vol.

/ ISSN 1505-2192

Marlena Solak, Karolina Churska-Nowak

MITOLOGIZACJA KATASTROFY SMOLESKIEJ.

MIDZY SPONTANICZNOCI
A POLITYCZN KALKULACJ

MIT JAKO UNIWERSALNE ZJAWISKO KULTUROWE

REFLEKSJA NAD MITEM jako zjawiskiem wiata kulturowego obecna jest ju od

staroytnoci, od momentu, gdy materi mitologiczn zaczto rozpatrywa
w kategoriach racjonalnych 1. Analizujc zasig wystpowania mitu, trzeba podkreli, e nie jest to zjawisko ograniczone do jakich kultur czy okresu historycznego, ale jest powszechn form mylenia, przejawiajc si w rnych spoeczestwach.
O fakcie pojawiania si mitu nie decyduje moment historyczny, a cechy konstytutywne tego zjawiska. rdem jednolitoci mitu jest jednolito jego funkcji2.
Uniwersalny charakter mitu jest okrelany przez jego rol spoeczn, jak rwnie
przez lecy u jego genezy sposb postrzegania rzeczywistoci. Te cechy pozwalaj
stwierdzi, czy dane zjawisko ma charakter mityczny, czy te nie, niezalenie od
tego, czy dotycz one spoeczestw prymitywnych czy nowoczesnych. W tym
miejscu pojawia si tzw. funkcjonalne podejcie w badaniach mitu 3. Zmieniaj si
przekazywane przez mity treci, jak rwnie forma, w ktrej si uzewntrzniaj,
niezmienna pozostaje jednak rola, jak odgrywaj one w utrzymywaniu porzdku
spoecznego 4. Obecno mitu we wszelkich formach kultury wyjania take fun1

E. Mieletinski, Poetyka mitu, Warszawa 1981, s. 21.

B. Szacka, Mit a rzeczywisto spoeczestw nowoczesnych, [w:] Ksiga powicona pamici Stanisawa Ossowskiego, red. E. Mokrzycki, M. Ofierska, J. Szacki, Warszawa 1985, s. 482.
3
B. Malinowski jest jednym z najbardziej znanych badaczy, ktrzy wyrniali mit nie na podstawie
jego treci, lecz funkcji penionej w spoeczestwie. B. Malinowski, Szkice z teorii kultury, Warszawa
1958, s. 482.
4
J. Ninik, Mit jako kategoria metodologiczna, Kultura i Spoeczestwo 1978, nr 4, s. 163.
2

Mitologizacja katastrofy smoleskiej

233

damentalna egzystencjalna potrzeba widzenia wiata jako koherentnej caoci,

organizowanej przez wartoci 5. W tym ujciu stanowi on ekspresj okrelonego
stosunku do wiata, odzwierciedlenie specyficznej struktury wiadomoci, okrelanej mianem wiadomoci mitycznej 6. W niniejszym artykule mit jest definiowany poprzez funkcj, jak peni w yciu politycznym, a take poprzez swoj
proweniencj, ktra ma charakter wiadomociowy. Zastosowane stanowisko
mona, nawizujc do podziau wprowadzonego przez Barbar Szack, okreli
mianem funkcjonalno-podmiotowego 7. Opiera si ono na zaoeniu, e to nie
poszczeglne opowieci, lecz wyraany przez nie sposb mylenia jest istot danego
zjawiska kultury. Badanie mitu nie powinno si bowiem ogranicza do analizy
rnorodnych jego przejaww, ale powinno polega na okrelaniu jego struktury
i spoecznej funkcji. To za pozwoli nam na zidentyfikowanie szeregu pokrewnych
sobie zjawisk i odkrycie, e s one wyrazem tego samego mitycznego sposobu
mylenia.

MIT I PROCES MITOLOGIZACJI W POLITYCE

Mimo racjonalizacji wiadomoci, mimo postpujcego procesu rozczonkowania wiadomoci mitycznej, mimo znacznego adunku racjonalnoci take w sferze
polityki, na pierwszy plan wysuwa si emocjonalny stosunek do wikszoci zjawisk,
na co wskazywao ju wielu badaczy 8. Dlatego system polityczny tworzy wasn
mitologi nadajc rzeczywistoci sens i ksztat.
5

L. Koakowski, Obecno mitu, Pary 1972, s. 1214.

Istoty mitu poszukuje si w niej nie na drodze analizy treci czy formy opowieci mitycznych,
lecz poprzez badanie specyficznych struktur wiadomoci, ktre im towarzysz i ktre daj si odnale w innych przejawach mitu. Por. E. Cassirer, Esej o czowieku, Warszawa 1971, s. 150151.
Istniej pewne formy organizacji wrae i integracji wrae. Mit jest jedn z nich. Poznajc rzeczywisto, wiadomo mityczna obiektywizuje swoje wraenia, tworzc rwnoczenie specyficzny
obraz rzeczywistoci w formie symboli. Mityczne formy symboliczne stanowi paszczyzn umoliwiajc integrowanie rozproszonych dozna i dowiadcze. W ramach mitu krystalizuje si ich sens
i tworzy spjny obraz rzeczywistoci.
7
Barbara Szacka wskazuje na trzy zasadnicze perspektywy badawcze, ktre obecne s w naukach
spoecznych i w naukach o kulturze: przedmiotow, funkcjonaln i podmiotow. B. Szacka, op.cit.,
s. 479482.
8
Naley pamita, e kwestie polityczne nale do tych, ktre w stosunkowo atwy sposb
uruchamiaj ca sfer irracjonalnoci. [] Jak podkrela Cassirer jest dziedzin najbardziej
niestabiln. Ma sw wasn dramaturgi naturaln. [] Takie naturalnie dramatyczne sfery ycia
w sposb naturalny wyzwalaj emocje. T. Biernat, Mit polityczny, Warszawa 1989, s. 10.
6

234

Marlena Solak, Karolina Churska-Nowak

Zjawisko, na ktre warto zwrci uwag, gdy paszczyzn odniesienia jest

polityka, to fakt, e mit jest czsto wykorzystywany jako narzdzie sprawnego
i skutecznego ksztatowania i zaspokajania spoecznych wyzwa i oczekiwa. Nie
sposb bowiem zgodzi si ze stanowiskiem, e obecno mitw politycznych jest
zwizana z rwnym statusem podmiotw, z sytuacj w ktrej nie wystpuje podzia
na nadawcw i odbiorcw, wiadomych i niewiadomych, tych ktrzy korzystaj
i tych ktrzy s wykorzystywani. Te podziay istniej i nie niweluje ich wsplna
wiara w wyznawane mity 9. Mity polityczne, chronic interesy poszczeglnych osb
czy grup, suy mog mistyfikacji celw politycznych. Wyraa si w tym ich istotna
rola ideologiczna, polegajca na odrnianiu wyznawcw jednego od wyznawcw
innych mitw. Sprawowanie wadzy, polegajce na kontrolowaniu obszaru niepewnoci podmiotw politycznych, wie si cile ze zjawiskami mitologizacji
i mistyfikacji. Rnice midzy wskazanymi dwoma komponentami dziaa
politycznych scharakteryzowa mona poprzez odwoanie si do statusu epistemicznego podmiotw dziaania politycznego. Przy mitologizacji mamy do czynienia z zasadnicz rwnoci podmiotw: nie ma podziau na oszukujcych
i oszukiwanych, wiadomych i niewiadomych. Przy mistyfikacji za wystpuje
podzia wynikajcy z nierwnoci epistemicznej: mimo zoonej formy mistyfikacje sprowadzi mona do mniej lub bardziej weryfikowanego posugiwania si
kamuflaem, faszem i niedomwieniami10. wiadomie konstruowana i obmylana
mistyfikacja jest w tym sensie przejawem manipulowania zbiorow wiadomoci,
trzeba jednak zaznaczy, e granica midzy tymi dwoma zjawiskami jest czsto
pynna.
W nawizaniu do opisanych procesw, w typologiach mitw wyodrbnia si takie,
ktre powstaj samorzutnie i te, ktre tworzone s celowo i wiadomie11. Schemat
mitu spontanicznego jest rozpatrywany jako proces samoregulacji, przez co rozumie
si przyjcie okrelonej konwencji percepcji rzeczywistoci przez istotn liczb
jednostek w grupie. Proces wiadomego ksztatowania mitu zakada wystpowanie
relacji informowania, ktr mona utosamia z programowaniem zachowa. Jed9

M. Golka, Mit jako zwornik kultury i polityki, [w:] Mity. Historia i struktura mistyfikacji, red.
Z. Drozdowicz, Pozna 1997, s. 12.
10
I. Pakw, Mity w dziaaniach politycznych, Studia Nauk Politycznych 1982, nr 56,
s. 139140.
11
Tadeusz Biernat wprowadzi podzia mitw politycznych na te, ktre zostay stworzone
w sposb zamierzony, celowy i wiadomy, i na te, o ktrych zwyko si mwi, i stanowi irracjonaln
reakcj na rzeczywisto jakiej grupy, co zakada stwierdzenie spontanicznoci. T. Biernat, op.cit.,
s. 112118.

Mitologizacja katastrofy smoleskiej

235

noczenie mit wiadomie ksztatowany jest dostosowany do politycznie i ideologicznie dominujcego kierunku oddziaywania informacyjnego na spoeczestwo.
Natur mitw politycznych daoby si dokadnie pozna, rekonstruujc sposb
rodzenia si tych pierwszych oraz techniki tworzenia i rozpowszechniania tych
drugich. Zapewne ich poznanie nie jest do koca moliwe i to nie tylko z tego
powodu, e mglista jest granica pomidzy tymi rzekomo powstajcymi spontanicznie i tymi intencjonalnie tworzonymi. Istnienie mitw i ich atrakcyjno wynikaj,
przynajmniej czciowo, wanie z ich nieuchwytnoci12. Mity polityczne, podobnie
jak mity odwoujce si do innych sfer, stanowi irracjonaln reakcj jednostek na
rzeczywisto spoeczn, apeluj do pozaracjonalnych obszarw osobowoci czowieka. Niemniej, ich tworzenie i rozpowszechnianie jest dziaaniem celowym
i zamierzonym, i nie ma nic wsplnego z irracjonalnoci. O ile wykreowane
i upowszechnione mity s skuteczne, o tyle jest to dziaanie racjonalne oczywicie
z punktu widzenia tych, ktrzy na ich obecnoci skorzystali13. Kreacja oraz upowszechnianie mitw wymaga oczywicie szczeglnych umiejtnoci i kunsztu.
Dlatego te scena polityczna jest z reguy zajta przez profesjonalistw14. Mity mimo
i byy wykorzystywane od zawsze (od chwili, w ktrej pojawiy si struktury wadzy
i od kiedy utrwalia si relacja poddastwa), zwaszcza w swej wiadomie ksztatowanej postaci odgrywaj coraz istotniejsz rol. Jak wszystkie wyobraenia spoeczne su one manipulacji, w szczeglnoci za pomoc nowoczesnych technik
przekazu, potnych rodkw propagandy itp. Ich historyczne powodzenie moe
wic sta si bardziej ni kiedykolwiek fabrykowane przez wadz i przez siy dce
do zmonopolizowania i skonfiskowania spoecznej wyobrani15.

MYLENIE MITYCZNE O KATASTROFIE POD SMOLESKIEM

Katyskie uroczystoci rocznicowe w 2010 roku byy operacj dyplomatyczn
midzy Warszaw a Moskw prowadzon przez wiele tygodni. W ich ramach
organizowano wizyty premierw Donalda Tuska i Wadimira Putina oraz kilka
12

M. Golka, op.cit., s. 14.

Mit polityczny jest przejawem nader racjonalnej dziaalnoci jego reyserw czy agitatorw,
gdy udaje im si przekona do wasnych prawd albo obietnic bez udziau dowodu (np. Mao Tse-tunga
Wielki skok, Franklina D. Roosevelta Nowy ad czy Lecha Wasy Druga Japonia). Ibidem,
s. 1415.
14
S. Filipowicz, op.cit., s. 219220.
15
Ibidem, s. 157.
13

236

Marlena Solak, Karolina Churska-Nowak

dni pniej przyjazd prezydenta Lecha Kaczyskiego i kilkuset innych uczestnikw

gwnych polskich obchodw 70. rocznicy zbrodni katyskiej. 7 kwietnia doszo
do spotkania premierw Polski i Rosji. 10 kwietnia swj gos do polsko-rosyjskiej
rozmowy o przeszoci i przyszoci mia doda Lech Kaczyski. Na cmentarz
katyski nie dotar. Zgin w katastrofie lotniczej wraz z bardzo liczn reprezentacj polskiego spoeczestwa. Nikt nie mg przypuszcza, e premierzy Tusk
i Putin spotkaj si tego samego dnia ponownie, ju na miejscu tragicznej mierci
Prezydenta RP16.
Katy sta si dla Polakw symbolem kilku przesa i objanie. Budzc sprzeciw wobec samej zbrodni i potem otaczajcych j kamstw, by jednym z elementw
wiadomoci narodowej i patriotycznej Polakw po 1945 roku. Lech Kaczyski
stwierdzi, e kamstwo katyskie byo mitem zaoycielskim PRL 17. Donald Tusk
mwi podczas wspomnianych obchodw, w samym Katyniu, e miejsce to stao
si kamieniem zaoycielskim, wgielnym wolnej Polski, ktra moga wolnym
gosem wypowiedzie prawd i upomnie si o pami i groby swoich bohaterw.
Mielimy ju kamstwo katyskie, utajnione przez cay okres PRL w pamici
zbiorowej, i mit katyski zaoycielski mit wolnej Polski 18. Trudno sobie
wyobrazi lepsze warunki do narodzin kolejnego. Do tego mamy symboliczne
miejsce tragedii: Smolesk, niedaleko Katynia. Od razu pojawiy si okrelenia

16

M. Janicki, W. Wadyka, Punkt przecicia, Polityka 2010, nr 16, s. 20.

W szkicu przemwienia, ktre prezydent Lech Kaczyski mia wygosi 10 kwietnia 2010 roku
na cmentarzu zamordowanych oficerw znajdowa si opis zbrodni katyskiej i towarzyszcego jej
przez dziesiciolecia kamstwa. I znamienne sowa, e na tym kamstwie komunici budowali swoj
wadz. Byo to nawizanie do faktu, i powojenne wadze z jednej strony, budujc tradycj komunistyczn tworzyy wasne mity, symbole, wita, pomniki. Jednoczenie funkcjonoway mity, symbole
i pomniki przez owe wadze zakazane. W ten sposb traktowany by Katy, ktry stanowi temat
tabu, czego przejawem by m.in. brak pomnika ku pamici pomordowanych tam w 1940 roku oficerw. W ten sposb Katy sta si dla Polakw wyobraeniem antagonizmw midzy wadz a opozycj, a take symbolem wrogoci w stosunku do ZSRR. Pomnik dla ofiar Katynia, wzniesiony na
cmentarzu wojskowym w Warszawie w 1981 roku, zosta szybko rozebrany. Uroczystoci oficjalnie
odsaniajce pomnik miay miejsce w symbolicznym dniu 17 wrzenia 1989 roku. Trzeba zaznaczy,
e uycie w odniesieniu do Katynia pojcia mit zaoycielski PRL nie jest adekwatne. Katy by
bowiem dla wadz PRL niewygodny, by przedmiotem tabu, przemilcze, nie za tematem eksponowanym czy wywoawczym. Na fakt, e mord katyski nie by wydarzeniem ksztatujcym pami
spoeczn przez swoje dugie utajnienie wskazywaa take prof. M. Marody. Por. M. Marody, Worek
z symbolami, (w rozm. z J. Paradowsk), Polityka 2010, nr 18, s. 2021.
18
Na niedojrzao podtrzymywania rytuau katyskiego i wybierania Katynia jako mitu zaoycielskiego niepodlegej Polski wskazywa m.in. prof. B. agowski. Zob. B. agowski, Byle jakie
spory, (w rozm. z J. Paradowsk), Polityka 2010, nr 20, s. 2023.
17

Mitologizacja katastrofy smoleskiej

237

drugi Katy, ziemia przeklta, jestemy narodem wybranym19. aden powany

scenarzysta nie odwayby si na taki adunek symboliki, wrcz na pograniczu
kiczu: Katy, 70. rocznica mordu na polskich oficerach 20.
10 kwietnia katastrofa prezydenckiego samolotu TU-154 wstrzsna krajem,
wywoujc fal olbrzymich emocji. Mityzacja tego wydarzenia jest jak najbardziej
naturalna, waciwa kademu spoeczestwu, nie tylko polskiemu. Podobnie
przeywayby t tragedi inne spoecznoci, nawet bardzo odlege nam kulturowo.
Kreowanie mitw jest bowiem swego rodzaju powszechnikiem kulturowym. Peni
przy tym wiele pozytywnych funkcji: buduje nasz tosamo, pomaga upora si
z trudn rzeczywistoci, ktrej nie rozumiemy 21. mier, ktra rodzi sytuacj
absurdaln, potrzebowaa oswojenia, wytumaczenia, zanegowania przypadkowoci poprzez ujcie jej interpretacji w pozaczasowej strukturze. Poniewa sytuacja
ta stanowia nieusuwalne rdo pyta metafizycznych22, odpowied na nie moga
zosta udzielona wycznie w porzdku mitologicznym (tj. przez odwoanie si do
realnoci bezwarunkowych). Na naszych oczach zacz rodzi si nowy mit, ktry
upraszczajc rzeczywisto mia si przyczyni do jej lepszego poznania, a nawet
zrozumienia. W niniejszych rozwaaniach zamierzamy skupi si na myleniu,
postrzeganiu, organizowaniu dowiadczenia o tragedii smoleskiej, w oparciu
o porzdek mitologiczny 23.
Pierwsz istotn kwesti, ktr naley wzi pod uwag jest fakt, i w wiadomoci mitycznej brak jest rozrnienia midzy przedmiotem a jego wyobraeniem.
Nie istnieje moliwo wyjcia poza to mylenie, spojrzenia na nie z boku, lub
z gry, ani te porwnywania go z rzeczywistoci24. Z mitami si nie dyskutuje,
myli si wewntrz nich, dlatego nie s one dostrzegane przez ulegajcych im ludzi.
Rozrnienia na prawd i fasz nie maj adnego znaczenia, nie stanowi one
bowiem cech definicyjnych mitu.

19

W. Sawicka, G. Szydowski, Cierpienie, nasze przeklestwo, Gazeta Wyborcza Olsztyn,

20.04.2010, s. 2.
20
M. azarkiewicz, Spektakl z odrobin metafizyki, (w rozm. z J. Smoleskim), [w:] aoba.
Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010, s. 101104.
21
Jedna z klasyfikacji zostaa przedstawiona przez Iren Pakw. Zob. I. Pakw, op.cit., s. 136.
22
Jak m.in.: Czy tragedia bya ofiar za Katy? Czy dziki niej wiat dowiedzia si o popenionej
tam zbrodni? Czy prezydent Kaczyski lecia tam wanie w tym celu?
23
J. Ninik, op.cit., s. 9193. Rozwaania na temat mitologicznego wymiaru wiadomoci opieraj
si przede wszystkim na filozoficznej teorii mitu E. Cassirera. Na specyficzne cechy w tych kategoriach
wskazywali jednak take badacze, tacy jak: L. Levy Bruhl czy Mircea Eliade.
24
H. Buczyska, Cassirer o myleniu mitycznym, Euhemer 1961, nr 5, s. 29.

238

Marlena Solak, Karolina Churska-Nowak

Drugim istotnym wyrnikiem wiadomoci mitycznej jest dua rola czynnika

emocjonalnego. Postrzeenia mityczne s zawsze nasycone cechami emocjonalnymi. Cokolwiek jest widziane czy odczuwane, zostaje otoczone specjaln atmosfer: radoci albo nieszczcia, lku, podniecenia, triumfu lub przygnbienia25.
Emocje kompensuj luki w zakresie poinformowania, czemu sprzyjaj przede
wszystkim sytuacje o charakterze nagym, dramatycznym, kryzysowym, ktre
stwarzaj zapotrzebowanie na odwoywanie si do wartoci trwaych, do tradycji.
Uatwiajc dokonywanie zabiegw upraszczajcych rzeczywisto, przyczyniaj si
one do tworzenia generalizacji opartych na postrzeganiu czarno-biaym, wyrazistym, poddajcym si jednoznacznej kwalifikacji 26. Niewtpliwie katastrofa
samolotu TU-154 stwarza przesanki spoeczno-polityczne, ktre generuj zachowania sterowane emocjami, stanowi przykad sytuacji potencjalnie mitogennej.
Trzecia cecha charakterystyczna wiadomoci mitycznej to specyficzne postrzeganie czasu i przestrzeni. Fakt, e do dramatycznych wydarze doszo w okolicach
Katynia, w zwizku z obchodami wydarze sprzed siedemdziesiciu lat, jest niewtpliwie jednym z istotnych elementw przeywania tej tragedii. Czas mityczny
nie jest za czasem homogenicznym, co wie si z podziaem na sacrum i profanum
(i zakada podzia na rne fazy jakociowe) 27. W nawizaniu do tego pojawia si
chociaby okadka tygodnika Przekrj z datami zbrodni katyskiej i tragicznego
wypadku pod Smoleskiem; nastpuje tu symboliczne czenie obu wydarze
klamr, jak gdyby to by cig dalszy historii albo jej rewers. W micie nie ma miejsca na przypadki, kade wydarzenie co znaczy, katastrofa mieci si w dugim
symbolicznym porzdku czasowym dziejw i przeznacze. Smolesk 2010 jest
dopenieniem Katynia 1940, ponadto przywouje w pamici katastrof Liberatora, ktrym z Gibraltaru wystartowa gen. Wadysaw Sikorski, mier Gabriela
Narutowicza, zamach na papiea Jana Pawa II 28. Podobnie jak czas, rwnie
przestrze mityczna nie jest homogeniczna i ma charakter jakociowy, podlegajc
wartociowaniu. Kade okrelenie pooenia jest jakoci i ma charakter symboliczny. Katy to miejsce szczeglne dla wszystkich Polakw. Geografia jest tylko
geografi, jednak my bardzo lubimy takie symboliczne zbienoci29. Przestrze
25

E. Cassirer, op.cit., s. 76.

I. Pakw, op.cit., s. 129.
27
Zob. m.in.: H. Buczyska, op.cit., s. 8587; M. Eliade, Sacrum, mit, historia, Warszawa 1970,
s. 4952.
28
J. Jedlicki, Chwila romantyczna, Tygodnik Powszechny 2010, nr 17, s. 10.
29
Idem, Uwaga nadciga Jego Wysoko mit, (w rozm. z P. Najsztubem), Przekrj 2010, nr 16,
s. 3841.
26

Mitologizacja katastrofy smoleskiej

239

w okolicy Smoleska zyskaa sakralny wymiar. Po kolejnej tragedii zwizanej

z Katyniem okrelenie miejsce przeklte nasuwao si automatycznie 30. Z racjonalnego punktu widzenia to nie las katyski by przeklty, ale to sprawcy mordu
na polskich oficerach go takim uczynili. Niewtpliwie, gdy eksperci wyjani
przyczyny wypadku, w ich raportach nie pojawi si nic mistycznego. Ustalenia
bd podobne jak w przypadku innych katastrof lotniczych bd czowieka,
przypadek, niesprawno urzdze, anomalie pogodowe: splot wszystkich tych
czynnikw. Mit charakteryzuje jednak wiara, e taki cig zdarze zosta zaplanowany przez wysz moc, a przypadek i bd byy jedynie jej narzdziami.
Na spoeczn recepcj i afektywny sposb przeywania tej tragedii naoyy si
take inne czynniki: liczba ofiar, status tych osb niezwyke postaci, elita kraju.
Po trzecie zginli oni na subie, pracujc, jako urzdnicy najwyszego szczebla,
niejako w naszym imieniu. Po czwarte istotne znaczenie ma tu dramatyczny
sposb mierci31. Naturalnym zjawiskiem w tej przejmujcej sw nagoci sytuacji jest prba szukania jej wytumaczenia, racjonalizacji. Tragiczna katastrofa pod
Smoleskiem przyniosa niepowetowane straty i nieodwracalne szkody. W tych
warunkach rodzi si wiara i nadzieja, e ofiara z ycia kilkudziesiciu czoowych
postaci polskiego ycia politycznego i publicznego nie pjdzie na marne. To
wydarzenie przez swoj nieprzewidywalno, groz jak budzi, liczb osb, ktre
zginy nabiera szczeglnej wagi. Pojawiaj si odwoania do sfery mitologii, ofiary
skadanej z ludzi 32. Oczywicie lot do Smoleska by podr subow, mona
wic powiedzie, e polegli oni w subie publicznej. Ale to mao. Tropy podsuwa
wite polskie miejsce Katy. Na tysic sposobw odmieniany jest podwjny
sens katastrofy oparty na tym skojarzeniu33. O pasaerach rozbitej maszyny mwi
si, od razu, jako o polegych. Tak jakby zauwaenie, e tragiczny wypadek lotniczy
30

Katy to dla Polakw przeklte miejsce i sowo pisa amerykaski historyk Richard Pipes.
To jest tragiczny, dramatyczny, przeklty Katy mwi Aleksander Kwaniewski. Kltwa Katynia
zabija prezydenta informowaa woska agencja prasowa ANSA. Reporter rosyjskiej gazety Kommiersant podsumowywa: Kiedy patrzyem na pomienie lice ten las, pomylaem, e moe mu
si to naley. Niech sponie, do diaba, jeli jest taki przeklty. K. Pytko, Czowiek, nie fatum, Focus,
2010, nr 6, s. 29.
31
P. uczenko, A. Katarzyska, Ulice, pomniki i mity, Gazeta Wyborcza Gdask, 15.04.2010,
s. 2.
32
M. Marody, op.cit.
33
Prezydent i jego gocie zginli nieopodal grobw tysicy Polakw wymordowanych przez
sowiecki totalitaryzm, w drodze na uroczystoci, ktre miay uczci pami ofiar. Ofiara z ycia to
brzmi lepiej ni ofiara wypadku, a serce domaga si nienadaremnoci ofiar. P. Pacewicz, Wawel
przerwana aoba, Gazeta Wyborcza, 15.04.2010, s. 14.

240

Marlena Solak, Karolina Churska-Nowak

jest ze swojej natury zdarzeniem dosy przypadkowym, uwaczao ich pamici 34.
Bardzo szybko pojawi si jzyk odwoujcy si do symboliki mierci mczeskiej.
Natychmiast zasoniono jej tragizm i absurdalno ceremoniami, ktre zapewniy
przeksztacenie zmarych w mczennikw za suszn spraw35. Pojawiaj si
nawizania do narodowej martyrologii, dokonuje si prba uczynienia z tragicznie
zmarych, ofiar na otarzu niekoczcej si walki ze zem i zagraajcymi Rzeczypospolitej siami. Katy zada od Polakw nowych ofiar. Z punktu widzenia
fatalizmu, naturalnego dla duszy rosyjskiej i bliszego raczej pogastwu ni
prawosawiu w tym pragnieniu krwi kryje si tajemniczy, wrcz mistyczny sens36.
Mit ofiary jest bardzo wygodny dla Polakw, wiadomo ju z gry, e zo spadajce
na Polsk pochodzi z zewntrz, a warunkuje je fatalne pooenie geopolityczne 37.
Katy i Rosja to dla narodowej wyobrani sygnay dostatecznie mocne, by
wywoa szept podejrze. Wypadek, niezwyky moment, miejsce katastrofy
w poczeniu z antypati Lecha Kaczyskiego do Rosji stay si, bardzo szybko
poywk wielu teorii spiskowych. Po siedemdziesiciu latach najbardziej antyrosyjski przywdca w caej wschodniej Europie ginie w starym radzieckim tupolewie
tragedia obfituje w symbolik. Pojawiy si opinie, i Rosjanie matacz i niewtpliwie Moskwa ponosi take moraln odpowiedzialno za t katastrof38.
Linia obrony teorii spiskowej, ktra wyrosa w omawianym procesie mitotwrczym,
34

Por. S. Chwin, Polakw czy tylko bl, (w rozm. z R. Kalukinem), Gazeta Wyborcza, 30.04.2010,

s. 2.
35

S. Chwin, Narodowy melodramat, (w rozm. z D. Kara), Gazeta Wyborcza Gdask,

23.04.2010, s. 15.
36
W. Jerofiejew, Katy to wicej ni Katy, Gazeta Wyborcza, 17.04.2010, s. 25. Polacy czy
tego chc czy nie wezwani s do misji, ktra sprawia, e nie bdziemy narodem, ktry zadowoli si
samym istnieniu. [] To w cierpieniu, ofierze z ycia, skadanej, co jaki czas przez Polakw, zawiera
si istota wybrania. T. Terlikowski, Szukajc sensu w tym, co wydaje si bezsensowne, Fronda 2010,
nr 55, s. 6669.
37
Oni Niemcy, Ruscy, ydzi etc. mcz ten szlachetny nard, ktry niechybnie pawiby si
w bogactwie gdyby sam mg za siebie decydowa. J. Pacan, Mit polityczny, http://www.redakcja.
newsweek.pl/Tekst/Polityka-Polska/536196,Mit-polityczny.html, odczyt z dn. 2.02.2011.
38
Po katastrofie pod Smoleskiem mamy cay szereg niepokojcych przykadw zachowania
strony rosyjskiej [] Mam niemal pewno, e Rosjanie matacz [] Tymczasem, jeli zoy si
w cao informacje, ktre napywaj, nawet, jeli odnosz si do rnych domniemanych scenariuszy,
a take wemie si pod uwag ewentualne intencje Rosjan, to mona powiedzie, cho bez stuprocentowej pewnoci, bo dzi bez namacalnych dowodw, e Rosja jest w jakim sensie odpowiedzialna
za t katastrof, za ten nowy Katy. A. Grski, Oskaram Moskw, (w rozm. ze Z. Baranowskim ),
Nasz Dziennik, 12.04.2010, s. 14. Wicej na temat teorii spiskowych rozpowszechnianych po tragedii
prezydenckiego samolotu: B. Chaciski, H. Hartwig, Prosimy nie wierzy, Polityka 2010, nr 18, s. 2;
W. Czuchnowski, Straszny film spod Smoleska, Gazeta Wyborcza, 13.05.2010, s. 7.

Mitologizacja katastrofy smoleskiej

241

jest taka, e tragedia nigdy nie zostanie wyjaniona, podobnie jak zamach na
prezydenta Kennedyego czy mier generaa Sikorskiego w Gibraltarze. Rodzi to
nieufno, opierajc si na zaoeniu, e moemy nigdy nie pozna prawdy
i tylko wersja oficjalna ujrzy wiato dzienne. Okrelanie tragicznych wydarze
mianem spisku czy zamachu stanu, daje interpretacj, poddajc si jednoznacznej klasyfikacji, opartej na czarno-biaym rozumowaniu. Mylenie spiskowe,
podobnie jak mityczne odgrywa bowiem rol kompensacyjn, dowartociowujc
tych, ktrzy ponieli ofiar, a take nadajc sens dziaaniom tych, ktrzy pozostaj
i broni bd (niewygodnej dla tych ktrzy za spiskiem czy zamachem stoj)
prawdy.
Wyranie wida tu regres do pierwotnej i rytualnej jednoci, odrnicowania,
w ktrym wszyscy jednaj si, pacz, padaj sobie w ramiona. A nad nimi unosi
si widmo ofiary, koza ofiarnego jak napisaby Rene Girard39. Co niebezpieczne,
zbiorowa histeria zawsze jest podszyta agresj, ktra musi znale ujcie, eby
rytua mg si zakoczy. W duchu poszukiwania ofiarnego koza wskazuje si
na wrogw pochodzcych z zewntrz (czego przykadem jest chociaby przywoana opinia o spisku Rosjan), ale pojawiaj si take odniesienia do zagroe
wewntrznych. W ten sposb sama nieprzychylno wobec tragicznie zmarych
moe by uznana za przyczyn ich mierci. Zgodnie z regu mylenia mitycznego
niech wobec Lecha Kaczyskiego starcza, eby asygnowa jego przeciwnikw na
koza ofiarnego, nawet, jeli nie mona znale realnych zwizkw midzy ich
dziaaniami a mierci prezydenta 40. Reakcje niektrych politykw PiS wskazyway,
e poszukiwanie winnych trwa. Zbigniew Girzyski ze zami w oczach wygosi
przemwienie przesycone girardowsk magi. Powiedzia oto, e nie wyobraa
sobie uczestnictwa w polityce tych, ktrzy prezydenta krytykowali. Z kolei Witold
Waszczykowski w RMF FM zmy gow mediom, mniej wicej w takim tonie:
krytykowalicie prezydenta, a on tak zgin. W domyle: zabilicie go. To klasyczny
mechanizm poszukiwania winnego w sytuacji, kiedy wina jest w ogle raczej
wtpliwa41. Liczne osoby pojawiay si w mediach i powtarzay: ach gdybym mg
odwoa wszystko, co powiedziaem krytycznego na temat Lecha Kaczyskiego.
39

Szerzej: R. Girard, Kozio ofiarny, d 1987.

Wystarczy przytoczy fragmenty rozmw odbywajcych si na antenie Radia Maryja. Zob.
J. Houb, Po katastrofie w Smolesku. Co teraz si zmieni w polityce, Gazeta Wyborcza, 13.04.2010,
s. 12.
41
A. Bielik-Robson, Polska aoba. Midzy witem a dajanizacj, (w rozm. z K. Wigur), Kultura
Liberalna 2010, nr 66. http://kulturaliberalna.pl/2010/04/13/polska-zaloba-miedzy-swietem-adajanizacja/.2.02.2011.
40

242

Marlena Solak, Karolina Churska-Nowak

Wiele z nich popadao w zbiorow histeri i charakterystyczne dla niej mylenie,

w ktrym krytyka Lecha Kaczyskiego stawaa si odpowiedzialna za jego mier.
Tymczasem ju sam zakaz krytyki dowodzi, e mamy do czynienia z czym witym 42. Takie postpowanie jest zgodne z duchem naszej kultury, ktra kae nam
mwi o zmarych w kategoriach witej pamici, ponadto wynika ono z zasady
mylenia mitycznego (wskazywanej przez Ernsta Cassirera a obserwowanej po
wydarzeniach z 10 kwietnia), ktra polega na specyficznym traktowaniu przyczynowoci 43. Mylenie to opiera si na zasadzie post hoc ergo propter hoc (po tym,
a wic wskutek tego). Jeli co nastpuje przed konkretnym zdarzeniem zostaje
uznane za jego przyczyn, za jednorazowy zwizek czasowy jest wystarczajcy do
uznania go za zwizek przyczynowy 44. Tak rozumiana przyczynowo ma charakter jednostkowej zalenoci: do uzasadnienia tragicznej mierci prezydenta
wystarczy jeden fakt nieprzychylno wobec prezydenta, krytyka jego dziaa,
negatywna ocena dokona. Opierajc si na tej regule bardzo atwo katastrof
samolotu pasaerskiego utosamiono z mordem na Polakach z 1940 roku, zestawiajc zgodnie z porzdkiem mitycznym ofiary tragedii smoleskiej z ofiarami
zbrodni katyskiej 45. Katastrofa lotnicza, ktra moga zdarzy si wszdzie i w kadym kraju, zostaa poczona z celem tej konkretnej podry.
Kolejn istotn cech charakterystyczn mylenia mitycznego jest myl wedug
reguy pars pro toto. Cz i cao nie s w takiej wiadomoci rozrniane. Cao
jest tosama z czci, w tym sensie, e zawarta jest ona w niej ca sw mityczno-materialn istot46. Poniewa ludzie utosamiaj si z pastwem poprzez jego
najwyszego przedstawiciela, zgodnie z opisan zasad zagroenie ycia i w konsekwencji mier prezydenta zostay poczone z zagroeniem obywateli. Podczas
aoby Polacy pokazali, jak wana jest dla nich prezydentura jako symbol pastwa
polskiego. Wielu ludzi uwiadomio sobie wtedy, e s patriotami, e zgina gowa
42

Por. E. Durkheim, Elementarne formy ycia religijnego, Warszawa 1990, s. 206.

Por. H. Buczyska, op.cit., s. 8598; J. Ninik, op.cit., s. 9293.
44
Mistyczna relacja, ktra zdaniem czowieka pierwotnego wyobraajcego j sobie i bdcego,
co do niej przewiadczonym, gdy tylko j sobie wyobrazi czy poprzednik i nastpnik, ten pierwszy
mam moc, e pojawi si ten drugi. L. Bruhl, Czynnoci umysowe w spoeczestwach pierwotnych,
Warszawa 1992, s. 67.
45
A. Bielik-Robson, op.cit.
46
E. Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, t. 2, New Haven 1965, s. 64. Cyt. za: T. Biernat,
op.cit., s. 52. Mona wskaza na stosunek do terytorium pastwowego, jako przejaw mylenia mitycznego. May fragment terytorium moe by w wiadomoci grupy symboliczn reprezentacj
caoci. Jego zagroenie jest wiec zagroeniem caego obszaru zajmowanego przez grup. M. GarciaPelayo, Los mitos politicos, Madrid 1981, s. 2741.
43

Mitologizacja katastrofy smoleskiej

243

ich pastwa 47. W oparciu o ten sam schemat rytuay zwizane z powrotem do kraju
trumien z ciaami zmarych a nastpnie pogrzeb Lecha Kaczyskiego i jego maonki nie dotyczyy tylko prezydenta, ale wszystkich ludzi, ktrzy byli na tym
pokadzie. Byli traktowani jako symboliczna reprezentacja caego spoeczestwa,
wszystkich (politycznych) stanw 48. Takie zaoenie miao tumaczy decyzj
o tym, e obok sarkofagu pary prezydenckiej zostaa upamitniona mier wszystkich ofiar katastrofy oraz ofiar katyskich sprzed siedemdziesiciu lat. Zgodnie
z reguami mylenia mitycznego mona w atwy sposb dokona porwnania tych
wydarze uznajc, e zarwno tragedia smoleska, jak i mord katyski, pochony
polskie elity.
Rytuaom aobnym towarzyszy proces mitologizacji zarwno prezydenta49, jak
i pozostaych uczestnikw wyprawy. Spoeczestwo bardzo czsto tworzy bowiem
apoteozy, przydarza mu si te sakralizacja ludzi, rzeczy, przekona czy idei.
W okresie po katastrofie mona byo obserwowa rosnc fascynacj pewnymi
osobami, ktre zaczto wynosi ponad przecitno. Nagle okazao si, e ofiary
wypadku, a zwaszcza politycy, ktrzy wsptworzyli IV RP, to byli zbawcy ojczyzny,
jedyni prawdziwi patrioci i e zgina caa polska elita. Przede wszystkim dotyczy
to samego Prezydenta, ktry syszymy na okrgo w telewizji by mem stanu
wielkiego formatu50. Ku zaskoczeniu niektrych, ludzie oddawali hod Lechowi
Kaczyskiemu, mimo e za ycia by on mocno krytykowany. Po mierci zareagowali za tak, jakby byo zupenie inaczej. Najbardziej rzucajcym si w oczy zjawi47

mier gowy pastwa, z ktrym obywatele czuj si zwizani, przywouje niewiadomie figur
ojca. Por. B. de Barbaro, Duma i wstyd, (w rozm. z M. Kumiskim i M. Mullerem), Tygodnik Powszechny 2010, nr 16, s. 1718.
48
Symboliczne znaczenie miaa take lista ofiar katastrofy w Smolesku. Ju rzut oka na ni
wystarcza eby dostrzec, e 10 kwietnia 2010 roku zgina Polska w miniaturze. [] Wszyscy Ci
ludzie lecieli razem, by uczci pami innej Polski w miniaturze, ktr zamordowano 70 lat wczeniej.
T. Terlikowski, op.cit., s. 60.
49
B. de Barbaro, aoba naduyta, Tygodnik Powszechny 2001, nr 17, s. 10.
50
Bg zabra Go, bo tam trzeba ludzi dobrych. Zabra Go, aby ci, ktrzy nie rozumieli i niszczyli
Go, przestali to czyni. Tu szydzono z wszystkiego, co byo dla Niego wane i wite. Drwiono
z patriotyzmu, mioci do Matki, ony i brata. Nie szanowano Go nie tylko z tytuu urzdu, jaki
sprawowa, ale nawet z faktu tego, e by czowiekiem. Gwny cel Jego prezydentury przywracanie
pamici przedstawiono, jako przejaw maostkowoci i zaciankowoci. Odliczano minuty do chwili,
kiedy, jak przypuszczano, zakoczy swoj misj. Bg to wszystko obrci w niwecz. Da mu tak
mier, tak przepenion symbolik, ktra sprawia, e dzieo Jego ycia zwieczy mczestwem na
Otarzu Ojczyzny. Zwieczy Jego skronie koron mczestwa, abymy zrozumieli sens Jego ycia!.
Blog Z. Girzyskiego: http://girzynski.blog.onet.pl/1,AR3_201004_20100401_20100430,index.
html, odczyt z dn. 18.08.2010.

244

Marlena Solak, Karolina Churska-Nowak

skiem medialnym by fakt, e po katastrofie spoeczestwo kompletnie zmienio

zdanie o prezydencie. Do czasu katastrofy funkcjonowa on w micie, powiedzmy
umownie czarnym, ktry wsptworzyy wszystkie arty, dowcipy, anegdoty
z Internetu [] Czas aoby odmieni obraz Lecha Kaczyskiego w naszych oczach.
Okazuje si, e powstaje nowy, biay mit tej postaci w ktrym Lech Kaczyski
jawi si, jako polityk wielkoformatowy, posta pod wieloma wzgldami godna
podziwu51.
Tworzeniu tego nowego mitu towarzyszyo szczeglne zjawisko zagszczenia
symboli. Std licytacja na nie w kontekcie ustalania miejsca pochwku pary
prezydenckiej: najpierw si mwio cmentarz wojskowy, kto to przebija wityni Opatrznoci, potem jeszcze mocniejsze podziemia archikatedry witego
Jana i wreszcie kardyna Dziwisz oznajmia Wawel. Tego ju nikt nie przebije52.
Wawel to mit zaoycielski Polski, symbolizujcy jej potg i wielko. Pochd pod
Wawel, gos Zygmunta, krypta pod Wie Srebrnych Dzwonw, sarkofag obok
grobowca Marszaka, pord duchw polskich krlw, to wszystko tworzy mityczn
przestrze symboliczn, ktra stanowi romantyczny zbir uznawany za fundament
polskoci. Scheda romantyzmu jest za zwizana z ca silnie zakorzenion w Polsce obrzdowoci katolick 53. Decyzja, by pochowa Lecha Kaczyskiego wraz
z Mari Kaczysk nieopodal marszaka Pisudskiego na Wawelu, w atmosferze
najwikszej celebry, na jak sta Rzeczpospolit54 miao stanowi ostateczny dowd,
e by on mem stanu najwyszej rangi, ktry dopeni sw biografi, skadajc
ofiar w Katyniu 55.
Trzeba w tym miejscu podkreli, e mitologia peni nie tylko funkcje opisowe
i wyjaniajce, nie ogranicza si jedynie do odtwarzania minionych wydarze
historycznych. Ma rwnie bezporednie odniesienia spoeczne, wpywajc na
dziaanie czowieka. Naley wic pooy szczeglny nacisk na dynamiczny i pragmatyczny aspekt mitu, na fakt, e mit jest nie tylko pewn wartoci, ale take

51

P. uczenko, A. Katarzyska, op.cit.

J. Jedlicki, op.cit.
53
Charakterystycznym rysem pogrzebu by jego na wskro religijny charakter, pozostajcy
w pewnej sprzecznoci z formu pochwkw pastwowych. A. Szostkiewicz, Krlestwo wawelskie,
Polityka 2010, nr 18, s. 2223.
54
P. Pacewicz, op.cit.
55
Podczas uroczystoci pogrzebowych kardyna Stanisaw Dziwisz, przemawiajc na pocztku
mszy witej, tumaczy tak decyzj wadz kocielnych mwic, e prezydent i jego ona zapacili
najwysz cen za pragnienie uczczenia pamici pomordowanych w Katyniu bohaterw. A. Boniecki,
Wolno mie nadziej, Tygodnik Powszechny 2010, nr 17, s. 2.
52

Mitologizacja katastrofy smoleskiej

245

konstrukcj przyszoci i programem dziaania56. W tym ujciu mit moe by

instrumentem zmiany, bardzo uytecznym dla wyznaczania i osigania celw
politycznych. Przywoany mit ofiary zacz powstawa, poniewa zgodnie
z zasadami mylenia mitycznego ludzie prbuj doszukiwa si w katastrofie
odruchowo jakiego celowego dziaania, zmowy albo boej woli. Tragicznemu
wydarzeniu prbowano nada sens, przywoujc kilka argumentw, ktre racjonalizoway poniesion ofiar, ale take zawieray odniesienia czy wskazania na
przyszo. Ujawniao to prospektywne oblicze mitw, ktre umoliwiao zarysowanie celw dziaa politycznych (w powizaniu z pozytywnymi emocjami i wiar
w szans podejmowanych wysikw) 57. W tym nurcie wskazywano m.in., e prezydent Lech Kaczyski i wszyscy mu towarzyszcy zginli po to, by prawda
o Katyniu zostaa objawiona wiatu. W zamian za to zostali uznani za bohaterw
narodowych 58. Kolejna prba racjonalizacji opieraa si na podkrelaniu, e reakcja Rosji i Rosjan na tragiczn mier polskiego prezydenta, wielu dostojnikw
pastwowych i caego najwyszego dowdztwa polskiej armii w drodze do
Katynia wanie stwarza niepowtarzaln, cho traumatyczn sposobno do
autentycznego polsko-rosyjskiego pojednania59, co byoby niewtpliwie wymownym symbolem historycznym. Mona take przytoczy argumenty (prezentowane,
co prawda, tylko w pierwszych dniach po katastrofie), oparte na wierze, e po
wydarzeniach z 10 kwietnia ucichn wszystkie polityczne spory, za Polacy poka
wiatu jedno i przywizanie do swego pastwa. Z ust dziennikarzy, publicystw,
postaci ycia publicznego paday znamienne pytania: Ile z tego w nas zostanie i co
si w Polsce zmieni?. W kontekcie katastrofy wyraali oni nadziej, e jako
kultury politycznej si poprawi i e politycy nie bd wobec siebie tak agresywni.
Zrodzia si wiara w powstanie mitycznego Frontu Jednoci Narodu, w ramach
ktrego politycy poszczeglnych partii na drodze porozumienia mieliby w wyborach prezydenckich wystawi jednego, wsplnego kandydata, oraz ustali nowe
zasady funkcjonowania sceny politycznej (ktre nie byyby oparte na konflikcie).
Nadzieja na mityczn zmian bya jednak nieco naiwna 60. Niewtpliwie zachowanie polskiego spoeczestwa po katastrofie charakteryzowao pogrenie w aobie,
56

T. Biernat, op.cit., s. 3550.

P. Paweczyk, Mit, jako zjawisko spoeczne, [w:] W krgu mitw i stereotypw, red. K. Borowczyk,
P. Paweczyk, Pozna 1993, s. 16.
58
D. Kosiski, Euro 2012 zamiast Wawelu?, (w rozm. z R. Pawowskim), Gazeta Wyborcza,
30.04.2010, s. 18.
59
J. Kurski, Niech ta mier nas pojedna, Gazeta Wyborcza, 12.04.2010, s. 8.
60
Nawoywanie do jednoci jest bowiem nieporozumieniem, jest faszywe. Jest czym natural57

246

Marlena Solak, Karolina Churska-Nowak

w tym sensie ludzie stali si na jaki czas wsplnot, ktrej narodowy charakter
podkrelaa obecno biao-czerwonych flag. W fazie liminalnej61 wsplnota
aobnikw jednoczya si w mitycznej przestrzeni wyznaczonej przejawami
patriotycznej i narodowej symboliki. W tym czasie nikt nie manifestowa adnych
pogldw politycznych. Bardzo czsto przywoywano pojcie wsplnoty narodowej, mitycznej wizi, ktra tworzy moralno-patriotyczn zgod 62. W tym klimacie
doszo do uzgodnienia w imi jednoci spoeczestwa polskiego e prochy
Marii i Lecha Kaczyskich zostan umieszczone w nekropolii wawelskiej. Pocztkowo nikt nie zastanawia si czy nowy, symboliczny Katy, czy czy dzieli
Polakw. Pniej przyszed jednak moment zaamania egalitarnej wsplnoty,
powrcia struktura i ycie polityczne wrcio do normy 63.
Katastrofa smoleska nie staa si ani aktem zaoycielskim nowej ery politycznej, ani te pocztkiem przemiany czy jednoci politycznej. adne spoeczestwo,
take polskie, nie jest homogeniczne. Nie mona, zwaszcza w systemie demokratycznym, narzuci mu jedynie susznej interpretacji czy pogldw. Warto w tym
miejscu przypomnie, e uycie mitw z jednej strony przyczynia si do tworzenia
spoecznej i politycznej solidarnoci (w myl wsplnego cierpienia, przeywania
aoby, konstytuowania narodowej wsplnoty), za z drugiej strony czyni z nich
instrument pozwalajcy nie tylko politycznie, ale i moralnie dezawuowa przeciwnikw politycznych, jako tych, ktrzy szkodz wsplnemu dobru. Wspomniana
jedno mylenia o katastrofie zostaa bardzo szybko przerwana. Przesanie Jarosawa Kaczyskiego i jego najbliszych wsppracownikw w okresie po katastrofie byo jak uja to jedna z publicystek oczywiste: jedynym i ostatnim prezydentem Polski prawdziwie niepodlegej by Lech Kaczyski. Za ycia wyszydzany
i poniewierany, po mierci doceniony przez nard i wyniesiony przez niego a na
Wawel. Bronisaw Komorowski jest tylko uzurpatorem, ktry chce zaj nalene
mu miejsce. Take miejsce w paacu przy Krakowskim Przedmieciu, ktre jest ju

nym, e istniej rne opcje polityczne. Jedno, ktra obowizuje w chwili gbokiej aoby, poza t
przestrzeni jest faszywa. B. de Barbaro, Duma i wstyd
61
W kontekcie analizy rytuaw zbiorowych, ktre pojawiy si w okresie po katastrofie czsto
odwoywano si do koncepcji rytuaw przejcia (A. van Gennep, Obrzdy przejcia, Warszawa
2006), do pojcia liminalnoci, communitas (V. Turner, Schism and Continuity in an African
Society, Manchester 1957; idem, The forest of symbols. Aspects of Ndembu Ritual, London 1967),
dramatu spoecznego (M. Gluckman, Custom and Conflict in Africa, Oxford 1956; idem, Essays on
the Ritual of Social Relations, Manchester 1966).
62
B. de Barbaro, aoba naduyta
63
M. Pczak, aoby nasze narodowe, Polityka 2010, nr 17, s. 2627.

Mitologizacja katastrofy smoleskiej

247

narodowym sanktuarium64. W tym nurcie, ogaszajc start w wyborach, prezes

PiS apelowa do wszystkich, ktrzy chc kontynuowa dzieo ofiar smoleskiej
tragedii, ktrzy chc, by prawa Polska i prawi Polacy na zawsze podnieli gowy65.
Mitw nie da si jednak zmonopolizowa, zgin bowiem prezydent i reprezentanci
wszystkich innych partii; tragedia miaa charakter oglnonarodowy, pastwowy.
Ponadto zabiegi polegajce na mistyfikacji, prbie zawaszczenia i partyjnej sakralizacji pewnych opowieci (oparte na odrnianiu wyznawcw jednego od wyznawcw innych mitw), w porwnaniu z zabiegami mitologizacji (odwoujcymi
si zawsze do zakodowanych w zbiorowym dowiadczeniu i kulturze politycznej
wzorw i kolektywnych emocji) wykazuj duo mniejsz skuteczno.

SUMMARY

THE PHENOMENON OF myth is characteristic for all human communities, regardless of

their cultural diversity and historical moment. The things that make the myth are the needs
that it satisfies and features that it meets. The concept of the myth can not be used to
determine the truth or to deny the phenomenon, because for his followers it is always true.
Compliance with the facts and the reality in case of discussion is secondary. One could say
that the myth is defined by the function it performs in the political life and in consciousness. In this article the authors focused on thinking, perception and organization of
knowledge about the presidential plane crash. Since the tragedy the 10th of April has
become indelible a source of metaphysical questions and the answer to them can only be
found in the mythological order (by reference to the unconditional realities). Considerations presented in this article refer to the mythical qualities of consciousness described
by Ernst Cassirer, including the role of the emotional factor, perception of time and space,
the search for ritual scapegoat, the specific treatment of causality, thinking according to
the principle of post hoc ergo poster hoc, pars pro toto.

64

To miejsce zacz naznacza krzy, pod ktrym gromadzi zaczy si grupy zwolennikw
Prawa i Sprawiedliwoci, a prezes i jego partia skaday wiece, domagajc si, by w przyszoci stan
tam pomnik. Walka o krzy przed paacem nasilia si przed zaprzysieniem prezydenta-elekta.
J. Paradowska, Odlot, Polityka 2010, nr 30, s. 16.
65
G. Schetyna, PiS zawaszcza tragedi, (w rozm. z R. Grochal), Gazeta Wyborcza, 30.04.2010,
s. 4.