, SZDE
aya giderken (yaklaflrken) fonksiyonun limiti Ldir fleklinde okunur. Bu ve bundan sonraki blmlerde x gibi bir deiflkenin a gibi bir deere yaklafltn ifade etmek iin, zaman zaman x a gsterimini kullanacaz.
D fi N E L M
Limit kavramn dflnrken xin aya yaklafltn fakat asla a deerini almadn
ve Lnin sonlu bir deeri ifade etttiini unutmamalyz. L = +
ise bu fonksiyonun
S O R U
limiti yoktur.
D fi N E L M
S O R U
lim f ( x ) =
D K Kise
A T bu fonksiyonun limiti yoktur.
x a
DKKAT
AMALARIMIZ
Burada SIRA
x deiflkeni
a deerine, adan daha kk veya daha byk deerlerSZDE
den yaklaflabilir. Eer x aya kk deerlerden yaklaflyorsa x aya soldan yaklaflyor deriz. Benzer flekilde, x aya adan byk deerlerden yaklaflyorsa x aya
AMALARIMIZ
sadan yaklaflyor
deriz. xin aya sadan veya soldan yaklaflmasna gre sadan
limit ve soldan limit kavramlar tanmlanmaktadr.
N N
Eer
bir SZDE
fonksiyonun sadan
SIRA
ve soldan limitleri mevcut ve
birbirlerine eflit ise bu
fonksiyonun limiti vardr.
K T A P
K T A P
fiekil 1.1
Bir f (x) fonksiyonunun, x aya yaklaflrken sadan limiti x

aya, adan daha byk deerlerden yaklaflrken fonksiyoTELEVZYON
nun yaklaflt deerdir ve afladaki gibi gsterilir:
Sadan ve soldan limitler

TELEVZYON
y=f(x)
NLT2E R N E T
Sadan Limit
NTERNET
L1
lim f ( x ) = L
x a+
Soldan Limit
MAKALE
MAKALE
x=a
Bir f (x) fonksiyonunun, x aya yaklaflrken soldan limiti x

aya, adan kk deerlerden yaklaflrken fonksiyonun yaklaflt deerdir ve afladaki gibi gsterilir:
lim f ( x ) = L
x a
Bir fonksiyonun a
noktasnda sadan ve
soldan limitleri mevcut olsa
bile, bu limitler birbirlerine
eflit deilse bu fonksiyonun
a noktasnda limiti yoktur.
Sadan ve soldan limitleri ifade ederken ann zerindeki iflaretlere dikkat ediniz. + iflareti sadan limiti gsterirken, iflareti soldan limiti gstermektedir.
Eer bir fonksiyonun sadan ve soldan limitleri mevcut ve birbirlerine eflit ise bu
fonksiyonun limiti vardr. Bu durumda sadan ve soldan limitler fleklinde ifade etmeye gerek yoktur ve +/ iflaretlerini kullanmadan sadece fonksiyonun limitinden bahsedebiliriz. Bir fonksiyonun bir a noktasnda sadan ve soldan limitleri mevcut olsa bile, bu limitler birbirlerine eflit deilse bu fonksiyonun a noktasnda limiti
yoktur. Byle bir fonksiyon fiekil 1.1de gsterilmifltir. fiekilde x, aya soldan yakla-
1. nite - Trev ve Kurallar
flrken fonksiyon L1e yaklaflmaktadr. x, aya sadan yaklaflrken fonksiyon L2ye

yaklaflmaktadr. Grld gibi sadan ve soldan limitler birbirlerinden farkldr:
lim f ( x ) = L1 lim f ( x ) = L2
x a
x a+
Bir Fonksiyonun Limitinin Bulunmas

Bir y = f (x) fonksiyonunun x aya yaklaflrken limitini bulmak iin xe, soldan ve
sadan aya yaklaflan deerler vererek ynin hangi deere yaklafltna bakmamz
gerekir. rnein y = x2 fonsiyonunun, x 2ye yaklaflrken limitini bulmaya alflalm. nce x 2ye soldan yaklaflrken fonksiyonun hangi deere yaklafltnda bakalm. xe, 2ye soldan yaklaflan deerler verdiimizde fonksiyonun deerinin 4e
yaklafltn grmekteyiz. Bu durum Tablo 1.1in ilk iki stununda grlmektedir.
Ayn flekilde xe 2ye sadan yaklaflan deerler verdiimizde, fonksiyonun deerinin yine 4e yaklafltn grmekteyiz. Bu durum ise tablonun son iki stnunda
grlmektedir. Her iki limit de ayn olduu iin bu fonksiyonun limitini afladaki
gibi yazarz:
lim x 2 = lim x 2 = 4
x 2
x 2
lim x 2 = 4
x 2
y = x2
y = x2
1,5
2,25
2,5
6,25
1,8
3,24
2,2
4,84
1,9
3,61
2,1
4,41
1,99
3,9601
2,01
4,0401
1,999
3,996001
2,001
4,004001
lim x 2 = 4
lim x 2 = 4
x 2
x 2+
Limitin zellikleri
Herhangi bir fonksiyonun limitini bulurken limit ile ilgili afladaki zellikler iflimizi kolaylafltracaktr:
lim c = c
L1:
xa
rnek:
x 2
L2:
xa
rnek:
x 0
lim 5 = 5
lim x = a
lim x = 0
Tablo 1.1
Sadan ve Soldan
Limit
Matematiksel ktisat
L3:
lim f ( x ) g ( x ) = lim f ( x ) lim g ( x )
x a
x a
x a
rnek:
lim x 2 + 3x = lim x 2 + lim 3x = 4 + 6 = 10

x2
x2
x2
L4:
x a
rnek:
x2
4
x2
lim 3x = lim
lim 3x = 6 = 12
2
2
x2 2
x
2
x
L5:
rnek:
L6:
rnek:
L7:
rnek:
lim f ( x ) g ( x ) = lim f ( x ) lim g ( x )

xa
x a
lim c f ( x ) = c lim f ( x )
xa
x a
lim 5
x2
lim
x a
x2
x2
= 5 lim
= 5 2 = 10
2
x2 2
lim f ( x )
f ( x ) x a
=
g ( x)
lim g ( x )
lim g ( x ) 0
x a
x a
lim 2 x 2
2x2
8
x
lim
=
= 2
x2 1 + x
lim (1 + x ) 3
x2
n
lim f ( x ) = lim f ( x )
x a
x a
2
lim x 2 = lim x 2 = 42 = 16
x2
x 2
lim n f ( x ) = n lim f ( x )
L8:
x a
rnek:
x3
x a
lim 3x =
lim 3x = 9 = 3
x3
L9:
lim f ( x )
lim c f ( x ) = c xa
x a
rnek:
lim 2
x 3
3x
lim 3x
= 2 x3
= 23 = 8
Yukardaki zelliklerin kullanmna bir rnek olmas amacyla, afladaki fonksiyonun x 1e yaklaflrken limitini bulmaya alflalm:
x2 + 2x 1
x
f (x) =
x 2 + 2 x 1
x2 + 2x 1
(Kural L8)
= lim
x
x
x 1
x 1
lim
lim x 2 + 2 lim x 1
x 1
x 1
lim x
x 1
(Kural L3, L4 ve L6)
1+ 2 1
= 2
1
Sreklilik
Bir fonksiyonun limiti mevcut ise ve bu limit fonksiyonun deerine eflit ise o fonksiyon srekli bir fonksiyondur. Sreklilik zellii afladaki gibi tanmlanr:
Bir f (x) fonksiyonu
1. a noktasnda tanml ise, yani f (a) mevcut ise
2. a noktasnda limiti var ise:
lim f ( x ) = lim f ( x ) = L
x a+
x a
3. ve bu limit, fonksiyonun s noktasndaki deerine eflit ise
lim f ( x ) = L = f ( a )
x a
f (x) fonksiyonu a noktasnda sreklidir.

Afladaki fonksiyonu ele alalm:
f (x) =
x2
Bu fonksiyon srekli deildir. nk fonksiyon x = 0 noktasnda tanml deildir. Dolaysyla srekliliin birinci koflulunu salamamaktadr. Bu fonksiyonun
grafii fiekil 1.2deki (a) panelinde grlmektedir. Srekli fonksiyonlarn grafikleri
de srekli olur. Eer bir fonksiyonun grafiini izdiimizde, kesintiler veya sramalar gryorsak bu fonksiyon srekli deildir. fiekil 1.2de (b) panelindeki fonksiyon srekli bir fonksiyondur. Buna karfllk fiekil 1.1deki ve fiekil 1.2de (a) ve
(c) panellerindeki fonksiyonlar ise srekli deildir.
Matematiksel ktisat
fiekil 1.2
y
Srekli (b) ve
Sreksiz (a,c)
Fonksiyonlar
(a)
(b)
(c)
TREV
Trev, birbirleriyle iliflkili iki

deiflkenden biri artarken
dier deiflkenin nasl
deifleceini gsterir.
ktisatlarn arafltrdklar sorularn ou, iliflkili iki deiflkenden birinin deeri artarken dierinin deerinin hangi ynde ve ne kadar deiflecei ile ilgilidir. Bu sorulardan bir kan rnek olmas amacyla sralayabiliriz:
Acaba bir yl daha fazla okula gitmenin bireylerin ortalama cretlerine etkisi ne kadardr?
Bir maln fiyatndaki 1 liralk artfl, mala olan talebi ne kadar azaltacaktr?
Dviz kurlarndaki 1 kuruflluk artfl, net ihracat ne ynde ve hangi miktarda deifltirecektir?
retim miktarndaki bir birimlik artfl, toplam maliyetleri ne kadar artracaktr?
Vergi oranndaki %1lik bir artfl, vergi haslasn artracak mdr, yoksa azaltacak mdr?
ktisat gibi dier btn bilim dallar, benzer sorularla doludur. Btn bu sorulara matematikteki trev kavram yardmyla cevap bulunabilir.
Trev, birbirleriyle iliflkili iki deiflkenden biri artarken dier deiflkenin nasl
deifleceini gsterir. Bir y = f (x) fonksiyonunu ele alrsak bu fonksiyonun herhangi bir x0 noktasndaki trevi, x deiflkeninin x0 noktasndan ok kk bir deiflimin yyi nasl deifltireceini gsterir. Trevi anlayabilmek iin ncelikle deiflim oran kavramndan hareket etmek gerekir.
Deiflimi Oran ve Trev

Deiflim oran, fonksiyonun
deerindeki deiflimin
bamsz deiflkendeki
deiflime orandr.
Bir y = f (x) fonksiyonunun deiflim oran veya eimi, y deiflkenindeki deiflimin x deiflkenindeki deiflime oran olarak ifade edilir:
Deiflim oran =
f ( x0 + x ) f ( x0 )
x
f ( x1 ) f ( x0 )
x1 x0
y1 y0
x1 x0
y
x
Eer f (x) dorusal bir fonksiyon ise deiflim oran xin btn deerlerinde ayndr. Dorusal olmayan bir fonksiyonda ise deiflim oran farkl deerler alacaktr. Bunu fiekil 1.3te grebiliriz. fiekilde xin deeri x0dan x3e deifltiinde, deiflim oran AD dorusunun eimine eflittir: f (x3) f (x0) / x3 x0. Ayn flekilde x,
x0dan x2ye deifltiinde, deiflim oran AC dorusunun eimine eflit olacaktr. fiekilde aka grld gibi, her iki dorunun eimi birbirlerinden farkldr. xdeki
deiflim miktar azaldka, yani x kldke, deiflim oran da KL dorusunun
eimine yaklaflacaktr.
KL dorusu fonksiyona, x = x0 noktasnda teettir. Bu dorunun eimi y = f (x) fonksiyonunun x = x0 noktasndaki trevini verir ve xin x0
bafllang noktasndan sfra yakn bir miktarda
deifltiinde, ynin nasl deifleceini gsterir. Trev matematiksel olarak afladaki gibi tanmlanr:
fiekil 1.3
Dorusal olmayan bir fonksiyonun deiflim oran
y=f(x)
f ( x0 + x ) f ( x0 )
dy
y
= lim
= lim
dx x 0 x x 0
x
B
A
K
Bu ifadeden hareketle y = f (x) fonksiyonunun

trevi, x sfra yaklaflrken fonksiyonun deiflim
oran olarak da tanmlanabilir. Trevi ifade etmek iin eflitli gsterimler kullanlmaktadr. Afladakilerin hepsi trevi ifade etmektedir:
x0 x1
x2
x3
dy
d
f ( x ) f ( x )
dx dx
Bu blmde, yukardaki her gsterim flekliyle de karfllaflacaksnz. Bu gsterimlere aflinalk kazanmanz, ilgili materyali anlayabilmeniz asndan nemlidir.
Trevin tanmndan hareketle, y = 3x + 2x2 foksiyonunun trevini bulalm. Bunun iin xin herhangi bir x0 deerinden x1 deerine deifltiini dflnerek fonksiyonun deiflim orann yazalm:
y
=
x
f ( x0 + x ) f ( x0 )
x
2
2
3( x0 + x ) + 2 ( x0 + x ) 3( x0 ) + 2 ( x0 )
=
x
Yukardaki ifadede, fonksiyonda srasyla x0 ve x0 + x deerlerini yerine koyduk. Burada x0 + x deerinin, xin deiflimden sonraki deerine, yani x1e eflit olduuna dikkat ediniz. Deiflim orannn paynda yer alan ifadeyi geniflletip dzenleyelim:
2
2
2
3( x + x) + 2 x0 + 2 x0 x + x 3( x0 ) + 2 ( x0 )
y 0

=
x
x
=
=
3( x0 ) + 3x + 2 x02 + 4 x0x + 2x 2 3( x0 ) 2 x02
3x + 4 x0 x + 2x
x
En son ifadedeki blm ifllemini yaparsak deiflim orann afladaki flekilde elde ederiz:
y
= 3 + 4 x0 + 2x
x
Bir y = f (x) fonksiyonunun

x = x0 noktasndaki trevi,
bu noktadan geen teetin
eimine eflittir.
10
Matematiksel ktisat
Bu deiflim orannn x 0 iin limitini alrsak, fonksiyonun x0 noktasndaki

trevini elde ederiz:
dy
y
= lim
= lim (3 + 4 x0 + 2x) = 3 + 4 x0
dx x 0 x x 0
Bir fonksiyonun trevi, yine
bir fonksiyondur.
Bulduumuz bu trev deeri, x0 noktasndaki teetin eimine eflittir ve bafllang deerine bal olarak deiflecektir. Bunun nedeni fonksiyonun dorusal olmamasdr. Dier bir ifade ile, dorusal olmayan bir fonksiyonun trevi bir sabit deil, yine bir fonksiyon olacaktr. Dolaysyla trev tretilmifl bir fonksiyondur.
fiekil 1.4
Trevi Alnabilir Fonksiyonlar
Srekli fakat trevi alnamayan bir

fonksiyon
y
y= x
Bir fonksiyonun trevinin

alnabilmesi iin, srekli
olmas ve keskin kflelere
sahip olmamas gerekir.
lim
lim
x 0
x 0
Her foksiyonun trevi alnabilir mi? Bu sonun cevab hayr

olacaktr. Bir fonksiyonun trevinin alnabilmesi iin, iki koflulu salamas gerekir: (1) srekli olmas, (2) keskin kflelere sahip olmamas. Fonksiyonlarn srekliliini limit konusunda ele
almfltk. Kfleli fonksiyonlara bir rnek olarak, y = x fonksiyonunu ele alalm. Bu fonksiyonun grafii fiekil 1.4te grlmektedir.
fiekil 1.4deki fonksiyon srekli olmasna ramen, x = 0 noktasnda bir kfleye sahiptir. Bu nedenle fonksiyonun bu noktada trevi alnamaz. Bunu grmek iin deiflim orannn, x sfra
yaklaflrken soldan ve sadan limitlerini alalm:
y
| 0 + x | | 0 |
| x |
= lim
= lim
= lim 1 = 1
x
x x 0
x
x 0
x 0
y
| x |
| 0 + x | | 0 |
= lim
= lim 1 = 1
= lim
+
+
x x 0
x
x 0 x
x 0+
Grld gibi soldan ve sadan limitler birbirine eflit deildir. Dolaysyla, srekli olmasna ramen, bu fonksiyonun trevi alnamaz.
Trevin Anlam
Bir fonksiyonun trevi, bize fonksiyon hakknda ne gibi bilgiler verir? Bu soruya
bir cevap aramadan nce, fonksiyonun belli bir noktadaki trevinin nasl bulunacan grelim.
Bir fonksiyonun trevinin x0 gibi belli bir noktadaki deerini, x0 deerini trev
ifadesinde yerine koyarak bulabiliriz. Bunun iin afladaki gsterimlerden herhangi birini kullanrz:
dy
dx x = x
0
veya
f ( x0 )
rnein y = 3 + 2x2 foksiyonunun trevinin x0 = 2 noktasndaki deeri,
dy
dx
x= 2
= 3 + 4( 2) = 11 veya f ( 2) = 3 + 4( 2) = 11
olarak bulunur. Bulduumuz 11 deeri, x = 2 noktasnda fonksiyona teet olan

dorunun eimidir.
11
Bir fonksiyonun herhangi bir noktadaki trevi, fonksiyonun o noktada artan

m, yoksa azalan m olduunu gsterir. Fonksiyonun bir noktadaki trevi pozitif
ise, fonksiyon o noktada artandr. Yani x arttnda fonksiyonun deeri de artmaktadadr. Fonksiyonun bir noktadaki trevi negatif ise fonksiyon bu noktada azalandr. Yani x arttnda fonksiyonun deeri azalmaktadr. Bir fonksiyonun trevi tanml olduu aralkta srekli pozitif ise bu fonksiyona artan fonksiyon ad verilir. Bir fonksiyonun trevi tanml olduu aralkta srekli azalan ise bu fonksiyona
azalan fonksiyon ad verilir. Artan veya azalan fonksiyonlar, genel olarak monoton fonksiyon olarak adlandrlr.
Btn fonksiyonlar monoton fonksiyon deildir. Birok dorusal olmayan
fonksiyon, tanml olduu aralktaki baz yerlerde artan bir fonksiyon iken, baz
yerlerde azalan bir fonksiyondur. Yukarda akland gibi, fonksiyonun nerede
artan, nerede azalan bir fonksiyon olduunu fonksiyonun o noktadaki trevinin
iflaretine bakarak anlayabiliriz. Fonksiyonun artarken azalmaya dnd veya
azalrken artmaya dnd noktalarda, fonksiyonun trevi sfrdr. Bu noktalarda fonksiyona teet olan dorunun eimi sfrdr, yani yatay eksene paraleldir.
TREV ALMA KURALLARI

Fonksiyonlarn trevlerini alrken her zaman deiflim orannn limitini almakla uraflmamza gerek yoktur. Bunun yerine ksa yoldan trev almak iin gelifltirilmifl
kurallar uygularz. Aflada y = f (x) fleklindeki bir fonksiyonun trevini alrken
kullanlacak kurallar verilmifltir.
Sabit Fonksiyon Kural
k bir sabit ise, y = k gibi bir sabit fonksiyonun trevi sfrdr: f' (x) = 0. rnein
y = 3/5 fonksiyonunun trevi f' (x) = 0 olacaktr. Bununla birlikte g (x) = k . f (x)
gibi bir fonksiyonun trevi ise g (x) = k . f' (x) olarak elde edilir.
Kuvvet Fonksiyonu Kural
y = xk gibi bir fonksiyonun trevini almak iin, fonksiyon xin kuvveti olan n ile
arplr ve xin kuvvetinden bir karlr: f' (x) = kxk1. Bunu birka rnek yardm
ile grelim:
y = x3 ,
y = x3 4 ,
dy
= 3x 2
dx
dy 3 4 1 3 4
= x
= x
dx 4
4
Kuvvet fonksiyonu kural, c ve k gibi iki sabit iin, y = cxk gibi daha genel bir
fonksiyonun trevinin alnmasnda da kullanlabilir. Byle bir fonksiyonun trevi
f' (x) = ckxk1 olacaktr. Bu kural kullanarak afladaki trevleri elde edelim:
y=
3 2
x ,
4
y = 5 x = 5x1 2 ,
d 3 2 3
3
x = 2 x = x
dx 4 4
2
d
5
5
5x1 2 = x1 2 =
dx
2
2 x
Bir fonksiyonun herhangi bir

noktadaki trevi pozitif ise
fonksiyon o noktada
artandr. Bir fonksiyonun
herhangi bir noktadaki
trevi negatif ise fonksiyon
bu noktada azalandr.
Artan veya azalan
fonksiyonlar, monoton
fonksiyon olarak
adlandrlr.
Bir fonksiyonun, artarken
azalmaya dnd veya
azalrken artmaya dnd
noktalarda, fonksiyonun
trevi sfrdr.
12
Matematiksel ktisat
Toplam Kural
f (x) ve g (x) gibi, trevi alnabilir iki fonksiyonun toplamlarnn trevi, fonksiyonlarn ayr ayr trevlerinin toplamna eflittir:
d
d
d
f ( x ) g ( x ) =
f ( x ) g ( x ) = f ( x ) g ( x )
dx
dx
dx
Bu kural kullanarak, y = 4 x 3 + x gibi bir fonksiyonun trevi,

d 3
d
d
4x3 +
4x + x =
dx
dx
dx
( )
( x ) = 12x2 + 2 1 x
olarak elde edilir. Ayn flekilde, y = 2x5 4x3 + 3x 15 fonksiyonunun trevi ise
afladaki gibi bulunur:
d 5
d
d
d
d
3
2 x5
4 x3 + (3x ) (15)
2 x 4 x + 3x 15 =
dx
dx
dx
dx
dx
( )
= 10 x 4 + 12 x4 + 3
arpm Kural
ki fonksiyonun arpm olarak yazlabilen bir fonksiyonun trevini alrken afladaki kural kullanlr:
d
d
d
f ( x ) g ( x ) = g ( x ) f ( x ) + f ( x ) g ( x ) = g ( x ) f ( x ) + f ( x ) g ( x )
dx
dx
dx
Burada, f (x) ve g (x)in her ikisinin de xin birer fonksiyonu olduklarna dikkat
ediniz. Bu kural kullanarak y = (2x + 3x2) x3 gibi bir fonksiyonun trevini afladaki gibi alrz:
d
d 3
2 3
3 d
2 x + 3x 2 + 2 x + 3x 2
x
2 x + 3x x = x
dx
dx
dx
) (
= x 3 ( 2 + 6 x) + 2 x + 3x 2 3x 2
= 2x3 + 6x4 + 6x3 + 9x4
) ( )
= 8x 3 + 15xx 4
Blm Kural
f (x) ve g (x) gibi iki fonksiyonun blmnn trevini almak iin, afladaki kural
uygulanr:
d
d
g ( x ) f ( x ) f ( x ) g ( x )
d f ( x )
g ( x ) f ( x ) f ( x ) g ( x )
dx
dx
=
=
2
dx g ( x )
g ( x )
g ( x ) 2
rnein,
y=
2x + 3
1+ x2
fonksiyonunun trevi afladaki gibi bulunur:
(1 + x 2 ) dxd (2x + 3) (2x + 3) dxd (1 + x2 )

2
(1 + x2 )
(1 + x2 ) 2 (2x + 3) 2x = 2 + 2x2 4x 2 6x
=
2
1+ 2x2 + x4
(1 + x2 )
d 2 x + 3
=
dx 1 + x 2
2 2x2 6x
1+ 2x2 + x4
Zincir Kural
f (g (x)) gibi bir bileflke fonksiyonun trevi f' (x) = f' (g (x)) g' (x) olarak elde edilir. Zincir kural ad verilen bu yntemde, nce dfl fonksiyonun trevi alnr ve
i fonksiyonun trevi ile arplr. Zincir kuraln afladaki gibi ifade edebiliriz:
y = f (z), z = g (x) y = f (g (x)),
dy dy dz
=
dx dz dx
veya f' (x) = f' (g (x)) g' (x)
rnek olarak, y = 2(3x + 2)3 fonksiyonunu ele alalm. Bu fonksiyon f (g (x)) =

2(g (x))3 ve g (x) = 3x2 + 2x fleklinde yazlabilir. Bu fonksiyonun trevi zincir kural yardm ile,
f' (x) = f' (g (x)) g' (x)
= 6(3x2 + 2x)2 6x + 2
olarak bulunur.
Zincir kuraln uygularken en nemli nokta herhangi bir fonksiyonu bileflke
fonksiyon olarak yazabilmektir. rnein, y = 3 2 + 4 x 3 2 x 2 fonksiyonunu ele

alalm. Bu fonksiyonu y = f ( z ) = 3 ( z ) , z = g (x) = 2 + 4x3 2x2 fleklinde iki
fonksiyon hlinde yazabilir ve zincir kuraln uygulayabiliriz:
d
dy dy dz d
2 + 4 x 3 2 x 2
=
= 3 z
dx
dz dz dx dz
3
3
= z1 2 12 x 2 4 x = 2 + 4 x 3 2 x 2
2
) (
1 2
) (12x 2 4x)
13
14
Matematiksel ktisat
stel Fonksiyon Kural
y = enx fleklindeki bir stel fonksiyonun trevini alrken afladaki kural uygulanr.
d nx
e = nenx
dx
( )
rnein, y = e3x fonksiyonunun trevi, f' (x) = 3e3x olarak bulunur. stel fonksiyon kuraln, zincir kural yardmyla genellefltirebiliriz. Bir g (x) fonksiyonu iin,
f (x) = eg(x) fonksiyonun trevi,
d g( x)
= g ( x ) e g ( x )
e
dx
fleklinde elde edilir. rnein f (x) = e5x 2x fonksiyonunun trevi f' (x) = (10x
2
2)e5x 2x folarak bulur. f (x) = kx gibi bir fonksiyonun trevi ise f' (x) = kx . 1n k
olarak yazlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE trevini bulunuz.

y = 32x fonksiyonunun
Logaritmik Fonksiyon Kural

D fi N E L M
y = 1n x gibi logaritmik bir fonksiyonunun trevi afladaki gibidir:

S O1R U
d
ln x) =
(
dx
x
DKKAT
f (x) 1n g (x) gibi bir fonksiyonun trevi, logaritmik fonksiyon kural ve zincir
kural uygulanarak
bulunabilir:
SIRA SZDE
N N
d
1
( x )) =
g ( x )
(ln gAMALARIMIZ
dx
g( x)
rnein f (x) = 1n (3x2 + 2x) fonksiyonunun trevi,

K T A P
f ( x ) =
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
3x + 2 x
2
(6 x + 2)
TELEVZYON
olarak bulur.
Logaritmik fonksiyon kural sklkla, bir deiflkenin byme orann bulmak
N T EBir
R N EyT = f (x) fonskiyonunun anlk byme oran afladaki gibi
iin kullanlr.
tanmlanr:
gy =
dy Mdx
A K=
A L Ef ( x )
y
f ( x)
Bu ifadenin logaritmik fonksiyonun trevine karfllk geldiine dikkat ediniz.

Byme oran zaman ile ilgili bir kavram olduu iin, genellikle bamsz deiflken olarak x yerine, zaman ifade eden t kullanlr. Yukardaki byme oran ifadesinin logaritmik fonksiyonun trevine karfllk geldiine dikkat ediniz. Fonksiyonu y = f (t) olarak yazarsak ynin anlk byme oran afladaki gibi yazlr:
gy =
d
f ( t )
ln f (t ) =
f (t )
dt
Byme orann nfus rneini kullanarak aklayalm. lke nfusunu N ile

gsterirsek nfusun zaman ierisindeki artfln afladaki gibi bir fonksiyon ile gsterebiliriz:
N = N0ert
Bu fonksiyonda N0 > 0 ve r > 0 birer sabit, t ise zaman deiflkenini gstermektedir. Nfus artfl orann bulmak iin, yukardaki byme oran formlndeki her
iki ifadeyi de kullanabiliriz. nce normal trevi kullanarak bulalm. Buna gre nfus artfl oran gN = N' /N olacaktr:
N = N 0 rert
gN
N 0 r ert
N
=
=
=r
N
N 0 ert
fiimdi de nfus artfl orann logaritmik forml yardmyla bulalm. Bunun iin
ncelikle fonksiyonun logaritmas alalm. Daha sonra ise logaritmik fonksiyonun
trevini alalm:
ln N = ln N 0 ert
d
rt
ln N 0 e
dt
gN =
) = N 1ert
0
N 0 r ert = r
Grld gibi, her iki yntemle bulduumuz nfus artfl oran ayndr ve rye
eflittir. Saysal bir rnek olarak, y = 12e0,02t fonksiyonunu ele alalm ve y deiflkeninin byme orann bulalm:
ln y = ln 12e0,02t
gy =
1
d
12(0, 02)e0,022t = 0, 02
ln y =
0,02t
dt
12e
Bir lkenin gayrisafi yurtii haslasn Y (t) ile, nfusunu da N (t) ile gsterelim.
Her ikisi de zamann bir fonksiyonu olsun. Kifli baflna gayrisafi yurtii hasla, toplam gayrisafi yurtii haslann lke nfusuna blnmesiyle elde edilir:
y (t ) =
Y (t )
N (t )
Kifli baflna gayrisafi yurtii haslann byme orann bulmak iin, nce y (t)nin
logaritmasn alr, daha sonra da trevini alrz:
15
16
Matematiksel ktisat
Y (t )
= ln Y (t ) ln N (t )
ln y(t ) = ln
N (t )
d
ln y (t )
dt
d
d
Y (t ) N (t )
= ln Y (t ) ln N (t ) =
dt
dt
Y (t )
N (t )
gy =
Y (t)nin byme orann gY ile, N (t)nin byme orann ise gN ile gsterirsek
kifli baflna gayrisafi yurtii haslann byme oran, gY = gY gN olarak bulunacaktr. rnein gayrisafi yurtii hasla yllk %4, nfus ise yllk %0,05 orannda byyorsa, kifli baflna gayrisafi yurtii hasla gY = 0,04 0, 005 = 0,035, yani yllk %3,5
orannda byyecektir.
Trigonometrik Fonksiyon Kural

Temel trigonometrik fonksiyonlarn trevleri afladaki gibi elde edilir:
d
d
sin x = cos x ve
cos x = sin x
dx
dx
Kapal Foksiyon Kural

Buraya kadar yaptmz trev alma ifllemlerinde hep, y = f (x) fleklindeki fonksiyonlarn trevlerini bulduk. ktisatta birok iliflki kapal fonksiyonlar fleklinde ifade edilir. rnein, farkszlk erileri ve efl rn erileri bunlardan bazlardr. Herhangi bir y = f (x) fonksiyonunu, F (y, x) y f (x) = 0 fleklinde bir kapal fonksiyon olarak yazabiliriz. Byle bir kapal fonksiyonun trevini nasl alrz? Bunun
bir yolu, fonksiyonu tekrar normal formunda, y = f (x) fleklinde ifade etmektir.
rnein, F (x, y) = y 4x3 + 5x2 4x = 0 fonksiyonunu y deiflkeni iin zp
y = 4x3 5x2 + 4x fleklinde yazabilir, daha sonra da trevini alabiliriz. Fakat bu
her zaman mmkn olmayabilir. rnek olarak afladaki fonksiyonu ele alalm:
F (y, x) y2 + x2 xy = 0
Bu fonksiyonu y cinsinde zerek y = f (x) formunda ifade etmemiz mmkn
deildir. Buna ramen, byle bir fonksiyon iin dy /dx trevini bulabiliriz. Bunun
iin kapal fonksiyon kuraln uygulamamz gerekir:
F (y, x) = 0 ise,
dF ( y , x )
dx
F
dy
y sabit
=
= x ,
dx
F
dF ( y , x )
y
dy
x sabit
Fy 0
Yukardaki kuralda dF (y, x) /dx veya Fx ile gsterilen trevi alrken, y deiflkenini bir sabit gibi dflnmemiz gerekmektedir. Ayn flekilde, dF (y, x) /dy veya Fy
ile gsterilen trevi alrken de x deiflkenini sabit bir say gibi dflnmeliyiz.
17
Kapal foknsiyon kuraln uygulayarak yukarda ele aldmz kapal fonsiyonun

trevini alalm:
F (y, x) y2 + x2 xy = 0
dF ( y , x )
= Fx = 2 x + y ,
dx
y sabit
dF ( y , x )
= Fy = 2 y + x
dy
x sabit
F
dy
2x + y
= x =
dx
Fy
2y + x
KNC VE DAHA YKSEK DERECEDEN TREVLER

Daha nce, bir fonksiyonun trevinin de yine bir fonksiyon olduuna dikkat ekmifltik. Bu gerek, bir fonksiyonun trevinin de trevinin alnabilecei anlamna
gelir. Yani, trevini aldmz bir fonksiyonun, tekrar trevini alabiliriz. Bunun iin
tek koflul, ilk trevin sabit bir say olmamasdr. rnein, dorusal bir fonksiyonun
trevi sabit bir say olaca iin, ikinci trevi yoktur. Buna karfllk, iki ve daha yksek dereceden polinomlarn ikinci trevleri vardr.
kinci kez trev alnarak elde edilen bu fonksiyona ikinci dereceden trev,
veya ksaca ikinci trev ad verilir. Aslnda, ikinci trev de bir fonksiyon olduuna gre, onun da trevi alnabilir. Dolaysyla, mevcut olmas kofluluyla bir
fonksiyonun ikinci, nc, drdnc ve daha yksek derecelerden trevlerinden
bahsedebiliriz. En sk kullanlan trevler, birinci ve ikinci trevlerdir. Bunun yannda, baz durumlarda daha yksek derecelerden trevlere de ihtiyacmz olabilir.
y = f (x) gibi bir fonksiyonun ikinci trevi, bu fonksiyonun trevinin trevidir
ve afladaki gibi gsterilir:
d ( f ( x ))
dx
d dy d 2 y
f ( x ) f ( 2 ) ( x )

dx dx dx 2
Yukardaki gsterimlerin hepsi ikinci trevi ifade etmektedir. rnein, y = x2

fonksiyonunun birinci ve ikinci trevleri afladaki gibi olacaktr:
dy
= 2 x,
dx
d2 y
dx 2
=2
Daha nce trevin bir fonksiyonun artan veya azalan bir fonksiyon olup olmadn gsterdiini renmifltik. Yukardaki fonksiyonun birinci trevi, xin pozitif
deerleri iin pozitif, negatif deerleri iin negatifdir. Bu da bize bu fonksiyonun,
xin negatif olduu blgede azalan bir fonksiyon olduunu, xin pozitif olduu
blgede ise artan bir fonksiyon olduunu gstermektedir. kinci trev ise bize
fonksiyonun birinci trevinin artan veya azalan bir fonksiyon olup olmad hakknda bilgi verir. Fonksiyonun birinci trevi o fonksiyonun eimi olduuna gre,
ikinci trev fonksiyonun eiminin nasl hareket ettii hakknda bilgi verir. Yukardaki fonksiyonun ikinci trevi sabit ve pozitiftir. Buradan fonksiyonun eiminin
srekli artt sonucunu karmaktayz.
kinci trev bir fonksiyonun

eiminin azald, artt
veya sabit kald hakknda
bilgi verir. kinci trev
pozitif ise eim artmakta,
negatif ise eim azalmakta,
sfr ise eim sabit
kalmaktadr.
18
SIRA SZDE
Matematiksel ktisat
D fi N E L M
kinci trevi daima pozitif
olan fonksiyonlar, dflbkey
fonksiyon olarak
S O R U
adlandrlr.
kinci
D trevi
K K A Tdaima negatif
olan fonksiyonlar, ibkey
fonksiyon olarak
adlandrlr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
y = x2 fonksiyonunun
SIRA SZDEgrafiini izerek, x < 0 iin fonksiyonun azaldn, x > 0 iin fonksiyonun arttn, fonksiyonun eiminin ise srekli arttn gsteriniz.
D fi N E L M
Eimi srekli
artan, yani ikinci trevi daima pozitif olan fonksiyonlar dflbkey
fonksiyon olarak adlandrlr. Bu fonksiyonlarn yerel minimum noktalar mevcuttur. rnein,S Oy R=Ux2 fonksiyonu dflbkey bir fonksiyondur. Bu fonksiyon x = 0
noktasnda en kk deerine ulaflr.
Eimi srekli
azalan, yani ikinci trevi daima negatif olan fonksiyonlar ise iDKKAT
bkey fonksiyon olarak adlandrlr. Bu fonksiyonlar yerel maksimum noktalar
mevcuttur. rnein, y = 5x x2 fonksiyonu ibkey bir fonksiyondur. nk ikinSIRA SZDE
ci trevi daima
negatiftir: f'' (x) = 2.
Yukarda ele aldmz y = x2 fonksiyonunun 3. trevi sfrdr. Yani fonksiyonun en fazla
iki trevi alnabilmektedir. Baz fonksiyonlarn ikiden daha fazla tAMALARIMIZ
revini almamz mmkndr. Bir fonksiyonun 3. trevi, 2. trevinin trevidir. Fonksiyonun 4. trevi ise, 3. trevin trevidir. nc dereceden trevleri gsterirken
afladaki gsterimleri
K T A P kullanrz:
N N
K T A P
d3y
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
dx
f ( x ) f ( 3) ( x )
TELEVZYON
4. ve daha yksek dereceden fonksiyonlar gsterirken ise genellikle afladaki

gsterimler tercih edilir:
dny
dx
NTERNET
f ( n) ( x )
MAKALE
rnein y = 10 x fonksiyonunun yksek dereceden trevleri mevcuttur:
y = 10 x = 10 x1 2
f ( x ) = 5x1 2
5
f ( x ) = x3 2
2
15 5 2
f ( x ) = x
4
75
( 4)
f ( x ) = x7
8
M
Bir fonksiyonun trevi
alnarak elde edilen
fonksiyon, marjinal
fonksiyon olarak
adlandrlr. Marjinal
fonksiyon, bir fonksiyonun
bamsz deiflkenindeki ok
kk bir deiflimin
fonksyonun deerini nasl
deifltirdiini gsterir.
MARJNAL FONKSYONLAR
Trevin iktisattaki en nemli kullanm alanlarndan biri marjinal fonksiyonlardr. Bir
fonksiyonun trevi alnarak elde edilen fonksiyon, marjinal fonksiyon olarak
adlandrlr. Marjinal fonksiyon, bir fonksiyonun bamsz deiflkenindeki ok kk bir deiflimin fonksyonun deerini nasl deifltirdiini gsterir. Dolaysyla, matematikteki trev kavramnn iktisattaki karflldr. ktisatta sklkla kullanlan bafllca marjinal fonksiyonlar arasnda marjinal hasla ve marjinal maliyeti sayabiliriz.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
1.AMALARIMIZ
nite - Trev ve Kurallar
K T C.
A Chiang
P
Trevin iktisattaki kullanmna iliflkin yardmc bir kaynak olarak Alpha
ve Kevin Wainwright isimli yazarlarn, Gazi kitabevi tarafndan eviri olarak baslan Matematiksel ktisadn Temel Yntemleri isimli kitabndan yararlanlabilir.
Marjinal Hasla
SIRA SZDE
19
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Bir maln satflndan elde edilen toplam hasla (TR), maln fiyat (P) ile satlan mal
miktarnn (Q) arpmna eflittir:
NTERNET
NTERNET
TR = Q
Toplam hasla fonksiyonu monopol piyasasnda faaliyet gsteren
bir firmaya
MAKALE
ait ise firmann karfl karflya kald fiyat talep edilen miktara bal olacaktr. Fiyat, talep edilen miktarn bir fonksiyonu olarak gsteren denkleme talep fonksiyonu
ad verildiini biliyoruz. Dorusal bir talep fonksiyonunu P = a bQ fleklinde yazabiliriz. Bu denklemde a > 0 ve b > 0 katsay adn verdiimiz sabit deerlerdir.
Bu talep fonksiyonunu toplam hasla ifadesinde yerine koyarak monopolc firmann toplam hasla fonksiyonunu sadece satlan mal miktarnn bir fonksiyonu
olarak elde edebiliriz:
MAKALE
TR = (a bQ) Q
TR = aQ bQ2
SIRA SZDE
SIRA SZDE
rnein, P = 100 2Q fleklinde ifade edilen bir talep fonksiyonu, bize afladaki toplam hasla fonksiyonunu verecektir:
D fi N E L M
TR = 100Q
D fi N E L M
2Q2
S O R U
Bu ifadeyi kullanarak, herhangi bir Q deeri iin toplam haslay
hesaplayabiliriz.
S O R U
Monopolc firma negatif eimli bir talep fonksiyonu ile karfl karflyadr.
satt
D K KFirmann
AT
rn miktar ile fiyat arasnda ters ynl bir iliflki vardr.
SIRA SZDE
N N
ktisat derslerinde marjinal hasla (MR), satfl miktardaki ilave bir birim artfln, toplam haslada meydana getirecei deifliklik olarak tanmlanmaktadr. Bu tanm deiflim oran olarak afladaki gibi ifade ederiz:
AMALARIMIZ
TR
Q
K T A P
Hasla fonksiyonunun trevi alnabilir, yani srekli bir fonksiyon olduunu varsayarsak, marjinal haslay miktardaki ok kk bir artfln, toplam
meyT E L E V Z haslada
YON
dana getirecei deifliklik olarak tanmlayabiliriz. Dier bir ifadeyle marjinal hasla, toplam hasla fonksiyonunun trevidir:
MR =
dTR
dQ
DKKAT
NTERNET
MAKALE
Bu tanma gre, yukardaki toplam hasla fonksiyonunun trevi
bize marjinal
haslay verecektir:
SIRA SZDE
Marjinal hasla, toplam

hasla fonksiyonunun
trevidir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
20
Matematiksel ktisat
MR =
dTR
= 100 4Q
dQ
Grld gibi, marjinal hasla fonksiyonu da toplam hasla fonksiyonu gibi

satlan mal miktarnnn bir fonksiyonudur. Marjinal hasla fonksiyonunu kullanarak, herhangi bir Q deeri iin marjinal hasla deerini bulabiliriz. rnein Q = 15
iin marjinal hasla, MR = 100Q 4(15) = 40 olacaktr.
Marjinal fonksiyolarla ilgili nemli bir noktay vurgulamamz gerekir. Deiflim
oran ile trev ifadelerinden elde edilecek marjinal hasla deerleri tam olarak ayn olmayacak, fakat birbirlerine ok yakn olacaktr:
TR dTR
Q
dQ
Bunun nedeni, trevin ok kk bir deiflimi ifade etmesidir. Buna karfllk

deiflim oran, herhangi bir miktardaki deiflimi gsterebilir. Bu noktay daha iyi
anlayabilmek iin, yukardaki rneimizi kullanarak marjinal haslay hem deiflim
oran hem de trev yardmyla hesaplayalm. nce, satfl miktarndaki bir birimlik
bir artfln toplam haslay nasl deifltirdiine bakalm. Q = 15 deerini toplam hasla fonksiyonunda yerine koyarsak
TR = 100(15) 2(15)2 = 1050
olarak elde ederiz. fiimdi satfl miktarndaki bir birimlik bir artfln toplam haslay
ne kadar artrdna bakalm. Q = 16 iin toplam hasla,
TR = 100(16) 2(16)2 = 1088
olacaktr. Burada Q = 16 15 = 1dir. Grld gibi, satfl miktarndaki biri birimlik artfl toplam haslay, TR = 1088 1050 = 38 kadar artrmfltr. Dolaysyla,
deiflim oran olarak elde edilen marjinal hasla
MR =
TR 38
=
= 38
Q
1
fiekil 1.5
TR
Marjinal
Haslann
Deiflim
Oran ve
Trev
Kullanlarak
Elde Edilmesi
Teetin eimi=
dTR
dQ
TR(Q)
A
Q
Q0=15
Q0+1=16
olarak elde edilir. Buna karfllk trev kullanarak, marjinal haslay 40

olarak elde etmifltik. Aradaki bu fark flekil zerinde grelim.
fiekil 1.5te deiflim oran ve trev kullanlarak elde edilen marjinal hasla deerleri arasndaki fark
gsterilmifltir. Toplam haslann trevini alarak elde ettiimiz marjinal
hasla, A noktasdaki teetin eimine eflittir. Deiflim orann kullanarak elde ettiimiz marjinal hasla ise
A ve B noktalar arasdaki dorunun eimine eflittir. Grld gi-
21
bi teetin eimi daha fazla olduu iin, trev kullanarak elde ettiimiz marjinal haslann deeri de, deiflim oran kullanarak elde ettiimiz marjinal haslann deerinden daha fazladr. Q deiflim miktar kldke her iki deer birbirine yaklaflacaktr.
SIRAbafllang
SZDE
Yukarda, TR = 100Q Q2 olarak verilen toplam hasla fonksiyonunda
deeri Q
= 15 olmak zere, Q iin srasyla {0,5; 0,2; 0,1; 0,05} deerlerini kullanarak, deiflim
oran yardmyla marjinal hasla deerlerini bulunuz ve bu deerlerin, Q kldke tD fi N E L M
rev kullanarak elde ettiimiz marjinal hasla olan 40 deerine yaklafltn gsteriniz.
S O R Uhasla, satlan
Hasla ile ilgili dier bir kavram da ortalama hasladr. Ortalama
birim baflna hasla deeridir ve toplam haslann satlan mal miktarna blnmesiyle elde edilir:
DKKAT
AR =
TR
Q
SIRA SZDE
AR =
TR 100Q 2Q
=
= 100 2Q
Q
Q
S satlan
O R U
Ortalama hasla,
birim baflna hasla
deeridir ve toplam
haslann satlan
D mal
KKAT
miktarna blnmesiyle elde
edilir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Burada da grld gibi, ortalama hasla fonksiyonu toplam hasla fonksiyonunu elde etmek iin kullandmz talep fonksiyonu ile ayndr. Gerekten de
toplam hasla fonksiyonunu TR = PQ olarak yazp, sonra da ortalama
N T E R N E T haslay bulursak, AR = TR /Q = P elde ederiz. Dier bir ifade ile, ortalama hasla maln fiyatna, yani talep fonksiyonuna eflittir.
Toplam hasla fonksiyonunu, ortalama haslay kullanarak da
M A Kifade
A L E edebiliriz:
TR = PQ = AR . Q
En sadaki ifadenin trevini alrsak marjinal haslay, ortalama hasla cinsinden
ifade etmifl oluruz. Bu trevi almak iin, arpm kuraln uygulamamz gerekecektir:
dTR dAR
dQ
=
Q+
AR
dQ
dQ
dQ
= AR Q + AR
MR = TR =
Yukarda TR' ve AR' ifadeleri srasyla, toplam hasla ve ortalama hasla fonksiyonlarnn trevlerini ifade etmektedir. Toplam hasla ile ortalama hasla arasndaki yukarda elde edilen iliflkiden faydalanarak verilen bir ortalama hasla fonksiyonundan toplam hasla ve marjinal hasla fonksiyonlarn elde edebiliriz. rnein,
ortalama hasla fonksiyonu AR = P = 120 3Q ise toplam hasla fonksiyonu,
TR = AR . Q = (120 3Q) Q = 120Q 3Q2
SIRA SZDE
D fi N E L M
N N
Ortalama hasla da, marjinal hasla gibi satlan mal miktarnn

bir fonksiyonuAMALARIMIZ
dur. rnein TR = 100Q 2Q2 olarak verilen bir toplam hasla fonksiyonundan ortalama hasla fonksiyonunu afladaki gibi elde ederiz:
2
NTERNET
MAKALE
22
Matematiksel ktisat
ve marjinal hasla fonksiyonu,

MR = AR' . Q + AR
= 3Q + 120 3Q
= 120 6Q
olarak bulunacaktr.
Toplam hasla, ortalama hasla ve marjinal hasla fonksiyonlar arasndaki iliflkiyi grmek iin, TR = aQ bQ2 gibi bir toplam hasla fonksiyonunu ele alalm.
Buradan ortalama hasla ve marjinal hasla fonksiyonlarn afladaki gibi elde
ederiz:
MR = a 2bQ
AR = a bQ
Grld gibi marjinal hasla fonksiyonunun eimi 2b iken, ortalama hasla
fonksiyonunun eimi bdir. Dier bir ifade ile, marjinal hasla fonksiyonu ortalama hasla fonksiyonundan daha diktir. Bu durum fiekil 1.6da grlmektedir.
fiekil 1.6
Toplam, Ortalama
ve Marjinal Hasla
Fonksiyonlar
TR
AR
MR
a
TR=0
TR
AR
MR
a/2b
a/b
a/2b
a/b
Hem ortalama hasla, hem de marjinal hasla dikey ekseni ayn noktadan kesmektedir. Bu nedenle btn Q deerleri iin marjinal hasla daima ortalama haslann altnda olacaktr: MR AR.
fiekil 1.6da Q arttka toplam haslann nce arttn sonra azaldn grmekteyiz. Toplam hasla, satfl miktar Q = a/2b olana kadar artmaktadr. Bu nedenle Q
< a/2b olan blgede, yani Q = a/2b noktasnn sol tarafnda toplam haslann trevi pozitif olacaktr. Yani bu blgede toplam hasla artan bir fonksiyondur. Dier bir
ifade ile, bu blgede marjinal hasla sfrdan byktr. Bunu sol taraftaki grafikte
de grmekteyiz. Q > a/2b olan blgede ise toplam hasla azalan bir fonksiyondur.
Dier bir ifade ile, marjinal hasla sfrdan kktr.
Toplam hasla fonksiyonun artan fonksiyondan azalan fonksiyona dnflt,
yani Q = a/2b olduu noktada, trev sfra eflittir. fiekilde grld gibi, bu noktadaki teet, miktar eksenine paraleldir, yani eimi sfrdr. Marjinal haslann sfr
olduu bu nokta, ayn zamanda toplam haslann maksimum olduu noktadr.
Buraya kadar bir monopol firmasnn hasla fonksiyonu ele aldk. Tam rekabet
piyasasnda faaliyet gsteren bir firmann toplam, marjinal ve ortalama hasla fonksiyonlar farkl olacaktr. Bir tam rekabet firmas fiyat veri ald iin, miktara ba-
23
l bir talep fonksiyonu ile karfl karflya deildir. Tam rekabet firmas iin fiyat btn satfl miktarlar iin ayndr. Bu durumda toplam hasla fonksiyonu TR = PQ
SIRA
fleklinde dorusal bir fonksiyon olacaktr. Bu firmann marjinal
veSZDE
ortalama hasla
fonksiyonlar da sabit ve fiyata eflit olacaktr:
SIRA SZDE
D fi N E L M
MR = AR = P
D fi N E L M
Bu marjinal hasla ve ortalama hasla fonksiyonlarnn grafiini izdiimizde

S O R U
miktar eksenine paralel tek bir sabit fonksiyon elde ederiz.
S O R U
Tam rekabet firmas miktar eksenine paralel bir talep fonksiyonu ile karfl
rn
D K Kkarflyadr.
AT
fiyat satlan mal miktarndan bamszdr ve firma piyasada oluflan fiyat veri olarak alr.
SIRA SZDE
Marjinal Maliyet
N N
Hasla iin yaptmz analizin bir benzerini maliyet iin de yapabiliriz. Marjinal
AMALARIMIZ
maliyet, retim miktarndaki bir birim artfln toplam maliyette
meydana getirdii
artfltr. Marjinal haslann toplam hasla fonksiyonunun trevi olduu gibi, marjinal maliyet de toplam maliyet fonksiyonunun trevidir. retim miktarnn bir
K T A PTC ile, marfonksiyonu olarak ifade edebileceimiz toplam maliyet fonksiyonunu
jinal maliyet fonksiyonunu ise MC ile gsterirsek, marjinal maliyet afladaki gibi
yazlabilir:
dTC
MC =
= TC
dQ
TELEVZYON
N T E R Nsonra
ET
Firmalarn marjinal maliyet fonksiyonlar genellikle nce azalan,
artan bir
grafie sahiptir. Byle bir marjinal maliyet fonksiyonunun elde edilebilmesi iin,
toplam maliyet fonksiyonunun belli zelliklere sahip olmas gerekir:
M A Kbir
A L Efonksiyon oli) Toplam maliyet fonksiyonu trevi nce azalan, sonra artan
maldr.
ii) retim miktar artarken toplam maliyet fonksiyonu asla azalmamaldr.
Afladaki gibi kbik bir fonksiyon, her iki zellii de taflmaktadr:
TR = aQ3 bQ2 + cQ + d,
a, b, c, d > 0
ve
DKKAT
b2 < 3ac
Bu fonksiyon nc dereceden bir polinomdur. Byle bir toplam maliyet

fonksiyonundan elde edilecek marjinal maliyet (MC) ve ortalama maliyet (AC)
fonksiyonlar flyle olacaktr:
MC = TC = 3aQ 2 2bQ + c
TC
d
AC =
= aQ 2 bQ + c +
Q
Q
Bu flekildeki maliyet fonksiyonlarnn grafikleri fiekil 1.7de gsterilmifltir. Grld gibi, toplam maliyet fonksiyonu monoton, yani srekli artan bir fonksiyondur. Buna karfllk, marjinal ve ortalama maliyet fonksiyonlar nce azalan, sonra artan bir grafie sahiptir. Bunun nedeni, her iki fonksiyonun da karesel birer
fonksiyon olmalardr.
SIRA SZDE
Marjinal maliyet
fonksiyonu, toplam maliyet
AMALARIMIZ
fonksiyonunun trevidir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
24
Matematiksel ktisat
fiekil 1.7
Toplam, Ortalama
ve Marjinal Maliyet
Fonksiyonlar
AC
MC
TC
MC
TC
AC
Aflada verilen toplam maliyet fonksiyonundan, ortalama maliyet ve marjinal

maliyet fonksiyonlarn elde edelim:
TC = 2,5Q3 13Q2 + 50Q + 12
Byle bir toplam maliyet fonksiyonundan elde edilecek ortalama maliyet fonksiyonu,
AC =
TC
12
= 2, 5Q 2 13Q + 50 +
Q
Q
ve marjinal maliyet fonksiyonu,

MC =
dTC
= 7, 5Q 2 26Q + 50
dQ
olarak bulunacaktr. Herhangi bir retim seviyesi iin ortalama veya marjinal maliyeti bulmak iin, retim miktarn elde edilen fonksiyonlarda yerine koymak yeterlidir. rnein Q = 10 iin ortalama ve marjinal maliyetler afladaki gibi olacaktr:
AC = 2, 5(10)2 13(10) + 50 +
12
= 171, 2
10
MC = 7, 5(10)2 26(1
10) + 50 = 540
Marjinal rn
Marjinal fiziki rn, retim

fonksiyonunun trevi
alnarak bulunur.
ktisat derslerinde herhangi bir retim faktrnn marjinal fiziki rnn, o retim faktrnden ilave bir birimin kullanlmas halinde toplam retim miktarnda
meydana gelecek artfl olarak renmifltik. Bu tanm, retim fonksiyonunun trevine karfllk gelmektedir. Sadece emek (L) faktr kullanarak mal veya hizmet
reten bir firmay ele alalm. Bu firmann retim fonksiyonunu iki temel zellie
sahip olmas gerekmektedir: (1) istihdam edilen emek faktr artarken retim
miktar da artmaldr, (2) retim miktarndaki artfl, azalan oranda olmaldr. lk
zellik emein marjinal fiziki rnnn pozitif olmas gerektiini sylemektedir.
kinci zellik ise, azalan marjinal fiziki rn veya azalan verimler yasasna
karfllk gelmektedir. Azalan verimler yasas, dier faktrler sabit iken bir retim
faktrnden kullanlan miktar artrmaya devam edersek toplam retime yapaca
katknn giderek azalacan sylemektedir.
fiimdi de bir retim fonksiyonunun sahip olmas gereken zelliklerin matematiksel karfllklarna bakalm. Birinci zellik, retim fonksiyonunun trevinin pozitif olmas anlamna gelmektedir. kinci zellik ise retim fonksiyonunun ikinci trevinin negatif olmas demektir. retim miktarn Q ile, emek faktrn L ile, emein marjinal fiziki rnn ise MPL ile gsterirsek, 1. ve 2. zellikleri afladaki gibi yazabiliriz:
1. zellik :
2. zellik :
dQ
= MPL > 0
dL
d 2Q
dL
d ( MPL)
<0
dL
Cobb-Douglas tipi bir retim fonksiyonu, yukardaki zellikleri salamaktadr.
rnein, Q = 300 L fonksiyonunu ele alalm. Bu fonksiyonun yukardaki iki zellie de sahip olduunu kontrol edebiliriz. nce bu fonksiyonun trevini alalm:
MPL
dQ
d
300 1
150
=
300 L =
=
>0
dL dL
2
L
L
Emein marjinal fiziki rnne eflit olan bu fonksiyon, btn L > 0 deerleri iin
pozitiftir. Dolaysyla bu fonksiyon, pozitif marjinal fiziki rn koflulunu salamaktadr. Bu retim fonksiyonunun azalan marjinal verimler yasasna uyup uymadn
grmek iin ikinci trevini almamz gerekmektedir. retim fonksiyonunun ikinci trevinin, MPL fonksiyonunun birinci trevine karfllk geldiine dikkat ediniz:
d 2Q
dL2
d ( MPL)
d 150
150 3 2
=
=
L
= 75L3 2 < 0
dL
dL L
2
Bu fonksiyon btn L > 0 deerleri iin negatiftir. Dolaysyla azalan marjinal

verimler yasas geerlidir.
retimde kullanlan retim faktrlerini sermaye ve emek olarak iki gruba ayrabiliriz. retim srecinde genellikle, retim miktarn deifltirmeden, bir faktrn
dier faktr yerine ikme edilmesi mmkndr. rnein ayn retim miktarnda,
kullanlan emek miktar azaltlarak bunun yerine daha fazla sermaye kullanlmas
mmkn olabilir. Bir faktrden daha fazla kullanldnda, artrlan miktar ile retim miktarn sabit tutmak iin dier faktrden azaltlmas gereken miktara arasndaki orana marjinal teknik ikme oran denir ve MRTS olarak gsterilir. Q(K, L)
gibi sermaye ve emek faktrlerinin kullanld bir retim srecinde, MRTS afladaki gibi tanmlanr:
MRTS =
dK
dL
Marjinal teknik ikme oran ayn zamanda efl-rn erilerinin eimine eflittir.
rnein, Q = K1/3 L2/3 fleklindeki bir retim fonksiyonunu ele alalm. Bu fonksiyonda sermaye faktr K ile gsterilmifltir. Marjinal teknik ikme orann bulmak
iin, retim fonksiyonunu sabit kabul ederek, fonksiyonu afladaki gibi kapal bir
fonksiyon olarak yazalm.
25
26
Matematiksel ktisat
F (K, L) = K1/3 L2/3 = Q

Bu fonksiyon, efl-rn erisi olarak bilinir. Marjinal teknik ikme orann bulmak iin kapal fonksiyon kuraln uygulamamz gerekir:
FK = 1 3 K 2 3 L2
FL = 2 3 K 1 3 L1 3
MRTS =
F
2 3K
K
2 3 K 1 3 L1 3
dK
=
= 2
= L =
2
3
2
3
13 L
L
dL
FK
1 3K
L
ESNEKLK
Firmalarn karfl karflya kaldklar nemli problemlerden biri, fiyat deiflikliklerinin
toplam haslalarnda yapaca etkinin tahmin edilmesidir. rnein, bir fiyat indirimi durumunda fiyatn dflmesi, toplam haslay azaltc bir etki yaratrken, satfllardaki indirim nedeniyle gerekleflecek olan artfl, toplam haslay artrc bir etki yaratacaktr. Bu nedenle net etkinin nasl olaca pek ak deildir. Negatif eimli bir
talep fonksiyonu ile karfl karflya olan bir firma rn fiyatn indirdiinde, toplam
haslann nasl deiflecei talebin fiyat esnekliine baldr.
Talebin fiyat esneklii, veya ksaca talep esneklii, fiyattaki bir deiflimin satlan mal miktarn nasl etkileyeceini gsteren bir lttr. Talep esneklii, satlan
mal miktarndaki yzde deiflimin fiyattaki yzde deiflime blnmesiyle bulunur:
E=
Miktardaki yzde dei im

Fiyattaki yzde dei im
ktisatta ok eflitli esneklikler sz konusudur. Bununla birlikte hepsinin hesaplanmasndaki mantk ayndr. Btn esneklikler iki yzde deiflimin birbirlerine orandr. Peki ama, bir deiflkenin yzde deiflimi nasl hesaplanr? rnein fiyat deiflkenini ele alalm. Fiyatta meydana gelen deiflimi yzdelik olarak hesaplamak iin, iki fiyat arasndaki fark bafllang fiyatna bleriz. Fiyatn P1 = 12den
P2 = 14e ykseldii durumu ele alalm. Bu durumda fiyattaki yzde deiflim,
P2 P1
P1
P 14 12 1
=
= ; 0, 16
12
6
P1
yaklaflk %16 olmufltur. Bu hesaplamadan hareketle esneklii afladaki gibi yazabiliriz:
Q
Q P
Q P
Q
E=
=
P
Q P P Q
P
Fiyattaki ok kk bir deiflimin etkisinden bahsettiimizde, Q/P terimini

dQ/dP trevi ile deiflirebiliriz. Bu durumda esneklik forml afladaki gibi olacaktr:
E=
dQ P
dP Q
Bu flekilde hesaplanan esneklik nokta esneklik olarak adlandrlr. Fiyat ile talep edilen miktar arasnda ters ynl bir iliflki olduu iin, bulacamz esneklik deeri negatif olacaktr. Esneklik deerlerini deerlendirirken genellikle nemli olan
mutlak byklkleridir. Esnekliin mutlak deerinin birden kk, birden byk ve
bire eflit olmasna gre, talep hakknda afladaki deerlendirmeler yaplr:
E < 1 ise inelastik talep.
E = 1 ise birim esnek talep.
E > 1 ise esnek talep.
fiimdi P = 50 2Q olarak verilen bir talep fonksiyonunu ele alalm ve fiyatn 30
olduu durumdaki talep esnekliini bulalm. Bunun iin nce dQ/dP trevini bulmamz gerekir. Fakat bu fonksiyon fiyat, miktarn bir fonksiyonu, P = P (Q) olarak ifade etmektedir. Bizim dQ/dP trevini bulabilmemiz iin miktar, fiyatn bir
fonksiyonu, Q = Q (P) olarak ifade etmemiz gerekir. Q = Q (P) fonksiyonu ters talep fonksiyonu olarak da adlandrlr. Ters talep fonksiyonunu elde etmek iin,
talep fonksiyonunu Q iin zmemiz gerekir:
1
P = 50 2Q 2Q = 50 P Q = 25 P
2
Bu durumda, dQ/dP = 1/2 olacaktr. Esneklii bulabilmek iin ayrca, P = 30

olduunda talep edilen miktara ihtiyacmz vardr. Bunu da fiyat, elde ettiimiz talep fonksiyonunda yerine koyarak buluruz: Q = 25 1/2(30) = 10. Artk esneklii
hesaplamak iin gerekli btn deerlere sahibiz:
E=
dQ P
1 30
= = 1, 5
dP Q
2 10
E >1 olduu iin talep fonksiyonunun bu noktada esnek olduu sonucuna

varrz.
Esneklik konusunda en sk karfltrlan husus, esneklik ile eim arasndaki farktr. Esneklik eim ile iliflkili olmasna ramen, ayn fley deildir. rnein, dorusal
bir talep fonksiyonunda eim her noktada ayn olmasna ramen, esneklik her
noktada farkl olacaktr. Bunu yukardaki rnekte grmekteyiz. P = 50 2Q olarak
verilen talep fonksiyonu iin bulduumuz esneklik deeri P ve Qya bal olarak
deiflen bir fonksiyondur. Bununla birlikte bu talep fonksiyonunun eimi her yerde -2dir.
Esnekliin her yerde ayn olduu fonksiyonlar da vardr. Bu tr fonksiyonlar
sabit esneklik fonksiyonlar olarak adlandrlrlar. rnein P = 4Q-1/2 fonksiyonunu ele alalm ve talep esnekliini bulalm. ncelikle ters talep fonksiyonunu bulmamz gerekir:
1 2
Q = P = 16 P2
4
Bu fonksiyonun trevini esneklik formlnde yerine koyarsak
E=
dQ P
P
P2
= 32 P3 = 32
dP Q
Q
Q
27
Talep edilen miktar, fiyatn

bir fonksiyonu olarak ifade
eden fonksiyona ters talep
fonksiyonu ad verilir.
28
Matematiksel ktisat
ifadesini elde ederiz. Bu ifadede Q yerine ters talep fonksiyonunu yerlefltirir ve gerekli sadelefltirmeleri yaparsak, talep esnekliini afladaki gibi buluruz:
E=
dQ P
P2
= 32
= 2
dP Q
16 P2
Grld gibi, esneklik Q veya P deerlerine bal olmadan her yerde ayndr. Bu fonksiyonun eimi ise her yerde ayn deildir.
Esneklik ile toplam hasla arasnda ne gibi bir iliflki vardr? Bu soruyu cevaplamak iin nce toplam haslay ele alalm. Toplam hasla TR = PQ olduuna gre,
fiyat artflnn toplam hasla zerindeki etkisini grmek iin afladaki treve bakmalyz:
dTR
dP
Dikkat ediniz, yukardaki trevi bulabilmemiz iin toplam haslay miktarn bir
fonksiyonu, TR (Q) olarak deil, fiyatn bir fonksiyonu, TR (P) olarak yazmamz
gerekir. Fiyat ve talep edilen miktar, talep fonksiyonu araclyla birbirleri ile iliflkili olduundan, bunu yapmak zor deildir. Yapmamz gereken ters talep fonksiyonu ad verdiimiz Q (P) fonksiyonunu elde etmektir. Bunu daha nce yapmfltk. Bu fonksiyonu toplam hasla ifadesinde yerine koyarsak toplam haslay fiyatn bir fonksiyonu olarak ifade etmifl oluruz:
TR (P) = P . Q (P)
Buradan dTR/dP trevini elde etmek iin, arpm kuraln uygulamamz gerekir:
dTR( P ) dP
dQ( P )
=
Q +
P
dP
dP
dP
dQ( P)
= Q+
P
dP
dP
= 1
dP
Bu ifadeyi Q parantezine alalm:
dTR( P )
dQ( P ) P
= Q 1 +

dP
dP Q
Parantez ierisindeki ikinci ifadenin talebin fiyat esneklii olduu grlmektedir. Bunu ifadede yerine koyarsak:
dTR( P )
= Q (1 + E )
dP
Talebin fiyat esnekliinin negatif olduunu hatrlayalm. Bu nedenle eer E > 1

ise, dTR/dP < 0 olacaktr. Dolaysyla, fiyattaki bir indirim toplam haslay artracaktr.
Eer E < 1 ise, dTR/dP > 0 olacaktr ve fiyattaki bir indirim toplam haslay azaltacaktr:
29
E >1
E <1
dTR( P)
< 0 P , TR
dP
dTR( P)
> 0 P , TR
dP
Eer E =1 ise, dTR/dP = 0 olacaktr ve fiyat deifliklii toplam haslay etkilemeyecektir.
TKETM VE TASARRUF
ktisat derslerinden Keynesyen tketim fonksiyonunun toplam tketim harcamalarn
(C) , gelir (Y) ile akladn biliyoruz: C (Y). Bu fonksiyon, kamu sektrnn ve dolaysyla vergilerin olmad basit bir ekonomi iin, genellikle C = c0 + c1Y fleklindeki
dorusal bir fonksiyon olarak yazlr. Fonksiyondaki c1 katsays zel bir neme sahiptir. Marjinal tketim eilimi ad verilen bu katsay, gelirdeki bir liralk artfln ne
kadarnn tketime gittiini gsterir. Bu aklamadan anlafllaca gibi aslnda marjinal
tketim eilimi, tketim fonksiyonunun trevinden baflka bir fley deildir:
Marjinal Tketim Eilimi (MPC) =
Marjinal tketim eilimi,

tketim fonksiyonunun
trevi alnarak bulunur.
dC
= C = c1
dY
Yine iktisat derslerinden, toplam gelirin tketime gitmeyen ksmnn tasarruf

edildiini biliyoruz: Y = C + S. Bu iliflkiyi kullanarak bir tasarruf fonksiyonu elde
edebiliriz:
Y=C+S S=YC
S = Y c0 c1Y
S = c0 + (1 c1)Y
Elde ettiimiz bu tasarruf fonksiyonu, tketim fonksiyonunun aksine pozitif eimlidir. Tasarruf fonksiyonunun trevi bize marjinal tasarruf eilimini verir. Marjinal tasarruf eilimi, gelirdeki bir liralk artfln ne kadarnn tasarruf edildiini gsterir:
Marjinal Tasarruf Eilimi (MPS) =
dS
= S = 1 c1
dY
Marjinal tasarruf eilimi ile marjinal tketim eiliminin toplamlarnn bire eflit
olduuna dikkat ediniz: MPS + MPC = (1 c1) + c1 = 1. Elde edilen gelirin ya tketime, ya da tasarrufa gittii dflnlrse, bu sonu hi de srpriz deildir.
Yukardaki aklamalar erevesinde C = 150 0,8Y olarak verilen bir tketim
fonksiyonundan hareketle, marjinal tketim eilimi, tasarruf fonksiyonu ve marjinal tasarruf eilimini elde edebiliriz. Marjinal tketim eilimi MPS = C' = 0.8 olacaktr. Marjinal tasarruf eilimini bulmak iin tasarruf fonksiyonuna ihtiyacmz
yoktur. MPC + MPS = 1 olduuna gre, MPS = 1 0,8 = 0,2 olacaktr. Tasarruf
fonksiyonu ise
S = Y C = Y 150 + 0,8Y
= 150 + (1 0,8)Y
= 150 + 0,2Y
olarak elde edilir.
Marjinal tasarruf eilimi,

tasarruf fonksiyonunun
trevi alnarak bulunur.
30
Matematiksel ktisat
zet
N
A M A
N
A M A
Limit ve sreklilik kavramlarn aklayabilmek

ve fonksiyonlarn limitlerini bulmak
Matematikteki trev kavram, iktisadi analizde
ok nemli bir yer iflgal etmektedir. Birok iktisadi kavram ancak trev yardmyla ifade edilebilmektedir. Bu nedenle trev kavram, iktisadi analizleri matematik yardmyla yapabilmemiz iin
nemli bir ara olarak karflmza kmaktadr.
Limit, bir fonksiyonun bamsz deiflkeni belli
bir deere yaklaflrken, fonksiyonun yaklaflt
deeri gsterir. Sadan limit, bir f (x) fonksiyonunun, x aya yaklaflrken sadan limiti x aya,
adan daha byk deerlerden yaklaflrken fonksiyonun yaklaflt deerdir. Soldan limit, bir f (x)
fonksiyonunun, x aya yaklaflrken soldan limiti
x aya, adan kk deerlerden yaklaflrken
fonksiyonun yaklaflt deerdir.
Eer bir fonksiyonun sadan ve soldan limitleri
mevcut ve birbirlerine eflit ise bu fonksiyonun limiti vardr. Bu durumda sadan ve soldan limitler fleklinde ifade etmeye gerek yoktur ve +/-
iflaretlerini kullanmadan sadece fonksiyonun limitinden bahsedebiliriz. Bir fonksiyonun bir a
noktasnda sadan ve soldan limitleri mevcut olsa bile, bu limitler birbirlerine eflit deilse bu
fonksiyonun a noktasnda limiti yoktur.
Bir fonksiyonun limiti mevcut ise ve bu limit
fonksiyonun deerine eflit ise o fonksiyon srekli bir fonksiyondur.
Trevin matematiksel ve iktisadi anlamn aklayabilmek, fonksiyonlarn trevlerini almak
Trev, birbirleriyle iliflkili iki deiflkenden biri artarken dier deiflkenin nasl deifleceini gsterir. Bir fonksiyonun trevinin alnabilmesi iin,
srekli olmas ve keskin kflelere sahip olmamas gerekir.
Bir fonksiyonun herhangi bir noktadaki trevi,
fonksiyonun o noktada artan m, yoksa azalan
m olduunu gsterir. Fonksiyonun bir noktadaki trevi pozitif ise, fonksiyon o noktada artandr. Fonksiyonun bir noktadaki trevi negatif ise
fonksiyon bu noktada azalandr.
Trevini aldmz bir fonksiyonun, tekrar trevini alabiliriz. Bunlara yksek dereceden trevler
ad verilir.
N
A M A
N
A M A
Marjinal kavramn aklamak

Bir fonksiyonun trevi alnarak elde edilen fonksiyon, marjinal fonksiyon olarak adlandrlr.
Marjinal fonksiyon, bir fonksiyonun bamsz deiflkenindeki ok kk bir deiflimin fonksyonun deerini nasl deifltirdiini gsterir.
Trevi iktisadi analize uygulamak
Monopolc firma negatif eimli bir talep fonksiyonu ile karfl karflyadr. Firmann satt rn
miktar ile fiyat arasnda ters ynl bir iliflki vardr. Marjinal hasla, toplam hasla fonksiyonunun
trevidir. Marjinal maliyet, retim miktarndaki
bir birim artfln toplam maliyette meydana getirdii artfltr. Marjinal maliyet toplam maliyet fonksiyonunun trevidir.
Bir firmann retim fonksiyonu iki temel zellie
sahiptir: (1) pozitif marjinal fiziki rn, (2) azalan marjinal verimler yasas. Marjinal fiziki rn,
bir retim faktrnden ilave bir birimin kullanlmas halinde toplam retim miktarnda meydana
gelecek artfltr.
Talebin fiyat esneklii, veya ksaca talep esneklii, fiyattaki bir deiflimin satlan mal miktarn nasl etkileyeceini gsteren bir lttr. Talep esneklii, satlan mal miktarndaki yzde deiflimin
fiyattaki yzde deiflime blnmesiyle bulunur.
Marjinal tketim eilimi, gelirdeki bir liralk artfln ne kadarnn tketime gittiini gsterir. Marjinal tketim eilimi, tketim fonksiyonunun trevi alnarak bulunur. Marjinal tasarruf eilimi,
gelirdeki bir liralk artfln ne kadarnn tasarruf
edildiini gsterir. Tasarruf fonksiyonunun trevi bize marjinal tasarruf eilimini verir.
31
Kendimizi Snayalm
1. lim x 3 x 2 + 5 limiti afladakilerden hangisidir?
x2
a.
b.
c.
d.
e.
48
52
64
42
36
2. Bir f (x) fonksiyonunun x 2ye, 2den kk deerlerden yaklaflrken limitine ne ad verilir?

a. Sadan limit
b. Soldan limit
c. Sonsuz limit
d. Srekli limit
e. Sonlu limit
3. y = 2x(2x 5)2 fonksiyonunun trevi afladakilerden hangisidir?
a. f' (x) = 20x2 120x 25
b. f' (x) = 24x2 120x 25
c. f' (x) = 24x2 100x + 25
d. f' (x) = 24x2 40x 25
e. f' (x) = 24x2 120x + 25
4. Bir firmann satt rnn fiyat her yl %3, satfllar
ise %2 artmaktadr. Bu firmann toplam haslasnn byme oran nedir?
a. %2
b. %3
c. %4
d. %5
e. %6
5. Afladaki fonksiyonlardan hangilerinin 4. dereceden trevi alnabilir?
(i) y = 2x2 3x
(ii) y = 15x4 3x3 + 2x2
(iii) y = 2 x
(iv) y = 18x 4
a. (i)
b. (ii)
c. (ii), (iii)
d. (iii), (iv)
e. (i), (iii)
6. Bir maln talep fonksiyonu P = 100 2/3Q ise, bu

firmann marjinal hasla fonksiyonu afladakilerden
hangisidir?
a.
b.
c.
d.
e.
4
MR = 100 Q
3
2
MR = 100 Q
3
4 2
MR = 100 Q
3
1 2
MR = 100 Q
3
4 2
MR = Q
3
7. Bir firmann maliyet fonksiyonu TC = 4Q3 20Q2 +

60Q + 40 ise, bu firmann marjinal maliyet fonksiyonu
afladakilerden hangisidir?
a. MC = 12Q 40
b. MC = 12Q2 40Q + 60
c. MC = 24Q2 40Q + 60
d. MC = 12Q2 40Q
e. MC = 12Q2 + 40Q 60
8. retim fonksiyonu Q = 8L3/4 ise, emein marjinal fiziki rn afladakilerden hangisidir?
a. MPL = 6L-1/4
b. MPL = 24L-2/4
c. MPL = 24L-1/4
d. MPL = 12/4L-1/4
e. MPL = 4L-1/4
9. Bir efl-rn erisi 1240 = 2K1/2 L1/2 olarak verilmifltir. Sermaye faktrnden 10 birim, emek faktrnden 5
birim kullanldnda, marjinal teknik ikme oran afladakilerden hangisidir?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 2,5
e. 1,5
10. P = 123Q-3/4 fleklindeki bir talep fonksiyonunda,
P = 15 olduunda talep esneklii afladakilerden hangisidir?
a. 2,5
b. 3
c. 3/4
d. 3/4
e. 1,5
32
Matematiksel ktisat
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c
Yantnz yanlfl ise Limitin zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Limit ve Sreklilik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trev Alma Kurallar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Logaritmik Fonksiyon Kural konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kinci ve Daha Yksek Dereceden Trevler konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Marjinal Fonksiyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Esneklik konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b
3. e
4. d
5. c
6. a
7. b
8. a
9. b
10. e
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
2
y = 32x fonksiyonunun trevini almak iin stel fonksiyon ve zincir kurallarn birlikte kullanmamz gerekir.
Bu fonksiyonu y = 3z ve z = 2x2 olarak tanmlarsak
dy/dx trevi afladaki gibi bulunur:
2
y = 32x
dy 2 x 2
= 3 ln 3(4 x ) = 32 x 4 x ln 3
dx
Sra Sizde 2
y = x2 fonksiyonunun grafii aflada grlmektedir.
Grafikte x artka, fonksiyonun eiminin de arttn
gzlemliyoruz. Fonksiyonun eimi x arttka srasyla {12; -2; 0; 3; 14} olmaktadr. Bu fonksiyon dflbkey bir
fonksiyondur. Bunu fonksiyonun ikinci trevinin pozitif olmasndan anlamaktayz. Grld gibi bu fonksiyon, x = 0 noktasnda bir minimum noktaya sahiptir.
y
Eim=-12
Eim=14
Eim=3
Eim=-2
x
0
Eim=0
Sra Sizde 3
Bafllang deeri Q0 = 15 olarak alndnda, Q = {0,5;
0,2; 0,1; 0,05} deerleri iin Q1 = {15,5; 15,2; 15,1;
15,05}olacaktr. Bu Q1 deerleriyle hesaplanan toplam
hasla deerleri ve karfllk gelen TR ve MR deerleri
afladaki tabloda grlmektedir. Tabloya gre, Q deeri kldke, marjinal hasla deeri trev kullanlarak bulduumuz 40 deerine yaklaflmaktadr.
Q
0,5
0,2
0,1
0,005
Q1
15,5
15,2
15,1
15,005
TR(Q1)
1069,5
1057,92
1053,98
1050,2
TR(Q0)
1050
1050
1050
1050
TR(Q1)
19,5
7,92
3,98
0,19995
MR = TR/Q
39
39,6
39,8
39,99
Yararlanlan Kaynaklar
Chiang, A. C. and Wainwright, K. (2005). Fundamental Methods of Mathematical Economics, 4th
Edition, Boston: McGraw-Hill.
Klein, M. W. (2002). Mathematical Methods for Economics, 2nd Edition, New York: Addison-Wesley.
Rosser, M. (2003). Basic Mathematics for Economist,
2nd Edition, London: Routledge.
Werner, F. and Sotskov, Y. N. (2006). Mathematics of
Economics and Business, London: Routledge.
33
MATEMATKSEL KTSAT
Amalarmz
N
N
N
N

Fonksiyon kavramn ve fonksiyonla iliflkili dier temel kavramlar tanmlayabilecek,
Fonksiyonlarn matematiksel zelliklerini aklayabilecek,
Dorusal fonksiyonlar tanmlayp iktisattaki kullanm alanlarn rnekleyebilecek,
Karesel fonksiyonlarn zmn yapp iktisadi uygulamalarn gsterebilecek
Anahtar Kavramlar
Fonksiyon
Tek deiflkenli fonksiyon
Dorusal fonksiyon
Karesel fonksiyon
Fonksiyonun Grafii
indekiler
Matematiksel ktisat
Tek Deiflkenli
Fonksiyonlar
FONKSYON KAVRAMI VE
FONKSYONLA LfiKL TEMEL
KAVRAMLAR
FONKSYONLARIN ZELLKLER
DORUSAL FONKSYONLAR
KARESEL (KUADRATK)
FONKSYONLAR
Tek Deiflkenli Fonksiyonlar

FONKSYON KAVRAMI VE FONKSYONLA LfiKL
TEMEL KAVRAMLAR
Teorik ve uygulamal matematikte nemli bir kavram olan fonksiyonlar, iktisat bilimi ierisinde de birok uygulama alan bulmaktadr. ktisadi olaylar incelerken
arz ve talep fonksiyonu, maliyet fonksiyonu, retim fonksiyonu, tketim fonksiyonu gibi birok tanmla karfllaflrz. Bu kadar sk karfllafltmz bir kavram daha iyi
anlayabilmek iin nce fonsiyonlarla ilgili temel kavramlar inceleyip sonrasnda da
tek deiflkenli fonksiyonlarn iktisatta kullamna ynelik uygulamalar yapacaz.
Bir fonksiyonel iliflkide deiflik deerler alabilen niceliklere deiflken ad verilir. Bir deiflkenin veri deerindeki deiflme, baflka bir deiflkende bir deiflmeye
yol ayorsa veri deiflken dier deiflkenin bir fonksiyonudur ve aralarnda fonksiyonel bir iliflki vardr. Ksaca bir fonksiyon, bir niceliin (kt) baflka bir nicelie
(girdi) ne fleklide bal olduunu ifade eden zel bir iliflki trdr. Fonksiyonel
iliflkiler genellikle girdiye karfllk kty bulmak iin ne yaplmas gerektiini gsteren bir formlle belirtilir. rnein bir dairenin alan yarapnn fonksiyonudur
ve A=r2 forml ile hesaplanabilir. Farkl boyutlardaki dairelerin yaraplar da
farkl olacandan deiflkenin veri deeri deiflmektedir. Buna bal olarak da belirtilen formle gre hesaplanacak alan deiflecektir. ktisatta da aralarnda fonksiyonel iliflki bulunan birok deiflkenle karfllaflrz. rnein harcanabilir gelir arttnda tketim harcamalar da artar. Yani tketim, harcanabilir gelirin bir fonksiyonudur. Bir maln fiyat arttnda talep edilen miktar dfler. Dolaysyla talep edilen
miktar, fiyatn bir fonksiyonudur.
Bir deiflkenin, baflka bir deiflkenin fonksiyonu olduunu ifade etmek iin her
zaman matematiksel bir formle ihtiyacmz olmaz. rnein Tablo 2.1 de 2004 2010 dneminde Trkiyenin reel GSYIH verileri gsterilmektedir. Bu tablo da
GSYIHyi takvim ylnn ya da zamann bir fonksiyonu olarak ifade etmektedir.
Yl
GSYIH
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
83485591 90499731 96738320 101254625 101921730 97003114 105738813
Bazen gnlk hayatmzda da bilerek veya bilmeyerek fonksiyonel iliflkilerden

bahsederiz. rnein kadnlarn eitim dzeyi artarsa bebek lmlerinin azalacan syleriz. Yani kadnlarn eitim dzeyi ile bebek lmleri arasnda bir fonksiyo-
Tablo 2.1
Sabit (1988)
fiyatlarla
Harcamalar
Yntemiyle GSYIH
Kaynak: Trkiye
Cumhuriyeti Merkez
Bankas
36
Matematiksel ktisat
nel iliflki kurarz. Ya da lkedeki yatrm dzeyinin artflna bal olarak mill gelirin de artmas gerektiini belirtiriz. Ksaca fonksiyon aslnda hayatmzn iine yerleflmifl bir kavramdr.
ki deiflken arasndaki fonksiyonel iliflki bir grafik yardm ile de gsterilebilir.
fiekil 2.1de arz yanl iktisadn nemli kavramlarndan biri olan Laffer erisi bulunmaktadr. Bu eri vergi oranlar ile devletin tahsil edecei toplam vergi gelirleri
arasndaki iliflkiyi gsterir. Buna gre, bireyler vergi oranlarnda yaplacak artfllara tepki verirler. Vergi dzeyindeki artfl belli bir noktaya kadar devletin vergi gelirlerinin artmasn salarken, vergilerin daha da ykseltilmesi bireylerin vergi demekten kanma eilimi gstermesine, dolaysyla devletin vergi gelirlerinin azalmasna yol aar. U durumlar ele alrsak; vergi oran %0 ise elbette vergi geliri de
sfr olacaktr, vergi oran %100 olduunda ise kimse tm kazancn devlete vergi
olarak vermek istemeyeceinden gene vergi geliri sfr olur.
fiekil 2.1
Laffer Erisi
Vergi Geliri
100
Vergi Oran
Tm bu iliflkilerin ortak zellii bir deiflkenin deerini baflka bir deiflkenin

deeri ile iliflkilendirirken belli bir kurala bal kalmasdr. Bu kural ise deiflkenlerin neler olduklarna ve aralarndaki iliflkilerin yapsna bal olarak deiflmektedir.
Fonksiyonla liflkili Temel Kavramlar

Kme: Kme birtakm nesnelerden oluflan bir topluluktur. Bir kmeyi oluflturan
nesnelere, bu kmenin elemanlar ad verilir. Kmeler genellikle A, B, C, ..... gibi
byk harflerle ve elemanlar da a,b,c, ...... gibi kk harflerle gsterilir. rnein
2001 yl itibariyle Nobel dl alan iktisatlar fleklinde tanmlanan bir kmenin
46 tane eleman vardr. Bir nesnenin, bir kmenin eleman olduunu belirtmek
iin sembol kullanlr. rnein Nobel dl alan iktisatlar kmesine N dersek;
Robert Mundell N
James Tobin N.
Sral ikili: A ve B gibi iki kme verilsin. a ve b B olmak zere, bunlardan oluflturulan (a,b) iftine bir sral ikili denir. (a,b) sral ikilisinde aya sral ikilinin birinci terimi (koordinat), bye sral ikilinin ikinci terimi (koordinat) ad verilir. (a,b) ve (c,d) gibi iki sral ikilinin eflit olabilmesi iin gerek ve yeter koflul, sral ikililerin birinci ve ikinci koordinatlarnn karfllkl olarak eflit olmasdr. Yani
(a, b) = (c, d) a = c ve b = d olmaldr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
2. nite - Tek Deiflkenli Fonksiyonlar

S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
a b ise (a, b) (b, a)
Bant: A ve B kmeleri verilmifl olsun. A x B kmesinin her alt kmesine A

SIRA SZDE
kmesinden B kmesine bir bant denir.
Fonksiyon: Bir kmenin elemanlar, baflka bir kmenin elamanlar ile iliflki
ierisinde olabilir. Bu iliflkinin baz kurallar erevesinde oluflturulan
zel bir biiAMALARIMIZ
mine de fonksiyon ad verilir. Bir kmenin her elaman dier kmenin tek bir eleman ile efllefliyorsa buna fonksiyon ad verilmektedir.
K T A P tanmlanan
Bofl olmayan A ve B kmeleri verilsin. A kmesinden B kmesine
bir f bants afladaki koflullar salarsa fye Adan Bye bir fonksiyondur denir:
i. f bants altnda Ann her eleman Bnin en az bir eleman ile efllenmelidir.
E L E V Z Y Oile
N efllenmeii. f bants altnda Ann her eleman Bnin birden fazla Teleman
melidir.
Fonksiyonun bu tanmndan hareketle, her fonksiyonun bir bant olmas gerekir ancak her bant bir fonksiyon olmayabilir.
NTERNET
X kmesinin her elemann Y kmesinin yalnzca bir eleman ile efllefltiren
fonksiyonu
N N
37
SIRA SZDE
Adan Bye bir f bantsnn

bir fonksiyon olabilmesi iin
A kmesinin AMALARIMIZ
her eleman B
kmesinin tek bir eleman
ile efllenmelidir.
K T A P
TELEVZYON
Tanm Kmesi: Kuraln
uyguland tm girdi
saylarnn kmesidir.
NTERNET
Deer Kmesi: Tm kt
saylarnn kmesidir.
f :X aY
fleklinde gsterilir. Bu durumda X kmesi fonksiyonun tanm kmesidir. Verilen kurala gre gerekleflen deerler kmesi ise fonksiyonun deer kmesidir.
rnein fonksiyonla belirlenen kural katn alp iki ekle fleklinde olsun. Bu
kural ksaca y=3x+2 fleklinde veya (x) = 3x+2 fleklinde gsterebiliriz. Tanm kmesinin elemanlar da 2 ve -3 olsun. Bu durumda deer kmesinin elemanlar da
8 [y=3 (2)+2) ] ve -7 [y=3 (-3)+2 ] olur. 2 girdisine 8 ktsn atayan yi gstermek
iin (2)=8 yazlr ve 2 noktasnda 8e eflittir biiminde okunur. Benzer olarak
(-3)=-7 dir.
2
Girdi
katn alp iki ekle
8
kt
Bir fonksiyon iin girdi saylarn temsil eden bir deiflken bamsz deiflken
olarak adlandrlr. kt saylarn temsil eden bir deiflken ise baml deiflken olarak adlandrlr. nk alaca deer, bamsz deiflkenin ald deere baldr.
y =(x) flekildeki bir fonksiyonda, y baml deiflken ya da fonksiyonun deeridir. ktisatta y deiflkenine isel deiflken de denir. x ise bamsz deiflken ya da
fonksiyonun argmandr. x deiflkenine ise genellikle dflsal deiflken denir.
(x) fonksiyonu x in herhengi bir deeri iin y ye tek bir deer atarken farkl
fonksiyonel biimlerde olabilir. y = +x fleklindeki bir fonksiyonda yunan alfabesinden harfler olan ve parametre olarak adlandrlr. Parametre bir etki ya da
iliflki gstermek iin kullanlan deiflkendir. Parametrelerin saysal deerleri belirlendikten sonra bamsz deiflkenin farkl deerlerine gre fonksiyonun deerini
bulabiliriz. rnein basit Keynesyen tketim fonksiyonunda Tketim (C ), harcanabilir gelir (Yd ) ile iliflkilendirilmektedir. Bu iki deiflken arasndaki fonksiyonel
iliflki C=200+0,7Yd fleklinde belirlenmifl ve harcanabilir gelirin farkl deerlerine
bal olarak tketim miktarlar hesaplanarak Tablo 2.2 de gsterilmifltir.
sel deiflken: Deeri

model tarafndan belirlenen
deiflkendir.
Dflsal deiflken: Deere
modelin dflnda belirlenen
deiflkendir. Bir modelde
isel olan bir deiflken
baflka bir modelde dflsal
olabilir.
38
Matematiksel ktisat
Tablo 2.2
Keynesyen Tketim
Fonksiyonu
Yd
1000
2000
3000
4000
200
900
1600
2300
3000
Fonksiyonlarn Grafiklerinin izilmesi
fiekil 2.2
Tketim
Fonksiyonu
Tablo 2.2de bamsz deiflken olan harcanabilir gelirin farkl deerlerine bal
olarak baml deiflken olan tketimin deerleri gsterilmektedir. Tketim fonksiyonunun grafiini izebilmek iin gerekli olan sral ikilileri bu tablodan yararlanarak elde edebiliriz. Sral ikililer bir parantez ierisinde ve birbirinden virgl ile
ayrlarak gsterilir. Parantezin iindeki ilk say fonksiyonun argmann, ikinci say ise fonksiyonun deerini temsil eder. y =(x) fleklindeki bir fonksiyonda sral
ikililer (x, y) biiminde gsterilir. Tablo 2.2den elde edilen sral ikililerden bazlar (1000,900), (2000,1600), (3000,2300) fleklindedir.
Sral ikililer kartezyen dzlemi zerinde iflaretlendikten sonra belirlenen noktalar birlefltirilerek fonksiyonun grafiine ulafllr. Kartezyen dzlemi eksen olarak
adlandrlan birbirine dik iki dorunun kesifltirilmesi ile oluflturulur. izilen yatay
ve dikey eksenler belirli bir orijin (merkez ya da odak) noktasnda kesiflir. Yatay
eksene ayn zamanda x ekseni, dikey eksene ise y ekseni denmektedir. Kartezyen
dzleminde x deiflkeninin deerleri yatay eksende, y deiflkeninin deerleri dikey eksende llr. xin pozitif deerleri orijin noktasnn sanda, negatif deerleri ise orijin noktasnn solunda yer alr. ynin pozitif deerleri orijin noktasnn stnde, negatif deerleri ise orijin noktasnn altnda gsterilir. Bir noktann koordinatlar sral ikilinin deerleridir ve dzlemde o noktann adresini temsil eder. (x,y)
sral ikilisinin x koordinatna apsis, y koordinatna ise ordinat ad verilir. Dolaysyla orijin (0,0) koordinatlar ile gsterilir.
fiekil 2.2de tketim fonksiyonu iin belirlenen sral ikililer
C
kartezyen dzleminde iflaretlenM
mifl ve sonrasnda bu belirlenen
1600
noktalar birlefltirilerek tketim
fonksiyonunun grafii elde edilmifltir.
L
Bir fonksiyonun grafii koor900
dinatlar
sral ikililer tarafndan
(1000,900)
belirlenen tm noktalarn birlefltirilmesi ile elde edilir. Harcana200
bilir gelirin [0,2000] aralnda taK
nmland tketim fonksiyonun
Yd
grafii fiekil 2.2de KM dorusu
2000
1000
ile gsterilmektedir. Bu doru
tablo 2.2deki verilerden yararlanlarak iflaretlenen ilk 3 nokta birlefltirilerek elde edilmifltir. Tablodaki dier sral
ikililerden elde edilecek noktalarn da bu doru zerinde yer aldklar gsterilebilir. Bir noktadan sonsuz sayda doru geebilmesine ramen, iki nokta birlefltirilerek sadece bir doru elde edilebilir.
fiekil 2.2de gsterilmemesine ramen aslnda kartezyen dzlemi eyrek blgeler ya da quadrant olarak adlandrlan drt blgeye ayrlmaktadr. fiekil 2.3te
grld gibi rnein I. eyrek blge x1 > 0 ve y1 > 0 olan tm (x1, y1) noktalarn ierir.
39
fiekil 2.3
y
eyrek Blge II
eyrek Blgeler
eyrek Blge I
(x1, y1)
(x2, y2)
x2 0, y2
x1
0, y1 0
x
eyrek Blge III
eyrek Blge IV
(x3, y3)
x3 0, y3 0
(x4, y4)
x4
0, y4
FONKSYONLARIN ZELLKLER
Fonksiyonlar grafikler kullanarak grsel olarak inceleyebileceimiz gibi, matematiksel zelliklerini kullanarak iktisadi adan da yorumlayabiliriz. Bunun iin fonksiyonlarn temel zelliklerini bilmemiz gerekir. rnein flekil 2.2de gsterilen tketim fonksiyonunda gelir arttka tketim de srekli artmaktadr. ktisatta kullanlan baflka fonksiyonlarda, fonksiyonun argmanndaki artfl sonucunda, deerinin
azald da grlebilir. rnein fiyatn bir fonksiyonu olarak ifade edilen talep
fonksiyonunda bir maln fiyat artnca talep edilen miktar azalmaktadr. Bu nedenle artan ve azalan fonksiyon kavramlarn bilmek bizim iin nemlidir.
Artan ve Azalan Fonksiyonlar

y =(x) formundaki bir fonksiyonun x2 > x1 koflulunu salayan iki argman x1 ve
x2 olsun. Eer
(x2)
(x2)
(x2)
(x2)
>
<
(x1) ise fonksiyon artandr,

(x1) ise fonksiyon kesin artandr,
(x1) ise fonksiyon azalandr,
(x1) ise fonksiyon kesin azalandr.
Bu tanmlardan hareketle, kesin artan fonksiyonun, ayn zamanda artan bir

fonksiyon olduunu ve kesin azalan bir fonksiyonun ayn zamanda azalan bir
fonksiyon olduunu syleyebiliriz. Ancak bunun tersi geerli deildir. Yani artan
bir fonksiyon, kesin artan bir fonksiyon olmayabilir. nk artan bir fonksiyonda
(x2) =(x1) olan bir blge bulunabilir.
Artan ve azalan fonksiyon kavramlar ile iliflkili olan bir baflka konu da monoton ve monoton olmayan fonksiyon kavramlardr.
Monoton, Kesin Monoton ve Monoton Olmayan Fonksiyon

Eer bir fonksiyon
Artyor ya da azalyorsa buna monoton fonksiyon denir.
Kesin artyor ya da kesin azalyorsa kesin monoton fonksiyon denir.
Belli bir aralkta kesin artyor ve baflka bir aralkta da kesin azalyorsa monoton olmayan fonksiyon denir.
40
Matematiksel ktisat
Monoton olmayan fonksiyonlar birden fazla argman iin ayn deere sahip
olabilir. rnein monoton olmayan y=x2 formundaki bir fonksiyonun deeri hem
x=-3 hem de x=3 iin 9dur. Ancak kesin monoton fonksiyonlar herhangi bir argmana sadece bir deer atar. Bu nedenle kesin monoton fonksiyonlar birebir fonksiyonlardr.
Birebir Fonksiyon
: X Y, xten yye giden bir fonksiyon olsun. Eer her x 1 , x 2 X iin
(x1)=(x2) eflitlii x1=x2 eflitliini gerektiriyorsa, yani Xin iki deiflik eleman,
Ynin ayn elemanna gidemiyorsa o zaman fonksiyonuna birebir fonksiyon
ad verilir.
Ters Fonksiyon
Herhangi bir birebir fonksiyonun tersi alnabilir. y =(x) fonksiyonunun tersi
y=-1(x) fleklinde gsterilir. Fonksiyonun tersini bulmak iin nce x i y cinsinden ifade ederiz, sonra da xlerle y leri yer deifltiririz. rnein y =(x)=3+6x
fonksiyonunun tersini bulmak iin nce x i y cinsinden zeriz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
6x = y 3
SIRA SZDE
1 1
x = + y
2 6
D fix leri
N E L Mve y leri yer deifltirerek ters fonksiyona ulaflrz.
Sonra da
S O R U
1 1
y = f 1 ( xS )O=R U + x
2 6
DKKAT
f 1 ( x )
SIRA SZDE
D K1K A T
N N
f (x)
SIRA SZDE
Minimum ve Maksimum Noktalar
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ktisadi analizde bir fonksiyonun minimum ya da maksimum deerlerini belirleAMALARIMIZ

mek ok nemlidir. rnein bir tekelci firmann kr maksimize etmek iin hangi
fiyat belirlemesi gerektiine ya da bir reticinin maliyeti minimize etmek iin
emek ve sermaye
ne kadar kullanmas gerektiine karar verebiliriz.
K T A girdilerinden
P
Yerel maksimum ve yerel minimum kavramlar bir noktann civarndaki fonksiyon deerlerinin davranfl ile ilgili kavramlardr. Yerel maksimum noktasndaki
fonksiyonT deeri
yakn noktalardaki fonksiyon deerlerinden daima bE L E V Z YoOnoktaya
N
yk, yerel minimum noktasndaki fonksiyon deeri de o noktaya yakn noktalardaki fonksiyon deerinden daima kktr. Ksaca fonksiyonun belli bir aralktaki en yksek deerine yerel maksimum, en dflk deerine de yerel minimum de N T E R N E T yerel maksimum ve yerel minimum noktalar, fonksiyonun
nir. Bir fonksiyonun
extremum noktalardr.
Ortalama Deiflim Oran

y =(x) fonksiyonunun [x1, y1] kapal aralnda oartalama deiflim oran flyle hesaplanr.
y
f ( x2 ) f ( x1 )
=
x
x2 x1
41
rnein daha nce harcanabilir gelirin bir fonksiyonu olarak belirlediimiz

C=C(Yd)=200+0,7Yd fleklindeki tketim fonksiyonumuzu ele alalm. Bu fonksiyonun [1000, 4000] kapal aralnda ortalama deiflim orann hesaplayabilmek iin
ncelikle harcanabilir gelirin 1000 ve 4000 olduu durumlarda fonksiyonun deerini hesaplamamz gerekir.
Bu amala C (1000)=900 ve C (4000)=3000 deerlerini hesaplarz. Bulduumuz
deerleri de formlde yerine koyarsak
C
C ( 4000 ) C (1000 ) 3000 900
=
=
= 0, 7
Yd
4000 1000
3000
y=(x)=ax+b formundaki
dorusal fonksiyonun
sfrdan farkl bir aralk iin
ortalama deiflim oran
fonksiyonun eimi olan a ya
eflittir.
Dorusal bir fonksiyonda ortalama deiflim oran sabittir ve fonksiyonun eimine eflittir. Dorusal olmayan bir fonksiyonun ortalama deiflim oran ise sabit deildir. Deiflim orannn hesapland arala bal olarak deiflir.
Bkeylik
ktisatta nemli konulardan bir tanesi de azalan marjinal fayda konusudur. rnein ok a olduunuz bir zamanda yediiniz ilk dilim pizzann faydas ile drdnc dilim pizzann faydas farkl olacaktr. Pizza yemeyi srdrdmz zaman fayda artacak ancak azalarak artacaktr. Dolaysyla byle bir gerei yanstan fayda
fonksiyonunu dorusal bir fonksiyonla gsteremeyiz. nk dorusal fonksiyonda eim sabit olduundan yediiniz her dilim pizzann faydas eflit olacaktr. Bu
nedenle fayda fonksiyonlar bkml olarak izilerek y ekseninde faydaya, x ekseninde de kullandmz ya da tkettiimiz maddeye yer verilir.
Tek deiflkenli bir fonksiyonun bkeylii, grafii zerinde iki noktasn birlefltiren kiriflin durumuna gre belirlenir. Yukar ve afla bkey fonksiyonlarn grafikleri flekil 2.4te gsterilmifltir.
fiekil 2.4
x2
x1
Yukar Bkey ve
Afla Bkey
Fonksiyonlar
x2
x1
(a) Yukar bkey (konveks) fonksiyon

y
x1
x2
x1
(b) Afla Bkey (konkav) fonksiyon
x2
42
Matematiksel ktisat
Eer fonksiyonun grafii zerinde alnan herhangi iki noktay birlefltiren kirifl
daima grafiin zerinde kalyorsa fonksiyonuna yukar bkey veya konveks
fonksiyon, eer kirifl daima grafiin altnda kalyorsa fonksiyonuna afla bkey
veya konkav fonksiyon denir. Bir fonksiyon belli bir aralkta yukar bkey, baflka
bir aralkta afla bkey de olabilir. Bir fonksiyonun bkeyliinin deifltii noktaya
bkm noktas denir.
DORUSAL FONKSYONLAR
Dorusal fonksiyonlarla iktisatta ok sk karfllaflrz. y =(x)=ax+b biimindeki bir
fonksiyon dorusal fonksiyon olarak tanmlanr. Bu fonksiyonun kartezyen dzlemindeki garfii de dz bir doru fleklinde olur. x iin herhangi bir deer alrsak:
(x+1) (x)=a(x+1)+b ax b=a dr. Buna gre a parametresi, x teki 1 birimlik deiflim sonrasnda fonksiyonun deerindeki deiflimi ler. Bu nedenle a,
dorunun ve fonksiyonun eimini verir. Eer a pozitif ise, doru saa yukar yne meyilli olur. ann deeri arttka doru da dikleflir. Ancak a negatif ise doru
saa afla ynde izilecektir. a=0 olmas durumunda ise tm x deerleri iin
y=ax+b=b olacandan doru x eksenine paralel olur. Bu farkl duruma gre izilen fonksiyon grafikleri flekil 2.5te gsterilmektedir. Dorunun y eksenini kestii noktaya y kesiflimi ad verilir. x=0 olmas durumunda y=b olduundan, b ksaca
y kesiflimi ya da kesiflme terimi olarak adlandrlr.
fiekil 2.5
Dorusal Fonksiyon
Grafikleri
b
b
y=ax+b (a 0)
D fi N E L M
y=b
(a=0)
y=ax+b (a 0)
x
SIRA SZDE
SIRA SZDE
1998-2010 dnemi
iin tahmin edilen afladaki elma talebi fonksiyonunda eimi hesaplayarak yorumlaynz. Eflitlikte p fiyat, q ise kifli baflna talep edilen elma miktarn gstermektedir. q=-0,26p+0,57
D fi N E L M
S O R U
O R U
DorusalS Fonksiyonun
Eimi
DKKAT
Tek deiflkenli dorusal bir fonksiyonunun eimi fonksiyonun argmanndaki belli bir deiflime
deerindeki deiflimi ifade eder. x1 ve x2 (x1 x2) gibi herD Kkarfllk
KAT
hangi iki noktas belirlenen y=ax+b biimindeki dorusal fonksiyonda eim
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
f ( x2 ) SIRA
f ( x1SZDE
) y2 y1 (ax2 + b ) (ax1 + b )
=
=
=a
x2 x1 x2 x1
x2 x1
forml ile hesaplanr.
Burada AMALARIMIZ
(x2) (x1) fonksiyonun deerindeki deiflimi, x2 x1 ise fonksiyonun argmanndaki deiflimi gstermektedir. Elde edilen sonuca gre dorusal bir
fonksiyonun eimi sabittir ve a parametresine eflittir.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
43
Nokta-Eim Forml
zerindeki herhangi bir noktann koordinatlar ve eimi bilinen bir dorunun
fonksiyonel biimi rahatlkla belirlenebilir. (x1, y1) noktalarndan geen ve eimi a
olan dorunun denklemi
y y1 = a(x x1)
forml ile hesaplanr. Burada (x1, y1) doru zerinde bilinen bir noktann koordinatlardr. x ve y ise doru zerindeki herhangi bir noktann koordinatlarn
temsil eden deiflkenlerdir.
Nokta-Nokta Forml
x1 x2 olmak koflulu ile (x1, y1) ve (x2, y2) noktalarndan geen bir dorunun
denklemini elde etmek iin:
Dorunun eimi a =
y2 y1
forml ile hesaplanr.
x2 x1
Eim iin bulunan deer nokta-eim formlnde yerine koyulur.

y y1 = a(x x1) Burada a yerine onu oluflturan ifade koyulursa
y y1 =
y2 y1
( x x1 )
x2 x1
SIRA SZDE
Bir maln talebinin fiyatn dorusal bir fonksiyonu olduunu varsayalm.
Fiyat (P) 10 iken
talep edilen miktar (Q) 200 birim ise ve fiyat 15e ktnda talep edilen miktar 150 birime dflyorsa dorusal talep fonksiyonunu belirleyeniz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Dorusal Fonksiyonlarn ktisadi Uygulamalar

S Ove
R hizmetlere
U
Tketim Fonksiyonu: Keynesyen makroekonomik teoride, mal
yaplan toplam tketim harcamalar (C ), harcanabilir gelirin (Yd) bir fonksiyonudur.
C=(Yd)
Tketim fonksiyonunun dorusal olduu varsaylrsa
C=a+bYd
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
S O R U
N N
fleklinde ifade edilir. Burada eimi ifade eden b, iktisatta marjinal tketim eiAMALARIMIZ
limi olarak adlandrlr. Harcanabilir gelirin ve tketimin milyon T olarak lldn dflnrsek marjinal tketim eilimi, harcanabilir gelirdeki T1 milyonlik artfl sonucunda tketimin ka milyon T artacan gsterir. Marjinal tketim eilimi
K T A P
0 ile 1 arasnda bir deer alr. Bunun anlam harcanabilir gelir ile tketim arasnda
pozitif bir iliflkinin olduu, yani harcanabilir gelir arttnda tketimin de artaca
ancak tketimdeki artfln, gelirdeki artfl kadar olmayacadr. Fonksiyonun kesiflTELEVZYON
me terimi olan a ise iktisatta otonom harcamalar olarak adlandrlr. Bu da gelirin
olmamas ya da sfra eflit olmas durumunda yaplacak tketim harcamalarnn dzeyini temsil eder.
Trkiye ekonomisine ait makro tketim fonksiyonu 1998in 1.
N Teyrei
E R N E T ile 2011in
2. eyrei arasndaki veriler kullanlarak afladaki gibi tahmin edilmifltir.
C = 860851,9+0,69Yd
Burada marjinal tketim eilimi 0,69 olarak belirlenmifltir. Yani gelirdeki 1 birimlik artfl sonucunda tketim harcamalar 0,69 birim artmaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
Matematiksel ktisat
Arz ve Talep Fonksiyonlar

Bir maln talep edilen miktar piyasa fiyatna baldr. Bu iliflkiyi Q=(P) fleklinde
gsterip talep fonksiyonu olarak adlandrrz. Herhangi bir mal iin talep fonksiyonu tretildikten sonra grafiini de rahatlkla izebiliriz. Ancak burada matematikilerle iktisatlar arasnda bir ayrm sz konusudur. Matematikiler, miktar (Q) dfley eksende ve fiyat (P) yatay eksende gsterirler. ktisatta ise her ne kadar teoride talep edilen miktarn fiyatn bir fonksiyonu olduu sylense de uygulamada ncelikle P=g(Q) fleklindeki ters talep fonksiyonu tretilip daha sonra grafikte fiyat
dfley eksende, miktar ise yatay eksende gsterilir. Bu 19. Yzyln sonlarnda ngiliz ktisat Alfred Marshalln alflmalarndan sonra iktisatta standart uygulama
haline gelmifltir.
P=q(Q) fleklindeki bir talep fonksiyonundan sadece fiyatn miktarn bir fonksiyonu olduunu reniriz fakat bu iki deiflken arasndaki iliflkinin yn hakknda bir
bilgi elde edemeyiz. Bunun iin iktisat teorisi ve ampirik analiz yardm ile belirlenecek fonksiyonu bilmemiz gerekir. Fonksiyonun dorusal olduunu varsayarsak
P=g(Q)+b fleklinde ifade edebiliriz. Gerekte fiyat ve miktar arasndaki ilflkiler
ok daha karmaflk olabilir. Ancak gerek iliflki hakknda bir n bilgi vermesi ve
matematiksel ifllemlerin kolayl asndan dorusal fonksiyon tercih edilmektedir.
Sonuta iktisadi modeller bir iktisadi sorunun temel zelliklerini ortaya koymamza yardmc olacak ve zerinde rahatlkla deifliklikler yapabileceimiz, gerein
bir soyutlamasdr. Kanlmaz olarak modelin gerekilii ile matematiksel kolayl arasnda bir tezat sz konusudur. Model geree yaklafltka kullanlan matematiin karmaflkl da artmaktadr.
Tipik bir dorusal talep fonksiyonu fiekil 2.6nn a blmnde gsterilmektedir. ktisat teorisine gre, fiyat artt zaman, talep edilen miktar dfler, yani dorunun eimi negatiftir. Matematiksel olarak fiyat miktarn azalan bir fonksiyonudur. fiekil 2.6nn a blmnde grld gibi a < 0 ve b > 0 dr.
fiekil 2.6
Talep ve Arz
Fonksiyonlar
b
P=aQ+b
b
P=aQ+b
(a)
(b)
Ayn zamanda reticilerin belli bir zamanda arz etmek istedikleri miktar maln
fiyatna baldr. Tipik bir dorusal arz fonksiyonunun grafii fiekil 2.6nn b blmnde gsterilmektedir. ktisat teorisine gre fiyat artarsa arz edilen miktar da artar. Matematiksel olarak fiyat miktarn artan bir fonksiyonudur. Fiyattaki artfl, mevcut firmalar retimlerini arttrmaya ve yeni firmalar piyasaya girmeye teflvik eder.
P=a (Q)+b fleklinde gsterilen arz fonksiyonunda eim a > 0 ve kesiflme terimi b >
0 olur.
45
Piyasa Dengesi
Arz ve talebin birbirine eflit olduklar yerde piyasa dengesi salanmfl olur. Bu da
arz ve talep erilerinin kesifltikleri yerde gerekleflir. Bu noktada arz edilen miktar
tam olarak talep edilen miktara eflittir. Bu durumda ortaya kan fiyata denge fiyat (Pe) ve miktara, denge miktar (Qe) ad verilmektedir. Arz ve talep erileri ile piyasa dengesi fiekil 2.7de gsterilmektedir. Arz ve talep fonksiyonlarnn grafikleri
dorusal olabilecei gibi, fonksiyonun yapsna bal olarak flekil 2.7nin a blmnde olduu gibi erisel de olabilir.
fiekil 2.7
Piyasa Dengesi
P
Arz Erisi
P=100-QD
P=
Pe
E
30
Talep Erisi
Qe
(a)
1 Q -5
2 S
70
(b)
QD=100 P fleklindeki talep fonksiyonunu ve QS=10+2P fleklindeki arz fonksiyonunu ele alalm. Fiyat eflitliin sol tarafnda yalnz brakrsak ters talep fonksiyo1
nu P =100 QD ve ters arz fonksiyonu P = QS 5 fleklinde olur. Dengede talep
2
edilen miktar arz edilen miktara eflittir (QD=QS). Dolaysyla 100P=10+2P ve 3P=90
bulunur. Buradan denge fiyat Pe =30 olarak belirlenir. Bunu arz veya talep eflitliklerinden herhangi birisinde yerine koyarak denge miktarn Qe=70 olarak hesaplarz.
Piyasa dengesini geometrik ya da cebirsel yntemler kullanarak belirleyebileceimiz gibi, farkl fonksiyonlar iin kullanabilecepimiz genel bir forml de tretebiliriz. Denge fiyat ve denge miktarnn hesaplanmasnda kullanabileceimiz genel forml tretmek amacyla ters talep fonksiyonunun P=abQD ve ters arz
fonksiyonunun P=c+dQS biiminde olduunu varsayalm. Dengede abQ=c+dQ
ac
olur. Buradan ac=(b+d)Q ve Q e =
dir.
b+d
Denge miktarn hesaplamak iin kullanacamz bu forml talep eflitliinde
yerine koyarak denge fiyatnn hesaplanmas iin gerekli forml tretebiliriz.
ac
b(a c) a(b + d ) b(a c )
= a
Pe = a b
=
b + d
b+d
b+d
ab + ad ab + bc ad + bc
=
=
b+d
b+d
Elde ettiimiz bu genel formlleri herhangi bir dorusal arz-talep fonksiyonuna uyarlayarak denge miktarn ve fiyatn ksa yoldan hesaplayabiliriz.
46
Matematiksel ktisat
Esneklik
Talebin fiyat esneklii,
fiyattaki deiflimlere talebin
duyarlln ler. <1 ise
talep esnek deil, =1 ise
birim esnek, >1 ise talep
esnek denir.
Firmalar iin nemli olan fiyat deifltii zaman toplam haslann bundan nasl etkileneceini bilmektir. Negatif eimli bir talep erisinde fiyat dflt zaman talep
edilen miktar artar. TR = PQ olduundan ve birbirine zt ynde hareket eden
( P Q ) iki deerin arplmas ile elde edildiinden, bundan toplam haslann
nasl etkilenecei talep ve miktardaki yzde deiflimlere baldr. Miktardaki % deiflme, fiyattaki yzde deiflmeden fazla ise firmann toplam haslas artar. Bu durumda talebin fiyat deiflimlerine duyarllnn fazla olduunu ya da ksaca talebin
esnek olduunu syleriz. Miktardaki yzde deiflimin, fiyattaki yzde deiflimden
az olmas durumunda ise talep fiyat deiflimlerine nispeten duyarl deildir ve talep esnek deildir. Bu durumda firma rnn fiyatn arttrarak toplam haslasn
arttrabilir. Fiyat ve miktardaki yzde deiflimlerin birbirine eflit olmas durumunda
ise toplam hasla deiflmez. Bu durumu ifade etmek iin ise birim esnek kavram
kullanlr.
talep edilen miktardaki % deiflim
Talebin fiyat esneklii d =
forml ile
hesaplanr.
fiyattaki % deiflim
Q
100
%Qd
Q
d =
=
P
%P
100
P
d =
Q P
P Q
Talep erisi negatif eimli olduundan fiyattaki pozitif deiflim, miktardaki negatif deiflime neden olur. Dolaysyla esneklik deeri her zaman negatif olur. Formln nndeki (-) iflareti ise esneklik deerini pozitif hesaplamamz salayan bir
yntemdir.
Talebin fiyat esnekliinin hesaplanmasnda kullanlan iki yaklaflm vardr. Bunlar nokta esneklii ve yay esnekliidir.
Yay Esneklii
Yay esneklii fonksiyon zerindeki bir aralkta esneklii ler. Esnekliin hesaplanmasnda araln bafllang ve bitifl noktalarndaki fiyat ve miktarlarn ortalamalar kullanlmaktadr.
1
P + P2 ]
Q 2 [ 1
Q P1 + P2
d =
=
P 1 Q + Q
P Q1 + Q2
[ 1
2]
2
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Talep fonksiyonu
ise fiyatn 210dan 200e dflmesi durumuda yay esnekliinin deerini
SIRA SZDE
hesaplaynz.
D fi N E L M
Nokta Esneklii
Esneklik deeri belli bir aralkta deil, bir noktada da hesaplanabilir. Yay esneklii formlndeki
oran talep erisi zerindeki iki noktay birlefltiren kiriflin
S O R Q/P
U
eimidir. Bu iki nokta birbirine yaklafltka, yani Q ve P ve sfra yaklafltka, yay
bir noktaya dnflr ve kiriflin eimi o noktada izilen teetin eimine yaklaflr.
DKKAT
Q dQ
Ksaca lim
olur. Bundan yararlanarak nokta esneklii formln
=
Q 0 P
dP
belirleyebiliriz.
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
47
d =
P dQ
Q dP
ktisatta genellikle talep eflitlikleri fiyat miktarn bir fonksiyonu olarak P=(Q)
biiminde verir. Fakat nokta esneklii formlnde kullandmz dQ trevi iin
dP
miktar fiyatn fonksiyonu olarak ifade etmemiz gerekir.
a < 0 ve b > 0 koflulunu salayan P= aQ+b fleklinde dorusal bir talep fonksiyonu alalm. ncelikle miktar fiyatn bir fonksiyonu olarak ifade edersek
1
dQ 1
aQ=Pb Q = ( P b ) olur. Bu fonksiyonda
dr.
=
a
dP a
Talebin fiyat esneklii formlnde Q yerine (1/a) (Pb) ve dQ/dP yerine 1/a
yazarsak
P
1
P
=
(1 a )(P b) a P b
P
bulunur.
bP
Esneklii hesaplamakta kullanacamz bu formlde a yer almaz. Yani esneklik dorusal talep fonksiyonlarnn eimlerinden bamszdr.
Dorusal bir talep erisi boyunca esneklik farkl deerler alr. Bu flekil 2.8de
gsterilmektedir.
=
fiekil 2.8
P
b
Dorusal Talep
Erisi Boyunca
Esneklik Deerleri
=
1
=1
b/2
-b/2a
=0
-b/a
Talep fonksiyonunun P=aQ+b olduu hatrlanrsa grafiin dfley ekseni kestii

noktay bulmak iin Q=0 dersek buradan P=b bulunur. Bu noktadaki esneklik deb
b
eri ise =
= = dur. Grafiin yatay ekseni kestii noktada P=0 dr. Bu
bb 0
0
0
= = 0 olur. Talep erisi boyunca sol
noktadaki esneklik deeri ise =
b0 b
yukardan sa aflaya doru hareket edildike esneklik ile 0 arasnda deerler
almaktadr. =1 olduunda talebin birim esnek olduunu belirtmifltik. Talebin birim esnek olmas durumda fiyat da rahatlkla belirleyebiliriz.
P
= 1 P=b-P 2P=b P=b/2
bP
48
Matematiksel ktisat
Fiyat iin bulduumuz bu deeri dnfltrlmfl talep fonksiyonunda yerine

koyarsak =1 durumundaki miktar buluruz.
1 b
b
Q = b =
a 2
2a
Talep erisinin tam orta noktasnda talep birim esnektir. Bu noktann solunda
>1 olduundan talep esnektir. Bu noktann sanda ise <1 olduundan talep esnek deildir.
SIRA SZDE
D fi (KUADRATK)
NELM
KARESEL
FONKSYONLAR
D fi N E L M
ktisatta kullanlan tm fonksiyonlar dorusal deildir. Arz ve talep fonksiyonlarnn dorusalS olduunu
varsayarak matematiksel analizi daha kolay hle getirebiO R U
liriz ancak bu gerekilikten uzaklaflmamza neden olur. Arz ve talep fonksiyonlarnn grafikleri erisel olabilir ve bu fonksiyonlar belirlemek iin daha karmaflk
KKAT
fonksiyonel Diliflkilere
ihtiya duyabiliriz. Arz ve talep haricinde de iktisadi iliflkilerin ounda fonksiyon grafikleri ya nce azalp bir noktada minimum yaptktan
SZDE
sonra tekrarSIRA
artar;
ya da nce artp bir noktada maksimum yaptktan sonra azalmaya bafllar. Bu tr dorusal olmayan iliflkileri ifade etmek zere karesel fonksiyonlar kullanabiliriz. Dorusal olmayan fonksiyonlarn en basit biimi karesel
AMALARIMIZ
fonksiyonlardr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Talep fonksiyonu
Q=4P=60 olarak verilmiflse, Talebin birim esnek olduu durumda fiyat ne
SIRA SZDE
kadardr?
N N
Karesel Fonksiyonlarn zm
K T A P
K T A P
a, b, c sabit saylar ve a 0 olmak zere, (x) fonksiyonu ancak ve ancak

(x)=ax2+bx+c biiminde yazlabiliyorsa, f fonksiyonu bir karesel fonksiyondur.
b b 2 4 ac
forml ile bulunur. Bura2a
da zmle ilgili farkl durumla karfllaflabiliriz. Karesel fonksiyonun ya iki LEVZYON
KareselT Efonksiyonun
zm x =
TELEVZYON
zm vardr, ya tek zm vardr, ya da zm yoktur. zm says formlde

NTERNET
NTERNET
karekk iindeki ifadenin (b2 4ac) pozitif, sfr ya da negatif olmas ile ilgilidir.
b24ac > 0 ise iki zm vardr. Bunlar:
b b 2 4 ac
b + b 2 4 ac
ve x2 =
ile bulunur.
2a
2a
b24ac = 0 ise tek zm vardr.
x1 =
x=
b 0 b
=
2a
2a
b24ac < 0 ise zm yoktur nk negatif bir ifadenin karekk bulunamaz.

SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SZDE
4x+12
fonksiyonunun zmn bulunuz.
(x) = x2 SIRA
Karesel bir fonksiyonun zmn bulmak iin kullanlabilecek olan bir baflka
D fi N E L M
yntem arpanlara ayrmaktr. rnein
x2+3x+2= (x+1)(x+2) fleklinde arpanlarna ayrlabilir. Dolaysyla
U
x2+3x+2=S O0 Rfonksiyonunun
zmnde x+1=0 ya da x+2=0 olur. Buradan
fonksiyonun iki zm olduunu belirleriz: x1= 1 x2= 2
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
49
Ancak her zaman fonksiyonu kolayca arpanlarna ayrabilecek kadar flansl olmayabiliriz. Bu durumda zme ulaflmak iin yukarda verilen forml kullanlmaldr.
Karesel Fonksiyonlarn Grafii
(x)=ax2+bx+c karesel fonksiyonunun grafii parabol olarak adlandrlr. (iktisatta genellikle parabol yerine U fleklinde kavram kullanlr) Eer a > 0 ise garfik yukar doru genifller. (flekil 2.9 a) Bu durumda paraboln yukar doru geniflledii
sylenir. Ksaca grafik U fleklindedir. Eer a < 0 ise parabol afla doru almaktadr. (fiekil 2.9 b) Ksaca grafik ters U fleklinde olur.
fiekil 2.9
y
y
Simetri Ekseni
Karesel
fonksiyonun grafii
Tepe Noktas
Simetri Ekseni
x
Tepe Noktas
0 , yukar doru genifller

(a)
0 , afla doru genifller

(b)
Her parabol, simetri ekseni olarak adlandrlan dikey bir eksene gre simetriktir. Simetri ekseninin parabol kestii noktalar tepe noktalardr. a > 0 ise parabol
yukar doru genifller ve tepe noktas minimumu temsil eder. Yani fonksiyon bu
noktada bir minimum deere sahiptir.
b
(x)=ax2+bx+c fonksiyonunda a > 0 ise x =
olduunda fonksiyon mini2a
mum deere sahiptir. (fiekil 2.9 a) x in bu deerine karfllk gelen y koordinat
b
b
b
x = f ( ) dr. Bylece tepe noktas , f ( ) olarak belirlenir.
2a
2a
2a
b
2
(x)=ax +bx+c fonksiyonunda a < 0 ise x =
olduunda fonksiyon mak2a
SIRA SZDE
simum deere sahiptir.(fiekil 2.9 b)
Paraboln x eksenini kestii nokta ya da noktalar fonksiyonun zmnden elde edilir. Paraboln y eksenini kestii nokta (y kesiflimi) ise xD yerine
sfr koyulafi N E L M
rak hesaplanr. Buna gre y kesifleni c ye eflittir.
Tepe noktasn, y kesiflimini ve paraboln x eksenini kestii nokta ya da nokS O R U
talar belirledikten sonra karesel fonksiyonun grafiini izebiliriz.
y=(x)=ax2+bx+c fleklindeki karesel fonksiyonun grafii bir paraboldr.
DKKAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Temel flekil belirlenir : a > 0 ise parabol yukar doru genifller, a < 0 ise aflaSIRA SZDE
doru genifller
b
b
Tepe noktas , f ( ) ile belirlenir.
2 a
2a
AMALARIMIZ
Paraboln y eksenini kestii nokta c dir.
Paraboln x eksenini kestii nokta (varsa) fonksiyonun zmnden elde
edilir.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
50
Matematiksel ktisat
Karesel Fonksiyonlarn ktisadi Uygulamalar

Arz ve Talep Fonksiyonlar
Arz ve talep fonksiyonlar dorusal fonksiyonlarla olabildii gibi, karesel fonksiyonlarla da gsterilebilir. rnein arz fonksiyonu P=2Q2S +10QS+10 fonksiyonu ile,
talep fonksiyonu da P=Q2D 5QD+52 fonksiyonu ile ifade edilmiflken, denge fiyatn ve miktarn belirleyelim.
Dengede arz edilen miktar talep edilen miktara eflit olur (QS=QD). Denge miktarna Q dersek arz ve talep eflitliklerini
P=2Q210Q+10
P=Q25Q+52
fieklinde gsterebiliriz. Her iki fonksiyonda eflitliin solunda P yer aldndan
2Q2+10Q+10=Q25Q+52
Ortak terimleri bir araya toplarsak
3Q2+15Q 42=0 eflitliini elde ederiz. Sadelefltirmek iin eflitliin her iki tarafn e blersek Q2+5Q 14=0 eflitliine ulaflrz. Bu da Q cinsinden karesel bir eflitliktir. Bu eflitlii zerek denge miktarna ulaflabiliriz.
5 (5 )2 4 (1)(14 ) 5 81
=
2(1)
2
5 9
=
2
Q=
Q1=7 ve Q2=2 bulunur. Burada Q1=7 zm ihmal edilebilir nk negatif

miktarn iktisadi adan bir anlam yoktur. Dolaysyla denge miktar 2dir. Denge
fiyat ise miktar iin elde ettiimiz deeri bafllangtaki arz ve talep eflitliklerinden
herhangi birisinde yerine koyarak hesaplanabilir. Arz eflitliinde yerine koyarsak:
P=2(2)2+10(2)+10=38 Denge fiyat da 38 olarak belirlenir.
fiekil 2.10
Karesel Arz ve
Talep
Fonksiyonlarnn
Grafikleri
Arz
(-7,38)
(2,38)
Q
Talep
51
Burada matematiksel olarak iki zm bulunmasna ramen biri iktisadi adan

anlaml olmadndan kullanlmamfltr. Fonksiyonlarn grafikleri ile denge zm
flekil 2.10da gsterilmektedir. Arz ve talep eflitliklerinin iki noktada kesifltikleri grlmektedir. Ancak iktisatta fiyat ve miktar pozitif olmaldr. Bu nedenle fonksiyonlar kartezyen dzlemin sa st kflesinde yer alan birinci eyrek blgede tanmlanr. rneimizde bu blgede yer alan sadece bir kesiflme noktas vardr. O
da (2,38) noktasdr.
Hasla, Maliyet ve Kar Fonksiyonlar

Farkl amalar da olabilmesine ramen bir firmann en temel amac krn maksimize etmektir. Kr yunan alfabesinden harfi ile gsterilir ve tanm olarak toplam
hasla ile toplam maliyet arasndaki farka eflittir.
=TRTC
Toplam hasla bir firmann, satt mallardan elde ettii kazantr. Toplam maliyet ise firmann, mallarn retimi iin harcad para miktardr.
Bir firma Q miktarndaki mal, P fiyatndan satarsa elde edecei kazan
TR=PQ kadar olur.
Dorusal bir talep fonksiyonumuz varsa
P=aQ+b
(a<0, b>0)
Toplam hasla fonksiyonunu rahatlkla belirleyebiliriz.
TR = PQ
= (aQ+b)Q
= aQ2+bQ
Bu karesel fonksiyonda a < 0 olduundan TR fonksiyonunun grafii ters U fleklinde olur. (fiekil 2.11) c = 0 olduundan eri dfley ekseni her zaman orijinde keser. Bu aslnda beklenen bir durumdur. nk fonksiyonun grafiinde dfley ekseni kestii noktay Q=0 vererek buluruz. Yani hi mal satlmazsa bunun sonucunda toplam hasla da sfr olur.
Toplam maliyet fonksiyonu
TR
(TC) ise retim maliyetlerini ktnn (Q) bir fonksiyonu olarak gsterir. retim miktar arttnda, maliyetler de artacandan TC fonksiyonu artan bir fonksiyondur. Ancak ksa dnemde bu maliyetlerin
2
TR=aQ+bQ
bir ksm sabittir. Sabit maliyetler
(FC), toprak, makine tehizat, bina
Q
gibi ksa dnemde deifltirilmesi
0
zor olan maliyetleri ierir. Uzun dnemde ise tm maliyetler deiflkendir. Deiflken maliyetler (VC) ise retim dzeyi ile birlikte arttndan, hammadde,
enerji, vasfsz ifli maliyetleri gibi maliyet kalemlerini ierir. Eer deiflken maliyet
ktnn birim maliyetini ifade ediyorsa, bu durumda Q birim maln retimindeki
toplam deiflken maliyet (TVC)
TVC = (VC)Q forml ile hesaplanr.
fiekil 2.11
Toplam Hasla
Fonksiyonu
52
Matematiksel ktisat
Sabit ve deiflken maliyetlerin toplamndan oluflan toplam maliyet ise

TC= FC+ (VC)Q forml ile bulunur. Eer birim baflna deiflken maliyet sabitse, TC fonksiyonu dorusal bir fonksiyon olur. Y kesiflimi FC ile ve eimiVC ile
belirlenir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Basitlefltirilmifl
gre toplam maliyet fonksiyonunu dorusal olarak belirleSIRAvarsaymlara
SZDE
dik. Ancak Mikro iktisat derslerinizde kullandnz toplam maliyet fonksiyonunun biimi
daha farkldr. Bu farkn nedenleri nelerdir ve iktisat teorisine gre toplam maliyet fonkD fi N E L M
siyonunun biimi nasl olmaldr?
S Oadan
R U
Ekonomik
her ne kadar bu fonksiyon nemli de olsa firmalar arasnda
karfllafltrma yapmak iin yeterli deildir. rnein Uluslararas bir traktr firmasnn biri Trkiyede
D K K A T dieri de Almanyada olmak zere iki retim tesisi olduunu
varsayalm. Bu tesislerden Trkiyede olann yllk toplam maliyeti T50 milyon, Almanyada olannki ise T200 milyon olsun. Trkiyedeki tesisin yllk toplam maliSIRA SZDE
yeti daha dflk olduu iin bunu daha verimli ya da daha baflarl olarak deerlendiremeyiz. Bu analizi yapabilmek iin ayn zamanda her iki tesiste retilen toplam traktrAMALARIMIZ
saysn da bilmemiz gerekir. Dolaysyla burada nemli olan toplam
maliyet deil, traktr baflna ortalama maliyettir. Eer Almanyadaki fabrika ylda
100.000, Trkiyedeki fabrika ylda 20.000 tarktr retiyorsa bu durumda ortalama
maliyetler K T A P
50.000.000
200.000.000
AC'2 =
= 2500 olarak hesaplanr.
AC1 =
= 2000
20.000
100.000
TELEVZYON
Bu durumda Almanyadaki tesisin ortalama maliyeti daha dflk olduundan
daha verimli alfltn syleyebiliriz.
Genel olarak ortalama maliyet fonksiyonu (AC) toplam maliyet fonksiyonunu
N T E Relde
N E T edilir.
ktya blerek
N N
AC =
=
TC FC + (VC )Q FC (VC ) Q
=
=
+
Q
Q
Q
Q
FC
+VC
Q
rnein sabit maliyetler 2000 ve deiflken maliyetler birim baflna 5 ise, TC ve

AC fonksiyonlarn belirleyerek grafiklerini izelim.
TC=2000+5Q olur. Buradan ortalama maliyet de
AC =
2000
+ 5 olarak belirlenir.
Q
Toplam maliyet fonksiyonu dorusal bir fonksiyon olduundan grafiinde y

kesiflimi sabit maliyete ve eimi de deiflken maliyete eflit olur. Ortalama maliyet
fonksiyonunun grafii ise L fleklinde olur.
53
fiekil 2.12
TC
Toplam ve
Ortalama Maliyet
Fonksiyonlar
AC
AC=
Eim=VC=5
Y kesiflimi=FC=2000
2000
Q
+5
5
Q
Eer retim dzeyi dflkse FC/Q deeri byr. Bu nedenle AC grafii dflk
kt dzeylerinde hzla yukar doru ynelir. retim dzeyi arttnda ise FC/Q deeri azalacandan garifik afla doru ynelerek dzleflir. nk sabit maliyet ok
sayda birim zerine blnmektedir. Bu nedenle AC erisi L fleklindedir.
Toplam hasla ve toplam maliyet fonksiyonlarn birlikte inceleyerek firmann
baflabafl noktalarn bulup, kar ve zarar ettii blgeleri belirleyebiliriz.
fiekil 2.13de TR ve TC fonksiyonlarnn grafikleri birlikte gsteTR
rilmifltir. Bu grafikler talep fonksiTC
yonunun dorusal olduu ve buna
bal olarak TR fonksiyonunun karesel olduu, birim baflna deiflMaksimum Kr
ken maliyetin sabit olduu ve buTC
na bal olarak da toplam maliyet
B
fonksiyonunun dorusal olduu
varsaymlarna gre oluflturulmuflA
TR
tur. Grafikte yatay eksende kt Q
gsterilmektedir. Ancak kt bu iki
Q
fonksiyon iin deiflik anlam taflr.
QA
QB
Hasla fonksiyonu iin Q satlan
mallarn miktarn gsterir, maliyet
fonksiyonu iin ise retim miktardr. Bu iki fonksiyonu ayn garfik zerinde gstererek iki fonksiyon iin Q deerinin birbirine eflit olduunu, yani firmann rettii
tm mallar sattn varsayyoruz.
ki eri A ve B noktalarnda kesiflmektedir ve bu iki noktadaki kt miktarlar
flekil 2.13de QA ve QB olarak gsterilmifltir. Bu noktalarda maliyet ve hasla birbirine eflit olduundan firmann bafla bafl noktalardr. Eer Q < QA veya Q > QB ise
TC erisi TR nin zerinde olduundan maliyetler haslay aflmaktadr. Bu kt dzeylerinde firma zarar etmektedir. Eer QA< Q < QB ise hasla maliyeti gemekte
ve firma kar etmektedir. Kar miktar ise toplam hasla ile toplam maliyet erileri
arasnda kalan dfley uzaklk ile belirlenir. Maksimum kar ise iki eri arasndaki
akln en fazla olmas durumunda gerekleflir.
rnein bir maln talep fonksiyonu Q=655P olarak verilsin. Sabit maliyet 30
ve retilen birim baflna deiflken maliyet 2 ise firmann bafla bafl noktalarn ve
maksimum krn hesaplayalm.
ncelikle ters talep fonksiyonunu bularak fiyat kt cinsinden ifade etmeliyiz.
nk sonrasnda ihtiyacmz olan toplam hasla ve toplam maliyet fonksiyonlar
da kt cinsinden ifade edilir.
fiekil 2.13
Toplam Hasla ve
Toplam Maliyet
Fonksiyonlar
54
Matematiksel ktisat
Q = 65 5 P
5 P = 65 Q
P=
65 Q
= 13 0, 2Q
5
Ters talep fonksiyonunu elde ettikten sonra Toplam hasla fonksiyonunu bulabiliriz.
TR=PQ
TR=(130,2Q)Q=13Q 0,2Q2
Toplam maliyet fonksiyonu ise sabit maliyet ile deiflken maliyetin toplamndan oluflur.
TC=FC+VC=30+2Q
Firmann kar fonksiyonu =TRTC ile belirlenir.
=13Q0,2Q2302Q
=0,2Q2+11Q30
Bu fonksiyonu zerek baflabafl noktalarna ulaflabiliriz. nk bafla bafl noktasnda TR=TC olduundan sfra eflittir.
a= 0,2
b=11
c= 30
Q=
b b 2 4 ac 11 (11)2 4 (0, 2 )(30 ) 11 121 24

=
=
2a
2(0, 2)
0, 4
Q=
11 9, 8
0, 4
Q1=52 ve Q2=3 bulunur.
fiekil 2.14
Parabolun tepe noktasndan geen simet-
Kar
Fonksiyonu 121,2
ri ekseni parabol eflit iki paraya bler. Bu

nedenle parabolun yatay ekseni kestii noktalarn simetri eksenine uzaklklar eflittir. Yani paraboln tepe noktas 3 ile 52 noktalarnn tam ortasdr. Bu tepe noktas da krn
3
27,5
52
maksimize edildii kt dzeyini verir.
Q=
3 + 52
= 27, 5
2
-30
SIRA SZDE
=-0,2Q2+11Q-30
biimindeki karesel kr fonksiyonunda tepe noktasn belirlemekte daSIRA SZDE
ha nce kullandmz forml kullanarak, kar maksimize eden kt dzeyini ve maksimum kr hesaplaynz.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Bu kt dzeyinde maksimum kr hesaplayabilmek iin bulunan deeri kr

fonksiyonunda yerine koyarz.
S O R U
max= 0,2 (27.5) 2 + 11 (27.5) 30

= 121,2
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
55
zet
N
A M A
N
A M A
Fonksiyon kavramn ve fonksiyonla iliflkili dier

temel kavramlar tanmlamak
Bir fonksiyonel iliflkide deiflik deerler alabilen
niceliklere deiflken ad verilir. Bir deiflkenin
veri deerindeki deiflme, baflka bir deiflkende
bir deiflmeye yol ayorsa veri deiflken dier
deiflkenin bir fonksiyonudur ve aralarnda fonksiyonel bir iliflki vardr. Ksaca bir fonksiyon, bir
niceliin (kt) baflka bir nicelie (girdi) ne flekilde bal olduunu ifade eden zel bir iliflki trdr. Bir kmenin elemanlar, baflka bir kmenin elemanlar ile iliflki ierisinde olabilir. Bu iliflkinin baz kurallar erevesinde oluflturulan zel
bir biimine de fonksiyon ad verilir. Bir kmenin
her eleman dier kmenin tek bir eleman ile efllefliyorsa buna fonksiyon ad verilmektedir. Kme, sral ikili, bant fonksiyon tanmn yaparken kullandmz iliflkili kavramlardr. Her fonksiyonun bir bant olmas gerekir ancak her bant bir fonksiyon olmayabilir. Belirlenen sral
ikililer kullanlarak fonksiyonun grafii izilebilir.
Fonksiyonlarn matematiksel zelliklerini aklamak
Fonksiyonlar grafikler kullanarak grsel olarak
inceleyebileceimiz gibi, matematiksel zelliklerini kullanarak iktisadi adan da yorumlayabiliriz. Bunun iin fonksiyonlarn matematiksel
zelliklerini bilmemiz gerekir. Bilmemiz gereken temel kavramlar arasnda artan ve azalan
fonksiyon, monoton, kesin monoton ve monoton olmayan fonksiyon, birebir fonksiyon, ters
fonksiyon vardr. ktisadi analizde bir fonksiyonun minimum ya da maksimum deerlerini belirlemek ok nemlidir. Dorusal fonksiyonun
sfrdan farkl bir aralk iin ortalama deiflim
oran fonksiyonun eimine eflittir. Tek deiflkenli bir fonksiyonun bkeylii, grafii zerinde iki
noktasn birlefltiren kiriflin durumuna gre belirlenir. ktisatta yukar ve afla bkey fonksiyonlarla karfllaflrz.
N
A M A
N
A M A
Dorusal fonksiyonlar tanmlayp iktisattaki

kullanm alanlarn rneklemek
Dorusal fonksiyonlarla iktisatta ok sk karfllaflrz. y=(x)=ax+b biimindeki bir fonksiyon
dorusal fonksiyon olarak tanmlanr. Bu fonksiyonun kartezyen dzlemindeki grafii de dz bir
doru fleklinde olur. Tek deiflkenli dorusal bir
fonksiyonunun eimi fonksiyonun argmanndaki belli bir deiflime karfllk deerindeki deiflimi ifade eder. zerindeki herhangi bir noktann koordinatlar ve eimi biliniyorsa ya da iki
noktasnn koordinatlar biliniyorsa bir dorunun
denklemine ulafllabilir. Dorusal fonksiyonlar
iktisatta Keynesyen tketim fonksiyonunda, arz
ve talep fonksiyonlar ile piyasa dengesinin belirlenmesinde, talebin fiyat esnekliinin hesaplanmasnda kullanlabilir.
Karesel fonksiyonlarn zmn yapp iktisadi
uygulamalarn gstermek
ktisadi iliflkilerin ounda fonksiyon grafikleri
ya nce azalp bir noktada minimum yaptktan
sonra tekrar artar ya da nce artp bir noktada
maksimum yaptktan sonra azalmaya bafllar. Bu
tr dorusal olmayan iliflkileri ifade etmek zere
karesel fonksiyonlar kullanabiliriz. Dorusal olmayan fonksiyonlarn en basit biimi karesel
fonksiyonlardr. Karesel fonksiyonun ya iki zm vardr, ya tek zm vardr, ya da zm yoktur. zm says b2-4acnin pozitif, sfr
ya da negatif olmas ile ilgilidir. Karesel fonksiyonunun grafii parabol olarak adlandrlr. Ancak iktisatta genellikle parabol yerine U fleklinde
kavram kullanlr. Karesel fonksiyonlar iktisatta
arz ve talep fonksiyonlarnda ve piyasa dengesinin belirlenmesinde, hasla, maliyet, kr fonksiyonlarnda ve bunlardan yararlanarak maksimum
kar iin retim dzeyi ve fiyatn belirlenmesinde
ve firmann bafla bafl noktasnn hesaplanmasnda kullanlabilir.
56
Matematiksel ktisat
Kendimizi Snayalm
1. y=(x)=4+2x fonksiyonunun tersi afladakilerden
hangisidir?
a. y=-4-2x
1
b. y = 3 x
4
c. y=4-4x
1
d. y = 2 + x
2
e. y=-2+3x
6. (x)=ax2+bx+c fleklindeki karesel fonksiyon iin afladakilerden hangisinde tek zm vardr?

a. b2-4ac=0
b. b2-4ac > 0
c. b2-4ac < 0
d. b=2a
e. -b/2a=0
2. y=(x) formundaki bir fonksiyonun x2 > x1 koflulunu salayan iki argman x1 ve x2 olsun. Eer
(x2)>(x1) ise bu fonksiyon iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. artandr
b. azalandr
c. kesin artandr
d. kesin azalandr
e. kareseldir
7. y=(x)=ax2+bx+c fleklindeki karesel fonksiyonun

grafiinde paraboln y eksenini kestii nokta afladakilerden hangisidir?
a. a
b. b
c. c
d. b/2a
e. b2-4ac
3. C=C (Yd)=300+0,6Yd biimindeki bir tketim fonksiyonu verilsin. Burada C tketimi, Yd harcanabilir geliri
ifade etmektedir. Bu fonksiyonun [1000, 9000] kapal
aralnda ortalama deiflim oran afladakilerden hangisidir?
a. 1,2
b. 0,8
c. 2,4
d. 1,7
e. 0,6
4. Talep fonksiyonu P=-2QD+50 ve arz fonksiyonu
1
P = QS + 25 ise denge miktar afladakilerden han2
gisidir?
a. 8
b. 10
c. 5
d. 12
e. 6
5. P=aQ+b fleklindeki bir dorusal talep fonksiyonunun grafiinde dorunun yatay ekseni kestii noktadaki esneklik deeri afladakilerden hangisidir?
a. -1
b. 1
c.
d. 0
e. 2
8. Sabit maliyetler 4, deiflken maliyetler birim baflna

1 ve talep fonksiyonu P=10-2Q ise kar fonksiyonu afladakilerden hangisidir?
a. Q2+5Q-8
b. -2Q2+11Q-4
c. -4Q2+6Q-12
d. 3Q2-2Q-9
e. -Q2+6Q-4
9. Bir firmann bafla bafl noktasnda afladakilerden
hangisi gerekleflir?
a. TR=TC
b. Maksimum kar
c. Minimum maliyet
d. TC > AC
e. FC=VC
10. Talep fonksiyonu P=50-2Q olarak verilmiflken, fiyatn P=30 olmas durumunda talebin fiyat esnekliinin
deeri afladakilerden hangisidir?
a. 2
b. 1,75
c. 2,42
d. 3,65
e. 1,5
57
1. d
Sra Sizde 1
Eim -0,26dr. Eer fiyat 1 birim artarsa talep edilen elma miktar 0,26 birim azalmaktadr.
2. c
3. e
4. b
5. d
6. a
7. c
8. b
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise Fonksiyonlarn zellikleri

konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Dorusal Fonksiyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Karesel Fonksiyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz
Sra Sizde 2
(P1,Q1)=(10,200)
(P2, Q2)=(15,150)
ncelikle dorunun eimi hesaplanr

a=
Q2 Q1 150 200 50
=
=
= 10
P2 P1
15 10
5
Eim iin bulunan deer nokta-eim formlnde yerine koyulursa

Q-200=-10(P-10)
Q-200=-10P-100
Q=-10P+300
Sra Sizde 3
P1=210 ve P2=200 verilmifl. Bu fiyat dzeylerinde talep
edilen miktarlar
1000-2Q1=210
-2Q1=-790
Q1=395
Benzer biimde fiyatn 210 olmas durumunda da
Q2=400 bulunur.
P=200-210=-10 Q=400-395=5
1
Ortalama fiyat P = (210 + 200 ) = 205
2
1
Ortalama Miktar Q = ( 395 + 400 ) = 397, 5
2
5 205
d =
= 0, 26
10 397, 5
Sra Sizde 4
ncelikle fiyat miktarn bir fonksiyonu olarak ifade
edip fonksiyonu P=aQ+b biiminde yazmalyz. Verilen talep fonksiyonu Q+4P=60
1
P = Q + 15 olur.
4
b
15
=1 iken fiyat P =
olur. Bu durumda P = = 7, 5
2
2
4P=-Q+60
58
Matematiksel ktisat
Sra Sizde 5
(x)=-x2-4x+12 fonksiyonunda a=-1, b=-4 ve c=12 dir.
x=
b b 2 4 ac
2a
formln kullanrsak
4 (4 )2 4 (1)(12 ) 4 16 + 48 4 8
=
=
2(1)
2
2
4 8
4+8
= 6
x2 =
=2
x1 =
2
2
x=
Sra Sizde 6
Toplam maliyet fonksiyonunu dorusal olarak belirlerken varsaymmz birim baflna deiflken maliyetin sabit
olduudur. Ancak maliyetin retilen birim baflna hep
ayn dzeyde artyor olmas ok gereki deildir. Daha gereki olan ise retimin dflk dzeylerinde maliyetlerin azalarak artmas, retim dzeyi arttnda ise
maliyetin artarak artmasdr. Bu durum da en iyi nc dereceden bir fonksiyonla ifade edilebilir. Yani toplam maliyet fonksiyonu kt cinsinden nc dereceden bir fonksiyondur. TC=aQ3-bQ2+cQ+d (a, b, c ve d
sabit) biiminde gsterilir.
Sra Sizde 7
b
b
Parabolde tepe noktas , f ( ) ile belirlenir.
2a
2a
=-0,2Q2+11Q-30 fonksiyonunda a=-0,2 b=11 dir.
b
11
=
= 27, 5 bulunur. Bu kr makBuradan
2 a 2(0, 2 )
simize eden kt dzeyidir.
b
f = f (27, 5 ) = 0, 2(27, 5 )2 + 11(27, 5 ) 30
2a
= 121, 2
Bu da maksimum krdr.
Anthony M., ve Norman Biggs, (1996). Mathematics

for Economics and Finance, Cambridge University Press.
Al Esen, (1997). ktisat ve flletme Uygulamal Genel Matematik, 1. Cilt, 4. Bask, An Yaynclk.
Bradley T. ve Paul Patton, (1998). Essential
Mathematics for Economics and Business,
Wiley.
Haeussler E. F., Richard S. Paul ve Richard J. Wood,
(2008). Introductory Mathematical Analysis for
Business, Economics, and the Life and Social
Sciences, 12. Bask, Pearson.
(2010). Temel Matematiksel Analiz flletme, ktisat, Yaflam Bilimleri ve Sosyal Bilimler iin, Akademi Yaynclk
Jacques I. (1999). Mathematics for Economics and
Business, 3. Bask, Addison Wesley.
Klein M.W. (2002). Mathematical Methods for
Economics, 2. Bask, Pearson Education.
Koak fi., M. Gfl ve M. reyen (1994). Matematik I
ktisadi Uygulamal, Eskiflehir.
Sevtekin M., (2001). ktisatta Matematik Kullanm,
Uluda niversitesi Glendirme Vakf.
Sydsaeter K. Ve Peter Hammond, (2008). Essential
Mathematics for Economic Analysis, 3. Bask,
Prentice Hall.
MATEMATKSEL KTSAT
Amalarmz
N
N
N

stel ve logaritmik fonksiyonlarn temel zelliklerini aklayabilecek ve uygulama alannda kullanabilecek,
Bu tip fonksiyonlarn iktisat lisans eitiminde hangi alanlarda, ne amala kullanldn tanmlayabilecek,
Makro iktisat ve mikro iktisat alanlarnda konular anlayabilmek iin bu fonksiyonlar ve zelliklerini uygulamalarnzda kullanabilecek
Anahtar Kavramlar
stel fonksiyon
Doal say
Logaritmik fonksiyon
Byme
Bileflik faiz
Doal logaritma
stel ve logaritmik trev kurallar
Lojistik erisi
Zaman
Esneklikler
Ters talep
Toplam Hasla
Marjinal Hasla
indekiler
Matematiksel ktisat
stel ve Logaritmik
Fonksiyonlar
STEL VE LOGARTMK
FONKSYONLARA GRfi
BLEfiK FAZ VE e (DOAL SAYI)
SAYISI
KTSAT UYGULAMALARI
stel ve Logaritmik
Fonksiyonlar
STEL VE LOGARTMK FONKSYONLARA GRfi
stel fonksiyonlar ve bunlarn tersi olarak logaritmik fonksiyonlar ve bu tip fonksiyonlarn iktisat lisans eitiminde nerede ve nasl kullanld bu nitenin konular olacaktr. rnein sabit byme oranl her trl byme ifllemi stsel fonksiyonlar ile tanmlanabilir. Nfus artfl, yatrmlarda meydana gelen artfl ve ya bir lkenin GSYHsnda meydana gelen byme, stsel fonksiyon temelli aklanabilir.
Yalnzca bu basit rnekler bile bir iktisat rencisi stel ve logaritmik fonksiyonlar neden tanmal ve anlamal sorularnn yantn oluflturabilir.
ncelikle, basite flu ayrm yapmalyz. Kuvvet fonksiyonlar ve stel fonksiyonlar birbirinden farkl iki tip fonksiyondur. fiekil olarak benzerlik gstermeleri
bafllangta iktisat rencileri iin flaflrtc olabilmektedir.
f(x) = y = xk genel flekliyle verilen basit kuvvet (g) fonksiyonlarnda, x taban
ve k kuvvet (derece) olarak okunur. Tabann pozitif ve stn rasyonel say olmas iktisat ifllemleri iin ifllerimizi kolaylafltracaktr. Burada x bir deiflken iken, k bir
sabittir. Bu durum stel fonksiyonlarda deiflecektir.
rnekler:
y= f (x)= x2
y = f (x) = x -2 =
1
1
x2
y= f (x)= x 2 = x
3
1
y= f (x)= x 2 =
x x
Yukardaki drt rnekte rahatlkla izlenebilecei gibi, y baml deiflkeni bir
tek x bamsz deiflkeni ile aklanmaktadr. xin stnde yer alan saylar ise yukarda akladmz k sabitini oluflturmaktadr.
stel fonksiyonlara baktmzda ise deiflkenin tabanda deil stte yer ald
izlenir. Tek deiflkenli stel fonksiyonlarda bamsz deiflken tabanda deil stte
yer alacaktr.
62
Matematiksel ktisat
rnekler:
x= g(y) = 3y
y
1
x = g ( y ) = = 3 y
3
z= xy
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yukardaki rnein ilk ikisinde x baml, y bamsz deiflken iken; nc fonksiyonda z baml y ise bamsz deiflkendir. Kuvvet fonksiyonlarndan
ok ak farklar, fonksiyonlarda bamsz deiflkenlerin stte yer almalardr.
SIRA SZDE
stel fonksiyonlarn
grafikleri incelendiinde fonksiyonun konkavl hakknda
basit bir kural gelifltirilebilecei rahatlkla izlenebilir. fiyle ki, stel fonksiyonlarda
taban pozitif
D fiolduu
N E L M srece fonksiyon her zaman konveks olacak ve fonksiyonun
grnt kmesi yalnzca pozitif saylardan oluflacaktr.
Eer taban 1den byk ise elimizde artan, yok eer taban 0 ile 1 aralnda (0
S O R U
ve 1 dahil deil) ise elimizde azalan bir fonksiyon var demektir.
Taban ve stl
yer ald flu basit cebirsel kurallar aklmzda tutmamz, stel
D Ksaylarn
KAT
fonksiyonlar alflrken iflimize yarayacaktr:
N N
sat SZDE
as+1 = aSIRA
ast = (as)t
AMALARIMIZ
(ab)s = asbs
T A P VE e (DOAL SAYI) SAYISI

BLEfiKK FAZ
Varsayalm ki P0 > 0 (anapara) kadar paranz vadeli mevduat hesabna yatrdnz

ve bu hesap size r kadar sabit nominal yllk faiz oran nermektedir. Faiz demeleri yl ierisinde
aralklarla n defa yaplmaktadr.
T E L E V Z Ydzenli
ON
Bir yl sonunda anaparann yeni durumunu gsteren hesap flyle olacaktr:
r
P1 = P0 N1T+E R NE T
n
n
NTERNET
Peki, bankada paranz bir yl yerine t yl tutuunuzu varsayalm. Bu durumda hesabnzda olmas gerekli Pt miktarnda paray gsteren bileflik faiz forml flyledir:
r
Pt = P0 1 +
nt
Yukardaki formllerde r yl ierisinde her dnem denen faiz orann ve nt

n
faiz demelerinin t ylda toplam ka kez yaplacan gsterir.
Burada nemli bir noktay belirtmeden gemeyelim. Yukarda t ylda belirli aralklarla anaparann nasl byyeceine dair genel forml grmekteyiz. Bu forml
yalnzca bankalara yatrlan parann gelecekte alaca deeri hesaplamakta kullanlmaz. ktisatta byme hesab yaplan btn alanlarda bu forml ya da bu formln deiflik versiyonlar kullanlmaktadr. rnein P fiyatlar genel seviyesini ifade ettiinde forml gelecekte fiyatlar genel seviyesinin nasl olabileceine dair bilgiler sunacaktr. Bu durumda r enflasyon orann ifade edecektir. Ya da yine mak-
63
3. nite - stel ve Logaritmik Fonksiyonlar
ro iktisat alanndan Pnin GSMHyi temsil ettiini dflnebiliriz. Bu durumda r byme orann temsil edecektir. Grld gibi yukardaki forml iktisatta deiflik
alanlarda byme hesab yapabilmek iin kullanlabilmektedir.
fiimdi yukardaki byme formlnde biraz deifliklie gidelim. Bu kez ok
gereki olmasa da faizin her an uygulandn varsayalm. Bir baflka ifadeyle faiz
devaml bir flekilde anaparaya ifllemektedir. Bu hesab yapabilmek iin gelifltirilecek formlde e says yani doal say kullanlacaktr.
e says flyle tanmlanr:
1
e = exp (1) = lim 1 +
n
n
Doal say yardmyla flimdi srekli iflleyen faizin anaparay bir yl sonunda ne
kadar deifltireceini hesaplayabiliriz:
r
exp ( r ) = lim 1 +
n
n
exp (r ) = er
Yani bir yl iin yaplan byme formlnde artk 1+ n yerine er gelecek.
Bunu formlde kullanmadan nce exp (r) = er eflitliinin nasl salandna bakalm:
r
r
1
exp ( r ) = lim 1 + = lim 1 + = lim 1 +
n
m
,
n
=
rm
n
n
m
rm
m
m
1
1
= lim 1 + = lim 1+
+ = er
m
m
m
Artk t yl sonra anaparann srekli iflleyen bir faiz hesabyla ne hle geleceinin formln yazabiliriz:
Pt = P0 ert
r
Aflada eflitli n ve r verileri ile hesaplanmfl 1+ deerlerine ait rnek
n
tabloyu grebilirsiniz:
n
r = %5,4
r = %5,5
r = %100
n=4
1,055103375
1,056144809
2,44140625
n = 12
1,055356752
1,05640786
2,61303529
n = 364
1,055480375
1,056536225
2,714557303
n = 8736
1,055484426
1,056540432
2,718126265
n = 524160
1,055484599
1,056540612
2,718279235
n = 31449600
1,055484602
1,056540613
2,718281796
n +
1,055484602
1,056540615
2,718281828
Tablo 3.1
rnek bileflik faiz
tablosu
64
Matematiksel ktisat
fiekil 3.1
y = ex
fonksiyonunun
grafii
15
10
5
-2
-3
-1
y=ex
fiimdi doal tabanl stel

fonksiyonlarn en basit hali
olan y = ex fonksiyonunun
grafii nasl grnr, birlikte inceleyelim:
fiekil 3.1den de anlafllaca gibi, ex fonksiyonunun
tanm kmesi btn reel saylar olabiliyor iken, grnt kmesinde yalnzca pozitif saylar yer alabilmektedir.
Fonksiyon artan x deerleri
ile birlikte artmaktadr ve tanm kmesinin btn deerleri iin ok ak biimde srekli konvekstir.
e tabanl stel fonksiyonlarn zellikleri

1. e0 = 1;
2. e1 = e;
3. ex > 0, btn x deerleri iin;
4.
d ex
( )
dx
= ex
Aslnda, ex srekli artan ve konvekstir.
y ifadesi, y = f (x) fonksiyonuna gre xte meydana gelebilecek kk bir bidy

rimlik artfln y de meydana getirecei yzdesel byme orann tanmlar. dx y
ifadesi, y fonksiyonunun ani byme oran olarak kabul edilir.
dy
dx
y ifadesi, xe gre
dy
dx
tanml y fonksiyonunun ani

byme orandr.
5. stel ve polinomyal byme:

Herhangi bir P(x) polinomu iin:
ex
lim
= + fleklinde gerekleflir.
x+ P x
()
P(x) polinomu P(x) 1 sabit polinomu olarak ele alndnda:
e0
lim e x = +
=1
x+
e1 = e
ex > 0
( )
d e
dx
=e
lim e x = 0
6. x
7. ea+b = eaeb
(ea)b = eab
x
Gerekte e-x ex = e0 = 1 olduu iin 1x = e fleklinde yazlr.
e
ex deerini hesaplamakta en kestirme yol afladaki forml kullanmaktr:
ex = 1 + x +
x2 x3
xn
+
+ ... +
+ ...
2 ! 3!
n!
65
fiimdi de
x ifadesinin doruluunu ortaya koyabilmek iin

f n ( x) = 1 +
yukardaki zelliklerden bazlarnn yorumlamalarna bir gz atalm.

nc zellik flu sebeplerle doruluk bulmaktadr:
1+ x faktr x > 0 olduu zaman veya n deeri
x e gre byk
olduunda pozitif olmaktadr. Bu durumda fn (x) > 0 ve dolaysyla ex > 0 doru olur.
Drdnc zellie iliflkin flu yorumu getirmeliyiz:
n1
n1
1
dfn
x
x
x
= n 1 +
= 1 +
1 + = fn ( x) ifadesi |x|e gre byk n
dx
n
n
n
n
x
deerleri iin dorudur. nk ancak bu durumda 1+ n ifadesi 1e ok yakn
olabilmektedir.
Beflinci zelliin yorumu ise flu flekildedir:
Varsayalm ki P(x) = am xm-1 + ... polinomu m inci derecedendir. n deerinin
mden byk olduu kabul ile ex deerini fn (x) ile yaknsayalm. Bu durumda:
()
n
1 n x n + ...
1 + ns
ex
lim
lim
= lim n m
= lim Cx nm = +
x +
x + P ( x)
x + P ( x)
x + am x + ...
ifadesinin doru olduu grlmektedir.
Logaritmik Fonksiyon
Doal logaritmik fonksiyon en temel flekliyle x = ln(y) fleklinde
gsterilebilir ve
y = ex doal tabanl stel fonksiyonunun tersidir. Bir baflka ifadeyle:
x = ln (y) y = ex ifadesi dorudur.
Doal logaritmik fonksiyonun grafii basit olarak doal tabanl stel fonksiyon grafiinin x = y de izilecek 45 derecelik doruya gre aynadaki yansmas gibidir:
Ters fonksiyonlarn trevinin alnmas kural bize logaritmik
fonksiyonun trevinin hesaplanmasnda yardmc olur:
fiekil 3.2
dx
ln(y) fonksiyonunun zellikleri

1. ln (y) fonksiyonu yalnzca y > 0 olduu yerlerde tanmldr.
d ln ( y) 1
= olduundan ln(y) fonksiyonu srekli artan ve konkav bir
dy
y
fonksiyondur.
Bu zellii doal tabanl stel fonksiyon zelliklerine gre hem benzer hem de
fakl karakter taflr. Doal tabanl fonksiyonda olduu gibi logaritmik fonksiyon da
srekli artan bir fonksiyondur. Ancak doal tabanl stel fonksiyon srekli konveks iken, doal logaritmik fonksiyon tanm kmesinin btn elemanlar iin s-
y=x
x=In(y)
d ln ( y) dx
1
1
1
=
= dy = x =
dy
dy
y
e
2.
y=ex
66
Matematiksel ktisat
Doal tabanl stel

fonksiyon tanml olduu her
yerde srekli konveks iken,
doal logaritmik fonksiyon
srekli konkavdr.
rekli konkav bir fonksiyondur. stel fonksiyonun tanm kmesi tm reel saylar
iken, logaritmik fonksiyonun tanm kmesi yalnzca pozitif saylardan oluflur. Son
olarak, doal tabanl stel fonksiyonun grntleri yalnzca pozitif saylarda tanml iken, logaritmik fonksiyonun deerleri btn reel saylar olabilir.
3. ln(1) = 0;
ln ( y) =
4. ylim
0
ln (e) = 1
lim ln ( y) = +
y +
5. ln (ab) = ln (a) + ln (b)

ln (ab) = b ln (a)
()
ln 1
a = ln (a)
y = g (x) fonksiyonu trevi alnabilir herhangi tanml bir fonksiyon olsun. Zincir kural ile birlefltirilerek logaritmik trev iin afladaki kural elde edilir:
d ln ( g ( x)) g ( x)
=
dx
g ( x)
stel ve logaritmik fonksiyonlarda genel trev kurallar
ln (xy) = y ln (x) doru olduu iin afladaki genel kuvvet kuraln yazabiliriz:
xy = e y ln (x) = e st x ln (taban) ; Bu durumda ksmi trev kurallar flyle yazlr:
x y
= e y ln( x) ln ( x) = x y ln ( x)
y
1
x y
1
= e y ln( x) y = yx y = yx y1
x
x
x
y = ax fleklinde stel bir fonksiyonun trevi de
da x = ln (a) a x kuralna gre belirlenir.
dx
Yukardaki trev kurallarnn yardmyla ortaya kan, iktisatlar iin kullanfll,

bir bilgi vardr. y = ax fleklindeki bir stel fonksiyonun ani byme oran ln (a)
fleklinde logaritmik ifade ile belirlenir. Bununla birlikte kuvvet fonksiyonlarnda
trev kural farkldr. Unutmayalm ki kuvvet ve stel fonksiyonlar birbirinden
farkl yapda fonksiyonlard.
y = xb tipinde kuvvet fonksiyonlarnda trev,
dx b = bx b 1 kuralna gre alnrd.
dx
y = ax, (a > 0, a 1) fleklinde tanmlanan stel bir fonksiyonun tersi a tabanl
logaritmik fonksiyon olarak adlandrlr ve loga(y) fleklinde gsterilir. Bir baflka ifadeyle stel ve logaritmik fonksiyonlar arasndaki iliflki flyledir:
x = loga (y)
y = ax
y = a x y = e x ln(a) ln ( y) = x ln (a) x =
log a ( y) =
67
ln ( y)
ifadesi ile birlikte,
ln (a)
ln ( y)
ifadelerinin doru olduunu biliyoruz. Bu iki bilgiyi birlefltirerek
ln ( a)
loga(y) iin trev kuraln yazabiliriz:

d (log a ( y))
1
=
dy
ln ( a) y
KTSAT UYGULAMALARI
nitenin baflnda ifade ettiimiz gibi, stel ve logaritmik fonksiyonlarla ilgili temel
bilgilerden sonra flimdi de iktisat lisans eitiminde kullanldklar baz alanlardaki
rnek uygulamalar inceleyeceiz.
Bileflik Faiz
Varsayalm ki Paragz Bankas bize aylk vade ile yllk %5,5lik nominal faiz oran nermektedir. Cingz Bankas ise gnlk vade ile yllk %5,4lk nominal faiz
oran nermektedir. Bizim iin hangi bankann nerisi daha iyi bir frsattr?
RNEK 1
zm: Paragz Bankas tarafndan denen efektif yllk faiz (bir yl sonra her
liranz iin kazandnz miktar ifade eder)
12
12
2
r
0, 055
ref , A = 1 + A 1 = 1 +
1 = %5, 64
12
12
Ayn flekilde Cingz Bankasnn efektif yllk faiz demesi de

365
365
r
0, 054
ref , B = 1 + B 1 = 1 +
1 = %5, 55 fleklinde hesaplanr.
365
365
Paragz ve Cingz Bankalarnn bize dedikleri efektif faiz oranlar kyaslandnda, grlr ki, Paragz Bankas bizim iin daha iyi teklif sunmufltur.
Varsayalm ki bir ticari banka bizim tasarruflarmz deerlendirmek istiyor. Banka bize r kadar yllk nominal faiz oran teklif ediyor. Bununla birlikte faiz hesabnda srekli bileflen yaklaflmn kullanacan yani, paramza her an faiz iflleyeceini sylyor. Biz de bu durumda yatrdmz A kadar parann ne kadar srede ikiye katlanacan merak ettik.
zm: Srekli bileflen formln hatrlayalm,
P1 = P0 ert fleklinde idi.
Biz bankaya A kadar para yatrdmza gre formlde Ay yerine yazarsak
A1 = A0 e rt olur.
RNEK 2
68
Matematiksel ktisat
fiimdi de biliyoruz ki gelecekteki paramz flimdinin iki kat olacak. Bu bilgiyi de

formlde yerine yazarsak
2A0 = A0 e rt denklemini elde ederiz. Denklemin her iki tarafn da A0 ile blersek
2 = e rt elde edilir. Eflitliin her iki tarafnn da doal logaritmas alnrsa,
ln2 = ln e
70 kural. Anaparann ikiye

katlanmas iin gerekli sre,
70i faiz oranna blerek
bulunur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
rt
eflitliine ulaflrz. ln e = 1 olduu iin,
ln 2 = rt eflitlii elde edilmifl olur. Artk A kadar parann iki katna kmas iin
gerekli zaman bulabilmek iin t i yalnz brakmamz yeterlidir:
t = (ln 2) /r olur. ln 2 deeri yaklaflk olarak 0,69 olduu iin buradan bir kural
gelifltirilebilir. 70 kural olarak adlandrlabilecek bu kurala gre ikiye katlama iin
gerekli zaman bulmak iin 70i faiz oranna blmek yeterli olacaktr. rnein faiz
oran yllk nominal %10 olur ise ikiye katlama iin gerekli zaman (70/10) = 7 yl
olacaktr.
fiimdiden 5 yl
SIRAsonra
SZDET10000 paranz olsun istiyorsunuz. Size yllk vade uygulayarak yllk nominal %10 faiz oran neren bir banka buldunuz. Bankaya bugn ne kadar yatrmanz gerekir?
D fi N E L M
stel Azalma
Deneysel tecrbelerle
elde edilen bir bilgiye gre radyoaktif partikllerin bir ou
S O R U
stel fonksiyon kaideleriyle azalma veya silinme seyri izlerler. Radyoaktif partikln bafllangtaki bykl Q0 olarak kabul edildiinde zaman ierisinde azalmaDKKAT
sn gsteren fonksiyon flyle olacaktr:
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
RNEK 3
TELEVZYON
NTERNET
-kt
Q (t) = Q
SIRA
0e SZDE
Yukardaki fonksiyonda k pozitif bir sabittir ve azalma orann ifade eder. Bu

oran genellikle
bafllang miktarnn tam yarsna kadar azalma olabilmesi iin geAMALARIMIZ
rekli olan zamana gre tanmlanr. Bu gerekli zaman da radyoaktif partikln yar-yaflam (half-life) olarak adlandrlr.
K T A P
Q (t) = Q0e-kt formlne gre stel azalma seyri izleyen radyoaktif bir partikln
ln 2
yar yaflamnn t =
kadar olduunu gsterin.
TELEVZYON k
1
zm: Gerekli zaman ararken amacmz Q ( t ) = 2 Q0 eflitliini salayacak
t deerini hesaplamak olacaktr. yleyse:
NTERNET
1
Q0 = Q0 ekt denkliini dorulayacak t deerini hesaplamak gereklidir. Bu
2
eflitliin her iki tarafn Q0 ile bldmzde,
1
= ekt eflitlii elde edilir. Bu eflitliin her iki tarafnn da doal logaritmasn
2
alrsak, lne = 1 olduundan,
ln
69
1
= kt salanmfl olur. Artk yar-yaflam iin gerekli sreyi bulmakta
2
tek ifl bu eflitlikte t i yalnz brakmak olacaktr. Bylece yar-yaflam,
t =
1
2 = ln 2 olarak hesaplanr.
k
k
ln
Trevler
g(x) = xx fonksiyonunun birinci trevini hesaplayn.
RNEK 4
zm: Logaritmik trev alma kurallarn kullanarak zme ulaflmak gerekmektedir. O zaman:
x
d ln e x ln( x)
d ( x ln ( x ))
g ( x) d ln x
=
=
=
g ( x)
dx
dx
dx
1
= 1 ln ( x ) + x = ln ( x) + 1
x
g ( x ) = (ln ( x ) + 1) x x fleklinde elde edilir.
Lojistik Erisi
B
fonksiyonunun grafii
1 + AeBkt
lojistik erisi olarak adlandrlr. Lojistik erisi her trl byme ifllemi iin
kullanlabilir. Eer byme iflleminde evresel faktrlerin byme orann frenleyecek etkisi varsa, o zaman lojistik erisi bu byme ifllemini tanmlayabilmek
iin kullanlr.
A, B ve knn pozitif birer sabit olduu Q (t ) =
1
tipindeki lojistik erisinin byme orannn (1 - Q(t))e eflit
1 + et
olduunu gsterin.
Q (t ) =
zm: nce Q nn zamana gre deiflimini trev yardmyla lelim. Unutmayalm ki bu lm bize zamana gre bymeyi gsterecektir,
Q (t ) =
et (1)
et
=
2
2
1 + et
1 + et
Bymeyi yukarda elde ettiimize gre artk byme orann tanmlayabiliriz.

Eer yukardaki bymeyi, Qnn kendisiyle oranlarsak o zaman byme orann
elde ederiz:
Q (t )
et
Byme orann yandaki gibi gsterdikten sonra, son olarak
=
Q (t ) 1 + et
bu ifadenin 1 - Q(t) ile ayn olduunu gstermemiz gerekiyor.
RNEK 5
70
Matematiksel ktisat
yleyse, 1 Q (t ) =
SIRA SZDE
D fi N E L M
et
1 + et
olduunu yazmak bizi zme gtrr.
Yaplan bir arafltrmaya

SIRA SZDE gre bir tr grip salgn bafl gsterdikten t hafta sonra yaklaflk
olarak Q (t ) =
20
bin kifli hastala yakalanmaktadr. Bu bilgiye gre:
1+19 e1,2 t
D fi N E L M
DKKAT
AMALARIMIZ
1 + et
a) Hastalk kendini ilk gsterdiinde ka kifli hasta olmufltur? 2 hafta sonra ka kifli
hastadr?
S O R U
b) Yaklaflk
olarak ne kadar sre sonra hastaln yaylmas azalmaya bafllayacaktr?
c) Eer eilim hep byle devam ederse, sonunda yaklaflk ka kifli hastala yakalanmfl olacak?
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
1 + et 1
EsneklikSIRA SZDE
N N
ktisatlar olarak biliyoruz ki, eer talebin fiyat esneklii 0 ve -1 aralnda ise o
mal esnek olmayan mal olarak; yok eer fiyat esneklii -1 ile - aralnda ise o
mal esnek AMALARIMIZ
mal olarak ve son olarak da eer fiyat esneklii -1e eflitse o mal da birim esnek mal olarak adlandrlr. Bu bilgilerin kullanld bir iktisat teoremini rnek olarak inceleyelim.
K T A P
K T A P
RNEK 6
TELEVZYON
Esnek olmayan bir mal iin fiyatta bir artfl toplam harcamalar arttrc bir etki
yaparken, esnek bir mal iin fiyat artfl toplam harcamalar dflrecektir. Bu idT E L Eolup
V Z Y Oolmadn
N
diann doru
gsterin.
zm: Q = F (p) ilgilendiimiz mal iin talep fonksiyonu olsun. O zaman p
fiyatnda toplam harcamalar flyle hesaplanr:
NTERNET
NTERNET
E (p) = pQ = p F (p).
Toplam harcamalarn, yani E(p) nin artp azaldn anlayabilmek iin birinci
trevinin iflaretini incelememiz yeterli olacaktr. yleyse
E' (p) = pF' (p) + 1F (p) fleklinde hesaplanan toplam harcamalarn birinci trevinin iflaretini incelemeliyiz. Yukardaki eflitlikte eflitliin her iki tarafn da F (p) e
blersek:
[E' (p)/F(p)] = (pF' (p)/F(p)) + 1 = + 1
elde edilir. Buna gre eer bir mal esnek olmayan bir mal ise -1< <0 doru olacak ve de bu yzden ( +1)>0 olacaktr. Bylece E' (p) nn pozitif deer alacan
gstermifl olduk. Yani dier bir deyiflle toplam harcamalarn (E(p) nin) fiyata gre
artan bir fonksiyon olduu gsterilmifl oldu. Dier yandan, bir mal esnek olduunda <-1 olacandan, ( + 1) <0 olacaktr. Bu E' (p) nin negatif deer alaca anlamna gelir ki bu da E(p) nin yani toplam harcamalarn fiyata gre azalan bir
fonksiyon olduunu gsterir.
SIRA SZDE
Q(p) = 10p3SIRA
- 1000
fleklinde verilmifl bir arz fonksiyonu olsun. Arzn fiyata gre esnekliSZDE
ini p = 10 deeri iin hesaplayn.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
71
Fiyat Esneklii
Afladaki talep fonksiyonunu ele alalm:
Qd = 1000 - P3. Bu fonksiyonda miktar ton cinsinden ve de fiyatlar T cinsinden
olsun. Hemen birinci trevi hesaplarsak
dQ d
= 3P 2 elde edilir.
dP
Eer flu anki fiyat T5 iken fiyat T1 arttrlrsa, talep edilen miktar yaklaflk olarak
dQ d
= 3 5 2 = 75
dP P = 5
75 ton azalacaktr. Bu durumda fiyatlardaki %1lik bir artfl fiyatlarda 5 p = 201 1 Tlik
bir artfl ima edecek ve dolaysyla talep miktarn 3, 75 = 75
ton kadar azaltacak20
3
tr. Fiyat T5 olduunda talep 1000-5 =875 ton olacandan yzdesel talep azalfl 83,,75
0, 0043 = %0, 43 kadar olacaktr. Yani, fiyatlardaki %1lik artfl, talep mik75
tarn %0,43 azaltacaktr. Bu da elimizdeki maln incelenen fiyat dzeyinde esnek
olmayan bir yapda olduunu gsterir.
d
Genelleyerek ifade edersek, dQ maln fiyat T1 arttnda talepte meydana
dP
gelecek yaklaflk deiflimdir. Bafllang fiyatn P olarak kabul edelim. T1lik artfl
yzdesel olarak 100 kadar artfl anlamna gelir. Bylelikle, fiyatta meydana gelen
P
dQ d
%1lik artfl, talep miktarn yaklaflk olarak P
ton kadar deifltirmifl olur.
100 dP
O zaman talep miktarnda meydana gelen yzdesel deiflim, yaklaflk olarak
ped ( P ) =
100
Qd
P dQ d
dQ d
P
kadar olur.
100 dP
dP Q d
Yukarda elde ettiimiz forml talebin fiyat esneklii formldr. Bu forml

yeniden organize ettiimizde,
ped ( P) =
100
dQ d
Qd
dQ d
Q
dP
= , elde edilir. Burada 100 dPP fiyattaki yzdesel artfl ve
P
ise miktarda meydana gelen yzdesel deiflimi ve genel olarak iktisatta
esneklii ifade etmektedir. rneimizdeki fiyat esnekliine dnersek
ped ( P ) = 3P 2
= 3
P3
= fleklinde hesabmz yaparz. Bu

Qd
1000 P 3
rnekte talebin esnek olmayan blm incelenmek istendiinde, <1 olan blm
ele alnmaldr. Bu durumda,
3
P3
1000 P 3
< 1 ifadesi doru olmaldr. Bir baflka ifadeyle,
3P 3 < 1000 - P 3 olmal, yani,

4P 3 < 1000 olmaldr. Buradaki eflitsizliin her iki tarafn da 4e bldmzde,
RNEK 7
72
Matematiksel ktisat
P 3 < 250 eflitsizlii elde edilir. Son olarak eer fiyat (P) yaklaflk olarak 6,3ten
kk olursa esnek olmayan talepten bahsedebiliriz. Bylece anlyoruz ki,
P = 3 250 olduu zaman talep fiyata gre birim esnek ve bu deerden byk ise
talep esnektir.
Toplam Hasla
Yukardaki rneimize bu bafllk altnda da devam edeceiz. Qd = 1000 - P 3 fleklinde talep fonksiyonu olduunu kabul ettiimize gre, toplam haslay bulurken,
bu talep bilgisini kullanacaz demektir. Toplam hasla satlan ya da retilen toplam miktar ile maln fiyatnn arplmasyla kolayca hesaplanabilir. Buna gre toplam hasla rneimizde flyle olur:
TR = PQd = P (1000 - P3).
Toplam haslann maksimum olduu nokta ise birinci trevinin sfra eflit olduu
dTR
yerdedir. Yani,
= 1000 4 P 3 = 0 olduu zaman, toplam hasla maksimum ddP
zeye ulaflmfl demektir. Bu hesab yukarda yapmfltk. P = 3 250 bu hesabn sonucu
olarak karflmza kar. Demek ki fiyat bu dzeyde olduunda toplam hasla maksimum dzeyine ulaflmaktadr. Bu fiyat dzeyinde talebin fiyata gre birim esnek
olduunu biraz nce sylemifltik.
kinci trev hesapladmzda,
d 2TR
dP 2
= 12 P 2 < 0 olduu bulunur. Bu durum P = 3 250 dzeyinin solunda
toplam haslann artmakta olduunu, sanda ise azalmakta olduunu ifade eder.
Ters Talep
7. rnekteki verilerle yola devam ediyoruz. fiimdi de iktisatta ters talebin ne olduunu rnek zerinde inceleyerek greceiz. Fiyat belirli bir dzeyde olduunda
tketicinin talep edecei miktar flu fonksiyonla belirlenir:
Q = Qd (P) = 1000 - P 3. Yanda grdmz standart bir talep fonksiyonudur.
Biz buradan fiyat eker ve onun iin bir denklem yazmak istersek
P 3= 1000 - Q eflitliini elde ederiz. Buradan da P i yalnz braktmzda,
P d = 3 1000 Q denklemini elde ederiz ki bu son denklem iktisatta ters talep

fonksiyonu olarak adlandrlr.
Marjinal Hasla
Yukarda kullandmz talep fonksiyonunu kullanmaya devam edelim. Ters talebi
aklamadan hemen nce rneimizdeki talep fonksiyonunu kullanarak toplam
haslay fiyatn bir fonksiyonu olarak tanmladk ve toplam haslann fiyata gre
dTR trevini hesapladk. ktisatlar iin bu trevin zel bir anlam yoktur. Bu
dP
noktada, toplam haslay ters talep fonksiyonu kullanarak miktarn bir fonksiyonu
fleklinde yazabiliriz:
( )
TR = PQ = 3 1000 Q Q = (1000 Q) 3 Q
Unutmayalm ki, fiyat arttka talep miktar azalmaktadr. Yani, toplam hasla fiyat artt iin artmakta, ama fiyat artnca miktar azald iin de azalmaktadr.
Marjinal haslann, piyasada satlan mal miktar kk bir birim arttnda toplam haslada dolaysyla meydana gelen ek deiflim olduunu daha nceden biliyorduk. Bylece, marjinal hasla formln bizim rneimize uygularsak
MR =
1
dTR
1
2
= (1000 Q) 3 Q + (1000 Q) 3 denklemini elde ederiz.
dQ
3
Bu denklemi kullanarak marjinal haslay sfr yapan miktar hesaplayabiliriz:

2
(1000 Q) 3 Q = 3(1000 Q) 3
Q = 3 (1000 - Q ) = 3000 - 3Q
4Q = 3000
Q = 750.
Piyasada satlan mal miktar 750 ton olduu zaman marjinal hasla sfr deerini almakta, baflka bir ifadeyle toplam hasla maksimum deerine ulaflmaktadr. 750
tonluk talep miktar fiyatn P = 3 250 olduu zaman gerekleflen taleptir. Talep
edilen miktar 750 tonun zerinde olursa marjinal hasla negatif deer almakta ve
dolaysyla da toplam hasla azalmaktadr. Yok eer talep edilen miktar piyasada
750 tonun altnda olursa marjinal hasla pozitif deer alr ve toplam hasla da bu
blgede artar.
Genel olarak bakldnda talebin fiyat esneklii ile marjinal hasla arasnda bir
iliflki kurmak mmkndr. Bu iliflkiyi gsteren eflitlik,
MR = P.((1+1/ )) fleklinde yazlr. Burada notasyonu esneklii ifade etmektedir. fiimdi bu iliflkinin elde edilmesinde kullanlan admlara bakalm:
dTR d PQ
dQ d , toplam haslann fiyata gre trevi yandaki gibidir.
=
= Qd + P
dP
dP
dP
Trevde zincir kural gerei bu ifadeyi,
dTR dTR dQ d
fleklinde de yazabiliriz. Bu flekilde yazdmzda artk iktisatlar
=
dP
dQ dP
iin anlaml olan toplam haslann miktara gre trevi kullanlabilir hale gelmektedir.
Bylece marjinal hasla ile esneklik arasndaki iliflkiyi flu flekilde yazabiliriz:
MR =
dTR d
dQ d
= Q + P
dQ
dP
Esneklik ve Logaritma
dQ d
Qd
P
=
+P=
+P
d
d
dQ
dQ
dP
P
dP
dP Q d
Varsayalm ki, Qd (P) fleklinde tanml bir talep fonksiyonu iin elimizde fiyat
ve miktar (P, Q) noktalarn gsteren veri kmesi bulunmaktadr. Yine varsayalm
ki ok dar bir fiyat kmesi iin dorusal tahminleme modeli alfltrdk. Ama bu
tahminlemeyi elimizdeki orijinal veriler iin deil deiflime urayp (x, y) = (ln P,
lnQ) halini almfl veriler iin yaptk. Dorusal tahminleme model sonularmzn bize verdii eim, talep fonksiyonunun deil de logaritmik transformasyona uramfl
73
74
Matematiksel ktisat
dy
talep erisinin eimini yaklaflk olarak verir. Yani burada
tahmin edilmifl olur.
dx
dy
x
1
=
ve P = ex olduu iin, dP = e = P elde edilir. Zincir kuraln iki kere
dQ Q
dx
uyguladmzda
dy
dy dQ dP 1 dQ
=
=
P = eflitlii elde edilir. Bir baflka deyiflle, logaritmik
dx dQ dP dx Q dP
transformasyona urayarak dorusal hale gelen talep fonksiyonlarnda lnQnn
lnPe gre trevi hesaplanrsa bu bize esneklii verecektir.
Bu zellii rnek 7de kullandmz talep fonksiyonuna benzer bir fonksiyonda logaritmik transformasyon yaptktan sonra kullanabiliriz.
RNEK 8
Talep fonksiyonu Qd = 1000P-3 fleklinde tanml olsun. Logaritma yardmyla talebin fiyat esnekliini hesaplayn.
zm: Burada logaritmik transformasyon iin doal logaritmay kullanacaz.
Eflitliin her iki tarafnn doal logaritmas alndnda, logaritma kurallar gerei,
lnQd = ln 1000 -3 lnP denklemi elde edilir. Elimizde stel yapda olan bir talep
fonksiyonu vard. Logaritma kullanarak bu fonksiyonu logaritmik ve dorusal yapya kavuflturduk. Artk yalnzca basit bir trev alarak talebin fiyat esneklii hesaplamak mmkn hle gelmifltir:
d (ln Q )
= = -3 Yanda grld gibi bu maln talebi fiyata gre esnek kmfltr.
d (ln P ))
Bir baflka zellik ise bu talep fonksiyonunun her noktasnda esneklik sabit ve 3e
eflittir.
SIRA SZDE
Qs = Pa fleklinde
tanml bir arz fonksiyonu varsayalm. Burada > 0 ve a > 1 olacaktr.
SIRA SZDE
Bu fonksiyona gre arzn fiyat esnekliini hesaplayn.
D fi N E L M
D fi N E L M
Dier Esneklikler
Talep fonksiyonunu yazarken iktisada giriflte kullandmz ceteris paribus kural

her zaman ifllerimizi
S O R U kolaylafltrmfltr. Talebi belirleyen faktrler incelenirken, yalnzca ilgili maln fiyat deil, gelir, zevk ve tercihler, dier mallarn fiyatlar gibi etkenlerin de konunun ilgisini oluflturduklarn biliyoruz. Ancak basit talep ve arz
DKKAT
denklemleri yardmyla piyasada neler olduunu anlayabilmek iin ilgili maln fiyat hari dier deiflkenler analiz boyunca sabit kabul edilmiflti. Talebi etkileyen
SIRA SZDE
dier faktrlerden
gelir ve dier mallarn fiyatlar serbest brakldnda bir mal iin
talep fonksiyonu,
Qd = 100 - p + 2p* - 3y gibi yazlabilir. Bu fonksiyonda p ilgili maln fiyatn, p*
AMALARIMIZ
baflka bir maln fiyatn ve y geliri temsil etmektedir. Denklemi buradaki gibi ayr aklayc deiflkenle yazdmz da artk ksmi trev kurallarn kullanarak eflitli esneklik hesaplamalarn
yapabiliriz. Yukardaki talep fonksiyonunu hesaplamaK T A P
lar iin rnek olarak kullanalm.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
T E
L ERV NZ YEOKN
NTERNET
Qd = 100 -T EpL+E V2p*

Z Y -O 3y
N yandaki talep fonksiyonuna gre,
a) talebin fiyat esnekliini hesaplayn.
b) apraz fiyat esnekliini hesaplayn ve iktisadi olarak yorumlayn.
c) Gelir esnekliini hesaplayn ve iktisadi olarak yorumlayn.
NTERNET
zm:
a) Daha nce zlen talebin fiyat esneklii problemlerinden tek fark bu soruda ok deiflkenli fonksiyon olmasdr. Bu sebeple de direkt trev yerine
ksmi trev yaklaflm kullanlacaktr. Bunun dflnda baflka bir deifliklik yer
almayacaktr. Talebin fiyat esneklii formln uyguladmzda
Q d p
p
= d sonucu elde edilir.
p Q d
Q
b) Bu sefer de ksmi trev kurallaryla apraz fiyat forml kullanlacaktr:
Q d p*
=2
p*
Elde edilen sonu yandaki gibidir. Bu sonuca baktmzda

p Q
Qd
nce sonucun pozitif ya da negatif olup olmadn incelemeliyiz. Herhangi bir
fiyat ya da talep miktar negatif deer alamayaca iin sonucumuz pozitif
bir saydr. Burada dier mal iin hesaplanacak apraz fiyat esnekliinin de
pozitif sonu verdii kabul ile, soruya konu bahsi olan mal ile dier maln
ikame mallar olduu sylenebilir.
c) Talebin gelir esnekliini hesaplamak iin hemen verilerimizi formlde yerine
Q d y
y
yazalm:
= 3 d Elde edilen sonucun pozitif ya da negatif olmas
y Q d
Q
*
konu olan maln zellii iin nemlidir. Elde edilen sonuta gelir ve talep edilen
miktar rakamlar da var. Bu deiflkenlerin negatif deer almas sz konusu
deildir. Bu durumda bu iki deiflkenle arpm durumunda olan -3 says sonucumuzun negatif olacan belirlemektedir. Bu durumda talebin gelir esneklii negatif deer almaktadr. Bu gelirimiz arttka bu maldan uzaklafltmz, talep miktarn azalttmz anlamna gelir. Bir baflka deyiflle sz konusu mal dflk bir mal olmaldr.
75
76
Matematiksel ktisat
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
stel ve logaritmik fonksiyonlarn temel zelliklerini anlayabilmek ve uygulama alannda kullanabilmek

stel fonksiyonlarda aklayc deiflken tabanda
deil stte yer alr. stel fonksiyonlarda taban
pozitif olduu srece fonksiyon her zaman
konveks olacak ve fonksiyonun grnt kmesi
yalnzca pozitif saylardan oluflacaktr. Doal tabanl fonksiyonda olduu gibi logaritmik fonksiyon da srekli artan bir fonksiyondur. Ancak doal tabanl stel fonksiyon srekli konveks
iken, doal logaritmik fonksiyonu srekli konkav bir fonksiyondur. stel fonksiyonun tanm
kmesi tm reel saylar iken, logaritmik fonksiyonun tanm kmesi yalnzca pozitif saylardan
oluflur. Ayrca, doal tabanl stel fonksiyonun
grntleri yalnzca pozitif saylarda aa karken, logaritmik fonksiyonun deerleri btn reel saylar olabilir.
Bu tip fonksiyonlarn iktisat lisans eitiminde
hangi alanlarda, ne amala kullanldn anlayabilmek
stel ve logaritmik fonksiyonlar iktisatta, byme, grafiksel anlatm, talep, arz, esneklik gibi
birok konuda zellikleri itibar ile kullanlrlar.
Gelifltirilen forml ve kurallar iktisatta kendine
rahatlkla uygulama alan bulur. rnein byme forml bu tip fonksiyonlar yardmyla gelifltirilir. Byme ya da faiz formlleri yalnzca
GSMH ve bankadaki para hesabnda deil iktisatta byme hesab yaplan btn alanlarda deiflik versiyonlar ile kullanlmaktadr. rnein P
fiyatlar genel seviyesini ifade ettiinde, faiz forml gelecekte fiyatlar genel seviyesinin nasl
olabileceine dair bilgiler sunacaktr. Bu durumda r enflasyon orann ifade edecektir.
Makro iktisat ve mikro iktisat alanlarnda konular anlayabilmek iin bu fonksiyonlar ve zelliklerini uygulamalarnzda kullanabilmek
stel ve logaritmik fonksiyonlarn zelliklerinden
yararlanlarak iktisatlar alanlarnda kullanfll bilgiler gelifltirmifllerdir. rnein, y= ax fleklindeki
bir stel fonksiyonun ani byme oran ln (a)
fleklinde logaritmik ifade ile belirlenir. Bir baflka
bilgi de esneklik hesaplar iin gelifltirilmifltir. ktisatlar olarak biliyoruz ki, eer bir talebin fiyat
esneklii 0 ve -1 aralnda ise o mal esnek olmayan mal olarak; yok eer fiyat esneklii -1 ile -
aralnda ise o mal esnek mal olarak ve son olarak da eer fiyat esneklii -1e eflitse o mal da birim esnek mal olarak adlandrlr. Bu bilgilerin
kullanld iktisat teoremleri stel ve logaritmik
fonksiyonlarn trevleri yardmyla gelifltirilmifltir.
Bu tip fonksiyonlar sayesinde MR = (P (1+1/ ))
fleklinde yazlan iliflkiler sayesinde marjinal
kavramla esneklik kavram bir arada incelenebilir hale gelmifltir. Talep fonksiyonunu yazarken,
iktisada giriflte kullandmz ceteris paribus kural her zaman ifllerimizi kolaylafltrmfltr. Talebi
belirleyen faktrler incelenirken, yalnzca ilgili
maln fiyat deil, gelir, zevk ve tercihler, dier
mallarn fiyatlar gibi etkenlerin de konunun ilgisini oluflturduklarn biliyoruz. Talep fonksiyonlarn gerek yaflama daha uygun yazabilmek iin
dier mallarn fiyatlar ve tketici geliri de denklem de yer almaldr. Bu tip fonksiyonlarda da
ksmi trev kurallarn kullanarak apraz fiyat esneklii ve gelir esneklii gibi esneklik hesaplamalarn yapabiliriz.
Bileflik faiz hesabnda kullanlan forml, byme
alannda da rahatlkla kullanlabilir. Makro iktisat
alannda dflndmzde faiz formllerindeki
Pnin GSMHy temsil ettiini kabul edebiliriz. Bu
durumda r byme orann temsil edecektir.
Grld gibi stel ve logaritmik fonksiyon tipleri, zellikleriyle beraber iktisat lisans eitiminde ciddi biimde kullanlmaktadr. Bu nitede
bu fonksiyonlarn zelliklerini ksaca tanmay
gereklefltirdikten sonra, iktisatta yaygn olarak
kullanld alanlar rnekleriyle birlikte ele aldk. Bundan sonra bu bilgileri uygun dier iktisat alanlarnda kullanabileceinizi biliyoruz.
77
Kendimizi Snayalm
1. Varsayalm ki T100 tasarrufunuz var ve bunu bankada deerlendirmeye karar verdiniz. Bankann size nerisi yllk vade ile %6 yllk nominal faiz oran oldu. Bu
teklifi kabul ettiniz. 5 yl sonra bankadaki paranzn hesab hangi flkta doru olarak verilmifltir?
a. 1065
b. 100[1 + 0,06]5
c. 100 (1 + 0,06)5
d. 100 (1,6)5
e. (106)5
2. Elimizde Qd = 52 - P2 fleklinde tanml bir talep fonksiyonu var. (P,Q) = (2,48) noktasnda talebin fiyat esneklii ne olur? Hesaplayn.
a. 1 - (104/Q)
b. -1/6
c. -1/8
d. -4
e. -2
6. ki mal arasnda apraz esneklii hesapladmzda

sonu +2 olarak bulunmufltur. Bu iki mal iin afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. ikame mallar
b. tamamlayc mallar
c. ilgisiz mallar
d. iyi ve kt mallar
e. hibiri
7. Qd = 10 -2p + 3y2 , yandaki talep fonksiyonuna gre
talebin gelir esneklii ve maln zellii ile ilgili tespit
hangi flkta doru olarak verilmifltir?
a. 6y/Qd , normal mal
b. 3y2, dflk mal
c. 6y2/Qd , dflk mal
d. 3y/Qd , dflk mal
e. 6y2/Qd , normal mal
1
8. Q 2 = 1 , yandaki talep fonksiyonuna gre Q cinsinden

2P
yazlmfl TR fonksiyonu afladakilerden hangisidir?
1
3. 21. Bir banka bize her an faiz uygulayacan syleyerek yllk nominal %7 faiz oran teklif etmektedir.
Efektif faiz oran ne olur? Hesaplayn.
a. %10,725
b. %7,25
c. %7
d. %1,07
e. %8
4. Bir yatrm projesinin 5 yl sonunda T200000 getirmesi bekleniyor. flin baflnda T100000 yatrlmas gerekiyor. Bu 5 yllk srete faiz oranlarnn %6 olmas bekleniyor. Bu projenin net bugnk deerini yaklaflk olarak hesaplayn.
a. T67653
b. T50552
c. T49452
d. T149453
e. T150554
5. Marjinal hasla ve esneklik iliflkisini veren forml
MR = P((1 - 1/)( fleklinde idi. Bu formle gre afladakilerden hangisi dorudur?
a. = 0 olduunda MR = 0 olur
b. < 1 olduunda MR> 0 olur
c. > 1 olduunda MR< 0 olur
d. olduunda MR P olur
e. = 0 olduunda MR = 1 olur
a. Q 2
b. 2Q 2
5
c. 2Q/5

d. Q 2 2

e. - Q
9. 8. sorudaki talep fonksiyonuna gre MR ne olur?
Hesaplayn.
a. 1/4Q1/2
b. (1/4)Q1/2
c. 1/2Q
d. 1 2Q 2
e. Q1/2
10. A lkesinin GSMHs 1990 ylnda X birimmifl. lke
bu yldan sonra her yl ortalama %5 bymfl. Byme
hesabnda gereki bir yaklaflmla srekli bileflen yaklaflm kullanlmfl. Buna gre A lkesi ne zaman GSMH
rakamn 4 katna karr?
a. 2010 yl iinde
b. 2018 yl iinde
c. 2020 yl iinde
d. 2022 yl iinde
e. 2023 yl iinde
78
Matematiksel ktisat

1. c
2. b
3. b
4. c
5. d
6. a
7. e
8. d
9. a
10. b
Yantnz yanlfl ise Bileflik Faiz Hesaplar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Talebin Fiyat Esneklii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Faiz Formllerini ve Uygulamalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Byme ve Bileflik Faiz
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Esneklik ve Marjinal Hasla konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Her Trl Esneklik Hesab
ve ktisadi Yorumlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gelir Esneklii ve stel
Fonksiyonlarda Trev konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplam Hasla ve stel
Yantnz yanlfl ise Marjinal Hasla ve stel
Yantnz yanlfl ise Byme ve Srekli Bileflen
Yaklaflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
a. Hastalk ilk bafl gsterdiinde ka kiflinin hasta olduunu hesaplayabilmek iin t deeri yerine 0 yazp
formle gre hesap yapmalyz. Buna gre,
Q (0) = 1+2019 = 1 olduu iin en baflta 1000 kiflinin
hasta olduunu syleyebiliriz.

Peki salgnn bafllangcndan 2 hafta sonra durumu
anlayabilmek iin ne yapmalyz?
Salgn formlne geri dnerek t yerine 2 yazp hesaplamalar yeniden yapmalyz:
t = 2 olduunda Q (2) = 1+1920e2.4 7.343
olarak hesaplanr. Yani yaklaflk olarak 7343 kifli
hastaln 2. haftasnn sonunda hastala yakalanmfl
olacaktr.
b. Fonksiyonun grafiini aflada grmektesiniz. Grafik incelendiinde dng noktasnn t 2.5 olduunda gereklefltii izlenmektedir. Bu deerin soluna baktmzda fonksiyonun konveks olduu ve
hastala yeni yakalanan saysnn giderek artt izlenmektedir. olduu zaman t < t ise fonksiyon
konkav olmakta ve artk haftalar ilerledike hastala yeni yakalananlarn saysnn dflmekte olduu
gzlenmektedir.
Q
15
Sra Sizde 1
nt
r
Pt = P0 1 + Yandaki forml, belirli miktar bykle
ylda belirli aralklarla faiz oran uygulandnda kullanlan

formld. n paraya yl ierisinde ka kez faiz uygulanacan ve de t geen zaman yl cinsinden lyordu.
Bizim sorumuzda anaparay deil ama bundan 5 yl
sonraki parann miktarn biliyoruz.
yleyse,
Pt = 10000. Banka bize yllk vade uygulayacana gre paramza her yl yalnzca 1 kez faiz uygulanacaktr.
Bu durumda n = 1 olacaktr. Bu verileri formlde yerine yazalm:
1*5
0,1
10000 = P0 1 + denklemi elde edilir. Burada P0
yalnz braktmzda,
10000
denklemi elde edilir. O zaman,
P0 =
(1+0,1)5
P0 = T6209,21 olarak hesaplanr.
10
-4
-2
c. Grafikten de anlafllaca gibi hastala yakalananlarn says belli bir seviyeye ulafltktan sonra duraan
hale gelmektedir. Bu duraanln nerede olduunu
lmek iin limitten yararlanabiliriz:
lim Q (t ) = 20, olduuna gre, yaklaflk 20 bin kiflinin
t +
bu salgnda hastala yakalanan toplam insan olacan

syleyebiliriz.
79
Sra Sizde 3
Q (p) =10p3-1000 fleklinde tanmlanmfl arz fonksiyonu
verildiine gre nce p = 10 iin arz miktar ne kadar
olur? Bunu hesaplayalm:
Q (10) = 10 *103-1000 = 9000. Yani p 10 deerini alnca
piyasada arz miktar 9000 birim olmaktadr.
fiimdi arzn fiyat esneklii formln hatrlayalm:
=
dQ s P
dP Q s
Yukardaki formlde p ve Q deerlerini hesapladk.

yleyse arz fonksiyonunun fiyata gre birinci trevini
hesaplamamz gerekiyor.
dQ s
= 3*10*p3-1
dP
= 30p2. fiimdi hesapladklarmz arzn
fiyat esneklii formlnde yerlerine yazalm:

= (30*102)*(109000) = 3,33. ktisadi olarak arzn fiyata gre esnek olduunu syleyebiliriz. Fiyattaki %1lik
artfla arz miktar %3,33 artflla cevap vermektedir.
Sra Sizde 4
Pa, yanda bize verilen arz fonksiyonunu grmekteyiz. Arzn fiyat esneklii forml uygulandnda,
=
dQ s P
=
dP Q s
(aPa-1) *
P
Qs
denklemleri elde edi-
lir. Burada, P tabannda iki deer olduuna gre

stleri toplayabiliriz. Ayn zamanda Qs yerine Pa ifadesini yazabiliriz:
= (aPa-1+1 / Pa) Yanda grld gibi gerekli sadelefltirmelerden sonra arzn fiyata gre esneklii a
olarak bulunmufltur. a sorumuzda sabit say olarak verilmiflti, aslnda birden byk pozitif bir sabitti. Bu arz
fonksiyonu da bu anlamda zel bir fonksiyondur.
nk bu fonksiyonun tanml olduu btn alanlarda
esneklik sabittir.

Mathematics for Economics and Business, Wiley.
Chiang, A., C., (1984), Fundemental Methods of
Mathematical Economics, McGraw-Hill.
Edward T. Dowling, (2000). Schaums Outline of
Introduction to Mathematical Economics,
McGraw-Hill UK.
Gerard Debreu, (1986). Mathematical Economics,
Publisher: Cambridge University Press.
Hoffmann L., D. ve Bradley G., L. (2000), Calculus for
Business, Economics an the Social Sciences, 8th
International Edition, McGraw-Hill.
Knut Sydsaeter and Peter Hammond, (2005). Essential
Mathematics for Economic Analysis, FT Prentice
Hall.
Simon C., P. ve Blume Lawrence, (1994). Mathematics
for Economists, W. W. Norton and Company, New
York.
MATEMATKSEL KTSAT
Amalarmz
N
N
N

Dorusal denklem sistemlerinin zm metotlarn aklayabilecek ve uygulayabilecek,
zellikle kame (yerine koyma) metoduyla sistem problemlerini zebilecek,
ktisadi uygulamalarn yapabilecek
Anahtar Kavramlar
Dorusal Denklemler
Eim-Kesiflim Metodu
kame (Yerine Koyma) Metodu
Eleme Metodu
Piyasa Dengesi
Dengesizlik Durumu
ndirgenmifl Form
Karfllafltrmal Statik Denge
Analizi
indekiler
Matematiksel ktisat
Eflanl Denklem
Sistemleri
DORUSAL DENKLEM SSTEMLER

DORUSAL DENKLEMLERN
KAME (YERNE KOYMA)
METODUYLA ZM
DORUSAL DENKLEM
SSTEMLERNN EKONOMK
UYGULAMALARI
KARfiILAfiTIRMALI STATK DENGE
ANALZ
DORUSAL KTSAD MODELLERE
LfiKN RNEK ZMLER
Eflanl Denklem Sistemleri

DORUSAL DENKLEM SSTEMLER
Matematikte, dorusal denklem sistemlerini zmek iin farkl metottan yararlanlr. Bu metotlar srasyla; Eim-Kesiflim Metodu, kame (Yerine Koyma) Metodu ve Eleme Metodu olarak sralanr. Varsayalm ki zmek istediimiz dorusal
denklem sistemi aflada verilmifl rnek gibi olsun:
5x + 7y = 50
4x - 6y = -18
ktisatta, eflanl dorusal

denklem sistemlerini zmek
iin srasyla Eim-Kesiflim
Metodu, kame (Yerine
Koyma) ve Eleme
Metotlarndan yararlanlr.
(1)
Eim-Kesiflim Formunu Kullanarak zm

Bu metotla zebilmek iin ncelikle her iki dorusal denklemi eim-kesiflim formunda yeniden yazalm; flimizi kolaylafltrmak iin bilinmeyenlerden yleri denklemlerin sol tarafna alalm ve xlerin bir fonksiyonuymufl gibi dflnelim. Bu durumda ilk dorusal fonksiyon;
7y = 50 - 5x
y = 50/7 - 5/7x
ve ikinci dorusal fonksiyon ise;
4x - 6y = -18
6y = 4x + 18
y = 2/3x + 3
fleklinde yazlr. Her bir dorusal
denklem iin, lineer (dorusal)
fonksiyonlar grafik olarak ifade etmek istersek afladaki Grafik 4.1de
gsterilen dorusal denklemleri elde ederiz.
Yandaki Grafik 4.1de grld gibi dorusal iki fonksiyonun kesifltii noktada y deerleri ayn olmaldr. Bundan dolay, y cinsinden
yazlmfl olan iki dorusal fonksiyonun birbirine eflitlenmesi gerekir.
Bu ifllemin yaplmas durumunda;
Grafik 4.1
Eim-Kesiflim Formunda zm
y
8
y=(2/3x)+3
7
6
5
4
y=(50/7)(5/7)x
3
2
-2
82
Matematiksel ktisat
50/7 - 5/7 x = y = 2/3 x + 3

eflitlii elde edilir. Buradan bilinenlerle bilinmeyenleri bir tarafa almamz durumunda;
50/7 - 3 = 2/3 x + 5/7x
150 - 63 = 14x + 15x
87 = 29x
x = 87/29 = 3
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
sonucunu buluruz. zm sonucunda x deerini 3 olarak bulundu. y deerini hesaplamak iin eim-kesiflim formunun dorusal fonksiyonlarndan herhangi birini
SIRADenklemlerden
SZDE
kullanabiliriz.
ikincisini kullanalm. Bu denklemde x yerine 3 deerini ikame etmemiz durumunda;
N E+L M
y = 2/3D * fi(3)
3=5
y deeri 5 olarak hesaplanr.

O R U
DenklemS sisteminin
zm ise: x* = 3, y* = 5.
zmlerin doruluunu
kontrol etmek iin bulunan x ve y deerlerinin ilk denklemde yeDKKAT
rine koyulup kontrol edilmesi fliddetle tavsiye edilir.
N N
SZDE
5 * 3 + 7 * 5SIRA
= 15
+ 35 = 50
4 * 3 - 6 * 5 = 12 - 30 = -18
Salama sonucunda
bafllang deerleri bulunduuna gre ifllemimiz dorudur.
AMALARIMIZ
kame (Yerine Koyma) Metodu
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
K T A Pdenklem sistemindeki dorusal fonksiyonlardan biri alnr ve y

kame metodunda
veya x cinsinden yazlr. Diyelim ki y cinsinden yazlan fonksiyon daha sonra sistemdeki dier fonksiyonda y grlen yer(ler)e ikame edilir ve x cinsinden ifade
ELEVZYON
edilen tekT bilinmeyenli
bir denklem haline dnfltrlr. X cinsinden deeri bulunur ve bu x deeri sonra ikame yoluyla y deerinin hesaplanmasnda kullanlr.
kame metoduyla zm grebilmek iin yine dorusal denklem sisteminde
ayn rnei kullanalm:
NTERNET
5x + 7y = 50
4x - 6y = -18
kame metodu ile zm gsterebilmek iin yukarda verilen dorusal denklem sistemindeki denklemlerden birisini alalm. Aldmz denklem ikinci dorusal
fonksiyon olan
4x - 6y = - 18
olsun. Denklemin y cinsinden yazlp sadelefltirilmesi durumunda,
4x + 18 = 6y
y = 4/6x + 3 = 2/3x + 3
y = 2/3x + 3
sonucu elde edilir.
(2)
4. nite - Eflanl Denklem Sistemleri
83
Bulduumuz y deerini (y = 2/3x + 3) sistemdeki dier denklemdeki (5x + 7y = 50)

grdmz ynin yerine ifadeleri parantez ierisinde yazarak koyalm.
5x + 7y = 50
5x + 7 (2/3x + 3) = 50
5x + 14/3 x + 21 = 50
15/3x + 14/3x + 21 = 50
kame etmemiz ve sadelefltirme sonucunda iki bilinmeyenli denklem sistemi x
cinsinden ifade edilen tek deiflkenli bir denklem hline dnflt. Bilinen ve bilinmeyenleri bir tarafa aldmzda,
29/3x = 50 - 21= 29
x = 3/29 * 29 = 3
x deeri 3 olarak bulunur. y deerini bulmak iin bulduumuz x deerini y =
2/3x + 3 denkleminde yerine koymamz yeterli olacaktr. fllem sonucunda,
y = 2/3x + 3 = 2/3 * 3 + 3 = 5
y deeri 5 olarak bulunur. Dolaysyla sistem iin zm, x = 3, y = 5tir.
DORUSAL DENKLEMLERN KAME (YERNE KOYMA)

METODUYLA ZM
Yukardaki rnek sistem haricinde, flimdi yerine koyma metoduyla dorusal denklem sistemi zmn daha detayl inceleyelim. Bu balamda, iki bilinmeyenli ve
iki denklemli sistem zmlerinden ok bilinmeyenli ok denklemli sistem zmn yerine koyma metoduyla detayl olarak ortaya koyalm.
Dorusal denklem Sisteminde Eflitlikleri ve Bilinmeyenleri

Sayma
Bir eflitlii zp zemeyeceinizi nasl belirlersiniz? Kural olduka basittir: eflitlikleri ve sonra da bilinmeyenleri (deiflkenleri) sayarz.
Eer eflitlik saysndan daha fazla deiflken varsa sistemi zmek iin yeterli ipucunuz yok demektir.
rnein, y = x + z ve z = 5 fleklinde iki eflitlik ve 3 deiflkene sahipseniz,
y = x + 4 olduunu bilirsiniz ama bir eflitlik daha olmadan y veya xi zecek yeterli bilgiye sahip olamazsnz.
Dier taraftan, eer elinizde deiflkenlerden daha fazla eflitlik varsa, ok fazla ipucunuz var demektir.
rnein, 4 eflitlik ve 3 bilinmeyene sahipseniz eflitliklerden bir tanesi ya tutarsz ya da baml olacaktr.
Eflitlikleri saydktan sonra kontrol etmemiz gerekir. Eflitliklerin, dorusal, bamsz ve tutarl olmalar gereklidir.
Dorusal nedir? Eflitliin dorusal olmas, kontrol edilen btn eflitliklerin,
y = a + bx
formatnda olmas gerekliliidir. Bu zellik formattaki a veya bnin 0 ya da 1 olduu durumlar da ierir ki byle durumlarda y = a ya da y = x olur. Dorusal olmas formatn s, kare (veya baflka bir seviyede), kk, xy veya x/y olmamas durumunu ifade eder.
Bir eflitliin dorusal olmas,

kontrol edilen btn
eflitliklerin, y = a + bx,
formatnda olmas ve
formatn s, kare, kk, xy
veya x/y olmamas anlamna
gelir. Dorusallk zellii,
formattaki a veya bnin 0 ya
da 1 olduu durumlar da
ierir ki byle durumlarda y
= a ya da y = x olur.
84
Matematiksel ktisat
Bamsz nedir? Bu durum en iyi, birbirinden bamsz olmayan iki eflitlikle gsterilebilir. rnein, y = x ve 2y = 2x, denklemleri bamsz deildir. Eer birisi doruysa teki de doru olmak zorundadr. rnekteki denklemlerin gerekte
her ikisi de mkerrer yazlmfl olan ayn fonksiyondur, dolaysyla ikisini de denklem olarak sayamazsnz.
Tutarl nedir? Bu durum daha bariz bir flekilde ifade edilebilir. Ayn anda
hem y = x hem de y = x + 2 doru olamaz.
En Kk Durum: ki Eflitlik ve ki Bilinmeyen

Bilinmeyen iki deiflkeni x ve y deiflkenleri olarak isimlendirelim. ncelikle eflitlikleri yazp, gerekiyorsa sadelefltirmek gerekir. Daha sonra eflitlikler ve bilinmeyenler saylr ve devamnda bamszlklarn ve tutarllklarn kontrol ederiz.
Varsayalm ki iki eflitliimiz,
y = 300 - 11x
y + x = 200
fleklinde verilmifl olsun. ncelikle bilinmeyenlerden birini bir tarafa, dierini de
dier tarafa atmak gerekir. Bu yaplrsa
y = 300 - 11x
y = 200 - x
denklemlerini elde ederiz. Denklemlere baktmzda doru sayda eflitlik, doru
sayda bilinmeyenler, dorusallk, bamszlk ve tutarllk olduunu grrz.
Buradan sonra zm iin Birinci Adm, (hangisi daha kolaysa,) y=y veya x=x
fleklinde bir eflitlik oluflturmaktr.
rnek denklemlere baknca, ynin kolayda ve yalnz baflna olduunu gryoruz, yleyse y = y fleklinde eflitlik seelim.
y = 300 - 11x
y = 200 - x
y=y
300 - 11x = 200 - x
fiimdi tek bilinmeyenli (x) tek bir denkleme dfltk. kinci Adm: teki deiflken iin zm yapmaktr. y=y yazmfltk, yleyse bunun anlam x iin zm yapacaz demektir. x iin zm yaptmzda,
300 - 11x = 200 - x
300 - 200 = 11x - x
100 = 10x
x = 10
deerini buluruz. nc Adm x iin bulduumuz rakamsal deeri denklemlerden birine gtrp yerine koymak ve teki deiflken (y) iin zm bulmaktr.
y
y
y
y
=
=
=
=
300 - 11x
300 - 11(10)
300 - 110
190
En Sk Karfllafllan Durum: Eflitlik ve Bilinmeyen

eflitlik ve bilinmeyenli denklem sistemleri aslnda 2-2lik sisteme gre ok
daha zor olacakmfl gibi grnse de gerekte neredeyse daha kolaydr. Bunun nedeni ise karfllaflacamz neredeyse tm eflitlik ve bilinmeyenli sistemlerin
ayn yapda olacak olmasdr. ktisatta karfllafllacak eflitlik ve bilinmeyenli
ou sistemler genellikle ya
ki davranflsal veya politika denklemi ve
Bir denklem, optimizasyon ya da denge denklemi gibi bir yaklaflma kural
uygulanarak zmlenir.
Eflitlik ve Bilinmeyenli Denklem Sistemlerinin

zm Aflamalar
Bu tr 3-3lk sistemlerin zlmesi birka admda gereklefltirilir. fiimdi bu admlar srasyla rnekler vererek aklayalm.
Adm 1: Davranflsal/politika ieren iki denklemi de yaklaflma koflulunda yerine koymak ve indirgenmifl form olarak elde etmek gerekir.
ncelikle bilinmeyen deiflkenleri qs, qd ve p fleklinde isimlendirelim.
Arz ve talep fonksiyonlar ve piyasa denge koflulunun srasyla afladaki flekilde verildiini varsayalm.
qs = 28 + 5p
qd = 100 - p
qs = qd
Birinci adm gereklefltirmek iin 3. Denklemde ifade edilen arz ve talep eflitlii koflulunu uygulamak yeterlidir.
28 + 5p = 100 - p
Bu sistemin sadeleflmesini ve bir anda 3-3lk sistemden 1-1lik sisteme dnflmesine sebep olur. Buna indirgenmifl form denklemi denir.
Adm 2: Yukarda 1. Admda elde ettiimiz indirgenmifl form denklemi sadece
fiyat (p) deiflkeninden oluflmaktadr. kinci admda, bilinenleri bir yanda ve bilinmeyenleri bir yanda toplayarak denklem sistemini zme yoluna gideriz. zm
bize piyasa denge fiyatn,
28 + 5p = 100 - p
5p + p = 100 - 28
6p = 72
p = 72/6
p* = 12
olarak verir.
Adm 3: Adm 2de elde edilen fiyat (P) deerini davranfl denklemlerinden birinde yerine koyup ve dier deiflken (denge miktar, Q) iin zm yaparz. P deerini arz fonksiyonunda yerine koyarsak, qs deerini,
qs
qs
qs
qs
=
=
=
=
28 + 5p
28 + 5(12)
28 + 60
88
85
86
Matematiksel ktisat
olarak buluruz. Talep fonksiyonunda da ayn ifllemi denemek mmknd ve sonu fark etmeyecekti.
Adm 4: lk elde ettiimiz (P) deerini bu sefer dier davranflsal denklemde
(talep fonksiyonunda) yerine koymak suretiyle yapmfl olduumuz ifllemin salamasn (doruluunu) test ederiz. fllem sonucunda qd deeri,
qd = 100 - p
qd = 100 - 12
qd = 88
olarak bulundu. Eer qd = qs = 88 ise yapmfl olduumuz zmleme dorudur.
SIRA SZDE
Arz, talep fonksiyonlar

SIRA SZDE ve piyasa denge koflulu afladaki flekilde verilmifl ise yerine koyma metodu yardmyla denge fiyat ve denge miktar bulunuz.
Qs = 20 + 6P
D fi N E L M
Qd = 100 - 2P
Qs = Qd
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Daha Fazla Eflitlik ve Daha Fazla Bilinmeyen

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Drt bilinmeyenli
D K K A Tve drt denklemli bir makro denge sistemi afladaki flekilde verilmifl olsun. Sistemde cari toplam tketim (C) cari gelirin (Y) fonksiyonu olarak
verilmifltir. Yatrm (I) ve kamu harcamalar (G) ise otonom harcamalar olarak veSIRA SZDE
rilmifltir. Toplam gelir ise toplam efektif talebin fonksiyonudur.
N N
K T A P
Eer iktisadi olarak sistem
iindeki hangi denklemin
Tdenge
E L E Vkoflulunu
Z Y O N ifade
ettiini bilmiyorsak
matematiksel olarak dier
tm deiflkenleri ierisinde
barndran denklem
N T E R Nveya
E T dolayl olarak
dorudan
denge kofluludur.
8
C = 500AMALARIMIZ
+ Y
10
I = 300
G = 400
Y = C +KI + TGA P
Sistemde drt bilinmeyen ve drt denklem mevcuttur: Bilinmeyenler; C, I, G ve

Ydir. Hangi
T E Ldenklemin
E V Z Y O N denge koflulunu ifade ettiini eer iktisadi olarak bilmiyorsak, matematik kullanarak bu tahmini yapabilirsiniz: Dier tm deiflkenleri ierisinde barndran denklem dorudan veya dolayl olarak denge kofluludur. Bu durumda rnek sistemimizdeki denge koflulunu, Y = C + I + G, eflitlii ifade eder.
TERNET
Dolaysyla Nzm
3-3lk durumdaki zm gibi olacaktr. fiimdi admlarla zm takip edelim.
Adm 1: ncelikle, tm davranfl ve politika denklemlerini, yaklaflma koflulu
denkleminde yerine koyup, indirgenmifl formu elde etmemiz gerekir. Bu balamda sistemdeki ilk tketim, yatrm ve kamu harcamalar (C, I ve G) davranfl ya
da politika denklemleridir. Son denklemde bunlar yerine koymak durumunda,
Y = 500 +
8
Y + 300 + 400
10
gelir denklemini ifade ederiz. Bu indirgenmifl form denklemidir.

Adm 2: kinci aflamada, elde etmifl olduumuz indirgenmifl formu, formdaki
deiflken (Y) iin zmemiz gerekir. Sadelefltirip, bilinmeyenleri bir tarafa, bilinenleri de dier tarafa alma sonucunda,
Y = 1200 +
8
10
8 Y = 1200
Y
10
8 Y = 1200
(10/10) Y
10
2
Y = 1200
10
Y = (10/2)*1200
Y = 5*(1200)
Y = 6000
sonucuna ulaflrz. fiimdi teki deiflkenleri bulmak kolay olacaktr.
Adm 3: Y deerini bildiimize gre bu deeri dier tm davranfl/politika
denklemlerinde yerine koyup ve dier deiflkenler iin zm yaparz.
Y deerini tketim fonksiyonunda yerine koymamz durumunda, tketim
8
C = 500 + 6000
10
C = 500 + 4800
C = 5300
olarak hesaplanr.
Yatrm ve kamu harcamalar gelirin fonksiyonu olmadndan hesaplanmas
gerekmez ve I = 300 ve G = 400 olarak hesaplanr.
Dolaysyla zmmz (C, I, G, Y) = (5300, 300, 400, 6000) olacaktr.
Adm 4: Son adm zlen deiflken deerlerini indirgenmifl form denkleminde yerine koyarak cevaplar kontrol etmektir. fllem sonucunda,
C+I+G=Y
5300 + 300 + 400 = 6000
6000 = 6000
Salama yaplmfl olur.
Daha Fazla rnek zm

Sistem denkleminin afladaki flekilde verilmesi durumunda zm karmaflk grlse de ayndr.
1
T = Y
10
9
C = 5000 + (Y T)
10
I = 18000
G = 15000
Y=C+I+G
Sisteme dikkatli baklmas durumunda btn bilinmeyenleri ieren denklem tketim (C) fonksiyonudur ve tketim fonksiyonu (C ) denge koflulunu ifade eder.
Adm 1: Btn davranfl/politika denklemlerini yaklaflma kuralnda yerine koyup ve indirgenmifl formu elde edelim.
9
1
Y = 5000 + (Y Y) + 18000 + 15000
10
10
87
88
Matematiksel ktisat
Adm 2: ndirgenmifl formu sadelefltirip gelir (Y) iin zelim.

9
Y = 5000 + Y (9/10)(1/10)Y + 33000
10
9
9
Y = 38000 + Y Y
10
100
90
9
Y = 38000 + Y Y
100
100
90
Y = 38000 + Y
100
90
Y Y = 38000
100
100
90
Y Y = 38000
100
100
19
Y = 38000
100
Y = 38000(100/19)
Y = 200,000
Bu bize Y deerini verir.
Adm 3: Y deerini dier tm davranfl/politika denklemlerinde yerine koyup
ve dier deiflkenler iin zm yapalm.
1
T = (200,000)
10
T = 20,000
9
C = 5000 + (200,000 20,000)
10
9
C = 5000 + (180,000)
10
C = 5000 + 162000
C = 167,000
I = 18,000
G = 15,000
Bu zmleme btn deiflkenler iin zm sonucunu verir.
Adm 4: Btn zlen deiflkenleri indirgenmifl form denkleminde yerine koyup eflitlii kontrol etmek suretiyle cevaplarmzn salamasn yapalm.
Y=C+I+G
200,000 = 167,000 + 18,000 + 15,000
200,000 = 200,000
Sonu yaptmz ifllemin doruluunu ifade eder.
Eleme Metodu
Dorusal denklem sistemini zebilmenin 3. yolu eleme metodunu uygulamaktr.
Eleme metodunda verilen denklem sistemindeki bilinmeyenlerden x veya ynin
elenmesi yoluna baflvurulur. Bunu yapabilmek iin ise (rnein xi elemek iin)
iki aflamal bir yol izlenir. ncelikle, sistemdeki birinci denklem ikinci denklemdeki xin katsaysyla ve ikinci denklem ise birinci denklemdeki xin katsaysyla
arplr. Daha sonra ise arpmlar sonucu elde edilen ilk denklemden ikinci denklem kartlr.
Yine ayn denklem sistemini kullanalm ve sistemdeki denklemlerden xi eleyelim. Bunun iin ncelikle birinci denklemi ikinci denklemdeki xin katsays olan 4
ile ve ikinci denklemi ise birinci denklemdeki xin katsays olan 5 ile arpmamz
gerekir.
5x + 7y = 50 | * 4
4x - 6y = -18 | * 5
fllemler sonucunda denklem sistemi afladaki flekle dnflr.
20x + 28y = 200
20x - 30y = -90
kinci aflamada ise ilk denklemden ikinci denklemin kartlmas ifllemi yaplr.
20x + 28y = 200
20x - 30y = -90 |
kartma ifllemi neticesinde
0 + 28y - ( - 30y) = 200 - ( -90)
58y = 290
deeri bulunur. Ve y iin zm 5 deerini verir.
y = 290/58 = 5
y deerini bulduktan sonra xi bulmak iin ilk denklemlerden biri kullanlr ve
y yerine bulunan 5 deeri ikame edilir.
5x + 7y = 50
5x + 35 = 50
5x = 15
x=3
Dolaysyla sistem iin zm eleme metodunda da yine, x = 3, y = 5tir.
lk nce x deiflkenini elemek yerine y deiflkeni de elenebilirdi ve zm yolu yine ayn olur ve elde edilen x ve y deerleri deiflmezdi. Y deiflkeninin elenmesi durumunda ise,
5x + 7y = 50 | x 6
4x - 6y = - 18 | x 7
30x + 42 y = 300
28x - 42y = - 126 | +
x=3
89
90
Matematiksel ktisat
deeri bulunur. Sistemdeki denklemlerde x yerine 3 deerinin ikame y deerini 5

olarak verecektir.
SIRA SZDE
Eleme metoduna
gre eflanl denklem sisteminin aflamalarn nasl sralarsnz?
SIRA SZDE
Eflzamanl Denklemlerde zmn Varl ve Teklii
D fi N E L M
fi N E L Mgenel formda ifade edilmifl dorusal eflzamanl denklemler

Afladaki Dflekilde
sistemi,
S O R U
S O R U
ax + by = e
cx + dy = f
DKKAT
DKKAT
sfr (zmsz), sadece bir ya da sonsuz (ok sayda) zml olabilir. Ortaya
kabilecek bu durumlar grebilmek iin, her iki denklemi de eim- kesiflim
SIRA SZDE
formunda y cinsinden ifade edelim (Burada b ve d katsaylarnn sfr olmad
varsaylmfltr).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
AMALARIMIZ
y = c/b - a/b x
y = f/d - c/d x
Tdorusal
A P
Eer buKiki
denklemin eimleri eflitse bunlar zdefl veya paralel dorular tanmlarlar. rnein a/b = c/d ise eimler zdefl (efl)tir ki o zaman katsaylar matrisinin determinant olan (ad - cb) sfrdr. Ayrca kesiflimler eflitse her iki
T E Layn
E V Z Ydoruyu
ON
denklem de
tanmlar. Bu durumda doru zerindeki btn noktalar
(x,y) zm durumunu ifade eder. Eer kesiflimler farklysa bu durumda iki denklem birbirine paralel dorular tanmlar. Bu paralel dorular kesiflmezler ve bundan dolay zm
kmesi yoktur.
NTERNET
rnek olarak afladaki denklem sistemini kullanalm.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Grafik 4.2
Paralel Fonksiyonlarn ve zmn Yokluu
x + 2y = 3
2x + 4y = 4
rnekte verilen denklem sisteminin

zm yoktur. Eim- kesiflim formunda ifade edilen iki doru olan,
-2
1
y = 3/2 x
2
-2
-1
x
1
1
y = 1 x
2
fonksiyonlar Grafik 4.2de grld gibi birbirlerine paraleldir ve afladaki zmde grld gibi ortak bir zm
kmesi yoktur.
-1
1
1
1
3/2 x = y = 1 x + x
2
2
2
3/2 = 1
Dorusal ve Dorusal Olmayan Denklem Sistemleri ve

zmler
Varsayalm ki denklem sistemimiz afladaki rnekte verilen dorusal ve dorusal
olmayan iki denklemden oluflsun.
y2 + x - 1 = 0
1
y + x = 1
2
Byle bir durumda, dorusal olan denklemi x veya y deiflkenlerinden biri iin
zeriz ve sonucu dorusal olmayan denklemde yerine koyarz. Sonuta elde edilen denklem tek bilinmeyenli dorusal olmayan bir denklemdir. rnei x iin zelim. Dorusal denklemi x iin zmemiz sonucunda, x deeri;
1
x = 1 y
2
x = 2 2y
olarak bulunur. fiimdi bulunan x deerinin dorusal olmayan fonksiyonda yerine
konulmas gerekir. Yerine koyma ifllemi sonucunda;
y2 + (2 2y) 1 = y2 2y + 1 = (y 1)2 = 0
Bylece tek bir zm vardr, y* = 1 ve x* = 2 - (2 * 1) = 0
DORUSAL DENKLEM SSTEMLERNN EKONOMK

UYGULAMALARI
Arz ve Talep Modeli
Arz ve talep modeli tketici ve retici davranfllarnn fiyat deiflmeleri karflsnda
nasl etkilendiini ortaya koyar.
Talep
Her ne kadar bir maln talep edilecek miktarn belirleyen en nemli faktr o maln fiyat ise de genel olarak, piyasada veri bir zamanda bir maln talep edilen miktarn o maln fiyat, tketicilerin gelirleri, ilgili mallarn fiyatlarndaki deiflmeler,
tketicilerin zevk ve tercihleri ve tketicilerin beklentileri gibi birok faktr etkiler.
rnein, Coca-Colann fiyat sabitken, Pepsi-Cola fiyat artarsa; bu iki maln
birbirine yakn ikame mallar olduunu dflnen baz tketiciler daha fazla CocaCola tketmeye bafllayabilir.
Talep fonksiyonu kavram, tketici teorisine dayanr. Dier faktrler veri
iken (Ceteris-Paribus), bir maln fiyat azaldka tketiciler o maldan daha
fazla miktarda almak isterler.
Veri fiyatlardan btn bireysel talep miktarlarn topladmzda bize piyasa
talebini verir. Talep fonksiyonu, talep edilen mal miktarn fiyatn ters fonksiyonu olarak ifade eder ve afladaki flekilde ifade edilir.
qD = -ap + b,
Fonksiyonda; qD talep edilen mal miktarn, p piyasa fiyatn ifade eder ve a
ve b pozitif parametrelerdir.
Talep erisi (dorusu) negatif eimlidir. Maln fiyat arttka o maln talep
edilen miktar azalr veya maln fiyat azaldka o maln talep edilen miktar
91
92
Matematiksel ktisat
artar. Fiyatla talep edilen mal miktar arasndaki bu ters ynl iliflki Talep
Kanunu olarak bilinir.
Talep edilen mal miktar (qD) bamGrafik 4.3
l deiflkendir ve her birey iin piyasa
Negatif
q talep edilen miktar
fiyat (p) bireyin o fiyattan ne kadar o
Eimli
mal alacan gsteren veri olarak kaTalep Erisi
bul edilir.
Talep Erisi (Dorusu)
qD=-ap+b
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
p piyasa fiyat
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
Y (dikey) eksenine talep edilen miktar

(q) ve x (yatay) eksenine maln fiyatn
(p) koymamz durumunda talep erisi
yandaki Grafik 4.3teki gibi izilir ve talep kanununu yanstacak flekilde negatif
eimlidir.
D K K A iktisat
T
Geleneksel olarak,
ders kitaplarnda Y (dikey) eksenine fiyat (p) ve X (yatay) eksenine talep edilen miktar (q) konularak talep erisi izilir.
N N
Arz
SIRA SZDE
Arz fonksiyonu kavram firma teorisine dayanr ve reticilerin farkl fiyatlardan

AMALARIMIZ
retipte
piyasaya getirmeye raz olduklar retim miktarlarn ifade eder. reticilerin ne kadar miktarda mal arz edecekleri maln fiyat, girdi fiyatlar (maliyetleri), teknolojik deiflmeler ve retici beklentileri gibi faktrlerden etkilenir. DiK T sabit
A P iken, bir maln piyasa fiyat arttka firmalar o maldan arz eter faktrler
mek istedikleri miktarlarn artrma yolunu seecektir.
Farkl fiyatlardan btn firmalarn arz miktarlarnn toplam bize piyasa arz mikT E L E VArz
Z Y Oedilecek
N
tarn verir.
mal miktar fiyatn dorusal fonksiyonudur ve fiyat arttka arz edilen mal miktar da artar, vice-versa. Bu iliflkiye arz kanunu denir.
Arz fonksiyonu,
qS = cp N+T Ed,R N E T
fleklinde ifade edilir ve qS arz edilen mal miktarn ifade eder. Fonksiyonda, c > 0.
Arz erisi (dorusu) pozitif eimlidir. Bir maln fiyat arttka o maldan arz edilen miktar artar. (Arz Kanunu)
Arz foksiyonunda, arz edilen miktar
Grafik 4.4
(qs) baml deiflken ve fiyat (p) ise
bamsz deiflkendir.
Arz Erisi
q arz edilen miktar
Arz Erisi
qS=cp+d
p piyasa fiyat
Arz erisi (dorusu) dier faktrler veri

iken fiyatla arz edilen miktar arasndaki
dorusal iliflkiyi gsterir. Y (dikey) eksenine arz edilen miktar (q) ve X (yatay)
eksenine maln fiyatn (p) koymamz durumunda arz erisi yanda Grafik 4.4teki
gibi izilir ve arz kanununu yanstacak
flekilde pozitif eimlidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M

S O R U
Geleneksel olarak, iktisat ders kitaplarnda Y (dikey) eksenine fiyat (p)

K AXT (yatay) ekseD Kve
nine arz edilen miktar (q) konularak pozitif eimli arz erisi izilir.
Arz, Talep ve Piyasa Dengesi
SIRA SZDE
N N
Piyasa dengesi, tketicilerin almaya gnll olduu mal miktar ile reticilerin
satmak iin gnll olduu mal miktarnn eflit olduu durumu
ifade eder. PiAMALARIMIZ
yasa denge koflulu;
qD = qS
S O R U
93
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
olarak ifade edilir. Piyasada arz ve talep edilecek mal miktarlarn eflitleyecek
tek bir fiyat dzeyi vardr ve bu fiyata piyasa denge fiyat veya piyasay temizleyen fiyat denir.
TELEVZYON
Eer qD > qS ise piyasada denge yoktur yani piyasada tketiciler firmalar tarafndan arz edilen miktardan daha fazla miktarda mal satn almak istiyorlardr. Bu ancak fiyatn denge fiyatndan kk olmas durumunda sz konusu
NTERNET
olabilir.
Eer qD < qS ise piyasada reticiler tketiciler tarafndan talep edilen miktardan
daha fazla miktarda mal arz etmek istiyorlardr. Bu ancak fiyatn denge fiyatndan byk olmas durumunda sz konusu olabilir. Yani piyasada bir dengesizlik vardr.
Piyasa denge durumunu bir rnek yardmyla zelim. Varsaynz ki bir mal
(kullandnz Matematiksel ktisat Kitab) iin talep fonksiyonu (talep edilen miktar (Q) ve fiyat (P) arasndaki negatif ynl iliflkiyi temsil edecek flekilde),
TELEVZYON
NTERNET
qD = 40 - 2p
ve arz fonksiyonu da
qS = 3p - 10
olarak verilsin. Veri fonksiyonlardan piyasa denge fiyat ve miktarn bulalm.
Piyasa denge koflulu, qD = qSdir.
Bu bir dorusal denklemli ve bilinmeyenli ( qD, qS, p) bir sistemdir. Denge zm iin ncelikle arz ve talep fonksiyonlar eflitlik olarak yazlp bu eflitlikte bilinen ve bilinmeyenler ayr taraflara ekildiinde,
40 - 2p = 3p - 10,
SIRA SZDE
Denge fiyat, p* = 10 olarak bulunur.

D fi N E L M
Bu sonucu (p deerini) denklemlerden (fonksiyonlardan) birinde yerine koyarsak (rnein arz fonksiyonunda) denge miktar buluruz. fllem sonucu denge mikS O R U
tar, q* = 3 (10) - 10 = 20dir.
Dengede arz edilen mal miktar talep edilen mal miktarna eflit olduundan
D K K A Tbulmufl olduumuz denge miktar ayn zamanda denge talep miktardr.
Piyasa Dengesinin Grafiksel Gsterimi
SIRA SZDE
N N
Denge durumunu grafik olarak ifade edebilmek iin ncelikle piyasa arz ve talep
fonksiyonlarnn izilmesi gerekir. Bunun iin, verilen dorusal
fonksiyonlarn Y
AMALARIMIZ
ve X eksenlerini hangi noktalardan kestiini hesaplamak gereklidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
94
Matematiksel ktisat
fllemi ncelikle talep fonksiyonu iin yapalm.

Talep fonksiyonu, qD = 40 - 2p olarak verildiinden;
qD = 0 iken, p = 20dir.
Bu deer talep erisinin yatay (p) ekseni kesecei noktay ifade eder.
Grafik 4.5
q
Piyasa Dengesi
P = 0 iken, qD = 40tr.
40
qS=3p-10
q*=20
E
qD=40-2p
-10
10/3
p*=10
20
Bu deer talep erisinin dikey (q)

ekseni kesecei noktay ifade eder. Grafik 4.5te 20 ve 40 deerleri talep erisinin yatay ve dikey eksenleri kestii noktalar ifade etmektedir.
Arz erisini izmek iin ise benzer
ifllemi tekrarlamak gerekir. Arz fonksiyonu, qS = 3p - 10 olarak ifade edildiinden ve pozitif eimli olduundan,
P = 0 iken, qS = -10dur.
Bu arz erisinin bafllang noktasn ifade eder.

qS = 0 iken ise, P = 10/3tr.
Bu deerler Grafik 4.5te grlmektedir. Denge grafikte E noktasnda arz ve
talep fonksiyonlarnn kesifltii noktada ifade edilmifltir ve bu noktadaki piyasa
denge fiyat daha nce hesapland
gibi 10 (T) ve denge miktar ise 20dir
q
(birim).
Grafik 4.6
Piyasada
Dengesizlik
Durumu
(q D > q s)
40
Dengesizlik Durumu
(qD > qS)
qS=3p-10
yD=30
E
yD=5
-10
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
qD=40-2p
5
AMALARIMIZ
20
Piyasada Dengesizlik
SIRA SZDEdurumu ne ifade eder ve hangi durumlarda gerekleflir?
KARfiILAfiTIRMALI STATK DENGE ANALZ
D fi N E L M
Yukarda verdiimiz
rnekte piyasa dengesi dier faktrlerde deiflme sz konusu deilken duraan ve tektir. Ancak piyasa koflullarnda deiflmeler her zaman
O R ve
U bu deiflmelerin dengeyi (denge fiyat ve denge miktar) nasl
sz konusu Solur
deifltirdii arafltrlmal ve analiz edilmelidir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
p*=10
Piyasa fiyatnn denge fiyatn (T10) altnda olmas durumunda (rnein T5)
talep edilen mal miktar (30 Birim) arz
edilen mal miktarndan (5 Birim) fazla
olacak ve piyasada talep fazlalndan
dolay denge sz konusu olmayacaktr.
Bu dengesizlik durumu afladaki Grafik
4.6da Talep Fazlas olarak ifade edilmifltir.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
95
Piyasa koflullarnda, rnein, alclarn gelirleri veya retim teknolojisi deiflebilir ya da piyasaya vergiler yoluyla kamu mdahalesi olabilir. Sistemde gerekleflen floklarn yol at yeni oluflan dengeyi ilk denge karfllafltrmak iin temel dflnce Karfllafltrmal Statik Denge Analizidir.
Piyasa dengesinin floklar sonucu nasl deifltiini flimdi Karfllafltrmal Statik
Denge Analizi ile rnekler yardmyla aklayalm.
Tketici Gelirinin Artmas ve Dengenin Deiflmesi

Varsayalm ki Matematiksel ktisat kitab iin talep flimdi sadece fiyat deil de ayn zamanda fiyat (P) ve gelirin (I) bir fonksiyonu olarak afladaki flekilde verilsin:
qD' = -2P + 40 + I
Kitabn arz fonksiyonu ise hl eskisi gibi,
qS = 3P 10 olsun.
Piyasa Denge koflulu yine
qD' = qS olacaktr ve
40 2P + I = 3P 10,
P iin zlmesi durumunda,
I
P = 10 + deeri bulunacaktr.
5
Eer gelir, I = 50 ise bu durumda denge fiyat ve miktar,
Grafik 4.7
P* = 20 ve q* = 50
olarak bulunur.
fiimdi varsayalm ki gelir T50den T100ye
ykselsin. Gelirdeki T50lik artfl piyasa talebinin artmas nedeniyle piyasa denge fiyatnn T20sinden T30sine ve denge miktarnn da 50 birimden 80 birime karak, denge miktarn 30 birim, fiyatlarn da 10 birim
(T) arttn gsterir.
Grafik 4.7 gelirin 50 ve T100 olmas durumundaki talep fonksiyonlarn ve piyasa
denge durumunu gstermektedir. Grafikte
iki talep erisinin birbirine paralel olduu
fakat yeni talep erisinin orijinal halinden
yukarya (saa) doru kaydn grrz. Bu
bize dier faktrler sabit iken, gelirdeki artfllarn normal mallar iin veri fiyatlardan
talebin artmasna sebep olduunu ve talep
fonksiyonunu saa kaydrdn gsterir.
Piyasa Dengesinin Gelir

Artfl Dolaysyla Deiflmesi
140
qS=3p-10
90
E1
80
50
E0
qD =-2p+40+1
qD=-2p+40
20
30
45
70
96
Matematiksel ktisat
Vergi Politikas ve Piyasa Dengesinin Deiflmesi

Krmz et iin talep ve arz fonksiyonlar srasyla
qD = -7p + 1000
qS = 5p - 200
olarak verilmifl olsun.
Piyasa Denge koflulu, qD = qS olduundan, zm sonucunda denge fiyat ve
denge miktar srasyla,
p* = 100 ve q* = 300 olarak bulunur.
Krmz et piyasas byle bir dengedeyken, varsaynz ki hkmet salkl beslenmeyi teflvik amacyla satlan her kilo iin t liralk vergi koymufl ve bu vergiyi de
et satclar (reticilerine) yklemifl olsun.
Yine varsayalm ki, t = 25. Bu durumda, vergi faturas etin fiyatna deil satlan
et miktarna baldr.
Vergi kime yklenirse yklensin;
Piyasann daralmasna,
reticinin eline geen fiyatla tketicin deyecei fiyat arasnda bir farkn
oluflmasna sebep olur.
Verginin etkisini analiz etmek iin ilk nce piyasa fiyat, p, ile satclarn eline
geen fiyat, p' , arasndaki ayrmn farkna varlmaldr.
Verginin satclara yklenmesi durumunda, p piyasa fiyatndan rnn satan
satc, t lira kadar vergiyi devlete demek zorundadr ve bu yzden satt her birimden piyasa fiyat olan p deilde, p' = p - t alr.
Bu durumda veri vergi koflulu altnda, satclarn arz etmeye gnll olduu
krmz et miktar artk p ye deil p' ye baldr.
Bu durumda vergi sonras yeni arz fonksiyonunu,
qS' = 5p' - 200 fleklindedir.
Vergi sonras deiflen ve oluflan (elde edilen) btn denklemleri yeniden
yazarsak,
qD = -7p + 1000
qS = 5 p' - 200
qD = qS'
p' = p - t
t = 25
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
Befl (5) denklemli ve befl (5) bilinmeyenli ( qD, qS', p, p' , t) dorusal bir denklem sistemi elde ederiz.
Bu denklem sistemini zmek iin nce denklem (5)i denklem (4)te yerine
koyalm.
p' = p - t = p - 25
(4)
Daha sonra elde ettiimiz denklem (4) denklem (2)de yerine koyarsak vergi sonras arz fonksiyonu ortaya kar.
qS' = 5 (p - 25) - 200 = 5p - 125 - 200
(2)
97
Denklem (2) de elde edilen vergi sonras arz denklemi ile vergi ncesi arz
fonksiyonunun, qS = 5p - 200 eimleri ayndr. Bununla birlikte, veri bir fiyat dzeyinde ilk durumdaki vergi ncesi arz denkleminin vergi sonras arz denkleminden, (2)den daha byk olduunu grrz. Yani vergi reticiye yklenmesi durumunda, arz fonksiyonunun azalmasna (afla doru kaymasna) sebep olur.
Her iki arz fonksiyonun da grafikleri paralel ancak denklem (2) daha kk bir
y deerini almaktadr ve arz erisi afla doru kaymfltr.
Vergi sonras piyasa dengesini bulmak iin qD = qS' yaplmas gerekir. Bu durumda ortaya kacak vergi sonras denge fiyat (p), p = T110,4dir. Bu fiyat vergi
sonras tketici tarafndan denen fiyattr. Vergi sonras reticinin eline geen fiyat
ise;
p' = 110,4 - 25 = T85,4dir.
Vergi sonras piyasa denge miktar ise, C birimdir.
Vergi sonras deerler incelendii ve vergi olmad durumla karfllafltrldnda;
Verginin arz fonksiyonunu 125 birim afla kaydrd,
Piyasa Denge Miktarn 300 birimden 227,1 birime dflrerek piyasay daralttn,
Tketicinin dedii fiyat (piyasa fiyat) T110,4ye artrarak, tketicinin dedii fiyat ile reticinin eline geen fiyat (p' = 110,4 - 25 = T85,4) arasnda bir
fark yaratt ve bu farknda vergi oranna eflit olduunu,
Vergi kime yklenirse yklensin bundan hem retici ve hem de tketicilerin olumsuz ynde etkilendiklerini,
Devletin t * q* kadar vergi geliri elde ettiini grrz.
Grafik 4.8
q
1000
Vergi Politikas ve
Piyasa Dengesine
Etkisi
qS=5p-200
qS =5p-125-200
I
300
227,1
-200
E0
Vergi geliri
E1
85,4 100 110,4
142,9
Grafik 4.8de glgelendirilmifl alan devlete tahakkuk eden vergi gelirini gstermektedir ve rnekte q* = 227,1 arp vergi oran t = T25ye eflittir.
Piyasa dengesi hangi durumlarda ve nasl deiflir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
98
Matematiksel ktisat
Dorusal Denklemler ve Makroekonomik Denge

Makroekonomik teorinin ilgi alan bir ekonominin btndr. Ekonominin btnnde zellikle gelir seviyesinin nasl belirlendiini gstermenin bir yolu da dorusal bir makroekonomik model kullanmdr.
Modelin Anahtar liflkisi

Bir ekonomide belli bir dnemde retilen tm mal ve hizmetlerin deeri (Q), ekonomik tm birimlerin toplam retim neticesinde elde ettikleri gelire (Y) ve bu gelirde ekonomideki tm mal ve hizmetler iin yaplan toplam harcamalara (E) eflit
(denk) olmak zorundadr. Bu makroekonomik denklik,
Y Q ve Q E
olarak ifade edilir. Yani ekonomide toplam retim deeri toplam gelire ve toplam
gelirde toplam harcamalara eflittir.
Y Q ve Q E
denklii bize
YE
(1)
eflitliini verir.
Eflitlik (1) ayn zamanda bir zdeflliktir, yani bir ekonomide veri bir zamanda
toplam gelirle toplam harcama birbirine eflit olmaldr.
Devletin olmad veya kamu harcamalarnn sfr olduu kapal bir ekonomide
toplam harcamalar (E), ekonomik bireylerin tketim harcamalaryla (C), firmalarn
yatrm harcamalarn, (I), ierir.
EC+I
(2)
Ekonomik birimlerin planlanan ya da arzulanan tketim harcamalar harcanabilir gelirin bir fonksiyonu olarak afladaki tketim fonksiyonu fleklinde ifade edilir.
C = aY + b,
(3)
Eflitlik (3)te C , planlanan tketimi; a ve b, pozitif parametrelerdir ve a parametresi sfrdan byk ve 1den kk deer alan Marjinal Tketim Eilimini
(MPC) ifade eder. Pozitif eimin anlam ise harcanabilir gelir arttka, Y, tketim
(C ) artacadr. Spesifik bir tketim fonksiyonun afladaki flekilde verilmifl olduunu varsayalm:
C = 0.5Y + 200
Bu fonksiyonda MPC, 0.5tir. Yani tketici kazand ekstra her bir (1) Tnin yarsn harcayacak, kalan yarsn ise tasarruf edecektir.
Tasarruf gelirin harcanmayan ksmdr ve planlanan tasarruf,
S Y - C
fleklinde ifade edilir.
Bu bir zdeflliktir. nk gelirin tketilmeyen ksm ister istemez tasarruf
edilecektir.
Yukardaki zdefllikte planlanan tketimi (C ) tasarruf fonksiyonunda yerine

koyarsak:
S = Y - (aY + b) = Y(1-a) - b
elde edilir.
rneimize gre tasarruf fonksiyonu flu flekilde olur:
S = Y - (0,5Y + 200) = 0,5Y - 200
Grld zere tketim (C) ve planlanan (arzulanan) tketim (C ) birbirine
eflit deildir. C cari tketim miktar, C ise tketicinin tketmek istedii miktardr.
Cari tketimin planlanan tketime eflit olmad durumlarda, C C , aslnda gelirdeki deiflimlere neden olan harcamalardaki deiflimler olacaktr.
Bu yzden denge koflulu iin,
C = C
(4)
eflitliine ihtiya vardr.

Oluflturduumuz drt (4) eflitlik bizim befl (5) bilinmeyenli (Y, E, I, C, C ) makroekonomik modelimizi ortaya koyar.
Elimizde eflitlik saysndan daha fazla bilinmeyen olduu iin, zm flekli tek
deildir.
Denklem sisteminin zm iin, toplam gelir toplam harcamalara eflit olduundan, eflitlik (2)deki harcamalar (E) yerine eflitlik (1)deki geliri (Y) yazalm.
YC+I
(5)
Daha sonra (4). denklemi (5). denklemde yerine yazalm,

C = 0,5Y + 200
(6)
Ve elde etmifl olduumuz (6). denklemi (5). denklemde yerine koyalm. Bu ifllemler sonucunda gelir,
Y = 0,5Y + 200 + I,
fleklini alr. Yeniden dzenleyip geliri eflitliin sol tarafna alrsak,
Y - 0,5Y = 200 + I
Y(1 - 0,5Y) = 200 + I
200+I
Y =
0,5
(7)
sonucuna ulaflrz. Bu (7). denklem bize gelirin (Y) yatrm harcamalarnn (I) bir
fonksiyonu olduunu ifade eder.
Elde ettiimiz gelir denklemin de iki tane bilinmeyen olduu iin, bunun tek
bir zm yoktur.
Yedinci (7.) denklemin paydas (0.5), bir eksi marjinal tketim eilimine yani,
(1- MPC) = (1 - a)ya eflittir.
Eer a = 1 ise, payda sfr deerini alacaktr. Eer a > 1 ise, payda negatiftir. Bu
nedenle MPCnin sfrla bir deeri arasnda deerler almas arzulanr (a < 1).
99
100
Matematiksel ktisat
Makroekonomik denge durumundaki denge reel geliri (Y) iin belirli bir deer elde etmek istiyorsak, yatrm harcamalar (I) ile ilgili ilave bilgilere sahip
olmalyz.
Basitlefltirmek iin, varsayalm ki, yatrm harcamalar (I)nn sabit bir deeri var
ve I = 500 olsun. Bu durumda daha nce elde etmifl olduumuz (7) no.lu denklemde bu deeri yerine koyarsak, denge gelir dzeyi;
200+I
200+500
Y = = = 1400
0,5
0,5
olarak bulunur. Bu deer denge gelir dzeyidir ve ekonomik birimlerin planlanan
tketim harcamalar ve firmalarn yatrm harcamalar ekonominin bu tketim ve
yatrm mallarnn fiili retimi ile uyum iindedir.
zmfl olduumuz modelde yatrm harcamalar (I) dflsal (ekzojen) bir deiflken olarak kabul edilmifltir. Deerleri model ierisinde belirlenen deiflkenler ise
Y ve C gibi, isel (endojen) deiflkenlerdir.
Yukarda zm gsterilen makro modelin grafiksel gsterimi afladaki Grafik 4.9dadr.
Grafik 4.9
Makroekonomik
Denge Gelir
Dzeyinin Gsterimi
ve Dengenin
Deiflmesi
^
^
C,E=C+1
Y=E
1500
1400
^
E=C+1=0,5Y+750
^
E=C+1=0,5Y+700
^
C=0,5Y+200
750
700
200
1400 1500
Karfllafltrmal Duraanlk
Varsayalm ki yatrm harcamalar 500 birimden 550 birime ykseldi. Bu geliflme
denge gelir dzeyinin yatrm harcamalarndaki artfltan daha fazla artmasna sebep
olur.
200+I
200+550
Y = = = 1500
0,5
0,5
Yatrm harcamalarndaki 50 birimlik bir artfl gelirde 100 birimlik bir artfl salamfltr. Bu etkiye yatrm arpan etkisi denir. Grafik 4.9da grld gibi, yatrm
harcamalarndaki bir artfl toplam talep fonksiyonunda yukar ynl bir kaymaya
neden olur, E = C + I, ve denge gelir dzeyinin artflyla sonulanr.
DORUSAL KTSAD MODELLERE LfiKN RNEK

ZMLER
Piyasa Dengesinin Bulunmas ile lgili rnekler
Bir piyasa iin talep ve arz fonksiyonlar srasyla,
QD = 50 - P
QS = 20 + 2P
fleklinde verilmifl olsun. Piyasa dengesi, QS = QD eflitliini salan fiyat (p) dzeyinde gerekleflir. fllem sonucunda,
20 + 2P = 50 - P
Denge fiyat, P = 10 ve denge miktar, Q = 40 olarak bulunur.
Piyasa denge durumunu genel form olarak ifade etmek istersek talep ve arz
fonksiyonlar srasyla,
QD = a + bP
QS = c + dP
ifade edilir ve piyasa denge fiyat ve miktar ise
ac
P =
db
ve
adbc
Q =
db
olarak ifade edilir.
Tketim Vergileri ve Piyasa Dengesine Etkisi ile lgili

rnekler
Eer bir piyasada satfllar zerinden reticilerden (satclardan) devlet tarafndan
her birim iin t kadar vergi alnyorsa, yukardaki rnekte verilen piyasadaki arz ve
talep fonksiyonlar vergi sonras afladaki flekilde ifade edilir.
QD = 50 - P
QS = 20 + 2(P - t).
Bu koflullar altnda vergi sonras yeni piyasa denge fiyat ve miktar ise
2
P = 10 + () t
3
2) t
Q = 40 (
3
fleklinde olur.
Bu eflitlikler t kadar verginin P ve Q denge deerlerini nasl etkilediini gstermektedir. Unutmayalm ki, tketiciler tarafndan denen fiyat (P), arz ediciler tarafndan alnan fiyat (P - t)ye eflit deildir, bu yzden P fiyatnn tketicilerin dedii fiyat olduunu tekrar belirtelim.
Tketim vergilerinin sz konusu olduu durumda iki eflitliimiz ancak deiflkenimiz vardr (P, Q ve t). Bunun anlam, her deiflkenin zmn ilerinden
biri ekzojen (dflsal) olarak verilmedike yapamayz. Yukarda P ve Q, tnin bir
fonksiyonu olarak yazlmflt. Bu durumda t deiflirse piyasa dengesi de deiflecektir- bu grafiksel olarak erilerden birinin kaymas demektir. Vergilerdeki deiflim-
101
102
Matematiksel ktisat
lerden kaynaklanan denge deiflimini incelemek karfllafltrmal statik analiz olarak

bilinmektedir.
Ulusal Gelirin Belirlenmesi ile lgili rnek

Bir ekonomide denge gelir dzeyinin (Y) bulunmas istenmektedir ve toplam tketim harcamalar toplam gelirin bir fonksiyonu olarak tketim (C) fonksiyonu,
C = 1000 + 0,8Y
olarak verilmifltir. Toplam talep, tketim talebinin ve yatrm talebinin toplamna
eflittir. Denge gelir (Y) dzeyi, gelir ve toplam talep (C + I) eflitlii yardmyla bulunabilir. Yatrmlarn otonom veya dflsal olduu varsaymnda toplam talep,
Y = 1000 + 0,8Y + I olarak yazlr.
Geliri yatrm harcamalarnn fonksiyonu yazmamz durumunda,
Y = 5000 + 5I
ve
C = 5000 + 4I
olarak yazlr. rnekte, mill gelir-yatrm arpan 5tir. Yatrm arpan yatrmlardaki bir birimlik deiflmenin milli gelirde ne kadarlk deifliklik yaratacan ifade
eder.
Genel formda ifade etmek istersek tketim fonksiyonu,
C = a + bY
olarak ifade edilir ve buradan denge gelir, denge tketim dzeyi ve arpan formlar srasyla,
a
I
Y = +
1b
1b
a
bI
C = +
1b
1b
1
Ve arpan = olur.
1-b
103
zet
N
A M A
N
A M A
Dorusal denklem sistemlerinin zm metotlarn aklamak ve uygulamak

ktisatta, eflanl dorusal denklem sistemlerini
zmek iin srasyla Eim-Kesiflim Formunu Kullanma, kame (Yerine Koyma) ve Eleme Metotlarndan yararlanlr.
Eim-Kesiflim Formunu Kullanarak zebilmek iin ncelikle her iki dorusal denklemi
eim-kesiflim formunda yeniden yazmak gerekir.
Sonra bilinmeyenlerden birini denklemin sol tarafna alp, rnein y, bu bilinmeyeni dier bilinmeyen, x, cinsinden yazmak gerekir. Dorusal
iki fonksiyonun kesifltii noktada y deerleri ayn olmaldr. Bundan dolay, y cinsinden yazlmfl
olan iki dorusal fonksiyonun birbirine eflitlenmesi gerekir. Buradan bilinenlerle bilinmeyenleri bir tarafa almamz ve x deeri bulunur. x deeri bulunduktan sonra herhangi bir denklemde
bu deeri yerine koyarak y deeri elde edilir.
kame metodunda denklem sistemindeki dorusal fonksiyonlardan biri alnr ve y veya x cinsinden yazlr. Diyelim ki y cinsinden yazlan
fonksiyon daha sonra sistemdeki dier fonksiyonda y grlen yer(ler)e ikame edilir ve x cinsinden ifade edilen tek bilinmeyenli bir denklem
hline dnfltrlr. x cinsinden deeri bulunur
ve bu x deeri sonra ikame yoluyla y deerinin
hesaplanmasnda kullanlr.
Eleme metodunda verilen denklem sistemindeki bilinmeyenlerden x veya ynin elenmesi yoluna baflvurulur. Bunu yapabilmek iin ise (rnein xi elemek iin) iki aflamal bir yol izlenir. ncelikle, sistemdeki birinci denklem ikinci denklemdeki xin katsaysyla ve ikinci denklem ise birinci denklemdeki xin katsaysyla arplr. Daha
sonra ise arpmlar sonucu elde edilen ilk denklemden ikinci denklem kartlr. x deerini elememiz bize y deerini verir. y deerini bulduktan
sonra xi bulmak iin ilk denklemlerden biri kullanlr ve y yerine bulunan deer ikame edilir.
zellikle ikame (yerine koyma) metoduyla sistem
problemlerini zmek
kame metodunda denklem sistemindeki dorusal fonksiyonlardan birisi alnr ve y veya x cinsinden yazlr. Diyelim ki y cinsinden yazlan
fonksiyon daha sonra sistemdeki dier fonksiyonda y grlen yer(ler)e ikame edilir ve x cinsinden ifade edilen tek bilinmeyenli bir denklem
haline dnfltrlr. x cinsinden deeri bulunur
N
A M A
ve bu x deeri sonra ikame yoluyla y deerinin

hesaplanmasnda kullanlr.
Bir eflitlii zp zemeyeceinizi belirleyebilmek iin ncelikle eflitlikleri ve sonra da bilinmeyenleri (deiflkenleri) saymamz gerekir. Eer
eflitlik saysndan daha fazla deiflken varsa sistemi zmek iin yeterli ipucunuz yok demektir.
rnein, y = x + z ve z = 5 fleklinde iki eflitlik ve
3 deiflkene sahipseniz, y = x + 4 olduunu bilirsiniz ama bir eflitlik daha olmadan y veya xi zecek yeterli bilgiye sahip olamazsnz.
Dier taraftan, eer elinizde deiflkenlerden daha fazla eflitlik varsa ok fazla ipucunuz var demektir. rnein, 4 eflitlik ve 3 bilinmeyene sahipseniz eflitliklerden bir tanesi ya tutarsz ya da
baml olacaktr.
Eflitlikleri saydktan sonra kontrol etmemiz gerekir. Eflitliklerin, dorusal, bamsz ve tutarl olmalar gereklidir. Bir eflitliin dorusal olmas,
kontrol edilen btn eflitliklerin, y = a + bx, formatnda olmas ve formatn s, kare, kk, xy veya x/y olmamas anlamna gelir. Dorusallk zellii, formattaki a veya bnin 0 ya da 1 olduu durumlar da ierir ki byle durumlarda y = a ya da
y = x olur.
Eflitliin bamsz olmas en iyi birbirinden bamsz olmayan iki eflitlikle gsterilebilir. rnein, y = x ve 2y = 2x, denklemleri bamsz deildir. Eer birisi doruysa teki de doru olmak zorundadr. rnekteki denklemlerin gerekte her ikisi de mkerrer yazlmfl olan ayn
fonksiyondur, dolaysyla ikisini de denklem olarak sayamazsnz.
Eflitliin Tutarl olmas ayn anda hem y = x
hem de y = x + 2 doru olmamas anlamn taflr.
ktisadi uygulamalarn yapmak
Eflanl dorusal denklem sistemleri iktisat teorisinde ok yaygn kullanm alanna sahiptir. Bu
sistem zmleri kullanlarak mikroekonomi alannda piyasa dengesinin belirlenmesi, dengenin
deiflmesinin karfllafltrmal statik analiz yntemiyle ortaya konulmas, piyasa flartlarndaki ve
vergi politikalarndaki deiflmelerin dengeye etkilerinin analizi yaplr.
Makroekonomi alannda ise zellikle ekonominin genel denge gelir dzeyinin ve bu denge durumunda dier bilinmeyenlerin rnein tketim,
yatrm vb. tahmininin yaplmas ifllemlerinde kullanm alan bulur.
104
Matematiksel ktisat
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki denklemlerden hangisi dorusaldr?
a. t = x + ab2
b. t = x2 + ab
c. t = x + 2
d. t = 5y4
e. t = y + y2 z3
5. Toplam gelirin tketim harcamalar (C), yatrm harcamalar (I) ve devlet harcamalar (G)ndan olufltuu bir
ekonomide devlet sabit 100 birim vergi almaktadr. Afladaki denklemler verilmifltir:
1
C = 1000 + Y - 100
3
I = 200
G = 250
2. Afladaki arz-talep modellerinden hangisi pozitif

eimli bir talep erisini (mesela bir Giffen malnn talep
erisi) gsterir?
a. qD = -ap + b
b. qD = ap - b
c. qD = -ap - b
d. qD = -ap + b + 5
e. qD = -ap - 2p
Buna gre bu ekonominin toplam geliri afladakilerden hangisidir?

a. 2075
b. 2100
c. 2125
d. 2175
e. 2225
3. qD = -3p + 20 ve qs = 2p denklemleri verilmifltir. Piyasada dengeyi salayan arz-talep miktar nedir?

a. 8
b. 4
c. 20
d. 12
e. 10
6. Afladakilerden hangisi bamszlk koflulunun ihlal

edilmesine bir rnektir?
a. y = a ve y = 2a
b. y = a ve 2y = a/2
c. y = a ve y/4 = a/4
d. y = a ve y = a2
e. y = a ve y = t
4. Toplam gelirin tketim harcamalar (C), yatrm harcamalar (I) ve devlet harcamalar (G)ndan olufltuu bir
ekonomide afladaki denklemler verilmifltir:
7. Afladakilerden hangisi tutarllk koflulunun ihlal

edilmesine bir rnektir?
a. x = b ve x = 5
b. x = c ve x = b
c. x = 3 ve x = 6
d. x = c2 ve x = b3
e. x = 0 ve x = d30
1
C = 1000 + Y
3
I = 200
G = 250
Buna gre bu ekonominin toplam geliri afladakilerden hangisidir?
a. 2075
b. 2100
c. 2125
d. 2175
e. 2225
8. Yalnzca tketim ve yatrmn yapld bir ekonomide afladaki bilgiler verilmifltir:

C = 300 + 0,5Y
Y=C+I
Buna gre afladakilerden hangisi yatrm arpandr?
a. 0,5
b. 1
c. 1,5
d. 2
e. 2,5
105

9. Tasarruf denkleminin afladaki gibi olduu bir ekonomide tasarruflarn pozitif olabilmesi iin toplam gelirin katan byk olmas gerekir?
S = -300 + 10Y
a. Y>2
b. Y>5
c. Y>10
d. Y>20
e. Y>30
1. c
10. Marjinal tketim eiliminin 0.8 ve ekonomideki toplam gelirin 1000 olduu durumda devlet harcamalardan
%10 orannda vergi almaya karar vermifltir. Bu durumda tketim miktar afladakilerden hangisidir?
a. 610
b. 700
c. 720
d. 800
e. 1000
4. d
2. b
3. a
5. a
6. c
7. c
8. d
9. e
10. c
Yantnz yanlfl ise Dorusal Denklemlerin

Yerine Koyma Metoduyla zm konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Arz, Talep ve Piyasa Dengesi ve Talep ve Talep Erisi (Dorusu) konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dorusal Denklemlerin Yerine Koyma Metoduyla zm ve Arz, Talep
ve Piyasa Dengesi konularn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ulusal Gelirin Elde Edilifli,
Dorusal Denklem Sistemlerinin Ekonomik
Uygulamalar ve Dorusal ktisadi Modellere
liflkin rnek zmler konularn yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dorusal Denklemlerin Yerine Koyma Metoduyla zm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dorusal Denklemlerin Yerine Koyma Metoduyla zm konusunu yeniden gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
106
Matematiksel ktisat

Sra Sizde 1
Arz, talep ve piyasa denge koflulu afladaki flekilde verilmifl ise yerine koyma metodu yardmyla denge fiyat
ve denge miktar bulalm.
Qs = 20 + 6P
Qd = 100 - 2P
Qs = Qd olduundan,
20 + 6P = 100 - 2P
8P = 80, P* = 10
P deerini herhangi bir fonksiyonda yerine koyarsak
rnein arz fonksiyonunda,
Qs = 20 + 6*10 =80 deerini buluruz.
Salamasn yapmak iin P deerini talep fonksiyonunda da yerine koyalm. Eer sonu 80 ise ifllem doru
demektir.
Qd = 100 - 2*10 = 80
Sra Sizde 2
Eleme metodunda verilen denklem sistemindeki bilinmeyenlerden x veya ynin elenmesi yoluna baflvurulur.
Bunu yapabilmek iin ise (rnein xi elemek iin) iki
aflamal bir yol izlenir. ncelikle, sistemdeki birinci
denklem ikinci denklemdeki xin katsaysyla ve ikinci
denklem ise birinci denklemdeki xin katsaysyla arplr. Daha sonra ise arpmlar sonucu elde edilen ilk
denklemden ikinci denklem kartlr. X deerini elememiz bize y deerini verir. y deerini bulduktan sonra xi bulmak iin ilk denklemlerden biri kullanlr ve y
yerine bulunan deer ikame edilir.
Sra Sizde 3
Piyasa dengesi, tketicilerin almaya raz olduu mal
miktar ile reticilerin satmaya raz olduu mal miktarnn eflit olduu durumu ifade eder ve, qD = qS, olarak
ifade edilir. Piyasada arz ve talep edilecek mal miktarlarn eflitleyecek tek bir fiyat dzeyi vardr ve bu fiyata
piyasa denge fiyat veya piyasay temizleyen fiyat
denir.
Eer qD > qS ise piyasada denge yoktur yani piyasada tketiciler firmalar tarafndan arz edilen miktardan daha fazla miktarda mal satn almak istiyorlardr. Bu ancak fiyatn denge fiyatndan kk olmas
durumunda sz konusu olabilir.
Eer qD < qS ise piyasada reticiler tketiciler tarafndan talep edilen miktardan daha fazla miktarda
mal arz etmek istiyorlardr. Bu ancak fiyatn denge
fiyatndan byk olmas durumunda sz konusu olabilir. Yani piyasada bir dengesizlik vardr.
Sra Sizde 4
Piyasa dengesi tketicilerin almaya raz olduu mal
miktar ile reticilerin satmaya raz olduu mal miktarnn eflit olduu durumu ifade eder ve piyasada arz ve
talep edilecek mal miktarlarn eflitleyecek tek bir fiyat
dzeyi vardr ve bu fiyata piyasa denge fiyat denir.
Fiyat dflndaki arz ve talebi etkileyen dier btn faktrlerdeki deiflmeler, rnein tketici gelirindeki, ilgili dier mallarn fiyatlarndaki, vergi politikasndaki,
teknoloji ve girdi fiyatlarndaki deiflmeler arz veya talep fonksiyonunda deifliklik yaratarak piyasa dengesinin deiflmesine neden olur. Bu tr deiflmeler arz ve
talep fonksiyonunun eimini deifltirmez sadece veri
fiyatlardan daha fazla veya daha az miktarda retilmesine veya talep edilmesine neden olarak arz veya talep
dorularnn saa veya sola kaymasna neden olur.
Anthony, A., ve Biggs, N. (1996). Mathematics for
Economics and Finance, Cambridge University
Press.
Bradley, Teresa ve Paul Patton, (2002). Essential
Mathematics for Economics and Business, John
Wiley & Sons.
Dowling, Edward T. (1992). Introduction to
Mathematical Economics, Mc Graw Hill
Jacques, Ian, (2002). Mathematics for Economics and
Business, Financial Times, Prentice Hall.
Klein, Michael W. (2002). Mathematical Methods for
Economics, Pearson Education, (2 ed.).
Renshaw, Geoff, (2005). Maths for Economics, OUP
Oxford,
Rosser, M.J. (2003). Basic Mathematics for
Economists, Routledge.
Thomas, Leighton, (1999). Using Mathematics in
Economics, Pearson Education, (2 ed.).
107
MATEMATKSEL KTSAT
Amalarmz
N
N
N
N
N

Matris cebiri terminolojisi ile kullanlan notasyonlar tanyabilecek,
Matrisleri toplayp ve karabilecek,
Matrisleri bir say ve baflka bir matris ile arpabilecek,
Bir matrisin determinantn ve tersini hesaplayabilecek,
Ters matris, Gauss Yntemi ve Cramer kural ile denklem sistemlerini zebilecek
Anahtar Kavramlar
Vektr
Matris
Birim matris
Kare matris
Matrisin evrii
Minr
Kofaktr
Determinant
Ters matris
Gauss Eleme Yntemi
Cramer Kural
Dorusal Denklem Sistemi
indekiler
Matematiksel ktisat
Matrisler ve
Denklem Sistemlerinin
Matrislerle zm
GRfi
MATRSLERLE LGL TANIMLAR VE
TERMLER
TEMEL MATRS fiLEMLER
TERS MATRSN BULUNMASI
DENKLEM SSTEMLERNN
ZM
Matrisler ve
Denklem Sistemlerinin
Matrislerle zm
GRfi
Birok iktisadi modelde, birok deiflkenin eflanl olarak etkileflimi sz konusudur.
rnein, emek ve sermaye gibi iki girdi kullanan ve krn maksimize etmeye alflan bir firma durumunda, karfllafltrmal statik analiz yapabilmek iin iki tane
eflanl dorusal eflitliin zm gerekmektedir. Aslnda bu durum n deiflkenin
yer ald n tane dorusal eflitlikten oluflan denklem sistemleri iin de geerlidir.
Bu denklem sistemlerinin zm de bir flekilde matrislerin ve matrislerle ilgili belirli ifllemlerin yaplmasn gerektirir. Aslnda iktisadn eflitli alanlarnda matrisler
youn bir biimde kullanlmaktadr. Matris ifllemleri sayesinde iktisadi modelleri
analiz etmek hem daha basittir hem de bu modellerle ilgili daha ayrntl bilgi elde
etme flansmz vardr. Matrisleri kullanarak bir verideki tek tek gzlemler yerine,
verinin tmyle ilgilenebiliriz. Matrisler zellikle dorusal denklem sistemleri szkonusu olduunda ok yararl ve gl bir aratr. ktisatta da birok teorik model
ya dorusaldr ya da baz basit iflemlerle, rnein logaritmik dnflm uygulayarak, dorusal hle getirilebilir. Matrisler sayesinde ok karmaflk gibi grnen
denklem sistemleri basit ve olduka ak bir biimde ifade edebilir; eflanl doruSIRA
SZDE
sal denklem sistemlerinin zmnn olup olmadn zmeye
bafllamadan
belirleyebilir ve nihayet bu denklem sistemlerini zebiliriz. Bu balamda matislerle
iliflkili determinantlar kullanarak, sistemin tek bir zm olupD olmadn
belirlefi N E L M
yebiliriz. Ayrca modern iktisadi analizlerde youn olarak kullanlan Cramer kural ile bir eflitlikte yer alan bilinmeyen bir katsay iin, eflitliklerde yer alan dier katS O R U
saylar cinsinden zm bulabiliriz.
Q = AK L biimindeki dorusal olmayan Cobb - Douglas retim fonsiyonunun
D K K A T her iki tarafnn logaritmas alnarak, yani logQ = logA + logK + logL biiminde yeniden yazlarak, dorusal hle getirilir.
SIRA SZDE
MATRSLERLE LGL TANIMLAR VE TERMLER
N N
Matrisleri tanmlayabilmek ve iktisatta nasl kullanldklarnAMALARIMIZ

aklayabilmek iin
ncelikle iki eflitlik ve iki bilinmeyenden (x1 ve x2) oluflan afladaki denklem sistemini gz nne alalm.
a11x1 + a12 x 2 = b1
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
a 21x1 + a 22 x 2 = b 2
110
Matematiksel ktisat
Bu denklem sisteminin sol taraf, iki satr ve iki stundan olufltuu iin, iki eflitlik ve iki bilinmeyen deiflkenden oluflan bu sistem, bir kare sistemdir. Herbir deiflkene ait katsay iin iki tane indis kullanlmfltr. Bu sayede bu saylar rahatlkla ayrdedebiliriz. rnein a12, birinci satr ve ikinci stunda gzkmektedir. Eflitlik sisteminde her deiflkenin pozisyonu kendi katsays ile endekslenmifltir. Bu
anlamda a12, birinci satr, ikinci stundaki deiflkenin katsays olmaktadr.
m tane dorusal eflitlik ve n tane bilinmeyen deiflkenden (xler) oluflan denklem sistemi ise,
a11x1 + a12 x 2 + a13x 3 + + a1n x n = b1
a 21x1 + a 22 x 2 + a 23x 3 + + a 2n x n = b 2
.......................................................................
a m1x1 + a m2 x 2 + a m3x 3 + + a mn x n = b m
biiminde yazlr. Bu denklem sisteminde i ninci satr ve j ninci stunda yer alan
deiflkenin katsays aij dir.
A, sistemin katsay matrisini temsil etsin:
a
11 L a1n
A= M
M
a
a
L
mn
m1

= a ij mxn
Ayrca zm vektr ile sabit terimler vektr srasyla,
x =
x1
x2
x3
xn
b=
ve
b1
b2
b3
bm
olduunda; yukardaki denklem sistemi, matris formu ile afladaki gibi yazlabilir.
a
11 L a1n
A = M
M
a
m1 L a mn
Matris: Bir kfleli byk

parantez iinde satr ve
stunlara yazl say,
deiflken veya fonksiyonlar
temsil eden elemanlardan
oluflan dikdrtgen biiminde
bir tablodur.
x1

x2

x3 =

M

xn

b1
b2
b3
bm
Buradaki sistemde m tane satr ve n tane stunu olan bir matris, m tane satr
ve 1 tane stunu olan bir baflka matris (vektr) ile arplarak sa taraftaki m tane
satr ve 1 tane stunu olan bir baflka matris oluflturmufltur. Yani, aij (i = 1, 2, ... ,
m; j = 1, 2, ... , n) katsaylarnn yer ald matris ile x deiflkenlerinin yer ald
vektr arplarak, blerin yer ald bir vektr elde edilmifltir.
111
5. nite - Matrisler ve Denklem Sistemlerinin Matrislerle zm
Burada szn ettiimiz matris, kfleli byk bir parantez iinde satr ve
stunlara yazl say, deiflken veya fonksiyonlar temsil eden elemanlardan oluflan dikdrtgen biiminde bir tablodur. Bir matris, bir veri setinin doSIRA SZDE
al yorumu olan, stunlar seti ya da satrlar seti olarak da dflnlebilir
(Tablo
5.1e baknz). Matris, ya A = [aij] ya da [A]ij biiminde gsterilir. aij (i = 1, 2, ... , m;
j = 1, 2, ... , n) saylar, A matrisinin girdileridir. Satr ve stun Dsaylar
bo fi N E L matrisin
M
yutu olarak adlandrlr. A matrisinin boyutu mxndir. 1 1 boyutundaki bir matris
5, 10 gibi bir say iken, m 1 boyutundaki matris bir stun vektr; 1 n boyuS O R U
tundaki matris ise bir satr vektr olarak adlandrlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Matrisler oluflturulurken ya byk kfleli parantez ya da sadece parantez

Biz bu
D K kullanlr.
KAT
nitede kfleli parantez kullanmay tercih etmekteyiz. Ayrca matrisleri ifade ederken byk kaln harfler kullanacaz, rnein A gibi. Matrisin boyutu yazlrken
nce satr says
SIRA SZDE
sonra stun says yazlr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kendi uzay vektrnde bir vektr olan ve satr ve stundakiAMALARIMIZ

elemanlarn reel veya karmaflk say olabilecei matrislerin saysal bir deeri yoktur.
her
D fi Her
N E L matrisin
M
satr ve stunu birer vektr olarak dflnlr. m satrl, n stunlu bir matriste her
T j A= P1, 2, ... , n)i
eleman iki indis ile gsterilir. rnein aij eleman, (i = 1, 2, ... K, m;
S O R U
ninci satr, j ninci stunda bulunmaktadr.
AMALARIMIZ
LD E VK KZAYTO N
Bir matriste yer alan her bir elemann yeri, katsaynn ikili indisi ileT Ebelirlenmektedir.
lk
indis elemann bulunduu satr, ikincisi ise stunu gsterir. rnein aij eleman, i ninci
satr ve j ninci stunda bulunur.
SIRA SZDE
T E DL E KV KZAYTO N
NTERNET
TELEVZYON
Yllar
Gayri Safi
Yurtii
Hasla
Tketim
Harcamalar
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
70.203.147
67.840.570
72.436.399
68.309.352
72.519.831
76.338.193
83.485.591
90.499.731
96.738.320
101.254.625
101.921.730
97.003.114
105.738.813
46.668.561
46.707.900
49.444.450
46.182.645
48.372.691
53.295.981
59.143.619
63.787.207
66.749.821
70.421.398
70.198.486
68.597.603
73.199.512
Kamu
Harcamalar
7.197.730
7.487.233
7.910.764
7.826.844
8.283.079
8.066.780
8.553.886
8.766.884
9.506.407
10.127.098
10.304.175
11.105.788
11.327.507
Yatrmlar
Net hracat
NTERNET
16.046.649
13.445.804
15.794.125
11.060.447
12.684.573
14.481.761
18.589.131
21.821.588
24.714.467
25.480.808
23.912.294
19.358.027
25.154.548
K T A P
S O R U
N N
Tek bir satr veya stundan oluflan matrislere de vektr denir. Eer matris tekAMALARIMIZ
bir stundan olufluyorsa stun vektr; buna karfllk tek bir satrdan
olufluyorsa satr vektr olarak adlandrlr. rnein, m 1 boyutundaki bir matris stun vektr
iken; 1 n boyutundaki bir matris satr vektrdr.
K T A Ptablo 5.1de
Vektrlerde saylar ya satr ya da stun olarak sralanrlar. rnein,
yer alan GDP ve bileflenlerine ait 2010 yl gzlemleri, bir satr vektr olufltururken;
GDPye ait 2006-2010 yl aras yllk gzlemler bir stun vektr oluflturur.
14.167.223
13.640.979
16.607.950
12.496.592
15.104.296
18.657.142
22.545.355
25.289.816
27.031.712
29.913.978
28.678.672
24.578.358
29.657.682
D fi N E L M
SIRA SZDE
NTERNET
Vektr: Tek bir satr veya

stundan oluflan
matristir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Tablo 5.1
Harcamalar
Yntemiyle Gayri
Safi Yurtii Hasla
NTERNET
(1998 fiyatlaryla),
1998-2010 (T1000 )
112
Matematiksel ktisat
x=
96738320
101254625
101921730
97003114
105738813
y = 105738813 73199512 11327507 255154548 29657682
Kare matris: Satr ve stun

says birbirine eflit olan
matristir.
Vektrler matrislerin zel durumlardr ve matris ifllemlerini karekterize eden btn kurallar vektrler iin de geerlidir. Her ne kadar matrisleri ifade etmek iin byk kaln harfler kullansak da vektrleri, a, b gibi kk kaln harflerle gstereceiz.
Eer iki matrisin satr ve stun saylar birbirine eflitse, yani boyutlar aynysa,
bu iki matrise arplr matrisler denir. rnein Amxn ve Bmxn matrisleri arplr matrislerdir, nk satr ve stun saylar birbirine eflittir.
Satr ve stun says birbirine eflit olan matrise kare matris denir. Eer m = n
ise A matrisi bir kare matristir. Anxn biimindeki bir matris kare matristir, nk satr ve stun says ayndr. Bu durumda A matrisi afladaki gibidir.
a
11 a1n
A nxn = M O M
a
n1 L a nn
Eer bir matrisin tm elemanlar sfrsa, o matrise sfr matris denir. Aflada yer
alan A matrisi bir sfr kare matris rneidir.
0 0
A nxn = M O M
0 L 0
gensel matris:
Kflegeninin alt veya
stndeki elemanlar
sfrdan oluflan kare
matristir.
SIRA SZDE
a1n
A nxn = 0 O M
0
S O R U 0 a nn
a N E L
D fi 11
M
D fi N E L M
S O R U
N N
Simetrik matris: Tm i ve
jler iin, aij = aji koflulu
gerekleflen matristir.
AMALARIMIZ
Bir matrisin Dkflegen

K K A T elemanlar, satr ve stun indisleri birbirine eflit olan elemanlardr.
rnein, bir A matrisi iin, a11, a22, a33, ... ,ann gibi.
DKKAT
SIRA SZDE
ktisatta ve zellikle ekonometride ska kullanlan baz kare matris tipleri vardr. Bunlarn baflnda gensel matris gelir. gensel matris, kflegeninin alt veya stndeki elemanlar sfrdan oluflan kare matristir. Eer gensel matrisin kflegeninin stndeki elemanlar sfr ise o matrise alt gensel matris; kflegeninin altndaki elelmanlar sfr ise o matrise st gensel matris denir. rnein aflaSIRA SZDE
da yer alan A matrisi, bir st gensel matris rneidir.
SIRA SZDE
Eer bir matriste tm i ve jler iin, aij = aji gereklefliyorsa, o matrise simetrik
matris denir. Ayrca daha sonra greceimiz gibi, simetrik matrisin evrii kendisine eflit olur.
Aflada yer alan A matrisleri birer simetrik matristir.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
113
a b
A2x2 =
b d
ve
A 3x 3
1 3 7
= 3 5 2
7 2 1
Eer bir kare matrisin sadece kflegen elemanlar sfrdan farklysa o matrise
kflegen matris denir. Afladaki A matrisi, sfrdan farkl elemanlar sadece kflegen zerinde yer ald iin bir kflegen matristir.
a 0
1
A nxn = M O M
0 L a
n
Kflegen matris: Sadece

kflegen elemanlar sfr
olmayan matristir.
Eer bir kflegen matrisin kflegen elemanlar birbirine eflitse o matrise skaler
matris denir. rnein aflada yer alan A matrisinin kflegen elemanlar birbirine
ve onlar da aya eflit olduu iin A matrisi skaler matristir.
a 0
A nxn = M O M
0 L a
Kflegen elemanlar bire eflit olan skaler matrise de birim matris denir. Birim
matris her zaman I ile gsterilir. Birim matris yazlrken matrisin boyutunu ifade etmek iin genellikle bir indis kullanlr. rnein aflada yer alan matris, nxn boyutlu bir birim matris rneidir.
1 0
I n = M O M
0 L 1
nxn
TEMEL MATRS fiLEMLER

fiimdiye kadarki aklamalarmzda matrisin ne olduunu, zellikle ekonometride
yaygn olarak kullanlan matris trlerini tanttk. Ancak matrislerle ilgili aklamalarmz sadece bunlarla snrl deildir. nk biz daha ileri gidip matrisleri, iktisatta
sorunlarn zmnde ve zellikle de denklem sistemlerinin zmnde kullanacaz. Bunun iin de, evriin alnmas, toplama ve karma, matrislerin eflitlii,
matrisin bir say ile arpm ve matrislerin arpm gibi birok matematiksel ifllemin;
matrisler kullanlarak nasl yapldn da gstereceiz. fiimdi matrislerin eflitliinden bafllayarak bunlar tek tek aklamaya alflalm.
Matrislerin Eflitlii
ki matris veya vektrn eflit olabilmesi iin, her ikisinin hem ayn boyutta yani ayn satr ve stun saysna sahip olmas ve her iki matrisin karfllk gelen satr ve stun elemanlarnn biribirine eflit olmas gerekir. rnein, m satr ve n stun says-
Birim matris: Kflegen

elemanlar bir olan skaler
matristir.
114
Matematiksel ktisat
SIRA SZDE
SIRA SZDE
na eflit olan, yani boyutu mxn olan A ve B gibi iki matrisin eflit olabilmesi iin, tm
i ve j deerleri iin,
D fi N E L M
D fi N E L M
aij = bij
S O R U
S O R U
olmas gerekir.
DKKAT
i = 1, ... , m ve
D Kj K=A1,
T ..., n dir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
N N
K S OT RA U P
NTERNET
AMALARIMIZ
1
1 y
2
AMALARIMIZ
A =
B =
Dy fi 2N E L M
x
0
2
K S OT R AU P
Matrislerde
Toplama ve karma
ki matrisin toplanp karlabilmesi iin iki matrisin ayn boyutta, yani iki matrisin
D Ksaylarnn
KAT
satr ve stun
birbirine eflit olmas gerekir. Toplama ve karma ifllemTELEVZYON
leri sonucu elde edilen yeni matrisin boyutu da toplanan ve karlan matrisle ayn olur. m SIRA
tane SZDE
satr ve n tane stunu olan, yani mxn boyutunda, A ve B gibi iki
matris olsun. A ve B matrisinin toplam,
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
A ve B gibi eflit
matris afladaki gibi olsun. Buna gre x ve y deerlerini bulunuz.
SIRAiki
SZDE
N N
A + B =
K T A P
NTERNET
a11 a1n
AMALARIMIZ
a +b
11 a1n + b1n
11
=
M
O
M
mxn a m1 + b m1 L a mn + b mn
mxn
a b
b
11 a1n b1n
11
11 b1n
=
+ M
O
M
M
O
M
a b
b
L
L
b
a
mn
m1
mn b mn
m1
mxn m1
mxn
mxn
b
11 b1n
+ M
M O M
O
M
b
a m1 L a mn
L b mn
m
1
mxn
K T A P
ve farklar ise
TELEVZYON
ZYON
TaE L E V
a1n
11
AB = M O M
a
m1 L a mn
NTERNET
NTERNET
olur.
3 7 2
ve B= 4 0 1
rnein, A=
2 3 0
0 1 8
afladaki gibi olacaktr.

3 7 2
4 0 1
A + B =
+
0 1 8
2 x 3 2 3 0
7 7 3
2 2 8
2x3
SIRA SZDE
ise A ve B matrisleri toplam
(33 + 4 ) (7 + 0 ) (2 + 1)
2 x 3 (0 + 2 ) (1 + (3)) (8 + 0 )
SIRA SZDE
Yukardaki rnekte
verilen A ve B matrislerini kullarak A-Byi bulunuz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
2 x 3
Matrisin z Deeri
Hoy (2001) de tanmland gibi, bir kare matrisin iz deeri (trace), matrisin kflegen elemanlarnn toplanmasyla bulunur ve Tr(A) veya trace(A) biiminde gsterilir. Kare A matrisi nxn boyutunda ise Ann izi,
n
Tr (A ) = a ii = a11 + a 22 + ... + a nn
i=1
1
2
3
biiminde hesaplanr. rnein A = 10 20 30 biiminde ise, iz deeri,

100 200 300
Tr (A ) = a ii = 1 + 20 + 300 = 321
i=1
olur.
z deeri ifllemcisinin baz zellikleri vardr. Bunlar,
ki matrisin toplamnn iz deeri, ayr ayr matrislerin iz deerleri toplamna
eflittir. Yani, Tr(A+B) = Tr(A) + Tr(B)
Tr(AB) = Tr(BA) dr.
Matrislerde arpma
Matrislerde arpma ifllemi iki flekilde gereklefltirilir. Bunlarn ilkinde, belli bir deer, rnein bir say ile matris arplr ve bu iflleme skalerle arpm denir. kincisinde ise bir matris baflka bir matris ile arplr. fiimdi bunlar srasyla aklayalm.
Matrisin Bir Say ile arpm

Matrisler skaler ad da verilen reel saylarla arplr. Herhangi bir saynn matris ile
arpmna skaler arpan denir. Matrisin skalerle arpm, matrisin her elemannn
belli bir sayyla tek tek arplmasyla gerekleflir. rnein, k gibi bir sabitin nxn
boyutunda A matrisinin arpm olan kA matrisi, A matrisinin tm elemanlarnn k
ile arplmasyla elde edilir.
a
11 a1n
kA = ka ij = k M O M
a
n1 L a nn
ka
11 ka1n

O
M
= M
ka
L
ka
n1
nn

Matrislerin arpm
Nasl 5 ve 8 gibi iki sayy arpyorsak, matrisleri de arpabiliriz. Ancak matrislerin
arpm ile saylarn arpm arasnda iki tane nemli fark vardr. Birincisi, her matris ikilisi arplamaz ve arplan matrislerin boyutu nemlidir. A ve B gibi iki matrisin arplabilmesi iin, yani ABnin elde edilebilmesi iin ilk matrisin yani A matrisinin stun saysnn, ikinci matrisin, yani B matrisinin, satr saysna eflit olmas
gerekir. rnein, A matrisi mxn boyutunda ve B matrisi de nxp boyutunda ise ancak AB matrisi bulunur. AB arpm matrisinin, rnein C matrisinin, boyutu mxp
olur. Yani birinci matrisin satr saysyla ikinci matrisin stun says arpm matrisinin boyutunu oluflturur.
115
116
Matematiksel ktisat
arpm matrisinin elemanlar bulunurken, birinci matrisin satr elemanlar ile

ikinci matrisin stun elemanlarnn arpmlar toplam alnr.
Eer ise A mxn = a ij
mxn
; B= b ij
nxp
; i = 1...m; j = 1...p A ve B matrislerinin ar-
pm matrisi olan C, mxp boyutunda bir matris olacaktr. Yani, AB = C = cij
(mxp )
dir. Burada, c ik = a i1b1k + a i2 b 2 k + ... + a ijb jk + ... + a in b nk olacaktr. Matrislerle

gsterirsek;
a
11 a1n
AB = C = M O M
a
m1 L a mn
11 b1n
O
M
M
L
b
mn
mxn m1
11 c1p
= M O M
nxp c m1 L c mp
mxp
fiimdi bir rnekle iki matrisin nasl arpldn gsterelim. Diyelim ki A matrisi
3 3 boyutunda,
2 1 4
A = 1 0
2
2 3 8
B matrisi de 3 2 boyutunda,
5 2
B = 4 3
1 0
olsun. AB = C matrisinin nasl elde edildiini flimdi ayrntl olarak gsterelim. arpma gemeden nce arpm koflulunun salanp salanmadn kontrol ediyoruz. Grld gibi, A matrisinin stun says, B matrisinin satr saysna eflit olduu iin, arpm koflulunu salamaktadr. C arpm matrisinin ilk satr ve stununda yer alan c11 deerini hesaplamak iin, A matrisinin birinci satrnda yer alan elemanlar ile B matrisinin birinci stununda yer alan elemanlar karfllkl arplarak
toplam alnr. Yani c11 deerini bulmak iin afladaki ifllemler yaplr:
5
c11 = 2 1 4 4 = 2 x 5 + (1x 4 ) + 4 x1 = 10 4 + 4 = 10
1
lk iki satrda yer alan deerleri ise afladaki gibi hesaplarz.

2
c12 = 2 1 4 3 = 2 x 2 + (1x 3) + 4 x 0 = 4 + 3 + 0 = 7
0
c 21 = 1 0 2 4 = 1x 5 + (0 x 4 ) + 2 x1 = 5 + 2 + 0 = 7
c 22 = 1 0 2 3 = 1x 2 + (0
0x 3) + 2 x 0 = 2 + 0 + 0 = 2
117
Dolaysyla AB = C matrisi,
2 1 4
AB = C = 1 0
2
2 3 8
5 2
4 3
3x 3 1 0
10 7
2
= 7
14 5
3x 2
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
3x 2
D fi N E L M
S O R U
biiminde bulunur.
S O R U
C matrisinin boyutunun kural gerei 3 2 olduunu yani A matrisinin Dsatr

B mat K K Asaysyla
T
risinin stun saysna eflit olduunu unutmaynz.
SIRA SZDE
Yukardaki rnekte arpm matrisinin nc satr elemanlarn bulunuz.

SIRA SZDE
Matris fllemlerinin Yasalar
AMALARIMIZ
D fi N E L M
DKKAT
N N
Yukarda aklamaya alfltmz matris ifllemlerinin aritmetik ifllemlerle benzer

zellik tafldn rahatlkla anlamflsnzdr. fiimdi bu baz aritmetik kurallar bir
K S OT RAU P
anmsayalm:
a(b+c) = ab+ac (arpmann, toplama zerine soldan dalma zellii)
(a+b)c = ac+bc (arpmann, toplama zerine sadan dalma zellii)
DKKAT
TELEVZYON
a(bc) = (ab)c (arpmann birleflme zellii)
ab = ba (arpmann deiflme zellii)
SIRA SZDE
Bu kurallarn matris cebirinde de, son kural hari, hemen hemen
birebir karfll vardr. Bu nedenle de matrisleri (Vinogradov, 1999) da belirtildii gibi genelNTERNET
lefltirilmifl saylar olarak dflnebiliriz. Bu kurallar matrisler iin afladaki gibi yaAMALARIMIZ
zabiliriz:
(A+B)+C = A+(B+C) (Matris toplamnn birleflme zellii)
(AB)C = A(BC) (Matris arpmn birleflme zellii)
K T A P
A+B = B+A (Matris toplamnn deiflme zellii)
A(B+C) = AB+AC (Matris arpmn, toplama zerine soldan dalma zellii)
(A+B)C = AC+BC (Matris arpmn, toplama zerine sadan
T E L E Vdalma
Z Y O N zellii)
Aritmetikte geerli ancak matrislerde geerli olmayan kural ise matris arpmnn deiflme zelliidir. Her ne kadar aritmetikte ab = ba olsa da matrislerde her
iki arpm matrisi var olsa bile AB = BA olmayabilir.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S OTR AU P
DKKAT
TELEVZYON
N N
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Matrisin Evrii
Matrislerle ilgili bu nitede ska kullanacamz ok yararl bir dier ifllem de matrisin evriinin alnmasdr. Bir matrisin evrii, matrisin satrlar stunlar ile deifltirilerek elde edilir. Bu durumda matrisin birinci satr birinci stun, ikinci satr ikinci stun ve sonuncu satr sonuncu stun olur. Yani evrii alnan matrisin satr says, evrik matrisinin stun saysna; stun says da satr saysna eflit olur. Bunun
sonucunda evrii alnan A matrisinin boyutu mxn ise evrii olan matris nxm boyutunda olur.
rnein,
a
11
A =
a 21
olur.
a12
a 22
a
11
a13
ve evrii A = a12
a 23
a13
a 21
a 22
a 23
Matrisin evrii, matrisin

satr ve stunlarnn yer
deifltirilmesi ifllemidir.
118
Matematiksel ktisat
Grld gibi A matrsinin evriinin alnmas sonucu A matrisinin birinci satr, A matrisinin birinci stunu; ikinci satr da ikinci stunu oldu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
2 5SIRA
SZDE
A = 3 6 matrisinin evriini bulunuz.
4 7
D fi N E L M
Evrik iflleminin baz zellikleri vardr. Bunlar;
ki matrisin
S O R U toplamnn evrii, matrislerin evrikleri toplamna eflittir. Yani
(A + B) = A + B olur.
ki matrisin farknn evrii, matrislerin evriklerinin farkna eflittir. Yani
DKKAT
(A - B) = A - B olur.
Bir matrisin evriinin evrii orijinal matrise yani kendisine eflittir. Yani
(A)SIRA
= SZDE
olur.
Bir say ile matrisin arpmnn evrii o say ile matrisin evriinin arpmna
eflittir. Yani (kA) = kA olur.
AMALARIMIZ
A ve B gibi iki matrisin arpmnn evrii B A olur. Yani (AB) = B A olur.
Bu kural A, B ve C gibi matris iin, (ABC) = CBA fleklinde olur.
Eer A matrisi kare matrisse ve evrii kendisine eflitse, yani A = oluyorK T A P
sa A matrisi simetrik matristir.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tekil olmayan matris: Tersi

alnabilen matristir.
TERS MATRSN
BULUNMASI
TELEVZYON
Hess (2002) de vurguland gibi matrisleri koflullar saland takdirde toplayabilir, karabilir ve arpabiliriz. Ancak iki matrisi birbirine blemeyiz. Yani iki matrisin oran diye bir fleyden sz edemeyiz. Bununla birlikte nasl bir sayy sfrdan
farkl bir sayya
o sayy bldmz saynn tersiyle arpmak anlamna
N T E R Nblmek,
ET
geliyorsa, ayn mant matrislerin tersine de uygulayabiliriz.
nitenin ileriki ksmlarnda aklayacamz gibi denklem sistemlerini zerken
kullanacamz yntemlerden biri ise ters matris yntemidir ve burada da katsaylar
matrisinin tersini almak zorundayz. Bir matrisin tersinden sz edebilmek iin her
fleyden nce o matrisin kare matris olmas gerekir. Ancak bu her kare matrisin de
tersi olaca anlamna gelmez. Eer A gibi bir kare matrisin A-1 biiminde gsterilen ters matrisi varsa, A matrisiyle tersinin arpmnn birim matrise eflit olmas gerekmektedir. AB = BA = I olacak flekilde B matrisi varsa Bye Ann tersi denir.
Bir matrisin tersinin alnabilmesi iin gerek koflul o matrisin kare matris olmasdr. Ancak bu yeterli deildir, nk A gibi bir kare matrisin tersinin alnabilmesi iin |A| biiminde gsterilen A nn determinantnn sfrdan farkl olmas gerekir.
Eer bir matrisin determinant deeri sfrdan farklysa o matrise tekil olmayan matris denir ve tekil olmayan matrisin tersi alnabilir. Determinant sfr olan matrise ise
tekil matris denir.
Bir matrisin tersi alnrken iki yntem uygulanr. Bunlar ek matris yntemi ile
Gauss Eleme yntemi ya da Pivot yntemi denilen yntemlerdir. fiimdi bunlar srasyla aklayalm.
Gauss Eleme Yntemi veya Pivot Yntemi

Bu yntemde A gibi bir matrisin tersi bulunurken A matrisinin sa tarafna bir birim matris yazlr. Daha sonra her iki matrise ayn satr ifllemleri uygulanr. Bu ifllemler A matrisi bir birim matrise dnflnceye kadar srdrlr. Bu satr ifllemleri sonucunda birim matrise dnflen matris, A matrisinin ters matrisi olacaktr. fiim-
119
di bu sylediklerimizi bir rnekle gsterelim. Diyelim ki A matrisi 2 2 boyutunda ve afladaki gibi olsun.
2 1
A =
1 3
A matrisinin tersini alabilmek iin nce A matrsinin sana 2 2 boyutunda birim matris yazalm ve sonrasnda da afladaki ifllemleri srasyla yapalm.
2 1
1 3
1 0
0 1
1. Birinci satr ikiye bl.
1 1
1 3
2. Birinci satr ikinciden kar.
1 1 1
2 2
0 7 1
2
2
3. kinci satr -2/7 ile arp.
1
2
1
1
0
2
1
2

7
7
4. kinci stunu 1/2 ile arp ve birinci satrdan kar.
1 0
0 1
3
1
7
7
1
2

7
7
A matrisi birim matrise dnflt iin yanndaki matris olan matris A matrisinin tersi olacaktr. Yani,
1
A =
3
1
7
7
1
2

7
7
olacaktr.
7 9
SIRA SZDE
A=
6 12 matrisinin tersini Gauss Eleme yntemi ile bulunuz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
120
Matematiksel ktisat
Ek Matris Yntemi
Bu yntem ile ters matrisin bulunabilmesi iin afladaki aflamalarn izlenmesi gerekir:
Matrisin determinantnn bulunmas,
Matrisin kofaktr matrisinin oluflturulmas,
Kofaktr matrisinin evriinin alnarak ek matrisin bulunmas,
Ek matrisin her bir elemannn determinant deerine blnmesi.
fiimdi bu aflamalarn nasl yapldn gsterelim. fllemlere determinantn bulunmas ile bafllayalm.
Daha nce deindiimiz gibi determinant bir dorusal denklem sisteminin zmnn bulunmasnda kullanlr. 2 2 boyutundaki bir kare matris iin determinant deeri, matrisin kflegen elemanlar arpmndan kflegen dfl elemanlar arpmnn karlmasyla bulunur.
a
11 a12
A =
a 21 a 22
biimindeki bir A matrisinin determimant, |A|
A = a11a 22 a 21a12
olur. rnein, A = 2 1 biimindeki bir A matrisinin determinant

3 5
2 1
A=
= 2 x 5 3x(1) = 10 + 3 = 13 olur.
3 5
Determinant: Bir matrisin

determinant o matrisin,
herhangi bir satr veya
stunundaki elemanlarnn
kendi kofaktr deerleriyle
arpmlar toplamdr.
Her ne kadar 2 2 boyutundaki bir kare matris iin determinant hesaplanmas

kolay olsa da matrislerin boyutu arttka bu hesaplama biraz karflk hle gelecektir. kiden daha yksek boyutlu matrisler iin determinant hesaplayabilmek iin
matrislerin minr ve kofaktr deerlerinin kullanlmas gerekir. nk bu boyuttaki bir matrisin determinant, matrisin herhangi bir satr veya stunundaki elemanlarnn kendi kofaktrleriyle arpmlar toplamdr.
n n boyutunda olup da, n 2 olan matrislerin i ninci satr j ninci stunundaki elemann minr, M ij , A matrisinin i ninci satr ile j ninci stununun silinmesiyle oluflturulan (n-1) (n-1) boyutundaki yeni matrisin determinant deeridir.
rnein,
a
11 a12
A = a 21 a 22
a 31 a 32
a13
a 23
a 33
biimindeki bir matrisin birinci satrnda yer alan elemanlarnn minr deeri srasyla flunlardan oluflur:
M11 =
M12 =
M13 =
a 22
a 23
a 32
a 33
a 21
a 23
a 31 a 33
a 21
a 22
a 31 a 32
= a 22 a 33 a 32 a 23
= a 21a 33 a 31a 23
= a 21a 32 a 31a 22
Yine n n boyutundaki ve n 2 olan matrislerin i ninci satr j ninci stunundaki elemann kofaktr, C ij , minr deerine bir iflaret verilerek
Cij = (1)i+ j M ij
formlyle bulunur. Minrlerin iflareti eer i+j toplam ift say ise deiflmezken
tek say ise deiflir. rnein, M11 , M22 ve M 33 minr deerleri ile kofaktr deerlerinin iflareti ayn olacaktr. Yani, M11 = C11 , M 22 = C 22 ve M 33 = C 33
olacaktr. Buna karfllk M 21 , M 23 iin srasyla kofaktr deerleri C21 = M 21
ve C23 = M 23 olacaktr. 3 3 boyutundaki bir matrisin minr deerlierini kofaktre evirirken afladaki iflaret matrisi kullanlr.
+ +
+ +
Matrisin herhangi bir satr veya stunundaki elemanlarnn kofaktr deerleri

bulunduktan sonra sra matrisin determinantnn bulunmasna gelir. Bunun iin
matrisin herhangi bir satr veya stunundaki elemanlar kendi kofaktrleriyle arplr. rnein, A matrisinin determinant deerini bulmak iin A matrisinin birinci
satrnda yer alan elemanlarn kendi kofaktrleriyle arpalm.
A = a11c11 + a12 c12 + a13c13

Minr deerlerini de kullanrsak determinant deeri,
A = a11 M11 + a12 M12 + a13 M13

veya,
A = a11
a 22
a 23
a 32
a 33
a12
a 21
a 23
a 31
a 33
+ a13
a 21
a 22
a 31
a 32
A = a11 (a 22 a 33 a 32 a 23 ) a12 (a 21a 33 a 31a 23 ) + a13 (aa 21a 32 a 31a 22 )

olur.
fiimdi bir rnek yardmyla konuyu iyice anlamaya alflalm.
4 6 1
A = 2 5 2
9 0 4
A matrisinin determinant afladaki gibi hesaplanr.
A = 2
6 1
4 1
4 6
+5
2
0 4
9 4
9 0
A = 2(6x 4 0x1) + 5(4 x 4 9 x1) 2( 4 x0 9 x 6 )

= 2x 24 + 5 x 7 2(54 )
= 48 + 35 + 108
= 95
121
122
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Matematiksel ktisat
1 SIRA
2 3SZDE
A = 0 1 1 matrisinin birinci satrn kullanarak determinant deerini bulunuz.

1 2 1
D fi N E L M
Bu flekilde aklamaya alfltmz detrminantn baz faydal zellikleri vardr.

S O R U
Bunlar:
1. Bir matrisin satr veya stunundaki elemanlar herhangi bir sabitle arpldnda detrminant deeri de o sabit kadar artar. Yani rnein
DKKAT
N N
k
a 11
a12
aSIRA SZDE
a
21
ka 11 ka12
a 21
22
a 22
ka 11
a12
ka 21
a 22
ka11a 22 ka 21a12 = k (a11a 22 a 21a12 ) = k A

AMALARIMIZ
2. Bir matrisin iki satr veya stununun karfllkl deiflimi determinantn mutlak deerini deil ama iflaretini deifltirir.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
a 11
a12
a 21
a 22
TELEVZYON
a 21 a 22
= a 21a12 (a11a 22 ) = a11a 22 a 21a12
a11 a12
3. Bir matrisin evriinin determinant da matrisin determinantyla ayndr. Yani, |A| = |A| dir.
4. Bir matrisin
N T E R N E Therhangi bir satr veya stununu k gibi bir sabitle arpp sonuta bir baflka satr veya stuna eklendiinde determinant deeri deiflmez.
a 11
a12
a 21
a 22
a 11
a12
a 21 + ka11 a 22 + ka12
= a11a 22 + ka11a12 a12 a 21 ka11a12 = a11a 22 a12 a 21
Determinant deeri bulunduktan sonra tersi alnacak matrisin nce kofaktr

matrisi, daha sonra da kofaktrler matrisinin evrii olan ek matris bulunur. Bir
matrisin kofaktr matrisi (C ile gsterilir) oluflturulurken matrisin her elemannn
yerine kendi kofaktr deeri yazlr. rnein,
a
11 a1n
A = M O M
a n1 L a nn
gibi bir matrisin, kofaktr matrisi,
c
11
C = M
c n1
O
L
c1n
c nn
ve kofaktrler matrisinin evrii olan ve Ek(A) fleklinde gsterilen ek matrisi de
c
11
ek (A )= C = M
c1n
O
L
c n1
c nn
2 4 3
1
A matrisinin tersi, A =
ek(A ) biiminde yazlr. fiimdi A = 3 5 0
A
4 2 5
biimindeki A matrisinin tersini bulalm. Bunun iin ncelikle matrisin determinant

deeri ile ek matrisi bulmamz gerekmektedir. Bunlar iinse nce matrisin kofaktrler matrisini ve kofaktrler matrisi iin de her bir elemann minr deerini bulmamz gerekir. A matrisinin elemanlarnn minr deerleri afladaki gibi hesaplanr.
1
M11 =
5 0
= 5 x 5 2 x 0 = 25 0 = 25
2 5
M12 =
3 0
= 3x 5 4 x 0 = 15 0 = 15
4 5
M13 =
3 5
= 3x 2 4 x 5 = 6 20 = 14
4 2
M 21 =
4 3
= 4 x 5 2 x 3 = 20 6 = 14
2 5
M 22 =
2 3
= 2 x5 4 x 3 = 10 12 = 2
4 5
M 23 =
2 4
= 2 x 2 4 x 4 = 4 16 = 12
4 2
M 31 =
4 3
= 4 x 0 5x 3 = 0 15 = 15
5 0
M 32 =
2 3
= 2x 0 3x 3 = 0 9 = 9
3 0
M 33 =
2 4
= 2 x5 3x 4 = 10 12 = 2
3 5
Kofaktrleri,
C11 = (1)1+1 M11 = (1)2 x 25 = 25
C12 = (1)1+2 M12 = (1)3 x15 = 15
C13 = (1)1+3 M13 = (1)4 x(14 ) = 14
C21 = (1)2+1 M 21 = (1)3 x14 = 14
C22 = (1)2 +2 M 22 = (1)4 x(2 ) = 2
C23 = (1)2+3 M 23 = (1)5 x(12) = 12
C 31 = (1)3+1 M 31 = (1)4 x(15) = 15
C 32 = (1)3+2 M 32 = (1)5 x(9 ) = 9
C 33 = (1)3+3 M 33 = (1)6 x(2 ) = 2
ve kofaktrler matrisi
123
124
Matematiksel ktisat
Ek matris: Bir matrisin

kofaktr matrisinin evriidir.
25 15 14
C = 14 2
12
15
9
2
biimindedir. Ek matris,
25 14 15
ek(A) = C = 15 2
9
14 12
2
Matrisin determinant ise
A = 2(25 ) + 4(15 ) + 3(14 ) = 50 60 42 = 52 dir.

A matrisinin ters matrisi ise
25 14 15
1
1
15 2
= ek(A) =
9
A
52
2
14 12
olacaktr.
Ters matrisin baz zellikleri vardr (Hess, 2002). Bunlar:
1. Bir matrisin tersi ile arpm birim matrise eflittir. Yani, AA-1 = I = A-1 A dir.
2. Bir matrisin tersinin tersi kendisine eflittir. Yani, (A-1)-1 = A dr.
3. ki matrisin arpmnn tersi matrislerin terslerinin tersten arpmna eflittir.
Yani, (AB)-1 = B-1 A-1 dir.
4. Bir matrisin evriinin tersi matrisin tersinin evriidir. Yani, (A)-1 = (A-1) dir.
SIRA SZDE
20 SIRA
5 SZDE
A=
6 2 matrisinin tersini bulunuz.
D fi N E L M
D fi N E L M
DENKLEM SSTEMLERNN ZM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Matris cebiriS sayesinde

dorusal denklem sistemini ok kompakt bir biimde yaO R U
zabilir, sistemin bir zm olup olmadn belirleyebilir, eer varsa sistemin zmn yapabiliriz. ktisadi modellerde eflitlik sisteminde yer alan eflitlik saysyla
K K A Tgenellikle eflit olduu iin kullandmz birok matris kare ve
bilinmeyen Dsays
tersi alnabilen matristir.
SIRA
SZDE sistemleri ters matris yntemi, Gauss yntemi ve Cramer kuDorusal
denklem
ral ile zlebilir. fiimdi bunlar srasyla aklayalm.
N N
AMALARIMIZ
Ters Matris
Yntemi
N tane dorusal eflitlik ve n tane bilinmeyenden oluflan bir denklem sistemi dflnelim. Byle bir denklem sistemi daha nce de deindiimiz gibi matris ve vektrK T A P
ler kullanarak
Ax = b
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
biiminde ifade edilir. Burada A katsaylar matrisini x zm vektrn ve b de

sabitler vektrn verir. Eer A matrisin tersi alnabilirse x in zm,
NTERNET
x = A-1 b
fleklinde bulunabilir.
Ters matris yntemini kullanarak denklem sistemini nasl zebileceimizi
(Roy, 2001, s.366) verilen rnei kullanarak gsterebiliriz. Kapal bir ekonomiyi
mal ve hizmet piyasa dengelerini gsteren IS-LM fonksiyonlar ile tanmlamaya alflalm. IS eflitlikleri aflada yer almaktadr.
C = 15 + 0.8 (Y - T)
T = -25 + 0.25Y
I = 65 - R
G = 94
Bu eflitliklerde C, tketim harcamalarn; T, vergileri; Y, toplam geliri; I, yatrm
harcamalarn; R, faiz orann ve G, kamu harcamalarn gstermektedir.
Para piyasas dengesini veren LM eflitlikleri ise
L = 5Y - 50R
M = 1500
fleklindedir. Burada L para talebini ve M de para arzn verir. fiimdi bu verilenleri
kullanarak ekonominin genel dengesini salayan gelir ve faiz iklisini ters matris
yntemiyle bulalm.
Bunun iin nce sistemi Ax = b biiminde ifade edelim. Bunun iin de ncelikle verilen eflitlikleri kullanarak IS ve LM fonksiyonlarn elde etmemiz gerekir.
Bilindii gibi IS fonnsiyonu mal piyasas dengesini gsterir ve Y = C + I + G eflitliinden elde edilir. Buna gre, IS fonksiyonu
Y = 15 + 0.8( Y 25 + 0.25 Y) + 65 R + 94
=15 + 0.8 Y 0.8(25 + 0.25 Y) + 65 R + 94
Y 0.8 Y + 0.2 Y=15 + 20 + 65 + 94 R
Y(1 0.8 + 0.2) = 15 + 20 + 65 + 94 R
194
R
Y=
= 485 2.5 R
0 .4 0 .4
Para piyasas dengesini veren LM fonksiyonu ise para talebini para arzna eflitleyerek elde edilir. Buna gre LM fonksiyonu ise
1500 = 5 Y - 50R Y = 300 + 10R L = M
IS ve LM fonksiyonlarn elde ettikten sonra bu fonksiyonlar kullanarak afladaki denklem sistemini
Y + 2.5R = 485
Y - 10R = 300
ve matris biiminde de bu denklem sistemini
1 2.5
1 10
Y 485

R = 300
biiminde yazabiliriz. Modeli gelir ve faiz oran iin zdmzde ise
125
126
Matematiksel ktisat
Y 1 2.5

R = 1 10
1 485

300

olur. Y ve R nin zm deerlerini bulmak iin A matrisinin tersini bulmamz gerekir. Bunun iin de ncelikle A matrisinin kofaktr matrisini ve ek matrisini bulursak; bunlar
10 1
; ek (A ) = C = 10 2.5
C =
1
1
2.5 1
biimindedir. A matrisinin determinant |A| = 1(-10) - (-2.5) (-1) = -10 -2.5 = -12.5
dir. Dolaysyla A matrisinin tersi,
A1 =
1 10 2.5
1
12.5 1
0.8
0 .2
=
0.08 0.08

olur. Buradan da Y ve R deerleri

Y 0.8
0.2 485

R = 0.08 0.08 300

Y = 0.8( 485 ) + 0.2( 300 ) = 388 + 60 = 448
R = 0.08( 485 ) + (0.08 )( 300 ) = 38.8 + (24 ) = 14.8
biiminde bulunur. Bu sonulara gre bu kapal ekonomide denge kt dzeyi 448 ve
faiz oran da 14.8% dir. Denge gelir dzeyinde vergi gelirleri, T = -25 + 0.25 (448) =
87 ve kamu harcamalar da 94 birim olduu iin ilgili ekonomide bir bte andan
sz edilebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ki mal iin SIRA

dengeSZDE
koflulu afladaki eflitliklerde verilsin:
-4P1 + P2 = -13
2P1 - 5P2 = -7
D fi N E L M
Ters matris yntemiyle P1 ve P2 fiyatlarn bulunuz.

S O R U
Gauss Eleme Yntemi

Bu yntemle denklem sistemleri zlrken A matrisi ile b vektr zerine basit
DKKAT
satr ifllemleri uygulanarak A matrisinin birim matrise dnflm salanr. Bu sre
sonucunda elde edilen b vektr de zm vektr olur.
SIRA
SZDE
fiimdi bu
yntemle
denklem sisteminin nasl zldn (Dadkhah, 2007,
s.144) yer alan rnei kullanarak gsterelim.
rnekte kullandmz denklem sistemi iki dorusal eflitlikten oluflmakta ve
N N
AMALARIMIZ
2x1 + x2 = 5
x1 - 3x2 = -8
K T A P
biimindedir. Sistemi Ax = b biiminde yazabiliriz. Bu durumda

TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2 1
A =
1 3
; x = 1
x 2
ve b = 5
olur.
Gauss eleme yntemi ile x1 ve x2 deerlerini bulmak iin sistemi nce
2 1
1 3
x1
x
2

= 1 0 5

0 1 8
biiminde yazp; daha sonra flu aflamalar izlememiz gerekir:

1. A matrisi ve birim matrisinin birinci satrn 2 ile bleriz.
2 1
2 2
1 3
x1
x
2
1
=
2

0
0
2
1
2. Birinci satr ikinci satrdan kartrz.
1 1
2 x1
0 7 x 2
1

= 2

1
5
8
3. kinci satr -2/7 ile arparz.
1
2
1
x1
x
2
1
0
2
5
1
2 8

7
7
4. kinci satrn 1/2sini birinci satrdan kartrz.

1 0 x1
0 1 x
3
1
7
7 5
1
2 8

7
7
3
1
7 fleklinde elde edeBu ifllem sonucunda A matrisinin tersini A1 = 7

1
2

7
7
riz. Bunu b vektryle arparsak x1 ve x2 deerlerini elde ederiz.
127
128
Matematiksel ktisat
3
1

7 5
= 7

1 2 8
7
7
3
1
15 8 7
x1 = (5 ) + (8 ) = = = 1
7
7
7 7 7
1
2
5 16 21
8 ) = + = = 3
x 2 = (5 ) + ( )(
7
7
7 7
7
x
1
x 2
Cramer Kural
Dorusal eflanl denklem sistemini zmnde kullanlan bir dier yntem de Cramer Kuraldr. Bu kural zellikle denklem sisteminde yer alan tm bilinmeyen deiflkenlerin deeri deil de bunlardan bazlar ve hatta bir tanesinin deeri bulanmak
istendiinde kullanlabilecek olduka yararl bir yntemdir. Bu nedenle bu yntem
flimdiye kadar aklamaya alfltmz dier iki yntemle karfllafltrldnda hem
daha abuk hem daha kolaylkla uygulanabilecek bir yntemdir. Bu yntemde sistemin zm iin determinantlar kullanlr. Yntemin nasl uygulandn gsterebilmek iin denklem sisteminin matris gsterimini tekrar anmsayalm.
Ax = b
Cramer Kural: Ax = b
biimindeki denklem
sistemini determinantlar
kullanarak zme
yntemidir. Sistemde yer
alan xi deiflkeninin deerini
A
bulmak iin x i = i
A
forml kullanlr.
Bu gsterimde yer alan A matrisi nxn boyutunda parametre matrisi x vektr

nx1 boyutunda bilinmeyen deiflkenler vektr ya da zm vektr; b yine nx1
boyutunda sabit deerler vektrdr.
Cramer Kuralna gre denklem sisteminde yer alan ve deeri bilinmeyen deiflkenlerden herhangi birinin rnein xi nin deeri, A matrisinde i ninci stununa
denk gelen elemanlarn (deerlerin), b vektrndeki sabitlerle deifltirilmesiyle elde edilen yeni matrisin determinantn, A matrisinin determinantna oranlanmasyla bulunur.
Eer A matrisinin i ninci stnunun b vektrndeki sabitlerle deifltirilmesiyle elde edilen yeni matrise Ai matrisi dersek Cramer Kuralna gre xi deerini
A
x i = i formln kullanarak bulabiliriz. Cramer Kuraln kullanarak denklem
A
sistemini zmek iin afladaki admlar izlemek yararldr:
1. Sistemi matris formunda ifade et yani Ax = b biiminde yeniden yaz
2. A matrisinin determinatn bul. Yani |A| y bul.
3. Hangi x deiflkeninin deerini bulacaksnz A matrisinde o deiflken katsaylarnn yerine b vektrndeki sabit deerleri koyarak Ai matrisini olufltur
ve Ai matrisinin determinantn bul, yani |Ai| y bul.
4. x i =
Ai
A
formln kullanarak xi deerini bul.
fiimdi bu aflamalar izleyerek ve (Dowling, 1980, s.231)de aldmz rnei kullanarak denklem sisteminin nasl zldn gsterelim.
2 eflitlik ve 2 bilinmeyenden oluflan denklem sistemimiz afladaki gibidir:
7P1 + 2P2 = 60
P1 + 8P2 = 78
129
fiimdi Cramer Kural ile P1 ve P2 fiyatlarn bulalm. Yukarda nerdiimiz aflamalar izlersek;
1. nce sistemi matrislerle Ax = b biiminde yazalm.
7 2 P1 60
1 8 P = 78
2

2. fiimdi A matrisinin determinantn bulalm. |A| = 7(8) - 2(1) = 54
3. A1 ve A2 matrislerini oluflturalm. A1 matrisini olufltururken A matrisinin birinci stunundaki elemanlar b vektrndeki sabit deerlerle ve A2 matrisini oluflturuken de A matrisinin ikinci stunundaki elemanlar b vektrndeki sabit deerlerle defltirelim. Bu durumda A1 ve A2 matrisleri afladaki gibi olur.
60 2
ve A 2 = 7 60
A1 =
1 78
78 8
4. A1 ve A2 matrislerinin determinantlarn bulalm.

|A1| = 60(8) - 2(78) = 324
|A2| = 7(78) - 1(60) = 486
5. Cramer Kuraln uygulayarak P1 ve P2 fiyatlarn afladaki gibi elde edelim.
P1 =
A1
324
=
=6
A
54
P2 =
A2
486
=
=9
A
54
SIRA SZDE
6x + 7y = 10
biimindeki
denklem
sisteminde
x
ve
y
deerlerini
Camer
Kuraln kulla4x + 5y = 8
narak hesaplaynz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
130
Matematiksel ktisat
zet
N
A M A
N
A M A
Matris cebiri terminolojisi ile kullanlan notasyonlar tanmak

Matris, bir kfleli byk parantez iinde satr ve
stunlara yazl say, deiflken veya fonksiyonlar
temsil eden elemanlardan oluflan dikdrtgen biiminde bir tablodur. Bir matris, bir veri setinin
doal yorumu olan, stunlar seti ya da satrlar seti olarak da dflnlebilir. Matris, ya A = [aij] ya
da [A]ij biiminde gsterilir. aij (i = 1, 2, ... , m; j =
1,2, ... , n) saylar, A matrisinin girdileridir. Satr
ve stun saylar matrisin boyutu olarak adlandrlr. A matrisinin boyutu mxndir. 11 boyutundaki bir matris 5, 10 gibi bir say iken, m1 boyutundaki matris bir stun vektr; 1n boyutundaki matris ise bir satr vektr olarak adlandrlr. Matrisler oluflturulurken ya byk kfleli parantez ya da sadece parantez kullanlr. Ayrca
matrisleri ifade ederken byk kaln harfler kullanlr, rnein A gibi. Matrisin boyutu yazlrken
nce satr says sonra stun says yazlr. Bir matriste yer alan her bir elemann yeri, katsaynn
ikili indisi ile belirlenmektedir. lk indis elemann
bulunduu satr, ikincisi ise stunu gsterir. Tek
bir satr veya stundan oluflan matrislere de vektr denir. Eer matris tek bir stundan olufluyorsa, stun vektr; buna karfllk tek bir satrdan
olufluyorsa satr vektr olarak adlandrlr. Satr
ve stun says birbirine eflit olan matrise kare
matris denir. gensel matris, kflegeninin alt veya stndeki elemanlar sfrdan oluflan kare matristir. Eer bir matriste tm i ve jler iin, aij = aji
gereklefliyorsa, o matrise simetrik matris denir.
Kflegen elemanlar bire eflit olan skaler matrise
de birim matris denir.
Matrisleri toplayp karmak
ki matrisin toplanp karlabilmesi iin iki matrisin ayn boyutta, yani iki matrisin satr ve stun
saylarnn birbirine eflit olmas gerekir. Toplama
ve karma ifllemleri sonucu elde edilen yeni matrisin boyutu da toplanan ve karlan matrisle ayn olur. m tane satr ve n tane stunu olan, yani
mn boyutunda, A ve B gibi iki matris olsun. A
ve B matrislerinin toplam ve farklar da gene
mxn boyutunda olur.
N
A M A
N
A M A
Matrisleri bir say ve baflka bir matris ile arpmak

Matrislerde arpma ifllemi iki flekilde gereklefltirilir. Bunlarn ilkinde, belli bir deer, rnein bir
say ile matris arplr ve bu iflleme skalerle arpm denir. kincisinde ise bir matris baflka bir
matris ile arplr. Matrisler skaler ad da verilen
reel saylarla arplr. Herhangi bir saynn matris
ile arpmna skaler arpan denir. Matrisin skalerle arpm, matrisin her elemannn belli bir
sayyla tek tek arplmasyla gerekleflir. rnein, k gibi bir sabitin nn boyutunda A matrisinin arpm olan kA matrisi, A matrisinin tm elemanlarnn k ile arplmasyla elde edilir. Her
matris ikilisi arplamaz ve arplan matrislerin
boyutu nemlidir. A ve B gibi iki matrisin arplabilmesi iin, yani ABnin elde edilebilmesi iin
ilk matrisin yani A matrisinin stun saysnn,
ikinci matrisin yani B matrisinin satr saysna eflit
olmas gerekir. rnein, A matrisi mn boyutunda ve B matrisi de np boyutunda ise ancak AB
matrisi bulunur. AB arpm matrisinin, rnein C
matrisinin, boyutu mp olur. Yani birinci matrisin satr saysyla ikinci matrisin stun says arpm matrisinin boyutunu oluflturur. arpm matrisinin elemanlar bulunurken, birinci matrisin
satr elemanlar ile ikinci matrisin stun elemanlarnn arpmlar toplam alnr.
Bir matrisin determinantn ve tersini hesaplamak
Bir matrisin tersinin alnabilmesi iin gerek koflul o matrisin kare matris olmasdr. Ancak bu
yeterli deildir nk A gibi bir kare matrisin
tersinin alnabilmesi iin |A| biiminde gsterilen
Ann determinantnn sfrdan farkl olmas gerekir. Bir matrisin tersi alnrken iki yntem uygulanr. Bunlar ek matris yntemi ile Gauss Eleme
yntemi ya da Pivot yntemi denilen yntemlerdir. Gauss Eleme ynteminde A gibi bir matrisin
tersi bulunurken A matrisinin sa tarafna bir birim matris yazlr. Daha sonra her iki matrise ayn satr ifllemleri uygulanr. Bu ifllemler A matrisi
bir birim matrise dnflnceye kadar srdrlr.
Bu satr ifllemleri sonucunda birim matrise dnflen matris A matrisinin ters matrisi olacaktr. Ek
matris yntemi ile ters matrisin bulunabilmesi
iin nce matrisin determinantnn bulunmas
gerekir. Sonra matrisin kofaktr matrisi oluflturulur. Daha sonra kofaktr matrisinin evrii alnarak ek matris elde edilir. Son olarak ek matrisin
her bir eleman determinant deerine blnr.
Bir matrisin determinant o matrisin, herhangi
bir satr veya stunundaki elemanlarnn kendi
kofaktr deerleriyle arpmlar toplamdr. 22
boyutundaki bir kare matris iin determinant deeri, matrisin kflegen elemanlar arpmndan
kflegen dfl elemanlar arpmnn karlmasyla bulunur. kiden daha yksek boyutlu matrisler iin determinant hesaplayabilmek iin matrislerin minr ve kofaktr deerlerinin kullanlmas gerekir. nk bu boyuttaki bir matrisin determinant, matrisin herhangi bir satr veya stunundaki elemanlarnn kendi kofaktrleriyle arpmlar toplamdr.
N
A M A
Ters matris, Gauss Yntemi ve Cramer kural ile

denklem sistemlerini zmek
Dorusal denklem sistemleri ters matris yntemi,
Gauss yntemi ve Cramer kural ile zlebilir.
Ters matris ynteminde N tane dorusal eflitlik
ve n tane bilinmeyenden oluflan bir denklem sistemi ele alnr. Byle bir denklem sistemi matris
ve vektrler kullanarak Ax = b biiminde ifade
edilir. Burada A katsaylar matrisini x zm vektrn ve b de sabitler vektrn verir. Eer A
matrisin tersi alnabilirse x in zm, x = A-1 b
fleklinde bulunabilir. Gauss eleme yntemiyle
denklem sistemleri zlrken A matrisi ile b
vektr zerine basit satr ifllemleri uygulanarak
A matrisinin birim matrise dnflm salanr.
Bu sre sonucunda elde edilen b vektr de
zm vektr olur. Dorusal eflanl denklem
sistemini zmnde kullanlan bir dier yntem de Cramer Kuraldr. Bu kural zellikle denklem sisteminde yer alan tm bilinmeyen deiflkenlerin deeri deil de bunlardan bazlar ve
hatta bir tanesinin deeri bulunmak istendiinde
kullanlabilecek olduka yararl bir yntemdir.
Ax = b biimindeki denklem sistemini determinantlar kullanarak zme yntemidir. Sistemde
yer alan xi deiflkeninin deerini bulmak iin
xi =
Ai
A
forml kullanlr.
131
132
Matematiksel ktisat
Kendimizi Snayalm
5 2 3
1. A = 2 4 5 biiminde verilen A matrisinin iz

3 5 6
(trace) deeri afladakilerden hangisidir?

a. 15
b. 10
c. 11
d. 14
e. 12
9 3
4. A = 4 1
2 0
5 2
ve B = 1 6
ise A ve B
3 4
matrislerinin toplam afladakilerden hangisidir?
4 5
a. 5 5
1 4
b.
2. Afladaki matrislerden hangisi bir st gensel matristir?
a.
b.
c.
d.
e..
1 0 0
2 8 0
4 9 7
1 2 3
2 4 5
3 5 6
1 4 2
0 3 4
0 0 1
1 4 5
2 1 6
2 3 1
1 1 1
1 1 1
1 1 1
2 1 0
3. A =
ve B =
1 0 4
pm matrisinin ikinci satrnn

den hangisidir?
a. 17
b. 6
c. 5
d. 14
e. 23
c.
d.
e.
11 6
3 4
12 7
7 3 4
1 5 6
14 1
3
7
5
4
5 8 12
11 6 4
7 2 5
ise A matrisinin evrii (A) afla5. A =
1 4 6
dakilerden hangisidir?
3 1 2 1
1 0 1 2 ise AB ar5 4 1 1
ilk eleman afladakiler-
a.
b.
c.
d.
e.
1 4 6
7 2 5
7 1
2 4
5 6
1 7
4 2
6 5
8 6 11
7 4 6
1 0
0 1
1 1
2 5
matrisinin determinant afladaki6. A =
4 10
lerden hangisidir?
a. 20
b. 0
c. 10
d. 5
e. 40
6 2 7
7. A = 5 4 9 matrisinin kofaktrler matrisinin

3 3 1
birinci satr ve birinci stununda yer alan C11 elemannn deeri afladakilerden hangisidir?
a. 19
b. 15
c. 14
d. 3
e. -23
6 4
8. A =
1 2
hangisidir?
a.
b.
c.
d.
e.
matrisinin tersi (A-1) afladakilerden
14
1 2
1 8
34
16
1 3
1 4
2 5
4 2
8 3
6 1
4 2

1. a
2. c
3. e
4. d
5. b
6. b
7. e
1 3
1 4 3 5
12
9. Ek matris afladaki seeneklerin hangisinde doru

tanmlanmaktadr?
a. Kflegenin altndaki elemanlar sfr olan matristir
b. Bir matrisin satrlaryla stunlarnn yer deifltirmifl biimidir.
c. Kflegenin zerindeki elemanlar sfr olan matristir
d. Bir matrisin kofaktr matrisinin evriidir
e. Kflegen elemanlar bir olan skaler matristir
10. ki mal iin denge koflulu afladaki eflitliklerle verilmektedir.
9P1 + P2 = 43
2P1 + 7P2 = 57
Bu eflitlik sistemi matris formunda ifade edilip zldnde P1 in deeri afladakilerden hangisi olur?
a. 7
b. 6
c. 4
d. 9
e. 2
133
8. a
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Temel Matris fllemleri

Yantnz yanlfl ise Matrislerle lgili Tanmlar ve
Terimler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnnz yanlfl ise Ters Matrisin Bulunmas
Yantnz yanlfl ise Denklem Sistemlerinin
zm konusunu yeniden gzden geiriniz.
134
Matematiksel ktisat

Sra Sizde 1
ki matris eflit olduu iin, matrislerin karfllk gelen tm elemanlarnn birbirine eflit olmas gerekir. Bu nedenle, x y = 0 ve y = 2 olacaktr. Y = 2 olduu iin de, x = 2 olacaktr.
Sra Sizde 2
Yukarda akladmz karma kuraln izlerseniz, iki matris farkn afladaki gibi bulabilirsiniz.
4 0 1
3 7 2
A-B=
+
0 1 8
2 x 3 2 3 0
(3
3 4 ) (7 0 ) (2 1)
2 x 3 (0 2 ) (1 (3)) (8 0 )
1 7 1
2 x 3 2 4 8
2x 3
Sra Sizde 3
c 31 = 2 3 8 4 = 2 x 5 + ( 3x 4 ) +8 x1 = 10 + 12 8 = 14
1
c 32 = 2 3 8 3 = 2 x 2 + (3x 3) + 8 x 0 = 4 9 + 0 = 5
Sra Sizde 4
Matrisin evriini bulmak iin, matrisin satrlar stun olarak yazlr. Buna gre A = 2 3 4 olur.
5 6 7
Sra Sizde 5
Matrisin tersini alabilmek iin afladaki ifllemler izlenir:
7 9
6 12
1 0
0 1
1. Matrisin birinci satrn 1/7 ile arpalm.
1 9
6 12
2. Birinci satr 6 ile arpp ikinci satrdan karalm.
54
7
30
7
3. kinci satr 7/30 ile arpalm.
9
7
1
1
7
7
30
135
4. kinci satr 9/7 ile arpp birinci satrdan karalm.

2
3
1 0 5 10
0 1
7
5
30
Grld gibi A matrisi birim matrise dnflt iin A matrisinin yannda yer alan matrisi A matrisinin ters
matrisi olacaktr.
2
3
5 10
7
1
5
30
Sra Sizde 6
nce birinci satrn minr deerlerini bulalm.
M11 =
1 1
= 1x1 2 x(1) = 1 + 2 = 3
2 1
M12 =
0 1
= 0 x11x(1) = 0 + 1 = 1
1 1
M13 =
0 1
= 0 x 2 1x1 = 0 1 = 1
1 2
C11 = (1)1+1 M11 = (1)2 ( 3) = 3

C12 = (1)1+2 M12 = (1)3 (1) = 1
C13 = (1)1+3 M13 = (1)4 (1) = 1
A = 1x 3 + 2 x(1) + 3x(1) = 3 2 3 = 2 olur..
Sra Sizde 7
2 6
; ek (A) = C = 2 5
C =
6 20
5 20
A = 20 x 2 + (6 )x 5 = 40 30 = 10
A1 =
1
1
ek ( A) =
A
10
2
5 1
1
10 5
2
2 5 10
=
=
6
20
3
6 20
2
10 10 5
136
Matematiksel ktisat
Sra Sizde 8
nce eflitlik sistmini matris formunda yazalm.
4 1 P1 13
2 5 P = 7
1
P
1 = 4 1 13
P2 2 5 7
5 2
; ek (A ) = 5 1
C =
2 4
1 4
A = 4 (5 ) + 1(2 ) = 20 2 = 18
1 5 1
A1 =
18 2 4
1
5
18 18

2 4
18
18
P
1 = 1 5 1 13
P2 18 2 4 7
5(13) + (1)(7 ) 65 + 7 72
P1 =
=
=
=4
18
18
18
2(13) + (4 )(7 ) 26 + 28 54
=
=3
P2 =
=
18
18
18
Sra Sizde 9
6 7 x 10
=
1.

4 5 y 8
2. A = 6(5 ) 4 (7 ) = 30 28 = 2
10 7
ve A y = 6 10
3. A x =
8 5
4 8
4. A x = 10(5 ) 8(7 ) = 50 56 = 6
A y = 6(8 ) 10(4 ) = 48 40 = 8
5. x =
y=
A x 6
=
= 3
2
A
Ay
A
8
=4
2
Aleskerov F., Ersel H. & Piontkovski D. (2011). Linear

Algebra for Economists, Springer Verlag, Berlin,
Germany.
Dadkhah Kamran (2007). Foundations of Mathematical
and Computational Economics, Thomson South
Western, USA.
Dadkhah Kamran (2011). Foundations of Mathematical
and Computational Economics, Springer Verlag,
Berlin, Germany.
Dowling E. T., (1980). Mathematics for Economics
Schaums Outline Series, McGraw-Hill Book
Company, USA.
Hands D.Wade (1991). Introductory Mathematical
Economics, D.C. Heath and Company, Lexington,
Massachusetts, USA.
Hess Peter (2002). Using Mathematics in Economic
Analysis, Prentice Hall, New Jersey, USA.
Hoy M., Livernois J., McKenna C., Rees R. & Stengos T.
(2001). Mathematics for Economics, MIT Press,
Cambridge, Massachusetts, USA.
Jacques Ian (2006). Mathematics for Economics and
Business, Pearson Education Limited, Essex,
England.
Karris S. T. (2007). Mathematics for Business Science
and Technology, Orchard Publications, California,
USA.
Luderer B., Nollau V. & Vetters K. (2010). Mathematical
Formulas for Economists, Springer Verlag, Berlin,
Germany.
Rosser Mike (2003). Basic Mathematics for Economists,
Routledge Taylor & Francis Group, London and New
York.
Simon C. P. & Blume L. (1994). Mathematics for
Economists, W.W. Norton & Company Inc., USA.
Sydsaeter K., Strom A., Berck P. (2005). Economists
Mathematical Manual, Springer, Berlin, Germany.
Vassilis C. M. & Phillips T. N. (2007). Elements of
Mathematics for Economics and Finance,
Springer Verlag, USA.
Vinogradov Viatcheslav (1999). A Cook Book of
Mathematics, Center for Economic Research and
Graduate Education, Prague, Czech Republic.
MATEMATKSEL KTSAT
Amalarmz
N
N
N

ok deiflkenli fonksiyon kavramn tanmlayp iki ve daha fazla deiflkenli
fonksiyonlar aklayabilecek,
Birinci ve ikinci dereceden ksmi trevlerin nasl alndn aklayabilecek,
ok deiflkenli fonksiyonlar ve ksmi trevi iktisadi konularda kullanabilecek,
Anahtar Kavramlar
ki deiflkenli fonksiyon
ok deiflkenli fonksiyon
Fonksiyonun tanm kmesi
Ksmi trev
kinci dereceden ksmi trev
Esneklikler
retim fonksiyonu
Fayda fonksiyonu
Kr fonksiyonu
Homojen fonksiyon
lee gre getiri
indekiler
Matematiksel ktisat
ok Deiflkenli
Fonksiyonlar
OK DEfiKENL FONKSYON
KAVRAMI
KISM TREV
OK DEfiKENL
FONKSYONLARIN KTSAD
UYGULAMALARI
ok Deiflkenli Fonksiyonlar
OK DEfiKENL FONKSYON KAVRAMI
Daha nce tek deiflkenli fonksiyonlar ve bu fonksiyonlarn temel zelliklerini
inceledik. Bu nitede de ok deiflkenli fonksiyonlarn temel zelliklerini gzden geirip bu tr fonksiyonlarn iktisatta kullanm ile ilgili rnekler vereceiz.
ok deiflkenli fonksiyonlarn en basit biimi iki deiflkenli fonksiyonlardr. Konuyu daha iyi anlayabilmek iin ncelikle iki deiflkenli fonksiyonlar inceleyip
daha sonra deiflken saylarn arttrarak n deiflkenli fonksiyon kavramn aklayacaz. nk iktisattaki ou iliflki ikiden fazla deiflken ierir. rnein bir
maln talebi sadece maln fiyatna deil, ayn zamanda tketicinin geliri, ikame ve
tamamlayc mallarn fiyatlar, tketicinin zevk ve tercihleri gibi birok faktre
baldr. Benzer flekilde, bir retim srecinde kt miktar toprak, sermaye, emek
gibi birok girdinin kullanmna bal olarak deiflir. Ksaca ekonomik davranfllar analiz etmek amacyla daha nce grdmz tek deiflkenli fonksiyon kavramn biraz daha geniflletip daha fazla deiflkenin kullanmna imkn tanmamz
gerekir.
ki Deiflkenli Fonksiyonlar
Bofl kme olmayan herhangi A, B ve C kmeleri verilsin.
A B = {(x, y) x A, y B }
Eer AB kmesinden alnmfl her (x, y) iftini C kmesinden tek bir z eleman ile eflleyen bir kural verilmiflse bu kuralna AB kmesinden C kmesine iki
deiflkenli fonksiyon denir ve
: A B C, z = (x, y) veya = (x, y ) fleklinde gsterilir.
ABye fonksiyonun tanm kmesi veya tanm blgesi, Cye ise deer kmesi ad
verilir. Burada x ve y bamsz deiflkenler, z ise baml deiflkendir. Tm (x, y )
sral ikililerini ieren iki boyutlu dzlem genellikle R2 ile ifade edilir.
Daha ak ifade etmek gerekirse iki deiflkenli bir fonksiyonu her (x, y ) sral ikilisi ile gsterilen girdiye, tek bir z ktsn atayan bir kuraldr. Bu eflleflmede,
her bir sral ikili daima tek bir elemanla efllenmektedir. fiekil 6.1de grld gibi ortada yer alan kare x ve y girdileri zerinde baz aritmetik ifllemler yaparak z
ktsn retmektedir.
ki deiflkenli bir
fonksiyonu her (x, y) sral
ikilisi ile gsterilen girdiye,
tek bir z ktsn atayan bir
kuraldr.
140
Matematiksel ktisat
fiekil 6.1
ki Deiflkenli
Fonksiyon
rnein uygulanmas gereken kural iki sayy birbiri ile arpp iki katn al ve
ikinci saynn katn ekle fleklinde olabilir. Bu szel ifadeyi ksaca sembollerle
gsterebiliriz.
(x, y ) SIRA
= 2xy
+ 3y ya da z = 2xy + 3y
SZDE
SIRA SZDE
(2,3) ikilisinin bu fonksiyon altndaki grntsn, dier bir deyiflle (2,3) saysn bulalm.
Bunun iin 2xy + 3y ifadesinde x yerine 2 ve y yerine 3 yazarz. BuD fi N E L M
na gre (2,3) = 2(2)(3) + 3(3) = 21 olur.
(3,2) deeri ise 2(3)(2) + 3(2) = 18 bulunur. Yani (2,3) deeri (3,2) deeS O R U
rinden farkldr.
Bu nedenle deiflkenlerin srasna dikkat edilmesi gerekir.
D fi N E L M
S O R U
(x, y) (y,
D Kx)K A T
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ki Deiflkenli
Fonksiyonun Tanm Kmesi
SIRA SZDE
N N
ki deiflkenli fonksiyonun
tanm kmesine, dzlemin
bir alt kmesi olduu iin,
K Tblgesi
A P denir.
tanm
TELEVZYON
NTERNET
Tek deiflkenli fonksiyonlarda grdmz gibi kuraln uyguland tm girdi saylarnn kmesine tanm kmesi ad verilmektedir. Ancak iki deiflkenli fonksiyonun tanmAMALARIMIZ
kmesinin elemanlar (x, y ) gibi ikililerdir. Bu nedenle iki deiflkenli
fonksiyonun tanm kmesine, dzlemin bir alt kmesi olduu iin, tanm blgesi
de denir. Dzlemin herhangi bir alt kmesi iki deiflkenli bir fonksiyonun tanm
K T alnabilir.
A P
blgesi olarak
Ancak iktisadi analizlerle bizim en sk karfllaflacamz
tanm blgesi {(x, y) x 0, y 0, x, y R} kmesidir. rnein (x, y ) fonksiyonu bir retim fonksiyonuysa ve x sermayeyi, y emei temsil ediyorsa retimin gerT E iin
L E V Zher
Y O Niki girdiden de kullanmak gerektiinden x 0 ve y 0 olduekleflmesi
u varsaylr.
x+2
( x , y ) =
iki deiflkenli bir fonksiyondur. y = 3 iken payda 0 olduuny 3
N
T
E
R
N
E
T
dan nin tanm kmesi y 3 iken tm (x, y ) ikililerinden oluflur.
g (x, y ) =5y fonksiyonu ise g yi x ve y nin bir fonksiyonu olarak tanmlar. Tanm kmesi gerel saylarn tm sral ikilileridir. Burada fonksiyonun deerleri seilen x ten bamszdr.
z 2 = x 2 + y 2 ise tanmladmz anlamda bir fonksiyonel iliflki deildir. nk
her bir sral ikili tek bir elemanla efllenmemektedir. rnein x = 4 ve y = 3 iin
z 2 = 42 + 32 = 25 ve z = 5 olur.
ki Deiflkenli Fonksiyonun Grafii

ki deiflkenli bir
fonksiyonun grafii tm
(x, y, (x, y )) noktalarn
ieren 3 boyutlu uzayda bir
yzeydir.
Tek deiflkenli bir fonksiyonun grafiini izmek iin koordinatlar sral ikililer tarafndan belirlenen tm noktalarn birlefltirilmesi yeterliydi. ki veya daha fazla bamsz deiflkenli fonksiyonlarn grafiksel gsterimi ise biraz daha karmaflktr. ki
deiflkenli bir fonksiyon, dzlemin bir noktasn bir gerel sayyla efllemesinden
141
6. nite - ok Deiflkenli Fonksiyonlar
dolay, boyutlu uzayn noktalaryla

geometrik olarak temsil edilebilir. Yani
fonksiyonun grafii tm (x, y , (x, y ))
noktalarn ieren 3 boyutlu uzayda bir
yzeydir. nin tanm kmesindeki her
bir (x, y ) sral ikilisine (x, y , (x, y ))
noktasn atarz. Bu trdeki tm noktalarn kmesi nin grafii olarak adlandrlr. fiekil 6.2de grld gibi, fonksiyonun baml deiflkenlerinden oluflan ikili (x, y )yi yatay dzlemde gsterirsek
fonksiyonun deeri bu noktann zerinde yer alan ve ykseklii z ile belirlenen
yzeydir. Fonksiyonun grafiini elle izmek kolay olmasa da boyutlu grafikler izebilen bilgisayar programlar yardm ile bu ifllem yaplabilir.
fiekil 6.2
ki Deiflkenli
Fonksiyon
Grafii
Kaynak: Jacques
I. Mathematics
for Economics
and Business,
s.296.
z=f(x,y)
y
(x,y)
kiden Fazla Deiflkenli Fonksiyonlar

ktisatta incelediimiz fonksiyonlarn ou ikiden fazla bamsz deiflken ierir.
rnein bir lkenin Gayri Safi Milli Hasla (GSMH)si, tasarruf, yatrm, tketim, faiz, konjonktr gibi birok deiflkenin fonksiyonudur. Elbette deiflken says arttka matematiksel analiz daha karmaflk hle gelmektedir. ok deiflkenli bir fonksiyonu matematiksel olarak flyle ifade edebiliriz:
n N olmak zere, bofl kme olmayan A1, A2, ......., An ve C kmeleri verilsin.
x1 A1, x2 A2, ......., xn An olmak zere, tm (x1, x2, ......., xn ) sral n-lilerin
kmesine A1, A2, ......., An kmelerinin kartezyen arpm denir ve A1A2.......An
fleklinde gsterilir. Ksaca
A1A2.......An = { (x1, x2, ......., xn ) x1 A1, x2 A2, ......., xn An } dir.
Her bir (x1, x2, ......., xn ) A1A2.......An n-lisine C kmesinden bir tek z eleman atayan kuralna A1A2.......An den C ye n-deiflkenli fonksiyon denir ve
: A1A2.......An C, z = (x1, x2, ......., xn ) veya (x1, x2, ......., xn )
fleklinde gsterilir. A1A2.......An kmesine fonksiyonun tanm kmesi veya tanm blgesi, C ye ise deer kmesi denir.
Bir fonksiyonda, tanm kmesinin herhangi bir noktasna deer kmesinde
karfllk gelen sayya, fonksiyonun o noktadaki deeri denir. Fonksiyon deerlerinin kmesi ise grnt kmesi olarak adlandrlr.
KISM TREV
y = (x) fleklindeki tek deiflkenli fonksiyonda ' (x) ile gsterilen trev, x teki deiflim sonucunda fonksiyonun deerindeki deiflimi lyordu. z = (x, y ) biimindeki ok deiflkenli fonksiyonda da bamsz deiflkenlerdeki deiflim sonucunda fonksiyonun deerinin nasl deifleceini renmek isteyebiliriz. rnein
(x, y ) fonksiyonu, retim srecinde x ve y gibi iki farkl girdi kullanan bir firmann kr fonksiyonu ise, her iki girdideki deiflim sonucunda krn nasl etkileneceini bilmek firma asndan nemlidir.
142
Matematiksel ktisat
z = x 2 + 4y 3 fonksiyonunu ele alalm. nce y nin sabit tutulduunu varsayarsak bu durumda 4y 3 sabit olacandan elimizde tek deiflken kalr. z nin x e gre
dz
= 2 x olarak belirlenir. Benzer flekilde x i sabit tutup, y deki
deiflim oran ise
dx
deiflimin zyi nasl etkileyeceini de belirleyebiliriz. Bunun iin x sabitken z nin
dz
= 12 y 2 olur. Elbette x ve y dey ye gre trevini almamz gerekir. Sonu ise
dy
iflkenleri birlikte de deiflebilir. Ancak flimdilik ksmi trev kavramn tanmak iin
deiflkenlerden birinin sabit olduunu varsayyoruz.
ok deiflkenli fonksiyonlarda z nin x e gre ksmi trevini ifade etmek iin
dz /dx yerine z / x ifadesi kullanlr. d ile nn deifltirilmesi ile yaplan bu kk deifliklik dier bamsz deiflkenler sabit tutularak sadece bir tanesindeki
deiflimin incelendiini ifade etmektedir. Benzer flekilde xi sabit tutup y deki deiflimin etkisini inceleyeceimiz zaman da dz /dy yerine z / y yazarz. Ksaca
z = x 2 + 4 y3
z = (x, y ) iki deiflkenli
fonksiyonunda, nin xe
z
gre ksmi trevi
x
ya da
ya da x
x
fleklinde gsterilir.
SIRA SZDE
z
z
= 2 x ve
= 12 y 2 dir.
x
y
Genel olarak z = (x, y ) iki deiflkenli fonksiyonunda, nin x e gre ksmi tz
revi
ya da
ya da x fleklinde gsterilir ve y sabitken, fonksiyonun x e
x
x
z
gre trevi alnarak bulunur. Benzer olarak nin y ye gre ksmi trevi de
ya
y
da
ya da y fleklindedir ve x sabitken fonksiyonun y ye gre trevi alnarak
y
hesaplanr.
SIRA
ki deiflkenli
birSZDE
fonksiyonu (x,y) = xy 2 + x 2y ise x ve y ksmi trevlerini hesaplaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
Burada iki deiflkenli fonksiyonlarn ksmi trevleri zerine younlaflsak da ikiS O R U
DKKAT
SIRA SZDE
S O R U
den fazla deiflkenli
fonksiyonlarn da ksmi trevleri alnabilir. ok deiflkenli
fonksiyonun genel gsterimi y = (x1, x2,.....,xn) fleklindedir. Buradan

ya da
xi
DKKAT
i (i = 1,2,......,n) ile gsterilen n tane ksmi trev bulunabilir. Bunu yaparken her
N N
SIRA SZDE bir deiflkene gre trevini alp kalan n 1 deiflkenin saseferinde fonksiyonun
bit olduunu kabul ederiz.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ
kinci Dereceden Ksmi Trevler
ki deiflkenli bir fonksiyonun trevini aldmz zaman, gene iki deiflkenli bir
K T A P
baflka fonksiyon
elde ederiz. Yani z = (x, y ) ise z nin x ve y nin bir fonksiyonu
olduunu biliyoruz. Ayn zamanda x ve y de x ile y nin birer fonksiyonudur.
Eer ninT Eikinci
dereceden ksmi trevlerini elde etmek istersek, x ve y nin
LEVZYON
tekrar trevini alabiliriz. Buradan drt farkl ikinci dereceden ksmi trev elde
edebiliriz.
NTERNET
143
Fonksiyonun xe gre iki kez ksmi trevi alnrsa

2 z
x 2
ya da
2
x 2
ya da xx
Fonksiyonun y ye gre iki kez ksmi trevi alnrsa
2 z
y 2
ya da
2
y 2
ya da yy
Fonksiyonun nce xe sonra y ye gre ksmi trevi alnrsa
2 z
2
ya da
ya da yx
yx
yx
Fonksiyonun nce y ye sonra xe gre ksmi trevi alnrsa
2 z
2
ya da
ya da xy
xy
xy
SIRA SZDE
(x, y) = x 2y + x 2y 2 fonksiyonunun ikinci dereceden drt ksmi trevini
belirleyiniz.
xy ve yx trevlerine apraz ksmi trev ad verilir. ou zaman bir fonksiyoD fi N E L M

nun apraz ksmi trevleri birbirine eflittir. Yani trev alma sras nemli deildir.
Matematikte xy = yx kuralnn geerli olmad fonksiyonlarla karfllafllabilir anS O R U
cak iktisadi analizlerde ve bu kitap ierisinde inceleyeceimiz fonksiyonlarda bu
kuraln geerli olduunu syleyebiliriz.
2
2

y x
2
D fi N E L M
x y
DKKAT
y = (x1, x2,.....,xn) fleklindeki ok deiflkenli bir fonksiyonda da ikinci dereceden ksmi trevler benzer flekilde bulunabilir. rnein (x1,x2SIRA
,x3) SZDE
= x 31 + x1x 23 +
2

5x 42 fonksiyonunda 31 =
ksmi trevini bulmak iin nce fonksiyonun
x3x1
x1e gre ksmi trevi alnp sonra da x3e gre ksmi trevi alnr.
Dolaysyla
AMALARIMIZ
1 =
2
= 3 x12 + x32 bulunur. Buradan 31 =
= 2 x3 olur.
x1
x3x1
K T A P
N N
Ksmi trev, herhangi bir deiflkendeki deiflimin, dier btn deiflkenler sabit tutulduunda etkisini gz nne alr. Bu iktisatta bize okTtandk
E L E V Z Yolan
O N bir kavramla ayn anlama gelmektedir. Ceteris Paribus yani dier fleylerin sabit kald
varsaym. ktisatta birok analiz sadece bir deiflken zerinde younlaflarak dier
faktrlerin sabit olduu varsaymna gre yaplmaktadr. rnein iktisada girifl
NTERNET
derslerinizde grdnz talep kanununa gre dier fleyler sabitken (tketicinin
geliri, ikame ve tamamlayc mallarn fiyatlar......) bir maln fiyat ile talep edilen
miktar arasnda negatif iliflki vardr. Bu durumda herhangi bir talep fonksiyonunda ceteris paribus varsaym altnda ksmi trev uygulayarak fiyatn bir birim artmas sonucunda talep edilen miktarn ne kadar azalacan belirleyebiliriz.
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
144
Matematiksel ktisat
y = (x) fonksiyonunda y nin x e gre deiflim oran dy/dx trevi ile bulunabiliyordu. Eer x teki deiflim yani x ok kk olursa, y deki deiflimi hesaplamak
dy
iin y x forml kullanlabilir. x deeri kldke y deerini doru
dx
hesaplama flansmz artar. Tek deiflkenli bir fonksiyon kullanarak gsterdiimiz
bu kural, ksmi trevi kullanarak ok deiflkenli fonksiyonlara da uyarlayabiliriz.
z = (x, y ) fonksiyonunda, y sabitken x kk miktarda x kadar deiflirse
z
z deki deiflim yaklaflk olarak z
x kadar olur. Benzer flekilde x sabitken,
x
z
y
y kk miktarda y kadar deiflirse z deki deiflim yaklaflk olarak z
y
kadar olur. x ve y nin birlikte deiflmesi durumunda, z deki toplam deiflim, x ve
y nin bireysel deiflimlerinin toplam kadardr. Yani
z
z
z
x + y
x
y
olur.
Bu ifade z deki deiflimi yaklaflk olarak hesaplasa da, x ve y sfra yaklafltka hata pay azalaca iin forml bir eflitlie dnflr.
dz =
z
z
dx +
dy
x
y
Burada dx, dy ve dz diferansiyellerdir ve x, y ve z nin limit deerlerini temsil ederler.

rnein toplam haslann, ifli cretleri ile reklam harcamalarnn fonksiyonu
olduu afladaki ok deiflkenli fonksiyonu ele alalm.
TR = 5W 2A 3 Burada TR toplam haslay, W ifli cretlerini ve A reklam harcamalarn ifade etmektedir. nce toplam haslann diferansiyelini belirleyelim.
d (TR ) =
(TR )
(TR )
dW +
dA
(W )
( A)
= 5( 2WA3 )dW + (5W 2 3 A2 )dA

fiimdi de ifli cretlerinin %5 artmas ve reklam harcamalarnn deiflmemesi
durumunda toplam haslann yaklaflk olarak nasl etkileneceini bulalm.
cretler %5 arttna gre W = 5W/100 olur. Reklam harcamalar deiflmediine gre A= 0dr. Bu deiflim deerlerini eflitlikte yerine koyarsak
(TR)
(TR)
(TR )
W +
A
(W )
( A)
5( 2WA3 )W + (15W 2 A2 )A
5( 2WA3 ) 5W
+0
1
100
5W 2 A3 10
1
100
5W 2A 3 = TR olduundan
(TR)
TR 10
Yani toplam hasla yaklaflk olarak %10 artar.
1 100
OK DEfiKENL FONKSYONLARIN KTSAD

UYGULAMALARI
Esneklikler
Tek deiflkenli fonksiyonlar anlatrken talebin fiyatn bir fonksiyonu olduunu
ifade edip fiyatn artmas durumunda talep edilen miktarn azalacan sylemifltik. fiimdi ok deiflkenli fonksiyonlar kullanarak bu basitlefltirilmifl ifadeyi gelifltirerek talebi etkileyen dier faktrleri de inceleyebiliriz. Bir maln talebinin (Q),
maln fiyatna (P), ikame veya tamamlayc maln fiyatna (Pi ) ve tketicinin gelirine (Y ) bal olduunu varsayalm. Bunu ok deiflkenli bir fonksiyon kullanarak Q = (P, Pi , Y ) fleklinde gsterebiliriz. Talebi etkileyen bu deiflkendeki
deiflime talebin ne kadar duyarl olduunu belirlemek iin esneklik kavramn
kullanrz.
nceleyeceimiz ilk esneklik tr daha nce tek deiflkenli fonksiyonlar blmnde de kullanlan talebin fiyat esneklii olsun. Bu ok deiflkenli fonksiyonda
talebin fiyat esneklii, ikame malnn fiyat ve tketici geliri sabitken, maln kendi
fiyatndaki yzde deiflim sonucunda, talepteki yzde deiflimi ifade etmektedir.
P Q
Ksaca E p =
Q P
Burada ksmi trevi kullanmamzn nedeni, Q nun birok deiflkenin fonksiyonu olmas ve Pi ve Y nin sabit tutulmasdr. Benzer flekilde, talebin ikame veya tamamlayc maln fiyatndaki deiflime ne kadar duyarl olduunu belirlemek iin
de talebin apraz fiyat esneklii kavramn kullanrz. Maln kendi fiyat ve tketici
geliri sabitken, ikame veya tamamlayc maln fiyatndaki yzde deiflimin sonuP Q
cunda talebin hangi oranda deifleceini belirlemek iin E P = i
forml
i
Q Pi
kullanlr. apraz fiyat esnekliinin iflareti alternatif maln trne gre deiflir. Eer
alternatif mal, ikame malsa Pi arttnda, Q da artar. nk tketiciler nispi olarak
Q
daha ucuz kalan maldan tketmeyi tercih ederler. Dolaysyla
> 0 olacanPi
dan EPi > 0 olacaktr. Alternatif maln tamamlayc bir mal olmas durumunda ise alQ
< 0 olacaternatif maln fiyatnn artmas sonucunda talep azalr. Dolaysyla
Pi
ndan EPi < 0 olur.
Talebin gelir esneklii ise, gelirdeki yzde deiflim sonucunda talebin nasl etY Q
kileneceini inceler. EY =
forml ile hesaplanr. Talebin gelir esneklii
Q Y
pozitif ya da negatif deer alabilir. Normal mallar iin gelir arttnda talep de artacandan gelir esneklii pozitif kar. Dflk mallarda ise gelir artfl sonucunda
talep azalacandan gelir esneklii negatiftir.
rnein talep fonksiyonu Q = 500 3P 2Pi + 0,001Y fleklinde verilmifl olsun.
P =20, Pi =30 ve Y =5000 olmas durumunda talebin fiyat esnekliini, apraz fiyat
esnekliini ve gelir esnekliini hesaplayalm.
145
146
Matematiksel ktisat
ncelikle P =20, Pi =30 ve Y =5000 iken talep edilen miktar hesaplayalm.

Q = 5003(20)2(30)+0,001(5000)=430
Fiyat esnekliini hesaplayabilmek iin Q nun P ye gre ksmi trevine ihtiyacP Q
20
Q
=
(3) = 0, 14 bulunur.
mz var.
= 3 Buradan E p =
Q P
430
P
apraz fiyat esnekliini bulmak iin ise ncelikle fonksiyonun alternatif maln
fiyatna gre ksmi trevini hesaplarz.
30
Q
(2 ) = 0, 14 bulunur.
= 2 Buradan E P =
i
430
Pi
Son olarak talebin gelir esnekliini bulmak iin fonksiyonun gelire gre ksmi
Y Q 5000
Q
=
( 0, 01) = 0, 12 bulunur.
= 0, 01 Buradan EY =
trevini alrz.
Q Y
430
Y
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Fayda Fonksiyonu
Fayda fonksiyonu, tketilen

malS miktarlarnn
bir
O R U
fonksiyonu olarak tketiciye
salanan tatmindir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
rnee greSIRA
fonksiyonda
yer alan mallarn ikame ya da tamamlayc mallardan hangisi olSZDE
duunu belirleyiniz.
Firmalarn krlarn maksimize etmeye alflmalar gibi bireyler da faydalarn makS O alflrlar.
R U
simize etmeye
Bunu gereklefltirmek iin de ne kadar alflp ne kadar
bofl zaman geireceklerine ya da farkl mallarn hangisinden ne kadar tketeceklerine karar Dvermek
K K A T durumundadrlar. Bu tercihleri saysal olarak ifade edebilmek
iin iktisatta U ile gsterilen fayda fonksiyonlarn kullanrz. Bir tketicinin fayda
fonksiyonu,SIRA
toplam
SZDE fayda veya tketilen mal miktarlarnn bir fonksiyonu olarak
tketiciler tarafndan salanan tatmin olarak aklanabilir. Eer tketici M1 malndan x1 birim ve M2 malndan x2 birim tketerek fayda salyorsa fayda fonksiyonu
U = U (x1,AMALARIMIZ
x2) fleklinde gsterilebilir. Bu fonksiyonu daha fazla maln tketimine
olanak salayacak flekilde geniflletmek elbette mmkndr.
N N
K bir
T mal
A P tketen tketicinin marjinal faydas, dier btn mallarn tHerhangi
ketimi deiflmedii durumda, szkonusu maln tketimindeki birim baflna artfln

TELEVZYON
faydada salad
T E L E V Z Yartfl
O N olarak tanmlanr. Yani fayda fonksiyonunun herhangi bir
NTERNET
maln tketim miktarna gre ksmi trevini alrsak bulduumuz deere o maln
U
marjinal faydas denir.
ksmi trevi bize xi malnn marjinal faydasn verir
xi
NTERNET
(MUx ) . Eer xi kk miktarda xi kadar artarsa ve dier deiflken sabit tutuluri
sa, faydadaki deiflim yaklaflk olarak
U
U
U
xi kadar olur. Eer x1 ve x2 birlikte deiflirse faydadaki deiflim
xi
U
U
x1 +
x2 forml ile hesaplanr.
x1
x2
Bir maln tketim miktar arttka, tketilen son birim, bir nceki birime gre
daha az fayda salar. Buna iktisatta azalan marjinal fayda kanunu diyoruz. Bu ka-
U
ksmi
x1
trevi M1 malnn marjinal faydasn veriyordu. Marjinal faydann x1e gre tekrar
2U
ksmi trevini alrsak
deeri negatif kar. Yani M1 malnn tketimi arttka
x12
marjinal faydas azalmaktadr.
rnein bir tketicinin fayda fonksiyonunun U = 1000x1 + 450x2 + 5x1x2 2x 21
x 22 olduunu varsayalm. Burada x1 haftalk bofl zaman, x2 ise haftalk gelirdir.
x1 = 140 ve x2 = 400 olmas durumunda bofl zamann ve gelirin marjinal faydasn
hesaplayalm.
nunu fayda fonksiyonu zerinden matematiksel olarak gsterebiliriz.
U
= 1000 + 5 x2 4 x1
x1
U
= 450 + 5 x1 2 x2
x2
Bofl zaman ve gelir (140,400) ise
U
= 1000 + 5( 400) 4(140) = 2440
x1
U
= 450 + 5(140) 2( 400) = 350
x2
fiimdi de tketicinin iki saat fazladan alflarak haftalk gelirini T40 arttrmas sonucunda faydasnda meydana gelecek deiflimi hesaplayalm.
Eer haftalk alflma saati iki saat artyorsa, bofl zaman da 2 saat azalyor demekU
U
x1 +
x2
tir. Yani x1 = 2 ve x2 = 40 olur. Faydadaki deiflim ise U
x1
x2
forml ile hesaplanr. U 2440(2)+350(40)=9120 olur.
Azalan marjinal fayda kuralnn burada da geerli olduunu ikinci dereceden
ksmi trevlerle gsterebiliriz.
2U
x12
= 4 < 0
ve
2U
x22
= 2 < 0
Fayda fonksiyonlarnn grafik gsterimi farkszlk erileri ile olur. U = (x1, x2)
fonksiyonu iin oluflturulacak farkszlk erisi tketicinin ayn fayda dzeyinde
kalmas koflulu ile x1 ve x2 mallarndan tketebilecei farkl miktarlar gstermektedir. Farkszlk erisinin eimi genellikle negatif olur. nk tketici bir maldan
daha az tketiyorsa ayn fayda dzeyinde kalabilmek iin dier maldan daha fazla tketmelidir.
Farkszlk erisinin eimine Marjinal ikame oran (MRS) ad verilir. Bu bize x1
bir birim azalrsa ayn fayda dzeyinde kalmak iin x2nin ne kadar artmas gerektiini verir. MRS x1 ve x2 mallarnn marjinal faydalar kullanlarak hesaplanabilir.
U
dx + U dx olduunu biliyoruz.
Faydadaki toplam deiflimin dU =
x1 1 x2 2
Verilen bir farkszlk erisi zerinde fayda deiflmediine gre dU = 0dr. Eflitlikte dU yerine 0 koyarak dx2/dx1 (farkszlk erisinin eimi) deerine ulaflabiliriz.
147
148
Matematiksel ktisat
U
dx + U dx
0 =
1
x 2
x1
2
dx = U dx
x2 2 x1 1
MU x dx2 = MU x dx1
MU x dx2
2
dx1
dx2
dx1
MU x
1
MU x
MU x
Yani farkszlk erisinin eimi MRS, x1in marjinal faydasnn x2nin marjinal
faydasna orandr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fayda fonksiyonu
U = x11/2 x21/2 ise marjinal ikame orann x1 ve x2 cinsinden belirleyiniz.
SIRA SZDE
retim Fonksiyonu
D fi N E L M
retim fonksiyonunda
kt (Q), sermaye (K ) ve emek (L ) girdilerinin fonksiyonu
olarak aklanr:
S O R U
Q = (K, L)
Sermayenin
rn (MPK ) emek girdisi sabitken, sermaye girdisindeki
D K Kmarjinal
AT
bir birim artfln ktda ortaya karaca artfl olarak tanmlanr ve retim fonksiyonunun sermeyeye gre ksmi trevi alnarak bulunur.
N N
Q
K
SIRA SZDE
MPK =
AMALARIMIZ
Emek girdisi sabitken sermaye kk miktarda K kadar deiflirse ktdaki deQ

K forml ile hesaplanr.
iflim Q
K
K
T A P
Emein marjinal rn (MPL) ise sermaye girdileri sabitken, emek girdisindeki
bir birim artfln ktda ortaya karaca artfltr ve retim fonksiyonunun emee
gre ksmiT Etrevi
bulunur.
L E V Z Yalnarak
ON
MPL =
Q
L
T E R N E Tsabitken emek kk miktarda L kadar deiflirse ktdaki deSermaye Ngirdisi

Q
L forml ile hesaplanr.
iflim Q
L
Sermaye ve emek girdileri birlikte deifltiinde ise ktdaki toplam deiflim
Q
Q
K +
L kadar olur.
yaklaflk olarak Q
K
L
retim fonksiyonunun grafii efl rn erileri ile gsterilebilir. Efl rn erisi
ayn kt dzeyini salayan emek ve sermaye girdilerinin farkl bileflimleridir. Efl
rn erisinin eimine Marjinal Teknik kame Oran (MRTS) ad verilir. Efl rn e-
149
risi zerindeki herhangi bir noktada (L=L0, K=K0) eimin deeri, emekteki bir birimlik artfl sonucunda, sermayenin ne kadar azalacann lsdr.
Efl rn erisinin eimi, emek ve sermayenin marjinal rnleri cinsinden ifade
Q
Q
dK forml ile hesaplaedilebilir. ktdaki toplam deiflim dQ = dL +
L
K
nyordu. Efl rn erisi zerinde kt miktar sabit olduundan dQ = 0 olur. Bunu
formlde yerine koyarak dK/dL ifadesine ulaflabiliriz.
Q
Q
dK
dQ = dL +
L
K
Q
Q
dK = dL
K
L
MPK dK = MPL dL
MPK dK
dL
MPL
1
MPL
dK
=
= MRTS
dL
MPK
fiimdi bu forml kullanarak Cobb-Douglas retim fonksiyonunun genel biimi iin marjinal teknik ikame orann belirleyelim.
Q = ALa K b
MRTS =
MPL
dK
Q / L
AaLa1 K b
=
=
=
dL
Q / K
MPK
AbLa K b1
aK b K b +1
bL L
a a+1
aK
bL
retim Fonksiyonunun Homojenlii ve lee Gre Getiri

Q = (K, L) biimindeki bir retim fonksiyonunda, herhangi bir n says iin
(mK, mL) = mn (K, L) ise fonksiyonun homojen olduu sylenir. Hem sermaye
hem de emek girdisi m ile arpldnda, my ortak arpan olarak fonksiyonun dflna kartabiliriz. mnn kuvveti olan n fonksiyonun homojenlik derecesidir. Homojenlik derecesini bilmek bizim iin nemlidir, nk bu bize lee gre getiri
konusunda bilgi vermektedir.
n = 1 ise fonksiyon lee gre sabit getiri sergiler. Yani girdilerdeki artfl oran ile ktdaki artfl oran ayndr.
n < 1 ise fonksiyon lee gre azalan getiri sergiler. Yani girdiler belli bir
oranda arttrldnda, ktdaki artfl bundan daha az olur.
n > 1 olduunda fonksiyon lee gre artan getiri sergiler. Yani girdiler belli
bir oranda arttrldnda, ktdaki artfl, bundan daha fazla olur.
1 3
SIRA lee
SZDE gre getiri
Q = 2K 2 L 2 fonksiyonu kanc dereceden homojendir. Bu fonksiyonda
hakknda ne syleyebilirsiniz?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
150
Matematiksel ktisat
retim fonksiyonlarnn iktisatta ok sk kullanlan zel bir tr Cobb-Douglas

retim fonksiyonudur ve Q = AK aL b fleklinde gsterilir. Cobb-Douglas retim
fonksiyonunun a + b derecesinde homojen olduunu rahatlkla gsterebiliriz.
(K, L) = AK aL b Burada K ve L yerine mK ve mL yazarsak
(mK, mL) = A (mK )a (mL )b
= AmaK amb Lb
= ma+b (AK aLb )
= ma+b (K , L)
Dolaysyla Cobb-Douglas retim fonksiyonunda lee gre getiriler de flyle
olur:
a + b < 1 ise lee gre azalan getiri
a + b = 1 ise lee gre sabit getiri
a + b > 1 ise lee gre artan getiri
Euler Teoremi
Homojen fonksiyonlarn sonular ile ilgili gelifltirilen nemli fonksiyonlardan biri
de Euler teoremidir. Buna gre
K
f
f
= nf ( K , L ) dir.
+L
K
L
Dolaysyla birinci dereceden homojen bir fonksiyon iin eflitliin sa taraf toplam kt miktarn verir. Byle bir fonksiyonda sermaye ile sermayenin marjinal
rnn arpp buna emek ile emein marjinal rnnn arpmn eklersek bize
toplam kt miktarn verecektir.
rnein Q = K 2 + 2L 2 fleklindeki bir retim fonksiyonuna Euler Teoremini uyQ
Q
gularsak K
+L
= K ( 2 K ) + L( 4 L ) = 2 K 2 + 4 L2 = 2( K 2 + 2 L2 ) = 2Q olur.
K
L
Dolaysyla bu retim fonksiyonunun homojenlik derecesi 2dir.
Azalan Marjinal rn
Bir reticinin hangi koflullarda retimini srdrdn ksmi trevleri kullanarak
zetleyebiliriz. Normal olarak bir retici, girdi miktar arttnda ktnn da artmasn ister. Bunun iin emein ve sermayenin marjinal rnnn pozitif olmas gerekir. Ancak bir girdinin kullanm miktar artmaya devam ederse ktdaki artfl hz genellikle azalr. Yani kt artmaya devam eder ancak azalarak artar. Bu durum
da ikinci dereceden ksmi trevin negatif olmas ile gsterilir. Ksaca
Emek girdisi iin MPL =
d ( MPL ) 2 Q
Q
> 0 ve
=
<0
L
dL
L2
Sermaye girdisi iin MPK =

1 1
6
K L2
d ( MPK ) 2 Q
Q
> 0 ve
=
<0
K
dK
K 2
rnein Q =
fleklindeki bir retim fonksiyonunda bu kuraln geerli
olup olmadn inceleyelim. ncelikle emein marjinal rnn belirleyelim:
Q 1 6 2 1 6 K
MPL =
= K L =
> 0 Emein marjinal rn her zaman poziL 2
2 2L
tiftir. Yani kullanlan emek miktar arttka retim dzeyi de artar. fiimdi de fonk1
siyonun ikinci dereceden ksmi trevini alalm.

1
3
2Q
Q
1
1 6K
= K 6 L 2 =
=
< 0 Yani emein marjinal rn
L L
4
4 2 L3
L2
azalmaktadr. Bunun nedeni de sermaye dzeyi sabitken emek girdisinin arttrlmas sonucunda ktda meydana gelen artfln ncekilere gre daha az olmasdr.
Ayn fley sermaye girdisi iin de geerlidir.
Kr Fonksiyonu
Firmann retim fonksiyonu ile iliflkili olan bir baflka konu da kr fonksiyonudur.
nk ou ticari iflletmenin nihai amac krn maksimize etmektir. retimde kullanlan sermaye ve emek girdilerinin bir fonksiyonu olarak retim fonksiyonunun
Q = 6 K L = K 6 L 2 fleklinde olduunu varsayalm. Firma sermaye (K 0) ve

1
emein (L 0) eflitli bileflimlerini kullanarak belli bir retim (Q 0) gereklefltirmektedir. Bu firmann rn ve faktr piyasalarnda fiyat alcs olduunu varsayalm. Eer retilen rnn fiyat P, sermayenin fiyat olan faiz r ve emein fiyat
olan cret oran w ile gsterilirse, K birim sermaye ve L birim emek kullanan firmann kr fonksiyonu
r( K , L) = TR TC
r( K , L) = PQ rK wL
=
1 1
6
PK L 2
rK wL
olur.
Verilen herhangi fiyat, faiz ve cret deerleri iin, deerler yerlerine koyularak
kr fonksiyonu belirlenebilir. rnein P =12, r =1 ve w=1 iin kr fonksiyonu

1 1
6
r( K , L) = 12 K L 2
K 3 L dir.
151
152
Matematiksel ktisat
zet
N
A M A
ok deiflkenli fonksiyon kavramn tanmlayp

iki ve daha fazla deiflkenli fonksiyonlar aklamak
ki deiflkenli bir fonksiyonu her (x, y ) sral
ikilisi ile gsterilen girdiye, tek bir z ktsn
atayan bir kuraldr. Bu eflleflmede, her bir sral
ikili daima tek bir elemanla efllenmektedir. Ku-
N
A M A
Birinci ve ikinci dereceden ksmi trevlerin nasl

alndn aklamak
z = f (x, y ) biimindeki ok deiflkenli fonksiyonda bamsz deiflkenlerdeki deiflim sonucunda fonksiyonun deerinin nasl deifleceini
renmek isteyebiliriz. ok deiflkenli fonksi-
raln uyguland tm girdi saylarnn kmesi-
yonlarda z nin x e gre ksmi trevini ifade et-
ne tanm kmesi ad verilmektedir. Ancak iki
mek iin dz /dx yerine z / x ifadesi kullanlr. d
deiflkenli fonksiyonun tanm kmesinin ele-
ile nn deifltirilmesi ile yaplan bu kk dei-
manlar gibi ikililerdir. Bu nedenle iki deifl-
fliklik dier bamsz deiflkenler sabit tutularak
kenli fonksiyonun tanm kmesine, dzlemin

bir alt kmesi olduu iin, tanm blgesi de denir. ki deiflkenli bir fonksiyon, dzlemin bir
noktasn bir gerel sayyla efllemesinden dola-
sadece bir tanesindeki deiflimin incelendiini

ifade etmektedir. Benzer flekilde x i sabit tutup
y deki deiflimin etkisini inceleyeceimiz zaman
y, boyutlu uzayn noktalaryla geometrik
da dz /dy yerine z / y yazarz. Genel olarak z =
olarak temsil edilebilir. Yani fonksiyonun gra-
(x, y ) iki deiflkenli fonksiyonunda, nin x e

z
f
gre ksmi trevi
ya da
ya da x flekx
x
linde gsterilir ve y sabitken, fonksiyonun x e
fii tm (x, y , (x, y )) noktalarn ieren 3 boyutlu uzayda bir yzeydir. ktisatta incelediimiz fonksiyonlarn ou ikiden fazla bamsz
ketim, faiz, konjonktr gibi birok deiflkenin
gre trevi alnarak bulunur. Benzer olarak nin

z
f
y ye gre ksmi trevi de
ya da
ya da
y
y
y fleklindedir ve x sabitken fonksiyonun y ye
fonksiyonudur. ok deiflkenli bir fonksiyon
gre trevi alnarak hesaplanr. Eer nin ikinci
ksaca y = (x1, x2, ......., xn ) fleklinde gsterile-
dereceden ksmi trevlerini elde etmek istersek,
bilir.
x ve y nin tekrar trevini alabiliriz. Buradan
deiflken ierir. rnein bir lkenin Gayri Safi

Yurt i Hasla (GSMH)s, tasarruf, yatrm, t-
drt farkl ikinci dereceden ksmi trev elde edebiliriz. Bunlar xx , yy , xy ve yx tir. xy ve yx
trevlerine apraz ksmi trev ad verilir. ou
zaman bir fonksiyonun apraz ksmi trevleri birbirine eflittir.
N
AM A
ok deiflkenli fonksiyonlar ve ksmi trevi iktisadi konularda kullanmak

Bir maln talebinin (Q), maln fiyatna (P ), ikame
veya tamamlayc maln fiyatna (Pi) ve tketicinin gelirine (Y) bal olduunu varsayalm. Bunu
ok deiflkenli bir fonksiyon kullanarak Q = (P ,
Pi , Y ) fleklinde gsterebiliriz. Talebi etkileyen bu
deiflkendeki deiflime talebin ne kadar duyarl olduunu belirlemek iin esneklik kavramn kullanrz. Bu ok deiflkenli fonksiyon ve ksmi trev kullanlarak talebin fiyat esneklii, apraz fiyat esneklii ve gelir esneklii belirlenebilir.
Bir tketicinin fayda fonksiyonu, toplam fayda
veya tketilen mal miktarlarnn bir fonksiyonu
olarak tketiciler tarafndan salanan tatmin olarak aklanabilir. Eer tketici M1 malndan x1 birim ve M2 malndan x2 birim tketerek fayda salyorsa fayda fonksiyonu U = U (x1, x2) fleklinde
gsterilebilir. Fayda fonksiyonunun herhangi bir
maln tketim miktarna gre ksmi trevini alrsak bulduumuz deere o maln marjinal faydas
U
denir.
ksmi trevi bize xi malnn marjinal
xi
faydasn verir. retim fonksiyonunda kt (Q),
sermaye (K ) ve emek (L ) girdilerinin fonksiyonu
olarak aklanr: Q = (K, L) Sermayenin marjinal
rn (MPK) emek girdisi sabitken, sermaye girdisindeki bir birim artfln ktda ortaya karaca artfl olarak tanmlanr ve retim fonksiyonunun sermeyeye gre ksmi trevi alnarak bulunur. Emein marjinal rn (MPL) ise sermaye
girdileri sabitken, emek girdisindeki bir birim artfln ktda ortaya karaca artfltr ve retim
fonksiyonunun emee gre ksmi trevi alnarak
bulunur. retim fonksiyonlarnn iktisatta ok sk
kullanlan zel bir tr Cobb-Douglas retim
fonksiyonudur ve Q = AK aL b fleklinde gsterilir.
153
154
Matematiksel ktisat
Kendimizi Snayalm
1. (x, y ) = x 2y 3 10x fonksiyonunun x deiflkenine
gre ksmi trevi afladakilerden hangisidir?
a. 2x y 3 10
b. 3x 2y 2
c. 2x y 10
d. 2x + 3y
e. 3y 3 + 10x
2. (x1, x2, x3) = x1x2 + x 14 x 23 x3 fonksiyonunda 21
ksmi trevi afladakilerden hangisidir?
a. x2 + 4x 13
b. 3x 22 + 4x 13
c. 1
d. x1 + 3x 22
e. 4x 13 + 3
3. Q = 1502P +Pi + 0,2Y fleklindeki bir talep fonksiyonunda P maln fiyatn, Pi alternatif maln fiyatn ve Y
tketicinin gelirini temsil etmektedir. P =20, Pi =15 ve
Y =3000 iin talebin gelir esneklii afladakilerden
hangisidir?
a. 0,74
b. 0,82
c. 1,16
d. 0,58
e. 0,67
4. Sadece x1 ve x2 mallarn tketen bir tketicinin fayda fonksiyonu U = 8x 10,5x 20,5 fleklindedir. Buna gre
farkszlk erisinin eimini olan Marjinal ikame oran
(MRS) afladakilerden hangisidir?
a.
x2
x1
b. x 12 x 22
c.
x1
x2
d. x1 x2
e.
x1 x2
5. Q = 10K 0,3L 0,5 fleklinde verilen Cobb-Douglas retim fonksiyonunun lee gre getirisi afladakilerden
hangisidir?
a. Sabit
b. nce artan sonra azalan
c. nce azalan sonra artan
d. Azalan
e. Artan
6. (x, y ) = xy 2 + x 2y ise x (3,4) deeri afladakilerden hangisidir?
a. 40
b. 35
c. 56
d. 27
e. 19
7. x1 ve x2 gibi iki mal tketen bir tketicinin fayda
fonksiyonu U = 8x 10,5x 20,5 olarak belirlenmiflse x1 malnn marjinal faydas afladakilerden hangisidir?
a. 8x 1x 2
b. 4x 10,5x 2-0,5
c. 4x 1-0,5x 20,5
d. 8x 12x 22
e. 2x 1x 20,5
8. (x1, x2, x3) = 2x 13 + x1x 23 + 3x 32 ok deiflkenli
fonksiyonunda 21 deeri afladakilerden hangisidir?
a. 2x 1x 2
b. 6x 12
c. 6x 12 + 3x 2
d. 3x 22
e. 2x 1 + 3x 1x 2
9. retim fonksiyonu Q = 500K 2L 2 2K 3L 3 fleklinde
belirlenmiflse emein marjinal rn afladakilerden
hangisidir?
a. 500K L 3K 2L 2
b. 1000K 2L 6K 3L 2
c. 1000K 2L 2 2K 3L 2
d. K 2L 2 3K L
e. 500K 2L 2 + 2K 3L 2
155

10. Efl rn erisinin eimini, emek ve sermayenin marjinal rnleri cinsinden gsteren ifade afladakilerden
hangisidir?
a.
Q
L
1. a
2. c
3. b
b. MPL MPK
c.
MPK
MPL
4. a
d.
5. d
e.
MPL
MPK
6. a
7. c
8. d
9. b
10. e
Yantnz yanlfl ise Ksmi Trev konusunu yeniden gzden geiriniz

Yantnz yanlfl ise ok Deiflkenli Fonksiyonlarn ktisadi Uygulamalar konusunu yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
156
Matematiksel ktisat

Sra Sizde 1
x i bulmak iin y sabit tutulup fonksiyonun x e gre
trevi alnr.
x = (1)y 2 + (2x)y = y 2 + 2xy
Sra Sizde 5
(K, L )=2K 1/2L 3/2
Burada K yerine mK ve L yerine mL yazarsak,
y = x (2y ) + x 2(1) = 2xy + x 2
(mK, mL) = 2(mK )1/2(mL )3/2

= 2m1/2K 1/2m3/2L 3/2
= 2m2K 1/2L 3/2
= m2 (2 K 1/2L 3/2)
Sra Sizde 2
Yani
y yi bulmak iin x sabit tutulup fonksiyonun y ye gre trevi alnr.
x = 2xy + 2xy
xx = 2y + 2y
olduundan
xy = 2x + 4xy
y =
x2
yy = 2x
2x 2y
olduundan
yx = 2x + 4xy
Sra Sizde 3
apraz fiyat esneklii negatif bulunduundan bu mallar
tamamlaycdr. nk tamamlayc maln fiyat artarsa,
birlikte kullanlan bu mallarn maliyeti artacandan bizim ilgilendiimiz asl mala olan talep azalr. Bunun sonucunda da apraz fiyat esneklii negatif bulunur.
Sra Sizde 4
U 1 1 / 2 1/ 2
U
1
= x
x2 ve
= x1/ 2 x1/ 2
x1 2 1
x2 2 1 2
MRS =
MU x
MU x
1
2
1 1/ 2 1/ 2
x1
x2
x
2
=
= x11 x21 = 2
1 1 / 2 1/ 2
x1
x x
2 1 2
(mK, mL) = m2 (2 K 1/2L 3/2)

(mK, mL) = m2 (K, L)
Dolaysyla fonksiyon 2. Dereceden homojendir. 2 > 1
olduuna gre fonksiyonda lee gre artan getiri
vardr.
Anthony M., ve Norman Biggs, (1996). Mathematics
for Economics and Finance, Cambridge
University Press.
Al Esen, (1997). ktisat ve flletme Uygulamal
Genel Matematik, 1. Cilt, 4. Bask, An Yaynclk.
Wiley.
(2008). Introductory Mathematical Analysis for
Business, Economics, and the Life and Social
Sciences, 12. Bask, Pearson.
(2010). Temel Matematiksel Analiz flletme,
ktisat, Yaflam Bilimleri ve Sosyal Bilimler iin,
Akademi Yaynclk
Jacques I. (1999). Mathematics for Economics and
Business, 3. Bask, Addison Wesley.
Koak fi., M. Gfl ve M. reyen (1994). Matematik I
ktisadi Uygulamal, Eskiflehir.
Sevtekin M., (2001). ktisatta Matematik Kullanm,
Uluda niversitesi Glendirme Vakf.
Sydsaeter K. Ve Peter Hammond, (2008). Essential
Mathematics for Economic Analysis, 3. Bask,
Prentice Hall.
157
MATEMATKSEL KTSAT
Amalarmz
N
N
N
N

ktisadi fonksiyonlarda optimizasyon kavramn tanmlayabilecek,
Tek Deiflkenli Fonksiyonlarn maksimum ve minimum noktalarn bulabilecek,
ki Deiflkenli Fonksiyonlarn maksimum ve minimum noktalarn bulabilecek,
Deiflkenli Fonksiyonlarn maksimum ve minimum nokatalarn bulabilecek
Anahtar Kavramlar
Optimizasyon
Kr Fonksiyonu
Hessian Matrisi
Birinci ve kinci Trev Yntemi
Marjinal Hasla
Marjinal Maliyet
retim
indekiler
Matematiksel ktisat
Kstsz
Optimizasyon
OPTMZASYON
TEK DEfiKENL FONKSYONLARDA
OPTMZASYON
OK DEfiKENL FONKSYONLARDA
OPTMZASYON
K DEfiKENL FONKSYONLARDA
OPTMZASYON
DEfiKENL FONKSYONLARDA
OPTMZASYON
Kstsz Optimizasyon
OPTMZASYON
Kt kaynaklarla snrsz ihtiyalarn karfllanmas probleminin zmyle ilgilenen
iktisat bilimi temelde ekonomik birimlerin (bireyler, firmalar, hkmetler vs. gibi)
karar alma ya da seim yapma srelerini inceler. Seim yapma problemiyle karfl
karflya olan ekonomik birimlerin Homo Economicus dier bir ifadeyle rasyonel
davrandklar varsaym yaplmaktadr. Bu balamda rasyonel davranan bu ekonomik birimlerin, dier koflullar sabitken (ceteris paribus), kendisi iin en iyi olan
yapmaya alflt varsaylr. Bu varsaym en basit anlam ile optimizasyon olarak
tanmlanabilir. Matematiksel olarak ise bamsz deiflken ve baml deiflken arasndaki iliflkiyi ifade eden fonksiyonun birinci trevini sfr yapan nokta ya da noktalar optimal (maksimum ya da minimum) deerler olarak ifade edilir. Bu optimal
noktay bulma yntemine de optimizasyon ad verilir.
Ekonomi teorisi genellikle ekonomik deiflkenler arasndaki iliflkileri ve bu iliflkiler sonucunda ulafllmak istenen sonular iktisadi modellerle aklamaya alflr.
Her iktisadi model belirli bir ama dorultusunda ulafllmak istenen sonularn optimum yaplmas veya denge durumlaryla ilgilenir. Dolaysyla, Bir firmann krn
maksimum yapabilmek veya maliyetini minimum yapabilmesi iin retim miktar
ne olmaldr?, Bir bireyin faydasn maksimum yapan veya harcamasn minimum
yapan tketim miktarlar ne olmaldr?, Hkmetler ekonomik bymeyi maksimum yapmak iin ne tr programlar uygulamaldr?, Bir lkenin tasarruf, tketim,
SIRA SZDE
yatrm, faiz, enflasyon vb. ekonomik deiflkenlerinin optimal dzeyi ne olmaldr
gibi sorunlar zmek iin izledii yntemlerin her biri optimal seimdir.
Optimizasyon, kstl ve kstsz olmak zere iki biimde elde
D fiedilir.
N E L MBu nitede
kstsz optimizasyon kavram tantlacak ve amac dorultusunda karar alan ekonomik birimlerin (kstsz) optimum seimleri tek deiflken ve ok deiflken duruS O R U
munda incelenecektir.
SIRA SZDE
Optimizasyon eldeki mevcut
NELM
kaynaklar enDiyi fiflekilde
kullanmak ve amalanan
sonuca ulaflmak biiminde
tanmlanabilir. S O R U
D Kiktisat
K A T teorisinde
Bu niteye alflmaya bafllamadan nce mikro iktisat teorisi ve makro
denge kavramlarn yeniden gzden geiriniz.
SIRA SZDE
TEK DEfiKENL FONKSYONLARDA KISITSIZ

OPTMZASYON
N N
AMALARIMIZ
Tek deiflkenli bir fonksiyonun genel gsterimi; x bamsz deiflkeni
(seim deiflkeni ya da karar deiflkeni) ve y baml deiflkeni (sonu deiflkeni) gstermek
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
160
Matematiksel ktisat
Kritik nokta, bir fonksiyonun

birinci trevini sfr yapan
deer olarak tanmlanr.
zere y = f (x) fleklinde gsterilir (y = f (x) fonksiyonunun srekli ve iki kere trevlenebilir olduu varsaylacaktr.). Bu flekilde ifade edilen dorusal olmayan fonksiyonun maksimumu ya da minimumu olup olmadna karar verebilmek iin gerekli koflul birinci trevini sfr yapan kritik nokta ya da noktalarn belirlenmesidir. Bu
gerekli koflul salannca ikinci trev alnarak maksimum ve minimum iin yeterli
koflul salanmfl olur. Alternatif olarak birinci trevinin artan ve azalan olduu aralklarn incelenmesi yoluyla da belirlenebilir. Bu nitede maksimum ve minimum
dflndaki kritik noktalar optimizasyonu ilgilendirmedii iin incelenmeyecektir.
Yerel Maksimum ve Minimum in Birinci Trev Yntemi
dy
'
Bu yntemde ilk nce y = f (x) fonksiyonunun birinci trevini = f x = 0
dx
sfr yapan kritik nokta ya da noktalar bulunur. Daha sonra birinci trevi sfr yapan
nokta ya da noktalar (a, b) sral ikilileri ise bu noktalarn artan ve azalan olduu aralklar incelenir. fiekil 7.1e gre y = f (x) fonksiyonunun a noktasnda yerel minimumu, b noktasnda ise yerel maksimumu vardr.
()
fiekil 7.1
Yerel Maksimum
ve Minimum iin
Birinci Trev
Yntemi
dy
dx
Yerel Minimum
Yerel Maksimum
Yerel Maksimum ve Minimum in kinci Trev Yntemi
dy
1. y = f (x) fonksiyonunun birinci trevini = 0 sfr yapan kritik nokta ya
dx
da noktalar bulunur.
2. Birinci trevi sfr yapan nokta ya da noktalar (a, b) sral ikili ise y = f (x)
fonksiyonun ikinci trevinde bu sral ikililer yerine konur. Eer;
d2 y
i. kinci trev negatif 2 ( x1 = a)0 ise, a deeri y = f (x) fonksiyonunu

dx
maksimum yapan deerdir.
ii. kinci trev pozitif
d2 y
x2 = b)0 ise b deeri y = f (x) fonksiyonunu

(
2
dx
minimum yapan deerdir.

Tek deiflkenli fonksiyonlarda optimal deerleri bulmay tanttktan sonra flimdi bunlarn iktisadi uygulamalar tantlacaktr. Hem mikro hem makro ekonomide tketim, tasarruf, fayda, mill gelir, toplam hasla, toplam maliyet, talep, arz, para talebi, para arz gibi ok sayda iktisadi fonksiyon kullanlmaktadr. ktisadi
fonksiyonlarn hemen hemen hepsinde ekonomik birimlerin amac dorultusunda istenilen sonuca ulaflmak iin optimizasyon kavram kullanlabilir. Bu nitede
basitlik salamak amacyla bunlardan sadece kr fonksiyonu konu anlatm ere-
161
7. nite - Kstsz Optimizasyon
vesinde ele alnacaktr. Bir firmann kr fonksiyonunun optimal deerleri belirlenmeden nce firmann amacnn belirlenmesi gereklidir. ktisadi adan her firmann amac krn maksimum klmaktr. Buna gre tek bir rn reten firmann kr
fonksiyonu;
(Q) = TR(Q) - TC(Q)
fleklinde ifade edilebilir. Yukardaki denklemde srasyla (TR) toplam haslay, (TC)
toplam maliyeti, (Q) ise retim miktarn temsil etmektedir. Firmann krn maksimum yapan retim dzeyini bulabilmek iin ncelikle kr fonksiyonunun birinci
trevini sfr yapan retim miktarn bulmamz gereklidir. Kr fonksiyonunun birinci trevi alnr ve sfra eflitlenirse,
d Q
( ) = dTR(Q) dTC (Q) = 0
dQ
dQ
d Q
dQ
( ) = MR Q MC Q = 0
( )
( )
dQ
MR Q = MC Q
( )
( )
sonucu bulunur. Buna gre firmann marjinal haslasn MR(Q) marjinal maliyetine
MC(Q) eflitleyen retim miktar kr fonksiyonun birinci trevini sfr yapar (Tm
piyasa koflullarnda kr maksimizasyonu koflulu MR(Q) = MC(Q)dir. Ancak, Tam
rekabet piyasasnn varsaymlarnn sonucunda firmalarn fiyat veri kabul etmeleri, firmann marjinal haslasnn fiyata eflit olmasn garanti eder. Yani, MR(Q)
= Pdir. Bu nedenle sadece tam rekabet piyasasnda kr maksimizasyon koflulu; P
= MC(Q) fleklindedir.). Burada flunu anlyoruz ki iktisadi bir kural olarak algladmz MR(Q) = MC(Q) eflitlii, aslnda bir matematik gereidir. ktisadi mantk taflyan bu kural, matematiksel dflnme mantna dayandrlarak elde edilen iktisadi
bulgulardan bir tanesidir.
Firmann retim miktarn sfr yapan retim deer ya da deerlerinin maksimum olup olmadna karar verebilmek iin ikinci trevi alnr ve birinci trevi sfr yapan retim deerleri ikinci trevde yerine konur.
*
2
d Q
( ) = d 2TR(Q*) d 2TC (Q*) = 0
dQ
dQ
dQ
Eer yukardaki kr fonksiyonunun ikinci trev deeri negatif bir sonu veriyor
ise birinci trev kural ile elde edilen kritik nokta ya da noktalarn firmann krn
maksimum yapt sylenir. Bu koflulu bir rnekle aklayalm.
d
SIRA SZDE
M
olduuna gre, devletin senyoraj gelirini maksi P
Senyoraj fonksiyonu S (e) = e
Kr, veri bir teknolji

dzeyinde retim yapan bir
firmann toplam haslas ile
toplam maliyeti arasndaki
pozitif fark olarak
tanmlanr.
mum yapan enflasyon orann nasl hesaplayabiliriz?
D fi N E L M
D fi N E L M
Bir firmann toplam hasla fonksiyonu TR(Q) = 12Q - 2Q2 ve toplam

S O R Umaliyet fonk1 3
2
siyonu TC Q = Q 5Q + 17 Q + 25 olduuna gre firmann krn maksi3
DKKAT
mum yapan retim dzeyini bulunuz.
( )
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
RSNOERKU 1
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
162
Matematiksel ktisat
zm 1: Firmann kr fonksiyonu;
(Q) = TR(Q) - TC(Q)
1 3
2
2
Q = 12Q 2Q Q 5Q + 17 Q + 25
3
( )
fleklindedir. lk olarak firmann krn maksimum yapan deerleri bulabilmek iin

kr fonksiyonun birinci trevini sfr yapan noktalar belirleyelim. Buna gre;
d Q
( ) = 12 4Q Q 2 + 10Q 17 = 0
dQ
d Q
( ) = Q 2 + 6Q 5 = 0
dQ
sonucu elde edilir. Yukardaki denklemin kkleri bulunurak birinci trevi sfr yapan retim deeri ya da deerleri elde edilir.
2
= b 4 ac
2
= 6 4 1 5
( )( )
= 36 20 = 16
=4
Q1, 2 =
Q1, 2 =
b
2a
6 4
2 1
( )
= 5, 1
Q1 = 5 ve Q2 = 1 retim deerlerinin hangisinin firmann krn maksimum yapp yapmadna karar verebilmek iin ikinci trev koflullarna baklr.
2
d Q
( ) = 2 Q + 6
dQ
dQ
dQ
d Q
2
( )
d Q
( )
(Q1 = 5) = 2(5) + 6 = 4 0
(Q2 = 1) = 2(1) + 6 = 4 0
Yukarda grld gibi iki farkl retim dzeyinden bir tanesi Q1 = 5 kr fonksiyonunun ikinci trevinde deerlendirildiinde negatif; bir dier retim deeri Q2
= 1 ise ikinci trevde pozitif bir sonu vermektedir. Daha nce belirttiimiz gibi,
bu iki kritik deerden kr maksimum klan ikinci trevi negatif yapan deerdir.
Bu durumda krn maksimum yapmak isteyen bir firmann 5 birimlik retim yapmas gereklidir sonucu karlabilir.
SIRA SZDE
SIRA geliri
SZDE fonksiyonu ve satfl miktar Q = a - bt fleklinde verilmiflse devletin
R(t) = tQ vergi
vergi gelirlerini maksimum yapan vergi oran ne olmaldr?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
OK DEfiKENL FONKSYONLARDA KISITSIZ

OPTMZASYON
ktisadi problemlerde, fonksiyonlar genellikle ok deiflkenlidir ve ekonomik birimlerin hedefleri ok sayda deiflkene baldr. rnein, bir bireyin faydas, tketmifl
olduu her maln miktarna baldr. Bir firmann retim fonksiyonu, retim srecinde kullanmfl olduu emek, sermaye ve hammadde miktar gibi birok faktre baldr. Buna gre, n sayda bamsz deiflkenden oluflan z fonksiyonu afladaki flekilde gsterilir.
z = f(x1, x2, x3, ................, xn)
Tek bir rn reten firmann ama fonksiyonuna bal olarak kr fonksiyonunun optimal deerlerini elde etmifltik. Bu blmde iki ve deiflkenli fonksiyonlarda optimal (yerel maksimum ve yerel minimum) noktalarn nasl bulunaca verildikten sonra, iki ve rn reten firmann ama fonksiyonuna bal olarak kr
fonksiyonunun optimal deerleri ele alnacaktr.
ki Deiflkenli Fonksiyonlarda Kstsz Optimizasyon

ki deiflkenli bir fonksiyon (x1, x2) bamsz deiflkenleri ve z baml deiflkeni
gstermek zere z = f(x1, x2) fleklindeki fonksiyonlarda yerel maksimum ya da yerel minimum deerlerin bulunmas iin afladaki admlar izlenir.
1. z = f(x1, x2) fonksiyonunun birinci mertebeden ksmi trevler efl anl olarak
sfra eflitlenir.
z
x1
z
x2
= z1 = 0
= z2 = 0
Bu sfra eflitleme sonucu birinci mertebeden ksmi trevini sfr yapan sral ikililer bulunur.
2. Bu sral ikililer (a, b) ise, z = f(x1, x2) ikinci mertebeden ksmi trevleri alnr ve bu sral ikililer ksmi trevlerde yerine konur;
2
z
2
(a, b) = z11 (a, b)
(a, b) = z22 (a, b)
x1
2
x2
z
(a , b) = z (a, b)
12
x2 x1
z
(a , b) = z (a, b)
21
x1 x2
(a, b) sral ikilisinin yerel maksimum ya da minimum olup olmadna karar verebilmek iin gerekli koflul Hessian matrisinin determinant deerinin sfrdan byk
olmas gerekliliidir. Daha sonra asal minrlerinin iflaretine baklr. Buna gre;
163
164
Matematiksel ktisat
z11 a, b
z12 a , b
( )
z 21 (a, b)
H =
( )
z 22 (a, b)
H = z11 a , b
Hessian matrisi ikinci

mertebeden ksmi
trevlerden elde edilen
matristir.
( ))(z22 (a, b)) (z12 (a, b)) 0
(Young Teoremi; z = f(x1, x2) fonksiyonu srekli trevlenebiliyorsa ikinci merteben apraz ksmi trevlerinin birbirine eflit olduunu ne srer. Bu nermeye
bal olarak (z12 (a, b)) = (z21 (a, b)) olur.)
olmak zere;
i. Eer z11(a, b)>0 veya z22(a,b)>0 asal minrleri ise (a, b) sral ikilisinin yerel minimum olduu sylenir.
ii. Eer z11(a, b)<0 veya z22(a,b)<0 asal minrleri ise (a, b) sral ikilisinin yerel maksimum olduu sylenir.
iii. Hessian matirisinin determinant deeri H<0 ise ne maksimum ne de minimumu vardr. H= 0 ise bu sral ikililer iin bir fley sylenemez.
ki deiflkenli fonksiyonlarda kstsz optimizasyonu iki mal reten bir firmann
kr fonksiyonunu gznne alp yeniden inceleyelim. Buna gre iki mal reten
bir firmann kr fonksiyonu
(Q1, Q2) = TR(Q1) + TR(Q2) - TC(Q1, Q2)
fleklinde ifade edilir. Buna gre optimal retim miktarlarn elde edebilmek iin
kr fonksiyonun birinci mertebeden ksmi trevleri sfra eflitlenir:
= 1 = 0
= 2 = 0
Q1
Q2
elde edilir. Daha sonra Hessian matrisi oluflturulur ve asal minrlere baklr
11 Q1 , Q2
(
)
21 (Q1 , Q2 )
H =
H = 11 Q1 , Q2
12 Q1 , Q2
(
)
22 (Q1 , Q2 )
))(22 (Q1 , Q2 )) (12 (Q1 , Q2 )) 0
iken
n asal minr 11 Q1 , Q2 0
ise firmann rettii (Q1, Q2) mallarn firmann krn maksimum yapt sylenir.
RNEK 2
Bir firmann kr fonksiyonu (Q1, Q2) = 64Q1 - 2Q21 + 4Q1Q2 - 4Q22 + 32Q2 - 14
olduuna gre firmann krn maksimum yapan retim dzeyini bulunuz.
zm 2: Kr fonksiyonunun birinci mertebeden ksmi trevi alnr ve zmlenirse
= 1 = 64 4Q1 + 4Q2 = 0
= 2 = 4Q1 8Q2 + 32 = 0
Q1
Q2
1 = 64 = 4Q1 4Q2
2 = 32 = 4Q1 + 8Q2
96 = 4Q2
Q2 =
96
4
= 24
64 = 4Q1 4Q2
64 = 4Q1 4 24
160 = 4Q1
Q1 =
160
4
( )
= 40
sonucu elde edilir. (Q1, Q2) = (40, 24) retim miktarlarnn kr maksimum yapan
miktarlar olup olmadna karar verebilmek iin ikinci mertebeden ksmi trevler
alnrsa
2
Q1
2
Q2
(Q1 , Q2 ) = 11 (Q1 , Q2 ) = 11 (40, 24) = 4

(Q1 , Q2 ) = 22 (Q1 , Q2 ) = 22 (40, 24) = 8
= 12 (Q1 , Q2 ) = 12 (40, 24) = 4

Q2 Q1
= 21 (Q1 , Q2 ) = 21 (40, 24) = 4

Q1 Q2
sonular elde edilir. Bu sonular kullanarak Hessian matrisi oluflturulursa

11 Q1 , Q2
(
)
21 (Q1 , Q2 )
H =
H = 4 4
4 8
12 Q1 , Q2
(
)
22 (Q1 , Q2 )
11 40, 24
( )
21 (40, 24)
12 40, 24
( )
22 (40, 24)
kurgusunu elde ederiz. Son olarak, Hessian determinantn ve ikinci mertebeden

ksmi trevi (40, 24) noktasnda deerlendirir isek:
2
H = 4 8 4 = 32 16 = 16 0
)( ) ( )
11 40, 24 = 40
165
166
Matematiksel ktisat
sonular bulunur ve firmann srasyla (Q1, Q2) = (40, 24) birim retmesi durumunda krn maksimum yapt sylenir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
K ve L srasyla
SIRAsermaye
SZDE ve emei temsil etmek zere toplam maliyet fonksiyonu TC(Q(K,
L) = 160K - 3K2 - 2KL - 2L2 +120L - 45 ise firmann maliyetini optimum yapan retim dzeyini nasl hesaplayabiliriz?
D fi N E L M
Deiflkenli Fonksiyonlarda Kstsz Optimizasyon

deiflkenli
R Ufonksiyon (x1, x2, x3) bamsz deiflkenleri ve z baml deiflkeS Obir
ni gstermek zere z = f(x1, x2, x3) fleklindedir. Bu tip fonksiyonlarda yerel maksimum ya da yerel minimum deerlerin bulunmas iin afladaki admlar izlenir.
DKKAT
1. Birinci mertebeden ksmi trevler alnr ve eflanl olarak sfra eflitlenir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SZDE
= zSIRA
1=0
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
x1
z
x2
z
x3
= z2 = 0
AMALARIMIZ
= zK3 =T 0A P
Bu sfra eflitleme sonucu birinci mertebeden ksmi trevini sfr yapan deerler
TELEVZYON
bulunur. Bu deerler (a, b, c) ise ikinci mertebeden ksmi trevlerine baklr.
2. z = f(x1, x2, x3) fonksiyonun ikinci mertebeden ksmi trevleri afladaki gibi elde edilir.
2
NTERNET
= z11
2
x1
MAKALE
z
= z21
x1 x2
z
= z31
x1 x3
= z12
x2 x1
2
= z 22
2
x2
= z32
x2 x3
= z13
x3 x1
z
= z23
x3 x2
2
z
2
x3
= z33
(a, b, c) deerlerinin yerel maksimum ya da minimum olup olmadna karar

verebilmek iin Hessian matrisi oluflturulur ve asal minrlerinin iflaretine baklr.
H =
Pozitif ve negatif belirlilik, n.

mertebeden simetrik bir
matrisin btn asal
minrleri sfrdan bykse
matris pozitif belirlidir.
Eer asal minrleri
(-, +, -, +, .........) fleklinde
ise matris negatif belirlidir.
z11
z 21
z31
z12
z 22
z32
z13
z 23
z33
Eer;
i. Asal minrler
H1 = z110, H 2 =
z11
z 21
z12
z 22
0 ve H 3 = H =
z11
z 21
z31
z12
z 22
z32
z13
z 23 0
z33
ise Hessian matrisi negatif belirlidir. Bu durumda (a, b, c) deerlerinin ama

fonksiyonunu maksimum klan deerler olduu sylenir.
ii. Asal minrler

z11
H1 = z11 0, H 2 =
z 21
z12
z 22
0 ve H 3 = H =
z11
z 21
z31
z12
z22
z32
167
z13
z 23 0
z33
ise Hessian matrisi pozitif belirlidir. Bu durumda (a, b, c) deerlerinin ama

fonksiyonunu minimum klan deerler olduu sylenir.
mal reten bir firmann amacna bal olarak kr fonksiyonu dzenlenir ve
iki deiflkenli kr fonksiyonuyla benzer flekilde
(Q1, Q2, Q3) = TR(Q1) + TR(Q2) + TR(Q3) - TC(Q1, Q2, Q3)
biiminde ifade edilir. Kr fonksiyonunu maksimum klan retim miktarlarn tespit edebilmek iin birinci ve ikinci mertebeden ksmi trevlere baklr. Buna gre
kr fonksiyonun birinci mertebeden ksmi trevleri sfra eflitlenir:
= 1 = 0
= 2 = 0
= 3 = 0
Q1
Q2
Q3
Yukardaki denklem eflanl zlerek, (Q1, Q2, Q3) retim miktarlar belirlenir. Daha sonra Hessian matrisi oluflturulur ve asal minrlere baklr:
H =
11
12
21 22
31 32
13
23
33
Eer asal minrler

H1 = 110, H 2 =
11
12
21 22
11
12
0 ve H 3 = H =
21 22
31 32
13
23 0
33
ise firmann rettii mallarn firmann krn maksimum klan retim miktarlar olduu sylenir.
Bir firmann kr fonksiyonu (Q1, Q2, Q3) = 5Q21 - 2Q22 + 4Q23 + 10Q1 + 4Q2 +
Q1Q3 + 2Q2Q3 + 50 fleklinde verilmifltir. Kr maksimum klan retim dzeylerini
bulunuz. kinci trev koflullarn test ediniz.
zm 3: lk olarak kr fonksiyonunun birinci mertebeden ksmi trevleri sfra eflitlenir ve denklem sistemi zmlenir.
RNEK 3
168
Matematiksel ktisat
= 1 = 10Q1 + 10 + Q3 = 0
= 2 = 4Q2 + 2Q3 + 4 = 0
Q1
SIRA SZDE
Q2
SIRA SZDE
= 3 = Q1 + 2Q2 8Q3 = 0
Q3 D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Yukardaki denklem sistemini zmleyebilmek iin A katsaylar matrisi, Q biO R U

linmeyenlerSvektr
ve B sabitler vektrn temsil etmek zere;
Bu soruyu zmeye
D K K A Tbafllamadan nce AX = B fleklinde verilen denklem sistemlerinin zm yntemleri iin nite 5i yeniden gzden geiriniz.
SIRA SZDE
AQ = B
N N
Q1
10 AMALARIMIZ
0
1
Q2
0 4 2
1
2 8
Q3
10
4
0
K T A P
fleklinde yeniden dzenlenir ve Cramer kural kullanlrsa birinci mertebeden ksmi trevini sfr yapan deerler afladaki gibi hesaplanr:
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
TELEVZYON
10 0
1
4 4 2
A
2 8
N1 T E R N E T 0
Q1 =
=
A
10 0
1
0 4 2
MAKALE 1
2 8
Q1 =
Q2 =
Q2 =
A1
A
A2
A1
288
276
1, 04
10 10 1
4
0
2
1
0 8
10 0
1
0 4 2
1
2 8
336
276
1, 22
169
sonucu elde edilir. Buna gre retim deerleri srasyla (Q1, Q2, Q3) = (1,04; 1,22;
0,43) dr. Bu deerlerin maksimum olup olmad test etmek iin Hessian matrisi
oluflturulur ve asal minrlerinin iflaretine baklr.
Sarrus kural, 3x3

boyutundaki matrislerin
determinantn hesaplamak
iin kullanlan bir yntemdir.
Q3 =
Q3 =
H =
A3
A3
10 0 10
0 4 4
1
2
0
1
10 0
0 4 2
1
2 8
120
2276
0, 43
10 0
1
0 4 2
1
2 8
H1 = 100
H 2 = 10 0 = 10 4 0 0 = 400
0 4
) (
H 3 = H = 2760
olduundan Hessian matrisi negatif tanmldr ve bulunan deerler firmann krn

maksimum yapan retim dzeyleridir.
2+30 ise optiBireyin fayda fonksiyonu U(X1, X2, X3)=160X1-2X21+120X2-4X22+130X
SIRA3-5X
SZDE
3
mum tketim miktarlarn nasl hesaplayabiliriz?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
170
Matematiksel ktisat
zet
N
A M A
N
A M A
ktisadi fonksiyonlarda optimizasyon kavramn

tanmlamak
Optimizasyon mevcut koflullar altnda alternatifler arasndan en iyi olan seenein tercih edilmesi fleklinde tanmlanabilir. Bu anlamda ekonomi teorisinde tm ekonomik birimlerin mecut
alternatifler arasnda rasyonel davrand varsaylr. Bu varsaym kullanlarak ulafllmak istenen
sonu matematiksel olarak, dorusal olmayan
herhangi bir fonksiyonun kritik noktalarn bulunmas ve bu kritik noktalarn maksimum ya da
minimumu salayp salamadn test etmek biiminde zetlenebilir.
Tek Deiflkenli Fonksiyonlarn maksimum ve minimum noktalarn bulmak
Tek deiflkenli bir fonksiyonun maksimumu ya
da minimumunun olup olmadna karar verebilmek iin gerekli koflul birinci trevini sfr yapan
kritik nokta ya da noktalarn belirlenmesidir. Bu
gerekli koflul salannca, ikinci trev alnarak
maksimum ve minimum iin yeterli koflul salanmfl olur. Alternatif olarak birinci trevinin artan ve azalan olduu aralklarn incelenmesi yoluyla da belirlenebilir.
N
A M A
N
A M A
ki Deiflkenli Fonksiyonlarn maksimum ve minimum nokatalarn bulmak

ki deiflkenli bir fonksiyonun maksimumu ya
da minimumunun olup olmadna karar verebilmek iin birinci mertebeden ksmi trevini sfr yapan sral ikililer bulunur. Bu sral ikililer
(a, b) ise ikinci mertebeden ksmi trevlerine
baklr ve birinci mertebeden ksm trevlerini sfr yapan sral ikililer yerine konur. (a, b) sral
ikilisinin yerel maksimum ya da minimum olup
olmadna karar verebilmek iin Hessian matrisinin determinant deerinin sfrdan byk olmas gerekir. Daha sonra asal minrlerinin iflaretine baklr.
Deiflkenli Fonksiyonlarn maksimum ve minimum nokatalarn bulmak
deiflkenli bir fonksiyonun maksimumu ya
da minimumunun olup olmadna karar verebilmek iin birinci mertebeden ksmi trevini sfr
yapan noktalar bulunur. Bu noktalar (a, b, c) ise
ikinci mertebeden ksmi trevlerine baklr ve
yerel maksimum ya da minimum olup olmadna karar verebilmek iin Hessian matrisinin negatif belirli ya da pozitif belirli olmasna baklr.
171
Kendimizi Snayalm
1. Monopolc bir firmann toplam hasla fonksiyonu
TR(Q) = 42Q - 4Q2 + 20 ve toplam maliyet fonksiyonu
TC(Q) = 2Q + 30 olduuna gre, firmann krn maksimum yapan retim dzeyini hesaplaynz.
a. 3
b. 4
c. 5
d. 6
e. 7
2. Bir firmann retim fonksiyonu Q(L) = -6L2 - 1320L
- 1200 fleklinde verilmifltir. Buna gre firmann retimini maksimum yapan istihdam dzeyini belirleyiniz.
a. 100
b. 110
c. 120
d. 130
e. 140
3. Bir firmann ortalama maliyet fonksiyonu AC(Q) =
Q2 - 10Q + 80 fleklindedir. Buna gre firmann ortalama
maliyetini minimum yapan retim dzeyini belirleyiniz.
a. 2
b. 3
c. 4
d. 5
e. 6
4. ki mal reten bir firmann toplam maliyet fonksiyonu TC(Q1, Q2) = 3Q21 - Q1Q2 + 2Q22 - 4Q1 - 7Q2 + 20 olduuna gre, firmann toplam maliyetini minimum yapan retim deerlerini hesaplaynz.
a. (Q1, Q2) = (1, 2)
b. (Q1, Q2) = (2, 2)
c. (Q1, Q2) = (4, 2)
d. (Q1, Q2) = (2, 1)
e. (Q1, Q2) = (2, 4)
5. Bir firmann kr fonksiyonu (Q1, Q2) = 60Q1 + 34Q2
- 4Q1Q2 - 6Q21 - 3Q22 + 25 fleklinde verilmifltir. Buna gre firmann krn maksimum yapan retim dzeyini
belirleyiniz.
a. (Q1, Q2) = (2, 2)
b. (Q1, Q2) = (2, 4)
c. (Q1, Q2) = (4, 2)
d. (Q1, Q2) = (3, 4)
e. (Q1, Q2) = (4, 3)
6. Monopolc bir piyasada talep fonksiyonu P(Q) = 9

- 3Q - 2Q2, ortalama maliyet fonksiyonu ise AC(Q) = Q
+ 1 fleklindedir. Buna gre firmann krn maksimum
yapan retim dzeyini hesaplaynz.
a.
b.
c.
d.
e.
3
3
3
3
7. Bir firmann toplam maliyet fonksiyonu TC(Q) = Q3

- 4,5Q2 + 18Q - 7 ve satfl fiyat 12 T fleklindedir. Bu firma tam rekabet koflullarnda olsayd krn maksimum
yapt retim dzeyini ne oldurdu?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
8. Bir firmann kr fonksiyonu (Q1, Q2, Q3) = 160Q1
- 2Q21 + 120Q2 - 4Q22 + 130Q3 - 5Q23 - 140 fleklinde verilmifltir. Buna gre firmann krn optimum klan retim dzeylerini bulunuz.
a. (Q1, Q2, Q3) = (40, 20, 15)
b. (Q1, Q2, Q3) = (40, 10, 10)
c. (Q1, Q2, Q3) = (40, 15, 13)
d. (Q1, Q2, Q3) = (30, 15, 10)
e. (Q1, Q2, Q3) = (25, 20, 13)
9. Monopolc bir firmann rettii iki mala iliflkin karfllaflt talep fonksiyonlar flu flekildedir; P1(Q1) = 50 2Q1 ve P2(Q2) = 30 - Q2. Bu firmann ortak toplam maliyet fonksiyonu ise TC(Q1, Q2) = Q21 - 2Q1Q2 + 2Q22
fleklinde verilmifltir. Bu firmann krn maksimum yapan retim dzeyini hesaplaynz.
a. (Q1, Q2) = (7, 3)
b. (Q1, Q2) = (9, 4)
c. (Q1, Q2) = (5, 3)
d. (Q1, Q2) = (4, 7)
e. (Q1, Q2) = (7, 4)
172
Matematiksel ktisat

10. Bir bireyin fayda fonksiyonu U(X, Y) = X - 2X2 + XY
+ 40Y - Y2 fleklinde verilmifltir. Buna gre bireyin faydasn maksimum yapan tketim miktarlarn bulunuz.
a. (X, Y) = (6, 11)
b. (X, Y) = (23, 8)
c. (X, Y) = (23, 6)
d. (X, Y) = (6, 23)
e. (X, Y) = (8, 15)
1. c
2. b
3. d
4. a
5. e
6. a
7. b
8. c
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Tek Deiflkenli Fonksiyonlarda Optimizasyon bafllkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ki Deiflkenli Fonksiyonlarda Optimizasyon bafllkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Deiflkenli Fonksiyonlarda Optimizasyon bafllkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
173

Sra Sizde 1
Hkmetler harcamalarn finanse edebilmek iin bir
ok enstrmana baflvurur. Yksek enflasyon yaflayan
lkelerde, bu enstrmanlardan bir tanesi de para basmaktr. Bu yntemle elde edilen gelir senyoraj olarak
tanmlanabilir. Amac senyoraj gelirini maksimum yapmak olan hkmetlerin, optimal enflasyon oran ne
olmal ki, hkmetlerin para basmndan elde ettikleri
gelir maksimum olsun? sorusunun cevab birinci trev
ve ikinci trev koflullarnn test edilmesiyle elde edilir.
d
S senyoraj fonksiyonunu,
M
reel para talebini ve e
P
enflasyon oran temsil etmek zere;

d
fleklinde yazlr. Optimal enflasyon orann elde edebilmek iin senyoraj fonksiyonunun birinci trevi sfra
eflitlenir. Birinci trevi sfr yapan enflasyon orannn
maksimum olup olmadna karar verebilmek iin ikinci trev testi yaplr.
dS e
()
de
=0
yapan enflasyon oran e* ise, ikinci trevin
d S e
()
2
(e*)0
Sra Sizde 2
Vergi fonksiyonu R(t) = tQ ve Q = a -bt fleklindedir. Buna gre vergi gelirini maksimum yapmak amalanyorsa, bu amac salyacak vergi orann bulmak iin vergi
geliri fonksiyonunun birinci trevi sfra eflitlenir. Birinci trevi sfr yapan vergi orannn maksimum olup olmadna karar verebilmek iin birinci trev ya da ikinci trev yntemi kullanlabilir. kinci trev yntemiyle
aklayacak olursak, ilk nce vergi geliri fonksiyonunun birinci trevini sfr deer bulunur.
()
dt
=0
(t*)0
TC
K
TC
= TC K = 160 6 K 2 L = 0
= TC L = 120 2 K 4 L = 0
Birinci mertebeden ksmi trevleri sfr yapan sermaye

ve emek deerlerini efl anl zebilmek iin yok etme
yntemi kullanlrsa
160 = 6 K + 2 L
(120 = 2 K + 4 L )(3)
160 = 6 K + 2 L
360 = 6 K 12 L
de
olmas durumunda bulunan enflasyon oran senyoraj
gelirini maksimum yapar.
dR t
()
Sra Sizde 3
Toplam maliyet fonksiyonu TC(Q(K, L)) = 160K - 3K2 2KL - 2L2 + 120L - 45 fleklinde verilen firmann amac
maliyetini minimum klmaktr. Buna gre optimal deerleri bulmak iin
M
S (e) = e
P
d R t
dt
olmas durumunda devletin elde ettii vergi gelirinin
maksimum olduu sylenir.
yapan vergi oran t* ise ikinci trevin
200 = 10 L
L = 20
L = 20 deeri birinci mertebeden ksmi trevleri sfr yapan denklemlerden herhangi birinde yerine konursa
160 = 6 K + 2 L
160 = 6 K + 2 20
( )
160 = 6 K + 40
120 = 6 K
K = 20
(K, L) = (20, 20) sral ikillerinin optimal deerler olup

olmadna iliflkin ikinci trev testi yaplrsa
TC
(20, 20) = 6
TC (20, 20) = 4
LL
TC (20, 20) = TC (20, 20) = 2
KL
LK
KK
174
Matematiksel ktisat
TC KL 20, 20
TC KK 20, 20
( )
TC LK (20, 20)
H =
H = 6 4 2
( )
TC LL (20, 20)
2
) ( )
= 6 2
2 4
= 24 4 = 200
iken asaal minr TC KK 20, 20 = 60
olduundan bulunan deerler maksimum yapan deerlerdir. Firmann amac maliyetini minimum yapmak olduu iin bulunan deerler optimal deildir.
Sra Sizde 4
Fayda fonksiyonu U(X1, X2, X3) = 160X1 - 2X21 + 120X2
- 4X22 + 130X3 - 5X23 + 30 fleklinde verilen bireyin amac faydasn maksimum yapmaktr. Bu optimal deerler
afladaki flekilde belirlenir.
U
X1
U
X 2
U
X 3
= U1 = 160 4 X1 = 0
= U 2 = 120 8 X 2 = 0
= U 3 = 130
0 10 X 3 = 0
X1 =
X3 =
160
4
130
= 40, X 2 =
10
= 13
120
8
= 15
Birinci mertebeden ksmi trevleri sfr yapan tketim

miktarlar (X1, X2, X3) = (40, 15, 13) dr. Bu deerlerin
maksimum olup olmad test etmek iin Hessian matrisi oluflturulur ve asal minrlerinin iflaretine baklr.
H =
4 0
0
0 8
0
0
0 10
H1 = 40
H 2 = 4 0 = 4 8 0 0 = 320
0 8
H3 = H =
) (
(4 8 10) + (0 0 0) + (0 0 0)
)
(
((0 8 0) + (0 0 4) + (0 0 10))
H 3 = H = 3200
olduundan bulunan deerler bireyin faydasn maksimum yapar.
Bradley Teresa ve Patton Paul (2002), Essential

Second Edition, John Wiley&Sons Ltd., England.
Chiang Alpha C. ve Wainwright K. (2005),
Matematiksel ktisadn Temel Yntemleri, 4.
Baskdan eviri, Gazi Kitabevi, Ankara.
Dowling Edward T.(1992), Introduction to
Mathematical Economics, McGraw Hill,
Newyork.
Erdoan Kemal N. ve Alptekin Nesrin (2006), Lineer
Olmayan Programlama Problemleri, Anadolu
niversitesi Yaynlar, Eskiflehir.
Jacques I. (1999), Mathematics for Economics and
Business, Third Edition, Addison-Wesley, Newyork.
Klein Michael W. (2001), Mathematical Methods for
Economics, Second Edition, Addison Wesley,
Newyork.
McKenna C.J. ve Rees Ray (1992), Economics: A
Mathematical Introduction, Oxford University
Press Inc., Newyork.
Silberberg Eugene ve Suen Wing (2001), The Structure
of Economics: A Mathematical Analysis, Third
Edition, McGraw Hill, Newyork.
Simon Carl P. ve Blume Lawrence (1994), Mathematics
for
Economists,
First
Edition,
W.W.
Norton&Company, Newyork.
MATEMATKSEL KTSAT
Amalarmz
N
N
N
N
N

ktisadi fonksiyonlarda kstl optimizasyon kavramn aklayabilecek,
ki deiflkenli fonksiyonlarda kstl optimizasyon problemlerini zebilecek,
Kstl optimizasyon problemlerinde ama fonksiyonunun minumum mu
yoksa maksimum mu olduunu test edebilecek,
Tketicinin kst altnda fayda maksimizasyonu ve harcama minimizasyonu
salayan optimal tketim bileflimini bulabilecek,
Firmann kst altnda retim maksimizasyon ve maliyet minimizasyon problemlerini zebilecek
Anahtar Kavramlar
Kstl optimizasyon
Birinci dereceden koflullar
kinci dereceden koflullar
Lagrange fonksiyonu
Lagrange arpan
Snrlandrlmfl Hessian matrisi
Fayda maksimizasyonu
Maliyet minimizasyonu
indekiler
Matematiksel ktisat
Kstl
Optimizasyon
GRfi
KISITLI OPTMZASYON
OK DEfiKENL
FONKSYONLARDA KISITLI
OPTMZASYON
OK DEfiKENL OK KISITLI
FONKSYONLARDA
OPTMZASYON
KNC DERECEN KOfiULLAR
KISITLI OPTMZASYON LE
KTSAD UYGULAMALAR
Kstl Optimizasyon
GRfi
Sonsuz olan insan ihtiyalar karflsnda kaynaklarn kt olmas ou zaman bir seim yapmay gerektirir. Bu seim problemi ile bireyler, firmalar, kurumlar, hkmetler ksaca tm ekonomik birimler karfl karflya kalr. Yaplacak seim bazen
koflulsuz olacaktr. Koflullarn olmad durumda yaplan seime kstsz optimizasyon diyoruz. Eer bir firma maliyetlerini gz nnde bulundurmadan baflka
firmalarn piyasa girmesini engellemek iin, haslatn maksimize etmeyi amalyorsa, bu bir kstsz optimizasyondur. Kstsz optimizasyonun nasl yaplacan
bir nceki nitede inceledik.
Fakat iktisatta seim ou zaman kstlar altnda yaplmak zorundadr. Tketici
btesini ve rn fiyatlarn gz nnde bulundurup faydasn maksimize etmeyi
amalayacak, firma maliyetlerini gz nnde bulundurup retimini maksime etmeye alflacak, hkmetler enflasyonu ykseltmeden istihdam artrmay amalayacaktr. Tm bu rnekler bir amacn eflitli kstlar altnda gereklefltirilmesini gerektiren bir srece iflaret etmektedir. flte bir amacn belirli kstlar altnda gereklefltirilmesine kstl optimizasyon diyoruz. Burada optimizasyon bazen bir
maksimizasyon problemi olarak karflmza karken bazen de bir minimizasyon
problemi olarak karflmza kabilir. Tketici snrl btesi ile kendisine en fazla
fayday salayacak tketim bileflimini seerken bir kst altnda maksimizasyon
problemi ile karfl karflya iken, belirli bir retim miktarn en dflk maliyetle gereklefltirmek isteyen firmann karfl karflya kald problem ise bir minimizasyon
problemidir. Ama ister maksimizasyon, isterse minimizasyon olsun her iki durum
da belirli kstlar altnda zlen bir kstl optimizasyon problemidir.
Kstl optimizasyon matematiksel olarak ise bir fonksiyonu belirli kst ya da kstlar altnda minimum ya da maksimum yapan deerleri bulmak fleklinde tanmlanabilir. Optimizasyon problemlerine kst konmasnn temel amac iktisadn kt
kaynak problemini esas almaktadr. rnein bireylerin alflma-bofl zaman tercih
problemlerini zerken bir gnde 24 saat olduu ve bu 24 saatin 8 saatini uyuyarak geirecei kstn koymaz isek birey faydasn maksimize edecek alflma-bofl
zaman bileflimi seerken 16 saatten fazla alflmay tercih edebilecektir. Byle bir
sonu ise gerekle uyumsuz sonularnn ortaya kmasna neden olabilecektir.
Bir amacn belirli kstlar

altnda gereklefltirilmesine
kstl optimizasyon denir.
178
Matematiksel ktisat
KISITLI OPTMZASYON
Bir kstl optimizasyon problemi farkl flekilde zlebilir. Bunlar:
Yerine koyma metodu,
Toplam diferansiyel metodu ve
Lagrange arpan metodudur.
fiimdi srasyla bu metodu aklayalm.
Yerine Koyma Metodu le Kstl Optimizasyon

f (x, y) ama fonksiyonunu g (x, y) = k kst altnda optimize etmenin birinci yolu
kst ama fonksiyonu ierisine koymaktr. Bunun iin ncelikle kst fonksiyonundaki yyi, x ve knn bir fonksiyonu olarak yazmalyz:
g (x, y) = k
y = h (x, k)
(8.1)
(8.2)
fiimdi x ve knn bir fonksiyonu olarak yeniden dzenlenmifl kst ama fonksiyonuna koyarsak ama fonksiyonunu afladaki gibi yazabiliriz:
f (x, h (x, k))
(8.3)
Aslnda bu kstsz optimizasyondan baflka bir fley deildir. Eer yukardaki

fonksiyonun xe gre trevini alrsak I. dereceden koflullara ulaflabiliriz:
f ( x, h ( x, k ))
x
= f x + fh
h
=0
x
(8.4)
Kapal fonksiyon kuralndan faydalanrsak;

SIRA SZDE
SIRA SZDE
h
g
= x olur.
x
gy
D fi N E L M
(8.5)
D fi N E L M
Buradan I. dereceden koflullar:

S O SZDE
R U
SIRA
S O R U
fx
gSIRA SZDE
= x
fy
gy
D Dfi KNKEALT M
Kstl optimizasyonda yerine
koyma metodu, problemi
SIRA
kstsz
optimizasyon
S O SZDE
R U
problemine dnfltrr.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
NTERNET
D DfiKNKEAL T M
olacaktr. Eflitlik (8.6)da verilen birinci dereceden koflullar salayan x ya da y ifadesi kst fonksiyonunda
yerine konulmak suretiyle, ama fonksiyonunu g (x, y) =
SIRA
S O RSZDE
U
k kst altnda
optimize
eden x* ve y * kritik deerleri bulunabilir.
N N
Bu nitede AMALARIMIZ
incelenen
D K K A T kstl optimizasyon problemlerinde kst fonksiyonu bir eflitlik durumundadr. Kstn eflitlik olmad durumlar bu kitabn ama ve kapsamn aflmaktadr.
N N
RNEK1
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
(8.6)
SIRA SZDE
Kst fonksiyonun
olduu durumlar iin Chiang ve Wainwright (2005)e baklabilir.
K T eflitsizlik
A P
f(x, y) = xyAMALARIMIZ
ama fonksiyonunu g(x, y) = 4x+2y=40 kst altnda yerine koyma metodu ile optimize
T E L E V Z Yediniz.
ON
zm 1: nce kst fonksiyonunu y cinsinden yazalm:
K T A P
Kst: g (x, y) = 4x + 2y = 20
NTERNET
y = h (x, k) = 20 - 2x
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
8. nite - Kstl Optimizasyon
179
fiimdi bu kst fonksiyonun ama fonksiyonunda yerine yazalm:
f ( x, y) = f ( x, h ( x, k )) = x [ 20 2 x ]
fiimdi yukardaki kst ieren ama fonksiyonunu optimize edelim:
f ( x, h ( x, k ))
x
= 20 4 x = 0
x* = 5 bulunur.
Bu deeri y = h (x, k) = 20 - 2x fonksiyonunda yerine koyarsak:
y * = 10 olur.
x* ve y * deerleri veri iken, fonksiyonun deeri:
f (x, y) = x* y* = 50 bulunur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Bulunan kritik deerlerin ama fonksiyonunu minumum mu yoksa maksimum

mu yaptn II. dereceden koflullarn inceleyerek syleyebiliriz:
f ( x, h ( x, k ))
2
x 2
= 4 < 0 maksimum.
Kstsz optimizasyonda II. Dereceden koflullar iin bu kitabn 7. nitesini

D K K Ainceleyiniz.
T
Toplam Diferansiyel Yaklaflm le Kstl Optimizasyon

SIRA SZDE
N N
Ama fonksiyonunu bir kst altnda optimize etmenin bir dier yolu toplam diferansiyel metodudur. Bu yaklaflmda hem ama fonksiyonununSIRA
hemSZDE
de kstn topAMALARIMIZ
lam diferansiyeli alnp eflanl olarak zlmesi gerekir.
Yine ama fonksiyonumuz f (x, y) ve kst fonksiyonumuz g (x, y) = k olsun.
D fi N E L M
Her iki fonksiyonun toplam diferansiyeli flyle yazlabilir:
df = fxdx + fydy
dk = gxdx + gydy = 0
K T A P
S O R U
(8.7)
(8.8)
TELEVZYON
g
dy = x dx
gy
yazlabilir.
Eflitlik (8.9)daki ifadeyi eflitlik (8.7)de yerine koyarsak;
g
df = f x x f y dx
gy
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
N N
(8.9)
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
(8.10)
olur. Birinci dereceden koflullarn salanabilmesi iin df = 0 olmas gerekir. Bu koflulun salanabilmesi iin ise:
NTERNET
SIRA SZDE
TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
k bir sabit olduundan kst fonksiyonunun toplam trevi sfra eflittir.
Yukardaki ikinci eflitlikten;
DKKAT
TELEVZYON
NTERNET
180
f (x, y) ama fonksiyonunun
g (x, y) = k kst altnda
optimizasyonu iin gerekli
birinci dereceden koflullar
f
x = g x
eflitlii ile
f
y g y
salanmaktadr.
RNEK 2
Matematiksel ktisat
fx
g
= x
fy
gy
(8.11)
olmas gerekir.
Bir nceki optimizasyon metodunda olduu gibi birinci dereceden koflullar
salayan x yada y ifadesi kst fonksiyonunda yerine konulmak suretiyle ama
fonksiyonunu g (x, y) = k kst optimize eden x* ve y* deerleri bulunabilir.
f (x, y) = xy2 ama fonksiyonunu g (x, y) = 4x + 5y = 600 kst altnda optimize
ediniz.
zm 2: Ama ve kst fonksiyonunun I. dereceden koflullar eflitlik (8.11) verilmiflti. Buna gre:
fx
g
= x
fy
gy
fx = y2
gx = 4
fy = 2xy
gy = 5tir.
Bunlar yerlerine koyarsak:

4
y2
= olur.
2 xy 5
8
5
y ya da y = x bulunur. Bu x ve y deerlerinden herhangi bi5
8
ri kst fonksiyonunda yerine konursa:
Buradan x =
g (x, y) = 4x + 5y = 600
8
= 4 x + 5 x = 600
5
x* = 50 olur.
y=
8
x olduuna gre:
5
y* = 80 bulunur.
Lagrange arpan Metodu le Kstl Optimizasyon

f (x, y) ama fonksiyonunu g (x, y) = k kst altnda optimize etmek iin Lagrange
arpan () metodundan da faydalanlabilir. Aslnda bu metot iktisatta kstl optimizasyon problemlerinin zmnde kullanlan en yaygn metodtur. Nedeni ise
dier iki metoda gre nemli bir stnlnn olmasdr. Bu metotla yaplan zmlerin zellii ama fonksiyonunu bir ya da birden fazla kst altnda optimize
eden deiflkenlerin deerleri ile birlikte, ksttaki deiflimin amaca etkisini gsteren
Lagrange arpann da veriyor olmasdr. Her ne kadar amacn ksttaki deiflime
duyarlln dier iki metotta da hesaplamak mmkn olsa da Lagrange arpan
metodunda bunu dorudan veriyor olmas bir stnlk olarak grlebilir.
181
Lagrange metodu ile optimizasyon iin:

1. ncelikle kst sfra eflitlenir: k - g (x, y) = 0
2. Sonra kst Lagrange arpan ile arplr ve Lagrange fonksiyonu oluflturulur:
L (x, y, ) = f (x, y) + ) {k - g (x, y)}
(8.12)
Yukardaki eflitlikte L (x, y, ) Lagrange fonksiyonunu, f (x, y) ama fonksiSIRA SZDE

yonunu ve g (x, y) kst temsil etmektedir. Lagrange fonksiyonundaki
kst sfra
eflit olduundan, {k - g (x, y)} terimi de sfra eflittir. Dolaysyla aslnda Lagrange fonksiyonu ama fonksiyonunun ta kendisidir.
D fi N E L M
3. Fonksiyonu optimize eden x, y ve deerlerini bulabilmek iin ilk nce
Lagrange fonksiyonunun birinci dereceden trevleri alnr ve sfra eflitlenir.
S O R U
Daha sonra elde edilen denklemler eflanl zmlenir ve deerler bulunur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Lagrange fonksiyonuna kstn {k - g (x, y)} ya da {g (x, y) - k} fleklinde

D K K A Tyazlmas sonucu deifltirmeyecektir. Bu sadecenn iflaretini deifltirecektir.
SIRA SZDE
Yukardaki aklanan 3 aflamal optimizasyon sreci flyledir:

L (x, y, ) = f (x, y) + {k - g (x, y)}
L
=
x
L
Ly
=
y
Lx
fx gx = 0
fy gy = 0
L
= k g ( x, y ) = 0
AMALARIMIZ
K T A P
Birinci dereceden koflullar.
TELEVZYON
N N
(8.13)
AMALARIMIZ
(8.14)
TELEVZYON
NTERNET
fy
fx
=
gx
gy
SIRA SZDE
K T A P
Yukardaki birinci dereceden koflullar eflanl olarak zlrse:

=
DKKAT
NTERNET
(8.15)
olur ve bu eflitlikten elde edilecek bir x ya da y deeri L fonksiyonunda yerine

konarak ama fonksiyonunu verilen kst altnda optimize eden x, y ve deerleri bulunabilir.
fiimdi konunun anlafllmas iin bir rnekle inceleyelim.
f (x, y) = 8x2 + 6xy + 12y2 ama fonksiyonunu g (x, y) = x + y = 70 kst altnda
optimize ediniz.
zm 3: Bu optimizasyon problemini zmek iin ncelikle kst fonksiyonunu sfra eflitleyip sonra Lagrange fonksiyonu oluflturmalyz.
L (x, y, ) = 8x2 + 6xy + 12y2 + (70 - x - y)
flimdi her bir deiflken iin I. derecen ksmi trevleri alarak, birinci dereceden koflullar bulalm:
RNEK 3
182
Matematiksel ktisat
L
= 16 x + 6 y = 0
x
L
Ly
= 6 x + 24 y = 0
y
Lx
L
= 70 x y = 0
10 x = 18 y x =
= 16 x + 6 y = 6 x + 24 y
9
5
y yada y = x
5
9
fiimdi bulduumuz x ya da y deerini L fonksiyonunda yerine koyalm.
5
70 x x = 0
9
bu eflitlii x iin zersek;
x* = 45 bulunur.
Bulduumuz bu x deerini y =
5
x fonksiyonunda yerine koyarsak;
9
y* = 25 olur.
Son olarak bu x ve y deerlerini kullanarak y hesaplayabiliriz:
= 16x+6y = 6 * 45 + 24 * 25
* = 870 bulunur.
Sonu olarak f (x, y) ama fonksiyonunu optimize eden ve toplam 70 olan x,
y ve deerleri:
x* = 45 ; y* = 25 ve * = 870tir.
Bu deerler ama fonksiyonunu optimize eden deerlerdir. Dolaysyla ama
fonksiyonunun maksimumda m yoksa minimumda m olduu ile ilgili bir bilgiye
henz sahip deiliz. Bunun iin fonksiyonun ikinci dereceden koflullarn incelemek gerekecektir.
Lagrange arpannn Anlam

Lagrange arpan (), ama
fonksiyonunun kst
fonksiyonundaki deiflime
duyarlln ler.
d [ ama ]
Lagrange arpan ( ) =
d [ kst ]
Kstl optimizasyon problemindeki Lagrange arpan amacn ksttaki deiflime duyarlln lmektedir. Dolaysyla Lagrange arpan ama ile kst arasndaki marjinal iliflkinin fliddetini ler.
Lagrange arpan () =
d [ ama ]
d [ kst ]
Lagrange arpan iktisatlar iin son derece nemlidir. Zira karfl karflya kalnan probleme gre Lagrange arpanna farkl anlamlar yklemek mmkn olacaktr. rnein tketicinin bte kst altndaki fayda maksimizasyon probleminde, harcamann marjinal faydasna iflaret ederken, bir firmann belirli bir retim
kotas altndaki maliyet minimizasyon probleminde ise retimin marjinal maliyetini gsterecektir.
183
SIRA SZDE
rnek 1de kstn deeri 70ten 71e ykselirse ama fonksiyonunun
deeri ne kadar
deiflir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
OK DEfiKENL FONKSYONLARDA KISITLI

OPTMZASYON
Ama ve/veya kst fonksiyonlarndaki deiflken saysnn ikiden fazla olduu durumlarda da Lagrange metodunu kullanarak kstl optimizasyon problemlerini
KKAT
zmek mmkndr. Varsayalm ki n deiflkenli olan bir amaDfonksiyonumuz;
f (x1, x2, ......., xn)
SIRA SZDE
ve yine n deiflkenli bir kst fonksiyonumuz

g (x1, x2, ......., xn) = k
AMALARIMIZ
(8.16)
N N
(8.17)
olsun.
Bu durumda Lagrange fonksiyonu ve optimizasyon iin gerekli
I. dereceden
K T A P
koflullar afladaki gibi olacaktr:
L (x1, x2, ....., xn, ) = f (x1, x2, ......., xn) + {k - g (x1, x2, ......., xn)}
TELEVZYON
L
= f x1 g x1 = 0
x1
Lx1
Lx2
Lxn
L
L
= f x2 g x2 = 0
x2
.
.
L
= f xn g xn = 0
xn
L
= k g ( x1 , x2 ,......., xn ) = 0
(8.18)
NTERNET
Birinci dereceden koflullar. (8.19)
Yukardaki birinci dereceden koflular eflanl olarak zlrse:

=
f x1
gx1
f x2
g x2
= ........ =
f xn
g xn
(8.20)
Eflitlik (8.20)den anlaflld zere, ok deiflkenli fonksiyonlarn kstl optimizasyon zm iki deiflkenli fonksiyonlardan ok farkl deildir.
OK DEfiKENL OK KISITLI FONKSYONLARDA

OPTMZASYON
Kstl optimizasyon problemlerinde Lagrange arpan metodu bir ama fonksiyonunun fakat birden fazla kstn olduu durumlarda da kullanlabilir. Byle bir durumda kst kadar Lagrange arpan olacaktr. Yine varsayalm ki n deiflkenli bir
ama fonksiyonumuz;
f (x1, x2, ......., xn)
ve n deiflkenli iki farkl kst fonksiyonumuz olsun.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
184
Matematiksel ktisat
g (x1, x2, ......., xn) = k

z (x1, x2, ......., xn) = m
Bu durumda Lagrange fonksiyonu ve birinci dereceden koflullar afladaki gibi
olacaktr:
L (x1 , x2 , ....., xn ,1 ,2 ) = f ( x1 , x2 ,......., xn ) + 1 {k g ( x1 , x2 ,......., xn )}

+2 {m z ( x1 , x2 ,......., xn )}
Lx1
Lx2
L
= f x1 1gx1 2 z x1 = 0
x1
L
= f x2 1gx2 2 z x2 = 0
x2
.
.
Lxn
L1
L2
L
= f xn 1gxn 2 z xn = 0
xn
L
= k g ( x1 , x2 ,......., xn ) = 0
1
L
= m z ( x1 , x2 ,......., xn ) = 0
2
(8.21)
Birinci dereceden koflullar. (8.22)
Yukardaki denklem sistemi eflanl olarak zlrse sz konusu kstlar altnda

ama fonksiyonunu optimize eden x1*, x2*,......, xn* , 1*, 2* deerlerine ulafllabilir.
KNC DERECEDEN KOfiULLAR

Kstl optimizasyon problemlerinde elde edilen sonular her ne kadar ama fonksiyonunu optimize eden deerleri verse de aslnda bulunan noktann fonksiyonun
o kst altnda bir maksimumda m yoksa minimumda m olduu hakknda bilgi
vermez. Bunun iin oluflturulan Lagrange fonksiyonunun ikinci dereceden koflullarnn incelenmesi gerekmektedir. Bunun iin snrlandrlmfl Hessian matrisini
oluflturup oluflturulan matrisin negatif mi yoksa pozitif mi belirli olduunu arafltrmak gerekmektedir.
f (x, y) ama fonksiyonunu g (x, y) = k kst altnda optimize etmek iin oluflturulan Lagrange fonksiyonunun
L (x, y, ) = f (x, y) + {k - g (x, y)}
(8.23)
snrlandrlmfl Hessian Matrisi afladaki gibidir:

0
gx
gy
H = gx
Lxx Lxy
gy
Lyx Lyy
Lxx Lxy
yada H = Lyx
gx
gx
Lyy
gy
gy
(8.24)
Dikkat edilirse bu aslnda normal ikinci dereceden trevlerden oluflan Hessian

matrisin, kst fonksiyonunun birinci dereceden trevleri ile snrlandrlmfl hlidir.
Kst altnda optimize edilmifl ama fonksiyonunun minimum mu yoksa maksimum mu olduunu belirlemek iin, snrlandrlmfl Hessiann asal minrlerine
bakmak gerekir.
Snrlandrlmfl Hessiann btn asal minrleri negatifse, yani:
H2 < 0, H3 < 0,.....,Hn < 0 ise, snrlandrlmfl Hessian pozitif belirlidir. Pozitif belirli Hessian Lagrange fonksiyonunun, dolaysyla ama fonksiyonunun, minimum da olduunu gsterir.
Eer asal minrler pozitiften bafllayarak iflaret deifltiriyorsa yani
H2 > 0, H3 < 0, H4 > 0,....., (-1)n H > 0 ise snrlandrlmfl Hessian negatif belirli ve Lagrange fonksiyonu maksimumda demektir.
Eflitlik (8.24)te verilen snrlandrlmfl Hessian matrisinde, snrlandrlan asal
minr 2X2 boyunda olduundan, minimum ya da maksimum iin ikinci asal minre bakmak yeterli olacaktr. Dier bir ifade ile ama;
H2 = H > 0 ise maksimum
H2 = H < 0 ise minimum olur.

ok deiflkenli ve/veya ok kstl optimizasyon problemlerinde ikinci dereceden koflullarn incelenmesi bu kitabn ama ve kapsamn aflmaktadr.
KISITLI OPTMZASYON LE KTSAD

UYGULAMALAR
ktisadi hayatta kt kaynaklar karflsnda sonsuz ihtiyalarn varl hemen hemen
birok iktisadi sorunun bir kst altnda zm, dier bir deyiflle, kstl optimizasyonu gerektirir. Tketicinin fayda maksimizasyon problemi, bireylerin alflma-bofl
zaman tercihi, firmann kapasite kst altnda kr maksimizasyon problemi, girdi fiyatlar sabit ve firmann finansman olanaklar snrl iken retimin maksimize edilmesi ya da belirli bir retim dzeyinin en dflk maliyetle gereklefltirilmesi ve
bunlara benzer birok iktisadi mesele kstl optimizasyon teknikleri kullanlarak
zlebilir. Biz burada bunlardan sadece en sk karfllafllan optimizasyon problemlerini ele alp okuyucularn kstl optimizasyon tekniklerini tm iktisadi problemlere uygulamalarn bekliyor olacaz. fiimdi bu rnekleri ksaca inceleyelim.
Tketicinin Fayda Maksimizasyonu

Hemen hemen birok iktisat teorisi kitabnda karflnza kacak ilk kstl optimizasyon problemi tketicinin fayda maksimizasyon problemidir. Tketicinin tkettii
mallarn fiyatlar veri ve bu mallara harcayacak finansman olanaklarnn belirli bir
snr var iken, tketicinin problemi faydasn maksimize etmektir. Konuyu basitlefltirebilmek iin tketicinin x ve y gibi iki mal tkettiini ve bu mallar Px ve Py
fiyatlarndan satn alabildiini varsayalm. Tketicinin faydas tkettii mallarn
miktarnn bir fonksiyonu olduuna gre tketicinin fayda fonksiyonunu, yani
ama fonksiyonunu flyle yazabiliriz.
U = U (x, y)
(8.25)
185
Snrlandrlmfl Hessiann
btn asal minrleri
negatifse yani {H 2 < 0,
H 3 < 0,....., H n < 0} ise

ama fonksiyonu
minimumdadr.
Snrlandrlmfl Hessiann
asal minrleri pozitiften
bafllayarak iflaret
deifltiriyorsa {H 2 > 0,
H 3 < 0, H 4 > 0 ,.....,
(-1)n H > 0} ama

fonksiyonu maksimumdadr.
186
Matematiksel ktisat
Tketicinin btesini M ile gsterirsek, tketicinin bte fonksiyonunu, yani kst fonksiyonunu da, afladaki gibi yazabiliriz:
M = PxX + PyY
(8.26)
Bu durumda tketicinin problemi afladaki gibi olacaktr:

maksimize et: U = U (x, y)
kst:
M = PxX + PyY
Yukardaki problemi yerine koyma ya da toplam diferansiyel yada Lagrange metotlarndan herhangi biri ile zmek mmkn olsa da Lagrange metodunun
daha nce bahsettiimiz stnl nedeni ile tketicinin optimizasyon problemini Lagrange metodu ile zelim:
Bunun iin nce Lagrange fonksiyonunu oluflturup I. dereceden koflullar bulalm:
L(x, y, ) = U ( x, y) + ( M Px x Py y)
L U
=
Px = 0
x
x
L U
=
Py = 0
Ly
y
y
Lx
(8.277)
(8.28)
(8.29)
L
= M Px x Py y = 0
(8.30)
Yukardaki eflitlik (8.28) ve (8.29)dan:

=
Bir maln tketilen son
biriminin tketiciye
salad faydaya o maln
marjinal faydas denir.
Dolaysyla x malnn
marjinal faydas
MU x = U
ve y malnn marjinal
faydas
dr.
MU = U
y
x =
Px
(8.31)
Py
U
Aslnda U
x ve y mallarnn marjinal faydalarndan baflka bir
x ve
y
fley deildir. x ve y mallarn marjinal faydalarn MU x = U ve MU y = U y
x
ile gsterirsek
Eflitlik (8.31) flyle yazlabilir:
MU y
MU x
=
Px
Py
(8.32)
Eflitlik (8.32)den bulunacak x ya da y ifadesi Lda yerine konularak tketicinin bte kst altna faydasn maksimize eden x* ve y* mal talep miktar (ya da
fonksiyonlarn), yani tketicinin optimal tketim bileflimi bulmak mmkndr.
Yukarda bulunan sonuca tketicinin fayda optimizasyonu veya tketici
dengesi denir ve flu flekilde yorumlanr: ki mal tketen bir tketicinin mevcut
bte kst altnda faydasn maksimize edebilmesi iin mallarn marjinal faydalarnn fiyatlarna oran birbirine eflit olmas gerekir. Bu tketicinin mallara harcad
son liralarn marjinal faylarnn birbirlerine eflit olmas anlamna gelir.
Eflitlik (8.32)de gsterilen tketici dengesi flu flekilde de yazlabilir:
MU x
P
= x
MU y
Py
(8.33)
187
ki mal tketen bir tketicinin bu iki maldan salad marjinal faydalarn birbirine oranna marjinal ikame oran (MRS) denir. Bu durumda yukardaki eflitlik;
MU x
P
= MRSyx = x
MU y
Py
(8.34)
fleklini alr. Eflitlik (8.34) mallar arasndaki MRSnin fiyat oranna eflit olmas demektir ki, tketicilerin tercihlerini yanstan farkszlk erinin eimi ile tketicinin
bte kstn gsteren bte dorusunun eiminin birbirine iflit olmasndan baflka
bir fley deildir.
Son olarak, Tketicinin faydasn bte kst altnda maksimize ederek elde dilen talep fonksiyonalarna baya (Marshalgil) talep fonksiyonlar denir. Baya
talep fonksiyonlar talep miktarn tketicin geliri ve mallarn fiyatlarnn bir fonksiyonu olarak ifade eder. x ve y mallar baya talep fonksiyonlar afladaki gibi
yazlabilir:
ki mal tketen bir

tketicinin bu iki maldan
salad marjinal
faydalarn birbirine oranna
Marjinal kame Oran (MRS)
denir:
MRS yx =
MU x
MU y
X mal baya talep fonksiyonu: X*M = X (Px, Py, M)

Y mal baya talep fonksiyonu: Y*M = Y (Px, Py, M)
Fayda fonksiyonu U (x, y) = x 0,5 y 0,3 biiminde olan bir tketici, x maln 10 T, ve
y maln 3 Tden satn almaktadr. Bu iki mal iin harcayabilecei toplam 400 Tsi
olan bu tketicinin faydasn maksimize eden optimal tketim bileflimini bulunuz. Bulunan tketim bilefliminin fayday maksimum yapp yapmadn kontrol
ediniz.
zm 4: Bu problemi zebilmek iin ncelikle tketicinin kst fonksiyonunu (bte kstn) oluflturmak gerekir. Yukarda verilen bilgilere gre tketicinin
bte kst flyle yazlabilir:
M = Pxx + Pyy 400 = 10x + 3y
Bu durumda tketicinin problemi:
Maksimize et: U (x, y) = x0,5 y0,3
kst:
400 = 10x + 3y
Fayda optimizasyon probleminin zm iin gerekli Lagrange fonksiyonu ve

I. dereceden koflullar afladaki gibi olacaktr:
L ( x, y, ) = x 0, 5 y 0, 3 + ( 400 10 x 3y)
L
= 0, 5 x0, 5 y 0, 3 10 = 0
x
L
Ly
= 0, 3x 0, 5 y0, 7 3 = 0
y
Lx
L
= 400 10 x 3y = 0
0, 5 x0, 5 y 0, 3 0, 3x 0, 5 y0, 7
=
10
3
1
x = y ya da y = 2 x bulunur.
2
RNEK 4
188
Matematiksel ktisat
bulunan x yada y ifadesini Lda yerine koyarsak:

400 - 10x - 3 (2x) = 0
x* = 25
y* = 50
0.03 bulunur.
Sonu olarak bu tketici, rn fiyatlar ve btesi veri iken, eer x malndan 25
ve y malndan 50 birim tketirse faydas maksimum olmaktadr. Bu tketim bilefliminin tketicinin faydasn maksimum yapp yapmad snrlandrlmfl Hessiana
bakarak teyit edebiliriz.
Lxx = -0,25x -1,5 y 0,3
Lxy = -0,15x -0,5 y -0,7
Lyy = -0,21x 0,5 y -1,7
Lyx = -0,15x -0,5 y -0,7
0
H = gx
gy
gx
gy
Lxx Lxy
0
H = 10
Lyx Lyy
10
0, 25 x
1, 5 0, 3
0, 5 0, 7
0, 15 x
0, 15 x
0, 5 0, 7
0, 21x
0, 5 1, 7
H2 = [-10 (-2,1x 0,5 y -1,7 - 0,45x -0,5 y -0,7)] + [3 (-1,5x -0,5 y -0,7) + 0,75x -1,5 y 0,3]
H2 = 21x 0,5 y -1,7 + 0,45x -0,5 y -0,7 - 4,5x -0,5 y -0,7 + 2,25x -1,5 y 0,3
H2 = 21x 0,5 y -1,7 + 2,25x -1,5 y 0,3 > 0
H2 = H > 0 olduu iin snrlandrlmfl Hessian negatif belirlidir. Dolaysyla fayda (U) maksimize edilmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SZDE II. Snf rencisi Zarife, kahvaltsn her gn yurtta yaparken, Yurtta kalanSIRA
niversite
le ve akflam yemeklerini okul yemekhanesinde veya dflarda lokantada yemektedir. Zarifenin bir aylk le ve akflam yemekleri iin ayrd btesi T180dir. Bir n yemein
D fi N E L M
okul yemekhanesindeki fiyat PY= T3 iken lokantada yemenin maliyeti PL= T6dir. Her
ayn 5 gnn ailesinin yannda geiren Zarifenin fayda fonksiyonu aflada verilmektedir.
S Ogn
R Uolarak hesaplanmfltr. Dolaysyla, Zarife her gn iki n olmak ze(Not: Bir ay 30
re toplam 25 gn-50 n yemekhane veya lokantada yemek yemesi gerekmektedir):
K K=A TY0,5 L0,25
FAYDA = U (Y,D L)
Y: Okul yemekhanesinde yenilen yemek.

SIRA
SZDEyemek.
L : Lokantada
yenilen
N N
Zarifenin T180lik yemek btesi ile faydasn maksimize edebilmesi iin, le ve akflam
AMALARIMIZ
yemeklerinin
kan okul yemekhanesinde, kan lokantada yemelidir?
Tketicinin Harcama Minimizasyonu
T A P faydasn maksimize etmeyi amalamayabilir. Bazen de belirli

Tketici herK zaman
bir fayda dzeyine minimum harcamayla ulaflmay hedefleyebilir. Byle bir durumda ama fonksiyonu tketicinin bte fonksiyonu iken, kst fonksiyonu fayda
T E olacaktr.
LEVZYON
fonksiyonu
NTERNET
189
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ki mal tketen bir tketicinin bte fonksiyonu M = Pxx + Pyy ve fayda fonksiyonu U = U (x, y) ise, tketicinin problemi;
D fi N E L M
Minimize et: M = Pxx + Pyy
Kst:
U = U (x, y)
D fi N E L M
S O R U
S O R U
D K K gstermektedir.
AT
Faydann (U) zerindeki tire iflareti tketicinin faydasnn sabit olduunu
DKKAT
Harcama minimizasyonu durumunda Lagrange fonksiyonu

afladaki gibi
SIRA SZDE
olacaktr:
L (x, y, ) = Pxx + Pyy + (U - U (x, y))

(8.35)
AMALARIMIZ
L
U
= Px
=0
x
x
L
U
= Py
=0
Ly
y
y
Lx
L
= U U ( x , y) = 0
Py
Px
=
=
U
U
x
y
N N
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
(8.36)
K T A P
(8.37)
TELEVZYON
TELEVZYON
(8.38)
(8.39))
NTERNET
NTERNET
Eflitlik (3.39) aslnda tketicinin fayda maksimizasyon problemindeki denge

koflulundan (eflitlik 8.32) baflka bir fley deildir:
MU y
MU x
=
Px
Py
(8.40)
O zaman buradan flu sonu karlabilir. Tketicinin belirli bir fayda dzeyine
en dflk harcama ile eriflebilmesi iin tkettii mallarn marjinal faydalarnn fiyatlarna oran birbirine eflit olmaldr.
Eflitlik (3.40) yeniden dzenlenirse tketicinin harcama minimizasyonu iin gerekli koflul afladaki gibi olacaktr.
MU x
P
= MRSyx = x
MU y
Py
(8.41)
Tketici ister belirli bir bte ile faydasn maksimize etmek istesin, isterse belirli bir fayda dzeyine minimum harcama ile ulaflmay hedeflesin, her iki durumda da mallarn marjinal faydalarnn fiyatlarna orannn birbirlerine eflit olmas yada MRSnin fiyat oranna eflit olmas gerektii sonucu karlabilir.
Tketicinin hem fayda maksimizasyon hem de harcama minimizasyon problemlerinde optimum tketim bileflimini belirleyen denge koflullar ayn olmakla birlikte talep fonksiyonlar farkldr. Tketicinin belirli bir fayday en dflk harcama ile
elde etmesini salayacak talep fonksiyonlar, mallarn fiyatlar ile birlikte tketicinin
fayda dzeyinin bir fonksiyonudur ve Hicksgil talep fonksiyonu olarak adlandrlr.
Dolaysyla x ve y mallarnn Hicksgil talep fonksiyonlar afladaki gibidir:
x mal Hicksgil talep fonksiyonu: X*H = X (Px, Py, U)
y mal Hicksgil talep fonksiyonu: Y*H = Y (Px, Py, U)
ki mal tketen bir tketici

ister belirli bir bte ile
faydasn maksimize etmek
istesin, isterse belirli bir
fayda dzeyine minimum
harcama ile ulaflmay
hedeflesin, her iki durumda
da mallarn marjinal
faydalarnn fiyatlarna oran
birbirine eflit olmaldr. Yani
tketici optimumu iin
gerekli koflul
MU x
Px
MU x
MU y
MU y
yada
Py
= MRS yx =
Px
Py
tir.
190
Matematiksel ktisat
Firmalarda Kstl Optimizasyon

Tpk tketiciler gibi firmalar da faaliyetleri ile ilgili kararlar alrlarken eflitli kstlarla karfl karflya kalr. Dolaysyla firmalar faaliyetleri ile ilgili olarak aldklar kararlarda bir ya da birka kst altnda belirli bir hedefe ulaflmak iin optimal zm
yolunu bulmaya alflr. Firmalarn karfl karflya kald en temel kstl optimizasyon problemlerinden bazlar flyle sralanabilir:
Belirli bir retim dzeyini en dflk maliyetle gereklefltirmek,
Faktr fiyatlar ve retim teknolojisi veri iken, maksimum retimi salayacak
faktr bileflimini (faktr talebini) belirlemek,
Kapasite kst altnda krn maksimize etmek.
Aslnda yukardaki problemlere daha birou eklenebilir. zellikle firmann rekabet dereceleri farkl piyasalarda faaliyette bulunduu gz nnde bulundurulursa firmalar rakip firmalarn da kararlarn ve tepkilerini dikkate almalar gereken
fakl optimizasyon problemleri ile karfl karflya kalabilir. Fakat bu nitede firmalarn karfl karflya kaldklar en temel kstl optimizasyon problemlerinden ikisi olan
maliyet minimizasyonu ve retim maksimizasyonundan bahsedilecektir.
Maliyet Minimizasyonu
Firmalar ou zaman krlarn maksimize edebilmek iin belirli bir retimi en dflk maliyetle gereklefltirmeyi hedefler. Emek (L) ve sermaye (K) olmak zere iki
girdi kullanan bir firmann retim fonksiyonu afladaki gibi olsun.
q = q (K, L)
(8.42)
Bu firmann sermayeyi PK ve emei PL fiyatlarndan satn aldn varsayarsak o

zaman toplam maliyet fonksiyonunu flyle yazabiliriz:
TC = PKK + PLL
(8.43)
Eer firmann amac belirli bir retim dzeyini en dflk maliyetle gereklefltirmekse, o zaman firmann problemi afladaki gibi yazlabilir.
minimize et: TC = PKK + PLL
kst:
q = q (K, L)
Bu problemin zm iin Lagrange fonksiyonu ve I. dereceden koflullar afladaki gibi olacaktr:
L (K, L, ) = PKK + PLL + (q - q (K, L))

L
q
= PK
=0
K
K
L
q
= PL
=0
LL
L
L
L
= q q (K , L) = 0
L
P
P
= K = L
q
q
K
L
LK
(8.44)
(8.45)
(8.46)
(8.47)
(8.488)
191
(sermayenin marjinal fiziki rn) ve

K = MPK
jinal fiziki rn) olduundan;
Eflitlik (8.48) flyle yazlabilir:
= MPL (emein mar-
MPL
P
= L
MPK
PK
(8.49)
Faktrlerin marjinal fiziki rnlerinin oran fakatrleraras marjinal teknik ikame oranna (MRTS) eflit oluundan;
MPL
P
= MRTS = L olur.
MPK
PK
(8.50)
Eflitlik (8.50)de bulunan firmann optimizasyon koflulu, firmann maliyet minimizasyonunu salayan optimal retim faktr talep fonksiyonlarn verecektir.
Sermayeyi PK = T20 ve emei PL = T5den satn alan bir firmann retim
fonksiyonu q =
SIRA SZDE
10K 0,5 L 0,5dir. Firma ald 3600 birimlik siparifli en ucuz maliyetle gereklefltirebilmek
iin her bir faktrden ka birim satn almaldr?
D fi N E L M
retimde iki faktr kullanan

ve belirli bir retim dzeyini
en dflk maliyetle
gereklefltirmek isteyen bir
firma retimde kulland
faktrlerin marjinal fiziki
verimlerinin orann (MRTS)
faktrlerin fiyat oranna
eflitlemelidir.
MPL
= MRTS =
MPK
O R U
Firmalarn ska karfllafltklar bir baflka optimizasyon problemi,S snrl
parasal olanaklarla, yani snrl sermaye ile retimlerini maksimize etmeleridir. Aslnda bu
problem maliyet minimizasyon probleminin tersidir. Bu optimizasyon
D K K A T probleminde firmann ama fonksiyonu retim fonksiyonu iken, kst maliyet fonksiyonudur. Firmann kstl retim maksimizasyon problemi afladaki gibi yazlabilir.
maksimize et: q = q (K, L)

kst:
TC = PKK + PLL
AMALARIMIZ
S O R U
DKKAT
N N
Firmann maliyet kst altnda retiminin maksimize edilmesi iin Lagrange

fonksiyonunu
SIRA SZDE
K T A P
yaznz ve I. derecen koflullarn sonucu olan firma dengesini bulunuz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
retim Maksimizasyonu
SIRA SZDE
PL
PK
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
D fi N E L M
TELEVZYON
TELEVZYON
S O R U
S O R U
NDT EK RK NAETT
NDT EK RKNAETT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
192
Matematiksel ktisat
zet
N
A M A
N
A M A
ktisadi fonksiyonlarda kstl optimizasyon kavramn aklamak

Sonsuz olan insan ihtiyalar karflsnda kaynaklarn kt olmas bir seim yapmay gerektirir. Bu
seim problemi ile bireyler, firmalar, kurumlar,
hkmetler ksaca tm ekonomik birimler karfl
karflya kalacaktr. Bir amacn belirli kstlar altnda gereklefltirilmesine kstl optimizasyon
diyoruz. Burada optimizasyon bazen bir maksimizasyon bazende bir minimizasyon problemi
olarak karflmza kabilir.
ki deiflkenli fonksiyonlarda kstl optimizasyon
problemlerini zmek
f (x, y) gibi ama fonksiyonunu g (x, y) = k kst altnda optimize etmek iin farkl metot kullanlabilir. Bunlar: yerine koyma, toplam diferansiyel ve Lagrange arpan () metodudur. Lagrange arpan metodu iktisatta kstl optimizasyon problemlerinin zmnde kullanlan en
yaygn metottur. Nedeni ise dier iki metoda gre nemli bir stnlnn olmasdr. Bu metotla yaplan zmlerin zellii ama fonksiyonunu bir ya da birden fazla kst altnda optimize
eden deiflkenlerin deerleri ile birlikte ksttaki
deiflimin amaca etkisini gsteren Lagrange arpann da veriyor olmasdr. Her ne kadar amacn ksttaki deiflime duyarlln dier iki metotta da hesaplamak mmkn olsa da Lagrange
arpan metodunun bunu dorudan veriyor olmas bir stnlk olarak grlebilir. ki deiflkenli ama ve kst fonksiyonlarnda her metotta da kst altnda optimizasyonu salayan I.
f
g
dereceden koflullar: x = x tir.
fy
N
A M A
gy
Kstl optimizasyon problemlerinde ama fonksiyonunun minimum mu yoksa maksimum mu

olduu test etmek
Kst altnda optimize edilmifl ama fonksiyonunun minimum mu yoksa maksimum mu olduunu belirlemek iin, snrlandrlmfl Hessiann asal
minrlerine bakmak gerekir. Snrlandrlmfl Hessiann btn asal minrleri negatifse yani:
H2 < 0, H3 < 0,....., Hn < 0 ise, snrlandrlmfl

Hessian pozitif belirlidir, Lagrange fonksiyonu,
dolaysyla ama fonksiyonu, minimumdadr.
Eer asal minrler pozitiften bafllayarak iflaret
deifltiriyorsa, yani:
H2 > 0, H3 < 0, H4 > 0,....., (-1)n H > 0 ise snrlandrlmfl Hessian negatif belirli ve Lagrange
fonksiyonu maksimumda demektir.
N
A M A
Tketicinin kst altnda fayda maksimizasyonu

ve harcama minimizasyonu salayan optimal
tketim bileflimini bulmak
Fayda fonksiyonu U = U (x, y) ve bte kst fonksiyonu M = PxX + PyY fleklinde bir tketici, ister
faydasn maksimize etmek istesin, isterse belirli
bir fayda dzeyine minimum harcama ile eriflmeyi hedeflesin, tketicinin kstl optimizasyon
probleminin I. dereceden koflullar;
MU x
Px
N
A M A
MU y
Py
yada
MU x
MU y
= MRS yx =
Px tir.
Py
Firmann kst altnda retim maksimizasyon ve

maliyet minimizasyon problemlerini zmek
retim fonksiyonu ve maliyet fonksiyonu q = q (K,
L) ve TC = PKK + PLL fleklinde olan bir firma, maliyet kst altnda retimini maksimize etmek yada
belirli bir retim dzeyini en dflk maliyetle gereklefltirebilmek iin, retimde kulland faktrlerin marjinal fiziki rnlerinin orann (MRTS) faktr
fiyatlar oranna eflitlemesi gerekmektedir:
MPL
MPK
= MRTS =
PL
PK
193
Kendimizi Snayalm
1. Aylk geliri T4000 olan bir bireyin zamann alflmaya (W) ve balk tutmaya (F) ayrdn varsayalm. Bu
bireyin her iki aktiviteden elde ettii fayda dzeyi U
(W, F) = W 0,2 F 0,8 olsun. Birey her iki aktiviteye toplam
300 saat ayrdna gre, bu kst altnda her iki aktiviteden elde edecei optimal fayda dzeyi ne kadardr?
a. (W, F) = (80, 220)
b. (W, F) = (100, 200)
c. (W, F) = (50, 250)
d. (W, F) = (60, 240)
e. (W, F) = (140, 160)
4. Bir firmann retim fonksiyonu Q (K, L) = 9K0,5 L0,5

fleklinde verilmifltir. Bu firmada retim faktrlerinin fiyatlar srasyla PK= T10 ve PL= T40 fleklindedir. Bu firma her iki retim faktrn kullanarak toplam 216 birim rettiine gre firmann maliyetini minimum klmak
iin ka birim emek ve sermaye istihdam etmesi gerekir?
a. (K, L) = (28, 12)
b. (K, L) = (48, 18)
c. (K, L) = (48, 12)
d. (K, L) = (30, 12)
e. (K, L) = (48, 24)
2. Bir firmann toplam maliyeti TC (K, L) = 10K2 + 6KL

+ 4L2 + 19 fleklinde verilmifltir. Bu firmann retim kapasite kst K+L =50 birim olduuna gre firmann maliyetini optimum yapt durumda iken retim kapasitesinin 4 birim artmas toplam maliyetini ne kadar ve ne
ynde etkiler?
a. 1550 birim azalmasna neden olur
b. 1550 birim artmasna neden olur
c. 387,5 birim azalmasna neden olur
d. 387,5 birim artmasna neden olur
e. 775 birim artmasna neden olur
5. Bir bireyin tm gelirini sadece (X) ve (Y) mallarna

ayrdn ve elde ettii fayda dzeyinin U (X, Y) = 8XY
olduunu varsayalm. Birey X maln satn almak iin
T3 ve Y maln satn almak iin T9 demektedir. Her iki
maln tketiminden elde ettii toplam fayda 96 birim
olduuna gre, harcamasn minimum yapabilmek iin
her iki maldan ka birim satn almaldr?
a. (X, Y) = (6, 2)
b. (X, Y) = (6, 4)
c. (X, Y) = (4, 2)
d. (X, Y) = (6, 6)
e. (X, Y) = (2, 2)
3. Bir firmann retim fonksiyonu Q (K, L) = 20K0,4 L0,8

fleklinde verilmifltir. Bu firmada retim faktrlerinin fiyatlar srasyla PK= T2 ve PL= T4 fleklindedir. Bu firma
her iki retim faktrne toplam T540 dediine gre,
firmann retimini maksimum klmak iin ka birim
emek ve sermaye istihdam etmesi gerekir?
a. (K, L) = (90, 140)
b. (K, L) = (100, 90)
c. (K, L) = (180, 90)
d. (K, L) = (90, 110)
e. (K, L) = (90, 90)
6. Bir firmann retim fonksiyonu Q (K, L) = AK L1-

ve toplam maliyet fonksiyonu ise TC (K, L) = PLL + PKK
fleklinde verilmifltir. Maliyet kst altnda retici denge
koflulu afladaki seeneklerden hangisinde verilmifltir?
a.
b.
c.
d.
e.
K 1 L1
(1 ) L2 K 1
K
1 11
(1 ) L K
(1 ) K
L
1 1
(1 ) L K
PL
PL
=
PK
PK
1 1
(1 ) L1 K 1
PK
PK
1 1
PK
PL
PL
PL
194
Matematiksel ktisat
7. Bir bireyin fayda fonksiyonu U ( X , Y ) = X Y ve bte dorusu ise M (X, Y) = PXX + PYY fleklinde verilmifltir. Bte kst altnda tketici denge koflulu afladaki
seeneklerden hangisinde verilmifltir?
1
a.
b.
c.
X Y
1
d.
e.
PX
PY
PY
PX
PY
PX
PY
PX
Y
1
PX
PY
8 ve 9. sorular aflada verilenler dorultusunda

yantlaynz.
Bir firmann kr fonksiyonu (Q (K, L)) = 6K+3L-5K2 2KL-3L2+120 fleklinde veriflmifltir. Bu firmann retim
kapasitesi birimdir.
8. Bu firmann retim kapasite kst altnda krn maksimum yapmak iin ka birim sermaye ve emek istihdam edeceini hesaplaynz.
a. (K, L) = (20.25,39.75)
b. (K, L) = (21,39)
c. (K, L) = (20.5,39.5)
d. (K, L) = (20.75,39.5)
e. (K, L) = (20.5,39.25)
9. Firma retim kapasitesini bir birim arttrsa kr ne

kadar deiflir?
a. Firmann kr 300 birim azalr
b. Firmann kr 300 birim artar
c. Firmann kr 276 birim artar
d. Firmann kr 276 birim azalr
e. Firmann kr deiflmez
10. Bir bireyin zamann ders alflmaya (D) ve spor
yapmaya (S) toplam haftalk 8 saat ayrdn varsayalm. Bu bireyin her iki aktiviteden elde ettii fayda dzeyi U (D,S) = In4D+InS olsun. Bireyin zaman kst altnda her iki aktiviteden elde edecei optimal fayda dzeyi ne kadardr?
a. (D, S) = (5, 3)
b. (D, S) = (6, 2)
c. (D, S) = (4, 4)
d. (D, S) = (3, 5)
e. (D, S) = (2, 6)
Okuma Paras
Yaflamn inden
Kaynak: Resim wikipedia.orgdan alnmfltr.
Eski Msrdan Bir Optimizasyon rnei

Bir iflin en iyi yolun seilerek baflarlmas fikri uygarlk
tarihi kadar eskidir. rnein, Yunan tarihisi Herodctusa gre, Msrllar Nil nehrinin her yl taflmas sonucu
arazi snrlarnn yeniden belirlenmesi ve yeni snrlara
gre vergilendirme iflleminin en iyi yolla yaplabilmesi
iin aba sarfetmifllerdir. Bu abalar, lme ve karar
verme arac olarak dzlem geometrisinin temel kavramlarnn oluflturulmasna yol amfltr. Msrllar, Nil
nehrinin bahar dnemlerindeki yllk taflmalarnda nehir kysndan toplu halde uzaklaflp sular ekildiinde
yine byk topluluklar halinde geri dnyorlard. ekilme ifllemi ok ksa srede yaplamamaktayd. Bunun
iin gnlerce nceden halk uyarlmalyd. Bu amala,
Msrllar en iyi ekilme zamann hesaplayabilmek iin
bir tr takvim bile gelifltirmifllerdi. Sz konusu takvimi
de sayma ve geometri konusundaki birikimlerini kullanarak yapmfllard.
Kaynak: etin, E. Matematik Bir Oyundur, TBTAK.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilisim/matematikkura
lim.htm
195
Lagrange Kimdir?
Joseph-Louis Lagrange
(25 Ocak 1375 - 10 Nisan 1813)
Joseph-Louis Lagrange bir
matematiki ve astronomdur. Turin,Piedmontta doan Lagrange hayatnn bir
ksmn Prusyada bir ksmn ise Fransada geirmifltir.
Analiz teorisi, saylar kuram, klasik mekanik ve gk
mekanii alanlarnda ok
nemli katklarda bulunmufltur. 1776da Euler ve
dAlembertin tavsiyeleri ile Berlindeki Prusya Bilimler
Akademisinin Matematik Blm Baflkan olmufl ve 20
yldan fazla burada yaflamfltr. alflmalarnn nemli
bir ksmn burada iken yapmfl ve Fransa Bilimler Akademisi dllerini burada iken almfltr. Lagrange Analitik Mekanik ile ilgili eserini Berlinde 1788 ylnda yaynlamfltr. Bu eser Newtondan sonra klasik mekanik
teorisi ile ilgili en kapsaml alflma olup 19. yy. matematiksel fiziinin geliflmesine nayak olmufltur.
Anne ve babas talyan olan Lagrange 1787 ylnda, 51
yaflnda iken Berlinden Fransaya g etmifl ve mrnn sonuna kadar Fransa Akademisinin bir yesi olmufltur. Bu yzden Lagrange bir talyan ve Fransz bilim adam olarak kabul edilir. Fransz devrimine flahit
olan Lagrange 1794te kurulan Ecole Polytechniquein
ilk analiz profesr olmufltur. Lagrange 1808 ylnda
Napolyon tarafndan senatr ve kont ilan edilmifltir.
1813te yaflama veda eden Lagrangein mezar Pantheondadr ve ad Eyfel Kulesinde yer alan 72 nemli flahsiyetten bir tanesidir.
Kaynak: wikipedia.org
196
Matematiksel ktisat

1. d
2. b
3. e
4. c
5. a
6. e
7. b
8. a
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Tketicinin Fayda Maksimizasyonu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Lagrange arpan Metodu le
Kstl Optimizasyon ve Maliyet Minimizasyonu konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise retim Maksimizasyonu
Yantnz yanlfl ise Maliyet Minimizasyonu
Yantnz yanlfl ise Tketici Harcama Minimizasyonu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise retim Maksimizasyonu
Yantnz yanlfl ise Lagrange arpan metodu ile
kstl optimizasyon ve retim maksimizasyonu konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Lagrange arpan metodu
ile kstl optimizasyon konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Kstl optimizasyon problemindeki Lagrange arpan
amacn ksttaki deiflime duyarlln lmektedir. Dolaysyla Lagrange arpan ama ile kst arasndaki marjinal iliflkinin fliddetini ler. Bu balamda, Lagrange
arpan ksttaki a birimlik bir deiflmenin ama fonksiyonunu ax kadar deifltireceini ifade eder. rnek
1de Lagrange arpan =870 fleklinde hesaplanmfltr.
Buna gre ksttaki bir birimlik deiflme durumunda
a=1 olmasna ve amacn da ax=1x870 kadar artmasna
neden olur.
Sra Sizde 2
Zarifenin problemi:
Maksimize et: U (Y, L) = Y 0,5 L 0,25
kst:
180 = 3Y + 6L
Bu durumda Lagrange fonksiyonu I. dereceden koflullar afladaki gibi olacaktr:

L (x, y, ) = Y 0,5 L 0,25 + (180 - 3Y - 6L)
Lx
Lx
L
=
L
x
L
x
L
0, 5Y
= 0, 5Y
0, 5 0, 25
3 = 0
0, 5 0, 75
= 0, 25Y
6 = 0
= 180 3Y 6 L = 0
0, 5 0, 25
0, 25Y
0, 5 0, 75
Y = 4L
L *=10 ve Y *= 40
Bu durumda, Zarife lokantada 10 n ve okul yemekhanesinde 40 n yemek yiyerek T180lik btesi ile
faydasn maksimize edebilir.
Sra Sizde 3
Belirli bir retim kst altnda maliyetini minimize etmeyi amalayan bu firmann Lagrange fonksiyonu ve I.
dereceden koflullar afladaki gibi olacaktr:
L (K, L, ) = 20K + 5L + (3600 - 10K 0,5 L 0,5)
LK
LL
L
L
K
L
L
L
= 20 5 K
= 5 5 K
0, 5 0, 5
0 , 5 0 , 5
=0
=0
0, 5 0, 5
= 3600 10 K L = 0
20
5
=
=
0 , 5 0, 5
0, 5 0, 5
5K
L
5K L
L = 4K
K *=180
L *=720
TC *= PKK + PLL = 20*180 + 5*720 = T7200
197
Sra Sizde 4
Firmann problemi;
maksimize et: q = q (K, L)
kst:
TC = PKK + PLL
olduuna gre, Lagrange fonksiyonu ve I. dereceden

koflullar afladaki gibi olacaktr:
L (K, L, ) = q (K, L) + (Tc - PKK - PLL)
LK
LL
L
L
K
L
L
L
=
=
q
K
q
L
PK = 0
PL = 0
= TC PK K PL L = 0
q
q
K =
L
=
PK
PL
MPL
MPK
= MRTS =
PL
PK
Yukardaki eflitlik, maliyet kst altnda retimini maksimize etmeyi amalayan firmann faktrlerin marjinal
fiziki rnlerinin orann (MRTS) faktr fiyatlar oranna
eflitlemesi gerektiini gstermektedir. Bu durum, firma
dengesi ve optimal faktr talebi asndan maliyet minimizasyonu ile retim maksimizasyonu arasnda denge
koflulu bakmndan bir fark olmadn gstermektedir.
Bailey David (1998), Mathematics in Economics,

McGraw Hill, London.
Binger Brian R. Ve Hoffman Elizabeth (1988),
Microeconomics with Calculus, Scott, Frosman
and Company, USA.
Bulmufl smail (2008) Mikroiktisat, 6. Bask, Ankara:
Okutman Yaynclk.
Chiang Alpha C. ve Wainwright Kevin (2005),
Matematiksel ktisadn Temel Yntemleri, 4.
Baskdan eviri, Yay. Haz.: Sarmefleli Muzaffer ve
Akgz fienay, Gazi Kitabevi, Ankara.
etin Eyp (2012) Matematik Bir Oyundur, TBTAK,
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/matematik
/kuralim.htm, eriflim tarihi: 06.03.2012
Dowling Edward T. (2001), Introduction to
Mathematical Economics, McGraw Hill, USA.
Jacques I. (1999), Mathematics for Economics and
Business, Third Edition, Addison-Wesley,
Newyork.
Klein Michael W. (2001), Mathematical Methods for
Economics, Second Edition, Addison Wesley,
Newyork.
McKenna C.J. ve Rees Ray (1992), Economics: A
Mathematical Introduction, Oxford University
Press Inc., Newyork.
Nicholson, Walter (1995) Microeconomic Theory:
Basic Principles and Extentions, 6th Edition,
Dryden Pres, Fort Worth.
Silberberg Eugene ve Suen Wing (2001), The Structure
of Economics: A Mathematical Analysis, Third
Edition, McGraw Hill, Newyork.
Simon Carl P. ve Blume Lawrence (1994), Mathematics
for
Economists,
First
Edition,
W.W.
Norton&Company, Newyork.
Wikipedia (2012) The Free Encyclopedia, http://en.
wikipedia.org/wiki/Main_Page

Matematiksel Iktisat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Matematiksel Iktisat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematiksel Iktisat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2669

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Tek Deiflkenli Fonksiyonlar .................................................. 34

TREV VE KTSAD ANALZ ......................................................................

stel ve Logaritmik Fonksiyonlar.......................................... 60

Eflanl Denklem Sistemleri...................................................... 80

Dorusal ve Dorusal Olmayan Denklem Sistemleri ve zmler ...........

Matrisler ve Denklem Sistemlerinin Matrislerle zm .. 108

ok Deiflkenli Fonksiyonlar .................................................. 138

kiden Fazla Deiflkenli Fonksiyonlar..........................................................

Kstsz Optimizasyon.............................................................. 158

Kstl Optimizasyon................................................................ 176

Bu niteyi tamamladktan sonra;

bkey ve dflbkey fonksiyon

TREV VE KTSAD ANALZ

Bir f (x) fonksiyonunun, x aya yaklaflrken sadan limiti x

Sadan ve soldan limitler

Bir f (x) fonksiyonunun, x aya yaklaflrken soldan limiti x

1. nite - Trev ve Kurallar

flrken fonksiyon L1e yaklaflmaktadr. x, aya sadan yaklaflrken fonksiyon L2ye

Bir Fonksiyonun Limitinin Bulunmas

lim f ( x ) g ( x ) = lim f ( x ) lim g ( x )

lim x 2 + 3x = lim x 2 + lim 3x = 4 + 6 = 10

lim f ( x ) g ( x ) = lim f ( x ) lim g ( x )

1. nite - Trev ve Kurallar

(Kural L3, L4 ve L6)

3. ve bu limit, fonksiyonun s noktasndaki deerine eflit ise

f (x) fonksiyonu a noktasnda sreklidir.

Trev, birbirleriyle iliflkili iki

Deiflimi Oran ve Trev

1. nite - Trev ve Kurallar

Bu ifadeden hareketle y = f (x) fonksiyonunun

3( x0 ) + 3x + 2 x02 + 4 x0x + 2x 2 3( x0 ) 2 x02

Bir y = f (x) fonksiyonunun

Bu deiflim orannn x 0 iin limitini alrsak, fonksiyonun x0 noktasndaki

Trevi Alnabilir Fonksiyonlar

Srekli fakat trevi alnamayan bir

Bir fonksiyonun trevinin

Her foksiyonun trevi alnabilir mi? Bu sonun cevab hayr

rnein y = 3 + 2x2 foksiyonunun trevinin x0 = 2 noktasndaki deeri,

olarak bulunur. Bulduumuz 11 deeri, x = 2 noktasnda fonksiyona teet olan

1. nite - Trev ve Kurallar

Bir fonksiyonun herhangi bir noktadaki trevi, fonksiyonun o noktada artan

TREV ALMA KURALLARI

Sabit Fonksiyon Kural

Kuvvet Fonksiyonu Kural

Bir fonksiyonun herhangi bir

Bu kural kullanarak, y = 4 x 3 + x gibi bir fonksiyonun trevi,

= 2x3 + 6x4 + 6x3 + 9x4

1. nite - Trev ve Kurallar

fonksiyonunun trevi afladaki gibi bulunur:

(1 + x 2 ) dxd (2x + 3) (2x + 3) dxd (1 + x2 )

veya f' (x) = f' (g (x)) g' (x)

rnek olarak, y = 2(3x + 2)3 fonksiyonunu ele alalm. Bu fonksiyon f (g (x)) =

fonksiyon olarak yazabilmektir. rnein, y = 3 2 + 4 x 3 2 x 2 fonksiyonunu ele

stel Fonksiyon Kural