Professional Documents
Culture Documents
Bilgi Felsefesi Ders Kitabi
Bilgi Felsefesi Ders Kitabi
N SZ
NDEKLER
NSZ ....................................................................................................................................... 1
KISALTMALAR........................................................................................................................ 5
YAZAR NOTU .......................................................................................................................... 6
1. GENEL OLARAK BLG VE BLG TRLER .................................................................. 7
1.1. Bilgi Nedir? Bilgi Trleri Nelerdir? .................................................................................. 13
1.2. nsani Bilginin z Olarak Dil ve Dnme .................................................................... 14
1.3. Gndelik Yaant ve Bilgi ................................................................................................. 15
1.4. Bilimsel Bilgi..................................................................................................................... 16
1.5. Felsefi Bilgi ....................................................................................................................... 17
2.
KISALTMALAR
Bkz. Baknz
YAZAR NOTU
Bilgi nedir?
2)
3)
4)
5)
6)
Kazanm
Bilgi
Bilgi Trleri
Bilimsel Bilgi
Bilimsel bilginin ne
olduunu, trlerini, konu
edindii temel kavram ve
sorunlar ortaya koyabilmek
Felsefi Bilgi
10
Anahtar Kavramlar
Bilgi
Bilgi trleri
Dil
Dnme
Bilimsel bilgi
Felsefi bilgi
11
Giri
Bu blmde genel olarak bilginin ne olduu ele alnmakta ve eitli bilgi trleri
tantlmaya allmaktadr. Bilgi genel anlamyla zneyle nesnenin ilikisidir. Bilen zne
bilinen nesne ilikisi karlkl ve i ie gemi bir dinamik srece iaret eder. zne nesnesini
bildii oranda zne olmakta, kendisinin ve nesnesinin ayrmna varmaktadr. Nesne de ancak
zne onu bildiinde bir nesne olarak ortaya kmaktadr. eitli bilgi trleri, yani znenin
nesnesini ayrt etme ve kavrama trleri sz konusudur.
Bu blmde farkl bilgi trleri iinden nemli olduunu dndmz bilgi tr
ayrntl olarak ele alnmaktadr: gndelik, bilimsel ve felsefi bilgi. Gndelik bilgi, gndelik
hayatmz srdrmemize el veren dolaysz alg ierikleri ve tasarmlara dayal bilgiyken
bilimsel bilgi, tikel bir gereklik alanna ilikin bir yntem dhilinde birbirine balam kavram
ve dnceler sistematii olarak anlalabilir. Felsefi bilgi ise evrensel varoluun gerekliine,
tm tikel varlk alanlarn ieren varlk olarak varln kendisine dair aklsal ve btnlkl
sistematik baka iaret etmektedir. Bu blmde ayrca insann dil ve dnme yetisinin bilgi
edinme srecindeki yaamsal nemine dikkat ekilmektedir. nsann dil ve dnme yetisi ham
ve ilenmemi alg ieriklerini adlandrp anlamlandrmasnn yegne zeminidir.
12
1.1.
nsan insan yapan bir etkinlik olarak bilgi, felsefi dncenin u ya da bu oranda fakat
srekli olarak ilgi konusu olmutur. Bilgi neden insan insan yapan bir etkinliktir ve
kazanmdr? nk insan bildii oranda kendisini doal evresinin dolaysz bir uzants klan
hayvani varoluundan uzaklatrmakta ve bu doal ve dolaysz varoluunu olumsuzlayp
dntrerek bir kltr varl olmaktadr. Toplumsal evremize baktmzda grdmz
ey, el dememi vahi doadan farkl olarak edinilmi bilgilerle dntrlm nesnelerin
insani dnyasdr. Bir trafik , bir ev, bir masa ya da bir uak bir hayvan asndan yalnzca
igdleri uyaran dolaysz bir duyum ieriiyken belli bir bilgi ve kltr donanmna sahip bir
insan iin tm bu nesneler uzun bir tarihsel srece yaylan bir bilgi biriminin sonucu olarak
anlam ykldrler ve vardrlar. Vahi bir doal alandan bir kentsel alana girdiimizde ilk
duyumsadmz ey, insanlarn bilgi ve emeiyle dntrlm gerekliin tarif edilemez bir
simge ve anlam younluu yaratmasdr. nsan dili ve dncesi btn dolaymlaryla uygar
toplumun zn ve ruhunu belirlemektedir.
Felsefede bilgi genel olarak bilen zne ile bilinen nesne arasndaki iliki olarak
tanmlanr. Bilgi ediminde zne ve nesnenin ya da dier bir dile getirile bilen ve bilinenin
olmas zorunludur. Bilgide i ie gemi karlkl bir iliki sz konusudur: zne bilerek ve
bildii oranda znedir. zne bilenen nesnellik ile kendisinin ayrmna varabilir ve bilen bir
zne olabilir. Nesne de nesne olabilmek, yani bilinen bir varlk olarak ortaya kabilmek iin
bilen zneyi gerektirir. Nesne, bireysel zne onun bilincinde olmasa da var olmaya devam
edebilir, fakat onun zne iin bir nesne olabilmesi iin, bilginin konusu olabilmesi iin znel
bilinte ierilmi olmas gerekir. Felsefi balamyla dile getirilen tm bu zne nesne
diyalektii, toplumsal gereklik asndan dnldnde neler sylenebilir? ncelikle
toplumsal varoluun ve deiim dinamiinin hem znel ve hem de nesnel bir yap oluturduu
sylenebilir. Toplumsal gerekliin hem bireysel hem de kamusal dzeyde varolan tarihsel yap
ve dnmleri, insan bilincinin iradi abalarn olduu kadar, iinde bulunulan evrenin nesnel
koullarn da gerektirir. Nesnellik dolaysz doal varolu olarak bilincimizin tesinde ve ondan
bamsz bir gereklik tar, fakat doann insani balamda bir toplumsal gereklie ve tarihsel
srece dntrlebilmesi iin, bireysel ve toplumsal bilin ve iradeyi ifade eden znelliin
zorunlu olduu sylenebilir. Bylece tarih doadan farkl olarak insan bilin ve iradesinin
dolaymn zorunlu olarak gerektiren bir gereklik alan olarak karmza kar. Bilmek ve bu
bilgiye gre davranmak insan tarihsel bir sre iinde gelien bir tinsel varlk klar. nsan
bildii oranda kendisidir.
nsan duyumsad, alglad, tasarlad, kavrad, yani ksaca evresinde bulunan ve
kendisini vareden gerekliin u ya da bu tarzda ayrmna vard oranda kendisidir. te bu
gerekliin bilincine varmann eitli formlar olan duyum, alg, tasarm ve kavramlar ayn
zamanda eitli bilgi formlar ya da tarzlardr. Bilindii zere insan duyumsama yetisine duyu
organlar sayesinde, onlarn araclyla sahiptir ve yine bilindii zere tpk insan gibi dier
hayvanlar da duyu organlarna ve duyumsama yetisine sahiptirler.
13
Fakat insandan farkl olarak dier hayvanlar kendi duyum ieriklerini insani anlamda
bir alg, tasarm ve kavrama dntremezler. Bunun nedeni yine insandan farkl olarak dier
hayvanlarn dil ve dnme becerilerinin insan kadar gelimemi olmasdr. Dier hayvanlarn
insani anlamyla bir dil ve dnme becerisinden sz edilemez.
Gelimi bir dil ve dnme becerisiyle donatlm insan bilgisinin e ve aamalar,
duyum, alg, tasarm ve kavram olarak sralanabilir. Duyum bedenimizi etkileyen nesnelerin
duyu organlarmz eitli biimlerde uyarmasyken alg bu duyu ieriklerinin adlandrlarak
anlamlandrlmasnn ilk admdr. Tasarm, dolaysz algdan bamszlam, yani herhangi bir
nesneyi alglamyor olsak bile zihnimizde canlandrdmz genel imgelere iaret eder. Bu genel
imge ya da tasarmlar, bir nesne grubuna ait olmakla, yalnzca bireysel nesneleri ierii olarak
alabilen algdan farkl bir dolaym ierirler. Alglayan zne tasarlayan zneye gre daha pasif
bir zihinsel faaliyet iindedir. Algda ierik tasarm ieriklerine gre daha dolayszdr ve
dorudan nesnesinin varlna baldr. Bir nesnenin tasarm nesnenin dolaysz algsndan
bamszlam ve znenin bellek ve imgelem yetisiyle dolaymlanmtr. Kavramlar
tasarmlardan daha soyut ve genel bir ierie sahiptirler. Tasarmlar dolayl da olsa alg
ieriklerine sadk kalan imge ya da imajlara dayanrken kavramlar fakat zellikle de felsefi
kavramlar en soyut dnsel genellemelerdirler.
Bu noktada insanolunun devasa bilgi birikiminin, derin ve karmak bilincinin ieriini
oluturan kendine zg dil ve dnme yetisine deinmek gerekli olmaktadr. Ne de olsa insan
insan yapan her trl belirlenim ve yetenein altnda onun bu gelimi dil ve dnme becerisi
bulunmaktadr.
1.2.
Dil ve dnme gibi ok boyutlu ve derin iki kltrel ya da Hegelci bir terminolojiyle
tinsel belirlenim hakknda burada ayrntl bir analize girmek sz konusu olamayacaktr.
nsann dil yetisi dnme yetisinden ancak dnsel bir soyutlama balamnda ayrlabilir;
insan bir eyi dile getirdii, konutuu anda dolayszca dnmektedir de. Dnmek isel ya
da davurulmu dil kullanmn zorunlu klar. Dnmeden konumak tabiri bireysel
znelerin dnsel adan iyi temellendirilmemi konumalarna iaret etmek iin kullanlr,
fakat bu tr konumalarda bile dnme yetisinin tmyle iptal edildii sylenemez. Eer bir
konuma dnmeden tmyle kopmusa, onun gerek bir konuma olduu
sylenemeyecektir. Gerek ve hakiki bir konuma eitli dzeylerde bir dnme edimini, belli
bir akl yrtme abasn ierir ve son kertede amac bireyler arasnda dnceler zerinden bir
anlama ve iletiim yaratmaktadr. Tarihsel adan bakldnda toplumsal bir varlk olarak
insan iin dil ncelikle, bir iaret etme olarak adlandrmadr. Adlandrma fiziksel adan nce
bir seslenme, seslendirmedir. Nesneleri, zneleri, edimleri, yani ksacas tm gerek olgu ve
olaylar seslerle iaretleyerek adlandrma, bilinli ve ussal bir dnen zne olarak insann
iinde yaad dnyay kategorize ederek anlamlandrmasna, ona egemen olmasna olanak
verir. Dil ve dnme tarihsel geliim sreci boyunca insann insan olma serveninde
vazgeilmez bir yere sahiptir ve insann doay aktif olarak dntrme sreci olan alma
yaamndan ayrlamaz. Dil terimleriyle ve dnme kavramlaryla insann evresine dair
14
1.3.
znelliim alg ierii olarak bir sandalyedir. Bu nesnenin benim zihnimdeki dolaysz
algsndan farkl olarak bir tasarm ve bu tasarma elik eden belli genellemeleri vardr. Ben
sz konusu nesneyi dolaysz olarak alglyor olmasam bile, onun zihnimde bir imge ya da
tasarm vardr. Genel ve yzeysel olarak sandalyenin zihnimdeki imgesel ekli bu tasarmn
ierii oluturur. Ayrca sandalye tasarmm onun insan yaam iin ilevi ve bu ilevin
marangozluk asndan yerine dair dnceleri de artrabilir. Tasarmlar dolaysz alg
ieriinden bamsz olmakla birlikte, alg ieriklerinden daha da bamszlam, soyut ve
evrensel kavramlardan farkldrlar. Birer zihin ierikleri olarak tasarmlar, dolaysz alg
dnyasnn ayrntlarnda kaybolmamz engellerler ve gndelik ilgileriz balamnda bize bir
uyumlanma ve plan yetenei sunarlar. Felsefi dn ve terminoloji balamnda soyut ve
evrensel kavramlara, varlk, hilik, olu, doru, iyi, adalet gibi kavramlar rnek verilebilir. Bu
sz konusu kavramlar dolaysz alg ieriklerinden de imge ve resimlere dayal tasarmlardan da
farkl bir soyutluk ve evrensellik ierirler. nsanlar ou kez gndelik yaamn koturmas
iinde sandalyeyi adlandrmak ve genel olarak snflandrmak dnda zihinsel bir faaliyete
gereksinim duymazlar. Kald ki bilgiye dair bu sadelik ve yzeysellik, gndelik yaamn
zihinsel ekonomisi asndan da olduka gerekli ve zorunludur.
1.4.
Bilimsel Bilgi
Bilimsel bilgi bireysel znellii aan daha nesnel bir konumlan gerektirir ve bu
balamda gnlk yaamn kiisel kayglarn aan evrensel ilgileri gerektirir. Bilimsel bilgi ve
teknolojilerin genel olarak gndelik yaama ve zel olarak insanlarn bireysel ilgi ve yaam
alanlarna etkileri ancak bu sz konusu nesnel ve evrensel dzlemden haraketle kurulabilir. Kii
kendi znel kan ve deerlendirmelerini aan ve insanln tarihsel deneyim ve birikimlerinin
zerine oturan bir nesnellik ve bireysel ve zel ynelimleri aan bir evrensellik perspektifiyle
bilimsel bilgiye ynelebilir ve onu oluturabilir. rnein, insan yavrusuna ilikin bilimsel bir
birikimi olmayan bir anne, kendi ocuunu kendi evresinden edindii kiisel kanlarna uygun
yetitirecektir. Byle bir annenin insan bedenine ve ruhuna dair bilgileri insanln tarihsel
birikim ve deneyimini damtan bilimsel bilginin evrensellik ve nesnelliinden daha keyfi ve
olumsal olacaktr. Bu bilimsel bilginin tarihsel bir karakter tamad, olgusal gerekliin
ileyiine dair nesnel ve evrensel bilgilere ulama abasnn tarihsel bir sre boyunca iinde
bulunulan koullara greli olmad anlamna gelmez. Fakat bu durum bilimsel abann nesnel
ve evrensel bilgi uruna dinmek bilmeyen teorik ve pratik bir aba olduuna iaret eder.
Genelde bilimler ana grup altnda toplanr; formel, doal ve sosyal bilimler. Formel
bilimler nicelik ilikilerini temel alan matematik ve aritmetie iaret ederken doa bilimleri
deney ve gzleme dayal genellemeleri esas alarak doal fenomenleri incelerler. Sosyal bilimler
ise bir tarih ve kltr varl olarak insann toplumsal gerekliini eitli ynleriyle konu
edinirler. Herbir tikel bilim ya da bilimsel inceleme alan, konusunu oluturan varlk alann
inceleyerek kendisini snrlar. Farkl bilim alanlar kendi snrlar iinde belli bir bilgi edinme
yntemi dhilinde btnlkl sistemler olutururlar. Bilimlerin hibiri evrensel varoluun
btnn her ynyle aratrma konusu yapamaz, nk byle btnlkl ve ok ynl bir
bak genel anlamyla felsefenin konusudur. rnein, matematik evrendeki genel geer nicel
ilikileri, kimya maddi varoluun isel yap ve dinamiini ele alr ve inceler. Sosyal bilimler
16
alanndan bir rnek vermek gerekirse sosyoloji insann toplumsal yaamnn statik ve dinamik
yaplann konu edinir ve bu tanmlanm ereve iinde i grr. Ksacas bilimsel dnce
ve bilgi, gndelik dn ve bilgiden farkl olarak, nesnel olgularn insan yaamndaki
dolaysz sonularna dair dolaysz alg ve yzeysel tasarmlarla yetinmez. Her bir bilimsel alan
kendi inceleme alannn erevesi iinde ham alg ve tasarmlar aan, nesnel olgularn
nedenlerinin bilgisine dair baz genel geer varsaym ve teorilerle ekillenen, btnlkl ve
sistematik bilgiye iaret eder.
1.5.
Felsefi Bilgi
Felsefi dn bilimsel dnten daha genel ve evrensel bir konumlana iaret eder.
Felsefe en genel ve kapsayc kavram ve ilkelerden hareketle sistematik ve anlalr bir evrensel
varolu tablosu karmaya alr. Aristotelesin ilk felsefe diye adlandrd ontoloji ya da
metafizik, tm tikel bilimler varln tikel bir alann incelerken genel olarak varl ya da
varlk olarak varl ele alr ve inceler. rnein, fizik fiziksel varl, biyoloji organik varl,
psikoloji psiik varl inceleme konusu klarken felsefe varlk olarak varl, yani sonsuz
evrensel varoluu dnr ve konu edinir. Felsefe insan bilgisi ve dolaysyla znellii
asndan en geni ereveyi oluturur. Bu sz konusu geni ereveden hareketle dier
bilimlerin ilk ilke ve kavramlar tanmlanr ve her bir tikel bilim bu tanmlar zerinde kendi
etkinliini gerekletirir. rnein, felsefe doann ya da toplumun neliine dair genel
savurmalar ve saptamalarda bulunur ve sz konusu alanlar inceleyen bilimler kendi uzmanlk
alanlarn bu genel ereve iinde derinletirmeye alrlar.
Eer bir bilim adam, rnein, bir fiziki genel olarak doann ne olduuna dair ya da
fizik biliminin ilk ilkelerine dair baz sorgulamalara giriiyor ve akl yrtmelerde bulunuyorsa,
daha imdiden felsefi dnn alanna girmi ve felsefi nitelikli bir bilginin peine dm
demektir. Gerek felsefe tarihinde ve gerekse bilim tarihinde hem felsefe ve hem de bilimle
uraan filozof ve bilim adamlar ola gelmitir. Zaten felsefenin ilk dnemlerinde, zellikle
Antik dnemde tikel bilimler henz felsefi etkinlikten ayrlmamt ve felsefenin branlar ya da
disiplinleri olarak ele alnmaktayd. Bunun en tipik rneini Aristoteles oluturmaktadr.
Aristoteles tm bilimlerin alanlarn tek tek tanmlar ve kendi dneminin tarihsel birikimine
uygun olarak sz konusu bilimleri temellendirir. Felsefi bilgi bize temel olarak tikel ve bireysel
ayrntlarda boulmamay ve evrensel varolua ilikin bilinli ve genel bir ilke ve ereveden
yaama bakmay retir.
17
Uygulamalar
1)
2)
3)
4)
18
Uygulama Sorular
1)
Tikel bilimlerin kendi konularna yaklam tarzlaryla felsefi dnn
yaklam tarzn karlatrarak yorumlaynz.
19
20
Blm Sorular
1)
Tm tikel varlk alanlarn ieren varlk olarak varln kendisine dair aklsal ve
btnlkl sistematik baka iaret eden bilgi tr aadakilerden hangisidir?
a)
Bilimsel bilgi
b)
Estetik bilgi
c)
Felsefi bilgi
d)
Matematiksel bilgi
e)
Tarihsel bilgi
2)
a)
yi kt
b)
Gzel irkin
c)
nsan tarih
d)
Birey toplum
e)
zne nesne
3)
deildir?
a)
Duyum
b)
Duygu
c)
Alg
d)
Tasarm
e)
Kavram
4)
Aada verilen bilgi formlarndan hangisi herhangi bir nesneyi alglamyor
olsak bile zihnimizde canlandrdmz genel imgelere iaret eder?
a)
Tasarm
b)
Alg
c)
Anlama yetisi
21
d)
Akl
e)
Duyum
5)
nsan insan yapan her trl belirlenim ve yetenein altnda yatan zellik nedir?
a)
Entelektel sezgi
b)
Duyumsama yetisi
c)
d)
Analitik zek
e)
Varolu kaygs
6)
nsan evresine dair farkndaln ham duyusal ierikten aklsal bir farkndala
ve bilgiye nasl dntrr?
a)
Fenomenlerin bilgisiyle
b)
c)
d)
Doay dntrerek
e)
7)
Genel olarak bilimlerin altnda topland ana grup aadaki klardan
hangisinde doru verilmitir?
a)
b)
c)
d)
e)
8)
Bir tarih ve kltr varl olarak insann toplumsal gerekliini eitli ynleriyle
konu edinen bilim grubu aadakilerden hangisidir?
a)
Sosyal bilimler
b)
Doal bilimler
22
c)
Sanatsal bilimler
d)
deal bilimler
e)
Real bilimler
9)
.. en genel ve kapsayc kavram ve ilkelerden hareketle sistematik ve
anlalr bir evrensel varolu tablosu karmaya alr. cmlesinde bo braklan yere gelecek
kelime hangi kta doru verilmitir?
a)
Matematik
b)
Tarih
c)
Psikoloji
d)
Felsefe
e)
Tiyatro
10)
a)
b)
c)
d)
e)
Cevaplar
1)c , 2)e , 3)b , 4)a , 5)c, 6)b, 7)e, 8)a, 9)d, 10)c
23
24
25
Epistemoloji ne demektir?
2)
3)
Anlam ne demektir?
4)
Mantk ne demektir?
5)
6)
nasldr?
26
Kazanm
Bilgi Felsefesi
Bilgi felsefesinin ne
olduunu ortaya koymak
Anlam
Mantk
Doruluk ve Gereklik
27
Anahtar Kavramlar
Epistemoloji
Anlam
Mantk
Doruluk ve gereklik
28
Giri
Bu blmde ncelikle bilgi felsefesi (epistemoloji) tanmlanmakta ve bu felsefe
disiplini asndan ele alnmas zorunlu baz kavramlar tartlmaktadr. Bu kavramlar anlam,
mantk, gereklik ve doruluk olarak sralanabilir.
Bilgi felsefesi genel olarak bilgi fenomenini ele alan, bilginin zn, deerini, kapsam
ve snrlarn sorgulayan felsefe disiplini ya da alandr. Tm tikel ya da zel bilimler
gerekliin bir alanna ilikin bilgi edinmeye alrken bilgi felsefesi genel bilgiyi, bilgi olarak
bilginin kendisini inceleme konusu yapar.
Anlam bilgiye sahip olabilmemiz asndan vazgeilmez bir deer tar; herhangi bir
nermenin bir bilgi ve doruluk deerinden sz edebilmek iin o nermenin ncelikle bir
anlam olmas gerekir. Anlam ncelikle bir dilin mantna dhil olmaktr. Mantk ve bu
balamda biimsel doruluk, dncelerimiz arasndaki biimsel ilikiler ve tutarlkla ilgilidir.
Mantk doru dnme kurallarn inceleyen felsefe disiplini olarak epistemolojideki bilgi ve
doruluk tartmalarna dorudan zemin oluturmaktadr. Bu balamda doru dnmenin
biimsel kuralarn saptamak, hem mantksal ve hem de epistemolojik tartmalar balamnda
vazgeilmez bir deer tar. Gereklik hem znel ve hem de nesnel tm olgusal varolua iaret
ederken doruluk dile getirdiimiz dncelerimizin yalnzca znel deil nesnel bir ierik
tamas anlamna gelir. Bu balamda ncelikle uygunluk ve tutarllk teorileri olmak zere
eitli doruluk teorileri sz konusudur.
29
30
sylenmelidir. Bu saptama dorudan sanat sanat iin midir, sanat toplum iin midir
tartmasyla ilgilidir. Sanatn doasna dair bu iki anlay, birbirinden tasarmsal bir katlkla
ayrmak kavraymza olumlu bir katk sunmayacaktr. Sanatn ve sanatnn toplumla ve
ahlaki normlarla ilikisi hem sanat felsefesi ve hem de ahlak felsefesi balamnda ele alnabilir.
Ne sanaty ve estetik algy ahlaki vicdan ve iradeden ne de ahlaki vicdan ve iradeyi
sanatnn kiilii ve estetik algdan tmyle yaltarak kavrayabiliriz.
2.4. Anlam
Anlam ncelikle dille ve dil felsefesine ilikin temel kavramlarndan biridir. Bir
semboln, szcn veya nermenin anlaml olabilmesi iin dncelerimizi ifade ettiimiz
herhangi bir dilin ilke ve kurallar balamnda, yani grameri ve sentaks balamnda bir yerinin
ve karlnn olmas gerekir. Bu gramere ve sentaksa bal ifadenin dncemizi harekete
geiren bir iletisinin, bu balamda bir ieriinin olmas gerekir. D ya da i duyumuzdan
kaynaklanan herhangi bir zihinsel belirlenimin anlam, onun tanm ya da tanmlarndan oluur.
Her tanm ya da tanmlama zne ve yklemden kurulu bir nerme olarak karmza kar.
Bylece anlam ya da anlamllk ncelikle ve temel olarak nerme veya dier bir dile getirile
savlara ilikindir. Bu balamda nermelerin dncemizin ieriini oluturabilmeleri ve bilgi
deeri tamalar iin ncelikle anlaml olmalar gerekir. rnein, normal artlar altnda su
100 santigrat derecede kaynar nermesi ilk olarak Trkede bir anlam btnl tad ve
anlaml elerden oluturulduu iin doru ya da yanl bir bilgi deeri oluturabilir. Eer sz
konusu cmle ya da konumuz asndan nerme, byle dilsel bir anlamdan yoksun olsayd,
zihnimiz ve dncemiz asndan da bir bilgi deeri tamayacakt. rnein Trkeyi anlayan
ve bilen birine ge ran de ba diye seslenseydik, bu ne anlam tayan ne de bilgi deeri tayan
bir seslenme, yani ifade edilmi, dile getirilmi bir nerme olacakt. Yine Trke bilen birine
Ankara bize geen yl gelecek diye seslendiimizde, bu muhtemelen yukardaki seslenmeye
gre daha anlaml bir ifadeye iaret edecektir. Fakat yine de sz konusu seslenme Trkenin
gramer ve szdizimi asndan anlaml ve dolaysz bir btnlk ve bir bilgi deeri
oluturmayacaktr. Sz konusu seslenii kendimizce iirsel ve metaforik bir biime
soktuumuzu ve Ankara bize gemile gelecek diye dile getirdiimizi dnelim. Bu
durumda birok kii byle bir ifadede iirsel adan birok dolayl anlam ve arm bulabilir
ya da bulmayabilir. Byle bir dolayl ve metaforik anlatmlar hem zel olarak iirin ve hem de
genel olarak sanatn anlam ve bilgi deerini de oluturabilir. Fakat konumuz asndan sorun
ksaca yle ifade edilebilir: dolayl ya da dolaysz bir anlam olmadan dolayl ya da dolaysz bir
bilgi olamaz. Bilgi ve bilmek, anlam ve anlama edimini zorunlu olarak ngerektirir. Anlam her
trl zihinsel ilemin zemininde bulunur ve bu anlamda zihin anlamlarla ykl dinamik bir
btnlk oluturur.
Bu balamda epistemoloji, yani bilgi felsefesi asndan her trl bilgi deeri tayan
nermenin ncelikle anlaml olmas, genel olarak bir dilin kurallar ierisinde bir yerinin ve
tanmnn olmas gerekir. Bilgi felsefesine ynelik felsefi almalar ounlukla anlam
varsayarak bilgi fenomenini inceler. Bilgi felsefesi bir kural olmamakla birlikte, anlam ve
anlamszlk ayrmna younlamaktan ok, tutarllk ve tutarszlk, doruluk ve yanllk
kavram kartlklar zerinden bilginin deerini ve geerliliini saptamaya alr.
32
2.5. Mantk
Bir felsefe disiplini olarak mantk, doru dnmenin kurallaryla ilgilenir. zellikle
Hegelci mutlak idealizmi ve genel olarak Alman dealizmini hari tutarsak, modern felsefe
balamnda doru dnmenin bu kurallar genel olarak biimsel bir nitelik tarlar. Eer biz
biimsel adan Ann B ve Bnin ise C olduunu sylersek, byle iki ncl nermeden Ann
C olduunu savlayan bir sonu nermesinin kmas, biimsel mantk asndan zorunlu olarak
dorudur. Klasiklemi bir rnek verecek olursak, eer ilk nermemiz btn insanlar
lmldr ve ikinci nermemiz Sokrates bir insandr ise, sonu nermesi zorunlu olarak
Sokrates lmldr olacaktr. Sz konusu ilk iki nermeyi takip eden sonu nermesi
Sokrates lmszdr diye dile getirilirse, bu mantksal adan tutarsz ve yanl bir karm
olacaktr. Dncelerimizi oluturan tanm, nerme ve kavramlarn birbirlerine tutarl bir
ekilde balanmas, dnce asndan biimsel bir doruluun ve mantksal tutarlln
zorunlu kouludur. Bir sylediimiz bir dierine uygun olmas, isel bir zorunluluk ve tutarllk
ile balanmas gerekir. Eer dnceye dair bu biimsel tutarlk gzard edilirse, dile
getirdiimiz nermeler kendi yaln ve soyut formlar balamnda bir anlam ve bilgi deeri
tasalar bile, dnmenin btnl ve tutarll asndan kuku konusu olacaklardr. Ksaca
ifade edersek: dilsel ve mantksal adan bir btnlk ve isel tutarllk tamayan bir bilgi,
olduka tikel, yetersiz ve yzeysel kalacaktr. Gerek ve ikna edici bir bilgi mantksal tutarll
zorunlu olarak ngerektirir. Nasl ki tm zihinsel ilevlerimizin zeminde anlamlar bulunuyorsa,
bu anlamlarn aklsal bir sistematiin bilinli paralar olarak i grmeleri dnceye zg
biimsel bir mant ve bu balamda mantksal tutarll gerektirirler.
Dile getirdiimiz eylerin anlaml olmalar, onlarn mantksal bir dn ve akl
yrtme srecine tabi tutulduklarn zorunlu olarak gerektirmez. nsanlarn ou tam da bir dil
yetisine sahip olduklar iin, u ya da bu oranda anlaml eyler syleyebilirler. Buna karn
insanlar ok az ciddi bir felsefi ve mantksal eitime sahiptirler ve buna bal olarak
birbirlerine isel bir zorunlulukla balanm tutarl dncelere sahiptirler. nsanlar genel
olarak sorgulanmam ve yzeysel anlam ve dnce belirlenimleriyle yaam idare ederler.
rnein, insanlar ou kez gzel derken bu kavramn gndelik yaamdan edindikleri
sorgulanmam ve zerine dnlmemi armlaryla yetinirler ve sz konusu kavrama
ilikin ifade edebilecekleri nermelerin says bir elin parman gemez. ounlukla bu
szkonusu nermeler arasnda mantksal tutarllk da bulunmaz. Byle mantksal adan tutarl
ve felsefi asndan derinlikli dnce ve kavramlara sahip olmak, sanldndan daha zordur ve
youn bir emek, hazrlk ve abay gerektirir.
Doal olarak bu dnce ounlukla felsefeyle temellendirilmi deildir, fakat dile getirilen
rnekler doruluktan gereklere uygunluun anlaldn hemen gsterir. Diyelim ki zerimde
krmz bir kazak var ve ben zerimde krmz bir kazak olduunu sylyorsam, bu durumda
doruyu sylyorumdur. Ya da rnein, havaya frlatlan her tan bir sre sonra yere
dtn dile getiriyorum. Yine bu durumda gereklie bavurarak bu sylediimin
doruluunu deniyor ve test ediyorum. Gndelik dildeki bu doruluk anlay, bilgi felsefesi
terminolojisinde doruluun uygunluk teorisi ya da tekabliyet teorisi olarak adlandrlr.
Doruluun uygunluk teorisini (teori Trkede ayrca kuram olarak da ifade
edilmektedir) bilgi felsefesinde genel olarak, dncelerimizin doruluunun d ve i
gerekliin deneyimine bavurularak test edilmesi gerektiini savunan empiristler (deneyciler)
savunurlar. Gndelik yaamda doruluk ile gerekliin birbirine kartrlmas, ifade edilen
eylerin doruluunun, gerek olarak nitelenmesinden kaynaklanr. rnein, bu sylediin
gerek deil denir, ki dorusu bu sylediin doru deil olmaldr. nk doru ya da yanl
olsun dile getirilen herey tam da sylenmi ya da dile getirilmi bir ifade olarak zaten gerektir
ya da gerek olmutur. Bu dile getirilmi sz, bir kez azmzdan km ve davurulmu
olduu iin gerektir. Gerek ya da gereklik, dndmz ve sylediimizden bamsz
olarak ister i ve isterse d dnyamzda sregelen olgularn btndr. Doruluk ise
sylediklerimizin, yani nermelerimizin bireysel znelliimizden bamsz nesnellie uygun
dmesidir.
Doruluk bu anlamda dncelerimizin ve szlerimizin varlna deil, ieriklerine
ilikindir. Uygunluk ya da tekabliyeti lt olarak alan doruluk anlayna gre,
dndklerimizin ve sylediklerimizin ierii eer bir doruluk ve bilgi deeri tayacaksa,
ifade ettii gereklie uygun olmaldr. Burada doruluk dncelerin varlna ve biimine
zg bir belirlenim olmaktan ok, ieriine zg bir belirlenim olarak karmza kmaktadr.
Doruluk ile ilgili bilgi felsefesinde egemen olan ikinci bir nemli kuram ise, tutarllk
kuramdr. Genel olarak rasyonalistler (aklclar) tarafndan savunulagelen bu kuram,
dndmz ve dile getirdiimiz nermelerin doruluunu, genel olarak dncelerimiz
arasndaki tutarlla, yani mantksal kurallara uygun akl yrtmelerimize balar. Bu kuram
asndan nemli olan ncelikle dncelerimizin d gereklie uymas deil,
dncelerimizin birbirlerine uygun olmasdr. Rasyonalistler asndan akl yalnzca znel ve
biimsel bir z tamaz. Akln dncelerimiz arasnda kurduu mantksal ve zorunlu ilikiler,
ayn zamanda empirik gereklii anlamamza ve bilmemize elveren yasal ve zorunlu
ilikilerdir. rnein, birok rasyonalist filozofun model almaktan holand aritmetik ve
geometrik bant ve ilikiler, yalnzca dncemize zg biimsel doruluklar deil, empirik
gereklii bilmemize de yol aan bant ve ilikilerdir.
Bu durumda aklmzn a priori, yani deneye nsel dncelerimiz arasnda gzettii
tutarllk ve mantksal adan zorunlu ilikiler, yalnzca biimsel deil ieriksel bir bilgi ve
dorulua iaret etmektedir.
Bilgi ve doruluu ne bizi yanltan duyu algsnda ne de bizi yanltan akl yrtmelerde
bulan sezgicilik asndan konuyu incelediimizde, bambaka bir bak asyla
34
35
Uygulamalar
1)
2)
3)
36
Uygulama Sorular
1)
2)
Mantk ve bilgi felsefesi (epistemoloji) bilgi fenomeni balamnda ne trden bir
balant iindedirler?
3)
37
38
Blm Sorular
1)
Aadakilerden hangisi bilgi felsefesi asndan ele alnmas zorunlu
kavramlardan biridir?
a)
Erdem
b)
Gzel
c)
Kt
d)
Zorunlu
e)
Doruluk
2)
a)
b)
c)
d)
e)
3)
Herhangi bir nermenin bir bilgi ve doruluk deerinden sz edebilmek iin,
nermenin ncelikle sahip olmas gereken ey nedir?
a)
Biimsel doruluk
b)
Sonsuzun bilgisi
c)
Anlam
d)
Aknsallk
e)
yinin bilgisi
4)
a)
Doruluk dile getirdiimiz dncelerimizin yalnzca znel deil ayrca nesnel
bir ierik tamas anlamna gelir.
b)
Doruluk duyusal gereklikte kendisini gsteren ideal gzelliin bilgisini
edinme anlamna gelir.
c)
d)
e)
Doruluk ahlaki deerlerimizin zemininin duyusal gereklik alan olduu
anlamna gelir.
5)
Bilginin znel mi nesnel mi olduu tartmas belirgin olarak aadaki dnce
akmlarndan hangisiyle ortaya kmtr?
a)
Peripatetikler
b)
Sofistler
c)
Romantikler
d)
Akademiallar
e)
Eleatikler
6)
znel ve greli olan bilgi, Platonun deyimiyle bilgi (episteme) olmaktan ok
..... (doxa) olarak adlandrlmaldr cmlesinde bo braklan yere gelecek kelime
aadakilerden hangisidir?
a)
Tan
b)
Bilgisizlik
c)
San
d)
His
e)
Sezgi
7)
a)
Gereklik
b)
Sonsuzluk
c)
Doruluk
d)
Eitlik
e)
Doallk
8)
Aadaki kavram ikililerinden hangisi gndelik ve teknik olmayan kullannda
sklla birbirleri yerine kullanlmaktadr?
a)
yilik Gzellik
40
b)
Doruluk Gereklik
c)
Gereklik Soyutluk
d)
knlk kinlik
e)
Soyutluk Aknlk
9)
Bilgi felsefesinde dnlen ya da sylenilen eyin doruluunu, gereklie
bavurarak test eden teori aadakilerden hangisidir?
a)
Uygunluk teorisi
b)
c)
Tutarllk teorisi
d)
Anlam teorisi
e)
Gereklik teorisi
10)
Aadakilerden hangisi dorulukla ilgili bilgi felsefesinde egemen olan
kuramlardan biridir?
a)
Doallk kuram
b)
kinsellik kuram
c)
Sonluluk kuram
d)
Tarihsellik kuram
e)
Tutarllk kuram
Cevaplar
1)e , 2)d , 3)c , 4)a , 5)b, 6)c, 7)c, 8)b, 9)a, 10)e
41
42
43
44
Kazanm
Dogmatizm ve Kukuculuk
ele almak
Kukuculuun eitleri
almak
Empirizm
Rasyonalizm
Sezgicilik
Pozitivizm
Pragmatizm
45
Anahtar Kavramlar
Dogmatizm ve kukuculuk
Kukuculuun eitleri
Empirizm (deneycilik)
Rasyonalizm (aklclk)
Sezgicilik
Pozitivizm
46
Giri
Bilgi felsefesinin baz temel akmlar dogmatizm, kukuculuk, empirizm, rayonalizm,
sezgicilik, pozitivizm ve pragmatizm olarak sralanabilir. Bu blmde ilk olarak bilginin
imknna ilikin bir tartma erevesinde ekillenen dogmatizm ve kukuculua deinilmekte
ve sonrasnda ise kukuculuun eitleri ele alnmaktadr. Epistemolojik balamda dogmatizm
bilginin imknn olumlarken kukuculuk ise bilginin imknn farkl alardan
olumsuzlamaktadr.
Felsefede empirizm ve rasyonalizm tartmas daha ok bilginin kaynana ve
snrlarna dair bir tartma olarak okunabilir. Empirizm (deneycilik) bilginin kayna olarak
alglarmzn ieriini oluturan deneyi temel alrken rasyonalizm (aklclk) bilgimizin kayna
olarak insan akln temel almaktadr. Sezgicilik ise hem algnn ve hem de akln yanltc
olduunu, doru bilginin kaynann dolaysz sezgi olduunu savunur. Pozitivizm (olguculuk)
olgular aklamak iin bavurulan her trden teolojik ve metafizik nedeni yadsrken olgular
yine olgulara dayanarak bilebileceimizi iddia eder. Pragmatizm ise bilginin doruluu ve
geerliliini pratik yaamda arayan, bilgiyi bu balamda temelde bir yarar, ara ya da ilev
olarak alan bir epistemolojik ynelime iaret eder.
47
48
karmza kendi amacn, yani doru bilgiye ulama hedefini kesinlikle merulatrm olarak
kmaktadr.
Ar kukuculuk, kukuyu, doru bilgi amacna ynelik bir ara ya da yntem olarak
almaz. Kukuculuk burada yalnzca bir ara ya da yntem deil, tm akl yrtme srecini
batan sona belirleyen bir ilke, tm felsefi dnme sreci belirleyen zemin olarak karmza
kar. Ar kukucu filozoflar her trden doru bilginin olanana kar inanszdrlar ve kuku
iindedirler. Kuku hem balangc ve hem de sonucu oluturur. Bilginin imkn ve kesinliine
dair hibir akl yrtme ya da genel olarak dnme pratii, bu dnrlere ikna edici
grnmez. Nesnel ve genel geer bilginin imknna dair kukucu filozoflara rnek olarak
Protagoras ve Gorgias gibi Sofistlerle, Pyrrhon, Karneades, Sextus Empiricus gibi dier ar
kukucu filozoflar gsterilebilir.
3.3. Empirizm (Deneycilik)
Yaam ncelikle bir deneyimdir. Her deneyim ya da eski dille tecrbe bir farkndalk,
bir eylerin ayrmna varmaktr. Bu balamda her tr deney zorunlu olarak bir canlnn, hayvani
bir organizmann duyumsama yetisini gerektirir. Bilindii zere be duyu organmza kout be
duyumuz vardr; gz grme, kulak iitme, burun koklama, dil tat alma, tenimiz ise dokunma
duyusunu mmkn klar. nsan dier hayvanlardan farkl olarak bu duyu verilerini adlandrp
tanmlayarak birer duyu algsna dntrr. te empirizm asndan btn bilgimizin kayna
alglarmzdr. Bilgilerimizin doruluun yegne lt de yine alglarmzdr. Eer dnlen
ve dile getirilen eyler algladmz gereklie, yani deney dnyamza uymuyorlarsa doru
deildirler. Bu yukarda da dile getirdiimiz zere, dorulua dair uygunluk teorisine iaret
etmektedir. Genel olarak empirizmin temel iddias, bilgilerimizi oluturan elerden biri olarak
dncelerimizin metafizik, yani fizik-tesi bir kayna ya da zemininin olamayacadr.
Metafizik, yani fizik-tesini burada duyu-algsn, deneyi aan bir gereklik olarak anlamak
gerekiyor. Empirizm asndan alglarmzn ieriini oluturduu dnlen her trl insani
deneyim, olgusal gerekliin evreledii bir ortamda cereyan etmektedir. Empirizm iin deney
akla, alg dnceye gre daha ilksel ve vazgeilmezdir. Herhangi bir tecrbe veya deney
olmadan bir aklsallktan, herhangi bir alg durumu olmadan bir soyutlama ya da dnmeden
sz etmek, bu balamda insann soyutlama ve akl yrtme etkinliinden balayarak bir bilgi
kuram oluturmak beyhude bir aba olacaktr. nsan bilgisi asndan deneye nsel, yani felsefi
terminolojiyle sylersek a priori bir dnce ve bilgi sz konusu olamaz. nsan zihnine ait
btn soyutlama ve kavramlarn a posteriori, yani deney sonras oluumlar olduu ve deneye
dayandrlabilecei sav, empirizm ya da deneyciliin ana savdr.
Daha nce de dile getirdiimiz zere empirizm asndan bir yargnn ya da nermenin
doruluu empirik gereklie uygunluuyla test edilebilir ve llebilir. Bir nermenin
doruluunu oluturan ey, ncelikle sz konusu nermenin alg ierikleri balamnda, dier
bir dile getirile alg ieriklerimizi oluturan insan deneyimi balamnda bir gereklie iaret
ediyor olmas, bu sz konusu gereklie ilikin bir yargda bulunuyor olmasdr.
Dndklerimiz ve dile getirdiklerimiz ancak empirik gereklie uygun olduu, zeminini bu
gereklikte bulduu srece bilgi deeri tar.
49
3.5. Sezgicilik
Duyularn ve akln yanltcln aan dolaysz bir bilgi mmkn m? Hem
alglarmzn ve hem de akl yrtmemizin bizi yanlttna ilikin rnekler verilebilir. rnein
suya batrlan kan krk grnmesi bir alg yanlgsna, matematik bir ilemde hata ise bir
akl yanlgsna iaret etmektedir. Bilgi konusundaki bu iki yanlg trn iinde barndrmad
dnlebilecek bir bilme biimi ve dolaysyla bilgi tr mmkn mdr? Bir bilgi felsefesi
retisi olarak sezgicilik bu soruya olumlu yant vermektedir. Aklclk ve deneyciliin
epistemolojideki savlarn ama iddiasndaki sezgicilik, asl ve hakiki bilginin kaynann duyu
algsnn ve akl yrtmenin dolaymlarn gerektirmeyen dolaysz sezgi olduunu savunur.
Sezgi yetimiz bir eyin hakikatini dolaysz bir ekilde, duyumsama ve akl yrtme srelerini
gerektirmeden kavrayabilir.
Sezgisel bilgiyi belli bir akl yrtme srecinin sonucunda ulalan kesin ve apak bilgi
olarak tanmlayan Descartes, sezgici olmaktan ok aklc, yani rasyonalist bir filozoftur.
Descartes iin sezgi felsefi dn ve bilgiyi batan sona belirleyen bir yntem olmaktan ok,
belli bir akl yrtme sreci sonucu ulalan dolaysz ve apak bilgilenme ve igr
durumudur. Bu anlamda sezgilik ile birlikte ad anlmas gereken en nemli kii Fransz filozof
Bergsondur.
51
3.6. Pozitivizm
Pozitivizmin kurucusu Auguste Comte insanlk tarihinde dnsel dnemden ve
dolaysyla bilme tarzndan sz eder. Teolojik, metafizik ve pozitif dnemler. nsanlk tarihinin
son ve en olgun dnsel dnemi olan pozitif dnem, ayn zamanda bilimlerin gelimilik
dzeyine kout olarak bilimsel dnem olarak da adlandrlabilir. Teolojik dnemde insanlar
olgular aklamak iin dolayszca iaret edilemeyen teolojik, yani ilahi glere bavururken
metafizik dnemde olgular aklamak iin metafizik glere bavurmulardr. Teolojik dnem
evrensel varoluun aklanmasnda daha ok dinsel aklama modellerinin ve tm toplumu
balama iddiasndaki kutsal deer ve inanlarn hkm srd bir dnemdir. Metafizik dnem
dinsel aklama modellerinin yerini alan klasik metafizie ya da dier bir dile getirile modern
ve aydnlanma ncesi felsefe tarihine iaret eder. Pozitif ya da bilimsel dnemde ise olgular
yine olgularla, pozitif ve llebilir gerekliklerle aklanmaya allr. Pozitif bilimlerin
yapmaya alt da budur. Pozitif dnem teolojik ve metafizik gelenein aksine, olgular
onlar aan bir gereklie veya asl varlk alanna dayanarak aklama abasndan bir vazgeie
iaret etmektedir.
Doal ve toplumsal olgular yine bu olgulara ve gereklie dayanarak aklamak, eer
bu aklama iin tek dayanak noktas sz konusu olgulara ilikin yaln ve dolaysz alglarla
yetinmek anlamna geliyorsa, byle bir aklamann ieriini kavramak sorunlu grnmektedir.
lk olarak pozitivizmin u iddias ve bu balamda kendisinden nceki dnce geleneini
eletirisi anlalr bir eydir; doal ve toplumsal olgular aklamak iin doruluklar hibir
ekilde ispatlanamayacak inan ve soyutlamalara dayanmak, epistemolojik adan
savunulamaz. Bu anlamda bir eyi bilmek onu makul ve doruluu dolayl ya da dolaysz
gsterilebilir bir nedene ya da nedenlere balamay gerektirir. Bilmek olgular btnsel ilikiler
iinde kavramaktr. Fakat dolaysz algmzn ierii olarak karmzda duran bir olguyu, bu
dolaysz algy aan bellirli soyutlama ve speklasyonlara bavurmadan nasl btnsel ilikileri
iinde aklayp bilebiliriz sorusu, kanmca pozitivist epistemolojinin eletirisi asndan nemli
sorudur. Bilgi felsefesi ya da dier adlandrmayla epistemoloji asndan pozitivizm, temel
olarak klasik metafiziin doal ve toplumsal olgusall aan, yani algsal gereklii aan
nedenlere dayal bilgi anlayn eletirmeyi hedef alr ve kendi teorisini bu eletiri zemininde
oluturur. Fakat buradaki sorun, en anlalr ve tartlmaz grnen doa yasalarnn bile alg
deneyimini aan belli soyutlamalar ve speklatif kurgulamalar iermek zorunda olmasdr. Bu
nedenle felsefe tarihinde tm klasik metafizik gelenein gerek balang noktasn oluturan
Platoncu idealizmin, epistemolojik balamda dnlr olan ve duyulur olan gereklikler
arasnda yapt ayrm tmyle yersiz ve gereksiz bir keyfiyete dayanmyordu: bilmeyi hele
doal alg ieriklerini aan, yani bir olguyla tank olmay aan hakiki ve nitelikli bilmeyi,
Comteun iddialarnn aksine yalnzca gzlenebilir olgular arasndaki ardk ve analojik
betimlemelere dayandrmak zor grnmektedir.1
AugusteComte,PozitifFelsefeKurslar,ev.ErhanAtaay,SosyalYaynlar,stanbul,2001;s.38.
52
3.7. Pragmatizm
Kkleri ngiliz Empirizmine dayanan pragmatizmin bir nevi Amerika Birleik
Devletlerinin ulusal felsefesi olduu sylenebilir. Btn teorik doruluu pratik zeminde
temellendirmeyle alan pragmatizmin, teorisyenlerine gre deien versiyonlarndan sz
edebiliriz: yararclk, aralk, ilevselcilik. Bilginin pratik yaam balamnda bir yarar, ara
ya da bir ilev olarak grlmesi, kapitalist toplumun ruhunda olan bir anlaytr. Endstri
devrimiyle ivme kazanan teknolojik gelimelerin artan dorusal seyri, tm teorik ya da dier
dile getirile kuramsal abann pratik kazanmlara hizmet etmesi gerektii dncesini
yaygnlatrmtr. Pragmatizm ayn zamanda liberal demokrasinin ounluk fikriyle de
uzlamaktadr; burada yarar, ara ya da ilev toplumsal ounluun deerleriyle tanmlanacak
ve ounluun ortak olduu dnlen yararlarna ynelik olacaktr.
Bilginin bu pragmatist yorumunun kkleri belki de Antik Dnemdeki Sofistlerin
grlerine geri gtrlebilir. Bilginin bir ara olarak grlebilmesi ve gndelik yaamn
gereksinimlerine gre bir anlam ve doruluk tadnn dnlmesi, hem Antik Dnem
Sofizminde ve hem Modern Dnem ngiliz Empirizminde egemen olan alg temelli bilgi
anlayyla da ilikilidir. Alglar balang noktas olarak alan bir bigi anlay, mutlak ve akn
bir bilginin varln yadsr ve greli ve tikel bir epistemolojik zemine gndermede bulunur. Bu
greli ve tikel epistemolojik zemin pratik yaamn gereklii zerinde biimlenebilir. Klasik
Platoncu idealizm tm alg dnyasn aan rasyonalist bilgi anlayyla, bilginin doruluunu
her trl pratik ilgiyi aan evrensel ve zorunlu ideal bir gereklie dayandrmt. Pratik yarar
ve gndelik ilgiler, bilgiye, yani Platoncu terminolojiyle epistemeye deil, yalnzca greli ve
tikel sanlara yol aabilirlerdi. te Platoncu idealizmin kmsedii bu tikel ve greli sanlar,
fakat zellikle de ounluun sanlar, sofizm ve pragmatizm asndan nem tamakta ve
epistemoloji asndan asl hareket noktasn oluturmaktadr. Platoncu idealizmin aksine
Sofistler nasl demokrasiye yakn durmularsa, modern dnem pragmatistleri de liberal
demokrasiye yakn dnrleridir.
Prgmatist retilerin geneli asndan dile getirilmesi nem tayan bir baka nokta,
olgu ve deer arasnda yaplm olan ayrmn kendisine ilikindir. Olgularn genel olarak
znelliimizden ve onun deer yarglarndan bamsz gereklikler olduu savunulagelmitir.
Buna karn pragmatizm asndan bilgi ve onun doruluu, olan olmas gerekene, olgular
deerlere dntrebilmesiyle, pratik bir yarar gerekletirebilmesiyle llebilir ve
varolabilir. Pratik deerlere hizmet etmeyen bir bilginin olgusal anlamda da bir doruluk deeri
yoktur.
Pragmatist dnrlere rnek olarak C.S. Peirce, J. Dewey ve W. James verilebilir.
53
Uygulamalar
1)
2)
Bilginin kayna ve snrlarna dair tartmalarla ekillenen empirizm ve
rasyonalizmi tanmlaynz?
54
Uygulama Sorular
1)
Bilginin mmkn olup olmadna dair tartma erevesinde ekillenen
dogmatizm ve kukuculuk retilerinin temel savlar nelerdir?
2)
3)
55
56
Blm Sorular
1)
a)
Pozitivizm
b)
Sembolizm
c)
Dogmatizm
d)
Empirizm
e)
Sezgicilik
2)
Epistemolojik balamda ..... bilginin imknn olumlarken ..... ise bilginin
imknn farkl alardan olumsuzlamaktadr cmlesinde bo braklan yerlere gelecek
kelimeler nelerdir?
a)
sezgicilik rasyonalizm
b)
dogmatizm empirizm
c)
kukuculuk pozitivizm
d)
pragmatizm rasyonalizm
e)
dogmatizm kukuculuk
3)
Bilginin kayna olarak alglarmzn ieriini oluturan deneyi temel alan bilgi
felsefesi akm aadakilerden hangisidir?
a)
Rasyonalizm
b)
Dogmatizm
c)
Empirizm
d)
Transendental empirizm
e)
Kavram realizmi
4)
Aadakilerden hangisi felsefenin ruhunda yer alan ve felsefe asndan
vazgeilmez bir deer tayan kuku eididir?
a)
Ar kukuculuk
b)
Real kukuculuk
c)
Deneysel kukuculuk
57
d)
e)
Romantik kukuculuk
5)
Kukuyu bir ama deil de bir ara olarak ele alan yntem olarak kukuculuun
en tipik rnei aadaki filozoflardan hangisidir?
a)
Descartes
b)
Kant
c)
Protagoras
d)
Platon
e)
Gorgias
6)
a)
Akl
b)
Sezgi
c)
Alg
d)
mgelem
e)
Dnce
7)
Bilen znenin bilme etkinliindeki etkin ve belirleyici rolne vurgu yapan
felsefe akm aadakilerden hangisidir?
a)
Empirizm
b)
Realizm
c)
Pragmatizm
d)
Rasyonalizm
e)
Pozitivizm
8)
Dncede daha nce deneyimde olmayan hibir ey yoktur sav hangi felsefi
dnceye aittir?
a)
Dogmatizm
b)
Sezgicilik
58
c)
dealizm
d)
Rasyonalizm
e)
Empirizm
9)
a)
Dolaysz sezgi
b)
Transendental sezgi
c)
Empirik sezgi
d)
kin sezgi
e)
Dolayl sezgi
10)
nsanlk tarihinde teolojik, metafizik ve pozitif olmak zere dnsel
dnemden ve buna gre bilme tarzndan sz eden filozof kimdir?
a)
Descartes
b)
Hume
c)
Auguste Comte
d)
J. Dewey
e)
C.S. Peirce
Cevaplar
1)b, 2)e, 3)c, 4)d, 5)a, 6)c, 7)d, 8)e, 9)a, 10)c
59
60
61
2)
3)
4)
5)
62
Kazanm
Felsefesi
Felsefesi (Etik)
ilikinin tespiti
Bilgi Felsefesi ve Estetik
(Sanat Felsefesi)
ilikinin tespiti
Doal ve Toplumsal
Bilimler
ilikinin tespiti
63
Anahtar Kavramlar
Epistemoloji
Ontoloji
Etik
Estetik
Doal bilim
Toplumsal bilim
64
Giri
Bu blmde bilgi felsefesi ya da dier bir deyile epistemolojinin felsefenin dier baz
temel disiplinleriyle ve doal ve toplumsal bilimlerle ilikilerine deinilecek ve bahsi geen
disiplin ve bilim alanlar bu erevede ksaca tantlacaktr.
Varlk felsefesi ya da ontoloji tm felsefi disiplinlerin zemininde bulunur ve Aristoteles
tarafndan ilk felsefe olarak adlandrlr. Felsefe tarihindeki tm tartmalar temelde varla ve
onun tr ve tarzlarna dair bir tartmadr. Bu balamda bilginin neliini ve doasn inceleyen
bilgi felsefesi de varlk felsefesiyle yakn bir iliki iinde dnlebilir, nk bilme ediminin
iki tarafn oluturan zne ve nesne u ya da bu tarz varolurlar ve varlk dzlemine dhildirler.
Ahlak felsefesi ya da dier bir dile getirile etik bir felsefe disiplini olarak, insan
asndan iyi davrann ne olduuna dair felsefi tartmalar erevesinde ekillenir. nsan
insan yapan ey, onun belli toplumsal ve ahlaksal norm ve deerlere gre davranmasnn
zemini tarihsel sre boyunca edindii bilgi birikimi olduuna gre, ahlak felsefesi bilgi
felsefesinde ayr dnlemez ve anlalamaz. Bu balamda Felsefe Tarihindeki tm etik
tartmalar biimlendiren epistemolojik bir zeminden sz edilebilir.
Bir felsefe disiplini olarak estetik ya da sanat felsefesi ise genel olarak insann alg
deneyimi balamnda gzellik duygusunun doasn ve sanatsal yaratm ve yaanty konu
edinir. nsann tm alg, duygulanm ve sanatsal yaratm sreci insann bilgi birikimiyle
dolayml olduu iin, estetik ya da sanat felsefesine dair tartmalarn ayn zamanda
epistemolojik bir z tad da rahatlkla sylenebilir. Bu balamda felsefe tarihindeki
epistemolojik ynelim ve hareketler kendilerine zg bir estetik ve sanat anlayna iaret
ederler.
Bilim ve bu balamda doal ve toplumsal bilimlerin kendi tikel alanlarna ynelik bilgi
edinme abalarnn, bilgi felsefesinin bilginin neliine ve zne dair tartmalarla daha iyi
kavranaca aktr.
65
modern felsefe bu balamda neyi bilip neyi bilemeyeceimize dair gl bir ilgiyle ekillenmi
bir ynelime iaret etmektedir. Bu konuya ileride modern felsefenin balang blmnde
tekrar dneceiz, fakat burada konumuz balamnda birka ey sylenebilir. Bilgi felsefesi her
ne kadar modern felsefeyle ivme kazanm ve olgunlam bir felsefe disiplini olsa da, temel
olarak varlk felsefesi erevesi iine konulabilecek felsefi tartmalar, filozoflarn bilgi
felsefesine dair tavr ve durularn yorumlamamza kolaylkla elverirler. Yukarda belirttiimiz
zere bu durum varlk ve bilginin z ve doasna dair felsefi sorun ve tartmalarn
birbirlerinden tmyle yaltlmasnn imknsz olmasndan kaynaklanr. Bilgi her zaman bir
zne ile bir nesnenin varln gerektirir.
kast edilen ey insan toplumudur. Bu balamda toplum bilimleri, insann bilinli etkinliiyle,
tarihsel bilgi birikimiyle oluturduu tm kltr dnyasn, nesnel tarihsel varoluu eitli
ynleriyle ele alp inceleyen bilimlerdir; tarih, sosyoloji, antropoloji, ekonomi gibi disiplinler
toplumsal bilimlerine rnek olarak gsterilebilir.
Doal olgulara ynelik bilgi birikimimiz ve varsaymlarmz her ne kadar tarihsel sre
boyunca deimekte olsa da, bu alana ilikin bilgi birikimimizin daha nesnel ve olgusal bir
karakter tad, olgusal sonular belli nedenlere balamay temel alan aklama modelinin,
doal bilimler alannda daha yaygn bir ekilde kullanld sylenebilir. Doal olgular
llebilirlik ve dorudan deneyime ve algya ak olmaya toplumsal ya da tarihsel olgulara
gre daha uygundurlar. nsann kendi isel zenginliini, bilgi birikimini davurarak
biimlendirdii toplumsal olgular ise, yalnzca alg deneyimini ve aklama modelini temel
alarak kavranamazlar. Toplumsal olgular toplumsal norm ve deerlerle ykl olduklar iin,
belli bir yorumlama ve deerlendirme abasyla kavranabilirler. Toplum iindeki konumumuz,
snfsal veya ideolojik duruumuz en belirgin ekilde toplumsal ve tarihsel olgular
yorumlarken devreye girerler.
Bilgi felsefesi doal ve toplumsal bilimlerin genel erevesine dair baz temel
sorunlarn tartlmasnda ve baz belirleyici ayrm ve kategorilerin saptanmasnda vazgeilmez
bir deer tar. Bu balamda bilim felsefesi ve bilgi felsefesi yakn bir iliki ve dolaym
iindedir.
Her epistemolojik duru ve tavr al ayn zamanda bilim ve bilimlerin z ve doasna
dair bir duru ve tavr altr.
69
Uygulamalar
1)
Bilgi felsefesi (epistemoloji) ve ahlak felsefesinin (etik) temel kavram ya da
konular nelerdir?
2)
Ahlak felsefesi insan davrann felsefi ynden sorgularken bilgi felsefesindeki
tartmalardan nasl yararlanr?
70
Uygulama Sorular
1)
Bir felsefe disiplini olarak sanat felsefesi ya da estetik, hangi felsefi kavramlar
zerindeki tartmalarla ekillenir?
2)
Bir felsefe disiplini olarak varlk felsefesi (ontoloji) neden felsefenin dier
disiplinleri iin vazgeilmez bir zemin oluturur?
3)
71
72
Blm Sorular
1)
a)
Varlk felsefesi
b)
Estetik
c)
Doal Bilimler
d)
Ahlak felsefesi
e)
Kiisel bilimler
2)
Aadaki felsefe disiplinlerinden hangisi Modern felsefe ncesi dnemde tm
felsefi disiplinlerin zemininde yer alr?
a)
Doa felsefesi
b)
Varlk felsefesi
c)
Sanat felsefesi
d)
Ahlak felsefesi
e)
Eitim felsefesi
3)
Bilme ediminin iki tarafn oluturan zne ve nesnenin u ya da bu tarzda var
olmalar bilgi felsefesinin hangi felsefe disipliniyle ilikisine iaret eder?
a)
Ahlak felsefesi
b)
Sanat felsefesi
c)
Varlk felsefesi
d)
Tarih felsefesi
e)
Dil felsefesi
4)
Bilgi felsefesi ve ahlak felsefesi iin birincil neme sahip iki kavram
aadakilerden hangisidir?
a)
Doru yi
b)
Gerek Gzel
c)
Doa Sonsuz
73
d)
deal Real
e)
Ruh Madde
5)
nsann dier hayvanlardan farkl olarak bir tarihe, devlete, dine, sanata,
felsefeye ve ahlaka sahip olmasnn nedeni nedir?
a)
Aklsal bilgi
b)
gd
c)
Duyum yetisi
d)
Entelektel sezgi
e)
Alg yetisi
6)
konusudur?
a)
b)
c)
d)
e)
7)
a)
nsan davranlarnn akl yetisiyle dolayml karmak bilgi birikimiyle
biimlenmesi
b)
c)
d)
e)
Duyusalln formlar ile anlama yetimizin kategorilerinin her trl deneyimin
koulu olmalar
8)
a)
Tarih
b)
Kimya
74
c)
Sosyoloji
d)
Ekonomi
e)
Antropoloji
9)
Doal bilimler alannda kullanlan ve olgusal sonular belli nedenlere
balamay temel alan model aadakilerden hangisidir?
a)
Yorumlama
b)
Betimleme
c)
Yanllama
d)
Aklama
e)
Olumsuzlama
10)
a)
b)
c)
Dnmenin yasalarn
d)
e)
Doa yasalarn
Cevaplar
1) e, 2)b , 3)c , 4)a , 5)a, 6)d, 7)b, 8)b, 9)d, 10)d.
75
76
77
78
Kazanm
Doa Filozoflar
anlaylarn ortaya
koyabilmek
Herakleitos
Herakleitosun bilgi
Parmenidesin bilgi
79
Anahtar Kavramlar
Doa filozoflar
Herakleitos ve Parmenides
Sofistler
80
Giri
Sokrates ncesi Felsefe Tarihi balamnda gerek yonya Doa Filozoflar, gerek
Herakleitos ve Parmenides felsefelerinde bilgi felsefesinin sorunlarna ilikin bilinli bir
inceleme ve sorgulamann var olduu sylenemez. Bu filozoflarda epistemolojik problemlerin
arlkl olarak ontolojik problemlere dair tartma ve grlerinin iinde asimile olduu,
onlarn epistemolojik tavrlarnn bu sz konusu tartma ve grler veri alnarak
yorumlanabileceini syleyebiliriz.
Doa Filozoflar tm sonlu ve ilineksel belirlenimlerin sonsuz ve tzsel bir balang
noktasndan, yani onlarn sylemiyle arkheden hareketle varolabileceini iddia ederler. Asl
ve hakiki bir varlktan hareketle tm dier ilineksel varlklar analalabilir ve bilinebilir.
Herakleitos kendi felsefi duruu iin olu ve elikiyi temel alrken Parmenides ar varlk ve
ayrmsz zdelii temel alr. Herakleitos iin duyulur dnyadaki olu ve elikili varolu akl
tarafndan kavranabilir bir z tarken Parmenides olu ve elikiyi hakiki ya da doru bilgiden
dlar ve doru bilginin ierii olan varl tm olu ve okluktan soyutlar.
Sokrates ve Platon ncesi felsefenin nem tayan dier temsilcileri kukusuz
sofistlerdir. Sofistler, zellikle de Protagoras ve Gorgias, Herakleitosun ve Parmenidesin
grlerinin kendine zg bir sentezini sunarlar. Herakletos ile birlikte hereyin olu ve eliki
ierdiini, Parmenides ile birlikte olu ve eliki ieren hibir eyin gerek anlamda var
olmadn ve doru bir bilginin konusu olamayacan savunurlar. Bylece Sofistler asndan
ne gerek ve hakiki bir varlktan ve ne de evrensel ve doru bir bilgiden sz edilebilir.
81
FrancisE.Peters,AntikYunanFelsefesiTerimleriSzl,ev.HakkHnler,ParadigmaYaynlar,stanbul,2004;
s.50.
82
Doa Filozoflar iin sonsuz ve tzsel gereklik olarak arkhe, evrende varolan her
belirlenim ve hareketi vareden ve dolaysyla da anlalr klan ilke ve balang noktasdr.
Evrendeki her eyi bilmemizi ve anlamamz mmkn klacak bir gereklik ve asl varlk alan
sz konusudur.
5.3. Sofistler
Herakleitosun olua dayal ontolojisinden olduu kadar Parmenidesin varla dayal
ontolojisinden etkilenen ve bir bakma bu iki felsefi grn kendine zg bir sentezini temsil
eden Sofistler, tmyle greli ve znel bir bilgi anlayna sahiptirler. Tek gerek dnya alg
dnyasdr ve bu balamda alg tm znel ve bireysel karakteriyle dnlebilecek ve
83
sylenebilecek eyleri belirler. Sofistler kendi felsefelerini ada syleyile liberalize olmu,
yani mitolojik ve geleneksel balarndan grece bamszlam dnyevi insanlarn varlna ve
maddi ilgilerine gre ekillendirmilerdir. Kanmca Sofizm bir bakma ngiliz Empirizminin
Antik dnemdeki versiyonu olarak da dnlebilir. Ticaretle zenginlemi gl bir aristokrat
snf, bu ticaret trafiinde edinilmi farkl kltrlere dair birikimle beslenmi zihinsel esneklik
ve dnyevilik, Sofistlere zg zek kvrakl ve eletirel duruu biimlendiren etkenler
arasnda saylabilir. Sofistlerin k bilinli bir epistemolojik tavrn balangc iin gerekli
olan, iinde bulunulan kltrel yapya kukulu ve eletirel bir mesafeden yaklama cesaretine
iaret eder. Kukusuz Sofistler modern anlamda bir epistemoloji, yani bilgi felsefesine sahip
deildirler, nk gerek anlamda bir bilen zne ve bilinen nesne kavramna sahip deildirler.
Fakat yine de neyin bilinebileceine ve bilginin olanana dair gl ve merkezi bir felsefi ilgi
onlarn retilerini tmyle ekillendirmitir. Genel olarak kuku ve zellikle de Sofistlerin
kukuculuu dolayszca neyin bilinebileceine ve bilginin olanana dair sorulara iaret
etmektedir. Fakat nasl ki felsefe balamnda epistemolojik sorular etik, estetik, siyaset ve dier
felsefi sorular biimlendirmekteyse, ayn ekilde Sofistler de bilginin neliine dair soru ve
kukulardan ahlak ve siyasete dair soru ve kukulara da ynelmilerdir.
Sofistlerin kukuculuu ve genel olarak Sofizm yukarda da dile getirdiimiz zere,
Herakleitos ile Parmenidesin ontolojilerinden beslenmitir. Herakleitos olu dncesine
ramen akla ve bilgiye inanmaktayd ve ona gre oluun bir mant, bir logosu vard.
Herakleitos gereklie ikin olu ve hareketin diyalektik dnce ve mantk ile kavranabilecei
savndayd. Parmenides ise olu ve kartlarn birlii olarak diyalektiin akla ve dnceye
aykr olduunu savunmaktayd. Ona gre tam da bu nedenle, yani ne varlk ve ne de ona dair
dnce olu, eliki ieremeyeceinden, varlk sonsuza dein kendi kendisine zde
olduundan, tm okluk, hareket ve deiim yokluk ve yanlgdan ibaretti. te Sofistler hem
Herakleitos ile beraber her eyin alglarmzn da gsterdii zere olu ve eliki ierdiini ve
hem de Parmenides gibi doru bilginin yalnzca varla ilikin olabileceini ve olu ve eliki
ieren hibir eyin hakiki anlamda varolamayacan savunmaktaydlar. Bireysel alglarmzn
gsterdii gibi her ey olu ve eliki iermekteydi ve aklmzn da syledii gibi olu ve
eliki ieren bir dnyada kesin ve genel geer hibir bilgi mmkn olamazd. Byle bir
sentezin sonucu varla, dnceye ve bilgiye dair tm zeminin kuku konusu klnmas
olabilirdi. Bu balamda evrensel ve nesnel hibir gerek ve dorudan sz edilemezdi.
Sofistlerin alg temelli bir bilgi ve epistemoloji anlayna sahip olduklar sylenebilir. Herbir
insan kendi algsnn bilincindedir ve yalnzca kendi algsna dayanan bireysel yarglarda
bulunabilir.
En nemli Sofistlerden Protagoras ve Gorgiasn grlerine daha yakndan baktmz
da neler grnmekteyiz? lkin Protagorasa bakalm. Protagorasa atfedilen en nemli sz,
insan hereyin lsdr szdr.3 Buradaki insan bireysel insandr. Buradaki ly elinde
tutan insan bir bedene sahip olan ve duyumsayan insandr. Bir bedene sahip olmak bir birey
olmann nkouludur ve burada bireysellik hem dier bedenlerden ayr bir bedene ve hem de
dier insanlardan ayr duyu organlarna ve kendine zg duyu alglarna sahip olmaya iaret
WaltherKranz,AntikFelsefeMetinlerveAklamalar,ev.SuadY.Baydur,SosyalYaynlar,stanbul,1994;
s.194.
84
etmektedir. te bir rzgr esmektedir, yen iin rzgr souk, meyen iin souk
deildir. 4 Bylece her alg ve belirlenim hakknda farkl yarglarda bulunabiliriz, herey
grelidir, yani herbir insana gre belirlenir. Bireysel insanlarn yarglarn aan bir evrensel ve
nesnel doruluk ve bilgi bir yanlgdan ibarettir.
Gorgiasa atfedilen en nemli fragman ise udur: hibir ey yoktur, varsa bile insan
iin kavranlmazdr, kavranlr (bilinebilir) olsa da teki insanlara bildirilemez ve anlatlamaz.5
Hibir ey yoktur dncesi dile getirdiimiz zere Herakleitoscu diyalektik ile Parmenidesci
mutlak ve ayrmsz zdelik anlayn bir sentezi olarak karmza kmaktadr. Herakleitos ile
birlikte her eyin olua tabi olduu ve Parmenides ile birlikte oluan hibir eyin hakiki
anlamda var olmad kabul eden Gorgias asndan sonu, hibir eyin var olmamasdr. Kald
ki herhangi bir ey varsa bile kavranlamaz; nk zihin tarafndan ele geirilemez bir olu ve
eliki iindeki byle bir varolu kavranamaz. Diyelim ki kavrand, bu kavranan eyin bir
bakasna bildirilmesi ve onun tarafndan kavranmas olas deildir, nk herbir bireyin
sylemi ve kavray farkl olacaktr. Sonuta Sofistlerin genel olarak, alg ieriklerinin bireysel
karakteriyle biimlenmi znel, greli bir bilgi anlayna sahip olduklar sylenmelidir. Ayrca
Gorgiasn Parmenidesten devrald grn ve varlk kartl da Platoncu idealizmin
ekillenmesinde byk nem tar.
4
5
A.g.y.
Ag.y.,s.197.
85
znenin varln temel alrlar ve insan algsn bireysel istemin tikelliinin ve keyfiyetinin z
olarak sunarlar.
Sofistler mitolojinin dogmatik katlna ve aristokratik snflarn eitsizlik zerine
kurulu ynetimlerine kar gelien zgrlk ve demokrat bir ruhun temsilcileridir. Onlar
zgrl geleneksel dinin, toplumun ve politik iktidarn inkarc ve baskc otoritesinin
karsna koyarlar. zgrlk genel olarak bireysel zgrlk olarak tanmlanr. Sofistlerin
zgrl modern anlamda bir tr liberal zgrlk olarak tanmlanabilir. Sofistler iin
zgrlk genel olarak, bireyin doal drt ve tutkularna gem vurmamas ve onlar gelenein
ve politik otoritenin insafna terk etmemesi olarak da anlalabilir. Bu aktr ki daha dnyevi
ve alg temelli bir zgrlk anlay olarak, Platoncu rasyonel ve idealist zgrlk anlayndan
farkldr. Bilindii zere Platon iin zgrlk doal drt ve tutkularn serbestliinden ok,
doal ve bedensel olann basklanmas ve denetlenmesi anlamna gelir. Sofistler evrensel
kavram ve kategorileri temel alan aklsal bir ahlak anlay savunmazlar. Onlar iin akl daha
ok bireyin tikel ilgi ve karlarna hizmet etmesi gereken teknik bir ara olarak grlebilir. Bu
nedenle onlar akln evrensel hakikat aray olarak tanmlanabilecek bir felsefeye (philosophia)
ynelmekten ok, akln gnlk ilgi ve karlar iin retorik kullanmn gzard etmeyen bir
felsefeye ynelirler.
Doal olarak Sofistlerin ahlak anlaylar da zgrlk anlaylarna uyumlu olacaktr.
Bu noktada Sofistlerin ahlak anlaylarnn ayrntlarna girmeden nce onlarn bilgi
anlaylarna ve dolaysyla dnme ve davran alkanlklarna ksa bir gzatmak yararl
olabilir. Sofizm ve sofist szcklerinin kkeni Yunanca bilgelik anlamna gelen sophia
szcne dayanr. Sofist bylece bilgelie sahip olan ya da bilge anlamna gelir. Sofist
Yunanca asl philosophia, yani bilgelik sevgisi, bilgelik ak anlamlarna gelen felsefeden ve
dolaysyla filozoftan farkl bir anlama sahiptir. Sofist yalnzca bilgelii seven ve onu arayan
biri deil, bizzat bu bilgelie sahip olduunu dnen kii anlamna gelmektedir. Dahas
Sofistler Antik Dnemde bu bilgelii paraya dntrmler ve parayla bilgelik dersleri
vermilerdir. Bu nedenle de Sokrates ve Platon gibi filozoflar tarafndan eletirilmilerdir.
Sokrates ve Platon asndan doruluk ve erdemin aratrlmasnda, bilgelik araynda filozof
tmyle zgr olmal ve tm pratik kayg ve karlardan bamsz olmaldr. Sofistler iin ise,
pratik ilgi ve karlardan tmyle bamsz bir teorik ilgi ve ura temelsiz ve gerek ddr.
Dnen znenin bireysel alg ve ilgilerinin tesinde nesnel bir teorik ve epistemolojik
doruluk anlay savunulamaz.
Bu anlay Sofistlerin dnme ve tartma yntemleriyle de rtr. Eer bireysel
znelerin alglarn ve pratik ilgilerini aan nesnel ve evrensel bir doruluk ve gereklik sz
konusu deilse, bireyler arasndaki dnsel tartmalar, pratik ilgi ve karlar davuran bir
uzla abasnn tesinde anlam tamazlar. Kamusal alandaki tartmalarn birincil amac,
varolduu dnlen nesnel ve evrensel bir hakikate ulamak deil, bireysel ve tikel ilgileri
kar tarafa kabul ettirme, ikna ve rza yaratmadr. Felsefe ve politika, yce ve ideal amalar
uruna deil bireysel ve zel ilgiler uruna yaplr. Bireysel ve tikel ilgiler gerek bir varolua
iaret ederken evrensel bir ilgi ise bir aldatmaca ve yanlsamann sonucu olabilir. Sofistik
tartma bylece ilkin farkl anlay ve ilgilerin bir davurumu ve uzlatrlmas abasdr.
86
Byle bir abann demokrasi kltr ve insan davranlar asndan nemi aktr. Eit bir
arla sahip olduklar dnlen farkl ve kart grlerin belli bir rekabet ortamnda birlikte
var olmaya almas, salkl bir liberal ve demokrat yaam ortam iin ok gereklidir. Byle
bir bireysel eitlik ve rekabet ortamnn akn bir doruluk ve erdem anlayyla almaya
allmas demokrasi kltr asndan sakncalar dourabilir.
te yandan Sofistik tartma eristik bir karakter de tayabilir ve tarihe bakldnda
byle bir evrilme ve dnm yaad da grlmektedir. Burada eristik tartma ile
kastedilen ey, tartmak iin tartmak, sorun zmek ve bir sonuca ulamak iin deil
yalnzca hasmn yenmek ve kk drmek amacyla tartmaktr. Tartmak yalnzca
zihinsel bir g gsterisi ve yengi aracna dnr. Dorusu g haktr grnn Sofistler
arasnda yaygn bir ahlaki ve politik ilke olduunu da burada belirtmeliyiz. G haktr ilkesi
gl olan kazanr saptamasnn tesine uzanr, gl olan yalnzca kazanmaz, bu yengi ve
kazan onun hakkdr. Bu ilke ayn zamanda baz Sofistler tarafndan doal olann, dolaysz
g ve iddetin toplumsal uzla ve normlara kar birincil deeri olarak da yorumlanmtr.
G haktr ikesi orman kanununun bir onaylanmas olarak da yorumlanabilir. Bu
balamda zgrlk ve ahlaki davran, doal itki ve drtlerin basklanmas olmayacaktr.
Doa yasas toplumsal normlara gre bir referans noktas olarak i grecektir. Bu anlaya gre,
toplumsal normlar doa yasalarna uygun dzenlenmelidir. Tm bu yorumlara karn
Sofistlerin baz ortak epistemolojik ve etik ilkelere sahip olmakla beraber, olduka farkl
grlerle de ortaya km olduklarn unutmamak gerekir. Belli bir grup toplumsal uzla ve
normlarn toplumsal yaamn esenlii ve huzuru iin gerekli olduunda diretirken baka bir
Sofist grubu ise doa yasasnn her zaman bu toplumsal uzla ve normlara stn olduunda
diretirler. sterseniz imdi iki nemli Sofist dnrn (Protagoras ve Gorgias) etik
anlaylarna daha yakndan bakalm.
87
Uygulamalar
1)
88
Uygulama Sorular
1)
Tartnz.
2)
Sofistlerin, bilgi felsefesi tarihi balamnda nemleri hangi temel noktalarda sz
konusudur? rdeleyiniz.
3)
89
90
Blm Sorular
1)
Sokrates ncesi felsefede doru bilginin ierii olan varl tm olu ve
okluktan soyutlayan filozof kimdir?
a)
Herakleitos
b)
Gorgias
c)
Protagoras
d)
Parmenides
e)
Demokritos
2)
Kendi felsefi duruu iin olu ve elikiyi temel alan Antika filozofu
aadakilerden hangisidir?
a)
Parmenides
b)
Thales
c)
Herakleitos
d)
Anaksagoras
e)
Empedokles
3)
Sofistler, zellikle de Protagoras ve Gorgias aadaki filozof ikililerinden
hangisinin grlerinin bir sentezini ortaya koyarlar?
a)
Demokritos Thales
b)
Anaksimandros Empedokles
c)
Platon Sokrates
d)
Anaksimenes Zenon
e)
Herakleitos Parmenides
4)
Doa filozoflar iin evrende varolan her belirlenim ve hareketi vareden ve
anlalr klan ilke ve balang noktas nedir?
a)
Transendental ben
b)
c)
Soyut Mutlak
91
d)
Dolaysz sezgi
e)
Empirik ben
5)
a)
Dogmatik
b)
Eletirel
c)
Kukucu
d)
Sezgici
e)
Pragmatik
6)
a)
b)
c)
d)
e)
nedir?
Herakleitos
b)
Gorgias
c)
Parmenides
d)
Eleal Zenon
e)
Thales
8)
Sofistlerin ..... temelli bir bilgi ve epistemoloji anlayna sahip olduklar
sylenebilir cmlesinde bo braklan yere gelecek kelime aadakilerden hangisi olabilir?
a)
Sezgi
b)
Duygu
92
c)
Akl
d)
mgelem
e)
Alg
9)
Protagoras yen iin rzgar souk, meyen iin souk deildir demekle
neye iaret etmektedir?
a)
b)
c)
d)
e)
10)
Hibir eyin var olmadn, olsa bile kavranlamayacan, kavranlsa bile hi
kimseye bildirilemeyeceini dile getiren Sokrates ncesi filozof aadakilerden hangisidir?
a)
Parmenides
b)
Gorgias
c)
Herakleitos
d)
Protagoras
e)
Demokritos
Cevaplar
1)d , 2)c , 3)e , 4)b , 5)a, 6)c, 7)b, 8)e, 9)c, 10)b
93
6. SOKRATES VE PLATON
94
95
2)
3)
96
Kazanm
erevesindeki temel
kavranmas
nenimini beliertilmesi
97
Anahtar Kavramlar
Sokratik diyaloglar
dealar
delar kuram
98
Giri
Sokrates ve Platona ayrdmz bu blmde, sz konusu filozoflarn bilgi anlaylar
ana hatlaryla zetlenmektedir. Sokratesde bilgi aray genel olarak bir tanmlama abas
olarak karmza kmaktadr. Tanmlanmak istenen kavramlar, nesnel ve evrensel bir bilginin
ierii olarak anlalabilirler. Platonun Sokratik Diyaloglarndaki Sokrates akn bir idealizmin
savunucusu olmaktan ok, Sofistlerin znel ve bireysel bilgi anlaylarna kar nesnel ve
evrensel bir bilgi arayndadr. Bu anlamda Sokratik Diyaloglar bilgiye dair kesin bir sonuca
ulamayan bir tartma srecine iaret ederler.
Platonun olguluk dnemi yaptlar ise klasik idealist anlayn belirgin olarak ortaya
kt yaptlardr. Platonun felsefesi gl ve radikal idealizm ile birlikte gl ve radikal bir
rasyonalizm de ierir. Platon iin yalnzca evrensel biim ya da formlar olan idealar, doru ve
hakiki bir bilginin konusu olabilirler. Bu balamda Platonda ontoloji ve epistemoloji
birbirlerinden koparlmaz bir tarzda iicedirler, nk yalnzca hakiki ve gerek varlk
dncenin ve bilginin ierii olabilir ve doru dncenin ve bilginin ierii olabilen ey
hakiki ve gerek anlamda vardr. Platoncu idealizm bir kavram realizmi olarak, dnce ve
varln zdelii anlamna gelir. Dncemizin ieriini olan tm ideal ve evrensel formlar,
sonlu ve bireysel varolua akn sonsuz ve tzsel varlk dnyasn olutururlar. Platoncu
idealizm ve rasyonalizm kendisinden sonraki tm idealist ve rasyonalist felsefe gelenei iin
vazgeilmez bir referans noktasdr.
99
6.1. Sokrates
Sokrates Sofistlerin hereyi olua indirgeyen ve bu balamda bireysel znelliin
keyfiyetine teslim eden ar liberal ve politik anlamda anarizan klarn kendisine sorun
edinir. Sokrates dnen ve gerek anlamda bilen herkesi balayacak tanmlarn, yani dier bir
dile getirile bireysellii aan bir evrenselliin peinde olmutur. Aslnda tarihsel bir kiilik
olarak Sokratesin retisini rencisi Platonunkinden ayrmak, ikisi arasnda kesin ve
tartma gtrmez bir snr izmek zor grnmektedir, nk biz Sokratesin felsefi grlerini
arlkl olarak Platonun yaptlarndan renmekteyiz. Platonun zellikle ilk dnem yaptlar
Sokratik dnem yaptlar olarak adlandrlmaktadr.6 Bunun nedeni ise bu Sokratik yaptlarn
Sokratesin retisi ve kiiliini daha iyi yansttnn dnlmesidir. Sokratesin Savunmas,
Krito, Euthifron, Lakes, on, Protagoras, Lisis, Devlet gibi Diyaloglar bu dnemin temel baz
yaptlar olarak belirtilebilir.
Sokratesin ba konumac olduu bu diyaloglarn belirleyici zellii, tartlan konuya
dair kesin bir sonuca varlamamas, kesin bir bilgi iddiasnda bulunulmamasdr. Ucu ak olan
bu tartmalarda asl belirleyici kiilik olarak Sokrates, konumann gidiatn dzenlemek iin
eitli mdahalelerde bulunur. Btn konumalar genelde bir kavram erevesinde
srmektedir. Kavramn ya da konumann ieriine dair gnlk yaamdan aina olduumuz
keyfi ve armsal betimlemeler, Sokratesin abalaryla aklsal bir dnmenin mantksal
ilenii balamnda elimine edilmeye ve ilenmeye allmaktadr. Ele alnan kavramn
ieriinin, konumacnn, yani dnen znenin kiisel zelliklerinden kaynaklanan tikel ve
rastlantsal unsurlardan bu arndrlma abas, kavram iin zsel olduu dnlen evrensel ve
zorunlu ierii belirginletirme ve tanmlama abasdr. Bu sre, yani tekil ve tikel olanda
evrensel eyi belirginletirme ve tanmlama sreci, Sokrates tarafndan bir tr ebelik sanat
olarak adlandrlr. Filozofun bu ebelik sanat tmyle dncelere dayal bir sanat olarak,
kiilerde gizil bir ekilde bulunan evrensel dnce ve kavray dourtma ve gelitirme
sanatdr. Her ne kadar Sokratik diyalogda tartlan kavramlara dair tam ve kesin bir tanm ve
bilgi durumuna eriilmi olmasa da, diyalog boyunca konu edinilen kavram tanmlama
denemeleri erevesindeki dnsel yolculuk bir derinlemeyle sonulanr. Bu srete farkl
kavramlar arasnda kurulmu olan dolaymlar dnsel bir i aydnlanmaya yol aarlar.
Hem Sokratesin evresinde oluturmu olduu byleyici ekicilik ve hem de Onu
Felsefe Tarihi ve genel olarak insanlk tarihi asndan nemli klan ey tam da tikel ve bireysel
olanda evrensel ve zorunlu olan kefetme abasyla oluturduu isel aydnlanmadr. roninin
elik ettii bilgisizlik, sorgulama, olumsuzlama ve dourtma abalar, alk olmayanlar iin
olduka sinir bozucu olan Sokratik Diyalog ve isel aydnlanmann nemli bileenleridir.
Sokratesin belli bir ironin de elik ettii nl bilgisizlik itiraf yle formle edilebilir:
bir tek ey biliyorum o da hibir ey bilmediim. Bu ifade belli bir ironi ierir, nk
Sokrates belki de tm Atinallardan daha bilgilidir. Buradaki bilgisizlik beyan daha ok
sradan Atinallarda ve Sofistlerde grlen yeterince sorgulanmam gr ve dncelere,
temellendirilmemi bilgeliklere kar bir meydan okumadr. Sokrates asndan sorgulama,
F.Copleston,FelsefeTarihiPlaton,ev.AzizYardml,deaYaynevi,stanbul,1995;s.17.
100
6.2. Platon
Platon klasik idealizmin babas olarak felsefe tarihindeki tartmalar derinden etkilemi
olan byk bir filozoftur. Hocas Sokratesin mirass olarak yola km ve Hocasnn trajik
sonu ve ans Platon iin her zaman birincil bir deer tamtr. Platon felsefi araylarnda
Sokratesin nesnel ve evrensel tanm araylarn daha da ileri tayarak, kendi radikal idealizm
ve rasyonalizminin zemini klar.
Bilginin hem Sokrates ve hem de rencisi Platon iin zaten zihinde bulunan eyi bir
aa kartma, bir anmsama becerisi olduu sylenebilir. nsanlar doutan baz rasyonel
dnce ve bilgilere sahiptirler. Filozof bu gizil ve bilinsiz bilgileri ortaya kartp bilince
kavuturan kiidir. Matematiin duyulur gereklikten kaynaklanmayan dorular bu doutan
bilgilere rnek, olarak gsterilebilir. Platonun Menon adl diyalogunda Sokrates bir kleye bir
matematik problemini anmsatma ve dourtma yntemiyle zdrmtr. Bu anlamda Platona
gre insan bir nceki yaamnda, ruhlar lkesi Hadesde bedenden ve insan yanltan tm
duyumsamadan arndrlm bir ruhken tm aklsal bilgilere sahipti. nsan zihnini bulandran bu
duyulur dnyada sz konusu bilgilerin insana yeniden anmsatlmas gerekir. Saf dnme
yetimizle ulalabilen bu aklsal bilginin zn ve ieriini, evrensel formlar olan idealar
oluturur.
epistemolojik bir gereklik ve dorulua iaret eder. Szlerle dile getirdiimiz idealar, yani
kavram ya da dnceler, evrensel ve zorunlu bir varlk ve bilgi dzlemine iaret ederler.
Yalnzca evrensel formlarn, yani idealarn hakiki ve gerek bir varlklar ve bilgi deerleri
vardr. Evrensel form, bir belirlenimin, trn ya da snfn tmne iaret eden niteleme ya da
kategoridir. rnein btn insanlar aklldr dediimde, akll olma niteliini insanlarn
tmne evrensel ve zorunlu bir ekilde yklemi olmaktaym. Evrensel formlar ya da idealarn
bu evrensel ve zorunlu nitelii istisna kabul etmemektedir. Hemen yukarda dile getirdiimiz
nerme evrensel ya da tmel bir nermedir. Oysaki baz insanlar lmldr gibi bir nerme,
tikel bir nermedir, nk insanlarn tmne deil bir ksmna ya da bazsna dair bir eyler
sylemektedir. Buna karn Sokrates lmldr nermesi znesi bir birey olan tekil bir
nermedir. Fakat gereklie dair tm tikel ve tekil nermeler de evrensel, yani tmel
gnderimleri olan dilsel terim ve kavramlarla dile getirilebilirler. rnein baz szc baz
ile belirlenebilecek tm ey ve durumlara, yani tm bazlara iaret etmek zere kullanlabilir.
Bunun tek istisnas Sokrates gibi zel isimlerdir ki, onlarn da iaret edip adlandrdklar insan
birey(ler)ine gnderimde bulunmak dnda gerek bir anlamlar ya da formlar yoktur.
Platoncu idealizm ve rasyonalizm, dilde ve dolaysyla dnme srecinde egemen olan
bu tmel terim ve evrensel kavramlarn, yalnzca znel dil ve dnme yetimiz balamnda bir
varlk ve bilgi deer tamadn, fakat ontolojik ve epistemolojik adan nesnel ve akn bir
varlk ve bilgi deeri tad anlay erevesinde ekillenmitir. Aklsal dnme yetimizin
ierikleri olan evrensel kavram ve dnceler, yalnzca bireysel ve znel gerekliimizin
bileenleri deildirler. Bu evrensel kavramlar birer idea ya da form olarak tm bireysel
gereklii biimlendiren akn tzlerdir. Gerek ve hakiki bilginin vazgeilmez ieriini
oluturan kavramlar, yalnzca alg dnyasn bilmemize ve kavramamza hizmet etmezler.
Onlar ayn zamanda gerek ve hakiki varlk dzlemine iaret ederler. Kukusuz Platonun bu
idealizm ve rasyonalizmi, Sofistlerin alg temelli bireysel ve znel bilgi anlaylarndan ciddi
bir kopu ve farkllamaya da iaret etmektedir.
Ahmet adl bir tandmzla yaadmz deneyimler bizi yalnzca beli san ve duygu
durumlarna gtrebilir. Herhangi bir duyulur gereklii bilmemize ve kavramamza olanak
salayacak ey, evrensel kavram ya da idealara ilikin aklsal dnme yetimiz ve bilgimizdir.
Platon bu anlamda tam bir rasyonalisttir. Platonun diyaloglarnda hep olageldii zere,
Sokrates evresinde bulunan bir Sofiste ya da sradan bir Atinalya srekli kullandklar
kavramlarn ne anlama geldiini sorar. Kavramn anlamna dair bu sorgulama Sokratik
dnemde ilkin epistemolojik bir erevede bir tanm aray olarak ortaya karken Platoncu
idealizmin olgunluk srecinde ise kavramlar evrensel formlar olarak, alg nesnelerine akn bir
ontolojik gereklie dnmtr.
Kavramn gereklii eer duyulur gereklie aknsa, kavram ve ieriini oluturan
dncelerin duyulur olmamas gerekir. dealizm duyulur gerekliin, yani fiziksel ya da maddi
gerekliin asl ve kalc gereklik olmadn, asl gerekliin maddesiz ve ideal gereklik
olduunu savunur. Bu balamda asl ya da tzsel varlk da ideal varlktr. Platona gre
duyarllktan, maddi varoluun sonlu, greli, bireysel ve deiken doasndan arndrlm saf
aklsal (noetik) varlk alan, asl varlk alandr. Noesis, yani ar ya da saf akl yetimiz noetalar,
yani dnce nesnelerini bilir. Burada dnce nesneleri saf akl ya da dnce nesneleri
olarak, kendilerini yalnzca aklsal dnmenin duyulur ierik ve biimden arndrlm edimine
brakan nesnelerdir. Parmenidesci anlamda dnce ve varln zdelii yalnzca bu alanda
szkonusudur. Bu Platoncu anlamda rasyonalizm ve idealizmin i ie geip btnletii
noktadr: aklsal olan vardr, varolan aklsaldr.7
Konuyu biraz daha aarsak; dnceler ar evrensel formlar olarak, duyumlarmzn
ieriini oluturan herhangi bir tikel ve bireysel belirlenimin dolaysz temsilleri ya da adlar
deildirler. dealist olmayan bir anlay, rnein Sofistlerin algya dayal epistemolojisi ve
greli bilgi anlaylar, dnceleri znel birer soyutlama ve bireysel ve maddi eylerden daha
gerek olmayan keyfi genelleme ve adlandrmalar olarak alr. Oysaki Platoncu idealizm
asndan ar dnce ve akl nesneleri, tm evrensel varoluun belirleyen arketipler ya da
zsel formlardr. Physis alan, yani maddi gereklik bu zsel formlar ya da daha bilinen
adlandrmayla idealar olmadan evrensel ve kalc biim ya da formlara, dahas trlere ve
cinslere sahip olamaz. Platonun Timaos diyalogundaki mimar tanrs Demiurges bu evrensel
ve zsel formlara bakarak maddi dnyay oluturur.
Bu balamda materyalistlerin ya da empiristlerin aksine madde ve maddi olan tm
eyler kendi kendilerini belirleyen ve biimlendiren isel bir doaya sahip olmadklarndan,
evrensel ve sonsuz bir varla sahip deildirler. Maddi eyler tam da bu nedenle evrensel ve
doru bir bilginin ieriini oluturamazlar. Evrensel insan formu ya da insanlk, herhangi bir
maddi ve bireysel insana indirgenemeyecei ve onda tketilemeyecei iin, kalc ve
evrenseldir. Bireysel insanlar gelip geici ve sonlu bir varla iyeyken bireysel insanlarda
evrensel bir tarzda varolan insan ideasi ya da formu kalc bir varla iyedir. Sofistlerin aksine
insanlk tek tek insan bireylerinden daha hakiki ve gerek bir varla sahiptir. rnein,
krmzlk ya da adalet gibi dnce ierikleri iinde ayn durum geerlidir. Platon asndan
Tmidealistgelenekasndanfarkltarzlardaortayakanaklsalolanlavarolannbubtnseldinamizmi,
Hegelciidealizmdediyalektikbirdolaymlaenolgunifadesinekavuacaktr.
103
rnein, adalet bireyden bireye deien tikel ve greli bir ey deil evrensel ve genel geer bir
eydir.
dealizmin zne biraz daha yakndan bakalm: idealar evrensel biim ya da formlar
olarak vardrlar ve biimsiz bir ierik ve maddi belirlenimden sz edilemez. Maddeyle
dolayml ve iice form (biim), daha gerek ve doru bir varla sahip deildir; aksine asl
varlk alanndan kopmutur; asln kt bir kopyas ve glgesi olarak olua tabidir.
Herakleitosun mehur oluuna tabi olmak kendi biim ve belirlenimine, kendi ideal varlna
evrensel ve zorunlu bir tarzda sahip olmamaktr. Olua tabi her biim ve varlk kendi kartna
doru ynelen sonlu bir belirlenim olarak vardr. Saf biim olarak idea ile varlk arasndaki bu
zdelik, varln dnceye zde, evrensel ve zorunlu olmas gerektii varsaymna yaslanr.
Dnce yalnzca evrensel biim ya da formlar konu edinebilir ve biimsiz hibir ierikten ve
varlktan szedilemez. Varlk saf dnme yetimizin, aklmzn ierii olduu, olabildii
oranda gerekten varlktr ve ancak bu balamda yoklua ve yok olua tabi olmayacaktr.
Yalnzca dnme ve akln konusu olabilen, yalnzca akl tarafndan bilinebilen ideal formlar,
evrensel ve zorunlu bir tarzda vardrlar ve doru, iyi ve gzel olabilirler.
Platonun nl Devlet diyalogunun 5.kitabnda bilgi derecelerini konu edinen bir izgi
analojisi ya da benzetmesi vardr. Bu analojide, yukardan aaya doru uzanan ve drde
blnm bir izginin en stnde gerek bilginin, yani epistemenin nesneleri olan arketipler,
yani idealar bulunur. Daha nce de dile getirdiimiz zere idealar ayrca biimler, formlar,
evrenseller olarak da adlandrabiliriz. dealar yalnzca aklmzla, saf dnce yetimizle
bilebiliriz. yi, doru, gzel, bir, ok, varlk, adalet, insan gibi tm dnce
ierikleri birer evrensel biim ya da form olarak idealardr. Onlar herbir bireysel varln
kendisinden pay alarak iyi, doru, gzel, adil ya da insan olduklar akn ve evrensel zler,
arketiplerdir. izginin yukardan aaya doru ikinci blmnde yine episteme olarak gerek
bilginin konusu olan matematiksel varlklar bulunur. Bunlar da yine akln dnceleri olarak
vardrlar, fakat tmyle imgelem gcnden, algnn gerekliinden kopuk olduklar
sylenemez; matematiki nesnelerini, rnein bir gen ya da daireyi bo bir yzeye ya da
kda izerek zmler ya da analiz eder. Matematiin nesneleri arketipler deildirler, fakat
bireysel ve maddi nesneler de deildirler. Matematiksel nesneler genel olarak niceliin
doasna zg aksiyomlar ve nkabuller zerinden dnlebilir ve bilinebilirler. izginin
nc ve drdnce blmlerinde san, yani doksa nesneleri bulunur. Burada gerek anlamda
bir bilgiden ok, kiisel alg zerinde ekillenen greli, rastlantsal ve keyfi yarglar
szkonusudur. nsan algsnn ve imgelem gcnn ieriini oluturan san nesneleri de kendi
ilerinde ikiye ayrlrlar; inan (pistis) nesneleri ile tahmin (eikasia) nesneleri.
Kiisel ve toplumsal inancn ieriini, Platonun zoa diye adlandrd tm dirimli
eyler ve genel olarak alglarmzn ieriini olan bireysel varolular oluturur. izgi
benzetmesinin en alt basaman oluturan tahminin (eikasia) ieriini oluturan nesneler ise bu
bireysel ve maddi nesnelerin parlak yzeylerde yansyan imgeleri, ksaca tm yansma ve
glgeleridir. Platonun bilme ve bilgi derecelerine dair bu izgi benzetmesinde dile getirdii
grleri daha anlalr klmak iin yle bir rnek verilebilir. Eer filozof insann ne olduuna
ilikin evrensel ve zorunlu bir dnceye, biim ya da ideaya erimi ise, onun gerek bir bilme
104
durumunda olduu ve gerek bir bilgiye sahip olduu sylenebilir. Filozof insan olarak insann,
genel olarak insann ne olduunu kavramtr; tm maddi bireysellii aan evrensel bir insan
ideasn bilmektedir. Fakat eer insana dair tek deneyimimiz tek tek insanlara ynelik kiisel
alglarmzla, gnlk yaantmzn yzeysel olgularyla snrlysa, bu balamda insan olarak
insanl, evrensel insan ideasn bildiimiz sylenemez. Platoncu idealizme gre, byle keyfi
ve rastlantsal yaantlarn ve alg ieriklerinin bize verebilecei tek ey yalnzca insana ve
insanlara dair gndelik yaantmzdan kaynaklanan temellendirilmemi grler ve inanlardr.
Eer bir insan bireyi ya da insan topluluunu anlamak iin bakalarnn alg ieriklerini ve
yarglarn temel dayanyorsak, bireysel eylerin dolaysz alglarna deil de yansma, glge ya
da kopyalarna dayanyorsak, yalnzca temelsiz imgelere ve tahminlere, rastgele yarglara
sahibiz demektir.
Yukarda anlatlanlardan da anlalaca zere, Platonun grleri dnce asndan
zengin arm ve metaforlarla ykldr. Bilgiye dair nl bir metafor da Platonun Devlet
diyalogunda dile getirdii maara metaforu ya da benzetmesidir. Platon bu sz konusu
metaforunda, bir maarann iinde yzleri maarann duvarna dnk, elleri, ayaklar ve
boyunlar duvara zincirli insanlar tasvir eder. Mahkm olan bu insanlar hibir ekilde
bedenlerini oynatamamaktadrlar. Bu zincirli mahkmlarn arkasnda bir atein aydnlatt baz
cisim ve canllarn glgeleri maara duvarna vurmakta ve mahkmlar yalnzca bu glgeleri
grmekte ve onlar gerek sanmaktadrlar. Platona gre bu mahkumlar yalnzca sanlarla
yetinen, glgeleri gerek varlklar sanan, temelsiz inan ve tahminlerle yetinen sradan insanlar
temsil etmektedirler. Yalnzca gerek filozof, yani asl ve hakiki varln idealar olduunu bilen
kii, zincirlerini krabilir ve maarann dnda ve gnein parlak klar altndaki gerek
varlklar aklyla seer ve bilebilir.
105
Uygulamalar
1)
2)
106
Uygulama Sorular
1)
2)
Sokratesin evrensel tanm aray ile Platonun idealizmi arasnda nasl bir gei
srecinden sz edilebilir?
3)
Platon
tanmlanabilir?
asndan
idea
ontolojik
ve
epistemolojik
balamda
4)
5)
Platon neden felsefe tarihinin btn iin vazgeilmez bir deer tar?
nasl
107
108
Blm Sorular
1)
a)
b)
c)
d)
e)
nsan zihnine ait olan ve bilgiyi mmkn klan transendental kategorilerin ortaya
koyulmas olarak
2)
a)
b)
c)
d)
e)
3)
a)
Alg
b)
Transendental kategoriler
c)
Duyu yetisi
d)
D dnya
e)
dealar
4)
a)
b)
c)
d)
e)
5)
Sokrates tekil ve tikel olanda evrensel eyi belirginletirme ve tanmlama
srecini ne olarak adlandrr?
a)
Ebelik sanat
b)
Tanmlama sreci
c)
roni
d)
Olumsuzlama
e)
Dorulama
6)
Platonun hangi diyalounda Sokrates bir kleye bir matematik problemini
anmsatma ve dourtma yntemiyle zdrmtr?
a)
Krito
b)
Protagoras
c)
Menon
d)
on
e)
Sokratesin savunmas
7)
Aadakilerden hangisi Platonda evrensel ve zorunlu bir varlk ve bilgi
dzlemine iaret eder?
a)
b)
c)
Algsal sezgi
d)
dealar
e)
Duyusal gereklik
8)
Sofistler asndan insann greli ve tikel gr ve tercihleri Platoncu
epistemoloji asndan neye iaret eder?
a)
Bilgi
b)
San
c)
Sezgi
110
d)
Tan
e)
Sav
9)
Platonun Devlet diyalounda bilgi derecelerini ortaya koyan izgi analojisinde
gerek bilginin yani epistemenin nesneleri nelerdir?
a)
dealar ve doa
b)
mgeler ve inanlar
c)
d)
e)
10)
Platonun bilgiye dair nl bir metaforu olan maara benzetmesi hangi
diyalounda geer?
a)
Timaios
b)
Eutyphron
c)
Gorgias
d)
Kratylos
e)
Devlet
Cevaplar
1)c , 2)a , 3)e , 4) d, 5)a, 6)c, 7)d, 8)b, 9)d, 10)e
111
7. ARSTOTELES
112
113
2)
3)
Aristotelesin metafizik kavray ile bilgi retisi arasnda nasl bir iliki vardr?
4)
114
Kazanm
Platon ve Aristoteles
platon ve aristoteles
Aristotelesin metafizik
ilikiyi kavramak
115
Anahtar Kavramlar
Aristoteles mant
Metafizik
Ruh retisi
116
Giri
Aristotelesin felsefi dehasn ve bu balamda bilgi felsefesine dair grlerini
zetlemek ok zorlu bir itir. Aristoteles ilgilerinin eitlilii ve zenginlii, felsefenin birok
alanna ilikin yaptlaryla felsefe tarihinde nemli bir yere sahip bir filozoftur. Birok bilime
adn veren yaptlar ortaya koymu olan Aristoteles, bilimlerin ve felsefenin farkl disiplinlerini
sistematik bir yap ierisinde bilinli bir tarzda birletiren ilk filozoftur.
Aristotelesin hocas Platon felsefi mirasna yaklam hem sahiplenici ve hem de
eletireldir. Felsefesinde ve epistemolojisinde Platona gre daha lml bir idealizm ve
rasyonalizm sz konusudur. Aristoteles asndan da bilgi iin aklsal dnme yetisi
vazgeilmez bir deer tar, fakat o hocasndan farkl olarak dnme yetimizin ieriini
oluturan evrensel form ya da biimlerin bireysel gerekliklere ikin olduunu savunur.
Aristotelesci epistemolojinin temel savlar onun mantk, metafizik ve ruh retisinden
hareketle anlalabilir. Aristotelesin Organon adl yaptnda ortaya koyduu mantk retisi,
varlk zerine doru dnmenin kurallarn ele alr. Bu balamda baz temel kategoriler ve
karm ve akl yrtme sreleri incelenir. Aristoteles metafiziinde ise, Platoncu dealizmin
duyulur ve dnlr, form ve madde arasndaki keskin dualizminin yolat ontolojik ve
epistemolojik sorunlar amaya alr. De Animada ortaya konan ruh retisinde ise, ruhun
bedenle dolaym balamnda edilgin ve etkin akl arasnda ayrm yapar.
117
BediaAkarsu,FelsefeTerimleriSzl,nkilapKitabevi,stanbul,1994;s.45.
119
7.3. Metafizik
Aristotelesci bilgi anlayna birazda onun varlk anlayn ekillendiren Metafizik adl
yapt erevesinde bakmak gerekir. Bilindii zere Platoncu epistemoloji bireysel varolularn
gerek ve hakiki bir varlklar olmad iin bilinemeyeceklerini savunmutu. Olu dnyas
srekli bir deiim ve gelip geicilik ierdii iin, onun bireysel ve maddi belirlenimlerine dair
kalc ve evrensel tarzda yargda bulunmamz olanakl grnmyordu. Aristoteles ile birlikte
maddi ve bireysel dnyann, epistemolojik, yani bilgi felsefesi balamnda biraz daha
onurlandrldn gryoruz. Bireysel eyler, tam da yalnzca bireysel ve maddi gereklikler
olmadklar ve onlar kategorize etmemize ve bilmemize elveren baz evrensel formlara
kendilerini vareden zler, isel belirleyiciler olarak sahip olduklar iin bilinebilirler. Bilgi
Aristotelesde hocas Platonda olduu gibi yine evrensel ierik ve belirlenim tar, fakat insan
bilgisinin ieriini oluturan bu evrensel biim ya da formlar, bireysel ve maddi dnyay aan
akn bir gereklie veya dnyaya iaret etmezler. Platonun duyulur dnyaya akn idealar,
Aristelese gre kendilerini duyulur dnyada gerekletiren evrensel zlerdir. dealar duyulur
dnyann bireysel tzlerini biimlendiren isel formlardr.
Platonun varlk dnyas ve olu dnyas, bilgi dnyas ve san dnyas arasnda
kurgulad keskin ve metaforlarla ykl ikicilik (dualizm), Aristotelesin grnr dnya iin
ngrd form ve madde birlikteliiyle almaya allr. Aristoteles iin grnr ve
dnlr, algsal ve aklsal gerekliklerin idealist ve rasyonalist bir radikalizmle biririnden
yaltlmas, zmden ok iinden klmaz ontolojik ve epistemolojik sorunlar yaratmaktadr.
120
biimlerin ayrmna varabilir. Akl etkin bir g ve yetenek olarak, insan ruhunun btnne ve
bedene hkmeder. Bu g ve egemenlik iin akl, insan bedeninde potansiyel ya da maddi bir
zemine, zerine evrensel biimleri basabilecei bir tabula rasaya ihtiya duyar. Bu balamda
Aristotelese gre, insan akl eer aktif olarak dnyorsa etkin akl, fakat etkin (bilfiil) deil
de bilkuvve (gizil -potansiyel) durumdaysa edilgin akl ya da zek olarak adlandrlr. Tanr saf
biim olarak tm maddi varolu srecinden arndrlm olduu iin, gizil (potansiyel) hibir
belirlenime sahip deildir. Tanr ncesiz sonrasz etkin akldr. nsan epistemolojik balamda
Tanrya gre ara bir konumdadr. nsan srekli etkin bir bilin ve bilgelik durumu iinde
yaayabilen biimsel ve aklsal varlk deildir. Aristotelese gre de tanrsal varla kyasla
insan epistemolojik adan aaya eken ey, tpk Platonda olduu gibi bedensel
varoluudur. Bedensel varolu akln bireysel znede etkinlii iin zorunlu bir zemin olmakla
birilikte, onun mutlak ve tm gizilliklerden arndrlm Tanrsal etkinlii iin bir engel
durumundadr.
Aristotelesin kendi varlk hiyerarisinin sradzeni asndan idealist ve rasyonalist
olduu doru olmakla birilikte, onun doal dnyann tm fenomenlerinin bilinmesi asndan
algy ve akl birlikte olumlad ve sonuta Platona gre daha lml bir felsefi konumlan
iinde olduu rahatlkla sylenebilir.
122
Uygulamalar
1)
2)
Aristotelesin mantk alanna katklar onun bilgi anlayyla nasl bir balant iindedir?
123
Uygulama Sorular
1)
Felsefe tarihi balamnda Aristotelesin hocas Platon ile nasl bir felsefi iliki iinde
olduu sylenebilir?
2)
3)
124
125
Blm Sorular
1.
Aristotelesde mantn doru bilginin elde edilme abasnda vazgeilmez bir
konumda olmasnn sebebi nedir?
a)
b)
c)
d)
e)
2.
Aadaki filozoflardan hangisi iin evrensel formlar dnme ve bilgi yetimize
ait kategoriler olmalarnn yannda var olan empirik gereklie de ilikin kategorilerdir?
a)
Platon
b)
Aristoteles
c)
Sokrates
d)
Protagoras
e)
Parmenides
3.
Aadakilerden hangisi Aristotelesi mantk iin kendiliinden ak olan ncl
ya da ilkelerden biridir?
a)
Kaytszlk ilkesi
b)
c)
elimezlik ilkesi
d)
Aknsallk ilkesi
e)
Grelilik ilkesi
4.
Aadakilerden hangisi Aristotelesi mantk asndan bilgilerimizin ieriini
oluturan ontolojik gereklie ilikin kategorilerden biri deildir?
a)
Sonsuzluk
b)
Yer
c)
Tz
126
d)
Zaman
e)
Nitelik
5.
dorudur?
a)
b)
c)
nsan bilgisinin ieriini oluturan evrensel formlar bireysel ve maddi dnyay
aan akn bir gereklie iaret etmezler.
d)
e)
Bilgimizin nesnelliinin zemini zihnimize ait transendental formlar ve
kategorilerdir.
6.
Platonda varolan varlk dnyas ve olu dnyas, bilgi dnyas ve san dnyas
ayrmna ilikin Aristotelesin sunduu zm nedir?
a)
z ve grn zdelii
b)
Tz ve ilinek birliktelii
c)
d)
e)
7.
a)
Tanr ve Akl
b)
Akl ve nsan
c)
Madde ve Doa
d)
Doa ve Mutlak
e)
Tanr ve Madde
8.
a)
b)
c)
d)
e)
9.
a)
Aklsal
b)
Duyusal
c)
Sezgisel
d)
Aknsal
e)
Bitkisel
10.
Aristoteles iin ruhun tm yetileri iinde bedenden bamsz bir varla ve bilgi
deerine sahip olan tek yeti nedir?
a)
Alg
b)
mgelem
c)
Akl
d)
Duygu
e)
Sezgi
Cevaplar
1)d , 2)b , 3)c , 4)a , 5)c, 6)d, 7)e, 8)a 9)e, 10)c
128
129
130
2)
3)
Patristik felsefenin nemli temsilcilerinden Augustinusun bilgi anlay iin ne
sylenebilir?
4)
5)
131
Kazanm
Antika takiben
ortaada din ve felsefe
ilikisi hakknda bilgi sahibi
olabilmek
Skolastik Felsefe
Skolastik felsefenin en
enmli temsilcisi olarak
thomas aquinasn bilgi
zerine dncelerini ortaya
koyabilmek
slam Felsefesinde
Epistemoloji
slam felsefesi
Okuma yaparak, aratrma
dnrlerinden Farabi, bni yaparak, fikir yrterek
Sina ve Gazalinin bilgi
hakkndaki grlerini ortaya
koyabilmek
132
Anahtar Kavramlar
Yeni-Platonculuk
Din
Felsefe
Patristik felsefe
Skolastik felsefe
slam felsefesi
133
Giri
Bu blmde Yeni-Platonculuk ve Orta a felsefesinde bilgi felsefesi anlaylar
anahatlaryla ele alnacaktr. Yeni-Platonculuun en nemli temsilcisi Plotinosun insann
aklsal dnme ve bilme yetisini snrlad, ontolojik ve epistemolojik adan akn bir Tanr
ya da Bir dncesinden hareketle kendi sistemini kurguladn grmekteyiz. Plotinosun
felsefesi mistik bir panteizmin renklerini iinde barndrr.
Patristik felsefenin en nemli temsilcisi Augustinus iin ise dinsel inan ve vahiy
insann aklsal dnme yetisi ve bilgisinine gre daha stn bir konumlan iindedir.
Augustinusa gre, insan bilme yetisini inancn hizmetine komaldr ve acizliini kabul edip
Tanrya teslim olmaldr.
Skolastik felsefenin en nemli temsilcisi Thomas Aquinasn felsefesi ayn zamanda
Katolik Kilisesinin resmi retisinin ana erevesini oluturmaktadr. Aquinas iin insan akl
ve dnme yetisiyle dinsel inancn ve vahyin zn kavrayabilir. nsan akln aan baz
tanrsal ve metafizik konularda dinsel inan ve vahiyin belli bir lde devreye girmesi anlalr
bir eydir. Orta a felsefesi balamnda evrenseller ve tmeller tartmas da nemli bir yer
igal eder. Kavram realistleri evrensellerin bireysel eylere akn gerekliini savunurken
nominalistler ise asl gereklii oluturann bireysel eyler olduunu ve evrensel kavram ve
terimlerin bireysel eyleri snflandrmamza ve tanmlamamza elveren adlardan ibaret
olduunu savunmulardr.
slam felsefesinde de insann aklsal dnme yetisi ile dinsel inan ve vahiy ilikileri
balamndaki tartmalarla ekillenen bir srecin yaanm olduunu gryoruz. Bu tartma
srecinin en nemli temsilcileri arasnda Farabi, bni Sina ve Gazalinin adlar sralanabilir.
134
135
Augustinusuntiraflarbutemelanlayerevesindebiimlenmitir.
136
olan nominalizm, yani Trkesiyle adclk kmtr. Roscellinus nominalizm ilk temsilcisi,
Occaml William ise Ge Skolastik dnemdeki nemli temsilcisidir. Burada Roscellinus ve
erken dnem nominalizmi hakknda ksaca bir ka ey syleyebiliriz. Nominalizm ve zel
olarak Roscellinus iin evrensel kavramlar, bireysel eyleri snflamamza elveren ve
szkonusu snfn herbir yesi iin geerli olduu dnlen ortak yklemlerin ya da
niteliklerin addr. Kavramlar bir nevi eyleri kategorize etmemize yarayan belirlenimler olarak,
yalnzca zihnimize zg znel dnceler ve adlardr. Onlarn bu znellii aan bir
gereklikleri ve varolan bireysel gereklikleri aan bir nesnellikleri yoktur. Bylece
nominalizm, kavram realizminin evrensel tikel eyden nce gelir (universalia ante rem)
anlayna kar, evrensel tikel eyden sonra gelir (universalia post rem) anlayn savunur.
Nominalizm epistemolojik balamda asl gereklii bize verenin alglarmz olduunu ve
dncenin bu alg ierii zerinde ekillendiini ve varolduunu savunur. Hem ontolojik ve
hem de epistemolojik adan nominalizm, tikel ve bireysel olandan hareketle bir felsefe
kurgular ve dncelerimizin ieriini oluturan kavramlar bu szkonusu alg dnyas
erevesinde anlamlandrr. Burada Platonik konumlann tersyz edildiini ve duyulur
dnyann dnlr dnyann zemini olduunu grmekteyiz. Aktr ki byle bir nominalizm
ya da Trkesiyle adclk, yalnzca bireysel eyleri gerek olarak ald ve Katolik Kilisenin
akn bir evrensel inan ve hakikat iddias iin sevimsiz grndnden, eitli teologlar
tarafndan eletirilmitir.
Skolastik Felsefenin bir baka nemli temsilcisi Abelardustur. Abelardus, Augustinus
ve Anselmusun anlamak iin inanyorum ilkesine kar inanmak iin anlyorum ilkesiyle
ortaya kan Aristotelesci anlamda bir rasyonalisttir. Abelardus bir reti ya da iddiaya bize
Tanr tarafndan vahiy yoluyla bildirildii iin deil, asl olarak aklsal dnme yetimize
uygun grnd iin inandmz syler. Dahas herhangi bir inan ve fikirden kuku
duymann gnah olmadn, tersine doruya ulama abas asndan gerekli olduunu
savunur. Abelardus evrensellerin bireysel eylerde onlarn isel z olarak varolduu
anlayyla, yine Aristotelese yakn bir konumlan iindedir. Bu anlay evrensellerin bireysel
ve tikel eylere ncelii ve sonral tartmasnda hem ontolojik ve hem de epistemolojik
adan orta bir noktada olmaya iaret eder. Burada Abelardus iin bilgi felsefesi balamnda u
sylenebilir: dnce yetimizin ieriini oluturan evrenseller, yanzca znel ve biimsel bir
doruluk ve deer tamazlar, fakat onlar duyulur ve bireysel eylere akn, kendi soyutluu
iinde nesnel bir gereklik de deildirler.
Skolastik Felsefenin en nemli temsilcilerinden biri de felsefesi ayn zamanda Katolik
Kilisesinin resmi retisi olarak kabul edilmi olan Thomas Aquinasdr. Aquinas iin tm
gereklik ve doruluun kayna Tanrdr. Felsefi bir terminolojiyle konuursak Tanr her
trden ontolojik ve epistemolojik belirlenimin kaynadr. Bize vahiy yoluyla verilmi dinsel
inancn da, insana zg aklsal bilginin kayna da Tanrdr. Bu anlamda inan ile bilgi arasnda
mutlak bir ayrm yoktur. Aquinas asndan aklsal dnme yetimizi yanl kullanmadmz
srece inan ve akl birbirleriyle atmazlar. Ona gre kuku yokki Tanrsal bildiri ve vahiy
insani bilgiden daha kutsal ve deerlidir, fakat bu dinsel alandaki epistemolojik hiyerari, isel
bir eliki ve uzlamaz atmaya iaret etmez. Duyulur dnyaya, yani doa alanna dair
gereklikler aklsal bilgiyle bilinirken duyular aan baz metafizik gereklikler, rnein
138
Hristiyanla zg yeniden dirili inanc yalnzca kutsal vahiy yoluyla bilinebilir. Tanrnn
varlna dair kimi hakikatler ise hem vahiy ve hem de aklsal dn ile bilinebilir.
Thomas Aquinasn Tanr anlay Aristotelesin Tanr anlayyla bir paralellik tar.
Tanr dnda varolan tm belirlenimler hem madde ve hem de biimden (form) oluurken
yalnzca Tanr ar biim ya da form olarak vardr. Aristotelesci balamda biimi z olarak alan
Aquinas bylece Tanry z ve varl birolan zorunlu ve birincil varlk olarak tanmlar. Tanr
ve melekler Hristiyan inancna kout olarak bireysel varlklardr; yalnzca onlar maddesiz ve ar
biimden oluan bir bireysellie sahiptirler. Dorusu Aristotelesci balamda maddenin tm
biimleri bireyselletiren unsur olduunu dndmzde, ar biim ve evrensellik olarak
Tanrnn nasl bir bireysel varla iye olduunu dnmek ve bilmek hi de kolay
grnmemektedir.
Aquinas asndan evrensel biimlerin bireysel eylerle ilikileri ya da baka bir dile
getirile dnlr ve duyulur belirlenimlerin ilikileri, Tanrsal ve insani zihinler balamnda
farkl bir epistemolojik konumlan ve doruluk tarlar. Doay yaratmadan nce evrensel
biimler Tanrnn zihninde birer yaratm modeli ya da arketipi olarak varolmulardr. Fakat
duyulur bireysel gerekliklerin zn oluturan bu evrensel biimler, insan zihninde doann
Tanr tarafndan yaratlmasndan sonra birer dnce ve kavramlar olarak varolurlar. Bu
balamda insani bilginin zn oluturan evrensellerin Tanrsal balamda bireysel eyleri
nceledii, insann bilgi edinme srecinde ise bireysel eylere dair algdan sonra ortaya kan
dnceler olarak konumlandn grmekteyiz. Tanrsal yaratm srecinde dnlr
gereklik, insann bilgi edinme srecinde ise duyulur gereklik balang oluturmaktadr.
Genel olarak Thomas Aquinasn retisi iin u sylenebilir: Aquinas ile birlikte Katolik
Kilisesi inan ve bilgi, din ve felsefe ilikisinde birbirini kktenci bir ekilde dlamayan daha
paralel ve uzlamac bir anlaya evrilme olanan bulmutur.
Skolastik Felsefe balamnda son olarak ksaca Occaml Williamn terimcilik olarak da
adlandrlan nominalizmine deinelim. Tpk Roscellinusda olduu gibi Occam iin de
bireysel eyler asl gerekliklerdir ve evrenseller bireyseller gereklikleri snflamamza
yarayan soyut dnceler olarak yalnzca birer terimden ibarettirler. Epistemolojik ve ontolojik
balamda varolan gerekliklerin says gereksiz olarak arttrlmamaldr. En yaln aklamann
en doru aklama olduunu dile getiren bu gr, varolan gerekliklerin saysn rtuluyan
Occamn Usturas metaforunda anlatm bulmutur.
hem de bn Sinaya gre, evrenseller ya da tmeller tpk Aristoteleste olduu zere tikellerin
iinde biimlendirici z olarak bir gereklie sahiptirler ve bireyseller eylerin varlndan
bamsz nsel bir gereklie iaret etmezler. Yalnzca Tanrnn zihninde evrenseller duyulur
gereklie nsel bir varla sahiptirler. Bu balamda insan bilgisi ve tanrsal bilgi arasnda bir
ayrm sz konusudur. Tanr etkin bir akla ve yaratc bir dnceye sahiptir. nsan Tanrnn da
yardmyla kendi zihninde potansiyel olarak bulunan aklsal dnme yetisini etkin klmaya ve
kendi snrlar iinde yaratc olmaya alr. Felsefenin grevi dinsel inan ve ilkeleri anlamaya
almak ve bylece mmkn olduunca Tanrya ulamaya almaktr.
slam felsefesinin bir dier nemli felsefecisi olan Gazali ise bir bakma felsefeyi
kullanarak felsefeyi eletirmekte, Farabi ve bn Sina tarafndan ina edilmeye allan din ve
felsefe, inan ve akl ilikilerine dair uzlama modelini eletirmektedir. Gazalinin insan aklnn
evrensel hakikatleri ve vahiyin ieriini bilebileceine ynelik dikkate deer kukularyla
biimlenen eletirel tutumu, yeni bir felsefi perspektif ve bilgi modeli sunmaktan ok, genel
olarak felsefenin ve felsefi bilginin dinsel inanlar asndan kukulu ve uygunsuz olduu
dnlen niteliine iaret eder. Felsefenin bu yetersizlii yine felsefeyle ortaya konur ve bu
yetersizlii ortaya koyan felsefenin (ya da zel olarak bu felsefe yapma tarznn) tam da bu
nedenle gelitirilmesi gerektii dnlmez. Akln yetersizliini ortaya koyan akln imdiden
bu yetersizliin tesinde olduu kabul edilmek istenmez. Fakat burada sorun felsefede srar
etmeyen bir dnrn kiisel tercihlerinden ok, onu bu tercihlere iten ve sonrasnda onun
insann aklsal dnme yetisine ynelik inanszln paylaan kltrel atmosferin sosyo
ekonomik unsurlardr. Bat Skolastiinin sekler ve modern bir felsefeye ynelmesinin ve
byle bir ynelimin gl bir gelenekle sahiplenilmesinin, ykselen burjuva snf ve onun
gl sosyo ekonomik dinamikleriyle yakn bir ilikisi vardr. slam Dnyasnda hibir zaman
gl bir modernist, Batl anlamda aydnlanmac ve sekler felsefi damar szkonusu
olmamtr. Fakat gnmz slam dnyas tam da her trden kresellemeye paralel olarak,
inan ve bilgi, din ve felsefe arasnda modernist anlamda keskin ayrmlardan kanan postmodern Batyla daha etkin bir etkileim iinde grnmektedir.
140
Uygulamalar
1)
nelerdir?
2)
3)
141
Uygulama Sorular
1)
2)
zetleyiniz.
142
143
Blm Sorular
1)
Plotinosun metafizik hiyerarisinin en stnde yer alan ve ancak mistik bir
esrimeyle kendisine ulalan ey nedir?
a)
Akl
b)
Doa
c)
Bilin
d)
Dnce
e)
Bir
2)
Anlamak iin inanyorum gryle insann anlama yetisini temelde kutsal
inancn hizmetine koan filozof aadakilerden hangisidir?
a)
Plotinos
b)
Augustinus
c)
Occaml William
d)
Duns Scotus
e)
Platon
3)
Skolastik felsefenin ilk nemli temsilcisi olan John Scotus Erigena evrenseller
ya da tmeller tartmasnda hangi yaklam savunur?
a)
Romantizm
b)
Nominalizm
c)
Transendentalizm
d)
Realizm
e)
Kavram Realizmi
4)
Aadaki problemlerden hangisi Skolastik felsefenin btn iin ok nemli ve
belirleyici olmutur?
a)
b)
Aknsallar sorunu
144
c)
d)
e)
5)
Erigena tarafndan da savunulan ve insan aklnn Tanry kavrayamayacan
ileri srerek, epistemolojik adan insan kavrayna snr izen yaklam aadakilerden
hangisidir?
a)
Negatif teoloji
b)
Kavram realizmi
c)
Nominalizm
d)
Fenomenoloji
e)
Doalclk
6)
a)
b)
c)
d)
ibarettirler.
Evrenseller kendi balarna bir varla sahip olmayp sadece birer addan
e)
Anselmusun ontolojik tanr kantlamas epistemolojik dzlemden ontolojik
dzleme geisiin bir rneidir.
7)
a)
Anselmus
b)
Occaml William
c)
Augustinus
d)
Thomas Aquinas
e)
Erigena
145
8)
Evrensel, tikel eyden nce gelir (universalia ante rem) ile evrensel, tikel
eyden sonra gelir (universalia post rem) grleri evrenseller tartmasnda hangi iki konumu
ortaya koyar?
a)
Skeptisizm ve dealizm
b)
Realizm ve Empirizm
c)
d)
Dogmatizm ve Skeptisizm
e)
Transendentalizm ve Empirizm
9)
Anlamak iin inanyorum ilkesine kar inanmak iin anlyorum ilkesiyle
ortaya kan Ortaa filozofu hangisidir?
a)
Abelardus
b)
Augustinus
c)
Erigena
d)
Anselmus
e)
Boethius
10)
Epistemolojik ve ontolojik balamda varolan gerekliklerin saysnn gereksiz
yere arttrlmamasn ve en yaln aklamann en doru aklama olduunu ileri sren Ortaa
filozofu kimdir?
a)
Anselmus
b)
Thomas Aquinas
c)
Augustinus
d)
Occaml William
e)
Abelardus
Cevaplar
1)e , 2) b, 3) e, 4) c, 5)a, 6) d, 7)b, 8)c, 9)a, 10)d
146
147
148
2)
3)
4)
5)
konusudur?
Bilgi problemi ile tanrnn varlnn kantlanmas arasnda nasl bir iliki sz
149
Kazanm
Descartesn nemi
Descartesin Yntemi
Epistemoloji tarihi
bakmndan descartesin
ynteminin nemi
Tanrnn Varl
150
Anahtar Kavramlar
Descaretes ve yntemi
Tanrnn kantlanmas
151
Giri
Descartes Modern felsefenin ncsdr. Kartezyen Felsefe znellik ve bireysellie
ynelik vurguyla yeni bir an habercisi olmutur. Descartesin bilgi anlaynda kukunun
nemli bir yeri vardr. Kuku ak seik ve kesin bilgiye ulamak iin bir yntem olarak
kullanlr. Bu kuku ayn zamanda Descartesin felsefi ynteminin ilk adm ve bir analiz sreci
olarak da anlalabilir; ak seik ve kesin olan kukulu olandan ayrma ve ayklama sreci. Bu
kuku ve analiz sreci bize dnen znenin dolaysz sezgisini verecektir.
Dnen znenin dolaysz sezgisini balang noktas olarak alan Descartesci dnme
ynteminin ikinci blm, bir sentez blm olarak karmza kar. Sentez yapan akl, en
yaln ve kuku gtrmez ilkeden hareketle tm sistemi kurgular ve oluturur. Bu kurgulama ve
oluturma sreci, tpk analiz sreci gibi isel ve zorunlu bir akl yrtme srecidir.
Descartes iin felsefi bilgi, dnen benliin dolaysz sezgisinden Tanr dncesine ve
Tanr dncesinden d dnyann varlna doru bir geliim seyri izler.
152
zne kendi dolaysz varlna, tm nesnel ieriini olumsuzlayarak, kuku konusu klarak
kavuur. Dnen bireysel zneleri zgrletirecek olan, tam da onlar her trden gelenein ve
dsal otoritenin basksndan ve egemenliinden kurtaracak olan bu kukulanma srecidir.
kantlamas ile ayn ierie sahiptir. Sonsuz ve mutlak varlk olarak dnlen Tanrnn var
olmamas dnlemez, nk bu durumda Tanr sonsuz ve mutlak olmayacaktr. Varlk
Tanr dncesinin mutlak, sonsuz ve eksiksiz ierii asndan yokluu dnlemeyecek bir
unsur ve bileen olarak anlalmaktadr. Bir sonraki admda Descartes bu Tanr dncesinden
hareketle alglarmzn ieriini oluturan maddi dnyann varln da olumlar. Ahlaki olarak
da mutlak ve eksiksiz olarak dnlen Tanrnn, d dnyay yaratmad ve yalnzca bizi
yanltmak ve aldatmak iin byle bir nesnel gereklik sansn bize dayatt dnlemez.
Epistemolojik adan Tanrnn varlna dair tm bu akl yrtmeler baz gizli
nkabullere dayanr. Sonsuz, mutlak ve eksiksizlik dnceleri sonlu, greli ve eksikli
belirlenimler dnyas olan alg dnyasndan karlamayacana gre, akn bir gereklikten
kaynaklanyor olmaldrlar. Bu bir adan Descartesin Platoncu kavram realizmine geri dn
olarak da yorumlanabilir. te yandan Descartes, ruh ve beden, dnlr ve duyulur
gerekliklerin ilikileri konusunda Platoncu idealizm ve rasyonalizmden daha lml grnr ve
bu balamda gerek bir dualizmi (ikicilii) temellendirme abasndadr. Descartes iin Tanr
mutlak ve sonsuz tzdr ve tm dier tzler Tanr tarafndan yaratlm ikincil tzler ya da
gerekliklerdir. Bu balamda iki tr yaratlm tz sz konusudur; ruhsal ve cisimsel tzler ya
da dier bir ifadeyle dnen ve uzaml tzler. Bu tzler ya da gereklikler birbirlerine
indirgenemez ve Tanrsal iradeyle birbirlerine paralel bir ileyie tabi tutulurlar. Dorusu
idealist ve rasyonalist gelenek balamnda dnlr ve duyulur gerekliklerin sorunlu ilikisi
hem Platon ve hem de Descartes baalmda gerek bir zme kavumu deildir. dealizm ve
rasyonalizm asndan hem ontolojik ve hem de epistemolojik balamda en rafine ve gelimi
zm, Hegel tarafndan ortaya konacaktr.
157
Uygulamalar
1)
2)
Descartes Tanrnn varln nasl kantlamaktadr ve bu kantlamann sistemi
asndan nemi nedir?
3)
158
Uygulama Sorular
1)
Descartesin nl dnyorum, o halde varm cmlesi epistemolojik
balamda nasl yorumlanabilir?
2)
159
160
Blm Sorular
1)
Hangi felsefe akm znellik ve bireysellie ynelik vurgusuyla Modern
felsefenin habercisi olmutur?
a)
Doalc felsefe
b)
Transendental felsefe
c)
Kartezyen felsefe
d)
Realist felsefe
e)
Klasik felsefe
2)
Aadakilerden hangisi Descartesda ak seik ve kesin bilgiye ulamak iin
bir yntem olarak kullanlr?
a)
Alg
b)
Kuku
c)
Duyusal gereklik
d)
Sezgi
e)
Yorumlama
3)
olmutur?
a)
Helenistik Felsefe
b)
Skolastik Felsefe
c)
d)
Patristik Felsefe
e)
Modern Felsefe
4)
a)
Yoruma ak olma
b)
znellik
c)
Ak ve seik olma
161
d)
Aknsallk
e)
Kesinliksizlik
5)
Descartesn doru bilgiye ulamak iin kulland yntem olarak kuku
srecinin sonunda ulalan nedir?
a)
Mutlak
b)
Hilik
c)
Saf varlk
d)
Dnen zne
e)
Saf bilgi
6)
Descartesn dnen znenin varlna dair dolaysz, ak-seik ve kesin bilgisi
ne tarz bir bilgidir?
a)
Sezgisel
b)
Algsal
c)
Duyusal
d)
Aklsal
e)
Matematiksel
7)
Aadakilerden
srdklerinden biridir?
a)
Doa
b)
Tanr
c)
Evren
d)
Varlk
e)
Yaam
hangisi
Descartesn
doutan
dnce
olarak
ileri
8)
Descartesa gre dnen zneyi kendi varlnn dolaysz sezgisinin dna
karan nedir?
a)
Maddi dnya
b)
c)
Bakasnn bilinci
d)
Tanr dncesi
e)
zbilin
9)
a)
Sezgi yetimiz
b)
Anlama yetimiz
c)
Tanr dncesi
d)
zbilin
e)
Tz dncesi
10)
a)
Dnsel ve aknsal tz
b)
Maddi ve sezgisel tz
c)
Mutlak ve olumsal tz
d)
Analitik ve sentetik tz
e)
Ruhsal ve cisimsel tz
Cevaplar
1) c , 2)b , 3)e , 4)c , 5)d, 6)a, 7)b, 8)d, 9)c, 10)e
163
164
165
3)
4)
166
Kazanm
Spinoza
Spinozann bilgi
anlaynn temel kavram
ve sorunlarn ortaya
koyabilmek
Leibniz
167
Anahtar Kavramlar
Descartes dualizm
Rasyonalizm
Panteizm
Tz
Sonsuz tz
Tzsel hakikat
Dolayml bilgi
A priori
A posteriori
Ereksel gereklik
Olumsal belirlenim
168
Giri
Descartes sonras felsefede ilkin iki vesileci Arnold Geulincx ve Nicolas
Malebranchen ad anlabilir. Bu dnrler Descartesci dualizmin (ikiciliin) ruh ve beden
arasnda varsayd mutlak ayrmn yol at ontolojik ve epistemolojik sorunlar zmeye
alrlar. Ruh ve bedenin, bu birbirine indirgenemez iki tzn ilikilerinin ve etkileimlerinin
Tanr aracl ya da vesilesiyle kurulduunu ve salandn savunurlar. Descartes sonras
felsefenin bir dier temsilcisi Blasie Pascal ise insan bilgisine snr izer ve hem ruhun
lmszlnn ve hem de Tanrnn varlnn insan bilinci asndan akn ve gizemli
doasna iaret eder. Tanrya inanp inanmamak bir bilgi sorunu olmaktan ok, bir tercih ve
inan sorunudur.
Modern Felsefenin Descartes sonras iki rasyonalisti Spinoza ve Leibnizdir. Spinoza
rasyonalist (aklc) ve panteist (tmtanrc) bir felsefeye sahiptir. Spinoza Tanry kendi
kendisinin nedeni olan sonsuz tz olarak tanmlar ve tm dier sonlu belirlenimleri bu tzsel
hakikatin davurumlar olarak grr. Tanr evrensel varoluun btn, yani doann kendisidir.
Tanrya ilikin bilgimiz, ok ynl bilimsel bilgimizle dolayml sezgisel bir bilgidir. Sezgisel
bilgi her bir belirlenimi doal btnn bir paras olarak alglamak ve kavramaktr.
Leibniz iin aklsal ve olgusal doruluklar arasndaki ayrm yalnzca insan zihni iin
geerlidir. Hereyin ncesiz ve sonrasz bir igrs ve bilgisine sahip Tanr, tm gereklii a
priori, zorunlu ve ereksel bir dzenin paras olarak grr. nsan bilgisi asndan olumsal ve
meknik grnen bir belirlenim, tanrsal dzen balamnda zorunlu ve ereksel bir gereklie
iaret eder.
169
10.2. Spinoza
Spinozann rasyonalizmi geometrik temelli bir rasyonalizmdir. Spinozann tz
sonsuzluk olarak kavramas, fakat analitik bir zekyla sistemini kurgulamas felsefesinde
zlememi bir gerilime iaret eder. Descartesin modern felsefe iin at gzerghta
ilerleyen Spinoza iin de Tanr mutlak ve sonsuz tzdr. Spinoza felsefi sistemini bu sonsuz
tzden hareketle geometrik olarak kantlama ve kurgulama savndadr. Sonsuz ve mutlak tz
kendi kendisinin nedeni olan, kendi kendisi araclyla kavranandr. Bu anlamda mutlak tzn
dnda onu snrlayacak ve onun nedeni olabilecek hibir ey yoktur. Her ey Tanrda vardr ve
170
dolaymyla birlikte, Tanrnn ya da doann zne dair btnsel bir igr ve sezgiye iaret
eder. Spinozaya gre sezgisel bilgi yalnzca epistemolojik adan en yksek konuma iaret
etmekle kalmaz, ayn zamanda etik adan da en yksek doyum ve bilgelie de iaret eder.
Bilimsel bilgi ve donanm zerine oturan sezgisel bilgi, bireysel fenomenleri birbirinden
yaltlm belirlenimlerin bulank ve yzeysel bir karmaas olarak deil, isel ve aklsal bir
birliin derin sezgisi olarak kavrar. Bu balamda bireysel eylere dair derin ve hakiki bir bilgi
bizi Tanry bilmeye ve anlamaya gtrd gibi, Tanrnn bilgisi ve sezgisi de bizi bireysel
eyleri kendi doruluklarnda anlamaya ve bilmeye gtrr. nsan bu bilgi dzeyinde
ilerledike Tanrnn ve kendisinin bilincine daha ok yaklar ve derinleir.
Spinoza Ethicada Tanrdan, yani sonsuz tzden tm dier belirlenimleri geometrik
olarak karma abasna girer. Tanr kendi kendisinin nedeni olan ve kendi kendisini belirleyen
mutlak ve sonsuz varlktr. Tanr dndaki tm belirlenimler sonludur ve var olmak iin bir
bakasnn varlna dayanrlar. Bu balamda Spinoza iin her belirlenim bir olumsuzladr,
nk kendi snrlarn ve sonluluunu belirleyecek baka bir belirlenimin varln zorunlu
olarak gerektirir. Sonsuz tz ve varlk olarak Tanrnn varlnn yalnzca iki yklemini ya da
var olma tarzn bilebiliriz; ruh ve madde. Bylece Descartesn dnen ve uzaml tzleri
Spinozada tek bir sonsuz tzn insan tarafndan bilinen iki temel yklemine ya da var olma
tarzna indirgenmi olur. Spinoza Descarteste birbirine indirgenemez olan ruhsal ve maddi
tzleri Tanrnn yklemlerine dntrerek, Kartezyen dualizmin yol at ontolojik ve
epistemolojik sorunlar amaya alr. Beden ve ruh ayn tzsel hakikatin iki farkl yzdr ya
da yndr.
10.3. Leibniz
Hegelin deyiiyle sonlu olann tzselliinin yaratt eliki ve tuhaflklar, Leibnizin
felsefi dehasnn zn olutururlar. Descartes ve sonrasnda Spinoza felsefelerinde sz konusu
olan rasyonalizm ya da dier bir dile getirile aklclk, Leibnizin felsefesini ve
epistemolojisini kendine zg ton ve renklerle belirler. Leibniz eitli gereklik ve doruluk
dzlemlerini bir btnletirme ve sentezleme ynelimine de sahiptir. rnein Descartesteki
meknik ve Aristoteles ve Skolastik Felsefede baat olmu teleolojik (erekbilimsel) nedensellik
ve gereklik alanlarn kendine zg bir tarzda uzlatrmaya alr. Leibnize gre bu
dnyadaki meknik nedensellik ve gereklik yalnzca Tanrnn ereklerinin gereklemesi iin
vardr. Aklsal ve olgusal doruluk arasndaki ayrm ise daha ok insan dncesi ve bilgisi
balamnda sz konusudur. Bu balamda insan iin akl dorular duyulur deneyime a priori,
yani nseldirler. Akl bilgileri doutan gelen bilgilerdir. Olgu dorular ise a posteriori, yani
deneyimle gelen deneyimle kazanlan bilgilerdir. Bir rasyonalist olarak Leibniz matematiksel
bilgiye deer vermekteydi. Nicel ilikileri ifade etmek iin saylar kullanan matematik,
dncelerimiz arasndaki mantksal ilikileri ifade etmek iin model olabilirdi. Bylece
Leibnize gre mantk ve ona bal olarak metafizik matematie benzer ekilde zorunlu ve
evrensel dorular bildiren bir bilim olabilirdi. Bu balamda yaplmas gereken ey, akl
yrtmelerimizde tm yanl anlamalar ve farkl armlar elimine edecek simgesel ve
evrensel bir dil bulmaktr. Bu evrensel dil dilsel bir kalkls gibi alacaktr.
172
173
Uygulamalar
1)
2)
174
Uygulama Sorular
1)
ki vesileci olan Arnold Geulincx ve Nicolas Malebranchen temel felsefi tezleri
nelerdir ve bu dnrler neye zm bulmaya alrlar?
2)
3)
175
176
Blm Sorular
1)
Aadaki felsefe akmlarndan hangisi birbirine indirgenemez iki tz olarak ruh
ve bedenin ilikilerinin Tanr araclyla kurulduunu savunur?
a)
Kartezyen felsefe
b)
Vesilecilik
c)
Rasyonalizm
d)
Determinizm
e)
Stoaclk
2)
a)
Spinoza
b)
Kant
c)
Descartes
d)
Malebranche
e)
Leibniz
3)
Aadaki Descartes sonras filozoflardan hangisi hem ruhun lmszlnn
ve hem de Tanrnn varlnn insan bilinci asndan akn ve gizemli doasna iaret ederek
insan bilgisine snr izer?
a)
Pascal
b)
Berkeley
c)
Spinoza
d)
Leibniz
e)
Hegel
4)
Spinoza felsefi sistemini neyden hareketle geometrik olarak kantlama ve
kurgulama savndadr?
a)
b)
Dnen zne
c)
Transendental ben
177
d)
D dnya
e)
Tin
5)
Aadakilerden hangisi Spinozann Ethica adl eserinde insan dnce ve
bilgisi iin belirledii hiyeraride yer alan kategorilerden biridir?
a)
Aklsal bilgi
b)
Tinsel bilgi
c)
Sezgisel bilgi
d)
Maddi bilgi
e)
Dogmatik bilgi
6)
Spinozada kendiliinden ak aksiyom ve ncllerden hareketle mantksal
zorunlulukla karlm nermeler sistemi hangi bilgi kategorisine aittir?
a)
Aklsal bilgi
b)
Duyusal bilgi
c)
Sezgisel bilgi
d)
Dnsel bilgi
e)
Bilimsel bilgi
7)
Aadakilerden hangisi Spinozada Tanrnn ya da doann zne dair btnsel
bir igr ve sezgiye iaret eder?
a)
Algsal bilgi
b)
Empiril bilgi
c)
Sezgisel bilgi
d)
Fenomenolojik bilgi
e)
Dolaysz bilgi
8)
Spinozada sonsuz tz ve varlk olarak Tanrnn bilebileceimiz iki yklemi ya
da var olma tarz hangileridir?
a)
Dnce ve akl
b)
Doa ve uzam
178
c)
Madde ve tin
d)
Akl ve beden
e)
Ruh ve madde
9)
nsan dncesi ve bilgisi balamnda aklsal ve olgusal doruluk ayrmn ileri
sren filozof hangisidir?
a)
Spinoza
b)
Leibniz
c)
Berkeley
d)
Hobbes
e)
Descartes
10)
a)
elimezlik ilkesi
b)
Grelik ilkesi
c)
zdelik ilkesi
d)
e)
Cevaplar
1) b , 2)d , 3)a , 4)a , 5)c, 6)e, 7)c, 8)e, 9)b, 10)e
179
180
181
2)
3)
4)
George Berkeleyin ontolojik grleri ile epistemolojisi arasnda nasl bir iliki
5)
vardr?
182
Kazanm
ngiliz Empirizminin
Balangc ve Locke
Berkeley
Berekeleyin bilgi
anlayn, onun znel
idealizmi balamnda ortaya
koyabilmek
Hume
183
Anahtar Kavramlar
Empirizm
Kukuculuk
Yararclk
184
Giri
Bu blmde ngiliz Empirizminin nemli temsilcisi olan John Locke, George
Berkeley ve David Humeun felsefeleri epistemolojik balamda deerlendirilecektir. Lockeun
her trden doutan dncenin varln yadsyan tutumu hem Berkeley ve hem de Hume
asndan da geerlidir. Locke alg ieriklerinden bamsz maddi bir tzn bilinebilirliini
yadsrken Berkeley bir adm daha ileri gider ve var olmay alglanm olmaya indirger.
Berkeley asndan bireysel algmz aan nesnel gerekliin zemini, varolan her eyi
alglayarak vareden mutlak zne olarak tanrdr. Hume ise Berkeleyden daha radikal bir
empirist duru sergiler ve dolaysz duyu izlenimlerini aan her trden maddi ve tinsel tz
anlayn temelsiz bulur. Btn bilgilerimizin kkeni alg ieriklerinin ardkl, benzerlii ve
zihnimizin bu sz konusu ieriklere ynelik arm ve alkanlklaryla biimlenir.
Modern Felsefe Tarihi balamnda ngiliz Empirizmi, klasik dealizm ve Skolastizmde
egemen olmu olan kavram realizmine ve temelsiz metafizik genellemelere epistemolojik bir
tepki olarak da okunabilir.
185
oluur. Locke yaln dnceleri drt tipe ayrr: dolayszca duyulardan kaynaklanan dnceler;
rnein dokunma, tat, renk, koku dnceleri. ki veya daha ok duyu ieriinin biraraya
gelmesinden oluan dnceler, rnein mekn, zaman, hareket, ekil gibi dnceler.
Dnme yetimiz ve irademizden kaynaklanan dnceler; rnein ayrtetme, anmsama, akl
yrtme, inanma ve yarglama dair dncelerimiz. Duyumsama ve dnmeyi birlikte ieren
dncelerimiz; rnein birlik, varlk, haz, ac ve g gibi dnceler. Lockea gre karmak
dncelerimize rnek olarak ise, Tanr dncesi verilebilir. Bu balamda Tanr dncesinin
kkeni duyulur gereklie akn, yani metafizik deildir. Tanr dncesi varlk, g gibi
dncelerimizin geniletilmesi ya da sonsuzluk dncesiyle biraraya getirilmesiyle
oluturulur. Locke karmak dncelerin anlmzdan bamsz tzlere baml dnceler,
farkl dnceler arasndaki iliki ve karlatrmalardan kaynaklanan dnceler ve tzlerin ya
da cisimlerin kendilerine dair dnceler olarak snflandrlabileceini savunur. Locke
gerekliin en son doasnn bilinemeyecei dncesindedir ve bu anlamda onun metafizik
bilgi konusunda bir bilinemezci olduu sylenebilir. Duyularmzn ieriini oluturan renk, tat,
koku, ekil, uzam ve hareket gibi niteliklerden bamsz ve onlarn dayana olan bir tz
dncesi, tutarl bir empirist olarak Locke iin bilinemez kalr. Locke bu balamda adeta
Kantn Ding an sich dncesini nceler ve duyulur ve dnlr niteliklerinden bamsz bir
kendinde ey dncesinin z gerei bilinemez olduunu dile getirir. Buna karn Locke
Tanrnn varln sezgisel olarak bilinebileceini savunur. Tanrnn varln kantlamaya
ynelik akl yrtmesi, kozmolojik, yani evrenbilimseldir; dnyay bir nedenler zinciri olarak
dnrsek, Tanrnn varl, bir ilk ve tzsel nedenin varlnn zorunluluu dncesiyle
temellendirilir.
nsan zihninin, kkenlerini duyu verilerinde bulan yaln dnceleri ok farkl
biimlerde biraraya getirip yeni dnceler oluturma yetenei oldukca gelimitir. Locke
zihnimizin ieriini oluturan farkl trden dncelerle zihnimizden bamsz nesnel gereklik
arasnda da bir ayrm yapar. Nesneler dncelerimizi oluturan ve belirleyen baz niteliklere
sahiptirler. Locke gre bu nitelikler birincil ve ikincil nitelikler olarak ikiye ayrlrlar.
Nesnelerin birincil nitelikleri znelliimizden bamsz olarak nesnelerin kendilerine ait olan
niteliklerdir. Birincil nitelikler, uzam, katlk, ekil, hareket, say vb. olarak rneklendirilebilir.
Bu niteliklerin temel olarak nesnelerle daha yakn ve dolaysz bir temasa iaret eden dokunma
duyumuzla ilikili olduuna dair bir yorum yapabiliriz. kincil nitelikler ise daha ok bilen zne
ile bilinen nesnenin biraraya gelmesiyle oluan renk, tat, koku ve ses gibi niteliklerdir. Bu
niteliklerin temel olarak grme, tatma, koklama ve duyma duyumlarmzn ierii olarak
dokunma ya da hissetme duyumumuzdan ayrldklarna dikkat ekebiliriz.
Lockeun cisimsel ya da maddi tz ve nesnellik konusunda ak bir materyalist konuma
sahip olmad ve bir bilinemezci olarak kald sylenebilir. Lockeun epistemolojik balamda
cisimsel tzn varln bilinemez klan ve akn ve tinsel bir tz olarak Tanrnn varln
olumlayan tavrnn Berkeleyin idealist ve spritalist felsefesine zemin oluturduu rahatlkla
sylenebilir. Locke bilgi trlerine ilikin olarak da bir snflandrma yapar ve sezgisel,
kantlayc ve duyusal bilgiden sz eder. Sezgisel bilgi dolaysz bilgi olarak kantlayc ve
duyasal bilgiden ayrlr; rnein Descartesin de iaret etmi olduu gibi kendi varoluumuzun
dolaysz sezgisine sahibizdir. Kantlayc bilgi matematiin ve geometrinin akl yrtme ve
187
karmlarna iaret ederken duyusal bilgi ise bireysel nesnelere dair alg ve gzlemlerimize
dayanan bilgidir. Duyusal bilgimiz kesin deil olas bilgilere iaret eder. Duyulur nesnelere ve
onlarn birbirleriyle nedensel ilikilerine dair ne dorudan sezgiye ve ne de mantksal karma
dayal zorunlu ve kesin bir bilgimiz yoktur. Duyulur gereklik alan bu balamda bir olanaklar
ve olaslklar alandr.
znellik fikri, hibir alg deneyimi ile kantlamayacak metafizik bir iddiadr. Fenomenlerden
hareketle hibir numenal gereklik kantlanamaz. Nasl ki bir iek eitli niteliklerin bir
toplam ya da demetiyse, znenin kendisi de eitli duyum ve dncelerin bir ardkl ve
dizisi olarak dnlebilir. Bu meknsal birliktelik ve zamansal ardkla ruhsal adan tzsel
bir zemin aramann, birbirini biteviye izleyen fenomenlere akn ve metafizik bir tinsellik ve
aklsallk yklemenin, radikal ve tutarl bir empirizm balamnda hibir meru zemini yoktur.
Dorusu Humeun Berkeleye ynelik bu eletirileriyle, her trden ruhsal ve tinsel tz
dncesini yadsmakla kalmadn, ruhumuza ve znelliimize zg olduunu
dndmz ve her trden duyumu ve dnceyi birbirine balayan bir zdelik ve kimlik
(identity) fikrini de olumsuzladn grmemiz gerekir. Hume bir empirist olarak her trden
belirlenimin gerekliini ve zeminini duyu izlenimlerine dayandrd iin, byle bir kiisel
zdelik fikri de ona temelsiz gelir.10 Ona gre benliimizin veya kiiliimizin zdeliine dair
bir izlenimimiz yoktur. Byle bir zdelik fikri hibir izlenimin gerekliine dayanmayan
temelsiz bir dncedir. Hume her ne kadar dnen benliin kendi kendisine zdelii fikrini
temelsiz bulsa da, zihnimizin farkl izlenim ve dnceleri birbirine balayan arm
ilkesinden sz eder. lk ilke andrm ilkesidir; rnein bir tandmzn resmi bize onu
hatrlatr. kincisi bitiiklik ilkesidir; rnein yanyana grdmz nesnelerden herbiri bir
dierini dnmeye iter. ncs neden ve etki ilkesidir; atei grdmzde onun yarataca
sy dnrz. Oysaki neden ve etki, ate ve s arasnda evrensel ve zorunlu bir balantnn
olduu empirik olarak kantlanamaz. Biz yalnzca dolayszca algladmz atein s verdiini
syleyebiliriz. Bu anlamda bilme yetimizin temel kategorilerinden olan nedensellik
kategorisinin, empirik epistemoloji asndan evrensel ve zorunlu bir kategori olduu hibir
ekilde kantlanamaz.
Hume ayrca izlenim ve onlarn silik kopyalar olan dncelerimizin birbiriyle iliki
formlarn eitli kategoriler balamnda ele alp inceler. 11 Bu balamda Hume dnceler
arasndaki ilikilerle, olgular arasndaki ilikileri birbirinden ayrr. Hume birinci tr ilikilere
matematiin nerme ve akl yrtmelerini rnek olarak verir. Bu trden matematiksel dnce
ve nermelerin doruluu algsal deneyime dayanmazlar ve kesin bir bilgi olutururlar. Oysaki
olgu ilikileri ve onlara ilikin nermeler yalnzca akl yrtme ve mantksal karm yoluyla
kantlamazlar ve deneyimde gsterilmeleri gerekir. Empirik olgular olasdrlar ve matematiksel
nermelerin kesinlik ve zorunluluklar onlara atfedilemez.
10
11
DavidHume,nsanDoaszerineBirnceleme,s.235vd.
A.g.y.,s.54.vd.
190
Uygulamalar
1)
2)
Berkeleyin Var olmak alglanmaktr. anlay onun felsefesini nasl
biimlendirmektedir?
191
Uygulama Sorular
1)
ngiliz empiristlerine gre insan zihnine zg soyutlamalar olarak dnceler,
alg ierikleriyle nasl bir iliki ve bant iindedirler?
2)
3)
edilebilir?
192
193
Blm Sorular
1)
kimdir?
a)
Berkeley
b)
Hume
c)
Locke
d)
Malebranche
e)
Hobbes
2)
a)
Alg
b)
Dnen zne
c)
Tanr
d)
zbilin
e)
Transendental ben
3)
Dolaysz duyu izlenimlerini aan her trden maddi ve tinsel tz anlayn
temelsiz bulan empirist dnr kimdir?
a)
Locke
b)
Hobbes
c)
Descartes
d)
Berkeley
e)
Hume
4)
a)
b)
c)
d)
deneyim ve d deneyim
194
e)
5)
deildir?
a)
b)
c)
d)
e)
6)
a)
Bilimsel bilgi
b)
Kantlayc bilgi
c)
Tinsel bilgi
d)
Etkin bilgi
e)
Kurucu bilgi
7)
a)
Kukucu
b)
Nominalist
c)
Rasyonalist
d)
Empirist
e)
Fenomenalist
8)
Aadakilerden hangisi Humeun bahsettii zihnimizin farkl izlenim ve
dnceleri birbirine balayan arm ilkesinden biridir?
a)
zdelik ilkesi
b)
Bitiiklik ilkesi
c)
Mutlaklk ilkesi
d)
elimezlik ilkesi
195
e)
9)
a)
Tanr dncesi
b)
Duyusal gereklik
c)
d)
e)
Empirik olgular
10)
a)
Kozmolojik
b)
Ontolojik
c)
Ahlaksal
d)
Teleolojik
e)
Epistemolojik
nedir?
Cevaplar
1)a , 2) c, 3) e, 4)d , 5)e, 6)b, 7)c, 8)b, 9)c, 10)a
196
197
198
2)
3)
Transendental ve transendent ayrmnn Kantn epistemolojisindeki yeri ve
nemi nedir?
4)
Analitik ve diyalektik ayrm, Kantn bilgi retisi bakmndan nasl bir yere ve
neme sahiptir?
199
Kazanm
Kantn Epistemolojik
Devrimi
Kantn epistemolojik
devrimi ile neyin ifade
edilmek istendiini
kavramak
Transendental ve
Transendent
Transendental ve
Okuma yaparak, aratrma
transendent kavramlarnn
yaparak fikir yrterek
Kant felsefesinde ne demek
olduunu ve bu kavramlarn
Kant epistemolojisindeki
yeri ve neminin kavranmas
Analitik ve diyalektik
ayrmnn Kantn bilgi
retisi bakmndan nasl bir
yere ve neme sahip
olduunu kavramak
200
Anahtar Kavramlar
Transendental
Transendent
A priori
A posteriori
Empirik
Analitik
Diyalektik
Antinomi
201
Giri
Kant Felsefe Tarihindeki epistemolojik tartmalar balamnda bir dnm noktasna
iaret eder. Kantn transendental idealizmine gre zihnimiz d dnyaya gre deil, ddnya
zihnimize gre biimlenir. nsan zihni her trden alg ieriini, duyarlln a priori formlar ve
anlama yetisinin transendental kategorileri yoluyla biimlendirerek bilgiye dntrr. Bu
anlamda insan bilgisi temel olarak bilen znenin etkin rolyle biimlenen bir srele oluur.
Salt Akln Eletirisinin Transendental Estetik blmnde her trden alg ieriini
biimlendiren duyarlln a priori formlar olan uzay ve zaman ele alnrken Transendental
Analitik blmnde ise dnmemiz iin zorunlu ve evrensel bir nitelik tayan kategoriler ele
alnr. Bu transendental kategorilere rnek olarak birlik, btnlk, varlk ve nedensellik gibi
kategoriler verilebilir.
Salt Akln Eletirisinin nc anablm olan Transendental Diyalektik blmnde
ise, dorudan empirik gereklie dayandralamayan baz metafizik dnceler ele alnr. Kanta
gre bu trden metafizik dnce ve kavramlar, varolan empirik gereklii aan (transendent)
dncelerdir. Bu transendent dnceler anlama yetimizin transendental (aknsal)
kategorilerinden farkl olarak, empirik gerekliin dnlmesi ve bilinmesi asndan evrensel
ve zorunlu bir nitelik tamazlar. Bu anlamda transendent dnceler gerek bir bilgi deerine
sahip deildirler.
202
nitelik, iliki ve kiplik kategorileri olarak snflandrlr ve saylar on ikidir; birlik, okluk,
btnlk (nicelik), gereklik, olumsuzlama, snrlama (nitelik), tz, neden, karllk (iliki),
olanak, varlk, zorunluluk (kiplik). Parantez iindeki kavramlar l bir ekilde gruplandrlm
kategorilerin bal olduu snf gsterirler. Herhangi bir belirlenimi alglamak iin
duyarllmzn formlarn, dnmek ve bilmek iin de anlama yetimizin kategorilerini
kullanmak zorundayz.
Tikel bir deneyim ve yaantnn dolayszca duyumsanan ierii olmayan bu form ve
kategoriler, duyumsanan ieriklerin alglanmas ve dnlmesi iin zorunludurlar. Ksacas
Kant iin dorudan duyulur izlenimlere dayandrlamayacak bu form ve kategoriler, tam da bu
zellikleriyle epistemolojik bir deer tarlar. Bu form ve kategoriler dorudan duyum ierikleri
olmadklar iin bu sz konusu ierikleri biimlendirir ve anlalr klarlar. Kantn Humeun
evrensel form ve kategorilerin doruluk ve gerekliklerine kar empirist kukuculuuna
verdii rasyonalist zeminli yant byle ifade edilebilir.
nsan bu trden transendent, yani akn dncelere neden ihtiya duyar? Kanta gre
bu trden dncelere ihtiya duymamzn nedeni, evrensel btnle ilikin tutarl ve anlaml
bir bilgiye ulama abamzdr. Evrene ilikin tutarl ve anlaml bir kavraya sahip olmak iin
empirik gerekliin, yani algsal deneyimimizin ieriini oluturan bireysel ve tikel gerekliin
tesine ynelmek gerekir. Kanta gre epistemolojik adan meru olmayan bu trden yneli
ve abalar, insan zihni asndan iinden klmaz baz yanlsama ve elikilere yol aar. nsan
aklnn evreni tutarl bir btn olarak kavrama abasna dayanan bu trden metafizik yanlsama
ve elikiler, birbirine kart ve uzlamaz grnen karm ve tezlerle beslenir. Kant insann
metafizie ynelimiyle ekillenen bu trden kart ve eliik karm ve tezlere, salt akln
atklar (antinomileri) adn verir. rnein evrenin zaman ve uzay asndan bir balangc
vardr tezi (sav) iin de, evrenin zaman ve uzay asndan bir balangc yoktur antitezi
(karsav) iin de, bize ayn oranda makul grnen karmlarda bulanabiliriz. Fakat ne sz
konusu tez ve ne de antitez iin epistemolojik adan meru bir empirik kant sunabiliriz. Ayn
durum evrenin nedeni olabilecek mutlak ve zorunlu bir varlk ya da determinizm ve zgrle
dair bir tartma iinde geerli olacaktr. Kanta gre bu trden metafizik dnceler ve
tartmalar gerek bir bilgiye yol amamakla birlikte, insan yaam ve deneyimi iin pratik ve
ahlaki bir deer tarlar.
206
Uygulamalar
1)
207
Uygulama Sorular
1)
2)
3)
4)
208
209
Blm Sorular
1)
Kantda insan zihninin her trden alg ieriini bilgiye dntrmesinin iki
temel unsuru nedir?
a)
b)
c)
d)
e)
2)
Kantn Salt Akln Eletirisi adl eserinin transendental estetik blmnde ele
alnan nedir?
a)
Antinomiler
b)
c)
d)
e)
Tanrnn varl
3)
Kant Salt Akln Eletirisinde dnmemiz iin zorunlu ve evrensel bir nitelik
tayan transendental kategorileri hangi blmde inceler?
a)
Transendental Estetik
b)
Transendental Diyalektik
c)
Transendental Sentetik
d)
Transendental Analitik
e)
Transendental Akl
4)
Kant dorudan empirik gereklie dayandrlamayan Tanr, lmszlk,
zgrlk gibi metafizik dnce ve kavramlar ne olarak adlandrr?
a)
Transendental
b)
Duyusal
c)
Fenomenolojik
210
d)
Aklsal
e)
Transendent (akn)
5)
a)
b)
zne-nesne, ruh-beden ve zgrlk-zorunluluk benzeri dalizmlerin zm in
ortaya koyduu madde-form birliktelii
c)
yapmas
d)
e)
6)
Kantn Salt Akln Eletirisinde eletirilen ve bu eletiri erevesinde snrlar
izilip tanmlanan ey nedir?
a)
zgrlk
b)
Tanr dncesi
c)
Bilgi
d)
Saf varlk
e)
Doa
7)
Salt Akln Eletirisinin Transendnetal Estetik blmnde ele alnan duyarlla
ait iki a priori form nedir?
a)
Nitelik ve nicelik
b)
Tz ve ilinek
c)
Sonsuzluk ve sonluluk
d)
Zorunlu ve olumsal
e)
Uzay ve zaman
8)
Aadakilerden hangisi Kantn belirledii transendental kategorilerden nicelik
kategorisinin elemanlardr?
a)
b)
c)
d)
e)
9)
a)
Hume
b)
Berkeley
c)
Locke
d)
Hobbes
e)
Bacon
10)
Grsz kavramlar
aadakilerden hangisidir?
a)
Berkeley
b)
Descartes
c)
Hume
d)
Leibniz
e)
Kant
bo,
kavramsz
grler
krdr
diyen
filozof
Cevaplar
1) b , 2)c , 3)d , 4)e , 5)a,6)c, 7)e, 8)e, 9)a, 10)e
212
213
214
215
Kazanm
Fichte
Schelling
Hegel
ortaya koyabilmek
ortaya koyabilmek
ortaya koyabilmek
216
Anahtar Kavramlar
znel idealizm
Nesnel idealizm
zdelik
Entelektel gr
zbilin
Alg
Anlk
Akl
Tin
Mutlak idealizm
217
Giri
Kant sonras Alman dealizminin ilk nemli temsilcisi Fichte kendi felsefesini Kantn
Ding an sich kavramn eletirerek oluturur. Dnlebilir fakat bilinemez bir kavram olarak
Ding an sich Kant Felsefesini her trden solipsizm ve znel idealizmden uzak tutan bir snr
kavram ilevi grmekteydi. Fichteye gre bilme yetimizin snrlarn aan bir belirlenimin
bilgimizin ieriini oluturan fenomenlerin zemini olarak dnlmesi, dier bir dile getirile
bilinemez olann bilinebilir olann nedeni olarak dnlmesi kendi iinde bir elikidir.
Fichtenin znel idealizmi asndan tm felsefe, asl mutlak ve akn olan transendental
egonun gereklii zerinde kurgulanmal ve dnlmelidir.
Schellingin nesnel idealizmi asndan doada bilinsiz bir aklsal ve ideal yap ve
ileyi sz konusudur. Bu bilinsiz yap ve ileyi insann aklsal dnme yetisiyle bilince
kavumakta ve tinsel gereklie dnmektedir. Doa grlr ve bilinsiz tin ve tin ise
grlmez ve bilinli doadr.
Kant sonras Alman dealizminin son byk temsilcisi Hegel kendi felsefesini mutlak
idealizm olarak tanmlar. Hegel yalnzca idealist deil ayn zamanda bir rasyonalisttir. Ona
gre insann bilme yetisine bir snr izilemez. Hegele gre doru bilginin gerek kayna
insann aklsal dnme yetisidir. ncesiz ve sonrasz bir tarzda varolan yegne gereklik
dnsel ve ideal gerekliktir.
218
almad iin, bir solipsizm ya da Trkesiyle tekbencillik deildir. Fichtenin znel idealizmi,
Berkeleyin var olmay ve nesnellii alg ieriine indirgeyen znel idealizminden farkl bir
ontolojik ve epistemolojik durua iaret eder. Berkeley alglayan zneyi hem tanrsal ve hem de
insani dzlemde kendi ontolojik ve epistemolojik sistematiinin merkezine yerletirirken Fichte
iin sz konusu olan benlik ve znellik tm empirik ieriinden ve bireyselliinden arndrlm
transendental bir benlik ve znelliktir.
Kant felsefesini kendisine k noktas olarak alan Fichte, Kantn birinci eletirisi olan
Salt Akln Eletirisini deil, ikinci eletirisi olan Pratik Akln Eletirisini temel alr. Fichteye
gre insann nasl bir felsefe setii nasl bir kii olduuna baldr. Bu anlamda insan aklnn
pratik ynelimi teorik ynelimini nceler. Bilindii zere Kant Felsefesinde insan akl teorik
balamda varolan empirik gereklikten bamsz bir bilme yetisine sahip deilken pratik
balamda ise akl empirik gereklikten bamsz bir zgr irade ve nedensellie zemin
oluturabilmekteydi. Fichtenin znel idealizmindeyse, insan kendi aklnn otonom ve
transendental yasa koyuculuuna yalnzca pratik deil teorik dzlemde de sahiptir.
Transendental ben hem teorik ve hem de pratik dzlemde bir zgr nedensellik olarak
karmza kar. Fichte bu anlamda kendi znel idealizminde empirik gereklii ve doay
transendental benliin teorik ve pratik ynelii balamnda ikincil bir konuma iter. Doa
insann otonom varl ve zgr nedensellii iin yalnzca bir aratr. ncesiz sonrasz
aklsallk tmyle znel bir zeminde kendisini ortaya koyar ve biimlenir.
tine doru fenomenolojik yolculuu boyunca, kendi gerekliini ve doruluunu daha fazla
kavrar. Hegele gre bilgi ve ona bal olarak insann bilin durumu, birbirlerinden bamsz ve
soyut grnen sonlu bilin ieriklerini aklsal bir zorunlulukla birbirine balamamza kout bir
geliim seyri izlerler. nsan ilkin empirizmin iddialarna uygun bir ekilde duyarlln ve
algnn ieriklerine odaklanr. Empirik dnyann sonlu belirlenimlerinin kendi yaltlmlk ve
soyutluklar iinde anlalp bilinemeyeceklerini ayrt eden insan, kendi anlama yetisinin
kavramlaryla bu sz konusu belirlenimleri birbirine balamaya ve anlamaya alr. Daha
sonra anlama yetimizin ieriini oluturan tm farkl ve kart kavramsal belirlenimlerin
kendilerinin de anlalmas gerektiini farkeden bilin, aklsal dn balamnda yntemli ve
sistematik bir btn oluturmaya ynelir. Tinin Fenomenolojisinde son aama tindir ve tin
akln doru ve hakiki zbilinci olarak ortaya kar. Tin akln kendisini asl varlk ve doruluk
olarak kavramasna ve bu dorultuda bir kltr oluturmasna iaret eder.
223
Uygulamalar
1)
2)
3)
224
Uygulama Sorular
1)
Kantn transendental idealizmi asndan nem tayan Ding an sich kavramn
Fichte nasl eletirmitir?
2)
Hegelin felsefe sisteminin ana blm olan mantk bilimi, doa ve tin
felsefelerini ierik asndan ksaca tantnz?
225
226
Blm Sorular
1)
Kant sonras Alman dealizminin ilk nemli temsilcisi olan ve felsefesini
Kantn ding an sich kavramn eletirerek oluturan filozof kimdir?
a)
Hegel
b)
Reinhold
c)
Fichte
d)
Schelling
e)
Hamann
2)
a)
znel idealizm
b)
Skeptisizm
c)
Nesnel idealizm
d)
Empirizm
e)
Mutlak idealizm
3)
a)
Soyut Mutlak
b)
zbilin
c)
Duyusal gereklik
d)
Doa
e)
4)
a)
Duyusal sezgi
b)
Aklsal sezgi
c)
Anlama yetisi
d)
Bilin
227
e)
5)
a)
Doa felsefesi
b)
c)
Tinin Fenomenolojisi
d)
e)
Bilginin Arkeolojisi
6)
a)
Schelling
b)
Fichte
c)
Jacobi
d)
Schulze
e)
Hegel
7)
Aadaki ifadelerden hangisi Hegelin Tinin Fenomenolojisinin nsz
ksmnda Schellingin mutlak zdelik fikrine ilikin eletirisini ortaya koyar?
a)
b)
c)
d)
e)
8)
a)
b)
c)
d)
e)
9)
Hegel hangi eserinde duyarll balang alarak bilgi ve bilin fenomenini ele
a)
Tinin Fenomenolojisi
b)
Mantk Bilimi
c)
Doa Felsefesi
d)
Tin Felsefesi
e)
Hukuk Felsefesi
10)
a)
Ar varlk
b)
Olu
c)
d)
e)
Belirlenimli varlk
alr?
Cevaplar
1) ac, 2)a , 3)e , 4)e , 5)d, 6)b, 7)c, 8)b, 9)a, 10)a
229
230
231
232
Kazanm
Pozitivizm, ve Mantk
Pozitivizm
Pozitivizm, ve mantk
pozitivizm gibi felsefi
akmlar kapsamnda gelien
bilgi anlayn ortaya
koyabilmek
Pragmatizm
Postmodernizm
233
Anahtar Kavramlar
Marksizm
Pozitivizm
Mantk pozitivizm
Pragmatizm
Potmodernizm
234
Giri
Bu blmde Modern Felsefenin son byk sistem filozofu olan Hegelden sonraki baz
felsefi akmlarn bilgi anlaylar ele alnacaktr. lk olarak Hegel ve Hegelci Felsefenin soldan
bir eletirisi olarak karmza kan Marksizmden sz edilecektir. Marksizme gre insanin
bilgisi ve btn bilinli faaliyeti ve emei, tarihsel sre boyunca varolan retim g ve
ilikileriyle biimlenir ve oluur.
Pozitivizm ya da Trkesiyle olguculuk iin doru bilginin kayna ve zemini, teolojik
ve metafizik varsaymlara gereksinim duymadan olgular yine dier olgularla aklamaktr.
Olgusal gereklie akn bir gereklik varsaymak ve teolojik ya da metafizik bir nitelikli byle
bir akn gereklikten hareketle dnce ve bilgi oluturmak, insan epistemolojik ve toplumsal
adan yanlgya srkler.
En nemli temsilcileri Peirce, James ve Dewey olan Pragmatizm iin doru bilginin
biricik kayna ve lt pratik yaam asndan oluturduu olumlu etkiler ve sonulardr. Bu
anlamda pragmatist dnrler asndan tm teorik abalarmz ancak pratik adan bir deer
tad srece bir bilgi deeri tar.
Postmodern Felsefe ise genel olarak Modern ve Aydnlanmac Felsefenin zne, nesne,
sistem, doruluk, evrensellik benzeri kavramlarna eletirel yaklar. Postmodern dnrler
Marksizmden farkl olarak akln ve bilimin kimin hizmetinde olduunu deil, genel olarak
akln ve bilimin zn ve neliini sorgular ve kuku konusu klarlar.
235
14.1. Marksizm
Nasl ki Platon, Aristoteles, Descartes, Locke ya da Kanttan sonra felsefe tam da bu
filozoflarn dnsel miras zerinde ekillenmi ise, Hegel sonras felsefe de onun mirasn
gzard ederek anlalamaz. Hegel sonras felsefenin genel olarak Hegelci Felsefeye bir tepki
olarak gelitii dile getirilebilir. Bu blmde Hegel sonras felsefeler balamnda zellikle
Marksizm ve Post-modernizme deinilecektir. Pozitivizm ve pragmatizme, felsefi akmlar ve
retiler blmnde ele alnm olduklar iin, bu blmde ksaca deinilecektir.
Bu blmde ilk olarak Marksizme deineceiz. Marksizm Hegelci idealizmin
materyalizmi temel alan politik bir eletirisi olarak ortaya kar. Marksizm bir ynyle modern
felsefenin ve onun doruu olarak deerlendirilen Hegelci Felsefenin yine modernist ve
aydnlanmac eletirisi olarak da okunabilir. Bu sz konusu sol eletiri, modernist ve
aydnlanmac felsefenin aklsal dnme ve deneysel aratrmay temel alan iyimser ve
devrimci yneliine katlmakla beraber, felsefi idealizm ve liberalizmin toplumsal gerekliin
snfsal doasna ilgisiz ve stten bakan tavrn ideolojik bulur.
Marksizmin kurucular Marx ve Engels, toplumsal gereklii maddi olarak devam
ettiren ve biimlendiren eyin, asl olarak toplumun ekonomik retim g ve ilikileri olduunu
savunurlar. Bu anlamda retim g ve ilikileri bir toplumsal gerekliin alt yapsn
olutururlar. Buna karlk bir toplumun st yapsn ise politik, hukuki, dinsel, bilimsel ve
felsefe gibi ideolojik ve tinsel kurumlar ve gereklikler oluturur. Tpk tz ve ilinek ilikisine
benzer bir ekilde, alt yap st yapy belirler. Engels alt yap ve st yap arasndaki ilikinin tek
yanl ve diyalektii dlayan bir iliki olmad konusunda bir uyar bulunmakla birlikte, son
kertede belirleyici olann maddi retim ilikileri olduunu dile getirir. Bu balamda Marksizm
iin, insann kendine ve doaya dair bilinci ve tinsel yaratmlar, toplumsal adan maddi ve
ekonomik varoluu ve iliki tarzlaryla biimlenir ve geliir. Marksizm asndan bilgi insann
toplumsal varoluunun bir izdmdr. Dnsel ve tinsel yaratmlarmz maddi yaamn
snfsal ilikileriyle dolayml bir konumlan ve ilevsellik iinde anlalr ve tanmlanabilirler.
Filozoflarn dnceleri de iinde bulunduklar toplumsal konumu merulatran, varolan
toplumsal ilikileri idealize eden ya da varolan gereklii dntren ve deitiren bir ynelii
sahip olabilir. Marksizm asndan yalnzca ikinci yneli nesnel ve bilimsel bir dn ve
felsefenin zemini olabilir, nk imdiye dein varolan toplumsal ilikiler maddi ve manevi
eitsizlikler zerine kurulu bir dizi ideolojik yanlsamann bilgi ve hakikat olarak sunulmasnn
tarihidir. Felsefenin ncelikli grevi bu ideolojik yanlsama ve egemenlik alann deifre etmek
ve insan epistemolojik ve ontolojik balamda zgrletirmek olmaldr.
Bu balamda Marksizmin bir bilgi sosyolojisi ve toplumsal bir epistemoloji olarak
okunmas Frankfurt Okulunun belirgin bir zellii olarak karmza kar. Adorno,
Horkheimer ya da Marcuse gibi Frankfurt Okulu dnrleri sosyoloji ve felsefeyi
harmanlarlar ve felsefeyi varolan toplumsal ilikilere dair bir zmleme ve yorumlama
etkinlii olarak ele alrlar.
236
14.3. Pragmatizm
Pragmatizmin en nemli temsilcileri Charles Sanders Peirce (1839-1914), William
James (1842-1910) ve John Deweydir (1859-1952). Pragmatizme gre bir dncenin bilgi
deeri, pratik deeriyle llebilir. Epistemolojik ve etik adan insan dnce ve bilgisinin
deerini pratik yaamdaki sonular asndan deerlendiren bu kuram, liberal demokrasinin
baz temel deerleriyle de uyumludur. Bu balamda pragmatizmin liberal demokrasiyle birlikte
maksimum yarar ve ounluun ilgilerini gzetmenin toplumsal huzur ve refahn art
asndan nemli olduunun altn izer.
Pragmatizm nemli temsilcilerinden Peirce iin insan dncesi ve bilgisinin btn
ilevi eylem alkanlklar retmektir. Dncelerimizin yalnzca pratik sonular asndan bir
epistemolojik deeri sz konusudur. Ona gre herhangi bir tinsel ya da maddi belirlenime dair
dncelerimiz, sz konusu belirlenimin deneyimimiz asndan etkilerine dair
dncelerimizdir. Algmz asndan bir etki ve deer tamayan bir eyin bizde bir dnce
oluturmas olanakl deildir. Epistemolojik adan doruluu belirleyen ey, somut yaam
deneyimindeki anlamlardr. Bu anlamda doruluk her zaman iin zeminini bireysel, empirik ve
pratik gereklikten alr.
Pragmatizmin bir dier temsilcisi James gre doruluk dncelerimizin gereklikle
badamasndan daha oudur. Her ne kadar doruluu ve dolaysyla bilgiyi belirleyen ey,
dncelerimizin somut gereklie uygunluu olsa da, doruluun ve bilginin sonu veren bir
zellii ve pratik bir deeri de olmaldr. Tek ve mutlak bir doruluk yoktur, farkl doruluklar
237
vardr. Jamese gre doru dncelerimizin, bilgi deeri tayan dncelerimizin pratik
deeri varken yanl dncelerimizin pratik bir deeri yoktur. Bu anlamda Jamese gre dinsel
ve metafizik dncelerimizin doruluk deerleri de pratik deerleriyle llebilir. rnein
Tanrnn varlna dair bir inancn doruluu ya da yanll byle bir inancn yaammz
olumlu ya da olumsuz etkileme gcne bal olacaktr.
Pragmatist filozoflardan Deweyin felsefi abas arasalclk bal altnda da
toplanabilir. nsan bilgisini temel olarak pratik sorunlar zmeye yarayan bir ara olarak
dnen Dewey, tpk dier pragmatist dnrler gibi, doruluun topluma yararl ve bu
anlamda nesnel bir ey olduunu dnr. Bir bilginin doruluu ancak onun pratik
sonularyla llebilir. Yalnzca insann gerek sorunlarn zen, zebilen dnceler bir
doruluk ve bilgi deeri tarlar.
Dewey bir sorunu zmenin aamalarn yle sralar: a) ncelikle sorunu gzlendikten
sonra belirgin ve belirleyici niteliklerini saptamaya almak, b) sorunu paras olduu btn
gz nne alarak daha derinlemesine dnmek, c) sorunun zmyle ilgili ipular saptamak
ve varsaymlar oluturmak, d) varsaymlarn geerliliini gemi deneyimlerimizin nda
dnmek, e) bu sz konusu varsaym ya da varsaymlarda dile gelen zmleri pratie
uygulayarak sonularn saptamak.
Grld zere btn pragmatist dnrler bilgi fenomenini olas pratik deeri ve
etkileri asndan ele alp zmlerler.
14.4. Postmodernizm
Modernist okunun d, modernist byk anlatlar ve metafizik sistemlerin gzden
dmesi, kendi eksikliini ve snrlarn bilen, nesnellii tmyle kendi znelliine
indirgemeyen bir bilgi felsefesi anlaynn douu, postmodern olarak adlandrlan felsefi
iklimin karakteristik zelliklerindendir.
Postmodernizm terimindeki post szcnn Trke karl sonras ve/veya tesi
olarak ifade edilebilir. Bu anlamda postmodern durum modern sonras bir toplumsal ve kltrel
ortama iaret eder. Descartes ile balayan ve Hegel ile doruuna ulaan Modern Felsefenin en
nemli temsilcilerinde sz konusu olan tarihsel adan ilerlemeci grler, insan aklnn yaratc
gc ve sorun zc doasna dair derin ve sarslmaz bir iyimserlik, Bat kapitalizmin tarihsel
sre boyunca yaratm olduu sorunlar ve dkrklklaryla birlikte sorgulanmaya
balanmtr. Postmodern felsefi anlayn iine dahil olmamakla birlikte, Modern ve onun
nemli bir bileeni olan Aydnlanmac Felsefenin ideallerini ak ve sert bir ekilde eletiren ilk
filozoflardan biri Friedrich Nietzschedir. Nietzscheye gre modern ve aydnlamac
filozoflarda egemen olan aklsallk vurgusu ve ilerlemeci iyimserlik dncesi olsa olsa bir
temenni ve yanlgdan ibarettir.
Modern Felsefede egemen olan aklsal ve iyimser bilgi anlayna ve liberal dnce
iklimine kar politik anlamda ilk ciddi kar k ise, Marx ve onun ad ve grleri etrafnda
ekillenmi olan Marksizmden gelmitir. Marx ve onun takipileri asndan insann toplumsal
238
sorunlarn zmesi iin kendi akln ve yaam deneyimini kullanmas olduka anlalr ve
gerekli bir durumdur. Bu anlamda insann modern ncesi bir dneme geri dnmesi ve mitoloji
ve dinden kaynaklanan baz inanlara bavurmas bir zm oluturamaz. Genel olarak
Marksizm asndan da Aydnlanmac Felsefenin insann aklsal dnme yetisine dayal
iyimserlii paylalr. Buna karlk Marksizm asndan sorun insan akl ve emeini tekeline
alan ve kendi snfsal karlar iin smrp ynlendiren kapitalist retim ilikileri ve genel
olarak bu sz konusu ilikiler balamnda biimlenen kapitalist toplumdur.
Bu anlamda Marksizm temel olarak, Modern ve Aydnlanmac Felsefelerin aklsal
ilerleme ve doru bilgi ideallerine deil, bu sz konusu felsefelerin kapitalizme zg toplumsal
ilikilerin yaratt sorunlar saptayamayan ideolojik durularna kar bir eletiri
gelitirmekteydi. Postmodern adn gerek anlamda hak edebilecek bir felsefi dn iklimi,
asl olarak kinci Dnya Savann Bat toplumlarnda yaratt yknt ve umutsuzluktan
beslenmitir denilebilir. Modern ve Aydnlanmac dnrlerin insan aklna ve tarihsel
ilerlemeye dair iyimserlikleri, iki dnya savann yaratt ykm ve kaos ortamnda insan akl
ve bilimlerin zsel ve kktenci bir eletirisine ynelmitir. Yukarda da dile getirdiimiz zere
Marksizm akln ve bilimlerin kime ve neye hizmet ettiinin toplumsal ve politik bir eletirisine
odaklanmken postmodern dnr ve filozoflar akln ve bilimlerin zne ve neliine ynelik
daha kktenci bir eletiriyle karmza karlar.
ou kendisini byle adlandrmasa da nemli postmodern dnr ve filozoflara rnek
olarak Jean Franois Lyotard, Jean Baudrillard, Gilles Deleuze, Paul Feyerabend, Michel
Foucault, Jacques Derrida ve Richard Rotryin adlar verilebilir. Ad saylan tm bu dnrler
Modern ve Aydnlanmac Felsefenin zne, nesne, akl, sistem, bilgi, bilim, doruluk, birlik,
btnlk, evrensellik gibi baz temel kavramlarna kar eletirel ve ironik bir yaklam ve
mesafe iinde bulunurlar.
239
Uygulamalar
1)
Hegel sonras felsefe akmlarnn ortaya koyduu temel bilgi kavraylarn ve
bunlara ilikin ortaya konulan nerilerini zetleyiniz.
240
Uygulama Sorular
1)
biimlenir?
2)
3)
4)
5)
241
242
Blm Sorular
1)
Hangi felsefi dnce akm insan bilgisinin ve btn bilinli faaliyet ve
emeinin tarihsel sre boyunca varolan retim g ve ilikileriyle biimlenip olutuunu ileri
srer?
a)
Pozitivizm
b)
Skeptisizm
c)
Post-modernizm
d)
Marksizm
e)
Pragmatizm
2)
Doru bilginin kayna ve ltn pratik yaam asndan oluturduu olumlu
etki ve sonulara balayan felsefi dnce akm hangisidir?
a)
Pragmatizm
b)
Dogmatizm
c)
Marksizm
d)
Pozitivizm
e)
Empirizm
3)
a)
Auguste Comte
b)
Dewey
c)
Nietzsche
d)
Marks
e)
Hegel
4)
olabilir?
a)
Transendental ben
b)
c)
d)
e)
5)
Grnr ve llebilir olann felsefi dn asndan balang noktas olmas
gerektii temel ilkesini ileri sren pozitivizmin kurucusu kimdir?
a)
John Dewey
b)
Peirce
c)
Auguste Comte
d)
Horkheimer
e)
Willia James
6)
Aadaki filozoflardan hangisi klasik pozitivizmin devam saylabilecek
Mantk pozitivizmin temsilcilerinden biridir?
a)
Adorno
b)
Rudolf Carnap
c)
Engels
d)
e)
Herbert Marcuse
7)
Felsefi abas arasalclk ad altnda da toplanabilecek olan pragmatist
dnr aadakilerden hangisidir?
a)
John Locke
b)
William James
c)
Alfred Tarski
d)
John Dewey
e)
Kurt Gdel
8)
deildir?
a)
Doa
b)
zne
244
c)
Akl
d)
Sistem
e)
Doruluk
9)
a)
Jean Baudrillard
b)
Michel Foucault
c)
Jacques Derrida
d)
e)
10)
Aadakilerden hangisi Auguste Comteun insanln zihinsel geliim evreleri
olarak belirledii dnemlerden biridir?
a)
Bilimsel
b)
Tinsel
c)
Teolojik
d)
Mistik
e)
Mitolojik
Cevaplar
1) d , 2)a , 3) b, 4) e, 5)c,6)b,7)d, 8)a, 9)e, 10)c
245
KAYNAKA
en, A. K. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa.
Arslan, A. (2001). Felsefeye Giri. stanbul: Vadi Yay.
Touraine A. (1992). Modernliin Eletirisi. stanbul: YKY.
Musgrave, A. (1997). Saduyu, Bilim ve Kukuculuk. stanbul: Gebe.
Weber, A. (1998). Felsefe Tarihi. stanbul: Sosyal.
Denkel, A. (1996). Anlam ve Nedensellik. stanbul: Kabalc.
Aristoteles (1996). Metafizik. stanbul: Sosyal.
Aristoteles (2000). Ruh zerine. stanbul: Alfa.
otuksken B., Babr, S.(2000). Orta ada Felsefe. stanbul: Kabalc.
Akarsu, B. (1998). Felsefe Terimleri Szl. nklap: stanbul.
Yldrm, C. (1992). Bilim Tarihi. stanbul: Remzi.
Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme. stanbul: dea.
Descartes (1997). Metod zerine Konuma. Ankara: MEB.
Descartes (1997). Akln daresi iin Kurallar. stanbul: MEB.
zlem D. (2003). Bilim Felsefesi. stanbul: Inkilap.
zlem, D. (1997).Gnmzde Felsefe Disiplinleri. stanbul: nklap.
Cassirer, E. (2005). Bilginin Fenomenolojisi, Ankara: Hece.
Cassirer, E. (1996). Kantn Yaam ve retisi. stanbul: nklap.
Aster E. V. (1994). Bilgi Teorisi ve Mantk, stanbul: Sosyal.
Lange, F. A. (1998). Materyalizmin Tarihi I-II, stanbul: Sosyal.
Peters, F. E. (2004). Antik Yunan Felsefesi Terimleri. stanbul: Paradigma.
Thilly, F. (2002).ada Felsefe. stanbul: zdm.
Thilly, F. (2002).Yunan ve Ortaa Felsefesi. stanbul: zdm.
Berkley, G. (1996). Hylas le Philonous Arasnda Konuma. stanbul: Sosyal.
246
247