MSTSZM VE MANTIK

BERTRAND RUSSELL

M STSZM
VE MANTIK
eviren :

A Y SE L USLUATA

V A R L I K
Y A Y I N E V
A nkara Caddesi, stan b u l

FAYDALI K T A PLA R : 126

V arlk Y aynlar, say : 1693

Istan b u ld a G l M atb aasn d a dizilmi,
D ilek M atb aasn d a baslm tr.
E yll, 1972

BLM I

M etafizik y a d a dnm e yoluyla evrenin

tm n k av ram a abas, in sa n la rd a sregiden iki ayr itkin in birlem esi ve atm asn
dan olum u ve gelitirilm itir. B u iki ayr
itkinin birisi in san lar gizem cilie iter, teki
bilime. K im i kiiler bu itkilerin yalnzca biri
si ile bykle erim ilerdir; rnein, H um e
da bilim sel itki alabildiin e egem endir; B lakede ise bilim e k ar youn bir dm an lk
ergin bir gizem cilikle birlikte sregider. An
cak, en byk kiiler, dnrler, filozoflar,
hem bilim in hem de gizem ciliin gereklilii
ni d uym ulardr: ikisini u y u tu rm a abalar
da y aan tlarn izm itir. K im i kiilere gre,
yine ayn aba felsefeyi, glklerle dolu bellisizlikleri iinde, bilim den de dinden de, her
zam an iin, st n yapm aldr.
B ilim sel ile gizem ci itiklerin kesin tan m
larn verm eden nce, byklkleri, elde et
tikleri en uygun karm da y ata n iki filozof-

MSTSZM VE MANTIK

ta n rneklerle ak lam alarn y ap acam . S

zn ettiim iki filozof H erakleitos ile E flatu n dur.
H erakleitos, hepim izin bildii gibi, evren
sel aka inanrd: Z am an hereyi k u rar ve
ykar. B u g n elim izde bulu n an birka p a r a
dan dncelerine n asl u latn an lam ak
pek kolay deil; ancak, bilim sel gzlemcilii
kaynak aldn neren birtakm zdeyileri
var.
E n ok deer verdiim grlebilen, iitilebilen ve renilebilen eylerdir, der. Gere
in tek gvencesi gzlemdir, diyen grgclerin (em pirist) dilidir bu. G ne hergn ye
nidir de b a k a p arad an bir deyitir; d
ny, eliik niteliine karn , bilim sel bir
gr n esinledii aktr. G nein geceleyin
yeraltn dan yolunu bulup, batd an douya
n asl gittiin in zm g grnm em itir
ona. Gerek bir gzlem a sa l retisin i nerm i
olm al: Ate tek s r el zdr, grlen tm nes
neler de onun geici evreleridir. Y an m ad a
nesneleri tm yle deim i grrz, alevleri
ile scaklklar h avaya ykselip, yok olur.
H erkes iin ayn olan bu dnyay, der,
ne bir tan r ne de bir in san olu yaratm tr.

MSTSZM VE MANTIK

K endi y asa sn a gre yanp, snerek s regel

m i ve sregidecek, son su z bir A tetir o.
A tein dnm hereyden nce deniz
dir; denizin de y a n s k arad r yars k asrga.
Bu, bugn bilim in on aylayam yaca bir
k u ram sa da, znde bilim seldir. E fla tu n un bi
ze ak tard nl zdeyii de yine bilim esin
lem i o lacak: Ayn rm ak la ra iki kez adm
atam azsn z; nk yeni su la r durm akszn
zerinizden akp gider. Artk, bugn elimiz
deki p a rala r ara sn d a bir b ak a zdeyi de
buluruz: Ayn rm ak lara hem gireriz, hem
girm eyiz; hem varz, hem yokuz.
B u gizem ci zdeyi ile E fla tu n u n a k tard
bilim sel zdeyiin k arlatrm as, iki eili
m in H erakleitosun dzeninde birbiriyle ok
y akn d an k ayn atn gsterir. Gizemcilik,
znde, evrene ilikin inanlar, zerine be
lirli bir duygu derinlii ile younluunun bi
raz d ah a fazlasd r; bu t r b ir duygu d a Herakleitosu, bilim i tem el alarak , y aam ile
dnyaya degin y ad rgatc keskinlikte u tr
zdeyilere g trr:
Z am an d am a oynayan ocuktur; k ralla
ra degin g, ocuunkidir.
B ir ocuun sorum suz u arlk lar ile Z a

MSTSZM VE MANTIK

m an dnyann zorba efendisi o larak sunan,

.iiri y arata n h ayal gcn n sonucudur, bili
m in deil. H erakleitosu k a rtla rn zdeli
ini sav u n m ay a gtren de, yine gizem cilik
tir: yi ile kt birdir, der; so n ra da, T an
r asn d an her ey iyi, d r st ve hakldr;
ancak, in sa n la r kim i eyleri yanl, kim ini
doru say arlar.
H erakleitosun ahlknn ard n da byk
lde gizlem cilik y atar; n san olu n u n kii
lii onun yazgsdr, sz olsa olsa bilim sel
gerekirci (determ in ist) bir tu tu m u belirler;
buna karlk, yaln zca bir gizemci,
H er hayvan ayra dve dve srlr
diyebilir; sonra,
K iinin yreinin isteiyle sav am ak
gtr; elde etm ek istediin i ruhu b ah asn a
alr, der; son ra yine,
B ilgelik tektir. H er ey arasn d an her
nesneye yn verecek dnceyi bilm ektir bu,
(1) diyebilir.
rnekler o altlabilir; ancak, verilenler
(1) Yukardaki tm aktarm alar Burnetin Early
Greek Philosophysindendir, ( 2. bask, 1908), s. 146
- 156,

MSTSZM VE MANTIK

de H erak leito sun kiiliin i belirlem ee yeterlidir: bilm in gerekleri, ona grnd k ad a
ryla, ruhundaki alevi beslem i, n da d a
a tei delip geen kendi dansnn y an sm asy
la dnyann derinliklerini g rm t r. B u t r
bir kiilikte bir gizem ci ile bir bilim cinin
gerek birlem esini gryoruz... b an a gre,
dnce d n y asn d a u lalabilecek en yce
aam ad r bu.
E fla tu n da da ayn ikili itki vardr, gizem
ci itki aka ar b a ssa ve ikisi arasn d ak i
atm a artn ca stn lk onda k a lsa bile...
E fla tu n un m a a ra tasviri, geree ve bilgiye
olan inancn d u y gu lara olan in an tan d ah a
gerek, d ah a doru olduunun k lasik bir a n
latm dr.
G irii boydan boya ayd n la ak, m a a
ray a benzer bir y eralt kovuunda y aay an
in san lar d nn (1). ocuklarndan beri
ay ak larn d an ve boyun larndan zincirle b a
lanm in sa n la r... K m ld am ak szm oturup,
k arya bak m aa zorunlular; nk zincirleri
balarn dndrm elerini engellem ektedir.
(1) Republic (Devlet),
Vaughan.

514,

eviri: Davies ile

10

MSTSZM VE MANTIK

Son ra, ark alarn d a, d ard a, tepede yanan

p arlak bir a te dnn. Ate ile m aarad akiler a ra sn d a yksek bir yol, yol boyunca
u zanan bir duvar olsun, tpk hokkabazlarn
seyircinin nne koyup zerinde oyunlarn
gsterdikleri perdeler gibi.
Anladm , diye karlk verdi .
B u duvarn ard n da yryen in san lar
dn. T a ta n , ta h tad an in san heykelleri,
h ayvan grntleri ile trl gereler tay an
in san lar... T ad k lar nesneler duvarn st n
de grnsn; gelip geenlerin kim i kon ua
cak, kim i de su saca k kukusuz.
G arip bir sahne, garip tu tu k lu lar ta s
vir ediyorsunuz.
Bize benziyorlar, dedim.
im di d nn; gnn birinde zincir
lerinden k urtarlr, a p tallk larn a son verilir
se, ne olur? B u n un yle olduunu v arsay a
lm : ilerinden birisinin zincirleri zlsn,
birden a y a a kaldrlsn, son ra dndrlp;
gzleri a b ak arak yrtlsn. Yine v arsa
yalm ki, btn bu eylem leri ac ekerek y a
pyor, nceleri glgelerini grd nesnelerin
gz kam atrcl k a rsn d a da, k avram a
gc yetersiz kalyor. B irisi, ona eskiden sa lt

MSTSZM VE MANTIK

11

an lam sz gr n t ler seyrettiini, oysa im di

geree d ah a y akn latn , d ah a gerek n es
nelere dndn, d ah a doru grdn an
latacak o lu rsa, ne t r bir k arlk verm esini
um arsn z? B u n larn d a tesinde, geen bir
ka nesne gsterilip, ne olduklarnn sylen
m esi istenilirse arm asn beklem ez m isiniz?
E skiden grdklerini, grm ee zorland bu
yeni nesnelerden d ah a gerek say m az m ?
yle, ok d ah a gerek...
B u nedenle, st d n yadaki nesneleri
alglam as iin alm as gerekecektir. nce,
glgeleri ayrdedebilecek; son ra, in san la te
ki nesnelerin su d ak i yan slarn grecek; d ah a
da sonra, gerekleri grp an lyacaktr. B u n
larn ardndan, gzlerini kaldrp, aya, yldz
la ra bakacaktr. G kyzn geceleyin incele
m enin, gn dz gn e ile gn e n d a ince
lem ekten daha kolay olduunu grecektir.
K u ku su z.
E n son un da da, gnein niteliini, su
da ya da yabanc yerlerde grndnce de
il, yerinde olduunca gzlem leyip, zerinde
dnebilecektir, san rm .
yledir.
B u n d an sonra a rtk son u k aracak

12

MSTSZM VE MANTIK

tr. M evsim lerle yllarn yaratcs, grnen

dnyadaki t m nesnelerin koruyucusu, m a
a ra d a ark a d a lar ile birlikte grdklerinin
nedeninin hep gn e olduu son ucuna v a ra
caktr.
B u son uca v araca k tr d oal o lara k ...
im di, d ostu m Glaucon, bu hayal ola
y az nce sylediklerim e tm yle u y gu lam a
lsnz; gzn aa kard yreyi tutuklularn m a aras ile, o rad ak i atein n da
gnein gc ile k a rla tra ra k yapm alsnz,
bunu. Y u k a n y a ykselip, st d nyay d
nerek ruhun dnceler yresine eriecei so
n u cu n a varrsan z, renm ek istediiniz in an
cm n ynelim ini an larsn z; doru m u, y an
l m, onu d a T an r bilir yalnzca. Ancak, be
nim grm u yoldadr; bilgi dnyasnda
y in in tem el iedas aratrm alarm zn sn
rdr ve kolay alglan am az; alglan d n d a da,
onun btn aydnlk ve gzel eylerin k ay n a
olduunu an larz - grlen dnyada n
yaratcs, bilgi d n y asn da da dorunun ile
akln yetkili d atcsdr. zel y aan tsn d a
ya da toplum sal y aan tsn d a bilgece d av ra
nan bir kii, bu y i d e a sn gznnde tu t
m ak zorundadr.

MSTSZM VE MANTIK

13

B u blm de, E fl tu n un retilerinin o

un da olduu gibi, iyinin gerek ile zdeletirildii grlm ektedir. B u zdeletirm e, fel
sefe geleneine girm i, gnm ze dek de s
regelm itir. Bylece iyiye y asam al bir ilev
grdrerek, E fl tu n felsefe ile bilim a rasn d a
bir ayrlk y aratm tr; bundan da, kanm ca,
o zam an d an bu y an a ik isi de zarar g rm t r
ve grm ektedir. B ilim adam larnn, doay in
celerken, um u tlarn , beklediklerini, bir y an a
atm a la r gerekir; filozoflar da d oruy a u la
m ak istiyo rlarsa, bunun tpksn y ap m ald r
lar. Ahlk grleri, an cak d orulu klar a n
laldn d a y asa sa l saylabilirler. D oruluk
gr iinde yaantm z, duygularm z d
zenleyebilirler, dzenlem elidirler de; ancak,
dorun un ne olduunu bize zorla onaylatam azlar.
E fl tu n da, bilim sel yann belirleyenler
a ra sn d a bunun bilincine vardn gsteren
blm ler bulunur. inde S o k ra te sin, gen bir
kii gzyle, P arm en id ese idealar k u ram
n an latt blm en nem lisidir.
S o k ra te sin, iyinin id eas nn bulundu
unu, kl, am ur, pislik gibi eylerin ise bu n
dan yoksun olduunu ak lad k tan sonra.

14

MSTSZM VE MANTIK

Parm enides ona en deersiz nesneleri bile

km sem em eyi tler. B u t gerek bir
bilim sel d avran gsterir. Felsefenin en gi o lan ak larn a u lalacak sa, bu yansz tu tu m
ile gizem cinin yce gerei, gizli iyiyi an lay
birletirilm elidir. B u ynde baarszlk, l
kc felsefeyi ounluk zayf, can sz ve zsz
yapm tr. lklerim iz an cak dnya ile birle
tiinde rn verebilir: ondan ayr olduklarn
da ksr kalrlar. D nya ile birlem e de, ger
eklerden k aan ya d a dnyann, u m u tlarn a
uym asn ncelikle isteyen bir lkyle gerek
letirilem ez.
Farm enidesin kendisi, E fltu n un dn
cesinde egem en olan ilgin gizem ciliin k ay
nadr. M an tksal denilebilecek gizem cilik
tir bu; m an tk zerine kurulan k u ram larla
belirlenm itir. B a td a Parm enides ile o rtaya
kan bu t r gizem cilik, o zam andan H egel ile
onun bugnk izleyicilerine k ad ar btn b
yk gizem ci m etafizikilerin dncelerine
egemen olm utur. Gerek, der Parm enides, ya
ratlam az, yklam az, deitirilem ez, blne
mez; gl zincirlerle baldr, km ldayam az; balan gc ile son u yoktur; varolm a ile
yokolm a u zak latrlm tr nk, gerek

MSTSZM VE MANTIK

15

inan onlar a tm tr. A ratrm asnn tem el

ilkesi Hegel'cilie de ters dm eyen u t m
cede belirtilm itir; N eyin olm adn bile
m ezsiniz -olanakszdr bu- ne de syleyebi
lirsin; dnlebilen ile varolabilen ayn eydir. S o n ra yine: Sylenebilen ile dnle
nin varolm as gerekir; v ar olm as olan akldr
nk; yok olan ise varolam az, der. D eiik
liin olanakszl bu ilkenin ard n dan gelir;
nk gem ite varolann zerinde k o n u u la
bilir, bu nedenle, yine vardr dem ektir.
Gizemci felsefe her ad a, dnyann her
yerinde, incelediim iz retilerle aklan an
belirli inanlar iinde nitelendirilir.
n ce, aratrc, an alitik bilgiye karn,
an lay a olan inanc vardr: tm yle d u yu la
ra dayanan, bilim le d grnn y av a ve
yan labilir incelenm esine k arn bilgelie hz
l, delici ve zorlayc giri yolu inancdr bu.
sel bir tu tk u y a kaplm a yeteneindeki kii
lerin tm , nesnelerin gerek olm ad duy
gusun a kaplm , gndelik eylerle ilintilerini
koparm lardr zam an zam an. B u durum da,
d dnyann katl yok olur, ruh da, sonsuz
bir yalnzlk iinde, kendi derinliklerinden, o
zam an a dek gerek ve canl o larak grnm

16

MSTSZM VE MANTIK

olan dsel grntlerin lgn dan sn o rtaya

karr. Gizem cinin b alan gtak i olum suz y
n, d ah a st n bir bilgelie giriin, duyu lar
yoluyla edinilen bilgiden k u k u lan m ak la h a
zrlanabilecei grdr. B u olum suz deneyi
bilen ou kii d ah a teye gitm ez; o ysa g i
zemci iin ise d ah a yetkin bir dnyann giri
idir bu.
Gizemci anlay, gizem perdesinin k alk t
, gizli bilgeliin, birden, kukun un tesinde
bir kesinlik kazan d duygusu ile b alar. G iz
liliin aa vu ru lm as ve kesinlik d uygusu
belirli bir in an tan nce gelir. Gizem cilerin
u latk lar belirli in an lar, an lay an n da y a
an an szsz deneyler zerinde dnm enin
son ucudurlar. ounluk, bu an ile gerek ilin
tisi olm ayan inanlar, giderek an a ekirdein
ekiciliine kaplrlar; bylece de, t m gizemcilerce pay lalan k an larn yannda, d ah a yrel ve d ah a geici nitelikte k an larla k arla
rz. zn el kesinlikleri nedeniyle tem elde gi
zemci k an larla karp, birleirler bunlar k u
kusuz. Biz, bylesine tem elsiz gelim eleri
nem sem eyip, kendim izi tm gizem cilerin
p a y lat in an larla snrlayabiliriz.
A ydnlanm a annn ilk ve en dolaysz

MSTSZM VE MANTIK

17

rn, gizlilii aklay, an lay ya da sezi

denilebilecek bir yolla varlabilen ; y anlsam a
b atak ln a gtrdne in an lan m an ta,
u sa ve zmlemeye k a rt bir bilgi olanana
in an m aktr. B u inan la yakn dan ilikili, g
rnen dnyann ardnda, ondan tm yle de
iik bir G ereklik kavram vardr. B u G ere
e, ounlukla, tap n m ay a v aran bir h ay ran
lkla baklr; her zam an, her yerde yaknl
duyulur, duyu gsterileriyle rtlm , ve onu
k av ram ay a yatkn kiiler iin, n san o lu n u n
ak ahm akl ve ktl ard n d an bile,
tm grkem i ile p a rlam a a h azr bekler. Ozanlar, ressam lar ve k lar bu grkem in a r
dndan k o a rlar; tu tk u n ca izledikleri gzellik,
onun gneinin solgu n bir y an sm asd r yal
nzca. G izem ciler ise gr n t m n da y a
a r : bakalarn n lolu kta arad k larn onlar
teki btn bilgilerin bilgisizlik saylabilecei
bir bilgiyle bilirler.
Gizem ciliin ikinci zellii, birlie in an
c, dolaysiyle de blnm e y ad a k artlk o la
nan inkr etm esidir. H erak leito sun iyi ile
kt birdir dediini grdk; son ra yine o,
F. 2

18

MSTSZM VE MANTIK

y u kary a giden yol ile a a y a inen yol tek

tir ve ayndr da der. Benzer tutum , elikili
nerm elerde gr lr: Ayn rm ak lara hem
gireriz, hem girm eyiz. H em varz, hem yokuz. Parrnenidesin, G erein teklii ve b
lnm ezlii konusundaki sav birlie duyulan
bu itkiden doar. E fltu n da bu itki, id ealar
kuram ile dengelendiinden, pek belirli de
ildir; an cak, m an tn n izin verdii lde,
yiliin stn l retisinde yeniden ortaya
kar.
H em en hem en btn gizem ci m etafiziin
nc belirtisi Z am an m gerekliinin ink
rdr. Blm n inkrnn bir son ucudur bu:
M adem ki h er ey tektir, yleyse gem i ile
gelecei birbirinden ayrm ak bir y an lsam a
dr. P arm en id esde bu retinin a r bastn
grm tk; m odern dn rler arasn d a da,
Sp in oza ile H egelin sistem lerin de bu g r
tem ellendirilir.
G izem ciliin, bizce nem li olan son re
tisi, b t n ktlklerin sad ece grnt, ve
an alitik dncenin blerek y a d a k a rtlk
k u rarak m eydana getirdii bir y an lsam a ol
duu inancdr. Gizem cilik, szgelim i, zorba
lk gibi d av ran larn yi olduunu syle

MSTSZM VE MANTIK

19

mez, ancak, gerekliklerini yadsr: bunlar, i

grn k avray y la balarm z koparm am z
gereken ald atc biim ler dnyasna, alt dn
y aya aittir. K im i kez szgelim i, H egelde,
Sp in ozada d a szle yalnzca ktlk deil
iyilik de y an lsam a saylr. Ancak, Gereklik
say lan eye k a r d u y g u sal tutum , onu G er
ein iyi olduu in an c ile kendiliinden bir
letirecek niteliktedir. H er durum da, gizem ci
liin ah lk zellii, b ak ald rm a ile fkeden
yoksunluk, sevinle kabulleni, iyi ve kt
diye iki k ar km eye blnm enin doruluu
n a inanrnaytr. B u tu tu m gizem ci deneyin
niteliinin dorud an doruya son ucud ur: bir
lik an lam ile son su z b ar duygusu birletiril
m itir. Gerekte, b ar duygusu, tpk dler
deki d uygular gibi, gizem ci reti m eydana
getiren birbirine bal in an lar sistem in i y a
ratyor diye bir ku ku uyan drabilir. Ancak
g bir sorud ur bu; zerinde in san ln bir
an lam ay a v arm as d a beklenemez.
Bylece, gizem ciliin d orulu k y a d a y an
lln d nrken o rta y a drt soru kar;
I.
Bilm enin, akl ile sezgi diyebileceim iz,
iki yolu m u v ard r? Byle ise, biri tekine ye
tu tu labilir m i?

20

MSTSZM VE MANTIK

II. T m okluk ile blnm e grnt m

dr?
III. Z am an bir y an lsam a m dr?
IV. yilik ile ktlkte ne t r bir gerek
lik vardr?
B u sorularn drdnde de, tm yle geli
m i gizem cilik b an a yanl da gelse, b ak a
trl elde edilem iyecek, gizem ci d uyu larda
renilm esi gerekli bilgelik u n su ru n u n bulun
duu kansndaym . Gerek bu ise, gizem cilik
dnyaya ilikin bir inan diye deil bir y a
am gr diye salk verilebilir. B u yazm
da, m etafizie ilikin inancn, duygunun y an
l bir son ucu olduunu gstereceim : bu duy
gu, tm teki dnce ve d uyu lar renklen
dirip, bilgi vererek, nsanolu ndaki en iyinin
esinleyicisi olsa d a ... Bilim in, gizem cinin a
bucak v arlan kesinliine k art grnen, ger
ei zenli ve sabrl a ra trm a s bile, iinde
gizem ciliin yaayp devindii bir sayg duy
gusu ile beslenip, desteklenir.

MSTSZM VE MANTIK

21

I. A K IL L E SE Z G (1)
Gizem cinin dnyasnn gerek olup olm a
d zerinde hi bir ey bilm iyorum . B u dn
yay ne y ad sm ak istiyorum ne de onu aa
vuran kavrayn gerek bir kavray olm ad
n bildirm ek. Y ap m ak istediim bilim sel
d av ran ite bu rad a gereklidir en nemli
gereklerin ou, ilk nce, bu arala (gizem ci
kavray la) bulunm u o lsa bile sn an m am
ve desteksiz bir kavrayn gereklik iin ye
te rsiz bir tem in at olm adn gsterm ektedir.
gd ile akl k art gsterm ek olduka sra
d an d r: 18. yzylda kartlk akln y ararn a
idi; R ou sseau ile rom an tik akm n etkisi sonu
cunda ise sezgiye yeniden nem verildi; nce,
ynetim ve dncenin yapm a biim selliine
kar kan larca, son ra da, geleneksel tanrbilim in sav u n m asn n salt aklc yoldan y ap l
m as giderek gletike, bilim de y aa m a ve
(1) Bu kesit ile gelecek blmlerdeki bir, iki
sayfa Open Court Publishing Companynin bast
On our knowledge of the external worldde km
tr. Ancak, zgnlkle bu yapt iin yazldklarndan,
onlar burada braktm.

22

MSTSZM VE MANTIK

dnyaya dinsel b ak la b ad atrd k lar inan

la ra k ar bir tehlike sezinleyenler igdy
ak la ye tu tm u lard r. Bergson, sezgi ad
altnda, igdy m etafizik gerekliin tek
y argcs durum una kard. Gerekte ise,
sezgi ile akln k a rtl tm yle bir y an lsa
m adr. gd, sezgi ya da kavray , akim
son rad an onaylad ya d a reddettii in an
lar getirir. Ancak, onaylam a d ah a a z igd
sel olm ayan in an larla uyum ay ierir. Akl,
y aratcd an ok uyum sa lay a n denetleyici
bir gtr. S a lt m an tk sal bir a lan d a bile, ye
ni olan a ilk u laan ise, akl deil, kavraytr.
Akl ile sezginin kim i kez att durum
lar, zel in an lara ilikindir; teki in an larla
badam azlklar ne k ad ar byk olu rsa ol
sun, bun lara kesin ve igdsel bir k ararllk
la inanlr. n san o lu n u n b t n yetenekleri
gibi igd de, yanlr. Akl ynnden gsz
kiiler, bunu b ak alarn d a kabul ederler de,
kendilerinde etm ezler. gdnn yanlm a
olan ann en az grld durum lar, doru
yargnn in san varlnn a y a k ta du rm asn a
yardm ettii p ratik d u ru m lardr: rnein,
bakalarn n bize k a r olan dm anlk veya
dostluu, ounlukla, ok zenli gizlemelere

MSTSZM VE MANTIK

23

ram en, gerekten o la an st bir ayrm la

duyulabilir. B u du ru m lard a bile ekingenlik
ya d a y altak lan m alarla yanl izlenim ler ve
rilebilir. D ah a dolayl u y gu lam alard a, szge
lim i felsefenin ilgilendii konular gibi, ok
gl igdsel inan lar kim i kez tm yle
yan labilir; ayn derecede gl teki in an
la rla uyum azla dtke bu yanlm ay biz
de anlarz. te bu t r d uru m lard a, in an la
rm z birbiriyle uyuup u yum am as ynn
den snayan, kukulu du ru m lard a iki yanda
da yanlln nerede olabileceini akln d
zenleyici aracl gerekir. B u ra d a igdnn
tm ne k ar k yoktur; yalnzca d ah a sra
d an am a gvenilirlii d ah a az olm ayan yn
lerini bir y an a itip, igdnn herhangi bir
ilgin ynne krkrne balan m ay a kar
klm aktadr. Akln dzeltm eyi am alad,
bylesine tek-yanllktr, yoksa igdnn
kendisi deil.
B u az b asm ak alp szler, B ergso n un sez
gi yi ak la k ar sav u n m asn a u y gu lan arak
aklanabilir. Bergson bir nesneyi bilm enin
son derece deiik iki yolu v ard r der; ilki,
nesnenin evresinde dnm z ierir; ikincisi, o nesnenin iine girdiim izi. lki, bulu n

24

MSTSZM VE MANTIK

duum uz yerdeki gr m z ile bu g r

m z akladm z sim gelere dayan r. k in
cisi ise, ne gr asna ne de sim geye d ay a
nr. lk trdeki ^bilginin grelide (relatif)
durduu, kincinin, olabilen durum larda,
rnutlak elde ettii sylenebilir. (1) B u n la
rn kincisi, sezgi, bir t r zihinsel d u y g u d a
lk tr; bununla kii, nesnede benzersiz, bu ne
denle de ak lan am az olan a rastla m ak iin,
kendisini nesnenin iine koyar (s. 6). B erg
son, A klam ada, kendini-bilm eye deinir:
Y aln bir zmleme ile deil, sezgiyle hepi
m izin iten yakalad, en az, bir gerek v ar
dr. Z am an iinde akp giden kiiliim iz sregiden kendim iz dir bu (s. 8). B ergso n un
felsefesinin geri kalan blm , sezgiyle edini
len bilginin yetersiz kelim eler araclyla, a n
latlm asn ve ard n d an gelen, bilim den ve
sad u y u d an karlan szde bilginin tm yle
sulan m asn kapsar.
B u ilem, igdsel in an lar a tm asn
da yan tu ttuun d an , bir y an daki inanlarn

(I) Bergson: Introduction to Metaphysics (Meta

fizie Giri) s. 1.

MSTSZM VE MANTIK

25

tekilere k arn d ah a ok gvenilir olduklar

n isp atlam ak zorunluluundadr. Bergson s a
vunm asn iki yoldan y ap m a a alr; birin
de, zihnin biyolojik b aar sa la y a c a k p ratik
yetisini aklar; tekinde, h ayvan lardaki ola
an st igd rneklerini verir, dnyann
sezgiyle anlalabilecek, zihne ise artc ge
lecek zelliklerini gsterir.
B ergson un, zihnin, doru in anlarn k ay
n a deil de, varolm a kavgasn d a gelim i
bir yeti olduu kuram zerinde un lar sy
leyebiliriz: nce, varolm a k avgasn ve in sa n
olunun biyolojik atalarn yalnzca zihin yo
luyla biliriz: zihin yanltc ise, o rtay a kar
lan bu tarih de byk bir olaslkla gerek de
ildir. te yandan, evrim in D arw inin syle
dii gibi olutuu dncesini B ergso n la p ay
larsak, o zam an yalnzca zihnin deil t m
yetilerim izin, p ratik faydan n b asks altn d a
gelitii o rtaya kar. Sezgi dorudan doru
ya fay d al iken en iyi biim inde grnr; sz
gelim i b ak alarn n kiilikleri ile eilim lerine
ilikin d uru m lard a. B ergson , bu t r bilgi iin
gerekli yetenein varolm a kavgas ile ak
lan m as olanann, rnein, tem el m atem a

26

MSTSZM VE MANTIK

tik iin gerekenden d ah a az olduu kan sn

dadr. Ama, sah te bir d ostlu k la aldatlm il
kel bir vahi, yanln h ay aty la deyebilir;
te yandan, en uygar to plu m larda bile kii
ler m atem atik kon usun daki yeteneksizlikle
rinden dolay lm cezasna arptrlm azlar.
B ergso n un h ay v an lard ak i sezgiye ilikin r
neklerinin en nem lilerinin tm , dorudan
doruya, varolm a gdsne baldr. Gerek
u ki, hem sezgi hem de zihin, faydal olduk
lar iin gelim iler ve, genel anlam yla, ger
ei y an sttk larn d a yararl, sah teyi y an st
tklarn d a ise zararl olm ulardr. Zihin, u y
g a r bir kiide, san at yetenei gibi, zam an
zam an bireye y ararllk tan te bir noktaya
k ad ar gelim itir; sezgi ise, u y garlk arttk a
vokolm a yolundadr. Genellikle de, ocuklar
da yetikinlerden, eitim grm em i kiilerde,
eitim grm lerden d ah a byk oranda b u
lunur. K peklerde ise sezgi, in san lard a bulu
nann tm n aar. B u gereklerde bir sezgi
tlem esi bulan kiilerin orm anlardaki vah
i y aam a dnm eleri, kendilerini boyayp, o t
larla beslenm ee balam alar gerekir.
im di de, sezginin, B ergson un ne sr
d gibi, yanlm azlk nitelii tayp ta-

MSTSZM VE MANTIK

27

m adiini inceliyelim . Ona gre bunun en g

zel rnei kendim izi tan m am zd r; ancak, bi
lindii gibi kendini-bilm e ok g t r ve pek
az gerekleir. rnein, ou kim se y arad l
tan cim ri, gsterii, ya da kskan tr; en iyi
dostlar bu zelliklerini glk ekm eksizin
fark etse de, kendileri bu duru m larn n bilin
cine varm azlar. Sezgide, zihinde yok olan bir
inandrcln bulunduu dorudur. Sezgi
varken dorulu un d an k u ku lan lam az; a n
cak, incelendiinde, zihin gibi yanlabilirlii
grlrse, znel kesinlii deerini y itirir, d a
yanlm az bir a ld atm ay a dnr. Kendinibilm enin yan n d a, sezginin en nemli rnek
lerinden birisi de in san larn sevdikleri kiiler
zerine bilgileri olduuna in an m alardr: de
iik kiilikler arasn d ak i duvarn say d am la
t grlr, kiiler b ak alarn n ilerini de
kendilejininki gibi grdklerini san rlar. Oy
sa, bu tr du ru m lard a ald a tm a b aary la uy
gulan r ve ald atm an n k astl olm ad d u
ru m lard a bile, genellikle deneyler, zam anla,
v arsay lan an layn bir y an lsam a olduunu,
uzun srede de, zihnin d ah a y av a yol bulan
yntem lerinin gvenilirliini tan tlar.
Bergson, zihnin nesnelerle, yalnzca ge-

28

MSTSZM VE MANTIK

initeki deneylere benzedikleri o ran da ilgile

nebileceini, sezginin ise, her yeni am n ben
zersizliini, esizliini an la m a gcnn bu
lun duunu ileri srer. Her an da yeni, benzer
siz bir eyin bulunduu gerektir kukusuz;
bunun zihinsel kavram lar aracl ile t m y
le ak lan am y aca da dorudur. Y alnzca do
laysz ta n m a yeniye, benzersize ilikin bilgi
salay abilir. B u t r dolaysz tan m a da t
m yle duyum la verilir, grebildiim k ad ary
la, kavran m as zel bir sezgi yetisi gerektir
mez. Yeni verileri sa lay a n duyum dur, ne zi
hindir, ne de sezgi. Ancak, veriler yeni iken,
zihnin onlarla u ra m a yetenei sezgininkinden d ah a oktur. B ir tavuu yavru rdek s
r s a ram a, kukusuz, sezgi gtrr, yoksa
rdekleri an alitik yntemle tan m ak am ac
deil; ancak, rdekler suya girdiklerinde, sez
ginin y an lsam as o rtaya kar ve tavu k ky
da kalak alr. G erekte sezgi, igdnn bir
yn, gelim i bir biim idir; tm igdler
gibi de szn ettiim iz h ayvan m ki gibi al
kanlklar biim lendiren allm evrelerde
hoa gider; evreler, allagelm em i eylem bi
imi gerektirecek bir d uru m a dnr dn
mez, tm yle yetersiz kalr.

MSTSZM VE MANTIK

29

Felsefenn am alad , dnyann k u ram

sal olarak anlalm asn n , h ay v an lar iin, v ah
iler iin, hepsinin tesinde en uy gar in san lar
iin bile p ratik nem i yoktur. B u nedenle de,
sezgi ya da igdnn, ilenm em i, hazr ve
aceleci yntem lerinin bu a lan d a u y gu lan m a
lar iin elverili bir o rtam b u lacak lar varsaylam az pek. Sezgiyi en iyi duru m un da gste
ren, eski eylem trleridir; h ayvan larla, yanin san larla akrabalm z o rtaya koyan t r
deki eylemler. K en din i-sakm m a ve sevgi gibi
k onularda, sezgi (her zam an deilse de) kim i
kez, eletirici zihni a rta n bir hz ve ke
sinlikle alr. Ancak felsefe, bizim gemile
yaknlm z belirleyen u ralard an biri de
ildir: ok ince, ok uygar bir aratrm ad r;
felsefenin b aars igdsel y aan td an be
lirli bir bam szl, kim i kez de, dnyaya
ilikin um ut ve k o rk u lardan bile arn m ay ge
rektirir. B u nedenle, sezgiyi en iyi d uru m da
felsefede grm eyi bekleyemeyiz. Tersine, fel
sefenin gerek a m a la n ile bunlarn k av ran
m alar iin gerekli dnce alk an lk lar y a
banc, allm am ve uzak olduundan, baka
alan lard an ok burada, zihin sezgiye st n l
n ta n tlar; zm lenm em i ve ivedi inan

30

MSTSZM VE MANTIK

lar d a eletirisiz onaylanm ay en az hakkedenlerdir.

Sezgiye gvenle d ay an m an n kendini-ne
srm esinde, o n ay lattrm ak isteyiine karn,
bilim sel ksn t ve dengeyi savun u rken biz
yalnzca, bilgi evrim i iinde, dnyann tm
byk dinlerinin rettii, p ratik u ralard an
zgrl, kiilikd yanszl, derin d n
celere d allarn yceliini savunuyoruz. Bylece, bizim vardm z sonu, bir ok gizem ci
nin belirgin in an laryla a tsa da, temelde,
bu in an lar esinleyen ruh a ters dm ez, ter
sine, bu ruhun dnce alan n a uygulannn
rndr.
II. B R L K L E OKULUK
Gizemci ay d m latm en inandrc ynle
rinden birisi btn nesnelerin birliinin, tek
liinin, an lalr biim de o rtaya kon ulm as
dr; bu da dinde k am u tan rcla (pantheism )
felsefede bircilie (m onism ) yol am tr. P ar
m enides ile balayan, H egel ve izleyicilerinde
en yksek n oktaya v aran ayrntl, yetkin bir
m antk, evrenin blnm ez bir B t n , blm
leri gibi grnenlerin de, salt grntler ol-

MSTSZM VE MANTIK

31

duuu isp a tla m ak am acy la, gelitirilm i

tir. G rnt dnyasnn tesinde, bir G erek
lik kavram , tek, blnm ez ve deim ez bir
gereklik, B a t felsefesine Parm enides ta ra
fndan, gizem ci ya da dinsel nedenlerle deil,
var-olm aym olanakszl gibi m an tksal bir
ta rtm a tem elinde soku lm utur. ou m eta
fizik sistem ler bu tem el dncenin r n
drler.
Gizem cilii sav u n m ak ta ku llan lan m antkda, m an tk sal bir y an lg v ar gibidir, tek
nik ynden de eletirilere aktr. B a k a bir
yerde akladm bu eletirileri burad a tek
rarlam ay acam ; g, olduka da u zun d urlar;
yerine gizem ci m an t y arata n bilin d u ru
m unu zm lem ee alacam .
D uyularla alglan an d an olduka deiik
bir geree inan, genellikle gizem cilik ile
m etafiziin kayn a olan belirli duygusal d u
ru m lard a day an lm az bir gle o rtay a kar.
B u t r bir d u ygu sal durum a r basarken,
m an ta ihtiya duyulm az; bu nedenle, ger
ek gizem ciler m an tk kullanm az, dorudan
doruya k av ray larn a dolaysz u lam ay a ba
vuru rlar. Ancak, bylesine tam gelim i bir
gizem cilik B a td a pek az bulunur. D uygusal

32

MSTSZM VE MANTIK

kan larn younluu azalnca, akl yrtm e

alkan ln d aki bir kii, kendinde bulunduu
inanlar destekleyecek m an tk sal sebepler
aray acak tr. Ancak, inan d ah a nceden o rta
ya kp varlm srdrd n d en , kii ken
dini neren her sebebi elverili k arlay acak
tr. K iin in m an t ile tan tlan an k ar d
nceler gerekte gizem ciliin p arad o k slar
d r ve kavray ile u y u acaksa, m antnn
u lam as gereken am alardr. Son u cu n da or
tay a kan m antk, ou dnr bilim dn
yas ile gn lk y aan ty a ilikin bilgi verm ek
te yetersiz klar. B u t r bilgi verm ee istekli
olsalard, m antklarnn yanlgsn bu lu rlar
d; oysa, bu dnrlerin ou, gn lk y a a n
t ile bilim dnyasn an lam ak tan ok, stnduyarl bir gerek dnya karm a, onu ger
ek olm am akla su lam ay a ynelm ilerdir.
M antk, gizem ci byk dnrlerce ite
byle izlenm itir. Ancak, bu kim seler gizemci
cokunun, duygunun v arsay lan anlayn
gerek diye aldklarn dan , ounluk, m an tk
sal retileri belirli bir k u ru lu k ta sunulm u;
izleyicileri de bunlar o rtaya ktklar anlk
ay d n latm alard an bam sz san m lardr. Oy
sa kkenleri o n lara bal sregelm i ve bilim

MSTSZM VE MANTIK

33

ile sa d u y u d n y as ynnden S a n ta y a n a dan y ararl bir szck alp ku llan rsak k

tcl kalm lardr. E n sa lam yerlem i ve
inanm aya deer grlen tm olaan ve bilim
sel gereklerle retilerinin uyum azln d
nrlerin kaytszca karlay larn ancak
byle aklayabiliriz.
Gizem cilik m an t ktcl her eyin te
m elindeki eksiklikleri, przleri gsterir; bu
da doaldr. M an ta ynelme, gizem ci tu tu m
iinde iken deil de, bu durum dan u za k latk
a yeniden kendini gsterir; ancak bunu, yit
m ekte olan k avray yeniden kazan m a ya da
hi deilse onun kavray k arsn d a grne
nin de grnt olduunu tan tlam ak isteiyle
y ap ar. O rtaya byle kan m an tk ne yansz
dr, ne de ak; stelik bu m an t a u y gu lan a
ca gnlk y aan td an belirli bir tiksinm e
son ucun d a varlm tr. B u t r bir tu tu m en
iyi son ulara ynelm ez kukusuz. H erkesin de
bildii gibi, bir y azar sa lt yerm ek iin okuya
rak anlayam ayz. Doann kitabn d a tm y
le grnt olduu k an sy la okum ak, onu a n
lam aa gtrm ez bizi. M antm z srad an
F. 3

34

MSTSZM VE MANTIK

dnyay kolay a n lalr bulm ak istiyorsa, k a r

tutum alm am al, onu genellikle, m etafizikilerde bulunm ayan bir iyi k arlay la ele a l
m aldr.
I II. ZAMAN
Z am ann gerek olm ad bir ok m eta
fizik sistem lerin
ba retisidir. Parm enidesin yap t gibi bu, ounluk m an tk sal
sav lar stne k u ru lm u sa da, kkenleri, hi
deilse yeni sistem lerin kurucularn da, gizem
ci kavray an n da doan kesinlie dayan r.
ran l S o f ozann dedii g ib i: (1)
T an ry grm zden gizleyen gem i ile
gelecektir.
kisin i de atele yakn! D ah a nice sre
B ir kam gibi bu blmelerle a y rlacak sn ?
E n sonunda gerek olann deim ezlii
nin gereklilii inanc olduka sradan d r; bu
inan, m etafizik bir kavram olan tzn (cev
her, substan ce) ortaya km asna yol am (1) Whinfieldin Mesnevi evirisi (Trbner, 1887),
s. 34.

MSTSZM VE MANTIK

35

tr. B u g n enerji ile ktle birikim i gibi bilim

sel retilerde bile, tm yle bilime ayk r ola
rak, bu inancn dorulandn ne srenler
de vardr.
B u grteki doruyu, yanl bulup
karm ak gtr. Z am ann gerek olm ay ve
duyu dnyasnn bir yan lsam a olduu sav
konusundaki grler de, kanm ca, ayn l
de aldatc saylm aldr. Yine de, zam an ger
ein nem siz ve yzeyde bir zellii say m a
nn duyulan, am a aklan m as g bir a n la
m vardr. G em i ile gelecek im diki an gibi
gerek say lm aldr; zam an a klece ballk
tan belirli bir lde ku rtu lm ak d a felsefe d
ncesi iin zorunludur. Zam an, kuram dan
ok u y gu lam ada, gerekten ok isteklerim iz
ynnden nem lidir. K anm ca, dnyann d a
h a gerek bir grnts, nesnelerin d ard aki
sonsuzluk dn yasn dan zam an ak n a girdik
leri dnlerek elde edilir, zam an hereyin
acm asz kycs say a n grten deil. Hem
dncede, hem duyguda, bilgeliin an ah tar,
zam an gerek bile olsa, onun nem sizliini
kavram aktadr.
Gemie ilikin duygularm zn gelecee
ilikin d uygularm zdan neden bylesine d e

30

MSTSZM VE MANTIK

iik olduunu kendim ize sorarsak , bu durum

aka grlebilir. B u deiikliin nedeni b
tnyle p ra tik tir: isteklerim iz gelecei etkile
yebilir, gem ii ise etkileyem ez; gelecek belirli
bir lde gcm ze bam ldr, gem i ise
d eitirilem iyecek d uraan lktad r. Ancak,
her gelecek, bir gn gem i o lacak: gem ii
bugn gerekten gryorsak, eskiden, d ah a
gelecek iken, de im di grdm z gibi olm a
l, im di gelecek olan da, gem i olduunda
greceim iz gibi olm al. B u nedenle, gem i
ile gelecek a rasn d a duyulan nitelik ayrm ,
te.mel bir ayrm deildir; bizimle ilgilidir ay
rm yalnzca, yansz dncede ise yok olur.
Zihin dnyasnda dnm enin yan tutm azl, eylem d nyasnda hakgzetirlik ve bencil
likten u zaklk diye grnen kaytszlk erde
m iyle ayndr. D nyay gerekten grmek, d
ncede gn lk tu tk u larn basksnn zerine
km ak isteyen bir kim se, gem i ile gelecee
ilikin tutum ayrlklarm yenmeyi, tm za
m an akn bir an lay grnm nde incele
m eyi renm elidir.
Zam ann, bence, k u ram sal felsefe dn
cem ize h an gi an lam d a girm em esi gerektii
evrim dncesi ile badatrlan , Nietzche,

MSTSZM VE MANTIK

37

yararclk (p ragm atizm ) ve B ergson ile geli

tirilen felsefe ile aklanabilir. B u felsefe, y a
am n en a lt dzeyindeki trlerden in san o
lu n a dek sregiden bir geliim e d ayan arak,
ilerlem ede evrenin tem el yasasn grr; bylece de, nce ile son ra arasn d ak i ayrm d
nce snrlar iine sok ar. D nyann gem i
ve gelecek tarih i ile atm ak istem iyorum .
Ancak, hzl b a a r sarh oluun d a, evrenin
doru o larak a n lalm as iin gerekli pek ok
eyin un u tuld uun u sanyorum . E sk i Y unan
kltrn den bireyleri, D ounun tevekkln
den bireyleri sab rsz B atn n kendine gve
ni ile birletirm eli, a n cak bundan so n ra gen
liin cokunluundan yetikinliin olgun bil
geliine eriilir. Bilim e b av u rm asn a karn,
yine de, kanm ca, gerek bir bilim sel felsefe
ok d ah a cokun, ok d ah a ayrdr, dnyayla
ilikisi az olan u m u tlara karlk verir, b a a
rl uygulanm as iin de d ah a k a t bir disipli
ni gerektirir.
D arw inin Trlerin K keni dnyay, deiiik h ay v an lar ve bitki trleri arasn d ak i ay
rm n, grnd gibi d u raan ve deim ez bir
ayrm olm adna inandrd. Sn flam ay ko
lay latrp kesinletiren, Aristo geleneceinde

38

MSTSZM VE MANTIK

ta b u la trlan ve dinsel dom a adn a szde

gereklilii yznden korunan doal trler
retisi. birden, biyoloji d nyasndan tm yle
uzaklatrld. n san olu ile d ah a aa h ay
v an lar arasn d aki, bize ok byk gelen, ay
rm kesinlikle ne insanolu blm ne giren
ne de girm eyen a rad ak i v arlk lar da k a p sa
yan, a am al bir olu diye gsterildi. G ne
ile gezegenlerin, ilkel, az ok ayrm lam am
bu lu tsu (n o b u la)d an trem i olabileceini
d ah a nce L aplace gsterm iti. Bylece, eski
d u raan sn rlar sallan d, belirsizleti; tm
kesin izgiler bulan klat. N esneler ile trler
snrlarn yitirdi; nerede balayp, nerede bit
tiklerini kim se syleyem ez durum a geldi.
M aym unla ak rab al in san olu n u n s
tnlk duygusunu bir an iin sa r sa da, o, ok
gem eden, yeniden kendini beenm enin bir
yolunu b ulm utur hep; bu yol da evrim fel
sefesidir. Amipten insanoluna k adar uza
yan sre, filozo flara kesin bir ilerleme gibi
g r n m t r am ipin bu dnceye katlp
k atlm yaca bilinm ez oysa. Bilim in, gem i
in tarih i diye gsterdii deiim ler dizisi,
bylece, evrende iyiye doru bir gelinim y a sa
snn aklaycs o larak sevinle kiirslanm -

MSTSZM VE MANTIK

39

tr evrim ya da y av a yava gerekte yerini

a lan bir dncenin ak lan !. Ancak, bu t r
bir gr, Spen ceri ve H egelci evrim ciler d i
yebileceim iz kiiler iin yeterli olsa da, dei
iklie yrekten bal kiiler iin yeterli de
ildir. D nyann gitgide y ak lam ak ta oldu
u lk, bu grteki kiilere gre, esin u y an
drm ak iin pek cansz, pek d u raan dr. Y al
nzca zlem deil, lk de bu evrim srecin
de deim eli, gelim elidir: belirli, deim ez bir
a m a deil, bu srece tek b an a birliini ve
ren ve yaam n kendisi dem ek olan itkiyle ye
ni gereksinm elerin srekli biim lenm esi ge
reklidir.
B u felsefede y aam srekli bir aktr,
iindeki tm blm eler de yapm adr, gerekddr. Ayrlklar, balan g lar ve bitiler, sa lt
kullan l uydu rm alardr. Y alnzca krlrnakszm akan, dzgn bir gei vardr. B u g n n
inanlar, bizi ak boyunca ta rla rsa, bugn
iin doru saylabilirler; y arm ise yanl ola
cak lard r; yeni d u ru m lara gre yeni in an lar
la yer deitirm elidirler. T m dncelerim iz
kullanl uydu rm alar, akn h ay al dondu
rulm alarn, ierir: btn u y d u rm alara k a r
n, gerek, a k a r gider; bu gerei yaarz,

40

MSTSZM VE MANTIK

am a, dncede alglayanlayz. H er n aslsa,

aka sylenm eksizin, gelecein, nceden grem esek de, gem i ya da im diden d ah a iyi
olaca gvencesi a ray a sk trlr; okuyucu,
a azn, yum gzn dendii iin eker bek
leyen ocuk gibidir. B u felsefede m antk, m a
tem atik, fizik yoktur, (d u raan ) drlar bunlar
nk. Gerek olan, y ak laldk a u zak laan
ve u lat yerleri u zaktan grndklerinden
baka y ap an gkkua gibi, bir a m aca ynel
m i ve ilerleyi deildir.
B u felsefenin teknik ynden incelenm esi
ne girii nerm iyorum . Y alnzca, esinleyici
gdleri ile ilgileri ylesine p ratik , u rat
soru n lar ylesine zel ki, bence, gerek felse
feyi oluturan so ru n lara deindii dnle
m ez pek; ite bunu belirtm ek istiyorum .
Evrim ciliin en ok ilgilendii sorun, in
san olun un yazgs ya d a hi deilse yaam n
yazgs sorunudur. B ilgi iin bilgiden ok ah
lk ve m utlulukla ilgilenir. Ayn ey teki fel
sefeler iin de sylenebilir ve felsefenin vere
bilecei trdeki bilgi iin de pek istek yoktur;
bunu kabul etmeliyiz. Ancak, felsefe geree
u lam ak ise eer, her eyden nce, filozofla
rn gerek bilim adam n nitelendiren yan tu t

MSTSZM VE MANTIK

41

m ayan zihinsel m erak edinm esi gerekir. Ge

lecee ilikin bilgi insanolunun yazgsn
renm ek istiyorsak, aratrm am z gereken
b ilg i, tr de budur belirli, d ar sn rlar
iinde olanakldr. Bilim in ilerleyii ile sn r
larn ne k a d a r geniletilebilecei bilinemez.
Gelecee ilikin nerilerin, konusu nedeniyle,
belirli bir bilim d aln a girdii aktr; bunlar
aratrlac ak sa , bu bilim in yntem leriyle
aratrlm ald r. Felsefe teki bilim ler gibi a y
n t r so n u lara kestirm e yol deildir: ger
ek bir alm a y ap lacaksa, kendi alan n da
bulunm al bu ve teki bilim lerin ne isp a tla y a
bilecei ne de isp atlay am y aca son ular
am alam aldr.
K tden iyiye deiim anlam n daki iler
lem e kavram n a d ay an an evrim cilik, zam an
kavram n klesi deil de acm asz, kyc y
neticisi y ap ar; bu nedenle de, felsefe, dn
ce ve d uyu larn da en iyinin kayn a olan
dnce yanszln yitirir. M etafizikiler,
grdm z gibi, zam ann gerekliini t
m yle yadsm lardr. Ben, bunu yapm ak is
tem iyorum ; yalnzca, yadsm ay esinleyen
akl grn, dncede, gem ii im di ile
ayn gereklikte, gelecek ile ayn nem de gren

42

MSTSZM VE MANTIK

tu tu m u sak lam ak istiyorum . B u ray a dek,

der Spinoza (1), akl nesneyi zihnin buyru
u n a gre kavrarken, dnce ister gem iin,
ister gelecein, ister im dinin olsun, ayn de
recede etkilenecektir. E vrim e d ay an an felse
fe, ite bu Zihnin buyru una gre kavray
tan yoksundur.
IV. Y L K L E K T L K
Gizem cilik b t n ktlklerin y an lsam a
olduunu savunur, kim i kez ayn gr iyi
lik iin de sav u n u r; an cak, ounlukla, G er
ek tm yle iyidir grndedir. ki gr
de H erakleitosda bulunur: yilik ile ktlk
birdir der; son ra yine, T an rya her ey d
r st, iyi ve dorudur, an cak in san lar kim i
eyleri yanl, kim ini de doru say arlar. Ay
n ikili durum Spinozada d a grlr; ancak,
sa lt in sa n la ra zg iyilikten sz etm ek iste
m ediinde, Spinoza, yetkinlik szcn
kullanr. Gereklik ve yetkinlik ile bir eyi
dem ek istiyorum , der; (2) bir b ak a yerde
(1) Ethics, Bk. IV., Prop. LXII.
(2) lb., Pt II. Df. VI.

MSTSZM VE MANTIK

43

de u tan m buluruz: yi, bize yararl oldu

unu kesinlikle bildiim iz eydir (1). Y e t
kinlik, bundan tr, G erekliktedir; iyilik
ise, bizimle ve gereksinm elerim izle ban tl
dr, yansz bir inceilem ede de yokolur. Gi
zem ciliin ah lk asn d an grn a n
lam ak iin bu t r bir ayrm gereklidir san
rm ; grn dnyasn, birbiriyle atr g
rnen blm lere ayran dnyaya ilikin, ve
alt dzeyde bir t r vardr iyilik ile ktl
n. Ancak, iyiliin, hi bir ktlk trn n
k ar km ad, Geree degin, d ah a stn,
gizem ci bir tr de vardr.
yilik ile k tl n znel olduklarn k a
bul etmeden, bu durum un m a n tk sal ak la
m asn yap m ak olduka gtr. yi olan, salt
kendisine belirli bir t r duygu kt olan da,
baka tr d u ygu lar beslediim izdir. Seim
yapm am z, ak la yakn iki eylem den birini te
kine ye tutm am z, p ratik h a y a tta iyi ile
k t nn ya da hi deilse daha iyi ile d a
ha k t nn ay rm nn yaplm asn zorunlu k
lar. B u ayrm , eylemle ilgili herey gibi, gizem
ciliin grnt dnyas sayd d n yaya da
(1)

Ethics, Pt. IV., Df. I.

44

MSTSZM VE MANTIK

ilikindir. B ir eylem i gerektirm eyen dnce

dnyam zda, yansz olunabilir, eylem in gerek
tirdii ah lk ikilik de o rtad an kaldrlabilir.
S a lt yansz kalabildiim iz sre, eylem in hem
iyiliini hem de ktln y an lsam a sa y a
biliriz. Ancak, gizem ci grm z v arsa, tm
dnyay sevmeye ve ta p m a y a deer bulur
sak,

Yeryz ve tm sradan grnmler...

Tanrsal kta sslenmi,
gr nrse bize, eylem inkinden d ah a yce bir
iyiliin bulunduunu, bu st n iyiliin ger
ee olduu gibi t m dnyaya da ilikinliini
syleriz. Bylece, ikili tu tu m ile gizem ciliin
bu ikilik arasn d ak i tereddtleri aklan r ve
h akll belirlenir.
B u evrensel sevgi ile sevincin tm v a r
lklard a bulunabilir olm as y aam n s rd
rlm esi ve m u tlu lu u iin ok nem lidir;
zerine k u ru lacak in an lar yannda, gizem ci
d uyu lara da lsz deer verir. Ancak, yan
l in an lara yneltilm ek istem iyorsak,
gi
zemci duyuun kesinlikle neyi akladn
anlam alyz. n san o lu yaradln n olan ak
larn -daha soylu, daha m utlu, daha zgr
bir y aan t olanan- o rtaya karr. n san o

MSTSZM VE MANTIK

45

lu d nda ya d a evrenin n itelii zerine ge

nel bir ak lam a yapm az. yilik ile ktlk,
gizem ciliin her yerde bulduu st n iyilik
biie, kendi duyularm zn b ak a eylerde
yan sm asd r; nesnelerin ilerindeki tzn bir
blm deildir. B u nedenle de, in san n z
varlndan kopm u, yansz bir dn, nes
neleri iyi ya d a kt diye yarglam yacaktr.
Oysa, gizem ciye t m dnya iyidir dedirtecek
evrensel sevgi duygusuyla k o lay ca k ay n atn *
'ab ilir de.
Evrim felsefesi, ilerlem e kavram a ra c
lyla, d ah a iyi ile d ah a ktnn ahlk iki
liiyle yakndan ilikilidir; bundan tr de
evrim felsefesi, yalnzca iyi ile ktye tm y
le hi yer verm eyen a ra trm a d a n deil, hereym iyiliini ne sren gizem ci in an tan da
u zaklatrlm olur. Bylece, iyi ile ktnn
ayrm , zam an gibi, bu {felsefenih acm asz
efendisi olur ve dnceye eylem in k u ru n tu
lu seiciliini getirir. yi ile kt, zam an gibi,
dnce dnyasnn yaygn ya d a tem el e
leri deildirler, zihn h iyerarinin en son, ol
duka da uzm an lam yeleridirler.
G rdm z gibi, gizemcilik, iyilik ile k
tl zihin ynnden tem el say m ayan gr

46

MSTSZM VE MANTIK

ile u y u acak biim de y oru m lan sa bile, ge

m iin ou byk filozofu ve dinsel retm en
leriyle artk tam bir an lam ay a varam yacamz da kabul edilm elidir. Ancak ben, ahlk
dncelerinin felsefeden ayklanp a tlm as
na bilim sel bir gereklilik, stelik eliki gi
bi grnse de ah lk bir geliim olacan a
inanyorum . ki savn da k saca savun u lm as
gerekir.
D aha in san ca isteklerim iz iin doyum
um udu dnyada u ya da bu hoagiden a h
lk zelliklerin bulunduunu gsterm e um u
du grebildiim k adaryla, bilim sl felsefe
nin, doyurm ak iin bir eyler yapabilecei t r
de deildir. yi bir dnya ile kt bir dnya
arasn d ak i ayrm , bu d n y alarda varolan be
lirli eylerin belirli zelliklerindeki ayrm dr:
felsefe alan n a girm ek iin yeterince soyut bir
ayrm deildir bu. Szgelim i sevgi ile nefret,
ah lk asn d an birbirinin kartdr; felsefe
ye gre ise, bu ikisi nesnelere kar birbirine
ok benzeyen tu tu m lard r. Akl olgu larn
oluturan bu tu tu m larn genel biim ile yap
s felsefenin sorun udur; ancak, sevgi ile nef
ret arasn d ak i bir biim ya da yap ayrm
deildir; bu nedenle de, felsefeden ok zel

MSTSZM VE MANTIK

47

bir psikoloji alan n a girer. Bylece, filozoflar

ounlukla esinleyen a n lak kon u lar ikinci
derecede nemli kalm aldr; ah lk a bir t r il
gi tm alm ay esinleyebilir; ancak, ayrn t
ya sokulm am al, ara n la n belirli son ularda
da beklenm em elidirler.
lk b ak ta bu gr bize um u t krc g
rnrse, benzer deiikliin tm teki bilim
lerde de gerekli bulunduunu an m say abili
riz. B ir fiziki ya da kim yacnn iyonlarn ya
d a atom larn ah lk asndan nemlerini is
p a tla m a s gerekli deil artk ; bir biyologdan
am lad bitki ya d a h ayvan larn y ararllk
larn ta n tlam as beklenmiyor. B ilim den n
ceki alard a durum byle deildi. rnein,
astronom i, in san lar astrolojiye inand iin
gelitirilm iti: gezegenlerin devinim lerinin insan ou llarn m y aan tlarn a en dolaysz ve
nemli ilintisi bulunduu sanlyordu. B u
inan ryp, yansz astronom i alm alar
oalaym ca, astro lo jiy i son derece ilgin bulan
ou kii, in san lar ilgilendiren pek az yan
bulunduu iin astronom iyi u ram ay a deer
bulm am tr. Fizik, rnein E fl tu n un Tim aeusunda grnd gibi, ah lk kavram lary
la doludur: yeryznn beenilm ee dedii

48

MSTSZM VE MANTIK

ni gsterm ek ereinin tem el blm dr. Mo

dern bir fiziki ise, tersine, yeryznn bee
nilm ee dediini y ad sm asa da, bir fiziki
o larak, ah lk nitelikleriyle de ilgilenm ez: y al
nzca gerekleri bulm aktr am ac, iyi m i yok
sa kt m diye dnm ek deil. Psikolojide
bilim sel tu tu m fiziksel bilim lerdekinden ok
d ah a yeni, ok d ah a g t r: in san n doasn
ya iyi y a d a kt say m ak, p ratik te ok nemli
say lan iyi ile kt arasn d ak i ayrm teoride
de v arsay m ak doaldr. Ahlk ynnden y an
sz bir psikoloji an cak son yzylda gelim i
tir; b u rad a da ah lk yanszlk bilim sel baar
iin tem el olm utur.
Felsefede im diye dek ah lk yanszlk
pek az aran m ve hem en hem en de hi uygu
lanm am tr. K iiler kendi isteklerini a n m sa
m ak, felsefeleri de istek leri asn d an y argla
m lardr. B elirli bilim lerden u zaklatrlan
iyilik ile ktlk kavram larn n dnyann a n
lalm as iin a n a h ta r sa lam ala r gerektii
inanc felsefeye sn m ak istem itir. Ancak,
bu inan, en son sn an dan da, felsefe bir
dler dizisi o larak k alm ay acak sa eer, ka
rlp atlm ald r. M utluluun, onu dorudan
d oru y a aray a n la rc a bulunam yaca bilinen

MSTSZM VE MANTIK

49

bir gerektir; bu iyilik iin de sylenebilir.

H i deilse dncede iyi ile kty unutup,
yaln zca gerei renm eyi ara tran larn iyi
yi bulm a olan aklar, dnyay kendi istekleri
nin aracln d a grenlerden d ah a oktur.
Bylece yine eliik grnen gre geli
riz: dnyaya kendi iyilik ile ktlk k avram
larn uygulam ay nerm eyen bir felsefe, y al
nzca geree u la m a k la kalm az, ayn zam an
d a stn bir ah lk grnn de rn olur;
bu ah lk gr, evrim cilik ve ou gelenek
sel sistem lerin evreni srekli o larak yeniden
deerlendiren ve onda gnn lklerinin ke
sin belirtisin i bulm aya alan ah lklarn d an
d ah a ycedir. Dinde, dnyaya ve in san olu
nun yazgsna ilikin her derin ve nemli d
ncede, hep bir boyunem e esi vardr; in
san olunun gcnn snrlln kavraytr
bu; m odern dnya ise, hzl zdeksel b a a rla
r, sn rsz ilerlem e o lan ak larn a a n inancy
la, bir lde bundan yoksundur. Y aan ts
n seven, onu y itirir; ok gvenli bir yaam
tu tk u su sonucu, y aam , kendine en st n de
eri vereni yitirecei korkusu vardr. Dinin

F. 4

50

MSTSZM VE MANTIK

eylem de alad boyun eme, tem elde, bili

m in dncede rettii ile birdir; ahlk y an
szlk bu boyuneiin rndr, b aarlar da
bu rnle elde edilm itir.
A nm san m as bizi ilgilendiren iyilik, y a
ratm a s kendi gcm zde olan iyiliktir ken
di yaantlarm zdaki, dnyaya tu tu m u m u z
d ak i iyilik. yiliin d ard a gereklem esi
inancnda direni kendini-beeniin bir bii
m idir; bu da, istedii d iyilii sa lay am az
ken, gcm zde y ata n i iyilii bozabilir, a l
akgnlllkteki deeri, bilim sel tutum daki
verim lilii o lu tu ran geree saygy ykabi
lir.
san ou llar, kukusuz, y arad llarn d a
ki insan doasn tm yle aam azlar; ilgim i
zin ynn sa p ta m a k iin bile olsa, dnce
lerim izde znel bir ey kalm aldr. Ancak, bi
limse] felsefe yanszla kiilerin izledii tm
teki u ra lard a n d ah a ok yaknlar; bu ne
denle de, d dnya ile, ulalabilecek en y a
kn, en srekli ilikiyi kurm am z sa lar. lkel
bir k afa iin h er ey ya dostadr ya da d
m anca; a n cak deneyler gsterm itir ki, d ost
luk ile dm anlk dnyann anlalabilm esin i
sa lay an k av ram lar deildirler. Bylece bi

MSTSZM VE MANTIK

51

lim sel felsefe, im diki d u ru m d a oluum sre

cinde bile olsa, bilim ncesi in an lar ya da
dlerden ok d ah a st n bir dnce biim i
rnei verir; kendini a m a a her y ak la gi
bi, bereketli bir dl de birlikte getirir: g
r, genilik ve an lay artn. Evrim cilik,
belirli bilim sel gereklere b av u rm asn a k a r
n. gerek bir bilim sel felsefe deildir; za
m ann klesidir, ah lk konularn ele alr,
d n y ay a ilikin kaygularm zla, yazglarm z
la u rar nk. G erek bir bilim sel felsefe
d ah a alakgnll, d ah a blm l, d a h a g
t r; ald atc u m u tla n vm ek iin d grn
tlere parlaklk verm ez yazgya k ar d ah a
bir ilgisizdir, in san olu n a zg geici istek
lerim izin acm asz zo rlam alan n d an uzak,
dnyay olduunca grm ee d ah a yetenekli
dir.

BLM I I
Liberal E itim d e B ilim in Yeri

I
Bilim , srad an gazete okurlarna, telsiz
telgraf ile uaklar, radyo-aktif ile m odern
kim yann artc bulu lar gibi, coku y a ra
tan p arlak b a a rlar biiminde sunulur. B e
nim an latm ak istediim , bilim in bu yan de
il. B u ynyle bilim, en son bulunan nesne
leri ierir; d ah a yeni, zam an a d ah a uygun bir
bulgu onlarn yerini aln cay a kadard r ilgin
likleri; sokaktaki ad am ilgilendiren, p ra tik
h a y a tta y ararl bulgular, bir rastla n t sonu
cu, y aratan , sab rla ku ru lm u bilgi sistem leri
nin hibirisini de o rtay a koym azlar. B ilim le
birlikte d oaya giderek d ah a ok egem en olun m as, kukusuz, bilim sel a ra trm a lar des
teklem ek iin olduka yeterli bir nedendir.
A ncak bu neden ylesine sk ileri srlyor,
ylesine kolay beeniliyor ki, bence ayn dere-

MSTSZM VE MANTIK

53

cede nemli, teki nedenlerin zerlerinde bile

durulm uyor. A ada, ite bu teki nedenlerle,
zellikle dnya gr m z biim lendiren bi
lim sel d n alkan lklarm zn isel dee
riyle, ilgileneceim.
T elsiz te lg raf rnei iki g r arasn d ak i
ayrm belirlem ee y aray acak tr. B u bu lgu da
gerekli hem en btn zihin abasnda kii
nin k atk s vardr- F arad ay , M axwel ve Hertz.
Deney ve kuram n seenekli a a m a larn d a bu
kii elektrom agnetizm in ad a teorisini
k u rm u ve n elektrom agn etik d alg alarla
zdeliini gsterm itir. B u ldu klar sistem zi
hin ynnden ok ilgintir; grnte ayr ve
saysz trll kteki olaylar bir a ra y a getirir,
b irletirir; h ayran lk u y an d ran biriktirici bir
akl gcn o rtaya koyar. B u lu larn n tel
graf sistem ine uygulanabilm esi iin ay a rlan
m as gereken m ekan ik ayrn tlar da, k u k u
suz, byk lde u sta l gerektirm itir; an
cak, yansz dnm eye konu olabilm ek iin,
onlara bu zellii verebilecek evrensellikten
ve yaygn etkinlikten yoksundurlar.
Edebiyat eitim inin bilim e d ay an an ei
tim e stn l kan s olduka yaygndr.
E d eb iy at eitim i, y anl kullanlagelen kl

54

MSTSZM VE MANTIK

t r szcnn iy i an lam n d a bir kltr

oluturduu, in san a kiilikten uzak, bilgili bir
gr kazandrd, k a fa eittii belirtilerek
yelenir. B ilim in en cokun sav u n u cu lar bile
k lt rn fay d ay a fed a edilm em esi grne
d ay an d rrlar savlarn. K lt re say g g ste
ren bilim adam lar, k lasik dil ve edebiyat a la
nnda bilgili kiilerle k arlatk larn d a, on
lard an a a kaldklarn, incelik olsun diye
deil, itenlikle o n ay larlar; te y an d an bili
m in de in sa n la ra yararl ile denge k u rd u a
belirtilir. B u tu tu m bilim ad am larn d a sregittike, durum kendini' d oru lam a eilim i
gsterir: salt yararllk u ru n a bilim in isel
deerli ynleri bir y an a b rak lm ak ta ve akln
d ah a ince zelliklerini besleyip biim lendiren
o y av a ve sistem li bakn sak lan m a sn a s r
drlm esine, pek aba gsterilm em ektedir.
Bilim in eitim sel deerinde v arsay lan bu
t r bir a a durum , bug n n gereklerinde
v arsa bile, kanm ca yalnzca bilim in kusuru
deildir bu; bilim in retili ruhunundur ku
sur. Bilim in tm olan aklar retenlerce kay
ran sa idi, en st akl yetkinliini oluturan
dnm e alk an lk larn y a r a tm a yetenei
hi deilse edebiyatm ki, zellikle eski Y unan

MSTSZM VE MANTIK

55

ve L atin edebiyatm nki k adar, st n olurdu

san rm . B u n u sylerken k lasik filoloji eiti
m ini kk drm ek gibi bir isteim yok.
Ben, kendim, y ararllk larn n tadn a v aram a
dm ; E sk i Y unan ve Latin yazarlar zerinde
ki bilgim de hem en tm yle evirilerden edi
n ilm itir. Yine de, E sk i Y u n an llarn g steri
len byk ilgiyi h ak k ettikleri ve yazdklarn
tanm am ann byk, nemli bir eksiklik ol
duu zerinde in an d r ilm i im dir. G rm ,
onlara sald rarak deil, bilim de sav sak lan m
yetkinliklere ilgi ekerek yrtm ek istiyorum .
S a lt k lasik renim in tem elinde bir bo
zukluk da gr nr gem ie gereinden ok
verilen nem dir bu. K esinlikle biten ve bir
d ah a d a geri gelm iyecek olanm zerinde a
lm ak, im di ile gelecee yneltilecek eletiri
ler konusunda alkan lk dourur. im d iv i s
tn y ap an nitelikler gem iin ilgisini ynelt
tii nitelikler deildirler, bu nedenle de, Y u
n an u y garl rencisi bunlar grmeyebilir.
Yeni ve gelim ekteki bir eyde, ince beenjli
bir kim seye artc gelecek i, kaba, stelik
de pek sra d a n bir yn bulunur; bu yzden
sert ilikilerden ekinerek, gem iin ince ve
budanm bahelerine ekilen kii, gem iin

56

MSTSZM VE MANTIK

kabalnn kendi anda i b u larak k a t

kim seler k ad ar k ab asab a in san larca dzel
tildiini unutuverir. D eeri an cak ldkten
son ra an lam a alkan l d a salt k ita p la ra g
m l bir y aan tn n sonucudur. Tm yle g e
m ie d ay an an bir k lt r n gn lk evreden
kp, ad a eylerin temel grkem ini ya da
gelecein d ah a da byk grkem ini grm esi
hi de kolay deildir:

Gzlerim yalnzca gemiin kiilerini gr

medi;
imdi de uzaklap gitti onlarn a .
Alyorum - gremiyeceimi dnerek
Gnencin kahramanlarn.
Byle der inli ozan; an cak bu t r bir
yanszlk B atn n k avgac ortam nda bu lu n
m az pek; gem i ile gelecein am piyonlar,
her ikisinin de deerlerini aray p bulm ak iin
birleecekleri yerde, bitm ez tkenm ez bir s a
va y r t rler burada.
Y alnzca sa lt k lasik diller eitim ini deil,
duruk, geleneksel ve akadem ik her k lt r bi
imini de engelleyen bu gr, tem el soru y a
yneltir bizi kanlm az olarak: E itim in ger
ek am ac nedir? B u sorun un karln ver

MSTSZM VE MANTIK

57

m eden nce, eitim szcn h an gi an

lam d a kullanacam z tan m lam am z yerin
de olur. B u am ala, onu kullan dm anlam ,
ayn lde y asa l iki ayr an lam dan a y raca
m ; birisi, kullandm an lam d an d ah a geni
anlam l, teki ise d ah a d a r anlam ldr.
G eni an lam d a eitim , yalnzca retim le
rendiim izi deil, kiisel denem elerimizle
tm rendiklerim izi de k ap sar - y aam ei
tim iyle kiiliin o lu m asd r bu. E itim in bu
ynnden, ok nemli de olsa, sz etmyeceim ; incelediim iz so ru n lara olduka yabanc
kon ular getirir nk.
D ar anlam da, eitim , retim le sn rlan
drlabilir; trl konularda kesin, belirli bilgi
lerin verilm esidir bu. Byle bilgi, kendi iin
ve kendi iinde, gn lk y aan td a yararldr.
lk eitim okum a, yazm a ve aritm etik
hem en tm yle bu trdedir. Ancak, gerekli
olsa da, kstl retim benim incelem ek iste
diim an lam d ak i eitim i kendi b an a olu
turm az.
Benim aldm an lam d a eitim yle t a
n m lanabilir: retim yolu ile belirli akl a l
kanlklarnn oluturulm as, y aam a ve d n
yaya l>elirli bir b akn biim lendirilm esi. B u

58

MSTSZM VE MANTIK

rad a bize den, retim in son ucunda, h an gi

akl alkan lklar, ne t r hir bak um ulabilir, diye kendim ize sorm aktr? B u sorunun
karln verdikten sonra, istediim iz a l
k an lk larla, bakn o lu m asn a bilim in k atk
snn ne olabileceini sap tam a a alabiliriz.
T m y aan tm z ilk itkiler ile igdle
rin belirli bir say s ok kk bir say de
ildir bu zerine k urulm u tu r. S a lt bu itki
ve igdlerle ilikili bulu n an lar bize nemli
ve ilgin gelir. E ylem iindeki yaantm z,
um utlarm z, korkularm z t m isteklerin ilk
iticilerinin denetim indeki blgeden karabi
lecek akl olsun, erdem olsun ya d a h angi
ad altn d a o lu rsa olsun bir yeti yoktur. B u
ilk itki ve igdlerin herbiri kralie ar gibi
dir; kovana bal toplayan ii arlard an y ar
dm grr kralie ar; ancak, yok olduunda
da iiler zayf der, lrler, petekler de bek
lenen tatllk tan yoksun kalr, dolam azlar.
U ygar bir kiideki h er ilk itkide de ayndr
duru m : evredeki dnyann verdii bal ne
olursa olsun toplayp biriktiren, etkin bir s
r, gzetici isteklerle sarlm ve k o ru n m ak ta
dr. K ralie-itki lrse, alkan lklar bir l
de geiktirse de, lm n etkisi tm ikinil it

MSTSZM VE MANTIK

b9

kilere y av a y av a y aylr ve bir yaan izgi

si tm yle renksizleir. n celeri coku, can l
lk dolu ve y ap m a a dedii ak a belli olan
ey, im di sk n ty a ve am aszla dnm
t r; d krkl iinde y aam n an lam n so
ru tu rm a a b a lar ve tm yle anlam sz, t
m yle bo olduu kan sn a van rz. tepkiyi
zorlayabilecek bir d an lam n aran m as, iste
neni verem iyecektir hep: an lam tem elde ilk
isteklerim izle ilikilidir; sndklerinde de
y an sttk lar deerleri hi bir g dnyaya ge
ri getirem ez.
E itim in am ac, bu nedenle, eitilm em i
kiilerde bulu n m ayan ilk itkiyi y aratm ak ola
m az; a m a yalnzca, gzetici dncelerin s a
v ve trlerin i arttrp , en kalc doyum un ne
rede bulunabileceini gstererek, in san olu
nun y arad ln daki etkinlik alan larn n ge
niletilm esi olabilir. D oal k iiden K alvinciliin etkisiyle duyu lan irenm e son ucunda
bu apak gerek, genlerin eitim inde yanl
an lalm tr; D oann, doal olandaki en iyi
eyleri d ard a brakt san lm , erdem
retm e ab as da, tam -gelim i in sanoullar
yerine, bodur ikiyzllerin yetitirilm esine yol
am tr. B u g n k ku a eitim in bu t r

60

MSTSZM VE MANTIK

yan llklarn dan d ah a iyi bir psikoloji ile d a

h a sevecen bir yrek ko ru m aktadr; bu ne
denle, eitim in am acnn d oay a k ar kp,
onu yoketm ek olduu kuram st n e d ah a
baka bir ey sylem em iz gereksizdir.
stein ilk gcn doanm sa lam as ge
rekse de, u y gar bir kiide doa, ilkel bir kii
deki a ra sra o rtay a kan, kesik ve iddetli it
kiler dizisi deildir. H er itkinin kendi y apsal
bir dnm e, bilgi ve y an stm a bakan l v ar
dr; itk i atm alar bu yolda nceden gr
lr, bilgelik denilebilecek birletirici itkiyle de
geici itkiler denetlenir. Bylece, eitim i g
dnn ham ln giderir, bilgi ile de bireyin
d dnya ile ilikilerinin t rl l n ve bol
luunu a rttrr; bireyi soyut ve sav a bir
birim olm aktan kurtarp, uzak lkeleri, uza
yn rak yrelerini, ilgileri em beri iinde ge
m ile gelecein geni uzan tlarn kucaklayp,
benimseyen bir evren v atan d a yapar. E iti
m in tem el ah lk sonucu, ite, istein diren
m esindeki bu y um uam a ile etkinlik alan n n
genilem esidir.
B u ah lk son ula yakndan ilintili ola
rak, eitim in s a lt zihinsel am ac gelir; dn
yay bize, nesnel bir biimde, n aslsa yle gs

MSTSZM VE MANTIK

61

term e ve kiisel isteklerin dan k o rtam n

d an uzaklatrm a abasdr bu. Bylesine nes
nel bir gre v ar kukusuz, lkseldir, u la
lm ak istenendir, yaklalabilir, an cak tam
an lam yla gerekletirilem ez. Zihin alk an
lklarm zn ve dnyaya bakm zn biim len
dirilm esi diye dnlen eitim , son u ta or
tay a kan r n bu lkye y ak lat o ran
d a baarl say lab ilir; toplu m daki yerim izin,
in san topluluunun insan-d evre ile iliki
sinin. bizim istek ve karlarm zn tesinde
kendi bana in san larn d n daki dnyann
niteliinin grnm n verdii o ran da de
m ektir bu. B u lt o n aylan rsa, bilim in ince
lenm esine dnebilir, byle bir a m aca bilimin
katksn n lsn, eitim de u y gu lan m asn
da karsn d akilere gre bir ynden st n
olup olm adn aratrabiliriz.
II
E debiyat ile san atlarn karsn da, bilim
de, kart, ilk b ak ta atr grnen iki y a
rarl stn lk vardr. B u n lard an biri, tem el
de gerekm eyen, an cak gnm zde doruluu
kesinleen ve insanolunun gelecekteki b a a

62

MSTSZM VE MANTIK

rlar, zellikle de st n baarl rencilerin

yap aca y ararl iler iin y ararl o lan u m u t
tur. B u um udun birlikte getirdii olum lu ba
k bilim in skc gelebilecek teki yann r
ter; benim kan m ca bu teki yan, olum lu b a
k da, bir st n l k t r; giderek, en byk s
tnlktr; bundan, bilim sel gereklik sz ko
nusu olduunda, btn znel m ekanizm ann
insanolunun tu tk u larn n yersizliini, k a ste
diyorum . B ilim eitim inin ye tu tu lm as ko
nusun daki bu iki nedenin de ayr ayr geni
letilm esi gerekir. B irin cisi ile balayalm .
E debiy at ile sa n a t eitim inde ilgim iz s
rekli o larak gem ie ekilir: E sk i Y unan ile
R n esan sn kiileri bugnn kiilerinden d a
ha iyi y ap m lard r her eyi; nceki alarn
b aarlar, am zn yeni b aarlarn kolay
latrm ak tan ok uzaktr, gerekte yeni b a a r
lar ve zgnle u lam ay gletirir. S a n a t
ta b aar yalnzca yc, toplayc deildir,
ayn zam anda, uygarln ykm aa yneldii
belirli bir itki ve d arlna, yeniliine de
baldr. Bylece, eski alarn edebiyat ve
sa n a t rnleriyle beslenenlere yersiz titizlik
ile bir lde terslik gelir. B u n d an d a ka
yoktur pek; k a an lar da ya gelenei bir yana

MSTSZM VE MANTIK

63

itip iyiyi, gzeli bilerek ykan zorbalar ya da

zgnlk ara y p d a egzan triklie denlerdir.
B u t r bir zorbalkta d a, byk san atla r or
taya karan yalnlk ile kendiliindenlik yok
tu r; kuram , henz ekirdekteki kem iricidir,
itensizlik de, szde bilgisizliin y ararllk lar
n bozar.
S a n a t y aratla r dnda st n akl faa li
yetini nerm eyen bir eitim in oluturduu
um utsuzluk, bilim sel yntem reten eitim
de yoktur kesinlikle. B ilim sel yntem in bu
lunm as, tem el m atem atik dnda, gem iin
bir olaydr; geni an lam d a alrsak, G alileodan balar da diyebiliriz. B u g n dnyay de
itirm itir; giderek a rta n bir hzla d a b aa r
lar birbirini izlem ektedir. Bilim de kiiler s
tn deerde bir alm a biim i o rtaya koy
m u lard r; b u rad a ilerleyi, sa n a tta k i gibi, s
rekli daha byk olaan st bir kiinin, o rta
ya km asn a bal deildir artk ; nk bi
lim de a rd llar ncekilerin om uzlarnda ykse
lirler; en st n yetenekli bir kiinin bulduu
bu yntemi, d ah a az yetenekli binlerce kii
uygulayabilir. Bilim de y ararl bu lu lar iin
stn bir yetenek gerekli deildir. Bilim in y a
ps, u sta b ala r ve m im arlarn y an sra d u

64

MSTSZM VE MANTIK

v arclarla srad an iileri de gerektirir. S a n a t

ta, st n yetenekli kiiler olm akszn y ap m a
a deer hi bir ey o rtay a karlam az; bi
limde en srad an bir yetenek bile en st n
bir baary a k atk d a bulunabilir.
Bilim de gerekten st n yetenekli kii,
yeni bir yntem bulan, y arata n kiidir. lgi
eken bulu lar, ounluk, ardllarn ca, ynte
m i yepyeni bir canllk, ncekiyle llemiyecek bir alm ayla yetkinletirerek uygulayabilenlerce, oluturulur. B u kiilerin akl a la
nndaki yeterlikleri, nice p a rla k olursa olsun,
iin gerektirdii dnm e yetisi asndan ,
yntem i ilk bulannkinin altn d ad r hep. Bi
limde, deiik sn flard ak i soru n lara uygun,
lsz say da deiik yntem ler v ard r; an
cak, tm nn de stnde, tesinde, pek ko
lay tan m lan am y an , bilim in yntem i denile
bilecek bir ey vardr, n celeri bunu tm e
varm yntem i ile zdeletirm ek ve B aco n nn adyla b a d a trm a k bir alkan lk olm u
tu. Ancak, gerek tm evarm yntem ini B a
con bulm am tr; bilim in gerek yntemi, t
m evarm k ad ar tm dengelim i de, botanik ile
jeoloji k a d a r m an tk ile m atem ati i de ierir.
Ben bilim sel yntem in ne olduunu ak la

MSTSZM VE MANTIK

65

m ak gibi g bir ie girim iyeceim ; yalnzca

bilim sel eitim deki, y u k an d a szn ettiim ,
iki sekin zellikten kincisini, biMmsel ynte
m i o lu tu ran ak l d uru m unu belirtm ee al
acam .
B ilim sel bakn z ylesine yaln, yle
sin e ak, ylesine gze arp ar nem sizlikte
d ir ki. deinm ek bile alay ediliyor duygusunu
y aratab ilir. D nyann an la lm as iin bir
a n ah tar salarken , kendi isteklerim izi, bee
nilerim izi, ilgilerim izi yad sm aktr bilim sel
bakn z. So ru n u bylesine kt bir biim
de o rtaya koym ak, herkese bilinen bir ger
ei sap tam a k gibi grnebilir. Ancak, co
kunlukla yan tu tm am z gerektiren olay lar
da, zellikle de eldeki kan t, belirsiz ve son u
lan m am sa, bu b a sit ve yaln gerei u n u t
m am z ok kolaydr. B ir ka rnekle a n la t
m ak istediim e aklk kazan drabilirim san
yorum .
Aristo, an lad m a gre, yldzlarn bir
daireler izerek dndklerini ne sryordu;
nk dairenin en yetkin eri olduu gr
nde idi. Tersi iin bir k an t bulunm adnF. 5

66

MSTSZM VE MANTIK

dan, ahlk-estetik grlerle, olguya ilikin

soru n lar zerinde k a ra rla ra varm t. Byle
oir durum da, bu t r bir yaklam n h akl gsterilem iyecei aktr. B u gn , gksel ktlele
rin devinim biim lerinin bir olgu o larak nasl
a ra trlacan ; onlarn daireler izerek, kesin
elipslerde ya d a betim lenebilecek yaln bir e
ri iinde devinm ediklerini biliyoruz. Bu, ev
renin yaln bir rneini verm e zlem ini d u
y an lara ac gelebilir; an cak, astronom ide bu
t r duygularn yersiz d t n biliyoruz.
im d i kolay grnen bu bilgiyi, bilim sel yn
tem i ilk bulanlarn , zellikle G alileonun y
rekliliine ve an layn a borluyuz.
B ir b a k a rnei de M alth u sun n fu s
retisinden alabiliriz. retisinin ounluu
nun yanll bugn bilindiinden, rnek ok
dah a iyidir. nemli olan vard son u lar de
il, aratrm a yntem i ile tutum udu r. H erke
sin de bildii gibi, D arw in doal ayklan m a
Kuram nn tem elini ona borludur; bunu da
sa lt M alth usun gr n n bilim sellii ger
ekletirm itir. stnl, kiiyi vlecek ya
d a yerilecek konu diye alm am asn d a y atar;
doann bir blm dr kii, belirli sonular
o rtaya k aran belirli zel d av ran lard a bu-

MSTSZM VE MANTIK

67

un an bir nesne. B u davran tm yle M al

th u sun varsayd, son u lar da onun k art
t ibi deilse, vard y arglarn yanll
o rtaya kabilir, am a bu onun yntem inin de
erinden bir ey eksiltm ez. retisi yeni iken
srdrlen k ar klar - korkunluu, bu
n alm y aratt, kiilerin onun dediinde d av
ran m alarn n gereksizlii vb. t r n d e - t
m yle bilim sellikten u zak bir gr biim ini
belirtiyordu; bun lara kar, kiiyi doal bir
olay diye alm a k a ra r da Devrim ile 18. yz
yl reform cu lar zerinde nemli bir ilerleyii
belirler.
D arw inciliin etkisi altn d a insan olun a
yneltilen bilim sel tu tu m bugn olduka o la
an d r artk ; ou kii iin zor ve sah te bir
sap trm a ise de, kim i kii iin doal say lm ak
tadr. B ilim sel tu tum un ulam ad, dokun
m ad bir alm a alan vardr yine de - fel
sefe dal. Filozoflarla halk, bilim sel tutum un
iyonlarla, tohum plazm alary la, kabuklu de
niz h ayvan larn n gzleriyle ilgili yazlarda
srdrlm esi gerekliliini dlerler. Oysa,
ey tan m ncilden ak tarm a yapabilm esi gibi,
filozoflar da bilim den a k tarm a yapabilirler.

68

MSTSZM VE MANTIK

B ilim sel tu tu m bir ak tarm a olay, d ard an

edinilen bilgi deildir; tpk d av ran larn bir
grg k itab olay olm ad gibi. Akln bilim
sel tutum u, bilm ek istem enin yararn a, tm
teki isteklerin bir yan a a tlm asn gerekti
rir - u m u tlarla korkularn , tu tk u larla kinle
rin, znel duygusal yaan tn n tm yle b a s
trlm asn ierir, yeter ki son un da elim izde
ki verilere boyun eelim ; n yarglardan a rn
m, yansz, oldu un ca grm ek dnda bir is
tekte bulunm akszn, varolan, bir tak m ili
kilerle, olum lu ya d a olum suz, istediim iz ya
d a dleyebileceim iz biim de sap tan m as ge
reklilii in ancndan uzak, ak seik grm esi
ni renelim.
B u t r akl tu tu m u n a felsefede u la la
m am tr henz. K iisel deil, in san ca bir zednklk, evreni tm yle k av ram ak iin he
men ou ab alard a grlm tr. Akl ya da
akim bir yn - dnm e, istem ya da d u
yum - evrenin k av ran m asn d a rnek say lm
lard r; tem elde, byle bir evrenin tu h a f g
rnm em esi, h er yresinin evim iz gibi scak,
yakn gelm esi iin bundan d ah a iyi bir neden
yoktur. rnein, evreni, tem elde ilerlem ekte

MSTSZM VE MANTIK

69

y a d a tem elde bozulm akta diye alm ak, um u t

larm za, korkularm za kozm ik bir nem ver
m ektir. B u da, kukusuz, h akl gsterilebilir,
ancak h akl gsterildiini v arsay m ak iin bir
nedenim iz yok henz. Ahlk ynnden yansz
kou llard a dnm eyi reninceye k adar, fel
sefede bilim sel bir tu tu m a u laam ay z; byle
bir tu tu m a u lam ad an da, felsefenin som ut
son u lar elde etm esi olanakszdr.
B u ra y a kadar, bilim sel tu tu m u n olum suz
ynnden sz ettim hep; oysa bilim in deeri
olum lu ynnden kar. S a n a t yaratclnn
temel k krtclarn d an olan yapclk ig d
s, bilim sel sistem lerde epik bir iirden d ah a
youn bir doyum bulabilir. B t n akl aba
larnn kayn a olan yansz m erak, bilim in
hibir zam an bu lu n am yacak san lan gizleri
akla k avu tu rab ild iin i ak n bir sevinle
grr. D ah a yaygn bir yaam , d ah a geni il
giler iin, zel kou llardan, d ah as da, in san
olunun sregiden doum -lm evriminden,
ku rtu lm ak iin duyulan istek, bilim in kiilikd bilim sel b ak ile yerine getirilir. T m
bunlara, bilim adam larn n m u tlu lu u n a k a t
kda bulunan, grkem li b aar vgs ile in

70

MSTSZM VE MANTIK

san lk rkna lsz y ararlln bilinci de

eklenm elidir. Bilim e adan m bir yaant,
bundan tr, m u tlu bir y aan td r; m u tlu lu
u da bu bunalm ve tutku dolu gezegenim iz
de y ay an lara ak olan en iyi k ay n ak lard an
kar.

BLM I I I

zgr Bir Kiinin Tapnmas (1)

M ephistopheles Dr. F a u sta alm a oda
snda Y a ratln tarih in i yle an latr:
M eleklerin korolarnn bitm ez tkenm ez
vgleri skc gelm ee balad artk. Hem v
glerini o (T an r) hakketm em i m iydi? B it
m eyen sevinlerini veren o deil m iydi? H ak
kedilm em i vg, ikence ettii yaratklarn
K endisine tap m as d ah a elenceli olm az m y
d? G ld iin iin ve byk ackl oyunun
b alam as gereklilii k a ra rm a vard.
B u lutsu, say sz yllar, alar boyunca,
uzayda am asz dnd durdu. Sonunda biim
a lm a a b alad ; ortadaki! ktle gezegenleri
frlatp a tt; gezegenler sou d u ; kayn ayan d e
nizler kabard, yan an d a lar sarsld; k a ra bu
lut ktlelerinden scak yam u r seli kat kabu(1) Independent Review, Aralk, 1903dan alnp
yeniden yaynlanmtr.

72

MSTSZM VE MANTIK

u su ile doldurdu. Y aam n ilk tohum u Ok

yanu su n derinliklerinde bym ee balad ;
verim li lklkta kocam an orm an aalarn
o lu tu rdu lar; nem li to p rak tan byk byk
ereltiotlar frlad ; deniz can av arlar tredi,
sav at, yedi ve gp gitti. C an avarlardan ,
oyunun akladna gre, dnm e gcyle,
iyi ile kty bilen ve tapn m aa su sam , in
san olu dodu. Ve insanolu bu lgn, bu
kyc d n y ad a hereyin geiciliini, hereyin,
kat lm n buyruundan nce bir ka k sa
y aan t ann y ak alam aa abalad n grd.
Dedi ki insanolu, Gizli bir erek v ar; d erin
liini anlayabiliriz bunun biz. yi bir erektir
bu. B ir eye say g duym am z gereklidir, gr
nen dnyada da sayg gsterm ee deer bir
ey yok. Ve in san olu, T an rnm in san o lu
nun abalaryla kaostan , (k a rm a a lk ta n ),
uyum un o rtaya kacan ngrd y arg
sn a v ararak , k av galard an uzak kald. T an r
nn kendisine, av hayvan olan a talarn n ge
irdii igdleri izlediinde de, G nah dedi
yap tn a ve T anr'ya kendisini a ffe tsin diye
yalvard. Affn salk l, d r st yaplp yaplm y acam d an d a ku ku lu idi; bunun iin so
n un da T an rnm fkesini y attran k u tsal bir

MSTSZM VE MANTIK

73

T a sa r buldu. Z am ann ktln grerek,

gelecek d ah a iyi olabilsin diye, d ah a d a kt
letird i y aan an zam an. T an rya da, kendini
m m kn olan elencelerden bile yoksun braktrabilen gc verdii iin teekk r etti.
T an r gld; in san olun un vazgem e ve ta p
m ad ak i yetkinliini grnce de, bir b ak a g
ne d ah a gnderdi gkyzne; insanolunun
gneine arpt bu ve tm yeniden b u lu tsu
ya dnt.
E v e t, diye m rldand, iyi bir oyundu
bu; tek rarlatacam bunu ben.
B ilim in inancm za su n d u u dnya, an a
izgileriyle, byledir; d ah a am asz, d ah a an
lam sz yalnzca. B u tr bir dnyann o rta sn
da, lklerim izin bir yuva bu lm as gerekiyor.
nsanolunun, u latk lar sonucu nceden
grm eyen nedenlerin rn olm as; kkeni
nin, geliim inin, um u tlaryla korkularnn,
tu tk u lary la in an larn n atom larn rastgele
bir a ray a gelm esinin bir son ucundan baka
bir ey olm ad; hi bir yiitliin, hi bir
dnce ve duygu younluunun tek bir y a
an ty gm tn tesinde sak lay am ad ; a
lar boyu alm alarn , ballklarn, esinlen
m elerin, in san d eh asnn gn gibi parla-

74

MSTSZM VE MANTIK

m asn n tm yle, gne sistem in in korkun

lm nde snp gitm esinin kanlm azl;
in san olun un b a a rla r tap m an n yklan
evrenin ykntlar altn a gm lm esi zorun
luluu btn b u n lar kesinlie ylesine yakn
dr ki, bunlar yadsyan bir felsefe ay ak ta du
ram az. R uhun konutu, an cak bu gereklerin
yap iskelesi iinde, eilm ez um utsuzluun
sa lam tem eli zerinde, gvenlikle ku ru lab i
lir.
Bylesine yabanc ve kyc bir dnyada,
nsanolu gibi bir y aratk zlem lerini bozul
m ad an n asl sak lay ab ilir? H ereyi bilen am a
kr, uzay u u ru m larn da yzyllar sren k o
uup dnm elerinde Doa, yine kendi gcne
bam l, am a, grm e, iyi ile kty ayrm a,
dnm eyen A na'snn tm ilem lerini yarglayabilm e yeteneinde bir ocuk kard orta
ya son u n d a; an lalm az gizem bu d u r ite. l
me, ana-baba denetim inin belirtisi ve d am ga
sna karn, yine de, k sa yllar iinde, ince
lemek, eletirm ek, bilmek, dlerinde de y a
ratm a k iin, zgrdr nsanolu . T an d
dnyada bu zgrlk sa lt ona zgdr; d
yaan tsn denetleyen dayan lm az glere s
tnl de b u rad a yatar.

MSTSZM VE MANTIK

75

D oanm gleri k arsn d a v ah i bir kii

de, bizler gibi, gszln bunalm n duyar;
kendisinde G den d ah a ok say a ca bir ey
bulam aynca, ta p m a a deer olup olm adkla
rn aratrm ak szm , tan rlarn n nnde ye
re k ap an m a a hazrdr. K sk an ta n rla r y a
ttrm ak um udu iinde k atlan lan alalm a
nn ve in san fedakrlnn, zorbalk ve iken
cenin uzun gem ii hem dokunakl hem de
ok korkuntur. K u ku su z, korkuyla titreyen
inanm kii, en deerli olan eylerini verirler
se, tan rlarn n k an a su sam lk larn n gideri
lecei, d ah a ou istem iyeceklerini dnr.
M oloch dini bu t r inan larn t rsel ad
temelde, korkudan y altak lan an klelerin bo
yun eiidir; efendilerinin d alk avu k lu a de
m edii dncesini yreklerinden bile geire
mezler. D nceye, lklere zerklik henz
tannm adndan, k aytszca ac verm esine
karn, G, sn rsz say g grebilir ve Gce
ta p a n la r bulunabilir.
Ancak, ahlk, a a m a a a m a atak lk k a
zandka, ideal bir dnyann zlemi b alar;
tap n m a da, eer srp gidecekse, vahilerin
y arattk lar tan rlard an b ak a trde tan rlara
ynelm elidir. d e a l olan 'jn gerektirdiklerini

76

MSTSZM VE MANTIK

d u y salar bile, kim i kiiler yine de bunlar bi

lerek y ad syacak, plak G cn ta p m a a de
er olduunu ne srecektir. Jo b a T a n r
nn kasrgan n iinden verdii k arlk ta re
tilen de bu d u r ite: k u tsa l gc ile bilgiye g s
teri yr y y aptrlm tr, k u tsal iyilikten
ise hi sz edilm em itir. Z am anm zda da, ah
lk larn varolm a k av gasn a dayan dran, a n
cak, en gl ve sa lam olan larn bu k a v g a
dan b aary la kacaklarn ne srenlerin, tu
tum u byledir. A hlk an layn a bylesine
k a rt bir y an tla yetinm eyen teki kiiler ise,
olgular dnyasnn idealler dnyas ile, gizli
bir biimde, u y u tu u n u ne srerek, zellik
le dinsel saydm z bir tu tu m u benim seye
ceklerdir. n san o lu bylece tm yle gl,
tm yle iyi olan T anry, olan ile olm as ge
rekenin gizem sel birlem esini yaratr.
O lgular dnyas d a iyi d&ildir. Y argm
z ona ynelttiim izde, dncelerim izin a rn
m as gereken klelik esini buluruz orada.
n san o lu say gnlnn hereyde, insan-d
G cn zorbalndan kurtarlabildiince, y
celtilm esi en iyi yoldur. G cn ounlukla
kt olduunu anladm zda, iyi ile kty
ayrabilecek bilgisiyle in sanolunun bu t r

MSTSZM VE MANTIK

77

bilgiden yoksun bir d n yada u m u tsu z kalm

bir atom olduunu kavradm zda, seim yi
ne bize su n u lm u tu r: Gce m i tapalm , yoksa
iyilie m i? T anrm z varolm akta, ve ktlkte
srem i gidecek yoksa kendi vicdanm zn bir
y arats diye m i k alacak ?
B u sorunun karl ok nemlidir, ah
lk anlaym z da son derece etkiler. Cariyle,
Nietzche ve m ilitarist inancn bizi altrd
Gce tapm a, lklerim izi d m an bir evrene
k ar koruyam am am zn bir sonucudur: kt
ye bitkin bir duru m da boyun eitir; Molocha
en iyi neyim iz v a rsa ku rban editir. Gc ger
ekten say g grecekse^ olgularn ounluk
kt olduunu gremeyen, y anl olgu tann
m asn in kr edenlerin gcne say g duya
lm. B ildiim iz dnyada, b ak a t rl d ah a iyi
olacak pek ok eyin bulunduunu onaylaya
lm. D orulua, gzellie, yetkin liin lksel
liine saygm z srdrelim , y aam bunlara
u lam am za izin verm ese, bilinsiz evren bun
larn birini bile o n am asa d a... Gc, grnd
gibi, kt ise, yreklerim izden k aral^
onu. nsanolunun gerek zgrl burada
y atar: yalnzca iyilie tu tkum uzun yaratt
T an rya tapm a, yaln zca en iyi anlarm zn

78

MSTSZM VE MANTIK

an layn esinleyen k u tsalla sayg duym a

kararllm zda y atar. Eylem lerim izde de, is
teklerim izde de, srekli, d glerin zorbal
na boyun em em iz gerekir; dncelerim iz
de, zlem lerimizde ise, zgrz, trdelerim iz
den zgrz, bedenlerim izin sr n d nem
siz gezegenden zgrz, yaadm z sre lm den bile zgrz. yleyse, bizi srekli iyi
nin gr ntsnde y a a ta n inancn gcn
renelim ; bu gr n ty hep gznnde tu ta
rak, olgular d n yasn a eylem lerim izde inelim.
Olgu ile idealin kartl tm yle ilk or
tay a ktnda, zgrl belirtm ek iin b a
kaldrm ann, tan rlara kin duym ann gerekli
lii grlr. D m an bir evrene Prom eth eusun direim i ile m eydan okum ak, ktln
srekli gz nnde bulundurup, kin duyuldu
unu belirlemek, G cn zorbalnn ac yaratm y acam inkr etmek, kam lan az o lan m nnde boyun em eyen herkesin grevi
dir. Ancak, h akszla k ar fke, gcenm e yi
ne de bir badr; dncelerim izi kt bir
dnya ile ilgilenm ee zorlar nk. B a k a l
drm ay y arata n istein arln da bilge ki
ilerin yenmeleri gereken bir t r kendini-beenm ilik vardr. G ceniklikle fke, dnce-

MSTSZM VE MANTIK

79

ierim izin boyun eiidir, isteklerim izin deil;

bilgelii ieren Stoik zgrlk ise dn
celerim izin deil, isteklerim izin boyun eiin
de bulunur. steklerim izn boyun em esnden,
el-etek ekm enin erdem i o rtaya kar; d n
celerim izin zgrlnden de tm sa n a t ve
felsefe dnyas, bize isteksiz dnyay y a n ya
rya yeniden k azan d ran gzellik gr orta
ya kar. Gzellik gr yalnzca zincire vu
rulm am dnlere, a gzl isteklerin y
k ile arlam am dncelere aktr. Bylece zgrlk, y aam ad an zam ann deim esi
ile bam l kiisel nesneler istem iyenlere ge
lir.
Gnl tokluunun gereklilii ktl n
varlnn kant olsa bile, H ristiyan lk yine
de bunu tlerken Prom etheusun bak ald r
m a felsefesini aan bir bilgelik gsterm itir.
K a b u l edilm elidir ki, istediim iz eylerin ki
mi, olanakszlklar isp atlan sa bile, gerek nes
nelerdir yine de; tekiler ise, byk bir is
tekle zlendik]erinden, tm yle arn m b'.r
lknn blm n bile o luturam azlar. n kr
edilm esi gerekenin ktle inanc, kim i kez
yanl da olsa, babo tu tk u larn v arsa y d n
dan d ah a az yan ltr ou kez; din inanc.

80

MSTSZM VE MANTIK

hi bir zam an yanlm adn isp a tla m a k iin

bir gereke gsterip, bir ok k a t gerei ke
federek a n tm tr um utlarm z.
El-etek ekmede bir baka iyi e daha
vardr: gerek nesneler bile, elde edilem edik
lerinde, y ak n arak istenm em elidir. H erkese er
ge byk bir gnl tokluu gelir. Genler
iin elde edilem iyecek bir ey yoktur; tu tk u n
bir istem in t m gcyle istenen, yine de ola
n ak d olan, iyi bir ey in an lm az gelir on
lara. Oysa, lmle, h astalk la, yoksullukla ya
da grevin sesiyle, dnyann bizim iin yapl
m adn, Y azgnn zlemle istediklerim izi, n i
ce gzel olurlarsa olsunlar, yine de, engelle
yebileceini renm eliyiz her birimiz. K t
yazgda, ykm geldiinde, um utlarm zn y
klm asn a katlan m ak, d ayan m ak, dncele
rim izi bo y aknm alardan , yerinm elerden
uzaklatrm ak da yrekliliin bir blm dr.
G ce bu derece boyun ei yaln zca doru ve
yerinde deil; bilgelie alan kapdr da.
Ancak, eylem siz gnl tokluu bilgeliin
tm deildir; salt gnl tokluu ile kendi
lklerim ize tap n m ak iin ta p m a k k u ram a
yz nk. T ap n an ncl belirtileri im ge
lem alan n da, m zikte, m im aride, akim sessiz

MSTSZM VE MANTIK

81

egem enliinde, liriklerdeki byleyici gne

batlarn da, gzelliin prl prtl p arlad ,
zntnn y an aam ad , deiiklik korku
sunun bulunm ad, olgular dnyasnn ba
arszlk larn d an uzak yerlerde grlr. B u n
lar dnrken, cennetin grnts yrekle
rim izde biim lenerek, evrem izdeki dnyay
y arglam ad a bize bir l, k u tsal tapm an
yapm nda yararl gereksinm elerim izin biimlendirilm esinde de esin verecektir.
T ap m a a girilm eden nce geilm esi gere
ken bir k aran lk lar m a a ra s vardr; gnahsz
dom u k k aznln d n daki herkesin
bu rad an gem esi gerekir. U m utsuzluk m a a
ran n kapsd r; dem esi yklm um u tlarn
gm t ta lar ile kaplan m tr. Benlik z
(self) b u rad a lm elidir; tu tk u larn doyumsuzluu bu rad a ldrlm elidir; ruh Y azgnn
egem enliinden ancak byle kurtarlabilir.
M aaran n dndaki Gnl tokluu K a p s
ise bilgeliin n a alr yeniden; bu aydn
lkta yeni bir anlay, yeni bir sevin, yeni bir
sevencenlik din yolcusunun yreinde parlar,
kvan verir ona.
F. 6

82

MSTSZM VE MANTIK

K sr bir b ak ald rm acln tatm akszn, kendim izi Y azgn n d tan ynetim ine b
rakp, insan-d dnyann tap m aa demeziiini de kavradm zda, bilinsiz evreni y
lesine dntrp, yeniden biim lendirebilir,
im gelem po tasn d a ylesine deitirebiliriz ki,
eski kilden pu tu n yerini parld ay an a ltn im
gesi. alr. D nyann ok-biim li gereklerinde
aalarn , dalarn, bulu tlarn grnen bi
imlerinde, kiilerin y aan tlarn d ak i olaylar
da, lm n m u tlak gcnde bile y aratc
lkcln anlay, ilk kendi yapt, gzel
liin y an sm asn bulabilir. Bylece, akl, ken
di ince efendiliini, D oanm dncesiz g
leri zerine kurar. zerinde alt gere ne
k ad ar kt ise, eitilm em i isteklere ne k ad ar
aykr dyorsa, istek siz kayay gizli define
lerini verm ee k an d rm as o k a d a r baarl,
k a r gleri zaferin in grkem ini iirm ee
zorlam as o k a d a r gururlu olur. T m san atlar
iinde en kurum lu, en vnls T ra je d idir;
p arld ay an kalesini d m an lkesinin tam or
tasna, en yksek d an tepesine k u rar nk;
aln am ay an gzlem e kulelerinden, kam plarnnan, cephaneliklerinden, s tu n larn dan , k ale
lerinden herey aklan r; d u varlar iinde z

MSTSZM VE M ANTK

83

gr y aa n t sregider; te yandan, lm, Ac,

U m utsuzluk ordular, zorba Y azg nm t m k
lelem i kaptan lar, bu korkusuz kent h alkn a
gzelliin yeni grnm lerini verirler. M ut
lud ur bu k u tsal su rlar, k at m u tlu du r bu
heryeri gren ykseklikte y aayan lar. alar
boyu sav aa ra k , bize lsz deerdeki zgr
l m iras brakan, boyun em eyenlerin yur
dunu sald rg an larca kirletilm eden sak lay an
yrekli sav a la ra say g la r!
T rajed in in gzellii, y aam da, her zam an
her yerde, belli belirsiz biim lerde bulunan bir
zellii o rtaya koyar. lm n grnm nde,
d ayan lm az aclara k atlan ta , giden gem i
in geri getirim ezliinde bir kutsallk, d ay a
nlm az bir ylg, bir byklk, derinlik duy
gu su vardr; varolu u n gizemi vardr, ac e
ken kii dnyaya znt balary la b alan
m gibidir burada. B u an layn anlarnda,
geici tu tk u lara olan btn istekliliim izi,
nem siz am alara ynelm i abalarm z, u
ram alarm z, yzeyde grlere gre gnlk
yaan ty o lu tu ran tm kk ve srad an
d uru m lar nem sem eyi yitiririz; in san d ostlu
unun yanp snen n da aydnlanm s a
ln evresindeki k aran lk okyanusu grrz,

84

MSTSZM VE MANTIK

d alg alar zerinde bir sre sallan rz; dardaki geceden t c bir esinti girer s m a
m za; d m an gler a rasn d a in san olun un
yalnzl tek bir kiide toplan m tr; u m u tla
rna, korkularn a aldrm ayan bir evrenin tm
ykne kar, yreklenebildiince sav am as
gerekir. K a ran l n gleriyle yaplan bu s a
v ata zafer, k ah ram an larn grkem li toplulu
una gerek bir vaftizdir, kiinin varlnn
egem en gzelliine gerek bir giritir. R uhun
d dnya ile bu korkun arp m asn da, an
latm , bilgelik ve iyicillik doar; onlarn do
u la r ile de yeni bir y aam b alar. K u k la
lar gibi gr ndm z k ar durulm az g
leri lm ile deim e, gem iin deitirilm ezlii ile boluktan bolua gz kapal ko
u tu ran evrenin nnde in san olun un g
szl ruhun en k u tsa l kesine alm ak,
bunlar duyup, bilmek, hepsini yenm ek de
mektir.
G em iin byl gcnn bedeni budur.
D urgun, sessiz resim lerinin gzelliinde so n
bah arn son gnlerinin arl vardr, bir f
leme ile decek olan y ap rak larn gkyzne
k ar altn bir grkem iinde parlad k lar za
m ann gzellii. Gem i ne deiir ne de a

MSTSZM VE MANTIK

85

ba gsterir; D uncan (1) gibi, y aam n dzen

siz kaygsn d an sonra, uyur; doyum suz, istekli
ne v arsa, nemsiz, geici ne v arsa y ava y a
va uzaklap gitm itir; gzel, lm sz eyler
orad a geceleyin p arlay an yldzlar gibi ldar
lar. B u gzellik onu hakketm em i ru h lar iin,
dayanlm az, Y azgy yenen bir ruh iin ise,
dinin an ah tardr.
D grn ile n san olu n un yaan ts,
D oa gleriyle k arlatrld n d a, kck
kair. Kle, Z am ana, Y azgya, lme tap m a
ya ykm ldr; kendi iinde bulduu hereyden d ah a byktr onlar, t m dnceleri
onlarn yiyip bitirdii eyler zerinedir n
k. Yeterince byklerse de, onlarn byk
l zerinde dnm ek, grkem lerini duy
m ak, d ah a bir byklktr. B u t r dnce
bizleri zgr kiiler yap ar; kanlm azn
nnde D oulunun bam llyla eilm iyoruz
artk ; iyice sindirip, kendim izin bir p aras
yapyoruz onu. K iisel m utluluk iin abalam ay brakm ak, geici isteklerden u zak la
m ak, lm szlk tu tk u su ile y an m ak -k u rtu (1) Duncan, Shakespearein Macbeth adl oyu
nunda, M acbethin ldrd kiidir. (.) _

til

MSTSZM VE MANTIK

lu budur, zgr bir kiinin tapn m as budur.

Y azgy dnm ek bu bam szl etkiler;
nk Y azgm n kendisi akla, Z am ann a rt
c atein e a rlatrlacak hi bir ey brakm a
yan akla, yenik dm tr.
n san larla balarn en gls olan, or
tak yazg ba ile balan m zgr kii, gn
lk ilerinin zerine sevgi n saan, yeni
bir gr hep yannda bulur. n san olu n un
yaan ts, grnm eyen d m an larla evrili,
yorgunluk ve acnn ikencesi iinde, gece
boyunca pek azn ulam ay um abilecei, kim
senin uzun sre k alam y aca bir am aca do
ru uzun bir yrytr. Y rrken in san k ar
delerim iz teker teker, gc her eye yeten
lm n sessiz buyruu ile y akalanp, gzden
kaybolurlar. O nlara yardm edebileceim iz
sre ok ksadr; m utluluklar ya da y oksu l
luklar bu sre iinde sap tan r. Y o llarn a k
sam ak, zntlerini du ygu dalk m erhem i
ile azaltm ak, tkenm ez bir sevgiyle gnendirip, yreklendirm ek, um u tsu z an larn d a inan
verm ek grevi bize d s n ! D eerlerini deer
sizliklerini kin dolu terazilerde tartm ay alm
da, gereksinm elerini -zntlerini, glkle
rini, y aan tlarn n ekilm ezliinin nedeni,

M S T S Z M

V E M A N T IK

krlklerini- dnelim yalnzca; ayn k a

ran lkta znt eken in san kardelerim iz ol
duklarn, ayn trajedid e bizimle birlikte rol
aldklarm am m syalm . Bylece, gnleri dol
d uun da, iyilikleri ile ktlkleri gem iin
son su zluunda lm szletiinde, ektikleri
ac, uradklar baarszlklarn nedeni hi
olm adm z; yreklerinde kutsal atein bir
kvlcm tu tu tu u n d a ise, duygudalkla, y
reklendirici szlerle y an larn da yer aldm z
duyalm .
K sa ve gszdr n san o lu nun y a a n
ts; ar, gvenli yazg onun ve tm rknn
zerine acm asz ve k aran lk la ker. Gc
hereye y atan m adde iyi ile ktye kr, y
km a aldr etm eden am an sz yolunda y u var
lanr gider; bugn en sevdiini yitirm eye, y a
rn kendisi k aran ln kapsn dan gemeye
ykm l n san olu n a yalnzca, ykm gelm e
den, kk gnn soy lu latracak yce d
nceleri beslem ek; Y azgnn klelerinin y
reksiz korkularn a aldrm ay arak, kendi elle
riyle kurduu trbede tapn m ak; rastlan tn n
egem enliinden vlm akszm , d yaantsn
yneten gad d arlk tan akln zgr tutm ak;
bilgisini ve ykm lln, bir an iin, ho

88

MSTSZM VE MANTIK

karlay an kar duru lm az glere gururla

m eydan okuyarak, bilinsiz gcn a r y r
yne ram en, kendi lklerinin biim len
dirdii dnyay, yorgun an cak direnen Atlas
gibi, tek bana tam ak der.

BLM IV
M atem atik renim i
nsanolunun eylem biim lerinin tm
zerine, zam an zam an, Amac ile lk s ne
dir? n san olu n un varlnn gzelliine ne
yolda k atk d a bulu n ur? soru larn n yneltil
m esi gerekir. Y aam m ekanizm asn sa lay a
rak uzaktan katk d a bulunan u ra lara gelin
ce, sa lt y aam a olayn istem eyip, byk ey
leri dnerek, y aa m a san atn n gereklilii
anm sanm aldr. K en d i dlarn da bir a m a
lar bulunm ayan, dnyadaki btne yeni ek
lem eler yap t gerekesi ile, hakl gsterilm e
leri gereken u ralara gelince, bunlarn a m a
larn a ilikin bilgi ile birlikte, iinde y aratc
im gelem in biim lenecei ta p m a n nceden
belirlenm i kesin bir grnm srekli ola
rak canl tutulm aldr.
Gen k a fa larn eitim inde ku llanlm asn
geleneklerin sap tad gereleri biim lendir
me alm alarn ilgilendiren bu gerekseme-

90

MSTSZM VE MANTIK

nin yerine getirilm esi, ne yazk ki, uzak bir

gerektir- byle bir sav olanaksz gsterecek
derecede uzaktr. Y aan tlarn adadk lar d
ncelerin gzelliine tm yle ak, byk
kiiler, m utluluklarn a bakalarn n da k atl
m asn istiyerek, in sanl gelecek k u ak lara
m ekanik bilgi vermeye yneltirler; bu bilgi ol
m azsa, eikten geilemez. K u ru bilgiler bu
bilgiyi k a fa la ra sokm ak ayrcaln kendile
rinde tu ta rla r; bunun tap m an kaplarn
a an a n ah tar grevini yerine getireceini u n u
tu rlar; y aan tlarn bu k u tsal k ap lara kan
m erdivenler zerinde srdrm elerine ram en,
srtlarn ta p m a a ylesine k ararllk la dn
d rm lerdir ki, varl u n u tu lm u tu r ta p
nan; kubbelerini, kem erlerini renm e a
basn d aki istekli genlik, geri dnp m erdi
venleri say m ay a zorlanr.
M atem atik, genellikle Y unan ve Rom a re
nim inden ok, u y garlk tak i yerinin u n u tu lm a
sn d an zarar grm tr. Gelenek, eitim gr
m kiilerin byk ounluunun konunun
hi deilse an a elerini bilm esini gerekli kl
sa da, bu gelenein o rtaya km a nedenleri
unutulm u, kocam an bir nem sizlik ve bilgi
lik plnn altn a gm lm tr. M atem a-

MSTSZM VE MANTIK

91

ligin am acn a ra tra n la ra verilen a llage l

m i karlk, m akinelerin yapm n, bir yer
den bir yere yolculuu, sa v a ta ya da ticarette
yabanc u lu slar yenm eyi kolaylatrd yo
lundadr. D eerleri su gtrr bu son ulara,
uzm an m atem atiki olm ayacak kiilere uy
gu lan an yaln, sra d a n bir retim le, k atk
da bulu n ulam az dive k ar klrsa, buna ve
rilecek yant m atem atik akl yrtm e yeti
sini eitir, gelitirir biim inde olacaktr. Oy
sa, yine bu karl veren kiiler, kendileri,
ounlukla, her zeki rencinin igdyle in
kr ettii ve yan llklar kesin olarak bilinen
eylerin retilm esini brakm aya isteksizdir
ler. Aklyrtm e yetisi, ilenm esini, geliti
rilm esini isteyenlerce, sa lt tu zaa dm ekten
kanm ak iin bir yol, uygulam al yaan ty
yneltecek ku rallarn bulunm as iin bir y ar
dm c diye alnr genellikle. B t n bunlar,
kukusuz, m atem atik y ararn a nemli b a a r
lard r; ancak her liberal eitim de m atem atie
yer veren bunlarn hi birisi deildir. E flatu n ,
bildiim iz gibi, m atem atiksel gereklerin d
nlm esini T an rsal dnce deerinde tu t
tu : cennette bir yer kazan d ran elerin kii
yaan tsn d a neler olduunu herkesten daha

92

MSTSZM VE MANTIK

ok yine E fla tu n grm tr. M atem atikte,

der, gerekli ve bir y an a atlam ay an bir ey
v ard r... ve eer yanlm yorsam , k u tsal bir ge
rektir bu. ounluun szn ettii in san o
lunun gereklerine gelince, kelim elerin bu tr
uygulanndan d ah a tu h af bir ey olam az.
Cleinias : - n sa n la ra deil de ta n rla ra zg
bu gerekler nelerdir? A tinal^ : K u llan m ad an
ya da bilm eden kiinin d n yada ne bir T a n
r, ne bir k ah ram an olabilecei, ne de iten
likle in san lar dnp, in san larla ilgilenebi
lecei eylerdir (Y asalar, s. 818) (1). E fla tu
nun m atem atii y arglam as byle idi ite.
Am a m atem atikiler E flatu n u okum azlar,
oku yan larsa m atem atik bilm eyenlerdir, onlar
da bu sorun zerindeki dncesini salt il
gin bir sap m a diye alrlar.
Gereince incelendiinde, m atem atikte
yalnz gerek deil, en stn bir gzellik de
bulunur - heykeldeki gibi souk, sert bir g
zellik, zayf ynlerim ize ynelm eyen, resim ile
m ziin gz k am atrc sslerinden yoksun,
son derece ar, an cak en yce san atn gste(1) Bu blmde Prof. Gilbert Murray dikkatimi
ekmitir.

MSTSZM VE MANTIK

93

rebilecei yetkinlikte bir gzelliktir bu. G er

ek bir kvan duygusu, byk coku, en s
tn yetkinliin m ihenkta in san olun u a
m a, iirde bulunduu gibi m atem atik te de
bulunur. M atem atikteki en iyi eyler bir g
rev gibi renilm em eli, gnlk dncenin bir
blm yaplp sindirilm en, srekli olarak ye
nilenen isteklendirilerle an m san m ald r da.
ou kii iin gerek yaam , uzun bir ikincien-iyidir, ideal o la n la olabilecek olan a r a
sn d a sregiden bir orta yoldur. Ancak, ar
bir dnce dnyas byk y ap tlar ortaya
karan yetkinlik zlem ini grkem li y ap lard a
so m u tlatran y aratc eyleme p ratik sn rla
m alar ve engeller tan m az. Nesiller, in san o
lunun tutkularn dan , doann acn acak o lgu
larn d an bile uzak, dzenlenm i bir kosm os
y aratt; burad a ar dnce doal evinde gi
bi y aayabilir, soylu itkilerim izden hi deilse
birisi gerek dn y ad aki skn tl srgnn den
kaabilir.
Oysa, m atem atikiler gzellii ylesine az am alam lard r ki, alm alarn da bu bilin
li am a hem en hi grlm em itir. A klanan
in an lard an d ah a iyi olan b astrlam am i
gdler yznden, bilinsiz bir beeniyle pek

94

MSTSZM VE MANTIK

ok ey biim lendirilm itir; pek ok ey de,

neyin uygun olduu konusunda yanl kav
ram larla bozulm utur. M atem atiin yetkin
lik zellii yalnzca m an tksal akl yrtm ede
bulunabilir : m im arlkta yap k u rallar ne ise,
m atem atikte de m an tk ku rallar odur. E n
gzel bir alm ad a ta rtm a zinciri, iinde
her h alkan n kendi b an a nemli olduu bir
biim de su n u lu r; b a ta n b a a bir rahatlk, bir
aklk iinde gider; ncller doal, kanl
m az grnen yollarla, olabilecei san lan d an
d ah a ounu baarr. E debiyat, evrensel a n
lam lar bireysel giysilerinde p arlay an , zel
d u ru m lard a genel olan som u tlatrr; m a te
m atik ise, yersiz sslerden yoksun arlnda
en geneli su n m a abasndadr.
M atem atik retim i n asl ynetilm elidir
ki bu st n lkden olabildiince ou
renciye ak tarlab ilsin ? B u ra d a deneyler, bize
byk lde, nderlik etm elidir; an cak, u la
lacak en son am ac dnm em izden de ge
nel ilkeler o rtaya kabilir.
G ereince retildiinde, m atem atiin
hizm et edecei am alard an birisi de, renci
de akla inanc, isp atlan an n doruluuna, is
p atn deerine k ar gven uyan drm aktr.

MSTSZM VE MANTIK

95

im diki retim bu am a iin alm yor; an

cak am aca u laabilecei yollar kolayca griyor. B u g n aritm etikte rencilere bir ku
rallar dizisi verilir; yanl ya da doru diye
deil de, sa lt retm enin istei olarak su n u
lur; bilinm ez bir nedenle, retm enin oyunun
oynam asn istedii yoldur bu. B ir lde,
y ararll kesin bir renim iin, bu durum
zorunludur da; an cak ocuk k a fa la ra en ko
lay yoldan u lam ak iin k u rallarn gerekele
ri de o rtaya konulm aldr. Geom etride, Euciidin balangcn oluturan ve doruluu
apak olarak bilinenleri, yanl yoldan ispatiam a ile bo yere u raan skc ay gt yerine,
renci apak olan her eyin doruluunu
v arsay m a a yneltilm eli; ya d a d ah a ok
izginin bir n o k tad a keitiin i gsterenler
gibi, ilk an d a artc ve doruluklar izim
yoluyla kolaylkla ispatlan abilecek teorem ler
le eitilm elidir. B u yolla inan oluturulur;
akl yrtm enin olgularn dorulayaca, a
rtc so n u lara vard grlr, bylece de,
soyut ya da akl olan hereye k ar igdsel
gvensizlik y av a y av a ortadan kalkar. G
teorem lerde, ekil tm yle tan n n caya dek,
geom etrik izimlerle altrm a lar y ap lm al

96

MSTSZM VE MANTIK

dr; bundan sonra, ortaya kan izgilerin ya

da dairelerin m an tksal ilintilerinin retil
m esi olum lu bir a a m a sa lar. B ir teorem i
aklay an eklin ak la yakn her durum ve
biimlerde izilm esi istenir ki, geom etrinin
ilgilendii soyut ilintiler, bylesine ok trJlkler iinde bir benzerlik kaln ts o larak
kendiliklerinden ortaya ksn. Soyu t akla
m alar retim in kk bir blm n o lu tu r
m al ve an cak som ut izimlere alld k tan ve
grnen bir olgunun doal biim lenii diye
tem ellendikten son ra yaplm aldr. B u ilk
aam ad a, isp a tla r bilgilik bolluuyla veril
memeli, st ste koyup u y gu lam alar gibi ke
sinlikle yanltc yntem ler ilk nce darda
braklm al; ancak, bu t r yntem ler olm adan
isp atlam an n pek g o laca d uru m lard a,
sonu, gstererek aklam a yerine ta rtm a
la rla ve rneklerle onaylattrlm aldr.
Cebire balarken, stn yetenekli ocuk
lar bile, k u ral o larak, glk ekerler. H a rf
lerin kullanlm as an lalm az bir gizdir; gizem letirm ek dnda bir am ac da grlmez.
B a la n g ta , retm en h angi saynn yerine
kullanldn bir sylese, her h arfin belirli
bir saynn yerine kullanldn dnm em ek

MSTSZM VE MANTIK

97

hemen hem en olan ak ddr. Gerekte, cebir

de nce genel dorularn, yalnz belirli, tikel
un u ya d a bunu deil, bir km eyi ierdii
ne srlen dorularn, dnlm esi reti
lir. B u tr d o ru lan an lam a ve bulm a gc,
gerek veya olabilir hereyin d n yasn da zih
nin egem enliini sa lar. Genel olan la bu tr
ilgilenebilm e, m atem atik eitim inin verm esi
gereken yeteneklerden biridir. Ama, oun
lukla, cebiri aritm etikten ay ran uurum u an
la tm a k ta retm en n a sl beceriksiz kalr, a n
lam a ab alar iinde de renci ne k ad ar az
y ardm gr r!
M atem atikte kullanlagelen
yntem srdrlm ektedir : nedenlerine' ili
kin yeterli bir aklam a yaplm akszn k u ral
lar o rtay a konulur; renci k u ralar krkrne kullanm ay renir, retm enin istedii
sonucu elde edince de, konunun glklerini
k avrad san sn a kaplr. Y ap lan ilem in
ieriini hem en hem en hi a n lam am tr oy
sa.
Cebir renildiinde, sonsuzluk k avram
nn kullanld alm alara (sonsuz - kk
ler hesab ile yksek m atem atiin tm ) geF. 7

98

MSTSZM VE MANTIK

linceye kadar, her ey dzgn, yolunda gider.

M atem atiksel son suzluu evreleyen glk
lerin zm, am zn vnecei en byk
baardr. E sk i Y unan dnce akm b alad
n dan beri bu glkler biliniyordu; her a
n en yetkili aydn kiileri, E le a l Zenonun
sorduu, y an tlan am y acak so ru lara yant
bulm aya bouna alm lardr. Sonunda, Ge
org C antor yan t bulm u, K a o s ile k aran la
braklm kocam an bir blgeyi ay d n lara ye
ni bir biimde am tr. C antor ile Dedekind
k art dnceyi nerinceye k adar, bir nesne
ler topluluun d an biraz aln rsa, geriye hep
balan gtaki ilk say d an d ah a aznn k a la
ca, ap ak doru v arsay lm tr. B u v a r sa
ym, gerekte, sa lt sonlu topluluk iin geerlidir; son su zlara ilikin d uru m lard a ise bunun
byle olm adnn, o zam an a k ad ar in san a k
ln u ra tran b t n glkleri kaldrd,
gerek sonsuzluk bilim inin yaratlm asn ola
nakl kld grlm tr. B u o laan st ol
gun un yksek m atem atik eitim inde bir dev
rim y aratm as gerekir; konunun eitim sel de
erine lsz k atk s olm u, son zam an lara
dek, y anlg ve bilinm ezlikle sarlm bir ok
bilim daim in m an tk sal bir kesinlikle ince

MSTSZM VE MANTIK

99

lenm esi ortam n h azrlam tr. E sk i yntem

lerle yetim i kiilere yeni alm alar korkun
derecede g, an lalm az ve belirsiz gelir; bu
rad a unu da ak lam ak gerekir ki, bulucu
nun kendisi bile, ou kez olduunca, zihni
nin n n d a tt sisten zor km tr.
Ama, yeni sonsuzluk retisi, btn ara trc
k a fa larn yksek
m a te m ati i k av ram asn
k olaylatrm tr; nk im diye k adar, ilk
b ak ta hakl o larak k arm ak ve y anl diye
y arglan an kantlar, uzun ve zenli bir s
re iinde, onaylam ay renm ek gerekiyor
du. A kla korkusuzca inanm ay, m an tn en
kesin gerekliliklerine u y m ayan larn sa in kr
n tem ellendirm eyen bir m atem atik eitim i,
son ikiyzyl boyunca k at incelem elerin yan
l dediklerini, yine de m atem atikilerin deyi
m i ile p ratikte ie y arad k lar iin kabul et
m ekten geri kalm am tr. Bylece tek ban a
akln egem en olm as gereken yerde, utanga,
u zlatrc bir ruh ya da in an m ayan a an la
lm az gelen k u tsa l bir inan beslenm i, ge
litirilm itir. B t n bunlar bir yana itm enii
zam andr artk ;
m atem ati in gizem lerine
girm ek isteyenlere, gerek ku ram btn m an
tksal safl ve ilgili varlklarn zyle k u ru l

100

MSTSZM VE MANTIK

m u balar iinde brakalm , bir an nce

retilsin ...
M atem atii, m hendisler iin teknik ei
tim diye deil de, kendi iinde bir am a diye
alyorsak, akl yrtm esindeki arlk ile ke
sinliin srdrlm esi gerekir. B u n dan tr,
kolay blm leri yeterince tan yan lar, doru
luu su gtrm ez diye onadklar nerm eler
den geriye, nceleri ncl gibi grnenlerin
karldklar d ah a tem el ilkelere, gtrlm e
lidirler. B u n la ra -sonsuzluk kuram nn kesin
likle gsterdii gibi- birok nerm enin eitil
m em i k a fa la r a apak grnd, d ah a y a
kn bir incelemede ise, yanl olduklarnn or
ta y a karld retilm elidir. Bylece, ilk il
keleri kukuyla incelem eye yneltileceklerdir;
tm aklyrtm e yapsnn zerine k uruld u
u tem ellerin ya da, d ah a uygun bir benzeti
ile, yaylan dallarn kt byk gvdenin
incelenm esidir bu. B u a am ad a, yalnz veri
len nerm elerin doru olup olm adn deil,
m an tn an a ilkelerinden n asl ktklarn
da sorarak, m atem ati in ilk blm lerini yeni
den alm ak yerinde olur. B ir zam an lar k a r
lklar bulu n am ay an bu nitelikteki sorular
bugn artk ak ve kesin o larak y an tlan ab i

MSTSZM VE MANTIK

101

liyor. Y an tn gerektirdii aklyrtm e zin

cirlerinde de tm m atem atik sel alm alarn
birlii o rtay a kyor.
M atem atik ders kitaplarn n ou genel
bir yntem birliinden, an a konunun sistem
li geliim inden yoksundur. T rl trl ner
m eler h angi yolda en kolay anlalabilecekleri
d nlrse, o yolda isp atlan rlar; bunda,
a n a konuya hi bir k atk d a bulu n m ayan s a p
m a la ra da ok yer verilir. Ancak, en byk
yap tlard a, birlik ile kanlm azlk, tpk bir
piyesin konusunun seyircinin gznde yava
y av a gelim esi gibi kendini duyu ru r; ncl
lerde, zerinde d u ru lacak bir konu nerilir,
son raki her a a m a d a da, niteliini k av ram a
ya doru belirli bir ilerlem e yaplr. Zihinsel
itkinin, en iteki z saylabilen b allam a
ve sistem sevgisi m atem atikte, b a k a yerde
bulam yaca bir zgrlk bulabilir. B u itkiyi
duyan bir renci, an lam sz rnekler dizisiyle
soutulm am al, elendirici sap m alarla datlm am al; an a ilkeler zerinde durm aya, n
ne konulan t rl konularn yapsn ta n m a
ya, nemli tm dengelim a a m a la r zerinde
kolayca gezinmeye isteklendirilm elidir. Bylece, iyi duru m da bir akl ilenip y etitirilir; se

102

MSTSZM VE MANTIK

ici ilgiye de, seim yapp, nemli olan la

zl olanm zerinde d u rm as retilir.
M atem atiin blm lerinin her biri m an
tksal bir btn, ilkelerini ku ran nerm eler
den kan doal bir geliim diye incelendiin
de, renci tm dengelim li aklyrtm en in b
tn letirip sistem letiren tem el bilim i an lay a
bilir. Sim gesel (sem bolik) m an tk tr bu- b a
langcm A risto.ya borlu ise de, yaygn geli
im inde, hem en tm yle, 19. yzyln rn
bir alm adr. Gerekte sim gesel m an tk bu
gn, byk bir hzla gelim ektedir. Sim gesel
m antkda gerek buluun ve belki de m ate
m atiin teki blm lerini tan yan okuyucuya
bu alm ay tan tm an n en iyi yntemi, t m
dengelim li aklyrtm e rneklerinin, k u lla
nlan ilkelerin bulunuu da gz nnde tu tu
la ra k zm lenm esidir. B u ilkelerin ou ak
la vurulm u itkilerim izle ylesine evrilm itir
ki, istem siz k u llan lrlar ve ancak, sabrl bir
abayla ayd n la karlabilirler. M atem atiin
kk bir tem el y asa lar topluluun u n ka
nlm az sonucu olduu bulgusu, tm nn zi
hinsel gzelliini a rttra n bir nedendir; t m
dengelim in eksik ve kesik zincirlerinden b u
nalm kiiler iin bu bulu, gizlilii aklayan.

MSTSZM VE MANTIK

103

byk bir gle gelir; ta ly a d a da yolundan

yukarya karken, son bah ar sisi iinden bir
saray n syrlp o rtaya km as gibi, m ate m a
tik yaplarn ulu m erdivenleri, her blm n
de yeni bir yetkinlikle, gerekli dzen ve bo
y u tlard a grnrler.
Sim gesel m antk bugnk durum una
u lan cay a k adar, m atem atiin dayan d il
kelerin hep, felsefeyle ilintili olduklar ve
yalnzca filozoflarn kullanageldikleri belirsiz,
ilerlem eyen
yntem lerle
bulunabilecekleri
varsaylrd. Byle dnld srece m ate
m atik zerk grnm em i, kendinden baka
yntem lere d ay an an bir alm a saylm tr.
D ah as da, aritm etiin , zm lem enin ve geo
m etrinin dayan d p o stu la tla r zellikleri ne
deniyle, m etafizik grlerin belirsizlikleriyle
sarldn dan , bylesine belirsiz tem eller ze
rine ku ru lan yap lar da* dlerdeki sa ra y la r
dan d ah a iyi bir biim de incelenemezdi. B u
ynden, gerek ilkeler k a d a r bu ilkelerin so
nularnn da m atem ati in bir blm olduk
larnn kefedilm esi, v arlacak zihinsel hazz
byk lde arttrm tr. B u h az anlyabileeek rencilere ta ttrlm ald r; nk insan
olunun yeteneklerine saygm z, dnyann

104

MSTSZM VE MANTIK

gzellikleri zerine de bilgim izi a rttra c a k

trdedir.
Filozoflar, m atem atiin tem elinde y atan
m antk y asalarn n dnce y asalar, akl y
neten y asa lar olduklar grndedirler. B u
grle akim gerek saygnl aalatlm
ve o artk, ister gerek ister varolan, ister
varolabilecek olan her eyin yreine, dei
mez zne inen bir soru tu rm a deil; sn rla
m alarm zla bam l ve az ok in san a yakn
bir eyi a ra trm a duru m un a gelm itir. nsan -d olann dnlm esi, akln kendi y a
ratm ad gerelerle u ra m a yeteneinin bu
lunm as, bunlarn da tesinde, gzelliin i
dnyann y an sra d dnyada da bulundu
unun an lalm as gszlk, zayflk, k ar
gler a ra sn a s rg n edilm ilik duygularn
yenmenin balca y ollardrlar; bu d uygular
da yabanc glerin hereyi yapabileceine
in an m ak tan doar. K orkun gzelliklerini
sergileyerek, bizi Y azgnn -bu glerin ede
biyattaki kiiletirilm esinden baka bir ey
deildir Y azg burada- ynetim ine altrm ak
trajed in in grevidir. M atem atik ise bizi in
san larn d a tesine, m u tlak zorunluun ege
m en olduu blgeye gtrr; buraya yalnz

MSTSZM VE MANTIK

105

varolan dnyann deil, varolabilecek olan

her dnyann uym as gerekir. B u rad a o tu ra
cak bir yer k u rar m atem atik, y a da, d ah a
dorusu sonsuza dek sregiden bir o tu racak
yer bulur; lklerim izin tm yle doyurulduu, en iyi um utlarm zn su y a dm edii bir
yerdir buras. Zihnin bulduu bu dnyada
ta m bam szlm z tm yle an ladm zda
ancak, gzelliinin byk nemini yeterince
kavrayabiliriz.
M atem atik n asl bam szsa, nasl ki bize,
dncelerim ize bal deilse, bir b ak a an
lam d a, biz ve varolan t m eylerin evreni de
ayn biim de bam szz, m atem atie bami deiliz. M atem atiin sa n a tla r a rasn d a yeri
ni an lam ak istiyorsak, bu sa lt ideal zelliinin
k av ran m as zorunludur. nceleri, kim i yn
lerden, gerek dnyann niteliine ilikin ko
n ular sa lt akln sa p tad v a r sa y lr d : hi
deilse, geom etrinin iinde yaadm z uzay
la ilgilendii d nlrd. B u g n ise, a rtk
temel m atem atiin gerek varlk so ru n lar
zerinde y argda bulu nam yacam biliyoruz:
ak l dnyas, bir an lam da, olgular dnyasn
denetler; am a, hi bir zam an olgu yaratm az,
sonularnn, zam an ve uzay iinde, dnyaya

100

MSTSZM VE MANTIK

uy gu lan m asn d a da, kesinlii ile belirlilii

y ak lak o ran lam alar ve ileyen v arsay m lar
a ra sn d a kaybolur. M atem atikilerin zerinde
durduklar am alar, gem ite, ounluk o lgu
larn nerdii trden d i; soy u t im gelem e ise
bu t r k stlam alard an tm yle zgrdr.
K a rlk l zgrlk tan m a a n lam asn a v arl
m aldr; akl, olgular dnyasn buyruu a lt
n a alam az; olgular da, akln, gzellik tu tk u
sunun ilgilenm eye deer bulduu nesnelerle
u ram a ayrcaln kstlayam az, B u ra d a ,
baka yerde de olduu gibi, lklerim izi dn
yada bulunabilen kk blm ler zerine ku
rarz; son unda da, sonucun y aratlm m yok
sa kefedilm i mi olduunu sylem ek olduk
a gtr.
retim de, rencinin yalnzca nemli
teorem lerin kesinlie in an d n lm ayp, ak la ge
len btn yollardan, en st n gzelliin bu
lunduu yola ynetilm esi ok istenir. sp a tla
m ann gerek ilgisi, geleneksel su n u biim
lerinin nerdii gibi, tm yle sonu zerinde
toplanm az; olutuu yerde de, dzeltilm esi
gerekli bir bozukluk diye baklm aldr; dzel
tilirken, yaplabilirse, isp a t aa m a lar ylesi
ne genelletirilm elidir ki, her biri kendi iinde

MSTSZM VE MANTIK

107

ve kendi iin nemli olsun. Y alnzca bir so n u

cu isp atlam ak iin k u llan lan bir kan t, ve
rilm ek istenen ah lak dersine b al bir yk
gibidir : estetik yetkinlik nedeniyle btnn
p a rala r hi bir zam an yaln zca a ra olm a
m aldr. Yeni alan larn kazan lm as am acn a
ynelm i belirli bir p ratik ruh ve hzl ilerle
me istei, son ulara yersiz nem verm enin
m atem atik renim ine egem en olm asna se
beptir. E n iyisi, zerinde duru lacak belirli bir
konu nerm ektir- geom etride, nemli zellik
leri olan bir ekil; zmlemede, allm as
aydn latc olacak bir ilev ve benzerleri gibi.
sp a t ilem i, incelenecek nesneyi ta n m lad
mz, baz iaretlere dayandnda, bu iare t
ler soyut o lara k ele alnm al ve kendi bala
rn a incelenm elidirler. nk bir k an tta, s o
nucun gerektirdiinden fazla ncl k u llan
m ak y an ltr : m atem atikilerin incelik de
diklerine, sav d oru lay an tem el ilkelerin k u l
lan lm as ile ulalr. P araleller axiom unu kullanm akszm gidebildiince ilerlem esi, E u clid deki bir deerdir- bu da, sk sk sylendii gi
bi, axio m un k ar km aya dediinden deil,
m atem atik te her yeni axiom un, son ularda
o rtay a kan teorem lerin genelliklerini biraz

108

MSTSZM VE MANTIK

d ah a azaltm asn dan ve olabilirlii en byk

genelliin her eyden nce aran lm as gerektiindendir.
M atem atiin, kendi alan d n daki etki
leri zerine, kendi zel lks konusu zeri
ne yazldn dan d ah a ok ey yazlm tr.
F elsefe zerine etkisi, gem ite, ilgi ekecek
derecede ok, ancak d eiikti; onyedinci yz
ylda, idealizm ile aklclk (rasyon alizm ), onsekizinci yzylda, zdekilik (m ateryalizm )
ile duyguculuk (sen sation alism ) ayn lde
onun y aratlard r. M atem atiin gelecekte or
tay a kabilecek etkilerinden sz etm ek za
m anszdr; ancak, bir ynde iyi bir sonu
beklenebilir. Yol glk dolu, a m aca u la
m ak da kesin olm adndan, lklerin izlen
m esini brakan bu t r ku ku cu lu a ram en,
m atem atik, kendi alan n d a en yetkin bir k a r
lktr. M utlak doruluun bulunm ad,
yaln zca gr ile zel yarglam an n v ar oldu
u ounlukla sylenir; her birimiz, d n y a
nn bu gr n ile, kendi zgllklerim izle,
kendi beeni ve n y arglarm zla k o u llan d
rlm z denilir; doruluun, sab rla ve d isip
linle girm eye h ak kazan acam z, d ta bir
krall yoktur, yalnzca benim iin, senin

MSTSZM VE MANTIK

109

iin, her ayr kim se iin doruluk vardr de

nilir. B u t r dnce alkan l ile in san o
lu abalarn n tem el am alarn d an birisi in
k r edilir ve en yksek itenlik, olann kor
k usuzca onan erdem i ah lak grm zden
uzaklar. M atem atik bu t r kukuculuu
srekli olarak tersler; doruluk yaps, k u
kulu kpeksiliin (cynism e) btn silah lar
k arsn d a sarslm az ve yenilm ez durur n
k.
M atem atiin pratik h ay at zerine etkile
rinden sz etm ek, -bu incelem em izin am ac
deilse de- rencilerin bir b alarn a k ald k
lar zam an kendikendilerine so racak lar so ru
yu y an tlam ay a yardm c olabilir. K tlkle,
-,.c ekile bylesine dolu bir dnyada, d
nm e m an astrn a k apan m ak nice soylu ise
de, sa lt bir azn la zg bu m u tlu lu ktan y a
rarlan m ak, bir yerde, bencillikten teye git
mez; h ak tan rlk tan yoksun bir rasla n t so
nucu bak alarn n om uzuna yklenilm i o la
n p ay lam ak tan k an m ak tr bu. G ve sert
de olsa kendine gre iyi bir y aan t srerken,
varolan ktlklerden kam aya, in san k a r
delerim izi yardm sz brakm aya hi birim i
zin hakk var m ? diye sorarz. B u soru lar or-

110

MSTSZM VE MANTIK

ta y a atln ca, gerek yant, kukusuz, kim i

kiilerin k u tsal atei yank tu tm alarn n , k i
m i kiilerin de her k u a k ta ab alarn am ac
n belirleyen, sreen grnty sa k la m a la
rnn gereklilii biim inde verilir. Ancak, ki
m i kez olduu gibi, bu y an t pek souk g
rndnde ve hi bir yardm d a bu lu n am ad
m z zntlere b ak arak hem en hem en l
gn a dndm zde, m atem atikin in dolayl
yoldan, in san ln m utluluu n a, u y gu lam ad a
d ah a etkin tm teki ad alarn d an daha
ok k atk d a bulunduunu yanstabiliriz. B i
lim tarih i, soyut nerm eler ktlesinin -konik
kesim ler durum undaki gibi, gnlk yaan ty
etkilem eksizin iki bin yl kalabilse bile- her an
her y u rttan allagelm i dnce ve u ra
larn da devrim ler y aratm ak iin k ullan labi
leceini bol bol isp atlam tr. B u h ar ile elek
triin kullan -etkili rnekler alrsak- ancak
m atem atikilerce gerekletirilm itir. Soyut
dnce son ularnda dnyann elindeki a n a
m al ylesine birikir ki, evremize m utluluk
getirm ek zere kullan lm asn n im diyedek
bulunabilm i sn rlar yoktur. Deneyler de,
m atem ati in h an gi blm lerinin yararl ola
bileceini sa p ta m a k ta bir a ra salayam az.

MSTSZM VE MANTIK

111

Y ararllk, bundan tr, m utsuzluk an larn

d a ancak bir avun tudur, alm alarm z y
neltecek bir nder deil.
Ahlak y aam n sal iin, bir an ya
d a bir ulu su n dzenini soy lu latrm ak iin,
sert erdem lerin tu h af gleri vardr, d n
ceyle arn m am , bilinlenm em i kiilerin g
cn a a r bu. B u sert erdem ler iinde doru
lua tu tk u b a ta gelir; doruluk tu tk u su da,
her yerden ok, m atem atik te destek bulur.
Hi bir byk bilim dal kendi iinde bitmez;
her biri st n bir dnm e alkan l y a ra t
m a ve srdrm e iin bir a ratr da. B u am a
m atem atik retim i ve renim inde, her za
m an iin, gz nnde bulundurulm aldr.

BLM V
M atem atik ve M etafiziktiler
B u h ar ve biyolojide evrim kuram nn
bulunuu ile gu ru rlan an O ndokuzuncu yz
yl, tem el m atem atiin bulu nm asndan dolay
vnm ekte ok d ah a hakl olabilirdi. B u b i
lim de, tekiler gibi, d om adan ok nce ad
n alm , vaftiz edilm iti; bundan tr de,
ondokuzuncu yzyldan nce, kim i y azarla
rn, tem el m atem atik diye adlan d rd klarn a
deindiklerini gryoruz. Ancak, o n lara ko
nun un ne olduu sorulsayd, yalnzca, A rit
m etii, Cebiri, G eom etriyi ve benzerlerini
ierdiini syleyebilirlerdi. B u dallarn ortak
yan larn a, u ygulam al m atem atikten ayrldk
lar n o k talara gelince, a talarm z tam bir k a
ran lk ta idiler.
Tem el m atem atii, L aw of Thought,
(D nce Y asalar) [1854] dedii bir alm a
snda, Boole bulm utur. B u yapt, m a te m atik
sel olm ayan arbal a n latm larla doludur :

MSTSZM VE MANTIK

113

Boole k itabn m atem atik zerine yazlm ilk

yapt v arsay m ak k on usun d a ok alakgn l
l idi. Dnce y asa lar ile u ratn sa n
m ak ta da yanlm t: gerekte, in san larn n a
sl dndkleri ile ilgili deildi; kitab formel m an t konu edinm iti, bu da m atem a
tikle ayn eydi.
Tem el m atem atik btnyle sa v la n ie
rir : yle ki, eer falan nerme h erh an gi bir
ey iin doru ve geerli ise, bir b ak a falan
nerme de ayn ey iin doru ve geerlidir.
lk nermenin gerekten doru olup olm ad
n tartm am ak , geerlilii v arsay lan n e s
nenin ne olduunun szn etm em ek gerekir.
B u iki nokta u ygulam al m atem atiin konu
sudur. Tem el m atem atikte ise, belirli karm
(inference) k u rallarn d an yrrz; eer bir
nerme doru ise, bir baka nerm enin de
doruluunu karabiliriz bununla. B u ka
rm k u rallar form el m antn ilkelerinin te
m el blm n oluturur. Sonra, elenceli g
rnen bir varsay m alp, son ular t m d en ge
lim yoluyla buluruz. E e r varsaym m z h er
hangi bir ey zerine ise ve belirli bir ey ya
F. 8

114

MSTSZM VE MANTIK

da d ah a zel eyler zerine deilse, tm den

gelim lerim iz m atem atii kurar. B u n d an t
r m atem atik , ne zerine kon utuum u zu
ve sylediklerim izin d oru olup olm adn
hi bilem iyeceim iz bir konu diye tan m la
nabilir. M atem atiin balangcn kukuyla
karlay an kiiler, um arm , bu tan m la ra h a t
lar, kesinliini ve doruluunu kabul eder
ler.
M odern m atem atiin b aarlarn d an biri
de, m atem atiin gerekte ne olduunu kefet
m ek olduundan bu konuda bir ka sz syle
m ek yersiz dm ez. T anm lan am yaca v a r
saylan belirli saydaki ilkel fikirlerle, ispatlan am yaca v arsay lan belirli say daki ilkel
nerm e ya da axiom larla m atem atiin h er
h angi bir d alm a -szgelim i geom etriye,- ba
lam ak olaandr. B u ra d a gerek u d u r : uy
gulam al m atem atiin her d aln d a tan m lan am y an lar ile isp atlan am ay an lar bulunsa da,
genel m antk dnda, tem el m atem atikte
bunlar yoktur. M antk, genel anlam da, hereye u y gu lan acak lar bir biime konulabilen
nerm eleriyle ayrdedilir. Tem el m atem atik
-Aritmetik, Analiz, G eom etri- m an tm ilkel
fikirlerin birleim i ile kurulm u, nermeleri

MSTSZM VE MANTIK

115

de m antn genel axio m larm d an karlm

tr. tasm (syllogism , kyas) ve karm n
teki ku rallar gibi. Artk bir d ya d a bir z
lem deildir bu. Tersine, m a te m atik alan n n
d ah a geni, d ah a g blm zerinde b a a
rlm tr, geri k a lan bir ka durum ise, zel
bir glk yoktur; ayn ynde geliim hzla
ilerlem ektedir. F ilo zoflar byle bir tm denge
lim in olabilirlii zerinde alar boyu ta r t
m lar; m atem atikiler oturup tm dengelim
ler yapm lardr. B u gn filozoflara ince bir
an layla kabullenm ekten b ak a bir ey k al
m am tr artk.
Bylece son un da m atem atikle zdelii
ni gsteren form el m ant, herkesin de bil
dii gibi, ilk nce Aristo bulm u ve O rta a
larn teoloji (Tanrbilim ) y an n d a tem el a
lm a konusunu olutu rm u tu . A ncak Aristo,
tasm n tesine gitm em itir; bu da konunun
ok kk bir blm dr. O kullarda s rd
rlen alm alar da A ristoyu ap, teye gide
m em itir. O rta a dokto rlarn a st n l
m zn ispat istenirse, bu rad a bulunabilir.
O rta alar boyunca en deerli aydnlarn
hem en tm kendilerini form el m an ta a d a
m lard ; ondokuzuncu yzylda ise dnyada

116

MSTSZM VE MANTIK

srdrlen dnm enin yalnzca son derece

kk bir oran bu konuya gitm itir. Yine de,
1850den bu yana, her yirm i ylda konunun
gelim esine, A ristod an Leibnize dek olan za
m andakinden d ah a ok k atk d a bulu n ulm u
tur. Aklyrtm eyi, Cebirdeki gibi, sem bolik
olarak yapm ay kefetm ilerdir; bunun so n u
cunda d a tm dengelim , m atem atik sel ku ral
larla etkilenm itir. T asm n yannda bir ok
k u rallar bulunm u; B a n tlar M ant (1) de
nilen, eski m an tn glerini -bunlar m ate
m atiin tem el ieriklerini o lu tu rsa la r da- t
m yle a a n kon ularla ilgilenecek, yeni bir
m an tk d al bulunm utur.
K on uya yabanc kiilerin, m atem atiin
tem elleri tartlrken, sem bolizm in nemini
kavram as pek kolay deildir; ak lam a da
ilk bakta elikili grnebilir. Gerekte, i
leri gletirdii iin y ararldr. (B u m ate
m atiin yalnzca balan gc iin dorudur,
ileri blm leri iin deil.) Bizim bilmek is te
diimiz, neyin neden karlabilecei, tm den
getirilebileceidir. B a la n g ta her ey a p a
ktr; kendiliinden apak bir nerm enin
(1) Bu keif, temelde, Bay C. S. Peirceindir.

MSTSZM VE MANTIK

117

bir b ak asn d an kp km adn grm ek de

ok gtr. Aklk he-r zam an iin dorulu
un dm andr. B u n d an tr de, yeni ve
g bir sem boller sistem i buluruz; b u rad a
hi bir ey ak seik grnmez. Sonra, sem
boller zerinde ileyecek belirli ku rallar ne
sreriz; her ey tm yle m ekanikleir. Bylece neyin nerme diye aln m as gerektiini ve
neyin ispatlan abileceim ya da tan m lan ab i
leceini buluruz. rnein, Aritm etik ile Cebirin t m n n tan m lan am az kavram la
be isp atlam az nerm eyi gerektirdii gsteril
m itir. Sem boller sistem inden yararlam lm asayd, bunu bulm ak pek g olurdu. ki ile
ikinin drt ettii ylesine aktr ki, isp a tla
np isp atlan am y aca zerinde h afife du
rak say acak k ad ar bile kukulanam ayz. Bu,
kendiliinden ap ak eylerin isp atlan aca
teki duru m lar iin de geerlidir.
Ancak, kendiliklerinden apak nerm e
ler, konuya hi girm em i bir kimseye, pek
h avad a bir u ra gibi gelebilir. B u n a, apak
bir nerm enin bir b ak a apak nerm eden
geldii, ounlukla hi de kendiliinden a p a
k deildir, diye karlk verebiliriz; yle ki,
apak olm ayan bir yntemle apak olan is

118

MSTSZM VE MANTIK

patladm zda, yepyeni gerekler buluruz.

D ah a ilgin bir y an t da, kiiler ak nerm e
leri isp atlam ay a altk larn dan bu yana, o
unun yanlln grm lerdir. K endiliin
den apakl yol gstericim iz diye alrsak,
kukusuz, bizi yolum uzdan sap trr. rnein,
bir b t n n blm lerindekinden d ah a ok te
rim in bulunduu y a da herhangi bir sayya bir
eklenirse a rtt en apak nerm elerdir; an
cak, bugn a rtk bunlarn ou durum larda
y an llklar biliniyor. ou say lar son suz
dur; bir say da sonsuz ise, ona istediinizce birler ekleyebilir ve yine de sayy hi boz
m ayabilirsiniz. sp atn fay d alarn d an birisi
de, isp atlan an son uca belirli bir kukuyu sok
m asd r; apak olan kim i d uru m lard a isp a t
lanabilir, kim i d uru m lard a da isp atlan am az
sa bu d uru m lard a apak olan m d uru m lard a
yanll varsaylabilir.
Form el aklyrtm e san atn n , gnm
zn kiileri arasn d ak i, byk u stas, bir talyandr; T urin niversitesinden Profesr Pea n o ( l) M atem atiin byk bir blm n,
(1) F r e g e yi de ek lem em ge rek irdi; a n c a k bu
d e nem e y a z ld n d a onun y a z la r ze rin d e bir bil
g im y ok tu [1917de e k len en not ]

MSTSZM VE MANTIK

119

iinde hi bir szck bulunm ayan, kat bir

sem bolik biime sokm utur, (bir sre sonra
da, kendisi ya da ardllar, tm n byle y ap a
caklardr) . Srad an m atem atik kitaplarn da,
kukusuz, ou okuyucunun istediinden d a
ha az kelime vardr. Yine de kk terim ler
grlr : bu nedenler. v arsay alm ki, d
nn ki, bundan u sonu kar ki gibi.
Prof. Peano bunlarn hepsini atm tr. Szge
limi, Aritm etik, Cebir, ve C alcu lusun t m
n, gerekte (Geom etri dnda) genel olarak
temel m atem atik denilenin tm n ren
mek istersek, kelim eyi kap say an bir sz
lkle ie balayabiliriz. B ir sembol sfr,
teki say, ncs de ondan son ra iin
dir. A ritm etiki olm ak istiyorsanz, bu kav
ram larn ne demek istediklerini bilm ek gere
kir. B u kavram iin sem boller bulunduk
tan sonra, btn m atem atiksel gelim ede bir
b ak a kelime d ah a gerekmez. Gelecek sem bol
ler, bu nn aracl ile sem bolik olarak
aklanr. Giderek, bu kavram B an t ve
snf kavram laryla bile aklan abilir; ancak,
burada B an tllar M ant (Logic of R elati
ons) gereklidir, Prof. Peano ise bunu hi ele
alm am tr. K sa cas balan gta, bir m ate-

120

MSTSZM VE MANTIK

m atikinin bilm esi gerekenin ok olm ad

kabul edilm elidir. E n ok bir dzine kavram
vardr : tem el m atem atikteki (Geom etri de
iinde) btn kavram lar bunlarn birleim i
dir. Prof. Peano, ok yetenekli bir takm gen
taly an rencilerin de yardm yla, bunun
n asl yaplabileceini gsterm itir. B u ldu u
yntem, onun gtrdnden d ah a da teye
gidebilecek nitelikte ise de, nclk onuru
onundur.
P ean onun yetkinletirdii bilimi, Leibniz
iki yzyl nceden grm , y aratm a abasn a
girim iti. Ancak, A ristonun nfzuna duy
duu say g baarsn engellem itir; kesin ve
biim sel y an llar iin A ristoyu sulayam az
d. T asarlarn tm yksek kiilerin horgrm esine karn, y aratm ak istedii konu bugn
vardr. Leibnizin Evrensel K arak teristik
adn verdii bu konu ile btn soru n lara bir
zm bulacan, tartm alar son a erdirece
ini um m utu. A yrlklar o rtaya karsa,
der, -iki filozof arasn d ak i tartm a, iki saym anm kinden d ah a gerekli deildir artk..
nkii ellerine kalem lerini alp, m asay a otur
m ak ve birbirlerine (isterlerse tank bir a rk a
d ala) Gelin h esap layalm , demek yetecek

MSTSZM VE MANTIK

121

tir. B u iyim serlik biraz ar grlm tr;

zmleri kukulu sorunlar, h esaplam an n
k arara b alayam ad ta rtm alar vardr yi
ne de. Ancak, nceleri aykrlklarla dolu b
yk bir alan zerinde Leibnizin d gerek
lem itir. B t n m atem atik felsefesinde d
zen ve kesinlik, k arm aalk ile d u ra k sam a la
rn yerini alm tr; oysa, o da felsefenin teki
blm lerindeki k u ku larla doluydu. Filozof
lar bu gerei kavram deiller ve bu konu
lard a eski biim de yazm akta sregidiyorlar.
M atem atikilerin bugn, hi deilse taly ada,
m atem atik ilkelerini yetkinlikle ele alm a g
leri var; bylece de, m atem atiin kesinlii
m atem atiki felsefeye uzanr. B yk gizem ler
a rasn a konulagelen konularn ou -szgeli
mi sonsuzluun, srekliliin, uzay, zam an ve
devinim in nitelikleri,- artk kuku ve ta r t
m a gtrmez. B u n larn niteliklerini ren
mek isteyenler, yalnz Peano ya da Georg
C an torun alm alarn okusalar yeter; nce
ki gizem lerin ak seik ortaya konduunu
greceklerdir.
B u kaprisli dnyada, lm den sonra k a
zanlan nden d ah a kaprisli bir ey yoktur.
Gelecek ku aklarn y argdan yoksunluuna

122

MSTSZM VE MANTIK

en belirgin rnek E le a l Zenodur. Sonsuzluk

felsefesinin kurucusu saylabilecek bu kii,
E fia tu n un Parm enidesinde S o k ra tm reti
cisi o larak ayrcalkl bir duru m da grlr.
D evinin'n (hareketin) olanakszln, Achille sin k ap lu m baay a hi bir zam an yetiemiyeeeini, uan okun gerekte hareket etm edi
ini isp atlam ak iin, t m de lsz derece
de etkin drt kant (argum en t) bulm utur.
Aristo ile o gnden bugne sregelen filozof
larn tm nn rtt bu kantlar, kendi
si ile Zeno ara sn d a bir ilinti bulunduunu
dnm eyen bir Alm an p ro fesr,.m atem atik
rnesansm n tem eli yapm , onlar yeniden
eski durum larna dndrm tr. Weierst r a s s ( l) m atem atikte sonsuz kklerin kul
lanlm asn kesinlikle y asaklay arak , sonunda
deim ez bir dnyada yaadm z, okun da
uarken gerekten hareket etm ediini gster
m itir. Zenonun
tek yanlgs, (gerekten
tm den getirdi ise) bunu tm den getirm esi
dir; ona gre deim e durum u diye bir ey
yoksa, dnya h erh an gi bir zam an da teki za
r) Berlin niversitesinde matematik profesr
id i

( 1 8 9 7 'd e ld -}

MSTSZM VE MANTIK

123

m anlardakin e e durum dadr. Sonu kesin

likle byle km az o rtay a; bu ynde, Al
m an m atem atik i u sta Y unanldan daha
yapcdr. W eierstrass, grlerini, geree
alm olm ann saduyun u n kaba nyar
glarn o rtad an kaldrd, m atem atikte top
layarak, Zenonun birbiriyle elien szlerini,
beylik szlerin saygdeer h av asn a sokabil
m itir. Sonu, aklc kiilere Zenonun yrek
li m eydan okum asndan d ah a az ho gelse de,
her duru m da bilimle u ra a n kiileri y attr
m aya d ah a uygundur.
Zeno sorun la ilgilenm iti; bunlar, herbiri devimle gsterilen, an cak herbiri devim
den d ah a soyut, ve salt aritm etiksel ileme
yatkn sonsuz kkler, sonsuzluk ve srekli
lik sorunlardr. erdikleri glklerin ak
a belirtilm esi, filozofun grevinin en g bir
yannn b aarlm as dem ekti. Zeno bunun s
tesinden gelm itir. O ndan zam anm za dek,
her k u an en aydn kiileri bu soru n lara
kar km, an cak bir ey elde edem em iler
dir, Z am anm zda ise, kii -W eierstrass,
Dedekind, Cantor- sorun u gelitirm ekle
kalm ayp, zm lerini de bulm ulardr. M a
tem atikle ilikisi olanlar iin zmler, en

124

MSTSZM VE MANTIK

kk bir kuku ya da glk brakm yacak

derecede aktr. am zn vnm esi gereken
baarlarn n en bydr bu; byk a d a m
larn n st n yeteneklerini sun m ak iin daha
inandrc bir kan t olan bir b ak a a (belki
E sk i Y u n an istam n altn a dnda) bilm i
yorum. soru n d an son suz kkleri W eiers
tra ss zm tr; teki ikisinin zmne Dedekind balam am a kesin son uca u laan
C antor olm utur.
nceleri sonsuzkklerin m atem atikte
byk yeri vard. Bize sonsuzkkleri, d ai
renin ok kenarldan, ok say da ve ok k
k eit k en arlarla sonsuzkklkte ayrld
n belirten E sk i Y un an llar tan tm lardr.
B u n un nemi giderek a rtt; sonunda da, Le
ibniz In fin itesim al C alculus su (Sonsuzkkler H esab) bulduunda, btn yksek
m atem atiin tem el k avram olduu a n lal
d. Cariyle, B yk Frederickinde, Leibnizin
P rusya K raliesi Sophia Charlotte ile sonsuz
ca kk zerine n asl konutuklarn, K r a
lienin bu konuda retilebilecek her eyi bil
dii yantn nasl verdiini an latr. (S aray l
larn d av ran lar kendisini konuya iyice altrm t) Ancak, filozoflar ile m atem atikiler

MSTSZM VE MANTIK

1.25

-saray larla ilikileri d ah a az olduundan- ko

nuyu ta rtm ad a , hi bir ilerlem e gsterm ese
ler de, sregittiler. C alculus sreklilik ge
rektiriyordu; srekliliin de sonsuz k
gerektirdii varsaylyordu. T am sfr deildi
bu; sonsuzkklerin yeterli say d a birbirle
rine eklenm esinin so n lu bir btn o lu tu r
duu grlyordu. Ancak, yine de, hikim se
hem sfr hem de son lu olm ayan bir kesir
gsterem iyordu. B ir km aza giriliyordu bu
rad a. Sonunda, W eierstrass, sonsuzkkle
rin pek gerekm ediklerini; onlarsz her eyin
yaplabileceini buldu. Artk, byle bir eyin
olduunu v arsay m a a gerek yoktu. B u n dan
tr de, bugn m atem atikiler Leibnizden
d ah a arbaldrlar; sonsuzca kk zerine
deil de sonsuzca byk zerine k on uurlar
-krallara uygun bir konu da olsa- ; yazk ki,
bu, onlar Leibnizin k on utuu saray llar
sonsuzca kn ilgilendirdiinden d ah a
bile az ilgilendiriyor.
Sonsuzkklerin srgn edilmeleri her
tr allm adk sonular getirir; kiinin bun
lara y ava yava alm as gerekir. rnein,
gelecek an diye bir ey yoktur. E er gelecek
an diye bir ey olsayd, bu an ile bir sonraki

126

MSTSZM VE MANTIK

an arasn d ak i aran n sonsuzkk olm as ge

rekirdi. Nitekim , arala rn d a son lu bir aran n
bulunduu iki a n alrsak, ara d a hep b ak a
an lar da olacaktr. Bylece, eer sonsuzkkler yoksa, iki an birbirini izleyemez; iki
si a rasn d a b ak a a n lar vardr nk. B u ne
denle de, iki an arasn d a sonsuz say da a n la
rn bulunm as gerekir; nk, eer sonlu s a
yda bulunursa, birisi iki an dan ilkine en y a
kn, bylece de yannda olur.
Benzeri uzayda d a grlr. B ir nesneyi
alp ikiye keser, son ra her paray ikiye bler
ve bunu srdrrseniz, p aralar giderek k
lr, klr; k u ram sal o larak da, isted ii
m ize? kltlebilirler. Ne k ad ar kltlseler, yine de kesilip d ah a da kltlebilirler.
Nice klseler, hep sonlu boyutlar o lacak
tr. Sonsuzkklere bu yolla u lalam az hi
bir zam an; sonlu blnm elerin say s ne k a
d ar byk olursa olsun bizi n o k talara gtr
mez. Oysa n o k talar vardr, ancak, bun lara
birbirini izleyen blnm elerle ulalam azlar.
N asl ulalabileceini, n o k talarn neden son
suzkk bo yu tlarda olm adklarn, bize yine
sonsuz felsefesi gsterir.
Devim ile deiim de de, ayn derecede il

MSTSZM VE MANTIK

127

gin son ular elde ederiz. E skiden, bir ey

deitiinde, deim e durum unda bulunm as
gerektii, bir ey devindiinde, devinim du
rum unda bulunduu
dnlrd. B u n un
yanll bugn bilinm ektedir. B ir ktle de
vindiinde, sylenecek tek ey, bir zam an bir
yerde, bir baka zam an da bir baka yerde
bulunduudur. Gelecek an diye bir ey olm a
dndan, devinen eyin gelecek an yandaki
yerde bulu naca sylenemez. Filozoflar o
unlukla, bir ktle devinim de iken, bir an da
durum unu deitirdiini savun u rlar. B u g
re Zeno ok nceleri, her ktlenin her za
m an olduu yerde bulunduu yan t ile k a r
lk verm itir; ancak, bylesine yaln ve ksa
bir yant, filozoflarn arlk vermeye alkn
olduklar trde deildi, gnm ze dek de,
E le alnn ykc cokunluunu uy an dran
benzer deyim leri tek rarlam lard r. Filozofla
rn elikili grlerine ram en, devim a n
cak yakn zam an larda Zenonun srad an deyi
ine uygun bir biim de aklan abilm itir. Ar
tk, devim iindeki bir ktlenin, hareket et
m eyen bir ktle gibi, olduu yerde, bulundu
un u rah ata dnebiliriz. Devim, ktlele
rin kim i kez bir yerde, kim i kez bir baka

128

MSTSZM VE MANTIK

yerde, ara zam an larda da, a ra yerlerde ol

duklar gereini ierir. Y alnzca bu konuda
felsefe ile ilgili dncelerin batak ln d an
geen kiiler, bu yaln ve dm dz sra d a n de
yite gem i nyarglardan bam szln ne
yi ierdiini kavrayabilirler.
Sonsuzkklerin felsefesi, grdm z
gibi, genellikle olum suzdur. K iiler ona inan
yordu; bugn ise, y anldklarm anladlar.
Son suz felsefesi, te yandan, tm yle olum
ludur. nceleri, sonsuz say lar ile m atem atik
sel son su z genellikle, kendileriyle elikili sa
ylyordu. Ancak, son suzluklarn varl -sz
gelimi, say larn says- aklandnda, son
suzluun elikileri de kanlm az grnd;
feisefe bir km aza girm i gibi idi. B u glk,
K a n tm atk larn a (antinom i) yol at; az
ok dolaysz yoldan da H egelin eytiim sel
(diyalektik) yntem inin ncs oldu. G n
m zn hem en tm felsefesi (filozoflarn ou
bunun bilincine henz varm am o lsalar da)
sonsuz kavram n d aki eski ve saygdeer eli
kilerin ortadan k aldrlm asy la bozulm utur.
B u ra d a ku llan lan yntem ok ilgin ve re
ticidir. nce, E sk i Y un an dnce akm nn
balangcn dan beri sonsuzluk zerine diller

MSTSZM VE MANTIK

129

dklm , an cak kim se sonsuzluk nedir? diye

sorm ay dnm em itir. B ir filozoftan son
suzluun tanm n y ap m as istenseydi, b irta
km sam asap an szler syleyebilir, anlam l
bir tan m kesinlikle veremezdi. Y irm i yl n
ce, Dedekind ile C antor bu soruyu sorm ular,
d ah a da nem lisi karln verm ilerdir. K
sacas, son su z say ya da sonsuz say d a n es
nelerin topluluunun yetkin bir kesinlikte
tanm n bulm ulardr. B u ilk, ve en byk
aa m a idi. Geriye, k avram d a v arsay lan e
likilerin incelenm esi kalm t. B u ra d a Can
to r tek uygun yolu izlem iti1". elikili ner
me ikier ikier alm , elikilerin iki yannn
da ispatlanabileceine in an lan bu nerme
lerde varsay lan isp a tla r yakndan incelem i
tir. Son suzlua k ar olan isp atlarn , ilk b a
k ta aka doru, son ularnda ise hem en
tm m atem atik iin ykc bir ilkeyi ierdik
lerini grm tr. te yandan, son suzlua
kar olm ayan isp atlar kt sonulu bir ilke
ierm iyordu, aduyunun gr n te doru bir
belgi (m axim ) ile aldan d ve bu belgi bir
kez inkr edilirse, her eyin yoluna girecei,
bylece ortaya kt.
F. 9

130

MSTSZM VE MANTIK

B u ra d a sz konusu belki belgi, bir km e

bir b a k a km enin bir blm ise, blm
olann terim lerinin blm bulunduununkinden d ah a az olduudur. B u belgi, sadece
son lu say lar iin geerlidir. rnein, ngiiizler A v r u p a lIla r a rasn d a yalnzca bir b
lm dr; A v r u p a lIla r d a n d ah a azdr ngilizler.
Son suz saylara geldiim izde, bu geerli deil
dir artk. B elginin bu ykm d a bize sonsuz
lu u n kesin tanm n verir. B ir terim ler k
mesi. iinde birer blm o larak onunla ayn
say da terim i bulunan baka km eleri ierdi
i zam an sonsuzdur. K m enin baz terim le
rini, terim saysn azaltm ad an karabilirse
niz, km ede sonsuz say da terim kalr. rne
in, tm yle ne k ad ar say v arsa, o k a d a r da
ift say da vardr; her say iki k a tm a kar
labilir nk. Tek ve ift say lar bir sraya,
ift say lar da altn a, ayr bir sra y a koyar
sak durum ortaya kar :

1, 2, 3, 4, 5...... sonsuza dek

(a d in fin itu m ).

2, 4, 6, 8, 10...... sonsuza dek

(ad in fin itu m ).
Alt srad a da st

srad ak i k ad ar saynn

MSTSZM VE MANTIK

131

bulunduu aktr; nk, sttek i her bir s a

y iin a ltta da bir say vardr. nceleri e
likili san lan bu zellik, bugn zararsz bir
sonsuzluk tan m n a dn t r lm t r; yu
la r d a k i rnekte de, sonlu say larn say la r
nn son su z olduu grlr.

K onuya yabanc kiiler, saylam yan bir

say ile bunun n asl yaplabileceini ren
mek isteyebilirler. B irer birer btn say lar
saym ak olanak ddr; nice ok say arsak s a
yalm , ard n dan gelen v ard r hep. Gerekte,
bir km ede ka terim in bulun d u u n u an la
m ak iin say m ak ok ilkel der. S ay m ak bi
ze terim lerim izin m atem atikilerin sra says
(ordinal say) dediklerini verir; terim lerim i
zi bir sra ya da dizilerde dzenler, b u n u n so
nucun da da bize bu dzenlem eden h angi tip
dizi trlerinin o rtay a ktn bildirir. B a k a
bir deyile, kim ini nce, tekileri sonra saym akszm nesneleri say m ak olan akszdr; k
sacas, say m ak hep dzenle ilintilidir. Yalnz
sonlu say da terim bulunduunda, bunlar is
tediim iz dzende sayabiliriz; sonsuz bir s a
y bulunduunda ise, saym an n yerine geen
ey, bize ilem i y r ttm z yola gre ol
duka deiik son ular verecektir. Bylece,

132

MSTSZM VE MANTIK

genel anlam da, say m ak dediim iz eyden or

tay a kan sra says, yalnz terim say sn a
d e il terim saysn n son su z olduu yerde de
terim lerin dzenlendii biime de baldr.
Tem el sonsuz say lar ise sra saylar de
il, say m a (card in al say) say lan d r. T erim
lerim izi dzene koyup say m ak la elde edile
m ezler; bir b ak a yntemle, iki km ede ayn
say d a terim lerin
bulunup bulunm adn,
ya da, eer ayn deilse, h an gisin in d ah a b
yk olduunu syleyen yntem le elde edi
lir (1). Bize km edeki terim lerin saysnn
ne olduunu, say m ad a verildii biimde, ver
mez; bir sayy fala n km edeki terim lerin sa
ys diye tan m larsak , bu yntem b ak a bir
km ede d ah a ok ya da d ah a az terim in bu
lunup bulunm adn grm em ize yardm eder.
A klam al bir rnek bunun n asl yapldn
gsterecektir. u ya da bu nedenle, n fu s
saym yaplam ayan, an cak her erkein bir k a
rs, her kadn n da bir k o cas olduu bilinen
C.1) Kimi sonsuz saylar tekilerden daha byk
olsalar bile, bu, iki sonsuz saydan birisinin daha
byk olmas gereklilii ispatlanam az. [1917 de ek^
lenen not].

MSTSZM VE MANTIK

133

bir lke v arsa, (ok-karllm u lu sal bir ku

rum olm am as arty la) say m ad an , bu lke
de, k ad n larla eit say d a erkeklerin bulu n du
unu bilm em iz gerekir. B u yntem genellikle
uygulanabilir. K a r - koca ba gibi bir top
lu lu kta bulu n an bir eyi baka bir topluluktakin e balayan bir ilinti varsa, iki toplulu
un e sayda terim leri vardr dem ektir. Ne
k ad ar say v arsa, o k ad ar ift saynn v arl
n bu yolla bulm utuk. H er say iki k a tm a
karlabilir, her ift say ikiye blnebilir;
bu ilem ler de, iki k a ta karlan ya da bl
neni k arlay an tek bir say verir. B u yolla
her birinde son lu say larn say s k ad ar te
rim bulunan km elerin saysn bulabiliriz.
B ir derm enin her terim i bir sayya ilitirilebilir de, btn son lu say lar bu ilitirm e i
lem inde yalnzca bir kez kullan lrsa, km e
m izde so n lu say lara eit terim lerin bulun
m as gerekir. Son suz km elerin saylarnn
tanm land genel yntem dir bu.
Ancak, btn sonsuz say larn eit oldu
u san lm am aldr. Tersine, son lu saylard an
ok, son su z say bulunur. S o n lu say la r de
iik t r dizilerde dzenleme yollar so n lu
say larn saysn dan d ah a fazladr. U zayda

134

MSTSZM VE MANTIK

son lu say lard an daha ok nokta, zam an da

da d ah a ok an vardr. H erhangi iki tam say
arasn d a sonsuz say da kesir bulunsa da, tam
say larla kesirlerin say s birbirine eittir. An
cak, tam say lard an ya da kesirlerden d ah a
ok irrasyonel say vardr; u zaydaki n o k tala
ra eit say d a irrasyonel say bulunabilir;
sonsuz uzayn btnnde bir in in m ilyon
da biri uzunluundaki bir izgide bulu n an
n o k talar k a d a r nokta vardr. T m yle her
eyin, her cins ve her trdeki hereyin say
s olan, tm son su z say larn en by v a r
dr. B u n dan d ah a byk bir saynn bulunam y aca aktr; nk herey kapsandm da, eklenecek bir ey kalm az. Cantor, en b
yk saynn olm adn isp atla m tr; bu isp a t
geerli olsa idi, son suzluun elim eleri a rn
m bir biimde yeniden ortaya kard. U sta
mz, yalnz bu tek noktada, u fak bir yan ll
a d m tr; gelecekte bunu aklayacam
um uyorum (1).
(1) Cantor bu noktada yanlmamtr. En byk
saynn olmad ile ilgili ispat geerlidir. Bilmece
nin zm karm aktr, bu da Principia Mathematica Cilt Ide aklanan tipler kuram na dayanr.
(Camb. Univ. Press. 1910). [1917de eklenen not.]

MSTSZM VE MANTIK

135

Zenonun neden Achillesin k ap lu m baa

ya yetiem iyeceini sandn, gerekte ise
neden yetiebileceini im di an layabiliriz ar
tk. Zenoyu onay lam ay an kiilerin h aksz ol
duklarm greceiz; nk hepsi onun sonu
larn o rtaya karan ncllere inanm tr.
K a n tla m a yle y r r : D iyelim ki Achilles
ile k ap lu m b aa bir an d a yola ksnlar, k a p
lu m b aay a (hakl o larak) bir pay verilir. Ac
hilles kaplu m baan n iki kat hzla ya da on
kat, yz kat, hzla gitsin. K a p lu m b aay a hi
yetiem iyecektir. nk her an Achilles bir
yerde, kaplum baa da bir b ak a yerde ola
caktr; y ar sregiderken hi birisi bir yerde
iki kez bulu nm ayacaktr. Bylece kaplum ba
a da, Achillesin gittii her yere gider; n
k her biri bir an bir yerde, teki an bir b a
ka yerdedir. Achilles kap lu m baaya yetiirse,
kaplum baan n bu lu n m as gereken yerler,
Achillesin bulunduu yerlerin yalnzca bir b
lm olur. B u rad a, Zenonun, btnn blm
lerinden d ah a ok terim leri bulunduu belge
sine dayan dm v arsaym aliyiz (1). B u n dan
(1) Bu, Zenonun gerekte dndnn tarih
sel ynden doru bir aklam as diye alnmamaldr.

136

MSTSZM VE MANTIK

tr, Achilles kap lu m baaya yetiirse, k a p

lum baad an d ah a ok yerde bulu nm as gere
kir; ancak, Achillesin kap lu m baa ile eit
say d a yerlerde bulunm as gerekliliini gr
dk. Bylece kaplum baay hi y akalayam y aca sonucunu karrz .Tmde blm lerin
den d ah a ok terim lerin bulunduu axio m unu alrsak k an tlam a kesinlikle dorudur.
A nlam sz bir sonu o rtay a ktndan, a x i
om inkr edilm elidir; son ra herey yoluna gi
rer. Oysa, son iki binden fazla yldanberi axiomu onaylayp, sonucu inkr eden filozofla
ra ne dem eli?!..
Axiom un tu tu lm as soyut elim elere yol
aar, inkr ise garip liklere... Aka belirtil
m elidir ki, bu garipliklerin kim i olduka a
rtcdr. Benim T ristram Sh an d y parad oksu
dediim garipliklerden birisi, Achilles rnei
nin tersidir ve kaplum baann, zam an verilirSonucu iin yeni bir belgitlemedir, onu etkileyen belgitleme deildir. Bu noktada, C. D. Broad, Achilles
ile Kaplum baa zerine Notlar Mind, N.S. Cilt XXII
s. 318 - 319 baknz. Bu yaz yazldndan bu yana
Zenonun yorumlanmasna ilikin deerli alm alar
yaplmtr. [Not 1917de eklenmitir.]

MSTSZM VE MANTIK

137

se, Achilles ile e uzakla gideceini gsterir.

T ristram Shandy, bildiim iz gibi, y aan ts
nn ilk iki gnnn an larn yazm ak iin iki
yl u ra t; bu d uru m da, k u llan aca m alze
m enin, yazdndan d ah a hzl toplanp, yl
la r getike y aan t yksnn sonundan d a
h a da u zak laacan d an yaknd. im d i ben,
lm sz y aay agitse grevinden de ylm asa
idi, T ristram S h a n d y nin y aan ts da b a
langcndaki gibi olaylarla dolu gese idi bi
le, yaam yksn n yine de yazlm am y a
n kalm azd kansndaym . D nn, y
znc gn yznc ylda an latlacak, bininci
gn bininci y lda...
ve byle sregidecek.
H angi gn seersek seelim , (bu ister u la
m ay u m am y aca bir gn o lsu n ), k arln
daki ylda, bir gn an latlacak tr. Bylece,
belirtilen bir gn er ge yazlacak; y aam y
ksn n yazlm am bir blm k alm ay acak
tr. B u parad ok s ile dolu, am a doru nerme,
gn saysnn, her zam an iin, yl say sn dan
dah a byk olm ayaca gereine d ayan m ak
tadr.
Demek ki, son suzluk konusu zerinde ilk
b ak ta paradokslu grnen son u lard an kam lam yor; ite bu da. bunca dnrn

138

MSTSZM VE MANTIK

sonsuzda ayrlm az elim elerin bulunduuna

inanm alarnn nedenidir. K k bir u y gu la
m a, C an torun retisinin gerek ilkelerinin
an lalm asn ve doru ile yanl karsn d a
yeni ve d ah a iyi igdler edinilm esini ola
n akl klacaktr.
Son suzlua ilikin sorunlarn zm
C an to run sreklilik sorun larn zmesine
yardm etm itir. So n su zlu ktaki gibi burad a
da kesin bir tanm verm i, bylesine y etkin
likle tan m lan an bir kavram da elim elerin
bulu nm ayacan da gsterm itir. Ancak, bu
konu ylesine tekniktir ki, b u rad a ak lan m a
s yaplam az.
Sreklilik dzenin zel bir t r oldu
undan, sreklilik kavram da dzene b a
ldr. G nm zde m atem atik, dzeni giderek
daha da nem li durum a getirm itir. E skiden,
nicelik m atem atiin tem el kavram saylyor
du (bugn birok dnr yine de yle v ar
say ar) . im di ise, a rtk nicelik, geom etrinin
kk bir kesi dnda, tm yle kaldrlm ;
dzen ise ynetim de giderek d ah a d a ok etkinlem itir. D eiik dizi trlerin in incelen
m esi, ilintilerinin a ra trlm as bugn m ate
m atiin nemli bir blm dr; aratrm an n

MSTSZM VE MANTIK

139

nicelie ba vurm akszm , ou kez de, say

ya danm akszn, yrtlebilecei grlm
tr. Dizelerin her trnn tan m verilebilir;
zelliklerin de sem bolik m an tk ilkelerinden
B an tllar Cebiri arac ile karlabilir. Y k
sek m atem atiin byk bir blm nde tem el
olan snr kavram , kim i terim dizilerini istediim izce y aklatrd m z bir terim olarak,
nicelik ile tan m lan rd. B u g n a rtk sm r ol
duka deiik tan m lan m ak tad r; snrlad
diziler ona hi y ak lam ay ab ilir de. B u geli
im de C antorun pay vardr ve m atem atikte
devrim byle gereklem itir. im di sadece,
dzen sn rlara ilikilidir. B u n d an tr, r
nein, btn, sonlu ta m say lar ondan son
suz uzaklkta bulunsa da, sonsuz ta m say
larn en k sonlu ta m saylarn sn r
dr. D eiik dizi trlerin in incelenm esi genel
bir konudur; (y u kard a sz edilen) sra s a
ylarnn incelenm esi de bunun zel, ok il
gin bir daldr. K onun un kanlm az teknik
incelikleri, m eslekten m atem atik i olm ayan
kiilere aklan m asn olan aksz klar.
Aritm etik gibi, geom etri de, son zam an
larda, genel dzen alm alarn n k ap sam n a
soku lm utur. nceleri, geom etrinin iinde

140

MSTSZM VE MANTIK

yaadm z uzay inceledii san lyordu; bu

nedenle de, varolan larn an cak am pirik yol
d an bilinebilecei grndeki kiiler, geo
m etrinin uygulam al m atem atie bal say l
m asn n gerekliliini savun m u lardr. Ancak,
E u clid ci olm ayan sistem lerin a rtm a s ile,
aritm etik nasl A.B. D evletlerinin n fu su n a
bir k tutm u yorsa, geom etrinin de uzayn
nitelii zerine k tu tm ad yava yava
an lalm tr. Geom etri, axiom dizileri km e
sine d ayan an bir tm dengelim sel bilim ler k
m esidir. B ir axiom lar takm E u c lid inkidir;
ayn lde gvenilir teki axiom takm lar
b ak a son u lara giderler. E u clid in axiom larim n doru olup olm ad tem el m atem atikle
u raan larn ilgilenm edii bir sorundur; da
h as da, k u ram sal ynden kesinlikle olum lu
y an tlan am yacak bir sorundur. zenli l
melerle E u clid in axio m larm in yanll gs
terilebilir. Ancak, hi bir l de (gzlem in
yan lm as nedeniyle)
d oruluklarn kesin
likle o rtay a koyam az, Bylece, geom etri uz
m anlar, gerek d n yada h an gi axiom larm
doru saylabileceinin sap tan m asn bilim
ad am larn a brakrlar. G eom etri uzm an il
gin grnen bir axiom takm n alr, sonu-

MSTSZM VE MANTIK

141

larm karr. B u an lam d a geom etriyi tan m

layan, axio m la rm d ah a ok boyutlu dizileri
o rtaya karm asn n gerekliliidir. Geometri,
dzen incelem esinin bir blm an cak byle
olabilir.
M atem atiin teki d allarn d a olduu gi
bi geom etride de, Peano ile rencileri ilkeler
zerine y ararl alm alar yapm lardr. nce
leri, filozoflarla m atem atikiler geom etride is
p atlam an n ekillere dayan d grnde
idiler. B u n un y anll artk biliniyor. E n
deerli k itap lard a ekil yoktur hi. Aklyrtme, form el m an tn k at k u rallar ile, b a
lang iin konan axiom lar takm n dan iler
ler. ekil kullanlrsa, hi bir form el aklyrtm enin belli axiom Iarla isp atlay am y aca
ve yalnzca apak olduklar iin kabul edile
bilecek birtakm eylerin o rtaya kt gr
lr. ekli kaldrrsak, gerekli btn axiom lar
bulunabilir; teki t rl grlm eden kalk acak
her t r ihtim al a karlr.
E skiden olduunca, uzayn tm nn v ar
saym ile ie balam ayp, gerektike n oktalar
o rtaya koyarak, doruluk ynnden, byk
bir ilerlem e sap tan m tr. B u yntem Peano
ile Fano adl bir b ak a ta ly a n n buluudur.

142

MSTSZM VE MANTIK

K onuya yabanc kiilere, bilerek bilgilik ta s

lam a gibi gelir bu. A ada sra la n an axio m
lar, yntem in tem elini oluturur : 1. N oktalar
ad verilen bir v arlk lar snf vardr. 2. Hi
deilse bir nokta vardr. 3. E e r a bir nokta
ise, a nn y annda en az bir b ak a nokta d a
ha vardr. Son ra iki noktay birletiren dz
izgiyi getirip, yeniden ayn eye dneriz. 4.
yle ki, a ile b yi birletiren dz izgide,
a ile b den baka en az bir nokta daha
vardr. 5. ab izgisi zerinde bulunm ayan
en az bir baka nokta d ah a vardr. stediimizce noktay elde etm e yolunu buluncaya
dek, bu ilem i srdrebiliriz. Ancak, Peanonun da ak ay la belirttii gibi, uzay, geom et
rinin hi kullanm ad bir szcktr.
M odern geom etri uzm an larn n kulland
kat yntem ier E u c lid i doruluk doruun
dan indirm itir. Y akn zam an lara dek, Sir
H enry S a v ile in de 1621de belirttii gibi, EucHdde yalnzca iki kusurun bulunduu d
nlyordu : paraleller kuram ile orantlar
kuram . B u g n ise E u clid in yalnz bu iki
n o k tad a yanlm ad biliniyor. lk sekiz ner
m esi say sz yan llar ierir. B a k a bir de
yile, E u clid in yalnzca, karlatrld n d a

MSTSZM VE MANTIK

143

nem siz k alan axiom larim n doruluuna k u

kuyla baklm yor; nerm elerinin, ne s rd
axio m lard an km ad da kesinlikle bili
niyor. E uclid in bilinsizce kulland axiom
lard an ok d ah a fazlas, nerm elerinin isp a t
lan m as iin gereklidir. Verilen bir taban iizei'ine ekenar gen kurduu ilk nerm esinde
bile, kesitii v arsay lan iki daire kullanrO ysa, bunun byle olduuna (dairelerin ke
sitiin e) hi bir apak axiom bizi in an d ra
m az; kim i t r uzayda d a her zam an kesim e
yebilirler. Uzaym zn da ne t r olduu kesin
bilinm iyor. Bylece Euclid, d ah a ilk nerm e
sinde, bu noktay isp a tla m ad a b aarszla
uram tr. K olay okunur bir yazar olm adn
dan ve ok uzun yadndan onun tarihsellikten te bir nemi de yoktur artk. D urum
byle iken, ngilterede ocuklara yine de
retilm esi m ask aralk tan baka bir ey deil
dir (1). B ir kitap y a an lalabilir olm al ya da
(1) stte yazlanlardan bu yana kitap, okullar
dan kaldrld. Ancak, bugn kullanlan kitaplarn
ou da ylesine kt ki, deiikliin byk bir iler
leme olduu kansnda deilim [Not 1917de eklen
mitir.]

144

MSTSZM VE MANTIK

doru; ikisi birletirilem ez; ikisinden de yok

sun lu k ise, E u c lid in eitim de tu ttu u yere
yaram az.
M atem atikteki m odern yntem lerin en ilgi
ekici sonucu form el m an tk ile k a t biim ci
liin nemidir. M odern m atem atikiler, Weie rstra ssm etkisi altnda, E sk i Y un an llardan
bu y an a grlm edik bir biim de, kesinlie
nem verip, yarm y am alak aklyrtm eden
kanm lardr. Onyedinci yzyln byk bu
lular -Analitik G eom etri ile sonsuzkkler
H esab (In fin itesim al C alcu lus)- yeni son u
lar ile ylesine verim li idiler ki, kkenlerinin
incelenm esine m atem atikilerin ne zam an la
r, ne de eilim leri olm utur. Grevi zerleri
ne alm alar gereken filozoflar d a gereklilii
duyulan yeni m atem atik dallarn y aratm ak
iin yeteneksizdiler. Bylece m atem atikiler,
W eierstrass ile ard llar nerilerinin oun
daki yanllklar gsterdiklerinde ancak,
d ogm atik uykularndan uyan drldlar. Macauley, m atem atiin belirliliini felsefenin
belirsizliiyle k arlatrarak , T ay lo run k u ra
m na kar bir tepkiyi kim duydu? diye sorar.
Y a a sa idi, byle bir tepkinin geldiini d u y ar
d bugn; nk bu, m odern aratrm a larn

MSTSZM VE MANTIK

145

kesinlikle ykt teorem lerden biridir. M ate

m atiksel in anlarn bylesine kab a sarsn ts,
bu sarsn tn n am acm bilm eyen kiilere s a l
drgan bir titizlik gibi grnen, biim sellik
tu tk u su n u y aratm tr.
B t n tem el m atem atiin, geom etriyle
birlikte, form el m an tk tan b ak a bir ey ol
m adnn isp atlan m as, K a n tin felsefesini
ykm tr. K a n t, E u clid in nerm elerinin, e
killerin yardm olm akszn, E u c lid in axio m larm d an karlam yacan anlayp bu olgu
yu aklam ak iin bir bilgi kuram n buldu.
A klam asn da ylesine b aarl yap t ki,
yanln, geom etrik aklyrtm enin niteliin
den deil de, E u clid in y an lm asn dan ortaya
kt gsterildiinde, K a n tm kuram nn b
raklm as gerekti. Tem el m atem atiin olabi
leceini gsterm ek iin K a n tm kulland a
priori sezgiler doktrininin tm de bugnk
biim i ile m atem atie uygulanam az. O rtaa
daki din adam larn n A ristocu doktrinleri
m odern m atem atiin esinledii doktrinlere
temelde d ah a yakndr; an cak, onlar, form el
m an tklarn n eksikliiyle ve tasm a (syllo-

F. o

146

MSTSZM VE MANTIK

gism ) day an an felsef m an tn da e oranda

d arlk gsterm esiyle engellenm ilerdi. im di
gereken, m atem atik sel m an t olabildiince
gelitirm ek, ilintilerin nemini tm yle ta n
m ak, son ra da, bu sa lam tem el zerine, ke
sinlik ile belirliliini m atem atik sel tem elin
den alan yeni bir felsef m an tk kurm aktr.
B u b aary la yaplabilirse, yakn gem i m a
tem atik ilkelerinde nasl p arlak bir a ol
m usa, gelecein de tem el felsefede ylesine
byk bir dnem getireceini um abiliriz. B
yk b aarlar byk u m u tlar esinler; ar d
nce de, kuam z, bu ynde, E sk i Y unanis tann en p arlak a ile e dzeye koyabi
lecek son ular elde edebilir (1).

(1) Eski Yunanistann en parlak a Peloponez

Sava ile sona erdirilmitir. [Not 191.7de eklenmi
tir.].

BLM VI

D UYU-VERLERNN FZK LE
BAINTISI
I. Sorunun Belirlenmesi
Fiziin gzlem ile deneye dayan an am p i
rik bir bilim olduu sylenir. D orulanabildi
i (V erifiable) b ak a bir deyimle d ah a son ra
gzlem ve deneylerle on ay lan an sonular n
ceden hesap layabildii varsaylr.
Gzlem ve deneyle ne renebiliriz?
Fizik ynnden hi bir ey, yalnzca du
yunun ilk verilerini : belirli renk p aralar,
sesler, tatlar, koku lar v.b. ile belirli uzay-zam an bantlarn.
Fiziksel dnyann v arsay lan ierikleri
('ilk b akta b u n lardan olduka deiiktir :
m olekllerin rengi yoktur, ato m lar ses kar
m az, elektronlarn tad yoktur, cisim cikler
de kokm az bile.
B u tr nesneler d oru lan acaksa, bu y al
nzca duyu-verileriyle olan b an tlarn a gre

148

MSTSZM VE MANTIK

yaplm aldr : duyu-verileriyle bir t r bal

lam a (correlation) ve salt bu b allam a yo
luyla dorulanabilm eli, salan abilm elidirler.
B u b allam a n asl an lalab ilir? B a l
lam a ancak, bantl nesnelerin srekli ola
rak birlikte bulunmalar ile am pirik yoldan
an lalabilir. B izim durum um uzda ise, bal
lam an n yaln zca bir terim i, d uyu lur terim i,
bulunur : teki terim in bulu nm as tem elde
olanakszdr. B u nedenle, fizii d oru lay acak
olan duyunun nesneleri ile b allam ann
kendisinin, tm yle
dorulan am azl gibi
bir durum o rtaya kar.
B u sonutan kan m an n iki yolu vardr.
1.
B ir ilkeyi, em pirik adan dorulam a
gerekm eksizin, a priori olarak bildiim izi sy
leyebiliriz, yle k i : duyu-verilerim izin kendi
leri dnda nedenleri vardr; bu nedenler ze
rine birtakm eyleri de etkilerinden k arsa
m a (inference) ile renebiliriz. B u yol filozoflarca olduka sk kullanlm tr. B u yolun
benim senm esi bir lde gereklidir; ancak
kullanld s re fizik am pirik olm aktan, salt
deney ile gzleme d ay an m ak tan kar. B u n
dan tr, bu yoldan olabildiince u zak la
m ak gerekir.

MSTStZM VE MANTIK

149

2.
Fizik nesnelerini duyu-verilerinin i
levleri diye tanm layabiliriz. Y alnzca denenebileni. um abileceim iz iin; fizik um u lan lar
getirdii lde yaplabilm elidir bu. O laylarn
fiziksel durum u, duyu verilerinden karld
lde, duyu-verilerinin bir ilevi diye anlatlabilm elidir. B u an latm n yaplabilm e so
runu ok ilgin bir m an tk sal-m atem atik a
lm asna yol aar.
Fizikte, ounluk sylendii gibi, duyu ve
rileri fiziksel nesnelerin ilevleri olarak gr
nrler : u-u d alg alar gzm ze arptnda,
u-u renkleri grrz, v.b. Ancak, gerekte,
d alg ala r renklerden karlr, tersi olmaz. D al
galar, renklerle teki duyu-verilerinin ilevle
ri olarak an latlm cay a kadar, fiziin am pirik
verilere d ay an d geerli say lam az.
Bylece fiziin doru lan m as gerekirse,
u sorun la k a r k ary a k a lr z : Fizik, duyu
-verilerin fiziksel nesnelerin ilevleri diye g s
terir; d oru lam a ise ancak, fiziksel nesneler
duyu-verileri ilevi olarak gsterilebilirse, ya
plabilir. B u nedenle denklem im izi, duyu-veriierin fiziksel nesnelere gre vererek zmeli
yiz ki, denklem im iz fiziksel nesneleri duyu
verilerine gre verebilsin.

150

MSTSZM VE MANTIK

II. Duyu-Verilerinin zellikleri

Duyu-verisinden sz ettiim de, duyuda
bir an d a verilenin btn dem ek istem iyo
rum . Tm den ilgiyle seilip ayrlabilecek, bir
blm dr benim a n la tm ak istediim : belirli
renk kesim leri, belirli sesler ve benzerleri gi
bi. Neyin bir duyu-verisi saylabileceinin
sap tan m as olduka gtr : dikkatim iz, o
unlukla, nceden blm lerin bulunm ad
yerlerde blm ler o rtay a karr. B u krm z
kesim u m avi kesim in solundadr gibi, gz
lem lenen k arm ak bir olgu, bizim im diki
gr am zdan, bir veri saylabilir : bilgi k u
ram ynnden, bilgi verme ileri o larak yaln
bir bilgi-verisinden pek deiik deildir. Lojik
yaps ise duyununkinden olduka deiiktir :
duyu, tikellerle tan trr; bylece de, iinde
nesnenin adlandmlabildii, ancak ne srlemiyecei iki terim li bir bantdr; doruluk
yad a yanllk sz konusu olam az b u rad a; oy
sa, te yandan, alg denilebilecek k arm ak
bir olgunun gzlemi, iki terim li bir bant
deildir; nesne-ynnden nerme biimini
ierir; yalnzca tikelleri tan trm ak la k a l

MSTSZM VE MANTIK

151

maz, doruluk bilgisini de verir. B u lo jik ay

rlk, nemli de olsa, sorunum uzla pek ilgili
deildir. B u yaznn am ac gerei alg-verilerini de duyu-verileri a ra sn a k atm ak yerinde
olacaktr. G rlecektir ki, bir alg verisinin
eleri olan tikeller her zam an en kat a n
lam da duyu-verileridir de.
Duyu-verileri konusunda, onlarn, veriler
olduklar srece orad a olduklarn biliriz; bu
da d tikeller konusundaki bilgim izin bilgi
kuram n daki tem elidir, (d szcnn
an lam da, kukusuz, bizi d ah a sonra ilgilen
direcek sorun lar ortaya karr.) Az ok te
m elsiz k arsam a yollar dnda, bir sre
iinde duyu-verileri olan nesnelerin veri olm a
dklar srelerde de varlklarn srdrp
srdrm ediklerini bilmeyiz. Veri olduklar s
relerde, d dnyay dolaysz ve ilkel bir bi
imde bildiim iz hereydir duyu verileri; bun
d an tr bilgi ku ram n d a nemli olan bunrn veriler olduklar gereidir. Ancak d o ru
dan doruya bildiklerim izin btn nn bun
lar olduklar gerei, kukusuz, bunlarn te
sinde bir eyin bulunm ad anlam n a gelmez.
K iilikd, bilgim iz ve bilgisizliim izden b a
msz, bir m etafizik kurabilseydik, verilerin

152

MSTSZM VE MANTIK

ayrcalkl durum u o rtadan kalkabilir, yerine

de benzer nesneler ktlesinden rasgele bir
ayklam a o rtay a kard. B u n u sylerken, ta
nm adm z tikellerin bulunabileceini v a r
sayyorum . Bylece, duyu-verilerinin nemle
rinin m etafizikle deil, bilgi kuram yla b a
ntl olduu o rtaya kar. B u ynden, fizik
de m etafizik gibi dnlecektir : kiilik d
dr, duyu-verilerine zel bir ilgi gsterm ez. F i
ziin nasl bilinebileceini sorduum uzda a n
cak, duyu-verilerinin nemi yeniden belirir.

III.

Duyular (Sensibilia)

Duyu-verileri o larak m etafizik se! ve fi

ziksel durum u ayn nesnelere duyulurlar ad
n vereceim ; bu verilerin herhangi bir kiiicin veriler olm as da gerekli deil. Bylece,
duyulurun duyu - verisiyle b an ts erkein
kocayla b an tsn a benzer : erkek, evlilik ili
kilerine girerek koca olur, yine ayn biimde,
duyulur d a tan m a (acquain tan ce) ilik isi
ne girerek duyu-verisi olur. B u iki terim in bu
lun m as ok nem lidir; nk bir zam an d u
yu-verisi olan bir nesnenin, duyu-verisi deil
ken de v ar olup olm yacan ta rtm ak iste

MSTSZM VE MANTIK

153

riz. Duyu-verileri, verilm eden (tan m adan )

varolabilir m i? diye soram ayz; nk bu,
evlenm eden koca olabilir m i? diye sorm aya
benzer. D uyulurlar verilm eden varolabilir
m i? ve yine, B elirli bir d uyu lur bir sre
iin duyu-verisi olur da, bir baka zam an ol
m az m ? diye sorm alyz. D uyulur szc
n duyu-verisi szc k a d a r iyi bilmedike,
bu tr sorularn bizi nem siz lojik bilm ecele
re sokm as kanlm azdr.
T m duyu-verilerinin du yu lu rlar olduu
grlecektir. T m d u yu larlarm duyu-verileri
olup olm adklar m etafiziksel bir sorun dur;
veri olm ayan d u y u lu rlar, olan lardan kar
m a yollarnn bulunup bulunm ad da bilgi
k u ram n a ilikin bir sorundur.
lerledike geniletilm ek zere, b a la n
g niteliinde bir iki sz, d uyu lurun nerdi
im kullanlm ak lam ay a yaray acaktr.
B en duyu-verilerini akl saym yorum ; fi
ziin gerek konusunun bir blm sayyo
rum . K sa c a incelenm esi gereken, znellikle
rine ilikin grler vardr; ancak, bu g
rler, bence, sa lt fizyolojik ynden znellik
lerini isp a tla r : rnein, duyu organlarna,
sinirlere, beyine nedensel (causal) bam l

154

MSTSZM VE MANTIK

lk gibi. N esnenin bize su n d u u grnm ne

densel ynden b u n lara d ayan r; tpk, a ray a
giren sise, d u m an a ya da renkli cam a bam
llk gibidir. ki bam llk da, belirli bir yer
den bakldnda bir zdek blm nn su n
duu grnm n yalnz zdein bir blm
nn deil, a ray a giren aracn da bir ilevidir,
deyim inde ierilir.
(B u deyite kullanlan
-zdek, belirli bir yerden bak, gr
nm , a ray a giren ara
gibi- terim lerin
tm de yazm zda srayla tan m lan acaktr.)
Beyin, sinirler ve duyu organlaryla, bedeni
mizi brakam adm zdan, evrilm em i yer
lerden nesnelerin n asl grndn a ra tr
m a aralarm z yok dah a; an cak sreklilik,
bu t r yerlerdi bir grnm sunduklarn
varsay m an n yersiz kam adn gsterir.
Byle bir grnm duyulurlar arasjna katlr.
E e r -olm ayacak da olsa- beyinsiz t m bir
insanolu bedeni olsayd, bu duyulurlar bu
bedenle bantl o larak varolurdu; bedende
us bulunsayd, bunlar duyu-verileri olurlard.
Gerekte usun duyulurlara ekledii yalnzca
bilince v artr : tesindeki herey fiziksel ya
da fizyo-m antksaldr.

MSTSZM VE M A N M

155

IV. Duyu-Verileri Fizikseldir

B u sorunu ta rtm ad a n nce, akln ile
fiziksel terim lerinin kullanldklar an lam
larn tan m lan m as gerekir. Fiziksel kelim e
si, en ilkel tartm alard a, fiziin ilgilendii
an lam n da alnm aldr. Fizik bize, aka bi
lindii gibi, gerek dnyann eleri olan bi
leenleri (constituents) zerine bireyler sy
ler; bu bileenlerin ne olduu kesinlikle bilin
meyebilir, ancak, nitelikleri ne olursa olsun,
bunlara fiziksel denilecektir yine de.
Akl terim inin tanm d ah a gtr; bu
konuda bir tan m a bir ok ayrlklar ta rt
lp, k a ra ra b alan d k tan son ra varlabilir.
B u n dan tr im dilik bu ayrlklara dogm a
tik bir karlk v arsay m ak la yetinm eliyim .
B ir tikele (p a r tic u la r ), bireyin bilincine v ar
dnda ak l diyeceim ; bu olguyu da akl
bir tikeli bir e olarak ierdiinde, akl s a
vacam .
B irbirlerini atk larn v arsay m ak iin
bir neden grem esem de, akl ile fizikselin
k arlkl birbirlerini d ard a brakm alarnn
gerekm edii an lalacak tr.

156

MSTSZM VE MANTIK

B izim akl ko n u su n d aki tanm m zn

d orulu una ilikin kuku, bug n k ta r t
m am zda pek nemli deildir. nk, burada
beni ilgilendiren, duyu verilerinin fiziksel ol
duklarn gsterm ektir; ard n dan gelecek,
akl olup olm adklarn so ru n u n a bu incele
memizde kaytsz kalabiliriz. M ach, Jam e s ve
yeni gerekiler in, akl ile fiziksel a ra sn
d aki ayrm n salt bir dzenlem e sorunu ol
duu grlerine k atlm asam bile, syleye
ceklerim yine de retilerine uygun decek
ve ayn son uca on larn gr asndan da
ulalabilecektir.
D u y u - v e rile r i z e r in e
t a r t m a l a r d a ik i
s o r u n g e n e llik le b ir b irin e
k a r t r l r ; y le
ki :
1. D u y u lu r n e sn e le r , v a r lk la r n d a n d u
y a r l o lm a d m z d a d a s r e g id e r le r m i? B a
k a b ir d e y ile , b e lir li b ir z a m a n d a v e r i o la n
duyulurlar ( s e n s ib i li a ) , k im i k ez, v e r i o lm a
d k la r n d a d a v a r o lm a k t a s r e g id e r le r m i? ;
2. D u y u - v e rile r i a k l m i y o k s a fiz ik se l
m id ir ?

Duyu-verilerinin fiziksel olduunu sav u n

m ay, te yan dan da, veri olm adklarnda de
im ez o larak sregitm ediklerini gsterm eyi

MSTSZM VE MANTIK

157

neriyorum . Sregitm ed ikleri grnn, o

unluk -bence yanltr-, onlarn akl olduk
larn ierdii san lr; kanm ca da bu, im diki
sorun um uzla ilgili karkln kaynadr.
K im i kiilerin d nd gibi, eer duyu-ve
rilerinin, veri olm aktan ktktan sonra da
sregitm elerinde, mantksal bir olanakszlk
v arsa bu, kesinlikle akl olduklarn grternaeye ynelir; yok eer, benim dediim gibi,
/eri (d a ta) olm adklarnda sregitm ezlikleri,
am pirik yollarla sap tan m nedensel (cau sal)
y asalard an bir k arsam a ise, birlikte bu tr
bir ierik (yani, akl olduklar konusunda)
getirm ez; biz de bunlar fiziin konusunun
bir blm diye ele a lm ak ta zgr oluruz.
M an tksal ynden, duyu-verisi bir nesne,
znesinin bilincine vard bir tikeldir. zne
yi, inan lar ile istem lerin y ap t gibi, bir
blm diye iine alm az. B u n dan tr de duyu-verisinin varl, m an tk sal ynden, zneninkine bal deildir ; nk, bildiim ce, Am n varlnn, m an tk sal ynden, B nin v ar
lna dayan d tek durum , B nin A nn bir
blm olduu durum dur. B u yzden, duyu
-verisi olan bir tikelin veri olm aktan ktn
da da sregitm em esi, ya d a teki benzer tikel

MSTSZM VE MANTIK

158

lerin veri olm akszn v arolm am alar iin a pri

ori bir neden yoktur. Duyu-verilerinin a k l
olduklar gr, kukusuz, hem fizyolojik
znelliklerinden, hem de duyu-verileriyle d u
y u m lar (sen sation s) a y ram am ak tan doar.
D uyum derken, znenin duyu-verisinin bi
lincine v arm asn ieren olguyu k asted iyo
rum. Bylece duyum bir bileiktir (com p lex);
znesi bir bileendir (c o n stitu e n t); bu neden
le de a k ldir. te yandan, duyu-verisi, zne
nin duyum da bilincine vard d nesne gi
bi, znenin k arsn d a durur. D uyu-verisinin
bir ok durum larda, znenin iinde, gvdesin
de olduu gerektir; ancak, znenin gvdesi
zdeksel dnyann bir p arasd r. B u neden
le, duyu-verileri d uyu m lard an kesinlikle ayrdedildiinde, znellikleri de psikolojik deil
fizyolojik diye alndnda, fiziksel say lm a la
r yolundaki an a engeller o rtad an kaldrlr.

V.

Duyular ile Nesneler

D uyulurlar, fiziksel dnyann en son bile

im leri, eleri, say la cak sa eer, saduyunun
nesne sine ya da fiziin zdek ine u la
m adan nce uzun ve g bir yolculuun ya

MSTSZM VE MANTIK

159

plm as gerekir. B ir nesnenin deiik kiilere

grnleri say lan deiik duyu-verilerinin
birletirilm elerinin v arsay l olanakszl, bu
d u y u lu rlarm sa lt znel grntler say lm a
larn gerekli klar. B elirli bir raasa bir kim
seye dikdrtgen gr nm verir, bir b ak as
n a ise ik i d ar al, iki geni al grnr.
B ir kim seye kahverengi, yan stt bir
b ak asn a ise ak ve p a rlak grnr. B u dei
ik biim lerle deiik renklerin bir an d a ayn
yerde bulunam yaca, bundan tr de, ik i
sinin birden fiziksel dnyanm eleri olama
y acak lar sylenir. B u yerinde gr, aka
syliyeyim, bana, yakn zam an lara dek, r
tlm ez gelm itir. K a r t gr ise, Dr. T. P.
N unnm kincil N itelikler A lgdan B am
sz m d rlar? (1) balkl y azsn da u stalk la
sav un u lm utur. V arsayl olanakszlk, gc
n bir yerde deyiinden alr; ve yine bu d e
yite gszl y atar. Uzay k avram felsefe
de -yle bir dnnce bu t r bir tutu m u s a
vunm ayacak kiilerce bile- K a n tm, psikolojik
bilgisizlii iinde v arsay d gibi belirli, b asit
(1) Proceedings of the Aristotelian Society, 1909
1910. ss. 191 - 218.

160

MSTSZM VE MANTIK

ve yaln deilm iler gibi ele aln m tr oun

lukla. K sa c a greceim iz gibi, gerekilere
glk karan, karsndakilere hakketm e
dikleri st n l veren, yer szcnn alglan am am belirsizliidir. D eiik trlerin
iki yer i -bulunduu yer ile teden gr n
d yer- her duyu-verisinde ierilir. G rece
im iz gibi, belirli k stlam alarla arala rn d a
ballam a kurm a olan a v a rsa da, deiik
u zaylara ilikindirler bunlar. B ir nesnenin
deiik grnm leri dediklerim izin her biri
ilgili gzleyicinin zel uzaym dadr. B ir gzleyicinin zel dnyasndaki bir yer, bir baka
gzleyicinin zel dn y asn daki bir yerle z
de deildir hi bir zam an. B u n d an tr, d e
iik grnm leri bir yerde birletirm e diye
bir sorun yoktur; yine bu nedenle, tm nn
bir yerde bulu n am y aca gerei de, fiziksel
gerekliklerinden k u k u lan lm as iin bir ne
den oluturam az. Sad u yu n u n nesne si,
gerekte, btn grnm lerinin oluturduu
sn fla zdeletirilebilir; an cak, grnm ler
a ra sn a yalnz gerek duyu-verilerini deil,
v arsa, duyulurlar da katm alyz; kendile
rine veri grnecek gzlem ciler yoksa bile,
sreklilik ile benzetim gerekesiyle, e gr

161

MSTSZM VE MANTIK

nm ler sistem ine ilikin saylabilir bunlar.

B ir rnek bunu d a h a d a iyi aklayabilir.
B ir o d a d a birka kiinin bulunduunu, h epsi
nin de sylediklerine gre, zde m asalar, is
kem leleri, d u v arlar ve iskem leleri grd
n varsayn . B u kim seler ara sn d a kesinlikle
zde duyu-verileri olan iki k ii yoktur; yine
de, verileri arasn d a, verilerin kim inin bir
nesne nin birka gzleyiciye grnm leri
diye, tekilerini de bir b ak a nesne nin g
rnm leri diye km eletirilm elerini sa la y a
cak yeterince benzerlik bulunur. O dadaki be
lirli bir nesnenin gerek gzleyicilere sundu
u grnm lerin yannda, orada bulunm a
yan teki gzleyicilere su n aca b ak a gr
nm lerinin de bulu ndu unu varsayabiliriz.
B ir kim se, iki kii a rasn d a oturursa, odann
ona su n aca grnm , teki iki kiiye sun
duu grnm lerin ortasn d a o lacaktr; bu
grnm , yeni gelen gzleyici duyu o rgan la
rndan, sinirler ile beyinden yoksunsa, v ar
olam az; ancak, yine de, im di yer ald du
rum dan, odann kim i grnm nn o gelm e
den nce de orada olduunu varsay m ak doF.

162

MSTSZM VE MANTIK

aldr. B u v arsay m zerinde d u rm ak gerek

sizdir, bilinm elidir yalnzca.
N esne, grnm lerinin bir teki ile, zdeletirilem iyeceinden, bu grnm lerin
tm n den ayr ve on larn tem elinde d n l
m t r hep. Ancak, O ccam m u stu ra ilkesine
gre, grnm ler snf, tarih ncesi m etafizikilerin nesneyi icad ettikleri a m a la n ye
rine getirecekse, k avram lard a tu tu m lu d av
ran m ak, bizden nesneyi grnm lerinin sn
f ile zdeletirm em izi ister. B u grnm ler
altn d ak i tz (su bstan ce) in k r etm ek ge
reksizdir; bir tz varln ne srm ekten
kan m ak kar yoldur. lem im iz burad a, y a
rarsz m etafizik can av arlarn m atem atik fel
sefesinden atlm as ilem inin bir benzeridir
kesinlikle.
VI.

Y ap m lara K r karm lar

Yer szcnn belirsizliklerini zm

leme ve ak lam ay a girim eden nce, yntem
zerine genel birka sz sylem ek yerinde
olur. B ilim sel felsefeletirm ede en st n sis
tem u d u r :
M m kn olan her yerde, m an tk sa! ya-

MSTSZM VE MANTIK

163

pmlar (logical constructions) karlan var

lklarn (inferredentities) yerine konmal
dr.
M atem atik sel felsefe alan n d a karm la
rn yerine yap m larn kon ulm asn a bir iki
rnek, bu sistem in kullan llarn ayd n lat
m aya yarayabilir. rrasyonellerin , d uru m u
nu alalm nce. E sk id en irrasyoneller, akl
sn r bulu nm ayan (rasyoneller, dizilerinin
varsay lan sn rlar diye karlrlard; bu i
leme k ar k ise, irrasyonellerin, v arl
n salt istee brakt, bundan tr de za
m ann d ah a k at yntem lerinin a rtk bu tr
tan m ho karlam ad ynndeydi. B u gn
irrasyonel bir sayy belirli bir o ran tlar sn
f diye tanm lyoruz; bylece kukulu k a
rm larla v arm ak yerine, o ran tlar yoluyla
m an tk sal ynden k urm u oluyoruz. S ay m a
say larn n (cardin al say la r) durum unu ele
alalm yine. E it lde ok sayl iki km e
nin ortak bir yan vardr : say m a saylar bu
o rtak yan varsaylr. Ancak, say m a say s
derm elerden karld ve onlardan y aplm a
d srece, zel bir m atem atiksel konuta
(p ostu lat) day an drln cay a dek, varl ku
kulu karlan m ald r. Verilen bir km enin

164

MSTSZM VE MANTIK

say m a saysn , eit lde ok sayl km e

nin bir sn f diye tan m lay arak , bu naetafiziksel konutun gerekliliini ortadan kaldrr,
bylece de aritm etik felsefesinden gereksiz
ku ku u n surun u uzaklatrrz. B a k a bir yer
de de gsterdiim gibi, bu yntem , m etafiziksel gerekliinin bulunduunun varsay lm as
gereksiz, sim gesel k urulm u y ap m lar say la
bilen sn flarn kendilerine de uygulanabilir.
Y apm n izledii yntem b u n larla benzer
durum lar yakndan andrr. V arsayl o larak
karlan v arlk larla ilgili bir nerm e dizisi
verildiinde, bu nerm eleri dorulam ak iin,
varsay l v arlklarn istenen zellikleri a r a
trrz. So n ra, k k bir m an tk sal u stalk la,
d ah a az varsay m l v arlklarn istenen zel
liklerdeki m an tk sal ilevini kurarz. B u y a
pm ilevini biz v arsay l o larak karlm
varlklarn yerine koyarz, bylece incelenen
neriler gvdesinin yeni ve d ah a az kukulu
bir yorum unu elde ederiz. M atem atik felse
fesinde ok verim li olan bu yntem in fizik
felsefesine de uygulanabileceini greceiz;
bu uygulam a ok nceden yaplabilirdi, k u
kusuz; ancak, im diye dek bu alan d a alan
kiiler m atem atiksel m an t tm yle bilm i

MSTSZM VE MANTIK

165

yorlard. B u yntem in fizie u y gu lan m asn

d ak i zgnlk benim deildir; nk, uy gu
lan m as iin neriyi de itkiyi de, yntem i duyu-verileriyle n oktalar, fiziksel tikellerle a n
la r arasn d ak i orta blgenin m atem atik sel b
lm lerine u y gu lam aya alan dostum Dr.
W hiteheade borluyum .
Y apm lar karm larn yerine koyan yn
tem in tam u ygulan m as, konuyu tm yle duyu-verilerine, stelik tek bir kiinin duyu-verisine ilikin gsterecektir; nk b a k a la r
nn duyu-verisi, bir lye k a d a r karm ol
m akszn bilinemez. Ancak, bu im dilik bir
ideal, u lalm as ise. an cak d ah a balan gcn
da bulunduum uz uzun bir hazrlk alm a
sn dan son ra gerekleebilecek bir ideal ola
rak kalm aldr. te y an d an kanlm az olan
karm lar, belirli yneltici ilkelere b alan ab i
lirler. nce, her zam an yetkin bir akla k a
vuturulm al, en genel biim de de belirtilm e
lidirler. Sonra, karlan varlklar, elden gel
diince, varlklar verilenlere benzemeli, sz
gelim i K a n tm D ing an S ich i gibi karm
destekleyen verilerden uzak bir ey o lm am a
ldrlar. Ben, an cak iki trl karlan v arlk
kabul edeceim : a.) te k i kim selerin d u

166

MSTSZM VE MANTIK

yu-verileri, -ki bunlar, benden b ak a in sa n la

rn da, bir akl olduunu gsteren an alo jik
k an tlara d ay an rlar;
b.) Akim bulu n m a
d yerlerden grnen, kim senin verileri ol
m a sala r da gerekliklerini v arsay dm d u
y ulurlar. B u karlan varlklarn iki sn fn
dan ilki, k ar klm adan kabul edilebilir.
Onsuz yapabilm ek, bylece de fizii tekbenci
(solipsist) bir tem elde kurabilm ek bana en
byk hazz verecektir. Ancak, insan olun a
zg tu tk u lar, m a n tk sal tu tu m lu lu a du
yulan istekten d ah a gl olan kiiler -korka
rm , ounluktadr bunlar- kukusuz, tekben
cilii bilim sel ynden yeterlilie dntrm e
isteim i pay lam ay acak lard r. karlan v ar
lklarn ikinci snfna gelince, bun lar ok d a
h a nemli sorun lar y aratr. B ir nesnenin,
onun alglan m asn a y aray an duyu organ lar
ile sinir yapsnn varolm ad bir yerde, bir
grnm sunabileceini ileri srm ek, kor
kun gelebilir. B en bu korkunluu duym u
yorum. B u v arsay l grnm leri salt, fiziin
yaps o rtay a karken kullan lan ve yap bi
tince sklp karlacak olan varsay l yap
iskeletinin n da incelem em gerek. K im
seye veri olm ayan bu duyulurlar, fizik fel

MSTSZM VE MANTIK

167

sefesinin son biim inde dogm atik bir blm

gibi deil de, ak lam al bir varsaym , bir ba
lang deyii gibi alnm aldrlar.

VII.

zel Uzay ile Perspektiflerin Uzay

im di yer szcndeki bellisizlii

aklam am z gerekiyor; nasl olur da, dei
ik trde iki yer, nesnenin bulunduu yer ile
alglan d yer, her duyu-verisi ile birletiri
lir? S av u n u lacak kuram Leibnizin monadoio jisin i an drr; yalnz onun k a d a r akc ve
dzenli deildir.
B u ra d a zerinde d u ru lacak ilk olgu, bulunabildiince, bir duyulur un iki kiiye bir
a n d a veri olm addr. ki ayr kim senin gr
d eyler ounluk yakn benzerlik tar;
ylesine benzeyebilirler ki, an latm ak iin z
de szckler kullanlabilir; bundan yoksun,
duyulur nesneler konusunda teki kiilerle
iletiim (com m unication) olanakszdr. An
cak, bu benzerlie ram en, gr asn n de
iiklii nedeniyle o rtaya bir ayrln kt
grlecektir hep. Bylece ayr duyu-verilerinden tr herkes zel bir d n y ad a yaar. B u
zel dnya kendi uzayn ya d a uzaylarn ie

108

MSTSZM VE MANTIK

rir; gr uzayn, dokunu uzay ile teki

duyularn t rl
uzaylarn a ballatrm ay
bize yalnzca deneyin rettii grlecektir.
B u zel uzaylarn trll, psikoloji iin il
gin de olsa, bizim sorunum uz iin pek nem
li deildir; nk yalnz tekbenci bir deney,
onlar tm duyu-verilerim izi k ap say an bir
zel uzayda ballatrm am z sa lar. Duyu
verisinin bulunduu yer, zel uzayda bir yer
dir. B u n d an tr de, bu yer bir b ak a alg
laycnn zel uzayndaki yerlerden deiiktir.
nk, m an tk sal tu tu m lu lu u n istedii gibi,
her durum greli varsay lrsa, bir yer yalnz
iindeki ve evresindeki eylerle tan m lan ab i
lir; bu nedenle de bir yer, ortak eleri olm a
yan iki zel d n yada birden bulunam az. Byiece, bir yerdeki bir nesnenin deiik gr
nm leri dediklerim izi birletirm e sorunu or
tay a km az; belirli bir nesnenin deiik gz
leyicilere deiik biim lerde ve renklerde g
rnm esi gerei, btn bu renklerin ve biim
lerin fiziksel gerekliine kar bir tartm a
yaratm az.
D eiik alglayclarn zel d n y alarn a
ilikin zel uzaylarn yannda, bir b ak a uzay
daha vardr; burada tm bir zel dnya bir

MSTSZM VE MANTIK

169

nokta, ya d a hi deilse uzaysal bir birim s a

ylr. G r a lar uzay diye de betim lene
bilir bu; nk her zel dnya, evrenin belir
li bir n oktad an sun d uu bir grnm say la
bilir. zel dnyann, an cak birisi onu gzle
yince gerekleebilecei nerisinin nne
gem ek iin, ben, onlardan perspektifler u za
y diye szetm eyi yeliyeceim- Yine bu ne
denle, bir alglayc v arsaym akszn , zel bir
dnyadan sz etm ek istediim de de, p ers
pektif diyeceim.
im di deiik perspektiflerin bir uzayda
nasl dzenlendiini anlam alyz. B ir ve ayn
nesnenin, deiik perspektiflerden grnm
leri say lan b allam duyulurlar yoluyla
yaplr bu. Devimle ve tan klkla, iki deiik
perspektifin, ayn duyu lurlar ierm eseler de,
ok benzeyenleri ierebileceklerini buluruz. B ir
perspektifin zel u zayndaki duyulurlar m
belirli bir km esinin uzaysal dzeninin, b a
ka bir perspektifin zel uzayndaki ballam duyulurlar m uzaysal dzeni ile ayn
ya ok benzer olduu bulunm utur. Byle bir
perspektifdeki duyulur bir b ak asn d ak i
duyulur ile ballam tr. B u t r ballam duyulurlar a bir nesnenin grnm

170

MSTSZM VE MANTIK

denilecektir. Leibnizin m onadolojisinde, her

m onad btn evreni y anstm dan, her p ers
pek tifte her nesnenin
grnm olan bir
duyulur vardr. B izim perspektifler sistem i
m izde bylesine bir btnlk v arsaym y ap a
m ayz. B elirli bir nesnenin kim i perspektif
lerde grnm olacak, tekilerinde ise olm a
yacaktr. N esne grnm lerinin bir snf
tanm landndan , eer K , iinde belirli bir
nesne fnin grnd gibi bir perspektif
snr ise, f d uyulurlar m karlkl darda brakan sn flarn n bir snf olan K nn
oaltc snfnn bir yesidir. B enzer biim
de, perspektif de iinde grnd oaltc
nesneler sn fn n bir yesidir.
Perspektiflerin uzayda dzenlenm esi, be
lirli bir nesnenin deiik perspektiflerden g
rnm leri arasn d ak i ayrlklarla gerekleti
rilir. Szgelim i, belirli bir paran n (on k u ru
un) trl perspektiflerden grndn
varsayalm : kim inde daha byk, kim inde
d ah a kk grnr; kim inde yuvarlak gr
nr, tekilerde ise deiik bir elips grnm
su n ar. P aran m y uvarlak grnd btn
perspektifleri bir a ra y a toplayabiliriz. P a ra
nn byklndeki deiim lere gre diziler

MSTSZM VE MANTIK

171

de dzenleyerek, dz bir izgi zerine koya

rz bunlar. P aran n belirli bir kaln lkta dz
bir izgi gibi grnd perspektifler de ben
zer biim de bir dzlem zerine konulur; (an
cak, bu durum da, p aran n eit byklkte
pek ok perspektifleri bulu n abilir; bir dzen
leme bitirilince (bunlar p ara ile m erkezleri
bir olan bir daire o lu tu ra c a k tr); yine, p a
rann byklne gre nceki gibi dzenle
nir. Bylece, p aran n grsel (visual) gr n
m nn sun duu btn bu perspektifler bo
yutlu uzaysal bir srad a dzenlenebilir. D e
neyler gsterir ki, p aran n yerine, inceledii
miz tm perspektiflerde grnen bir nesneyi
ya d a deiik perspektiflerde zde nesnele
rin grnm leri arasn d ak i ayrlklardan b a
ka bir y ararlan m a yntem i seersek, perspek
tiflerin zde u zaysal dzeni o rtay a kar. T
m ieren bir fizik uzaynn yapm n o lan ak
l klan, ite bu am pirik olgudur.

Yapm burada aklanan, eleri tm

perspektifler olan uzaya, perspektif-uzay
denilecektir.

172

MSTSZM VE MANTIK

VIII. Nesneler le Duyulurlar n

Perspektif Uzaya Konulmas
B u ra y a k ad ar yaptm z dnya alt bo
yutlu bir dnyadr; her biri ay r ayr bo
yu tlu olan, boyutlu perspektifler dizisidir
bu. im di, perspektif uzay ile t rl perspek
tiflerde ierilen t rl zel u zaylar arasn d ak i
b allam ay ak lam ak gerek. Fiziin bo
yutlu uzay bu b allam a ile k u rulur; yine
bu b allam an n bilinsiz ilem i de p erspek tif
-uzay ile alglaycnn zel uzay arasn d ak i
ayrm bulandrp, fizik felsefesi iin ykc
son ular y aratr. P aram za (on kuruum uza)
dnelim b i z : iinde parann d ah a byk g
r n d perspektifler paray a, d ah a kk
grnd perspektiflerden d ah a yakn say
lrlar; ancak, deneye gelince, p aran n boyut
lar belirli bir snrdan, -rnein, paran n g
ze ylesine yaknlat, d ah a da y ak larsa
grnem iyecei yerden,- so n ra deim iyecektir. D okunm ayla, dizileri, p a ra gze deinceye
dek, uzatabiliriz. nceden tan m lan an an lam
da, perspektifler izgisi boyunca gidersek, p a
rann kaldrldn dleyerek perspektifler

MSTSZM VE MANTIK

173

izgisini, bir b ak a p a ra arac ile diyelim, uza

tabiliriz. P a ra arac ile tan m lan an b ak a
perspektifler izgisi iin de benzer ilem y ap
labilir. T m bu izgiler belirli bir yerde, belir
li bir perspektifte kesiir. B u perspektif, p a
rann bulunduu yer diye tan m lan acak tr.
Y aplm fiziksel u zayd ak i iki yerin h an gi
an lam d a belirli bir duyulur la birletirildii
ak tr artk. nce, duyulur un yesi bu
lun duu p ersp ek tif olan yer vardr; duyu
lur b u rad an grnr. Son ra, duyulur un
yesi bulunduu teki nesnenin, b ak a bir de
yile, grnm n, yeri v ard r; duyulur b u
ra d a grnr. B ir perspektifin yesi olan
duyulur baka bir perspektifle, duyulurun
grnm olduu nesnenin bulunduu yerle,
karlkl bantldr. P sikologlara yer, ki
orad an d ah a nemli, daha ilgin gelir; bun
d an tr de, (duyulur znel ve alglayc
nn bulunduu yerde grnr. Fiziki iin,
yer, ki orada d ah a ilgin, d ah a nemlidir,
bundan tr de, duyulur ona fiziksel ve
d lak grnr. B u iki zt grn herbirinin
nedenleri, sn rlar ve y an d a tan tlan m alar
stteki belirli duyulur la birletirilen yerle
rin ikililiinde grlr.

174

MSTSZM VE MANTIK

Fiziksel bir nesneye perspektif uzaynda

bir yer verebileceim izi grdk. Bylece, gv
dem izin deiik blm leri perspektif uzayn
da d uru m lar elde eder; bundan tr de, duyu-verilerimizi ieren perspektifin kafam zd a
bulunduunu sylem ek (doru ya da yanl,
bizi ilgilendirm ez) bir an lam tar. B u neden
le, perspektif, yukarda tan m lan d an lam
da, k afam zd a ise, akim da k afam zn iinde
bulunduunu sylem em iz yerinde olur. Belirli
bir nesnenin deiik grnm leri iin a rtk
kim i nesneye tekilerden d ah a yakndr diye
biliriz; nesnenin bulunduu yere d ah a y a
kn perspektiflere ilikin grnm ler d ah a
yakndrlar. Bylece, bir nesne konusunda,
onu yakn dan incelemekle,
u zak tan gzle
m ekten d ah a ok ey renebileceini syle
m ekte de doru ya da yanl, bir an lam bulabliriz. zne ile grnm kendisine veri
olan nesne a ra sn a giren nesneler deyii de
nem kazanr; bir am ac gsterir. Duyu-verilerim izin znellii iin ounlukla ne s r
len bir neden, nesnenin grnm nn, (n es
nenin kendisinin deitiin i v arsay m ad a g
lk ektiim izde), deiebildiidir; rnein,
deim e, gzlerimizi kap am am za yada nes

MSTSZM VE MANTIK

175

nenin ikili grnm esi iin ksm am za bal

ise. Nesne, eer g rnm lerinin snf diye
tan m lan rsa (yukarda k u llanlan ta n m la
m adr bu), grnm lerinden birisi dei
tiinde, nesnede de, kukusuz kimi deiik
lik beklenir. G rnm lerin deiebilecei iki
t r yol arasn d a ok nemli bir ayrm vardr.
Bir nesneye ^ a k tk ta n sonra gzlerimi kap ar
am, gzlerim in grnm , iinde byle bir
grnm olduu her perspektifte deiir; te
yandan, nesnenin ou grnm leri deim e
den kalr. B ir tan m lam a olarak diyebiliriz
ki, nesnenin hem en yannda, olabildiince
yaknndaki grnm lerde deiiklikler o lur
sa, nesne deiir. te yandan, nesnenin k ar
latrldndan uzak den grnm leri
deiirken, belirli uzakl am ayan b t n
grnm leri deimez kalrsa, deiikliin bir
baka nesnede olduunu syleriz. Bu gr
ten, gelecek konum uza, zdein inceleniine
yneliriz kukusuz.

IX. Maddenin Tanm

'Fiz'ksel nesne yi grnm lerinin snf
diye tanm ladk; ancak bunu m addenin tan-

176

MSTSZM VE MANTIK

mi diye alamayz. Belirli bir perspektifte bir

nesnenin grnm nn, perspektif ile nesne
arasndaki m adde ile etkilendii olgusunu
aklayabilm eliyiz. Nesne ile perspektif a ra
snda deyiinde bir an lam bulduk; ancak,
m addenin grnm lere etkisini belirlem ek
iin, biz m addenin nesnenin grnm leri s
nfndan baka bir ey olmasn istiyoruz.
Genellikle, bir nesne zerine bilgimizin
nesne daha yaknken daha kesin olduunu
varsayyoruz. U zaktan b ir adam grrz.
Sonra Jonesu grrz. D aha sonra, gld
n grrz. Tam kesinlie bir snrda u la
labilir : biz kendisine yaklatka, Jonesun
grnm leri bir sn ra varr; bu snr Jones
un gerekte ne olduunu gsterir. Fizik a
sndan, nesnenin yakn grnm lerinin uzak
grnm lerinden daha geerli olduu aktr.
Bu nedenle de, bir deneme niteliinde u ta
nm oluturabiliriz :
Belirli bir nesnenin maddesi, nesneden
uzaklklar azaldka, grnm lerinin sn r
dr.
Bu tan m d a bir eyler vardr, ancak, ye
terli deildir; nk am pirik ynden, duyu
-verilerinden elde edilebilecek byle bir snr

MSTSZM VE MANTIK

1.7 ?

yoktur. Y apm larla, tan m larla destekleyerek,

tan m la yetinilebilir. Ama bu, bizi baklm as
gerekli yere yneltiyor.
imdi, fiziin oluturduu, m addeden
duyu-verilerine doru olan ters yolculuu ana
izgileriyle anlayack durum dayz. Bir nesne
nin belirli bir perspektifte grnm , nesne
yi o lu tu ran m adde ile araya giren m addenin
bir ilevidir. N esnenin grnm , araya gi
ren dum anla, sisle ya da alglaycnn duyu
-organlarnda ya da sinirlerdeki deiiklikler
le (bu da araya giren saylr) deiir. N esne
ye ne kadar yaklarsak, grnm araya gi
ren m adde ile o k ad ar az etkilenir. Nesneden
ne k ad ar uzaklarsak, grnm leri ilk niteli
inden o k ad ar ok ayrlr; ayrlk larn n ne
densel yasalar, o n larla nesne arasnda yatan
m addenin terim leriyle belirtilm elidir. ok az
uzaklktaki grnm ler nesnenin kendisi d
ndaki nedenlerle dah a az etkilendiinden,
uzaklk azaldka bu grnm lerin yneldik
leri snrn, grndne karm , nesnenin
gerekte ne olduunu belirlediini d n
rz. Bu, nedensel yasalarn aklanm as iin
F. 12

178

MSTSZM VE MANTIK

gerekliliiyle birlikte, m addenin duyu-verilerinden daha gerek olduuna ilikin tm yle

yanl bir duygunun kayna saylabilir.
M addenin sonsuz blnrlln d
nn, rnein. Belirli bir nesneye bakarken
ve yaklarken, bir duyu-verisi birka olacak,
bunlarn her biri de yeniden blnecektir.
Bylece bir grnm birok nesneyi gsterebilir; srecin sonu gelmez. Snrda, nesneye
sonsuzca yaklatm zda, sonsuz sayda m ad
de birim leri olacaktr; sonsuz bolm llk i
te byle ortaya kar.
N esnenin tm nedensel etkililii onun
m addesinde y atar. Bir anlam da bu am pirik
bir olgudur; ancak kesinlikle belirlenm esi
gtr; nk, nedensel etkililii ta n m la
m ak gtr.
N esnenin m addesi konusunda am pirik
ynden bilinebilen, sadece yaklak eylerdir;
nk nesnenin grnm lerini ok kk
m esafeden bilemeyiz; bu grnm lerin sn
rn da kesin bir biim de karam ayz. Sm r,
ancak gzleyebildiimiz grnm lerin a r a
cyla yaklak olarak karlr. Sonra, bu g
rnm lerin, fizikte yanbam zdaki m adde
nin ilevi olarak, gsterilebilecei ortaya

MSTSZM VE MANTIK

179

kar; rnein, uzak bir nesnenin grsel (visu

al) grnm , gzlere ulaan k dalgalar
nn bir ilevidir. Bu da dnce karm aas
y aratr; ancak gerek bir glk karm az.
Grsel (visual) nesnenin bir grnm ,
szgelimi, teki zam anda grnm leri sap ta
m aya, belirli bir lde yaklasa da, yeterli
deildir. N esnenin gizli yapsnn sap tan m a
s, yalnzca inceden ilenmi dinam ik ka
rm larla gerekletirilebilir.
!

X. Zaman (1)
Tm ieren zam ann, t m ieren uzay
gibi bir 'yapm (construction) olduu an la
lyor. Fizik, bam tlkla ilgili ta rtm alarla
bu olgunun bilincine varm tr.
kisi de bir kiinin deneyine ilikin iki
perspektif arasnda, nce ile so n ran n doru(1) Bu konuda, yazmz, A.A. Robbun A Theory
of Time and Space ile karlatrn; konumuz gerei,
kuramnn en ilgin, en nemli ynn kapsammz
dnda braksam da, burada savunduum grleri
bana ilk bu yapt nermitir. A. Robb kuramnn
taslan bu balk altnda bir el kitabnda vermi
tir.

180

MSTSZM VE MANTIK

dan doruya bir zam an-bam ts olacaktr.

Deiik deneylerle blnm e ilemi, tarihinde
deney ya da akl bir ey katlm akszn; b
lnm esi konusunda bir yol gsterir. Yaam
yksn belirli bir duyulur ile zam anda ya da ondan nce ya da sonra olan (do
rudan doruya) herey diye tanm layabiliriz.
Bu bir perspektifler dizisi verecektir; bunla
rn tm , bir kiinin deneylerini o luturabi
lir; hepsi zorunlu o larak byle yapacak de
mek deildir bu. Bu trde, dnya tarih i bir
birlerini karlkl olarak darda brakan ya
am yklerinin saylarna, blnr.
imdi deiik yaam yklerindeki za
m anlar ballatrm am z gerekiyor. Deiik
yaam yklerine ilikin iki deiik perspek
tifteki belirli bir (anlk) nesnenin grnm
lerinin zam anda alnm asn sylemek doal
dr; ancak, yetersizdir. Am n B ye bardn,
Bn in de An m barm asn d uyar duym az
karlk verdiini varsayalm . An m kendi b a
r ile Bn inkini duym as arasnda bir s
re vardr; bylece, A ile B n in b ir bar
duym asn zam anda yaparsak, birbirleriyle
deil de belirli olayla zam anda olan olaylar
elde ederiz. B unu nlemek iin bir ses hz

MSTSZM VE MANTIK

181

varsayyoruz. B ir b ak a deyile, B nin Amn

barn duyduu zam an, Anm kendi b a
r ile B ninkini duyduu zam an sresin in
yars varsayarz. Bylece b allam a gerek
letirilir.
Ses iin sylenenler, kukusuz, k iin de
geerlidir. G enel ilke, belirli bir anda, belir
li bi nesnenin ne olduunu sap tark en , bir
arada km eletirilecek deiik perspektifler
deki grnm lerin tm nn o an da o ldu u
nun v arsaylm am asdr. Tersine, grnm le
rinin niteliine gre, deiik hzlarda, nesne
den darya d alrlar. B ir y aam yksn
deki zam an bir b ak asn d ak i zam anla d o
rudan doruya b allatrm a yolu bulu n m ad
ndan, belirli bir an daki belirli bir nesneye
ilikin grnm lerin bu geici km eletirilii
bir ynden gelenekseldir. Amac, bir lde,
bir olayla zam an d a olaylar birbiriyle de zam an d atr trndeki belgileri (m axim ) do
rulam ak, bir lde de, nedensel y asalarn biim lendirilm esinde kolaylk sa lam ak tr.

XI. Nesnelerin ve Maddenin Kalcl

Fizik dnyasn duyu dnyas ile b irleti

182

rirken,
nnda,
rayla :
1.
2.
3.

MSTSZM VE MANTIK

fiziin deiken varsaym larnn ya

an a sorun ortaya kar; bunlar s

tek bir uzayn yapm,

tek bir zam ann yapm,
sreen nesnelerin ya da m addenin
yapm dr.
Bu so ru n larn ilki ile kincisini inceledik;
ncs kald incelenecek.
Deiik perspektiflerdeki ballam g
rnm lerin, fiziin, t m ieren zam an iin
deki bir an d a bir nesne yi o lu tu rm ak ze
re nasl birletirildiklerini grdk. imdi, de
iik zam anlardaki grnm lerin bir nes
ne ye ilikin olarak nasl birletirildiini ve
fiziin kalc maddesine nasl varacam z
inceliyeceiz. Sreen tz varsaym , ki bu
teknik ynden fiziin ilem esinin temelidir,
metafiz'iksel ynden onaylanam az kukusuz,
bir ok kiinin, bir anda, grd bir yapm
dr, yleyse yine o kiilerin ya da deiik k i
ilerin deiik zam anlarda grd nesne de
bir yapm dr demeye benzer bu; oysa, gerek
te, belirli duyulurlar m belirli bir km eleni
inden baka bir ey deildir.
Bir nesnenin b ir anlk d u ru m u n u n de

MSTSZM VE MANTIK

183

iik perspektiflerdeki duyulurlar toplulu

a olduunu, yaplm bir zam anda zam an
da deil, nesen-in bulunduu yer den du
yulur la rn niteliine day an an hzlarla d a
ldn grdk. Nesnenin bu du ru m d a bu
lunduu zam an, bu grnm lerin olutuu
zam anlarn alt snrdr. Yine biz; bu nesne
ye ayr bir zam anda ilikin diye bir baka g
r n m ler dizisinden sz etm eye gtreni in
celemeliyiz imdi.
B u n u n iin, hi deilse balangta, k en
dimizi tek bir yaam yksyle sm rlam alvz. Belirli bir yaam yksnde, iki duyulu
run bir nesnenin grnm leri olduklar za
m an bilebilirsek, deiik yaam yklerinde
ki <duyulurlar nesnenin bir anlk d u ru m u
nun grnm leri gibi birletirm esini rendi
imizden, nesnenin ta rih in in b t n yaps
iin gerekli herey hazr dem ektir.
Balangta, bilinm elidir ki, saduyu iin
nesnenin zdelii ile fizik iin m addenin z
delii arasnda h er zam an bir ballam a
yoktur. nsanolu n u n gvdesi saduyu iin
tek kalc nesnedir, fizik iin ise m addesi s
rekli deim ektedir. Saduyu kavram nn,
duyu verilerinin srad an uzaklklarndaki g

184

MSTSZM VE MANTIK

rnm lerin srekliliine, fizik kavram nn

ise, nesneden ok az uzaklktaki grnm le
rin srekliliine dayandn syleyebiliriz.
Sad u y u kavram tam bir kesinlie y aram a
yabilir; bundan tr, ilgim izi fizikte m adde
nin kalcl kavram n a yneltelim .
B ir m adde blm nn deiik zam an lar
daki iki grnm nn ilk zellii sreklilik
tir. ki grnm a raclar dizileriyle birletiriim elidir; eer zam an ile uzay youn diziler
dzenlerse, bunlarn da youn diziler dzen
lemeleri gerekir. Y ap rak larn rengi son bah ar
da yazm km den deiiktir; ancak, biz dei
ikliin y ava y av a olduuna, renkler iki be
lirli zam anda deiikse, belirli zam an lar a r a
sn da a ra renklerin bulunduuna inanrz.
Sreklilikle ilgili nemli iki gr vardr.
lki, ounlukla, varsaym ldr (hypothe
tical) . B ir nesneyi srekli gzleyenleyiz; gz
lem ediim izde de, algladm z d u ru m lar
arasn d a a ra du ru m lard an getiini kabul et
m ek sa lt bir varsaym dr. K esik siz gzlem s
resinde srekliliin aa yukar d oruland
su gtrm ez; ancak, bu rad a bile, devim ler
ok hzl iken, p a tlam alard ak i gibi, srekli
lik gerekte dolaysz olarak dorulanam az.

MSTSZM VE MANTIK

185

Bylece, duyu-verilerinin, sreklilii koruya

cak biimde, duyulurlar m varsaym l t a
m am layclna (com plem ent) izin verdikle
rini syleyebiliriz; bundan tr de, byle bir
tam layc bulunabilir deriz. Ancak, varsay m l
duyurular d ah a nce bu biim de kullan
dm zdan, bu noktay brakp, bu tr du
yulurlar m srekliliin korunm asnda ge
rekliliini onaylyacaz.
kincisi, sreklilik m add zdeliin ye
terli bir lt deildir. B ir ok durum larda,
kayalar, dalar, m asalar, iskem leler v.b. gibi
grnm lerin y av a deitii yerlerde, s rek
liliin yeterli olduu dorudur; teki d uru m
lard a ise, hem en hem en birtrden bir svnn
blm leri gibi, sreklilikten sz edilemez. S
rekli sralam alarla, bir an da denizin bir dam lasm dayken, bir b ak a an da b ak a bir d am la
sn a yolculuk edebiliriz. Deniz suyunun de
vim lerini akn tn n etkilerinden karabiliriz;
ancak, dolaysz gzlemden sreklilik v arsay
m t birlikte karlam azlar.
Srekliliin yannda gerekli bir zellik de
devim sel y asa lara uym aktr. Sad u yu n u n
kalc sayd nesnelerden balayp, zam an za
m an akl gelen deiiklikler yap arak, belirli

186

MSTSZM VE MANTIK

yaln y asalara, devim sel y asalara, uyduklar

grlen, duyulurlar toplu lu u n a ularz.
D eiik zam an lardaki duyulurlar bir m ad
de blm ne ilikin say arak , devim s resin
ce kalc bireyin yapm ya da varsaym n
nceden v arsayan , devimi tanm layabiliriz.
inde tm duyulurlar ile grnm zam an
lar verilen bir srede oluan devimler, iinde
deiik zam an lard ak i duyulurlar bir m adde
blm nde birletirdiim izdekinden deiik
olacaktr. Bylece, btn dnya tarih i tm
ayrntlaryla verildiinde bile, h angi devim
lerin yer ald sorunu, belirli bir lde, s
reklilik varsay m n dan da sonra, yine de ni
teldir. Deneyler, devimin, devim sel y asa lara
uyacak biimde sap tan m asn n olasln, bu
sap tam an n da, k ab aca ya da genellikle, sa
duyunun kalc nesneler zerine grleriyle
u y utuun u gsterir. S a p ta m a, bu nedenle,
onaylanr ve deiik zam an lardaki iki gr n
m n bir m adde blm ne ilikisini, kim i kez
uygulam al, kim i kez k u ram sal olarak, sa p ta
m am z iin bize bir lt olur. M addenin za
m an boyu tan m lam a ile salan r, sanyorum .
B u sonucu on ay latm ak iin, fiziin am pi
rik baarsy la neyin ispatlan dn incelem e

MSTSZM VE MANTIK

187

liyiz. sp atlan a n ey, varsaym larn n , duyu

-verilerinin tesine gittiklerinde, dorulanam a sala r da, duyu-verileriyle elim edikleri,
tersine, yeterince duyulurlar km esi veri
lince tm duyu-verilerini h esap lan ab ilir kl
dklardr. Fizik, duyu-verilerini dizilerde top
lam ay o lan ak l kld. B u ra d a her dizi bir
nesneye ilikin saylr ve fizik y asalarn a g
re davranr, bir nesneyle ilintisiz diziler ise
byle d av ran m az genellikle. ki grnm n
bir nesneye ilikin olup olm adnn belirsiz
likten km as isteniyorsa, o rtay a kan nes
nelerin fizik y asa larn a uym as iin, gr
nm leri km elem enin yalnzca tek bir yolu
bulunm aldr. D urum un byle olduunu is
p atlam ak gtr; ancak, konum uz gerei, bu
noktay brakp, tek bir yolun bulunduunu
varsayacaz. Bylece, u tan m o rtaya ko
yabiliriz : Fiziksel nesneler, m addesi fizik ya
salarna uyan grnm dizileridir. B u t r di
zilerin varolduu, fizii dorulayan am pirik
bir olgudur.

XII. Yanlsamalar, Sanrlar ve Dler

im d i, fizik d n y as ile allm ilintiyi
k u ram ay an duyu-verilerine, sistem im izde na-

188

MSTSZM VE MANTIK

sil yer bulacam z sorm ak kalyor. T rl

trldr bu duyu-verileri, deiik tr d av ra
n ve tu tu m gerekirirler. T m de gerek
d denilebilecek trden d ir; bundan tr
de, ta rtm ay a girim eden
nce gerek ve
gerekd k avram lar zerine birka belirli
gr vermek gerek.
A. Wolf (1) der ki :
S ay d am eylem ler sistem i olarak akl
kavram savun u lam az, san rm ; nk d
lerle san rlarn ak lan m asn d a b aarsz kal
yor. plak, say d am bir eylemin orada bulun
m ay an a n asl yneltilebileceini an lam ak, ve
rilm em i olan kavram ak, olanak d gr
nyor.
B u ou kim senin onayaca bir ak la
m adr. Ancak, iki k ar ka aktr. lki,
bir eylemin yoklua nasl yneltilebileceini
grm ek gtr : ban t terim i salt bir yok
luk olam az. kincisi, bir neden verilm em i,
ben verilem iyecei kan sn daym da; d
-nesnelerinin orada olm ad ve belirsiz (1) Natural Realism and Present Tendencies in
Philosophy, Proc. Arst. Soc., 1908 - 1909 s. 165.

MSTSZM VE MANTIK

189

lii ileri s r lm t r nk. kinci noktay

nce alalm :
1.
D -nesnelerinin belirsizlii, sanrm ,
uyank y aan ty a gre, duyu-verileri ile k a r
lk larn d ak i nesne arasn d ak i ayrm g
rem em ekten gelir. Dlerde, dleyicinin v a r
sayd gibi, bir k arlk nesne yoktur; n es
ne, M einongun (1) ne s rd gibi, u y a
nk yaan tda belirli olsa idi, belirlilik ynn
den dlerle uyank y aan t ara sn d a bir ay
rm olurdu. Ancak, bizim gsterdiim iz gibi,
belirli olan nesne deil de sadece nesneyi
o lu tu ran duyulurlar dan birisi ise, dde
kavradm z da uyank y aan td a k avrad
m z k ad ar belirlidir o zam an.
Benzer ta rtm a d-nesnelerinin ora
da olm asn a da uygulanr. Dleyicinin pers
pektifinin zel uzaynda konum lar vardr
bunlarn; teki zel uzaylarla, bundan tr
de, perspektif uzayla b allam ad a baarsz
la u rarlar; ancak, verinin bulunabilecei
anlam da, uyan k y aantnn duyu-verileri k a
d ar orada drlar.
(1) Die Erfahrungsgrundlagen unseres Wissens,
s. 28.

190

MSTSZM VE MANTIK

2. Y an lsam a ya da gerekd k av
ram ile, ballam gereklik kavram ,
genellikle, derin m an tk sal k ark lk lar y ara
ta cak biimde kullanlrlar. Gerek ile
gerekd, varolan ile varolm ayan ,
geerli ile ((geersiz v.b. gibi ikili giden
szcklerin tm bir tem el kiliden, doru
ile yanl tan tretilm ilerdir. B u gn do
ru ile yanl -trem e dnda- yalnzca
nermelere u y gu lan m ak tad r. Bylece, yukard aki kililerin anlam l kullan ld klar yerde
hep, ya nerm elerle ya da btn n iinde an
lam kazanan, bylece de nerm e oluturan,
eksik deyilerle u ray oruz dem ektir. B u tr
ikili szckler betim lem elere (1) (descripti
ons) uygulanabilirler; zel ad lara ise uy gula
n am azlar; bir b ak a deyile, verilerle betim
lenen v arlk lara ya da yokluklara u y gu lan a
bilirler.
B u ra d a varolu ile varolm ay terim
lerini aklayalm . x verisini alalm ; x in
varolduunu sav u n m ak ya d a y ad sm ak an
lam szdr. K u k u su z x v arolm ak tad r yoksa
(1) Principia M athematica, Cilt I, 14, Giri, Bl.
III. Varoluun tanm iin 14.02 bkz.

MSTSZM VE MANTIK

191

veri olam azd, dem ek eilim indeyizdir hep.

Ancak, bylesie bir aklam a gerekten an
lam szdr; oysa, im diki duyu-verim varol
m aktad r, dem ek son ra yine, x benim
im diki verim dir, demek doru ve anlam l
dr. B u iki nerm eden x varolm aktadr
karm m an ta yabanc kiilere ho ve d ay a
nlm az gelebilir; oysa, karlan nerme y al
nz yanl deil, kesinlikle anlam szdr da.
im diki duyu-verim varolm aktadr demek
(k abaca) : im diki duyu-verim in betim le
dii bir nesne vardr dem ektir. Ancak, V in betim ledii bir nesne vardr, diyemeyiz;
nk x (varsaydm z durum da) bir ad
dr, betim deil. Dr. W hitehead ile ben bir
baka yerde (1) bu noktay t m ayrn tlary
la sem boller k u llan arak aklam tk; Sembolsz a n lalm alar g t r bunlarn; yukarki nerm elerin aklam al gsterilm esini bu
rad a yinelem iyeceim , sorunum uza uy gulan
m asn a geeceim.
V arolu un salt betim lere u y gu lan ab il
m esi olgusu, gram erdeki zel adlarn , onlar
gerekten betim lere dntrecek biimde,
(i) Yine yukardaki yapt.

sa

MSTSZM VE MANTIK

kullan lm asyla gizli kalr. rnein, Homer'in varolup olm adm sorabiliriz; Hom er
b u rad a H om er iirlerinin yazar an lam n
dadr ve bir betim dir. Yine benzer biimde
Tanrnn varolup, olm adn sorabiliriz; bu
rad a da T an r E n Yce V arlk, ens realissimum ya da yeliyeceim iz bir baka b e
tim lem e an lam n a gelir. T anr zel ad diye
kullanlsayd, T an rn n bir veri olm as gere
kirdi; o zam an da, varl zerine soru so ru
lam azd. V arolu (existence) ile teki yk
lem ler (predicate) arasn d aki, K an tin belir
sizlikle duyduu ayrm , betim ler kuram ile
aydnla km, varolu da m etafiziin te
mel kavram larn dan tm yle u zak latrlm
tr.
V arolu zerine sylenenler, varolu
ile eanlam l saylabilen, gerek e de uygu
lanr. Y an lsam alard ak i, san rlard ak i ve d
lerdeki nesnelerin varolup olm adklarm ya
da gerek olup olm adklarn sorm ak an
lam szdr. O rad ad rlar; bu da konuyu k a p a
tr. Ancak bu tr objelerden karlan nesne
lerin ya da duyulurlar m gerek olup ol
m adklarn ya d a varolup olm adklarn aratrabiliriz. D nesnelerinin gerekd olduk-

MSTSZM VE MANTIK

193

la n gr, bu nesneler ile teki d uyulur

lar m gerekd olm alar ve veri olm adkla
rnn an lalm asn d ak i glk yznden or
tay a km tr.
im di bu grleri ayrn tlary la gerek
ilie k ar an a belgitlem eye uygulayabiliriz;
sylenecekler b ak alarn n nceden syledik
lerinin bir tekrar olacak.
1. K a rt v arsay lan dzgl gr n m
lerin t rl l v ar nce. Belirli bir nesnenin
deiik gzlemcilere sunduu deiik biim
lerle renklerin durum udur bu. Lockeun hem
souk hem scak gelen suyu bu duru m larn
sn fn a ilikindir. Bizim deiik perspektifler
sistem im iz tm yle bu d uru m lar aklar ve
gerekilie kar bir belgitlem e sa lam ad k
larn gsterir.
2. D eiik duyular arasn d ak i balla
m ann o laan d durum lar vardr. Su d a
eik sopa b u ray a ilikindir. n sa n la r eri ol
duunu syler, oysa dzdr : dokunua dz,
gre ise eik an lam n a gelir bu. Y an lsa
ma) yoktur, sopa dokunm aya da eik gele
cektir diye dnrsek, yalnzca yanl ka

194

MSTSZM VE MANTIK

rm vardr burada. S o p a fo to ra fta da yine

eik grnecektir, G ladstoneun fo toraf
yanl sylemez, (1) dem esine ran en... ift
grme durum u da buraya ilikindir; yalnz
bu d u ru m da olaand b allam an n nedeni
fizyolojiktir; bu nedenle de, fo to rafta grl
m eyecektir. kili grdm zde, nesne nin
ikinci grnm nn kp km adn sor
m ak yanltr. N esne tm duyulurlar s is
tem idir; sadece alglaycya yeri olan grsel
duyulurlar dr (visual sensibilia) iftlenen.
O layn aklan m as salt fizyolojiktir; gerek
te, iki gzm zn bulunm as nedeniyle, bak
tm z nesnelerden elde ettiim iz tek duyuverisinden d ah a az aklam a gerektirir.
3.
D lem e annda kuku u yan dracak
bir ey ierm eyen, ancak nceki ve sonraki
verilerle varsayl uyum azlkla su lan an d
ler trndeki d u ru m lara geldik im di. K u
kusuz, d-nesneleri ounluk allagelen bi
imde d av ran m azlar : a r nesneler uar, k a
) Edwin B. Holt, The Place of Illusory Ex
perience in a Realistic World, The New Realism, s.
305, hem bu noktay hem de ift grm eyi karlat
rnz.

MSTSZM VE MANTIK

195

t nesneler erir, bebekler dom uza dnr ya

da d ah a byk deiiklie urar. Ancak, bu
olaand olaylarn dte olum a gereklilii
yoktur; d-nesnelerine bu olaylar nedeniyle
gerekd denilemez. Dleyicinin gem ii
ve geleceiyle sreklilikten yoksunluklar,
uyan dn d a bu nesneleri su lam asn a yol
a ar dleyicinin; b ak a zel d n y alarla balam am alar da, bakalarn n su lam alarn a
yol aar. Sulam am zn nedeni, onlardan
kardklarm zn, uyan k duyu-verilerim izden
kardklarm zla fizik y asalarn a gre birletirilm em eleridir. D verilerinden karlan
nesneler i su lam ak iin kullanlabilir bu.
D-verileri, kukusuz, nesnelerin gr
nm leridir; ancak, dleyicinin varsay d
trdeki nesne lerin deil. Psiko-analistler
gibi dlerin psikolojik k u ram laryla u ra
m ak istem iyorum . Ancak, (psikolojik neden
lerin k atk s ne olursa olsun) fiziksel neden
lerin bulunduu d uru m lar aktr. rnein,
arp an bir kap, sav a gem ileri, deniz, dum an
grnm leriyle bir deniz sav a d y a r a ta
bilir. T m d arpan bir kapnn grnm
dr; ancak, bedenin (zellikle beyinin) uyku
d aki durum una bal o larak grnm , arp an

196

MSTSZM VE MANTIK

bir kapnn y aratm as beklenen trde deil

dir; bylece de, dleyici yanl in an lara k a
plr. D uyu-verileri ise, yine de, fizikseldir, f i
ziin kapsam n a alp, h esap lay aca trde
dir.
4.
G rntlerin so n snf, bir kim senin
deneyinde bulunam ayp, b ak alan n m k ilerle
ayrlklarn dan kefedilenlerdir. U yank y a
an ty la yeterli bir dzenlilikte birletirilirlerse, dler bu sn fa konulabilir. Ancak, an a r
nekler delilie gtrecek trdeki san rlard r.
B u rad a, h a sta y bakalarn n deli dedii d u
ru m a sokan, kendi denem esinde, sa n rsa l du
yu-verilerinin b ak a perspektiflerdeki duyu
lurlar la allm trde ilikisinin bulu n m a
dn gsterecek eylerin yokluudur. T an k
larla bunu renebilirse de, tan kln doru
olm adn, aldatldn v arsay m as d ah a ko
laydr. G rebildiim kadary la, byle bir d u
rum da, delilii ile ark ad alarn n yalan cl
nn iki eit derecede yeterli v arsaym a r a
snda h astan n k a ra ra v arm as iin k u ram sal
bir lt yoktur.
ki,

Y ukard aki rneklerden de grlecektir

yanltc saydm z trdeki anorm al d u

MSTSZM VE MANTIK

197

yu-verileri tem elde tekilerden deiik deil

dir; baka d uyulurlar ve nesneler le ne
densel ilikileri ve b allam alar ynnden
ise ayrlrlar. A llm b allam alarla iliki
ler um duklarm zn bir blm olduundan,
stelik verilerim izin de bir blm n olu
tu rd u k lar grldnden, psikologlar by
le grm ez y a ln z byle d u ru m lard a yanl
olarak veriler gereki say lrlar; salt yanl
karm lardr oysa. A llm am trde b al
lam a ile ilikilerin kurulduu olgusu, d u
yudan nesnelerin karlm asn a, fiziin duyuveriltriyle ak lan m asn a glk k atar. An
cak, bu o laan st du ru m lar fiziksel ya da
fizyolojik ynden
aklan abilir grldkle
rinden, sadece bir karklk y aratrla r; fel
sefe ynnden bun lara k a r klm az.
Bylece, duyu-verilerini fiziksel d n y a
nn gerek tznn bir blm say an gre
geerli bir k ar k yoktur; te yandan, fi
ziin am pirik ynden dorulanabilirliini
aklay an tek g r t r diye bitireceim yaz
m. B u ra d a konuyu kab a izgileriyle verdim.
Fiziksel dnyann y apm n da, zellikle, za
m ann paynn yukarda belirtildiinden ok
d ah a tem el olduu kansndaym . Ayrntl

198

MSTSZM VE MANTIK

ak lam alarla, olaslkla anlk grnm nden

elde edilebilen karm lar desteklem ek iin
nesnenin tarih in e b av u rarak alglan m am
d u y u lu rlarn paynn ortadan kaldrlabile
ceini um uyorum .

BLM: VII
TANIMA L E B L G VE
B E T M L E B L G
B u yazm n am ac, falan -filam n kim ya
da nc olduunu bilm eksizin, falan -filan ze
rine nerm eleri bildiim iz durum larda, bildi
im izin ne olduunu incelem ektir. Szgelim i,
en ok oy alac ak adayn k:m olacan bil
m esem de, en ok oy alacak adayn seilece
ini bilirim . Benim zerinde durm ak istedi
im sorun: znenin yalnzca betim lendii bu
d uru m lard a ne biliriz? B u sorunu bir baka
yerde salt m an tk sal adan incelem itim ; bu
rad a ise, sorunun m an tkla olan ban ts y a
nnda bilgi kuram ile olan ban tsn da in
celem ek istiyorum ; yukarda sz geen m an
tksal tartm alarn grnde, bu yazm da
m an tksal yan, elden geldiince, ksa tu ta c a
m.
T anm a
(acquain tan ce) ile betim
(description) a rasn d ak i k ar sav akla

200

MSTSZM VE MANTIK

k avu tu rm ak iin, nce tan m a ile n de

m ek istediim i ak lam ay a alacam . B ir
nesneyi tandm , o nesneyle dorudan do
ruya bili ilikim olursa, baka bir deyile
nesnenin kendisinin dolaysz bilincine v arr
sam , sylerim . B u ra d a bili ilikisinden sz
ettiim de, yarg oluturan iliki t r n deil
de, sunm ay (presentation) o lu tu ran iliki
trn kastediyorum . Gerekte, benim tan
klk dediim znenin nesneyle bants, su
nuu, o lu tu ran nesnenin zneyle b an ts
nn tersidir; bir b ak a deyile, S, O yu ta n
yor demek, O, S ye sun ulm u dem ekle e an
lam dadr. Ancak tanma szcnn ar
m lar ve doal uzan tlar, sunma szcnkinden ayrdr. nce bir nesneyi, nesne
gerekte o an d a k arm da bu lu n m asa bile, da
ha nce k arm d a bulunduu ve ilerde yine
bulu n aca artyla, tan dm syleyebilirim .
B a k a bir ey dnrken, 2 + 2 = 4 olduunu
bildiim in svlenm esiyle bir an lam d ad r bu.
Sonra, tan m a kelim esi, ilgilendiim iz olgu
nun bant nitelii zerinde durm aya, sun
m a kelim esinden d ah a ok yneltilm itir.
Bence, su n m a szn ederken, nesne zerin
de durm ak, dolaysiyle zneyi gzden kaybet

MSTSZM VE MANTIK

201

m ek tehlikesi vardr. B u n u n son ucun d a da,

ya znenin bulunm ad gr ortaya kar
ki, buradan m addecilie varrz; ya da, sunu
lann, znenin bir blm olduu gr or
taya kar ki bu rad an da idealizm e varrz.
U m utsuz dnm lerle tekbencilie (solip
sizm ) ulam am z da beklenir. B u yazm da z
ne ile nesne ikiliini koruyacam ; nk, ba
na bu ikilik bilie (cognition) ilikin tem el bir
olgu gibi grnyor. B u n d an tr de, ta n
m a kelim esini yeliyorum ; nk, tan an z
nenin gereklilii zerinde duruyor.
Tandm z nesne trlerinin ne olduu
nu sorduum uzda, ilk ve en belirgin rnek
duyu-verileridir. B ir renk grdm de ya da
b'.r g r lt iittiim de, rengi ya da g r lt
y d oru d an 1doruya tanrm . T an d m du
yu-verisi, bu duru m larda, genellikle bileik
tir, k arm ak tr (c o m p le x ). B u zellikle gr
me d uru m um da dorudur. V arsayl fiziksel
nesne bileiktir dem ek istem iyorum , k u k u
suz; dolaysz d uyulur nesnenin bileim oldu
unu ve uzaysal bantl blm leri ierdiini
kastediyorum . Bileenlerinin
(constituents)
bilincine v arm ad an bir bileim in bilincine v a
rlp v an lm y aca sorusu g tr; ancak t

202

MSTSZM VE MANTIK

myle olanakszl iin bir neden de grn

m yor. B u soru, bilinlenme (self - conscious
ness) konusunda kesin biim de ortaya kar;
im di ksaca bunu inceleyelim.
ebakda, bizimle bili ve duyu ban
tlar olan nesneleri ieren, t rl bileiklerin
bilincine vardm z grlr. G nei grd
m de, gnein bilincine varm an n yannda,
gnei grdm n de bilincine varrm . Y i
yecek istediim de, yem ek istediim in bilinci
ne varrm . esi bulunduum bileim e k ar
n, yalnzca kendim in, benliim in, bilincinde
olduum bir akl durum u bulm ak gtr.
Benliin bilincine varn n itelii sorunu, ge
ni kapsam l olduu iin burad a uzun uzun
tartm ak m m kn deildir, stelik bunun
konum uzla da ilgisi pek azdr. K endim izi t a
nm adm z v arsay sak , baz yalm olgular
aklam ak g, am a olanaksz deildir. S a d e
ce "Kendinin - Ay - tan m as bileiini ta
nm akla kalm ayp, Ay tanyorum nerm e
sini bildiimiz, de aktr. B u ra d a bileim
zm lenm itir;
B en, tan m anri dorudan
doruya, dolaysz, nesnesiz yerini tutm u yor
sa, B en in betimle (description) bilindiini
varsayacam . B e n i tan m ak diye bir ey

MSTSZM VE MANTIK

203

yoktur, grn sav u n u rsak yle bir ta r

tm a srdrebiliriz: tanmay tanyoruz, bu
nun da bir bant (relation) olduunu bili
yoruz. T an m an n ban t k u ran bir bant
olduunu algladm z bileim i de tanyoruz.
B u n d an tr de, bu bileim in ta n n an bir
esinin bulunm asnn
gerekliliini biliriz;
szgelim i, nesne-terim i yan n d a bir zne-terimi de bulunm aldr. B u zne terim ini Ben
diye tanm larz. Bylece, B en, bilincine
vardm bilinlilikteki zne-terim idir. T a
nm olarak bu m utlu bir aba saylam az.
B u n dan tr de, ya kendim i tandm , bu
nedenle de B en in belirli bir nesnenin zel
ad olup, tan m lam a gerektirm ediini v ar
saym ak, ya da benlie ilikin bilinlenm enin
bir baka zm lem esini bulm ak zorunlu g
rnyor. Bylece, bilinlenm e, elerini bil
m eksizin bir bileim i bilip bilem iyeceim iz so
run un a k tu tuyor saylam az. A ncak bu so
run konum uz iin nem li deildir, bundan
tr de zerinde d ah a ok durm ayacam .
im diye dek zerinde d urduu m uz bilinlilik, tikel v arlklarn (p articu lar existents)
bilincine var idi, geni an lam d a btn bu n
la ra duyu-verileri de denilebilir. nk, bilgi

204

MSTSZM VE MANTIK

kuram asndan, iebaka iliikn bilgi, gr

me ya da iitm eden karlan bilgiyle bir d
zeydedir. Tikellerin bilincine v ar denilebile
cek yukardaki trdeki nesnelerin bilinci y a
nnda, (e an lam d a o lm asa da) tm ellerin
(universals) bilincine var diyebileceim iz
bir durum da vardr. T m ellerin bilincine v a
ra kavray (con ceiv in g), bilincine vard
mz tm ele de k av ram (Concept) denilir.
Y alnz tikel sarlarn bilincine varm ayz; ye
terince sar grrsek, yeterince de zeki isek,
tm el sarnn bilincine varrz. B u tm el,
sar m aviden deiiktir ya d a sar m aviye
yeilden d ah a az benzer trn deki y argla
m alard a zne durum undadr. T m el sar, bu,
sardr trndeki y argda yklem dir; b u ra
daki bu da, belirli bir duyu-verisidir. T
mel b an tlar (universal relations) da bi
linli! iin nesneleridirler; aa-yukar, nce-sonra, benzeyi, istek, bilinliliin kendisi
vb.nn tm de bilincine varabileceim iz nes
neler diye grnr.
B a n tla r ynnden, tm el bantnn
kendisinin hibir zam an bilincine varm ad
mz, buna karlk, sadece, tm el bantnn
bir esini o luturduu bileiklerin bilincine

MSTSZM VE MANTIK

205

vardm z ileri srlebilir.

Szgelim i, bu
un dan ncedir trnde bir nerm eyi ve bu
u n d an nce o larak 'trndeki bir bileii do
laysz olarak anlayabilsek de, nce trndeki
bir banty dolaysz o larak bilm ediim iz soyieyenebilir. B u gr, iinde bantnn zne
olduu ya da b alan an larn belirli olm ad
nerm eleri bildiim iz olgusuyla b ad atrm ak
gtr.
Szgelim i, bir ey bir b ak asn d an nce,
teki de bir ncden nce gelirse, birinci
nin ne de nce geldiini biliriz. B u ra d a
ki eyler belirli deil, h erh an gi bir ey dirler. S a lt belirli bir nesnenin bir b ak a belirli
nesneden nce gelm esi gibi gerek, ve belirli
d uru m lar deil de, nceyi tanm adka,
nce zerine kurulm u byle bir olguyu n a
sl bilebileceim izi grm ek gtr. D ah a da
dolaysz: bu u n d an ncedir trndeki bir
yarg, yargn n bir bileim in bilincine v ar
tan karld yerde, bir zmle oluturur;
kullan lan terim lerin anlam larn tan m az
sak, zmlemeyi de anlayam ayz. Bylece,
n cem in yalnz rneklerini deil, anlam n
da tandm z varsaym alyz.
Bilincine vardm z en az iki t r nesne

206

MSTSZM VE MANTIK

vardr: tikellerle (p articu lars) tm eller (uni

v e r s a l ) . Tikeller a ra m a, tm varolanlar,
bir ya da d ah a ok esi varolan t m bile
im leri, bu-undan-nce, bu-unun-stnde,
bunun-sarl vb.yi koyacam . Tm eller a ra
sn a ise, tikellerin esi bulunm ad tm
nesneleri koyacam . Bylece tm el-tikel
ayrm b t n nesneleri ierir. B u n a soyutsom ut ayrm d a diyebiliriz. K avram -alg
k artln a p aralel deildir bu; nk, an m
san an ya da dlenen nesneler tikellere ili
kindir, bun lara da alg denilemez; (te yan
dan, tandm z tm eller k av ram larla zde
saylabilir.)
T andm z nesneler a ra sn a fiziksel nes
nelerin (duyu-verilerinin k a rt olarak) k a
tlm ad grlecektir; teki kiilerin akl da
yoktur burada. B u n lar betim ile bilgi de
diim le biliriz. im d i bu konuyu ee a lm al
ym.
Betim ile ben, bir falan-filn ya da
falan -filn biim inde bir deyii dem ek is
tiyorum . B ir falan -filan biim indeki bir d e
yime ben belirsiz betim diyeceim. Falanfiln (bu, u, o ile de nitelendirilebilir) bii
m indeki bir deyime de belirli betim diyece

MSTSZM VE MANTIK

207

im . Bylece, bir adam belirsiz bir betim dir,

dem ir m askeli adam ise belirli bir betim dir.
B elirsiz betim lerle ilin tili deiik sorun lar v ar
dr; ben onlar geiyorum ; nk ta rtm ak is
tediim konuyla dorudan ilikili deiller. T a r
tm ak istediim belirli betim e uyan bir nes
nenin, onu tanmasak bile, byle bir nesnenin
var olduunu bildiim iz d uru m lard ak i bilgi
m izin niteliidir. Y alnz belirli betim lerle il
gili bir konudur bu. B u n d an tr de, artk
aa d a belirli betim ler den sz etm ek iste
diim de, yalnzca betim ler diyeceim . B y
lece, betim hep bu falan -filan biimindeki
deyim an lam n a gelecek.
Falan-filn bildiim izde, b ak a bir de
yile, belirli bir zellikte, ok deil, bir nesne
nin bulunduunu bildiim izde, nesnenin be
tim le bilindiini syleyeceim ; bylece de,
bu nesneyi tan m a ile bilm ediim iz belirlene
cek. Demir m askeli ad am n v ar olduunu bi
liyoruz, ona ilikin bir ok nerm eler de bi
liniyor; an cak onun kim olduunu bilmiyo
ruz. N itekim en ok oy a lan adayn seilece
ini biliriz; bu durum da da, (birisini tanyabilme an lam n da) gerekte en ok oyu a la
cak olan aday kim seyi de tanrz olaslkla;

208

MSTSZM VE MANTIK

ancak, onun ad ay lard an h an gisi olduunu

bilemeyiz; bir b ak a deyile, A en ok oy
alacak adayd r biim inde bir nerm eyi bil
meyiz. B u ra d a A ad ay lard an birisinin addr.
B u falan -filn m varolduu n u bilsek, gerek
te de bu falan -filn olan nesneyi ta m sa k bile,
bu falan -filn zerine sa lt betim sel bilgim iz
var diyeceiz; an cak yine de, iindeki A bi
zim tan dm z olan A bu falan-filn dr bi
im inde bir nerm e bilemeyiz.
B u falan -filn vardr dediim izde, fa
lan - filn olan sa lt bir nesnenin bulunduu
nu sylem ek isteriz. A fala n - filn dr ner
m esi, Anm fala n - filn n itelii vardr, b ak a
birinin bu nitelii yoktur, dem ektir. S ir J o
seph L arm or B irliki adaydr demek, Sir
Josep h Larm or B irliki adaydr, b ak as de
ildir an lam n a gelir. B irliki aday vardr
demek, birisi Birliki adaydr, b ak as d eil
dir, dem ektir. Bylece, falan -filn diye bildi
imiz bir nesneyi tandm zda, bu fala n - fi
lnn varolduunu biliriz; ancak, fala n - filn
olduunu bildiim iz bir nesneyi tan m ad
mzda, stelik, fala n - filn nesneyi bile ger
ekte tanm adm zda da, bu fa la n - filnn
varolduunu bilebiliriz.

MSTSZM VE MANTIK

209

Cins adlar, zel ad lar bile genellikle, ger

ekte betim lerdir. B a k a bir deyile, bir zel
ad doru bir biim de k u llan an bir kim senin
k afasn d ak i dncesi, o a d m yerine bir be
tim konulursa ancak, belirginlikle ak lan a
bilir. B u n d an d a te, dncesinin aklan
m asn da gerekli betim, d eiik kiiler iin ya
d a d eiik zam an lard a bir kii iin deiir.
D uran tek ey (ad doru kullan ld sre)
adn konulduu nesnedir. Ancak bu d u raan
kald sre, ierilen tikel betim, adn iinde
getii nerm enin doruluu y a da yanll
ynnden bir deiiklik yapm az.
B irtak m rnekler alalm : B ism arck a ili
kin b irtak m deyiler v arsay alm . K iin in
kendini dolaysz ta n m as diye bir eyin bu
lunduunu v arsay arsak , B ism arc kendi adn,
tan d zel bir kiiyi belirlem ek iin d oru
d an doruya kullanm olabilir. B u durum da,
kendi zerine bir y arglam ad a bulunduysa,
kendisi bu yargy oluturan bir edir. B u
rad a zel ad, isted ii trde, dolaysz ku llan
lr; nesnenin salt bir betim i deildir; belirli
bir nesnenin yerine kullan lm tr. te yanF. 14

210

MSTSZM VE MANTIK

dan, bu y arglam ay B ism a rk bilen bir kim

se y ap arsa, durum deiir. B u kim senin t a
ndklar, B ism arck m bedeniyle (doru v ar
say acam z bir biim de) birletirdii, belirli
duyu-verileridir. Fiziksel bir nesne o larak be
den, d ah a da tesi akl, yaln zsa bu duyu ve
rileriyle birlem i akl ve beden o larak bilinir.
B u, aklnn ve bedeninin betim yoluyla bilin
m esi dem ektir. B ir dostu, bir kiiyi dnd
nde, o kim senin grnnn h an gi zellik
lerini an m say aca, kukusuz, sa lt bir r a st
lan t sorun ud ur; bundan tr, dostun beti
m i rastlan tsald r, geicidir. Ana n okta ise,
sz konusu varl ta n m am a sn a ram en,
trl betim lerin bu v arla u y gulan acan
bilm esidir.
Bism arck' bilmeyen bizler, onun zerine
bir y arglam a yap m ak istersek, k afam zd aki
betim ler belli belirsiz, stelik de ou d urum
larda, onu zdeletirm ek iin gerekenden ok
tarih sel bilgi yn olacaktr. S a lt bir rnek
diye, B ism arck A lm anya m p arato rlu u
nun ilk B ab ak an diye dndm z v ar
sayalm . B u ra d a A lm anya dndaki kelim e
lerin hepsi soyuttur. Alm anya kelim esinin
de deiik kiiler iin deiik an lam lar v ar

MSTSZM VE MANTIK

211

dr. B u kelim e kim i kiide Alm anya yolculu

u an larn canlandrr, kim inde A lm anya
nn h a rita zerindeki yerini ve benzerlerini.
Ancak, uygulanabileceini bildiim iz bir be
tim i elde etm ek istersek, bir n oktada, tan d
m z br tikele b av u rm ak zorunda kalrz.
G em iin, im dinin, gelecein (belirli ta rih
lere k a r o larak ) ya d a orada, buradan n ya
da bakalarn n bize sylediklerinin sz edil
diinde de byle bir b av u ru gerekir. B y
lece, betim lenen nesne ko n u su n d aki bilgimiz,
betim lem eden m an tk sal o larak karlacak
trde olm ayacaksa, bir tikele uygulan abilece
i bilinen bir betim iin, tandm z bir b a
ka tikele ba vurm am z gerekli gibi g r n
yor. Szgelim i in san larn en uzun yaayan
kim i kiilere u y gu lan m as gereken bir betim
dir; ancak, bu kim se zerine, bu betim in ver
diinin tesinde bilgi gerektiren, y arglam a
lar yapam ayz. te yandan, A lm anya m p a
ratorluun u n ilk bab ak an kurnaz bir diplo
m at idi dersek, bu yargm zn doruluunu
tandm z bir eye -iitilen ya da okun an la
rn tanklna- d ay an arak sap tayabiliriz. Psi
kolojik ynden incelenirse b ak alarn a iletti
im iz bilgi ile gerek B ism a rck a ilikin olgu

212

MSTSZM VE MANTIK

lar yannda, gerekte edindiim iz dnce bir

ya d a d ah a ok tikeli ierir; geri k alan larn
tm ise kavram dr. Y er ad la r Londra, n
giltere, Avrupa, Yeryz, Gne Sistem i t
m de kullan ld klarn d a, benzer biimde, t a
ndm z bir ya d a d ah a ok tikellerden b a
layan betim leri ierir. M etafizike alnd
ynde, E vren in bile tikellerle bylesine bir
ilikisinin bulu ndu undan kukuluyum . Y a l
nzca v aro lan larla deil, varolabileceklerle de
ilgilendiim iz m an tk ta ise, tersine, tikellere
bavurm a gereklilii yoktur.
G rne gre, yalnzca betim ile bildiim iz
bir ey zerine bir bildirim de (statem en t) bu
lunduum uzda, bildirim im izi, betim i ieren bir
biimde deil, betim lenen nesne zerine y ap
m aya yneliriz. B ir b ak a deyile, B ism arck 'a
ilikin bir ey dediimizde, yalnz B ism arck m
yapabilecei bir y arglam ay a, b ak a bir deyi
le kendisinin esi bulunduu bir y argya v a r
m ak steriz. B u n d a, gerek B ism arck bizce bi
linm ediinden, baarszla, yenilgiye u ra
m am z zorunludur. Ancak, B ism arck denilen
B nesnesinin bulunduunu biliyoruz; kurnaz
bir diplom at idi B. yleyse, onaylam ak iste
diim iz nermeyi B k u rn az bir diplom att

MSTSZM VE MANTIK

213

biim inde betimleyebiliriz; burad a B B ism arck

olan nesnedir. K u llan dm z trl betim lere
ram en, iletiim kurm am z salayan, gerek
B ism arck a ilikin doru bir nerm enin bu
lun duunu bilm em iz ve betim i ne k ad ar de
itirirsek deitirelim (betim doru olduu
srece) betim lenen nerm enin ayn nerme
olm asdr. Betim lenen ve d orulu u bilinen
nerm edir bizi ilgilendiren; ancak, nermeyi
biz kendim iz tanm yoruz, dorulu un u bilsek de kendisini bilmiyoruz.
Tikelleri tan m ak tan u zak lam ad a trl
a a m a larn bulunduu grlr: kendisini bi
len kiiler iin bir B ism arck vardr, onu y al
nzca tarih ten bilenler iin bir B ism arck v a r
dr; bir dem ir m askeli adam vardr, bir in
sa n la r iinde en uzun y aay an vardr. B u n lar,
aa m a aam a, tikelleri tan m ak tan u z a k la
m lardr. Tm eller yresinde de benzer bir
a a m a dizisi vardr. B ir ok tm elleri de, ti
keller gibi, betim lem e ile biliriz. Ancak bu
rad a da, tikellerin d uru m un d aki gibi, betim
le bilinen bilgi, en son un da tan m a ile bili
nenle ilgili bilgiye indirgenebilir.
B etim leri ieren nerm eleri zmlemede
bilgi kuram na ilikin tem el ilke u d u r: anla-

214

MSTSZM VE MANTIK

yabilecepmiz her nermenin, tmyle tan

dmz bileenlerden elerden, olumas ge
rekir. im diye k ad ar sylenenlerden, bu ilke
yi neden savunduum , ilk b ak ta buna kar
kan nerm eler duru m un a uym ay n asl
nerdiim aka an lalacak tr. e, ilkeyi
doru saym an n nedenleriyle balayalm .
lkeyi doru say m ak iin an a neden, y ar
gladm zn ya da zerinde varsaydm zn
ne olduunu bilm eksizin bir y arglam a y a p a
bileceimize ya da bir varsaym tu tab ilecei
mize in an m an n pek olanakl grlm em esidir.
Szgelim i, J l Sezar zerine bir yarg veriyo
ruz diyelim ; Sezar olan gerek kiinin y arg
nn (Judgem en t) bir esi olm ad aktr.
B u ra d a d ah a teye gitm eden, bunun ya da u
nun bir yargnn ya da anladm z bir ner
m enin esi olduunu sylerken, ne dem ek is
tediim i ak lam am d a y arar vardr. Y a rg la r
d an b alarsak , yargy, bir olay olarak, ben
akim birka varlkla, b ak a bir deyile y arg
y oluturan v arlk larla ban ts diye alyo
rum . Szgelim i, Anin B yi sevdii yargsn a
varrsam bu yarg, bir olay olarak, belirli bir
an d a yarglama (Ju d gin g) denilen ve benim,
Ann, sevginin ve B nin arasn d ak i drt te

MSTSZM VE MANTIK

2X5

rim li zel bir bantnn varln ierir. B a

ka bir deyile, yargladm anda, terim leri
ben, A, sevgi ve B olan bir bileim vardr;
bunlarn b alak bants d a yarglam ad r.
B u gr iin nedenlerim bir baka yerde or
tay a konm utur; (1) onlar bu rad a te k rarla
m ayacam . Y arg konusundaki bu gr
benim sersek yargnn eleri, yarg olan bi
leim in de eleridir. yleyse, y ukardaki du
rum da, eler ben, A, sevgi, B ve y arg la m a dr. Ancak, ben ile yarglam a, benim tm
y arglam alarm d a ierilen elerdir; yleyse,
bu zel yarglam an n ayrdedici eleri A,
sevgi ve B dir. nermeyi an lam ak ile ne de
nilm ek istendiine gelelim im di: Benim , Ann, sevginin ve B nin arasn d a, Ann B yi
sevdiini benim varsaym (supposing) de
diim bir b ak a olasl bantnn bulu n du u
nu sylem eliyim (2). Ann B yi sevdiini var(1) Philosophical Essays, The Nature of Truth.
Mr. Wittgenstein bu kuramn ar yalnlna beni
inandrd; ancak gereken deiiklik yukardaki gr
etkilemiyecektir (1917).
(2) Bkz. Meinong, Ueber Annahmen, passim.
nceleri Meinorgun grne kars, varsay ba-

216

MSTSZM VE MANTIK

sayabildiim izde, A B yi seviyor nerm esini

an larz. Bylece, yarg verm ek iin yeterli
bilgim izin bulunm ad d u ru m lard a bir ner
meyi an larz yine ounlukla. Y arglam a gibi
v arsay da, akln bir terim i bulunduu ok
-terim li bir bantdr. B an tn n teki te
rim lerine v arsay lan nerm enin eleri de
nilir. B u durum da, belirttiim ilke yeniden
yle
aklan abilir: Varsay ve yargjlayu

bants ortaya ktnda hep, varsayan ya

da yarglayan akln varsay ya da yarglay bants ile balak bulunduu terim
ler, szkousu akln tand terim ler olm a
ldr. D em ektir ki, yarglaym z ya da varsaym z ne zeine yaptm z bilmeden,
y arglam ad a ya da v arsa y ta bulunam yacaz. Bence, ilke an la lr anlalnaz, ilkenin
d orulu u belirginlenir; bundan tr a a
da, ilkeyi varsayp, betim ler ieren y arglar

ntismn salt bir sunu, olabileceini varsaymtm.

Bu grte yanldm kansndaym imdi; Meinong
dorudur. Ancak, imdiki grm u kuram a daya
nyor; yarglam ada da varsayta da tek bir ama
yoktur; yargnn ya da varsaym eleri usla ok
terimli bir bant iindedir.

MSTSZM VE MANTIK

27

zmlemede yn verici o larak k u llan a ca

m.
J. Sezara dnelim im di: kendisinin, ya
pabileceim y arglam alarn esi olam yacanm kabul edileceini varsayyorum . Ancak,
bu noktada, y arglam alarn id ea la r denilen
eylerden olutuu, yargm n esinin J. Sesar id easnm olduu grn incelem ek
gerekir. B u grn tu ta rl
grnm esinin
doru bir betim ler kuram n n ortaya konulam am asm a dayan d kansndaym . Benim
J . Sezar id eam, ona ilikin o larak bildikle
rim anlam n a gelebilir: szgelim i, G aly ay
egem enlii altn a alm tr, M artn 15inde l
dr lm tr, okul ocuklarnn da babelssdr. im di J. Se zar yargladm d a, gerek
te k afam d a neyin bulunduunu bulm ak iin,
zel ad yerine, ona ilikin bildiklerim in olu
turduu bir betim i koym am gerekliliini ne
riyorum. ( ounlukla, dncem i ak lam a
m a yardm edecek betim, ad Jl Se zar olan
adam d r. Ona ilikin
olan neyi un u tm u
olursam olaym , szn ettiim de adn u n u t
m adm aklr.) Y arglarn idealar ierdi
i kuram nn buna benzer biim de nerildii
n i k ab u l etsem bile, ku ram n kendisin in te

218

MSTSZM VE MANTIK

melde yanld kansndaym . B u gr y

le an latlabilir: akl bir varlk vardr; buna,
dnen kiinin aklnn dnda bulu n an bir
eyin id eas denilebilir; yarg da akl bir olay
olduuna gre yargnn eleri de y arglayan
kiinin aklnn eleri olm aldr. Ancak bu
grn dnceleri bizim le d nesneler a r a
sn da bir tl, pee koyar bilm em iz v arsay
lan nesnelere deil de, sa lt bu nesnelerin idea la rna u larz bilgide. B u grde akl, d
nce ve nesne bants son derece bellisiz
dir; grebildiim kad ary la da incelemeyle bu
lunabilecek hibirey id eann akl ile nes
ne a ra sn a girm esini gerektirecek nitelikte de
ildir. G rn b an tlard an holanm am a
duygusuyla beslendii ve nesneyi bilm e duru
m u denilebilecek bir durum akln iinde"
bulunm adka, akim nesneleri bilem iyecei
kan sn a dayan dn sanyorum . B u tr bir
gr son su z bir gerilem eye yol aar; nk
dncenin nesneye bants, dncenin
kendisinde nesne dncesinin bulunduu ve
sonsuza dek benzerleri, v arsay larak aklanr.
B u n d an tr ben, bir nesneyi tan dm z
da iimizde, nesne id eas denebilecek birevin bulu ndu una in an m ak iin bir neden gr-

MSTSZM VE MANTIK

219

uyorum . Tersine, tan m an n , id ealard a varsayld gibi akl esin i gerektirm edii, t
m yle bir ban t olduu grndeyim . Bu,
kukusuz, geni bir sorundur, gereince ta r
tlrsa da, bizi konum uzdan ok telere g
trr. B u nedenle, y u k ardak i bilgilerle ve
y arglam ad a da, y argladm za ilikin ger
ek nesnelerin, varsay l ak l v arlk lar deil
de, yarg bileim inin eleri olduklar son u
cuyla yetineceim .
K endisine ilikin yarglam am zn a n la
m n bulabilm ek iin, J l S e zarm yerine
J l Se zarm bir betim ini koym am zn gerek
liliini sylediim de de, bir ideay koym alyz
dem iyorum . Ad J l Sezar olan ad am beti
m im iz v arsay alm . Yargm z, J l Sezar l
d r lm tr olsun. yleyse, ad J l Sezar
olan adam ld rlm tr olur. B u ra d a J l
Sezar tandm z bir ses ya da biim dedir.
Y argnn tm teki eleri (gem i zam an
bir y an a b rakrsak) tan d m z k av ram lar
dr. Bylece, yargm z tm yle tandm z
eler indirgenir; J. S e z arm kendisi ise y ar
gm zn bir esi deildir artk. Ancak bu,
ilerde d ah a da aklan acak, bir koulu gerek
tirir, yle ki, ad J l Sezar olan adam m,

220

MSTSZM VE MANTIK

tm yle yargm zn bir esi olm as gerek

mez, bir b ak a deyile, deyiin yargm za gi
ren bir an lam yoktur. B u nedenle, yargnn
doru bir zm lem esi bu deyii paralam al;
onu y argya bam l bir bileim diye a lm a m a
ldr. Ad J l Se zar olan ad am ldrlm
tr yargs, bir, yalnz tek bir adam n ad
J l Sezar idi, o da ldrlm tr an lam n da
yorum lanabilir. B u rad a, ad J l Sezar olan
adam deyiiyle u y u an bir enin bulu n m a
d aktr. yleyse, bunu, yargn n bir e
sini aklayan bir deyi say m ak iin bir ne
den yoktur; yargn n t m elerini ta n y a
caksak, deyiin p aralan m asn n gerektiini
grdk. B ilgi k u ram ln a ilikin grlerden
ulatm z bu sonu da bize m an tk sal gr
lerle zorla onaylatlr. im di k saca
bunu
gzden geirm eliyiz.
W averleynin yazar trndeki deyi
lerde, iki yn, anlam (m eaning) ile g ste
rilen i (d en otation ), ayrdetm ek olaandr.
Anlam belirli bir bileim dir; en azndan, y a
zarlk ile W averleyin bir balan tsn ierir.
G sterilen ise S co tttur. Benzer biimde, ty
sz iki ayakl h ayvan lar m da bileik bir an
lam olacaktr; yle ki, eler diye, iki aya-

MSTSZM VE MANTIK

221

n varln, tylerin de yokluunu ierecek

tir; gsterilen de in sa n la r snfdr. Bylece,
Scott, W averleynin y azardr ya da in
sa n la r tysz iki ayak l h ay v an larla zdetir.)
dediim izde, gsterilenin kim liini ileri s re
riz; bu da anlam t rl l nedeniyle y aplm a
ya deer (1). Anlam ile gsterilenin ikilii, ger
ek bir yorum verse bile, tem el diye aln n
ca bizi yanl yola gtrr. Gsterilen, k an m
ca, nerm enin esi deildir Szgelim i,
zel adlar, nesneye bir nitelik atam ay p , sa lt
ad lan d ran lar, duru m u b u rad a ku ral d k a
lr. B u an lam da, kesinlikle tikellerin zel ad
lar olan yalnzca iki szcn, ben ile bu
nun, bulunduunu belirtm eliyim (2).
G sterilenin, nerm enin esi olm adn a
in an m am ak iin bir neden, gsterileni ta n
m adan da nerm eyi bilebilm em izdir. W aver
leynin yazar nin S c o ttu belirlediini bil
meyen bir ok kii W averleynin yazar bir
(1) Bu gr son zam anlarda
Bayan E.E.C.
Jones savunmutur. A New Law of Thought and
its Ipmlications, Mind, Ocak, 1911.
(2) imdi beni, kesin anlamnda, zel adlar
dan karp, yalnzca buyu tutmam gerekir. [1917.]

222

MSTSZM VE MANTIK

rom ancdr nerm esini biliyordu. B u neden

zerinde yeterince durulm utur.
kinci neden, fa lan - filn a ilikin ner
m elerin, bu falan - filnn gsterileni yok
ken bile bulunabilm esidir. Altn da yoktur
ya da y u varlak kare kendisiyle elikilidir
rneklerini ele alalm . A nlam ile gsterilen
ikiliini koruyarak, M einong ile birlikte, v a r
lklar yoksa bile, altn da ile y uvarlak kare
trnde nesneler vardr demeliyiz. stelik,
y uvarlak k are bir varlktr, an cak varolm am ak tad r diye de belirlem eliyiz (1). M einong
bunu eliki say m az; bense bunu elikiden
b ak a bir ey sayam yorum . Gerekte, yu
v arlak kare diye bir nesne yoktur yargsnn,
byle bir nesnenin bulunduunu ncelemedii (presuppose) bence aktr. B u kabul edi
lince de biim benzerliiyle, bu fala n - fil
na ilikin bir yargnn fa la n - filn bir e
olarak ierm edii son ucuna varrz.
B a y an Jones (2), F ra n sa nn im diki K
ral trndeki nesnelere ilikin eliik ykC11 Meinong, TJeber Annahmen, 2 nci bask, Le
ipzig, 1910, p. 141.
(2) Mind, Temmuz, 1910, s. 380.

MSTSZM VE MANTIK

223

iemleri, bu nesnenin kendisinin eliikliine

d ay an arak kabullenm ede bir sak n ca grmez.
im di, kukusuz, bu nesnenin, yu varlak kare
gibi, kendisiyle elim edii, nk v aro lm ad
tartlab ilir. Ancak bu, konunun kkenine
inmez. Byle bir tartm ay a gerek k ar
k, eliki y asasn n geleneksel A hem B,
hem de B deil olam az biim inde deil de,
bir nerm e hem doru hem de y anl ola
m az biim inde kon ulam ad ynndedir.
G eleneksel biim, yalnz belirli nerm elere,
b aka bir deyile, zneye yklem a ta y a n la ra
u ygulan abilir. Y asa, zneler ve yklem lere
ilikin o larak deil de, nerm elere ilikin ola
rak konulduun da im diki F ra n sa K iraln a
ya da y u varlak kareye ilikin nerm elerin ku
ral dnda k alam y acak lar belirlenir, onlar
da artk teki nerm eler gibi hem doru hem
de y anl olam azlar.
B a y an Jo n es (1), Scott, W averleynin
yazardr m S co tt ile Waverleynin yazar
arasn d a, gsterilen asndan bir zdelik ol
duunu savunur. Ancak, bu gr n deiik
an lam lar arasn d an seim y ap m ak gtr.
(1) Mind, Temmuz, 1910. s. 379.

224

MSTSZM VE MANTIK

nce, Wavcilevin y az a n m n Scott gibi sad e

ce bir ad olm ad gzlem lenecektir. Scott,
belirli bir kiiyi gsterm ek iin geleneksel bir
biimde kullanlan, salt bir ses ya da biim
dir; bu kim se konusunda bir bilgi vermez;
stelik, gsterilenden ayr o larak an lam di
yebileceim iz bir ey iermez. (Y u karda in
celenen, zel adlarn da, ku ral olarak, betim
ler yerine ku llanldklar olgusunu bir yana
brakyorum .) Ancak, Waverleyin yazar,
ailm ljk asndan S c o ttun bir ad d e il
dir; b u rad a alm lk esi ayr szcklere,
eklere W averleynin yazar, ya ilikindir.
B u n larn neyin yerine ku llanldklar belirle
nirse, W averleyin yazar rastgelelikten k u r
tulur. Scott, W averleynin yazardr denildi
inde, bunlarn bir adam n iki ad olduunu
sylem iyoruz; oysa, Scott, S ir W alterdir
dediim izde syleriz. B ir kim senin ad, ona
dem lendir; ancak, S c o tta dilediim iz k adar,
W averleynin yazar, diyelim , bu onu W aver
leyin yazar y apam az; nk, bunun iin
S c o ttun gerekten W averleyi yazm as gere
kir; bu da a d la rla ilikisi bulu n m ayan bir ol
gudur.
Son ra, gsterilenin zdeliini ileri sr

MSTSZM VE MANTIK

225

yorsak, gsterilen ile yalnzca adn, adlan d

rlan nesneyle bantsn kastetm em eliyiz.
Tem elde, S co ttu n anlam nn W averley'nin
yazar nin gsteriieni olduunu
sylem ek
geree d ah a yakndr. S co ttu n S c o tta ba
nts, S co ttu n Sco t an lam n a gelm esidir;
tpk yazarm , byle denilen k av ram a ba
ntsnn, y azarm
bu kavram an lam n a
gelm esi gibi. yleyse, W averleynin y a z a r n
da an lam ile g sterilen i ayrdedersek, Scott
ta gsterilen yoktur, an lam v ard r dem em iz
gerekir. Scott, W averleynin yazardr d e
diim izde de, W averleynin y azarn m a n
lam savm za uygundur. nk gsterilen,
tek ban a uygun olursa, zde gsterilenli
teki deyilerin de zde nerm eyi verm esi
gerekir. Bylece de, Scott, M arm ionun y a
a n d r n , Scott, W averleynin yazandr-, ile
ayn nerme olm as gerekir. Oysa, durum by
le deildir kesinlikle; ilkinden S c o ttun M arm ionu yazdn reniriz, kincisinde de Waverleyi yazdn; ancak, ilki W averleye ili
kin birey sylemez, kincisi de M arm iona.
B u n d an tr, W averleynin y azarn n anF. 15

226

MSTSZM VE MANTIK

lam , gsterilene kar, S co tt, W averleynin

y azard ra uygundur.
Bylece, W averleyin yazar nin sa lt bir
ad deil de, an lam nn iinde grnd ner
melerle ilintili olduunda an latk . B a y an J o
nes gibi biz de, Scott, W averleynin y azar
dr m gsterilenlerin zdeliini ne s rd
n sylersek,
W averleyn in y azarn m
gsterilenini, W averleynin yazar ile ne
dem ek istendiinin de gsterileni saym am z
gerekir. W averleynin y azarn in an lam n a
M diyelim. Bylece M W averleynin y a z a r
nn dem ek istediidir. yleyse, Scott, Wa
verleynin y azard rm S c o tt M nin gsterilenidir
anlam na geldiini v arsay acaz.
Ancak, b u rad a nerm em izi benzer biim deki
bir b ak as ile aklyoruz; gerek ak lam a
ya doru, bir ilerlem e yapm yoruz. nceledi
im iz k u ram a gre, M nin gsterileninin,
W averleynin yazar gibi, hem an lam hem
de gsterileni vardr. B u n un an lam n a M d ef
sek, nerm em iz S c o tt Mnin gsterilenidir
olur. Ancak bu d a son su z bir dngye yol
aar. Bylece, nerm em izi gsterilenin zde
liini ne sryor saym ak, p aralan r, z
lr; bir baka zmleme bulm ak d a zorunlu

MSTSZM VE MANTIK

227

olur. B u zmleme bitirildiinde, tem el aln

d sre bellisiz k alan gsterilenin zdeli
i deyiini de yeniden yorum layabilirz.
Gzlem lenecek ilk nokta, W averleynin
yazar n a ilikin bir nermede, S c o tttan
aka sz edilm edii sre, gsterilenin ken
disinin, baka bir deyile S c o ttun, grnm e
diidir; yaln zca bir deikenle (variable) be
lirlenecek olan gsterilen kavram grlecek
tir. W averleynin yazar, M arm ionun yazar
idi dediim izi v arsay alm ; gerekte, ikisinin
de S co tt olduunu sylem iyoruz Sco tt di
ye birisinin bulunduunu un u tabiliriz bile;
W averleynin yazar ve M arm ionun yazar
olan bir kim seden sz ediyoruz. B ir b ak a de
yile, W averley ile M arm ionu yazan birisi
vardr; b ak a kim se bunlar yazm am tr: y
leyse, zdelik, deikenindir, b ak a bir de
yile zdelenebilen znenin, b ir isin in d ir.
W averleynin yazar n a ilikin
nermeyi
de, kim olduunu bilm eden, bu nedenle a n la
yabiliriz. W averleynin yazar bir ozand de
diimizde, W averleyi bir, yalnz tek bir kii
yazd, o da ozan idi dem ek isteriz; W aver
leynin yazar S co tt idi dediim izde, W aver
leyi bir, yalnz tek b ir kii yazd, o da Sco tt

228

MSTSZM VE MANTIK

idi dem ek isteriz. B u ra d a zdelik deiken,

belirsiz zne o, ile Sco tt a rasn d ad r; Wa
verleynin yazar zm lenip ayrlm tr;
nerm enin esi olarak grnm ez a rtk (1).
W averleynin yazar deyiini zmle
yip ayrm ann zorunluluu nedeni yle ak
lanabilir. W averleynin yazar, M arm ionun
yazardr dediim izde, dr zdelii ak
lar. So n ra grdk ki, ortak gsterilen (Scott)
nerm enin esi deildir; te yandan, Wa
verleynin yazar ile M arm ionun y azarnin anlamlar (eer v arsa )
zde deildir.
Yine grdk ki, szcn anlam nn, szl de
yite szc k apsay an , nerm enin bir esi
olduu an lam d a, Scott gerek kii Sco tt a n
lam n a gelir; tpk, y azarm belirli bir t
mel olm as gibi. B u durum da, W averleynin
yazar yukardaki nerm ede bam l bir bile
im (Sobordinate Complex) olsayd, an lam
nn, -'Marmionun y azarn m an lam n a zde
olm as gerekirdi. D urum kesinlikle byle de
li) Savunduum kuram, yanndaki mantksal
temellerle, Principia Mathematica, Cilt I, Giri, Bl.
l ll de tmyle ortaya konmutur; dar kapsam l ola
rak da, Mind, Ekim, 1905de.

MSTSZM VE MANTIK

229

ildir; tek ka da, blm bulunduu deyi

lerin an lam v arsa bile, W averleynin yazar
ran, kendi bana, anlam yoktur dem ektir.
B ir b ak a deyile, y u k ard ak i nerm enin do
ru zm lem esinde W averleynin yazar or
tad an kalkm aldr. Y u k ard ak i nerme, B iri
si W averleyi yazd, b ak as deil; yine bu
kim se M arm ionu yazd, b ak as deil a n la
m nda zm lenirse, gerekletirilir bu. B u
durum , nerm e fonksiyonu
(propositional
function) olan (x, W averley ile M arm ionu
yazd, bir b ak as deil) dorulanabilir, ba
ka bir deyile 'x in kim i deeri onu doru y a
p ar b ak a deeri deil, diyerek d ah a yaln
aklanabilir. yleyse, yargm zn gerek z
nesi, bir nerm e fonksiyonudur; belirsiz bir
e ieren, e belirlenir belirlenm ez de ner
me olan bir bileim dir.
D eyiin belirtisin i tanm layabiliriz im
di. A falan -filn dr nerm esinin d orulu u
nu, A falan -filn dr b ak a birey deildir
diye biliyorsak, A y a falan -filn deyiinin
gsterileni deriz. A nm falan -filn m gsterileni olduu yerde falan -filn iin ay
koyarsak, falan -filn zerine yapacam z
nerm elerin byk bir ounluu ya doru

230

MSTSZM VE MANTIK

ya da yanl kalr. B u t r nerm eler, falanfiln iin zde gsterilenli b ak a deyileri

de koysak, yine ya doru ya da yanl kalr.
B u n d an tr, uygulam ay seven kiiler o la
rak g sterilen le, betim den d ah a ok ilgile
niriz; nk gsterilen iinde betim lerin g
rnd pek ok deyiin doruluk ya da yan
lln sap tar. B u n d an da te, d ah a nce be
tim ile tan m an n bantsn incelerken gr
dm z gibi, ounlukla gsterilene u la
m ak isteriz; ancak, tan m am ak bizi engeller:
byle d u ru m lard a betim , gsterilene y ak la
m ak iin bir yoldur yalnzca. B u n d an tr
de gsterilen, betim i ieren nerm enin bir b
lm varsaylagelir. Ancak, hem m an tk hem
de bilgi kuram n a ilikin tem ellerde, bunun
yanlln grdk. G sterilen olan gerek
nesne (eer v arsa) betim leri ieren nerm e
lerin (aklkla belirtilm edii sre) esi de
ildir; bu da, byle nerm eleri an lam ak iin,
betim in elerini tanm am zn neden gerekti
i, gsterilenin elerini ise gerekm ediinin
nedenidir. zm lem enin ilk sonucu gram er
znesi falan -filn olan nerm elere uy gu lan
dnda, deikeni znenin yerine koym aktr:
falan -filn olan birey vardr; bu birey de

MSTSZM VE MANTIK

231

u-udur biim inde bir nerm e elde ederiz.

Falan -filn a ilikin nerm elerin d ah a ay rn
tl zmlemesi, bylece, deikenin, rnein
kimi, bir ve t m n anlam larnn, nitelii so
rununu da kapsar. im dilik ele alm ay d n
m ediim g bir soru n d u r bu da.
K onum uzu tm yle zetlersek: iki tr
nesne bilgisini ayrderek konuya girdik; s
rayla. tanma ile bilgi ve betim ile bilgi. B u n
lardan yalnz ilki nesnenin kendisini akim n
ne getirir. Duyu-verilerini, ou tm elleri, ola
slkla da kendim izi tanrz; ancak, fiziksel
nesneler ile teki a k llar (other m inds) ta
nyanlayz. T andm z zellikte ya da n ite
likte bir nesne olduunu bildiim izde, nesne
zerine betimsel bilgim iz vardr; baka bir
deyile szkonusu zelliklerin ya da nitelikle
rin b ak as deil, bir nesneye ilikin olduu
nu bildiim izde, nesneyi tan yalm tan m ay a
lm, bu nesne zerine betim ile bilgim iz v a r
dr denilir. Fiziksel nesnelerle teki a k llara
ilikin bilgim iz, s a lt betim ile bilgidir; ilgili
betim ler genellikle duyu - verilerini ilgilendi
renler trndedir. Bizce an lalabilir tm
nermeler, salt betim ile bildiim iz nesnelere
ilikin olsun olm asn, tandm z eleri ie

232

MSTSZM VE MANTIK

rirler; nk tan m ad m z bir e bizce an

lalabilir deildir. Y argn n id ealar denilen
akl elerinden olum adn, eleri a k l(l)
ile belirli nesneler, tikeller ya d a tm eller olan
bir olgudan olutuun u grdk. (E n azndan
birisi tm el olm aldr.) B ir yarg doru bir bi
imde zm lendiinde, eleri bulunan n es
nelerin tm n de, yine bir e olan akln ta
nm as gerekir. B u sonu bizi, nermelerde
bulunan betim sel deyileri zmlemeye ve bu
tr deyilerle belirtilen nesnelerin (nesneler
aklkla belirtilm edike) bu deyileri ieren
y arglarn eleri olm adklarn sylem eye
zorlar. B u da bizi, M arm ionun yazar W a
verleynin yazar idi dediim izde, S c o ttun
kendisinin yargm zn esi bulunm ad, y ar
gnn da, gsterilenin an lam trllyle z
deliini gereklediini syleyerek, aklanam ayaca grne gtrr; (gr sa lt m an
tksal tem ellerde de salk verilir.) Y arg, an
lam zdeliini de ne srm ez. B u n d an t
r de, bu t r yarglar, yalnzca betim sel de(1) Terimi, bu bireyin ne olduu sorununu n
ceden yarglam ay amalamayp, salt yargya giren
psikolojik bireyi gstermek iin kullandm.

MSTSZM VE MANTIK

233

yileri p aralay arak , bir deiken sokarak,

nerme fonksiyonlarm en son zneler y ap a
rak zmlenebilir. Gerekte, Falan -filn uu dur dem ek x Falan -filn d r, b ak a birey
deil ve x u -u du ru n doruluu gerekleye
bilecei an lam n a gelir. B u t r y arglarn
zm lem esi bir ok yeni soru n lar ierir; a n
cak, bu sorun larn tartlm a s bu yazda ele
alnm am tr.

SO N

 N D E K L E R

1. Gizemcilik (Mistisizm) ile Mantk .......

II. Liberal Eitimde Bilimin Yeri .................

52

III.

zgr bir Kiinin Tapnmas ................

71

IV.

M atematik renimi

89

................................

V. Matematik ve M etafizikiler

..................

112

VI.

Duyu-verilerinin Fizik ile Balants ......

147

VII.

Tanma ile ilgi ve Betim ile Bilgi .............

199

tAYDALI K TA PLA R (5 lira, *8, **10, ***1 5 lira

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7
8.

9.
10.
11.
13.
14.
15.
16'.
17.
18.
19.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27

28.
29.

* Byk Kom pozitrler (40 besleei)

* * Byk Y azarlar (65 nl yazar)
K sa Dnya Tarihi (H. G. Weis)
Byk A dam lar (230 nl kii)
* Sanat T arih i (Haz: Zahir Gvem li)
* A vrupa M illetleri T arihi (Ch. Seignobos)
* * * Dinler Tarihi (Felicen Chalbye)
Sinema Tarihi (Z. Gvem li)
Byk Szler (lk Tam er)
* * * Edebiyatm zda isim ler Szl (Ilaz: Beh
et Necatigil)
* Byk Romanlar (Haz. Azize Erten Bergln)
* * Musiki Tarihi (lhan M im arolu)
* Byk airler ve iirleri (Haz. T. Ycel;
K sa Dnya Edebiyat Tarihi
Am erika Federal Hkmeti ve alm a Meka
nizmas (F. C. Acheson)
* Tiyatro T arihi (Memet Fuat)
Klavuz Szlk (Y aar Nabi)
* Am erika Birleik Devletleri Tarihi
Jap on iiri (L. Sam i Akaln)
* Bilimden Beklediimiz (Bertrand Russell)
* Fransz ih tilli (Pierre G axotte)
* * Evlilik ve Ahlk (B. Russell)
* S aad et Yolu (Bertrand R ussell)
* Siyas Doktrinler Tarihi (Prof. G. M osca)
* * Cinsiyet ve Psikanaliz (Sigmund Freud)
* * Dnce T arih i (O. Hanerliolu)
A tatrklk Nedir? (Haz. Y a a r N abi)

30.
31.
32.
33.
34.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
63.
64.

Byk Siyasi D valar (S . Tlryakiolu)

Resim Bilgisi (Nurullah Berk)
M itologya (Editl Ham ilton)
in san (Jean R ostan d;
Fizyoloji Asndan Cinsiyet (D. Walker)
* * Mahatma Gandhi (L.Fischer)
* * Politikaya G iri (Maurice Duvcrger)
Uzay Bilgisi (W illiam J . Weiser)
Trkiyede Cinsiyet Problemi (T. A ytul)
* Byk Ressam ve H eykeltralar (140 sanat)
* Dnya Edebiyatlar Ansiklopedik Szl
Dnyamz Kefedenler (Haz. A. Bcrgin)
M utluluk Dncesi (O. Hanerliolu)
Uygarlk T arih i (Sh epard B. Clough)
Dnya Ekonomi T arihi (G. Khnen)
Rom allar (R. H. Barrow )
R yalar (Dr. Freud - Dr. Trek)
Dnyamzn Hayat Hikyesi
* * Atatrk in Diyorlar ki (Selhaddin iller)
Uygarlk ve B ar (A. Schweitzer)
Ruh ve Akl Bozukluklar (Dr. Yellowles)
* * zgrlk Dncesi (O. Hanerliolu)
Eski Akdeniz ve Yakm-Dou Uygarlklar
(J. Gabriel-Leroux - Georges Contenau)
Dnyada ve Bizde Sendikaclk
(G. Lefranc - K. Slk er;
ki Dnya Sava (G. Lesitien - R. Cere)
Hkmet Devirme Teknii (C. M alaparte)
K arncalarn Dnyas (D. W. M orley)
* K apitalizm , Sosyalizm ve Dem okrasi 1 (J. A
Schum peter)
Atatrk Yolu (Y aar Nabi)
Trkln E saslar (Ziya Gkalp)
A tatrk Olmak (Ceyhun Atuf K ansu)
Edebiyat Terim leri Szl (L. S. Akaln!

65.
66.
68.
69.
70.
71.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
30.
31.
32.
33.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.

* Cins Adatler T arih i (R. Lewinsotm)

* * G ocuun Eitimi (Alfred Adler)
M istisizm - T asavvuf (Henri Serouya)
* amz Hazrlayan Dnce (N. Alsan
Trkiye M ektuplar (Von M oltke)
ada Grg Szl (iyi Y aam a bilgisi.
* Kapitalizm , Sosyalizm ve Demokrasi II.
ada Eitim (W. O. Lester Sm ith)
Baudelaire ve K tlk iekleri (Su ut Kemal
Yetkin)
* Bakaldran insan (A lbert C am usj
Y aayan Alevilik (Y ah ya Benekay)
Besin ve Beslenme (Osman Kotrk)
Bunlar da m insan (Primo Levi)
Ekonomik Sistem ler (Joseph L aju gic)
Dil Devrimi (T. Ycel)
Masonluk (Paul Naudon)
Tarihte Garip Olaylar (M ax Kemmericfa)
* * Rus ih tilli (M arcel Liebm an)
* Bizim K uak ve tekiler (B. S. Edibolu)
Y aam a Sanat (Andre M aurois)
* Trk iiri (Haz. Y aar Nabi)
Toplum Snflar (Pierre Dajoquc)
* Dnya iiri (Haz. lhan Berk)
Politika ve Propaganda ( J . M. Domenach)
iir Sanat (Haz. Y aar Nabi,)
**N apoleon Bonaparte {Chateaubriand)
B. Russell: Eitim ve Toplum Dzeni
* amz - 20. Yzyl Necip Alsan)
in K ltr ih tilli (A. Jelohovtsev)
Tolstoyun H ayat (Rom ain Holland)
Yazm ak San at - Kompozisyon (Em in zdemir
- Adnan Binyazar)
A tatrk ve K urtulu Sava (C. A. K ansu)
Evren ve Einstein (Lincoln B am ett)

100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.

Atatrkln ilkeleri (h san A kay)

A tatrk Diyor ki
A tatrkn zel M ektuplar
Dine K ar Dnce Tarihi
* Hangi Sol (A ttil Ilhan)
Mutlu Olmak Sanat (Alain)
* * * Edebiyatmzda Eserler Szl
(B.Necatigil)
107. Ekonomik Doktrinler (Joseph Lajugie)
108. * * Toplumsal Dnce Tarihi
109. * * Turizm (Dr. Tunay Akolu)
110. * * Mill Mcadele Anlar (H.V. Velidedeolu)
111. * Byk Ahlk Doktrinleri (F. Gregor re)
112. * Toplum Bilimin Tarihi (Gaston Bouthoul)
113. * Panait strati (Monique Justin)
114. Bilim ve nsan Deer Yarglar (J. Bronowski)
115. ada Trk Edebiyatnda Sosyal Konular
(Kemal Karpat)
116. Tarihimizde Garip V akalar (Reat E. Kou)
117. *Yeni Eitim (Angela Medici)
118. Atatrk iirleri Antolojisi (M uzaffer Reit)
119. Vatan iirleri Antolojisi (Muzaffer Reit)
120. Kahram anlk iirleri (Mehmet Gkalp)
121. * Byk Felsefeler (Pierre Ducasse)
122. * * * Zerdt Byle Diyordu
(Friedrich W. Nietzsche)
123. * * * Ac Aklar (Zahir Gvemli)
124. * Psikolojik Sava (Maurice Megret)
VARLIK YILLII: 1961 -62-64 68-69-70 (10 lira)
VARLIK YILLII: 1971 (15 lira), 1972 (20 lira)

n dnyay tu tm u olan ngiliz

fi

lozof ve y azar B ertran d R u sse lln

bu

eseri, m istisizm i m antk asndan ince

liyor ve m an tk la m istik dnce ve ina
n a ra sn d a yzyllar

boyunca s rm

olan atm an n bilim sel ynden bir ak

lam asn koyuyor nmze, her zam an
ki akl ve yapc gc ile.

8 lira