Bilgi Felsefesi Ders Kitabi

BLG FELSEFES (EPSTEMOLOJ)
FELSEFE LSANS PROGRAMI
DO. DR. ENVER ORMAN
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

FELSEFE LSANS PROGRAMI
BLG FELSEFES (EPSTEMOLOJ)
DO. DR. ENVER ORMAN
N SZ
NDEKLER
NSZ ....................................................................................................................................... 1
KISALTMALAR........................................................................................................................ 5
YAZAR NOTU .......................................................................................................................... 6
1. GENEL OLARAK BLG VE BLG TRLER .................................................................. 7
1.1. Bilgi Nedir? Bilgi Trleri Nelerdir? .................................................................................. 13
1.2. nsani Bilginin z Olarak Dil ve Dnme .................................................................... 14
1.3. Gndelik Yaant ve Bilgi ................................................................................................. 15
1.4. Bilimsel Bilgi..................................................................................................................... 16
1.5. Felsefi Bilgi ....................................................................................................................... 17
2.
BLG FELSEFES VE BAZI TEMEL KAVRAMLARI ................................................ 24
2.1. Bilgi Felsefesi Nedir? ........................................................................................................ 30

2.2. Bilgi Felsefesinin Temel Kavramlar ................................................................................ 31
2.3. Estetik ve Etik .................................................................................................................... 31
2.4. Anlam ................................................................................................................................ 32
2.5. Mantk ................................................................................................................................ 33
2.6. Doruluk ve Gereklik ...................................................................................................... 33
3.
BLG FELSEFES RET VE AKIMLARI ................................................................ 42
3.1. Bilginin Olana zerine Tartma: Dogmatizm ve Kukuculuk...................................... 48

3.2. Kukuculuun eitleri ..................................................................................................... 48
3.3. Empirizm (Deneycilik) ...................................................................................................... 49
3.4. Rasyonalizm (Aklclk) .................................................................................................... 50
3.5. Sezgicilik ........................................................................................................................... 51
3.6. Pozitivizm .......................................................................................................................... 52
3.7. Pragmatizm ........................................................................................................................ 53
4. BLG FELSEFESNN DER DSPLNLERLE LKLER ....................................... 60
4.1. Varlk Felsefesi ve Bilgi Felsefesi ..................................................................................... 66
4.2. Bilgi Felsefesi ve Ahlak Felsefesi (Etik) ........................................................................... 67
4.3. Bilgi Felsefesi ve Estetik (Sanat Felsefesi) ....................................................................... 68
4.4. Doal ve Toplumsal Bilimler ............................................................................................ 68
5. SOKRATES NCES FELSEFEDE BLG ANLAYILARI ........................................... 76
5.1. Doa Filozoflar ................................................................................................................. 82
5.2. Herakleitos ve Parmenides ................................................................................................ 83
2
5.3. Sofistler .............................................................................................................................. 83

5.4. nsan Odakl Felsefe ve Genel Olarak Sofistler ................................................................ 85
6. SOKRATES VE PLATON .................................................................................................. 94
6.1. Sokrates ........................................................................................................................... 100
6.2. Platon ............................................................................................................................... 101
6.3. deann Anlam ............................................................................................................... 101
6.4. dealar Kuram ................................................................................................................. 102
7. ARSTOTELES .................................................................................................................. 112
7.1. Platon ve Aristoteles ........................................................................................................ 118
7.2. Aristotelesin Mant ...................................................................................................... 118
7.3. Metafizik .......................................................................................................................... 120
7.4. Ruh retisi ..................................................................................................................... 121
8. YEN-PLATONCULUK VE ORTA A FELSEFESNDE BLG PROBLEM .......... 129
8.1. Antik adan Sonra Din ve Felsefe ............................................................................... 135
8.2. Yeni-Platonculuk ve Plotinos .......................................................................................... 135
8.3. Patristik Felsefe ............................................................................................................... 136
8.4. Skolastik Felsefe .............................................................................................................. 137
8.5. slam Felsefesinde Epistemoloji ...................................................................................... 139
9. DESCARTES VE MODERN FELSEFEDE BLG PROBLEM ..................................... 147
9.1. Bilgi Felsefesinin Felsefenin Modern Bir Disiplini Olarak nemi ................................. 153
9.2. Descartesn nemi ......................................................................................................... 153
9.3. Descartesin Yntemi ...................................................................................................... 154
9.4. Tanrnn Varl .............................................................................................................. 156
10. KITA AKILCILII; SPNOZA VE LEBNZ ................................................................ 164
10.1. Descartes Sonras Felsefe .............................................................................................. 170
10.2. Spinoza .......................................................................................................................... 170
10.3. Leibniz........................................................................................................................... 172
11. NGLZ EMPRZM ...................................................................................................... 180
11.1. Genel Hatlaryla ngiliz Empirizmi ............................................................................... 186
11.2. John Locke ..................................................................................................................... 186
11.3. George Berkeley ............................................................................................................ 188
11.4. David Hume ................................................................................................................... 189
12. EPSTEMOLOJDE YEN DNEM; KANT ................................................................. 197
3
12.1. Kantn Epistemolojik Devrimi ..................................................................................... 203

12.2. Transendental ve Transendent ....................................................................................... 204
12.3. Analitik ve Diyalektik ................................................................................................... 205
13. ALMAN DEALZM VE HEGEL ................................................................................. 213
13.1. Fichtenin znel dealizmi ............................................................................................ 219
13.2. Schellingin Nesnel dealizmi ....................................................................................... 220
13.3. Schellingin zdelik Felsefesi ..................................................................................... 221
13.4. Hegel ve Bilginin Fenomenolojisi ................................................................................. 221
13.4.1. Mantk ve Ontoloji........................................................................................................ 222
13.4.2. Doa ve Tin .................................................................................................................. 223
14. HEGEL SONRASI FELSEFEDE BLG ANLAYILARI ............................................. 230
14.1. Marksizm ....................................................................................................................... 231
14.2. Pozitivizm ve Mantk Pozitivizm ............................................................................... 231
14.3. Pragmatizm .................................................................................................................... 231
14.4. Postmodernizm .............................................................................................................. 231
14.1. Marksizm ....................................................................................................................... 236
14.2. Pozitivizm ve Mantk Pozitivizm ............................................................................... 237
14.3. Pragmatizm .................................................................................................................... 237
14.4. Postmodernizm .............................................................................................................. 238
KISALTMALAR
Bkz. Baknz
YAZAR NOTU
1. GENEL OLARAK BLG VE BLG TRLER
Bu Blmde Neler reneceiz?

1.1. Bilgi Nedir? Bilgi Trleri Nelerdir?
1.2. nsani Bilginin z Olarak Dil ve Dnme
1.3. Gndelik Yaant ve Bilgi
1.4. Bilimsel Bilgi
1.5. Felsefi Bilgi
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)
Bilgi nedir?
2)
Bilgi trleri nelerdir?
3)
nsani bilginin z olarak dil ve dnme arasndaki iliki nasldr?
4)
Gndelik yaant ve bilgi arasndaki iliki nasldr?
5)
Bilimsel bilgi ne demektir?
6)
Felsefi bilgi ne demektir?
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Bilgi
Bilginin ne olduu ve felsefe Okuma yaparak, aratrma

tarafndan nasl bir sorun
yaparak, fikir yrterek
olarak ele alndn ortaya
koyabilmek
Bilgi Trleri
Bilgi trlerinin konu

edindii temel kavram ve
sorunlar ortaya koyabilmek
Okuma yaparak, aratrma

yaparak
nsani Bilginin z Olarak

Dil ve Dnme Arasndaki
liki
nsani bilginin z olarak dil

ve dnmeyi birbirleri ile
ilikileri kapsamnda ele alp
irdeleyebilmek

Gndelik Yaant ve Bilgi
Gndelik yaant ve bilgiyi

birbirleri ile ilikileri
kapsamnda ele alp
irdeleyebilmek

Bilimsel Bilgi
Bilimsel bilginin ne
olduunu, trlerini, konu
edindii temel kavram ve
sorunlar ortaya koyabilmek

Felsefi Bilgi
Felsefi bilginin ne olduunu,

trlerini, konu edindii
temel kavram ve sorunlar
ortaya koyabilmek

10
Anahtar Kavramlar
Bilgi
Bilgi trleri
Dil
Dnme
Bilimsel bilgi
Felsefi bilgi
11
Giri
Bu blmde genel olarak bilginin ne olduu ele alnmakta ve eitli bilgi trleri
tantlmaya allmaktadr. Bilgi genel anlamyla zneyle nesnenin ilikisidir. Bilen zne
bilinen nesne ilikisi karlkl ve i ie gemi bir dinamik srece iaret eder. zne nesnesini
bildii oranda zne olmakta, kendisinin ve nesnesinin ayrmna varmaktadr. Nesne de ancak
zne onu bildiinde bir nesne olarak ortaya kmaktadr. eitli bilgi trleri, yani znenin
nesnesini ayrt etme ve kavrama trleri sz konusudur.
Bu blmde farkl bilgi trleri iinden nemli olduunu dndmz bilgi tr
ayrntl olarak ele alnmaktadr: gndelik, bilimsel ve felsefi bilgi. Gndelik bilgi, gndelik
hayatmz srdrmemize el veren dolaysz alg ierikleri ve tasarmlara dayal bilgiyken
bilimsel bilgi, tikel bir gereklik alanna ilikin bir yntem dhilinde birbirine balam kavram
ve dnceler sistematii olarak anlalabilir. Felsefi bilgi ise evrensel varoluun gerekliine,
tm tikel varlk alanlarn ieren varlk olarak varln kendisine dair aklsal ve btnlkl
sistematik baka iaret etmektedir. Bu blmde ayrca insann dil ve dnme yetisinin bilgi
edinme srecindeki yaamsal nemine dikkat ekilmektedir. nsann dil ve dnme yetisi ham
ve ilenmemi alg ieriklerini adlandrp anlamlandrmasnn yegne zeminidir.
12
1.1.
Bilgi Nedir? Bilgi Trleri Nelerdir?
nsan insan yapan bir etkinlik olarak bilgi, felsefi dncenin u ya da bu oranda fakat
srekli olarak ilgi konusu olmutur. Bilgi neden insan insan yapan bir etkinliktir ve
kazanmdr? nk insan bildii oranda kendisini doal evresinin dolaysz bir uzants klan
hayvani varoluundan uzaklatrmakta ve bu doal ve dolaysz varoluunu olumsuzlayp
dntrerek bir kltr varl olmaktadr. Toplumsal evremize baktmzda grdmz
ey, el dememi vahi doadan farkl olarak edinilmi bilgilerle dntrlm nesnelerin
insani dnyasdr. Bir trafik , bir ev, bir masa ya da bir uak bir hayvan asndan yalnzca
igdleri uyaran dolaysz bir duyum ieriiyken belli bir bilgi ve kltr donanmna sahip bir
insan iin tm bu nesneler uzun bir tarihsel srece yaylan bir bilgi biriminin sonucu olarak
anlam ykldrler ve vardrlar. Vahi bir doal alandan bir kentsel alana girdiimizde ilk
duyumsadmz ey, insanlarn bilgi ve emeiyle dntrlm gerekliin tarif edilemez bir
simge ve anlam younluu yaratmasdr. nsan dili ve dncesi btn dolaymlaryla uygar
toplumun zn ve ruhunu belirlemektedir.
Felsefede bilgi genel olarak bilen zne ile bilinen nesne arasndaki iliki olarak
tanmlanr. Bilgi ediminde zne ve nesnenin ya da dier bir dile getirile bilen ve bilinenin
olmas zorunludur. Bilgide i ie gemi karlkl bir iliki sz konusudur: zne bilerek ve
bildii oranda znedir. zne bilenen nesnellik ile kendisinin ayrmna varabilir ve bilen bir
zne olabilir. Nesne de nesne olabilmek, yani bilinen bir varlk olarak ortaya kabilmek iin
bilen zneyi gerektirir. Nesne, bireysel zne onun bilincinde olmasa da var olmaya devam
edebilir, fakat onun zne iin bir nesne olabilmesi iin, bilginin konusu olabilmesi iin znel
bilinte ierilmi olmas gerekir. Felsefi balamyla dile getirilen tm bu zne nesne
diyalektii, toplumsal gereklik asndan dnldnde neler sylenebilir? ncelikle
toplumsal varoluun ve deiim dinamiinin hem znel ve hem de nesnel bir yap oluturduu
sylenebilir. Toplumsal gerekliin hem bireysel hem de kamusal dzeyde varolan tarihsel yap
ve dnmleri, insan bilincinin iradi abalarn olduu kadar, iinde bulunulan evrenin nesnel
koullarn da gerektirir. Nesnellik dolaysz doal varolu olarak bilincimizin tesinde ve ondan
bamsz bir gereklik tar, fakat doann insani balamda bir toplumsal gereklie ve tarihsel
srece dntrlebilmesi iin, bireysel ve toplumsal bilin ve iradeyi ifade eden znelliin
zorunlu olduu sylenebilir. Bylece tarih doadan farkl olarak insan bilin ve iradesinin
dolaymn zorunlu olarak gerektiren bir gereklik alan olarak karmza kar. Bilmek ve bu
bilgiye gre davranmak insan tarihsel bir sre iinde gelien bir tinsel varlk klar. nsan
bildii oranda kendisidir.
nsan duyumsad, alglad, tasarlad, kavrad, yani ksaca evresinde bulunan ve
kendisini vareden gerekliin u ya da bu tarzda ayrmna vard oranda kendisidir. te bu
gerekliin bilincine varmann eitli formlar olan duyum, alg, tasarm ve kavramlar ayn
zamanda eitli bilgi formlar ya da tarzlardr. Bilindii zere insan duyumsama yetisine duyu
organlar sayesinde, onlarn araclyla sahiptir ve yine bilindii zere tpk insan gibi dier
hayvanlar da duyu organlarna ve duyumsama yetisine sahiptirler.
13
Fakat insandan farkl olarak dier hayvanlar kendi duyum ieriklerini insani anlamda
bir alg, tasarm ve kavrama dntremezler. Bunun nedeni yine insandan farkl olarak dier
hayvanlarn dil ve dnme becerilerinin insan kadar gelimemi olmasdr. Dier hayvanlarn
insani anlamyla bir dil ve dnme becerisinden sz edilemez.
Gelimi bir dil ve dnme becerisiyle donatlm insan bilgisinin e ve aamalar,
duyum, alg, tasarm ve kavram olarak sralanabilir. Duyum bedenimizi etkileyen nesnelerin
duyu organlarmz eitli biimlerde uyarmasyken alg bu duyu ieriklerinin adlandrlarak
anlamlandrlmasnn ilk admdr. Tasarm, dolaysz algdan bamszlam, yani herhangi bir
nesneyi alglamyor olsak bile zihnimizde canlandrdmz genel imgelere iaret eder. Bu genel
imge ya da tasarmlar, bir nesne grubuna ait olmakla, yalnzca bireysel nesneleri ierii olarak
alabilen algdan farkl bir dolaym ierirler. Alglayan zne tasarlayan zneye gre daha pasif
bir zihinsel faaliyet iindedir. Algda ierik tasarm ieriklerine gre daha dolayszdr ve
dorudan nesnesinin varlna baldr. Bir nesnenin tasarm nesnenin dolaysz algsndan
bamszlam ve znenin bellek ve imgelem yetisiyle dolaymlanmtr. Kavramlar
tasarmlardan daha soyut ve genel bir ierie sahiptirler. Tasarmlar dolayl da olsa alg
ieriklerine sadk kalan imge ya da imajlara dayanrken kavramlar fakat zellikle de felsefi
kavramlar en soyut dnsel genellemelerdirler.
Bu noktada insanolunun devasa bilgi birikiminin, derin ve karmak bilincinin ieriini
oluturan kendine zg dil ve dnme yetisine deinmek gerekli olmaktadr. Ne de olsa insan
insan yapan her trl belirlenim ve yetenein altnda onun bu gelimi dil ve dnme becerisi
bulunmaktadr.
1.2.
nsani Bilginin z Olarak Dil ve Dnme
Dil ve dnme gibi ok boyutlu ve derin iki kltrel ya da Hegelci bir terminolojiyle
tinsel belirlenim hakknda burada ayrntl bir analize girmek sz konusu olamayacaktr.
nsann dil yetisi dnme yetisinden ancak dnsel bir soyutlama balamnda ayrlabilir;
insan bir eyi dile getirdii, konutuu anda dolayszca dnmektedir de. Dnmek isel ya
da davurulmu dil kullanmn zorunlu klar. Dnmeden konumak tabiri bireysel
znelerin dnsel adan iyi temellendirilmemi konumalarna iaret etmek iin kullanlr,
fakat bu tr konumalarda bile dnme yetisinin tmyle iptal edildii sylenemez. Eer bir
konuma dnmeden tmyle kopmusa, onun gerek bir konuma olduu
sylenemeyecektir. Gerek ve hakiki bir konuma eitli dzeylerde bir dnme edimini, belli
bir akl yrtme abasn ierir ve son kertede amac bireyler arasnda dnceler zerinden bir
anlama ve iletiim yaratmaktadr. Tarihsel adan bakldnda toplumsal bir varlk olarak
insan iin dil ncelikle, bir iaret etme olarak adlandrmadr. Adlandrma fiziksel adan nce
bir seslenme, seslendirmedir. Nesneleri, zneleri, edimleri, yani ksacas tm gerek olgu ve
olaylar seslerle iaretleyerek adlandrma, bilinli ve ussal bir dnen zne olarak insann
iinde yaad dnyay kategorize ederek anlamlandrmasna, ona egemen olmasna olanak
verir. Dil ve dnme tarihsel geliim sreci boyunca insann insan olma serveninde
vazgeilmez bir yere sahiptir ve insann doay aktif olarak dntrme sreci olan alma
yaamndan ayrlamaz. Dil terimleriyle ve dnme kavramlaryla insann evresine dair
14
farkndaln ham duyusal ierikten aklsal bir farkndala ve bilgiye dntrr.

Duyumsanan eyler, bilinli aklsal zne asndan artk dolaysz maddi ve bireysel gerekliin
bilinsiz dsal varoluu olmaktan karlar, adlandrlm ve bylelikle kategorize edilmi ve
snflandrlm, belli bir bilinli etkinlik tarafndan anlamlandrlm nesnelere ve nesnel
gereklie dnrler. Bu anlamda insann dil ve dnme yetisi insan bilgi ve birikimin zn
oluturur. nsan dil ve dnme yetilerine dayanan aklyla, ham duyu verilerini alglara,
alglardan tasarmlara, tasarmlar en genel kategori ve kavramlara ve bu kavramlar da aklsal
bir yntem ve sistematie dntrr.
Bu bilgi formlar veya biimleri rnein insann sradan gndelik deneyiminde ya da
bilimsel ve felsefi etkinliklerinde nasl ortaya karlar? Aslnda bilgiyi ksaca znenin nesnel
gerekliin ayrmna varmas, sz konusu gereklie dair bilin durumu olarak tanmlarsak,
znenin kendi yaam gerekliinin ieriine dair gndelik, bilimsel ve felsefi bir ynelim
iinde olabilecei dile getirilebilir. te insan znesinin kendi yaam gerekliine dair bu farkl
ynelimlerine kout bilgi ya da bilgilenme trnden de sz edilebilir: gndelik, bilimsel ve
felsefi bilgi.
1.3.
Gndelik Yaant ve Bilgi
Gndelik yaamn olaan koturmas iinde insann genellikle, rutin ve alkanla

dayal bir bilin durumuyla ilerini kotardn, gnlk dngsn tamamladn
syleyebiliriz. rnein, bugn hava ok bulutlu gibi bir serzenite bulunan bir insann,
meteorolojiye ya da bulutlara dair bilimsel ve ayrntl bir bilgiye ihtiya duymad, yalnzca
dolaysz bir alg ieriine gre konutuu aktr. Gndelik yaamda yzeysel bilgilere,
duygusal ifadelere ve bireysel kayglara doal olarak yer verilir.
nsann srekli bilimsel, sanatsal, felsefi bir yaant ve retim sreci iinde olmas
dnlemez. Heideggerin ve dier baz filozoflarn insann gndelik yaamna dair
kmseyici ifadeleri olsa olsa insan znelliinin bireysel gerekliinin vazgeilmezlii ve
nemine ynelik bir bilin krelmesine iaret edebilir. Bu krelmenin asl nedeninin sradan ve
olaan yaamn zorunlu dngsn kmseyen aristokratik ve akademik bir tavr olduu
sylenebilir. Sradan gnlk yaam ve onun ieriini oluturan bireysel ilgilerimiz, yaam
btnlmzn, somut varoluumuzun zorunlu ve dolaysyla vazgeilmez bir parasn
olutururlar. stanbuldan Ankaraya nasl gidilir?, en iyi al-veri nerede yaplr?, ya da ay
sonunu getirebilecek miyim? gibi bireysel kayg ve ilgiler yaamn srdrlmesi balamnda
kmsenebilecek ve gzard edilebilecek kayglar deildirler.
te gndelik yaam dngsnden kaynaklanan ve insann toplumsal balamda snfsal
refah ve konumuyla dorudan ilikili olan, tm bu bireysel ilgi ve kayglar ve onlar tatmin
etmeye ynelik gndelik bilgi vazgeilmez bir deer tar. Bu tr gndelik ilgilerle ekillenen
yzeysel bilgiler gndelik olgularn insan yaamna dair sonularn betimlerler ve sradan alg
ve tasarmlarn tesine geemezler. Alg derken burada kastettiimiz adlandrlm,
snflandrlm duyu ierikleridir. Tasarm ise bu sz konusu alglarn zihinde canlandrlmas
ve bu yeniden yaratm srecinde belli bir genellie, tipolojiye ykseltilmi olmasdr. rnein,
u grdm nesne benim dier insanlarla birlikte az ok paylayor olduum bilinli
15
znelliim alg ierii olarak bir sandalyedir. Bu nesnenin benim zihnimdeki dolaysz
algsndan farkl olarak bir tasarm ve bu tasarma elik eden belli genellemeleri vardr. Ben
sz konusu nesneyi dolaysz olarak alglyor olmasam bile, onun zihnimde bir imge ya da
tasarm vardr. Genel ve yzeysel olarak sandalyenin zihnimdeki imgesel ekli bu tasarmn
ierii oluturur. Ayrca sandalye tasarmm onun insan yaam iin ilevi ve bu ilevin
marangozluk asndan yerine dair dnceleri de artrabilir. Tasarmlar dolaysz alg
ieriinden bamsz olmakla birlikte, alg ieriklerinden daha da bamszlam, soyut ve
evrensel kavramlardan farkldrlar. Birer zihin ierikleri olarak tasarmlar, dolaysz alg
dnyasnn ayrntlarnda kaybolmamz engellerler ve gndelik ilgileriz balamnda bize bir
uyumlanma ve plan yetenei sunarlar. Felsefi dn ve terminoloji balamnda soyut ve
evrensel kavramlara, varlk, hilik, olu, doru, iyi, adalet gibi kavramlar rnek verilebilir. Bu
sz konusu kavramlar dolaysz alg ieriklerinden de imge ve resimlere dayal tasarmlardan da
farkl bir soyutluk ve evrensellik ierirler. nsanlar ou kez gndelik yaamn koturmas
iinde sandalyeyi adlandrmak ve genel olarak snflandrmak dnda zihinsel bir faaliyete
gereksinim duymazlar. Kald ki bilgiye dair bu sadelik ve yzeysellik, gndelik yaamn
zihinsel ekonomisi asndan da olduka gerekli ve zorunludur.
1.4.
Bilimsel Bilgi
Bilimsel bilgi bireysel znellii aan daha nesnel bir konumlan gerektirir ve bu
balamda gnlk yaamn kiisel kayglarn aan evrensel ilgileri gerektirir. Bilimsel bilgi ve
teknolojilerin genel olarak gndelik yaama ve zel olarak insanlarn bireysel ilgi ve yaam
alanlarna etkileri ancak bu sz konusu nesnel ve evrensel dzlemden haraketle kurulabilir. Kii
kendi znel kan ve deerlendirmelerini aan ve insanln tarihsel deneyim ve birikimlerinin
zerine oturan bir nesnellik ve bireysel ve zel ynelimleri aan bir evrensellik perspektifiyle
bilimsel bilgiye ynelebilir ve onu oluturabilir. rnein, insan yavrusuna ilikin bilimsel bir
birikimi olmayan bir anne, kendi ocuunu kendi evresinden edindii kiisel kanlarna uygun
yetitirecektir. Byle bir annenin insan bedenine ve ruhuna dair bilgileri insanln tarihsel
birikim ve deneyimini damtan bilimsel bilginin evrensellik ve nesnelliinden daha keyfi ve
olumsal olacaktr. Bu bilimsel bilginin tarihsel bir karakter tamad, olgusal gerekliin
ileyiine dair nesnel ve evrensel bilgilere ulama abasnn tarihsel bir sre boyunca iinde
bulunulan koullara greli olmad anlamna gelmez. Fakat bu durum bilimsel abann nesnel
ve evrensel bilgi uruna dinmek bilmeyen teorik ve pratik bir aba olduuna iaret eder.
Genelde bilimler ana grup altnda toplanr; formel, doal ve sosyal bilimler. Formel
bilimler nicelik ilikilerini temel alan matematik ve aritmetie iaret ederken doa bilimleri
deney ve gzleme dayal genellemeleri esas alarak doal fenomenleri incelerler. Sosyal bilimler
ise bir tarih ve kltr varl olarak insann toplumsal gerekliini eitli ynleriyle konu
edinirler. Herbir tikel bilim ya da bilimsel inceleme alan, konusunu oluturan varlk alann
inceleyerek kendisini snrlar. Farkl bilim alanlar kendi snrlar iinde belli bir bilgi edinme
yntemi dhilinde btnlkl sistemler olutururlar. Bilimlerin hibiri evrensel varoluun
btnn her ynyle aratrma konusu yapamaz, nk byle btnlkl ve ok ynl bir
bak genel anlamyla felsefenin konusudur. rnein, matematik evrendeki genel geer nicel
ilikileri, kimya maddi varoluun isel yap ve dinamiini ele alr ve inceler. Sosyal bilimler
16
alanndan bir rnek vermek gerekirse sosyoloji insann toplumsal yaamnn statik ve dinamik
yaplann konu edinir ve bu tanmlanm ereve iinde i grr. Ksacas bilimsel dnce
ve bilgi, gndelik dn ve bilgiden farkl olarak, nesnel olgularn insan yaamndaki
dolaysz sonularna dair dolaysz alg ve yzeysel tasarmlarla yetinmez. Her bir bilimsel alan
kendi inceleme alannn erevesi iinde ham alg ve tasarmlar aan, nesnel olgularn
nedenlerinin bilgisine dair baz genel geer varsaym ve teorilerle ekillenen, btnlkl ve
sistematik bilgiye iaret eder.
1.5.
Felsefi Bilgi
Felsefi dn bilimsel dnten daha genel ve evrensel bir konumlana iaret eder.
Felsefe en genel ve kapsayc kavram ve ilkelerden hareketle sistematik ve anlalr bir evrensel
varolu tablosu karmaya alr. Aristotelesin ilk felsefe diye adlandrd ontoloji ya da
metafizik, tm tikel bilimler varln tikel bir alann incelerken genel olarak varl ya da
varlk olarak varl ele alr ve inceler. rnein, fizik fiziksel varl, biyoloji organik varl,
psikoloji psiik varl inceleme konusu klarken felsefe varlk olarak varl, yani sonsuz
evrensel varoluu dnr ve konu edinir. Felsefe insan bilgisi ve dolaysyla znellii
asndan en geni ereveyi oluturur. Bu sz konusu geni ereveden hareketle dier
bilimlerin ilk ilke ve kavramlar tanmlanr ve her bir tikel bilim bu tanmlar zerinde kendi
etkinliini gerekletirir. rnein, felsefe doann ya da toplumun neliine dair genel
savurmalar ve saptamalarda bulunur ve sz konusu alanlar inceleyen bilimler kendi uzmanlk
alanlarn bu genel ereve iinde derinletirmeye alrlar.
Eer bir bilim adam, rnein, bir fiziki genel olarak doann ne olduuna dair ya da
fizik biliminin ilk ilkelerine dair baz sorgulamalara giriiyor ve akl yrtmelerde bulunuyorsa,
daha imdiden felsefi dnn alanna girmi ve felsefi nitelikli bir bilginin peine dm
demektir. Gerek felsefe tarihinde ve gerekse bilim tarihinde hem felsefe ve hem de bilimle
uraan filozof ve bilim adamlar ola gelmitir. Zaten felsefenin ilk dnemlerinde, zellikle
Antik dnemde tikel bilimler henz felsefi etkinlikten ayrlmamt ve felsefenin branlar ya da
disiplinleri olarak ele alnmaktayd. Bunun en tipik rneini Aristoteles oluturmaktadr.
Aristoteles tm bilimlerin alanlarn tek tek tanmlar ve kendi dneminin tarihsel birikimine
uygun olarak sz konusu bilimleri temellendirir. Felsefi bilgi bize temel olarak tikel ve bireysel
ayrntlarda boulmamay ve evrensel varolua ilikin bilinli ve genel bir ilke ve ereveden
yaama bakmay retir.
17
Uygulamalar
1)
zne ve nesne ilikisi balamnda bilgiyi tanmlaynz.
2)
nemli bilgi eitlerini sralaynz.
3)
Gndelik ve bilimsel bilgi ayrmn aklaynz.
4)
Bilimsel bilgi ve felsefi bilgi ayrmn aklaynz.
18
Uygulama Sorular
1)
Tikel bilimlerin kendi konularna yaklam tarzlaryla felsefi dnn
yaklam tarzn karlatrarak yorumlaynz.
19
Bu Blmde Ne rendik zeti

Bilginin doasna dair bir dnme abas bize ilk olarak bilginin dinamik karakterini
gstermektedir. Bilgi yalnzca bir sonu ya da kazanm deil, insan zihninin etkin olduu,
youn aba ve emek gerektiren bir sre olarak anlalmaldr. nsan iin ruhsal ve dnsel
zeminde ekillenen bilme edimi, insan insan yapan dinamik bir srece iaret etmektedir. nsan
bildii srece ve bildii oranda insan olmakta, yani dier bir dile getirile bir tarih ve kltr
varl olarak dolaysz doal varoluundan uzaklamaktadr.
eitli bilgi trleri arasnda bilimsel ve felsefi bilgi, insan insan yapan tarihsel
geliimin dinamiini hzlandrmakta ve insan yaamnn zde srekli bir aray ve sorgulama
sreci olduunu bize kavratmaktadr. Felsefi bilgi, insan bireysel ve tikel ilgilerin tesine
tayan en uygun ve aklsal dzlem olarak tanmlanabilir.
Bu ilk blmde genel olarak bilginin ne olduu ve eitli bilgi trleri tantlmtr. Bu
dorultuda ilk olarak bilen zne ile bilinen nesne arasndaki ilikiye deinilmitir. Buna gre
zne nesnesini bildii oranda zne olmakta, kendisinin ve nesnesinin ayrmna varmaktadr.
Nesne de ancak zne onu bildiinde bir nesne olarak ortaya kmaktadr. Yine bu blmde
znenin nesnesini ayrt etme ve kavrama trleri bakmndan bilgi trlerine yer verilmitir. Bu
dorultuda bilgi trleri iinden nemli olduunu dndmz bilgi tr ayrntl olarak
ele alnmaktadr: Gndelik, bilimsel ve felsefi bilgi. Bu blmn son ksmnda ise insann dil
ve dnme yetisinin bilgi edinme srecindeki yaamsal nemi dikkate alnarak dil ve dnme
arasndaki iliki konusu anlatlmtr.
20
Blm Sorular
1)
Tm tikel varlk alanlarn ieren varlk olarak varln kendisine dair aklsal ve
btnlkl sistematik baka iaret eden bilgi tr aadakilerden hangisidir?
a)
Bilimsel bilgi
b)
Estetik bilgi
c)
Felsefi bilgi
d)
Matematiksel bilgi
e)
Tarihsel bilgi
2)
Bilgi ediminde zorunlu olan iki unsur aadakilerden hangisidir?
a)
yi kt
b)
Gzel irkin
c)
nsan tarih
d)
Birey toplum
e)
zne nesne
3)
deildir?
Aadakilerden hangisi gerekliin bilincine varmann formlarndan biri
a)
Duyum
b)
Duygu
c)
Alg
d)
Tasarm
e)
Kavram
4)
Aada verilen bilgi formlarndan hangisi herhangi bir nesneyi alglamyor
olsak bile zihnimizde canlandrdmz genel imgelere iaret eder?
a)
Tasarm
b)
Alg
c)
Anlama yetisi
21
d)
Akl
e)
Duyum
5)
nsan insan yapan her trl belirlenim ve yetenein altnda yatan zellik nedir?
a)
Entelektel sezgi
b)
Duyumsama yetisi
c)
Dil ve dnme becerisi
d)
Analitik zek
e)
Varolu kaygs
6)
nsan evresine dair farkndaln ham duyusal ierikten aklsal bir farkndala
ve bilgiye nasl dntrr?
a)
Fenomenlerin bilgisiyle
b)
Dil terimleriyle ve dnme kavramlaryla
c)
Duyarlln a priori formlaryla
d)
Doay dntrerek
e)
dealarn bilgisini edinerek
7)
Genel olarak bilimlerin altnda topland ana grup aadaki klardan
hangisinde doru verilmitir?
a)
Formel tarihsel doal
b)
Matematiksel sosyal sanatsal
c)
Sosyal doal kltrel
d)
deal real doal
e)
Formel doal sosyal
8)
Bir tarih ve kltr varl olarak insann toplumsal gerekliini eitli ynleriyle
konu edinen bilim grubu aadakilerden hangisidir?
a)
Sosyal bilimler
b)
Doal bilimler
22
c)
Sanatsal bilimler
d)
deal bilimler
e)
Real bilimler
9)
.. en genel ve kapsayc kavram ve ilkelerden hareketle sistematik ve
anlalr bir evrensel varolu tablosu karmaya alr. cmlesinde bo braklan yere gelecek
kelime hangi kta doru verilmitir?
a)
Matematik
b)
Tarih
c)
Psikoloji
d)
Felsefe
e)
Tiyatro
10)
Aristotelesin ilk felsefe diye adlandrd ontoloji ya da metafizik neyi inceler?
a)
Bilginin iki temel bileeni olarak zne ve nesnenin diyalektik ilikisini
b)
nsan zihninin nesnellii oluturan kategorilerini
c)
Genel olarak varl ya da varlk olarak varl
d)
Doa ile insan arasndaki diyalektik ilikiyi
e)
yi, gzel ve dorunun zorunlu ve isel karlkl ilikisini
Cevaplar
1)c , 2)e , 3)b , 4)a , 5)c, 6)b, 7)e, 8)a, 9)d, 10)c
23
2. BLG FELSEFES VE BAZI TEMEL KAVRAMLARI
24

2.1. Bilgi Felsefesi Nedir?
2.2. Bilgi Felsefesinin Temel Kavramlar
2.3. Estetik ve Etik
2.4. Anlam
2.5. Mantk
2.6. Doruluk ve Gereklik
25

1)
Epistemoloji ne demektir?
2)
Bilgi felsefesinin temel kavramlar nelerdir?
3)
Anlam ne demektir?
4)
Mantk ne demektir?
5)
Doruluk ve gereklik ne demektir?
6)
nasldr?
Bilgi felsefesinin temel kavramlar olan doruluk ve gereklik arasndaki fark
26

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Bilgi Felsefesi
Bilgi felsefesinin ne
olduunu ortaya koymak

Bilgi Felsefesinin Temel

Kavramlar
Bilgi felsefesinin temel

kavramlarn belirtmek ve bu yaparak, fikir yrterek
balamda eriini
belirlemek
Anlam

kavramlarndan birisi olan
anlamn nemini kavramak

Mantk
Bir felsefe disiplini olarak

mantn ne olduunu ve ilgi
alann belirtmek

Doruluk ve Gereklik

kavramlarndan doruluk ile
varlk felsefesinin temel
kavramlarndan olan
gereklik arasndaki fark
belirtmek

27
Anahtar Kavramlar
Epistemoloji
Anlam
Mantk
Doruluk ve gereklik
28
Giri
Bu blmde ncelikle bilgi felsefesi (epistemoloji) tanmlanmakta ve bu felsefe
disiplini asndan ele alnmas zorunlu baz kavramlar tartlmaktadr. Bu kavramlar anlam,
mantk, gereklik ve doruluk olarak sralanabilir.
Bilgi felsefesi genel olarak bilgi fenomenini ele alan, bilginin zn, deerini, kapsam
ve snrlarn sorgulayan felsefe disiplini ya da alandr. Tm tikel ya da zel bilimler
gerekliin bir alanna ilikin bilgi edinmeye alrken bilgi felsefesi genel bilgiyi, bilgi olarak
bilginin kendisini inceleme konusu yapar.
Anlam bilgiye sahip olabilmemiz asndan vazgeilmez bir deer tar; herhangi bir
nermenin bir bilgi ve doruluk deerinden sz edebilmek iin o nermenin ncelikle bir
anlam olmas gerekir. Anlam ncelikle bir dilin mantna dhil olmaktr. Mantk ve bu
balamda biimsel doruluk, dncelerimiz arasndaki biimsel ilikiler ve tutarlkla ilgilidir.
Mantk doru dnme kurallarn inceleyen felsefe disiplini olarak epistemolojideki bilgi ve
doruluk tartmalarna dorudan zemin oluturmaktadr. Bu balamda doru dnmenin
biimsel kuralarn saptamak, hem mantksal ve hem de epistemolojik tartmalar balamnda
vazgeilmez bir deer tar. Gereklik hem znel ve hem de nesnel tm olgusal varolua iaret
ederken doruluk dile getirdiimiz dncelerimizin yalnzca znel deil nesnel bir ierik
tamas anlamna gelir. Bu balamda ncelikle uygunluk ve tutarllk teorileri olmak zere
eitli doruluk teorileri sz konusudur.
29
2.1. Bilgi Felsefesi Nedir?

Bilgi felsefesi ya da dier yaygn bir adlandrmayla epistemoloji, bilginin neliini,
mahiyetini, deerini, kapsam ve snrlarn ele alp sorgulayan felsefe disiplinidir. Bilgi nedir?
Bilginin snrlar var mdr? Bilginin toplumsal deeri nedir? Bilgi znel midir yoksa nesnel
midir? te bu ve benzeri sorular bilgi felsefesindeki tartmalarn ieriini olutururlar. Bu
tartmalar balamnda bilgi felsefesinin baz temel kavramlar ve akmlar oluur ve
anlalabilirler.
Bir nceki blmde genel olarak bilginin ne olduu, toplumsal deeri ve baz temel
bilgi trleri ele alnd iin, burada bilginin snrlar ve znel mi nesnel mi olduuna dair
tartmalara ksaca deineceiz. Fakat bu noktada bilgi felsefesine zg tartmalara
deinmeden nce, bilginin felsefi dn tarafndan incelenmesi olan bilgi felsefesi ya da
epistemolojiye daha genel bir perspektiften baklabilir. Tm tikel bilimler u ya da bu varlk
alanna ilikin bilgi birikimimizi artrmaya alrlarken felsefe kendisine bal bilgi felsefesi ya
da epistemoloji disipliniyle bilgi olarak bilginin, yani genel olarak bilginin ne olduunu
aratrr ve sorgular. Aktr ki filozoflar bilgiye dair bu aratrma ve sorgulamalarn kendi
alarnn formel, doal ve toplumsal bilimlerinin bilgi birikimlerini gzeterek yapabilirler.
Filozofun yapt ey var olan bilgi birikimini sorgusuz sualsiz kabul etmek deil, tm bu
bilgilerin bilgi olarak geerliliini, deerini ve dorulunu saptayan temel ilkeleri belirlemek,
temel bilgi trleri saptamak ve bu bilgi trleri arasndaki ilikilerin doasna odaklanmaktr.
Bilginin snrlar sorunu ise, bir felsefi sistemin epistemolojik duruunu belirleyen bir
sorun ve tartmadr. rnein, genel olarak deneyciler (empiristler) bilginin snrlarn insann
algsal deneyiminin snrlarna eitlerken aklclar (rasyonalistler) ise bilgimizin snrlarnn
algmzn snrlarnn tesine uzandn ve insann a priori ve metafizik baz bilgilere de sahip
olabileceini savunurlar. Sezgiciler ise insann alg ve aklnn snrlarn aan bir sezgisel
bilgiye sahip olabilecei grndedirler.
Bilginin znel mi nesnel mi olduu tartmas belirgin olarak Sofistlerle ortaya km
bir tartmadr. Sofistler asndan bireysel znelliimizi aan, ona dayanmayan bir bilgi
olamaz. Bu balamda bireysel alg ieriklerine dayanan bilgi tmyle grelidir ve hibir nesnel
ve mutlak doruluk tamaz. Bu tmyle znel ve greli bilgi, Platonun deyimiyle bilgi
(episteme) olmaktan ok san (doxa) olarak adlandrlmaldr. Bu balamda zneyle nesne
arasnda kurulmu bir iliki ve farkndalk olarak bilgi, eer bilen zneden bamsz hibir
nesnel gereklik iermiyorsa, bilgi olmaktan ok bir san olarak grlebilir. Ayrca Kant
epistemoloji balamnda bilgimizin zemini olarak bir transendental ego ya da zneden de sz
edilebilir. Kantn transendental znesi Sofistlerin bireysel ve empirik znesi deil, d
gerekliin teminat olarak grlen bilinemez bir kendinde eyi biimlendiren genel ve tre
zg bir znedir. Kant epistemoloji balamnda bilgimizin nesnelliinin kayna
transendental znedir. Bu tartmalarn ayrntlar ilgili dnrleri ele aldmz blmlerde ele
alnacaktr.
30
2.2. Bilgi Felsefesinin Temel Kavramlar

Bilgi felsefesindeki tartmalar yakndan ilgilendiren temel kavramlardan nemli
birka, anlam, mantk, doruluk ve gereklik olarak sralanabilir. Baz temel epistemoloji ya
da bilgi felsefesi akmlar ise rasyonalizm (Trkede aklclk veya usculuk olarak
karlanmaktadr), empirizm (Trkede deneycilik veya grgclk olarak karlanmaktadr),
sezgicilik, pozitivizm ve pragmatizm olarak sralanabilir. Bu blmde bilgi felsefesinin baz
temel kavramlarn ve bir sonraki blmde ise bilgi felsefesinin, yani epistemolojinin baz
akmlarn ele alacaz. Kukusuz bilgi felsefesiyle ilgili baka kavramlar da sz konusudur,
fakat burada konunun anlalmas balamnda vazgeilmez olduu dnlen kavramlar ele
alnacaktr.
2.3. Estetik ve Etik

Estetik ya da Sanat Felsefesi de yine ahlak felsefesi (etik) alanna dair inceleme ve
tartmalarla yaknda ilgili bir felsefe disiplinidir. Estetik gzelin neliine ve kkenlerine dair
bir sorgulama iindeyken etik bilindii gibi insan davranlar balamnda iyinin neliine ve
kkeni dair bir sorgulama iindedir. Antik Dnem filozoflar genel olarak bu iki kavram, yani
gzel ve iyi kavramlarn e anlaml olarak dnmler ve birbirlerinden pek
ayrmamlardr.
Gzellik insani arzu ve iradeyi kendisine eken ve biimlendiren deer olarak, ahlaki
norm ve deerlerle yakndan ilgilidir. Eer gzellik ya da kiinin gzel bulduu ey insan
mutlu ediyorsa ve insan iten gelen bir ynelimle gzel bulduu eye yneliyorsa, gzel ve iyi
olduu dnlen deerlerin akmas ve ortakl insan mutlu edecektir. Bu nedenle iyiyi ve
gzeli aktran ve onlarn ortak deerler olduunu savunan Antik dnem filozoflar mutluluk
ahlakna sahiptiler. nsan kendisine iten bir arzuyla eken gzellik deerleriyle ahlaki iyilik
deerlerinin birbirine akmad ve ayrt bir kiilik ve toplum yaam ise, tmyle bir
gerilim ve kendiyle atma srecine iaret eder.
Sanat felsefesi anlamnda estetik, bize ahlaki olarak ne verebilir? Gzelin davurumu
olarak sanat yaptnn insan ahlaki adan ycelttii ve arndrd dncesi Aristoteles ve
daha ncesine kadar geri gtrlebilir. Sanat yapt ncelikle bir karakter ve kiilik analizi
olarak da grlebilir. Sanat yapt bize bizi gsterir, bize ayna tutar. Sanat bu anlamda insan
ruhunun bir davurumu olarak, dolaysz olarak iaret edilemeyen ahlaki duygu ve deerlerin
canl imgeler ve olay rgleri balamnda gznmze getirir. Bu anlamda denilebilir ki, iyi
bir sanat yapt insann ahlaki igrs ve kavrayn besler.
Olguya ters ynden baktmzda ise, ahlakn ve genel olarak insan kiiliini belirleyen
tm normatif ve ideolojik kalplarn sanatnn kiiliini ve retim srecini belirlediini
sylenebilir. Trnak iinde ahlaksz bir sanat ve dolaysyla sanat ve estetik anlaytan
szedilemez. rnein Dostoyevski ya da Balzac kendi toplumsal ve ahlaki deerlerinin
gerekliinden bamsz varolamazlar. Bylece sanatnn ahlaki ve politik gr ve
ynelimleri onun sanatn dorudan etkiler. Bu sz konusu etkinin sanaty sanat yapan
unsur olmad, herkesin ahlaki bir perspektife sahip olmakla birlikte sanat olmad
31
sylenmelidir. Bu saptama dorudan sanat sanat iin midir, sanat toplum iin midir
tartmasyla ilgilidir. Sanatn doasna dair bu iki anlay, birbirinden tasarmsal bir katlkla
ayrmak kavraymza olumlu bir katk sunmayacaktr. Sanatn ve sanatnn toplumla ve
ahlaki normlarla ilikisi hem sanat felsefesi ve hem de ahlak felsefesi balamnda ele alnabilir.
Ne sanaty ve estetik algy ahlaki vicdan ve iradeden ne de ahlaki vicdan ve iradeyi
sanatnn kiilii ve estetik algdan tmyle yaltarak kavrayabiliriz.
2.4. Anlam
Anlam ncelikle dille ve dil felsefesine ilikin temel kavramlarndan biridir. Bir
semboln, szcn veya nermenin anlaml olabilmesi iin dncelerimizi ifade ettiimiz
herhangi bir dilin ilke ve kurallar balamnda, yani grameri ve sentaks balamnda bir yerinin
ve karlnn olmas gerekir. Bu gramere ve sentaksa bal ifadenin dncemizi harekete
geiren bir iletisinin, bu balamda bir ieriinin olmas gerekir. D ya da i duyumuzdan
kaynaklanan herhangi bir zihinsel belirlenimin anlam, onun tanm ya da tanmlarndan oluur.
Her tanm ya da tanmlama zne ve yklemden kurulu bir nerme olarak karmza kar.
Bylece anlam ya da anlamllk ncelikle ve temel olarak nerme veya dier bir dile getirile
savlara ilikindir. Bu balamda nermelerin dncemizin ieriini oluturabilmeleri ve bilgi
deeri tamalar iin ncelikle anlaml olmalar gerekir. rnein, normal artlar altnda su
100 santigrat derecede kaynar nermesi ilk olarak Trkede bir anlam btnl tad ve
anlaml elerden oluturulduu iin doru ya da yanl bir bilgi deeri oluturabilir. Eer sz
konusu cmle ya da konumuz asndan nerme, byle dilsel bir anlamdan yoksun olsayd,
zihnimiz ve dncemiz asndan da bir bilgi deeri tamayacakt. rnein Trkeyi anlayan
ve bilen birine ge ran de ba diye seslenseydik, bu ne anlam tayan ne de bilgi deeri tayan
bir seslenme, yani ifade edilmi, dile getirilmi bir nerme olacakt. Yine Trke bilen birine
Ankara bize geen yl gelecek diye seslendiimizde, bu muhtemelen yukardaki seslenmeye
gre daha anlaml bir ifadeye iaret edecektir. Fakat yine de sz konusu seslenme Trkenin
gramer ve szdizimi asndan anlaml ve dolaysz bir btnlk ve bir bilgi deeri
oluturmayacaktr. Sz konusu seslenii kendimizce iirsel ve metaforik bir biime
soktuumuzu ve Ankara bize gemile gelecek diye dile getirdiimizi dnelim. Bu
durumda birok kii byle bir ifadede iirsel adan birok dolayl anlam ve arm bulabilir
ya da bulmayabilir. Byle bir dolayl ve metaforik anlatmlar hem zel olarak iirin ve hem de
genel olarak sanatn anlam ve bilgi deerini de oluturabilir. Fakat konumuz asndan sorun
ksaca yle ifade edilebilir: dolayl ya da dolaysz bir anlam olmadan dolayl ya da dolaysz bir
bilgi olamaz. Bilgi ve bilmek, anlam ve anlama edimini zorunlu olarak ngerektirir. Anlam her
trl zihinsel ilemin zemininde bulunur ve bu anlamda zihin anlamlarla ykl dinamik bir
btnlk oluturur.
Bu balamda epistemoloji, yani bilgi felsefesi asndan her trl bilgi deeri tayan
nermenin ncelikle anlaml olmas, genel olarak bir dilin kurallar ierisinde bir yerinin ve
tanmnn olmas gerekir. Bilgi felsefesine ynelik felsefi almalar ounlukla anlam
varsayarak bilgi fenomenini inceler. Bilgi felsefesi bir kural olmamakla birlikte, anlam ve
anlamszlk ayrmna younlamaktan ok, tutarllk ve tutarszlk, doruluk ve yanllk
kavram kartlklar zerinden bilginin deerini ve geerliliini saptamaya alr.
32
2.5. Mantk
Bir felsefe disiplini olarak mantk, doru dnmenin kurallaryla ilgilenir. zellikle
Hegelci mutlak idealizmi ve genel olarak Alman dealizmini hari tutarsak, modern felsefe
balamnda doru dnmenin bu kurallar genel olarak biimsel bir nitelik tarlar. Eer biz
biimsel adan Ann B ve Bnin ise C olduunu sylersek, byle iki ncl nermeden Ann
C olduunu savlayan bir sonu nermesinin kmas, biimsel mantk asndan zorunlu olarak
dorudur. Klasiklemi bir rnek verecek olursak, eer ilk nermemiz btn insanlar
lmldr ve ikinci nermemiz Sokrates bir insandr ise, sonu nermesi zorunlu olarak
Sokrates lmldr olacaktr. Sz konusu ilk iki nermeyi takip eden sonu nermesi
Sokrates lmszdr diye dile getirilirse, bu mantksal adan tutarsz ve yanl bir karm
olacaktr. Dncelerimizi oluturan tanm, nerme ve kavramlarn birbirlerine tutarl bir
ekilde balanmas, dnce asndan biimsel bir doruluun ve mantksal tutarlln
zorunlu kouludur. Bir sylediimiz bir dierine uygun olmas, isel bir zorunluluk ve tutarllk
ile balanmas gerekir. Eer dnceye dair bu biimsel tutarlk gzard edilirse, dile
getirdiimiz nermeler kendi yaln ve soyut formlar balamnda bir anlam ve bilgi deeri
tasalar bile, dnmenin btnl ve tutarll asndan kuku konusu olacaklardr. Ksaca
ifade edersek: dilsel ve mantksal adan bir btnlk ve isel tutarllk tamayan bir bilgi,
olduka tikel, yetersiz ve yzeysel kalacaktr. Gerek ve ikna edici bir bilgi mantksal tutarll
zorunlu olarak ngerektirir. Nasl ki tm zihinsel ilevlerimizin zeminde anlamlar bulunuyorsa,
bu anlamlarn aklsal bir sistematiin bilinli paralar olarak i grmeleri dnceye zg
biimsel bir mant ve bu balamda mantksal tutarll gerektirirler.
Dile getirdiimiz eylerin anlaml olmalar, onlarn mantksal bir dn ve akl
yrtme srecine tabi tutulduklarn zorunlu olarak gerektirmez. nsanlarn ou tam da bir dil
yetisine sahip olduklar iin, u ya da bu oranda anlaml eyler syleyebilirler. Buna karn
insanlar ok az ciddi bir felsefi ve mantksal eitime sahiptirler ve buna bal olarak
birbirlerine isel bir zorunlulukla balanm tutarl dncelere sahiptirler. nsanlar genel
olarak sorgulanmam ve yzeysel anlam ve dnce belirlenimleriyle yaam idare ederler.
rnein, insanlar ou kez gzel derken bu kavramn gndelik yaamdan edindikleri
sorgulanmam ve zerine dnlmemi armlaryla yetinirler ve sz konusu kavrama
ilikin ifade edebilecekleri nermelerin says bir elin parman gemez. ounlukla bu
szkonusu nermeler arasnda mantksal tutarllk da bulunmaz. Byle mantksal adan tutarl
ve felsefi asndan derinlikli dnce ve kavramlara sahip olmak, sanldndan daha zordur ve
youn bir emek, hazrlk ve abay gerektirir.
2.6. Doruluk ve Gereklik

Doruluun bilgi felsefesinin temel kavramlarndan belki de ilki olduu sylenebilir.
Dile getirilen bir nermenin bilgi deerini oluturan ey onun doruluudur. Gereklik ise
ncelikle bir felsefe disiplini olarak ontolojinin, yani varlk retisinin nemli bir kavramdr.
Bu iki kavramn gndelik ve teknik olmayan kullannda sklkla birbirleri yerine
kullanlmakta olduunu grmekteyiz. Bunun anlalabilir nedenleri vardr. Gndelik yaamda
genellikle doruluun sylediklerimizin gereklere ya da gereklie uymas olduu dnlr.
33
Doal olarak bu dnce ounlukla felsefeyle temellendirilmi deildir, fakat dile getirilen
rnekler doruluktan gereklere uygunluun anlaldn hemen gsterir. Diyelim ki zerimde
krmz bir kazak var ve ben zerimde krmz bir kazak olduunu sylyorsam, bu durumda
doruyu sylyorumdur. Ya da rnein, havaya frlatlan her tan bir sre sonra yere
dtn dile getiriyorum. Yine bu durumda gereklie bavurarak bu sylediimin
doruluunu deniyor ve test ediyorum. Gndelik dildeki bu doruluk anlay, bilgi felsefesi
terminolojisinde doruluun uygunluk teorisi ya da tekabliyet teorisi olarak adlandrlr.
Doruluun uygunluk teorisini (teori Trkede ayrca kuram olarak da ifade
edilmektedir) bilgi felsefesinde genel olarak, dncelerimizin doruluunun d ve i
gerekliin deneyimine bavurularak test edilmesi gerektiini savunan empiristler (deneyciler)
savunurlar. Gndelik yaamda doruluk ile gerekliin birbirine kartrlmas, ifade edilen
eylerin doruluunun, gerek olarak nitelenmesinden kaynaklanr. rnein, bu sylediin
gerek deil denir, ki dorusu bu sylediin doru deil olmaldr. nk doru ya da yanl
olsun dile getirilen herey tam da sylenmi ya da dile getirilmi bir ifade olarak zaten gerektir
ya da gerek olmutur. Bu dile getirilmi sz, bir kez azmzdan km ve davurulmu
olduu iin gerektir. Gerek ya da gereklik, dndmz ve sylediimizden bamsz
olarak ister i ve isterse d dnyamzda sregelen olgularn btndr. Doruluk ise
sylediklerimizin, yani nermelerimizin bireysel znelliimizden bamsz nesnellie uygun
dmesidir.
Doruluk bu anlamda dncelerimizin ve szlerimizin varlna deil, ieriklerine
ilikindir. Uygunluk ya da tekabliyeti lt olarak alan doruluk anlayna gre,
dndklerimizin ve sylediklerimizin ierii eer bir doruluk ve bilgi deeri tayacaksa,
ifade ettii gereklie uygun olmaldr. Burada doruluk dncelerin varlna ve biimine
zg bir belirlenim olmaktan ok, ieriine zg bir belirlenim olarak karmza kmaktadr.
Doruluk ile ilgili bilgi felsefesinde egemen olan ikinci bir nemli kuram ise, tutarllk
kuramdr. Genel olarak rasyonalistler (aklclar) tarafndan savunulagelen bu kuram,
dndmz ve dile getirdiimiz nermelerin doruluunu, genel olarak dncelerimiz
arasndaki tutarlla, yani mantksal kurallara uygun akl yrtmelerimize balar. Bu kuram
asndan nemli olan ncelikle dncelerimizin d gereklie uymas deil,
dncelerimizin birbirlerine uygun olmasdr. Rasyonalistler asndan akl yalnzca znel ve
biimsel bir z tamaz. Akln dncelerimiz arasnda kurduu mantksal ve zorunlu ilikiler,
ayn zamanda empirik gereklii anlamamza ve bilmemize elveren yasal ve zorunlu
ilikilerdir. rnein, birok rasyonalist filozofun model almaktan holand aritmetik ve
geometrik bant ve ilikiler, yalnzca dncemize zg biimsel doruluklar deil, empirik
gereklii bilmemize de yol aan bant ve ilikilerdir.
Bu durumda aklmzn a priori, yani deneye nsel dncelerimiz arasnda gzettii
tutarllk ve mantksal adan zorunlu ilikiler, yalnzca biimsel deil ieriksel bir bilgi ve
dorulua iaret etmektedir.
Bilgi ve doruluu ne bizi yanltan duyu algsnda ne de bizi yanltan akl yrtmelerde
bulan sezgicilik asndan konuyu incelediimizde, bambaka bir bak asyla
34
karlamaktayz. Doru bilginin kaynann dolaysz sezgiye dayandran sezgicilik, bu

sezginin nasl bir ierie sahip olduu, nesnel geerliliini temellendirebilecek olan eyin ne
olduunu konusunda farkl anlaylar iinde barndrr. Bu konuya da aada sezgicilie
deinirken tekrar dneceiz. Bu noktada bir doruluk kuram olarak pragmatizme de ksaca
deinelim. Pragmatizm asndan nermelerimizin doruluu ve bilgi deeri, pratik yaamdaki
sonular asndan llebilir. Dncelerimizi formle eden nermelerimiz, bize pratik olarak
saladklar yarar ve ilevler asndan doruluk ltne tabi tutulabilirler. Teori pratik iindir
ve pratik sonularyla bir deer tayabilir. Bu konuya da aada pragmatizm balamnda
tekrar dneceiz.
35
Uygulamalar
1)
Bilgi felsefesi nedir?
2)
Bilgi felsefesinin temel kavramlar nelerdir?
3)
Temel doruluk teorileri nelerdir?
36
Uygulama Sorular
1)
Anlam nedir ve bilgi felsefesiyle ilikisi nasl tanmlanabilir?
2)
Mantk ve bilgi felsefesi (epistemoloji) bilgi fenomeni balamnda ne trden bir
balant iindedirler?
3)
Doruluk ve gereklik karlkl ilikileri iinde nasl anlalmaldrlar?
37

Bilgi felsefesi ya da dier bir dile getirile epistemoloji alanndaki tartmalar anlam,
mantk, gereklik, doruluk gibi temel kavramlar erevesinde ekillenmektedir. Bu balamda
bir felsefe disiplini olarak epistemolojinin dil felsefesi, mantk ve ontoloji gibi dier baz temel
felsefe disiplinleriyle yakn bir dolaym ve iliki iinde olduu sylenebilir. Bilindii zere
anlam dil felsefesinin, gereklik de ontolojinin sorgulad kavramlardr.
Bilgi ve doruluk kavramlarnn anlalmasnn, hem mantn biimsel doruluk
ilkelerine ve hem de ontolojideki varlk ve gereklik tartmalarna balanabilecei
sylenebilir. Felsefedeki tm bu kavram ve tartmalarn anlaml olabilmesi iin dilsel adan
anlaml nerme ve dncelere sahip olmamz gerektii ise ak bir dorudur.
Bu blmde ncelikle bilgi felsefesini (epistemoloji) tanmladk ve bu felsefe disiplini
asndan ele alnmas zorunlu baz kavramlarn neler olduklarn rendik. Daha sonra
kavranlarn tek tek ele alnmas ile sz konusu kavramlarn birbirleri ile nasl bir iliki
ierisinde olduklarn ve gndelik yaammzdaki yerlerini grdk.
38
Blm Sorular
1)
Aadakilerden hangisi bilgi felsefesi asndan ele alnmas zorunlu
kavramlardan biridir?
a)
Erdem
b)
Gzel
c)
Kt
d)
Zorunlu
e)
Doruluk
2)
Bilgi felsefesinin amac nedir?
a)
Gerekliin bir alanna ilikin bilgi edinme
b)
Varln varlk olarak ne olduunu ortaya koyma
c)
nsandaki ahlaki deerlerin nesnel zeminini ortaya koyma
d)
Bilgi olarak bilginin kendisini inceleme
e)
Sonlu ile sonsuz arasndaki diyalektik ilikiyi betimleme
3)
Herhangi bir nermenin bir bilgi ve doruluk deerinden sz edebilmek iin,
nermenin ncelikle sahip olmas gereken ey nedir?
a)
Biimsel doruluk
b)
Sonsuzun bilgisi
c)
Anlam
d)
Aknsallk
e)
yinin bilgisi
4)
Doruluk ne anlama gelir?
a)
Doruluk dile getirdiimiz dncelerimizin yalnzca znel deil ayrca nesnel
bir ierik tamas anlamna gelir.
b)
Doruluk duyusal gereklikte kendisini gsteren ideal gzelliin bilgisini
edinme anlamna gelir.
c)
Doruluk hem znel hem de nesnel tm olgusal varolu anlamna gelir.

39
d)
Doruluk varln varlk olarak bilgisini edinme anlamna gelir.
e)
Doruluk ahlaki deerlerimizin zemininin duyusal gereklik alan olduu
anlamna gelir.
5)
Bilginin znel mi nesnel mi olduu tartmas belirgin olarak aadaki dnce
akmlarndan hangisiyle ortaya kmtr?
a)
Peripatetikler
b)
Sofistler
c)
Romantikler
d)
Akademiallar
e)
Eleatikler
6)
znel ve greli olan bilgi, Platonun deyimiyle bilgi (episteme) olmaktan ok
..... (doxa) olarak adlandrlmaldr cmlesinde bo braklan yere gelecek kelime
aadakilerden hangisidir?
a)
Tan
b)
Bilgisizlik
c)
San
d)
His
e)
Sezgi
7)
Dile getirilen nermenin bilgi deerini oluturan ey nedir?
a)
Gereklik
b)
Sonsuzluk
c)
Doruluk
d)
Eitlik
e)
Doallk
8)
Aadaki kavram ikililerinden hangisi gndelik ve teknik olmayan kullannda
sklla birbirleri yerine kullanlmaktadr?
a)
yilik Gzellik
40
b)
Doruluk Gereklik
c)
Gereklik Soyutluk
d)
knlk kinlik
e)
Soyutluk Aknlk
9)
Bilgi felsefesinde dnlen ya da sylenilen eyin doruluunu, gereklie
bavurarak test eden teori aadakilerden hangisidir?
a)
Uygunluk teorisi
b)
Biimsel uyum teorisi
c)
Tutarllk teorisi
d)
Anlam teorisi
e)
Gereklik teorisi
10)
Aadakilerden hangisi dorulukla ilgili bilgi felsefesinde egemen olan
kuramlardan biridir?
a)
Doallk kuram
b)
kinsellik kuram
c)
Sonluluk kuram
d)
Tarihsellik kuram
e)
Tutarllk kuram
Cevaplar
1)e , 2)d , 3)c , 4)a , 5)b, 6)c, 7)c, 8)b, 9)a, 10)e
41
3. BLG FELSEFES RET VE AKIMLARI
42

3.1. Bilginin Olana zerine Tartma: Dogmatizm ve Kukuculuk
3.2. Kukuculuun eitleri
3.3. Empirizm (Deneycilik)
3.4. Rasyonalizm (Aklclk)
3.5. Sezgicilik
3.6. Pozitivizm
3.7. Pragmatizm
43

1)
Bilgi felsefesinin temel akmlar nelerdir?
44

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Dogmatizm ve Kukuculuk
Bilgi felsefesi kapsamnda

dogmatizm ve kukuculuu

ele almak
Kukuculuun eitleri

kukuculuun eitlerini ele

almak
Empirizm

empirizmi ele almak
Rasyonalizm

rasyonalizmi ele almak
Sezgicilik

sezgicilii ele almak
Pozitivizm

pozitivizmi ele almak
Pragmatizm

pragmatizmi ele almak


45
Anahtar Kavramlar
Dogmatizm ve kukuculuk
Kukuculuun eitleri
Empirizm (deneycilik)
Rasyonalizm (aklclk)
Sezgicilik
Pozitivizm
46
Giri
Bilgi felsefesinin baz temel akmlar dogmatizm, kukuculuk, empirizm, rayonalizm,
sezgicilik, pozitivizm ve pragmatizm olarak sralanabilir. Bu blmde ilk olarak bilginin
imknna ilikin bir tartma erevesinde ekillenen dogmatizm ve kukuculua deinilmekte
ve sonrasnda ise kukuculuun eitleri ele alnmaktadr. Epistemolojik balamda dogmatizm
bilginin imknn olumlarken kukuculuk ise bilginin imknn farkl alardan
olumsuzlamaktadr.
Felsefede empirizm ve rasyonalizm tartmas daha ok bilginin kaynana ve
snrlarna dair bir tartma olarak okunabilir. Empirizm (deneycilik) bilginin kayna olarak
alglarmzn ieriini oluturan deneyi temel alrken rasyonalizm (aklclk) bilgimizin kayna
olarak insan akln temel almaktadr. Sezgicilik ise hem algnn ve hem de akln yanltc
olduunu, doru bilginin kaynann dolaysz sezgi olduunu savunur. Pozitivizm (olguculuk)
olgular aklamak iin bavurulan her trden teolojik ve metafizik nedeni yadsrken olgular
yine olgulara dayanarak bilebileceimizi iddia eder. Pragmatizm ise bilginin doruluu ve
geerliliini pratik yaamda arayan, bilgiyi bu balamda temelde bir yarar, ara ya da ilev
olarak alan bir epistemolojik ynelime iaret eder.
47
3.1. Bilginin Olana zerine Tartma: Dogmatizm ve Kukuculuk

Gndelik anlamlaryla dogmatizm ve kukuculuk, bireyin kiisel yaantsnn ieriiyle
ilgilidir. Dogmatik insan, belli bir gr ya da ideolojiye krkrne inanan, yani
eletirmeden ve sorgulamadan inanan kiidir. Kukucu insan ise bu gndelik ve bireysel
kiiliinin kayglar balamnda evresine temkinli ve gvensiz yaklaan kiidir. Daha
toplumsal konumdan ise tikel bir toplumun ya da topluluun dogmatik ve kukucu ruh
halinden sz edilebilir. Felsefi balamda ise dogmatizm ve kukuculuk daha teknik ve
epistemolojik bir anlam tar. Bu epistemolojik balamda dogmatizm, genel olarak bilginin ya
da daha tam bir dile getirile doru bilginin gerekliine olan inanc ifade ederken kukuculuk
ise doru bilginin gerekliine ynelik kukuyu ifade eder.
3.2. Kukuculuun eitleri

Bir tavr ya da yntem olarak kukuculuktan sz edilebilecei gibi, antik dnem ar
kukuculuundan da sz edilebilir. Ayrca deneysel ve deney d bilgiye dair bir kukuculuk
da sz konusudur.
ncelikle bir tavr olarak kukuculuk felsefenin ruhunda yer alr ve felsefi asndan
vazgeilmez bir deer tar. Felsefeye gnl vermi ve felsefeyle uraan kii olarak filozof,
sradan gndelik yaamn acil ve pratik tavr gerektiren temposundan kopabilme, kendisine
sunulan dnce ve deer yarglarn kukuyla karlayp sorgulayabilme becerisine sahip
olmaldr. Bu anlamda filozof ya da dier bir adlandrmayla felsefeci, ister felsefe tarihi
boyunca nnde hazr bulduu sistematik dnceler, isterse gndelik hayatn dngs iinde
nnde hazr bulduu soyut ve ezbere dncelere kar kukucu ve eletirel bir tavr iinde
olmak durumundadr. Felsefi tavr yaamn dolaysz dngsne kar soukkanl bir mesafeyi
de gerektirir. Bir tavr olarak kukuculuk gndelik ya da sradan anlamyla dogmatizmin, yani
dile getirilen gr ve inanlara sorgusuz sualsiz kr krne taraf olmann panzehiridir. Bu
anlamda kukuculuk yaam dinamizmimizi zehirleyip fel eden birincil ve teknik olmayan
anlamyla dogmatizmin hakiki ilac konumundadr. Sokratesin kendi dneminin sradan
Atinallarnn yeterince sorgulanmam grlerine ve nyarglarna kar kukucu ve eletirel
duruu, felsefe tarihi balamnda iyi bir rnek oluturmaktadr.
Bir yntem olarak kukuculuk, kukuyu bir ama, bir hedef olarak deil de, bir ara
olarak ele alr. Felsefe tarihi balamnda yntem olarak kukuculuun en tipik ve iyi rnei,
bilindii zere nl Fransz filozofu Descartestir. Descartese gre kukuculuk ya da genel
olarak kuku yle bir yntemdir ki, kendi kart olan kesin ve ak seik bilgiye ulamamza
olanak verir. Dnen znenin her trl fiziksel ve metafizik belirlenime, alg ya da akl
yrtmeye ynelik ar kukusu, bir zne olarak kendi varoluunun kesinliine ynelik
dolaysz bir sezgiye yol aar. Kuku kukulanan znenin varlnn dolaysz sezgisine iaret
eder. Descartes gre byle bir ar kukunun sonucunda yaanan i aydnlanma, dnen
znenin kendi varoluuna ynelik sezgisine dayanan kesin bilin durumu, tm felsefi akl
yrtmenin de asl balang noktas olmaldr. Bir yntem ve ara olarak kuku burada
48
karmza kendi amacn, yani doru bilgiye ulama hedefini kesinlikle merulatrm olarak
kmaktadr.
Ar kukuculuk, kukuyu, doru bilgi amacna ynelik bir ara ya da yntem olarak
almaz. Kukuculuk burada yalnzca bir ara ya da yntem deil, tm akl yrtme srecini
batan sona belirleyen bir ilke, tm felsefi dnme sreci belirleyen zemin olarak karmza
kar. Ar kukucu filozoflar her trden doru bilginin olanana kar inanszdrlar ve kuku
iindedirler. Kuku hem balangc ve hem de sonucu oluturur. Bilginin imkn ve kesinliine
dair hibir akl yrtme ya da genel olarak dnme pratii, bu dnrlere ikna edici
grnmez. Nesnel ve genel geer bilginin imknna dair kukucu filozoflara rnek olarak
Protagoras ve Gorgias gibi Sofistlerle, Pyrrhon, Karneades, Sextus Empiricus gibi dier ar
kukucu filozoflar gsterilebilir.
3.3. Empirizm (Deneycilik)
Yaam ncelikle bir deneyimdir. Her deneyim ya da eski dille tecrbe bir farkndalk,
bir eylerin ayrmna varmaktr. Bu balamda her tr deney zorunlu olarak bir canlnn, hayvani
bir organizmann duyumsama yetisini gerektirir. Bilindii zere be duyu organmza kout be
duyumuz vardr; gz grme, kulak iitme, burun koklama, dil tat alma, tenimiz ise dokunma
duyusunu mmkn klar. nsan dier hayvanlardan farkl olarak bu duyu verilerini adlandrp
tanmlayarak birer duyu algsna dntrr. te empirizm asndan btn bilgimizin kayna
alglarmzdr. Bilgilerimizin doruluun yegne lt de yine alglarmzdr. Eer dnlen
ve dile getirilen eyler algladmz gereklie, yani deney dnyamza uymuyorlarsa doru
deildirler. Bu yukarda da dile getirdiimiz zere, dorulua dair uygunluk teorisine iaret
etmektedir. Genel olarak empirizmin temel iddias, bilgilerimizi oluturan elerden biri olarak
dncelerimizin metafizik, yani fizik-tesi bir kayna ya da zemininin olamayacadr.
Metafizik, yani fizik-tesini burada duyu-algsn, deneyi aan bir gereklik olarak anlamak
gerekiyor. Empirizm asndan alglarmzn ieriini oluturduu dnlen her trl insani
deneyim, olgusal gerekliin evreledii bir ortamda cereyan etmektedir. Empirizm iin deney
akla, alg dnceye gre daha ilksel ve vazgeilmezdir. Herhangi bir tecrbe veya deney
olmadan bir aklsallktan, herhangi bir alg durumu olmadan bir soyutlama ya da dnmeden
sz etmek, bu balamda insann soyutlama ve akl yrtme etkinliinden balayarak bir bilgi
kuram oluturmak beyhude bir aba olacaktr. nsan bilgisi asndan deneye nsel, yani felsefi
terminolojiyle sylersek a priori bir dnce ve bilgi sz konusu olamaz. nsan zihnine ait
btn soyutlama ve kavramlarn a posteriori, yani deney sonras oluumlar olduu ve deneye
dayandrlabilecei sav, empirizm ya da deneyciliin ana savdr.
Daha nce de dile getirdiimiz zere empirizm asndan bir yargnn ya da nermenin
doruluu empirik gereklie uygunluuyla test edilebilir ve llebilir. Bir nermenin
doruluunu oluturan ey, ncelikle sz konusu nermenin alg ierikleri balamnda, dier
bir dile getirile alg ieriklerimizi oluturan insan deneyimi balamnda bir gereklie iaret
ediyor olmas, bu sz konusu gereklie ilikin bir yargda bulunuyor olmasdr.
Dndklerimiz ve dile getirdiklerimiz ancak empirik gereklie uygun olduu, zeminini bu
gereklikte bulduu srece bilgi deeri tar.
49
Empirizm dncede daha nce deneyimde olmayan hibir ey yoktur ve olamaz

anlayn savunmaktadr. Bu anlay, birer soyutlama ve genelleme olarak dncelerimizin
varln yadsmaz, fakat onlarn kkenini duyu alglarmzn ieriini oluturan
deneyimlerimize balar. Bu balamda empirizm saduyuya olduka uygun grnen savlara
sahip olduu dile getirilebilir. Fakat asl sorun burada yle formle edilebilir: bilimsel ve
felsefi dncelerimizin zorunluluk ve evrensellik iddialarn yalnzca bireysel ve greli bir
ierie sahip olan deneye, yani empirizm balamnda duyu alglarmza dayandrabilir miyiz?
Empirizm genel olarak bu soruya yle bir yant verir: insan dncesi ve bilgisine dair
zorunluluk ve evrensellik sav, insan zihninin kendi i ileyiiyle ya da akln ve mantn
snrlar iinde anlalamaz ve yantlanamaz. Aslnda bilginin doruluk deerine dair
zorunluluk ve evrensellik iddias empirist epistemolojinin erevesinden bakldnda sorunlu
bir iddiadr, nk bu ereveden bakldnda sylenebilecek ey, insan bilgisinin temel olarak
empirik, greli ve tarihsel bir deer tad ve bu balamda a posteriori olduudur. Byle
empirik adan greli ve tarihsel bir bak as, yalnzca bilginin doruluuna deil, ahlaksal
iyilie ve sanatsal gzellie ynelik de mutlak bir perspektiften uzaktr.
Empirist filozof denince ilk akla gelenler ngiliz Empiristleri John Locke, George
Berkeley ve David Humedur.
3.4. Rasyonalizm (Aklclk)

Bilgi fenomeni daha nce de dile getirdiimiz zere bilen zneyle bilinen nesne
arasndaki ilikiye iaret etmektedir. Bilen zne bilme etkinliinin vazgeilmez ve zorunlu bir
taraf ve bileenidir. Rasyonalizm bilen znenin bilme etkinliindeki etkin ve belirleyici rolne
vurgu yapar. nsann bilme etkinliindeki aktif ve belirleyici karakteri tarihsel sre boyunca
kendi kendisini oluturan bir znellie iaret etmektedir. Kendisini tarihsel sre boyunca
gelitiren bu znelliin dil ve dnme yetisiyle dolayml bir aklsal varolua iaret ettii
sylenebilir. Rasyonalizm, yani aklclk, bu sz konusu yetiler zerinde ekillenen akl
yrtme yetisini, epistemolojik tartmalar asndan nplana karmaktadr. nsan dier
hayvanlardan ayran niteliin aklsal dnme yetisi olduu sylenir. Gerekten de insann
duyumsama yetisinin ve baz temel igdlerin dier hayvanlarda da olduu grlmektedir.
Fakat insann ayrt edici nitelii olan bilgi ve kltr birikiminin, bir soyutlama yetisi olarak
dnceye ve dnceler arasnda mantksal karmlar ve balantlar kuran akla dayand
rahatlkla sylenebilir.
Empirizmin temel sav alglarmzca dorulanmayan tm dncelerin ve onlara dayal
akl yrtmelerin bir deeri olamayacayd. Empirik gerekliin bireysel fenomenlerince
dolayszca dorulanmayan tm zorunlu ve evrensel balantlar ve dnceler, akln deneye
nsel formlar olarak meru klnamazd. Buna karn rasyonalizm asndan ise tm alg ve
deney dnyas eer anlam ve deer tayacaksa bunu ancak dnme ve aklmza borlu
olacaktr. Organik doamzn bir kazanm olan duyu ierikleri, kendi balarna bir deer ve
anlam tamazlar. nsann akl yetisi insani olan her etkinlikte bulunmakta ve belirleyici bir rol
oynamaktadr. rnein aritmetik ve geometriyi kapsayan matematiksel bilgi, deneysel
gereklik tarafndan dorulanmas gereken a posteriori bir bilgi deildir. Rasyonalist
50
filozoflarn genellikle rnek gsterdikleri matematiksel doruluklar, onlar asndan deneysel

deil a priori, yani deneye nsel bilgilerdir. Her ne kadar insan aklna zg bu deneye nsel,
zorunlu ve evrensel bilgiler deneyden kaynaklanm olmasalar da, insann algsal deneyiminin
anlamlandrlmas ve bilinmesi asndan vazgeilmez bir deer tarlar.
Rasyonalizm bu balamda deneysel gereklie dayanmayan fakat deneysel gerekliin
bilinmesi asndan zorunlu ve evrensel bir deer tayan dnce ve kavramlar arasndaki iliki
ve bantlara younlar. Tm evrensel gereklie ilikin bilgimizin taycs olan bu sz
konusu dnce ve kavramlardan hareketle yeni dnce ve kavramlara ulaabiliriz.
Rasyonalizm asndan bilgi ve doruluk bu anlamda algsal deneyimimizin dolaysz bir
sonucu olarak deil, zorunlu ve evrensel dnceler arasndaki mantksal tutarllk olarak
karmza kmaktadr. nsan bilgisi doruluunu temel olarak insann aklsal dnme yetisine
borludur. nsann algsal deneyimi bu sz konusu aklsal bilgiyi zorunlu ve evrensel bir
mantksal karma dayanm olduu srece yanllayamaz. A priori bilgiler alg ieriklerinin
bireysel fenomenlerine dayanmadklar gibi, onlar tarafndan da yanllanamazlar. Bu anlamda
akln dorular bireysel olgulara dayal empirik doruluklar olmaktan ok, bireysel olgularn ve
onlara iliin alg ieriklerinin bilinmesi iin zaten nceden var olmas gereken zorunlu ve
evrensel dorulardr. Epistemolojik bir ynelim olarak rasyonalizm, bilme ediminde akln
algya nsel olduunu savlar.
Rasyonalist filozoflara rnek olarak Platon, Descartes, Spinoza, Leibniz ve Hegel
verilebilir.
3.5. Sezgicilik
Duyularn ve akln yanltcln aan dolaysz bir bilgi mmkn m? Hem
alglarmzn ve hem de akl yrtmemizin bizi yanlttna ilikin rnekler verilebilir. rnein
suya batrlan kan krk grnmesi bir alg yanlgsna, matematik bir ilemde hata ise bir
akl yanlgsna iaret etmektedir. Bilgi konusundaki bu iki yanlg trn iinde barndrmad
dnlebilecek bir bilme biimi ve dolaysyla bilgi tr mmkn mdr? Bir bilgi felsefesi
retisi olarak sezgicilik bu soruya olumlu yant vermektedir. Aklclk ve deneyciliin
epistemolojideki savlarn ama iddiasndaki sezgicilik, asl ve hakiki bilginin kaynann duyu
algsnn ve akl yrtmenin dolaymlarn gerektirmeyen dolaysz sezgi olduunu savunur.
Sezgi yetimiz bir eyin hakikatini dolaysz bir ekilde, duyumsama ve akl yrtme srelerini
gerektirmeden kavrayabilir.
Sezgisel bilgiyi belli bir akl yrtme srecinin sonucunda ulalan kesin ve apak bilgi
olarak tanmlayan Descartes, sezgici olmaktan ok aklc, yani rasyonalist bir filozoftur.
Descartes iin sezgi felsefi dn ve bilgiyi batan sona belirleyen bir yntem olmaktan ok,
belli bir akl yrtme sreci sonucu ulalan dolaysz ve apak bilgilenme ve igr
durumudur. Bu anlamda sezgilik ile birlikte ad anlmas gereken en nemli kii Fransz filozof
Bergsondur.
51
3.6. Pozitivizm
Pozitivizmin kurucusu Auguste Comte insanlk tarihinde dnsel dnemden ve
dolaysyla bilme tarzndan sz eder. Teolojik, metafizik ve pozitif dnemler. nsanlk tarihinin
son ve en olgun dnsel dnemi olan pozitif dnem, ayn zamanda bilimlerin gelimilik
dzeyine kout olarak bilimsel dnem olarak da adlandrlabilir. Teolojik dnemde insanlar
olgular aklamak iin dolayszca iaret edilemeyen teolojik, yani ilahi glere bavururken
metafizik dnemde olgular aklamak iin metafizik glere bavurmulardr. Teolojik dnem
evrensel varoluun aklanmasnda daha ok dinsel aklama modellerinin ve tm toplumu
balama iddiasndaki kutsal deer ve inanlarn hkm srd bir dnemdir. Metafizik dnem
dinsel aklama modellerinin yerini alan klasik metafizie ya da dier bir dile getirile modern
ve aydnlanma ncesi felsefe tarihine iaret eder. Pozitif ya da bilimsel dnemde ise olgular
yine olgularla, pozitif ve llebilir gerekliklerle aklanmaya allr. Pozitif bilimlerin
yapmaya alt da budur. Pozitif dnem teolojik ve metafizik gelenein aksine, olgular
onlar aan bir gereklie veya asl varlk alanna dayanarak aklama abasndan bir vazgeie
iaret etmektedir.
Doal ve toplumsal olgular yine bu olgulara ve gereklie dayanarak aklamak, eer
bu aklama iin tek dayanak noktas sz konusu olgulara ilikin yaln ve dolaysz alglarla
yetinmek anlamna geliyorsa, byle bir aklamann ieriini kavramak sorunlu grnmektedir.
lk olarak pozitivizmin u iddias ve bu balamda kendisinden nceki dnce geleneini
eletirisi anlalr bir eydir; doal ve toplumsal olgular aklamak iin doruluklar hibir
ekilde ispatlanamayacak inan ve soyutlamalara dayanmak, epistemolojik adan
savunulamaz. Bu anlamda bir eyi bilmek onu makul ve doruluu dolayl ya da dolaysz
gsterilebilir bir nedene ya da nedenlere balamay gerektirir. Bilmek olgular btnsel ilikiler
iinde kavramaktr. Fakat dolaysz algmzn ierii olarak karmzda duran bir olguyu, bu
dolaysz algy aan bellirli soyutlama ve speklasyonlara bavurmadan nasl btnsel ilikileri
iinde aklayp bilebiliriz sorusu, kanmca pozitivist epistemolojinin eletirisi asndan nemli
sorudur. Bilgi felsefesi ya da dier adlandrmayla epistemoloji asndan pozitivizm, temel
olarak klasik metafiziin doal ve toplumsal olgusall aan, yani algsal gereklii aan
nedenlere dayal bilgi anlayn eletirmeyi hedef alr ve kendi teorisini bu eletiri zemininde
oluturur. Fakat buradaki sorun, en anlalr ve tartlmaz grnen doa yasalarnn bile alg
deneyimini aan belli soyutlamalar ve speklatif kurgulamalar iermek zorunda olmasdr. Bu
nedenle felsefe tarihinde tm klasik metafizik gelenein gerek balang noktasn oluturan
Platoncu idealizmin, epistemolojik balamda dnlr olan ve duyulur olan gereklikler
arasnda yapt ayrm tmyle yersiz ve gereksiz bir keyfiyete dayanmyordu: bilmeyi hele
doal alg ieriklerini aan, yani bir olguyla tank olmay aan hakiki ve nitelikli bilmeyi,
Comteun iddialarnn aksine yalnzca gzlenebilir olgular arasndaki ardk ve analojik
betimlemelere dayandrmak zor grnmektedir.1
AugusteComte,PozitifFelsefeKurslar,ev.ErhanAtaay,SosyalYaynlar,stanbul,2001;s.38.
52
3.7. Pragmatizm
Kkleri ngiliz Empirizmine dayanan pragmatizmin bir nevi Amerika Birleik
Devletlerinin ulusal felsefesi olduu sylenebilir. Btn teorik doruluu pratik zeminde
temellendirmeyle alan pragmatizmin, teorisyenlerine gre deien versiyonlarndan sz
edebiliriz: yararclk, aralk, ilevselcilik. Bilginin pratik yaam balamnda bir yarar, ara
ya da bir ilev olarak grlmesi, kapitalist toplumun ruhunda olan bir anlaytr. Endstri
devrimiyle ivme kazanan teknolojik gelimelerin artan dorusal seyri, tm teorik ya da dier
dile getirile kuramsal abann pratik kazanmlara hizmet etmesi gerektii dncesini
yaygnlatrmtr. Pragmatizm ayn zamanda liberal demokrasinin ounluk fikriyle de
uzlamaktadr; burada yarar, ara ya da ilev toplumsal ounluun deerleriyle tanmlanacak
ve ounluun ortak olduu dnlen yararlarna ynelik olacaktr.
Bilginin bu pragmatist yorumunun kkleri belki de Antik Dnemdeki Sofistlerin
grlerine geri gtrlebilir. Bilginin bir ara olarak grlebilmesi ve gndelik yaamn
gereksinimlerine gre bir anlam ve doruluk tadnn dnlmesi, hem Antik Dnem
Sofizminde ve hem Modern Dnem ngiliz Empirizminde egemen olan alg temelli bilgi
anlayyla da ilikilidir. Alglar balang noktas olarak alan bir bigi anlay, mutlak ve akn
bir bilginin varln yadsr ve greli ve tikel bir epistemolojik zemine gndermede bulunur. Bu
greli ve tikel epistemolojik zemin pratik yaamn gereklii zerinde biimlenebilir. Klasik
Platoncu idealizm tm alg dnyasn aan rasyonalist bilgi anlayyla, bilginin doruluunu
her trl pratik ilgiyi aan evrensel ve zorunlu ideal bir gereklie dayandrmt. Pratik yarar
ve gndelik ilgiler, bilgiye, yani Platoncu terminolojiyle epistemeye deil, yalnzca greli ve
tikel sanlara yol aabilirlerdi. te Platoncu idealizmin kmsedii bu tikel ve greli sanlar,
fakat zellikle de ounluun sanlar, sofizm ve pragmatizm asndan nem tamakta ve
epistemoloji asndan asl hareket noktasn oluturmaktadr. Platoncu idealizmin aksine
Sofistler nasl demokrasiye yakn durmularsa, modern dnem pragmatistleri de liberal
demokrasiye yakn dnrleridir.
Prgmatist retilerin geneli asndan dile getirilmesi nem tayan bir baka nokta,
olgu ve deer arasnda yaplm olan ayrmn kendisine ilikindir. Olgularn genel olarak
znelliimizden ve onun deer yarglarndan bamsz gereklikler olduu savunulagelmitir.
Buna karn pragmatizm asndan bilgi ve onun doruluu, olan olmas gerekene, olgular
deerlere dntrebilmesiyle, pratik bir yarar gerekletirebilmesiyle llebilir ve
varolabilir. Pratik deerlere hizmet etmeyen bir bilginin olgusal anlamda da bir doruluk deeri
yoktur.
Pragmatist dnrlere rnek olarak C.S. Peirce, J. Dewey ve W. James verilebilir.
53
Uygulamalar
1)
Bilgi felsefi alanndaki temel reti ya da akmlarn en nemlilerini sralaynz?
2)
Bilginin kayna ve snrlarna dair tartmalarla ekillenen empirizm ve
rasyonalizmi tanmlaynz?
54
Uygulama Sorular
1)
Bilginin mmkn olup olmadna dair tartma erevesinde ekillenen
dogmatizm ve kukuculuk retilerinin temel savlar nelerdir?
2)
Pragmatizm asndan doru bilginin lt nedir?
3)
Pozitivizm asndan doru bilginin lt nedir?
55

Bilginin kkeni, ltleri ve snrlarna ilikin epistemolojik tartmalar, bilgi tam da
insan kltr varl yapan temel olgu olarak karmza kt iin byk bir nem tar. Tm
ciddi entellektel tartmalarn kkeninde epistemolojik bir tartmaya indirgenebilecei
rahatlkla sylenebilir. Felsefe tarihi balamnda da ontolojik, etik, estetik ve politik tartma ve
ynelimler epistemolojik birikim ve tavrla dorudan ilgilidir. Bu nedenle dogmatizm,
kukuculuk, rasyonalizm, empirizm, olguculuk ya da pragmatizm genel olarak insanlk ve zel
olarak felsefe asndan yalnzca epistemolojik bir deer tamazlar, insanln tm tinsel
faaliyetinin anlalmas iin vazgeilmez bir zemin olutururlar.
Bu blmde bilgi felsefesinin temel akmlarn teker teker ele aldk. Bu akmlar
dorultusunda doru bilginin ltlerinin neler olduunu belirttik.
56
Blm Sorular
1)
Aadakilerden hangisi bilgi felsefesinin temel akmlarndan biri deildir?
a)
Pozitivizm
b)
Sembolizm
c)
Dogmatizm
d)
Empirizm
e)
Sezgicilik
2)
Epistemolojik balamda ..... bilginin imknn olumlarken ..... ise bilginin
imknn farkl alardan olumsuzlamaktadr cmlesinde bo braklan yerlere gelecek
kelimeler nelerdir?
a)
sezgicilik rasyonalizm
b)
dogmatizm empirizm
c)
kukuculuk pozitivizm
d)
pragmatizm rasyonalizm
e)
dogmatizm kukuculuk
3)
Bilginin kayna olarak alglarmzn ieriini oluturan deneyi temel alan bilgi
felsefesi akm aadakilerden hangisidir?
a)
Rasyonalizm
b)
Dogmatizm
c)
Empirizm
d)
Transendental empirizm
e)
Kavram realizmi
4)
Aadakilerden hangisi felsefenin ruhunda yer alan ve felsefe asndan
vazgeilmez bir deer tayan kuku eididir?
a)
Ar kukuculuk
b)
Real kukuculuk
c)
Deneysel kukuculuk
57
d)
Tavr ya da yntem olarak kukuculuk
e)
Romantik kukuculuk
5)
Kukuyu bir ama deil de bir ara olarak ele alan yntem olarak kukuculuun
en tipik rnei aadaki filozoflardan hangisidir?
a)
Descartes
b)
Kant
c)
Protagoras
d)
Platon
e)
Gorgias
6)
Empirizme gre bilgilerimizin doruluunun lt nedir?
a)
Akl
b)
Sezgi
c)
Alg
d)
mgelem
e)
Dnce
7)
Bilen znenin bilme etkinliindeki etkin ve belirleyici rolne vurgu yapan
felsefe akm aadakilerden hangisidir?
a)
Empirizm
b)
Realizm
c)
Pragmatizm
d)
Rasyonalizm
e)
Pozitivizm
8)
Dncede daha nce deneyimde olmayan hibir ey yoktur sav hangi felsefi
dnceye aittir?
a)
Dogmatizm
b)
Sezgicilik
58
c)
dealizm
d)
Rasyonalizm
e)
Empirizm
9)
Sezgicilie gre asl ve hakiki bilginin kayna nedir?
a)
Dolaysz sezgi
b)
Transendental sezgi
c)
Empirik sezgi
d)
kin sezgi
e)
Dolayl sezgi
10)
nsanlk tarihinde teolojik, metafizik ve pozitif olmak zere dnsel
dnemden ve buna gre bilme tarzndan sz eden filozof kimdir?
a)
Descartes
b)
Hume
c)
Auguste Comte
d)
J. Dewey
e)
C.S. Peirce
Cevaplar
1)b, 2)e, 3)c, 4)d, 5)a, 6)c, 7)d, 8)e, 9)a, 10)c
59
4. BLG FELSEFESNN DER DSPLNLERLE LKLER
60

4.1. Varlk Felsefesi ve Bilgi Felsefesi
4.2. Bilgi Felsefesi ve Ahlak Felsefesi (Etik)
4.3. Bilgi Felsefesi ve Estetik (Sanat Felsefesi)
4.4. Doal ve Toplumsal Bilimler
61

1)
Bilgi felsefesi ile hangi disiplinler arasnda iliki kurulabilir?
2)
Varlk felsefesi ve bilgi felsefesi arasndaki ilikiyi aklaynz.
3)
Bilgi felsefesi ve ahlak felsefesi (etik) arasndaki ilikiyi aklaynz.
4)
Bilgi felsefesi ve estetik (sanat felsefesi) arasndaki ilikiyi aklaynz.
5)
Doal ve toplumsal bilimler arasndaki ilikiyi aklaynz.
62

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Varlk Felsefesi ve Bilgi
Varlk felsefesi ile bilgi
Felsefesi
felsefesi arasndaki ilikinin yaparak, fikir yrterek

tespiti
Bilgi Felsefesi ve Ahlak
Bilgi felsefesi ve ahlak
Felsefesi (Etik)
felsefesi (etik) arasndaki
ilikinin tespiti
Bilgi Felsefesi ve Estetik
Bilgi felsefesi ve estetik
(Sanat Felsefesi)
(sanat felsefesi) arasndaki
ilikinin tespiti
Doal ve Toplumsal
Doal ve toplumsal bilimler Okuma yaparak, aratrma
Bilimler
ile bilgi felsefesi arasndaki
ilikinin tespiti
63
Anahtar Kavramlar
Epistemoloji
Ontoloji
Etik
Estetik
Doal bilim
Toplumsal bilim
64
Giri
Bu blmde bilgi felsefesi ya da dier bir deyile epistemolojinin felsefenin dier baz
temel disiplinleriyle ve doal ve toplumsal bilimlerle ilikilerine deinilecek ve bahsi geen
disiplin ve bilim alanlar bu erevede ksaca tantlacaktr.
Varlk felsefesi ya da ontoloji tm felsefi disiplinlerin zemininde bulunur ve Aristoteles
tarafndan ilk felsefe olarak adlandrlr. Felsefe tarihindeki tm tartmalar temelde varla ve
onun tr ve tarzlarna dair bir tartmadr. Bu balamda bilginin neliini ve doasn inceleyen
bilgi felsefesi de varlk felsefesiyle yakn bir iliki iinde dnlebilir, nk bilme ediminin
iki tarafn oluturan zne ve nesne u ya da bu tarz varolurlar ve varlk dzlemine dhildirler.
Ahlak felsefesi ya da dier bir dile getirile etik bir felsefe disiplini olarak, insan
asndan iyi davrann ne olduuna dair felsefi tartmalar erevesinde ekillenir. nsan
insan yapan ey, onun belli toplumsal ve ahlaksal norm ve deerlere gre davranmasnn
zemini tarihsel sre boyunca edindii bilgi birikimi olduuna gre, ahlak felsefesi bilgi
felsefesinde ayr dnlemez ve anlalamaz. Bu balamda Felsefe Tarihindeki tm etik
tartmalar biimlendiren epistemolojik bir zeminden sz edilebilir.
Bir felsefe disiplini olarak estetik ya da sanat felsefesi ise genel olarak insann alg
deneyimi balamnda gzellik duygusunun doasn ve sanatsal yaratm ve yaanty konu
edinir. nsann tm alg, duygulanm ve sanatsal yaratm sreci insann bilgi birikimiyle
dolayml olduu iin, estetik ya da sanat felsefesine dair tartmalarn ayn zamanda
epistemolojik bir z tad da rahatlkla sylenebilir. Bu balamda felsefe tarihindeki
epistemolojik ynelim ve hareketler kendilerine zg bir estetik ve sanat anlayna iaret
ederler.
Bilim ve bu balamda doal ve toplumsal bilimlerin kendi tikel alanlarna ynelik bilgi
edinme abalarnn, bilgi felsefesinin bilginin neliine ve zne dair tartmalarla daha iyi
kavranaca aktr.
65
4.1. Varlk Felsefesi ve Bilgi Felsefesi

Ontoloji Trkeye varlk retisi ya da varlk felsefesi olarak evrilebilir. Biz bu kitap
boyunca daha ok varlk felsefesi tabirini kullanmakla birlikte, dilin akkanl balamnda
ontoloji tabirini de kullanacaz. Bir disiplin olarak varlk felsefesinin kkleri felsefenin
balangcna kadar gtrlebilir. Felsefe tarihi almalarnda yaygn bir grle lk filozoflar
olarak snflandrlm bulunan Antik Dnem doa filozoflar, asl varlk olarak dndkleri
bir ilke ya da balang noktasndan, yani Yunanca adyla arkheden hareketle, tm doa
olaylarn sistematik bir btn ierisinde kavramaya almlardr. Bylece daha felsefenin
balangcnda gereklii kavramann, yani bilmenin koulu varl bilmeye dayandrlmtr.
Zaten baka trl olmas dnlemezdi; bilmek varl bilmektir. znenin ayrmna vard ve
bildii ey, u ya da bu trde veya tarzda varolan bir eydir. Bilme ediminin konusu maddi ya
da tinsel, zorunlu ya da olumsal bir varlk olabilir. Bylece varlk nedir sorusunun peine den
varlk felsefesiyle, bilgi nedir sorusunun peine den bilgi felsefesi birbiriyle yakn bir iliki
iindedirler. Bu balamda bir filozofun ontolojik grleri epistemolojik grleriyle iie ve
paralel bir seyir izlerler. Varlk felsefesiyle bilgi felsefesine zg sorunlar felsefe tarihinin
zellikle ilk dnemlerinde birbirlerinden ayrlamaz bir btnlk iinde incelenmekteydi, nk
felsefe tarihinin balang evreleri felsefe disiplinlerinin henz yetince ayrmlamad bir
yalnlk ve dolayszla iaret ederler. Maddi ya da tinsel her trden gerekliin balang
noktalar, ayrmlama ve dolaymn en az olduu aamalardr. Nasl ki bir mee tohumu birok
ayrm ve dolaym ieren olgun mee aacna gre daha yaln ve dolaysz bir varolua sahipse,
felsefi dn de ilk balang aamasnda ayrmlam alt disiplinlere henz blnmemiti.
Sonradan btn ayrntlaryla ortaya konan ve adlandrlan bir felsefe disiplini olarak bilgi
felsefesine zg tartmalar da, felsefe tarihinin ilk dnemlerindeki tartmalarda gizil ya da
potansiyel olarak ierilmekteydi.
Nasl ki epistemoloji ya da Trkesiyle bilgi felsefesi felsefenin bamsz bir disiplini,
yani sistematik bir dal olarak modern felsefenin balangcyla ortaya kmsa, ontoloji ya da
Trkesiyle varlk felsefesinin bamsz bir felsefe dal olarak balangc da Aristotelesin lk
Felsefe ya da sonraki yaygn ve bilinen bir adlandrmayla Metafizik kitabna balanabilir.
Aristotelesin lk Felsefe ya da Metafizik adl yapt aslnda ierik olarak bir ontoloji, yani
varlk felsefesi kitabdr. Aristoteles bu kitabnda varlk olarak varlk ele alp inceler.
Aristoteles iin genel olarak varln ne olduunu sorgulamak, tm felsefi dnn asl
balang noktasdr. Tm evrensel gereklik ilkin ve ncelikle bir ekilde vardr. Varlk olarak
varlk herhangi bir tikel ve bireysel varlk deil genel olarak varlktr. Bilindii zere herbir
bilim varln veya genel olarak evrensel varoluun tikel ve belirli bir blmn inceler;
rnein fizik fiziksel, psikoloji psiik, kimya kimyasal, biyoloji biyolojik varolu ve olgular
ele alr ve inceler. Metafizik ise varln btnn evrensel bir bak asyla ele alr. Ayn
ayrm bilgi felsefesi ve tikel bilim dallar arasnda da yaplabilir; fizik fiziksel, psikoloji psiik,
kimya kimyasal ve biyoloji biyolojik olgular bilmeye alrken bilgi felsefesi ise bilgi denen
olguyu, bilgi olarak bilgiyi evrensel bir bak asyla ele almaya alr. Dier bir dile getirile
bilgi felsefesi herhangi bir eyi bilmeyi deil, bilgiyi bilmeyi hedefler. Bu durum tam da bilgi
felsefesi ya da dier yaygn bir adlandrmayla epistemolojinin neden modern felsefeyle birlikte
bamsz bir felsefe disiplini ve aratrma alan olarak ortaya km olduuna da iaret eder:
66
modern felsefe bu balamda neyi bilip neyi bilemeyeceimize dair gl bir ilgiyle ekillenmi
bir ynelime iaret etmektedir. Bu konuya ileride modern felsefenin balang blmnde
tekrar dneceiz, fakat burada konumuz balamnda birka ey sylenebilir. Bilgi felsefesi her
ne kadar modern felsefeyle ivme kazanm ve olgunlam bir felsefe disiplini olsa da, temel
olarak varlk felsefesi erevesi iine konulabilecek felsefi tartmalar, filozoflarn bilgi
felsefesine dair tavr ve durularn yorumlamamza kolaylkla elverirler. Yukarda belirttiimiz
zere bu durum varlk ve bilginin z ve doasna dair felsefi sorun ve tartmalarn
birbirlerinden tmyle yaltlmasnn imknsz olmasndan kaynaklanr. Bilgi her zaman bir
zne ile bir nesnenin varln gerektirir.
4.2. Bilgi Felsefesi ve Ahlak Felsefesi (Etik)

Bilgi felsefesi bilginin, doru bilginin zn ve ieriini aratrrken ahlak felsefesi ya
da dier yaygn bir adlandrmayla etik, insan asndan iyi davrann zn ve ieriini
aratrr. nsan davranlarn yneten ve deerlendirmemize olanak veren iyi kavram nasl
tanmlanabilir sorusu ahlak felsefesinin birincil sorusudur. Eer insan davranlarna yn veren
biricik zemin tpk hayvanlarda olduu gibi yalnzca basit fiziksel uyaranlara verdiimiz
tepkilerden oluan duyumlarmz ve bizi isel olarak belirleyen basit yaamsal igdlerimiz
olsayd, bizde ne insani anlamda deer yarglar ve normlar ve ne de iyi gibi kavramsal bir
belirlenim olacakt. nsan yalnzca bedensel bir varolu iinde deildir ve yaln fiziksel
dnyann tesine uzanr. nsan varoluuyla bu anlamda tinsel ve normatif bir yn tar.
Peki, insan, bedensel dolayszlnn, yaln bir fiziksel varoluun tesine nasl uzanr?
nsan yalnzca physisin deil nomosun paras klan; doa yasalarnn tesinde belli toplumsal
yasalara, yani normlara tabi klan nedir? nsan aklsal dnme yetisinin sonucu olan bilgisiyle
insandr ve bu balamdaki gelimiliiyle dier hayvanlardan ayrlr. nsan yalnzca olan bir
varlk deil, olmas gereken bir varlktr. Artan bilgi birikimiyle insan dolaysz varoluunu
sorgular ve olumsuzlar. nsan teorik, teknik, poetik ve etik balamda srekli kendisini sorgular
ve deitirir. Tam da bu nedenle, aklsal bilgisinden dolay insan dier hayvanlardan farkl
olarak bir tarihe, devlete, dine, sanata, felsefe ve ahlaka sahiptir. O halde bilgi nedir problemi
dolayszca ahlak nedir problemine balanr. Felsefi dn asndan varolan nasl
bilebileceimizi sorgulayan epistemolojiyle, nasl davranmamz gerektiini, neyin olmas
gerektiini ele alan etik dinamik bir btn olutururlar.
Bilginin kkenine dair bir soru dolayl olarak ahlakn kkenine dair bir soru olarak
karmza kar. Doru nedir sorusu iyi nedir sorusuyla yakndan ilgilidir. Bu nedenle bilgi
felsefesine dair tartmalar ve akmlar, ahlak felsefesine dair tartma ve akmlara zemin
oluturur. rnein bilgimizin bireysel znelliimize bal ve bylece greli olduunu savunan
Sofistler iin, insann ahlaksal gereklii de znel ve greli dzlemde varolabilir. Buna karn
Platon iin doru ve hakiki bilgi nesnel ve ideal bir zeminde kavrand iin, insan iin iyi
davrann zemini de nesnel ve ideal bir zeminde kavranabilir. Empiristler bilgi iin deneysel
gereklii balang noktas olarak alrken ahlaki davran iin de deneysel gereklii balang
noktas olarak alrlar. Rasyonalistler iin aklsal dnme yetimiz hem bilginin ve hem de
ahlakn zemininde bulunur. Bu balamda ontoloji ve epistemoloji her trden etik, estetik,
67
politik ve tarihsel tartmann zemininde bulunur. Epistemoloji ontolojiyle birlikte felsefe

tartmalar iin vazgeilmez bir konumda bulunur.
4.3. Bilgi Felsefesi ve Estetik (Sanat Felsefesi)

Estetik sanat felsefesinden daha geni bir ierie sahiptir ve yalnzca sanattaki deil
doadaki gzellik deeriyle de ilgilenir. Fakat genel ve yaygn kullanmyla estetik sanat
felsefesi anlamna gelmektedir. Estetiin baat kavram olarak gzellik, bilgi felsefesinin baat
kavram doruluk ve ahlak felsefesinin baat kavram iyilik ile birlikte, felsefenin temel
kavramdr. Doruluk ile gzelliin, bilgiyle estetik algnn ilikileri nasl kurgulanabilir?
Estetik kkenini Yunanca aisthesis szcnden alr ve bu balamda duyum, alg gibi anlam
ieriklerine sahiptir. Nasl insan davranlar akl yetisiyle dolayml karmak bilgi birikimiyle
biimlenmekteyse, insann alg dnyas da yaln fiziksel doasndan te bu sz konusu bilgi
birikimiyle dolaymlanarak biimlenmitir. Bu balamda bilgiyle dolaymlanm insani alg,
yaln fiziksel duyumsamann tesine uzanr, bilgiyle form ya da biim kazanm bir algya, bir
gzellik algs ve duygusuna dnr. Bylece bilginin neliini sorgulayan bilgi felsefesi, zel
olarak insani algnn zn oluturan estetii ve sanatsal gzellii aratran sanat felsefesinin
zeminini oluturur.
Nasl ki insan davranlaryla yaln fiziksel doasnn tesine uzanrsa, alg ve
duygularyla da fiziksel doasnn tesine uzanr. Sanat yaratm insan algs ve sezgisini hedef
alr ve retimini bu zemin zerinde gerekletirir. nsan bilgisiyle dolaymlanm bu alg ve
sezgi, kendi varoluunun gzelliinden honut olmay ve tm dier ilgileri bu honutluk iinde
deneyimlemeyi ister. Dolaysz empirik gereklik epistemolojik ilgilerimiz balamnda evrensel
dnce ve kavramlar araclyla bilinmeye allrken poetik ya da sanatsal yaratm da bu
teorik ilginin tesine uzanr ve dolaysz empirik gereklii estetik ve sanatsal bir algnn
gerekliine dntrr. Estetik yaantda zne varolan empirik gereklii pasif bir tarzda
alglamakla yetinmez, tersine kendi bilgi birikimiyle donatlm algsn asl doruluk olarak
alr ve bu doruluun deneyiminden honutluk duyar. Doru bir bilgi ve bilin bylece
algmzn dolaysz yzeyselliini dntrerek onu derin ve tinsel bir alg ve yaantya
dntrr.
Tpk etik, yani ahlak felsefesi alannda olduu gibi, tm estetik kuram ve akmlar
epistemolojik kuram ve akmlarla yakn bir iliki iindedirler. rnein empirik bir
epistemolojik duru estetikte de empirik bir duru ve ynelie iaret ederken ayn ekilde
rasyonalist bir duru da insann rasyonel ynn temel alan bir sanat ve estetik anlaya yn
verir.
4.4. Doal ve Toplumsal Bilimler

Doal bilimler, insann bilgi birikimiyle biimlendirmedii yaln ve dolaysz fiziksel
varolu dnyasnn eitli ynlerini kendilerine konu edinirler; fizik, kimya, biyoloji bu alana
ilikin en genel kategorileri olutururlar. Doa ya da doal bilimlere fen bilimleri de
denmektedir. Toplum ya da toplumsal bilimler, ayrca tin bilimleri, kltr bilimleri, beeri ya
da insani bilimler, tarih bilimleri vb. olarak da adlandrmaktadr. Burada toplum kelimesiyle
68
kast edilen ey insan toplumudur. Bu balamda toplum bilimleri, insann bilinli etkinliiyle,
tarihsel bilgi birikimiyle oluturduu tm kltr dnyasn, nesnel tarihsel varoluu eitli
ynleriyle ele alp inceleyen bilimlerdir; tarih, sosyoloji, antropoloji, ekonomi gibi disiplinler
toplumsal bilimlerine rnek olarak gsterilebilir.
Doal olgulara ynelik bilgi birikimimiz ve varsaymlarmz her ne kadar tarihsel sre
boyunca deimekte olsa da, bu alana ilikin bilgi birikimimizin daha nesnel ve olgusal bir
karakter tad, olgusal sonular belli nedenlere balamay temel alan aklama modelinin,
doal bilimler alannda daha yaygn bir ekilde kullanld sylenebilir. Doal olgular
llebilirlik ve dorudan deneyime ve algya ak olmaya toplumsal ya da tarihsel olgulara
gre daha uygundurlar. nsann kendi isel zenginliini, bilgi birikimini davurarak
biimlendirdii toplumsal olgular ise, yalnzca alg deneyimini ve aklama modelini temel
alarak kavranamazlar. Toplumsal olgular toplumsal norm ve deerlerle ykl olduklar iin,
belli bir yorumlama ve deerlendirme abasyla kavranabilirler. Toplum iindeki konumumuz,
snfsal veya ideolojik duruumuz en belirgin ekilde toplumsal ve tarihsel olgular
yorumlarken devreye girerler.
Bilgi felsefesi doal ve toplumsal bilimlerin genel erevesine dair baz temel
sorunlarn tartlmasnda ve baz belirleyici ayrm ve kategorilerin saptanmasnda vazgeilmez
bir deer tar. Bu balamda bilim felsefesi ve bilgi felsefesi yakn bir iliki ve dolaym
iindedir.
Her epistemolojik duru ve tavr al ayn zamanda bilim ve bilimlerin z ve doasna
dair bir duru ve tavr altr.
69
Uygulamalar
1)
Bilgi felsefesi (epistemoloji) ve ahlak felsefesinin (etik) temel kavram ya da
konular nelerdir?
2)
Ahlak felsefesi insan davrann felsefi ynden sorgularken bilgi felsefesindeki
tartmalardan nasl yararlanr?
70
Uygulama Sorular
1)
Bir felsefe disiplini olarak sanat felsefesi ya da estetik, hangi felsefi kavramlar
zerindeki tartmalarla ekillenir?
2)
Bir felsefe disiplini olarak varlk felsefesi (ontoloji) neden felsefenin dier
disiplinleri iin vazgeilmez bir zemin oluturur?
3)
Bilgi felsefesi ile varlk felsefesinin ilikilerini aklaynz.
71

Bilgi felsefesi ya da epistemoloji felsefenin dier baz temel disiplinleri ya da dallar
iin vazgeilmez bir kavramsal ereve sunar. Felsefe tarihi balamnda bilgi felsefesinden
nce varlk felsefesinin ve ona zg tartmalarn belirleyici olduu sylenebilir, fakat varlk
felsefesine zg sorularla bilgi felsefesine zg sorular ve tartmalarn birbirinden tmyle
yaltlmasnn ve soyutlanmas mmkn deildir. Varlk felsefesi (ontoloji) ve bilgi felsefesi
(epistemoloji), tm felsefi tartmalarn zeminini belirleyen felsefe disiplinleri olarak da
grlebilir. Bu balamda gerek ahlak felsefesi (etik), gerek estetik ya da sanat felsefesi felsefe
tarihindeki epistemolojik tartmalarla biimlenir ve dinamizm kazanr.
Bu blmde bilgi felsefesinin hangi disiplinler ile ilikide olduunu ve bu disiplinlerin
genel olarak neler olduklarn ele aldk. Bu erevede bilgi felsefesinin sz konusu disipinler ile
nasl bir iliki ierisinde olduunu belirttik.
72
Blm Sorular
1)
Aadakilerden hangisi bilgi felsefesinin ilikili olduu alanlardan biri deildir?
a)
Varlk felsefesi
b)
Estetik
c)
Doal Bilimler
d)
Ahlak felsefesi
e)
Kiisel bilimler
2)
Aadaki felsefe disiplinlerinden hangisi Modern felsefe ncesi dnemde tm
felsefi disiplinlerin zemininde yer alr?
a)
Doa felsefesi
b)
Varlk felsefesi
c)
Sanat felsefesi
d)
Ahlak felsefesi
e)
Eitim felsefesi
3)
Bilme ediminin iki tarafn oluturan zne ve nesnenin u ya da bu tarzda var
olmalar bilgi felsefesinin hangi felsefe disipliniyle ilikisine iaret eder?
a)
Ahlak felsefesi
b)
Sanat felsefesi
c)
Varlk felsefesi
d)
Tarih felsefesi
e)
Dil felsefesi
4)
Bilgi felsefesi ve ahlak felsefesi iin birincil neme sahip iki kavram
a)
Doru yi
b)
Gerek Gzel
c)
Doa Sonsuz
73
d)
deal Real
e)
Ruh Madde
5)
nsann dier hayvanlardan farkl olarak bir tarihe, devlete, dine, sanata,
felsefeye ve ahlaka sahip olmasnn nedeni nedir?
a)
Aklsal bilgi
b)
gd
c)
Duyum yetisi
d)
Entelektel sezgi
e)
Alg yetisi
6)
konusudur?
Doruluk ile gzellik aadaki felsefe disiplinlerinden hangi ikisinin inceleme
a)
Bilgi Felsefesi Ahlak Felsefesi
b)
Doa Felsefesi Varlk Felsefesi
c)
Matematik Felsefesi Sanat Felsefesi (estetik)
d)
Bilgi Felsefesi Sanat Felsefesi (estetik)
e)
Ahlak Felsefesi Doa Felsefesi
7)
Bilgi felsefesi ile estetiin ilikili olmasnn sebebi nedir?
a)
nsan davranlarnn akl yetisiyle dolayml karmak bilgi birikimiyle
biimlenmesi
b)
nsani algnn, bilgiyle form ya da biim kazanm bir algya dnmesi
c)
zne ya da nesnenin bilinmesinde, zne ya da nesnenin bir ekilde var olmalar
d)
Doada dncemizle uyumlu yasalarn hkm srmesi
e)
Duyusalln formlar ile anlama yetimizin kategorilerinin her trl deneyimin
koulu olmalar
8)
Aadakilerden hangisi toplum bilimlerinin iinde yer almaz?
a)
Tarih
b)
Kimya
74
c)
Sosyoloji
d)
Ekonomi
e)
Antropoloji
9)
Doal bilimler alannda kullanlan ve olgusal sonular belli nedenlere
balamay temel alan model aadakilerden hangisidir?
a)
Yorumlama
b)
Betimleme
c)
Yanllama
d)
Aklama
e)
Olumsuzlama
10)
Aristoteles Metafizik adl eserinde neyi inceler?
a)
Mutlulua nasl ulalacan
b)
Bilgi olarak bilgiyi
c)
Dnmenin yasalarn
d)
Varlk olarak varl
e)
Doa yasalarn
Cevaplar
1) e, 2)b , 3)c , 4)a , 5)a, 6)d, 7)b, 8)b, 9)d, 10)d.
75
5. SOKRATES NCES FELSEFEDE BLG ANLAYILARI
76

5.1. Doa Filozoflar
5.2. Herakleitos ve Parmenides
5.3. Sofistler
77

1)
Sokrates ncesi bilgi anlaynn ne ve nasl olduunu aklaynz.
78

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Doa Filozoflar
Doa filozoflarnn bilgi
anlaylarn ortaya
koyabilmek
Herakleitos
Herakleitosun bilgi
anlayn ortaya koyabilmek yaparak, fikir yrterek

Parmenides
Parmenidesin bilgi

Genel Olarak Sofistler
Sofistlerin bilgi anlaylarn Okuma yaparak, aratrma

ortaya koyabilmek
79
Anahtar Kavramlar
Doa filozoflar
Herakleitos ve Parmenides
Sofistler
80
Giri
Sokrates ncesi Felsefe Tarihi balamnda gerek yonya Doa Filozoflar, gerek
Herakleitos ve Parmenides felsefelerinde bilgi felsefesinin sorunlarna ilikin bilinli bir
inceleme ve sorgulamann var olduu sylenemez. Bu filozoflarda epistemolojik problemlerin
arlkl olarak ontolojik problemlere dair tartma ve grlerinin iinde asimile olduu,
onlarn epistemolojik tavrlarnn bu sz konusu tartma ve grler veri alnarak
yorumlanabileceini syleyebiliriz.
Doa Filozoflar tm sonlu ve ilineksel belirlenimlerin sonsuz ve tzsel bir balang
noktasndan, yani onlarn sylemiyle arkheden hareketle varolabileceini iddia ederler. Asl
ve hakiki bir varlktan hareketle tm dier ilineksel varlklar analalabilir ve bilinebilir.
Herakleitos kendi felsefi duruu iin olu ve elikiyi temel alrken Parmenides ar varlk ve
ayrmsz zdelii temel alr. Herakleitos iin duyulur dnyadaki olu ve elikili varolu akl
tarafndan kavranabilir bir z tarken Parmenides olu ve elikiyi hakiki ya da doru bilgiden
dlar ve doru bilginin ierii olan varl tm olu ve okluktan soyutlar.
Sokrates ve Platon ncesi felsefenin nem tayan dier temsilcileri kukusuz
sofistlerdir. Sofistler, zellikle de Protagoras ve Gorgias, Herakleitosun ve Parmenidesin
grlerinin kendine zg bir sentezini sunarlar. Herakletos ile birlikte hereyin olu ve eliki
ierdiini, Parmenides ile birlikte olu ve eliki ieren hibir eyin gerek anlamda var
olmadn ve doru bir bilginin konusu olamayacan savunurlar. Bylece Sofistler asndan
ne gerek ve hakiki bir varlktan ve ne de evrensel ve doru bir bilgiden sz edilebilir.
81
5.1. Doa Filozoflar

Doa filozoflarnn bilgi problemlerine ynelik bir ilgi iinde olmadklar, byle
problemlerin varlnn bile bilincinde olmadklar sylenebilir. nk bilginin bir felsefi
problem olarak ortaya kmas iin, kukuculuun gl bir kltrel ve felsefi hareket olarak
ortaya kmas gerekir. Dnen ve bilen znenin kendi dnme ve bilme yetisinin
snrlarndan, neyi bilip neyi bilemeyeceinden sorgusuz sualsiz emin olmas, onu kelimenin
hem gndelik ve hem de felsefi anlamlaryla dogmatik yapar. Felsefe Tarihinde
epistemolojinin problemlerine dair bilinli bir yneliin ortaya kmas, ilkin bu sz konusu
dogmatik ruh hlinin almasna ve ikinci olarak bilen znenin dikkatini d gereklikten kendi
tinsel varoluuna yneltmesine baldr. Doa Filozoflar kendi felsefi ilgilerini ncelikle d
gereklik ve maddi doaya yneltmilerdir.
Doa Filozoflarnn doaya ynelik ilgileri balamnda, tm doal gereklii
aklayabilecek bir arkhe araynda olduklar sylenebilir. Arkhe Yunanca kkenli bir
kelime olup balang, hareket noktas, ilke, nihai ana madde gibi anlamlara gelmektedir.2 Her
ne kadar Doa Filozoflarnn evrendeki olu srecini aklamak iin felsefi olarak peine
dtkleri bu ilke ya da ana madde araylar ontolojik bir karakter tam olsa da, bu aray
srecinin bilinli bir ekilde dile getirilmemi bir epistemolojik duru ve ynelim ierdii de
gz ard edilemez. nk genel olarak varln mahiyetine ynelik her trden felsefi aray
bilinli ya da bilinsiz bir epistemolojik araytr. Felsefenin tm disiplinleri, ama ncelikle
varlk felsefesi ve bilgi felsefesi arasnda koparlmaz olduunu dndm bir iielik sz
konusudur. Daha nceki blmlerde de dile getirdiimiz zere bilme edimi her zaman iin
bilen bir zneyi ve bilinen bir nesneyi gerektirir ve hem zne hem de nesne kendi tarzlarnda
bir varla ve varolua iaret ederler. Bilmek her zaman varlk dzleminde yer alr ve her bilme
bir varl bilmedir.
Peki, bu Doa Filozoflarnn ilke ya da ana madde araynda ne trden gizil bir
epistemolojik konumlantan sz edebiliriz? Bu filozoflarn zihin dnyas balamnda herhangi
bir aklamann, genel olarak evrensel varolua ynelik bir aklama ve bilme ediminin, bir ilk
ilke, balang noktas ya da tz gerektirdii dncesi, bu epistemolojik ya da dier bir dile
getirile bilgi felsefesine zg duruun en belirleyici zellii olarak anlalabilir. Bu balamda
bu filozoflarn bilgi konusunda dogmatik bir tavr iinde olduklar rahatlkla dile getirilebilir,
nk sz konusu filozoflarn evrenin bilinebilirliine dair en ufak bir kukular ve bu
balamda bilinli bir epistemolojik sorgulamalar yoktur.
Onlar tm bu ontolojik araylarnda bilginin olanana dair en ufak bir kuku iinde
grnmezler. Doa Filozoflarnn, ilineksel ve sonlu gerekliin tzsel ve sonsuz bir
gereklikten hareketle kavranabilecei ve bilinebileceine dair gizil bir sava ya da iddiaya
sahip olduklar rahatlkla sylenebilir.
FrancisE.Peters,AntikYunanFelsefesiTerimleriSzl,ev.HakkHnler,ParadigmaYaynlar,stanbul,2004;
s.50.
82
Doa Filozoflar iin sonsuz ve tzsel gereklik olarak arkhe, evrende varolan her
belirlenim ve hareketi vareden ve dolaysyla da anlalr klan ilke ve balang noktasdr.
Evrendeki her eyi bilmemizi ve anlamamz mmkn klacak bir gereklik ve asl varlk alan
sz konusudur.
5.2. Herakleitos ve Parmenides

Herakleitos olu, Parmenides ise varlk dncesini temel alan birer ontoloji
gelitirmilerdir. Herakleitosun olua atfettii nem hareket, eliki ve deiime verdii neme
kouttur. Eer hareket, deiim ve elikiyi doru ve hakiki bir bilgi nnde bir engel olarak
grrsek, tpk daha sonra ortaya kan Sofistler gibi Herakleitosun ontolojisini kukucu bir
epistemolojik tavrn zemini klabiliriz. Fakat Herakleitosun bu grte olmad, tpk
kendisinden nce gelen Doa Filozoflar gibi sorgusuz sualsiz doru bilginin olanan
onayladn syleyebiliriz. Herakleitos eliki ve hareketin gerek bilgeliin nnde bir engel
olduunu savlamak syle dursun, tam tersine gerek bilgelik ve aklsalln bu eliki ve
hareketi grmesi ve kavramas gerektiini savunmutur. Nasl ki Hegel Modern Felsefede
diyalektik mantk ve dnn en byk savunucusu ise, Herakleitos da Antik Felsefedeki en
byk savunucudur.
Buna karn Elea Okulunu oluturan Parmenides ve rencisi Zenon kendi
ontolojilerinde olu dncesine kar varlk dncesini savunup temellendirmeye
alrlar. Onlar asndan varlk eer hakiki ve gerek bir varlk ise olu, eliki, hareket ve
deiimi dlamaldr, nk olu ve eliki ieren bir belirlenim gerek anlamda var deildir.
Varln bu balamda nitel adan olu, eliki, hareket ve deiimden ve nicel adan okluk
ve blnebilirlikten arndrlp soyutlandn grmekteyiz. Pltoncu idealizmi biimlendiren
nemli bir unsur olarak bu Eleac gr, asl ilke ve balang noktas olarak olu ve elikiyi
deil, varlk ve ona ilikin bu soyut zdelii temel almtr. Parmenides asndan asl bilgelik
ve doru bilgi, hi deimeden zde ve bir kalan varln bilgisidir ve tm okluk ve hareket
bir yanlgdan ibarettir.
Herakleitosun Parmenidesten farkl olarak gerek yaamda varolan olu ve haraketi
yadsmad sylenebilir. Bu balamda Herakleitioscu ontoloji ve ona bal epistemolojik
duruun yaamn dinamizmini ve elikili karakterini temel ald, buna karn Parmenidesci
anlayn ise soyut zdelik ve ayrmsz birlii temel ald rahatlkla sylenebilir. Herakleitos
duyulur gereklikte hkm sren olu ve kart belirlenimlerin dinamik birliinin aklla
kavranabileceini ve insann aklsal dnme yetisinin de olu ve kart belirlenimlerin
dinamizmini ierdiini dnr. Buna karn Parmenides ve genel olarak Elea Okulu asl
bilginin kayna olarak dndkleri varlktan her trl olu ve ayrm dlarlar.
5.3. Sofistler
Herakleitosun olua dayal ontolojisinden olduu kadar Parmenidesin varla dayal
ontolojisinden etkilenen ve bir bakma bu iki felsefi grn kendine zg bir sentezini temsil
eden Sofistler, tmyle greli ve znel bir bilgi anlayna sahiptirler. Tek gerek dnya alg
dnyasdr ve bu balamda alg tm znel ve bireysel karakteriyle dnlebilecek ve
83
sylenebilecek eyleri belirler. Sofistler kendi felsefelerini ada syleyile liberalize olmu,
yani mitolojik ve geleneksel balarndan grece bamszlam dnyevi insanlarn varlna ve
maddi ilgilerine gre ekillendirmilerdir. Kanmca Sofizm bir bakma ngiliz Empirizminin
Antik dnemdeki versiyonu olarak da dnlebilir. Ticaretle zenginlemi gl bir aristokrat
snf, bu ticaret trafiinde edinilmi farkl kltrlere dair birikimle beslenmi zihinsel esneklik
ve dnyevilik, Sofistlere zg zek kvrakl ve eletirel duruu biimlendiren etkenler
arasnda saylabilir. Sofistlerin k bilinli bir epistemolojik tavrn balangc iin gerekli
olan, iinde bulunulan kltrel yapya kukulu ve eletirel bir mesafeden yaklama cesaretine
iaret eder. Kukusuz Sofistler modern anlamda bir epistemoloji, yani bilgi felsefesine sahip
deildirler, nk gerek anlamda bir bilen zne ve bilinen nesne kavramna sahip deildirler.
Fakat yine de neyin bilinebileceine ve bilginin olanana dair gl ve merkezi bir felsefi ilgi
onlarn retilerini tmyle ekillendirmitir. Genel olarak kuku ve zellikle de Sofistlerin
kukuculuu dolayszca neyin bilinebileceine ve bilginin olanana dair sorulara iaret
etmektedir. Fakat nasl ki felsefe balamnda epistemolojik sorular etik, estetik, siyaset ve dier
felsefi sorular biimlendirmekteyse, ayn ekilde Sofistler de bilginin neliine dair soru ve
kukulardan ahlak ve siyasete dair soru ve kukulara da ynelmilerdir.
Sofistlerin kukuculuu ve genel olarak Sofizm yukarda da dile getirdiimiz zere,
Herakleitos ile Parmenidesin ontolojilerinden beslenmitir. Herakleitos olu dncesine
ramen akla ve bilgiye inanmaktayd ve ona gre oluun bir mant, bir logosu vard.
Herakleitos gereklie ikin olu ve hareketin diyalektik dnce ve mantk ile kavranabilecei
savndayd. Parmenides ise olu ve kartlarn birlii olarak diyalektiin akla ve dnceye
aykr olduunu savunmaktayd. Ona gre tam da bu nedenle, yani ne varlk ve ne de ona dair
dnce olu, eliki ieremeyeceinden, varlk sonsuza dein kendi kendisine zde
olduundan, tm okluk, hareket ve deiim yokluk ve yanlgdan ibaretti. te Sofistler hem
Herakleitos ile beraber her eyin alglarmzn da gsterdii zere olu ve eliki ierdiini ve
hem de Parmenides gibi doru bilginin yalnzca varla ilikin olabileceini ve olu ve eliki
ieren hibir eyin hakiki anlamda varolamayacan savunmaktaydlar. Bireysel alglarmzn
gsterdii gibi her ey olu ve eliki iermekteydi ve aklmzn da syledii gibi olu ve
eliki ieren bir dnyada kesin ve genel geer hibir bilgi mmkn olamazd. Byle bir
sentezin sonucu varla, dnceye ve bilgiye dair tm zeminin kuku konusu klnmas
olabilirdi. Bu balamda evrensel ve nesnel hibir gerek ve dorudan sz edilemezdi.
Sofistlerin alg temelli bir bilgi ve epistemoloji anlayna sahip olduklar sylenebilir. Herbir
insan kendi algsnn bilincindedir ve yalnzca kendi algsna dayanan bireysel yarglarda
bulunabilir.
En nemli Sofistlerden Protagoras ve Gorgiasn grlerine daha yakndan baktmz
da neler grnmekteyiz? lkin Protagorasa bakalm. Protagorasa atfedilen en nemli sz,
insan hereyin lsdr szdr.3 Buradaki insan bireysel insandr. Buradaki ly elinde
tutan insan bir bedene sahip olan ve duyumsayan insandr. Bir bedene sahip olmak bir birey
olmann nkouludur ve burada bireysellik hem dier bedenlerden ayr bir bedene ve hem de
dier insanlardan ayr duyu organlarna ve kendine zg duyu alglarna sahip olmaya iaret
WaltherKranz,AntikFelsefeMetinlerveAklamalar,ev.SuadY.Baydur,SosyalYaynlar,stanbul,1994;
s.194.
84
etmektedir. te bir rzgr esmektedir, yen iin rzgr souk, meyen iin souk
deildir. 4 Bylece her alg ve belirlenim hakknda farkl yarglarda bulunabiliriz, herey
grelidir, yani herbir insana gre belirlenir. Bireysel insanlarn yarglarn aan bir evrensel ve
nesnel doruluk ve bilgi bir yanlgdan ibarettir.
Gorgiasa atfedilen en nemli fragman ise udur: hibir ey yoktur, varsa bile insan
iin kavranlmazdr, kavranlr (bilinebilir) olsa da teki insanlara bildirilemez ve anlatlamaz.5
Hibir ey yoktur dncesi dile getirdiimiz zere Herakleitoscu diyalektik ile Parmenidesci
mutlak ve ayrmsz zdelik anlayn bir sentezi olarak karmza kmaktadr. Herakleitos ile
birlikte her eyin olua tabi olduu ve Parmenides ile birlikte oluan hibir eyin hakiki
anlamda var olmad kabul eden Gorgias asndan sonu, hibir eyin var olmamasdr. Kald
ki herhangi bir ey varsa bile kavranlamaz; nk zihin tarafndan ele geirilemez bir olu ve
eliki iindeki byle bir varolu kavranamaz. Diyelim ki kavrand, bu kavranan eyin bir
bakasna bildirilmesi ve onun tarafndan kavranmas olas deildir, nk herbir bireyin
sylemi ve kavray farkl olacaktr. Sonuta Sofistlerin genel olarak, alg ieriklerinin bireysel
karakteriyle biimlenmi znel, greli bir bilgi anlayna sahip olduklar sylenmelidir. Ayrca
Gorgiasn Parmenidesten devrald grn ve varlk kartl da Platoncu idealizmin
ekillenmesinde byk nem tar.
5.4. nsan Odakl Felsefe ve Genel Olarak Sofistler

lk dnem Doa Filozoflarndan farkl olarak Sofistler, insan ve kltr sorunlarn
merkeze alan bir felsefe anlayna ynelmilerdir. nsan odakl bir felsefe asndan
epistemolojik ve ahlaki sorunlar baat bir rol oynarlar. nsan kavramyla birlikte zne kavram
da n plana kar. zne kavram ise bize bilgi, bilin, irade ve eylem kavramlarn verecektir.
nsanlk tarihi bize doann tarihinden farkl olarak bilgi, bilin, irade ve eylem alan olarak
grnr. Bilinli ve ussal bir varlk olarak insan, kendi doal evresinin dolaysz bir uzants
deildir. O artan bilgi birimi ve iradi eylemleriyle kendi doal gerekliini deitirir ve
kendisini srekli bir tarihsel birikim ve oluumun znesi klar. nsann znellii zamanla ve
tarihsel sre boyunca onun nesnelliini de belirler. nsan znelliiyle nesnel varoluun
dolaysz bir uzants olmayan reflektif ve diyalektik bir belirlenim tar.
Genel olarak insan bilinci ve zel olarak da felsefi dncenin en nemli
bileenlerinden olan kavramlar, evrensel bir karakter tarlar. Kavramlar herbir bireysel
varoluta geerli olan ya da tm bireysel varlklarn tabi olduu olu srecini betimledii
dnlen genel nitelik ve kategorilerdir. Bu balamda her kavram evrensel bir belirlenim
olmakla birlikte tikel ve bireysel gereklii zorunlu olarak gerektirir, nk tikel ve bireysel bir
gereklik olmadan evrensel bir belirlenim ya da kategoriden sz etmek abes olacaktr. rnein
varlk genel ve en evrensel kavram olarak tikellik ierir, yani baz varlklar canl bazlar ise
canszdr. Yine varlk bireysellik ya da tikellik kategorisini de gerektirir ve ierir, nk
dnyamz bireysel varlklardan oluur. te Sofistler epistemolojik ve etik adan bireysel
4
5
A.g.y.
Ag.y.,s.197.
85
znenin varln temel alrlar ve insan algsn bireysel istemin tikelliinin ve keyfiyetinin z
olarak sunarlar.
Sofistler mitolojinin dogmatik katlna ve aristokratik snflarn eitsizlik zerine
kurulu ynetimlerine kar gelien zgrlk ve demokrat bir ruhun temsilcileridir. Onlar
zgrl geleneksel dinin, toplumun ve politik iktidarn inkarc ve baskc otoritesinin
karsna koyarlar. zgrlk genel olarak bireysel zgrlk olarak tanmlanr. Sofistlerin
zgrl modern anlamda bir tr liberal zgrlk olarak tanmlanabilir. Sofistler iin
zgrlk genel olarak, bireyin doal drt ve tutkularna gem vurmamas ve onlar gelenein
ve politik otoritenin insafna terk etmemesi olarak da anlalabilir. Bu aktr ki daha dnyevi
ve alg temelli bir zgrlk anlay olarak, Platoncu rasyonel ve idealist zgrlk anlayndan
farkldr. Bilindii zere Platon iin zgrlk doal drt ve tutkularn serbestliinden ok,
doal ve bedensel olann basklanmas ve denetlenmesi anlamna gelir. Sofistler evrensel
kavram ve kategorileri temel alan aklsal bir ahlak anlay savunmazlar. Onlar iin akl daha
ok bireyin tikel ilgi ve karlarna hizmet etmesi gereken teknik bir ara olarak grlebilir. Bu
nedenle onlar akln evrensel hakikat aray olarak tanmlanabilecek bir felsefeye (philosophia)
ynelmekten ok, akln gnlk ilgi ve karlar iin retorik kullanmn gzard etmeyen bir
felsefeye ynelirler.
Doal olarak Sofistlerin ahlak anlaylar da zgrlk anlaylarna uyumlu olacaktr.
Bu noktada Sofistlerin ahlak anlaylarnn ayrntlarna girmeden nce onlarn bilgi
anlaylarna ve dolaysyla dnme ve davran alkanlklarna ksa bir gzatmak yararl
olabilir. Sofizm ve sofist szcklerinin kkeni Yunanca bilgelik anlamna gelen sophia
szcne dayanr. Sofist bylece bilgelie sahip olan ya da bilge anlamna gelir. Sofist
Yunanca asl philosophia, yani bilgelik sevgisi, bilgelik ak anlamlarna gelen felsefeden ve
dolaysyla filozoftan farkl bir anlama sahiptir. Sofist yalnzca bilgelii seven ve onu arayan
biri deil, bizzat bu bilgelie sahip olduunu dnen kii anlamna gelmektedir. Dahas
Sofistler Antik Dnemde bu bilgelii paraya dntrmler ve parayla bilgelik dersleri
vermilerdir. Bu nedenle de Sokrates ve Platon gibi filozoflar tarafndan eletirilmilerdir.
Sokrates ve Platon asndan doruluk ve erdemin aratrlmasnda, bilgelik araynda filozof
tmyle zgr olmal ve tm pratik kayg ve karlardan bamsz olmaldr. Sofistler iin ise,
pratik ilgi ve karlardan tmyle bamsz bir teorik ilgi ve ura temelsiz ve gerek ddr.
Dnen znenin bireysel alg ve ilgilerinin tesinde nesnel bir teorik ve epistemolojik
doruluk anlay savunulamaz.
Bu anlay Sofistlerin dnme ve tartma yntemleriyle de rtr. Eer bireysel
znelerin alglarn ve pratik ilgilerini aan nesnel ve evrensel bir doruluk ve gereklik sz
konusu deilse, bireyler arasndaki dnsel tartmalar, pratik ilgi ve karlar davuran bir
uzla abasnn tesinde anlam tamazlar. Kamusal alandaki tartmalarn birincil amac,
varolduu dnlen nesnel ve evrensel bir hakikate ulamak deil, bireysel ve tikel ilgileri
kar tarafa kabul ettirme, ikna ve rza yaratmadr. Felsefe ve politika, yce ve ideal amalar
uruna deil bireysel ve zel ilgiler uruna yaplr. Bireysel ve tikel ilgiler gerek bir varolua
iaret ederken evrensel bir ilgi ise bir aldatmaca ve yanlsamann sonucu olabilir. Sofistik
tartma bylece ilkin farkl anlay ve ilgilerin bir davurumu ve uzlatrlmas abasdr.
86
Byle bir abann demokrasi kltr ve insan davranlar asndan nemi aktr. Eit bir
arla sahip olduklar dnlen farkl ve kart grlerin belli bir rekabet ortamnda birlikte
var olmaya almas, salkl bir liberal ve demokrat yaam ortam iin ok gereklidir. Byle
bir bireysel eitlik ve rekabet ortamnn akn bir doruluk ve erdem anlayyla almaya
allmas demokrasi kltr asndan sakncalar dourabilir.
te yandan Sofistik tartma eristik bir karakter de tayabilir ve tarihe bakldnda
byle bir evrilme ve dnm yaad da grlmektedir. Burada eristik tartma ile
kastedilen ey, tartmak iin tartmak, sorun zmek ve bir sonuca ulamak iin deil
yalnzca hasmn yenmek ve kk drmek amacyla tartmaktr. Tartmak yalnzca
zihinsel bir g gsterisi ve yengi aracna dnr. Dorusu g haktr grnn Sofistler
arasnda yaygn bir ahlaki ve politik ilke olduunu da burada belirtmeliyiz. G haktr ilkesi
gl olan kazanr saptamasnn tesine uzanr, gl olan yalnzca kazanmaz, bu yengi ve
kazan onun hakkdr. Bu ilke ayn zamanda baz Sofistler tarafndan doal olann, dolaysz
g ve iddetin toplumsal uzla ve normlara kar birincil deeri olarak da yorumlanmtr.
G haktr ikesi orman kanununun bir onaylanmas olarak da yorumlanabilir. Bu
balamda zgrlk ve ahlaki davran, doal itki ve drtlerin basklanmas olmayacaktr.
Doa yasas toplumsal normlara gre bir referans noktas olarak i grecektir. Bu anlaya gre,
toplumsal normlar doa yasalarna uygun dzenlenmelidir. Tm bu yorumlara karn
Sofistlerin baz ortak epistemolojik ve etik ilkelere sahip olmakla beraber, olduka farkl
grlerle de ortaya km olduklarn unutmamak gerekir. Belli bir grup toplumsal uzla ve
normlarn toplumsal yaamn esenlii ve huzuru iin gerekli olduunda diretirken baka bir
Sofist grubu ise doa yasasnn her zaman bu toplumsal uzla ve normlara stn olduunda
diretirler. sterseniz imdi iki nemli Sofist dnrn (Protagoras ve Gorgias) etik
anlaylarna daha yakndan bakalm.
87
Uygulamalar
1)
Presokratik filozoflar ile sofistlerin bilgi anlaylarn zetleyiniz.
88
Uygulama Sorular
1)
Tartnz.
Herakleitos ve Parmenidesin bilgi anlaylar iin genel olarak ne sylenebilir?
2)
Sofistlerin, bilgi felsefesi tarihi balamnda nemleri hangi temel noktalarda sz
konusudur? rdeleyiniz.
3)
Doa filozoflarnn bilgi felsefesi iin genel olarak neler sylenebilir?
89

zellikle sofistlerle birlikte bilgi felsefesinin sorunlarna dair bilinli bir ilgi ortaya
kmaya balamtr. Kukusuz sofistlerin bilginin mahiyeti ve nemine dair bu ilgileri, onlarn
Yunan kltrnn temel deerlerine ynelik eletirel ve kukucu tavrlaryla yakndan ilgilidir.
Sofistlerin eletirel ve kukucu tavrlar, Herakleitoscu ontolojinin olu fikriyle, Parmenidesci
ontolojinin varlk fikrini kendilerine zg bir senteze tabi tutmalaryla da yakndan ilgilidir.
Sofistler Herakleitos ile birlikte hereyin olutuunu, Parmenides ile birlikte oluan hibir eyin
gerek anlamda var olmadn ve bilenemeyeceini savlarlar.
Doa filozoflar asndan nemli olan ise bir ilke ve balang noktasndan hareketle
tm varoluu temellendirme ve bilme abasdr.
Bu blmde ilk olarak Sokrates ncesi dnrler erevesinde doa filozoflarnn,
daha sonra Herakleitos ve Parmenidesin ve hemen arkasndan sofistlerin bilgi felsefesi
balamnda evren kavraylarn genel hatlaryla ortaya koyduk.
90
Blm Sorular
1)
Sokrates ncesi felsefede doru bilginin ierii olan varl tm olu ve
okluktan soyutlayan filozof kimdir?
a)
Herakleitos
b)
Gorgias
c)
Protagoras
d)
Parmenides
e)
Demokritos
2)
Kendi felsefi duruu iin olu ve elikiyi temel alan Antika filozofu
a)
Parmenides
b)
Thales
c)
Herakleitos
d)
Anaksagoras
e)
Empedokles
3)
Sofistler, zellikle de Protagoras ve Gorgias aadaki filozof ikililerinden
hangisinin grlerinin bir sentezini ortaya koyarlar?
a)
Demokritos Thales
b)
Anaksimandros Empedokles
c)
Platon Sokrates
d)
Anaksimenes Zenon
e)
Herakleitos Parmenides
4)
Doa filozoflar iin evrende varolan her belirlenim ve hareketi vareden ve
anlalr klan ilke ve balang noktas nedir?
a)
Transendental ben
b)
Sonsuz ve tzsel gereklik olarak arkhe
c)
Soyut Mutlak
91
d)
Dolaysz sezgi
e)
Empirik ben
5)
Sokrates ncesi doa filozoflarnn doru bilginin olana konusundaki tavrlar
a)
Dogmatik
b)
Eletirel
c)
Kukucu
d)
Sezgici
e)
Pragmatik
6)
Parmenides asndan asl bilgelik ve doru bilgi nedir?
a)
zne ve nesnenin birbirlerini belirleyen diyalektik doalarnn bilgisi
b)
Olu ve elikinin bilgisi
c)
Hi deimeden zde ve bir kalan varln bilgisi
d)
Ayrmda zdeliin bilgisi
e)
Her trl deneyimin zemini olan transendental benin bilgisi
nedir?
Aadaki Sokrates ncesi dnrlerden hangisi tmyle greli ve znel bir

7)
bilgi anlayna sahiptir?
a)
Herakleitos
b)
Gorgias
c)
Parmenides
d)
Eleal Zenon
e)
Thales
8)
Sofistlerin ..... temelli bir bilgi ve epistemoloji anlayna sahip olduklar
sylenebilir cmlesinde bo braklan yere gelecek kelime aadakilerden hangisi olabilir?
a)
Sezgi
b)
Duygu
92
c)
Akl
d)
mgelem
e)
Alg
9)
Protagoras yen iin rzgar souk, meyen iin souk deildir demekle
neye iaret etmektedir?
a)
Bilginin kiiden kiiye deimediine
b)
Bilginin aklla kavranabilen evrensel doasna
c)
Bilginin greli ve znel oluuna
d)
Bilgide belirleyici olann anlama yetisi olduuna
e)
Bilginin zemininde insana ait transendental dnce belirlenimlerinin olduuna
10)
Hibir eyin var olmadn, olsa bile kavranlamayacan, kavranlsa bile hi
kimseye bildirilemeyeceini dile getiren Sokrates ncesi filozof aadakilerden hangisidir?
a)
Parmenides
b)
Gorgias
c)
Herakleitos
d)
Protagoras
e)
Demokritos
Cevaplar
1)d , 2)c , 3)e , 4)b , 5)a, 6)c, 7)b, 8)e, 9)c, 10)b
93
6. SOKRATES VE PLATON
94

6.1. Sokrates
6.2. Platon
6.3. deann Anlam
6.4. dealar Kuram
95

1)
Bilgi felsefesi erevesinde Sokratesin temel problemi nedir?
2)
Platonun bilgi retisi nedir?
3)
Sokratesin Platon zerindeki etkisi nedir?
96

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Sokratesin Bilgi retisi
Sokratesin bilgi retisi
erevesindeki temel
problemin ortaya konmas

Platonun Blgi retisi
dealar ve daelar Kuram
Platonun bilgi retisinin
kavranmas
dealarn bilgi retisindeki
yeri ve idealar kuramnn
nenimini beliertilmesi
97
Anahtar Kavramlar
Sokratik diyaloglar
dealar
delar kuram
98
Giri
Sokrates ve Platona ayrdmz bu blmde, sz konusu filozoflarn bilgi anlaylar
ana hatlaryla zetlenmektedir. Sokratesde bilgi aray genel olarak bir tanmlama abas
olarak karmza kmaktadr. Tanmlanmak istenen kavramlar, nesnel ve evrensel bir bilginin
ierii olarak anlalabilirler. Platonun Sokratik Diyaloglarndaki Sokrates akn bir idealizmin
savunucusu olmaktan ok, Sofistlerin znel ve bireysel bilgi anlaylarna kar nesnel ve
evrensel bir bilgi arayndadr. Bu anlamda Sokratik Diyaloglar bilgiye dair kesin bir sonuca
ulamayan bir tartma srecine iaret ederler.
Platonun olguluk dnemi yaptlar ise klasik idealist anlayn belirgin olarak ortaya
kt yaptlardr. Platonun felsefesi gl ve radikal idealizm ile birlikte gl ve radikal bir
rasyonalizm de ierir. Platon iin yalnzca evrensel biim ya da formlar olan idealar, doru ve
hakiki bir bilginin konusu olabilirler. Bu balamda Platonda ontoloji ve epistemoloji
birbirlerinden koparlmaz bir tarzda iicedirler, nk yalnzca hakiki ve gerek varlk
dncenin ve bilginin ierii olabilir ve doru dncenin ve bilginin ierii olabilen ey
hakiki ve gerek anlamda vardr. Platoncu idealizm bir kavram realizmi olarak, dnce ve
varln zdelii anlamna gelir. Dncemizin ieriini olan tm ideal ve evrensel formlar,
sonlu ve bireysel varolua akn sonsuz ve tzsel varlk dnyasn olutururlar. Platoncu
idealizm ve rasyonalizm kendisinden sonraki tm idealist ve rasyonalist felsefe gelenei iin
vazgeilmez bir referans noktasdr.
99
6.1. Sokrates
Sokrates Sofistlerin hereyi olua indirgeyen ve bu balamda bireysel znelliin
keyfiyetine teslim eden ar liberal ve politik anlamda anarizan klarn kendisine sorun
edinir. Sokrates dnen ve gerek anlamda bilen herkesi balayacak tanmlarn, yani dier bir
dile getirile bireysellii aan bir evrenselliin peinde olmutur. Aslnda tarihsel bir kiilik
olarak Sokratesin retisini rencisi Platonunkinden ayrmak, ikisi arasnda kesin ve
tartma gtrmez bir snr izmek zor grnmektedir, nk biz Sokratesin felsefi grlerini
arlkl olarak Platonun yaptlarndan renmekteyiz. Platonun zellikle ilk dnem yaptlar
Sokratik dnem yaptlar olarak adlandrlmaktadr.6 Bunun nedeni ise bu Sokratik yaptlarn
Sokratesin retisi ve kiiliini daha iyi yansttnn dnlmesidir. Sokratesin Savunmas,
Krito, Euthifron, Lakes, on, Protagoras, Lisis, Devlet gibi Diyaloglar bu dnemin temel baz
yaptlar olarak belirtilebilir.
Sokratesin ba konumac olduu bu diyaloglarn belirleyici zellii, tartlan konuya
dair kesin bir sonuca varlamamas, kesin bir bilgi iddiasnda bulunulmamasdr. Ucu ak olan
bu tartmalarda asl belirleyici kiilik olarak Sokrates, konumann gidiatn dzenlemek iin
eitli mdahalelerde bulunur. Btn konumalar genelde bir kavram erevesinde
srmektedir. Kavramn ya da konumann ieriine dair gnlk yaamdan aina olduumuz
keyfi ve armsal betimlemeler, Sokratesin abalaryla aklsal bir dnmenin mantksal
ilenii balamnda elimine edilmeye ve ilenmeye allmaktadr. Ele alnan kavramn
ieriinin, konumacnn, yani dnen znenin kiisel zelliklerinden kaynaklanan tikel ve
rastlantsal unsurlardan bu arndrlma abas, kavram iin zsel olduu dnlen evrensel ve
zorunlu ierii belirginletirme ve tanmlama abasdr. Bu sre, yani tekil ve tikel olanda
evrensel eyi belirginletirme ve tanmlama sreci, Sokrates tarafndan bir tr ebelik sanat
olarak adlandrlr. Filozofun bu ebelik sanat tmyle dncelere dayal bir sanat olarak,
kiilerde gizil bir ekilde bulunan evrensel dnce ve kavray dourtma ve gelitirme
sanatdr. Her ne kadar Sokratik diyalogda tartlan kavramlara dair tam ve kesin bir tanm ve
bilgi durumuna eriilmi olmasa da, diyalog boyunca konu edinilen kavram tanmlama
denemeleri erevesindeki dnsel yolculuk bir derinlemeyle sonulanr. Bu srete farkl
kavramlar arasnda kurulmu olan dolaymlar dnsel bir i aydnlanmaya yol aarlar.
Hem Sokratesin evresinde oluturmu olduu byleyici ekicilik ve hem de Onu
Felsefe Tarihi ve genel olarak insanlk tarihi asndan nemli klan ey tam da tikel ve bireysel
olanda evrensel ve zorunlu olan kefetme abasyla oluturduu isel aydnlanmadr. roninin
elik ettii bilgisizlik, sorgulama, olumsuzlama ve dourtma abalar, alk olmayanlar iin
olduka sinir bozucu olan Sokratik Diyalog ve isel aydnlanmann nemli bileenleridir.
Sokratesin belli bir ironin de elik ettii nl bilgisizlik itiraf yle formle edilebilir:
bir tek ey biliyorum o da hibir ey bilmediim. Bu ifade belli bir ironi ierir, nk
Sokrates belki de tm Atinallardan daha bilgilidir. Buradaki bilgisizlik beyan daha ok
sradan Atinallarda ve Sofistlerde grlen yeterince sorgulanmam gr ve dncelere,
temellendirilmemi bilgeliklere kar bir meydan okumadr. Sokrates asndan sorgulama,
F.Copleston,FelsefeTarihiPlaton,ev.AzizYardml,deaYaynevi,stanbul,1995;s.17.
100
insanlardan her gn defalarca kullandklar kavramlar tanmlamalarn istemekle balar.

Verilen cevaplar belli bir sorgulama ve eletiriden sonra olumsuzlanr. Bu olumsuzlanan ve
yetersiz bulunan cevaplardan hareketle bir dnce ya da kavramn evrensel tanm ya da z
zihnimizde dourtulmaya allr. Epistemolojik balamda Sokrates bir nevi zihinsel ya da
tinsel ebelik yaptn, insanlarda bilinsiz ve gizil bir tarzda varolan bilgileri dourttuunu
dnr. .
6.2. Platon
Platon klasik idealizmin babas olarak felsefe tarihindeki tartmalar derinden etkilemi
olan byk bir filozoftur. Hocas Sokratesin mirass olarak yola km ve Hocasnn trajik
sonu ve ans Platon iin her zaman birincil bir deer tamtr. Platon felsefi araylarnda
Sokratesin nesnel ve evrensel tanm araylarn daha da ileri tayarak, kendi radikal idealizm
ve rasyonalizminin zemini klar.
Bilginin hem Sokrates ve hem de rencisi Platon iin zaten zihinde bulunan eyi bir
aa kartma, bir anmsama becerisi olduu sylenebilir. nsanlar doutan baz rasyonel
dnce ve bilgilere sahiptirler. Filozof bu gizil ve bilinsiz bilgileri ortaya kartp bilince
kavuturan kiidir. Matematiin duyulur gereklikten kaynaklanmayan dorular bu doutan
bilgilere rnek, olarak gsterilebilir. Platonun Menon adl diyalogunda Sokrates bir kleye bir
matematik problemini anmsatma ve dourtma yntemiyle zdrmtr. Bu anlamda Platona
gre insan bir nceki yaamnda, ruhlar lkesi Hadesde bedenden ve insan yanltan tm
duyumsamadan arndrlm bir ruhken tm aklsal bilgilere sahipti. nsan zihnini bulandran bu
duyulur dnyada sz konusu bilgilerin insana yeniden anmsatlmas gerekir. Saf dnme
yetimizle ulalabilen bu aklsal bilginin zn ve ieriini, evrensel formlar olan idealar
oluturur.
6.3. deann Anlam

Platon klasik idealizmin babasdr. Onun idealizmini anlamak ncelikle idealizm
teriminin kkenini oluturan ideann kkenini anlamay gerektirir. dea Yunanca
syleniiyle eidos, felsefe tarihindeki tartmalar balamnda grnt, grn, ekil, form,
tip, tr, biimlendirici doa, fikir, dnce, tasarm, kavram gibi anlam ieriklerine sahip
olagelmitir. deann bir bakma, felsefe tarihi asndan byk nem tayan dier bir
Yunanca kkenli kavram olan logos ile bir anlam btnl ve yakn iliki iinde olduu
rahatlkla sylenebilir. Logos kken olarak sz anlamna gelmektedir.
Logosun ieriinin felsefe tarihindeki tartmalar balamnda ayrca u anlamlarla da
yklenmi olduunu grmekteyiz: yasa, akl, dnce, kavram, idea. Logos ve ideann anlam
ierii asndan bu akmas tesadfi deildir: dnce sz ve sz dncedir ya da
dnceler szlerle davurulur, yani dile getirilirler. Dil ve dnme nceki blmlerde de dile
getirdiimiz zere birbirinden koparlamaz bir isel dolaymla birbirlerine baldrlar.
Sz ve dnce, logos ile ideann ikinci bir belirleyici ve ayrtedici zellii ise tmel ya
da evrensel olmalardr. Bu Platoncu perspektif asndan, hem ontolojik ve hem de
101
epistemolojik bir gereklik ve dorulua iaret eder. Szlerle dile getirdiimiz idealar, yani
kavram ya da dnceler, evrensel ve zorunlu bir varlk ve bilgi dzlemine iaret ederler.
Yalnzca evrensel formlarn, yani idealarn hakiki ve gerek bir varlklar ve bilgi deerleri
vardr. Evrensel form, bir belirlenimin, trn ya da snfn tmne iaret eden niteleme ya da
kategoridir. rnein btn insanlar aklldr dediimde, akll olma niteliini insanlarn
tmne evrensel ve zorunlu bir ekilde yklemi olmaktaym. Evrensel formlar ya da idealarn
bu evrensel ve zorunlu nitelii istisna kabul etmemektedir. Hemen yukarda dile getirdiimiz
nerme evrensel ya da tmel bir nermedir. Oysaki baz insanlar lmldr gibi bir nerme,
tikel bir nermedir, nk insanlarn tmne deil bir ksmna ya da bazsna dair bir eyler
sylemektedir. Buna karn Sokrates lmldr nermesi znesi bir birey olan tekil bir
nermedir. Fakat gereklie dair tm tikel ve tekil nermeler de evrensel, yani tmel
gnderimleri olan dilsel terim ve kavramlarla dile getirilebilirler. rnein baz szc baz
ile belirlenebilecek tm ey ve durumlara, yani tm bazlara iaret etmek zere kullanlabilir.
Bunun tek istisnas Sokrates gibi zel isimlerdir ki, onlarn da iaret edip adlandrdklar insan
birey(ler)ine gnderimde bulunmak dnda gerek bir anlamlar ya da formlar yoktur.
Platoncu idealizm ve rasyonalizm, dilde ve dolaysyla dnme srecinde egemen olan
bu tmel terim ve evrensel kavramlarn, yalnzca znel dil ve dnme yetimiz balamnda bir
varlk ve bilgi deer tamadn, fakat ontolojik ve epistemolojik adan nesnel ve akn bir
varlk ve bilgi deeri tad anlay erevesinde ekillenmitir. Aklsal dnme yetimizin
ierikleri olan evrensel kavram ve dnceler, yalnzca bireysel ve znel gerekliimizin
bileenleri deildirler. Bu evrensel kavramlar birer idea ya da form olarak tm bireysel
gereklii biimlendiren akn tzlerdir. Gerek ve hakiki bilginin vazgeilmez ieriini
oluturan kavramlar, yalnzca alg dnyasn bilmemize ve kavramamza hizmet etmezler.
Onlar ayn zamanda gerek ve hakiki varlk dzlemine iaret ederler. Kukusuz Platonun bu
idealizm ve rasyonalizmi, Sofistlerin alg temelli bireysel ve znel bilgi anlaylarndan ciddi
bir kopu ve farkllamaya da iaret etmektedir.
6.4. dealar Kuram

Sokrates ile balayan tikeli ve znel olan aan evrensel tanm ve kavraya ulama
abas, Platoncu dealizmle birlikte dnce ve kavramn kendisini ontololojik bir dzlemde
mutlaklatrmaya varmtr. Sofistler asndan, insann bireysel ve znel varoluunun
ekillendirdii greli ve tikel gr ve tercihler, Platoncu epistemoloji asndan bilgiye, yani
Yunanca karl ile epistemeye deil, sanya, yani doxaya iaret ederler. Bu balamda
Platonun bilgi kuram asndan bilgi ile san arasndaki ayrm byk bir nem tar. Hem
bilgi, yani episteme ve hem de san, yani doxa kendi ilerinde iki blme ayrlrlar. Bilmek ya
da bilgi varl bilmektir. Varlk Platoncu anlamyla olutan ve yokolutan arndrlm
Parmenidesci varlk anlayna yakn bir ierik tar. Sanmak ya da san ise oluu ve yokoluu
sanmaktr. Sanmak bir tr bilgi gibi grnr, nk insan bildiini sanr ya da sansn bilgi
sayar. nsan rnein Ahmetin iyi olduunu syler ve bylece Ahmet adl kiiyi ve iyilii
bildiini sanr. Oysaki Platon asndan iyilik olarak iyilii ya da evrensel olarak iyiliin ne
olduunu bilmediimiz srece, herhangi bir bireysel varln iyi olup olmadn bilemeyiz.
Aklsal dnme yetimizle edindiimiz evrensel ve zorunlu bilgilere sahip olmadmz srece,
102
Ahmet adl bir tandmzla yaadmz deneyimler bizi yalnzca beli san ve duygu
durumlarna gtrebilir. Herhangi bir duyulur gereklii bilmemize ve kavramamza olanak
salayacak ey, evrensel kavram ya da idealara ilikin aklsal dnme yetimiz ve bilgimizdir.
Platon bu anlamda tam bir rasyonalisttir. Platonun diyaloglarnda hep olageldii zere,
Sokrates evresinde bulunan bir Sofiste ya da sradan bir Atinalya srekli kullandklar
kavramlarn ne anlama geldiini sorar. Kavramn anlamna dair bu sorgulama Sokratik
dnemde ilkin epistemolojik bir erevede bir tanm aray olarak ortaya karken Platoncu
idealizmin olgunluk srecinde ise kavramlar evrensel formlar olarak, alg nesnelerine akn bir
ontolojik gereklie dnmtr.
Kavramn gereklii eer duyulur gereklie aknsa, kavram ve ieriini oluturan
dncelerin duyulur olmamas gerekir. dealizm duyulur gerekliin, yani fiziksel ya da maddi
gerekliin asl ve kalc gereklik olmadn, asl gerekliin maddesiz ve ideal gereklik
olduunu savunur. Bu balamda asl ya da tzsel varlk da ideal varlktr. Platona gre
duyarllktan, maddi varoluun sonlu, greli, bireysel ve deiken doasndan arndrlm saf
aklsal (noetik) varlk alan, asl varlk alandr. Noesis, yani ar ya da saf akl yetimiz noetalar,
yani dnce nesnelerini bilir. Burada dnce nesneleri saf akl ya da dnce nesneleri
olarak, kendilerini yalnzca aklsal dnmenin duyulur ierik ve biimden arndrlm edimine
brakan nesnelerdir. Parmenidesci anlamda dnce ve varln zdelii yalnzca bu alanda
szkonusudur. Bu Platoncu anlamda rasyonalizm ve idealizmin i ie geip btnletii
noktadr: aklsal olan vardr, varolan aklsaldr.7
Konuyu biraz daha aarsak; dnceler ar evrensel formlar olarak, duyumlarmzn
ieriini oluturan herhangi bir tikel ve bireysel belirlenimin dolaysz temsilleri ya da adlar
deildirler. dealist olmayan bir anlay, rnein Sofistlerin algya dayal epistemolojisi ve
greli bilgi anlaylar, dnceleri znel birer soyutlama ve bireysel ve maddi eylerden daha
gerek olmayan keyfi genelleme ve adlandrmalar olarak alr. Oysaki Platoncu idealizm
asndan ar dnce ve akl nesneleri, tm evrensel varoluun belirleyen arketipler ya da
zsel formlardr. Physis alan, yani maddi gereklik bu zsel formlar ya da daha bilinen
adlandrmayla idealar olmadan evrensel ve kalc biim ya da formlara, dahas trlere ve
cinslere sahip olamaz. Platonun Timaos diyalogundaki mimar tanrs Demiurges bu evrensel
ve zsel formlara bakarak maddi dnyay oluturur.
Bu balamda materyalistlerin ya da empiristlerin aksine madde ve maddi olan tm
eyler kendi kendilerini belirleyen ve biimlendiren isel bir doaya sahip olmadklarndan,
evrensel ve sonsuz bir varla sahip deildirler. Maddi eyler tam da bu nedenle evrensel ve
doru bir bilginin ieriini oluturamazlar. Evrensel insan formu ya da insanlk, herhangi bir
maddi ve bireysel insana indirgenemeyecei ve onda tketilemeyecei iin, kalc ve
evrenseldir. Bireysel insanlar gelip geici ve sonlu bir varla iyeyken bireysel insanlarda
evrensel bir tarzda varolan insan ideasi ya da formu kalc bir varla iyedir. Sofistlerin aksine
insanlk tek tek insan bireylerinden daha hakiki ve gerek bir varla sahiptir. rnein,
krmzlk ya da adalet gibi dnce ierikleri iinde ayn durum geerlidir. Platon asndan
Tmidealistgelenekasndanfarkltarzlardaortayakanaklsalolanlavarolannbubtnseldinamizmi,
Hegelciidealizmdediyalektikbirdolaymlaenolgunifadesinekavuacaktr.
103
rnein, adalet bireyden bireye deien tikel ve greli bir ey deil evrensel ve genel geer bir
eydir.
dealizmin zne biraz daha yakndan bakalm: idealar evrensel biim ya da formlar
olarak vardrlar ve biimsiz bir ierik ve maddi belirlenimden sz edilemez. Maddeyle
dolayml ve iice form (biim), daha gerek ve doru bir varla sahip deildir; aksine asl
varlk alanndan kopmutur; asln kt bir kopyas ve glgesi olarak olua tabidir.
Herakleitosun mehur oluuna tabi olmak kendi biim ve belirlenimine, kendi ideal varlna
evrensel ve zorunlu bir tarzda sahip olmamaktr. Olua tabi her biim ve varlk kendi kartna
doru ynelen sonlu bir belirlenim olarak vardr. Saf biim olarak idea ile varlk arasndaki bu
zdelik, varln dnceye zde, evrensel ve zorunlu olmas gerektii varsaymna yaslanr.
Dnce yalnzca evrensel biim ya da formlar konu edinebilir ve biimsiz hibir ierikten ve
varlktan szedilemez. Varlk saf dnme yetimizin, aklmzn ierii olduu, olabildii
oranda gerekten varlktr ve ancak bu balamda yoklua ve yok olua tabi olmayacaktr.
Yalnzca dnme ve akln konusu olabilen, yalnzca akl tarafndan bilinebilen ideal formlar,
evrensel ve zorunlu bir tarzda vardrlar ve doru, iyi ve gzel olabilirler.
Platonun nl Devlet diyalogunun 5.kitabnda bilgi derecelerini konu edinen bir izgi
analojisi ya da benzetmesi vardr. Bu analojide, yukardan aaya doru uzanan ve drde
blnm bir izginin en stnde gerek bilginin, yani epistemenin nesneleri olan arketipler,
yani idealar bulunur. Daha nce de dile getirdiimiz zere idealar ayrca biimler, formlar,
evrenseller olarak da adlandrabiliriz. dealar yalnzca aklmzla, saf dnce yetimizle
bilebiliriz. yi, doru, gzel, bir, ok, varlk, adalet, insan gibi tm dnce
ierikleri birer evrensel biim ya da form olarak idealardr. Onlar herbir bireysel varln
kendisinden pay alarak iyi, doru, gzel, adil ya da insan olduklar akn ve evrensel zler,
arketiplerdir. izginin yukardan aaya doru ikinci blmnde yine episteme olarak gerek
bilginin konusu olan matematiksel varlklar bulunur. Bunlar da yine akln dnceleri olarak
vardrlar, fakat tmyle imgelem gcnden, algnn gerekliinden kopuk olduklar
sylenemez; matematiki nesnelerini, rnein bir gen ya da daireyi bo bir yzeye ya da
kda izerek zmler ya da analiz eder. Matematiin nesneleri arketipler deildirler, fakat
bireysel ve maddi nesneler de deildirler. Matematiksel nesneler genel olarak niceliin
doasna zg aksiyomlar ve nkabuller zerinden dnlebilir ve bilinebilirler. izginin
nc ve drdnce blmlerinde san, yani doksa nesneleri bulunur. Burada gerek anlamda
bir bilgiden ok, kiisel alg zerinde ekillenen greli, rastlantsal ve keyfi yarglar
szkonusudur. nsan algsnn ve imgelem gcnn ieriini oluturan san nesneleri de kendi
ilerinde ikiye ayrlrlar; inan (pistis) nesneleri ile tahmin (eikasia) nesneleri.
Kiisel ve toplumsal inancn ieriini, Platonun zoa diye adlandrd tm dirimli
eyler ve genel olarak alglarmzn ieriini olan bireysel varolular oluturur. izgi
benzetmesinin en alt basaman oluturan tahminin (eikasia) ieriini oluturan nesneler ise bu
bireysel ve maddi nesnelerin parlak yzeylerde yansyan imgeleri, ksaca tm yansma ve
glgeleridir. Platonun bilme ve bilgi derecelerine dair bu izgi benzetmesinde dile getirdii
grleri daha anlalr klmak iin yle bir rnek verilebilir. Eer filozof insann ne olduuna
ilikin evrensel ve zorunlu bir dnceye, biim ya da ideaya erimi ise, onun gerek bir bilme
104
durumunda olduu ve gerek bir bilgiye sahip olduu sylenebilir. Filozof insan olarak insann,
genel olarak insann ne olduunu kavramtr; tm maddi bireysellii aan evrensel bir insan
ideasn bilmektedir. Fakat eer insana dair tek deneyimimiz tek tek insanlara ynelik kiisel
alglarmzla, gnlk yaantmzn yzeysel olgularyla snrlysa, bu balamda insan olarak
insanl, evrensel insan ideasn bildiimiz sylenemez. Platoncu idealizme gre, byle keyfi
ve rastlantsal yaantlarn ve alg ieriklerinin bize verebilecei tek ey yalnzca insana ve
insanlara dair gndelik yaantmzdan kaynaklanan temellendirilmemi grler ve inanlardr.
Eer bir insan bireyi ya da insan topluluunu anlamak iin bakalarnn alg ieriklerini ve
yarglarn temel dayanyorsak, bireysel eylerin dolaysz alglarna deil de yansma, glge ya
da kopyalarna dayanyorsak, yalnzca temelsiz imgelere ve tahminlere, rastgele yarglara
sahibiz demektir.
Yukarda anlatlanlardan da anlalaca zere, Platonun grleri dnce asndan
zengin arm ve metaforlarla ykldr. Bilgiye dair nl bir metafor da Platonun Devlet
diyalogunda dile getirdii maara metaforu ya da benzetmesidir. Platon bu sz konusu
metaforunda, bir maarann iinde yzleri maarann duvarna dnk, elleri, ayaklar ve
boyunlar duvara zincirli insanlar tasvir eder. Mahkm olan bu insanlar hibir ekilde
bedenlerini oynatamamaktadrlar. Bu zincirli mahkmlarn arkasnda bir atein aydnlatt baz
cisim ve canllarn glgeleri maara duvarna vurmakta ve mahkmlar yalnzca bu glgeleri
grmekte ve onlar gerek sanmaktadrlar. Platona gre bu mahkumlar yalnzca sanlarla
yetinen, glgeleri gerek varlklar sanan, temelsiz inan ve tahminlerle yetinen sradan insanlar
temsil etmektedirler. Yalnzca gerek filozof, yani asl ve hakiki varln idealar olduunu bilen
kii, zincirlerini krabilir ve maarann dnda ve gnein parlak klar altndaki gerek
varlklar aklyla seer ve bilebilir.
105
Uygulamalar
1)
Sokratesin bilgi felsefesi ierisindeki yeri ve nemini tartnz.
2)
Platonun bilgi felsefeindeki yeri ve nemini tartnz.
106
Uygulama Sorular
1)
Sokrates ve sofistlerin nasl bir felsefi tartma iinde olduklar sylenebilir?
2)
Sokratesin evrensel tanm aray ile Platonun idealizmi arasnda nasl bir gei
srecinden sz edilebilir?
3)
Platon
tanmlanabilir?
asndan
idea
ontolojik
ve
epistemolojik
balamda
4)
Sofistlere kar Platonun nasl bir bilgi anlay vardr?
5)
Platon neden felsefe tarihinin btn iin vazgeilmez bir deer tar?
nasl
107

Sokrates ve Platon kendilerinden sonra gelen tm dnce geleneini derinden
etkilemi iki filozofturlar. Sokrates gl kiilii ve sofistlerin relativizmine kar kyle,
Platon ise tm felsefe tarihini boydan boya etkilemi idealizmiyle tarihe mal olmulardr.
Platon felsefe tarihindeki idealizm ve materyalizm, rasyonalizm ve empirizm tartmalarn
etkileyen felsefesiyle, hem ontoloji ve hem de epistemoloji asndan vazgeilmez bir deer
tamaktadr. Platondan sonra Platonu iermeyen bir felsefe dnlemez. Epistemolojik
balamda bakldnda Platonun rasyonalizminin, bilgi ieriklerini tzsel gereklikler olarak
alan radikal bir idealizmle iice olduunu syleyebiliriz. Platon iin idealar, yalnzca
epistemolojinin deil ontolojinin de ana ieriini olutururlar.
Sokrates ve Platona ayrdmz bu blmde bu dnrlerin bilgi retilerinin neler
olduunu grdk. Ayrca bu retiler balamnda ideann ne olduunu ve idelar kuramnn
bilgi felsefesi ierisindeki yerini ve nemini gsterdik.
108
Blm Sorular
1)
Sokratesde bilgi arayn nasl tanmlayabiliriz?
a)
znel ve greli olann ortaya koyulmas olarak
b)
zne ile nesnenin zdeliinin tanmlanmas olarak
c)
Bir tanmlama abas olarak
d)
Maddede ikin olan formlar ortaya koyma abas olarak
e)
nsan zihnine ait olan ve bilgiyi mmkn klan transendental kategorilerin ortaya
koyulmas olarak
2)
Aadakilerden hangisi Sokratik diyaloglarn bir zelliidir?
a)
Bilgiye dair kesin bir sonuca ulamamak
b)
Doru bilginin lsn olgular ile uygunluuna gre deerlendirmek
c)
Bilginin greliliini ortaya koymak
d)
Bilgide belirleyici olann duyu algs olduunu ileri srmek
e)
Doru bilginin zeminini nesnede aramak
3)
Platon iin doru ve hakiki bir bilginin konusu nedir?
a)
Alg
b)
Transendental kategoriler
c)
Duyu yetisi
d)
D dnya
e)
dealar
4)
Platoncu idealizm bir kavram realizmi olarak ne anlama gelir?
a)
Erdemin doaya uygunluk olduu
b)
Doru bilginin ltnn duyusal sezgi olduu
c)
Bilginin znel olduu
d)
Dnce ve varln zde olduu

109
e)
Doru bilgiye imgelem gcyle ulalabilecei
5)
Sokrates tekil ve tikel olanda evrensel eyi belirginletirme ve tanmlama
srecini ne olarak adlandrr?
a)
Ebelik sanat
b)
Tanmlama sreci
c)
roni
d)
Olumsuzlama
e)
Dorulama
6)
Platonun hangi diyalounda Sokrates bir kleye bir matematik problemini
anmsatma ve dourtma yntemiyle zdrmtr?
a)
Krito
b)
Protagoras
c)
Menon
d)
on
e)
Sokratesin savunmas
7)
Aadakilerden hangisi Platonda evrensel ve zorunlu bir varlk ve bilgi
dzlemine iaret eder?
a)
Anlama yetisinin kategorileri
b)
Duyarlln formlar uzam ve zaman
c)
Algsal sezgi
d)
dealar
e)
Duyusal gereklik
8)
Sofistler asndan insann greli ve tikel gr ve tercihleri Platoncu
epistemoloji asndan neye iaret eder?
a)
Bilgi
b)
San
c)
Sezgi
110
d)
Tan
e)
Sav
9)
Platonun Devlet diyalounda bilgi derecelerini ortaya koyan izgi analojisinde
gerek bilginin yani epistemenin nesneleri nelerdir?
a)
dealar ve doa
b)
mgeler ve inanlar
c)
Sanlar ve alg nesneleri
d)
dealar ve matematiksel varlklar
e)
Doa ve dnce nesneleri
10)
Platonun bilgiye dair nl bir metaforu olan maara benzetmesi hangi
diyalounda geer?
a)
Timaios
b)
Eutyphron
c)
Gorgias
d)
Kratylos
e)
Devlet
Cevaplar
1)c , 2)a , 3)e , 4) d, 5)a, 6)c, 7)d, 8)b, 9)d, 10)e
111
7. ARSTOTELES
112

7.1. Platon ve Aristoteles
7.2. Aristotelesin Mant
7.3. Metafizik
7.4. Ruh retisi
113

1)
konusudur?
Bilgi felsefesi erevesinde Platon ve Aristoteles arasnda nasl bir iliki sz
2)
Bilgi felsefesi kapsamnda Aristoteles mantnn nemi nedir?
3)
Aristotelesin metafizik kavray ile bilgi retisi arasnda nasl bir iliki vardr?
4)
Aristotelesin ruh retisi ile bilgi retisi arasndaki iliki nasldr?
114

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Platon ve Aristoteles
Bilgi felsefesi erevesinde
platon ve aristoteles
arasndansl bir iliki

olduunu ortaya koyabilmek
Aristoteles Mant
aristotele mantnn nemini yaparak, fikir yrterek

ortaya koymak
Metafizik
Aristotelesin metafizik
kavray ile bilgi retisi
arasndaki ilikiyi tespit

etmek
Ruh retisi
Aristotelesin ruh retisi ile Okuma yaparak, aratrma

bilgi retisi arasndaki
ilikiyi kavramak
115
Anahtar Kavramlar
Aristoteles mant
Metafizik
Ruh retisi
116
Giri
Aristotelesin felsefi dehasn ve bu balamda bilgi felsefesine dair grlerini
zetlemek ok zorlu bir itir. Aristoteles ilgilerinin eitlilii ve zenginlii, felsefenin birok
alanna ilikin yaptlaryla felsefe tarihinde nemli bir yere sahip bir filozoftur. Birok bilime
adn veren yaptlar ortaya koymu olan Aristoteles, bilimlerin ve felsefenin farkl disiplinlerini
sistematik bir yap ierisinde bilinli bir tarzda birletiren ilk filozoftur.
Aristotelesin hocas Platon felsefi mirasna yaklam hem sahiplenici ve hem de
eletireldir. Felsefesinde ve epistemolojisinde Platona gre daha lml bir idealizm ve
rasyonalizm sz konusudur. Aristoteles asndan da bilgi iin aklsal dnme yetisi
vazgeilmez bir deer tar, fakat o hocasndan farkl olarak dnme yetimizin ieriini
oluturan evrensel form ya da biimlerin bireysel gerekliklere ikin olduunu savunur.
Aristotelesci epistemolojinin temel savlar onun mantk, metafizik ve ruh retisinden
hareketle anlalabilir. Aristotelesin Organon adl yaptnda ortaya koyduu mantk retisi,
varlk zerine doru dnmenin kurallarn ele alr. Bu balamda baz temel kategoriler ve
karm ve akl yrtme sreleri incelenir. Aristoteles metafiziinde ise, Platoncu dealizmin
duyulur ve dnlr, form ve madde arasndaki keskin dualizminin yolat ontolojik ve
epistemolojik sorunlar amaya alr. De Animada ortaya konan ruh retisinde ise, ruhun
bedenle dolaym balamnda edilgin ve etkin akl arasnda ayrm yapar.
117
7.1. Platon ve Aristoteles

Hegel iin modern dnemin Aristotelesi benzetmesi yaplr. Bunun en nemli nedeni
iki filozofun da tm evrensel varoluu ve bu varoluu anlamlandrmaya alan bilimleri
kucaklayan bir felsefi sistematie sahip olmalardr. Aristoteles ile birlikte felsefenin, evrensel
varoluun btnn sistematik ve metodolojik olarak anlama abas olduu gr arlk
kazanmtr. Felsefe zaten Sokrates ve rencisi Platon ile birlikte insan yaamnn en deerli
etkinlii olarak onurlandrlmt. Aristoteles Sokrates ve Platonun at yolda yryen, fakat
felsefe tarihine kendine zg ve ok ynl katklar sunan bir filozoftur.
Aristoteles Platonun bir rencisidir ve byk ustasna ok ey borludur. Fakat zaten
tm felsefe tarihi Platonun byk ve gz kamatrc miras olmadan dnlemez. Felsefeyle
uraan herkes zorunlu olarak Platonun ele ald problemlerle urar ve bu balamda biraz
Platoncudur.
Her filozofun olduu gibi Aristotelesin Platonculuu da kendine zg tonlar tar. Hep
sylenegeldii zere Aristotelesin felsefecilii hocasna gre daha lml ve ll bir tarzda
iler. Dorusu lp bimek, her admn btnsel bir bakn ngrd ereve iinde atmak,
ar ve radikal tonlamalardan kanmak, Platonun bu deha rencisinin btn yaptlarna
sinmitir.
7.2. Aristotelesin Mant

Mantk doru dnmenin kurallarna iaret eder. Doru dnme doru bilginin elde
edilmesi abasnda vazgeilmez bir konumdadr. Bilgi kukusuz ki bir ynyle algsal
gereklikle ilgilidir ve algsal gereklik tarafndan ierii dorulanmaldr. Dile getirdiimiz
nermelerin ieriinin nesnel bir karl varsa bir doruluk deeri vardr. ok basit rnek
vermek gerekirse, eer u an darda kar yadn dile getiriyorsam ve u an gerekten de
darda kar yayorsa sylediim ey ierii asndan bir gereklik deeri tar. Fakat bilginin
ve bilgilerimizi dile getirdiimiz nermelerin yalnzca bir gereklik deeri ve buna bal olarak
ieriksel doruluu yoktur. Ayrca bir dnsel deeri veya dier bir dile getirile biimsel
doruluu da szkonusudur. Dnce ve bilgilerimizin biimsel doruluuyla ilgilenen felsefe
disiplini mantk olarak adlandrlagelmitir. Genel kabul gren bir anlayla mantk,
bilgilerimizin biimsel doruluuyla ya da baka bir ifadeyle doru dnmenin kurallaryla
ilgilenir.
Fakat Aristotelesin mantnn konusunu byle snrlandrmak yetersiz olacaktr.
Yukarda da dile getirdiimiz zere Aristoteles, Platon kadar radikal bir idealist deildir. Bu
lmllk balamnda o varolan empirik gerekliin hem var olmas ve hem de bilinmesi iin, bir
madde ve form, ierik ve biim birlikteliinin gerekliliine iaret eder. Oysaki Platoncu
idealizm asndan dnce ya da biim zaten gerek ve hakiki varln kendisini oluturur.
Platoncu dealizm bilindii zere kendine zg bir kavram realizmi olduu iin, epistemolojik
doruluk asndan bir biim ve ierik ayrmn yadsr. Bilgi asndan biim ya da form asl
ieriin kendisini, hakiki varln kendisini oluturur.
118
Aristotelesci epistemoloji balamda biim ve ierik arasnda dnlebilecek bir ayrm,

bireysel eylere zg form ve madde ayrmna kouttur. Aristoteles iin aklsal dnme
yetimizle bilincine vardmz evrensel biimler ya da formlar, yalnzca dnme ve bilgi
yetimize zg kategoriler deil, ayn zamanda varolan empirik gereklie dair kategorilerdir.
Bu nedenle her ne kadar Aristotelesci manta biimsel mantk dense de, onun mant yalnzca
dnmenin biimsel doruluu ile deil, empirik gerekliin var olma ve bilinme tarzlaryla
da ilgilidir. Platoncu ve Aristotelesci metafizikler arasndaki ayrmlara ilikin bu ksa
parantezden sonra, Aristotelesin mantnn epistemolojik adan deerlendirmeye devam
edelim.
Dncenin kendi i doruluu ya da biimsel doruluu nasl anlalmaldr? Genel bir
saptamayla dnceler arasnda isel ve zorunlu bir ilikiler andan sz edilebilir. Herbir
dnce dier dncelerle kendi ieriine bir snr izer ve bylece tanmlanr. Dnsel
doruluk dnceler arasndaki tutarllk ve uyumluluk olarak anlalabilir. Aristotelesin
mant bir kyas mantdr. Kyas mant bir tr karm ve tmdengelim mantdr. Biri
byk ve biri kk iki ncl nermeden hareketle bir sonu nermesine varmak kyas
mantnn zn oluturur. ok bilinen bir rnekle dile getirirsek; btn insanlar lmldr,
Sokrates bir insandr, o halde Sokrates lmldr. Biimsel, yani mantksal doruluk asndan
ilki tmel olan ilk iki nermeden hareketle nc nermenin ileri srlmesi zorunlu olarak
doru olacaktr. Fakat dile getirdiimiz zere bu yalnzca biimsel bir doruluk olacaktr.
lk iki nermenin gereklie uygunluk anlamnda ieriksel doruluunu bu
tmdengelimsel ya da kyas mantn snrlar iinde kalarak temellendiremeyiz. Bu nedenle
Aristoteles kendilerinden karm yaptmz tmel nermelere varmamz salayan
tmevarmsal usavurmalardan da sz eder. Tmevarm bireysel gerekliklerden hareketle
oluturduumuz tikel nermelerden tmel ya da evrensel nermelere ulamamz ifade eder.
rnein, grdmz birok kargann siyah olmasndan hareketle btn kargalarn siyah
olduunu dile getiren bir tmel nermeye varmamz, dnce asndan basit bir tmevarm
rnei olarak grlebilir.
Fakat Aristoteles asndan bu noktada asl nemli olan, dnce asndan gerek ve
zorunlu bir karm srecine elveren tmdengelimin ilk ncllerinin, ierik asndan herhangi
bir empirik kantlamay gereksiz klacak bir akla ve kendiliinden anlalrla sahip
olmalardr. Bu balamda Aristotelesci mantk iin kendiliinden ak baz ncl ya da ilkeler
sz konusudur. rnein, onun mant asndan elimezlik ilkesi hem ontolojik dzlemde ve
hem de epistemolojik dzlemde vazgeilmez bir hareket noktasdr. elimezlik ilkesinin
ontolojik, yani varlkbilimsel formlasyonu yle ifade edilebilir: ayn eyin ayn balantlar
iinde ayn durumda olmas ve olmamas olanakl deildir. Ayn ilkenin mantksal ve
epistemolojik formlasyonu ise yle dile getirilebilir: birbiriyle eliik iki yargnn ikisi birden
ayn zamanda doru olamaz. Biri doruysa teki yanltr.8 Aristotelesin ontolojisi ve mant
Herakleitoscu anlamda elikilerle igren diyalektik bir ileyii yadsrken birbirini dlayan
kartlklarn biimsel ya da formel zdeliklerini temel alr. Biim ya da formlarn kendi
BediaAkarsu,FelsefeTerimleriSzl,nkilapKitabevi,stanbul,1994;s.45.
119
kendilerine zdelikleri ve olutan yaltlmlklar dncesi aktr ki, Aristotelesin hocas

Platondan devrald bir dncedir.
Aristotelesci mantk asndan bilgilerimizin ieriini oluturan ontolojik gereklik on
kategori balamnda dnlebilir; tz, nitelik, nicelik, grelik, yer, zaman, durum, iyelik, etki,
edilgi. Tz ya da varlk kategorisine rnek olarak insan, kedi, ta verilebilir. Tz kendi
belirlenimlerinin, kendi niteliklerinin tayc znesidir. Ayrca kendi ilineklerine, yani zorunlu
olmayan niteliklerine gre tzdrler. Tm bireysel tzler ayn zamanda kendi varlklar
asndan zorunlu tre zg biimlere iyedirler ve bylece vardrlar. Aristoteles iin bireysel
varlklar ya da tzler, kendi bireyselliklerini ise maddi varolularna borludurlar. Bireysel
tzleri niteleyen ve aklsal bilginin zn oluturan biimler ya da formlar ise, tm bireysel
varlklardaki evrensel, genel geer ve zorunlu belirlenimlerdir. Yukarda da dile getirdiimiz
zere, Aristotelesin birincil tz olarak grd bireysel tze u anda ve burada grdm u
bireysel insan rnek olarak gsterebilirim. Aristotelesin Organonda ele ald dier
kategorileri bu bireysel insan balamnda yle sralayabiliriz; o beyaz tenli biridir (nitelik), iki
metre boyundadr (nicelik), arkadana gre uzundur (grelik, iliki), u anda evdedir (yer),
akam dar kacak (zaman), u an oturuyor (durum), elinde bir bak var (iyelik), soanlar
kesiyor (etki), gzleri yaaryor (edilgi). Tm bu kategoriler bilgi felsefesi balamnda ne
anlama gelmektedir? Onlar herhangi bir bireysel tz bilmemize, bilgimizin asl zeminini
oluturan evrensel form ya da biimler altnda snflamamza elveren, genel ereveler ya da
kategorilerdir.
7.3. Metafizik
Aristotelesci bilgi anlayna birazda onun varlk anlayn ekillendiren Metafizik adl
yapt erevesinde bakmak gerekir. Bilindii zere Platoncu epistemoloji bireysel varolularn
gerek ve hakiki bir varlklar olmad iin bilinemeyeceklerini savunmutu. Olu dnyas
srekli bir deiim ve gelip geicilik ierdii iin, onun bireysel ve maddi belirlenimlerine dair
kalc ve evrensel tarzda yargda bulunmamz olanakl grnmyordu. Aristoteles ile birlikte
maddi ve bireysel dnyann, epistemolojik, yani bilgi felsefesi balamnda biraz daha
onurlandrldn gryoruz. Bireysel eyler, tam da yalnzca bireysel ve maddi gereklikler
olmadklar ve onlar kategorize etmemize ve bilmemize elveren baz evrensel formlara
kendilerini vareden zler, isel belirleyiciler olarak sahip olduklar iin bilinebilirler. Bilgi
Aristotelesde hocas Platonda olduu gibi yine evrensel ierik ve belirlenim tar, fakat insan
bilgisinin ieriini oluturan bu evrensel biim ya da formlar, bireysel ve maddi dnyay aan
akn bir gereklie veya dnyaya iaret etmezler. Platonun duyulur dnyaya akn idealar,
Aristelese gre kendilerini duyulur dnyada gerekletiren evrensel zlerdir. dealar duyulur
dnyann bireysel tzlerini biimlendiren isel formlardr.
Platonun varlk dnyas ve olu dnyas, bilgi dnyas ve san dnyas arasnda
kurgulad keskin ve metaforlarla ykl ikicilik (dualizm), Aristotelesin grnr dnya iin
ngrd form ve madde birlikteliiyle almaya allr. Aristoteles iin grnr ve
dnlr, algsal ve aklsal gerekliklerin idealist ve rasyonalist bir radikalizmle biririnden
yaltlmas, zmden ok iinden klmaz ontolojik ve epistemolojik sorunlar yaratmaktadr.
120
Aristotelesin Metafizikteki dealar Kuram eletirisi bu zemin zerine oturur. Platoncu

dealizm balamnda varl aklsal ynden meru ve zorunlu olmayan alg dnyasn, felsefi
olarak temellendirmek sorunlu grnmektedir. Alg dnyasna bir yanlsamalar ve sanlar
dnyas demek, sorunu gerek anlamda zmemektedir. Tm bu epistemolojik ve ontolojik
sorunlar amak iin Aristoteles, hocas Platonun idealizmini lmllatran hiyerarik bir varlk
ve bilgi yaps nerir. Sistemin en tepesinde Tanr vardr. Kendi kendisini dnen dnce
olarak Tanr, tm evrensel varoluun ereksel nedeni olan maddesiz formdur. Maddesiz form ya
da ar dnce olarak Tanr, tm bireysel ve ilineksel belirlenimlerden arndrlm olduu iin
olu ve deiime tabi deildir. Tanr ideal varlyla tm evrensel varoluun kendisine
yneldii mutlak ereksel neden ya da sebebidir. Varlk hiyerarisinin en altnda ise aslnda
gerek anlamda bir varlk iermeyen ve tmyle potansiyel (gizil) olduu varsaylan madde
(hyle) bulunur. Bu en altta bulunan biimsiz madde, hibir ey biimsiz olarak varolamayaca
ve bilinemeyecei iin, gerek bir belirlenim deil, yalnzca bir varsaymdr. Tanr nasl ki
kendi kendisini dnen ideal varlk olarak mutlak bilgelik ise, gizil madde de tm biim ve
bilin durumlarnn yittii bir ayrmszlk varsaymdr. Mutlak biim olarak Tanryla biimsiz
madde arasndaki tm dier varlklar biim ve maddenin bileimleri olarak, hem duyulur ve
hem de dnlr bir yn tarlar ve onlarn bilinmesi bu iki zihinsel yetinin kendisini
gerektirir. Bu balamda Aristoteles empirik gerekliin bilinmesi iin hem algy ve hem de
dncenin soyutlama yetisini gerekli grr.
7.4. Ruh retisi

Aristoteles Ruh zerine (Peri psykhes De Anima) adl yaptnda ruh retisini
temellendirmeye alr. Aristotelese gre ruh, yaama gc ve yetisi olan bir bedenin
entelekheiasdr. Entelekheia biimsel ya da ereksel neden olarak anlalabilir. Nasl ki Tanr
tm evrenin biimsel ve ereksel nedeni, hareket ettiricisiyse, ruh da bedenin ereksel nedenidir.
Ruh organik doann yaam ilkesidir. Deiik ruh tipleri ve eitli ruhsal yetiler, ontolojik ve
epistemolojik balamda bir hiyerari olutururlar. Hiyerarinin en altnda bitkisel ruh ya da
yaam vardr. Besinleri zmseme ve reme bitkilerin temel etkinlikleridir. Organik btnlk
erevesinde ereksel bir nitelik tayan bu sz konusu etkinlikler, ruhsal adan bir st
basamakta bulunan hayvanlarda daha gelimi ve karmak bir form ve yap ierisinde ortaya
karlar. Hayvanlar bitkilerden farkl olarak duyumsama yetisine sahiptirler ve bedenlerini
hareket ettirebilir ve bylece bulunduklar yeri deitirebilirler. Duyumsama ve hareket
edebilme yetisi hayvanlar evreleriyle daha aktif bir iliki iine sokar. Gvenlik, beslenme ve
reme etkinliklerini bu yetileri erevesinde zerler. Hayvanlarn duyusal alg ve meknsal
hareketine ek olarak, igd tarznda istekleri ve belli bir dzeyde gelimi bir bellekleri de
vardr. Aristotelesin ruhsal biimler heyararisinin bir st aamasnda insan ruhu bulunur,
nk insan ruhu dier hayvanlardan farkl olarak akl (nous) yetisine sahiptir.
Akl insan hayvansal varoluunun ok telerine tayabilir, nk insann ruhsal yetileri
arasnda yalnzca akl hem ontolojik ve hem epistemolojik bir dzlemde tanrsal bir karakter
tar. Aristoteles iin akl, ruhun tm yetileri iinde bedenden bamsz bir varla ve bilgi
deerine sahip tek yetidir. Bireysel ruh bedenle ortaya kp yok olduu iin lmldr, fakat
insan aklyla bu bireysel ve hayvansal varoluun zerine ykselir ve ncesiz sonrasz evrensel
121
biimlerin ayrmna varabilir. Akl etkin bir g ve yetenek olarak, insan ruhunun btnne ve
bedene hkmeder. Bu g ve egemenlik iin akl, insan bedeninde potansiyel ya da maddi bir
zemine, zerine evrensel biimleri basabilecei bir tabula rasaya ihtiya duyar. Bu balamda
Aristotelese gre, insan akl eer aktif olarak dnyorsa etkin akl, fakat etkin (bilfiil) deil
de bilkuvve (gizil -potansiyel) durumdaysa edilgin akl ya da zek olarak adlandrlr. Tanr saf
biim olarak tm maddi varolu srecinden arndrlm olduu iin, gizil (potansiyel) hibir
belirlenime sahip deildir. Tanr ncesiz sonrasz etkin akldr. nsan epistemolojik balamda
Tanrya gre ara bir konumdadr. nsan srekli etkin bir bilin ve bilgelik durumu iinde
yaayabilen biimsel ve aklsal varlk deildir. Aristotelese gre de tanrsal varla kyasla
insan epistemolojik adan aaya eken ey, tpk Platonda olduu gibi bedensel
varoluudur. Bedensel varolu akln bireysel znede etkinlii iin zorunlu bir zemin olmakla
birilikte, onun mutlak ve tm gizilliklerden arndrlm Tanrsal etkinlii iin bir engel
durumundadr.
Aristotelesin kendi varlk hiyerarisinin sradzeni asndan idealist ve rasyonalist
olduu doru olmakla birilikte, onun doal dnyann tm fenomenlerinin bilinmesi asndan
algy ve akl birlikte olumlad ve sonuta Platona gre daha lml bir felsefi konumlan
iinde olduu rahatlkla sylenebilir.
122
Uygulamalar
1)
Aristotelesin Platonun idealar teorisini eletirisinin epistemolojik adan sonular

nelerdir?
2)
Aristotelesin mantk alanna katklar onun bilgi anlayyla nasl bir balant iindedir?
123
Uygulama Sorular
1)
Felsefe tarihi balamnda Aristotelesin hocas Platon ile nasl bir felsefi iliki iinde
olduu sylenebilir?
2)
Aristotelesin metafizii erevesinde epistemolojik duruu nasl yorumlanabilir?
3)
Aristotelesin ruh retisi erevesinde bilgi problemine bakn deerlendiriniz?
124

Aristoteles ve hocas Platonun Antik Dnemin iki nemli filozofu olduu sylenebilir.
Aristoteles, Platonun duyulur ve dnlr gereklii birbirlerinden keskin bir ekilde
ayrmasnn yaratt ontolojik ve epistemolojik sorunlar zmeye almtr. Evrensel
varoluun btnn sistematik bir yap iinde kavramaya ynelik felsefi abasyla Aristoteles,
tpk hocas Platon gibi kendinden sonraki tm felsefe tarihinin anlalmas iin vazgeilmez bir
referans noktasdr. Aristoteles ayrca birok felsefe disiplini ve bilim dalna adn veren
yaptlaryla da kltr tarihinde nemli bir yere sahiptir. Aristotelesin en nemli baarlarndan
biri de klasik mantn temellerini atm olmasdr. Ontoloji, epistemoloji, etik, estetik gibi
felsefenin balca alanlarndaki tartmalar onun katklaryla biimlenmitir.
Bu blmde Aristotelesin bilgi felsefesine dair grlerini ele aldk. Bu balamda ilk
olarak Aristotelesin hocas Platonun felsefi grlerine ilikin nasl bir tutum ierisinde
olduu ve ondan hangi noktalarda etkilenip, gr ayrlna dtn belirttik. Daha sonra
Aristotelesi epistemolojinin temel savlarn kavrayabilmek iin olduka nemli yere sahip olan
mantk, metafizik ve ruh retisini ele aldk.
125
Blm Sorular
1.
Aristotelesde mantn doru bilginin elde edilme abasnda vazgeilmez bir
konumda olmasnn sebebi nedir?
a)
Doru ile gzelin diyalektik ilikisine iaret etmesi
b)
Varln varlk olarak bilgisini salamas
c)
Bilgide belirleyici tarafn nesnel yan olduunu gstermesi
d)
Doru dnmenin kurallarn gstermesi
e)
dealarn olu dnyasnn dnda var olduklarn kantlamas
2.
Aadaki filozoflardan hangisi iin evrensel formlar dnme ve bilgi yetimize
ait kategoriler olmalarnn yannda var olan empirik gereklie de ilikin kategorilerdir?
a)
Platon
b)
Aristoteles
c)
Sokrates
d)
Protagoras
e)
Parmenides
3.
Aadakilerden hangisi Aristotelesi mantk iin kendiliinden ak olan ncl
ya da ilkelerden biridir?
a)
Kaytszlk ilkesi
b)
Yeter sebep ilkesi
c)
elimezlik ilkesi
d)
Aknsallk ilkesi
e)
Grelilik ilkesi
4.
Aadakilerden hangisi Aristotelesi mantk asndan bilgilerimizin ieriini
oluturan ontolojik gereklie ilikin kategorilerden biri deildir?
a)
Sonsuzluk
b)
Yer
c)
Tz
126
d)
Zaman
e)
Nitelik
5.
dorudur?
Aada Aristotelesin bilgi anlayna ilikin verilen bilgilerden hangisi
a)
Doru ve hakiki bilgi olu dnyasnn zemini olan idealara ilikindir.
b)
Bilgimizin kayna aklsal sezgidir.
c)
nsan bilgisinin ieriini oluturan evrensel formlar bireysel ve maddi dnyay
aan akn bir gereklie iaret etmezler.
d)
Doru bilginin lt duyusal alg yetimizdir.
e)
Bilgimizin nesnelliinin zemini zihnimize ait transendental formlar ve
kategorilerdir.
6.
Platonda varolan varlk dnyas ve olu dnyas, bilgi dnyas ve san dnyas
ayrmna ilikin Aristotelesin sunduu zm nedir?
a)
z ve grn zdelii
b)
Tz ve ilinek birliktelii
c)
zne ve nesne zdelii
d)
Form ve madde birliktelii
e)
Sonlu ile sonsuzun birliktelii
7.
Aristotelesin varlk ve bilgi hiyerarisinde en st ile en altta yer alanlar neledir?
a)
Tanr ve Akl
b)
Akl ve nsan
c)
Madde ve Doa
d)
Doa ve Mutlak
e)
Tanr ve Madde
8.
Aristotelesin Tanr anlayna ilikin verilen bilgilerden hangisi yanltr?
a)
Tanr varoluun maddesel nedenidir.
b)
Tanr olu ve deiime tabi deildir.

127
c)
Tanr maddesiz formdur.
d)
Tanr evrensel varoluun ereksel nedenidir.
e)
Tanr mutlak bilgeliktir.
9.
Aristotelesin ruh tipleri hiyerarisinde en alt basamakta yer alan nedir?
a)
Aklsal
b)
Duyusal
c)
Sezgisel
d)
Aknsal
e)
Bitkisel
10.
Aristoteles iin ruhun tm yetileri iinde bedenden bamsz bir varla ve bilgi
deerine sahip olan tek yeti nedir?
a)
Alg
b)
mgelem
c)
Akl
d)
Duygu
e)
Sezgi
Cevaplar
1)d , 2)b , 3)c , 4)a , 5)c, 6)d, 7)e, 8)a 9)e, 10)c
128
8. YEN-PLATONCULUK VE ORTA A FELSEFESNDE BLG

PROBLEM
129

8.1. Antikadan Sonra Din ve Felsefe
8.2. Yeni-Platonculuk ve Plotinos
8.3. Patristik Felsefe
8.4. Skolastik Felsefe
8.5. slam Felsefesinde Epistemoloji
130

1)
Antik adan sonra Orta ada din ve felsefe ilikisi nasldr?
2)
Plotinosun bilgi felsefesi hakknda ne sylenebilir?
3)
Patristik felsefenin nemli temsilcilerinden Augustinusun bilgi anlay iin ne
sylenebilir?
4)
Thomas Aquinasn bilgi konusundaki grleri nelerdir?
5)
slam felsefesinde bilgi felsefesinin yeri nedir?
131

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Antikadan Sonra Din ve

Felsefe
Antika takiben
ortaada din ve felsefe
ilikisi hakknda bilgi sahibi
olabilmek

Yeni-Platonculuk ve Plotinos Yeni-platonculuun en

nemli temsilcisi plotinusun yaparak, fikir yrterek
bilgi anlayn ortaya
koyabilmek
Patristik Felsefe
Patristik felsefenin en nemli Okuma yaparak, aratrma

temsilcisi olarak
augustinusun bilgi grn
ortaya koyabilmek
Skolastik Felsefe
Skolastik felsefenin en
enmli temsilcisi olarak
thomas aquinasn bilgi
zerine dncelerini ortaya
koyabilmek
slam Felsefesinde
Epistemoloji
slam felsefesi
dnrlerinden Farabi, bni yaparak, fikir yrterek
Sina ve Gazalinin bilgi
hakkndaki grlerini ortaya
koyabilmek

132
Anahtar Kavramlar
Yeni-Platonculuk
Din
Felsefe
Patristik felsefe
Skolastik felsefe
slam felsefesi
133
Giri
Bu blmde Yeni-Platonculuk ve Orta a felsefesinde bilgi felsefesi anlaylar
anahatlaryla ele alnacaktr. Yeni-Platonculuun en nemli temsilcisi Plotinosun insann
aklsal dnme ve bilme yetisini snrlad, ontolojik ve epistemolojik adan akn bir Tanr
ya da Bir dncesinden hareketle kendi sistemini kurguladn grmekteyiz. Plotinosun
felsefesi mistik bir panteizmin renklerini iinde barndrr.
Patristik felsefenin en nemli temsilcisi Augustinus iin ise dinsel inan ve vahiy
insann aklsal dnme yetisi ve bilgisinine gre daha stn bir konumlan iindedir.
Augustinusa gre, insan bilme yetisini inancn hizmetine komaldr ve acizliini kabul edip
Tanrya teslim olmaldr.
Skolastik felsefenin en nemli temsilcisi Thomas Aquinasn felsefesi ayn zamanda
Katolik Kilisesinin resmi retisinin ana erevesini oluturmaktadr. Aquinas iin insan akl
ve dnme yetisiyle dinsel inancn ve vahyin zn kavrayabilir. nsan akln aan baz
tanrsal ve metafizik konularda dinsel inan ve vahiyin belli bir lde devreye girmesi anlalr
bir eydir. Orta a felsefesi balamnda evrenseller ve tmeller tartmas da nemli bir yer
igal eder. Kavram realistleri evrensellerin bireysel eylere akn gerekliini savunurken
nominalistler ise asl gereklii oluturann bireysel eyler olduunu ve evrensel kavram ve
terimlerin bireysel eyleri snflandrmamza ve tanmlamamza elveren adlardan ibaret
olduunu savunmulardr.
slam felsefesinde de insann aklsal dnme yetisi ile dinsel inan ve vahiy ilikileri
balamndaki tartmalarla ekillenen bir srecin yaanm olduunu gryoruz. Bu tartma
srecinin en nemli temsilcileri arasnda Farabi, bni Sina ve Gazalinin adlar sralanabilir.
134
8.1. Antik adan Sonra Din ve Felsefe

Antik a Felsefesi balamnda mitoloji ve felsefenin gerilimli ilikisi, Orta a
Felsefesinde de devam etmitir. Genel olarak Tektanrl dinlerin ve zel olarak da
Hristiyanln felsefeyle ilikisi, nazik dengeleri gzeten hassas bir zemin zerinde
ekillenmitir. Felsefenin bir ara olarak Hristiyan teolojisinin hizmetine sunulmas, tam da bu
aracn dinamik niteliinden kaynaklanan yeni sorunlara yol amtr. Orta ada Hristiyan
inancn temellendirmek iin kullanlan felsefi dn arlkl olarak Platon ve zellikle
Aristotesin felsefeleri tarafndan belirlenmitir.
Aslnda genel olarak Tek tanrl dinlerin ve zel olarak Hristiyanln metafizik
anlaylar Platoncu ontolojinin ve epistemolojinin temel tezleriyle belli paralellikler tar. Nasl
ki tek tanrl dinler asndan mutlak ve kutsal varlk olarak Tanr, varolan duyulur gereklie
akn bir doruluk ve gereklie sahip ise, Platonun dealar Dnyas da duyulur dnyaya akn
bir doruluk ve gereklie iaret etmektedir. Ortaa Felsefesi denilince ilk akla gelen Patristik
ve Skolastik Felsefeler ve ncesinde Yeni-Platonculuk, arlkl olarak Platon ve Aristotelesin
felsefeleriyle birlikte Tektanrl dinlere zg metafiziin damgasn tarlar. Aristotelesci
Felsefenin Platoncu felsefeye gre daha lml ve sistematik yapsnn, zellikle Skolastik
Felsefenin oturmu ve kurumsal ruhuna daha uygun dt grlmektedir. Fakat burada
Skolastik Felsefeye gemeden nce ksaca Yeni-Platonist ve Patristik felsefelere bilgi
felsefesinin sorunlar asndan gz atalm.
Bu blmde ayrca slam Felsefesi de epistemolojik tartmalar balamnda ksaca ele
alnacaktr.
8.2. Yeni-Platonculuk ve Plotinos

Yeni-Platoncu Felsefenin en nemli temsilcisi Plotinostan sz etmek konumuz
balamnda yeterli olacaktr. Plotinosun felsefi sistematiinin zn oluturan bileenler
olarak Platon ve Aristotelesin felsefeleri, Hristiyanln ve Yahudiliin dinsel retileri,
Douya zg mistik retiler saylabilir. Platonda olduu zere Plotinos asndan da, hem
ontolojik ve epistemolojik balamda dnlr gereklik duyulur gereklikten stndr. Fakat
dnlr gereklii bile aan ve ancak mistik bir esrimeyle ulalabilen bir tanrsal hakikat da
sz konusudur. Plotinosun metafizik hiyerarisinin en stnde bir olarak bir ya da ksaca bir
bulunur. Bir hereyin balang noktas ve temeli olan Tanrdr. Bir yalnzca epistemolojik
adan bir aknlk deil, ontolojik adan da bir aknlk tar; ne vardr ne de dnlebilir.
Bir bir nevi tm ayrm ve nitelemeleri aan ayrmsz zdelik olarak ar hiliktir. Byle
ontolojik ve epistemolojik balamda mutlak olan, her trden ayrm ve okluu dlayan bir
balang noktasnn, btn varlk ve dnce belirleniminin tesinde olaca aktr. Platoncu
felsefede de iyi olarak iyinin, yani iyi ideasnn tm idealar ve varolan gereklii aan bir
konumlan iinde olduu sylenebilir. Fakat Platonun rasyonalist duruunun daha salam
olduu ve onda bulunan dinsel ve mistik unsurlarn onun aklsal dnce ve bilgiye dair
inancn temel olarak snrlamad sylenebilir. Platoncu felsefede ierili mistik ve metaforik
135
unsurlar yadsnamaz, fakat bu unsurlarn onun felsefesinin epistemolojik adan dogmatik ve

rasyonalist karakterini deitirdii sylenemez.
Yukarda da dile getirdiimiz zere Plotinos tanrsal hakikate bir eit esrime, yani
kendinden, kendi varlk ve benliinden vazgeme iinde ulalabilecei kansndadr. Batllarn
extase ve Osmanllarn vecd dedikleri bu mistik yaant, her trl bilinli yaantnn ve
aklsal karmn yetersizliinin de bir kantdr. Ancak bireysel znenin deneyimleyebilecei
byle zel bir yaantnn, dile getirilmesi onun otantikliini bozabilecei gibi, kavramsal bir
usavurma sreciyle doruluunun temellendirilmesi de onun zne uygun olmayacaktr.
Esrime ya da vecd her trl dilsel ifadenin ve dnme srecinin aresiz ve yetersiz kald bir
aknlk durumudur. Bu anlamda Plotinos iin Tanrnn hakikati, Platoncu anlamda ncelikle
episteme, yani bilginin ierii olmaktan ok, olsa olsa bireysel bir deneyimin ve inancn ilgi
alan ve ierii olacaktr. nsan aklnn ve ona dayal bilginin bu snrlandrlmas, mistik bir
form altnda dinsel inancn arndrlm bir soyutluk iinde ne karlma srecine paraleldir.
8.3. Patristik Felsefe

Patristik Felsefenin en nemli temsilcisi Augustinus iin Hristiyan dininin inanlar ve
Kilisenin otoritesi insan dncesi ve bilgisini nceler. Augustinus anlamak iin inanyorum
anlayyla, insann anlama yetisini temelde kutsal inancn hizmetine koar. Her trl yaant ve
bilginin kendisi Tanrya yneldiinde, onun kutsalln duyumsama ve kavramaya yneldii
oranda bir deer tar. Fakat tm bu sylenenler Augustinusun akl ve aklsal bilgiyi
kmsedii anlamna gelmezler. Akl Tanry bilebilir, nk bizi yaratan ve akl bize veren
Tanr, bunu onun hakikatini anlayp iman edelim diye yapmtr. Kukusuz hem anlamak iin
inanyorum anlay ve hem daha sonra geliecek inanmak iin anlyorum anlaylar, herbiri
kendine zg bir tarzda anlamay ve genel olarak insann bilisel faaliyetini inancn hizmetine
koarlar ve onun bir arac olarak grrler. Anlamak iin anlamak ve gerektiinde inancn
kendisinden vazgemek sz konusu deildir. Fakat yine de Ortaa Felsefesinin iki nemli
bileeni Patristik ve Skolastik Felsefelerde biimlenmi bu anlaylar, anlamaya ve genel olarak
felsefeye, Hristiyanln dinsel inan ve dogmalarnn yannda bir yer aarlar.
Yukarda da belirttiimiz zere din ve felsefenin, inan ve aklsal dncenin ilikileri
hep bir gerilim iinde olmutur. Bu sz konusu gerilim Augustinusun metinlerinde de
bulunmaktadr. Augustinus asndan insan Tanr olmadan bir hitir ve neye sahipse Tanr
sayesinde sahiptir. nsan aklsal dnme yetisiyle Tanry anlamakla birlikte bu anlay
mkemmel bir anlay olamaz ve o ou kez mutlak ve kutsal olana dair dnme abasnda
eliki ve yanlglara debilir. te bu noktada insann Tanr karsndaki acizliini ve hiliini
itiraf etmesi ve inan ve imanyla ona teslim olmas gerekir.9 Platonun ve Aristotelesin insan
akl ve dncesine dair iyimser ve yceltici ynelileri, aktr ki Ortaa felsefesinin hibir
filozofu iin ayn oranda sz konusu deildir. Antik Yunanistanda inan ve aklsal bilginin
ilikileri, mitoloji ve felsefenin sre iinde daha belirginleen kopuu ve paralel varoluuyla
dolaymlanmtr.
Augustinusuntiraflarbutemelanlayerevesindebiimlenmitir.
136
8.4. Skolastik Felsefe

Orta a Hristiyan Felsefesi genel olarak dinsel hakikat ve inanc bir temellendirme ve
savunma ynelimiyle ekillenmitir diyebiliriz. Bu balamda Skolastik Felsefenin dnemsel
geliim seyrinde de din ve felsefe arasnda yukarda dile getirdiimiz gerilimli yneli ve ruh
yapsnn farkl ve canl rneklerini grmekteyiz. Genellikle Skolastik felsefenin ilk nemli
temsilcisi olarak grlen John Scotus Erigena, Skolastik felsefenin btn iin ok nemli ve
belirleyici olan evrenseller ya da tmeller tartmasnda, kavram realizminin saflarnda yer alr
ve evrensellerin bireysel eylere nsel olduu savunur. Aktr ki bu birincil ve nsel konum
hem ontolojik ve hem de epistemolojik bir z tar. Bu kavram realizmini zemininde
Erigenann Tanry evrensellerin evrenseli, tm ayrmlarn kendisinde olumsuzland mutlak
birlik olarak tanmladn grmekteyiz. Erigena iin insan akl ve dnme yetisiyle Tanry
kavrayamaz. Epistemolojik adan insan kavrayna izilen bu snr, negatif bir teoloji ya da
ilahiyata yol aar; Tanrnn ierik asndan ne olduu deil de ne olmadna odaklanan bir
teolojidir bu.
Erigenann insann bilgi yetisini snrlayan bu negatif teolojisinden ksaca sz ettikten
sonra, Skolastik dncesinin bir dier nemli temsilcisi Anselmusun konuya dair grlerine
deinebiliriz. Anselmus da evrenseller tartmasnda tam bir realist olarak karmza kar.
Anselmusa gre yalnzca evrenseller gerek anlamda vardr ve Tanr en evrensel varlktr.
Anselmusun ok bilinen ontolojik Tanr kantlamas, Tanrnn varln onun ontolojik
tanmndan karr. Ona gre Tanr daha iyisi ve eksiksizi dnlemeyecek olan mkemmel
varlktr. Eksiksiz ve mkemmel bir varln var olmad dnlemez, o halde Tanr var
olmaldr. Zihnimizde bulunan eksiksiz ve mkemmel varlk olarak tanml Tanr
dncesinden, bu tanmn ierii balamnda Tanrnn varlna bu gei denemesi,
epistemolojik bir dzlemden ontolojik bir dzleme gei denemesidir. Bu eksiksiz ve
mkemmel varlk dncesi kaynan mkemmel bir varlk olarak gerek olduu dnlen
Tanrnn kendisinden alm olmaldr, nk maddi dnyada algmzn ieriini oluturan sonlu
ve eksikli varlklarnn gereklii, byle bir dncenin kayna olamazlar. Anselmusun bu
anlay epistemolojik, yani bilgi felsefesi balamnda nasl yorumlanmaldr? lkin burada
algnn yalnzca empirik, yani ierii dolayszca alglama yetimizle doldurulmu kavramlarn
kayna olabilecei anlayna iaret edebiliriz. kinci olarak ise, varln bir nitelik ve yklem
olarak eksiksiz ve mkemmel varlk dncesine ve gerekliine zorunlu olarak ait olmas
gerektii anlay sz konusudur. kinci anlay balamnda bir dnce ve tanmdan o dnce
ve tanmn reel, yani gerek varlna bir gei sz konusudur.
Bylece Anselmus, bir dnce ve kavram olarak Tanrnn gerekliinin kantlanmas
zerinden kavram realizmine yeni bir boyut katm grnmektedir. Ontolojik Tanr Kant
epistemolojik dzlemden ontolojik dzleme, dnceden varla geiin bir rneidir. Burada
ideal olan, reel olana, yani olmas gereken olana zemin oluturmaktadr. Byle bir anlay ayn
zamanda kendine zg bir tarzda, inancn bilgiye ncelliine de iaret etmektedir.
deal olann reel olann zemini olduu, dahas evrensel olann bireysel olann kayna
olduunu savlayan kavram realizminin karsna, Ortaa Skolastik Felsefenin bir dier akm
137
olan nominalizm, yani Trkesiyle adclk kmtr. Roscellinus nominalizm ilk temsilcisi,
Occaml William ise Ge Skolastik dnemdeki nemli temsilcisidir. Burada Roscellinus ve
erken dnem nominalizmi hakknda ksaca bir ka ey syleyebiliriz. Nominalizm ve zel
olarak Roscellinus iin evrensel kavramlar, bireysel eyleri snflamamza elveren ve
szkonusu snfn herbir yesi iin geerli olduu dnlen ortak yklemlerin ya da
niteliklerin addr. Kavramlar bir nevi eyleri kategorize etmemize yarayan belirlenimler olarak,
yalnzca zihnimize zg znel dnceler ve adlardr. Onlarn bu znellii aan bir
gereklikleri ve varolan bireysel gereklikleri aan bir nesnellikleri yoktur. Bylece
nominalizm, kavram realizminin evrensel tikel eyden nce gelir (universalia ante rem)
anlayna kar, evrensel tikel eyden sonra gelir (universalia post rem) anlayn savunur.
Nominalizm epistemolojik balamda asl gereklii bize verenin alglarmz olduunu ve
dncenin bu alg ierii zerinde ekillendiini ve varolduunu savunur. Hem ontolojik ve
hem de epistemolojik adan nominalizm, tikel ve bireysel olandan hareketle bir felsefe
kurgular ve dncelerimizin ieriini oluturan kavramlar bu szkonusu alg dnyas
erevesinde anlamlandrr. Burada Platonik konumlann tersyz edildiini ve duyulur
dnyann dnlr dnyann zemini olduunu grmekteyiz. Aktr ki byle bir nominalizm
ya da Trkesiyle adclk, yalnzca bireysel eyleri gerek olarak ald ve Katolik Kilisenin
akn bir evrensel inan ve hakikat iddias iin sevimsiz grndnden, eitli teologlar
tarafndan eletirilmitir.
Skolastik Felsefenin bir baka nemli temsilcisi Abelardustur. Abelardus, Augustinus
ve Anselmusun anlamak iin inanyorum ilkesine kar inanmak iin anlyorum ilkesiyle
ortaya kan Aristotelesci anlamda bir rasyonalisttir. Abelardus bir reti ya da iddiaya bize
Tanr tarafndan vahiy yoluyla bildirildii iin deil, asl olarak aklsal dnme yetimize
uygun grnd iin inandmz syler. Dahas herhangi bir inan ve fikirden kuku
duymann gnah olmadn, tersine doruya ulama abas asndan gerekli olduunu
savunur. Abelardus evrensellerin bireysel eylerde onlarn isel z olarak varolduu
anlayyla, yine Aristotelese yakn bir konumlan iindedir. Bu anlay evrensellerin bireysel
ve tikel eylere ncelii ve sonral tartmasnda hem ontolojik ve hem de epistemolojik
adan orta bir noktada olmaya iaret eder. Burada Abelardus iin bilgi felsefesi balamnda u
sylenebilir: dnce yetimizin ieriini oluturan evrenseller, yanzca znel ve biimsel bir
doruluk ve deer tamazlar, fakat onlar duyulur ve bireysel eylere akn, kendi soyutluu
iinde nesnel bir gereklik de deildirler.
Skolastik Felsefenin en nemli temsilcilerinden biri de felsefesi ayn zamanda Katolik
Kilisesinin resmi retisi olarak kabul edilmi olan Thomas Aquinasdr. Aquinas iin tm
gereklik ve doruluun kayna Tanrdr. Felsefi bir terminolojiyle konuursak Tanr her
trden ontolojik ve epistemolojik belirlenimin kaynadr. Bize vahiy yoluyla verilmi dinsel
inancn da, insana zg aklsal bilginin kayna da Tanrdr. Bu anlamda inan ile bilgi arasnda
mutlak bir ayrm yoktur. Aquinas asndan aklsal dnme yetimizi yanl kullanmadmz
srece inan ve akl birbirleriyle atmazlar. Ona gre kuku yokki Tanrsal bildiri ve vahiy
insani bilgiden daha kutsal ve deerlidir, fakat bu dinsel alandaki epistemolojik hiyerari, isel
bir eliki ve uzlamaz atmaya iaret etmez. Duyulur dnyaya, yani doa alanna dair
gereklikler aklsal bilgiyle bilinirken duyular aan baz metafizik gereklikler, rnein
138
Hristiyanla zg yeniden dirili inanc yalnzca kutsal vahiy yoluyla bilinebilir. Tanrnn
varlna dair kimi hakikatler ise hem vahiy ve hem de aklsal dn ile bilinebilir.
Thomas Aquinasn Tanr anlay Aristotelesin Tanr anlayyla bir paralellik tar.
Tanr dnda varolan tm belirlenimler hem madde ve hem de biimden (form) oluurken
yalnzca Tanr ar biim ya da form olarak vardr. Aristotelesci balamda biimi z olarak alan
Aquinas bylece Tanry z ve varl birolan zorunlu ve birincil varlk olarak tanmlar. Tanr
ve melekler Hristiyan inancna kout olarak bireysel varlklardr; yalnzca onlar maddesiz ve ar
biimden oluan bir bireysellie sahiptirler. Dorusu Aristotelesci balamda maddenin tm
biimleri bireyselletiren unsur olduunu dndmzde, ar biim ve evrensellik olarak
Tanrnn nasl bir bireysel varla iye olduunu dnmek ve bilmek hi de kolay
grnmemektedir.
Aquinas asndan evrensel biimlerin bireysel eylerle ilikileri ya da baka bir dile
getirile dnlr ve duyulur belirlenimlerin ilikileri, Tanrsal ve insani zihinler balamnda
farkl bir epistemolojik konumlan ve doruluk tarlar. Doay yaratmadan nce evrensel
biimler Tanrnn zihninde birer yaratm modeli ya da arketipi olarak varolmulardr. Fakat
duyulur bireysel gerekliklerin zn oluturan bu evrensel biimler, insan zihninde doann
Tanr tarafndan yaratlmasndan sonra birer dnce ve kavramlar olarak varolurlar. Bu
balamda insani bilginin zn oluturan evrensellerin Tanrsal balamda bireysel eyleri
nceledii, insann bilgi edinme srecinde ise bireysel eylere dair algdan sonra ortaya kan
dnceler olarak konumlandn grmekteyiz. Tanrsal yaratm srecinde dnlr
gereklik, insann bilgi edinme srecinde ise duyulur gereklik balang oluturmaktadr.
Genel olarak Thomas Aquinasn retisi iin u sylenebilir: Aquinas ile birlikte Katolik
Kilisesi inan ve bilgi, din ve felsefe ilikisinde birbirini kktenci bir ekilde dlamayan daha
paralel ve uzlamac bir anlaya evrilme olanan bulmutur.
Skolastik Felsefe balamnda son olarak ksaca Occaml Williamn terimcilik olarak da
adlandrlan nominalizmine deinelim. Tpk Roscellinusda olduu gibi Occam iin de
bireysel eyler asl gerekliklerdir ve evrenseller bireyseller gereklikleri snflamamza
yarayan soyut dnceler olarak yalnzca birer terimden ibarettirler. Epistemolojik ve ontolojik
balamda varolan gerekliklerin says gereksiz olarak arttrlmamaldr. En yaln aklamann
en doru aklama olduunu dile getiren bu gr, varolan gerekliklerin saysn rtuluyan
Occamn Usturas metaforunda anlatm bulmutur.
8.5. slam Felsefesinde Epistemoloji

Burada zel olarak uzmanlk alanm olmad iin slam Felsefesinin epistemolojik
balamdaki durumuna ksaca deineceim ve konunun toplumumuz asndan da nem tayan
daha ayrntl deerlendirilmesini uzmanlarna brakacam. slam Dnyas asndan da din ve
felsefe ilikileri her zaman sorunsuz yrmemitir. slam Felsefesinin en nemli
temsilcilerinden ikisi, slam Dininin temel inanlar ve Yeni-Platonculukla dolaylanm bir
Aritotelescilii kendi felsefelerinde zmsemi olan Farabi ve bn Sinadr. Sz konusu iki
filozofun akl ve vahiy, felsefe ve dini bir uzlama aray olarak ekillenen felsefeleri,
Aristotelesci rasyonalizmi dikkate alan bir ynelim iinde ekillenmitir. Hem Farabiye ve
139
hem de bn Sinaya gre, evrenseller ya da tmeller tpk Aristoteleste olduu zere tikellerin
iinde biimlendirici z olarak bir gereklie sahiptirler ve bireyseller eylerin varlndan
bamsz nsel bir gereklie iaret etmezler. Yalnzca Tanrnn zihninde evrenseller duyulur
gereklie nsel bir varla sahiptirler. Bu balamda insan bilgisi ve tanrsal bilgi arasnda bir
ayrm sz konusudur. Tanr etkin bir akla ve yaratc bir dnceye sahiptir. nsan Tanrnn da
yardmyla kendi zihninde potansiyel olarak bulunan aklsal dnme yetisini etkin klmaya ve
kendi snrlar iinde yaratc olmaya alr. Felsefenin grevi dinsel inan ve ilkeleri anlamaya
almak ve bylece mmkn olduunca Tanrya ulamaya almaktr.
slam felsefesinin bir dier nemli felsefecisi olan Gazali ise bir bakma felsefeyi
kullanarak felsefeyi eletirmekte, Farabi ve bn Sina tarafndan ina edilmeye allan din ve
felsefe, inan ve akl ilikilerine dair uzlama modelini eletirmektedir. Gazalinin insan aklnn
evrensel hakikatleri ve vahiyin ieriini bilebileceine ynelik dikkate deer kukularyla
biimlenen eletirel tutumu, yeni bir felsefi perspektif ve bilgi modeli sunmaktan ok, genel
olarak felsefenin ve felsefi bilginin dinsel inanlar asndan kukulu ve uygunsuz olduu
dnlen niteliine iaret eder. Felsefenin bu yetersizlii yine felsefeyle ortaya konur ve bu
yetersizlii ortaya koyan felsefenin (ya da zel olarak bu felsefe yapma tarznn) tam da bu
nedenle gelitirilmesi gerektii dnlmez. Akln yetersizliini ortaya koyan akln imdiden
bu yetersizliin tesinde olduu kabul edilmek istenmez. Fakat burada sorun felsefede srar
etmeyen bir dnrn kiisel tercihlerinden ok, onu bu tercihlere iten ve sonrasnda onun
insann aklsal dnme yetisine ynelik inanszln paylaan kltrel atmosferin sosyo
ekonomik unsurlardr. Bat Skolastiinin sekler ve modern bir felsefeye ynelmesinin ve
byle bir ynelimin gl bir gelenekle sahiplenilmesinin, ykselen burjuva snf ve onun
gl sosyo ekonomik dinamikleriyle yakn bir ilikisi vardr. slam Dnyasnda hibir zaman
gl bir modernist, Batl anlamda aydnlanmac ve sekler felsefi damar szkonusu
olmamtr. Fakat gnmz slam dnyas tam da her trden kresellemeye paralel olarak,
inan ve bilgi, din ve felsefe arasnda modernist anlamda keskin ayrmlardan kanan postmodern Batyla daha etkin bir etkileim iinde grnmektedir.
140
Uygulamalar
1)
nelerdir?
Plotinosun insann aklsal dnme yetisi ve bilgisine dair ana grleri
2)
Nominalizmin temel tezleri nelerdir? Sralayanz.
3)
Aquinasn akl ve vahiy ilikilerine dair grlerini anlatnz.
141
Uygulama Sorular
1)
2)
zetleyiniz.
Augustinusun Anlamak iin inanyorum. ilkesini aklayanz.

slam felsefesinde felsefi dn ile dinsel inancn ilikilerine dair tartmalar
142

Orta a Felsefesinde ve ncesinde Yeni-Platonculukta felsefi dnn dinsel inan
ve motiflerle iie yrtld sylenebilir. Yeni-Platonculukta bu dinsel motiflerin mistik bir
panteizme, Skolastik Felsefede ise kurumsallam bir monoteizmin savunusuna iaret etmekte
olduu grlmektedir. Aklsal dn ve dinsel inancn ilikileri gerilimli ve hassas bir hat
zerinde ilerlemitir. slam Felsefesindeki tartmalar da, aklsal dn ve dinsel inancn
gerilimli ve dinamik ilikilerinden etkilenmitir.
Bu blmde Yeni-Platonculuk ve Ortaa Felsefesinde bilgi felsefesi anlaylar
anahatlaryla ele alnmtr. Bu balamda Yeni-Platonculuun en nemli temsilcisi Plotinosun,
Patristik Felsefenin en nemli temsilcisi Augustinusun ve Skolastik Felsefenin en nemli
temsilcisi Thomas Aquinasn bilgi retisi ile ilikili grlerine yer verilmitir. Daha sonra
Ortaa ile benzerlikleri erevesinde slam felsefesinin bilgi problemine olan yaklam ve bu
balamda dnemin nemli temsilcileri belirtilmitir.
143
Blm Sorular
1)
Plotinosun metafizik hiyerarisinin en stnde yer alan ve ancak mistik bir
esrimeyle kendisine ulalan ey nedir?
a)
Akl
b)
Doa
c)
Bilin
d)
Dnce
e)
Bir
2)
Anlamak iin inanyorum gryle insann anlama yetisini temelde kutsal
inancn hizmetine koan filozof aadakilerden hangisidir?
a)
Plotinos
b)
Augustinus
c)
Occaml William
d)
Duns Scotus
e)
Platon
3)
Skolastik felsefenin ilk nemli temsilcisi olan John Scotus Erigena evrenseller
ya da tmeller tartmasnda hangi yaklam savunur?
a)
Romantizm
b)
Nominalizm
c)
Transendentalizm
d)
Realizm
e)
Kavram Realizmi
4)
Aadaki problemlerden hangisi Skolastik felsefenin btn iin ok nemli ve
belirleyici olmutur?
a)
Ayrmda zdelik problemi
b)
Aknsallar sorunu
144
c)
Evrenseller ya da tmeller tartmas
d)
elimezlik ilkesi problemi
e)
Varlk ve olu ayrm problemi
5)
Erigena tarafndan da savunulan ve insan aklnn Tanry kavrayamayacan
ileri srerek, epistemolojik adan insan kavrayna snr izen yaklam aadakilerden
hangisidir?
a)
Negatif teoloji
b)
Kavram realizmi
c)
Nominalizm
d)
Fenomenoloji
e)
Doalclk
6)
Aada Anselmusa ilikin verilen bilgilerden hangisi yanltr?
a)
Yalnzca evrenseller gerek anlamda vardr.
b)
Tanr en evrensel varlktr.
c)
Tanr daha iyisi ve eksiksizi dnlemeyecek olan mkemmel varlktr.
d)
ibarettirler.
Evrenseller kendi balarna bir varla sahip olmayp sadece birer addan
e)
Anselmusun ontolojik tanr kantlamas epistemolojik dzlemden ontolojik
dzleme geisiin bir rneidir.
7)
Aadaki filozoflardan hangisi nominalizmin savunucusudur?
a)
Anselmus
b)
Occaml William
c)
Augustinus
d)
Thomas Aquinas
e)
Erigena
145
8)
Evrensel, tikel eyden nce gelir (universalia ante rem) ile evrensel, tikel
eyden sonra gelir (universalia post rem) grleri evrenseller tartmasnda hangi iki konumu
ortaya koyar?
a)
Skeptisizm ve dealizm
b)
Realizm ve Empirizm
c)
Kavram realizmi ve Nominalizm
d)
Dogmatizm ve Skeptisizm
e)
Transendentalizm ve Empirizm
9)
Anlamak iin inanyorum ilkesine kar inanmak iin anlyorum ilkesiyle
ortaya kan Ortaa filozofu hangisidir?
a)
Abelardus
b)
Augustinus
c)
Erigena
d)
Anselmus
e)
Boethius
10)
Epistemolojik ve ontolojik balamda varolan gerekliklerin saysnn gereksiz
yere arttrlmamasn ve en yaln aklamann en doru aklama olduunu ileri sren Ortaa
filozofu kimdir?
a)
Anselmus
b)
Thomas Aquinas
c)
Augustinus
d)
Occaml William
e)
Abelardus
Cevaplar
1)e , 2) b, 3) e, 4) c, 5)a, 6) d, 7)b, 8)c, 9)a, 10)d
146
9. DESCARTES VE MODERN FELSEFEDE BLG PROBLEM
147

9.1. Bilgi Felsefesinin Felsefenin Modern Bir Disiplini Olarak nemi
9.2. Descartesn nemi
9.3. Descartesin Yntemi
9.4. Tanrnn Varl
148

1)
Bilgi probleminin Descartes ve modern felsefedeki yeri ve nemi nedir?
2)
Bilgi felsefesinin felsefenin modern bir disiplini olarak nemi nedir?
3)
Bilgi problemi ile ilikili olarak Descartesn nemi nedir?
4)
Descartesin bilgi problemine dair yntemi nedir?
5)
konusudur?
Bilgi problemi ile tanrnn varlnn kantlanmas arasnda nasl bir iliki sz
149

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Bilgi Felsefesinin Felsefenin

Modern Bir Disiplini Olarak
nemi
Bilgi felsefesinin felsefenin

modern bir disiplini olarak
neminin kavranmas

Descartesn nemi
Bilgi problemi ile ilikili

olarak descartesn nemi

Descartesin Yntemi
Epistemoloji tarihi
bakmndan descartesin
ynteminin nemi

Tanrnn Varl
Bilgi problemi ile tanrnn

varl arasndaki ilikinin
kurulumunun gsterilmesi

150
Anahtar Kavramlar
Descartes ve bilgi problemi
Descaretes ve yntemi
Tanrnn kantlanmas
151
Giri
Descartes Modern felsefenin ncsdr. Kartezyen Felsefe znellik ve bireysellie
ynelik vurguyla yeni bir an habercisi olmutur. Descartesin bilgi anlaynda kukunun
nemli bir yeri vardr. Kuku ak seik ve kesin bilgiye ulamak iin bir yntem olarak
kullanlr. Bu kuku ayn zamanda Descartesin felsefi ynteminin ilk adm ve bir analiz sreci
olarak da anlalabilir; ak seik ve kesin olan kukulu olandan ayrma ve ayklama sreci. Bu
kuku ve analiz sreci bize dnen znenin dolaysz sezgisini verecektir.
Dnen znenin dolaysz sezgisini balang noktas olarak alan Descartesci dnme
ynteminin ikinci blm, bir sentez blm olarak karmza kar. Sentez yapan akl, en
yaln ve kuku gtrmez ilkeden hareketle tm sistemi kurgular ve oluturur. Bu kurgulama ve
oluturma sreci, tpk analiz sreci gibi isel ve zorunlu bir akl yrtme srecidir.
Descartes iin felsefi bilgi, dnen benliin dolaysz sezgisinden Tanr dncesine ve
Tanr dncesinden d dnyann varlna doru bir geliim seyri izler.
152
9.1. Bilgi Felsefesinin Felsefenin Modern Bir Disiplini Olarak nemi

Bilgi felsefesi ya da dier bir ifadeyle epistemoloji, zellikle Descartes ile balayan
Modern Felsefenin temel disiplini olmutur. Bunun eitli nedenleri yannda en nemli
nedeninin, Modern Felsefi ruhun Orta a Felsefesinde arlkl olarak hkm srd
dnlen dogmatik metafizik ve Skolastizme tepkisi olduu sylenebilir. Skolastik Felsefe
insann bilme yetisini dinsel inancn hizmetine komakta ve inan karsnda snrlamaktayd.
Bilginin bu snrlanmas ya da pratik amalarn hizmetine koulmas, zgr ve gerek bir
epistemolojik sorgulamann sonucu olarak ortaya konmamaktayd. Platoncu kavram
realizminden ve Aristotelesin metafizik ve mantndan etkilenen Skolastik felsefenin, insann
neyi bilebileceine dair derin bir sorgulamaya girmeden metafizik gerekliklere, yani duyust
varlklara dair akl yrtmelerde bulunduu, temelsiz karmlarda bulunduu
savunulagelmitir. Buna karn Modern Felsefenin bilginin nelii ve snrlar konusunda daha
pheci, eletirel olduu sylenebilir. Bu ise epistemolojinin felsefenin bir disiplini olarak
Modern Felsefeyle birlikte belirginlemesine ve n plana kmasna yol amtr. Modern
Felsefe ncesi felsefede metafizik ve ontoloji birincil bir durumdayken modern felsefeyle
birlikte epistemolojinin, yani bilgi felsefesinin birincil bir konumda olduunu grmekteyiz.
Aslnda modern felsefi ruhun ortaya kmasnda Rnesans Felsefesi hazrlayc bir rol
oynamtr. Rnesans Antik kltrn yeniden douu olarak, Skolastik dnemde Kilisenin ve
Hristiyan teolojisinin glgesinde ve gdmnde kalm zgr felsefi dncenin yeniden
canlanmasna zemin oluturmutur. Yine Rnesans ile ayn dnemlere denk gelen Hristiyan
dinine ynelik Luther ve Kalvin gibi din adamlarnn balatt Reform hareketleri de, Katolik
Kilisesinin merkezi ve kstlayc otoritesini zayflatmaktayd. Yeni bir an, Modern an
habercisi olan Rnesansn bilim adamlar, sanatlar ve dnrleri arasnda Leonardo da
Vinci, Machiavelli, Kopernikus, Galileo Galilei, Francis Bacon, Thomas Hobbes ve Newton
saylabilir.
9.2. Descartesn nemi

Descartes ile birlikte dnce varlk zdelii, dnen znenin dolaysz ve kuku
gtrmez varl balamnda yeniden karmza kmaktadr. Antik felsefede ise bilindii zere
Parmenides, yokluun deil yalnzca varln dnlebileceinden hareketle, yani dncenin
ieriinden ya da dier bir dile getirile nesnel bir zeminden hareketle bir varlk dnce
zdeliini kurgulamt. Bu anlamda Descartes sonras felsefenin modern olarak
nitelenmesinin bir nedeni de, zneyi balang noktas ve asl ilkesi olarak alan bir felsefi
ynelime iaret etmesidir. Modernizm her yerde kendisini znellik ve bireysel olana verdii
deerle belli eder. Bu modern ruh balamnda doru, iyi ve gzelin ne olduuna karar verecek
olan otorite ve gelenek deil, kendi akln kullanan bireysel zne olacaktr. Bireysellii ve
znellii temele alan byle bir epistemolojik ve etik zihniyet, ykselen kapitalist ruhun
dinamizmine de uygun bir zihniyettir.
Descartesin dnen znesi kendi varlnn dolaysz kesinliine tavizsiz bir kuku
srecinden sonra ular. znellik kendi kuku edimiyle kendinden emin olacaktr. Dnen
153
zne kendi dolaysz varlna, tm nesnel ieriini olumsuzlayarak, kuku konusu klarak
kavuur. Dnen bireysel zneleri zgrletirecek olan, tam da onlar her trden gelenein ve
dsal otoritenin basksndan ve egemenliinden kurtaracak olan bu kukulanma srecidir.
9.3. Descartesin Yntemi

Descartesin aklsal dnme yntemi, dnen znenin kendi tarihsel birikim ve
toplumsal evresinden epistemolojik anlamda radikal bir kopuunu gerektirir. Bu radikal
kopua epistemolojik bir kopu dememizin nedeni, Descartesin kendisinin toplumsal yaama
ynelik pratik ve politik anlamda radikal bir kuku ve kopuu, teorik almann salkl
yrtlmesi balamnda gereksiz ve tehlikeli bulmasdr. Ona gre var olan dinsel ve sekler
iktidar odaklaryla atmak, bir bilim adam ve felsefecinin bilim ve felsefeye ayraca g ve
zamann kt bir israf olacaktr. Bu balamda Descartes savunduu dnme ynteminin
felsefe d otoritelerde yol aaca tepkilerin ve bu tepkilerin ierdii tehlikelerinin farknda
olarak yola kmtr. Onun bu temkinli ve dikkatli tavrn, kendi felsefesini eitli otoritelere
kar savunan yazma ve mektuplarnda da grmekteyiz.
Descartesin yntemine epistemolojik ynden, yani bilgi felsefesinin sorunlar
balamnda baktmzda grdmz ilk ey, kuku duymann doru bilgiye ulamadaki
vazgeilmez ve zorunlu rolne dair vurgusudur. Kuku, hele Descartesci anlamda radikal bir
kuku, dier dnme edimlerinden farkl olarak nesnesini olumsuzlar. Descartes en ufak bir
kuku tayan her eyi yanl olarak kabul etmemizi ve bilgi deeri asndan olumsuzlamamz
nerir. Byle bir olumsuzlamadan geriye ne kalr? Hibir kukuya yer brakmadan ak ve
seik olarak neyi bilebilirim? Descartes iin bilgi herhangi baka bir eyle kartrlmayacak
kadar ak ve seik olmaldr. Ayrca bu ak ve seiklik herhangi bir yanlg ve kukuya yol
amayacak bir kesinlik tamaldr. Descartesin bu olumsuzlayc kukusu ilkin alg
ieriklerine ynelir.
Alglarmzn bizi yanlttn biliriz. Bir rasyonalist olarak Descartes duyulur dnyann
gelip-geici ve deiken doasnn ayrmndadr. Bu gelip-geici ve olua tabi dnyann
znenin zihnindeki izdmlerinin, yani alglarn da evrensel ve zorunlu bir doalar sz
konusu deildir. Alglanan ierikler bize hibir kukuya brakmayacak bir tarzda ak seik ve
kesin bir bilgi sunmaktan uzaktr. Alglanan gereklik yannda toplumsal birikim ve gelenein
nmze koyduu tm bilgi ve bilimlerin doruluundan da kuku duymalyz. Bu balamda
hibir ey sorgulamadan, gerek ve salam bir zemine oturtulmadan kabul edilemez. Bilgi
konusunda gelenek ve otoritelere ynelik bu mesafe ve kuku, Skolastik Felsefenin bilgi ve
anlam asndan akn bir inanc mutlak balang ya da hedef olarak alan yneliminden ok
farkl bir durua iaret eder.
Descartes anlamak iin inanmaktan ok, anlamak iin kukulanmay nermektedir.
Bu radikal kukunun balang noktas balamnda, akl asndan dsal ve akn bir gereklie
dayanan tm akl yrtme ve karmlar da kuku konusu klnmaldr. ncelikle aklsal
dn asndan geerlilii ve doruluu gsterilmemi hibir inan felsefi dnn
balangc olarak kabul edilemez. te yandan akln kendi i ileyiine baktmzda, hem
154
matematie dair zihinsel ilemlerimizde, hem de dier tm akl yrtme ve karm

srelerinde yanldmz, hatal ve yanl karmlarda bulunduumuzu deneyimlemiizdir.
Kukulanma srecinde bu kukunun ieriini oluturabilecek her belirlenim, ak, seik
ve kesin bir bilginin ierii olamayaca iin bir yana atlmaldr. Yalnzca bu kukulanma
srecinin znesi dnen bir benlik olarak, tam da bu srecin ak-seik ve kesin znesi olarak
her trden kuku ieriinden ayr bir varla ve bilgi durumuna iaret edecektir. Kukuyu doru
bilgiye ulamak iin en gvenilir ara olarak alan Descartesin hedefi, hibir kukuya yer
brakmayacak bilgiye ulamaktr. Byle radikal ve ar bir kuku her trl dnme ieriini
olumsuzlayan dnme srecinin kendisini zorunlu olarak gerektirir. zne bylesi bir
kukulanma ve olumsuzlama srecinde yalnzca kendisinin dolaysz varlndan emin olabilir
ve onun varln onaylayabilir. Burada gzden karlmamas gereken nokta udur: alglama
ediminde zne kendi alg ieriinin nesnelliinden hibir zaman tam anlamyla emin
olamayaca iin, gerekten bir algya sahip olduundan emin olamaz. Alg zne payna bir
yanlg, ham hayal, halisinasyon ya da dten ibaret olabilir. Alg bu balamda Descartes gibi
rasyonalistler asndan bir felsefi sistematiin tzsel balang noktasn oluturamaz. Byle
bir rasyonalizm balamnda alg bizi hep bir kuku iinde brakacaktr.
nsan bilgisi alglarn dolaysz ierikleriyle yetinemez. nsan zihni alglar ileyerek
dncelere dntren ve bu dnceler arasnda karmak balantlar kuran zengin bir i
ileyie sahiptir. Bu balamda bilgi, algdan te her trdn yarg ve akl yrtmeyle dolayml
olarak karmza kmaktadr. ster matematiin niceliksel ilikilere dayal karmlar, isterse
de bir kavramdan hareketle dier kavramlarn geerliliini temellendirmeye ynelik
karmlarmz olsun, Descartes tm akl yrtme srelerinin de kuku konusu klnmas
gerektiini savunur. Bylesi aklsal karmlarda yalnzca ilk ncllerin doruluunun
saptanmas ve temellendirilmesi sorunuyla kar karya deilizdir. Ayrca akl yrtme sreci
iinde yolumuzu kaybedebilir ve en ufak bir dikkatsizlik sonucunda yanl karmlarda
bulunabiliriz. Bu balamda herhangi bir akl yrtme iki trden bir yanll ve beraberinde
kukuyu ierebilir; btn akl yrtme ve karm srecini zerine ina ettiimiz temel, yani
ncllerimiz yanl olabilir ya da karm srecinin kendisi ak-seik ve kesin elerin
birbirine isel ve zorunlu bir ekilde balanmasndan uzak olabilir. Bylece herhangi bir aklsal
karm srecinde ilk ncln hibir kukuya yer brakmayacak bir aklk ve kesinlikte ortaya
konmas ve sonrasnda karm srecinin ok byk bir dikkat ve tekrarlarla denetlenmesi
gerekir. Grld zere Descartesn epistemolojisi, doru bilgi araynda gsterdii
dnsel zerklik ve aklsallk vurgusu yannda, bu dnsel zerklik ve aklsalln
kullanlmas konusunda gsterdii temkinlilik ve zenle de Skolastik Felsefenin ierdii
rasyonalizm ve idealizm trne bir tepki oluturur. Descartesin rasyonalizmi dnen znenin
mutlak zgrlyle ekillenen bir bilgi modeline iaret eder. Descartesi Modern Dnem
Felsefenin ncs yapan da ncelikle bu zellikleridir.
nancn doru bilgiye yneliteki ncelikli roln olumsuzlayan ve kukuyu ne karan
bu modernist anlay, mutlak bir kuku ve bilgisizlik durumunu hedeflemez. Tm gelenek,
otorite ve tarihsel birikime ynelik bir devrimci kuku ve kopuu hedefleyen modernist zne,
kendi bireyselliinin ve znelliinin ak-seik ve kesin bir sezgisine sahiptir. Modernizm
155
balamnda bireyselliin ve znelliin bu ne karlmas yalnzca epistemolojik deil, etik,

politik ve estetik bir deer de tar. Epistemolojik adan baktmzda Descartesin znesi her
eyden kukulanr, kukulanmak iin dnmesi ve dnmek iin var olmas gerekir. Bu bilgi
aklsal bir kuku sreci sonucunda ortaya km bir bilgi gibi grnmekle beraber, aslnda
dnen znenin dolaysz varlna iaret eden sezgisel bir bilgidir. Descartes asndan doru
bir felsefi sistematiin balang ilkesi olmas gereken bu ak-seik ve kesin bilgi, her trl
inan, nkabul ve varsaym dlayan sezgisel bir nitelik tar.
Descartesin ak-seik ve kesin olmayan hereyden kukulanmak ve bylece ak-seik
ve kesin bilgiye ulamak olarak zetlenebilecek ynteminin ilk blm, analitik blm olarak
adlandrlabilir. Burada analiz ya da zmleme, sahip olduumuz tm zihinsel birikimi en
yaln elerine dein ayrtrma ve zmlemeyi hedefler. Yntemin ikinci blm bir sentez
olarak adlandrlabilir ve en yaln ve kesin ilkeden balayarak tm varlk ve bilgi sistemini
aklsal bir dzlemde temellendirerek oluturmay hedefler. Descartesin dnyorum o halde
varm (cogito ergo sum) eklinde ifade ettii dnen znenin varlna dair dolaysz, akseik ve kesin bilgisi, sezgisel bir bilgi olmakla algnn ve akl yrtme srecinin tm dolaym
ve karmaklndan arndrlm bir bilgidir. O tm felsefi sistemin zerine ina edilecei ilk
bilgi ve ilkedir. Fakat Descartes iin ayrca ruhumuzda baz doutan gelen dnceler vardr
ki, onlarn gereklii ve doruluu bize kendiliinden ak ve kesinmi gibi gelir. Dnen
benliimizin ak-seik ve kesin gerekliine ve doruluuna dayanan bu doutan
dncelerin doruluu kabul etmemek yanl olacaktr. Bu doutan dnceler, Tanr
dncesi, matematiin kendiliinden ak aksiyomlar ve mantn baz kendiliinden ak
ilkeleri olarak sralanabilir.
9.4. Tanrnn Varl

Descartes gre, dnen zneyi kendi varlnn dolaysz sezgisinin dna karan ey,
doutan sahip olduumuz Tanr dncesidir. Tanr dncesi bizi solipsizmin, yani
Trkesiyle tekbencilikin snrlarndan kurtaran, znelliimizin dolaysz sezgisinin tesine
tayan dncedir. Bu balamda Descartesin anlayn etik adan yorumladmzda, Tanr
dncesinin mutlak bir egoizmin ve narsizmin panzehiri olduu sylenebilir. Descartes iin
Tanr vardr ve znelliimizden bamsz bir nesnel gereklik olarak, bizi kendi dolaysz
znelliimizin ve bireyselliimizin iine gmlmekten kurtarr. Dnya benim benliimin
kuruntu ve dlerinden ibaret olmamaldr ve znelliimin tesinde bir nesnellik tamaldr.
Descartese gre, byle bir nesnelliin ilk belirtisi ve gerek zemini Tanr dncesinde
aranmaldr. Descartes Tanrnn varln iki farkl akl yrtmeyle temellendirmeye alr. Her
iki akl yrtmede de dnceden varla gidilir ve Tanrnn tanm gerei var olmas gerektii
iddia edilir. lkinde sonsuz, mutlak varlk olarak Tanr dncesinin sonlu bir varlk olarak
bireysel znelliimden kaynaklanamayaca sylenir. Her ne kadar znelliimin dolaysz
bilincine sahip olsam da, onun sonsuz ve mutlak bir varla sahip olduunun ak-seik ve
kesin bir bilgisine sahip deilim. Fakat bende byle sonsuz bir varla dair dnce nerden
kaynaklanm olabilir? Sonsuz varlk dncenin kayna hibir sonlu varlk olamayacana
gre, Tanr olarak tanmladmz bir sonsuz varln gereklii zorunlu olarak olumlanmaldr.
Descartesin Tanrnn varlna dair ikinci akl yrtmesi Anselmusun ontolojik tanr
156
kantlamas ile ayn ierie sahiptir. Sonsuz ve mutlak varlk olarak dnlen Tanrnn var
olmamas dnlemez, nk bu durumda Tanr sonsuz ve mutlak olmayacaktr. Varlk
Tanr dncesinin mutlak, sonsuz ve eksiksiz ierii asndan yokluu dnlemeyecek bir
unsur ve bileen olarak anlalmaktadr. Bir sonraki admda Descartes bu Tanr dncesinden
hareketle alglarmzn ieriini oluturan maddi dnyann varln da olumlar. Ahlaki olarak
da mutlak ve eksiksiz olarak dnlen Tanrnn, d dnyay yaratmad ve yalnzca bizi
yanltmak ve aldatmak iin byle bir nesnel gereklik sansn bize dayatt dnlemez.
Epistemolojik adan Tanrnn varlna dair tm bu akl yrtmeler baz gizli
nkabullere dayanr. Sonsuz, mutlak ve eksiksizlik dnceleri sonlu, greli ve eksikli
belirlenimler dnyas olan alg dnyasndan karlamayacana gre, akn bir gereklikten
kaynaklanyor olmaldrlar. Bu bir adan Descartesin Platoncu kavram realizmine geri dn
olarak da yorumlanabilir. te yandan Descartes, ruh ve beden, dnlr ve duyulur
gerekliklerin ilikileri konusunda Platoncu idealizm ve rasyonalizmden daha lml grnr ve
bu balamda gerek bir dualizmi (ikicilii) temellendirme abasndadr. Descartes iin Tanr
mutlak ve sonsuz tzdr ve tm dier tzler Tanr tarafndan yaratlm ikincil tzler ya da
gerekliklerdir. Bu balamda iki tr yaratlm tz sz konusudur; ruhsal ve cisimsel tzler ya
da dier bir ifadeyle dnen ve uzaml tzler. Bu tzler ya da gereklikler birbirlerine
indirgenemez ve Tanrsal iradeyle birbirlerine paralel bir ileyie tabi tutulurlar. Dorusu
idealist ve rasyonalist gelenek balamnda dnlr ve duyulur gerekliklerin sorunlu ilikisi
hem Platon ve hem de Descartes baalmda gerek bir zme kavumu deildir. dealizm ve
rasyonalizm asndan hem ontolojik ve hem de epistemolojik balamda en rafine ve gelimi
zm, Hegel tarafndan ortaya konacaktr.
157
Uygulamalar
1)
Kuku Kartezyen epistemolojide nasl bir yere sahiptir?
2)
Descartes Tanrnn varln nasl kantlamaktadr ve bu kantlamann sistemi
asndan nemi nedir?
3)
Analiz ve sentez Descartesin felsefi dn srecinde nasl bir role sahiptirler?
158
Uygulama Sorular
1)
Descartesin nl dnyorum, o halde varm cmlesi epistemolojik
balamda nasl yorumlanabilir?
2)
Descartes neden Modern Felsefenin ilk filozofu olarak dnlmektedir?
159

Descartesin Modern Felsefenin ncs olmasnn nedenlerinden birinin, bireysel
znenin aklsal dnme srecinin her trden dsal otoriteye kar mutlak zerklii ve
zgrlne yapt vurgu olduu sylenebilir. Dnen zne gerek ve hakiki bilgiye ancak
aklsal dnme yetisinin zgr kullanm iinde ulaabilir.
Descartes ile birlikte dnen znenin, yani cogitonun insann kendini oluturma
srecindeki merkezi rolne ynelik felsefi ilginin younlat grlmektedir. Bu sz konusu
felsefi ilgi, epistemolojinin felsefi dn asndan merkezi bir konum edinmesine hizmet
etmitir. Modernizm ile birlikte bilgi felsefesi ya da dier bir ifadeyle epistemoloji, klasik
metafizik ve ontolojinin yerini almtr demek yanl olmayacaktr.
Bu blmde ilk olarak modern felsefesinin ncsnn Descartes olduunu rendik. Bu
dorultuda Descartesn bilgi anlaynn ne olduunu ve bilginin elde ediliinde nasl bir
yntem izlediini belirttik. Ardndan kuku yu bir yntem olarak kullanms ile ulat salam
zeminin zerine felsefesini nasl ina ettiini grdk.
160
Blm Sorular
1)
Hangi felsefe akm znellik ve bireysellie ynelik vurgusuyla Modern
felsefenin habercisi olmutur?
a)
Doalc felsefe
b)
Transendental felsefe
c)
Kartezyen felsefe
d)
Realist felsefe
e)
Klasik felsefe
2)
Aadakilerden hangisi Descartesda ak seik ve kesin bilgiye ulamak iin
bir yntem olarak kullanlr?
a)
Alg
b)
Kuku
c)
Duyusal gereklik
d)
Sezgi
e)
Yorumlama
3)
olmutur?
Bilgi felsefesi ya da epistemoloji zellikle hangi felsefi dnemin temel disiplini
a)
Helenistik Felsefe
b)
Skolastik Felsefe
c)
Sokrates ncesi Felsefe
d)
Patristik Felsefe
e)
Modern Felsefe
4)
Aadakilerden hangisi Descartesn bilgi iin belirledii zelliklerden biridir?
a)
Yoruma ak olma
b)
znellik
c)
Ak ve seik olma
161
d)
Aknsallk
e)
Kesinliksizlik
5)
Descartesn doru bilgiye ulamak iin kulland yntem olarak kuku
srecinin sonunda ulalan nedir?
a)
Mutlak
b)
Hilik
c)
Saf varlk
d)
Dnen zne
e)
Saf bilgi
6)
Descartesn dnen znenin varlna dair dolaysz, ak-seik ve kesin bilgisi
ne tarz bir bilgidir?
a)
Sezgisel
b)
Algsal
c)
Duyusal
d)
Aklsal
e)
Matematiksel
7)
Aadakilerden
srdklerinden biridir?
a)
Doa
b)
Tanr
c)
Evren
d)
Varlk
e)
Yaam
hangisi
Descartesn
doutan
dnce
olarak
ileri
8)
Descartesa gre dnen zneyi kendi varlnn dolaysz sezgisinin dna
karan nedir?
a)
Maddi dnya
b)
zneye ait transendental kategoriler

162
c)
Bakasnn bilinci
d)
Tanr dncesi
e)
zbilin
9)
Descartes iin d dnyann varlnn gerekliini salayan nedir?
a)
Sezgi yetimiz
b)
Anlama yetimiz
c)
Tanr dncesi
d)
zbilin
e)
Tz dncesi
10)
Descartesn ikincil tzler olarak ileri srd iki tz nedir?
a)
Dnsel ve aknsal tz
b)
Maddi ve sezgisel tz
c)
Mutlak ve olumsal tz
d)
Analitik ve sentetik tz
e)
Ruhsal ve cisimsel tz
Cevaplar
1) c , 2)b , 3)e , 4)c , 5)d, 6)a, 7)b, 8)d, 9)c, 10)e
163
10. KITA AKILCILII; SPNOZA VE LEBNZ
164

10.1. Descartes Sonras Felsefe
10.2. Spinoza
10.3. Leibniz
165

1)
Kta aklcl kapsamnda bilgi problemine ilikin yaklamlar ve onunla ilikili
olarak ortaya konan grler nelerdir?
2)
Descartes sonras felsefede, bilgi problemi nasl ele alnmtr?
3)
Spinozann bilgi problemi erevesinde ortaya koyduu grleri nelerdir?
4)
Leibnizn bilgi problemine ilikin yaklam nasl olmutur?
166

Konu
Kazanm
Kazanmn Nasl Elde

Edilecei veya
Gelitirilecei
Descartes Sonras Felsefe
Descartes sonras felsefede

bilgi probleminin nasl ele
alndnn incelenmesi

Spinoza
Spinozann bilgi
anlaynn temel kavram
ve sorunlarn ortaya
koyabilmek

Leibniz
Leibnizin bilgi anlaynn Okuma yaparak, aratrma

temel kavram ve
sorunlarn ortaya
koyabilmek
167
Anahtar Kavramlar
Descartes dualizm
Rasyonalizm
Panteizm
Tz
Sonsuz tz
Tzsel hakikat
Dolayml bilgi
A priori
A posteriori
Ereksel gereklik
Olumsal belirlenim
168
Giri
Descartes sonras felsefede ilkin iki vesileci Arnold Geulincx ve Nicolas
Malebranchen ad anlabilir. Bu dnrler Descartesci dualizmin (ikiciliin) ruh ve beden
arasnda varsayd mutlak ayrmn yol at ontolojik ve epistemolojik sorunlar zmeye
alrlar. Ruh ve bedenin, bu birbirine indirgenemez iki tzn ilikilerinin ve etkileimlerinin
Tanr aracl ya da vesilesiyle kurulduunu ve salandn savunurlar. Descartes sonras
felsefenin bir dier temsilcisi Blasie Pascal ise insan bilgisine snr izer ve hem ruhun
lmszlnn ve hem de Tanrnn varlnn insan bilinci asndan akn ve gizemli
doasna iaret eder. Tanrya inanp inanmamak bir bilgi sorunu olmaktan ok, bir tercih ve
inan sorunudur.
Modern Felsefenin Descartes sonras iki rasyonalisti Spinoza ve Leibnizdir. Spinoza
rasyonalist (aklc) ve panteist (tmtanrc) bir felsefeye sahiptir. Spinoza Tanry kendi
kendisinin nedeni olan sonsuz tz olarak tanmlar ve tm dier sonlu belirlenimleri bu tzsel
hakikatin davurumlar olarak grr. Tanr evrensel varoluun btn, yani doann kendisidir.
Tanrya ilikin bilgimiz, ok ynl bilimsel bilgimizle dolayml sezgisel bir bilgidir. Sezgisel
bilgi her bir belirlenimi doal btnn bir paras olarak alglamak ve kavramaktr.
Leibniz iin aklsal ve olgusal doruluklar arasndaki ayrm yalnzca insan zihni iin
geerlidir. Hereyin ncesiz ve sonrasz bir igrs ve bilgisine sahip Tanr, tm gereklii a
priori, zorunlu ve ereksel bir dzenin paras olarak grr. nsan bilgisi asndan olumsal ve
meknik grnen bir belirlenim, tanrsal dzen balamnda zorunlu ve ereksel bir gereklie
iaret eder.
169
10.1. Descartes Sonras Felsefe

Descartes sonras felsefe artk Descartesin felsefesiyle dolaymldr. ster rasyonalistler
ve isterse de empiristler olsun Descartes sonras felsefe, znenin bilme srecindeki roln
epistemolojik aratrma ve soruturmalarnn merkezine alr. Rasyonalistler bilen znenin
aklsal dnme yetisi, empiristler ise alglama yetisi zerinde ekillenen bir bilgi felsefesi,
yani epistemoloji kurgularlar.
Descartesin yakn takipileri Arnold Geulincx ve Nicolas Malebranchedr. Bu
dnrler Kartezyen, yani dier bir dile getirile Descartesci dualizmin yaratt problemleri
kendilerince zmeye giriirler ve vesileciler olarak anlrlar. Vesileciler olarak
adlandrlmalarnn nedeni, Descarteste birbirine indirgenemez iki ayr tz olarak karmza
kan zihin ve beden arasndaki balant ve ilikinin, mutlak tz olan Tanr araclyla ya da
vesilesiyle kurulduunu savlamalardr. Birbirlerine indirgenemez ve gerek bir ilikiye sahip
olduklar dnlemeyecek iki ayr belirlenim arasnda kurgulanan byle bir ilikinin, akl
tarafndan temellendirilen isel bir ilikiye deil, sz konusu belirlenimlere dsal ve akn bir
bantya iaret ettii sylenebilir. Tanr ruhtaki deiimlere kout bedensel ve bedendeki
deiimlere kout ruhsal deiimler oluturmaktadr. Fakat bu koutluk ya da paralellik gerek
bir akma ve ilikiye iaret etmektedir.
Descartesin ruh ve beden dualizmini ve bu dualizme kout olduunu sylenebilecek
dnlr ve duyulur gereklikler ayrmn sorunlu ve kukulu bulan ve dahas dnen zneye
akn bir Tanrnn bilinemeyeceini savunan Blasie Pascal ise bir gizemcidir. Pascaln
gizemcilii kukuculuu zerinde ekillenir. Pascala gre ruhsal ve cisimsel eylerin ereksel
veya meknik nedenleri tam anlamyla bilmek mmkn deildir. Ne ruhun lmszl ve ne
de Tanrnn varl bilinebilir ve kantlanabilir. Bu nedenle Tanrnn varlna ve onun yaratt
evrensel dzene inanp inanmamak tmyle bir kiisel tercih sorunudur. Bu kiisel tercihin
veya iddiann yaamlarmz zerinde teorik olmasa da, pratik ve ahlaki sonular olacaktr. Eer
tercihimizi Tanrnn yokluu deil de varlna ynelik kullanrsak, ne bu dnyevi
yaammzda ve ne de eer gerek ise lmden sonraki yaammzda bir ey yitirmeyiz. Fakat
Tanrnn yokluuna inandmz srece, olas bir te dnyada iimizin zor olaca aikardr.
Pascal inancn gerekliliini aklsal olarak kantlanm bir bilgi zerine deil, belirli bir pratik
yarar olana ve dinsel bahis zerine oturtur. Bu anlay inan ve bilgiyi birbirini
temellendirmeyen bir ayrm iinde brakr.
10.2. Spinoza
Spinozann rasyonalizmi geometrik temelli bir rasyonalizmdir. Spinozann tz
sonsuzluk olarak kavramas, fakat analitik bir zekyla sistemini kurgulamas felsefesinde
zlememi bir gerilime iaret eder. Descartesin modern felsefe iin at gzerghta
ilerleyen Spinoza iin de Tanr mutlak ve sonsuz tzdr. Spinoza felsefi sistemini bu sonsuz
tzden hareketle geometrik olarak kantlama ve kurgulama savndadr. Sonsuz ve mutlak tz
kendi kendisinin nedeni olan, kendi kendisi araclyla kavranandr. Bu anlamda mutlak tzn
dnda onu snrlayacak ve onun nedeni olabilecek hibir ey yoktur. Her ey Tanrda vardr ve
170
onsuz hibir ey gerek anlamda dnlemez ve bilinemez. Sonlu, ilineksel ve gelip-geici

olann mutlak tz ile bu zsel balants, Spinozac epistemoloji ve ontolojinin en nemli ve
belirleyici ilkesidir. Tzden ilineksel olana, sonsuzdan sonlu belirlenimlere ontolojik ve
epistemolojik balamlarda nasl geilecektir? Spinoza bir tanrsal yaratm ya da sudur fikrine
uzaktr. Spinoza bir panteist ya da dier bir ifadeyle tmtanrcdr. Tanr doann, yani sonsuz
evrensel varoluun btndr. Tanr mantksal ve matematiksel bir anlamda evrendeki btn
belirlenimlerin nedeni olduu iin, tz ilineksel olan, sonsuz sonlu olan z ve kavram gerei
var eder ve anlamlandrr. Bu nedenle Tanrsal tzn dnda nedenini kendisinden alan bir
varlk ve kendinde bilinebilecek bir ey yoktur.
Spinoza Ethicasnda insan dnce ve bilgisini belli bir hiyerari oluturan kategori
balamnda ele alr: kark deneyim, bilimsel bilgi, sezgisel bilgi. Bilinli bir aklsal srele
dzenlenmemi kark deneyim ya da tecrbeden kaynaklanan dnceler, bilgi hiyerarisinin
en alt basamanda yer alrlar. nsann duyumsama ve imgelem gcnden beslenen bu kark
dnceler, zihnin henz edilgin olduu bir konumlana iaret ederler ve mantksal bir dzen
ve zorunluluktan yoksundurlar. Dolaysz duyum ve deneyimden kaynaklanan rastlantsal ve
bulank dncelerdir bunlar. Spinozaya gre dsal bir belirlenimin duyulur ierii z gerei
bedenim zerindeki etkileriyle bilinebilir, nk duyumsamann ieriini oluturan tm
deneyim bedenimiz zerinden dier beden ve cisimlerle bir etkileim ve ilikiye iaret eder.
Byle bir etkileimde zihnimiz ve akl yetimiz yeterince etkin olamad iin, nesnelere dair
bilgimiz onlarn doas ve zne ilikin bir bilgi olmaktan ok, yetersiz ve kark bilgilerden
oluacaktr. Spinoza imgelerden kaynaklanan bu tr dncelere varlk, insan, at, ey gibi
rnekler verir. Duyu algsna dayal bu tr bilgiler yetersiz olmakla beraber pratik yaammzn
srdrlmesi iin nem tarlar. Birok insan bulank ve yzeysel dncelerle pratik yaamda
varolan gereklikleri kabaca snflandrr ve bir tanklk duygusuna sahip olur. Dahas rnein
matematii bilimsel olarak yeterince bilmeyen birisi de yaam iin zorunlu grnen basit
hesaplarla yetinebilir. Sonuta bu trden bir bilgi nesneller arasndaki nedensel ilikilerin ak
ve temellendirilmi bir bilgisi olmaktan uzaktr ve yalnzca baz basit ve dolaysz pratik
ihtiyalara cevap verebilir.
Spinoza asndan bilgi hiyerarisinin ikinci basamanda bilimsel bilgi bulunur.
Bilimsel bilgi akl tarafndan temellendirilmi daha ak ve yeterli dncelerden oluur.
Spinozann geometriyi temel alan rasyonalizmi asndan, kendiliinden ak aksiyom ve
ncllerden hareketle mantksal zorunlulukla karlm nermeler sistemi olarak bilimsel bilgi,
zorunlu ve genel-geer olarak dorudur ve doruluu hibir kukuya yer vermeyecek bir
aklk ve kesinlikle bilinir. Spinozann rasyonalizmi balamnda, bilimsel adan yeterli ve
temellendirilmi bir bilginin doruluunu dncenin dna karak temellendirmenin anlam
yoktur. Doru bir dnceye sahip olan zaten onun doru bir dnce olduunu bilir.
Matematiin ve fiziin temel ilkeleri ve kavramlar byle bir aklk ve kesinlie iaret ederler.
rnein Spinozaya gre, mekn ve hareket gibi bilimsel dnce ve kavramlar, duyu izlenimi
ve imgelemden kaynaklanan bulank dnceler deildirler. Bu trden bilimsel dnceler
cisimlerin evrensel karakterlerine iaret eden ve ciddi soyutlamalara dayal ak ve seik
dncelerdir. Spinozann bilgi hiyerarisinin en st basamanda sezgisel bilgi bulunur.
Sezgisel bilgi duyu deneyiminden kaynaklanan kark dnceler alannn bilimsel bilgiyle
171
dolaymyla birlikte, Tanrnn ya da doann zne dair btnsel bir igr ve sezgiye iaret
eder. Spinozaya gre sezgisel bilgi yalnzca epistemolojik adan en yksek konuma iaret
etmekle kalmaz, ayn zamanda etik adan da en yksek doyum ve bilgelie de iaret eder.
Bilimsel bilgi ve donanm zerine oturan sezgisel bilgi, bireysel fenomenleri birbirinden
yaltlm belirlenimlerin bulank ve yzeysel bir karmaas olarak deil, isel ve aklsal bir
birliin derin sezgisi olarak kavrar. Bu balamda bireysel eylere dair derin ve hakiki bir bilgi
bizi Tanry bilmeye ve anlamaya gtrd gibi, Tanrnn bilgisi ve sezgisi de bizi bireysel
eyleri kendi doruluklarnda anlamaya ve bilmeye gtrr. nsan bu bilgi dzeyinde
ilerledike Tanrnn ve kendisinin bilincine daha ok yaklar ve derinleir.
Spinoza Ethicada Tanrdan, yani sonsuz tzden tm dier belirlenimleri geometrik
olarak karma abasna girer. Tanr kendi kendisinin nedeni olan ve kendi kendisini belirleyen
mutlak ve sonsuz varlktr. Tanr dndaki tm belirlenimler sonludur ve var olmak iin bir
bakasnn varlna dayanrlar. Bu balamda Spinoza iin her belirlenim bir olumsuzladr,
nk kendi snrlarn ve sonluluunu belirleyecek baka bir belirlenimin varln zorunlu
olarak gerektirir. Sonsuz tz ve varlk olarak Tanrnn varlnn yalnzca iki yklemini ya da
var olma tarzn bilebiliriz; ruh ve madde. Bylece Descartesn dnen ve uzaml tzleri
Spinozada tek bir sonsuz tzn insan tarafndan bilinen iki temel yklemine ya da var olma
tarzna indirgenmi olur. Spinoza Descarteste birbirine indirgenemez olan ruhsal ve maddi
tzleri Tanrnn yklemlerine dntrerek, Kartezyen dualizmin yol at ontolojik ve
epistemolojik sorunlar amaya alr. Beden ve ruh ayn tzsel hakikatin iki farkl yzdr ya
da yndr.
10.3. Leibniz
Hegelin deyiiyle sonlu olann tzselliinin yaratt eliki ve tuhaflklar, Leibnizin
felsefi dehasnn zn olutururlar. Descartes ve sonrasnda Spinoza felsefelerinde sz konusu
olan rasyonalizm ya da dier bir dile getirile aklclk, Leibnizin felsefesini ve
epistemolojisini kendine zg ton ve renklerle belirler. Leibniz eitli gereklik ve doruluk
dzlemlerini bir btnletirme ve sentezleme ynelimine de sahiptir. rnein Descartesteki
meknik ve Aristoteles ve Skolastik Felsefede baat olmu teleolojik (erekbilimsel) nedensellik
ve gereklik alanlarn kendine zg bir tarzda uzlatrmaya alr. Leibnize gre bu
dnyadaki meknik nedensellik ve gereklik yalnzca Tanrnn ereklerinin gereklemesi iin
vardr. Aklsal ve olgusal doruluk arasndaki ayrm ise daha ok insan dncesi ve bilgisi
balamnda sz konusudur. Bu balamda insan iin akl dorular duyulur deneyime a priori,
yani nseldirler. Akl bilgileri doutan gelen bilgilerdir. Olgu dorular ise a posteriori, yani
deneyimle gelen deneyimle kazanlan bilgilerdir. Bir rasyonalist olarak Leibniz matematiksel
bilgiye deer vermekteydi. Nicel ilikileri ifade etmek iin saylar kullanan matematik,
dncelerimiz arasndaki mantksal ilikileri ifade etmek iin model olabilirdi. Bylece
Leibnize gre mantk ve ona bal olarak metafizik matematie benzer ekilde zorunlu ve
evrensel dorular bildiren bir bilim olabilirdi. Bu balamda yaplmas gereken ey, akl
yrtmelerimizde tm yanl anlamalar ve farkl armlar elimine edecek simgesel ve
evrensel bir dil bulmaktr. Bu evrensel dil dilsel bir kalkls gibi alacaktr.
172
Akln dorular zorunlu ve evrensel dorular olarak kart dnlemeyecek

dorulardr. rnein bir genin i alar toplamnn 180 derece olmas ya da 5+5=10 olmas
bu trden dorulardr. Buna karlk olgu dorular ise olumsal ve ilineksel dorulardr ve
onlarn kartn dnmek, onlar elikiye dmeden olumsuzlamak mmkndr. rnein
kargalarn beyaz olduunu zihnimizde canlandrabilir ve mantksal bir elikiye dmeksizin
dnebiliriz. Bu balamda Leibniz akl dorular iin, eliki ilkesinin ve olgu dorular iin
ise yeterli neden ilkesinin geerli olduunu dile getirir. Leibnizci rasyonalizme gre, akl
dorularnn elikiyi dlayan bir zorunluluk ve evrensellik ierdiini yukarda dile getirmitik.
Buna kar olgu dorularn niteleyen yeterli neden ilkesine gre, nedensiz bir ey olamaz ya da
bir olgunun var olmas ve bilinmesi iin o olgunun neden baka trl deil de yle olduunu
aklayacak yeterli bir neden olmaldr.
Leibnize gre varolan olgusal dnya Tanrsal akln bir yaratm olarak mmkn
dnyalarn en iyisidir. Bu nedenle, bu Tanrsal yaratm erevesinde varolan tm olgusal
gereklikleri aklayacak yeterli bir neden sz konusudur. Bizim varolan empirik olgular
olumsal ve ilineksel olarak grmemiz ve bu balamda onlarn neden olduklar gibi olduklarna
dair zorunlu, evrensel ve yeterli bir bilgiye sahip olmamz, Tanrsal zihin iin geerli bir durum
deildir. Bu daha ok insan aklnn ve bilgisinin snrlaryla ilgi bir durum ve ayrmdr. Tanr
evrendeki tm aklsal ve olgusal doruluklarn mutlak bir igrs ve kavrayna sahiptir. Bu
nedenle insann zihinsel kapasitesinden farkl olarak Tanrsal zihin iin, meknik ve ereksel,
zorunlu ve rastlantsal, a priori ve a posteriori belirlenimler arasnda mutlak ve almaz bir
ayrm sz konusu deildir.
Leibniz iin tz zde maddi olmayan ruhsal ya da tinsel bir kuvvet olarak dnlebilir.
Maddi eyler yalnzca monad olarak adlandrlan bu canl ve tinsel tzlerin bileimleri ya da
eitli tarzda ilikilerinin bir grnleri olarak varolurlar. Tm cisimsel doa bu tzsel
kuvvetlere, yani monadlara indirgenebilir. En son gereklik ya da tz olarak monadlar sonsuz
saydadrlar. Herbir monad tm evreni kendilerine zg bir tarzda yanstan kapal bir birlik ya
da btnlk olarak dnlebilir. Leibniz kendi metafizii balamnda bu sonlu ve darya
kapal monadlar arasnda gerek bir iliki olduunu dnmemektedir. Herbir sonlu tz kendi
iinde kapal bir birlik olarak sonluluun mutlaklna iaret eder ve bu durum hem ontolojik ve
hem de epistemolojik adan evrensel btnl kavrammz asndan tuhaf grnmektedir.
173
Uygulamalar
1)
Spinozan tz anlaynn sisteminin btn asndan nemi nedir?
2)
Leibnizin tz anlayn anlatnz.
174
Uygulama Sorular
1)
ki vesileci olan Arnold Geulincx ve Nicolas Malebranchen temel felsefi tezleri
nelerdir ve bu dnrler neye zm bulmaya alrlar?
2)
Spinozadaki farkl bilgi dzeyinin temel zelliklerini anlatnz.
3)
Leibniz aklsal ve olgusal doruluklar nasl tanmlar?
175

Spinoza ve Lebniz Descartes sonras Modern Felsefenin iki nemli rasyonalist
filozofudur. Birok rasyonalist filozof gibi Spinoza ve Leibniz iin de matematik gereklii
anlamada byk bir nem tar. Spinoza temel yapt olan Ethicada geometrik bir modele
dayal olarak bir evren tasarm olutururken Leibniz ise metafiziini metamatie benzer
ekilde evrensel ve zorunlu bir bilim olarak kurgulamaya alr. Bu balamda Leibniz btn
yanl anlama ve armlar elimine edecek evrensel bir dil, bir kalkls arayna girer.
Bilgi felsefesi (epistemoloji) dersimizin bu 10. Blmnde Descartes sonras felsefede,
ncelikle Arnold Geulincx ve Nicolas Malebranchen temel felsefi tezlerini ve bu dorultuda
zm bulmaya altklar temel problemlerinin neler olduunu grdk. Daha sonra Spinoza
ve Leibnizin bilgi anlaylarn temel noktalaryla rendik.
176
Blm Sorular
1)
Aadaki felsefe akmlarndan hangisi birbirine indirgenemez iki tz olarak ruh
ve bedenin ilikilerinin Tanr araclyla kurulduunu savunur?
a)
Kartezyen felsefe
b)
Vesilecilik
c)
Rasyonalizm
d)
Determinizm
e)
Stoaclk
2)
Aadakilerden hangisi vesileci filozoflardan biridir?
a)
Spinoza
b)
Kant
c)
Descartes
d)
Malebranche
e)
Leibniz
3)
Aadaki Descartes sonras filozoflardan hangisi hem ruhun lmszlnn
ve hem de Tanrnn varlnn insan bilinci asndan akn ve gizemli doasna iaret ederek
insan bilgisine snr izer?
a)
Pascal
b)
Berkeley
c)
Spinoza
d)
Leibniz
e)
Hegel
4)
Spinoza felsefi sistemini neyden hareketle geometrik olarak kantlama ve
kurgulama savndadr?
a)
Sonsuz tz olarak Tanr
b)
Dnen zne
c)
Transendental ben
177
d)
D dnya
e)
Tin
5)
Aadakilerden hangisi Spinozann Ethica adl eserinde insan dnce ve
bilgisi iin belirledii hiyeraride yer alan kategorilerden biridir?
a)
Aklsal bilgi
b)
Tinsel bilgi
c)
Sezgisel bilgi
d)
Maddi bilgi
e)
Dogmatik bilgi
6)
Spinozada kendiliinden ak aksiyom ve ncllerden hareketle mantksal
zorunlulukla karlm nermeler sistemi hangi bilgi kategorisine aittir?
a)
Aklsal bilgi
b)
Duyusal bilgi
c)
Sezgisel bilgi
d)
Dnsel bilgi
e)
Bilimsel bilgi
7)
Aadakilerden hangisi Spinozada Tanrnn ya da doann zne dair btnsel
bir igr ve sezgiye iaret eder?
a)
Algsal bilgi
b)
Empiril bilgi
c)
Sezgisel bilgi
d)
Fenomenolojik bilgi
e)
Dolaysz bilgi
8)
Spinozada sonsuz tz ve varlk olarak Tanrnn bilebileceimiz iki yklemi ya
da var olma tarz hangileridir?
a)
Dnce ve akl
b)
Doa ve uzam
178
c)
Madde ve tin
d)
Akl ve beden
e)
Ruh ve madde
9)
nsan dncesi ve bilgisi balamnda aklsal ve olgusal doruluk ayrmn ileri
sren filozof hangisidir?
a)
Spinoza
b)
Leibniz
c)
Berkeley
d)
Hobbes
e)
Descartes
10)
Leibnizde olu dorular iin hangi ilke geerlidir?
a)
elimezlik ilkesi
b)
Grelik ilkesi
c)
zdelik ilkesi
d)
nc halin imknszl ilkesi
e)
Yeterli neden ilkesi
Cevaplar
1) b , 2)d , 3)a , 4)a , 5)c, 6)e, 7)c, 8)e, 9)b, 10)e
179
11. NGLZ EMPRZM
180

11.1. Genel Hatlaryla ngiliz Empirizmi
11.2. John Locke
11.3. George Berkeley
11.4. David Hume
181

1)
nelerdir?
ngiliz empirizmi balamnda karmza kan belli bal bilgi kavraylar
2)
Genel olarak ngiliz empirizmi dediimiz zaman ne anlalmaktadr?
3)
John Lockeun bilgi felsefesi ile ilikili almalar nelerdir?
4)
George Berkeleyin ontolojik grleri ile epistemolojisi arasnda nasl bir iliki
5)
David Humeun bilgi kavray nasldr?
vardr?
182

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
ngiliz Empirizminin
Balangc ve Locke
Lockeun ve genel olarak

ingiliz empirizminin bilgi
kavrayn ortaya
koyabilmek

Berkeley
Berekeleyin bilgi
anlayn, onun znel
idealizmi balamnda ortaya
koyabilmek

Hume
Humeun bilgi anlayn

kendisinden nceki
dnrler ile ilikisi
ierevesinde ortaya
koyabilmek

183
Anahtar Kavramlar
Empirizm
Kukuculuk
Yararclk
184
Giri
Bu blmde ngiliz Empirizminin nemli temsilcisi olan John Locke, George
Berkeley ve David Humeun felsefeleri epistemolojik balamda deerlendirilecektir. Lockeun
her trden doutan dncenin varln yadsyan tutumu hem Berkeley ve hem de Hume
asndan da geerlidir. Locke alg ieriklerinden bamsz maddi bir tzn bilinebilirliini
yadsrken Berkeley bir adm daha ileri gider ve var olmay alglanm olmaya indirger.
Berkeley asndan bireysel algmz aan nesnel gerekliin zemini, varolan her eyi
alglayarak vareden mutlak zne olarak tanrdr. Hume ise Berkeleyden daha radikal bir
empirist duru sergiler ve dolaysz duyu izlenimlerini aan her trden maddi ve tinsel tz
anlayn temelsiz bulur. Btn bilgilerimizin kkeni alg ieriklerinin ardkl, benzerlii ve
zihnimizin bu sz konusu ieriklere ynelik arm ve alkanlklaryla biimlenir.
Modern Felsefe Tarihi balamnda ngiliz Empirizmi, klasik dealizm ve Skolastizmde
egemen olmu olan kavram realizmine ve temelsiz metafizik genellemelere epistemolojik bir
tepki olarak da okunabilir.
185
11.1. Genel Hatlaryla ngiliz Empirizmi

ngiliz Empirizmi gzden drlm ve hak etmedii bir konuma itildii dnlen
duyulur dnyann, deney dnyasnn ve buna bal olarak insann alglama yetisinin
modernizmin gereklerine uygun olarak bir yeniden dirilii ve onurlandrldr. Duyulur
dnyann klasik metafizii olumsuzlamak adna bu yceltilii, dncenin bu dnyann tekil ve
sonlu ieriiyle ne oranda felsefe yapabilecei sorusunu da beraberinde getirmitir. Bu
balamda byk ngiliz Empiristten sz edebiliriz: John Locke (1632-1704), George
Berkeley (1685-1753) ve David Hume (1711-1776).
11.2. John Locke

Lockeun epistemoloji (bilgi felsefesi) odakl temel yapt nsan Anla zerine Bir
Deneme baln tar. Locke bu temel yaptnda Descartes ve Leibnizde sz konusu olan
doutan dnceler anlayn eletirir. Ona gre ne mantn bize apak ve anlalr gelen
ilkeleri (rnein zdelik ve eliki ilkeleri) ne Tanr dncesi ve ne de herhangi bir ahlaksal
ilke bizde doutan verili deildir. Eer tersi doru olsayd, ocuklar ya da ahmaklarn bunlar
biliyor olmalar gerekirdi. Btn dncelerimiz bize deneyimle gelir ve bu anlamda deneye
nsel, yani a priori bir bilgi ve dnceden sz edilemez. nsan zihni doutan bir bo levha
(Tabula Rasa) gibidir. Duyumlarn ierii doutan hibir bilgi iermeyen bu bo levhann
zerine ilenir ve duyulur ierik zihnin eitli ilemleriyle farkl bilgi trlerine dntrlr.
Varolan empirik gereklii nceleyecek hibir evrensel dnceden sz edilemez. Bu
balamda bireysel ve tikel olgusallk her trden dnsel soyutlama ve evrensel nitelemenin
zeminini oluturur. Tm dnsel soyutlamalar ve onlara ilikin mantksal ilemler iin gerekli
olan ierik ve malzeme insann duyu deneyiminden kaynaklanr.
Locke gre, i ve d olmak zere iki tr deneyim ve bu balamda bilgiden sz
edilebilir. D deneyim bize duyu organlarmzla algladmz d gerekliin deneyimini
sunar. Duyularmz bize rnein s, ses, renk, tatllk, aclk ya da sertlik, yumuaklk gibi
farkl duyulur nitelikleri verirler. nsan anl bu d deneyimden kaynaklanan duyulur nitelikler
zerinde dnerek, ikinci bir deneyim ve dnceler snf oluturur; alglama, kukulanma,
dnme, inanma ve bilme gibi edimler bu sz konusu i deneyimin ieriini olutururlar.
deneyimimize ilikin dncelerimizin kkeni d deneyimimizden kaynaklanan dncelerdir.
Burada Lockeun felsefi terminolojisinin insann kafasn kartran bir zelliine dikkat
ekilebilir. Locke iin btn zihin ierikleri Trkeye dnce ya da fikir olarak evrilebilecek
olan idelerdir. rnein Hegelin zihin ieriklerine dair kl krk yararcasna yapt duyum,
alg, tasarm, kavram gibi ayrmlar dndmzde, Locke ve genel olarak ngiliz
empiristlerinde u veya bu lde grdmz terminolojik basitlik ya da sadelik insan
artmaktadr. Bu ksa parantezi kapatarak yukarda kaldmz noktay tekrarlarsak, Locke
gre insan anlama yetisi d deneyimden sonra kendi i deneyimini oluturabilir ve
dncelerinin i ileyiini gerekletirebilir. Locke her ne kadar btn zihin ieriklerini
dnceler (ideler) olarak adlandrsa da, dnceleri yaln ve karmak olarak ikiye ayrr.
Karmak dnceler (ya da ideler), yaln dnceler (ya da idelerin) biraraya gelmesinden
186
oluur. Locke yaln dnceleri drt tipe ayrr: dolayszca duyulardan kaynaklanan dnceler;
rnein dokunma, tat, renk, koku dnceleri. ki veya daha ok duyu ieriinin biraraya
gelmesinden oluan dnceler, rnein mekn, zaman, hareket, ekil gibi dnceler.
Dnme yetimiz ve irademizden kaynaklanan dnceler; rnein ayrtetme, anmsama, akl
yrtme, inanma ve yarglama dair dncelerimiz. Duyumsama ve dnmeyi birlikte ieren
dncelerimiz; rnein birlik, varlk, haz, ac ve g gibi dnceler. Lockea gre karmak
dncelerimize rnek olarak ise, Tanr dncesi verilebilir. Bu balamda Tanr dncesinin
kkeni duyulur gereklie akn, yani metafizik deildir. Tanr dncesi varlk, g gibi
dncelerimizin geniletilmesi ya da sonsuzluk dncesiyle biraraya getirilmesiyle
oluturulur. Locke karmak dncelerin anlmzdan bamsz tzlere baml dnceler,
farkl dnceler arasndaki iliki ve karlatrmalardan kaynaklanan dnceler ve tzlerin ya
da cisimlerin kendilerine dair dnceler olarak snflandrlabileceini savunur. Locke
gerekliin en son doasnn bilinemeyecei dncesindedir ve bu anlamda onun metafizik
bilgi konusunda bir bilinemezci olduu sylenebilir. Duyularmzn ieriini oluturan renk, tat,
koku, ekil, uzam ve hareket gibi niteliklerden bamsz ve onlarn dayana olan bir tz
dncesi, tutarl bir empirist olarak Locke iin bilinemez kalr. Locke bu balamda adeta
Kantn Ding an sich dncesini nceler ve duyulur ve dnlr niteliklerinden bamsz bir
kendinde ey dncesinin z gerei bilinemez olduunu dile getirir. Buna karn Locke
Tanrnn varln sezgisel olarak bilinebileceini savunur. Tanrnn varln kantlamaya
ynelik akl yrtmesi, kozmolojik, yani evrenbilimseldir; dnyay bir nedenler zinciri olarak
dnrsek, Tanrnn varl, bir ilk ve tzsel nedenin varlnn zorunluluu dncesiyle
temellendirilir.
nsan zihninin, kkenlerini duyu verilerinde bulan yaln dnceleri ok farkl
biimlerde biraraya getirip yeni dnceler oluturma yetenei oldukca gelimitir. Locke
zihnimizin ieriini oluturan farkl trden dncelerle zihnimizden bamsz nesnel gereklik
arasnda da bir ayrm yapar. Nesneler dncelerimizi oluturan ve belirleyen baz niteliklere
sahiptirler. Locke gre bu nitelikler birincil ve ikincil nitelikler olarak ikiye ayrlrlar.
Nesnelerin birincil nitelikleri znelliimizden bamsz olarak nesnelerin kendilerine ait olan
niteliklerdir. Birincil nitelikler, uzam, katlk, ekil, hareket, say vb. olarak rneklendirilebilir.
Bu niteliklerin temel olarak nesnelerle daha yakn ve dolaysz bir temasa iaret eden dokunma
duyumuzla ilikili olduuna dair bir yorum yapabiliriz. kincil nitelikler ise daha ok bilen zne
ile bilinen nesnenin biraraya gelmesiyle oluan renk, tat, koku ve ses gibi niteliklerdir. Bu
niteliklerin temel olarak grme, tatma, koklama ve duyma duyumlarmzn ierii olarak
dokunma ya da hissetme duyumumuzdan ayrldklarna dikkat ekebiliriz.
Lockeun cisimsel ya da maddi tz ve nesnellik konusunda ak bir materyalist konuma
sahip olmad ve bir bilinemezci olarak kald sylenebilir. Lockeun epistemolojik balamda
cisimsel tzn varln bilinemez klan ve akn ve tinsel bir tz olarak Tanrnn varln
olumlayan tavrnn Berkeleyin idealist ve spritalist felsefesine zemin oluturduu rahatlkla
sylenebilir. Locke bilgi trlerine ilikin olarak da bir snflandrma yapar ve sezgisel,
kantlayc ve duyusal bilgiden sz eder. Sezgisel bilgi dolaysz bilgi olarak kantlayc ve
duyasal bilgiden ayrlr; rnein Descartesin de iaret etmi olduu gibi kendi varoluumuzun
dolaysz sezgisine sahibizdir. Kantlayc bilgi matematiin ve geometrinin akl yrtme ve
187
karmlarna iaret ederken duyusal bilgi ise bireysel nesnelere dair alg ve gzlemlerimize
dayanan bilgidir. Duyusal bilgimiz kesin deil olas bilgilere iaret eder. Duyulur nesnelere ve
onlarn birbirleriyle nedensel ilikilerine dair ne dorudan sezgiye ve ne de mantksal karma
dayal zorunlu ve kesin bir bilgimiz yoktur. Duyulur gereklik alan bu balamda bir olanaklar
ve olaslklar alandr.
11.3. George Berkeley

Lockeun cisimsel tzn varlna dair bilinemezcilii ve tinsel bir tz olarak Tanrnn
varln epistemolojik ynden olumlayan tavrnn Berkeleyci idealizmin hazrlaycs olduunu
yukarda dile getirmitik. Berkeleyin kktenci, yani radikal empirizmi var olmann alglanmak
olduu savna dayanr. Berkeleyin empirist kktencilii tm deneyimi alglama edimine
indirger ve yalnzca epistemolojik deil, ontolojik sonulara ynelmek konusunda daha
cretkr bir ynelime iaret eder.
Ontolojik balamda Berkeley bir idealisttir ve her trden maddi tz ve gereklii yadsr.
Onun ontolojik yaklam yine keskin bir nominalizme iaret eder; her trden soyut ve evrensel
dncenin gereklii olumsuzlanr. Berkeley bylece Antik Dnem ve Skolastik Dnem
kavram realizminden karakter olarak farkl bir idealizm ile karmza kar. Bu sz konusu
Berkeleyci idealizmin zeminini, Modern Dnem Felsefesinde baat bir rol oynayan znellik
dncesi oluturur. Berkeleyci idealizmi karakterize eden zne empirik bir znedir, yani
alglayan znedir. Burada yine kk bir parantez aarak unu diyebiliriz; ngiliz
Empiristlerinde duyum (sensation) ve alg (perception) arasnda Kantta ve zellikle de
Hegeldeki gibi bilinli ve ok belirgin bir ayrma gidildii sylenemez. Hegel
Fenomenolojisinde duyum (Sinnlichkeit) ve alg (Wahrnehmung) arasnda bir ayrma gider;
ilki bilincin ve bilginin fenomenolojisinde ilk ve en dolaysz balangca iaret eder ve
duyumsanan nesneler henz eitli nitelikleri bir btnlk iinde birletirdii dnlen
eyler olarak tannmazlar. Duyumsamann ierii henz ok soyut ve genel zamirlerle
nitelenen belirlenimlerdir. Alglamada ise insan zihni, duyulur ieriin farkl belirlenimlerin
nesnel birlikleri, yani eylerler olduunun bilincindedir. Kk parantezimizden sonra tekrar
kaldmz noktaya dnelim ve konumuza devam edelim. Demitik ki Berkeley kendine zg
idealizmini alglayan znenin ontolojik balamda tzsel konumuyla ekillendirir. Berkeley
znel idealiminin bir tr solipsizme, yani Trkesiyle tekbencilike evrilmemesi iin mutlak ve
bireysel olmak zere iki tr znellikten sz eder. lki Tanrsal znellii ve onun kiiliini ve
ikincisi ise insan znelliini ve onun kiiliini niteleyecektir.
nsan dzleminde bakldnda alglayan znenin bireysel varoluu, varolan tm algsal
gerekliin yalnzca greli ve snrl zeminidir. Kukusuz Berkeley iin varolamak alglanm
olmay gerektirir, fakat bu bir bireysel insan olarak benim algmdan bamsz bir nesnelliin
olmad anlamna gelmez. Ben u an iinde bulunduum odadan dar km olsam bile
odada braktm ve artk alglamadm masam ve kalemim var olmaya devam edecektir.
Fakat onlarn ve evrendeki tm eylerin var olmaya devam etmeleri, mutlak ve tinsel zne
olarak Tanr srekli ve kesintisiz bir ekilde onlar alglamaya devam ettii srece mmkndr.
188
Berkeley asndan evrendeki tm ontolojik ve epistemolojik dzen ve devamllk tmyle

Tanrsal keyfiyet ve iradeye bamldr.
Berkeley iin tm varolu alglama edimine dayal olarak iki tarzda varolur; etkin ve
edilgin olarak. Etkin olarak alglayan zneler ve edilgin olarak alglanan nesneler. Nesnellik
algland srece varolduu iin znellik olmadan varolamaz. Fakat dile getirdiimiz zere
tm bireysel znelerin sonlu keyfiyet ve iradesini aan mutlak ve sonsuz bir irade olan Tanr,
varolan nesnelliin bireysel znelliin iine gmlmesi ve buharlamas olarak tekbenci
elikiyi zmler. Tam da Tanrsal alg ve irade sayesinde, biz alglamadmz halde nesneler
bizim iin potansiyel olarak oradadr. Bylece bireysel znelliimizi aan bir nesnellik iin
maddi bir gereklik tasarlamamza gerek yoktur. Alglanan eyler arasnda zorunlu ve nedensel
bir ilikiden ok, Tanrsal iradeye dayal yalnzca zamansal bir ardklk sz konusudur.
Tanrsal iradeden bamsz olduu dnlebilecek bir meknik nedensellik ve dzenin
gerekliinden sz edilemez. Bizim iin zorunlu ve genel geer olan doa yasalar yalnzca
Tanrnn alkanlklardr.
11.4. David Hume

Humeun empirizmi Berkeleyinkinden de radikaldir ve yalnzca maddi bir tzn deil,
tinsel bir tzn de yadsnmasn ierir. Hume tm tzsellik dncesini dlayarak, yalnzca alg
ieriklerinin gerekliini olumlar. Bu balamda Hume iin empirizm en radikal haliyle bir
kukuculuk biimini alr. Bu kukuculuk, matematiin empirik ierikten bamsz biimsel
doruluklar ve empirik gerekliin dolaysz algs dndaki hereye yneliktir. Lockela
birlikte Hume her trden doutan dnce ve doruluk fikrine kar kar. Bu anlamda o tam
bir empisittir. Berkeley ile birlikte duyulur ierikten arndrlm her trden soyut ve evrensel
dncenin doruluunu yadsr. Bu anlamda o tam bir nominalisttir. Fakat o Berkeleyci
anlamda bir nominalizmi, yani Trkesiyle adcl da aar, nk o alglanan fenomenleri aan
ve onlara zemin oluturan her trden maddi, bireysel ve tinsel tzn varln olumsuzlar ve
epistemolojik adan temellendirilemez bulur. Bu anlamda Hume metafiziksel gereklik
balamnda bir nihilist ya da yoksamacdr. Hume ayrca yalnzca duyu fenomenlerinin
gerekliini olumlad iin de bir fenomenalisttir. Dahas o duyumsanan olgular aan hibir
gereklikten sz edilemeyeceini savunduu iin, pozitivizmin, yani olguculuun fikir babas
olarak da grlebilir. Hume ayrca Alman dealizminin babas olan Kantn da bir ynyle fikir
babasdr.
Humeun tm tzsellik dncesini hem materyalist ve hem de idealist bir perspektiften
yadsmas, alglanan gereklii birbirine balayan ve anlamlandran zorunlu ve evrensel bir
aklsal sistematii temellendirilemez grmesi, onu ayrca gnmz post-modernizmi asndan
da anlaml klmaktadr. Bilindii zere Berkeleyin empirizmi her trden maddi gereklii
yadsyan bir idealizm ve spritalizme varmt. Berkeleye gre alg ieriklerinin var olmas
iin onlar alglayan bir znenin etkin varl gerekliydi. Bu hem bireysel alg iin ve hem de
evrensel varoluu alglayan Tanrsal algnn etkin varl iin geerliydi. Fakat Hume gre
byle bir akl yrtmeden hareketle insani ya da Tanrsal bir tinin ya da ruhun tzsel varl
dncesine gemek meru olamazd. Varolan duyum ve dnceleri aan bir tzsel ruh ya da
189
znellik fikri, hibir alg deneyimi ile kantlamayacak metafizik bir iddiadr. Fenomenlerden
hareketle hibir numenal gereklik kantlanamaz. Nasl ki bir iek eitli niteliklerin bir
toplam ya da demetiyse, znenin kendisi de eitli duyum ve dncelerin bir ardkl ve
dizisi olarak dnlebilir. Bu meknsal birliktelik ve zamansal ardkla ruhsal adan tzsel
bir zemin aramann, birbirini biteviye izleyen fenomenlere akn ve metafizik bir tinsellik ve
aklsallk yklemenin, radikal ve tutarl bir empirizm balamnda hibir meru zemini yoktur.
Dorusu Humeun Berkeleye ynelik bu eletirileriyle, her trden ruhsal ve tinsel tz
dncesini yadsmakla kalmadn, ruhumuza ve znelliimize zg olduunu
dndmz ve her trden duyumu ve dnceyi birbirine balayan bir zdelik ve kimlik
(identity) fikrini de olumsuzladn grmemiz gerekir. Hume bir empirist olarak her trden
belirlenimin gerekliini ve zeminini duyu izlenimlerine dayandrd iin, byle bir kiisel
zdelik fikri de ona temelsiz gelir.10 Ona gre benliimizin veya kiiliimizin zdeliine dair
bir izlenimimiz yoktur. Byle bir zdelik fikri hibir izlenimin gerekliine dayanmayan
temelsiz bir dncedir. Hume her ne kadar dnen benliin kendi kendisine zdelii fikrini
temelsiz bulsa da, zihnimizin farkl izlenim ve dnceleri birbirine balayan arm
ilkesinden sz eder. lk ilke andrm ilkesidir; rnein bir tandmzn resmi bize onu
hatrlatr. kincisi bitiiklik ilkesidir; rnein yanyana grdmz nesnelerden herbiri bir
dierini dnmeye iter. ncs neden ve etki ilkesidir; atei grdmzde onun yarataca
sy dnrz. Oysaki neden ve etki, ate ve s arasnda evrensel ve zorunlu bir balantnn
olduu empirik olarak kantlanamaz. Biz yalnzca dolayszca algladmz atein s verdiini
syleyebiliriz. Bu anlamda bilme yetimizin temel kategorilerinden olan nedensellik
kategorisinin, empirik epistemoloji asndan evrensel ve zorunlu bir kategori olduu hibir
ekilde kantlanamaz.
Hume ayrca izlenim ve onlarn silik kopyalar olan dncelerimizin birbiriyle iliki
formlarn eitli kategoriler balamnda ele alp inceler. 11 Bu balamda Hume dnceler
arasndaki ilikilerle, olgular arasndaki ilikileri birbirinden ayrr. Hume birinci tr ilikilere
matematiin nerme ve akl yrtmelerini rnek olarak verir. Bu trden matematiksel dnce
ve nermelerin doruluu algsal deneyime dayanmazlar ve kesin bir bilgi olutururlar. Oysaki
olgu ilikileri ve onlara ilikin nermeler yalnzca akl yrtme ve mantksal karm yoluyla
kantlamazlar ve deneyimde gsterilmeleri gerekir. Empirik olgular olasdrlar ve matematiksel
nermelerin kesinlik ve zorunluluklar onlara atfedilemez.
10
11
DavidHume,nsanDoaszerineBirnceleme,s.235vd.
A.g.y.,s.54.vd.
190
Uygulamalar
1)
Lockeun doutan dnceler (ideler) fikrini eletirisini anlatnz.
2)
Berkeleyin Var olmak alglanmaktr. anlay onun felsefesini nasl
biimlendirmektedir?
191
Uygulama Sorular
1)
ngiliz empiristlerine gre insan zihnine zg soyutlamalar olarak dnceler,
alg ierikleriyle nasl bir iliki ve bant iindedirler?
2)
3)
edilebilir?
Genel olarak empiristler neden doutan dnceler fikrine kar karlar?

Humeun her trden tz anlayn eletirmesi temel olarak nasl formle
192

En nemli temsilcileri Locke, Berkeley ve Hume olan ngiliz Empirizmi, klasik felsefe
ve metafizik gelenee bir tepki olarak ekillenmitir. Sekler ve dnyevi kapitalist ruhla
beslenen bu felsefi gelenek, insan bilgisinin kayna olarak insan algsn temel almtr. nsan
zihnine zg tm soyutlama ve dnceler kaynaklarn alg ieriklerinde bulurlar. Berkeleyin
mutlak bir zne ve tz olarak Tanr dncesi bile, alglama ediminin birincil doas zerinde
anlam tayan bir dnce olarak karmza kmaktadr.
Bu blmde ngiliz Empirizminin nemli temsilcisi olan John Locke, George
Berkeley ve David Humeun felsefeleri epistemolojik balamda deerlendirilmi ve bu
dorultuda bilgi problemine ilikin grlerinin neler olduuna dair fikir edinilmitir.
193
Blm Sorular
1)
kimdir?
Var olmay alglanm olmaya indirgeyen ngiliz empirizmi temsilcisi filozof
a)
Berkeley
b)
Hume
c)
Locke
d)
Malebranche
e)
Hobbes
2)
Berkeleye gre bireysel algmz aan nesnel gerekliin zemini nedir?
a)
Alg
b)
Dnen zne
c)
Tanr
d)
zbilin
e)
Transendental ben
3)
Dolaysz duyu izlenimlerini aan her trden maddi ve tinsel tz anlayn
temelsiz bulan empirist dnr kimdir?
a)
Locke
b)
Hobbes
c)
Descartes
d)
Berkeley
e)
Hume
4)
Lockeun ileri srd iki tr deneyim ve bu balamda da bilgi nedir?
a)
Akn deneyim ve ikin deneyim
b)
Sezgisel deneyim ve duyusal deneyim
c)
Aklsal deneyim ve olgusal deneyim
d)
deneyim ve d deneyim
194
e)
5)
deildir?
Ruhsal deneyim ve maddi deneyim

Aadakilerden hangisi Lockeun drt tipe ayrd yaln dncelerden biri
a)
Dolayszca duyulardan kaynaklanan dnceler
b)
ki veya daha ok duyu ieriinin biraraya gelmesinden oluan dnceler
c)
Dnme yetimiz ve irademizden kaynaklanan dnceler
d)
Duyumsama ve dnmeyi birlikte ieren dncelerimiz
e)
Aklsal sezgi yoluyla elde ettiimiz dncelerimiz
6)
Aadaki bilgi trlerinden hangisi Lockeun yapt snflamalardan biridir?
a)
Bilimsel bilgi
b)
Kantlayc bilgi
c)
Tinsel bilgi
d)
Etkin bilgi
e)
Kurucu bilgi
7)
Aadakilerden hangisi Humeun felsefi bak alarndan biri deildir?
a)
Kukucu
b)
Nominalist
c)
Rasyonalist
d)
Empirist
e)
Fenomenalist
8)
Aadakilerden hangisi Humeun bahsettii zihnimizin farkl izlenim ve
dnceleri birbirine balayan arm ilkesinden biridir?
a)
zdelik ilkesi
b)
Bitiiklik ilkesi
c)
Mutlaklk ilkesi
d)
elimezlik ilkesi
195
e)
Yeter sebep ilkesi
9)
Hume dnceler arasndaki ilikilere rnek olarak neyi gsterir?
a)
Tanr dncesi
b)
Duyusal gereklik
c)
Matematiin nerme ve akl yrtmeleri
d)
Zihnin transendental kategorileri
e)
Empirik olgular
10)
Lockeun Tanrnn varln kantlamaya ynelik akl yrtmesinin biimi
a)
Kozmolojik
b)
Ontolojik
c)
Ahlaksal
d)
Teleolojik
e)
Epistemolojik
nedir?
Cevaplar
1)a , 2) c, 3) e, 4)d , 5)e, 6)b, 7)c, 8)b, 9)c, 10)a
196
12. EPSTEMOLOJDE YEN DNEM; KANT
197

12.1. Kantn Epistemolojik Devrimi
12.2. Transendental ve Transendent
12.3. Analitik ve Diyalektik
198

1)
Kantn epistemolojik devrimi ile ne ifade edilmek itenmektedir?
2)
Transendental ve transendent ne demektir?
3)
Transendental ve transendent ayrmnn Kantn epistemolojisindeki yeri ve
nemi nedir?
4)
Analitik ve diyalektik ayrm, Kantn bilgi retisi bakmndan nasl bir yere ve
neme sahiptir?
199

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Kantn Epistemolojik
Devrimi
Kantn epistemolojik
devrimi ile neyin ifade
edilmek istendiini
kavramak

yaparak fikir yrterek
Transendental ve
Transendent
Transendental ve
transendent kavramlarnn
Kant felsefesinde ne demek
olduunu ve bu kavramlarn
Kant epistemolojisindeki
yeri ve neminin kavranmas
Analitik vee Diyalektik
Analitik ve diyalektik
ayrmnn Kantn bilgi
retisi bakmndan nasl bir
yere ve neme sahip
olduunu kavramak

200
Anahtar Kavramlar
Transendental
Transendent
A priori
A posteriori
Empirik
Analitik
Diyalektik
Antinomi
201
Giri
Kant Felsefe Tarihindeki epistemolojik tartmalar balamnda bir dnm noktasna
iaret eder. Kantn transendental idealizmine gre zihnimiz d dnyaya gre deil, ddnya
zihnimize gre biimlenir. nsan zihni her trden alg ieriini, duyarlln a priori formlar ve
anlama yetisinin transendental kategorileri yoluyla biimlendirerek bilgiye dntrr. Bu
anlamda insan bilgisi temel olarak bilen znenin etkin rolyle biimlenen bir srele oluur.
Salt Akln Eletirisinin Transendental Estetik blmnde her trden alg ieriini
biimlendiren duyarlln a priori formlar olan uzay ve zaman ele alnrken Transendental
Analitik blmnde ise dnmemiz iin zorunlu ve evrensel bir nitelik tayan kategoriler ele
alnr. Bu transendental kategorilere rnek olarak birlik, btnlk, varlk ve nedensellik gibi
kategoriler verilebilir.
Salt Akln Eletirisinin nc anablm olan Transendental Diyalektik blmnde
ise, dorudan empirik gereklie dayandralamayan baz metafizik dnceler ele alnr. Kanta
gre bu trden metafizik dnce ve kavramlar, varolan empirik gereklii aan (transendent)
dncelerdir. Bu transendent dnceler anlama yetimizin transendental (aknsal)
kategorilerinden farkl olarak, empirik gerekliin dnlmesi ve bilinmesi asndan evrensel
ve zorunlu bir nitelik tamazlar. Bu anlamda transendent dnceler gerek bir bilgi deerine
sahip deildirler.
202
12.1. Kantn Epistemolojik Devrimi

Epistemoloji ya da bilgi felsefesi Kant ile birlikte gerek anlamda ilk felsefe olmutur.
Bundan byle Kant anlamyla bir Kopernik Devrimi sz konusudur. Nasl ki Kopernik
Gnein Dnyann etrafnda deil, Dnyann Gnein etrafnda dndn syleyerek
astronomide bir devrime yol atysa, Kant da zihnimizin d dnyaya gre deil, d dnyann
zihnimize gre biimlendiini syleyerek, bilgi felsefesinde bir devrime yol amtr. Kant bu
anlay, d dnyadan, yani empirik gereklikten hareketle hibir zorunlu ve evrensel dnce
ve bilgiye ulalamayacan dile getiren Humeun radikal empirizmin ve kukuculuuna kar
gelitirmitir. Kantn kendi szleriyle Hume onu dogmatik uykularndan uyandran filozoftur.
Nasl ki Descartes yalnzca bilgi ve inanca kar kukucu tavr deil, ayn zamanda Skolastik
Felsefede ekillenen dogmatik metafizii de amaya altysa, Kant da yalnzca kendisini
dogmatik kukularndan uyandran Humeun kukuculuunu deil, ayn zamanda kendisinden
nceki felsefede varolduunu dnd temelsiz dogmatizm ve metafizii de amaya
almtr.
Kantn felsefesi nemli kitabnn balndan anlald zere (Salt Akln Eletirisi,
Pratik Akln Eletirisi, Yarggcnn Eletirisi) bir eletiri felsefesidir. Salt Akln Eletirisinde
eletirilen ve bu eletiri erevesinde snrlar izilip tanmlanan ey, bilginin kendisidir. Fakat
Kantn neyi bilebiliriz sorusuna verdii yantlara gemeden nce, onun epistemolojide yapt
dnme yakndan bakalm. Genel olarak ngiliz Empirizminde belirleyici olan ey,
rasyonalist ve klasik idealist gelenekte hkm sren aklsallk ve bu aklsalla bal olarak
evrensellik ve zorunluluk vurgusunun epistemolojik adan bir balang ve zemin
oluturamayaca dncesiydi. Rasyonel, yani aklsal dnce ne insanln toplumsal tarihi
ve ne de bireysel insann geliimi balamnda yaam deneyimine zamansal adan nsel bir
gereklik oluturmaz. Aktr ki klasik empiristler epistemolojik adan ne insanln tarihine
ve ne de bireyin ruhsal geliimine odaklanm bir felsefi ilgiye sahiptirler. Fakat yine ak olan
bir ey onlarn doutan ideler fikrine kar olduklar ve insann dnme yetisinin algsal
deneyimle balad ve ona dayanarak ekillendii konusunda hemfikir olduklardr.
Empiristler bu anlamda tm bilgilerimizi deneyimle balad ve bu zemin zerinde
olgunlat konusunda da hemfikirdirler.
Kant da tpk empiristler gibi tm bilgimizin deneyimle baladn savunur. Fakat
Kanta gre tm bilgilerimiz deneyimle balam ve harekete geirilmi olsa bile, bu tmnn
deneyimden doduu anlamna gelmez, nk deneyim yalnzca alg ieriklerini bize vermekle
yetinmez. Deneyim ayn zamanda bir sretir ve zamana iaret eden bu sre bizde
deneyimden kaynaklanmayan baz zihinsel form ve kategorileri de harekete geirir. Alg
ierikleriyle harekete geen ve ilevsellik kazanan bu form ve kategoriler, insann duyumsama
ve dnme yetisinin deneye nsel, yani a priori yapsna iaret ederler. Kant Salt Akln
Eletirisinin Transendental Estetik blmnde duyarllnn a priori formlar olan uzay ve
zaman formlarn ele alr. Uzay ve zaman dorudan duyu algmzn ierikleri olmamakla
beraber, her trden alg ieriinin zorunlu ve evrensel formlar ya da biimleri olarak, tm
insan deneyiminin nsel formlardr. Salt Akln Eletirisinin Transendental Analitik
blmnde ise Kant anlama yetimizin a priori kategorilerini ele alr. Bu kategoriler nicelik,
203
nitelik, iliki ve kiplik kategorileri olarak snflandrlr ve saylar on ikidir; birlik, okluk,
btnlk (nicelik), gereklik, olumsuzlama, snrlama (nitelik), tz, neden, karllk (iliki),
olanak, varlk, zorunluluk (kiplik). Parantez iindeki kavramlar l bir ekilde gruplandrlm
kategorilerin bal olduu snf gsterirler. Herhangi bir belirlenimi alglamak iin
duyarllmzn formlarn, dnmek ve bilmek iin de anlama yetimizin kategorilerini
kullanmak zorundayz.
Tikel bir deneyim ve yaantnn dolayszca duyumsanan ierii olmayan bu form ve
kategoriler, duyumsanan ieriklerin alglanmas ve dnlmesi iin zorunludurlar. Ksacas
Kant iin dorudan duyulur izlenimlere dayandrlamayacak bu form ve kategoriler, tam da bu
zellikleriyle epistemolojik bir deer tarlar. Bu form ve kategoriler dorudan duyum ierikleri
olmadklar iin bu sz konusu ierikleri biimlendirir ve anlalr klarlar. Kantn Humeun
evrensel form ve kategorilerin doruluk ve gerekliklerine kar empirist kukuculuuna
verdii rasyonalist zeminli yant byle ifade edilebilir.
12.2. Transendental ve Transendent

Kantn Humeun empirist zeminli kukuculuuna verdii felsefi yant yalnzca onun
rasyonalizmini deil, idealizmini de biimlendiren bir yanttr. Kantn radikal bir empirizmden
kaynaklanan ar kukuculua verdii bu yant ve zm denemesi, onun rasyonalizm ve
idealizminin transendental niteliini de anlalr klar. Kant transendent ve transendental
kavramlar arasnda bir ayrm yapar. Transendent Trkeye akn olarak, transendental ise
aknsal olarak evrilmektedir. Kant zihnimizin empirik gereklie nsel, yani a priori
kategori ve kavramlarnn bu sz konusu empirik gereklie akn kullanmn epistemolojik
adan olumsuzlar ve meru grmez. Kantn birinci kritiindeki, yani Salt Akln
Eletirisindeki nl deyiiyle grsz kavramlar bo, kavramsz grler krdr. Anln a
priori kategorilerinin duyulur ierie, dier bir dile getirile empirik gereklie akn
kullanlmas, onlarn birer grsz kavram olarak bo olmasna ve bilgi deeri tamamasna
iaret eder. Kant bu tr grsz kavramlara rnek olarak Tanr, lmszlk ve mutlak zgrlk
kavramlarn verir. rnein Tanr Kanta gre dolaysz bir alg ierii olmayan, dolayszca
iaret edilemeyen, empirik gereklie akn, yani transendent bir dncedir. Tanr dncesi
teorik akl balamda hibir bilgi deeri tamaz, nk gerek anlamda bilgi, kavram ve alg
ieriklerinin, dnlr ve duyulur gerekliin birliini, sentezini gerektirir. Bu anlamda Kant
epistemolojik balamda rasyonalizm ve empirizmi uzlatrmaktadr.
Anln, dier bir dile getirile insann anlama yetisinin kategorilerinin aknsal, yani
transendental kullanm, Kant asndan insan akl ve dncesinin meru ve bilgi deeri
tayan kullanmdr. Kanta gre rnein anlama yetimizin bir kategorisi olarak nedensellik
Tanr dncesi gibi transendent deil, transendental bir dncedir. Nedensellik kategorisi bir
duyu izleniminin dolaysz ierii deildir. Bu anlamda nedensellik herhangi bir empirik kavram
ya da yklem deildir. Deleuzeun Kant zerine drt ders adl yaptnda dile getirdii gibi,
nedensellik ve anlama yetimizin birlik, okluk, btnlk, varlk, gereklik gibi dier
kategorileri, dolaysz bir alg ieriinin karl olmamakla birlikte, tm alg ieriklerinin
dnlmesi ve bilinmesi iin zihnimizin gerek duyduu zorunlu kategoriler ya da evrensel
204
dncelerdir. rnein, nesnel dnyay ve bu anlamda alg ieriklerini dnmek iin,

krmzlk ya da scaklk gibi tikel alg ieriklerini niteleyen yklem ya da empirik kategorilere
evrensel ve zorunlu bir ekilde ihtiya duymayz. Alg dnyasnn btn nesneleri krmz ya da
scak deildir, bu yklemler bu balamda tikel ve empirik bir kullanma iaret ederler. Oysaki
rnein nedensellik kategorisi dnme ve bilme yetimiz balamnda deneye aknsal, yani
transendental bir kategoridir ve epistemolojik olarak evrensel ve zorunlu bir kullanma iaret
eder. Maddi ya da ruhsal herhangi bir belirlenimi dnmek, onu bir nedenin sonucu olarak
dnmek ve kavramaya almaktr. Aristotelesin deyiiyle bilmek bir eyi nedeniyle bilmek,
nedenleriyle ilikilendirmektir.
12.3. Analitik ve Diyalektik

Kantn bilgi yetimizin snrlar inceledii ve bilgimize bir ereve izmeye alt Salt
Akln Eletirisi Transendental Estetik, Transendental Analitik ve Transendental Diyalektik
blmlerinden oluur. Yukarda da dile getirdiimiz zere Transendental Estetik
duyarllmzn a priori formalarn, Transendental Analitik ise anlama yetimizin a priori
kavramlar ya da kategorilerini ele alr. Transendental Diyalektik ise anlama yetimizin
kategorilerinin empirik olmayan, yani speklatif kullanmna iaret eder. Konuyu yle
aklayabiliriz: anlama yetimizin, yani dier bir ifadeyle anlmzn transendental kategorileri
yalnzca empirik gereklii anlamlandrmak ve bilmek asndan epistemolojik bir deer
tarlar. Teorik akl dorudan alg ieriklerine dayandrlamayan soyut dncelerin kendi
balarna bir bilgi deeri oluturduklarn yadsr ve bu anlamda Kant her trden speklatif
felsefe ve klasik metafizie kar eletirel ve olumsuzlayc bir tavr iindedir.
Kant sahip olduumuz dnce ya da kavramlar snfa ayrr: empirik, transendental
ve transendent dnceler. Empirik dnceler ierik ve biim asndan empirik gereklie,
yani dier bir dile getirile her trden algmzn ieriini oluturan insan deneyimine dayanan
dncelerdir. rnein biraz nce sz ettiimiz krmzlk, scaklk gibi dnce ve kavramlar
bu anlamda empirik bir gereklie iaret ederler ve byle bir gereklik olmadan
dnlemezler. Transendental ya da aknsal dnceler, dorudan empirik gereklie
dayandrlamamakla birlikte, empirik gerekliin doru bir kavray ve bilginin ierii
olabilmesi asndan zorunlu ve evrensel dncelerdir. Yukarda da iaret ettiimiz zere Kant
bu trden evrensel ve zorunlu dnceleri, anlama yetimizin, analitik zekmzn kategorileri
olarak adlandrr. Bu kategorilere rnek olarak da birlik, btnlk, varlk, nedensellik gibi
dnceler verilebilir. Birinci Kritiin Transendental Analitik Blmnde ele alnan bu
kategoriler olmadan herhangi bir eyi dnebilmek ve bilmek imknszdr.
Birinci Kritiin, yani Salt Akln Eletirisinin Transendental Diyalektik blmnde ele
alnan transendent ya da akn dnceler ise, her trden insan algsn aan dncelerdir ve
hibir alg ierii onlarn gereklii ve doruluunu kantlayamaz. Onlar empirik gereklie
tmyle akn metafizik dncelerdir. Kant bu dncelere rnek olarak lmszlk, mutlak
zgrlk ve Tanr dncelerini verir. Yukarda da iaret etmi olduumuz zere bunlar
grsz kavramlar, yani empirik bir ierik tamayan kavramlardr.
205
nsan bu trden transendent, yani akn dncelere neden ihtiya duyar? Kanta gre
bu trden dncelere ihtiya duymamzn nedeni, evrensel btnle ilikin tutarl ve anlaml
bir bilgiye ulama abamzdr. Evrene ilikin tutarl ve anlaml bir kavraya sahip olmak iin
empirik gerekliin, yani algsal deneyimimizin ieriini oluturan bireysel ve tikel gerekliin
tesine ynelmek gerekir. Kanta gre epistemolojik adan meru olmayan bu trden yneli
ve abalar, insan zihni asndan iinden klmaz baz yanlsama ve elikilere yol aar. nsan
aklnn evreni tutarl bir btn olarak kavrama abasna dayanan bu trden metafizik yanlsama
ve elikiler, birbirine kart ve uzlamaz grnen karm ve tezlerle beslenir. Kant insann
metafizie ynelimiyle ekillenen bu trden kart ve eliik karm ve tezlere, salt akln
atklar (antinomileri) adn verir. rnein evrenin zaman ve uzay asndan bir balangc
vardr tezi (sav) iin de, evrenin zaman ve uzay asndan bir balangc yoktur antitezi
(karsav) iin de, bize ayn oranda makul grnen karmlarda bulanabiliriz. Fakat ne sz
konusu tez ve ne de antitez iin epistemolojik adan meru bir empirik kant sunabiliriz. Ayn
durum evrenin nedeni olabilecek mutlak ve zorunlu bir varlk ya da determinizm ve zgrle
dair bir tartma iinde geerli olacaktr. Kanta gre bu trden metafizik dnceler ve
tartmalar gerek bir bilgiye yol amamakla birlikte, insan yaam ve deneyimi iin pratik ve
ahlaki bir deer tarlar.
206
Uygulamalar
1)
Kantn bilgi felsefesinde yapt devrimin temel zellii nedir?
207
Uygulama Sorular
1)
Transendental ve transendent arasnda nasl bir ayrm yaplabilir? Tartnz.
2)
Transendental estetik neyi inceler? Anlatnz.
3)
Transendental analitik neyi inceler? Anlatnz.
4)
Transendental diyalektik neyi inceler? Anlatnz.
208

Kant ile birlikte bilgi felsefesi ya da epistemoloji felsefe tartmalarn odana iyice
yerlemitir. nsan bilgisi ve deneyiminin nitelii ve snrlarna dair sorgulamalar, Kant sonras
felsefede farkl biim ve ieriklerle srekli ilgi konusu olacaktr. Hem doru bilginin kkeni,
snrlar ve pratik deerini ilgi konusu klan pozitivizm, mantk pozitivizm ve pragmatizmde
ve hem de dnen ve bilen zneyi ilgi konusu klan fenomenoloji ve varoluu felsefelerde
Kantn felsefi dehasnn sonularn grmek zor deildir. En nemli temsilcileri Fichte,
Schelling ve Hegel olan tm bir Alman dealizmi gelenei de Kantn Felsefesi olmadan
dnlemez ve varolamazd.
Bu blmde Kantn epistemoojik devrimi erevesinde epistemoloji ya da bilgi
felsefesinin ilk defa Kant ile birlikte felsefenin temeli haline geldiini grdk. Ardndan bilgi
felsefesini Kantn felsefesinin temel kavramlar erevisinde ele alarak belirttik. Kant ile
birlikte bilgi felsefesi ya da epistemoloji felsefe tartmalarn odana iyice yerlemitir. nsan
bilgisi ve deneyiminin nitelii ve snrlarna dair sorgulamalar, Kant sonras dnrlerin de
ilgi oda haline gelmitir.
209
Blm Sorular
1)
Kantda insan zihninin her trden alg ieriini bilgiye dntrmesinin iki
temel unsuru nedir?
a)
Zaman algs ve tz kategorisi
b)
Duyarlln a priori formlar ve anlama yetisinin transendental kategorileri
c)
Anlama yetisinin transendental dnce belirlenimleri
d)
Entelektel sezgi ve duyarlln a priori kategorileri
e)
Duyu algs ve aklsal sezgi
2)
Kantn Salt Akln Eletirisi adl eserinin transendental estetik blmnde ele
alnan nedir?
a)
Antinomiler
b)
Anlama yetisinin kategorileri
c)
Duyarlln a priori formlar olan uzay ve zaman
d)
zgrlk ve ruhun lmszl
e)
Tanrnn varl
3)
Kant Salt Akln Eletirisinde dnmemiz iin zorunlu ve evrensel bir nitelik
tayan transendental kategorileri hangi blmde inceler?
a)
Transendental Estetik
b)
Transendental Diyalektik
c)
Transendental Sentetik
d)
Transendental Analitik
e)
Transendental Akl
4)
Kant dorudan empirik gereklie dayandrlamayan Tanr, lmszlk,
zgrlk gibi metafizik dnce ve kavramlar ne olarak adlandrr?
a)
Transendental
b)
Duyusal
c)
Fenomenolojik
210
d)
Aklsal
e)
Transendent (akn)
5)
Kantn bilgi felsefesinde bir devrim yaratmasna neden olan gr nedir?
a)
Zihnimizin d dnyaya gre deil, d dnyann zihnimize gre biimlenmesi
b)
zne-nesne, ruh-beden ve zgrlk-zorunluluk benzeri dalizmlerin zm in
ortaya koyduu madde-form birliktelii
c)
yapmas
Kuku yntemi sonucu ulalan dnen zneyi felsefi sisteminin temeli
d)
Doru bilginin elde edilmesinde Tanr dncesinin nemini gstermesi
e)
Varlk ile dncenin zdeliini diyalektik yntemle ortaya koymas
6)
Kantn Salt Akln Eletirisinde eletirilen ve bu eletiri erevesinde snrlar
izilip tanmlanan ey nedir?
a)
zgrlk
b)
Tanr dncesi
c)
Bilgi
d)
Saf varlk
e)
Doa
7)
Salt Akln Eletirisinin Transendnetal Estetik blmnde ele alnan duyarlla
ait iki a priori form nedir?
a)
Nitelik ve nicelik
b)
Tz ve ilinek
c)
Sonsuzluk ve sonluluk
d)
Zorunlu ve olumsal
e)
Uzay ve zaman
8)
Aadakilerden hangisi Kantn belirledii transendental kategorilerden nicelik
kategorisinin elemanlardr?
a)
Gereklik, olumsuzlama, snrlama

211
b)
Tz, neden, karllk
c)
Olanak, varlk, zorunluluk
d)
Doruluk, yanllk, boluk
e)
Birlik, okluk, btnlk
9)
Kant dogmatik uykusundan uyandran empirist filozof kimdir?
a)
Hume
b)
Berkeley
c)
Locke
d)
Hobbes
e)
Bacon
10)
Grsz kavramlar
a)
Berkeley
b)
Descartes
c)
Hume
d)
Leibniz
e)
Kant
bo,
kavramsz
grler
krdr
diyen
filozof
Cevaplar
1) b , 2)c , 3)d , 4)e , 5)a,6)c, 7)e, 8)e, 9)a, 10)e
212
13. ALMAN DEALZM VE HEGEL
213

13.1. Fichtenin znel dealizmi
13.2. Schellingin Nesnel dealizmi
13.3. Schellingin zdelik Felsefesi
13.4. Hegel ve Bilginin Fenomenolojisi
13.4.1. Mantk ve Ontoloji
13.4.2. Doa ve Tin
214

1)
Alman idealizmi balamnda ortaya kan temel bilgi anlaylar ve temel bilgi
kavramlar ve sorunlar nelerdir?
215

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Fichte
Schelling
Hegel
Fichtenin bilgi anlayn
ortaya koyabilmek
Schellingin bilgi anlayn
ortaya koyabilmek
Hegelin bilgi anlayn
ortaya koyabilmek
216
Anahtar Kavramlar
Transendental ben (ego)
znel idealizm
Nesnel idealizm
zdelik
Entelektel gr
zbilin
Alg
Anlk
Akl
Tin
Mutlak idealizm
217
Giri
Kant sonras Alman dealizminin ilk nemli temsilcisi Fichte kendi felsefesini Kantn
Ding an sich kavramn eletirerek oluturur. Dnlebilir fakat bilinemez bir kavram olarak
Ding an sich Kant Felsefesini her trden solipsizm ve znel idealizmden uzak tutan bir snr
kavram ilevi grmekteydi. Fichteye gre bilme yetimizin snrlarn aan bir belirlenimin
bilgimizin ieriini oluturan fenomenlerin zemini olarak dnlmesi, dier bir dile getirile
bilinemez olann bilinebilir olann nedeni olarak dnlmesi kendi iinde bir elikidir.
Fichtenin znel idealizmi asndan tm felsefe, asl mutlak ve akn olan transendental
egonun gereklii zerinde kurgulanmal ve dnlmelidir.
Schellingin nesnel idealizmi asndan doada bilinsiz bir aklsal ve ideal yap ve
ileyi sz konusudur. Bu bilinsiz yap ve ileyi insann aklsal dnme yetisiyle bilince
kavumakta ve tinsel gereklie dnmektedir. Doa grlr ve bilinsiz tin ve tin ise
grlmez ve bilinli doadr.
Kant sonras Alman dealizminin son byk temsilcisi Hegel kendi felsefesini mutlak
idealizm olarak tanmlar. Hegel yalnzca idealist deil ayn zamanda bir rasyonalisttir. Ona
gre insann bilme yetisine bir snr izilemez. Hegele gre doru bilginin gerek kayna
insann aklsal dnme yetisidir. ncesiz ve sonrasz bir tarzda varolan yegne gereklik
dnsel ve ideal gerekliktir.
218
13.1. Fichtenin znel dealizmi

Dncenin ve bilginin tek bir ilkeden, transendental egodan karlmas ve
temellendirilmesi fikri Fichtenin felsefesinin merkezinde bulunur. Fichte kendi felsefesini
Kantn Ding an sich, yani Trkesiyle kendinde ey dncesinin eletirisi ekseninde
oluturur. Kant bilindii zere kendinde eyin dnlebilir ama bilinemez bir varsaym,
varl epistemolojik olarak kantlanamayacak ve bilinemeyecek bir varsaym olduunu
dnr. Kendinde ey znel idealizm ve tekbenciliin (solipsizmin) tuzana dmemek zere
varsaylm bir eydir. Biz alg ieriklerini olduklar gibi, yani dier bir ifadeyle kendinde
eyler olarak deil, yalnzca fenomenler olarak bilebiliriz. Nesneler znelliimizin
transendental form ve kategorileriyle ekillenerek bilinebildikleri iin, kendilerinde olduklar
gibi bilinemezler. Hegelin ifadesiyle Kant iin bilmek aslnda bilmemektir. Biz nesneleri
yalnzca znelliimize grndkleri ve tabi olduklar ekliyle bildiimiz ve znelliimizin
dnda bilemeyeceimiz iin, nesneleri olduklar gibi kendinde bilemeyiz. Bilmek zne ve
nesneyi birlikte gerektirdii ve zne iin iinde olduu srece eyleri kendinde olduklar gibi
bilemeyeceimiz iin, gerek ve hakiki bir bilgiden sz edilemez. Bu durum Kant sonras btn
Alman dealistleri iin Kant Felsefesinin byk bir amazdr.
Fichte gre epistemolojik adan znelliimizi aan bir nesnellik olarak kendinde ey
dncesi, Kantn kendi felsefesinin kavramsal zyle bir eliki iindedir. Byle akn, yani
transendent bir nesnelliin, zihnimizin epistemolojik ieriini oluturan fenomenlerin zemini
olarak dnlmesi, Kant transendental idealizminin snrlar asndan meru deildir. Bilme
yetimizi aan noumenal bir nesnelliin bilgi yetimize ikin fenomenal bir nesnelliin nedeni
olarak dnlmesi, eletirel felsefenin ve transendental idealizmin ruhuna aykrdr. Bilinemez
bir kendindeliin bilinen belirlenimlerin nedeni olarak dnlmesi kabul edilemez. Fichteye
gre nesnellik dnlebilir ve bilinebilir olandr. Nesnelliin epistemolojik balamda bir
aknl sz konusu olamaz. Kendindelik ve aknlk znellik balamnda dnlebilir. Ona
gre insan kendi benliinin dna kamaz. Yalnzca transendental ego bilginin nesnesi
klnamaz ve bu anlamda kendindedir. Ben-olmayan ortaya koyan, bendir. Tm sylenenleri
yle yorumlayabiliriz; tam olarak bir dnce ierii, dier bir dile getirile Kant anlamda
fenomen olmaktan kaan ey, dnen benlik ve znelliin transendental varldr. Fichte
yle bir rnek verir; duvar dnn, duvar dneni dnn, duvar dneni dneni
dnn... Her zaman dnlmeyen bir dnen kalr. Nesne olmay, nesnellii aan, nesneye
aknsal, yani transendental olan bir znellik hep geride kalr. Nesnellikten, empirik
gereklikten ayrmyla ortaya konan znellik ve benlik, empirik znellik ve benliktir. Oysaki
her trden empirik belirlenim ve alg ieriinin gerisinde duran, anlama yetisinin a priori
kategorilerinin taycs olan bir transendental ego (Trkesiyle aknsal ben), tm bireysel ve
tikel ieriinden arndrlm bir znelliin gerekliine iaret eder. Fichte asndan felsefenin
tm ontolojik ve epistemolojik k noktas ve zemini tam da bu transendental egodur.
Ksacas hibir zaman bir alg ya da dnce ierii, bir bilin ierii olmayan ey, zne olarak
znenin kendisidir.
Transendental egodan hareket eden, benden kalkarak ben-olmayan, zneden kalkarak
nesnellii kuran Fichtenin znel idealizmi, bireysel ve empirik bir znellik ve benlii temel
219
almad iin, bir solipsizm ya da Trkesiyle tekbencillik deildir. Fichtenin znel idealizmi,
Berkeleyin var olmay ve nesnellii alg ieriine indirgeyen znel idealizminden farkl bir
ontolojik ve epistemolojik durua iaret eder. Berkeley alglayan zneyi hem tanrsal ve hem de
insani dzlemde kendi ontolojik ve epistemolojik sistematiinin merkezine yerletirirken Fichte
iin sz konusu olan benlik ve znellik tm empirik ieriinden ve bireyselliinden arndrlm
transendental bir benlik ve znelliktir.
Kant felsefesini kendisine k noktas olarak alan Fichte, Kantn birinci eletirisi olan
Salt Akln Eletirisini deil, ikinci eletirisi olan Pratik Akln Eletirisini temel alr. Fichteye
gre insann nasl bir felsefe setii nasl bir kii olduuna baldr. Bu anlamda insan aklnn
pratik ynelimi teorik ynelimini nceler. Bilindii zere Kant Felsefesinde insan akl teorik
balamda varolan empirik gereklikten bamsz bir bilme yetisine sahip deilken pratik
balamda ise akl empirik gereklikten bamsz bir zgr irade ve nedensellie zemin
oluturabilmekteydi. Fichtenin znel idealizmindeyse, insan kendi aklnn otonom ve
transendental yasa koyuculuuna yalnzca pratik deil teorik dzlemde de sahiptir.
Transendental ben hem teorik ve hem de pratik dzlemde bir zgr nedensellik olarak
karmza kar. Fichte bu anlamda kendi znel idealizminde empirik gereklii ve doay
transendental benliin teorik ve pratik ynelii balamnda ikincil bir konuma iter. Doa
insann otonom varl ve zgr nedensellii iin yalnzca bir aratr. ncesiz sonrasz
aklsallk tmyle znel bir zeminde kendisini ortaya koyar ve biimlenir.
13.2. Schellingin Nesnel dealizmi

Nesnel ve znel olann aklsallk temelinde zdelii, fakat mutlak olann ayrmsz
zdeliin bilinemezliine feda edilmesi, nemli bir dier Alman dealisti olan Schellingi
mistisizm ve dinin birincil deeri fikrine yneltir. Schellingin Felsefesi bu balamda ikili bir
adlandrmaya tabi tutulur; nesnel idealizm ve zdelik felsefesi.
Schellingin Felsefesi nesnel idealizm olarak adlandrlabilir, nk Schelling
Fichteden farkl olarak doay ve doal varoluu nemser ve daha ok ciddiye alr. Schelling
Doa Felsefesinde nesnellikten hareketle znellii, meknik gereklikten hareketle organik ve
tinsel gereklii temellendirmeye ve anlalr klmaya alr. Transendental dealizm Sistemi
adl yaptnda ise znellikten, benden hareketle nesnellie ve ben-olmayana gitmekte, bir
bakma Fichtenin kendi felsefesinde yaptn farkl bir dzlemde yenilemektedir. Schelling
iin doa tinin kendini gerekletirme zeminidir. Doa grlr tindir. Tin grlmez doadr.
Doa tinin uykusudur. nsann bilgisi bu anlamda doann kendisine dair bilgisidir. Doada
uyuklayan, bilinsiz bir dsallk formunda varolan aklsal ve ideal yap insann varlyla
bilinli bir aklsallk ve idealizme dnr. Schelllingde tinsellik aklsal ve ideal olana iaret
eder. nsann doada hkm sren aklsal yasallk ve ileyiin bilincine varmas, ayn zamanda
insann bilgilenme ya da bilgi edinme srecidir. Bu balamda Schellingin nesnel idealizmi
asndan doadaki nesnelliin bilinsiz bir ideal ve ussal yaps olduunu varsaymadan,
dnmenin, bilimsel bir aratrma ve deneyimde bulunmann bir anlam yoktur. Aklsal bir
yap ve z tamayan bir eyi aklmzla kavramaya almak, beyhude ve yararsz bir aba
olacaktr. Aklsal ve ideal varolu hem znellik ve hem de nesnellik balamnda sz konusudur.
220
13.3. Schellingin zdelik Felsefesi

Schellinge gre insann aklsal dnme yetisi temelde analitik bir ileyie sahiptir.
nsan bu analitik zeksyla rnein zneyi nesneden, doay tinden, fenomeni numenden,
zorunluluu zgrlkten, iyiyi ktden ayrr ve birbirinden yaltr. Bu kart ve farkl
belirlenimler arasndaki ayrm mutlak ve almaz bir tarzda ele alnr. Oysaki Schellingin
zdelik Felsefesine gre mutlak olan ayrm ve farkllk deil, zdeliktir. Bu mutlak zdelik
kavramsal akl yrtmeyle deil, ancak entellektel bir gr ya da sezgiyle duyumsanabilir ve
bilinebilir.
Burada mutlak zdeliin her trden akl yrtme srecini atn, tm ayrmlarn
kendisinde yittii bir zdelie iaret ettiini syleyebiliriz. Schelling mutlak zdelii bir nevi,
Parmenidesin ayrmsz ve kendi kendisine zde varl ve Plotinosun varolan tm ayrmlar
ve akl aan Biridir. Nasl ki Parmenides ve Plotinosda mistik eler ve dinsel tonlama sz
konusu ise, Schellingte de mistik elerle bezeli bir dinsellik alan sistemin zirvesinde
bulunur. Hegel yakn arkada olan Schellingin bu mutlak zdelik anlayn kyasya
eletirmitir. Hegel iin felsefe epistemolojik balamda sentetik zekdan vazgeemedii gibi
analitik zekdan da vazgeemez. Felsefi hakikat ve mutlak asndan zdelik kadar ayrm da
nemlidir ve vazgeilmez bir deer tar.
13.4. Hegel ve Bilginin Fenomenolojisi

Hegelci mutlak idealizm, sonlunun hakiki bir varl yoktur eklinde ifade edilen bir
epistemolojik ve ontolojik zemine oturur. Yukarda Hegelin Schellingin mutlak zdelik
fikrini eletirdiini sylemitik. Hegel Tinin Fenomenolojisinin nsznde Schellingin
mutlak zdelik anlaynn yetersizliini dile getirmek iin geceleri btn inekler siyahtr
der. Hegele gre ayrm ve kartlk iermeyen bir zdelik soyut ve ieriksiz bir zdeliktir.
Felsefi dn balamnda byle soyut ve bo bir zdelik yalnzca dolaysz balang
asndan bir deer tar. Felsefi dn ve bilginin asl ve son erei ise, somut ve ierikli bir
zdeliktir. Somut zdelik tm ayrmlarn silindii, tm ayrm ve farkllklardan arndrlm
soyut bir zdelik deildir. Bu balamda soyut zdelik fikri yalnzca epistemolojik adan
sorunlu bir baka deil, etik ve politik adan da sorunlu bir baka iaret eder. zdelik ve
birlik adna tm ayrmlarn yadsnmas, farkl ve kart belirlenimlerin dinamik ve sistematik
birlik ve zdeliine iaret eden somut btnl kavramamza hizmet etmez. Tm ayrmlarn
tesinde mutlak bir zdelik yoktur. zdelik ve ayrm biri dierini gerektiren zorunlu bir
btn olutururlar.
Alg ve dncelerimizin ieriini oluturan farkl ve kart belirlenimlerin sonsuz
evrensel varoluun aklsal ve sistematik btnl iinde kavranmas, felsefi dnce ve
bilincin birincil zelliidir. Hegele gre mutlak doruluk ve bilgi ancak kavramsal dnce ve
akl yrtme yoluyla mmkndr. Bu anlamda mutlak doruluk sistematik, yntemli ve aklsal
bir btnln addr. Hegelin Tinin Fenomenolojisi adl yapt, sradan bilinten felsefi
bilince geliim srecinin kavramsal anlatm olarak da okunabilir. nsan bilinci, zaman ve
mekn balamnda dolaysz balang olan duyarllktan daha dolayml olan alg, anlk, akl ve
221
tine doru fenomenolojik yolculuu boyunca, kendi gerekliini ve doruluunu daha fazla
kavrar. Hegele gre bilgi ve ona bal olarak insann bilin durumu, birbirlerinden bamsz ve
soyut grnen sonlu bilin ieriklerini aklsal bir zorunlulukla birbirine balamamza kout bir
geliim seyri izlerler. nsan ilkin empirizmin iddialarna uygun bir ekilde duyarlln ve
algnn ieriklerine odaklanr. Empirik dnyann sonlu belirlenimlerinin kendi yaltlmlk ve
soyutluklar iinde anlalp bilinemeyeceklerini ayrt eden insan, kendi anlama yetisinin
kavramlaryla bu sz konusu belirlenimleri birbirine balamaya ve anlamaya alr. Daha
sonra anlama yetimizin ieriini oluturan tm farkl ve kart kavramsal belirlenimlerin
kendilerinin de anlalmas gerektiini farkeden bilin, aklsal dn balamnda yntemli ve
sistematik bir btn oluturmaya ynelir. Tinin Fenomenolojisinde son aama tindir ve tin
akln doru ve hakiki zbilinci olarak ortaya kar. Tin akln kendisini asl varlk ve doruluk
olarak kavramasna ve bu dorultuda bir kltr oluturmasna iaret eder.
13.4.1. Mantk ve Ontoloji

Hegel Tinin Fenomenolojisinde duyarll balang alarak bilgi ve bilin fenomenini
ele alrken Mantk Biliminde (Wissenschaft der Logik) ise felsefi dnceyi ve onun en soyut
ve dolaysz balangcn ele alarak kendi ontolojik ve epistemolojik savlarn temellendirmeye
alr. Yukarda da dile getirdiimiz zere Hegele gre bireysel ve tikel gerekliin, sonlu
belirlenimlerin doru ve kalc bir varlklar yoktur. Bir mutlak idealist olarak Hegel iin, doru
ve kalc bir tarzda varolanlar dnceler ya da kavramlardr. Fakat Hegelci mutlak idealizm
asndan kavramlar varolan empirik gereklie akn bir gereklik olmadklar gibi,
birbirlerinden yaltk ve soyut evrensel formlar da deildirler. ncesiz ve sonrasz varln
dnsel ve ideal olduu konusunda Hegel Platon ile hem fikirdir. Bu anlamda Hegel
Parmenidesin dnce ve varlk zdeliini savunur. Fakat bu zdelik ayrmlar ve
farkllklar yadsyan bir zdelik deildir. Parmenidesin ar varlk ve dncesine kart
olarak, dnce ve varlk her trden kartlk, ayrm, eliki ve oluu ierirler.
Hegel mantnda Herakleitoscu diyalektik ve olu fikrini temel alr. Hegele gre
analitik dnn farkl ve kart belirlenimler arasnda yapt tm ayrmlar, yalnzca birer
ayrma deil ayn zamanda onlar kavramamza ve bilmemize elveren bir zdelie iaret
ederler. Buradaki zdelik herhangi bir belirlenimin kendi kendisine soyut, biimsel ve
totolojik bir tarzda zde olmas deildir. Hegelci diyalektik asndan herhangi bir reel ya da
dnsel zdeliin kendi kendisine zde olmas, sonsuz evrensel doruluu kavramamzn
zorunlu fakat yetersiz bir admdr. Bilgi ve bilin ann a olduuna dair totolojik dnceyi
srekli papaan gibi tekrarlamakla yetinemez. rnein Hegele gre birin bir olduunu
sylemek her ne kadar doru bir saptama olsa da, somut ve ierikli bir bilgi ve tanm olmaktan
uzaktr. Bir bir olarak ok olmayandr ve okluk olmadan dnlemeyen ve
varolamayandr. Ksacas bir olarak birin hem dnsel ve hem de reel varl okluk
olmadan dnlemez ve varolamaz. Dnlr ve duyulur olann, ideal ve empirik gerekliin
doruluklar bu anlamda zdetir.
Hegelin Mantk Bilimi bu Harekletoscu diyalektiin modern ve gelimi versiyonu
olarak, ar varlk dncesini balang olarak alr. Varlk olarak varlk ya da ar varlk, en
222
genel ve soyut dnce belirlenimi olarak, tm ierik ve belirlenimden soyutlanm evrensel

varlk dncesidir. Hegel Mantk Biliminde epistemolojik balamda ok zorlu bir abaya
giriir. Soyut ve evrensel varlk dncesinden hareketle, mantksal bir zorunlulukla
temellendirilmi bir diyalektik akl yrtme sreciyle tm dier kavramlar karmaya ve
birbirine balamaya alr. Mantk Bilimi bize her trden dnce belirlenimin, dinamik ve
diyalektik bir mantksal karm srecinde felsefi bir derinlik ve bilgiye dntrlebileceini
syler.
13.4.2. Doa ve Tin

Doa Felsefesi ve Tin Felsefesi Hegelin Felsefi Bilimler Ansiklopedisinin Mantk
Biliminden sonra gelen iki ana blmdr. Hegel Mantk Bilimini tanrnn evreni
yaratmadan nceki hali olarak tanmlar. Fakat bu ifadenin ve yaratm fikrinin Hegelci mantk
asndan metaforik ve tasarmsal olduunu, gerek bir bilgi deeri tamadn unutmamak
gerekir. Hegelin Tanrs metaforik ve tasarmsal bir Tanr deildir; Tanr varolan doal
gerekliin tesinde reel bir varlk, yani mekn ve zamanda iinde bir empirik ve maddi
gereklik olarak dnlmez. Tanr saf ve ar dnme olarak Mantksal dea ya da Logosdur.
Tanrnn tam da ar dnsel, ideal ve tinsel varl onu ncesiz ve sonrasz tzsel varlk klar.
Maddi bir gereklik olarak kurgulanan ve dnlen bir tzsel varlk, ilineksel ve sonlu
klnm bir varlktr. Hegel bu mantktan hareketle, doann, fiziksel varoluun Mantk
Biliminde ele alnm dnsel kategoriler ve ilikilerin dlam ve empirik olarak
gereklemi hali olduunu dile getirir. Tanrsal ve tzsel varlktan doaya gei zaman ve
mekn iinde bir gei deil, saf dnsel ve mantksal bir geitir.
Doa Felsefesi meknn ve zamann bir analizinden hareket ederek, srasyla meknik,
fiziksel, kimyasal ve organik doann incelemesine geer.
Herbir aama bir sonrakinin zeminini oluturur ve onda dolaymlanm olarak ierilir.
Dier bir dile getirile hem ontolojik ve hem de epistemolojik balamda meknik olmadan
fizik, fizik olmadan kimya, kimya olmadan organik gereklik ve biyoloji dnlemez ve
varolamaz. Btn bu gereklik ve bilgi alanlar birbirlerine isel bir ileyin zorunluluuyla
balanrlar. Hegelin Tin Felsefesi organik doann zerinde biimlenir. nsan aklsal dnme
yetisine sahip organik varlk olarak, henz doann uzants olarak varolan bir znel tinsellik ya
da bilinli aklsallktan, varolan nesnellii kendi aklna ve bilgisine uygun olarak biimlendiren
bir nesnel tinsellie ve oradan da kendi aklsallnn tzsel doasn kavrad mutlak tinsellie
doru evrilir. Tin Felsefesinde de her bir e-aama bir sonrakinin zorunlu zeminini oluturur.
Hegel Mutlak Tin alt bal altnda insann sanatsal, dinsel ve felsefi bilincinin yaratmlarn
ele alr ve inceler.
223
Uygulamalar
1)
Fichtenin felsefesi neden znel idealizm olarak tanmlanabilir?
2)
Schellingin nesnel idealizminin ana savlar nelerdir?
3)
Hegel neden kendi felsefesini mutlak idealizm olarak tanmlamtr?
224
Uygulama Sorular
1)
Kantn transendental idealizmi asndan nem tayan Ding an sich kavramn
Fichte nasl eletirmitir?
2)
Hegelin felsefe sisteminin ana blm olan mantk bilimi, doa ve tin
felsefelerini ierik asndan ksaca tantnz?
225

Kantn transendental idealizmini balang noktas olarak alan Alman idealistlerinin en
nemli temsilcileri Fichte, Schelling ve Hegeldir. Fichtenin idealizmi znel, Schellinginki
nesnel ve Hegelinki mutlak idealizm olarak tanmlanabilir.
Fichtenin znel idealizmi transendental egoyu, Schellingin nesnel idealizmi doann
ve tinin aklsal bir yap ve ileyi balamndaki zdeliini ve Hegelin mutlak idealizmi ise
dnsel ve ideal olann mutlak varl fikrini temel alr. Alman dealizmi evrensel varoluu
tutarl ve btnlkl bir tarzda kavrama abasyla kendisinden sonraki felsefi dn
derinden etkilemitir.
Dersimizin bu 13. blmnde Alman dealizminin nemli temsilcisi olan Fichte,
Schelling ve Hegelin bilgi kavraylar, felsefeleri erevesinde, retilerinin temel kavramlar
dorultusunda ele alnp incelenmitir.
226
Blm Sorular
1)
Kant sonras Alman dealizminin ilk nemli temsilcisi olan ve felsefesini
Kantn ding an sich kavramn eletirerek oluturan filozof kimdir?
a)
Hegel
b)
Reinhold
c)
Fichte
d)
Schelling
e)
Hamann
2)
Fichtenin felsefi yaklam aadaki klardan hangisinde doru verilmitir?
a)
znel idealizm
b)
Skeptisizm
c)
Nesnel idealizm
d)
Empirizm
e)
Mutlak idealizm
3)
Fichteye gre tm felsefenin zerine kurulaca zemin nedir?
a)
Soyut Mutlak
b)
zbilin
c)
Duyusal gereklik
d)
Doa
e)
Transendental ego (ben)
4)
Hegele gre doru bilginin kayna nedir?
a)
Duyusal sezgi
b)
Aklsal sezgi
c)
Anlama yetisi
d)
Bilin
227
e)
Aklsal dnme yetisi
5)
Schelling hangi eserinde znellikten hareketle nesnellie ilerler?
a)
Doa felsefesi
b)
Salt Akln Eletirisi
c)
Tinin Fenomenolojisi
d)
Transendental dealizm Sistemi
e)
Bilginin Arkeolojisi
6)
Transendental ben karsnda doay ikinci konuma yerletiren filozof kimdir?
a)
Schelling
b)
Fichte
c)
Jacobi
d)
Schulze
e)
Hegel
7)
Aadaki ifadelerden hangisi Hegelin Tinin Fenomenolojisinin nsz
ksmnda Schellingin mutlak zdelik fikrine ilikin eletirisini ortaya koyar?
a)
nsan hereyin lsdr
b)
Sonlunun hakiki bir varl yoktur
c)
Geceleri tm inekler siyahtr
d)
Anlamak iin inanyorum
e)
Grsz kavramlar bo, kavramsz grler krdr
8)
Hegele gre mutlak doruluk ve bilgi nasl mmkndr?
a)
Duyusal sezgi yoluyla
b)
Kavramsal dnce ve akl yrtme yoluyla
c)
Anlama yetisinin transendental kategorileri yoluyla
d)
Aklsal sezgi yoluyla

228
e)
Duyusal alg yoluyla
9)
Hegel hangi eserinde duyarll balang alarak bilgi ve bilin fenomenini ele
a)
Tinin Fenomenolojisi
b)
Mantk Bilimi
c)
Doa Felsefesi
d)
Tin Felsefesi
e)
Hukuk Felsefesi
10)
Hegel Mantk Biliminde neyi balang olarak alr?
a)
Ar varlk
b)
Olu
c)
Bakas iin varlk
d)
Kendisi iin varlk
e)
Belirlenimli varlk
alr?
Cevaplar
1) ac, 2)a , 3)e , 4)e , 5)d, 6)b, 7)c, 8)b, 9)a, 10)a
229
14. HEGEL SONRASI FELSEFEDE BLG ANLAYILARI
230

14.1. Marksizm
14.2. Pozitivizm ve Mantk Pozitivizm
14.3. Pragmatizm
14.4. Postmodernizm
231

1)
Hegel sonrasnda ortaya kan felsefe akmlarnn bilgi anlaylarnn temel
kavram ve konular nelerdir?
232

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Marksizmin Bilgi Anlay
Marksist bilgi anlayn

ortaya koyabilmek

Pozitivizm, ve Mantk
Pozitivizm
Pozitivizm, ve mantk
pozitivizm gibi felsefi
akmlar kapsamnda gelien
bilgi anlayn ortaya
koyabilmek

Pragmatizm
Pragmatist bilgi anlayn

ortaya koyabilmek

Postmodernizm

Postmodernist bilgi
233
Anahtar Kavramlar
Marksizm
Pozitivizm
Mantk pozitivizm
Pragmatizm
Potmodernizm
234
Giri
Bu blmde Modern Felsefenin son byk sistem filozofu olan Hegelden sonraki baz
felsefi akmlarn bilgi anlaylar ele alnacaktr. lk olarak Hegel ve Hegelci Felsefenin soldan
bir eletirisi olarak karmza kan Marksizmden sz edilecektir. Marksizme gre insanin
bilgisi ve btn bilinli faaliyeti ve emei, tarihsel sre boyunca varolan retim g ve
ilikileriyle biimlenir ve oluur.
Pozitivizm ya da Trkesiyle olguculuk iin doru bilginin kayna ve zemini, teolojik
ve metafizik varsaymlara gereksinim duymadan olgular yine dier olgularla aklamaktr.
Olgusal gereklie akn bir gereklik varsaymak ve teolojik ya da metafizik bir nitelikli byle
bir akn gereklikten hareketle dnce ve bilgi oluturmak, insan epistemolojik ve toplumsal
adan yanlgya srkler.
En nemli temsilcileri Peirce, James ve Dewey olan Pragmatizm iin doru bilginin
biricik kayna ve lt pratik yaam asndan oluturduu olumlu etkiler ve sonulardr. Bu
anlamda pragmatist dnrler asndan tm teorik abalarmz ancak pratik adan bir deer
tad srece bir bilgi deeri tar.
Postmodern Felsefe ise genel olarak Modern ve Aydnlanmac Felsefenin zne, nesne,
sistem, doruluk, evrensellik benzeri kavramlarna eletirel yaklar. Postmodern dnrler
Marksizmden farkl olarak akln ve bilimin kimin hizmetinde olduunu deil, genel olarak
akln ve bilimin zn ve neliini sorgular ve kuku konusu klarlar.
235
14.1. Marksizm
Nasl ki Platon, Aristoteles, Descartes, Locke ya da Kanttan sonra felsefe tam da bu
filozoflarn dnsel miras zerinde ekillenmi ise, Hegel sonras felsefe de onun mirasn
gzard ederek anlalamaz. Hegel sonras felsefenin genel olarak Hegelci Felsefeye bir tepki
olarak gelitii dile getirilebilir. Bu blmde Hegel sonras felsefeler balamnda zellikle
Marksizm ve Post-modernizme deinilecektir. Pozitivizm ve pragmatizme, felsefi akmlar ve
retiler blmnde ele alnm olduklar iin, bu blmde ksaca deinilecektir.
Bu blmde ilk olarak Marksizme deineceiz. Marksizm Hegelci idealizmin
materyalizmi temel alan politik bir eletirisi olarak ortaya kar. Marksizm bir ynyle modern
felsefenin ve onun doruu olarak deerlendirilen Hegelci Felsefenin yine modernist ve
aydnlanmac eletirisi olarak da okunabilir. Bu sz konusu sol eletiri, modernist ve
aydnlanmac felsefenin aklsal dnme ve deneysel aratrmay temel alan iyimser ve
devrimci yneliine katlmakla beraber, felsefi idealizm ve liberalizmin toplumsal gerekliin
snfsal doasna ilgisiz ve stten bakan tavrn ideolojik bulur.
Marksizmin kurucular Marx ve Engels, toplumsal gereklii maddi olarak devam
ettiren ve biimlendiren eyin, asl olarak toplumun ekonomik retim g ve ilikileri olduunu
savunurlar. Bu anlamda retim g ve ilikileri bir toplumsal gerekliin alt yapsn
olutururlar. Buna karlk bir toplumun st yapsn ise politik, hukuki, dinsel, bilimsel ve
felsefe gibi ideolojik ve tinsel kurumlar ve gereklikler oluturur. Tpk tz ve ilinek ilikisine
benzer bir ekilde, alt yap st yapy belirler. Engels alt yap ve st yap arasndaki ilikinin tek
yanl ve diyalektii dlayan bir iliki olmad konusunda bir uyar bulunmakla birlikte, son
kertede belirleyici olann maddi retim ilikileri olduunu dile getirir. Bu balamda Marksizm
iin, insann kendine ve doaya dair bilinci ve tinsel yaratmlar, toplumsal adan maddi ve
ekonomik varoluu ve iliki tarzlaryla biimlenir ve geliir. Marksizm asndan bilgi insann
toplumsal varoluunun bir izdmdr. Dnsel ve tinsel yaratmlarmz maddi yaamn
snfsal ilikileriyle dolayml bir konumlan ve ilevsellik iinde anlalr ve tanmlanabilirler.
Filozoflarn dnceleri de iinde bulunduklar toplumsal konumu merulatran, varolan
toplumsal ilikileri idealize eden ya da varolan gereklii dntren ve deitiren bir ynelii
sahip olabilir. Marksizm asndan yalnzca ikinci yneli nesnel ve bilimsel bir dn ve
felsefenin zemini olabilir, nk imdiye dein varolan toplumsal ilikiler maddi ve manevi
eitsizlikler zerine kurulu bir dizi ideolojik yanlsamann bilgi ve hakikat olarak sunulmasnn
tarihidir. Felsefenin ncelikli grevi bu ideolojik yanlsama ve egemenlik alann deifre etmek
ve insan epistemolojik ve ontolojik balamda zgrletirmek olmaldr.
Bu balamda Marksizmin bir bilgi sosyolojisi ve toplumsal bir epistemoloji olarak
okunmas Frankfurt Okulunun belirgin bir zellii olarak karmza kar. Adorno,
Horkheimer ya da Marcuse gibi Frankfurt Okulu dnrleri sosyoloji ve felsefeyi
harmanlarlar ve felsefeyi varolan toplumsal ilikilere dair bir zmleme ve yorumlama
etkinlii olarak ele alrlar.
236
14.2. Pozitivizm ve Mantk Pozitivizm

Daha nce Pozitivizmden (olguculuk) sz ettiimiz iin burada ksaca deineceiz.
Grnr ve llebilir olann felsefi dn asndan balang noktas olarak alnmas,
pozitivizm asndan temel ilke olarak karmza kar. Klasik pozitivizm ya da dier bir dile
getirile olguculuk, Auguste Comteun (1798-1850) kurucusu olduu bir felsefi retidir.
Bilindii zere Comte insanln zihinsel geliimini dneme ayrr; teolojik, metafizik ve
pozitif dnemler. Bu balamda Comte iin insan bilinci tm teolojik ve metafizik aklama
modelleri ve kurgulardan arndrlmaldr. Varolan olgusal gereklik yine yalnzca alglanabilir
ve llebilir olgularla aklanmal ve bilinmelidir. Olgular olgularn kendisini aan teolojik ve
metafizik bir gereklie dayanarak bilmeye almak, insan bilimsel ve politik yanlglara
srkleyen beyhude bir abadr.
Klasik pozitivizmin devam saylabilecek Mantk pozitivizmin en nemli temsilcileri
arasnda Moritz Schlick, Otto Neurath, Rudolf Carnap, Kurt Gdel, Hans Reichenbach, Alfred
Jules Ayer ve Alfred Tarskinin adlar saylabilir. Genel olarak Mantk Pozitivizm iin
felsefe, metafizik hezeyanlardan arndrlmal, pozitif bilimlerin gereklie ilikin
nermelerinin mantksal analizine indirgenmelidir. Bu anlamda onlar Hegelci felsefede
doruuna ulaan speklatif felsefe anlayn kyasya eletirirler. Gzlemlenebilir olgulara
dayal bilimsel nermeler dndaki tm felsefi nermeler ve akl yrtmeler gerek bir
anlamdan yoksundurlar ve ciddi bir felsefi dn ve analizin konusu olamazlar.
14.3. Pragmatizm
Pragmatizmin en nemli temsilcileri Charles Sanders Peirce (1839-1914), William
James (1842-1910) ve John Deweydir (1859-1952). Pragmatizme gre bir dncenin bilgi
deeri, pratik deeriyle llebilir. Epistemolojik ve etik adan insan dnce ve bilgisinin
deerini pratik yaamdaki sonular asndan deerlendiren bu kuram, liberal demokrasinin
baz temel deerleriyle de uyumludur. Bu balamda pragmatizmin liberal demokrasiyle birlikte
maksimum yarar ve ounluun ilgilerini gzetmenin toplumsal huzur ve refahn art
asndan nemli olduunun altn izer.
Pragmatizm nemli temsilcilerinden Peirce iin insan dncesi ve bilgisinin btn
ilevi eylem alkanlklar retmektir. Dncelerimizin yalnzca pratik sonular asndan bir
epistemolojik deeri sz konusudur. Ona gre herhangi bir tinsel ya da maddi belirlenime dair
dncelerimiz, sz konusu belirlenimin deneyimimiz asndan etkilerine dair
dncelerimizdir. Algmz asndan bir etki ve deer tamayan bir eyin bizde bir dnce
oluturmas olanakl deildir. Epistemolojik adan doruluu belirleyen ey, somut yaam
deneyimindeki anlamlardr. Bu anlamda doruluk her zaman iin zeminini bireysel, empirik ve
pratik gereklikten alr.
Pragmatizmin bir dier temsilcisi James gre doruluk dncelerimizin gereklikle
badamasndan daha oudur. Her ne kadar doruluu ve dolaysyla bilgiyi belirleyen ey,
dncelerimizin somut gereklie uygunluu olsa da, doruluun ve bilginin sonu veren bir
zellii ve pratik bir deeri de olmaldr. Tek ve mutlak bir doruluk yoktur, farkl doruluklar
237
vardr. Jamese gre doru dncelerimizin, bilgi deeri tayan dncelerimizin pratik
deeri varken yanl dncelerimizin pratik bir deeri yoktur. Bu anlamda Jamese gre dinsel
ve metafizik dncelerimizin doruluk deerleri de pratik deerleriyle llebilir. rnein
Tanrnn varlna dair bir inancn doruluu ya da yanll byle bir inancn yaammz
olumlu ya da olumsuz etkileme gcne bal olacaktr.
Pragmatist filozoflardan Deweyin felsefi abas arasalclk bal altnda da
toplanabilir. nsan bilgisini temel olarak pratik sorunlar zmeye yarayan bir ara olarak
dnen Dewey, tpk dier pragmatist dnrler gibi, doruluun topluma yararl ve bu
anlamda nesnel bir ey olduunu dnr. Bir bilginin doruluu ancak onun pratik
sonularyla llebilir. Yalnzca insann gerek sorunlarn zen, zebilen dnceler bir
doruluk ve bilgi deeri tarlar.
Dewey bir sorunu zmenin aamalarn yle sralar: a) ncelikle sorunu gzlendikten
sonra belirgin ve belirleyici niteliklerini saptamaya almak, b) sorunu paras olduu btn
gz nne alarak daha derinlemesine dnmek, c) sorunun zmyle ilgili ipular saptamak
ve varsaymlar oluturmak, d) varsaymlarn geerliliini gemi deneyimlerimizin nda
dnmek, e) bu sz konusu varsaym ya da varsaymlarda dile gelen zmleri pratie
uygulayarak sonularn saptamak.
Grld zere btn pragmatist dnrler bilgi fenomenini olas pratik deeri ve
etkileri asndan ele alp zmlerler.
14.4. Postmodernizm
Modernist okunun d, modernist byk anlatlar ve metafizik sistemlerin gzden
dmesi, kendi eksikliini ve snrlarn bilen, nesnellii tmyle kendi znelliine
indirgemeyen bir bilgi felsefesi anlaynn douu, postmodern olarak adlandrlan felsefi
iklimin karakteristik zelliklerindendir.
Postmodernizm terimindeki post szcnn Trke karl sonras ve/veya tesi
olarak ifade edilebilir. Bu anlamda postmodern durum modern sonras bir toplumsal ve kltrel
ortama iaret eder. Descartes ile balayan ve Hegel ile doruuna ulaan Modern Felsefenin en
nemli temsilcilerinde sz konusu olan tarihsel adan ilerlemeci grler, insan aklnn yaratc
gc ve sorun zc doasna dair derin ve sarslmaz bir iyimserlik, Bat kapitalizmin tarihsel
sre boyunca yaratm olduu sorunlar ve dkrklklaryla birlikte sorgulanmaya
balanmtr. Postmodern felsefi anlayn iine dahil olmamakla birlikte, Modern ve onun
nemli bir bileeni olan Aydnlanmac Felsefenin ideallerini ak ve sert bir ekilde eletiren ilk
filozoflardan biri Friedrich Nietzschedir. Nietzscheye gre modern ve aydnlamac
filozoflarda egemen olan aklsallk vurgusu ve ilerlemeci iyimserlik dncesi olsa olsa bir
temenni ve yanlgdan ibarettir.
Modern Felsefede egemen olan aklsal ve iyimser bilgi anlayna ve liberal dnce
iklimine kar politik anlamda ilk ciddi kar k ise, Marx ve onun ad ve grleri etrafnda
ekillenmi olan Marksizmden gelmitir. Marx ve onun takipileri asndan insann toplumsal
238
sorunlarn zmesi iin kendi akln ve yaam deneyimini kullanmas olduka anlalr ve
gerekli bir durumdur. Bu anlamda insann modern ncesi bir dneme geri dnmesi ve mitoloji
ve dinden kaynaklanan baz inanlara bavurmas bir zm oluturamaz. Genel olarak
Marksizm asndan da Aydnlanmac Felsefenin insann aklsal dnme yetisine dayal
iyimserlii paylalr. Buna karlk Marksizm asndan sorun insan akl ve emeini tekeline
alan ve kendi snfsal karlar iin smrp ynlendiren kapitalist retim ilikileri ve genel
olarak bu sz konusu ilikiler balamnda biimlenen kapitalist toplumdur.
Bu anlamda Marksizm temel olarak, Modern ve Aydnlanmac Felsefelerin aklsal
ilerleme ve doru bilgi ideallerine deil, bu sz konusu felsefelerin kapitalizme zg toplumsal
ilikilerin yaratt sorunlar saptayamayan ideolojik durularna kar bir eletiri
gelitirmekteydi. Postmodern adn gerek anlamda hak edebilecek bir felsefi dn iklimi,
asl olarak kinci Dnya Savann Bat toplumlarnda yaratt yknt ve umutsuzluktan
beslenmitir denilebilir. Modern ve Aydnlanmac dnrlerin insan aklna ve tarihsel
ilerlemeye dair iyimserlikleri, iki dnya savann yaratt ykm ve kaos ortamnda insan akl
ve bilimlerin zsel ve kktenci bir eletirisine ynelmitir. Yukarda da dile getirdiimiz zere
Marksizm akln ve bilimlerin kime ve neye hizmet ettiinin toplumsal ve politik bir eletirisine
odaklanmken postmodern dnr ve filozoflar akln ve bilimlerin zne ve neliine ynelik
daha kktenci bir eletiriyle karmza karlar.
ou kendisini byle adlandrmasa da nemli postmodern dnr ve filozoflara rnek
olarak Jean Franois Lyotard, Jean Baudrillard, Gilles Deleuze, Paul Feyerabend, Michel
Foucault, Jacques Derrida ve Richard Rotryin adlar verilebilir. Ad saylan tm bu dnrler
Modern ve Aydnlanmac Felsefenin zne, nesne, akl, sistem, bilgi, bilim, doruluk, birlik,
btnlk, evrensellik gibi baz temel kavramlarna kar eletirel ve ironik bir yaklam ve
mesafe iinde bulunurlar.
239
Uygulamalar
1)
Hegel sonras felsefe akmlarnn ortaya koyduu temel bilgi kavraylarn ve
bunlara ilikin ortaya konulan nerilerini zetleyiniz.
240
Uygulama Sorular
1)
biimlenir?
Marksizm asndan insann tm dnsel ve bilimsel faaliyeti neye gre
2)
Pozitivizmin temel epistemolojik sav nedir?
3)
Pragmatizm asndan teorinin pratik iin olduu sylenebilir mi? Neden?
4)
Postmodern felsefenin modernizme ynelik temel eletirileri nelerdir?
5)
Marksizm ve postmodernizmin modernizm eletirilerindeki temel fark nedir?
241

Hegel sonras felsefelerin Hegelin sistematik ve speklatif (kurgul/kurgusal) nitelikli
felsefesine bir tepki olarak farkl felsefi ynelimlere sahip olduklar sylenebilir. Marksizm
insann tm dnsel ve bilisel faaliyetinin toplumsal retim g ve ilikileriyle biimlendiini
ileri srer. Pozitivizm (olguculuk) olgular yine olgularla aklamay kendi epistemolojisinin
temel ilkesi olarak sunarken her trden akn gereklii ve bu balamda teolojik ve metafizik
kurguyu olumsuzlar ve yadsr. Pragmatizm ise bilginin doruluk deerini pratik deerine
balar. Postmodernizm ise Modern Felsefenin birlik, btnlk, doruluk, evrensellik, sistem ve
nesnellik gibi kavramlarna eletirel ve ironik bir yaklam iindedir. Postmodernist dnce
modernizmin iyimser aklclna ve evrensel sistem dncesine katlmaz.
Hegel sonras felsefedeki bilgi kavraylarn ele aldmz bu son blmde, ncelikle
genel hatlaryla Marksist bilgi kavrayn rendik. Ayrca Hegel sonras felsefi hareketler
olarak pozitivizm, mantk pozitivizm, pragmatizm ve postmodernizm ile bu felsefi grler
erevesindeki bilgi kavraylarn da bu blmde ksaca tandk.
242
Blm Sorular
1)
Hangi felsefi dnce akm insan bilgisinin ve btn bilinli faaliyet ve
emeinin tarihsel sre boyunca varolan retim g ve ilikileriyle biimlenip olutuunu ileri
srer?
a)
Pozitivizm
b)
Skeptisizm
c)
Post-modernizm
d)
Marksizm
e)
Pragmatizm
2)
Doru bilginin kayna ve ltn pratik yaam asndan oluturduu olumlu
etki ve sonulara balayan felsefi dnce akm hangisidir?
a)
Pragmatizm
b)
Dogmatizm
c)
Marksizm
d)
Pozitivizm
e)
Empirizm
3)
Aadakilerden hangisi Pragmatizmin temsilcilerinden biridir?
a)
Auguste Comte
b)
Dewey
c)
Nietzsche
d)
Marks
e)
Hegel
4)
olabilir?
Marksizm asndan nesnel ve bilimsel bir dnn ve felsefenin zemini ne
a)
Transendental ben
b)
Doa yasalarnn ortaya koyulmas
c)
Evrensel ve zorunlu ahlaki deerler

243
d)
Zihnimize ait transendental dnce belirlenimleri
e)
Varolan gereklii dntren ve deitiren bir yneli
5)
Grnr ve llebilir olann felsefi dn asndan balang noktas olmas
gerektii temel ilkesini ileri sren pozitivizmin kurucusu kimdir?
a)
John Dewey
b)
Peirce
c)
Auguste Comte
d)
Horkheimer
e)
Willia James
6)
Aadaki filozoflardan hangisi klasik pozitivizmin devam saylabilecek
Mantk pozitivizmin temsilcilerinden biridir?
a)
Adorno
b)
Rudolf Carnap
c)
Engels
d)
Charles Sanders Peirce
e)
Herbert Marcuse
7)
Felsefi abas arasalclk ad altnda da toplanabilecek olan pragmatist
dnr aadakilerden hangisidir?
a)
John Locke
b)
William James
c)
Alfred Tarski
d)
John Dewey
e)
Kurt Gdel
8)
deildir?
Aadakilerden hangisi Postmodern dncenin eletirdii kavramlardan biri
a)
Doa
b)
zne
244
c)
Akl
d)
Sistem
e)
Doruluk
9)
Aadakilerden hangisi postmodern filozoflardan biri deildir?
a)
Jean Baudrillard
b)
Michel Foucault
c)
Jacques Derrida
d)
Jean Franois Lyotard
e)
Jean Jacques Rousseau
10)
Aadakilerden hangisi Auguste Comteun insanln zihinsel geliim evreleri
olarak belirledii dnemlerden biridir?
a)
Bilimsel
b)
Tinsel
c)
Teolojik
d)
Mistik
e)
Mitolojik
Cevaplar
1) d , 2)a , 3) b, 4) e, 5)c,6)b,7)d, 8)a, 9)e, 10)c
245
KAYNAKA
en, A. K. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa.
Arslan, A. (2001). Felsefeye Giri. stanbul: Vadi Yay.
Touraine A. (1992). Modernliin Eletirisi. stanbul: YKY.
Musgrave, A. (1997). Saduyu, Bilim ve Kukuculuk. stanbul: Gebe.
Weber, A. (1998). Felsefe Tarihi. stanbul: Sosyal.
Denkel, A. (1996). Anlam ve Nedensellik. stanbul: Kabalc.
Aristoteles (1996). Metafizik. stanbul: Sosyal.
Aristoteles (2000). Ruh zerine. stanbul: Alfa.
otuksken B., Babr, S.(2000). Orta ada Felsefe. stanbul: Kabalc.
Akarsu, B. (1998). Felsefe Terimleri Szl. nklap: stanbul.
Yldrm, C. (1992). Bilim Tarihi. stanbul: Remzi.
Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme. stanbul: dea.
Descartes (1997). Metod zerine Konuma. Ankara: MEB.
Descartes (1997). Akln daresi iin Kurallar. stanbul: MEB.
zlem D. (2003). Bilim Felsefesi. stanbul: Inkilap.
zlem, D. (1997).Gnmzde Felsefe Disiplinleri. stanbul: nklap.
Cassirer, E. (2005). Bilginin Fenomenolojisi, Ankara: Hece.
Cassirer, E. (1996). Kantn Yaam ve retisi. stanbul: nklap.
Aster E. V. (1994). Bilgi Teorisi ve Mantk, stanbul: Sosyal.
Lange, F. A. (1998). Materyalizmin Tarihi I-II, stanbul: Sosyal.
Peters, F. E. (2004). Antik Yunan Felsefesi Terimleri. stanbul: Paradigma.
Thilly, F. (2002).ada Felsefe. stanbul: zdm.
Thilly, F. (2002).Yunan ve Ortaa Felsefesi. stanbul: zdm.
Berkley, G. (1996). Hylas le Philonous Arasnda Konuma. stanbul: Sosyal.
246
Hegel, G. W. F. (2010). Tinin Grngbilimi. stanbul: dea.

Kant (1993). Ar Usun Eletirisi. stanbul: dea.
Kant (2002). Prolegomena. Ankara: TFK.
Habermas J. (1997). Bilgi ve nsansal lgiler. stanbul: Kresel Yay.
Locke J. (2004). nsan Anl zerine Bir Deneme. stanbul: Kabalc.
Popper, K. R. (2012). Bilimsel Aratrmalarn Mant. stanbul: YKY.
Hartmann, N. (2002). Ontolojinin Inda Bilgi. Ankara: TFK.
Platon (1995). Devlet. stanbul: Remzi.
Platon (1986). Diyaloglar II. stanbul: Remzi
Best S., Kellner, D. (1998). Postmodern Teori. stanbul: Ayrnt.
Empiricus, S. (2010). Kukunun Felsefesi. stanbul: Krk Gece.
Mengolu T. (1983). Felsefeye Giri. stanbul: Remzi.
Lektorsky, V. (1998). zne Nesne Bili. stanbul: Toplumsal Dnm Yay.
Sahakian, W.S. (1997). Felsefe Tarihi. stanbul: dea.
247

Bilgi Felsefesi Ders Kitabi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilgi Felsefesi Ders Kitabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLG FELSEFES (EPSTEMOLOJ)

FELSEFE LSANS PROGRAMI

DO. DR. ENVER ORMAN

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

BLG FELSEFES (EPSTEMOLOJ)

DO. DR. ENVER ORMAN

BLG FELSEFES VE BAZI TEMEL KAVRAMLARI ................................................ 24

2.1. Bilgi Felsefesi Nedir? ........................................................................................................ 30

BLG FELSEFES RET VE AKIMLARI ................................................................ 42

3.1. Bilginin Olana zerine Tartma: Dogmatizm ve Kukuculuk...................................... 48

5.3. Sofistler .............................................................................................................................. 83

12.1. Kantn Epistemolojik Devrimi ..................................................................................... 203

1. GENEL OLARAK BLG VE BLG TRLER

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Bilgi trleri nelerdir?

nsani bilginin z olarak dil ve dnme arasndaki iliki nasldr?

Gndelik yaant ve bilgi arasndaki iliki nasldr?

Bilimsel bilgi ne demektir?

Felsefi bilgi ne demektir?

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Bilginin ne olduu ve felsefe Okuma yaparak, aratrma

Bilgi trlerinin konu

Okuma yaparak, aratrma

nsani Bilginin z Olarak

nsani bilginin z olarak dil

Okuma yaparak, aratrma

Gndelik Yaant ve Bilgi

Gndelik yaant ve bilgiyi

Okuma yaparak, aratrma

Okuma yaparak, aratrma

Felsefi bilginin ne olduunu,

Okuma yaparak, aratrma

Bilgi Nedir? Bilgi Trleri Nelerdir?

nsani Bilginin z Olarak Dil ve Dnme

farkndaln ham duyusal ierikten aklsal bir farkndala ve bilgiye dntrr.

Gndelik Yaant ve Bilgi

Gndelik yaamn olaan koturmas iinde insann genellikle, rutin ve alkanla

zne ve nesne ilikisi balamnda bilgiyi tanmlaynz.

nemli bilgi eitlerini sralaynz.

Gndelik ve bilimsel bilgi ayrmn aklaynz.

Bilimsel bilgi ve felsefi bilgi ayrmn aklaynz.

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bilgi ediminde zorunlu olan iki unsur aadakilerden hangisidir?

Aadakilerden hangisi gerekliin bilincine varmann formlarndan biri

Dil ve dnme becerisi

Dil terimleriyle ve dnme kavramlaryla

Duyarlln a priori formlaryla

dealarn bilgisini edinerek

Formel tarihsel doal

Matematiksel sosyal sanatsal

Sosyal doal kltrel

deal real doal

Formel doal sosyal

Aristotelesin ilk felsefe diye adlandrd ontoloji ya da metafizik neyi inceler?

Bilginin iki temel bileeni olarak zne ve nesnenin diyalektik ilikisini

nsan zihninin nesnellii oluturan kategorilerini

Genel olarak varl ya da varlk olarak varl

Doa ile insan arasndaki diyalektik ilikiyi

yi, gzel ve dorunun zorunlu ve isel karlkl ilikisini

2. BLG FELSEFES VE BAZI TEMEL KAVRAMLARI

Bu Blmde Neler reneceiz?