GR

lme, herhangi bir fiziksel bykl insann anlayabilecei ekle dntrme ilemidir.
Bu dnm sonucunda elde edilen bilgiler eitli ekillerde olmakla beraber, bunlarn
hepsi deiik birimli saylar ile ifade edilebilirler. O halde herhangi bir fiziksel byklk saylar ile
ifade edilebilirse llm olur.
Fiziksel byklklerin llmesinde ok deiik metodlar kullanlr. Baz fiziksel
byklkler yalnz mekanik yntemlerle llrken,bazlar elektriksel,bazlar ise elektronik
yntemler ve cihazlar ile llr.
l cihazlar iinde en gelimi olan elektronik cihazlardr. Yaplar daha karmak
olmasna ramen,baz stnlkleri vardr.

Bunlarn duyarllklar yksek olup,ok kk genlikli iaretleri lebilirler.

Giri direnleri ok byk olduundan,llen nesneye tesirleri(ykleme etkileri) azdr.

Ayrca,elektronik cihazlarla llen byklklerin uzak mesafelere tanmas ve uzaktan

izlenmesi mmkndr.

TEMEL VE TRETLM BRMLER

lm sonucunda elde edilen saylar, fiziksel byklklere bal olarak eitli birimlerle
birlikte bir anlam ifade eder. ok deiik fiziksel byklk olmasna ramen,bunlarn bir ksm
temel birim olarak seilmitir. Dier byklkler ise temel byklk veya temel birimler cinsinden
ifade edilir.
Uluslar aras birim sisteminin kabul ettii yedi temel birim vardr. Bunlar aadaki ekilde
belirtilmitir.
SN
1
2
3
4
5
6
7

Tablo 2.1 Temel Birimler

Byklk
Birim Ad
Uzunluk
Metre (m)
Ktle
Kilogram (kg)
Zaman
Saniye (s)
Scaklk
Kelvin derece (K)
Elektrik akm
Amper (A)
Ik iddeti
Candela (cd)
Madde miktar
Mol (mol)

Bu temel birimlerin arpm veya blm ile elde edilen yeni birimlere tretilmi birimler
denir.Aada ok kullanlan baz tretilmi mekanik ve elektriksel byklkler gsterilmitir.

Tablo 2.2 Tretilmi Birimler

BYKLK
vme

Birimi
Metre/s2

Kuvvet

,enerji,s miktar

Joule (J)

BYKLK
Elektrik alan iddeti
Magnetik alan iddeti
Magnetik ak

Birimi
V/m
A/m
Weber (Wb)

G,s ak
Elektrik yk
Gerilim

Watt (W) Magnetik ak younluu

Coulomb Ik aks
Volt (V)
Ik iddeti

Tesla (T)
Lmen (Lm)
Candela (cd)

Akm

Amper (A)

Candela/m2
Lks (Lx)
(Lmen/m2)
Hertz (Hz)

Elektriksel Diren

Ohm

Parlt
Aydnlk Dzeyi

Elektriksel Kapasite

Farad (F)

Frekans

Elektriksel ndktans

Henry (H)

Asal frekans, asal hz

Radyan/s

Uygulamada temel veya tretilmi birimlerin kendileri kullanld gibi,alt veya st katlarda
kullanlabilir. Bu dnmde kullanlacak arpanlar ve isimleri aada verilmitir.
Birim Taks
Giga
Mega
Kilo

arpan Sembol
109
G
6
10
M
3
10
k
10-3
10-6
10-9

Mili
Mikro
Nano

m
u
n

LME HATALARI
Fiziksel byklklere ait lm sonularn tek bir say ile ifade etmek mmkn deildir.Ne
kadar dikkatli bir lme yaplrsa yaplsn,ne kadar doru aletler kullanlrsa kullanlsn hatasz bir
lme mmkn deildir.
Ancak lmde yaplan hata bilinirse, elde olunan lme sonucunun bir anlam olur.
Kullanlan yntemler, cihazn kalitesi ve deneyi yapann bilimsel ve psikolojik seviyesi, elde
edilen lm sonucunun gerek deerine yaknlna etki eden temel faktrlerdir.
Bir lmde yaplabilecek hatalar genel olarak iki gurupta toplanabilir. Bunlar; sebepleri
nceden belli olan ve hesap yolu ile tayin edilebilen hatalar TAYN EDLEBLR HATALAR.
Sebepleri kiiden kiiye, zamandan zamana deien ve deiik etkenlere gre hesap edilme imkan
bulunamayan hatalar TAYN EDLEMEZ HATALAR. Bir lme ileminde karlalacak hatalar.

Sistem Veya Cihaz i hatalar

Sistem Veya Cihaz D Hatalar
Rastlant Hatalar
Temel Bilgiler Ve Bantlar

3.1. Sistem Veya Cihaz i Hatalar

Sistem veya cihaz ii hatalar, tekrarl lmelerde sabit olan ve deimeyen hatalardr. Bu
hatalar; cihazlarn imalat esnasnda fabrika yapm hatalar, referans, ayar ve kalibrasyon hatalardr.
Sistem ve cihaz ii hatalar, cihazn mekanik ve elektriksel karakteristiklerinden de meydana gelir.
Bunlar srtnme, histerisiz ve eitli lineersizliklerdir.
a) Sfr hatas: l aletinin sfr ayarnn hatal olmasndan kaynaklanr. Mesela bir
voltmetrenin btn lmelerde 0.5V az lme yapmas sfr ayarnn hatal olduunu gsterir.
b) Skala hatas: Bu hata llecek olan iaretin genliine bal olarak uygun kademenin
seilmemesinden ve skalann lineer olmamasndan kaynaklanr. Skala lineer deil ise bunun
dzeltilmesi gerekir. Dzeltilemez ise her noktadaki hatann ne olduu tespit edilerek l
sonularna ilave edilmesi veya kartlmas gerekir.
c) Cevap zaman hatas: llen bykln hzl deimesi ve cihazn bu deiimi takip
edememesinden kaynaklanr. Bu hata l aletinin mekanik ataletinden kaynaklanr.
d) Ykleme hatas: l aletinin devreye balanmas durumunda devreden bir enerji eker.
Bundan dolay l aleti devreye ve llen parametreye etki eder. Voltmetre direncin sonuz
ve ampermetre direncinin sfr olmamasndan dolay herbirinin devreye etkisi olur.

3.2. Sistem Veya Cihaz D Hatalar

Sistem veya cihaz d hatalar, insan ve dier d kaynakl hatalar olmak zere iki grup
altnda toplanabilir.
nsan kaynakl olanlar; yanl okuma; yanl skala seimi, cihaz ayarnn yanl yaplmas,
yanl uygulama ve hatal hesaplama eklinde zetlenebilir. Bunlarn nedeni; insann bilgisizlii,
psikolojik veya fiziksel yorgunluu ve dikkatsizlii olabilir. Bu hatalar insandan insana deiir.
D kaynakl hatalar yksek scaklk, rutubet, elektrik ve magnetik alanda kullanlmasndan
doan hatalardr. Cihazn yanl ve hatal kullanlmasndan doan hatalar da bu snfta
3

deerlendirilebilir. Bunlar nlemek iin; operatrn bilgili ve dikkatli olmas, sonularn kontrol
edilmesi, d etkilerden korunmas ve cihazn uygun yerde kullanlmas gerekir.
3.3 Rastlant Hatalar
Belirsiz nedenlerden dolay ortaya kan hatalardr. Genlik ve polaritesinin ne zaman, nasl
ve ne kadar deiecei belli olmayan durumlarda szkonusudur. Rastlant hatalar zellikle tekrarl
lme yaplmas durumunda ortaya kar. Bunlarn belirlenmesi olduka zordur. Bunlar istatistik
yolla belirlenir.
Yuvarlaklatrma hatas; ibrenin ara deerlere sapmas durumunda, okuma yaparken en yakn bir st
veya bir alt deere kaydrlrken yaplan hatadr.
Dier bir hata, ibrenin gerek deer civarnda dalgalanmas sonucunda iyi bir okumann
yaplamamas nedeni ile ortaya kar.
Grlt, yksek scaklk, rutubet, elektrik ve magnetik alan gibi d etkilerden oluan hatalar d
kaynakl hatalar olmakla birlikte zaman ve deerleri kesin olarak belirlenemez ise bunlar da bu
snfa girer.
Cihazn mekanik ve elektriksel karakteristiklerinden meydana gelen srtnme, histerisiz ve eitli
lineersizliklerde belirsizlik var ise bunlar da rastlant hatalar olarak deerlendirilir.

HATALAR le lgili Temel Bilgiler Ve Bantlar

Cihazn mutlak hatas:
llen bir bykln gerek deerine Xg ve lm sonucunda bulunan deere X dersek, ikisi
arasndaki farka Mutlak Hata ad verilir.
X = X-Xg
Cihazn bal hatas:
Mutlak hatann (X), llen iaretin gerek deerine (Xg) oranna Bal Hata denir. Yzde olarak
ifade edilir.

Cihazn maksimum sapma hatas:

Mutlak hatann (X), llen iaretin maksimum deerine veya cihazn seilen kademesinin
maksimum deerine oran olarak hesaplanr. Bu byklk, lme aletinin doruluk snfn (k) da
ifade eder.

olarak elde edilir.

lme cihaznn doruluk snfna bal olarak lmedeki bal hata;

eklinde hesaplanr.
lme sonucunun hesaplanabilmesi iin kullanlacak olan bant:

Xg=X X
4

DORU AKIM LMELER

Doru akm lmelerinin temel cihaz olan dner bobinli galvanometre 1960 ylna kadar
l cihazlarnda kullanlan tek gsterge aleti idi. Gnmzde de gstegeli analog cihazlarda halen
yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.
Galvometre uygulamalarnn en banda; DC ampermetre ve DC voltmetre yapm gelir.
Bunun banda, ohmmetre yapmnda ve Wheatstone kprsnde sfr gsterge cihaz olarak
galvanometreden faydalanlr.
4.1. Dner Bobinli Galvonometre
Gnmzdeki l aletlerinde en ok kullanlan ibreli gsterge cihaz, dner bobinli
galvanometredir. ekil 4.1.a'da galvanometrenin prensip emas gsterilmitir. Burada, "U"
eklindeki bir tabii veya daimi mknatsn kutuplar arasnda silindirik yapya sahip bir demir
bulunur. Demir gbek zerine ince telden olumu ok sarml bir bobin yerletirilmitir. Bobin ince
bir metal ereveye sarlm olup, kendi ekseni etrafnda serbeste dnebilmektedir.
Bir bobin iletkenine etki eden kuvvet ; N-S kutuplarnn oluturduu magnetik alana,
bobinden akan akma ve magnetik alan iinde kalan bobinin boyuna baldr ve aadaki gibi ifade
edilir:
F = B.L.I

F: newton olarak kuvveti,

B: Weber/m2 veya Tesla olarak magnetik ak younluunu
L: metre olarak magnetik alan iinde kalan bobin boyunu gstermektedir.
Bobinin genilii 2r kadar ise bir iletkenli bobine etki eden moment aadaki ekilde ifade
edilebilir:

= 2Fr
Moment, bobin sarm says ile artar. Sarm says n olan bir bobine etki eden moment,

= 2Frn = 2BLIrn olur.

ekil 4.1. Galvanometrenin prensip emas.

Bobin, alminyum gibi hafif ve magnetik olamayan bir malzemeden olumu dikdrtgen
eklindeki bir ereve zerine ince bakr tellerden oluur. Daha byk moment iin bobin alannn
byk ve sarm saysnn fazla olmas gerekir. Bu durumda toplam bobin ktlesi ve fiziksel boyutlar
artaca iin atalet de artar. Sarm saysnn artmas bobin direncini d arttrr. Neticede

galvanometrenin duyarll azalr. Magnetik direnci azaltmak amac ile demir bir gbek kullanlr.
D magnetik etkilerden korunmak iin magnetik ekranlama yaplr. Bobinden akan akmn
oluturduu momente ters ynde etki eden ve bronzdan yaplm bir ift spiral yay vardr. Bobin
hareketi bu yay ile frenlenir. Bu sistem sayesinde bobinden akan akm ile orantl kendi ekseni
etrafnda lineer bir dnme hareketi oluur. brenin maksimum sapmas mekanik olarak bir pim ile
snrlanr. Sfr ayan ise alet panelindeki bir vida zerinden mekanik olarak spiralin pozisyonu
deitirilerek yaplr.
Galvanometrenin alma prensibi DC motora benzer. Galvanometre DC veya ortalama
akm ler. A iaretin ortalamas sfr olduu iin A akm ile herhangi bir sapma olmaz. Ani
bobin akmlar bobin ktlesinin mekanik ataleti ile nlenir. Dolays ile galvanometre akm
dalgalanmalarnn ortalamas kadar sapar.
Dner bobin dzeni, ya platin - nikel gibi dayankl bir ask teli veya eridine balanr, ya
da srtnmesi az ve dayankl bir mil zerine yerletirilir. Bobine bal olan bir ayna veya ibre
bobinle birlikte dner. Bobin telinin ular akm llecek devreye seri balanr. Bobin dnerken
buna bal olan ibre veya ayna da dner. brenin sapma miktar bobinden geen akm ile orantldr.
Sapma yn ise akmn ynne baldr.
Magnetik alan iddeti ile frenleme yaynn sertlii scaklkla azalr. Bobin direnci ise
scaklkla artar. Bu iki etki sonucunda galvanometre daha az bir sapma yapar. Bundan dolay geni
bir scaklk aralnda alacak olan galvanometrelerde baz kompanzasyon nlemleri alnr. Bobin
direncinin scaklkla deiimini nlemek amac ile seri olarak kk scaklk katsaysna sahip
manganin veya benzeri metallerden olumu bir diren teli balanr. Ancak bu diren
galvanometrenin duyarlln azaltr.
Galvanometre akm len bir cihazdr. Akmn var olup olmadn ve ynn belirtir.
Eer akmn genliini gsterecek ekilde ibre ve lekli skalas bulunuyorsa, duyarllna bal
olarak; mikroampermetre, miliampermetre veya ampermetre adn alr. Eer, skalas volt veya ohm
gibi byklklere gre kalibre edilmi ise, voltmetre veya ohmmetre adn alr.
yi bir galvanometre ile IpA'lik akmlar bile llebilir. Genel amal galvanometrelerin
maksimum sapma akm 20A ve bobinin DC direnci 2500 ohm olabilir. Dolays ile galvanometre
deiik kalitelerde retilmektedir. Galvanometre kalitesi duyarll ile ifade edilir.

ekil 4.2.a)Galvonometrenin prensip emas. b)Ask teline bal olan bobin.

miline bal olan bobin.

c)Dnme

4.2. DC Ampermetre

4.2.1 Tek Kademeli Ampermetre

Pratikteki galvonometreler ile 100A ve daha az seviyedeki doru akmlar llebilir.
Daha byk deerli akmlar lmek iin ya galvonometre bobininin tel ap artrlr, yasa
galvonometreye kk deerli paralel diren balanr. Pratikteki uygulamalarda paralel diren ilave
edilmektedir. Galvonometrenin elektriksel edeeri bir dirence (Rg) eittir. Bu diren bobin telinin
DC direncidir. Paralel balanacak olan direnten geecek olan akm Ohm Kanununa gre
hesaplanr. Byle basit bir DC ampermetre ekil 4.3.'de gsterilmitir.

Rg : Galvanometrenin i direnci
Ig : Galvanometrenin tam sapma akm
Rp : Paralel diren
Ip : Paralel direnten akan akm
I :Ampermetrenin tam sapma akm
ekil 4.3.Tek kademeli bir ampermetrenin prensip emas.

byklklerini ifade eder. Galvanometre ve paralel diren ularndaki gerilimler birbirine eittir. I
amperlik bir ampermetre iin gerekli olan paralel diren;

eitliinden bulunur.
rnek 4.1.
direnci 10, tam sapma akm 1mA olan bir galvonometre ile maksimum 1A len bir
ampermetre yaplacaktr. paralel direncin deerini hesaplaynz.
zm: Burada Ig = 1mA, Rg = 10 ve I = 1A olup paralel direncin deeri ;

olur.
Paralel diren balanmas ile galvanometre akmnn (I g) n kat olan bir akmn (I) llmesi
mmkn olur. Buradan, paralel direncin deeri daha basit bir ekilde ifade edilebilir.

olur.
rnek 4.2.
100 A ve 100luk bir galvonometre kullanarak , 0-100mA len bir ampermetre
tasarlaynz.
zm:

ekil 4.4.a)Yedi kademeli bir ampermetrenin ak devresi,

b) Ampermetrenin dtan grn

4.2.2. ok Kademeli Ampermetre

Bir galvanometre ve deiik deerli paralel direnler ile ok kademeli ampermetre elde
edilir. Yedi kademeli bir ampermetre devresi ekil 4.4.a' da gsterilmitir.
Buradaki galvanometre 1mA ve 10'luktur. Yukarda belirtilen bantlar kullanlarak diren
deerleri hesaplanrsa, aadaki sonular elde edilir.

KADEME
1.0-lmA
2. 0-10mA
3.0-l00mA
4. 0-1 A

n
1
10
100
1000

rp
sonsuz
10/9=1.11
10/99=0.101
10/999=0.0101
8

5. 0-10A
6. 0-100A
7. ksa devre

10000
100000

10/9999=0.001
10/99999=0.0001
sfr

Bu ampermetrede kademe anahtar konum deitirirken, ksa bir sre paralel diren
devreden kmaktadr. Bu aralkta girie uygulanan akmn tm galvanometreden akacandan
galvanometre hasar grr. Bundan dolay pratikte aada aklanan Aytron ntl ampermetre
kullanlr.
Her kademede galvanometreye paralel gelen diren deimektedir. Ancak, galvanometreden
her kademede maksimum sapma akm kadar bir akm akar. En duyar kademe l0mA kademesi olup,
n=10000/100=100'dr. Toplam nt direncin deeri;

olur.
100mAlik bir kademede;

elde edilir.
I = 1Alik kademede;

deeri bulunur.
Bu sonulardan;

deerleri bulunur.

4.2.3.Ampermetrenin Ykleme Etkisi

Daha nceki ksmlarda belirtildii gibi ampermetrenin kk bir i direnci vardr. deal
ampermetrede sfr olmas gereken bu i diren, mikroamper kademesinde 1k veya daha byk ve
amper kademesinde 1 'dan kk deerlidir. Ampermetre devreye seri balandndan, bunun i
direnci kadar seri bir diren devreye ilave edilmi olur. Bu deiiklik veya etki ykleme olarak
isimlendirilir. Oluacak olan hata, devredeki diren ile ampermetrenin i direnci arasndaki orana
baldr. deal bir ampermetrenin i direnci sfrdr. yi bir ampermetrede bu direncin mmkn
olduu kadar kk olmas istenir.
Devrede akan akm, I=E/R = 100/10=10A olup, bunu lmek iin devreye seri olarak i
direnci Ra olan bir ampermetre balanrsa, devreden akacak olan veya ampermetrenin lecei
akm;

olur.
Grld gibi ampermetrenin devreye balanmas
Ampermetrenin devreye sokulmas ile yaplan bal hata;

ile

akan

akm

azalr.

olarak bulunur.
rnek 4.3.
direnci 78 olan bir ampermetre ekil 4.5.adaki gibi R3 direncinden akacak olan akm lmek
iin kullanlmaktadr. Ampermetrenin ykleme etkisini bal hata olarak bulunuz.

ekil 4.5.Ampermetrenin ykleme etkisinin hesaplanmas.

zm: Ampermetrenin ular arasndaki edeer Thevenin gerilim ve direnci ,

10

olur.
Bu deere gre her iki durumda akan akmlar ,

olur.
O halde llen deer gerek deerin %95'ine eit olup, ampermetrenin ykleme etkisi veya bal
hata, %5'tir. Bal hata bantsndan,

ayn sonu bulunur.

4.3.DC Voltmetre
Galvanometre akm lmesine ramen, ilave edilecek seri bir diren ile voltmetreye
dntrlebilir. Seri diren galvanometreden akacak olan akm snrlar. Bu diren kademe direnci
olup, voltmetrenin iine balanabildii gibi dardan da ilave edilebilir. lave edilecek seri diren,
tam sapma akm ile belirlenir. Bu ekilde oluturulan voltmetre ile mikrovoltlardan, kilovoltlara
kadar gerilim lm yaplabilir. ekil 4.6.'daki devreden,
V

V = Ig(Rs + Rg) bantsndan, Rs = I - Rg elde edilir.

g
Burada;
Ig - Galvanometrenin tam sapma akm, Rs - Seri veya kademe direnci,
Rg -Galvanometrenin i direncidir.
rnek 4.4.
direnci 100, tam sapma akm l00A olan bir galvanometreden 1V'luk bir voltmetre
yaplacaktr. lave edilecek seri direnci bulunuz.
zm:
1V = 100xl0-6(Rs+100) ile Rs = 10000 - 100 = 9900 elde edilir.
rnek 4.5.
rnek 4.4.'teki galvanometreyi kullanarak ekil-6'daki kademelere sahip olan voltmetrenin
kademe direnlerini hesaplaynz.
zm:
R = 0.1xl04- 100 = 900
R2= Ixl04- 100 = 9900
R3 = 10xl04 - 100 = 99900
R4 = 100x104- 100 = 999900
11

R5 = 1000x104 - 100 = 9999900

ekil 4.6.Be kademeli bir
voltmetrenin tasarlanmas

4.3.1. Voltmetrenin Ykleme Etkisi ve Duyarll

Herhangi iki nokta arasndaki gerilim llrken, voltmetre bu iki noktaya paralel olarak
balanr. ki direncin paralel edeeri, herbir direncin deerinden daha kk olur. Bundan dolay
bu iki nokta arasndaki gerilim, voltmetre balandktan sonra daha kk olur. Bu deiiklik,
voltmetrenin ykleme etkisi olarak ifade edilir. Voltmetre giri direncinin ok byk olmas halinde
ykleme etkisi azalr. Voltmetre giri direnci de, voltmetre duyarllna baldr. Herhangi bir
kademede voltmetre ularndaki toplam direncin kademe gerilimine blm olan /V deeri volt
bana ohm duyarll adn verilir. Bu deer voltmetrenin btn kademeleri iin ayn olup sabittir
ve aadaki gibi tanmlanr.

Duyarllk =

Rg

= I
g

(Tam sapma gerilimi)

eklinde tanmlanr. Burada; Rs - Seri veya kademe direnci,

Rg - Galvanometrenin i direnci, Ig - Galvanometrenin tam sapma akmdr.

O halde voltmetrenin herhangi bir kademesindeki direnci,
RI = (Duyarllk) x (Voltmetre kademesi) deerindedir.
rnein; duyarll 1000 /V olan bir voltmetrenin l0V kademesindeki i direnci,
RI = 10 x 1000 = 10000 olur.
Voltmetrenin giri direnci ne kadar byk ise, devreden o kadar az akm eker ve
devreyi o kadar az ykler. Dolaysyla, voltmetrenin deiik kademelerindeki giri
direnleri farkl olacandan, ykleme etkileri de farkl olur. Duyarlln tersi voltmetrenin
tam sapma akmn verir. Yukardaki saysal rnekten tam sapma akm, 1/ (1000 /V) =
1mA olur.

rnek 4.6.
ekil 4.6.'daki devrede, R2 direncinin ularndaki gerilimi lmek zere zellikleri aada
belirtilmi iki ayr voltmetre kullanlyor.
VM = Duyarllk = 1k /V,
kademe = 10V
VM2 = Duyarllk = 20k /V, kademe = 10V
a) Voltmetre bal deil iken R2 direncinin ularndaki gerilimi bulunuz.
b) VM voltmetresi bal iken R2 direncinin ularndaki gerilimi bulunuz.
c) VM2 voltmetresi bal iken R2 direncinin ularndaki gerilimi bulunuz.
d) Herbir voltmetre iin bal hata miktarn hesaplaynz.
12

zm:
a) Voltmetre bal deilse , R2 ularndaki gerilim diren oranlarna baldr.
VR2 =

ER2
30 x5
=
= 5V

25
5
R! R2

b) 1. voltmetrenin giri direnci,

Ri = (Duyarllk) x (kademe) = 1 x 10 =10k olur.
Bu diren ile R2nin paralel edeeri,
R21 = Ri1 // R2 = 10 // 5 = 3.33k olur.
Bu voltmetrenin bal olmas halinde llecek gerilim,
VR21 =

ER21
30 x3.33
=
R1 R2 25 3.33 = 3.33V olur.

c) 2. voltmetrenin giri direnci,

Ri2 = 20 x 10 = 200k olur.
Bu diren ile R2nin paralel edeeri,
R22 = Ri2 // R2 = 200 // 5 = 4.88k olur.
Bu voltmetrenin bal olmas halinde llecek gerilim,
VR22 =

ER22
30 x 4.88
=
R1 R22 25 4.88 = 4.9V olur.

c) 1.voltmetrenin kullanlmasnda yaplan bal hata,

1 =

5 3.53
5

= %29.4

2.voltmetrenin kullanlmasnda yaplan bal hata,

2 =

5 4.9
5

= %2

olur.

Bu rnekte grld gibi 2. voltmetrenin lt gerilim gerek deere daha yakndr.

Dolaysyla duyarll yksek olan voltmetre ile yaplan lmedeki hata daha kktr.
rnek 4.7.

13

Duyarll 20k/V olan bir voltmetrenin a) 3V, b) 10V, c) 30V kademeleri ile ekil- 10'
daki devrede E=30V, R,=36k ve R2=4k deerleri iin R2 direncinin ularndaki gerilim
llyor. Herbir kademe iin llen gerilim ile yaplan hatay bulunuz.
zm:
a) Voltmetre bal deil iken R2 ularndaki gerilim,
VR2 =

ER2
30 x 4
=
R1 R2 36 4 =3V olur.

3V kademesinde voltmetrenin giri direnci ve edeer diren,

Ri = (Duyarllk) x (kademe) = 20 x 3 = 60k
Re = 60 // 4 = 3.75k olur.
3V kademesinde llen deer;
VRe =

ERe
30 x3.75
=
= 2.8V olur.

36
3.75
R1 Re

3V kademesinde yaplan bal hata;

=

3 2.8
3

= %6.6 olur.

b) 10V kademesinde,
Ri = 20x10 = 200k, Re = 200 // 4 = 3.92k
VRe =

30 x3.92
3 2.95
= 2.95V, =
= %1.66 olur.
36 3.92
3

c) 30V kademesinde,
Ri = 20x30 = 600k, Re = 600 // 4 = 3.97k
VRe =

30 x3.97
3 2.98
= 2.98V, =
= %0.66 olur.
36 3.97
3

Bu rnekteki sonulardan grld gibi 30V kademesindeki ykleme etkisi en azdr. Bu

kademede ibre tam skalann %10'u kadar saparken, 10V kademesinde %30 ve 3V kademesinde ise
%93 sapmaktadr. Yksek kademelerdeki ykleme hatas az olmasna ramen, voltmetrenin
snfndan kaynaklanan bal hata miktar daha byk olmaktadr. Bundan dolay, lme iin
seilecek kademe mmkn olduu kadar byk ve sapma miktar da fazla olmaldr.

14

Sonu olarak; ayn gerilim deeri iin deiik kademelerde okunan deer ayn ise voltmetre
devreyi yklememektedir. Eer, farkl kademelerde farkl deerler okunuyorsa, voltmetre devreyi
yklemektedir. Her iki halde de maksimum sapmann olduu kademede okuma yapmak daha
uygundur.

4.4. DC Ampermetrenin Ve Voltmetrenin Snrlarnn Geniletilmesi

Ampermetreler ve voltmetreler genellikle kk deerdeki akm ve gerilimleri len l
aletleri olduundan kadranlar da buna gre blmlendirilmitir. Ancak uygulamada ayn l
aletlerinden yararlanarak daha byk deerleri lmek gerekir. Bir ampermetre ile lme alannn
zerinde bir akm lmek istenirse, yada bir voltmetreye lme alanndan byk bir gerilim
uygulanrsa l aletlerinin bobinleri bu byk akm ve gerilime dayanamaz ve yanar. Bir l
aletinin lme alannn geniletilmesi; lme alan belirli bir l aletine yaplan ilavelerle, lme
snr dna karak yaplan lme demektir.
lme aletinin akm ve gerilim lme snrlarn ykseltme iin, doru akm halinde ntler
ve zdirenler kullanlr, alternatif akm halinde ise 15A ve 600V a kadar ykselecek snrlar iin
yine ntler ve zdirenler kullanlabilir. Ancak bu deerlerin zerinde akm ve gerilim lme
transformatrleri kullanlr. Bunun nedeni hem yksek akmlar halinde ntl alet devresindeki
indksiyon akmlarnn douraca hatalardan kurtulmak ve hem de lme devresini yksek
gerilimli devrelerden yaltmaktr. Bu yzdendir ki, bir yksek gerilim hattnn ilettii akm 5A den
kk bile olsa, yinede lme devresini yksek gerilim hattndan ayrmak ve yaltmak iin,
deitirme oran 5A/5A lik bir akm lme transformatr ile birlikte, 5Alik bir ampermetre
kullanlr.

15

ekil 4.7.Ampermetre ve Voltmetrelerin direkt ve endirekt balantlar.

4.4.1. ntler:
ntler, lmek istenen akmn nemli bir ksmnn kendi zerinden ve belirli kk bir
kesrinin de lme aletinden gemesini salayan zel yapl direnlerdir.Baka bir ifadeyle ntler,
akm lme amacyla, ohm kanununa dayanarak, llecek akmla orantl kk bir gerilim
dm elde etmek iin kullanlan direnlerdir.
nt zerindeki gerilim dmn ve dolaysyla ntn direncini, akm iletkenlerinin akm
klemenslerine balan biiminden bamsz yapabilmek amacyla ntler 4 ulu olarak dzenlenir
ve gerilim klemensleri arasna, akm klemenslerinden yeteri kadar uzaa yerletirilir. yle ki, akm
iletkenleri akm klemenslerine nasl balanrsa balansn, gerilim klemensleri arasndaki alan
dal (akm izgileri ve eit potansiyel yzeyler) deimez.
nt direncinin scaklkla mmkn olduunca az deimesi amacyla Cu-Ni alamndan
yaplrlar.
Uygulamalarda eitli kademelerdeki akm deerlerini bir ampermetre ile lp okumak
gerektiinde ayn alete birden fazla nt balanarak imal edilirler. Bu tip aletlere kademeli lme

16

alanl ampermetreler denir. ntler genellikle 50A e kadar akmlarn llmesinde aletin iinde,
bundan yksek akmlarn llmesinde ise aletin dnda bulunur.
Ampermetreye balanacak bir ntn deerinin hesaplanabilmesi iin u bilgilerin doru
olarak bilinmesi gerekir.
1. ) Ampermetrelerin i direnci
2. ) Ampermetrelerin maksimum lme alan
3. ) Ayn aletin, yeni lme alannn ne olaca (llmesi istenen akm)

ekil 4.8.Ampermetreye balanm bir nt.

I = Devreden geen toplam akm (llmek istenen akm) (A)
IA= Ampermetrelerin lebilecei maksimum akm (A)
I = ntten geen akm (A)
Rt = ntn deeri (ohm)
RA= Ampermetrelerin i direnci (ohm)
U = ntte den gerilim (V)
UA=Alette den gerilim
ekildeki devrede, AB arasnda balanan ntte den gerilim;
U = I.R
Ampermetrede den gerilim;
UA= IA.RA
Paralel kollardaki gerilimler birbirine eit olduundan ;
I.R. = IA.RA
Buradan ;

A noktasna gelen akm iki ayr kola ayrlmaktadr.

I = I + IA
ntten geen akm ise ;

17

I = I - IA
Bu deeri R eitliinde yerine koyarsak ;

bulunur.
Bu eitliin pay ve paydasn IA ya blelim;

elde edilir. Bu ifadede

n : Dntrme orandr. Yani lme alan deitirilen bir ampermetrenin, kadran blmleri arasn
yeniden dzenleyen bir katsaydr.

4.4.2. n Direnler :
Bu direnler, gerilim lmek amacyla, ohm kanununa dayanlarak, llecek gerilimle
orantl kk bir akm elde etmek iin kullanlr. Bu direncin balanmasnn amac, l aletinin
lebilecei gerilimden fazlasn bu diren zerinde drmektir. Bylece aletin lme alanndan
daha byk gerilimlerin llmesi salanm olur. n direnlerde, ntler gibi zelliklerini
scaklkla deitirmeyen ve dk s katsayl konstan manganin veya bakr-nikel iletkenlerden
yaplr.
U = Devreye uygulana gerilim
U = n direnteki gerilim
dm
Uv = Voltmetrenin gsterdii
maksimum gerilim
Ru = Voltmetrenin i direnci
R = n direncin deeri
Iv = n diren ve aletten geen
akm

ekil 4.9.ndiren

18

Buradan R y ekersek ;

4.4.3. rnek Problemler

1) rnek : lme alan geniletilen bir ampermetreden geen akm 0.6mA, ampermetre
zerine den gerilim 60mV ve toplam devre akm 6mA olduuna gre ampermetreye balanan
nt direncin deerini bulunuz ?
zm:

ekil 4.10. Ampermetreye balanm bir nt.

Verilenler:
IT = IA + I

UA = 60mV

I = IT - IA

IA = 0.6mA

I = 6mA 0.6mA = 5.4mA

IT = 6mA
19

R = ?

UA = U olduuna gre,

2) rnek: 0.3 Voltluk bir voltmetre ile 1.5Vluk gerilimi lmek istiyoruz. Aletten geen akm
0.6mA olduuna gre, voltmetreye balanacak n direncinin deeri ne olur?
zm :

Verilenler :

UT = U + Uv

UT = 1.5V

U = UT - Uv

Uv = 0.3V

U = 1.5 0.3 = 1.2V

I = Iv =0.6mA

R = ?
3) rnek : direnci 20 ohm olan ve 20mAe kadar lebilen bir ampermetre yardm ile 10Ae
kadar olan deerleri lmek istiyoruz.
a) ntn deerini hesaplaynz?
b) ntlenmi olan ampermetre 8mAi gsterdii zaman ana devreden geen akm bulunuz?
zm :
a)

1.

I = 8.10-3 x 500 = 4A

4) rnek : Direnci 1000 ve lme alan 3V olan bir voltmetre ile 300Vluk bir devrenin
gerilimini lmek istiyoruz.
a)
b)

n direncin deerini bulunuz?

n dirence bal voltmetre 2.3V gsterdiine gre devre gerilimi ka volttur?

zm :
a)

R = Rv.(n-1)

R = 1000.(100-1) R = 99000
20

n = 300/3 = 100

b)

V = 100 x 2.3 = 230V

5) rnek : direnci 50 olan 10mAlik bir ampermetre ile 100Vluk gerilimleri lmek
istiyoruz. Mevcut aleti voltmetre olarak kullanmak iin balanacak olan n direncin deerini
hesaplaynz?
zm :

ekil 4.11. ndiren

a) Voltmetre devreye balanrken gerilimi llecek elemana paralel balanmaldr. Devreye

enerji verilmeden nce voltmetre kademesi en yksek konuma getirilmeli, sonra uygun kademeye
drlmelidir. Kk kademede yksek gerilim uygulanrsa ibre hzl hareket ederek eritebilir
veya krlabilir. Bobin veya seri diren yanabilir.
b) Voltmetre ularnn polaritelerine dikkat etmek gerekir. Ters balanmas durumunda ibre
ters ynde sapar. bre mekanik engelden dolay hareket etmedii iin fark edilemez ve akan akm
ile dner bobin yanabilir veya hasarlanabilir.
c)Voltmetrenin i direnci en yksek kademede en byk olduundan devreye az etki
yapmas iin okumann en yksek sapma olduu kademede yaplmas gerekir.
4.5. Diren lmeleri Ve Ohmmetreler
Ohm kanununa gre diren, gerilimin akma oran eklinde tanmlanr. Dolaysyla diren, gerilim
ile akm arasndaki orant katsaysna eit olmu olur. Matematiksel olarak R=E/I eklinde olup,
I=lA'lik bir akmn aktlmas halinde, E=lV'luk bir gerilim dm olan bir elemann direnci
R=l'dur.
Diren, fiziksel parametreler cinsinden de ifade edilebilir. Kesit alan A (mm2), uzunluu l (m),
zgl iletkenlik (Sm/mm2) ve zgl direnim p=l/ (sm2/m) olan silindirik bir ubuun direnci,

eklinde tanmlanr. zgl iletkenlik ve direnler scakla bal olup, her eit malzeme iin
belirtilmitir.
Direnler deerlerine gre aadaki gibi snflanabilir:
a) Kk deerli direnler: l ve daha kk deerli direnlerdir.
b) Orta deerli direnler: l ile 0.1M arasndaki direnler

21

c) Byk deerli direnler: 0.1M ve daha byk deerli direnler

Orta deerli direnler aadaki yntemlere ile llebilir
a) Voltmetre - ampermetre metodu
b) Karlatrma metodu
c) Ohmmetre metodu
d) Wheatstone kprs metodu

4.5.1. Ampermetre - Voltmetre Metodu

Ampermetre - voltmetre metodu ile diren lm dolayl ve basit bir metottur. Diren
iinden geen akm ve gerilim llerek, ohm kanununa gre diren hesab yaplr. Bu metotta
kullanlan devreler ekil-ll'de gsterilmitir. ekil-ll.a'daki devrede ampermetre dirente akan akm
lt halde, voltmetre diren ve ampermetre ularndaki toplam gerilimi ler. Bundan dolay
ampermetre direnci, llen diren yannda ok kk olduu zaman doru lme yaplr.
Ampermetre direncinin llen dirence gre byk olmas durumunda ekil-11 .b'deki
devre tercih edilir. Bu devredeki voltmetre diren ularndaki gerilimi lt halde,
ampermetreden akan akm, voltmetre ve llen direnten akan akmlarn toplam kadar olur. Bu
durumdaki hata, voltmetre direncinin ok byk yaplmas ile azaltlr. Sonu olarak; byk deerli
direnler ekil-11 .a'daki devre ile ve kk direnler ekil-11 .b'deki devre ile llmelidir.
Balant eklinin doru seimi ise herbir balantda yaplan bal hatann deeri hesaplanarak
belirlenir. Ampermetre i direncinin sfr ve voltmetre i direncinin sonsuz olmas durumunda
balant ekli nemli deildir.
Ampermetrede okunan deer I ve voltmetrede okunun deer U ise direncin yaklak
deeri,

Ampermetre ve voltmetrenin i direnlerinden dolay devreye yaptklar etki sonucunda

direncin bu metot ile llmesinde belli bir hata meydana gelmektedir.
Direncin gerek deeri:
(a) eklindeki balantya gre

(b) eklindeki balantya gre:

olur.
Ra ve Rv ise ampermetre ve voltmetrenin i direnleridir.

22

Bu metot ile direncin llmesinde yaplan bal metot hatalar:

a devresi iin...

b devresi iin...

4.5.2. l Aleti Direncinin llmesi

Pratikteki l aletlerinin bir ksmnn i direnci etiketlerinde belirtilmesine ramen
ounun belirtilmez. Genellikle voltmetrelerin volt bana ohm (/V) duyarll eklinde i
direnleri belirtilmesine ramen, ampermetrelerin i direnci belirtilmez. l aleti i direnci; yarm
skala metodu ile veya gerilim - akm metodu ile llr.
4.5.2.1. Yarm Skala Metodu
Yarm skala metodunda ekil 4.12.a'da gsterildii gibi S anahtar ak devre iken, R!
direnci ayarlanarak i direnci llecek olan ampermetrenin maksimum sapmas salanr. Sonra
anahtar kapanr. R2 direnci ayarlanarak ampermetrenin yarm skala sapmas salanr. R 2 direnci
devreden kartlarak deeri bir ohmetre ile llr. Bu diren ampermetrenin i direncine eittir.
Bu devre ohm kanununu bir akm blc rneidir.

ekil 4.12.a)Yarm skala metodu b) Gerilim - akm metodu

Yarm skala metodu ile yaklak bir deer elde edilir. Doru lme iin sabit akm kayna
gereklidir. E gerilim kayna ile Rj direncinin edeeri olan akm kayna sabit bir akm kayna
deildir. Bundan dolay, anahtar kapanp R2 direnci devreye girince E kaynann grd toplam
diren azalr. Devreden akan akm artar. Bu da ampermetre i direncinin gerek deerinden biraz
kk olmasna neden olur. Bu hatay dzeltmek iin; ya sabit akm kayna kullanlr, yada r!
direncine seri bir ampermetre balanarak anahtar kapandktan sonra da ayn akmn akmas iin r!
direnci ayarlanr.

23

4.5.2.2. Gerilim - Akm Metodu

ekil 4.12.b de l aleti i direncinin lmne ait gerilim-akm metodunun devresi
gsterilmitir. Rl direnci ayarlanarak i direnci llecek olan ampermetrenin maksimum sapmas
salanr. Voltmetrede okunan gerilim deeri ve ampermetrenin maksimum sapmasndan
ampermetrenin i direnci hesaplanr.
Ampermetre i direnci dorudan doruya ohmetre ile llmez. nk ohmetrenin iindeki
pilden ar bir akm ekilerek ampermetre bobininin yanmasna neden olabilir.
Diren lmnde en ok kullanlan metot, ohmmetre metodudur. Seri ve paralel ohmmetre
olmak zere iki eit ohmmetre vardr. Aadaki ksmlarda ohmetrelerin yaplar ve zellikleri
incelenecektir.

4.5.3. Seri Ohmmetre

Seri ohmmetre temel devresi ekil4.13.'te gsterilmitir. Burada, Rl direnci sabit ve R2
direnci deiken direntir. A-B noktalar arasna llecek olan Rx direnci balanr. A-B ular ksa
devre edilerek ve R2 direnci ayarlanarak galvanometre gstergesinin maksimum deere sapmas
salanr. Bu ileme ohmetrenin sfr ayarnn yaplmas denir. brenin maksimum sapmas sfr ohm
deerine karlktr. A-B ular ak devre edilirse, galvanometreden akm akmayacandan ibre sfr
mA'i ve buna bal olarak sonsuz ohm deerini gsterir.

ekil 4.13.a)Seri ohmmetre devresi, b)Galvanometre skalasnn ohmmetre

olarak leklendirilmesi.
Galvanometrenin maksimum sapma akm;

bants ile hesaplanr.

A-B ularna llecek olan Rx direnci balannca akacak olan maksimum akm Ig akmndan kk
olur. Bu akm ;

bants ile hesaplanr. I / Ig oran ve Rx direnci,

24

eklinde olur.
rnek 4.8.
direnci 100 ve tam sapma akm ImA olan bir galvanometre ile 3V'luk bir pil
kullanlarak bir seri ohmmetre tasarlaynz ve skalasn lekleyiniz.
zm:
nce ksa devre durumunda yani, tam sapma akmna ait seri direncin deeri hesaplanr.

O halde ibrenin %100 sapmas iin ilave edilecek seri diren 2900 olup, evredeki:
toplam diren
Rs+Rg = 2900 + 100 = 3000 = 3k olur.
brenin, tam skalann %10'u kadar sapmas iin gerekli olan Rx direnci,

olur. Benzer ekilde deiik sapma oranlan iin gerekli olan Rx direnleri hesaplanabilir. Bunlar
aada gsterilmitir.
ekil 4.13.'teki ohmmetre skalasndan grlecei zere, skala aralklar ile diren
deerleri lineer bir ekilde deimemektedir. Skalaya ait dier bir zellikle ise; %50 sapmaya ait R x
direncinin i direnle (3k) eit olmasdr. 27k'luk direnten daha byk deerli direnlerin
lmnde %10'dan kk sapmalar elde edilir ki, bu blgede ok byk okuma hatas sz konusu
olur.
rnek 4.9.
Bir ohmmetre, tam sapma akm ImA olan bir galvanometre ve gerilimi 1.5V olan bir pil
kullanlarak tasarlanmtr. Pil gerilimi 1.3V'ta dmesi halinde, %50 sapmada oluacak hatay
bulunuz.
zm: ohmetrenin toplam i direnci,

deerindedir.
Dolaysyla, skalann %50' si 1.5k gsterir. Pil gerilimi l.3V'ta dnce tam sapma iin R2
direnci azaltlr. Bu durumdaki toplam i diren,

25

olur. Daha nce 1.5k'luk diren elde edilen sapma, bu durumda 1.3k'luk diren ile
salanmaktadr. Dolaysyla yaplan bal hata,

olur.
Yukarda aklanan tek kademeli ohmmetre, ok geni snrlar arasndaki direnleri lemez.
ohmetrenin l snrlarn geniletmek amac ile ok kademeli ohmmetre kullanlr. ok kademeli
ohmmetreye rnek olarak ekil 4.14.'teki devre gz nne alnabilir. Buradaki galvanometre 50 A
ve 2k 'luktur.Rs=28k iin ohmmetre sfrlanmtr. Rxl kademesinde 10'luk diren
galvanometreye paralel balanr. Bu kademedeki ohmmetre i direnci 107/30000= l0 olur. Yani bu
kademede galvanometre ibresi Rx=10 'luk diren ile %50 sapma oluturur.
Rxl0 kademesindeki toplam diren 100 ile 30k 'un paralel edeeri olup, yaklak 100
'dur. Dolaysyla, %50'lik sapma Rx=100 'luk direnle salanr. Skalann orta noktas 10 olarak
iaretlendiinden, arpan katsays da 10 olduundan llen diren 100 'dur.
Rxl00 kademesinde ise edeer diren yaklak lk 'dur. Dolaysyla, R x=lk 'luk diren
ile %50 sapma elde edilir. Bu diren 10 xl00=1000 bants ile hesaplanr.

ekil 4.14.ok kademeli seri ohmmetre devresi. Skalann orta noktas yaklak olarak
kademe direnlerine eittir.

rnek 4.10.
ekildeki devrede, Rxl kademesinde 20'luk bir diren, Rxl0 kademesinde 200'luk ve
Rxl00kademesinde 2k' luk bir Rx direncinin ayn sapmay oluturacan gsteriniz.
zm:
.a, b ve c devrelerinde paralel edeer diren R direnlerine eit alnabilir. Dolaysyla bu
direnlerin ularndaki gerilimler her devrede de birbirine eit olup, aadaki gibi hesaplanr.

Bu gerilimlerin ohmmetreden aktacaklar akmlar ise,

26

deerinde olup, her durumda da ayn deerdedir. llen direncin deeri ise kademe arpan
kullanarak bulunur. Dolaysyla, ok kademeli bir ohmmetrede bir tane l skalas vardr.

ekil 4.15. a)Rxl kademesindeki edeer devre, b)Rxl0 kademesindeki edeer devre, c)Rxl00
kademesindeki edeer devre.

4.5.4. Paralel Ohmmetre

Paralel ohmmetre zellikle kk deerli direnlerin lmnde, seri ohmmetreden daha
stn olmaktadr. Burada, llecek olan diren galvanometreye paralel balanr. llecek olan
direncin deeri kldke galvanometreden geen akm da azalr. Ksa devre iin sfr sapma ayar
yaplr. Halbuki, seri ohmmetrede ksa devre iin sfr ayar yaplmaktadr. Buradaki devre
elemanlarnn hesab seri ohmmetreye benzer ekilde ve devre teoremleri gz nne alnarak
hesaplanr. RsRg yaplrsa, galvanometre i derencine eit deerdeki direnlerin oluturaca
sapma, skalann yaklak yars kadardr.

rnek 4.11.
ekil 4.15.'daki paralel ohmmetre devresinde kullanlan galvanometrenin i direnci 5
maksimum sapma akm l0mA ve pil gerilimi E=3V'tur. 0.5 iin yar sapma oluturacak paralel
direncin deerini hesaplaynz.
zm:
1. Yar sapma akm: Ig/2 = 0.5Ig = 0.5x10 = 5mA
2. Galvanometre ularndaki gerilim: 5mAx5 = 25mV
Bilinmeyen direncin ularndaki gerilim, galvanometre ularndaki gerilime eittir.
3. Bilinmeyen direnteki akm: Ix = 25mV/0.5 = 50mA
4. Paralel direnten akan akm: Ip = 50-5 = 45mA olsun!
5. Paralel direncin deeri: Rp = 25mV/45mA = 0.555
6. Rs direncinden akan akm: I = Ip + Ig + Ix = 45 + 5 + 50 = l00mA
7. Rs direncindeki gerilim: 3V - 25mV = 2.975V
8. Rs direncinin deeri: Rs = 2.975V/100mA = 29.75 olur.

27

Uygun galvanometre ve paralel diren kullanlarak kk deerli direnler llebilir.

4.5.5. apraz Bobinli l Aleti

apraz bobinli l aleti; ekil 4.16.'de gsterildii gibi, iki daimi mknatsn N-S kutuplar
arasna yerletirilmi ve birbirine apraz olarak rijid bir ekilde balanm iki bobinden oluur.
Bunlar N-S kutuplarnn oluturduu magnetik alan iinde hareket ederler. Bobinlerden akacak
akm ince iletkenler zerinden verilir. Bobinlerin hareketini engelleyen herhangi bir frenleme
yaplmaz.
Burada;
I1 , I2 : 1. ve 2. bobinden akan akm (A)
N1,N2: l . ve 2. bobinin sarm says
B1, b2 : 1. ve 2. bobinin uzunluklar (m)
d1, d2 : 1. ve 2. bobinin genilikleri (m)
B : Magnetik ak younluu (Wb/m2) eklindedir.
ekil 4.16. apraz bobinli l aleti
1. bobin saat ynnde ve 2. bobin ters saat ynnde dnme hareketi yapar. M 1 = M2 iin
denge elde edilir.
N1I1Bb1d1cos = N2I2Bb2d2sin
Buradan,

bants elde edilir. Buradan grlecei zere sapma miktar bobinlerden akan akmlarn orana
baldr. Bundan dolay bu alete oranmetre de denir. Mknats kutuplarnn ekilleri ve iki bobin
arasndaki a ayarlanarak, tg yerine ile orantl bir sapma elde edilebilir. Byle bir l
aletinde,

eklinde bir bant yazlabilir. Bu bant, akm oranlan ile lineer bir sapmay gsterir.

28

4.5.6. Oranmetreli Ohmmetre

4.5.6.1. Hareketli Bobinli Oranmetreli Ohmmetre
ekil-l1.a'da grld gibi sabit N-S mknats kutuplar arasndaki magnetik alan iinde,
hareket edebilen ve ayn eksen zerinde zt olarak monte edilmi iki bobin bulunur. Magnetik alan
iinde hareket eden bobini frenlemek amac ile etkisi ihmal edilecek kadar ; kk olan bir spiral
yay bulunur. Merkezdeki demir gbek gsterildii gibi niform olmayacak bir hava boluu
oluturacak ekilde yerletirilir.
Bobinlerden akan akmlar ters ynde momentler oluturur. Bobinlerden birisinin akm
dierine gre byk ise bu bobin daha geni hava aralna doru yani daha zayf magnetik akya
doru hareket eder. Dier bobin ise daha dar hava boluuna doru ve daha kuvvetli magnetik
akya doru dner. ki moment eit olduu zaman denge salanr. R s standart ve Rx bilinmeyen
direnleri ayn kaynak ile beslenmektedir. Burada da sapma miktar akm veya diren oranlarnn
fonksiyonudur.

4.5.6.2. apraz Bobinli Oranmetreli Ohmmetre

apraz bobinli ohmmetre devresi ekil-11.b'de gsterilmitir. 2. bobin, standart diren ve
E kaynana seri balanmtr. Dolays ile I s akm E gerilimi ile orantldr. 1. bobin ise,
bilinmeyen diren ve E kaynana seri balanmtr. Bu evrede akan Ix akm da E gerilimi ile
orantldr. Tabii mknatsn ekli uygun seilmi ise bilinmeyen dirente, akan akm ile ters ve
diren ile doru orantl bir sapma elde edilebilir.

l aletinin skalas bilinmeyen direnci dorudan verecek ekilde dzenlenebilir.

4.5.7. Meger
Yukarda aklanan oranmetreler uygun ekilde dzenlenerek ok geni aralktaki
direnlerin lm yaplabilir. Oranmetreli ohmmetrelerdeki prensip, izolasyon direncini lmek
amac ile kullanlan ve tanabilir olan izolasyon l aletlerine de uygulanabilir. zolasyon
direnlerini lmek amac ile kullanlan l aleti meer olarak isimlendirilir. ekil 4.17.'de
Meger'in temel devresi gsterilmitir.
ok yksek deerli direnlerin lmnde pil geriliminin oluturduu akm,
galvanometrenin sapmas iin yetersiz olmaktadr. Bundan dolay byk deerli direnlerin
lmnde yksek gerilim gerekmektedir. Bu yksek gerilim ile izolasyon malzemesinin delinme
snr da test edilir. Byle yksek bir gerilimi salamak zere ekil 4.17'de gsterildii gibi meer
zerinde bulunan ve el ile alan bir DC jeneratr kullanlr. Megerin dier ksm ise bilinmeyen
direnci len apraz bobinli bir ohmmetredir.

29

Megerde ibreyi sknet durumuna getiren dn yay

kk direnlere doru gidildike sertleir ve byk
direnlere doru yumuaklasn Bundan dolay kk
deerli direnler sktrlm ve byk deerli direnler
daha geni bir arala yaylmtr. Eer bilinmeyen
direncin baland ular ak devre ise l numaral
bobinden akm akmaz. Bu durumda 2 numaral bobinden
akan akm ile ibre sol baa saparak sonsuz deerli direnci
gsterir. Rx direnci balandnda, l numaral bobinden
akan akm ile ibre saat dn ynnde sapar. Ayn anda 2
numaral bobindeki akm ibrenin ters ynde sapmasn
zorlar. Neticede, bu iki kuvvetin bilekesi kadar ibre
sapar. Meer ile llecek olan direncin deeri, l numaral
bobinden akan akma baldr. Bundan dolay
ekil 4.17.Megerin gerek emas
bu bobine akm bobini, 2 numaral bobine ise gerilim
bobini ad verilir. llen direncin baland ular ksa
devre edilirse, l numaral bobinden fazla akm akacak ve ibre sfr deerini gsterecektir. Megerde
ki jeneratr gerilimi genellikle 500V deerindedir. Bu gerilim evirme kolunun hzna baldr.
1000V ve 2500V'ta kadar kabilir. Daha hzl dnmeler, uygun bir srtnme dzeni ile
snrlandrlr.

4.5.8. Wheatstone Kprs ile Diren lm

Orta deerli direnlerin lmnde yaygn olarak kullanlan yntemlerden biri Wheatstone
kprsdr. Ohmmetreler ile %3-5 dorulukla lme yaplrken, Wheatstone kprs ile %0. l ve
daha yksek dorulukla lme yaplabilir.
Wheatstone kprs diren deiimi oluturan birok fiziksel byklklerin llmesinde
de kullanlr?Wheatstone kprsnde DC uyar kayna kullanlrsa bu kprye DC kpr denir. AC
uyar kayna kullanlrsa, A kpr elde edilir. A kprler ile kapasite, elf, empedans ve
admitans llr. Bu ksmda Wheatstone kprs ile diren lm, diren deiimi oluturan
fiziksel byklklerin nasl lld ve nasl kontrol edildii anlatlacaktr.
Ampermetre-voltmetre metodu ve ohmmetre ile diren lmne bir alternatif olarak ekil
4.18.' deki Wheatstone kprs gsterilmitir. Kprnn karlkl iki ucuna bir DC kaynak (E) ve
dier iki ucuna bir galvanometre balanmtr.
Kprnn dengesiz olmas halinde, galvanometreden bir akm akar. Direnlerden biri veya
ikisi ayarlanarak kpr dengelendii zaman a-b noktalar arasndaki gerilim fark sfr olur ve
galvanometreden herhangi bir akm akmaz. Dolaysyla galvanometre ak devre kabul edilebilir.
Denge durumu iin,
RI = R3h

R2I = R4h

eitlikleri yazlabilir.

30

ekil 4.18.Wheatstone kprs.

Bunlarn oranlanmas iin,
R1R4 = R2R3
bants elde edilir. Direnlerin belli ise ve biri belli deil ise, kartlan denge eitliinden bu
direncin deeri bulunabilir. Dengeyi salamak iin direnlerden biri ayarl diren olarak seilir.
Denge halinde galvanometreden akm akmaz. Bu durumda,
RXR4 = R2R3 eitlii yazlarak,

bantsndan bilinmeyen diren hesaplanr. (R3/R4) oran. nceden belirlenen bir deerde olabilir.
Bu oran; 0.001, 0.01, 0.1, l, 10, 100, 1000 v.s. eklinde olabilir. R 2 direnci ayarl ve ok doru
(standart) bir diren olarak seilir. Kprnn a-b noktalar arasna ok duyarl bir galvanometre
balanr. Galvanometreye seri olarak balanan bir anahtar ile ksa aralklarla galvanometre devreye
sokularak, kprnn dengede olup olmad kontrol edilir. Dengede, R2 direnci ile R3/R4 orannn
arpm bilinmeyen Rx direncini verir. Mesela oran 100 ise ve R2 direncinin deeri 156 olarak
okunmu ise llen diren 156x100=15600 deerindedir.
Wheatstone kprs ile birka 'dan birka M 'a kadar direnler llebilir. Daha byk
direnlerin lmnde duyarllk azalr. Bunu nlemek iin gerilim kaynann deeri arttrlr. Bu
durumda kpr kollarndaki direnlerin snmas sz konusu olabilir. Gerilim kaa olabilecei iin
izolasyon nlemlerinin alnmas gerekir. Yksek deerli direnlerin llmesinde megaohm kpr
devresi kullanlr. Bu devre ilerde 5.10.2. ksmnda anlatlacaktr.

Wheatstone kprs ile kk direnlerin llmesinde ise balant iletkenlerinin

direnleri etkili olmaktadr. Bunun dnda temas direncinin ne zaman ne kadar olaca belli
olmad iin bunu nlemek veya deerini belirlemek mmkn deildir. Sonu olarak Wheatstone
kprs ile llebilecek en kk diren l 'dur. Daha kk direnlerin lmnde Kelvin
Kprs kullanlr.
Wheatstone kprs ile elemanter olarak bilinmeyen direnler llebildii gibi pratikte
kablo arza yerinin belirlenmesinde de katlanlmaktadr.
Kprdeki galvanometre yerine, milivoltmetre veya DC kuplajl bir osiloskop da
kullanlabilir. Bunlara, detektr denir. Genellikle osiloskobun giri ularndan biri topraa baldr.
Bundan dolay osiloskop ekil 4.19.'de gsterildii gibi bir diferansiyel amplifikatr zerinden
balanr. Diferansiyel amplifikatrn kndaki gerilim,

Kpr ularndaki fark gerilim amplifikatr ile kuvvetlendirildii iin kprnn

duyarll da artar. Burada kullanlan diferansiyel amplifikatrn ortak mod eleme oran (CMRR)
l00dB veya daha byk olmaldr.

31

ekil 4.19.Diferansiyel amplifikatr ile Wheatstone kprsnn duyarlln arttrlmas ve

osiloskoba balanmas.
rnek4.12.
Bir Wheatstone kprsnde fabrika yapm hatalar %1 olan, R 2=32k, R3=15k ve
R4=12k direnleri iin denge salanmtr. Bilinmeyen direncin deerini snrlan ile birlikte
bulunuz.
zm:

4.5.8.1. Wheatstone Kprsnn Duyarll

Kpr dengesiz iken galvanometreden bir akm akar. Bu akmla galvanometre ibresinde bir
sapma oluur. Sapma miktar, galvanometre duyarll ile orantldr. Yani ayn akm deeri iin
daha duyar galvanometrede daha fazla sapma olur. Sapma miktar dorusal veya asal olarak ifade
edilebilir. Sapma miktarna bal olarak ifade edilen akm duyarll,
D = milimetre / A veya D = derece/( A veya D = radyan / A
eklinde ifade edilir. Tam sapma iin gerekli olan akm I ise tam sapma miktar,
T = D x I bants ile ifade edilir.
4.5.8.2. Dengesiz Wheatstone Kprs
Dengesiz olan bir kprde, sapma miktar, devre denklemleri kullanlarak hesaplanr. ekil
4.20'deki devrede a-b ularndaki Thevenin edeer devresini bulmak iin galvanometre devreden
kartlr, a-b ular arasndaki Thevenin gerilimi,

bantlarndan,

32

olur.
a-b ular arasndaki diren hesaplanrken, E kayna ksa devre edilir. Buna gre;
RTH = Rab = R1 // R2 + R3 // R4

olur.

a-b ularna i direnci Rg olan bir galvanometre balanrsa, galvonometreden akacak olan akm;

bantsndan bulunur.

ekil 4.20.a)Wheatstone kprs, b)Wheatstone kprsnn a-b ular

Thevenin edeeri.

arasndaki

rnek 4.13.
R1=lk, R2=3.5k, R3=1.6k, R4=7.5k, Rg=200 ve E=6V olan bir Wheatstone
kprsnde galvanometreden akacak olan akm bulunuz.
zm:

Eer Wheatstone kprsnde R=R2=R3=R ve R4=R+ R ise a-b ular arasndaki Thevenin
gerilim,

olur.
4R >> R durumunda ise,

33

yaklak bants kullanlabilir,

a-b ular arasndaki Thevenin direnci ise,

eklinde ifade edilir. Eer R R durumu gz nne alnrsa,

olur. Buradaki yaklamlar R direncindeki yaklak %5'lik deiimler iin sz konusudur

rnek 4.14.
Rj=R2=R3=500, R4=525 ve E=10V deerleri iin, Wheatstone kprsnn yaklak
Thevenin edeer bantsn kullanarak galvanometreden akan akm bulunuz. Galvanometre i
direnci 125 ve skalann sfr merkezde olup, 200-0-200 A limitlerine sahiptir.
zm:
Thevenin edeer gerilimi,

olur. Thevenin edeer direnci, RTH = R = 500 olur.

Galvanometreden akan akm ise,

Grld gibi direnteki %5' lik bir deiim ibrenin tam sapmasna sebep olur.

34

Wheatstone kprsnn pratik uygulamalarnda temel prensip ayn olmakla beraber, eitli
montaj ve kullanm farkllklar vardr. Wheatstone kprsndeki R2 direnci yerine drt deiik
deerde diren kullanlmtr. R3 ve R4 direnleri ise bir potansiyometre zerinden alnmtr.
Herhangi bir ohmmetre ile diren lmnde yaplan hata %3-5 arasnda iken, Wheatstone
kprsndeki hata %0. l civarndadr.

ekil 4.21.Pratik bir Wheatstone kprs rnei.

4.5.8.3. Wheatstone Kprs le Kablo Arza Yerinin llmesi

'Wheatstone kprsnn nemli uygulamalarndan biri, yer altndaki telefon ve elektrik
hatlarndaki arza yerlerinin lmdr. Yanma ve yol bakm esnasnda telefon ve dier yeralt
kablolarnda eitli arzalar olabilir. Bunlarn onarm iin yerlerinin tam olarak belirlenmesi
gerekir. Arza olarak; letken ile toprak arasnda kaak olabilir,
ki iletken birbirine temas edebilir,
letken kopuktur veya
letkenler ile zrh arasda ksa devre eklinde zetlenebilir.

35

Ohmmetre yardm ile bu drt arzadan hangisi olduu kolaylkla bulunabilir. Ancak, arza
yerinin belirlenmesi ise Wheatstone kprs ile yaplr. ekil 4.22..a'da Murray yntemine gre
toprak ksa devresine ait noktann ve ekil 4.22.b'de iki kablo arasndaki ksa devre yerinin
Wheatstone kprs ile nasl lld gsterilmitir. Ksa devre noktas L x uzunluunda olup, bu
hattn direnci R,, kadardr. ki santral arasnda salam hatlar da vardr. ki santral arasndaki mesafe
ve buradaki salam hattn toplam direnci de bellidir. Toplam hat direnci bilinmiyor ise bunun nasl
llecei aada gsterilmitir.

ekil 4.22. a) Murray yntemine gre toprak ksa devresi b)ki kablo arasndaki ksa devre
yerinin Wheatstone kprs ile lm

4.5.9. Kk Deerli Diren lm

Kk diren lmnde,
a) Voltmetre-ampermetre metodu
b) Potansiyometre metodu
c) Kelvin ift kprs metodu kullanlmaktadr.
Aada kk diren lmnde en ok tercih edilen Kelvin ift kprs aklanmtr.

36

4.5.9.1. Kelvin Kprs ile Diren lm

ekil 4.23 a) Kelvin kprs b) b,c ve d noktalarnda gen-yldz devresi

Kelvin kprs ile l'dan l 'a kadar olan direnler llebilir. ekil 4.23.a'da pratikte
kullanlan bir Kelvin kprsnn prensip emas gsterilmitir. Burada R w ile gsterilen diren, R3 Rx arasndaki balant iletkeni ve balant noktalarna ait direntir. Bunun deeri kk olmakla
beraber llecek olan Rx - direnci de kk olduu iin normal Wheatstone kprs ile yaplan
lmde bu diren etkili olur. Bu etkiyi ortadan kaldrmak iin R5 ve R direnleri balanmtr.
ekil 4.23.b'deki gen - yldz dnm de gz nne alnarak Kelvin kprsnn analizi
aadaki gibi yaplabilir:
Yldz bal direnlerin deerleri,

eklinde tanmlanabilir.

4.5.10. Byk Deerli Diren lm

Elektrik devre ve sistemlerinde byk deerli diren olarak; yzler veya binlerce M
deerindeki direnlerin llmesi sz konusu olmaktadr. Bunlardan bazlar,
eitli elektrik malzemesi, cihaz ve kablolarn izolasyon direnleri
FET, MOSFET ve elektron tp gibi elemanlarn ular arasndaki direnler,
Kapasitelerin kaak direnleri,
Malzemelerin hacim direnleri,
Yzey direnci eklinde zetlenebilir.
37

4.5.10.1. Korumal metot Ve Kablom zolasyon Direncinin lm

zellikle kablolarn byk deerli olan izolasyon direnlerinin lmnde miliampermetre
yerine duyarllklar yksek (akm duyarll 1000mA kadar) olan galvanometreler kullanlr.
Burada kullanlacak olan galvanometre ile 0.1-lmA seviyesindeki akmlar llebilir. Uygulanan
gerilim 1kV ise llebilecek diren deeri 1012 ile 10xl012 arasnda olur.
Byk deerli direnlerin lmnde kaynak olarak kV'Iar seviyesinde byk deerli
gerilimler kullanlr. Byk gerilimler sz konusu olunca kaak akmlar da akabilir. ekil 4.24.a'da
gsterildii gibi kablodan akan akm lecek olan galvanometreden; hem direnten akan akm ve
hem de diren klf veya baka bir yoldan akacak olan kaak akm akar. ekil 4.24.b'de gsterildii
gibi kaynak ucu, kaak akmn akabilecei noktaya (koruma noktas) uygulanarak kaak akmn
galvanometreden akmas nlenir. Bylece voltmetrede llen gerilim ve galvanometreden akan
akmn oranndan R direnci hesaplanr.

ekil 4.24. Byk diren lmelerinde koruyucu devrenin oluturulmas

ekil 4.25.a'da koruyucu devre prensibi kullanlarak bir kablonun izolasyon direncinin nasl
lld gsterilmitir. Galvanometre, iletken ile zrh arasndaki izolasyon malzemesinden akan
akm ler. zolasyon zerine sarlm olan koruyucu iletkenden akan kaak akm galvanometreden
akmaz. Zrh olmayan kablolarn izolasyon direnlerinin lm ekil 4.25.b'de gsterildii gibi
kablo bir su kabna konularak yaplr. Kablo su iinde 20C scaklkta 24 saat tutulur ve lme
yaplr. zolasyon direnci R=V/IR bantsndan hesaplanr. Baz durumlarda lme yaplmadan nce
standart lM 'luk bir diren ile galvanometrenin (galvanometre nt ayarlanarak) kalibre edilmesi
gerekir.

38

ekil 4.25 Kablo izolasyon direncinin lm, a)Zrhl kablo, b)Zrhsz kablo
Buradaki kaynak gerilimi 500V olabilir. Gerilim yksek olduu iin balangta
galvanometrenin seri balanacak birka M 'luk diren ile korunmas gerekir. Hatta gerilim
uygulamadan nce galvanometrenin ksa devre edilmesi uygun olur. Seri diren hesaplanan
deerden kartlarak gerek kablo direnci bulunur.
4.5.10.2. Hacimsel ve Yzeysel Direncin lm
Korumal metot, tabaka eklinde izolasyon malzemelerinin izolasyon direnlerinin
lmnde de kullanlr. Bu malzemelerin izolasyon direnleri, hacimsel ve yzeysel zgl
direnleri ile tanmlanr. ekil 4.26.'de bu direnlere ait l devresi gsterilmitir. Tabaka
eklindeki yaltkan numuneye stten ve alttan daire eklinde ince bir tabakadan olumu metal
elektrotlar sk bir ekilde temas ettirilir. st elektrodun etrafnda daire eklinde bir koruma
elektrodu bulunur. Kaak akmlar halka eklindeki koruma elektrodu zerinden ve G 2
galvanometresinden akar. Yaltkan numunenin direnci ve hacimsel zgl direnci aadaki gibi
hesaplanr:
d1 : st elektrodun ap
d : Yaltkan numunenin kalnl
I1 : G1 galvonometresinden akan akm
V1 : Voltmetrede okunan deer
Yaltkan numunenin ;
Hacimsel direnci :

39

ekil 4.26. Yaltkann hacimsel ve yzeysel direnlerinin lm.

Yaltkan numunenin yzeysel direnci ve zgl direnci ise
kaak akm deeri ile hesaplanr.
d2
d
I2
V2

G 2 galvanometresinde okunan

: Alt elektrodun ap
: Yaltkan numunenin kalnl
: G2 galvanometresinden akan akm
: Voltmetrede okunan deer

Yaltna numunenin yzeysel direnci

Yzeysel zgl diren:

bants ile hesaplanr.

Bir yaltkan malzemenin iki noktasna yerletirilmi elektrotlar arasndaki toplam diren
(Rt); hacimsel diren ile yzeysel direncin paralel edeeridir.
Rt = Rv // Rs
rnek-15:
ekil 4.27'de kesiti gsterilmi olan tek iletkeni! L uzunluundaki kablonun izolasyon direncine ait
banty elde ediniz. letken ap 5mm, kablo d ap 25mm, izolasyon malzemesinin izolasyon
direnci 16 000/km olduuna gre, izolasyon malzemesinin zgl izolasyon direncini bulunuz.

zm: Merkezden x kadar uzaklkta dx kalnlndaki,

izolasyon direnci,

ekil 4.27. letken

Kablonun toplam izolasyon direnci,

D/2

pdx
p
D 2.303 p
D 0.367 p
D

log e

log10

log 10
2xL 2L
d
2L
d
L
d
d /2

40

halkann

D=25x10-3 m, d=5x10-3 m, L= 1km = 1000m ve R=16000 deerleri iin hesaplanrsa,

zgl izolasyon direnci,
p

RL
62.37 x10 6 m
0.367 log10 ( D / d )

ekil 4.28.a) zolasyonlu byk deerli diren, b) ulu diren.

4.5.10.3. Megaohm Kpr Metodu ile zolasyon Direncinin lm
ekil 4.28.a'da A-B ular arasndaki byk deerli bir direncin etrafnda izolasyon
malzemesi bulunmaktadr. zolasyon malzemesinden kan u G ile gsterilmitir. A-G ve B-G
arasndaki kaak direnler ile birlikte R direncinin edeeri ekil 4.28.b'de gsterilmitir. Bu ekilde
ulu bir diren meydana gelir.
kprsne balanrsa, Wheatstone kprs 100M yerine 100ll200M=67M'luk direnci ler.
Burada %33'lik bir hata oluur. Eer ekil-22.b'deki koruma balantl Wheatstone kprs
kullanlrsa yaplan hata ok daha kk deerlere drlr. RBG direncinin kpr dengesine
etkisi yoktur. Yalnz galvanometrenin duyarllna biraz etki eder. RAG direnci P= 100k'luk
dirence paralel gelir. Bu ekilde oluacak hata %0.01 kadardr. Byle bir l dzeninde bu kadar
kk bir hata ihmal edilebilir.

41

ekil 4.29.a) Basit Wheatstone kprs, b) Koruma devreli Wheatstone

kprs.
ekil 4.29.b'de pratik bir megohm kprs gsterilmitir. Burada 500V'luk bir DC gerilim
kayna vardr. Detektr olarak amplifikatr kna bal bir elektronik voltmetre kullanlmtr.
Bu devre ile 0.1M ile 106M arasndaki direnler daha yksek bir dorulukla llebilir. Kk
diren deerlerindeki doruluk %3 iken 10G ve daha yksek direnlerde ise %10'dur. Byk
deerli direnlerin lmnde E=500V-1000V arasnda olabilir. Amplifikatr kazancnn yksek
olmas gerekir. Amplifikatr kna voltmetre veya osiloskop balanabilir.

4.5.11. Multimetreler
Daha nceki ksmlarda ampermetre, voltmetre ve ohmmetre zerinde duruldu. Bunlarn
hepsinde dner bobinli galvanometre ortak bir elemandr. Dolaysyla, uygun bir anahtarlama
dzeni ile bu l aletini bir cihazn iinde toplamak mmkndr. Bu cihaz gerilim, akm ve
diren lt iin multimetre adn alr. Byle bir cihaz, doru akm ve gerilim lebildii gibi,
alternatif akm ve gerilim de llebilecek ekilde tasarlanabilir. Bu cihazn skalas gerilim, akm ve
diren iin ayr ayr leklendirilmesi gerekir.itir. Byle bir cihazn kademeleri aadaki gibi
olabilir.
DC Akm : 50A, ImA, l0A, 500mA, 10A
DC Gerilim : 250mV, 2.5V, 10V, 50V, 250V, 1000V, 5000V
AC Gerilim : 2.5V, 10V, 50V, 250V, 1000V, 5000V
Ohm : Rxl, Rxl00, Rx 10000
Galvanometrenin tam skala akm: 50A
DC duyarllk: 20k/V AC duyarllk: 5k/V
lecei frekanslar: 20Hz-200kHz
DC kademeler iin : %2 AC kademeler iin : %3
Byle bir cihazda gerilim, akm ve diren dnda frekans, ses basnca, scaklk, gibi
byklklerin lm de yaplabilir.
Diren lmnde her kademe iin sfr ayarnn yaplmas gerekir. Multimetrelerin
duyarllklar, 1000/V'tan 100k/V'a kadar deiebilir. En ok rastlanan duyarllk deeri,
20k/V'tur. Bu duyarllk yalnz DC kademeler iin geerlidir. Voltmetre devreye paralel
balanrken, ampermetre seri balanmaktadr. Ohmmetrenin gerilim olan bir devreye balanmamas
gerekir. Ohmmetre kademesi bulunan multimetre ile diren lerken, ya dardan bir gerilim verilir,

42

ya da iine bir pil taklr. Multimetre kullanlmad zaman ohmmetre kademesinde

braklmamaldr. Aksi halde pilin mr ksa olur.
Elektronikteki gelimelere bal olarak, gnmzde elektronik voltmetreler ds
yaplamaktadr. lk elektronik voltmetre vakum tpl voltmetre (VTVM)' dir. Transistr ve dier
yariletken malzemelerin gelimesi ile birlikte l cihazlarnda tplerin pek kullanlmad
grlmtr.
Elektronik voltmetreler, analog ve dijital olmak zere iki grupta incelenir. Bu snflama
gsterge ekline gre yaplmaktadr. Gsterge dner bobinli galvanometreden olumu ise analog,
ve eitli tipteki rakamlardan olumu ise dijital elektronik voltmetre meydana gelir. Analog
multimetre daha ucuz olduu srece, daha ok tercih edilir. Ayrca analog gsterge zellikle lineer
olmayan skalalar (logaritmik skala) iin daha kullanldr. Her iki tip multimetre ile ayn
byklkler (gerilim, akm, diren) llmesine ramen, alma prensipleri bakmndan aralarnda
farkllklar vardr.
Elektronik voltmetrenin baz temel zellikleri ise yledir:
a) Giri direnci btn kademeler iin ayn olup, ok byk (=1M) deerlidir. Dolaysyla
elektronik voltmetrenin ykleme etkisi ihmal edilecek kadar kktr.
b) Ampermetre konumunda ise i diren ok kk olup, bunun da ykleme etkisi yoktur.
c) Diren lmnde ibre hep ayn ynde sapar.
Elektronik voltmetreler ayr bir blmde inceleneceinden, burada daha fazla bir aklama
yaplmayacaktr.

43

ekil 4.30.Multimetrenin voltmetre, ampermetre ve ohmmetre pozisyonlarndaki ak

devreleri.

4.5.12 Potansiyometre Devreleri

4.5.12.1. Potansiyometre Uygulamalar
Potansiyometrelerin en nemli uygulamalar, dc voltmetre, dc ampermetre kalibrasyonu ve
yksek scaklk lmdr.
4.5.12.1.1. l Cihazlarnn Kalibrasyonu
Kalibrasyon, bir cihazn lt bykln standart bir byklk ile karlatrlmas
yaplarak cihazn doruluunu belirlemektedir. Basit veya kompleks olsun btn l aletleri, kpr
devreleri ve osiloskoplarn standart deerler ile kalibre edilmi olsalar dahi zamanla ve eitli
etkenler ile duyarllklarnda deime olur. Bunlarn peryodik olarak doruluklarnn kontrol
edilmesi ve kalibrasyonlarnn yaplmas gerekir. Burada ampermetre ve voltmetre aletlerinin
potansiyometre kullanarak kalibrasyonlarnn nasl yapld anlatlacaktr. Ampermetre veya
voltmetre doruluklar potansiyometrik ve karlatrma metodu ile kontrol edilir.
rnek 4.17.

44

Tam sapma gerilimi 10V olan ekil-24.a'dki devre kullanlarak bir voltmetre ve
ekil-4.31.b'deki devre kullanlarak tam sapma akm lOmA olan bir ampermetre birer kalibre
edilecektir. Voltmetre 2V ve ampermetre 6mA gstermitir. Potansiyometre ile (a) devresinde 247.
lmV ve (b) devresinde 61.4mV gerilimleri okunmu ise voltmetrede ve ampermetrenin bu
deerlerindeki bal hatalar bulunuz.

ekil 4.31. a)Voltmetre kalibrasyon devresi b)Ampermetre kalibrasyon devresi

Voltmetrede okunmas gereken deer,
Uv=247.mVx(85/10)=2.10035V
Bu sapmaya ait bal hata,

2 2.10035
%4.78
2.10035

Bu kademedeki maksimum sapma bal hatas,

am

I
a %1.368
Im

olur. Bal hatann negatif kmas l aletinin lmesi gereken deerden daha az ltn
gstermektedir. Voltmetrenin snfn belirlemek iin deiik noktalardaki sapma deerlerinin
llmesi gerekir. Bu sapmalardaki en byk hataya bal olarak l aletinin snf belirlenir.
Yukarda elde edilen maksimum bal hataya gre l aletinin snf "l" ve maksimum bal hatas
"%1" olarak alnr
Ampermetrede okunmas gereken deer;
I=61.41mV/10=6.14mA
Bu sapmaya ait bal hatas;

6 6.14
%2.28
6.14

Bu kademedeki maksimum sapma bal hatas;

am

I
a %1.368
Im

45

Burada da hatann negatif olmas l aletinin daha az gsterdiini ifade etmektedir.

4.5.12.1.2. Yksek Scaklk lm
Potansiyometrenin dier bir uygulamas ise, yksek scaklk lmdr. Yksek
scaklklarn lmnde genellikle slift kullanlr. Islift, iki farkl metalin yan yana getirilmesi
ile meydana gelir.

ekil 4.32. a) Bir scaklk l devresi b) Devrenin Thevenin edeeri c)Isl ift karakteristii
Isliftin scak bir ortama sokulmas sonucunda, scaklkla orantl bir elektriksel gerilim
elde edilir. Bu kk gerilim potansiyometre yardm ile ok doru llr. Scaklk nedeni ile
slift ile l cihaz birbirinden uzakta olmas gerekir. Metallerin temas direnci ile iletkenlerin
direnleri zerinde oluabilecek gerilim dmnden dolay, dner bobinli galvanometreden
olumu adi bir voltmetre ile slift gerilimini lmek uygun deildir. nk, adi voltmetrenin
ekecei kk akm ile yukarda sz edilen gerilim dmleri oluur. Byle bir gerilim lmnde
potansiyometrik yol en uygundur.
Herbir sliftin gerilim-scaklk karakteristii bellidir. Bu karakteristikten faydalanarak
llen gerilimi scakla evirmek mmkndr.

46

BLM.5
ALTERNATF AKIM LMELER
Alternatif iaret, ortalamas sfr olan iarettir. DC iaretlerin lmnde yalnz genlik
deikeni nemli bir parametre iken, AC iaretlerin lmnde genlik yannda frekans deikenide
gz nne almak gerekir. Bundan dolay l cihazlarnda da farkllk vardr.
5.1. Sinzoidal aret
Yandaki ekilde sinzoidal gerilim gsterilmitir.
Sfrdan balayan gerilim pozitif maksimum
noktaya (+Em), ulatktan sonra, azalarak tekrar
sfra der. Daha sonra, negatif ynde artarak
negatif maksimuma (-Em) ulatktan sonra tekrar
sfr seviyesine gelir. Bu deiim aralna bi
r periyot (T) denir. Bir saniyedeki
periyot saysna da frekans
ekil 5.1. Bir periyotluk sinzoidal gerilim
(f=l/T) denir. ekildeki
gerilim matematiksel olarak,
e = Emsin(cot) bants ile ifade edilir. Burada,
e : Ani deer (volt)
Em : Maksimum genlik veya tepe deer (volt)
w : 2nf olarak asal frekans (rad/s)
t : Zaman (saniye) 'dir.
Ortalama deer (Eort) ise; bir periyot aralnda gerilim erisinin iinde kalan alanlarn
cebrik toplamnn periyota blm eklinde tanmlanr. Sinzoidal iarette pozitif ve negatif alanlar
birbirine eit olduundan, toplam alan sfrdr. Dolaysyla, ortalama deer de sfrdr. Peryodik
iaretler iin ortalama deerin matematiksel tanm,
T

E ort

1
( ) e(t )dt
T 0

Efektif deer (Eef) ise, bir DC gerilimin oluturduu scakla eit scaklk oluturan AC
gerilimin deeri olarak tanmlanr. Mesela tepe deeri 14.14V olan bir A gerilimin l'da
oluturduu scaklk, l0V'luk bir DC gerilim tarafndan oluturulmaktadr. Dolaysyla tepe deeri
14.14V olan bir sinzoidal iaretin efektif deeri l0V'tur. Tepe deer ile efektif deer arasndaki
bant,

E m 14.14

1.414 2
E ef
10

eklinde olur.
47

Peryodik dalga ekillerinin matematiksel olarak efektif deeri,

T

1
E ef ( ) [e(t )]2 dt
T 0
bants ile hesaplanr, e = Emsin(wt) ifadesini kullanarak hesaplama yaplrsa, yukardaki sonular
elde edilir. Efektif deer matematiksel ifadenin bir aklamas olan "Root Mean Square"
kelimelerinin ba harflerinden olumu olan "RMS" veya "rms" ksaltlm ifadeleri eklinde de
gsterilir. aretin dalga eklinden bamsz olarak A veya DC iaretler arasnda karlatrma
yaplmasnda A iaretin efektif deeri nemli bir byklktr.
5.2. AC lmnde Frekansn Etkisi
AC iaretlerin lmnde genlikten baka etkili olan dier bir byklk frekanstr. Kapasite
ve self gibi gibi devre elemanlarn ieren cihazlar frekanstan etkilenir. zellikle elektronik
uygulamalarda AC iaretler, aadaki frekans bantlarna gre deerlendirilir ve ilem grr.
Tablo 5.1.AC iaretlerin frekans bantlar
20Hz - 20kHz
10-30kHz
30 - SOOkHz
300kHz - 3MHz
3 - 30MHz
30 - 300MHz
300MHz - 3GHz

Ses Frekans Band

ok Alak Frekans Band
Alak Frekans Band
Orta Frekans (AM radyo) Band
Yksek Frekans (CB, polis) Band
ok Yksek Frekans (FM, TV) Band,
Ultra Yksek Frekans (TV) Band,

DC ve AC lmelerinde voltmetre paralel ve ampermetre seri olarak devreye

balanmaktadr. AC lmelerinde, l cihazna DC iaretin girmesini engellemek iin seri bir
kapasite balanr. Bu kapasitenin empedans (kapasitif reaktans) frekansa bal olduundan,
voltmetre veya ampermetreye ulaan akm frekans deitike deiir.
ekil 5.2.'de bir elf ularndaki AC
gerilim lm yaplmaktadr.
Giriindeki DC iareti bloke
etmek gayesi ile C kapasitesi
voltmetreye seri balanmtr. Bu
kapasitenin reaktans, l yaplan
frekansta (f) voltmetre giri
empedansnn yzde biri kadar
ekil 5.2. AC iaret lm
olmaldr. DC blokaj kapasitesi l aletinin iinde srekli olarak bulunur. Bir anahtar yardm
ile A veya DC konum seilir. Bu (i/catj), voltmetre giri empedansnn en az kapasitenin
deeri cihaz zellikleri ile birlikte belirtilmelidir.

48

AC l aletleri grupta toplanabilir.

a) AC iaretin efektif (rms) deerine duyar olan l aletleri. Elektrodinamik ve dner
demirli l aletleri bu gruba girer.
b) Dner bobinli galvanometre ile bir dorultucu devresinin lt bykl, AC iaretin
efektif deerine kalibre ederek oluturulan l aletleri.
c) Scaklk dnmnden faydalanarak AC iaretin efektif deerini len l aletleri.
5.3. Elektrodinamik l Aleti
Elektrodinamik l aleti, dner bobinli galvanometreye benzer. Galvanometrede sabit iki
mknats arasnda dnen bir bobin vardr. Halbuki elektrodinamik l aletinde, sabit iki bobinin
oluturduu elektromknats arasnda dnen bir bobin bulunur. Mknatslanma alet alrken veya
alete akm verilince olur. almad zaman mknatslanma olmaz. Dner bobin ile mknats bobini
uygun bir ekilde seri, paralel veya ayr kullanlarak eitli l aletleri yaplabilir.
Elektrodinamik l aletleri pratik olarak trl yaplr. Elektromknats devresinde
yumuak demirden ekirdek kullanlrsa demirli tip, demir kullanlmaz ise demirsiz tip oluur.
nc tip ise; demirsiz olanlar d manyetik alanlardan korumak iin demirden bir klf iine
alnr. But tipteki l aleti demir rtl olarak isimlendirilir.
Yumuak demirin manyetik geirgenlii havaya gre 2-3 bin defa daha byktr. Demirli
tipteki l aletinden ok kk akmlar ile ibrede bir dnme momenti oluur. Fakat demirdeki fuko
ve histerezis kayplarndan dolay frekans arttka hatalar da artar. Ayrca yumuak demir
kullanlmasna ramen ok az da olsa oluacak artk mknatslanmalar nedeni ile doru akm
lmelerinde hatalar meydana gelir.
Demirsiz elektrodinamik l .aletinde ibrenin sapmas iin daha byk(akmlara gerek
vardr. Demirsiz olduu iin daha yksek frekanslarda lme yaplabilir. Artk mknatslanma diye
bir ey olmad iin doru ve alternatif akmdaki hatalar deimez. Ancak evredeki manyetik
alanlarn etkisi daha fazla olur. Bunu nlemek iin alet demir bir klf iine alnr. Bu durumda da
alet ok hantal olur. Manyetik etkiden kurtulmak amac ile dnen ve mknatslayc bobinler ayr
ayr ikier tane yaplarak st ste monte edilir. Dner bobinler bir mil ile birbirine balanr. Dnen
ve mknatslayc bobinler ayn anda ikisi de ters balanrsa ibrenin dnme yn deimez. ki
sistemin bobinleri birbirinin tersi yaplr. Bu ekilde dnme momenti deimez. Ancak dardan
gelecek manyetik etki birinde art ynde iken, dierinde eksi ynde olur.
Yukarda anlatlan nedenlerden dolay pratikte kullanlan elektrodinamik l aletlerinde,
metal bobin ereve ve demir gbek kullanlmad iin oluan magnetik alan dner bobinli
galvanometreye gre daha az olduundan duyarll da daha az olur.
ekil-5.3.a'da gsterildii gibi hareketli ve sabit bobinler birbirine seri balanmtr. A-B
arasna uygulanan gerilim, btn bobinlerden ayn akm aktr. Sabit bobinle arasndaki magnetik
alann deiiminden dolay, hareketli bobinde bir dnme olur. Dnme momenti; hareketli bobinden
geen akm ile bobine tesir eden magnetik alann iddetine baldr. Sabit ve hareketli bobinler seri
baland iin magnetik alan oluturan akm ile hareketli bobinden geen akm ayn olacandan,
oluan moment akmn karesi ile doru orantl olur. Hareket eden bobinin asal pozisyonu ani
moment ile belirlenir. Ani moment ise ani akmn ortalamas olduundan bu l aleti bobinden
geen akmn karesinin ortalamasn yani efektif deerini ler. Dolays ile elektrodinamik l

49

aleti AC akmn llmesinde dorultucuya gerek kalmadan bunlarn efektif deerini ve DC akmn
kendisini dorudan len bir alettir. .

ekil 5.3. a) Elektronik l aletinin. b) Bir elektrodinamik voltmetrenin temel devresi. c)

Bir elektrodinamik ampermetrenin temel devresi.
DC ve AC (rms) lmelerinde kullanlan elektrodinamik l aletinin skalas lineer deildir.
Kk deerlerde sk ve yksek deerlerde seyrektir. Akmdaki ani deiimler ortalama moment ile
gsterilir. brenin denge pozisyonu bir dengeleme spiral yay ile salanr. DC akmn karesel
ortalamas kendisine eit olduu iin byle bir l aleti DC akm ile kalibre edilir ve her eit
dalga ekline sahip iaretlerin efektif deerlerinin llmesinde kullanlr. lA'lik DC akm ile lA'lik
AC (rms) akmn oluturaca sapma ayndr. Elektrodinamik l aletinin bobin reaktans frekansla
artar. Bundan dolaya elektrodinamik l aleti 200Hz'in altndaki zellikle 50Hz'lik g
hatlarndaki iaretlerin llmesinde ve yksek doruluklu cihazlarn yaplmasnda
kullanlmaktadr. Doruluu %0.1 seviyesinde olabilir.
Elektrodinamik l aleti, dner bobinli galvanometre gibi akm len bir cihazdr. Yani,
bobinden geen akm ile orantl bir sapma salar. Elektrodinamik l aleti ok deiik amalarla
kullanlabilen bir cihazdr. Mesela; tek hareketli bobinli elektrodinamik l aleti doru ve alternatif
akm veya gerilimi lebildii gibi, tek fazl whattmetre olarak da kullanlabilir. ift hareketli
bobini olan elektrodinamik l aleti ile ok fazl whattmetre ve apraz hareketli bobini olan
elektrodinamik l aleti g faktr metresi veya frekansmetre yapmnda kullanlr.
Elektrodinamik l aletinin i yapsndaki doruluktan dolay, bu alet dier cihazlarn
kalibrasyonunu yapmak amac ile kullanlr. Bu cihazlar, DC akm ile kalibre edildikten sonra
herhangi bir deiiklik yaplmadan alternatif akm lm yaplabilir. Bylece, doru akm ve
gerilim ile dorudan bant kurulabilir. Bundan dolay bu cihazlara transfer cihaz da denir.
Elektrodinamik l aletinden ntsz olarak dner bobinli galvanometreden daha fazla
akm geebilir. Bunlardan ntsz olarak maksimum l00mA'lik akm aktlabilir. Daha yksek akm
deerleri iin DC ampermetre tasarmnda yapld gibi nt veya paralel direnler ilave etmek
gerekir. Hareketli ve sabit bobinler arasndaki kuplaj hava yollu olduu iin fazla bir zayflama
50

oluur. Magnetik kuplaj arttrmak iin bobinlerden fazla akm aktmak gerekir. Bunun iin de bobin
iletken aplar daha byk seilir. Daha kaln iletkenin direnci daha kk olur. Bylece,
elektrodinamik l aletinde 20 ile 100/V gibi ok dk bir duyarllk elde edildii iin ykleme
etkisi fazladr. Dorultuculu ve dner bobinli l aletinin duyarll daha yksek olup, 5k/V ve
daha fazladr.

5.3.1. Elektrodinamik l Aletlerinin Temel zellikleri

Aletin mknatslayc bobininden sabit doru akm geirilerek alet dner bobinli alet gibi
kullanlabilir.
Dner ve mknatslayc bobinler uygun ekilde seri balanarak ve, seri veya paralel
direnler ilave edilerek ampermetre veya voltemerte yaplabilir.
ekil-5.3.b ve c'de gsterildii gibi kademe direncinin hesab ve balan, dner bobinli
galvanometrede yapld gibidir.
Hem doru ve hem de alternatif akmda kullanlr.
Sapma akmn karesi ile orantldr. Alternatif akmn efektif deerini lerler.
Duyarllklar az fakat doruluklar (%0.1) yksektir.
Dner bobinlere gerilim ve mknatslayc bobinlere akm uygulayarak g llebilir.
Tek ve ok fazl whattmetreler ile enerji sayalar ve fazmetreler yaplabilir.
Elektrodinamik ampermetre ve voltmetresinde gsterge ibresinin sapmas akmn karesi
ile orantl olduundan, skala aralklar lineer deildir.
5.4. Dner Demir Plakal l Aleti
Dner demir plakal l aleti, dner bobinli l aletlerinden sonra en ok kullanlan l
aletidir. Bu aletler salam yapda ar zorlanmalara kar dayankl, doru ve alternatif akmlar
lebilmeleri bakmndan nemlidirler. Bu l aletinin, fazla doruluk gerektirmeyen oto-gsterge
aleti gibi deiik kullanm alanlar vardr. alma prensibi olarak ayn kutuplu mknatslarn
birbirini itmesine dayanr. Prensip olarak, ekil 4.36.'da gsterildii gibi ok sarml bir sabit bobin
iinde biri sabit ve dieri hareket edebilen iki demir plakadan olumaktadr. Hareketli plakaya bir
ibre balanmtr.
Bobinden akm aknca, yumuak demirden yaplm olan plakalarda mknatslanma olur.
DC akmda kutuplarn yerleri sabittir. AC akmda ise kutuplar sra ile yer deitirir. Bu
mknatslanma neticesinde demir plakalarda oluan ayn tip kutuplanmadan dolay plakalar birbirini
iter. Hareketli plakaya bal olan ibre de sapar. Bir frenleme yay ile ibrenin geriye dn salanr.
Plakalardan biri bobin erevesine veya makarasna baldr. Hareketli plakadaki veya buna bal
olan ibredeki sapma miktar, bobinden geen akmn karesel ortalamas ile orantldr. DC akmn
karesel ortalamas kendisine eittir. AC akmn karesel ortalamas efektif deerine eittir.
Elektrodinamik l aletlerinde olduu gibi,dner demir plkal l aletlerinde de sapma
akmn karesi ile orantl olduundan l skalas lineer deildir.

Bu l aleti ile DC akm da llebilir. Ancak,

DC akmn oluturaca kalc mknatslanmadan
dolay DC uygulamalarda fazla hata oluturaca
iin pek kullanl deildir.Bundan
51

dolay dner demirli l aletinin kalibrasyonu

doru akmda yaplr alternatif akmda kullanlr.
Otomobillerdeki arj-dearj gstergesi gibi
uygulamalarda bu cihazdan
faydalanlr. Bu cihazn maliyeti dk olduundan,
yksek gl ve alak frekansl
AC akm ve gerilimlerin lmnde ok
yaygn olarak kullanlmaktadr.
ekil 5.4. Dner demir plakal l aleti
Voltmetre olarak kullanldnda bobin teli ince ve ok sarmldr. Ampermetre durumunda
ise sarm says daha az ve tel kesiti fazladr. G ve frekans snrlanmas bobin endktansnn ve
kaak kapasitelerin byk deerli olmasndandr. Gvenilir ve doru lme yaplabilecek st
frekans snr 150Hz'tir. Bobin reaktans frekans arttka artaca iin kalibrakyonun yapld
frekansta kullanlmas gerekir. Aksi halde hata oluur. Bu cihazn hata snrlar, %0.5'e kadar
debildii gibi genellikle %5 ile %10 arasndadr.
5.5. Islift l Aleti
Islift l aleti, ince telden yaplm bir stc eleman, bir slift ve bir galvanometreden
meydana gelir. Prensip emas ekil 4.37.'de gsterilmi olan slift l aleti ile alternatif veya
doru akm llebilir. Bu aletin temel zellii ise ok yksek frekansl alternatif ve gerilimleri
(l00MHz ve daha fazla) byk bir dorulukla lmesidir.
Bilindii gibi termoift eleman iki farkl metalin yan yana getirilmesinden meydana gelir.
Bulunduu ortam scaklna bal olarak ular arasnda 0-10mV'luk bir gerilim elde edilir. Istc
dirente harcanan g I2R=V2/R bantsna bal ve llecek olan akm veya gerilimin efektif
deeri ile orantldr. Dolays ile termoifte elde edilen gerilim de llecek akm veya gerilimin
efektif deeri ile orantl olur. Isliftte oluan gerilimle orantl olarak galvanometreden bir akm
akar. Istc ve slift karakteristiklerinden faydalanarak, galvanometredeki sapma, stcya
uygulanan gerilime gre kalibre edilir.

ekil 5.5. Islift l aletinin temel devresi

Paralel diren kullanlarak ok yksek akm deerlerini ve seri diren kullanlarak ok
yksek gerilimleri llebilen slift l aletleri yapmak mmkndr.
Isliftler baz durumlarda stcya temas eder. Bazlarnda ise temas etmez. Isliftin ortam
scaklndan bamsz olarak yalnz stcnn scakln izlemesi isteniyor ise temasl tip slift

52

kullanlr. Temasl tip slift kk akmlarn llmesinde kullanlr. Temasl olmayan tipte ise
stc ile slift arasnda herhangi bir elektriksel balant yoktur. Elektriksel olarak izole
edilmilerdir. Temasl tipe gre daha az hassastr. Bu tip slift ile yksek akmlar llr.
Baz durumlarda stcda harcanan gcn 2mW gibi kk bir g olmas gerekir. Scakln
da 80C-100C kadar ykselmesi gerekir ki slift ularnda 5mV gibi bir gerilim elde edilebilsin.
Bu gibi durumlarda; stc ve sliftin tm camdan yaplm vakumlu ve s izolasyon odac diye
isimlendirilen bir muhafaza iine alnr. Vakumlu stc eleman daha yksek scaklklarda
alabilir. Istcdan 2-500mA arasnda akm aktlabilir.

ekil 5.6. Kpr tipi sl ift l aleti

Yksek frekansl iaretlerin lmnde slift ile devrenin geri kalan ksm arasndaki
kapasiteyi azaltmak amac ile temassz tip slift ve uygun izolasyon malzemeleri kullanlr. Bu
izolasyonlama ekil5.5.'de elektriksel izolasyon odac eklinde gsterilmitir. Bu tip cihazlar
l00mA'e kadar temasl sliftler seviyesinde hassastrlar.
ekil 5.6 de gsterildii gibi termoiftler birbirine seri balanarak kpr tipi bir sl l
aleti yaplabilir. Bu ekilde l aletinin duyarll ve doruluu arttrlr. Burada stc yoktur.
llecek olan akm veya gerilim kprnn karlkl noktalarna balanan galvanometre ile
llr. Kpr tipi l aletinin duyarll vakumlu sliftten daha yksektir. Buna
uygulanabilecek A akm 0.lA'den lA'e kadar olabilir. Elde edilebilecek gerilim ise 25mV kadardr.
rnek 5.1.
5, 10 ve 25V'luk kademeli bir sl voltmetre tasarlanacaktr. Kullanlacak olan
galvanometrenin tam sapma akm Ig=50A ve i direnci Rg=200'dur. Istcnn akm -scaklk
karakteristii ile sliftin scaklk - gerilim karakteristii de ekil-9'da gsterilmitir.
zm: Istcnn akm - scaklk karakteristiinden, 5mA'lik akmda slift scaklnn 200C'ye
ykseldii grlr. Islift karakteristiinden de 200C iin l0mV'luk bir gerilim fark elde edilir.
Galvanometrenin i direnci 200 olduundan, slifte uygulanan lOmV ile galvanometreden,

Ig

E 10mV

50 A
R g 200

deerinde bir akm akar. Bu akm ile galvanometredeki sapma maksimum olur. kademeli sl
voltmetrenin tam devresi ekil 5.7.a'da gsterilmitir. zet olarak sl voltmetrede; llecek
gerilim bir stc yardm ile scakla dntrlyor. Islift yardm ile bu scaklk tekrar gerilim
veya akma dntrlerek galvanometre ile llr.
Her kademeye ait kademe direnlerinin hesab aadaki gibi yaplr.
5V kademesi iin;

53

Rs

E
5V
R
200 800
Im
5mA

10V kademesi iin;

Rs

10V
200 1.8k
5mA

25V kademesi iin;

Rs

25V
200 4.8k
5mA

deerleri bulunur.

ekil 5.7. a)kademeli bir sl voltmetre, b) Istcnn akm - scaklk karakteristii, c)

Isliftin scaklk - gerilim karakteristii.

5.5.1. Isl l Aletlerinin stnlk ve Eksiklikleri

stnlkleri:
Isl l aleti iaretin dalga eklinden bamsz olarak akm ve gerilimin efektif deerini
gsterir. Seri diren ilave edilerek yaplan voltmetre ile en ok 500V llebilir. Bunlarn omik
duyarllklar 100-500/V'tur.
Frekanstan bamsz olup, geni bir frekans aralnda lme yaparlar. Yksek frekanslarda
zellikle akm lmelerinde kullanlr. Doruluklarnn yksek ve yksek frekanslarda lme
yapmalar dier cihazlardan olan stnlkleridir. 50MHz'e kadar doruluklar %1 civarnda olup, bu
cihazlar RF cihaz olarak bilinir. 50MHz'in zerindeki frekanslarda stc teldeki deri etkisinden
54

dolay etkin diren deeri artar ve doruluk azalr. 3A'in zerendeki lmelerde deri etkisini
azaltmak iin, stc tel ince seilir ve tabular ekilde sarlr. 3A'in altndaki lmelerde ise stc
ince rijid telden yaplr.
Bu l aleti ile 0.5-20A arasnda akmlar llebilir. Yksek akmlarda stc, cihazn
dna yerletirilir. Kk akmlarda kpr tipi devre kullanlr.
DC cihazlarn standart pil veya potansiyometre ile kalibrasyonunda transfer cihaz olarak
kullanlr.
Eksiklikleri:
Istc scakl akmn art orannn karesi kadar artar. Yani lineer deildir. Normal
almada 300C ise akm iki katna ktnda scaklk 1200C olur. Maksimum akm deerinin iki
katna kldnda stc tel yanabilir. Bundan dolay bu cihazlarda tam skalann %50'si kadar bir
ar almaya msaade edilir. Dier cihazlardaki ar alma snr daha yksektir. Ar
yklemeye kar rleli tipleri yaplr.
Tam skala akm 10A olan ve karesel dnm yapan bir ampermetrenin yarm skala
sapmas iin gerekli akm miktar;
Tam skala sapmas: t=kIt2=k102
Yarm skala sapma: y= t/2=k Iy2
Yarm sapma akm: Iy=(t/2k)1/2=(100k/2k)2=7.707A olur.
Telin snp soumas ile korozyon oluur. nlemek iin platin gibi soy metaller kullanlr
veya stc ve slift muhafaza iine alnr.
Isliftin stcya demesi sonucunda ilave bir termoelektrik gerilim oluur. Bunu
nlemek iin temassz tip kullanlr.
Yksek frekansl elektromanyetik alanlardan etkilenir. Oluabilecek etkiler ekranlama ile
giderilir.
Duyarll azdr. Arttrmak iin ok elemanl kpr tipleri kullanlr.
5.6. Tepe Deer Voltmetresi
Efektif deer lmek iin gelitirilen cihazlar, sinzoidal iaretlere gre kalibre edilirler. Bu
cihazlarla sinzoidal olmayan iaretlerin doru olarak llmesi mmkn deildir. Sinzoidal
olmayan iaretlerin tepe deerleri llerek deerlendirilir. Bu amala tepe deer voltmetresi
kullanlr. Tepe deer voltmetresi ekil-5.6.a'da gsterildii gibi iki ksmdan meydana gelir.
Bunlar; tepe deer detektr ve DC voltmetredir.
Tepe deer voltmetresinin ak devresi ekil-5.6.b'de gsterilmitir. Devredeki kapasite, tepe
deeri llecek olan iaretin maksimum tepesi kadar arj olur. Ters ynde herhangi bir akm
akmas mmkn olmad iin dearj olamaz. Kapasitedeki bu gerilim bir DC voltmetre ile
kolaylkla llebilir. Kapasite, voltmetre direnci zerinden dearj olabilir.

ekil 5.8. a) Tepe deer voltmetresinin blok diyagram, b) Tepe deer voltmetresinin ak
devresi.

55

ekil 5.9. Tepeden tepeye lme yapan voltmetre devresi.

Voltmetre skalas tepe deere gre leklenebildii gibi tepeden tepeye gre de
leklenebilir. ekil 5.10.'deki detektr devresi ile bir DC voltmetre kullanlarak, dorudan tepeden
tepeye gerilim llr. AC kaynann negatif yar periyodunda D2 diyotu iletimde olacandan,
kapasitesi arj olur. Pozitif yar periyotta D2 kesimde, Dl iletimde olur. C2 ularndaki gerilim, C
deki gerilim (tepe deer) ile AC kaynan pozitif tepesinin toplam kadar olur.

ekil 5.10. Bir probtaki tepe deer detektr ilebunun DC amplifikatre ve voltmetreye
balan gsterilmitir.
Tepe deer voltmetresinin frekans cevab olduka yksektir. Bir probun iine yerletirilmi
olan ekil-5.10'deki tepe deer detektrnn frekans cevab 1GHz'e kadar kar. Yksek frekanslar
ve kk genlikli iaretlerde diyot karakteristiinin lineersizliinden dolay, duyarllkta byk bir
zayflama gzkr. Bu problem ekil-13'teki diferansiyel devre ve AM modlatr kullanlarak
giderilebilir. Diferansiyel amplifikatrn giriine, llecek olan iaretin tepe gerilimi uygulanr.
Dier giriine ise AM modlatrnden alnan iaretin tepe deeri uygulanr.
Yksek frekansl iaretlerde kablolar arasndaki kaak kapasitelerden dolay, cihazn giri
empedans klerek iarette bir zayflama oluur.
AC iaretin iinde DC bileen de varsa, efektif deer lmnde bunun da etkisini gz
nne almak gerekir. Birok AC cihaz kapasitif kuplajl olduundan, DC bileenler bloke edilir.
Byle bir birleik iaretin efektif deeri,
2

Vef (birlebir Vdc Vef (ac)

bants ile hesaplanr. Bunun iin AC ve DC bileenlerin ayr ayr llmesi gerekir.

56

ekil 5.11. Diferansiyel amplifikatrl bir tepe deer voltmetresi

5.7.AC aretlerin Dorultularak llmesi

5.7.1. Yarm Dalga Dorultucu AC Voltmetre
AC iaretlerin llmesinde dner bobinli galvanometreden ok faydandr. Galvanometre DC
iareti veya ortalama deeri ler. AC iaretin ortalama deeri sfr olduundan, galvanometre ile
dorudan llemez. Ancak, AC. iaret dorultulduktan sonra yani DC'ye evrildikten sonra
galvanometre ile llebilir. Dner bobinli galvanometreye 0.lHz veya daha kk frekansl bir
sinzoidal iaret uygulanrsa, ibre sinzoidal iareti takip ederek, sfr konumundan maksimuma,
sonra sfra, buradan negatif maksimuma ve tekrar sfr konumuna gelir. Dner bobinli
galvanometrenin hareket eden ktlesinin ataletinden dolay yksek frekansl iaretleri takip edemez.
Bu durumda herhangi bir sapma olmaz. AC iaretlerin ortalamas sfr deil ise ortalama deeri
gsterir.
AC iaretleri dorultmak amac ile tam veya dalga dorultucu devreler kullanlr.
ekil 5.12.a'da bir yarm dalga dorultucu devresi gsterilmitir. Giriteki iaret sinzoidal bir iaret
olup, yariletken diyottan yalnz pozitif yar periyotlarda akm akar. Bu akm galvanometre
zerinden devresini tamamlar. Galvanometre ularndaki gerilim ekil-5.12.b'de gsterilmitir. Bu
iaretin efektif ve ortalama deerleri genel matematiksel ifadelerden hesaplanabilir. Hesaplama
sonularna gre,

Em
0.318E m

ve Em=1.41 Eef ile

E0

E 0 0.318 x1.41xE ef 0.45E ef

bantlar yazlabilir.

rnek 5.2.
57

ekildeki 10Vluk tek kademeli AC

voltmetrenin kademe direncini hesaplaynz.
zm:
E0 = 0.45Eef = 4.5V
E0=Ig(Rs+Rg)
Rs=E0/Ig-Rg
Rs=4.5/1mA - 300 =4.2k

ekil 5.12. a)Yarm dalga dorultuculu bir voltmetrede negatif yar periyodun etkisi
D2diyotu ile, ve D1'in lineer blgede almas RP ile salanr,
b)ka ilave edilen
kapasite ile tepe deer llebilir.
Pratikte kullanlan yarm dalga dorultucu AC voltmetrenin gerek devresi a'da
gsterilmitir. lave edilen D2 diyotu yardm ile negatif yar periyotun D ularnda grlmesi
nlenir. Bundan baka herhangi bir etkisi yoktur. RP paralel direnci ile d diyotu iletimde iken daha
fazla akm aktlarak diyotun daha lineer bir blgede almas salanr. Bu diren lineerlii
arttrrken, duyarll azaltr. Rs direnci ise kademe direnci olup, deerinin deitirilmesi ile deiik
voltmetre kademeleri elde edilir.

ekil 5.13. a) Yarm dalga dorultucu AC voltmetrenin temel devresi, b) Yarm dalga
dorultulmu iaretin bir periyodu.
2.22 sabiti form faktr olup, l aletinin skalasn efektif deere gre kalibre ederken
kullanlr. Ortalama deer (E0) DC deere eittir. yukardaki sonulardan; yarm dalga dorultucu
devrede l0V'luk bir DC gerilim tam sapma oluturulurken, efektif deeri 10V olan sinzoidal bir
iaret 4.5V'luk bir sapma oluturur. Baka bir deyile; 4.5V'luk bir DC gerilim oluturaca sapma,
l0V'luk efektif A gerilimin oluturaca sapmaya eittir.Yani A voltmetre, DC voltmetre kadar
duyarl deildir. Saysal olarak yarm dalga dorultuculu AC voltmetre, DC voltmetrenin yaklak
%45'i kadar duyarldr.
Dac = 0.45Ddc

58

rnek 5.3.
ekil-17.a'daki devrede kullanlan galvanometrenin i direnci 100 ve tam sapma akm
ImA'dir. Paralel direncin deeri de 100'dur. Devrede kullanlan diyotlarn iletim ynndeki
direnleri 400 ve tkama ynndeki direnleri sonsuzdur. Bu devrenin tam sapmada l0V A
gerilimi lebilmesi iin Rs direncinin deerini ve A omik duyarlln hesaplaynz.
zm:
Galvanometrenin i direnci 100 ve tam sapma akm ImA olduu iin paralel diren de
100 olduu iin buradan da ImA akm. Dolays ile Dt diyotundan 2mA akm akar. Bu devrede
yarm dalga dorultulmu iaretin ortalama deeri,
Vort = 0.45Vef = 0.45x10 = 4.5V olur.
Devrenin toplam direnci; Rv = Vort/I = 4.5V/2mA = 2250
Diyotun seri direnci RD1 = 400 olduu iin seri direncin deeri,
Rv = Rs + RD1 + Rg//Rp bantsndan,
2250 = Rs + 400 + 100//100 ile RS=1800 olur.
AC 10V iin voltmetrenin duyarll; Dac= Rv/V = 2250/10 = 225/V
Daha nce belirtildii gibi dorultucu tipteki voltmetreler, A gerilimin efektif veya RMS
deerini okuyacak ekilde kalibre edilirler. ka ilave edilecek bir kapasite ile gerilimin tepe
deerini veya tepeden tepeye deerini lmek mmkndr.
rnek 5.3.
ekil a'da lV(ef)'lik bir A voltmetre iin kullanlacak olan diyotun akm gerilim
karakteristii ekil-B.b'de gsterilmitir. Rs kademe direncini hesaplaynz. Galvanometreden
20A'lik bir akm aktacak olan giri gerilimi ne kadardr? Diyot karakteristiinin lineer
olmamasndan dolay yaplacak bal hata ne kadardr?

ekil 5.14. AC voltmetre iin kullanlacak olan diyotun akm gerilim karakteristii.
Diyotun akm gerilim karakteristii lineer olmad iin alma noktasna bal
olarak bir hata yaplr.

59

zm: Tam sapma akm 100A olup, bu noktadaki diyot statik direnci,
Rd

0 .1
1000
(100 x10 6 )
olur.

Seri diren ise,

E0=0.45Eef=Ig(Rs+RD+Rg)
Rs=E0/Ig - (RD+Rg)
Rs=3.3k
Deerinde olur. evredeki toplam diren ise R1= 4.5kdur.
Diyottan 20A aktnda diyot statik direnci, RD=0.04V/20A =2k olur
Bu akm deeri iin evredeki toplam diren,
R1= Rs + RD + Rg =5.5k
Diyot direncinin deimesi halinde 20Ai aktacak giri gerilimi,
Ei=20Ax4.5k=0.9V yerine; Ei=20Ax5.5k=0.11V
Diyot karakteristiinin lineer olmamasndan dolay yaplan bal hata,
1

Ei E i
Ei

%22
olur.

Yarm Dalga Dorultuculu AC Voltmetrenin Eksiklikleri

Burada tasarlanan AC voltmetre, sinzoidal iaretlerin efektif deerine gre kalibre
edilmitir. Sinzoidal iaretten farkl bir iaret lld zaman llen deerin uygun bir katsay
ile arplarak dzeltilmesi gerekir.
Yarm dalga dorultuculu AC voltmetrede kullanlan diyot yarm sins periyodu boyunca
iletime girdiinden pozitif ve negatif yan periyotlarda farkl ykleme etkisi oluturmaktadr.
Kk AC gerilim lmlerinde diyot karakteristiinin lineersizlii etkili olur.
AC iareti iindeki herhangi bir DC bileen de hata oluturabilir.
Diyot kapasitesinin yksek frekanslardaki ksa devre etkisi lme sonucuna bir hata olarak
yansr.
Diyot karakteristiinin scaklkla deimesi (tasarmdaki scaklk dndaki bir ortam
scaklnda) sonucunda da bir hata oluabilir.

60

5.7.2. Tam Dalga Dorultuculu AC Voltmetre

ekil 5.15.a'da bir tam dalga dorultuculu AC voltmetrenin temel devresi gsterilmitir.
Dorultucu olarak bir diyot kprs kullanlmtr. periyot yar yarya dt iin, ortalama deer
iki katna kar.

ekil 5.15. a)Tam dalga dorultuculu AC voltmetrenin temel devresi, b) Tam dalga
dorultulmu iaretin iki periyodu.
Bu devredeki gerilimler arasndaki bantlar,
E0=2Em/ =0.636Em ve Em=1.41Eef ile
E0=0.636x1.41 Eef=0.9 Eef
Eef=E0/0.9 = 1.11 E0 eklinde olur.
Dolaysyla buradaki form faktr 1.1 l'dir.
Tam dalga dorultucu devre ile daha yksek duyarllk elde edildii iin yarm dalga yerine,
tam dalga dorultuculu A voltmetre daha ok tercih edilir. Byle bir voltmetrede 10V(ef)'luk bir
AC gerilimin oluturaca sapma, 9V'luk bir DC gerilim tarafndan oluturulmaktadr. Tam dalga
dorultucu devre kullanlmas halinde oluacak sapma miktar, DC gerilimin oluturaca sapma
miktarnn %90' olur. Baka bir deyile; AC duyarllk, DC duyarlln %90'dr.
Dac = 0.9Ddc
l0V'luk DC voltmetre iin hesaplanan kademe direncinin %90', tam dalga dorultucunun
10V luk kademesine ait kademe direncini verir.
Tam ve yarm dalga dorultuculu AC voltmetrelerin duyarllklar yani, giri direnleri, DC
voltmetreye gre daha kk olduundan, bunlarn ykleme etkileri daha fazladr.
Tam dalga dorultucuda ayn anda iki diyot iletimde olacandan kk gerilimlerdeki lineersizlik
daha fazla olur.
rnek 5.4.
ekil 5.16.'deki tam dalga dorultuculu AC voltmetrede l0'luk kademe iin Rs kademe
direncini hesaplaynz.
zm:

61

E0=0.9 Eef=Ig(Rs+ Rg )
E0=0.9x10=1x10-3(Rs+500)
Rs= 9000-500=8500 olur.

ekil 5.16. Bir kademeli bir tam dalga dorultuculu AC voltmetre.

ekil 5.17.'deki devrede anahtarn
A konumu iin DC voltmetrede
okunacak olan deeri bulunuz.
Anahtarn B konumu iin tam
ve yarm dalga dorultulmu
iaretler iin okunacak olan deerleri
bulunuz. Voltmetrenin tam sapma
akm 100 A ve DC veya RMS
byklkler iin l0V'luk kademe
kullanlacaktr.
ekil 5.17. DC Voltmetre
zm:Voltmetrenin l0V'luk kademesindeki giri direnci,
Ri=10V/100 A=100k olur.
Anahtarn A konumunda voltmetrede okunacak gerilim ise,
E=20Vx (100k//10k)/(100k//10k +10k)
E=20Vx(9.09k)/(9.09k+10k) = 9.52 V olur.
Anahtarn B konumunda yarm dalga dorultulmu iaret iin giri direnci,
R =0.45Ri=0.45x100k=45k olur
Bu durumda okunacak gerilim,
E=20Vx(45k//10k)/(45k//10k+10k)=9V olur.
Tam dalga dorultulmu iaret iin giri direnci, R = 0.9 Ri=90k olur.
Bu durumda okunacak gerilim,E=20Vx(90k//10k)/(90k//10k+10k)= 9.47V olur.
rnek 5.5.
ekil 5.18.deki voltmetre devresinin giriine efektif deeri 2.5V olan sinzoidal bir gerilim
uygulanyor. Kullanlan diyotlarn iletim ynndeki direnleri 250, galvanometre 50A ve 2k
parametrelerine sahip ise; a) galvanometreden akan akmn tam dalga dorultulmu iaret ve 50A
olduunu gsteriniz, b) Voltmetrenin /V olarak duyarlln bulunuz.
zm:

62

ekil a ve b'de gsterilen pozitif ve negatif yar periyotlara ait edeer devrelerde,
galvanometreden her iki yar periyotta ayn ynde akm akt iin bu devre tam dalga dorultucu
devredir. Girie efektif deeri 2.5V olan bir iaret uygulandna gre bunun ortalama deeri,
V0=0.9Vef = 0.9x2.5 = 2.25V olur.
evredeki toplam diren,
RT = Rs + Rd + (R + Rg + R3)//R2
RT = 7.25k + 250 + (15k)//5 = 11.25k olur.

ekil 5.18. Tam dalga dorultuculu AC voltmetre.

evreden akan toplam ortalama akm,

IT

V0
2,25

200A
RT 11,25
olur.

Galvanometre kolundan akan ortalama akm,

Ig = I0 =[(5//15k)/15k]x200A=50A
b) Voltmetrenin k/V olarak duyarll,
S=RT/V0 =4,5k/V olur.

63

ekil 5.19.Pozitif ve negatif yar periyotlara ait edeer devreler.

5.8. l Transformatrleri
Voltmetreler ile en ok l000V'luk gerilimler llebilir. Daha yksek gerilimlerde
voltmetrenin ekecei g artar. Msaade edilen st snr 7.5W'tr. Yksek gerilimlerde zellikle
kaak kapasitelerden akacak olan kaak akmlarn nlenmesi zordur. Dolays ile yksek gerilimler
iin tasarlanacak olan gerilim blcnn hem maliyeti yksektir ve hem de ok karmaktr. Ayrca
l sistemi ile g sistemi arasnda herhangi bir izolasyon olmad iin alann emniyeti
asndan tehlike szkonusudur.
Enerji iletim hatlarnda, salt tesislerinde ve sanayide 100 binlerce volt'luk gerilimler ve
1000'lerce amper seviyelerinde akmlar sz konusu olmaktadr. Bu AC akm ve gerilimler. drc
transformatrler ile alak akm ve gerilimlere indirgendikten sonra l aletleri ile llrler. Bu
amala kullanlan transformatrlere l transformatrleri ad verilir. Bu sayede yksek gerilimlerin
l sistemlerinden izole edilmesi ve emniyetli bir ekilde llmesi salanm olur.
Transformatrlerin dntrme oranlar gz nne alnarak l aletinin skalas iaretlenir. Bu
ekildeki l aleti ile elde edilen sapma dorudan doruya enerji hattndaki gerilimi ve akm
gsterir.

5.8.1 Gerilim Transformatrleri

Pratikte l0kV'tan 750kV ve daha yksek gerilimlerin llmesi sz konusudur. Gerilim
drc tipte olan gerilim transformatrlerinin primerinde sigorta bulunur. Dntrme oranlar
ok doru bir ekilde belirlenmesi gerekir. Sekonder gerilimleri datm panosundaki alak gerilim
olan 220V seviyesindedir.Gerilim transformatrnn dntrme oran yannda, izolasyon durumu
ve faz as nemli hata kaynaklardr. Dntrme oran ve faz as hatas g sistemindeki
gerilimin deimesi ile deiir. Bu deiimler verilen toleranslar amamaldr. Dntrme oran ve
faz asna, sekondere balanan ve yk oluturan l aletinin direnci de etki etmektedir.
Gerilim transformatr, bir g transformatr olup; magnetik akm, gbek kayp akm,
kaak reaktans, dntrme oran hatas ve faz as hatas kktr. 200VA veya daha kk
sekonder ykleri iin tasarlanr. Emniyet iin sekonderin bir ucu topraklanr. Gerilim
transformatrleri kapal ve ak alanlarda kullanlacak ekilde deiik byklklerde retilmektedir
(Tablo-1). Primer gerilimleri ihtiyaca gre deiik deerlerde olabilir. Sekonder gerilimi ise
genellikle 220V'tur. Baz durumlarda 220V'tan daha kk olabilir. ekil'de gsterildii gibi AC
hattna paralel balanr.
Tablo 5.2. Gerilim transformatrlerinin giri-k deeri
Primer gerilimi (V) Sekonder gerilimi
2400
4200
4800
7200
8400
12000
14400

220
220
220
220
220
220
220

64

lkV ve daha yksek gerilimlerin

llmesinde kullanlan gerilim l
transformatrleri zellikle izolasyon
malzemeleri nedeni ile boyutlar byk
ve maliyetleri yksektir. Bu
transformatrlerin sekonder sarg says
az olduu iin ksa devre olmas
durumunda sekonderden ok fazla
akm akar ve transformatr yanabilir.
Ksa devrelere kar transformatrn
Primer ve sekonderine sigortalar yerletirilir.

ekil 5.20. a) Kapasitif

gerilim transformatr

Daha ucuz olmas bakmndan l00kV

ve daha yksek gerilimlerin
llmesinde devresi ekil 5.20a'da
gsterilmi olan kapasitif gerilim
transformatr kullanlr.
b) Endktif gerilim.
Grld gibi birbirine seri bal ok sayda kapasite, bir bobin ve bir yardmc
transformatr bulunmaktadr. Seri bal kapasiteler ile llecek olan yksek gerilim l0kV
seviyesine indirgenir. Yardmc transformatr ile bu gerilim 100V'lar seviyesine drlr ve
normal bir voltmetre ile llr.
Buradaki L selfi yardmc transformatr sarglarnn edeer endktans olup,
L = l/[(w2(C1+C2)] eitliini salamas durumunda geni bir aralkta gerilim dntrme oran sabit
kalr. Endktanstaki kayp ve frekansn deimesi nedeni ile dntrme orann elektromagnetik
tipteki gerilim transformatrndeki kadar sabit tutmak mmkn deildir.

5.8.2. Akm Transformatrleri

Kk deerli AC akm, daha nce anlatlan AC l aletleri ile llr. Yksek deerli AC
akmlarn lmnde ise akm transformatrleri kullanlr. Akm transformatr; byk deerli hat
akmn ampermetre ile llecek seviyeye indirgeyen ve enerji hattna seri balanan bir
transformatrdr. Sekondere; ampermetre baland gibi herhangi bir kontrol cihaz veya bir rle
balanabilir. Akm transformatrnn primeri birka sarmdan ve fazla akm akabilecek ekilde
byk kesitli telden olumutur. Akm transformatr demir gbekli bir transformatrdr. Demir
gbek ve sekonder, primerin baland enerji hattndan iyice izole edilmelidir. Sekonder ise ince
telden ve ok sargldr. Tam ykte sekonderdeki akm 5A kadardr. Tablo-2'de gsterildii gibi
primer akmlar farkl deerlerde olabilir.
Tablo 5.3. Akm transformatrlerinin giri-k deerleri
Primer akm (A)
75
100
150
200
300

Sekonder akm Primer akm (A)

5
800
5
1200
5
1500
5
2000
5
3000
65

Sekonder
5
5
5
5
5

akm

400
600

5
5

4000
4000

5
5

Akm transformatrnn primerinden akan akm sekondere balanacak ykten bamsz

olmaldr. Normal olarak sekonderin ksa devre olmas gerekir. Buraya ampermetre balanaca iin
bu diren ok kktr. Akm transformatrnn sekonderi hibir zaman ak devre
braklmamaldr. Aksi halde oluacak yksek gerilimden dolay hasara neden olabilir. l aleti
devreye balanr ve kartlrken sekonder muhakkak ksa devre edilmelidir.

ekil 5.21.a)Bir akm transformatrnn temel devresi, b) Magnetik devresi alabildi bir
akm transformatr
ekil 5.21.a'da gsterilmi akm transformatrnde primer akm sekondere zayflatarak
ularken, gerilim artmaktadr. ekil 5.21.b'de gsterilmi olan transformatrn bir paras hareketli
olup, primere balanacak olan yksek akml hatt ayrmadan transformatre balanmas salanr.
Pratik uygulamada akm transformatr pense eklinde yaplarak daha kullanl hale getirilmitir .
Genellikle transformatre bir l aleti balanr. Bylece bir pens ampermetre meydana gelir. Bu
ampermetrenin pense ksm akm llecek iletkene balanr. letken iinden geen akm, magnetik
kuplajla dorultucuya ve oradan da l aletine ulaarak llr (ekil 5.21.b).

ekil 5.22. a)Akm transformatrlerinin hatta balan, b) Akm transformatrnn ak

devresi.

66

BLM.6
G LMELER
GR
Bu blmde, DC ve AC g lm incelenecektir. Genel olarak g tanm; birim zamanda
yaplan itir. Matematiksel olarak,

eklinde yazlr. joule olarak ve zaman saniye olarak seilirse, g watt olarak elde edilir.
Elektriksel byklkler cinsinden i ve zaman,
W = Q x V ve t = Q/I
eklindeki bantlarla ifade edilir. Burada;
Q: Coulomb olarak elektriksel yk
V: Volt olarak elektriksel potansiyel
I: Amper olarak elektriksel akm
byklklerini gstermektedir. ve zamana ait eitlikler g ifadesine yerletirilirse,

Ohm kanununu kullanarak elektriksel byklkler cinsinden bir R direncinde harcanan DC g

iin,

67

bantlar yazlabilir. Burana I-direnten akan akm ve V-diren ularndaki gerilimdir. Bu son
eitlie gre herhangi bir DC devredeki gc hesaplayabilmek iin; gerilim, akm ve diren
parametrelerinden herhangi ikisinin bilinmesi veya llmesi gerekir. AC devrelerin rezistif olmas
halinde de durum ayndr.

6.1. AC G
Tek fazl AC devrelerinde ani g (p), ani akm i(t) ve ani gerilimin u(t) arpmna eittir.
p = u(t)-i(t)
Bu gcn bir peryot aralndaki ortalama deeri,

eklinde olup, aktif g olarak isimlendirilir.

Genel olarak peryodik iaretlerin aktif gc akm ve gerilimin trigonometrik serisi eklinde ifade
edilerek hesaplanr:

Deiik frekansl iaretlerin ani deerlerinin ortalamas sfra eit olduu iin aktif g,

bants ile ifade edilebilir. k=l olduunda bu bant sinzoidal gerilimin aktif gcn verir.
P = UIcos
Devre elemanlarnn hesabnda devreden akan maksimum akm ile oluan gerilimi bulmak iin
toplam g tanm kullanlr:

Aktif gcn toplam gce oran, g faktrn verir

= P/S

68

Sinzoidal gerilim iin g faktr, = cos 'dir.

Genel olarak peryodik iaretli devreden ekilen reaktif g, ayr ayr harmoniklerin reaktif
glerinin toplam eklinde hesaplanr:

k=l olduunda, Q = Ulsin elde edilir.

Devrede, self veya kapasite bulunmas halinde aktif g kayb deimez. Yani, saf reaktansta
(endktif veya kapasitif empedansta) g kayb olmaz. Bunlar enerji depolayan
emanlardr. Kapasite elektriksel enerji, selfte ise magnetik enerji depolamaktadr. Elemanlarn
ideal olmas halinde biriken enerjilerin tm dearj edilebilir. Yani, saf kapasite ve selfte depolanan
ve verilen enerji birbirine eit olup, herhangi bir g kayb olmaz. Pratikte byle saf bir eleman
yoktur. Bu elemanlardaki enerji al veriinde kk dahi olsa bir g kayb vardr. ekil6.1'de seri
bir RLC devresi ile bunlardan akan akm ve ularndaki gerilimlerin deiimi gsterilmitir.

+ VR +

I
+
VR

VL

+ VC -

VL VR

VC

(a)

VC

VR

(c)

(b)

ekil-6.1 a)Seri bir RLC devresi b) Seri RLC devresinde akan akm ile eleman gerilimleri
arasndaki faz balantlar. c)Fazr diyagram
Endktif ve kapasitif reaktanslar,
XL = 2 fL, Xc = l/2 fC
eitlikleri ile ifade edilir. Burada; f - Hertz (Hz) olarak frekans, L - Henry (H) olarak selfi,
C - Farad (F) olarak kapasiteyi gstermektedir.
Self veya kapasite, akm veya gerilime tesir ederek aralarnda belli bir faz fark olumasna neden
olurlar. Kapasite ve selfin, akm ve gerilimleri arasnda 90 derecelik bir faz fark vardr. Self
gerilimi akmdan 90 derece ilerde iken, kapasite gerilimi 90 derece geridedir. Halbuki, direnteki
akm ve gerilim ayn fazdadr. Seri RLC devresinde akan akm ile gerilimler arasndaki faz

69

bantlar ekil6.l.b'de gsterilmitir. ekil6.1a'daki devrede btn elemanlardan ayn akm

(I=IR=IL=IC) akmaktadr. Akm ve gerilimler arasndaki faz bantlar ve yukardaki genel bantlar
gz nne alnarak devre elemanlarndaki g bantlar aadaki gibi olur. Aksi belirtilmedike
gerilimler ve akmlar efektif byklk olarak kabul edilecektir.
ekilen toplam g: S = El (VA: volt - amper)
ekilen reaktif g: Q = Elsin (var: volt-amper-reaktif)
ekilen gerek ortalama g veya aktif g: P = EIcos (W: watt)
eklinde tanmlanr. Buradaki as akm ve gerilim arasndaki faz farkn gsterir. Bu a 0 derece
ile 90 derece arasnda deerler alabilir. Diren elemannda 0 derece, saf elf elemannda +90 ve saf
kapasite elemannda -90 derecedir. Cos 'ya g faktr ad verilir. Rezistif devre iin cos = 1 ve
saf reaktif elemanda cos =0'dr. Dolaysyla g faktr , () 0 ile 1 arasnda deerler alr.
Yukarda tanmlanan g (toplam S, aktif P ve reaktif Q gler) arasndaki iliki,
S = P2 +Q2 eklinde ifade edilir.
Burada; QL: Endktif reaktif g ve QC: Kapasitif reaktif g olmak zere
Toplam reaktifg iin: Q = QL - QC ilikisi vardr.
G skaler byklk olmasna ramen, ekil6.l.c'de gsterildii gibi RLC elemanlarnn
gerilim veya empedanslarna ait vektrel bantya benzer bir bant gler iin de kabul edilirse
ilem kolayl salanr.

6.2. G Faktrnn Dzeltilmesi

Herhangi bir devredeki toplam g, aktif gce eit deildir. Devrede endktif ve kapasitif
g kayb yoksa veya endktif ve kapasitif glerin birbirine eit olmas durumunda toplam g;
aktif gce eit olur. Bu durumda ebekeden ekilen gce ait enerji, evlerdeki sayalarla llr ve
buna gre deme yaplr. Toplam gcn aktif gce eit olmas halinde g faktr =cos=l' dir.
G faktr l' den kk ise ebekeden hem aktif hem de reaktif g ekilmektedir. Devreye ilave
edilecek reaktif elemanlarla, toplam reaktif gcn sfrlanmas veya g faktrnn belirli snrlar
arasnda kalmas salanr. Buna bir rnek olmak zere, herhangi bir tesiste motor gibi ok sayda
endktif elemann var olduunu kabul edelim. Bu tesisin elektriksel edeeri ekil6.2.a' da
gsterilmitir. Buradaki saysal deerlere gre aadaki bantlar yazlabilir.

70

G faktr : = cos45 = 0.707

Toplam g: S = 220 x 1.56 = 343.2VA
Reaktif g: Q = 220 x 1.56 x 0.707 = 242.6var
Aktif g: P = 220 x 1.56 x 0.707 = 242.6W
Grld gibi verilen toplam g, tketilen aktif gten byktr. Devre endktif olduundan,
ilave edilecek bir kapasite ile toplam reaktif g sfr yaplr. Bylece devreye verilen toplam g ile
devrede harcanan veya i gren g birbirine eitlenir. lave edilecek kapasitenin reaktans, X C =
100 olmaldr. ebeke frekans 50Hz olduundan ilave edilecek kapasitenin deeri,

ekil-6.2 a) Bir endktif devre, b) G faktr dzeltilmi bir devre.

XC = 2fC bantsndan,
XC = 31.8F olarak bulunur.
Bu durumdaki g dalm aadaki gibidir:

71

Bu ileme g faktr dzeltilmesi denir. zellikle endktif elemanlarn ok fazla olduu byk
endstri tesislerinde g faktr dzeltilmesi yaplr. Bu dzeltme sonucunda, llen g aktif
gce eit olur. Bu g kullanlan veya tketilen gtr. Bu gc len cihazlara vvattmetre denir.

6.3. Tek Fazl Elektrodinamik Wattmetre

Elektrodinamik l aletinin yaps ve almas yle zetlenebilir: Elektrodinamik l
aletinde iki hareketli ve iki de sabit olmak zere, iki ift bobin vardr. Bu bobinlerin seri balanmas
ile oluan ampermetrede btn bobinlerden ayn akm geer. Hareketli bobine bal olan ibrenin
sapmas akmn karesi ile orantl olur. Elektrodinamik l aleti ile yksek kademeli ampermetre
ve voltmetre yaplabilir. Voltmetre yapmnda btn bobinler ve kademe direnci birbirine seri
balanr. Ampermetre yapmnda ise kademe direnci hareketli bobine paralel olarak balanr. Bu
paralel blok, sabit bobinlere seri olarak ilave edilir. Sabit bobinler her kademe iin kullanldndan,
bu bobinlerin tel aplar byk olmaldr.
Aktif g len wattmetreler de elektrodinamik l aletlerinden meydana gelir. Bunlar
400Hz ve daha aa frekanslardaki gleri lmek amac ile kullanlrlar. lk yaplan
wattmetrelerde akm bobininin maksimum akm deeri 100A idi. Gnmzdeki wattemterelerde bu
akm 20A, 10A ve 5A'e kadar dmektedir. Akm transformatr kullanlarak yksek akmlar
llr. Wattmetre gerilim bobininin maksimum kademesi 600V'tur. Daha yksek gerilimler ise
gerilim transformatrleri ile 600V'a indirgenerek llr.

72

ekil-6.3 a) Bir wattmetrenin temel devresi, b) AC veya DC g lmnde

wattmetrenin balanmas, c) Devredeki iki ayr ykten birinin ektii gcn llmesi.
ekil-6.3.a'da bir wattmetrenin temel devresi gsterilmitir. Sabit ve hareketli bobin ular
birinden ayrdr. G lmnde akm sabit bobinlere, gerilim ise hareketli bobinlere uygulanr.
Bundan dolay sabit bobinlere akm bobini, hareketli bobinlere ise gerilim bobini denir. Gerilim
bobini ince telden yaplm olup buna, byk deerli bir diren seri balanmtr. brenin sapma
miktar bobinlere uygulanan akm ve gerilimin arpm ile orantldr. Bu ekilde oluan
wattmetrenin yke balan ekil-6.3.b'de gsterilmitir. Ykn saf bir diren olmas halinde g
faktr 1 olacandan sapma maksimum olur. Saf reaktif yk olmas halinde, akm ve gerilim
arasnda 90 derecelik bir faz as olacandan g faktr sfr olur. Buna bal olarak ekilen veya
wattmetrede llen g sfr olur. Bu g ancak reaktif g len wattmetre ile llebilir.
llen byklklere tesir etmemek iin akm bobininin selfi ve DC direnci kk olmas
gerekir. Benzer ekilde gerilim bobininin self deeri de kk yaplarak, bunun iinden geen
akmn, bobin ularna uygulanan gerilim ile orantl olmas salanr. Gerilim bobinine ilave edilen
kademe direncinin bobindeki akm ve gerilim arasnda fazla bir faz fark oluturulmamas gerekir.
Wattmetre bobin tellerinin DC direnlerinden dolay wattmetre iinde kk bir g kayb
vardr. Gerilim bobininden en ok 10-50mA'lik bir akm akar. Akm bobininde de ekilen yk
73

akmna bal olarak bir gerilim dm olur. zellikle kk g lmelerinde, wattmetredeki g

kayb nemli olmaktadr.
G lmnde wattmetre devreye ekil-6.4.a veya b'de gsterildii gibi iki ekilde balanabilir,
(a) devresi ile yaplan g lmnde wattmetrede okunan deer (PW):

ekil-6.4 Wattmetrenin iindeki g kaybnn lm, a) nce balama durumu, b) Sonra

balama durumu, c) Kompaze edilmi wattmetrenin ak devresi.
PW = UI = (U + UA) I = UI + UAI
Burada; UI - harcanan gcn gerek deeri ve UA - wattmetrenin seri bobinindeki gerilim
dmdr. Yani wattmereye uygulanan gerilim; yk gerilimi ile wattemtere akm bobinindeki
gerilimin toplamdr.Wattmetreden akan akm ise yk akmna eittir.(b) devresi ile yaplan g
lmnde watmetrede okunandeer (Pw):
PW = U(I + IV) = UI + UIv eklinde olur.
Burada; Iv - wattmetrenin gerilim bobininden akan akmdr. Bu devrede; wattemtere gerilim
bobinine uygulanan gerilim ile yk gerilimi ayndr. Wattmetre akm bobininden akan akm ise;
gerilim bobini akm ile yk akmnn toplamdr.
Yaplan bu lmelerde doruluun yksek olmas istenirse, lme sonucunda elde edilen
deerlere wattmetrenin bobinlerindeki kayplarn da gz nne alnmas gerekir. Doruluun ok
fazla gerekmedii ve yk akmnn fazla olduu lmelerde (wattmetredeki kayplar ihmal
edildiinde) ekil-6.6.a'da ki devre kullanlr ve (*) iaretli ularn birbirine balanmas gerekir.
Akm bobininin direnci kk olduu iin buradaki g kayb gerilim bobinindeki g kaybndan

74

daima azdr. Pratikte 50Hz'Iik ebekeden ekilen glerin lmnde bu balant kullanlr. Akm
ular ters evrilirse ibre ters ynde sapar. Balanty yaparken buna dikkat etmek gerekir.
ekil-6.4.c'de ki gibi akm bobini zerine sarlan ve gerilim bobini ile seri bir kompanzasyon
bobini sayesinde ters ynde bir akm aktlarak wattmetrenin gerilim bobinindeki g kaybnn
gstergeye yansmas nlenmi olur. Kompanzasyon bobini ile akm bobini ayn sarm saysnda ve
birbirine ters olacak ekilde sarlr. Akm bobini kaln telden ve kopmanzasyon bobini ince telden
yaplr. Kompanzasyon sargsnn oluturaca ters magnetik alan ile akm bobininden akan toplam
akm iindeki gerilim bobinine ait akm bileeni yok edilmi olur. Bylece wattmetrenin gerilim
bobininde tketilen gce ait sapma sfrlanm olur. Bu wattmetre kompanze edilmi wattmetre
adn alr.
G lmnde devrede ampermetre ve voltmetre bulunmas halinde, bunlarn tketecei glerin
de gz nne alnmas gerekir.

6.4. Fazl Devrelerde G Ve llmesi

fazl devrelerde aktif ve reaktif gler iin geerli olan bantlar aada verilmitir:

fazl devrelerde yk, gen veya yldz eklinde balanr. ekil-6.5.a'da yldz bal ve drt
iletkenli bir fazl sistem gsterilmitir. Buradaki gerilimler;
Faz gerilimi veya faz-ntr gerilimi: UF = URN = USN = UTN = 220V
Hat gerilimi veya fazlaras gerilim : UH = URT = UST = UTR = 3 x 220 = 38OV
eklindedir. Fazlar arasnda 120'er derecelik faz fark vardr. Matematiksel olarak;
URN = 2URNsint = Umsint
USN = 2USNsin(t+ 120) = Umsin(t + 120)
UTN = 2UTNsin(t + 240) = Umsin(t + 240) eklinde ifade edilir.

75

ekil-6.5 a)Drt iletkenli ydz bal yk. b) iletkenli yldz bal yk.
c) iletkenli gen bal yk.
Yldz bal ykte, faz akm ile hat akm birbirine eittir. Hlbuki hat gerilimi ile faz gerilimi
arasnda 3 faktr kadar bir fark vardr. Yldz bal yk, fazl sisteme ntrsz de balanabilir.
Bu durumdaki gerilim ve akm deerleri ekil-6.6.b'den elde edilebilir.
ekil-6.5.c'de ise gen bal bir yk gsterilmitir. Bu bantda ntr noktas olmad iin, hat ve
faz gerilimleri ayn olup birbirine eittir. Fakat, hat ve faz akmlar arasnda 3 faktr kadar bir
fark vardr.
UH = UF =380V, IH =3 IF

ekiI-6.6 a, b) fazl sistemdeki faz. ve hat gerilimlerin fazr diyagram, c) Simetrik bir
sistemde faz akm ve gerilimlerin fazr diyagram.
Grld gibi hem yldz bal sistemde, hem de gen bal sistemde, yk tarafndan ekilen
toplam aktif g; herbir faza bal ykn ektii gcn katdr. Bu durum yalnz dengeli yk iin
sz konusudur. Dengeli yk durumunda devrenin yldz veya gen balantdan bamsz olarak
aktif ve reaktif gler aadaki gibi yazlabilir:
P = 3UFlFcos = 3 UHlHcos
Q = 3UFlFsin = 3 UHlHsin
Buradaki as; faz gerilimi ile faz akm arasndaki adr, cos ise g faktrdr.
Dengesiz yk durumunda ekilen aktif g,
P = USRIScos+ UTRITcos = USTIScos + URTIRcos = URSIRcos + UTSITcos
bants ile hesaplanr.

76

 fazl simetrik bir sistemde fazr diyagramlar ekil-6.6'da gsterilmitir.

fazl devrelerdeki g lm deiik metotlarla yaplmakla beraber, en ok kullanlan iki metot
vardr. Bunlar;
a) wattmetre metodu
b) ki wattmetre metodu eklindedir.

6.4.1. Wattmetre Metodu

gen veya yldz bal yklerin ektikleri toplam aktif gcn lm ekil-6.7'deki balant
devreleri ile yaplabilir. Buradaki ayr wattmetrede okunan deerler toplanarak, toplam aktif g
bulunur. Bu metot dengeli veya dengesiz ykler iin geerlidir. Wattmetrenin gerilim bobinlerine
faz gerilimi ve akm bobinlerine faz akm uygulanmaktadr. Her bir wattmetrede okunan g deeri
ile toplam g,
P = PR + PS + PT
eklinde bulunur. Dengeli fazl sistemde, bir fazn ektii g llr. Bunun kat alnarak
toplam g bulunur

77

ekil-6.7 a)Yldz bal fazl sistemde wattmetre ile g lm, b) gen bal fazl
sistemde wattmetre ile g lm.
wattmetre metodu pratik bir metot deildir. nk hem balant yapmak zordur, hem de fazla
wattmetre gerekir. Ayrca, gen veya yldz bal iletkenli sistemin ntr noktasna ulamak
zordur.

6.4.2. ki Wattmetre Metodu

ki wattmetre metodu, dengeli gen veya yldz bal yklerde ve hatl sistemlerde kullanlan
metottur. ki wattmetrenin fazl sisteme balan ekil-6.8'de gsterilmitir. Her bir wattmetre
okunan gler;
P1 = URSIRcos(30+ )
P2 = UTSITcos(30 + )
eitlikleri ile ifade edilir. URS = UTS = UH ve R = T = IH ile toplam aktif g ise aadaki gibi
hesaplanr:
P = P1 + P2 = UHIH[cos(30 + ) + cos (30 + )]
P = UHIH(cos30coso - sin30sin + cos30cos + sin30sin)
78

P = 2UHIHcos30cos = 3UHIHcos
Grld gibi bu eitlik, daha nce bulunan fazl sistemdeki toplam aktif g eitlii ile ayndr.
Yani, fazl sistemdeki toplam g iki wattmetrede okunan glerin cebrik toplamna eittir.

ekil-6.8 ki wattmetre ile iletkenli bir sistemde yldz bal ykn ektii gcn llmesi
ve fazr diyagram.
ki wattmetrede okunan glerin fark,

eklindedir. Grld gibi bu eitliin 3 kat fazl sistemdeki toplam reaktif gc verir.
ki wattmetrede okunan glerin oranlar (P1/P2) ile g faktr arasndaki bant izilecek olursa,
ekil-6.9'daki gibi bir eri elde edilir. Burada; P 1<P2 olduu ve P1 gcnn pozitif veya negatif
olabilecei kabul edilmitir.
a) G faktrnn =l olmas yani rezistif yk durumunda P1=P2 'dir. Toplam g ise; P=P1+P2'dr.
b) G faktrnn =0 olmas yani reaktif yk durumunda P 1= - P2 olup, llen toplam aktif g
P=P1-P2=0 'dr.
c)

G faktr =0.5 olduunda, wattmetrelerden biri (P1) sfr deerini gsterir. Bu durumdaki

toplam g dier wattmetre (P2) ile llr.

Sonu olarak; >0.5 aralnda toplam aktif g P=P 1+P2 eklinde ve <0.5 aralnda toplam aktif
g P=P2-P eklindedir.
ki wattmetrenin dier bir stnl ise gerilim ve akm arasndaki faz asn hesaplama imkann
salamasdr. Yukarda elde edilen g bantlarndan faz as,

79

bantsndan bulunur. Bu bant yalnz dengeli yk durumu iin geerlidir.

ekil-6.9 ki wattmetre metodunda (P1/P2) g oran ile g faktr arasndaki bant.

6.5.Wattmetre Sabiti
Normal yani, fazla pahal olmayan bir wattmetrenin doruluu %3 civarndadr. Doruluu
%0.25 seviyesinde olan kaliteli wattmetreler de vardr. Btn wattmetreler ile AC ve DC aktif g
llebilir. Gc llecek olan iaret frekans CDden 2500Hz'e kadar olabilir. Wattmetrelerin
deiik akm ve gerilim kademeleri vardr. llecek akm ve gerilime gre uygun kademeler
seilir. Seilen akm ve gerilim kademelerinin arpm, ibrenin maksimum sapmasna ait gc verir.
Bunun maksimum skala taksimatna blnmesi ile bir aralk sapmaya karlk olan g miktar elde
edilir.

Burada; Vm gerilim, Im akm ve m maksimum skala taksimatn gsterir. Mesela, Vm=300V, Im=5A
ve m =300 st ise kp=300 x 5 / 300 = 5 W st olur. Bu wattmetrede 10 taksimatlk bir sapma elde
edilmi ise 50W'lk g llr.
Yke uygulanan gerilim ve ykten geen akm wattmetrenin gerilim ve akm snrlarn: stnde ise
ekil-6.10'da gsterildii gibi gerilim ve akm transformatrleri kullanlarak wattmetre devreye
balanr.

80

ekil-6.10 Yksek gerilim ve yksek akml devrelere wattmetre, akm ve gerilim

transformatrleri zerinden balanr.
6.6. Reaktif G lm Ve Varmetre
Reaktif g; Q = EIsin
bants ile ifade edilmektedir. Bu g, reaktif elemanlarda (self ve/veya kapasite) harcanan gtr.
Reaktif g varmetre ile llr. Varmetre, wattmetrede kk bir deiiklik yapmakla elde edilir.
Bu deiiklik ekil-6.1 l'de gsterildii gibi hareketli bobin olan gerilim binine, seri bir self ve
paralel bir diren ilave edilerek yaplmaktadr. Bylece gerilim bobinindeki akmn 90 derece
kaydrlmas salanr. Bu l aleti yalnz reaktif gc ler.

ekil-6.11 Varmetre devresi wattmetrenin gerilim bobinine L ve R

elemanlarnn ilavesi ile elde edilmitir.
iletkenli, fazl dengeli sistemde reaktif g,
Q= 3UHlHsin bants ile bulunur.
Bir aktif g wattmetresi ile dengeli bir fazl sistemin tek bir fazndaki reaktif g,

ekil-

6.12'deki balant devresi ile llebilir. Burada wattmetrenin gerilim bobini herhangi iki faz

81

arasna ve akm bobini nc faza balanr. Wattmetrenin lecei g; R-S arasndaki hat
gerilimi, T fazndaki akmn ve bu ikisi arasndaki ann kosinsnn arpmna eittir.

ekiI-6.12 fazl dengeli bir sistemde bir wattmetre yardm ile tek bir fazn ektii reaktif
gcn llmesi.
P = URSITcos(URS ^IT)
Fazr diyagramndan grlecei zere gerilim ve akm arasndaki a (90-) kadardr. cos(90)=sin ile URS=UH ve IRS=IH olduundan wattmetrenin gsterecei g,
P = UHIHsin olur. fazl dengeli ykl sistemden ekilen toplam reaktif g wattmetredeki
deerin 3 kat alnarak bulunur.

6.7. Fazl Wattmetre

fazl ve dengeli ykl sistemlerde her fazda ekilen g ayn olduu iin bir fazdaki g bir
wattmetre ile llr ve bunun kat alnarak ekilen toplam g bulunur. Dengeli ykl durumda
fazl sistemden ekilen g iki wattmetre ile llebilir. G faktr 0.5'ten kk ise
wattemtererde llen glerin fark alnarak ve 0.5'ten byk ise toplam alnarak toplam g
bulunur.
fazl wattemtrelerde iki elektrodinamik l aletinin hareketli bobini ayn mil zerine monte
edilir. Bu ekilde oluan wattmetre iki wattmetrenin devreye balan gibi devreye balanr. Ortak
mile bal olan ibrenin dnme momenti her bir hareketli bobini dnme momentlerinin toplam
kadar olur. Toplam g tek bir ibre veya gsterge zerinde okunur.

6.8. Hall-Etkili Wattmetre

82

ekil-6.13'de gsterildii gibi dikdrtgen eklinde bir yariletken paradan akan I akmna dik
olarak bir magnetik alan uygulandnda paracn dier iki yzeyi arasnda bir gerilim oluur. Bu
gerilim Hall gerilimi adn alr. Bu ekti 1879 ylnda Edwing H. Hail tarafndan bulunmu olmasna
ramen bunun uygulamas yar iletken malzemelerdeki gelimelerden sonra gndeme gelmitir.
Byle bir eleman kullanlarak hareketli aksam olmayan bir wattmetre yapmak mmkn olur.
Magnetik alan iinde bulunan bir iletkenden akm akyor ise sol el kuralna gre bir kuvvet etki
eder. Bu kuvvet yariletken malzeme iindeki hareketli taneciklerin bir tarafa ylmalarna neden
olur. Yariletken parack iindeki bu yk ylmasndan dolay bir potansiyel fark meydana gelir.
Neticede oluan alan ile itme kuvveti bir denge oluturur. Akan akm I, magnetik ak younluu B,
malzemenin kalnl d, yariletken malzemenin zelliini ifade eden Hail katsays R H ise oluan
Hall gerilimi aadaki bant ile ifade edilir.

Bu bantda RH ve d byklkleri sabit olduu iin oluan gerilim akan akm ve magnetik ak
younluunun arpm ile orantl olur.
ekil-6.13'te Hall eleman ile yaplm bir wattmetrenin prensip devresi gsterilmitir.Magnetik alan
yk akm ile orantldr. Hall elemanndan akan akm ise yk gerilimi ile orantldr. Dolays ile
Hall elemannn knda elde edilen Hall gerilimi ise yk gerilim akmnn arpm ile yani ykte
harcanan ani g ile orantl olur. Dner bobinli bir l aleti veya uygun bir elektronik devre ile ani
Hall geriliminin ortalamas alnarak ortalama g elde edilir.

83

ekil-6.13 a) Hall etkisi b) Hall etkili wattmetre

6.9. G Faktr Metresi
G faktr; aktif gcn toplam gce orandr. Bu ekilde bir hesaplama yapmak iin bir
wattemtre, bir ampermetre ve bir voltmetre ile ekilen aktif g, ekilen akm ve yk ularndaki
gerilim llr.
zellikle sanayide g faktrnn srekli olarak izlenmesi iin bir g faktr metresinin
devreye bal olmas gerekir. Bu ekilde g faktrnn msaade edilen snrn altna dt anlar
belirlenir ve gerekli nlemler alnr.
Elektrodinamik l aleti gerilim, akm ve g lm dnda da kullanlr. Bu uygulamalardan biri
g faktr metresidir. G faktr metresinde elektrodinamik l aletinin hareketli veya gerilim
bobinleri ekil-6.14'te gsterildii gibi birbirine dik olarak yerletirilir. Sabit veya akm bobinleri
ayn dorultuda birbirine paralel olarak yerletirilir. Gerilim bobinlerinin birine diren, dierine bir
self seri olarak balanr. Bu dzenlemeden dolay gerilim bobinlerindeki akmlar arasnda 90
derecelik bir faz fark oluur. Direnli gerilim bobinindeki akm ile yk geriliminin faz ayn, selfli
gerilim bobinindeki akm yk geriliminden 90 geridedir.

ekil-6.14 G faktr metresindeki bobinlerin pozisyonu.

ekil-6.15'te gsterildii gibi g faktr metresinin akm bobini yk hattna seri balanr
Dolaysyla, akm bobinindeki akm, hat akm ile ayn fazda olur.

84

ekil-15 a)G faktr metresinin tek fazl bir devreye balan,

b)Gstergesi.

Yk akm ve yk gerilimi ayn fazda ise yani g faktrnn 1 olmas halinde, akm bobini ve seri
direnli gerilim bobinindeki akmlar ayn fazda olur. Bobinler arasndaki magnetik alandan dolay,
hareketli sistem dner. A gerilim bobini akm bobinine paralel oluncaya kadar dner. Bu
pozisyondaki gsterge, skalas "1" olarak iaretlenir. Bu durumda seri selfli gerilim bobinindeki
akm, 90 derece faz farkl olacandan bu bobinde herhangi bir dnme momenti olumaz
Yk akm yk geriliminden 90 geride ise yani g faktrnn 0 olmas durumunda, akm
bobini ve seri selfli gerilim bobinindeki akmlar ayn fazda olur. Bobinler arasndaki magnetik
alandan dolay, hareketli sistem dner. Akm ve dier gerilim bobinin dzlemi paralel oluncaya
kadar dner. Bu pozisyondaki gsterge skalas 0 olarak iaretlenir. Bu halde, seri direnli gerilim
bobinindeki akm ile akm bobinindeki akm 90 derece faz farkl olacandan, bu bobinde herhangi
bir dnme momenti olumaz.
G faktrnn ara deerleri iin, gerilim bobinleri ile akm bobinleri arasndaki faz fark
g faktrn verecek ekildedir. G faktr metresinin tek fazl devreye balan ekil-6.15'te
gsterilmitir.
ekil-6.15.b'de gsterildii gibi g faktr metresinin gsterge skalalar genellikle sfr
merkezlidir. Skalann sa taraf endktif yk durumunu ve sol taraf kapasitif yk durumunu
gsterir. bre endktif tarafta ise reaktif gcn kaynaktan reaktif yke doru akt anlalr.

6.10. Enerji Sayac

Bu ksmda tek fazl bir aktif enerji sayac incelenecektir. Enerji sayac watt-satt metre olarak da
bilinir. Enerji sayac, iinden geen enerjiyi len bir cihazdr. Watt olarak tanmlanan g; birim

85

zamanda yaplan itir. G, P=W/t bants ile ifade edilir. Bu bantdan i veya enerji elde
edilecek olursa,
W = P x t (watt x saniye = joule)
bants elde edilir. Bunun birimi watt x saniye olup, pratik uygulamalar iin kilowattsaat (kWh)
birimi kullanlr. lkW=1000W ve lh=3600s olduuna gre, bunun enerji eitliine yerletirilmesi ile
birim dnm yaplr.
lkWh = 1000W x 3600s = 3.6x106J
Sayacn nominal sabiti aadaki gibi tanmlanr:

Burada; W disk'in belli saydaki devrine karlk sayata kaydedilen enerji miktardr. N sayataki
disk'in devir saysdr. Sayacn nominal sabiti saya imal edildii zaman belirlenir.
Sayacn gerek sabiti aadaki gibi tanmlanr;

Burada; P - ykn ektii g, W - t zamannda harcanan enerji miktar ve N t - t zamanndaki devir

saysdr. Sayacn gerek sabiti saya kullanldktan sonra llr.
Sayacn mutlak hatas: k = k N- ks
Sayacn bal hatas:

Sarf edilen gerek enerjiyi hesaplamak iin sayacn gsterdii deer ile dzeltme faktr arplr.
Dzeltme faktr harcanan gerek enerjinin nominal enerjiye oran olarak hesaplanr:

Aktif ve reaktif enerji sayalarnn ltkleri deerlere bal olarak ortalama g faktr aadaki
gibi hesaplanr:

86

Burada; Wa ve Wr - aktif ve reaktif enerji sayalarnn gsterdii veya lt deerlerdir. Devrede

iki aktif enerji sayac kullanlrsa, reaktif enerji aadaki bant ile hesaplanr:

ekil-6.16 Tek fazl bir elektrodinamik aktif enerji sayacnn i yaps.

Tketilen enerjiyi lmek gayesi ile kullanlan aktif enerji sayacnda hem g, hem de
zaman nemlidir. Saya bir motor gibi alr. Bunun hz zerinden geen g ile orantl olur. Tek
fazl bir sayacn i yaps ekil-6.16'da gsterilmitir. Wattmetrede olduu gibi burada da akm
bobini yke seri ve gerilim bobini yke paralel olarak balanr. ekildeki AA bobinleri birbirine seri
balanarak, akm bobinini meydana getirir. Bu bobinlerden yk akm geeceinden, tel kalnlklar
fazla olur. AA bobinlerinin oluturaca magnetik alan ile rotorda bir dnme hareketi olur. K bobini
ve buna seri bal diren ile hareketli bobin yke paralel olarak balanr. K bobinin oluturaca
magnetik alan AA bobinine ilave
edilmektedir. Bu ilave alan ile srtnme ve dier kayplar telafi edilir. Rotor zerinden akacak akm,
ebeke veya yk gerilimi ile orantl olur. Rotorun etrafndaki alan da yk zerinden akan akm ile
orantl olduundan, rotorun dnme momenti veya dnme hz, yk gerilimi ile yk akmnn
arpmna eittir. Dier bir ifade ile dnme hz, saya zerinden geen ve ykte harcanan g ile
orantl olur.
Harcanan elektrik enerjisini saysal olarak belirlemek zere, rotor milinin bir tarafna
alminyum disk ve dier tarafna bir dili takm ilave edilir. Bu dili takmna bal birler, onlar,
87

yzler ve binler hanelerine sahip numaralar ile kilowattsaat olarak enerji tketimi kaydedilir.
Alminyum disk ve maimi mknatslar ile sayacn ayar yaplr.
ekil-6.17'de tek fazl endksiyonlu bir aktif enerji sayacnn i yaps gsterilmitir. Akm
ve gerilim bobinlerinin kutuplar arasna bir mil zerinde serbest hareket edebilen bir alminyum
disk yerletirilmitir. Alminyum diski frenlemek amac ile iki tarafta birer daimi mknats
bulunmaktadr. Akm ve gerilim bobinlerinin kutuplan arasndaki magnetik ak alminyum disk
zerinde edi akmlar oluturur. Oluan bu edi akmlar ve magnetik alan ile diskin dnmesine
neden olan bir dnme momenti oluur. Dnme momenti yk akm ve gerilimi ile yani ykn
ektii g ile orantl olur.
Alminyum disk dnerken daimi mknatsn oluturduu magnetik alann iinden geer. Bunun
sonucunda alminyum diskte oluan ilave edi akmlar ters ynde bir momentin olumasna neden
olur. Bu moment hz arttka artar. Diskin dnme hz; src moment ile frenleme momentinin
dengelenmesi sonucunda belirlenir. Src moment ekilen g ile ve frenleme momenti hz ile
orantldr. Dnme muindeki sonsuz diliye bal dili takm ve mekanik sayc ile ekilen g
watt-saat veya kilo-watt-saat olarak kaydedilir.

ekil-6.17 Tek fazl endksiyonlu bir aktif enerji sayacnn i yaps.

88

6.11. Yksek Frekanslarda G llmesi

Buraya kadar sz konusu edilen g llmesi ve bununla ilgili cihazlar, DC ile birka yz
Hz arasndaki frekanslar iin geerlidir. Yksek frekanslardaki g llmesi iin fark cihazlara
ihtiya vardr.

6.11.1. Ses Frekanslarnda G lm

Amplifikatr ve osilatr gibi cihazlarn kndaki g ses frekans gc olarak ifade edilir
Maksimum 15kHz'e kadar olan frekanslar ses frekans ve 15kHz'in stndeki frekanslar ise radyo
frekans olarak isimlendirilir. 50Hz'lik g frekans iin tasarlanm olan elektrodinamik l aletleri
ile ses ve radyo frekanslardaki gler llemez.
Ses frekans seviyesindeki g llmesinde, amplifikatr veya osilatr kna standart bir yk
balanr.Bu ykn ularndaki gerilim (E) veya akm (I) sl ift l aleti gibi yksek frekans
voltmetresi veya ampermetresi ile llr. Yk direnci R ise harcanan g,
P = E2 / R = I2 R bants ile bulunur.

ekil-6.18 Ses frekanslarnda g lm.

Devrenin kna balanan standart diren, amplifikatr veya osilatrn k empedansna eit ve
endktif olmayan bir diren olmaldr. Standart diren, amplifikatr veya osilatr ar
yklemeyecek seviyede olmak art ile sabit deerli olursa, voltmetre skalas llen gce gre
kalibre edilebilir.
6.11.1.1 Desibel Olarak G lm
Yksek frekansl glerin lmnde aadaki g tanmlar kullanmaktadr.
P ve Pr gleri arasndaki orann logaritmasnn 10 kat desibel olarak tanmlanr.
Desibel (dB) = PdB= 10 logo(P/Pr)
Eitlik; pozitif ise P>Pr ve negatif ise P<Pr olduu anlalr. Desibel veya logaritmik bantlar ile
ok geni bir aralktaki deiimleri ifade etmek mmkn olur. OdB orann 1 olmas, ldB ise orann
89

1.25 olmas ve 60dB orann 106 olmas demektir. P ve Pr gleri yerine akm ve gerilim karlklar
konursa, aadaki bantlar elde edilir.

Yukardaki r indisli g, gerilim ve akm deerleri referans deerlerdir. Pratikte deiik referanslar
kullanlr. Bunlardan biri; OdB'lik seviye 600Q'luk dirente l mW 'lk gcn harcanmas eklindedir.
Gerilim olarak karl;
Er = l x l0-3 x 600 = 0.7746V kadardr.
Bu durumda OdB; voltmetredeki 0.7746V sapma noktasdr.
OdB'lik seviye olarak dier bir standart ise; 500'luk dirente 6mW'lk gcn harcanmas
eklindedir. Gerilim olarak karl;
Er = 6 x l0-3 x 500 = 1.732V kadardr.
Bu durumda OdB; voltmetredeki 1.732V sapma noktasdr.
llen dB'nin g karl,
P = Prantilogo(PdB/10) watt olur.

6.11.2. Radyo Frekanslarnda G lm

Radyo frekans (RF) iaret de temel olarak bir AC iarettir. Frekans deeri yksektir.
GHz'lere kadar kabilir. Bu iaretleri kuvvetlendirmek zordur. Dikkatli davranmak gerekir. Normal
devre elemanlar kullanlmaz. Radyo frekans gerilimler nce dorultulur sonra DC iaret
kuvvetlendirilerek llr. RF iaretlerin dorultulmasnda kullanlan diyotlar alak frekanslarda
kullanlan diyotlardan olmayp, kapasiteleri ve ters ulam zamanlar kk olan Schottky veya
nokta temasl diyotlardr. Dorultucu prob zerine monte edilmitir. Kaybn az olmas iin burada
kullanlan koaksiyel kablolar mmkn mertebe ksa tutulur. Dorultulmu iaret yarm dalga
eklinde olduu iin ortalamas Vm/ kadar olup kktr. Bu iaret DC veya kyc tip bir
amplifikatr ile kuvvetlendirilir ve bir dijital veya analog tip bir gstergeye verilir. ekil-6.19'da bu
amala tasarlanm prob gsterilmitir. lk diren yksek k empedansl cihazlarn k gc

90

llrken kullanlr. nW seviyesindeki kk glerin llmesinde genellikle 50 ve lOpF

elemanlar sz konusu olur.

ekil-6.19 RF milivoltmetresinde kullanlan prob

RF ve mikrodalgalarda g lm absorbsiyon yntemine gre alan g l aleti ile
yaplr. Bu alet bir diren (50) ve bir yksek frekans voltmetresinden meydana gelir. Burada
kullanlan diren, geni bir frekans blgesinde deeri sabit olan bir direntir. Diren dnda,
termistr, slift veya diyot duyu eleman olarak kullanlr. llecek olan gcn tamam duyu
eleman zerinde harcanmas gerekir. Pratik uygulamalarda dengesizlikten dolay gcn bir
miktarnn yansd grlmektedir. En ok %5 orannda bir yansma kabul edilebilir.Duyu eleman
dnda, l sisteminde de g kayb olabilir. Tm b kayplarn mmkn mertebe azaltlmas
gerekir.Yksek frekans voltmetresinin skalas gce gre kalibre edilmelidir.

ekil-6.20'c

absorbsiyon tipi bir l aletinin ak devresi gsterilmitir. Burada kullanlan diren DC ile 4GHz
arasndaki frekanslarda olduka sabit bir deerdedir. Byle bir g l aleti ile frekans st limiti
500MHz olan iaretlerin gleri llr. Daha yksek frekanslarda (500MHz ile 40GHz)
kalorimetrik ve bolometrik tipi g aleti kullanlr.

ekil-6.20 Yksek frekans g l aletinin temel devresi.

6.11.2.1. Kalorimetrik G l Aleti
Standart laboratuarlarda yksek frekansl glerin llmesinde kullanlan kalorimetrik g aletinin
alma prensibi olduka basittir. Gc llecek iaret ile bir diren stlr. Bu diren sv dolu izole
edilmi bir kabn iindedir. Buraya daldrlan bir termometre ile svnn iaret uygulamadan nceki

91

ve sonraki scakl llr. Svnn hacmi svnn zgl ss ve kabn zellii bilinirse, dirence
verilen g hesaplanr.

ekiI-6.21a)Kalorimetrik g l aleti, b)Karlatrmal g l aleti.

Bu l aleti, sl izolasyon belirsizlii ve malzemenin fiziksel zelliklerinin tam olarak
bilinmemesinden dolay pek fazla kullanlmaz. Bunun yerine ekil-6.21.b'deki karlatrmal
kalorimetrik g l aletinden faydalanlr. Bu l aletinde gc llecek yksek frekansl iaret,
kabn iindeki dirence uygulanr. Bu andaki scaklk llp kaydedilir. Daha sonra yksek
frekansl iaret kartlr. Bunun yerine DC veya alak frekansl iaret uygulanarak ayn scaklk
elde edilir. Bu durumdaki g, hassas bir voltmetre ile llen gerilimden hesaplanr. Halbuki, ok
yksek frekansl iaretin gerilimini normal bir voltmetre ile lmemmkn deildir.
6.11.2.2 Bolometre
Bolometre devresi temel olarak bir kpr devresi olup, bir kolunda scakla kar hassas bir
eleman vardr. Temel bolometre devresi ekil-6.22'de gsterilmitir. Scakla kar hassas olan
eleman veya termistr, gc llecek olan mikrodalga alanna sokulur. Ortam scakl ile
termistrn diren deeri deiir. Bu diren deiimi kpr devresi ile llr. Bu kpr devresinin
deiik ekilleri vardr.

ekil-6.22 Temel bolometre devresi.

92

Bolometreler 0.01-10mW'lk glerin lmnde kullanlr. 10mW ile 10W arasndaki glerin
lmnde, karlatrmal kalorimetrik g l aleti kullanlr. 10W'n stndeki gler,
zayflatlarak alak gl bolometre ile llr.

ekil-6.23 Pratik bir mikrodalga g l aleti.

ekil-6.23'de pratik bir g l aletinin basitletirilmi devresi gsterilmitir. Devrenin tm bir
osilatr olarak almaktadr. Kprnn dengede olmas halinde, osilatr belli bir frekans ve
genlikte titreim yapar. llecek mikrodalga gc ile termistr direncinin deeri deiince,
osilasyon iaretinin frekans ve genlii deiir. Genlik deiimi diferansiyel amplifikatr kndaki
l aletinden okunur. l aletinin mikrodalga gcne gre kalibre edilmesi gerekir. Devredeki
DC kaynak, kprnn hassas denge ayan iin gereklidir

BLM.7
OSLOSKOP

7.1.Osiloskop Nedir?
Osiloskop, periyodik veya periyodik olmayan elektriksel iaretlerin llmesi ve
gzlenmesini salayan, ok ynl bir elektronik cihazdr. Katot nl tp kullanlmas nedeni ile
katot nl osiloskop ad da verilir. Ksa olarak skop eklinde de ifade edilir. Osiloskopta iki
boyutlu grnt elde edilir. Bunlar ya genlik ve zamana gre ya da, iki iaret arasndaki
grntlerdir. Osiloskoplar daha ok llecek iaretin zamana gre deiimini lmek amac ile
93

kullanlr. Osiloskoplarda hareket eden herhangi bir mekanik para olmad iin, izici, kaydedici
ve gstergeli tipteki elektromekanik l alatlerine gre ok hzl alrlar.
Osiloskop giri direnci hkiminden gerilim len bir l aletidir. Yani giri direnci
voltmetreye benzer ve byk deerlidir. Ayrca byk deerli dirence paralel kk deerli bir
kapasite de vardr. Osiloskop ile llebilen baz elektriksel ve elektriksel olmayan byklkler
unlardr:
AC ve DC gerilimler
AC ve DC akmn (gerilime dntrerek), dolayl lm
Periyot, frekans ve faz lm
Ykselme zaman ve dme zamannn lm
Transdser kullanlarak; basn, gerilme, yer deiimi, k, scaklk, gibi elektriksel olmayan
byklklerin gerilime dntrlerek dolayl lm.
Bu uygulamalar dnda, kullancnn kabiliyeti ve ilgili alanna bal olarak osiloskop, daha deiik
alanlarda da kullanlr.
Osiloskobun en nemli paralan ise,
a) Katot Inl Tp veya CRT
b) Dey Amplifikatr
c) Yatay Amplifikatr
d) Tarama Osilatr
e) Tetikleme devresi
f) Zayflatc
g) eitli besleme devreleri eklinde zetlenebilir.
Osiloskobun temel paras olan katod nl tp (CRT), televizyon tpne benzer. Osiloskoplarn
frekans cevaplar birbirinden farkl olmakla beraber DC'den birka yz MHz' e kadar kanlar
vardr. Baz osiloskoplar, ekrandaki ekli belirli bir mddet saklayabilir. Bunlara "storage veya
hafzal" tipi osiloskop denir.

7.2. Osiloskobun Blok Diyagram

Katot nl tp kontrol eden baz elektronik devrelerin ilave edilmesi ile osiloskop oluturulur.
Bu elektronik devreler sayesinde, osiloskop giriine uygulanan gerilimler ile elektron demeti soldan
saa ve aadan yukarya veya yukardan aaya doru hareket ettirilir. Osiloskobu oluturan temel
bloklar arasndaki balantlar ekil-7.1'de gsterilmitir. Osiloskobun bir yatay ve bir de dey
girii vardr. Dey girie llecek olan iaret bir prob zerinden uygulanr. Prob bir gerilim
blcdr. llecek olan iareti 1/10 veya 1/100 orannda zayflatr. Probdan sonra AC, DC ve
GND (toprak) konumlarn seen A anahtar vardr. AC konumda giri iaretinin yalnz AC
bileenleri geer. Bu pozisyon zellikle byk bir DC iaret ile birlikte kk bir AC'nin bulunmas
durumunda AC bileen ayklanp kuvvetlendirilerek grnmesi salanr. DC konumda ise toplam
iaret (DC+AC) geer. GND pozisyonda ise osoloskop girii topraa balanr. Bu pozisyon ile
ekranda yatay tarama iin referans bir seviye oluturulur. Benzer bir anahtar yatay giri iin (A 2
anahtar) de sz konusudur.
Daha sonra bir zayflatc devre vardr. Bu bir gerilim blcdr. Byk genlikli giri iaretlerini
zayflatmak amac ile kullanlr. Zayflatma miktar osiloskop n panelindeki genlik veya kazan
anahtar ile ayarlanr. aret genlii kk ise dey veya yatay amplifikatre uygulanr.
Amplifikatr kazan ayar da genlik veya kazan anahtar ile yaplr. Daha sonra dey amplifikatr
k dey saptrma plakalarna ve yatay amplifikatr k yatay saptrma plakalarna uygulanr.

94

ekil-7.1 Katod nl osiloskobun blok diyagram

Senkronizasyon devresi iin dey amplifikatrden A3 tetikleme anahtarna bir k vardr.
Dey amplifikatrden yaplan tetikleme i tetiklemedir. Dardan veya ebekeden de tetikleme
yaplabilir. Senkronizasyon devresi tarama osilatr ve tetikleme devrelerinden oluur. Tarama
osilatr testere dii eklinde bir iaret retir. Bu iaret yatay amplifikatr zerinden yatay saptrma
plakalarn uygulanr. Testeri dii iaretin lineer art ile ekrandaki noktann sol batan sa baa
doru gitmesi salanr. Tetikleme devresi ise tarama ileminin ne zaman balayacan belirtir.
Tarama ilemi baladktan sonra dey girie uygulanan iaret grnmeye balar.
Normal almada A4 anahtar i tarama konumundadr. Bu konum, osiloskobun normal
alma eklidir. A4 anahtar X-Y konumuna alnd zaman yatay girie uygulanan iaret de yatay
amplifikatr zerinden yatay saptrma plakalarna uygulanr. Bu durumda yatay ve dey girilere
uygulanan iaretlerin bilekesi ekranda elde edilir.
7.3.Katod Inl Tp

7.3.1. Katot Inl Tpn Yaps

Katod nl tp, osiloskobun en nemli parasdr. Ksaca CRT (Cathode Ray Tube) eklinde
de ifade edilir. Ak olarak ekil-7.2'de gsterilmi olan CRT, elektron reten flaman ile elektron
demetini fosforlu ekrana doru odaklayp hzlandran dzenlerden meydana gelmektedir. Buradaki
odaklama ve saptrma elektrostatiktir. Yksek gerilim dndaki btn elektriksel balantlar, tp
soketi zerinden yaplr.
Katodu dolayl olarak stan flamana, 6.3V'luk AC gerilim uygulanr. Flamandan klasik sistemlerde
600mA ve daha verimli sistemlerde 300mA akm akar. Alak gl sistemlerde ise 1.5V'ta 140mA
akm aktlr. Flaman, etrafndaki katodu da str. Katot baryum strontium oksit tabakas ile
rtldr. Isnan katot serbest elektronlar ortaya kartr. Katodun etrafnda bulunan silindirik
yapya sahip ve negatif gerilim uygulanm olan elektrot, kontrol zgaras adn alr. Nikelden
yaplr. Kontrol zgarasnn ucunda kk bir delik vardr. Elektronlar buradan geer. Kontrol
zgarasndaki gerilim geen elektronla younluunu ayarlar. Osiloskobun kontrol panelindeki
parlaklk (intensity veya brightness) dmesi ile kontrol zgarasnn katoda gre negatif gerilimi
ayarlanr (~-70V). Izgarann negatif geriliminin artmas, elektron younluunun az ve ekrandaki
parlakln zayf olacan ifade eder. Bu olay; elektron lambalarndaki kontrol zgaras gerilimi ile
an akmn kontrol etmeye benzer.

95

ekil7.2 Bir katot nl tpn iyaps.

Silindirik yapya sahip ve ortasnda ince bir delik bulunan odaklama anoduna, katota: gre
150-500V civarnda pozitif bir gerilim uygulanmtr. Buradan geen elektronlar n ekline gelir.
Baz tplerde odaklama anodundan nce bir n hzlandrc anot bulunur Odaklama anodundan
sonraki hzlandrc anot gerilimi de katoda gre l-3kV arasnda pozitif bir gerilimdir. Bu gerilim
sayesinde katottan kan elektronlar hzl bir ekilde odaklama anodundan geer ve ekrana doru
gider. Odaklama anodu ile hzlandrc anodun ince kenarl tek tmsekli bir elektrostatik mercek
oluturur. ki hzlandrc arasnda bir odaklayc olmas durumunda da ift tmsekli ince kenarl
elektrostatik mercek oluur. Bu mercek sistemi sayesinde elektronlar ekrana odaklanr ve elektron
n ekranda bir nokta eklinde gzkr. Elektron nnn odaklanmas osiloskop panelinde
bulunan odaklama (focus) anahtar ile salanr.
Osiloskop ekrannn orta noktasna gre odaklanm olan noktann incelii, osiloskop
ekrannn kenarlarnda bozulmaktadr. Osiloskobun her yerinde elektron noktasnn ayn incelikte
olmas astigmatizm potansiyometresi ile ayarlanr.
Yatay ve dey pozisyon potansiyometreleri ile elektron noktasnn (aa-yukar, saa-sola)
ekrann herhangi bir yerine kaymas salanr. Bu fonksiyonu salayan ekrandaki dme "xpozisyon" veya "y-pozisyon" eklinde isimler alr.
Flaman ile hzlandrc anot arasndaki elemanlarn tm elektron tabancasn oluturur.
Elektronlar hzlandrc anottan sonra dey ve yatay saptrma plakalarndan geer. Hzl bir ekilde
fosforlu ekrana arpan elektronlarn zerlerindeki kinetik enerji k ve s enerjisine dnr.
Ekrandan ortaya kan sekonder elektronlar tpn konik yzeylerine arparlar. Konik yzeyler
akuadag (aquadag) diye isimlendirilen ve iletken olan bir malzeme ile kaplanmtr. Gelen
sekonder elektronlar yutar ve ikinci bir defa daha elektronlarn olumasn nler. Aquadag'n ikinci
bir fonksiyonu ise kaak elektromagnetik giriime kar ekranlama yapmasdr. Bu ekilde elektron
nnn eilmesi veya bozulmas nlenmi olur.

96

7.3.2. Katod Inl Tbn Ekran Malzemeleri

CRT'nin ekran ierden fosforlu bir madde ile kapldr. Bunun zerine elektron n dt
zaman kl bir nokta elde edilir. Fosforlu madde elektronlardaki kinetik enerjiyi radyasyon
enerjisine dntrr. Radyasyon enerjisi iinde s ve k enerjileri vardr. Elektron n iindeki
enerji ok fazla ise fosforlu maddenin kimyasal zellii bozulur ve ekran arzalanr. Bundan dolay
ekrandaki k iddetinin ok fazla olmamas gerekir.
Fosforlu maddenin k yayma zelliine fluoresant ad verilir. Fosforlu madde uyarldktan
sonra k yaymaya devam etmesine fosforesans denir. Fosforesansn devam etme sresine
persistans ad verilir. nsan gz bir grnty grdkten 1/16 saniye sre ile tutabilir. Eer
saniyede 16 defa tarama yaplrsa ekranda ok az titrek bir izgi gzkr. CRT ekranndaki kl
noktann ok hzl hareket etmesi ve fluoresans etkiden dolay ekranda srekli bir izgi gzkr.
Fosfor malzemeleri mavi, yeil, portakal, sar, beyaz, krmz, mor ve meneke olmak zere
deiik renklerde olabilir. Kalclklar da deiik srelerdedir. Bunlar;
ok ksa sreli 1s
Ksa = l-10s
Orta ksa = 10s-lms
Orta = l-100ms
Uzun = 100ms-1s
ok uzun 1s eklindedir.
Fosfor malzemeleri osiloskop dnda, radar, televizyon ve buna benzer grntl cihazlarda
da kullanlr. Genel amal osiloskoplarda daha ok yeil ve orta sreli fosfor malzemesi kullanlr.
Pratikte osiloskoplarda kullanlan be deiik tipte fosfor kaplama malzemesi vardr.
Televizyonlarda ise beyaz renkli orta kalcl ve kineskop olarak isimlendirilen fosfor malzemesi
kullanlr. Radar ve sonar gibi cihazlarda ise yeil-sar renkte ve kalcl birka saniye olan fosfor
malzemeleri tercih edilir.

7.3.3. Katod Inl Tbiin Ekran

Osiloskop tpnn ekran ekil-7.3'te gsterildii gibi yatay ve dey izgiler ile
leklendirilmitir. Bu lekler osiloskobun kazan ve zamanlama anahtarlar ile ayarlanr. Bu
leklerden yararlanarak iaretin genlii ve periyodu doru olarak llebilir. Baz osiloskoplarda
lek izgileri effaf plastik malzeme (pleksiglas akrilik) zerine izilmi ve tpn d yzeyine
yaptrlm olabilir. Taklp kartlmas kolaydr. Ancak, fosfor tabaka camn i tarafnda olduu
iin cam kalnlndan dolay ekrana yandan bakldnda hatal okuma olabilir. Baz osiloskoplarda
ise lek izgileri osiloskop tpnn iine fosforlu tabaka ile ayn dzeyde izilmitir. Bunlarn
fiyatlar da yksektir.

97

ekil-7.3 leklenmi osiloskop ekran

Pratikteki osilokop ekranlar 10 yatay ve 8 dey aralk olacak ekilde leklendirilmitir.
Dey aralklarn deeri osiloskobun n panelindeki volt/cm (veya volts/division) olarak
birimlendirilmi olan kazan ayar dmesi ile belirlenir. Yatay aralklarn deeri osiloskobun n
panelindeki zaman/cm (veya time/division) olarak birimlendirilmi olan zamanlama ayar dmesi
ile belirlenir. Yatay ve dey aralklar lcm geniliindedir. Her bir aralk 5 alt paraya ayrlmtr.
Her bir aralk l cm'deki bykln 0.2 kat olur. Eer dey olarak 6 tam ve 2 ondalk kadar sapma
olmu ise 6.4cm'lik bir byklk olmu olur. Kazan anahtar 0.5V/cm konumunda ise llen
gerilim; 6.4cmxO.5V/cm=3.2V olur. Daha hassas lmeler yapmak amac ile baz osiloskop
ekranlarnda daha alt lekler de vardr. Bunlar iaretlerin ykselme ve dme zamanlarnn
llmesinde yararl olmaktadr.

7.3.4. Elektrostatik Hzlandrma

Hzlandrc anodun katotta oluturaca elektrik alan iddeti;
V2
E
d2
Burada; V2 - Hzlandrc anodun gerilimini, d2 - Hzlandrc anodun katoda olan uzakln ifade
etmektedir.
Odaklayc ve hzlandrc elektrotlarn oluturduu elektrik alan iine giren elektron demeti,
tp ekseni boyunca ekrana doru hz daha da artarak hareket eder. Elektronlara tesir eden kuvvet,
elektrik alan ve elektron yk ile ifade edilir. Yani,
F = EQ eklindedir.
Burada; F - Newton olarak elektrona tesir eden kuvvetini, E - V/m olarak alan iddetini, Q
-Coulomb olarak elektron ykn (1.6x 10~16C) ifade etmektedir.
Newton'un ikinci kanununa gre; m kg'lk bir ktleye, a m/s2'lik ivme kazandran kuvvet,
F = ma (newton) eklindedir.
Elektriksel ve mekanik kuvvetlerin eitlenmesi ile,
ma = EQ veya a = EQ/m bants elde edilir.
Grld gibi elektronun kazanaca ivme; hzlandrc anot ile katot arasndaki alan iddetine
baldr. E = V2M2 bants kullanlarak,
a

V 2Q
eitlii elde edilir.
d 2m

Buradan, elektron ivmesinin V2 gerilimi ile ayarlanabilecei grlr. Elektron hareket ettii srece
bir kinetik enerji kazanr. Bu enerji,
Elektriksel olarak; Eke V 2Q

98

ve mekanik olarak; Ekm

mvi 2
olup bunlarn eitlenmesi ile,
2

2QV 2
bants bulunur.
(1)
m
Burada; m - Elektronun ktlesini, v1 - Elektronun dey saptrma plakasna giri hzn ifade eder.
Buradan grlecei zere, hzn iki kata kmas iin, gerilimin drt kat olmas gerekir.
v1

7.3.5. Elektrostatik Saptrma

Saptrma plakalarna uygulanan gerilim ile yaplan saptrmaya elektrostatik saptrma denir.
Televizyon tplerinde ise magnetik saptrma vardr. Elektrostatik saptrmada, hem daha yksek
frekanslara kmak mmkndr. Hem de saptrma dzeni tp iine monte edildiinden hacim
tasarrufu salanr.
Gnmzdeki osiloskoplarda kullanlan katot nl tplerde iki ift elektrostatik saptrma
plakas vardr. Bunlardan biri; dey saptrma plakalar, dieri ise; yatay saptrma plakalardr.
Saptrma plakalarna herhangi bir gerilim uygulanmad zaman, elektron demeti ekrann tam
ortasnda kl nokta oluturur. Yatay ve dey plakalara uygulanacak gerilimlerle, elektron demeti
yatay veya dey dorultuda hareket ettirilebilir ve ekrann arzu edilen herhangi bir yerine gelmesi
salanr.
Katot, odaklayc ve hzlandrc anodun meydana getirdii elektron tabancasndan kan
elektronlar, dey ve yatay saptrma plaka iftleri arasndan geer. Aada dey saptrma
plakalarndan geen elektron demetinin yrngesinin nasl olduu ve nasl elde edilecei
aklanmtr. Benzer aklamalar eksen dnm yaplarak yatay plakalar iin yaplabilir.
Saptrma plakalarna uygulanan gerilimler bir push-pull amplifikatr k olarak
diferansiyel modludur. Plakalardan biri pozitif iken dieri negatiftir. Bylece iki plaka arasndaki
ok kk DC gerilim farklar ile sapma elde edilebilir. Push-pull sistemin, tek kutuplu sisteme
(plakann biri toprakl - dierinin srlmesi) gre baz stnlkleri vardr: Bunlardan biri push-pull
almada amplifikatr iin gerekli gerilim tek kutuplu sistemin yarsna eittir. kinci stnlk
maksimum sapmada odaklama bozukluunun olmamasdr.
ekil-7.4'ten grlecei zere dey saptrma plakalarna v hz ile giren elektronlar pozitif
plakaya doru yaklaarak bir yrnge izerler. Bu yrngenin ne olduu ve nasl elde edilecei
aada aklanmtr:
Dey saptrma plakalarn uzunluu 8, aralarndaki mesafe d ve aralarndaki gerilim fark V ise
plakalar arasndaki alan iddeti,
Ed = V/d olur.
Dey plakalar arasnda bulunan bir Q ykne tesir eden kuvvet,
VQ
Fy=EdQ=
d
Fy kuvveti elektrona dey dorultuda etki etmektedir. Yatay dorultuda herhangi bir kuvvet tesiri
olmayp, elektron tabancasndan hzlanarak gelen elektron, plakalar arasna sabit bir hzla girer.
Buna gre yatay ve dey dorultulardaki ivmeler,
d2x
d 2 y VQ
olur.
0, 2
dt 2
dt
dm

99

Bu diferansiyel denklemlerin integralleri alnrsa,

dx
dy
VQ
=vx=k1 ,
=vy=
t+K1 olur.
dt
dt
dm

Elektronun dey plakalara giri hznn bileenleri,

vx = v, vy = 0 olduundan, t=0 an iin sabitler; k1=V1 ve K1=0 olur. Buradan,
vx=

dx
dy VQ
v1 , vy=

t elde edilir,
dt
dt dm

Bu denklemler de zlrse,
x=v1t+k2, y=(

VQ 2
)t +K2 elde edilir.
dm

t=0 iin x=y=0 olduundan, k2=K2=0 olur. Bylece x ve y dorultularndaki yer deitirme
denklemleri,
x=v1t , y=(

y=(

VQ 2
x
)t eklinde olur. t= ile,
dm
v1

VQ
)x 2 elde edilir.
2dmv12

V yerine (l)'deki edeeri konulursa,

y=(

V
)x 2 (2)
4dV2

elde edilir.
Bu denklem, x-y dzlemindeki bir parabol denklemidir. x-y eksenlerinin sfr noktas, dey
saptrma plakalarnn giri orta noktasdr. Elektron veya elektron demeti, plakalar arasnda
parabolik hareket yapar. Plakalar terk ettii andaki eim ynnde dorusal harekete devam eder.
(2) denkleminden,
dy
V
V
lx (
) xlx
trigonometrik bantsndan,
dx
2dV2
2dV2
dy
h
lx==tg elde edilir.
dx
L
Son iki denklemden,
VL VR
h=

bants elde edilir.

2dV2 2dV2

100

ekil-7.4 Saptrma plakalarna uygulanan gerilim ile elektron demetinin sapma miktar
ayarlanabilir.

7.3.6. Dey aretin Grntlenmesi

Elektron demetinin hareket miktar saptrma plakalarna uygulanan gerilimle orantldr.
Osiloskobun yatay saptrma plakalarna, osiloskobun iinde retilen rampa veya testere dii
eklindeki gerilim uygulanr. Eer kararl halde, eletron noktas ekrann en solunda ise ekil-7.5'te
gsterilmi olan tarama gerilimi arttka, elektron noktas ekrann sana doru hareket eder.
Osiloskop ekran 5cm ise, ve her 100V lcm'lik hareket salyorsa, 500V ile elektron noktas en sa
uca kaydrlabilir. Tarama eiminin deiim hz l00V/s olduuna gre, 500Vta 5 saniye sonra
ular. Buna bal olarak, elektron noktas veya demeti sol utan sa uca 5 saniyede geecektir.
Tarama hareket hz ise lcm/s olur. 5 saniye sonunda gerilim aniden sfra deceinden, elektron
demeti de ilk pozisyonuna dner. Elektron demetinin bu hareketi ekil-7.5'te ak olarak
gsterilmitir.

101

ekil-7.5 a)Osiloskobun yatay saptrma plakalarna uygulanan testere dii gerilim, b)Testere
dii veya tarama gerilimi uygulanmad zaman, elektron noktas ekrann en solundadr.
c)Tarama gerilimi lOOV'ta ulanca, elektron noktas lcm saa kayar, d) 50V'ta en sa uca
ular.

102

ekil-7.6 Elektron demeti, yatay ve dey plakalara uygulanan gerilimlerin fonksiyonu olarak
hareket eder.
Eer, periyodu 5s ve genlii 200V olan bir sins iareti, dey saptrma plakalarna
uygulanrsa, ekranda bir periyotluk bir sins iareti gzkr. Sins iaretinin ekranda nasl olutuu
ekil-7.6'da ak olarak gsterilmitir. Eer sins iaretinin periyodu 2.5s yaplrsa, yani frekans iki
katna karlrsa, ekranda sins iaretinin iki periyodu gzkecektir. Tarama hz azaltlarak da,
ekrandaki periyot says arttrlabilir.
ekil-7.7'de gsterildii gibi osiloskobun yatay giriine tarama osilatrnden retilen ve lineer
ekilde deien tarama iareti uygulanr. Tarama iaretinin lineer deimesi elektron noktasnn sabit
hzla hareket etmesi demektir. Tarama iaretinin eimi osiloskop n panelinde bulunan zaman/cm
(time/division) anahtar ile ayarlanr. Taramann balangcnda elektron noktas ekrann en
solundadr. Dey girie ise llecek olan bir sins iareti uygulanmtr. ekilde bu iki iaretin
bilekesi olan iaret de ezamanl olarak izilmitir. Ekranda giri iaretinin iki periyodunun
gzkmesi iin; bir tarama periyodu sresince sinsn iki periyodu tekrar edilmelidir. 1-9 numaral
noktalar arasnda tarama yaplmaktadr ve elektron noktas lineer bir ekilde soldan saa doru
hareket etmektedir. Elektron noktasnn dey olarak deiimi ise bir sins eklindedir. 9. noktadan
sonra gelecek olan iki sins periyodunun tekrar taranmas iin tarama iaretinin sol baa gemesi
gerekir.
Geriye dn aralnda elektron noktas hzl bir ekilde sol baa geer. Bu gei esnas
elektron noktas karartlr. Geriye dn sresi ksa olmasna ramen bu aralkta, giri iaretinde bir
deiim olmutur. Tekrar tarama balad zaman daha nceki iz zerinden geilmesi gerekir ki,
ekranda tek bir izgi olusun. Bunu salamak amac ile ekil 7de gsterildii gibi "Tetikleme iin
bekleme" aral vardr.

103

ekil-7.7 Dey girie uygulanan iaret ile yatay tarama iaretinin ezamanl olarak ekrandaki
bilekesi.
Tetikleme seviyesi ayarlanarak geriye dnen iaretin giri iaretini yakalamas ve yakalad
andan itibaren taramann tekrar balamas salanr. Taramann balad bu noktaya tetikleme
seviyesi (trigger level) ad verilir. Tetikleme seviyesi, giri iaretinin hangi noktadan itibaren
gzkmeye balayaca belirtir.
Ayn iz zerinden tekrar tekrar geildii iin ekranda kalc bir iaret olumu olur. Geriye dnten
sonra bir nceki iz zerinden geilmez ise ekranda ok sayda sins iareti gzkr.
X-Y modunda ise, yatay girie uygulanan iarete bal olarak elektron demetinin ekrandaki hareketi
yatay olarak kontrol edilir. Osiloskobun dey ve yatay girilerine uygulanan iaretlerin ekrandaki
deiimi; bu iaretlerin x-y dzlemindeki matematiksel bants ile belirlenir.
7.4. Dey Saptrma Sistemi

7.4.1. Dey Amplifikatr

Normal almada osiloskop ekrannda elde edilecek olan iaret, osiloskobun dey
girilerine uygulanr. Bu iaret bir gerilim iareti olup, mV seviyesinden birka yz volt seviyesine
kadar deiik deerlerde olabilir. Bundan dolay, dey girie uygulanan gerilim iareti nce
kalibre edilmi bir zayflatcdan geirilir. Zayflatcdan sonra birka amplifikatr devresi
vardr. Dey amplifikatrlerin k dey saptrma plakalarna uygulanr. Dey zayflatcamplifikatr blounda lmV/cm (lmV/div)'den 20V/cm
(20V/div)'ye kadar 9-10 duyarllk kademesi vardr. Mesela; l00mV'luk bir iaret 20mV/cm
kademesinde 5cm'lik bir aralkta olacaktr.
Yksek kazan ve byk genlikli k elde etmek iin dey amplifikatr iki ayr kattan
olumaldr: n amplifikatr ve ana amplifikatr. n amplifikatrde giri direnci byk olmas
bakmndan FET'Ii bir giri kat vardr. Kazanc da yksektir. Ana amplifikatrdeki iaret byk
genliklidir. Dey plaklardaki lineer sapmay salamak amac ile k kat push-pull tipindedir.
104

Osiloskop n panelindeki genlik anahtar ile osiloskobun kazan veya duyarll deitirilir.
Bir de "Variable" diye isimlendirilen bir ayar dmesi vardr. Bununla ilgili kademede yaklak
1015 katlk bir deiim elde edilir. Bu ayar dmesi zellikle dey amplifikatrn dardan
kalibrasonu iin kullanlr. "Variable" dmesi "Cal" veya "kalibrasyon" konumuna alnd zaman
kazan kontrol anahtarnn kademeleri doru deerlerdedir. Ayrca tarama izgisinin seviyesi
"pozisyon" dmesi ile ayarlanr. Bu da dey amplifikatrn DC seviyesini deitirerek salanr.
Dey zayflatc-amplifikatr blounun girie uygulanan tm frekanslara ayn kazan ve
faz etkisi oluturmas gerekir. Yani tm frekanslar iin lineer bir karakteristie sahip olmas istenir.
Osiloskobun gsterecei en yksek frekansa osiloskobun bant genilii ad verilir. Bant genilii
osiloskobun maliyetine en ok etki eden parametrelerden biridir.
Dey amplifikatrn frekans snr veya bant geniliine bal olarak osiloskoplar;
a) Alak Frekansl Osiloskop
b) Yksek Frekansl Osiloskop
diye iki gruba ayrlrlar. Alak frekansl osiloskobun frekans snr DC'den, l0MHz'e kadardr.
Yksek frekansl osiloskobun frekans snr 350MHz'e kadar ykselir. Yksek frekansl osiloskop
zellikle, darbe lmelerinde; ykselme veya dme zamannn lmnde kullanlr. Osiloskobun
giriindeki ani deiimlere kar ne derecede hzl cevap verecei osiloskobun bant genilii ile
ilgilidir. Bant genilii ne kadar yksek ise osiloskop o kadar hzldr. Ykselme zamanna yani,
kare dalgann %10'dan %90'na ulamas iin geen zamana gre, osiloskobun sahip olmas gereken
bant genilii yledir;
0.35
f=
tr
Burada; f - Bant genilii (MHz) ve t r - Ykselme zaman (s) deikenlerini
gstermektedir. Mesela; lns'lik ykselme zamanna sahip bir kare dalgann lm iin,
0.35/1 ns=350MHz'lik bant geniliine sahip bir osiloskop gerekir. llecek olan kare dalgann
ykselme zaman veya deiim hz, osiloskobun ykselme hzndan daha kk olmas gerekir ki,
ekranda elde edilen iarette herhangi bir bozulma olmasn.
Eer DC-l0MHz'lik bir osiloskopta distorsiyonsuz bir kare, dalga elde edilmek isteniyorsa girie
uygulanabilecek kare dalgann maksimum ykselme zaman veya hz.
tr=

0.35
=35x109 Hz=35ns
6
(10x10 Hz)

Herhangi bir amplifikatrn kazanc ile bant geniliinin arpm sabit olduu iin; bant
genilii artnca, kazancn azalmas gerekir. Eer kazan arttrlrsa, bant genilii azalr.
Osiloskobun bant genilii; dey amplifikatr kazancnn sabit olduu frekans blgesi iin
tanmlanr. Bu blge -3dB noktalar arasndaki frekans araldr. Kazan ile bant geniliinin
arpm yksek olan amplifikatrlerin, fiyatlar daha yksektir. Dey amplifikatre geri besleme
uygulayarak bant genilii arttrlr. Bu durumda kazan da ayn oranda azalr. Amplifikatrn
kazanc artarsa, osiloskobun duyarll da artar. Yani, daha kk genlikli iaretlerin ekranda elde
edilip gzlenmesi mmkn olur.

7.4.2. Zayflatclar

105

Osiloskobun dey giriine uygulanan iaretler, ya ok kk genliklidir, ya da ok byk

genliklidir. Ekranda uygun bir iaret elde edebilmek iin; kk genliktiler kuvvetlendirilir, byk
genlikliler ise zayflatlr. Zayflatc dey kanaln kazancn veya zayflatmasn lekli olarak
ayarlayan bir devredir. Osiloskobun giriinden bakldnda lM'luk biri dirence paralel 30-40pF'lk
bir kapasite eklinde edeer bir empedans gzkr. zel problar kullanlarak giri empedans
ykseltilebilir. Ancak kazan azalr.

ekil-7.8 Rezistif be kademeli bir zayflatc devre.

Zayflatc devre birok frekans kompanzasyonlu gerilim blclerinden oluur. Bunlar n
paneldeki volt/cm anahtar ile seilir. Kademeler 1,2,5 eklinde dzenlenmitir. En hassas seviye
l0mV/cm ise bundan sonra 20mV/cm, 50mV/cm,... 0.lV/cm, 0.2V/cm,... eklinde devam eder. En
basit bir zayflatc devre ekil-7.8'de gsterilmi olan bir gerilim blc evredir. Buradaki
zayflatma miktar S anahtar ile belirlenir. VO/VI orannn deiik be kademedeki deerleri;
A konumunda : 1/10000 C konumunda : 1/100
E konumunda : 1/1
B konumunda : 1/1000 D konumunda : 1/10
eklindedir. Bu zayflatma oranlar; amplifikatr giri direnci, zayflatcnn toplam direncinden ok
byk olmas durumunda geerlidir. nk anahtarn herhangi bir konumunda amplifikatr giri
direnci, zayflatcya paralel gelmektedir.
Amplifikatr giri direnci, Rj=100k ise D konumunda edeer diren,
Rp Ri P Rd 100 P10 9.09k olur.

Zayflatma oran

V 0 9.09

0.0909 olur.
Vi 100

Grld gibi amplifikatr giri direncinin kk olmamas halinde, daha fazla zayflama
meydana gelir. Zayflama faktr ise, zayflama orann tersine eittir. Yukardaki saysal deerlere
gre zayflatma faktr,
V0
1

11 olarak bulunur.
Vi 0.0909
Osiloskoplar, zellikle deiken iaretlerin lmnde kullanldndan, zayflatc hesab
yaplrken, eleman ve iletkenler arasndaki kaak kapasitelerin etkileri de gz nne alnmas
gerekir. Dolaysyla zayflatc devreye ekil-7. 10'da gsterildii gibi kaak kapasitelerin de ilave
edilmesi gerekir. Bu devrenin gerilim kazanc,

106

V0
Z2
=
Vi (Z1+Z2)
eklinde empedanslarla ifade edilir. Kapasitif reaktans, frekansla deitii iin, bu kazan ifadesi de
frekansn fonksiyonu olur. Eer,
R2 C 1
=
R1 C 2
eitlii salanacak ekilde diren ve kapasite elemanlar seilirse, gerilim kazanc geni bir frekans
blgesinde sabit kalr. Byle bir gerilim blc, frekans kompanzasyonlu gerilim blc adn alr.
Bunun eleman deerleri;
Vi
R1
k , R2
, C 2 C 1(k 1) bantlar ile bulunur.
V0
(k 1)

ekil-7.10 Yksek frekansl iaretlerin lmnde kaak kapasiteleri etkisi gznne

alnarak zayflatc hesab yaplmaldr.

7.5. Yatay Saptrma Sistemi

Yatay saptrma sistemi; tarama iaretinin retilmesi, bunun giri iareti ile senkronizasyonu
veya tetiklenmenin salanmas ve yatay amplifikatr tarafndan kuvvetlendirilmesi ilemlerini
gerekletirir. Bu fonksiyonlarn her biri birbirinden bamszdr.

7.5.1. Yatay Amplifikatr

Yatay amplifikatrn iki ayr kullanm ekli vardr.
a) Osiloskobun normal almasnda, dey girie uygulanan iaretin ekranda grnmesini
salamak gayesi ile i tarama osilatrnn kndaki iareti yatay amplifikatr ile
kuvvetlendirerek yatay saptrma plakalarna uygulamaktadr. Genlik byk olunca tarama hz daha
fazla olur. Dolays ile osiloskop n panelindeki "zaman/cm" isimli anahtar ile yatay amplifikatrn
kazanc ayarlanr.
b) Osiloskop X-Y modunda kullanld zaman yatay girie uygulanan iaret, yatay amplifikatr ile
kuvvetlendirilir.
Osiloskop normal almada iken, yatay amplifikatrn bant genilii, dey amplifikatr kadar
nemli olmamaktadr. Yatay amplifikatr ile yava ykselme zamanna sahip ve byk genlikli
tarama iareti kuvetlendirilir. Hlbuki dey amplifikatrde; kk genlikli, yksek frekansl ve
hzl ykselme zamanna sahip iaretler kuvvetlendirilir.

107

Dey amplifikatrde olduu gibi, yatay amplifikatr de, src kat ve push-pull tipi bir
amplifikatrden meydana gelir. ekil-7.9'da gsterilmi zayflatc devre ile dey amplifikatrde
olduu gibi burada da yatay girie uygulanan iaretin genliini, yatay amplifikatrn duyarllna
bal uygun bir seviyeye getirilir.

7.6. Tarama Osilatr Ve Senkronizasyon Devresi

7.6.1 Tarama Osilatr

Osiloskop genellikle, zamanla deien iaretleri grnr hale getirmek amac ile kullanlr.
Dey girie uygulanan iaretinin benzerinin elde edilebilmesi iin, sol batan sa baa doru olan
yatay taramann sabit hzda olmas gerekir. Elektron demetinin hareketi, saptrma geriliminin
fonksiyonudur.
Saptrma veya tarama gerilimi ekil-7.ll.a'da gsterilmitir. Bu gerilim belli bir seviyeye ulatktan
sonra, hzl bir ekilde sfra dmektedir. Tarama zaman (T t) boyunca, elektron noktas ekrann
solundan sana doru hareket eder. Geri dn zaman (Td) boyunca, elektron noktas hzl bir
ekilde ekrann sol tarafna kayar. Geriye dn sresince, kontrol zgaraya uygulanan gerilim ile
elektron ak durdurularak ekranda herhangi bir iz gzkmez. Arzu edilen seviyede tetikleme
yapabilmek iin (Tb) sresince beklenir.

ekil-7.11 a)Yatay saptrma plakalarna uygulanan testere dii gerilim, b) Basit bir testere
dii osilatr. c) b' deki osilatrn giri ve k dalga ekilleri.
Osiloskopta deiik frekansl iaretler gzleneceine gre, tarama hznn ayarlanabilmek gerekir.
Bu ayarlama, yatay amplifikatrn kazanc ayarlanarak yaplr. Testere dii iaretin maksimum ve
minimum seviyeleri sabittir. Minimumda iken elektron noktas ekrann en solundadr. Maksimumda
iken ise ekrann en sandadr. Tarama iaretinin minimumdan maksimum hzl kmas yani daha
dik olmas tarama sresinin ksa olmas ile salanr. Yksek frekansl iaretlerin lmnde tarama

108

hznn fazla olmas gerekir. Tarama hzn seme anahtar yukarda da belirtildii gibi osiloskobun
n panelindeki "zaman/cm" veya "time/div." anahtardr. Bu anahtar ile dey zayflatcda olduu
gibi yatay zayflatcnn deiik kademeleri seilir. Buradaki anahtar; gerilim yerine zamana gre
kalibre edilir. 0.5 s/div veya 2ms/div eklinde deerler olabilir. Tarama anahtarnn gsterdii bu
deerlerin doruluu %l-5 arasndadr.
ekil-7.11b'de sabit frekansl bir tarama veya testere dii osilatr gsterilmitir. Burada C
kapasitesi R direnci zerinden arj olmaktadr. Transistor bazna uygulanan ksa sreli darbeler ile
transistor iletime veya doymaya girer. Bu durumda kollektr emetr arasndaki diren ok kk
olduu iin arjl kapasite ok kk bir diren zerinden hzl bir ekilde dearj olur. Kapasitenin
arj steldir. Matematiksel olarak,
V0=Vcc(1-e -t/RC )
bants ile ifade edilir. Vo geriliminin genlii, Vcc'nin %10'dan kk olduu aralkta lineer kabul
edilir.
Transistorun doymada iken kollektr-emetr direnci (Rs) zerinden dearj olan C kapasitesinin
dearj gerilimi,
V0=Vom e-t/RC eklindedir.
Buradaki Vom sabiti, dearj balad zamanki Vo'in deerini gsterir.
Kapasite geriliminin kapasite akm cinsinden ifadesi,
t
1
V 0 (icdt )
C0
eitlii ile ifade edilir. Akmn sabit olmas halinde denklemin zm;
Ic
V0 t
C
eklinde olur.
.
Vom
Vom
Ic=
t elde edilir.
ile V 0
R
RC
Bu son eitlikten grlecei zere, lineer bir rampa elde edebilmek iin, kapasitenin sabit bir akmla
arj olmas gerekir. ekil-7.12 deki devrede T, tansistr kesimde iken, T 2 transistrnn
oluturduu sabit akm ile C kapasitesi arj olur. T 1 transistoru Vi pozitif gerilimi ile tetiklendiinde
iletime girer ve kapasitedeki arj dearj eder. Dolays ile T 1 transistoru kesinde iken C kapasitesi
arj olur. letimde iken deaj olur.
Sabit bir I akm kayna ile t sresnce Q kadar bir yk birikimi olmu ise, Q = It bants
yazlabilir.
Kapasite ularndaki gerilim V=Q/C=It/C olur I ve C sabit olduu iin kapasite ularndaki gerilin
zamanla lineer olarak artar.

ekil-7.12 Kapasiteyi sabit bir akm ile arj eden devre.

109

7.6.2. Senkronizasyon veya Tetikleme Devresi

Osiloskop ekrannda sabit bir grnt elde etmek iin tarama iaretinin periyodu dey
girie uygulanan iaretin periyodunun tam kat olmaldr. Tam kat olmamas durumunda ekranda
karmak dalga ekilleri grnr.
Btn osiloskoplarda ekranda elde edilecek olan iaretin arzu edilen noktadan ve arzu edilen
eimde balamas tetikleme devresi ile salanr. Bylece ekranda sabit bir grnt oluur Bunun
iin iaretin hep ayn noktadan balamas ve ayn yolu izlemesi gerekir. Tetikleme devresi ile drt
temel kontrol ilemi yaplabilir:
Seviye kontrol
Eim seimi
Kaynak seimi
Mod seimi
Tetikleme seviyesi bir gerilim komparatr devresi ile salanr. Komparatrn bir giriine
ayarlanabilir bir referans gerilim dier giriine ise llen iaretin bir numunesi uygulanr.
Komparatrn konum deitirmesi ile tarama iareti balar.
ekil-7.13'de dey girie uygulanan iaret ve tarama iaretinin zaman eksenindeki deiimi
gsterilmitir. Burada tetikleme noktalar 1 ve 4 noktalardr. aretin tarama aralndaki ksm
ekranda gzkr. Geriye dn ve bekleme sresince kl nokta karartlr. Dey iaret tetikleme
seviyesine ulanca ikinci tarama iareti balar. Tetikleme noktasnn hep ayn seviyede olmas iin
ikinci tarama balamadan nce bir beklemenin olmas gerekir. Tetikleme iin bekleme sresi
osiloskop n panelindeki "Tetikleme seviyesi veya Trigger level" dmesi ile ayarlanr.

ekil-7.13 Dey girie uygulanan iaret ve tarama iaretinin zaman eksenindeki deiimi.
Dier bir kontrol ise; ekranda gzkecek olan iaretin pozitif veya negatif ynde balayacan
belirten eim kontroldr. Eim kontrol komparatr giriindeki referans gerilim ayarlanarak
yaplr.
Osiloskop ile elde edilen iaretin tekrarlanma hz, gzn fark edemeyecei kadar ok yksektir.
Saniyede milyonlarca defa olmaktadr. Bu hzl deien iaretlerin belirli periyotlar, ekran
zerindeki ayn noktalardan geilerek ekranda srekli bir grnt elde edilir. Tetikleme osilatrnn
senkronizasyonu; i, d (ext) ve ebeke (line) tarafndan salanabilir. konumdaki
senkronizasyon, dey giri iaretinden salanr. Bu konum zellikle, dey giri iaretinin
tetikleme seviyesinin kontrol gerektiinde kullanlr.
Deiik seviyelerdeki tetiklemelere ait dalga ekilleri ekil-7.14'te ak olarak gsterilmitir.

110

ekil-7.14 a)Osiloskop ekranndaki dalga ekillerinin balang noktalar, tetikleme iaretinin

konumuna ve seviyesine baldr. Buradaki tetikleme, pozitif eim ve pozitif seviyedir, b)
Negatif eim, negatif seviye,
c) Negatif eim, pozitif seviye, d) Pozitif eim, negatif seviye.
Blok diyagramnda gsterilmi olan A4 anahtar ile alma modu seilir. alma modu
normal ve otomatik olmak zere iki eittir. Normal modda tetikleme, seviye ve eim kontrollar ile
yaplr. Eer tetikleme iaret kayna veya iareti yok ise tarama durur ve ekranda herhangi bir
grnt olmaz. Otomatik modda ise dey girite herhangi bir iaret olmasa dahi, tarama osilatr
iin gerekli olan tetikleme iareti tetikleme osilatrnden otomatik olarak retilir. Otomatik modda
alan osiloskopta dey girie uygulanan iaretin kararl bir grnts elde edilir. Ancak tetikleme
seviyesinin ayar aral daralr. Kararlln olutuu frekans aral daralr. Tarama, geriye dn ve
bekleme sresince fazladan gelebilecek tetikleme iaretinin herhangi bir etkisi olmaz.

7.6.3. Taramann Hzlandrlmas

llen iaretin yatay eksendeki deiimlerini detayl olarak elde etmek amac ile yatay
kuvvetlendirme kontrol vardr. Bunun iin yatay amplifikatrn kazanc deitirilir. Yksek
kazanta tarama hz daha fazladr. Osiloskobun n panelinde bulunan "tarama hzlandrcs veya
sweep magnification" kontrol dmesi ise 5 veya 10 katlk bir kazan deiimi salanr. Doru
okuma iin yatay duyarllk kademe deeri tarama hzlandrc faktrne blnr. Mesela yatay
tarama kademesi l0ms/div konumunda ise ve tarama hzlandrcs deeri 5 kat olarak seilmi ise
yatay olarak her araln deeri 10ms/5=2ms olur. Normalde her aralk 5ms'de kat edilirken,

111

hzlandrld zaman 2ms'de kat edilmektedir. aret daha ekil-7.15'de gsterildii gibi daha
yayvan bir ekle dnr.

ekil-7.15 Tarama hzlandrcs ile daha detayl grnt elde edilir.

Tarama sresince, CRT'nin kontrol zgarasna (z eksenine) uygulanan gerilim ile elektron
demetinin ekrandaki younluu kontrol edilebilir. Elektron demetinin geri dn sresince,
CRT'nin kontrol zgarasna uygulanan negatif gerilim ile elektron demetinin ak durdurularak
ekrandaki tarama gzkmez.
7.7. Osiloskobun stn zellikleri
Osiloskobun yukarda anlatlan temel zellikleri dnda teknolojik gelimelere bal olarak
birok stn zellii de vardr. Bunlarn bir ksm aada anlatlacaktr. Bunlar;
ift taramal osiloskop,
Gecikmeli taramal osiloskop,
rneklemeli osiloskop
Storage osiloskop eklindeki deiik zelliklerdir.

7.7.1. ift Taramal Osiloskop

ift taramal osiloskop, farkl iki dey giri iaretini ayn anda ve ayn zaman ekseninde
osiloskop ekrannda grnt oluturan bir elektronik dzendir. Bu zellie sahip osiloskop ift
taramal osiloskop olarak isimlendirilir. Bu ekilde iki dalgann frekans, faz ve zaman
parametrelerinin karlatrlmas yaplabilir. Her bir kanaln birbirinden bamsz olarak ayr ayr
dey kazan ve pozisyon kontrol vardr. .
ift tarama oluturmak amac ile iki farkl teknik kullanlr. Bunlardan biri; osiloskop tp iinde
iki farkl elektron tabancas vardr. Bu tip osiloskoplarda birbirinden tamamen ayr iki dey
zayflatc, iki dey amplifikatr, iki dey saptrma sistemi ve iki set saptrma plakas vardr. Bu
iki saptrma sisteminin tarama veya zamanlama ile tetikleme dzenleri ortaktr.
Daha yaygn olarak kullanlan ve daha ucuz olan dier tip ift taramal osiloskoplarda bir elektron
tabancas ve bir elektron n vardr. Bu elektron n zaman paylaml olarak iki farkl seviyede
tarama yapar. Bu prensibe gre alan ift taramal osiloskobun devre, emas ekil-7.16'da
gsterilmitir. Burada her bir kanal iin ayr ayr zayflatc ve dey n amplifikatr vardr. Bir
elektronik anahtar ile her bir n amplifikatr k sra ile ortak olan dey amplifikatre balar.
Her bir kanaldaki grntlerin farkl seviyede olmas iin elektronik anahtarda her bir kanala birer
DC bileen de ilave edilir.

112

ekil-7.16 Bir elektronik anahtar ile ift tarama oluturan devrenin blok diyagram
Elektronik anahtarn drt deiik alma modu vardr.
Yalnz kanal A
Yalnz kanal B
Alternate Mode'ta her iki kanal (yksek frekanslar iin)
Chop Mode 'ta her iki kanal (orta ve alak frekanslar iin)

113

ekil-7.17 a) ift kanall bir osiloskobun "Alternate Mode" almas, b) ift kanall bir
osiloskobun "Chop Mode" almas.
Altarnate mode'ta; preamplifikatr klar, bir tarama periyodu sresince sra ile dey
amplifikatre balanr. Chop mode'ta ise; tarama periyoduna bal olmakszn, yaklak 5-10s
aralklarla anahtar konum deitirir. Alternate mode, genellikle yksek frekansl iaretlerin
grntlenmesinde kullanlr. Tarama zamannn CRT fosforunun gecikme zamanndan ok kk
olmas gerekir. Bylece srekli bir ekil elde edilir. Alak frekanslarda bu mode'taki tarama
iaretinde kesiklilik gzkr. Bu kesiklilik chop modunda pek gzkmez. Chop modu alak ve orta
frekanslarda tercih edilir. nk periyodik bir balant yoktur ve kanallar daha sk alp
kapanmaktadrlar. Bu alma ekillerine ait zamanlama iaretleri ekil-7. 17'de gsterilmitir.
ki preamplifikatr ile dey amplifikatr arasndaki balant, ekil-7.16'da gsterildii gibi bir
elektronik anahtar ile yaplmaktadr. ekil-7.17.a'da iki kanall bir osiloskobun alternate mode' ta
almas halindeki zamanlamalar gsterilmitir. Burada, kanallar sra ile ve belirli aralklar ile
alp kapanmaktadrlar. Kanallar birer lojik devre ile kontrol edilirler. Herhangi bir kanala ait
tarama bittikten sonra, dier kanala ait tarama yaplmaktadr. Gzn fark edemeyecei kadar yksek
frekanslarda, ekranda srekli bir ekil elde edilir. Alak frekansl veya yava taramalarda, kanallara
ait ekrandaki ekiller sra ile gzkr.
ekil-7.17.b'de ise iki kanall dey amplifikatrn chop modunda almasna ait zamanlama
iaretleri gsterilmitir. Burada, bir tarama periyodu sresince her bir kanala ait kaplar, birok defa
alp kapanmaktadr. Dolaysyla, bir tarama periyodunda iki kanalda da tarama yaplmaktadr.
Bundan dolay, alternate mode'ta alak frekanslarda gzken kesiklilik, burada sz konusu deildir.
Bu mode'ta yksek frekansl taramalarda tarama izgisinde kesiklilik olabilir.

ekil-7.18 a)Normal tarama b) Hzl tarama

7.7.2. Gecikmeli Tarama

Elektron noktasnn ekran zerindeki hareket hz, yatay tarama geriliminin genliine
baldr. Genlik arttka tarama hz da artar. Tarama hz, osiloskop nnde bulunan tarama hz
(time/div) anahtar ile ayarlanr. Tarama hz kademe says osiloskoba bal olarak deimektedir.
Her bir kademenin ortak bir ince ayar vardr. Bu ince ayar dmesi ile en ok 10 katlk bir tarama
hz deiimi yapmak mmkndr. Bu dmenin ara dmeleri lekli deildir. nce ayar
dmesinin normal ve hzl konumlan ile bir darbe sresinin lm ekil-7.18'de gsterilmitir.
Baz hallerde, tarama anahtarnn yukarda aklanan zellikleri yetersiz olmaktadr. Mesel.
periyodun banda bulunmayan ve ekrana sdrlamayan baz iaretlerin lm mmkn deildir.
Byle durumlarda gecikmeli tarama zelliinden faydalanlr.
Osiloskop yatay tarama konumunda iken, yatay tarama iareti birka mili saniyeden 10s veya daha
fazla geciktirilir. Gecikmeli taramaya rnek olarak; ekil19 a'daki darbe serisi gz nne

114

alnmtr. Burada; bir periyot sresince iki darbe bulunmakta ve darbe aralklar farkl srededir.
Tarama hz 5s/div konumunda iken, ekranda bir periyotluk darbe serisi elek edilebilmektedir.
kinci darbenin ykselme zaman llmek isteniyorsa, tarama hzn arttrmak gerekir. Tarama hz
0.1s/div konumuna getirilince birinci darbe ekranda iken ikinci darbe ekran dna tamaktadr. Bu
ikinci darbenin ekrana kaydrlabilmesi iin gecikmeli tarama yaplr.

ekil-7.19 a) Darbe aralklar farkl bir darbe serisi, b) Normal taramada, esiloskop
ekranndaki bir peryotluk darbe serisi, c) Tarama hz artnlnca 2. darbe ekran dna
kayar.
Osiloskobun gecikmeli tarama konumunda olmas halindeki dalga ekilleri ekil-7.20'de
gsterilmitir.
ekilde gsterildii gibi ana tarama, tetikleme darbesi ile t 0 annda balamaktadr. Gecikme darbesi
ile (belirlenen t1 annda) gecikme osilatr tetiklenir. t1 anndan sonra ekrandaki tarama izgisi daha
parlak gzkr. Bu alma ekli iin, gecikme osilatr otomatik olarak tetiklemelidir.
Eer gecikme kontrol anahtar gecikme pozisyonuna getirilirse, ekranda ikinci darbenin
geniletilmi ekli elde edilir. Ekranda uygun bir grnm elde etmek iin, gecikmeli tarama hzn
ayarlamak gerekir. zet olarak;
a) Gecikme Kademesi (Delay Multiplier): t1
b) Gecikme Osilatr (Delay Generator): Otomatik (Auto)
c) Gecikme Kontrol (Delay Control): Gecikme (Delay)
d) Gecikme Tarama Hz (Delayed Sweep Speed) : Arzu edilen kademe olacak ekilde ayarlama
yaplr.

115

ekil20 a) Gecikmeli tarama, gecikme kademe anahtar ile belirlenen zamandan sonra
balar, b) Tarama kontrol anahtar, gecikme pozisyonuna getirilirse, t1 anndan sonra
ekranda tarama balar ve 2. darbe ekrana gelir.
Baz yksek kaliteli osiloskoplarda dey girse uygulanan iaretler iin de gecikme zellii
vardr. Buradaki gecikme; dey girie uygulanan iaret dey saptrma plakalarna ulamadan
nce, yatay taramay balatacak olan tetikleme iaretinin balama ann geciktirmektir. Bu ekilde
llen iaretin ykselen veya alalan kenarna ait herhangi bir noktadaki deiimlerinin
incelenmesi mmkn olur.

116

ekil-7.21 a) Bir kare dalgann sampling metodu elde edilmesi, b)Yksek frekansl bir sins
iaretinin sampling metodu ile elde edilmesi.

7.7.3.rneklemeli Osiloskop
rneklemeli (sampling) osiloskop periyodik ve GHz seviyesindeki yksek frekansl
iaretlerin llmesinde kullanlr. Yksek frekansl osiloskoplardaki dey amplifikatrlerin bant
genilii en ok birka yz MHz kadardr. GHz gibi ok yksek frekanslarda elektron nnn
ekrandaki hareket hz ok fazla olaca iin bu kadar ksa srede fosforlu ekranda parlaklk
oluturamaz. Ayrca dey amplifikatrn bant geniliinin de ok fazla olmas gerekir.

117

Daha yksek frekansl (gigahertz=109 Hz mertebesinde) iaretlerin grntlenmesinde rnekleme

zelliine sahip olan osiloskoplar kullanlr.
Sampling osiloskobun alma prensibi stroboskoba benzer. Orijinal iaretten belirli aralklarla
numuneler alnarak, ekranda suni bir iaret oluturulur. Seyrek numune alnrsa, ekranda noktal bir
grnt elde edilir. Ekranda srekli bir iaret oluturmak iin, binlerce numune almak gerekir.
ekil-7.21'de yksek frekansl iki iaretin rnekleme metodu ile nasl elde edildii gsterilmitir.
izim kolayl salanmas bakmndan bu rnekte 8' er numune alnmtr. Numune alma darbeleri
belirli ve eit aralkldr. Yksek frekansl iaretin 1000 periyoduna karlk ekranda bir periyotluk
bir grnt elde edilmi ise dey amplifikatr ve osiloskop tb iin sz konusu olan frekans
1/1000 orannda azalm olur. Yksek frekanslar iin normal osiloskoba rnekleme devresi ilave
edilir. Bu yntemde rneklenen iaretin ok saydaki periyodunun bir deiimi elde edilir.
rneklenen iaretin bir periyodundaki deiim hakknda bilgi edinilemez.

7.7.4. Hafzal Osiloskop

Osiloskop ekranndaki grntler, elektronlarn ekrandaki fosforlu tabakaya arpmas
sonucunda kinetik enerjilerinin k enerjisine dnmesi ile meydana gelmektedir. Elektron
demetinin ak durdurulunca, ekrandaki grnt de kaybolur.
Tekrar edilmeyen olaylarda,
Anahtarn alp kapanmas gibi geici olaylarda,
Ekran persistansndan daha yava deien olaylarda,
Alak frekansl yava deien peryodik olaylarda,
grntlerin fotoraflar ekilerek uzun sreli saklanr duruma getirilir veya kaydedilir. Bu yntem
pahal ve zaman alcdr.
Hafzal osiloskop yardm ile ekrandaki grntlerin belli bir mddet ekranda kalmas veya
uzun sreli saklanmas salanr.
Grntlerin osiloskop ekrannda veya hafzada uzun sreli kalmasn salamak iin iki
farkl ynteme gre alan osiloskoplar kullanlr:
a) zel CRT li analog osiloskop
b) Dijital osiloskop
zel CRT 'li analog osiloskop daha yksek hzlarda almasna ramen, dijital osiloskoplar kadar
verimli deildirler.
7.7.4.1. zel CRTli Hafzal Osiloskop
Grntleri saklamak amac ile kullanlan iki eit CRT vardr. Bu tplerden bir tanesinin
prensip emas ekil22 a'da gsterilmitir. Buradaki fosforun perzistans yani grnt kalcl
uzun sreli deildir. Grntler effaf bir metal film tabakas arkasndaki dielektrik dzlem
zerinde saklanr. ekilde grnd gibi elektron nn oluturan yazc elektron tabancas
dnda dk enerjili iki elektron tabancas daha vardr. Bunlar destek elektron tabancas (veya
blood gun) olarak da isimlendirilir. Bunlar da fosforlu tabakaya elektron salarlar. Yksek enerjili
yazc elektron tabancasndan kan elektronlar fosforlu tabakaya arptnda, sekonder elektronlar
ortaya kar. Bu elektronlar effaf metal film tabakas tarafndan ekilir. Bunun iin metal tabakann
fosfor tabakaya gre gerilimi pozitif olarak +150V veya daha byk olmaldr. Elektronlarn kt
noktalarda pozitif iyonlar oluur. Uyarlmam fosfor partiklleri gerilimi toprak potansiyeline

118

yakndr. Dk enerjili tabancalardan gelen elektronlar pozitif ykl iyonlardan olumu uyarlm
fosfor partiklleri tarafndan ekilmeye devam eder. Gelen bu elektronlarn ilavesi ile grnt veya
izgi devam eder. Grntnn silinmesi iin metal film tabakasnn ksa bir sre biraz negatif
yaplmas gerekir. Byle bir osiloskopta ekran perzistansn kontrol eden herhangi bir dzen yoktur.
Grnt saklanr veya saklanmaz. Bundan dolay bu tip hafzaya iki konumla hafza denir.

ekil-7.22 a) Sabit hafzal CRT ekran, b)Deiken hafzal CRT ekran.

ekil22.b'de dier bir hafzal katot nl tp gsterilmitir. Burada effaf metal film
yerine, effaf alminyum film kullanlmtr. Ekrann arkasnda iki tane a eklinde toplayc ve
saklayc ekran bulunmaktadr. Elektron tabancasna yakn olan toplayc adr. Ekrana yakn olan
a ise saklayc adr. Toplayc a +100V gibi pozitif potansiyellidir. Saklayc a sfr veya biraz
negatif potansiyellidir. Saklama anda fosforlu (magnezyum florid gibi dielektrik malzemelerden
olumu) bir depolama malzemesi bulunur. Yksek enerjili yazc tabancadan kan elektronlar
fosforlu tabakada sekonder elektronlar oluturur. Ortaya kan elektronlar pozitif ykl toplayc a
tarafndan ekilir. Elektronlarn ktklar yerlerde pozitif iyonlar kalr. Dolays ile yazc
tabancadan kan elektron nnn fosfor kapl saklayc a zerinde pozitif ykl bir yol oluturur.
Destek elektron tabancasndan kman elektronlar ve sekonder elektrolar toplayc a tarafndan
ekilir. Bylece grnt devam eder.
Ekrandaki ekli silmek iin saklama ann potansiyeli ksa bir sre iin toplama ann
potansiyeline eit yaplr. Destek elektron tabancasnda kan elektronlarn saklama andaki
fosforlu malzemeden kartt sekonder elektronlar ile saklama yzeyi silinir. Saklama elktroduna
uygulanacak negatif darbeler ile iaretin ekrandaki saklanma sresi kontrol edilebilir. Dar negatif
darbeler ile uzun sreli ve geni negatif darbeler ile ksa sreli kalc etki oluturulmaktadr. Burada
deiken bir perzistans veya kalclk elde edilir. Birka milisaniye ile birka saat arasnda bir
kalclk oluturulabilir.

7.7.4.2. Hafzal Dijital Osiloskop

Dijital osiloskoplarda dijital devreler ve dijital hafza elemanlar bulunmaktadr. llen
iaret analog formda olduu iin bunlar nce dijital- iaretlere dntrlr. rneklemeli
osiloskoplarda olduu gibi analog iaretin belirli noktalardaki numuneleri alnr ve saklanr. Daha
sonra benzer ekilde grntlenir.
ekil-7.23'teki blok diyagramda gsterildii gibi analog giri iareti bir rnekle ve tut devresine
uygulanarak rneklenir. rnekleme periyodu iaret periyodundan ok ksadr. rnekle ve tut
devresinin k bir analog - dijital dntrcye (ADC) uygulanr. Burada rnekleme devresinde
alnan analog numunenin dijital karl elde edilir ve saklanr. Gerekli veri toplannca dijital analog dntrcye uygulanarak analog iaret elde edilir. Bu analog iaret osiloskobun dey
119

saptrma plakalarna uygulanr. Analog - dijital dnm srekli olarak yaplr. Bylece ekranda
srekli bir grnt elde edilir.

ekil-7.23 Hafzal dijital osiloskobun blok diyagram.

7.8. Osiloskop Problar
llecek olan iaret bir prob ve koaksiyel kablo ile osiloskobun dey giiine balanr Bu
balant devreye etki etmemeli ve iareti bozmamaldr. Bu artlar salamak amac ile ok deiik
aktif ve pasif problar gelitirilmitir.

7.8.1. lxProbu
Alak frekansl lmelerde, test altndaki devre ile osiloskop arasndaki balant ekransz
kablo ile de yaplabilir. Bu durumda yalnz ebeke frekansnn etkisi vardr. Bundan dolay
genellikle ekranl veya koaksiyel kablo kullanlr. xl probu en basit osiloskop probudur. Bu ekranl
bir koaksiyel kablodan oluur. Bir uunda osiloskobun BNC giriine uygun bir balant ve dier
ucunda ise uygun bir prob ucu bulunur. Byle bir prob DC ve alak frekanslar iin uygundur.
Yksek frekanslarda ise kablonun nt kapasite etkisinden dolay iarette bir zayflama olur.
ekil-7.24'te kaynak, kablo ve osiloskobun giri edeeri gsterilmitir. Genel amal
osiloskoplarda giri direnci 1M ve paralel kapasite 10-80pF civarndadr. 1.5m'lik bil koaksiyel
kablonun 90-100pF'lk bir nt kapasitesi vardr. Kaynak i direnci osiloskop giri direnci yannda
ok kk ve (Cc+C;)'nin reaktans (Rs + Ri)'nin yannda ok byk ise buradaki zayflama ve faz
kaymas ihmal edilebilir.
Bu devrenin st kesim frekans,
1
fH
2 ( R 5 P Ri )(Cc Ci )
bants ile hesaplanr. st kesim frekansndan daha byk frekanslarda genlik zayflamas ve faz
kaymas olur. Koaksiyel kablonun ekran osiloskobun toprana balanm ise btn lmeler
topraa gre yaplr. Kablo ekran ebekenin fazna balanrsa, hem osiloskoba ve hem de
kullancya zarar gelir.

120

ekil-7.24 Prob ve osiloskobun giri edeeri

7.8.2. Kompanze Edilmi Zayflatc Prob

xl'lik ekranl kablonun nt kapasitesinden dolay, test edilen devre daha ok yklenir.
Ykleme etkisini azaltmak gayesi ile kompanze edilmi zayflatc prob kullanlr.
Kompanze edilmi zayflatma oranna bal olarak prob "x10" veya "arp on" eklinde veya
"x100" veya "arp yz" eklinde isimlendirilir. Bu problar llen iareti 10 veya 100 defa
zayflatr.

ekil-7.25 a)Probun kullanlmas ile osiloskobun giri direnci artar ve giri kapasitesi azalr,
b) Probun iyi kompanze edilmemesi sonucunda kare dalgada bozulma oluur.
Osiloskop problar, osiloskop giri direncini arttrmak ve etkin giri kapasitesini azaltmak gayesi ile
kullanlr. ekil-7.24'te gsterildii gibi ilave edilen R 1, C1 ve Cc elemanlar ile osiloskop giri
Vi
empedans arttrlr. Eer, k= =10 ve osiloskobun giri direnci
V0
R2=1M ve giri kapasitesi C2=30pF ise, R = R2(k-1) = 1M (10-1) = 9M ve
C2
30pF
C1=
=
=3.3pF deerleri bulunur.
(k-1) (10-1)
Cc kapasitesinin, C1 ' in iinde olduu kabul edilmektedir. Bu durumda toplam giri direnci ve
kapasitesi,

121

RI = R + R2 = 9M +1M = 10M

C i=

C1C2
olur.
(C1+C2)

Grld gibi, giri direnci 10 kat artarken, giri kapasitesi 10 kat azalmaktadr. Rj - C ve
koaksiyel kablonun oluturduu proba 10'luk prob denir. Bu probun giriine uygulanan gerilim 10
defa zayflayarak osiloskoba ular. Bundan dolay, osiloskop ekrannda elde edilen byklk, 10 ile
arplarak gerek llen byklk elde edilir.
Kompanzasyon ayar iin, ekil-7.25.adaki C1 kapasitesi kullanlar. Bu kapasiteye
kompanzasyon ayar kapasitesi denir. Cc kapasitesi koaksiyel kablonun kapasitesidir. Bunun yanl
ayarlanmas ile ekranda elde edilen iarette bozulma olabilir. Probun bu etkisi, ekil-7.25b'de
gsterilmitir. Halbuki, iyi kompanze edilmi bir prop ile btn frekanslar ayn oranda zayflatlr.
Prob kompanzasyonu iin birok osiloskobun n panelinde kalibre edilmi kare dalga iareti vardr.
Osiloskop deiiklii yapld zaman veya ayn osiloskopta zaman zaman prob ayarnn yaplmas
gerekir.
Zayflatc proplar genellikle; 10.1,50.1 ve 100/1 oranlarnda imal edilirler.

7.8.3. Yksek Gerilim Probu

Genel amal osiloskoplarda dey girse uygulanabilecek maksimum gerilim 600Y
civarndadr. Daha yksek gerilimlerin llmesinde yksek gerilim probu diye isimlendirilen zel
zayflatc problar kullanlr. Bu problar da frekans kompanzasyonlu gerilim blc problardr.
Kilovoltlar mertebesinde gerilimlere kar dayankl olmalar gerekir. Gerilim arpmalarna kar
izolasyonlu zel bir uzantnn olmas gerekir.

7.8.4. Modlatr Probu:

Modlatr probunun ak devresi, ekil-7.26'da gsterilmitir. Byle bir prob, genlik
modleli (AM) bir radyo frekans (RF) iaretindeki ses frekans bileenlerini elde etmek ve gzlemek
amac ile kullanlr. AM iareti bir diyotlu dorultucu ile dorultulur. Daha sonra filtre edilir. Bu
ekilde RF iindeki ses frekans bileenler siloskoba iletilir. Bunun knda genlik modleli
iaretin tepe deerinin deiimi elde edilir. Bu zelliinden dolay, bu problar genellikle radyo
alclarnn kontrolnde kullanlr.

122

ekil-7.26 Modlatr probu genlikle radyo alclarnn kontrolunda kullanlr.

7.8.5. Aktif Prob

Aktif probda transistor FET gibi aktif elemanlar vardr. Burada kullanlan amplifikatr tipi
birim kazanl emetr takipisi devredir. Bu ekilde osiloskop ile test edilen devre arasnda
izolasyon salanr. Bant genilii pasif problardan daha fazladr. Bunun nt kapasitesi, kompanze
edilmi zayflatc probtan daha kktr. Mesela; Tektronix'in P620 probu 0.4pF'lk bir nt
kapasiteye sahip olup, bununla 0.4ns'lik ykselme zamann lmek mmkndr. Byle bir proba
uygulanabilecek maksimum AC gerilim genlii 0.6V'tur. Maksimum DC gerilim ise 5.6V'tur. Aktif
prob, kk genlikli ve yksek frekansl iaretlerin lmnde kullanlr. Ykselme zaman kk
olan iaretler byle bir prob ile llr. Hassas bir yapya sahip olmas, DC besleme kaynana
ihtiya duymas ve pasif proba gre daha pahal olmas bunun eksikliklerini gsterir.

7.8.6. Akm Probu

Enok kullanlan akm probu; demir gbeinde kk bir yar bulunan bir akm
transformatrdr. Akm transformatrnn sekonderine omik bir yk balanmtr. Akm
llecek olan iletken demir yara yerletirilir. Akan akm ile orantl olarak akm
transformatrnn sekonderinde bir gerilim endklenir.
Bu gerilimin dalga ekli ve genlii akan akm ile orantlr. Endksiyon yolu ile elde edilen gerilim,
bir amplifikatr yardm ile kuvvetlendirilerek osiloskoba uygulanr. Bir akm probu kullanlarak
osiloskop yardm ile akm llebilir. Osiloskobun dey genlii volt yerine amper olarak
iaretlenir ve okunur. Baz problarda gerilim akm dnm oran prob zerine yazlr.
Bu yntemle, lmA'den lA'e kadar ve DC-50MHz frekansna kadar olan iaretlerin akm
llebilir. DC gerilim transformatrde bir doyma oluturduu iin bu durumun oluturaca hatay
gz nnde bulundurmak gerekir.
7.9. Osiloskobun Kalibrasyonu
Osiloskop ve problar kullanlmadan nce, kalibrasyonlar yaplr. Birok osiloskopta,
kalibrasyon iin kendi iinde retilen bir kare dalga vardr. Bu iaret, kalibrasyon probu ile
osiloskoba verilir. Osiloskobun genlik, tarama hz ve tetikleme dmeleri kalibrasyon durumuna
alnr. Genlik ve tarama hz dmelerinin uygun kademeleri seilerek, ekrann yaklak %60'nn
dolmas salanr. Eer, genlik dmesi 0.05V/div., prob 10/1'lik ve iaretin tepeden tepeye
ykseklii 8div. ise, bu iaretin tepeden tepeye genlii,
0.05(V/div.) x 8(div.) x 10 = 4V
olur. Kalibrasyon geriliminin tepeden-tepeye deeri 4V ise osiloskop doru lme yapmaktadr.
Aksi halde osiloskobun ince ayar dmeleri ile ekrandaki iaretin genlii 4V olacak ekilde
ayarlanmaldr. Bylece osiloskop kalibre edilmi olur.
Kullanlan prob, kompanzasyonlu ise bunun da kalibrasyonu gerekir. Kalibrasyon osiloskop ile
birlikte yaplmaldr. Bu gaye iin hazrlanm olan el kitaplarndan faydalanmak gerekir.

123

7.10. Osiloskop le lmeler

Osiloskop ile DC ve AC iaretlerin birok parametreleri llebilir. Tek kanall bir, osiloskop ile
gerilim, akm, zaman, frekans ile kare dalgalarn ykselme ve dme zamanlan llebilir. ki
kanall osiloskop ile ayn frekansl iki iaret arasndaki faz fark llebilir. Osiloskop ile lme
yapmadan nce, probun kompanze edilmesi gerekir. Ayrca osiloskobun yatay ve dey kazan
anahtarlarnn ince ayar dmelerinin "kalibrasyon" pozisyonuna alnmaldr. Osiloskop ile yaplan
baz temel lmeler aada aklanmtr.

7.10.1. Gerilim lm
Osiloskop ile yaplabilecek en doru ve en kolay gerilim lm, AC iaretin tepeden tepeye
lmdr. DC kuplajl osiloskoplar ile DC bileeni olan AC iaretler efe llebilir. Tepe deerden
ortalama veya efektif (RMS) gerilime basit bir dnmle geilir. llecek olan gerilim dorudan
veya bir prob zerinden osiloskobun dey giriine uygulanr. Kazan, tarama hz ve tetikleme
anahtarlar ile ayarlama yaplarak, ekran dolduracak ekilde kararl bir iaret elde edilir. Yatay ve
dey pozisyon kontrol ile kolay okuma yaplacak ekilde, ekrandaki iaret aa-yukar veya
saa-sola kaydrlr. Osiloskobun dey seici anahtar toprak pozisyonuna getirilerek sfr seviyesi
belirlenir.
ekil-7.27'de belirtilen deerler iin tepeden tepeye genlik,
Vtt = 4.8 x 0.01 x 10 = 0.48V olur.
Bu deerden faydalanarak tepe deer ve efektif deer hesaplanabilir.
V1=

Vtt 0.48
Vt
0.24
=
=0.24V,Vef=
=
=0.1697V
2
2
1.414 1.414

Eer doru gerilim llecek ise gerilim seici anahtarn DC konuma getirilmesi gerekir.
Osiloskopta oluacak sapma ile DC gerilim llr. Tarama iareti yukarya sapm ise gerilim
pozitif, aaya sapm ise gerilim negatiftir. 10/1'lik prob kullanlmas halinde llen DC gerilim
deeri,
DC gerilim deeri = Vdc = Sapma miktar (div) x Kademe (V/div) x 10 bantsndan bulunur.

124

ekil-7.27 Osiloskop ekranndaki gerilimin genlii, kademe anahtarnn durumuna ve

kullanlan proba baldr.
DC+AC eklindeki iaretin lm ise osiloskobun DC ve AC seici anahtarlar kullanlarak yaplr.
Byle bir gerilime rnek olarak, DC gerilim kaynaklarnn knda grlen ve ekil-7.28'de
gsterilmi olan toplam gerilim verilebilir. DC gerilimin zerindeki tepe dalgasnn genlii kk
olmakla beraber deerinin bilinmesi gereklidir.

ekil-7.28 DC ve AC iaretlerinin toplam veya ayr ayr deerleri osiloskop yardm ile
llebilir.

ekil-7.29 a)Yarm dalga dorultulmu iaret, b) Tam dalga dorultulmu iaret, c) gen
dalga, d) Kare dalga, e) Darbe iareti.
Buradaki tepe dalgalanmas deiken iaret olduundan, osiloskobun AC konumunda llr.
Genlii kk olduu iin, kademe anahtar en hassas konuma alnmaldr. Bu durumda osiloskop
ekrannda yalnz tepe dalgas gzkr.
DC veya ortalama gerilimi (VDC) lmek iin osiloskobun fonksiyon anahtar DC konuma getirilir.
Osiloskop kademe anahtarnn hassasiyeti azaltlr. Tepe dalgasnn genlii ok kk olduundan
ekrandaki deiimi bir izgi eklinde olur. Bu izginin seviyesi ortalama deere eittir. llen DC

125

ve AC deerlerden faydalanarak; tepe deer (Vt) ve efektif dee: (Vef) bulunur. Deiik dalga
ekillerinin tepe, efektif ve ortalama deerleri arasndaki bantlar ekil-7.29'da gsterilmitir.

7.10.2. Periyot ve Frekans lm

Frekans llecek olan iaret, osiloskobun dey giriine uygulandktan sonra, gerekli
ayarlamalar yaplarak ekranda kararl bir ekil elde edilir. Yatay aralklarn (div) bir periyottaki
says ile tarama hz kademesi arplarak iaretin periyodu bulunur. Mesela, ekil-7.30da
gsterilmi olan sins iaretinin periyodu 6 arala veya divisiona yaylmtr. Tarama hz l0ms/div
ise periyot;

ekil-7.30 Osiloskopta periyot ve frekans lm

T = (6div) x (l0ms/div) = 60ms ve frekans, f =16.66Hz olur.
Bu yntem ile periyot ve frekans lm, tarama osilatrnn doruluuna bal olarak mesela,
%3lk bir dorulukla yaplabilir.

7.10.3 Lissajous Yntemi ile Frekans lm

Farkl frekansta iki sinzoidal iaretin frekans oranlan Lissajou metodu ile llebilir. Bu
yntemde hassas bir ekilde, karlatrma yaplarak frekans ve periyot llr. ekil-7.31'de
gsterildii gibi bu metotta bilinmeyen frekans, bilinen bir frekansla karlatrlr. Dolaysyla
doruluk, bilinen frekansn doruluu kadar olacaktr. Bu lmde osiloskobun yatay taramas
kaldrlr. X-Y alma moduna alnr. Dey girie bilinmeyen frekansl iaret, yatay girie de
frekans bilinen iaret uygulanr. Ekranda kapal eriler elde edilir. Erilerin ekline bal olarak
llen iaretin frekans He karlatrlan iaretin frekans arasndaki oran bulunur.
Eer fd=fy ise; ekranda daire veya elips elde edilir.
Eer fd>fy veya fd<fy ise; ekranda ekil-7.3l'deki ekiller elde edilir.
Ekrandaki elde edilen dalga ekline izilen teetlerin temas noktalarna gre yatay ve dey
girilerindeki iaretlerin frekanslar arasnda,

126

ekil-7.31 a)Karlatrma veya Lissajous metodu ile frekans l devresi, b) fd=fr c) fd=2fy.
d) fd=3fr e) 2fd=fy. f) Yatay teet noktada ve dey teet 2 noktada temas ettiinden
2fd=3fy olur. g) Yatay teet 5 ve dey teet 1 noktada temas ettiinden fd=5fy olur. h) Dey
taramaya 1 ve yatay taramaya 3 periyotluk bir iaret uygulanmas durumunda ezamanl
olarak ekrandaki grntnn elde edilmesi.

fd ty
bants vardr. Burada;
fy td
fd : Dey girie uygulanan iaretin frekans
fy: Yatay girie uygulanan iaretin frekans
ty: Yatay teete temas eden nokta says
td : Dey teete temas eden nokta saysdr.

127

ekil32 a)Faz fark veya faz kaymas len devre, b) ki kanall bir osiloskopta faz fark
llecek olan iki iaretin ekranda grn, c)Tarama hz arttrl durumdaki dalga ekli.

7.10.4 Faz lm
Faz l metodlarndan en pratii, iki kanall osiloskop kullanarak yaplan faz lmdr.
ekil-7.32'de gsterildii gibi, faz fark llecek olan iaretlerden biri, osiloskobun bir kanalna,
dieri de dier kanalna uygulanr. Bu iki iaret arasndaki gecikme (t d) ve peryot (T) ile llerek
td
faz fark hesaplanr. Derece olarak faz fark, =360 bantsndan hesaplanr. Ekranda llen
T
deerlerden,
T = (4.2div) x (lms/div) = 4.2xl0-3s
td = (2.2div) x (100s/div) = 220xl0-6s
= 18.86 olarak bulunur.

128

ekil-7.33 a) Lissajous erileri ile faz as lm, b) Baz Lissajous erilerine ait faz alar.
Faz asnn lmnde kullanlan ikinci yntem ise; Lissajous erileridir. ekil-7.33'te Lissajous
metodu ile faz lmne ait devre ile birka deiik faz fark iin ekrandaki dalga ekilleri
gsterilmitir. Faz fark llecek olan iaretlerden biri osiloskobun yatay giriine, dieri ise dey
giriine uygulanr. Kazanlar ayarlanarak ekranda uygun ve kararl bir ekil elde edilir. Ekrandaki
erinin maksimum deerleri (Ym) ile dey eksenin simetrik olarak kesitii noktalar arasndaki
mesafeler llr.
Y
=sin 1
Ym
bantsndan faz as hesaplanr. ekil-7.33a'daki amplifikatrn giri ve k iaretleri arasndaki
faz fark devre iindeki R, C ve L elemanlarndan kaynaklanmaktadr.
Amplifikatr yerine, basit bir RC devresi zerinde de faz fark lm yaplabilir. Bu yntem ile
l'ye kadar kk faz farklar llebilir. 90'ye yakn alarn lm zordur. nk ekil bir
daireye yaklar. Osiloskobun yatay ve dey balant kablolar ve problarndan kaynaklanan faz
kaymas hatas da olabilir. Byle bir hatann olup olmadn: anlamak iin yatay ve dey girilere
ayn frekansta bir sins iareti verilir. Ekranda tam 45'lik eik bir dorunun grnmesi gerekir.
Elips eklinde kapal bir eri varsa balant kablolarndan dolay bir faz kaymas vardr. Bu faz
kaymas llerek toplam deerden kartlr. Kaliteli osiloskoplarda byle bir kayma olmaz.

7.10.5. Akm lm
Osiloskobun giri direnci ok byk olduu iin, byle bir cihaz ampermetre gibi
kullanlmaz. Bundan dolay osiloskopta akm lm dolayl olarak yaplr. Deeri belli olan kk
deerli endktif olmayan (karbon) bir diren, akm llecek olan devreye seri olarak balanr. Bu
direncin ularndaki gerilim osiloskop ile llerek akan akm, I=V/R bantsndan hesaplanr.
Devreye balanan direncin deeri akan akma etki etmeyecek kadar kk olmaldr.

129

7.10.6.G lm
Ularndaki gerilim belli olan bir R direnci zerinde harcanan g,
Vu 2
(
)
P= 2.282
R
bants ile hesaplanr. Buradaki Vu gerilimi, sinzoidal iaretin tepeden tepeye deeridir. Mesela;
50'luk bir yk direncine bir RF iaret kayna balanm ve osiloskop yardm ile tepeden tepeye
0.2V'luk bir gerilim llm ise yk direncinde,
0.2 2
(
)
2.282
P=
=0.1mW
50
deerinde bir g kayb olur.

7.10.7.Kare Dalga Testleri

Genel olarak herhangi bir amplifikatrn frekans cevab, sinzoidal iaret yardm ile elde
edilir. Bu metot uzun ve skc olmakla beraber, bu metotla amplifikatrn transient cevabn da
belirtmek mmkn deildir. Amplifikatrn transient cevab, lineerlii ve btn frekans
karakteristikleri kare dalga ile test edilebilir. Bu metot, zellikle alak ve orta frekans
amplifikatrlerine uygulanr.
Frekans f olan bir kare dalgann Fourier alm yaplrsa, temel frekans ile sonsuz adet tek
harmoniin toplam eklinde sinzoidal iaretler elde edilir. Ak matematik ifadesi,
Et
1
1
Kare Dalga =
{sin2 ft + sin[ (3)(2 ft) ] + sin[ (5)(2 ft) ] + ...}

3
5
eklindedir. Ayn anda btn kare dalga harmonikleri veya kare dalga iareti bir amplifikatre
uygulandnda, amplifikatr knda yine kare dalga elde edilirse, "amplifikatr btn
frekanslarda lineerdir ve bant genilii sonsuzdur" denir. Eer kare dalgada bir distorsiyon veya
bozulma meydana gelirse, amplifikatrn bant genilii snrldr.

130

ekil-7.34 Bir kare dalgann kendi harmonikleri tarafndan meydana getirilmesi iin sonsuz
adet harmoniin toplanmas gerekir.
Bir CR kuplajl amplifikatrn frekans cevab, kare dalgann eim ve ykselme zamanndan
llebilir. Amplifikatr giriine ekil35 a'daki gibi ideal bir kare dalga uygulanmas halinde,
amplifikatrn st kesim frekansna bal olarak ekil-7.35 b'deki gibi k iareti sfrdan farkl
bir tr deerine sahip olur. Buna gre amplifikatrn st kesim frekans veya bant genilii,
0.35
fH=
tr
eitlii ile hesaplanr. Eer amplifikatr giriine uygulanan kare dalga, belirli bir t r'ye sahip ise, fark
alnarak amplifikatrn oluturduu ykselme zaman veya tr bulunur. Ykselme zaman lns olan
bir amplifikatrn st kesim frekans; 350MHz'tir.

131

ekil-35 a) deal bir kare dalga, b) Amplifikatrn alt ve st kesim frekanslarnn snrl
olmasndan dolay kare dalgada bozulma olur. c) Ar yksek frekans zayflamas, d) Alak
frekans zayflamas, e)Osilasyon durumu.
Kare dalgann tepesinde meydana gelen deiiklik ise amplifikatrn alt kesim frekans ile ilgilidir.
Amplifikatr kndaki kare dalgann eilme miktar yzde olarak,
Ed
P= x100
Et
bants ile tanmlanr. Kare dalgann frekans f olduuna gre, amplifikatrn alt kesim frekans,
Pxf
fL=
bantsndan hesaplanr.
100
Kare dalga ile amplifikatr kesim frekanslarnn testinde iki kanall bir osiloskobun kullanlmas
kolaylk salar. Kanallardan birine, amplifikatr giriindeki iaret, dierine ise amplifikatr
kndaki iaret uygulanr. Amplifikatrn zelliine bal olarak elde edilecek dalga ekilleri
ekil-7.35'te gsterilmitir.
Amplifikatr alt ve st frekanslarnn kare dalga ile testinde, yalnz 1., 3., 5., 7. ve 9. hamoniinin
olmas yeterlidir. Mesela, 30Hz ile 30kHz frekans snrlarna sahip bir amplifikatrn alt kesim
frekansnn testi iin, kare dalga frekans 30Hz veya biraz daha fazla olabilir. st kesim frekansnn
testi iin kare dalga frekans yaklak 30/9=3.3kHz olmaldr.

132

ekil36 a)Periyodu T olan bir darbe serisi, b) Bir darbenin ykselme ve dme zaman ile
darbe geniliinin tanm, c) Darbe iaretinin testi iin gerekli olan l devresi.

7.10.8. Darbeli aretin lm

Peryoduna gre, darbe sresi kk olan kare dalgaya darbeli iaret denir. Darbeli iarette
llecek olan parametreler; frekans, darbe yzdesi, darbe genilii, ykselme zaman ve dme
zamandr.
Darbeli iaretin lm iin gerekli olan devre ekil-7.36c'de gsterilmitir. Osiloskop "DI" veya
"EXT.TRIG." tetikleme konumuna getirilir. Buraya darbe osilatrnn tetikleme k uygulanr.
Test devresinin k da osiloskobun dier kanalna uygulanr. Genlik ve tarama hz ayarlanarak,
ekranda kararl bir iaretin olumas salanr. Bu durumda, darbenin genilii, genlii ve periyodu
llr. Darbenin periyodu T olduuna gre, darbe yzdesi;
(darbe genilii)
d=
eklinde tanmlanr.
T
Darbenin ykselme ve dme zamanlan llrken, ekranda ekil-7.36.b'daki gibi bir iaretin
olumas salanr. Baz devrelerin ykselme zaman, osiloskobun ykselme zamannn seviyesinde
olduunda, osiloskobun ve darbe osilatrnn ykselme zamanlarnn da hesaba katlmas gerekir.
Buna gre test edilen devrenin ykselme zaman,

trd= (tr 2 -trs 2 -tro 2 )

133

eitlii ile hesaplanr. Burada; trd - Devrenin ykselme zaman, tr - llen ykselme zaman, trs Osiloskobun ykselme zaman, tro - Osilatrn ykselme zaman ifade edilmektedir.
Darbenin dme zamannn lmnde ise osiloskobun gecikmeli taramasndan faydalanlr.

SONU

134

Elektrik devrelere elemanlarnn, l aletlerinin yapsnn ve alma prensiplerinin daha iyi

anlalabilmesi iin; teorik anlatmlarn yannda deiik tipteki problemlerin aklamal zmlerine
de geni yer vererek bu tez iin aratrmalar yaptk.
Elektrik Devre elemanlar ve lme laboratuar ders notlarn hazrlarken, zellikle
rencilerin konular daha iyi anlayabilmeleri iin, konular en anlalr ekilde anlatarak bu
konular en iyi ekilde pekitirecek sorulara yer verilmitir.
imdiye kadar yazlan birok kaynaktan da grld gibi, Elektrik Devre elemanlar ve
lme laboratuar dersinin ierii olan alternatif akm lmeleri, doru akm lmeleri, g
lmeleri ve osiloskop lmelerinin iyi bir ekilde analiz edilmesi gerekmektedir. Konularn
anlatmnda okuyucuyu gz nnde bulundurmal ve konular anlalr bir biimde ele alnmaldr.
Ancak bu ekilde okuyucu iin faydal bir eser hazrlanm olunur. Ayrca; srekli gelimekte olan
teknoloji ortamnda konularn internet ortamnda hazrlanmas rencilerin bilgiye daha hzl
ulamasna olanak salamaktadr.
Bu ders dokmanlarnn tm okuyuculara faydal olmasn dileriz.

135