82.

uenryk

.Ma rKiewicz

,rW.

"oblcmy
wiedzy

o lite

HENR YK MARKIEWICZ

GLWNE PROBLEMY
lEDZY

O LITERATURZE
Wydanie czwarte
przejrzane i uzupelnione
. a
<li

,,'

(!)

WYDAWNICTWO LITERACKIE
,
i

jl

SPIS TRESCI

Z PRAC INSTYTUTU BADAN LITERACKICH PAN

Redaktor
TERESA PODOSKA

~.o
Mft~

(;{J
1.67875

"

.\1

L Zakres i kierunki wsplczesnych badat'1 literackich

II. Wyznaczniki literatury
Hr. Sposb istnienia i budowa dziela literackiego .
IV. Styl tekstu literackiego i jego badanie .
V. Fikcja w dziele literackim a jego zawa.rtosc pl'll1awcza
VI. Rodzaje i gatunki literackie.
VII. Prady i typy twrczosci literackiej .
VIII. Realizm, naturalizm, typowosc .
IX. Prawa naukowe w historii literatury
X. Wartosci i oceny w badaniach literackich
Przeglad chronologiczny
1972
Indeks nazwisk
Od autora .

!";'::::;'D

!l

Wykaz skrtw
Zamiast przedmowy

dziejw wiedzy o literaturze

9
53
66

95
118
148

182
(gl%.)
"<."''''''''.'.''4

258
313

1851337
385
401

ZAMIAST

PRZEDMOWY

WYKAZ SKRTW

PH
PL
PMLA

Association Internationale de Litterature Comparee

"Deutsche
Vierteljahrsschrift
fUr Literaturwissenschaft
und Geistesgeschichte"
Federation Internationale
des Langues et Litteratures Modernes
"Izwiestija Akadiemii Nauk SSSH. Otdielenije litieratury
i jazyka"
"T he Journal ot Aesthetics and Art Criticism"
"Przeglad Humanistyczny"
"Pamietnik Literacki"
"Publications ot the Modern Language Association ot Ame-

TEL

rica"
Teoria

TLS

H. Markiewicz, Krakw 1960

"The Times Literary Supplement"

WTB

Wsp6lczesna

.'ULC

DV
FILLlVI

!Z
,JA

t. I-III,

badan

literackich

teoria

w PoLsce. Wypisy,

badan Literackich

t. I-II,

opr.

Znaczenie t e g 0, c o o g 6 Ln e, jest sprzeczne: to, co og6Lne, jest

martwe, nieczyste, niezupelne etc., etc., aLe tez tyLko ono jest s z c z eh l e m na drodze do poznania k o n k r e t u, nigdy bowiem nie poznajemy w pelni tego, co konkretne.
N e s kon c z o n a suma pojec og6Lnych, praw etc. daje k o n k r e t w jego pelni.

WLODZIMIERZ

Gdy z wiosna zycia, jak motyLe,

Poi sie jej tchem duch Artysta,
Glosic mu woLno tyLko tyLe:
,,2 i e m i a - j e s t kra g l a - j e s t k u L i s t af"
Lecz skoro puchy kwiat6w zLeca,
Nawalne gdy przemina deszcze,
Wtedy dodawac trzeba jeszcze:
"U b e g u n 6 w - s p l a s z c z o n a, n e c o..."
CYPRIAN KAMIL NORWID

za granica.

LENIN

AntoLogia,

opr. H. Markiewicz, Krakw 1970-1973

= Zjazd Naukowy PoLonist6w 10-13 grudnia 1958, Wroclaw 1961
ZNP
ZRL
= "Zagadnienia Rodzajw Literackich"
Poetics = Poetics. Poetyka. Poetika, Warszawa 1961
e~.
= edited by ... edite par ...
hgb.,
= herausgegeben von ...
pel!".
= przedruk w ...
IiV:
= w ksiazce tegoz autora pt. ...
W:
= w pracy zbiorowej .pt ....
Data w nawiasie kwadratowym [] przy tytule cyto\vanej pracy oznacza
rok pierwszego wydania oryginalnego.

Wielkosci literatury
nie mozna okreslic wylacznie kryteriami
Utera.ckimi, chociaz trzeba pamietac, ze jedynie wedLe kryteri6w
Literackich
mozna okreslic, czy dane dzielo jest Literatura, czy nie.
THOMAS STEARNS

ELIO'll'

W kuLturze sa zjawiska, kt6re mozna przyr6wnac do interpretowania kLeks6w. Przypadkowa

pLama z tynku, wilgoci lub atramentu na
wedlug widzimisie i wyscianie jest podobna do r6znych przedmiotw
uzupelnien mozna te przedmiot'll
obrazni widza; za pomoca przedluzen
wtedy nawet dyletant moze narysowac jaz owych plam "wydobyc" kis ksztalt wcaLe znosny. Otz rozw6j mowy przynosi wciaz nowe slowa-kLeksy, kt6re sie potem naboznie tlumaczy. Slowo wyprzedza pojecie.
Najpierw jest slowo, potem sie szuka jego sensu. Powstaja problemy fik-

oJ

Zamiast przedmowy

lZyjne, ktre skadinad sa cenne plodne. A wiec na przyklad romantyzm"

mol'ierni:zm, ekspresjonizm. Wszak do dzis jeszcze dociera sie do "istoty"
l'omantyzmu lub tragizmu. [ ...] Czy wiec nie mozna "docierac do istoty"
kina? Owszem, nawet innego sposobu nie ma, ale trzeba to czynic ze
ze tV owej "istocie" nie znajswiadomoscia, ze jest to tylko metoda
~lziemy nic wiecej ponad to, cosmy w nia sami wlozyli.

l.

ZAKRES

KIERUNKI
WSPLCZESNYCH
LITERACKICH

BADAN

KAROL

IRZYKOWSKI

Wystarczy moze, jesli opracowanie naszego przedmiotu osiagnie ten

rrtopien jasnosci, na jaki przedmiot ten pozwala; nie we wszystkich bo:wiem 'wywodach trzeba szukac tego samego stopnia scislosci.
ARYSTOTELES

1
Karta tytulowa niniejszej ksiazki proponuje nazwe "wiedza
o literaturze" jako okreslenie obejmujace rezultaty wszysHdch
sposobw poznawczego zajmowania sie literatura 1. Nazwa ta
jest odpowiednikiem obcych terminw: Literaturwissenschaft
litieraturowiedienije. Pierwszy z nich pojawil sie w r. 1842

1 Z prac omawiajacych zakres i podzial wiedzy o literaturze wymienic nalezy przede wszystkim: W. Bruchnalski, Wstep' metodyczny do studium historii literatury
polskiej, Lww 1907 (skrypt); K. WYcicki, Historia literatury
poetyka, Warszawa 1914 (tu przytoczono poglady dawniejsze); J. Kleiner, Ch,arakter
przedmiot
badan literackich
[1914].
W: TBL, t. I; G. Korbut, Wstep do literatury polskiej (Zarys metodyki
badania literatury),
Warszawa 1921; W. Mahrholz, Literargeschichte
und
Literarwissenschaft
[1923], Leipzig 1932; Z. Lempicki, LiteraturoznawWarszawa 1966;
stwo w Niemczech [1928] w: Studia z teorii literatury,
A. Cejtlin, Litieraturowiedienije.
W: Litieraturnaja
encYklopiedija, t. VI
Moskwa 1932; L. Timofiejew, Tieorija litieratury
[1934], Moskwa 1948;
B. Croce, La poesie [1936], Paris 1950; M. Kridl, Wstep do badan nad dzielem literackim,
Wiln 1936; R. Ingarden, Przedmiot
zadania "wiedzll
o literaturze" [1937]. W: TBL, t. II; J. Petersen, Die Wissenschaft von de?'
Dichtung, t. I Berlin 1939; R. Wellek, A. Warren, Theory oj LiteratUTe,
New York 1949 (przeklad polski pod red. M. Zurowskiego, Warszawa 1970);
H. Oppel, Methodenlehre der Literaturwissenschaft.
W: Deutsche Philologie im Aufriss, t. I Berlin 1951; F. Martini, Poetik, ibidem; M. Wehrli,
Allgemeine Literaturwissenschaft,
Bern 1951; P. Kluckhohn, Literaturwissenschaft, Literaturgeschichte
und Dichtungswissenschaft,
DV 1952;
t. I Warszawa 1954;
S. Skwarczynska, Wstep do nauki o literaturze,
M. Glowinski, A. Okopien-Slawinska, J. Slawinski, Zarys teorii literatury,
Warszawa 1962; R. Wellek, Literary Theory, Criticism and History, The

Term and Concept oj Literary

Criticism

w: Concepts of Criticism,

New

Haven-London
1963; J. Krzyzanowski, Nauka o literaturze, Wroclaw 1966:
M. Pagnini, Struttura letteraria e metodo critico, Messina~Firenze
1967;
G. Watson, The Study of Literature, London 1969; Uvod w knjizevnost,
Zagreb 1969; L. Pollmann, I,iteraturwissenschaft
und Methode, t. I-II,
J<'rankfurt a/M. 1971.

10

l. Zakres i

kierunki

wsplczesnych

badan literackich

w przegladzie Karola Rosenkranza Die deutsche Literaturwissenschaft 1836-1842, szersze jednak rozpowszechnienie uzyskal
dopiero z koncem XIX wieku (E. Elster, Prinzipien der Literaturwissenschaft, t. I 1897), a zwlaszcza pzniej, gdy zaczal byc
sygnalem metodologicznego sprzeciwu wobec pozytywistycznej
historii literatury i haslem oparcia badan literackich na nowych
zalozeniach, zgodnych z odrebnym charakterem nauk humanistycznych (R. Unger, Philosophische Probleme der neueren
Literatu'rwissenschaft, 1908). Z Niemiec termin ten przedostal
sie okolo r. 1925 do Rosji, gdzie poslugiwali sie nim glwnie
przedstawiciele kierunku socjologicznego i marksistowskiego
(np. P. Sakulin i W. Pieriewierzjew), by zaznaczyc naukowosc:
swej metodologii.
Termin niemiecki odwzorowal J. Kleiner, a potem R. Ingarden wyrazeniem "wiedza o literaturze", G. Korbut i T. Grabowski - jako "nauke literatury"; mlodsi badacze z przedwojennego warszawskiego Kola Polonistw nadac chcieli swej
nie urzeczywistnionej serii rozpraw nazwe "Literaturoznawstwo" - i z tej tradycji wywodzi sie np. tytul ksiazki S. Zlkiewskiego Stare
nowe literaturoznawstwo (1950). Pomimo
istnienia form analogicznych (jezykoznawstwo itp.) nazwa ta
budzila zastrzezenia natury poprawnosciowej, wziela wiec nad
nia gre "nauka o literaturze" (np. Wstep do nauki o literaturze
S. Skwarczynskiej, 1954; Nauka o literaturze J. Krzyzanowskiego, 1966). Za terminem "wiedza o literaturze" przemawia
jednak wieksza jego elastycznosc: mozna nim bowiem objac
rwniez te wypowiedzi, ktr.!ch przynaleznosc do dziedziny
nauki jest sporna 2.
Dotyczy to przede wszystkim tzw. "krytyki literackiej" 3.
Wielokrotnie prbowano ustalic jej stosunek do innych dzialw
wiedzy o literaturze, najczesciej - do historii literatury. Trud-

2 Problem naukowosci badan literackich rozwaza obszernie K. Hanneborg, The Study of Literature (Oslo 1967),dochodzac do wniosku, ze
w obecnym stanie sa one "nauka potencjalnie", znajduja sie w tej
wczesnej fazie, w ktrej nauka nie oddziela sie jeszcze od filozofii

(s. 247).
8 Wyraz kritikos w zwiazku z literatura pojawia sie z koncem IV w.
p.n.e.; Fi1itas z Kos, nauczyciel przyszlego krla Ptolemeusza II, zwany
byl "poeta i krytykiem". Pzniej (w w. II p.n.e.) Pergamonczyk Krates

l.

Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan

literackich

11

ilOSci,jakie w tej kwestii powstaja, wynikaja najpierw stad, ze

zakres tego pojecia zmienia sie w rznych pismiennictwach
narodowych: jest bardzo szeroki w tradycji francuskiej, a jeszcze szerszy w anglo-amerykanskiej, gdzie obejmuje caly prawie
obszar badan literackich (poza pracami wasko specjalistycznymi i pozbawionymi wsplczynnika interpretacji i wartosciowania oraz podrecznikowymi syntezami dziejw literatury). Z tej
to przyczyny nie przyjely sie na tym gruncie nazwy w rodzaju /
la scie~ce de la litterature, connaissance de la litterature czy
Werary scholarship. We Francji chetniej widziano juz terminy,
w ktrych naukowe badania literatury traktowane byly jako
pewna odmiana krytyki (critique scientifique, critique universitaire); dopiero ostatnio strukturalisci zaczeli wyrazni.e przeciwstawiac la science de la litterature (w znaczeniu teorii literatury) - krytyce literackiej, do ktrej zaliczaja rwniez prace
historycznoliterackie. Vi! aski. zakres przysluguje terminowi die
literarische Kritik w Niemczech; oznacza on tu ocene biezacej
twrczosci literackiej, majaca jako glwne zadanie - informacyjne i wartosciujace posrednictwo miedzy literatura a odbiorcami 4.
Miedzy tymi dwiema skrajnosciami miesci sie sposb rozumienia tego terminu rozpowszechniony np. w Polsce i w Rosji.
Krytyke literacka przeciwstawiano tu historii literatury w rznych plaszczyznach opozycji: za kryterium brano wsplczesnosc przedmiotu lub wsplczesnosc perspektywy badawczej,
obecnosc oceny lub norm i postulatw, subiektywizm sadw,
nieprzestrzeganie zasad argumentacji uznanych za naukowe,
opis konkretyzacji estetycznej dziela, przeznaczenie dla szerszego kregu odbiorcw. Rzecz jasna, ze czesto ta sama praca
ze wzgledu na rzne cechy okazywala sie rwnoczesnie przyna1ezna i do historii literatury, i do krytyki literackiej (np. Sloz Mallos nazwal sie "krytykiem" dla zaznaczenia swej wyzszosci w stosunku do aleksandryjskich "gramatykw". "Krytyka" oznaczala jednak
dlugo przede wszystkim krytyke tekstu; znaczenie dzisiejsze wystepuje
w Poetyce (1564)J. C. Scaligera, ktrej ksiega VI, poswiecona przegladowi i ocenie literatury rzymskiej, nosi tytul: Criticus.
4 O rznicach miedzy angielskim a niemieckim znaczeniem terminu
"krytyka literacka" por. L. L. Duroche, Aspects of Criticism, The Hague-Paris 1967s. 5-40.

12

I. Zakres

i kierunki

wspLczesnych

badan Literackich

I. Zakres

wacki nowa sztuka L Matuszewskiego czy rozprawy W. Borowego), a zbudowanie definicji krytyki literackiej metoda in-o
dukcyjna - nieosiagalne 5.
Zarwno termin, jak i pojecie "wiedzy o literaturze" jako>
pewnego jednolitego kompleksu jest wiec stosunkowo noweg~
p~chodzenia. Bardzo odlegla natomiast genealogie posiadaja jej
czesci skladowe, ktre w dziejach kultury europejskiej wystepowaly pod rznymi nazwami, a i dzis okreslane sa przy pomocy
rozmaitych, czesto wieloznacznych terminw. W kompleksie
tym poza bibliografia literacka wyrznic mozna nastepujace
dzialy zasadnicze, ktrym nadajemy tymczasem nie obciazone
tradycja nazwy: 1. historyczna wiedza o literaturze, 2. teoretyczna wiedza o literaturze, 3. metanauka literatury.
Historyczna wiedza o literaturze zwana jest dzis historia
literatury. Sama nazwa (historia litteraturae) pojawia sie juz
w De scribenda. universitatis rerum historia commentarius
(1551) Krzysztofa Mylaeusa;rozpowszechnia sie w w. XVII, najczesciej jako historia litteraria lub jej odpowiedniki(np. P. Lambeck, Prodromus historiae litterariae, 1659), ale oznacza wtedy
przewaznie katalogi i poradniki bibliograficzne, w w. XVIII
zas - wielkie syntezy obejmujace dzieje calego pismiennictwa,
a niekiedy takze i oswiaty (np. zbiorowa Histoire litteraire de
la France, od r. 1773; G. Tiraboschi, Storia della letteratura italiana, 1772-1794; F. Bentkowski, Historia literatury polskiej,.
1814). Zakres wezszy maja opracowania, w ktrych tytule pojawia sie w tej czy w innej formie wyraz "poezja" (np. T. Warton, The History oj English Po-erry, 1774-1781; G. Gervinus,
Geschichte der poetischen Nationalliteratur der Deutschen,
1835-1838) 6. Stosunek pojec "poezja" i "literatura" ksztalto5

Por. M. Kridl, Historia

literatury

a krytyka

literacka.

W: Krytyka;

iPoznan
krytycy, Warszawa 1923; K. Troczynski, Rozprawa o krytyce
1931'; J. Slawinski, Funkcje krytyki literackiej. W: Z

literackiej,
teorii
hi-

pod red. K. Budzyka, Wroclaw 1963 (praca ta, wraz z innymi rozprawami teoretycznymi
Slawinskiego, zostala przedrukowana
w tomie Dzielo-jezyk-tradycja,
Warszawa 1974); M. Golaszewska, Filozoficzne podstawy krytyki literackiej, Warszawa 1963.
6 Por. M. Mann, Rozwj syntezy literackiej
(do Gervinusa), Krakw
bis'
1911; Z. Lempicki, Geschichte der deutschen, Literaturwissenschaft
zum Ende des 18. Jahrhunderts,
Gottingen 1920; R. Wellek, The Rise or
English Literary, History, Chapel Hill 1941; R. Escarpit, Histoire de l'historii

literatury,

i kierunki

wsplczesnych

badan literackich

13

wal sie - jak wiadomo - zmiennie, zmienial sie tez wsplczynnik literacki w niektrych gatunkach humanistycznego
pismiennictwa naukowego. W w. XIX zaliczano do "literatury",
a zatem i do jej historii, takze filozofie, publicystyke i wymowe, historiografie i krytyke literacka. Pzniej pole badan literackich ograniczono do liryki, epiki i dramatu (np. w zbiorowych Dziejach literatury pieknej w Polsce, 1935-1936) lub
wysuwano propozycje kompromisowe: kazde dzielo literackie ~
staje sie przedmiotem wiedzy o literaturze, o ile rozpatrywane
jest tylko ze wzgledu na swa "samoistna, tekstowi tylko przynalezna zawartosc", nie zas jako srodek poznania rzeczywistosci pozaliterackiej (Kleiner) 7. Ostatnio, w zwiazku z plynnoscia granic miedzy literatura piekna a pewnymi odmianami
pismiennictwa filozoficznego, publicystyki, reportazu i popularyzacji naukowej - problem przedmiotu badan wiedzy o literaturze znw stal sie aktualny, zwlaszcza teoretycy niemieccy
sklonni sa wlaczyc tzw. "formy uzytkowe" w obreb jej zainteresowan.
Odsuwajac na razie na bok bardziej szczeglowe omwienie wyznacznikw literatury - powiedziec mozna, ze w dziale tym jednostkowym przedmiotem poznania jest konkretne
.dzielo literackie, jego fragment, skladnik lub aspekt; zasadniczymi zgrupowaniami faktw - twrczosc okreslonego pisarza,
prad, okres, epoka literacka; problem, watek, motyw; poszczeglne skladniki strukturalne dziela literackiego; instytucje zycia literackiego; literatura okreslonego narodu, jezyka lub rede la litterature.
W: Histoire des lit tera tur es, sous la direction de
R. Queneau, t. III Paris 1958; S. Sawicki, Poczatki syntezy historycznoliterackiej w Polsce, Warszawa 1969.
7 ,J. Kleiner,
o. c., t. I s. 206. - Natomiast S. Skwarczynska (o. c.,
t. I s. 72) obszar badawczy teorii literatury (czy wiec takze historii
literatury?)
utozsamia z calym obszarem "sensownych tworw slownych". Zob. nadto: St. Dabrowski, Zakres pojecia "literatura"
./J, faktyczny
material badan literackich,
PL 1971 z. 2; tenze, W spraW: O wsplczesnej kulturze
wie przedmiotu
wiedzy
o literaturze.
literackiej
pod red. S. Zlkiewskiego i M. Hopfinger, Wroclaw 1973 (autor
uwaza za "przedmiot materialny" wiedzy o literaturze zarwno wszystkie komunikaty jezykowe, jak i takie, w ktrych tworzywo slowne tylko
wsp):uczestniczy; za "przedmiot formalny" - aspekt "literackosci" tych
komunikatw odslaniajacy sie w odbiorze zawieszajacym ich odnosnosc
do swiata realnego).

stoire

14

l.

Zakres

kierunki

wspMczesnych

l.

badan literackich

gionu, literatura kregu kulturalnego, literatura swiatowa (jako

zespl zjawisk literackich o swiatowej donioslosci), literatura
powszechna (jako suma literatur narodowych) 8
Wszystkie te obiekty badawcze traktowane sa badz to rozwojowo (dziejowo, historycznie - w scislym znaczeniu tych
slw), badz tez w spasb apisowa-charakterologiczny (np. znana
ksiazka St. Pigonia przynosi ujecie historyczne (dzieje wzrostu
i slawy) Pana Tadeusza, natomiast Studia o poemacie K. Wyki - ujecie charakterologiczne epopei Mickiewicza). Na tej
podstawie Ingarden rozrznia w nauce o literaturze dwa dzialy: opisowa i historyczna nauke o literaturze.
Inaczej przeprowadzili zasadnicza linie podzialu wewnatrz
historycznej nauki o literaturze K. Vossler i B. Croce. Pierwszy
z nich, a za nim u nas - K. Wycicki, za granica - R. Wellek,
przeciwstawili zewnetrznej historii literatury, ktra bada ja
"w zwiazku z uwarunkowaniami zewnetrznymi, jako produkt
kultury historycznej i organizacji psychicznej" - wewnetrzna
historie literatury, rozpatrujaca dziela literackie jako szereg
autonomiczny, jako "skierowane ku pewnemu celowi prby rozwiazania faktycznie istniejacych i koniecznych problemw estetycznych" 9. Croce rozrznil historie poezji jako zbioru dziel
prawdziwej sztuki, majaca cele idiograficzne i wartosciujace,
oraz historie literatury jako czesci oglnej kultury spoleczenstwa, majaca cele przede wszystki}n uoglniajace i opisowe. Podobny podzial proponowal w Niemczech - W. Mahrhalz, we
Francji - M. Dragomirescou i S. Etienne, w Polsce - W. Borowy.
Ponadto w dziedzinie historycznej wiedzy o literaturze wykrystalizowaly sie jako dyscypliny samoistne:
1. tzw. krytyka tekstu, da ktrej nalezy zbadanie wzajemnego stosunku zachowanych przekazw tekstu i ich autentycznosci (e,xaminatio, recensio), ustalenie jego postaci poprawnej
(emendatio, divinatio), odtworzenie historii powstania utworu,.
okreslenie jego.' autorstwa i daty, sporzadzenie komentarza
8

Por.

J. Kleiner,

rycznoliterackich

Konstruowanie

calosci

i ocena

w badaniach

[1925] w: Studia z zakresu teorii literatury,

9 K. Vossler, Das Verhiiltnis

von Sprachgeschichte
geschichte, "I;ogos" II (1911/1912)s. 232.

histo-

Lublin 1961-

und

Literatur-

Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan

literackich

15

(tzw. niekiedy hermeneutyka tekstu) i ewentualne przygotowanie utworu do druku 10;

2. folklorystyka literacka, tj. nauka o literaturze ludowej,
. pojmowanej jako samorodna twrczosc warstw niewyksztalconych, najczesciej wiec - 'ananimowa i przekazywana ustnie.
Niekiedy na zasadzie anonimawosci i tradycji ustnej zalicza
sie tu rwniez pewne wytwory kultury literackiej warstw wyksztalconych {np. przyslowia, anegdoty, piosenki 11);
3. tzw. literatura porwnawcza; nazwa ta posluzyli sie juz
Noe! i Delaplace w Cours de litterature comparee (1816), nieco
pzniej rozpowszechnil ja Villemain. W dobie pozytywizmu cel
jej widziano w wykrywaniu prawidlowosci rozwojowych wsplnych rznym literaturom (H. Posnett); w pracach niemieckich
growaly badania nad miedzynarodowymi wedrwkami tematw i motyww (Stoff- und Motivgesc:hichte). Dzis zadania jej
pojmowane sa rozmaicie: wedlug tradycyjnej koncepcji fran,cuskiej, literatura porwnawcza to przede wszystkim badanie
wszelkiego rodzaju kontaktw, jakie zachodza miedzy dwiema
rznymi literaturami (np. zagraniczna slawa i oddzialywanie
utworu, jego zagraniczne zrdla, posrednicy literaccy miedzy
dwiema literaturami), i juz badania "obejmujace fakty wsplne dla kilku literatur, a rozpatrywane badz to ze wzgledu na
swa wsplzaleznosc, badz tez ze wzgledu na swa zbieznosc"
(Paul van Tieghem), zaliczane sa do tzw. literatury oglnej
(litterature generale). Poza Francja termin "literatura porwnawcza" obejmuje rwniez synchroniczne i diachroniczne badania wielonarodowych czy wielojezykowych obszarw literackich wiodace do uoglnien historyczno-typologicznych (np. prace W. Zyrmunskiego o epice ludowej), a w Stanach Zjednoczonych - niekiedy takze problemy teorii literatury 12.
Por. G. Rudler, Les techniques de la critique et de l'histoire litUiOxford 1923; F. Bowers, Textual and Literary Criticism, London 1959; K. Grski, Sztuka edytorska. Zarys teorii, Warszawa 1956;
Osnowy tiekstologii, pod red. W. S. Nieczajewoj, Moskwa 1962; D. S. Li(Kratkij
oczerk),
Moskwa-Leningrad
1964;
chaczow, Tiekstologija
F. Beissner, Editionsmethoden der neUeren deutschen Philologie, "Zeitschrift fUr Deutsche PhiIologie" 1963 (Sonderheft); Z. Golinski, Edytorstwo-tekstologia.
Przekroje, Wr,oclaw 1969; G. Seidel, Die Funktions- und
Gegenstandsbedingtheit
der Edition, Berlin 1970.
11 Por. J. Krzyzanowski, Folklorystyka
w nauce o literaturze. W: ZNP.
12 O problemach
literatury porwnawczej - I por. P. van Tieghem, La
10

raire,

16

I. Zakres

i kierunki

wsplczesnych

badan Uterackich

Teoretyczna wiedza o literaturze (tj. zespl twierdzen oglnych o istocie, odmianach i prawidlowosciach literatury, przy
rznym traktowaniu tej oglnosci) do wieku XIX miala przede
wszystkim charakter normatywny i dydaktyczny, a w okresie
pozytywizmu - przygotowawczy i pomocniczy w stosunku do>
historii literatury. Teoretyczna wiedza o literaturze wystepowala pod nazwami: poetyka (od tytulu traktatu Arystotelesa
Peri poietikes i nazwy De arte poetica, nadanej przez Kwintyliana Listowi do Pizonw Horacego, a tlumaczonej jako
"sztuka rymotwrc?:a", "prawidla poezji", "nauka poezji"
"teoria poezji") i retoryka (od tytulu traktatu Arystotelesa
Techne retorike, "sztuka wymowy", przy czym pamietac nalezy, ze do "wymowy" zaliczano czesto nie tylko "krasomwstwo", ale calosc prozy literackiej i naukowo-humanistycznej).
Uksztaltowanie sie XIX-wiecznego pojecia literatury piekcomparee [1931], Paris 1951; M. F. Guyard, La litterature
[1951], Paris 1958; wypowiedzi w "Revue de Litterature Comparee" 1953; Ch. Laird, Comparative Literature. W: Contemporary Literary Scholarship, ed. L. Leary, New York 1958; M. Brahmer, Niektre'
perspektywy porwnawczych studiw literackich w Polsce, PH 1961 nr 5;
referaty w zbiorach: Comparative Literature. Proceedings of the Second
Congress of the International
Comparative Literature
Association [1958],
wzaimodiejed. W. P. Friederich, t. I Chapel Hill 1959; Wzaimoswjazi
stwije nacjonalnych litieratur. Matierialy diskusji 11-15 janwarja 1960 g.,.
Moskwa 1961; Acta Litteraria, t. V: Conf,rence de litterature comparee,
Budapest 26-29 octobre 1962, Budapest 1962; Comparative
Literature,
Method and Perspective, ed. N. P. Stallknecp.t, H. Frenz, Carbondale 1961;
R. Etiemble, Comparaison n'est pas raison, Paris 1963 (przeklad polski:
WTB, t. II); H. Dziechcinska, O metodologicznych problemach wsplczesnej komparatystyki,
"Ruch Literacki" 1966 nr 1; A. Pichois, A. M. Rousseau, La litterature comparee, Paris 1967; J. Brandt Corstius, Introduction
to the Comparative Study of Literature,
New York 1968; S. Jeune, Litterature generale et litterature
comparee, Paris 1968; U. Weisstein, Einfiihrung
in die Vergleichende
L.iteraturwissenschaft,
Stuttgart
1968;
titterature
comparee

Proceedings of the IVth Congress of the International

Comparative Literature Association' (Fryburg 1964), The Hague 1968 (referaty o pojeciu

literatury narodowej, wplywach, zaleznosciach i zbieznosciach literahgb.

ckich); Aktuelle Probleme der vergleichenden Literaturforschung,
G. Ziegengeist, Berlin 1968; PL 1968 z. 3 (m. in. przeklady prac R. Welleka
podzial literaturoznawstwa
i W. Zyrmunskiego); H. Markiewicz, Zakres
porwnawczego
[1969] w: Nowe przekroje
zblizenia, Warszawa 1974;
Comparative Literature:
Matter and Method, ed. A. O. Aldridge, Urbana
1969; H. M. Block; Nouvelles tendances en litterature
comparee, Paris 1970; D. buriSin, Vergleichende
Literaturforschung,
Bratislava 1972;
Komparatistik.
Aufgaben und Methoden, 11gb.H. Rildiger, Stuttgart 1973;
Vergleichende Literaturwissenschaft,
hgb. H. N. Filgen, Dilsse1dorf-Wien.
1973; Srawnitielnoje
izuczenije slawjanskich
litieratur,
red. M. P. Alek-siejew [i inni], Moskwa 1973; D. DuriSin, Sources and Systematics of Comparative Literature, Bratislava 1974.

I. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan

Literackich

17

nej, zawierajacego rwniez proze epicka i dramatyczna,

i zmierzch wymowy - spowodowaly z jednej strony rozszerzenie terminu "poetyka" na calosc teoretycznej wiedzy o dziele literackim i jego strukturalnych odmianach, z drugiej pojawienie sie nazw nowych. Niemiecka Dichtungswissenschajt
rozumiana byla przewaznie (np. P. Kluckhohn) jako synonim
poetyki. Teoria literatury natomiast, w tymze znaczeniu uzywana przez rosyjska szkole formalna (podrecznik B. Toma-szewskiego zawieral w tytule obie nazwy), niekiedy (zwlaszcza
ella badaczy marksistowskich) ma zakres szerszy, bo obejmuje
rwniez zagadnienia takie, jak "istota literatury jako jednej
z form odzwierciedlenia i poznania zycia, rola i znaczenie utworw literackich w rozwoju spoleczenstwa, prawa rzadzace rozwojem literatury pieknej" 13. W nowym pismiennictwie radzieckim nazwe "teoria literatury" czesto zastepuje w opracow litieraturowiediewaniach podrecznikowych wwiedienije
nije - "wstep do literaturoznawstwa".
\,V obrebie poetyki z kolei wyodrebnily sie:
1. stylistyka literacka - o zadaniach rznie okreslanych,
w zaleznosci' od rozumienia zadan stylistyki lingwistycznej i tresci pojecia, "styl jezykowy utworu literackiegol.!; tu wystarczy
ja naj oglniej okreslic jako wiedze teoretyczna o jezykowym
uksztaltowaniu utworw literackich;
2. nauka o wierszu, czyli wersologia, przy chwiejnym znaczeniu wezszych terminw "rytmika", "metryka" i braku ustalonego terminu nadrzednego dla nauki o formie brzmieniowej
utworw literackich, nazywanej niekiedy "eufonologia" (K. W.
Zawodzinski);
3. genologia, czyli nauka o rodzajach i gatunkach literac-kich (nazwa zaproponowana przez van Tieghema).
Na pograniczu historycznej i teoretycznej nauki o literaturze znajdowaly sie XVIII-wieczne kursy literatury (np. Batteux, Cours de belles lettres, 1747-1759, Laharpe, Lycee au.
cours de la litterature ancienne et moderne, 1799-1805), zav;liera~~,
tematyczny przeglad gatunkw literackich wraz
l: r~mrerri.:til
jwybitniejszych i najbardziej reprezentatyw, N. Wiengrow, Kratkij

slowar'

litieraturowiedcze

18

I. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan literackich

nych przykladw. We wsplczesnej wiedzy o literaturze taki

pograniczny charakter miala poetyka historyczna, tj. historia
form poetyckich, uprawiana przez A. N. Wiesiolowskiego, systematyka literatury, postulowana przez Kleinera, a obecnie
"teoria literatury w historycznym oswietleniu", rozwijajaca sie
w Zwiazku Radzieckim (G. Abramowicz, J. Elsberg, J. Boriew).
Metanauke literatury nazywano z reguly metoda, metodyka lub metodologia historii literatury (pzniej nauki o literaturze); uzywano takze nazw "filozofia nauki o literaturze"
i "teoria badan literackich". Ze jednak cele i srodki badan literackich wynikaja z uprzedniego przyjecia podstawowych
twierdzen o sposobie istnienia, swoistych cechach i wartosciach
dziel literackich oraz prawach rozwojowych literatury, przeto w praktyce metodologia badan literackich traktowana byla
lacznie z wykladem teorii literatury (np. w Teorii literatury
Welleka i Warr,ena, a takze w niniejszej ksiazce). Inni literaturoznawcy uwazaja teorie literatury i metodologie badan literackich za jedna dyscypline (J. Petersen), badz tez upodrzedniaja metodologie wobec teorii (Timofiejew) lub na odwrt
(Kleiner).
Do metanauki literatury nalezy t~z zaliczyc tekstologie, tj.
"zespl naukowo opracowanych metod postepowania przy ustalaniu jakiegos tekstu (bez wzgledu mC'to, czy cel~m naszym
jest wydanie tekstu, czy tylko jego krytyczne opracowanie)" 14
oraz mloda, lecz szybko rozwijajaca sie dzis dziedzine - historie wiedzy o literaturze 15.
14

K. Grski,

w krajach

Zarys rozwoju
tekstologii
slowianskich, Wroclaw 1963 s. 4.

polskiej.

W: Tekstologia

15 Bibliografie
teoretycznej wiedzy o literaturze i metodologii badan literackich przynosza (obok podrecznikw Tomaszewskiego, Petersena, Welleka i Warrena, Kaysera i Skwarczynskiej) slowniki i encyencyklopiedija,
t. I-IX i XI Moskwa
klOlPedie literackie Litieraturnaja
1929-1939; Reallexikon
der deutschen Literaturgeschichte,
hgb. P. Merker, W. Stammler, wyd. 1. t. I-IV Berlin 1925-1931, wYd. 2. 1955 i n.;
Dictionary
of World Literary Terms [1943], id. J, T. Shipley, London
1955; Kleines literarisches
Lexikon. Bd. III. Sachbegriffe, hgb. H. Riidi, ger, E. Koppen, Bern-Munchen
1966; Cassels' Encyclopaedia of Literature, ed. S. H. Steinberg, London 1953; G. von Wilpert, Sachworterbuch
der Literatur
[1955], Stuttgart 1969; Kratkaja
litieraturnaja
encyklopiedija, Moskwa 1962 n.; Encyclopaedia of Poetryand Poetics, ed. A. Preminger, Princeton 1965; Das Fischer Lexikon Literatur
II, hgb. W. H.
Friedrich, W. Killy, Frankfurlt-Hamburg
1965; Slowar' litieraturowiedczeskich tierm,inow, red. L. I. Timofiejew i S. W. Turajew, Moskwa 1974.

I. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan

literackich

19

Troska o dokladniejsze wykreslenie pola badan literackich,

przy nastawieniu przewaznie ergocentrycznym, tj. skierowanym na dzielo literackie, a zarazem rozwj nowych galezi nauki
spowodowaly praktyczne lub tylko postulatywne wyodrebnienie kilku dyscyplin uwazanych - w zaleznosci od stanowiska
teoretycznego - za wewnetrzne, graniczne lub zewnetrzne
w stosunku do wiedz:y o literaturze 16:
1. filozofia literatury; terminem tym poslugiwano sie dosc
swobodnie, czasem w znaczeniu glwnych zasad teorii literatury i metodologii badan literackich. Biorac scislej, nalezy tu
ontologia i teoria poznania dziela literackiego i innych faktw
literackich, estetyka literacka i aksjologia literatury;
2. psychologia twrczosci literackiej, ktra B. Mejlach okre-
sla jako "badanie procesu przeksz,talcania i uoglniania zjawisk zyciowych przez artyste w toku tworzenia". Teoretycy
pozostajacy pod wplywem psychologii glebi za przedmiot jej
uznaja stany swiadomosci i zjawiska nieswiadomosci odnoszace sie do tworzenia dziela literackiego 17. Obok psychologii
Por. tez S. Baluchatyj, Tieorija litieratury. Annotirowannaja
bibliografija,
Leningrad 1929; F. Baldensperger, W. P. Friederich, Bibliography
of
Comparative
Literature,
Chapel Hill 1950; B. L. Kandiel, Putiewoditiel
po inostrannym

bibliografijam
litieraturie,

i chudozestwiennoj

i Leningrad
sprawocznikam
po litieraturowiedieniju
1959. Bibliografie roczna za-

wieraja nastepujace wydawnictwa (zapis skrcony): The Year's Work

in Modern Language Studies (London, od 1929); Yearbook of Comparative and General Literature
(Chapel Hill, od 1951); Annual Bibliography
of English Language and Literature (Cambridge, od 1920); The Year's
Work in English Studies (London, od 1919); R. Rancoeur, Bibliographie
litteraire
(Paris, od 1953); O. Klapp, Bibliogrr:,phie der franzosischen
(Frankfurt/M.,
od 1956); H. W. EppeIsheimer,
Literaturwissenschaft
Bibliographie
der deutschen
Literaturwissenschaft
CI. Kottelwesch,
(Frankfurt/M.,
od 1945); N. Macujew, Sowietskaja
chudozestwiennaja
litieratura
kritika. Bibliografija
(Moskwa, od 1938); Polska bibliografia
literacka (Warszawa, od 1944). Bibliografia biezaca w czasopismach: "The

Journal of Aesthetics and Art Criticism", "Publications of the Modern

Language Association of America", "Revue de litterature comparee",
"Germanistik".
16 Pomijamy
tu problem nauk humanistyczny,ch o zakresie szerszym niz wiedza o literaturze (filologia, oglna teoria i historia sztuki,
semiotyka, antropologia filozoficzna i kulturalna).
17 Por. R. Miiller-Freienfels,
Psychologie der Kunst, t. III: Psychologie der einzelnen Kilnste, Miinchen 1932; W. Rose, Psychologie und
Literaturwissenschaft,
"S~nn und Form" 1956 z. 5J6; J. P. Weber, La
de l'art, Paris 1961; L. Edel, Literature
and Psychology.
psychologie
W: Comparative Literature. Method and Perspective; N. Kiell, Psychoanalysis, Psychology
and Literature.
A Bibliography,
Madison 1963;
I

"20

I. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan ttterackich

twrczasci literackiej nalezalaby pastawic psychalagie 'Odbioru

czytelniczega;
3. sacjalagia literatury - nauka a wciaz nieastra zarysawanych konturach; z jednej strany razpatruje 'Ona dziela literackie jaka sw'Oista 'Obiektywacje doswiadczen i patrzeb spalecznych, uwarunkawanych przez st'Osunki spaleczne danega miejsca
i czasu, z drugiej - zajmuje sie warunkami materialno-technicznymi, prac esem produkcji i razpawszechnienia dziel literackich, sytuacja zawadawa i ralami spalecznymi pisarza, instytucjami literackimi i 'Oddzialywaniem instytucji spaleczna-palitycznych na razwj literatury, spalecznym zrznicawaniem wybarw czytelniczych i funkcjanawaniem literatury w rznych
kregach jej 'Odbiorcw; druga z wymienianych tu dziedzin nazywa S. Zlkiewski wiedza a kulturze literackiej 18;
4. nauka a jezyku literatury pieknej - w koncepcji W.Winagradawa 'Odrebna dyscyplina filalagiczna, zarazem histaryczna i tearetyczna, w swaich zadaniach i srodkach 'Odmienna zarwno ad histarii jezyka, jak i histarii literatury, a stanawiaca
M. Arnaudow, Psichologija litieraturnogo
tworczestwa
[1965], Moskwa
processy tworczestwa, Leningrad 1969;
1970; B. Mejlach, Talant pisatiela
Stuttgart 1972.
N. Groeben, Literaturpsychologie,
18 Por. N. 1. Jefimow, Socjologija
litieratur1Joj Smolensk 1927; J. St. Bystron, Literatura jako zjawisko spoleczne w: Socjologia literatury.
Publicznoc literacka, Lw6w-Warszawa
1938; R. Esc.arpit, Sociologie de la
litterature,
Paris 1958; A. Memmi, Problemes de la sociologie de la litterat'ure. W: Traite de sociologie, red. G. Gurvitch, t. II Paris 1962 (przeder literarischen
klad polski: WTB, t. III); H. Fiigen, Hauptrichtungen
Soziologie, Bonn 1965; tenze, Wege der Literatursoziologie
(antologia),
Neuwied 1968; S. Z6lkiewski, Problemy socjologii literatury, PL 1967 z. 3;
Sociologie de la creation litteraire (zeszyt specjalny "Revue Internationale
des Sciences Sociales" 1967 nr 4). Dalsza obszerna bibliografie podaje
H. Duncan, Language and Literature in Society, Chicago 1953, i P. Ludz
w uzupelnieniu do ksiazki: G. Lukacs, Schriften zur Literatursoziologie,
Neuwied 1961 s. 503-531. - Nadto Le litteraire et le social. Elements
pour une sociologie de litterature,
pod red. R. Escarpita, Paris 1970.
Problemy socjologii literatury
(wyb6r przeklad6w), PL 1970 nr l; The
Sociology of Art and Literature, ed. M. C. Albrecht [i inni], London 1970;
S. Morawski, Sztuka a spoleczenstwo, "Studia Filozoficzne" 1970 nr 1;
J. Strelka, Die gelenkten Musen. Dichtung und GeseUschaft, WienFrankfurt 1971; Prpblemy socjologii literatury pod red. J. Slaw~nskiego,
Wroclaw 1971; Ch. Bouazis, Litterarite et societe, Paris 1972; S. Z6lkiewski, Wiedza o kult?trze literackiej,
socjologii literatury
historii zycia
literackiego, "Kultura i Spoleczenstwo" 1973 nr 4; Literary Criticism and
Sociology,
ed. J. Strelka, Univemity
Park-London
1973; Literatursociologie.
I. Begriff und Methodik, hgb. J. Bark, Stuttgart 1974;
socjol,ogia, "Miesiecznik Literacki" 1974 nr 2.
A. Mencwel, Literatura

1. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan

21

ttterackich

miedzy nimi pamast; 'Ostatnia kancepcja ta zostala przez autara zmodyfikowana i zwezona da "tearii i histarii mawy poetyckiej", tzn. "maksymalnie i celawa wykarzystujacej wszystkie
wlasciwasci jezyka i mawy we wszystkich plaszczyznach strukturalnych w aspekcie estetycznym" 19;
5. biagrafika literacka, tj. badanie zyciarysu i asabawasci
pisarza; dawniej bezsparnie uwazana za integralna czesc histarii
literatury, dzis czesta usuwana paza jej 'Obreb lub padparzadkawana badaniam genezy dziel literackich 50.
2

Wabec tak rozleglych zadan - jakze ustasunkawaly sie naj-'

bardziej razpowszechniane i wplywowe kierunki metadologiczne wiedzy a literaturze XX wieku? 2,1 Wiekszasc z nich nie ma
ambicji uniwersalnych, nie dazy do 'Objecia calega 'Obszaru wiedzy Q literaturze i przynajmniej w teorii glasi pluralizm zadan
i meta d badawczych. Spr w znacznej mierze datyczy albo
hierarchii pr'Oblemw, albo ich przynaleznosci da literaturoznawstwa, nie zas - ich naukowej zasadnosci. Inna rzecz, ze
w praktyce dziedziny badan znajdujace sie poza zakresem
zainteresawan danego kierunku sa przez jego przedstawicieli
gwaltownie dezawuowane 2e.
19 Por. W. Winogradow,
Nauka o jazykie chudozestwiennoj
litieratury.
W: lssledowanija po slowianskomu litieraturowiedieniju
stilistikie, Motieorija
poeticzeskoj
rieczi, poetika, Moskwa 1960; tenze, Stilistika,
skwa 1963 s. 207. - Cala poetyke za kondominium obu dyscyplin uwaza
widocznie R. Jakobson, skoro stwierdza, ze "jest predestynowana
do
tego, by zajmowac czolowe miejsce w literaturoznawstwie",
a zarazem
"moze byc rozpatrywana
jako integralna czesc lingwistyki" (Poetyka
UJ wietle
jezykoznawstwa,
PL 1960 z. 2 s. 431). Por. uwagi polemiczne
Ingardena (Poetik und Sprachwissenschaft.
W: Poetics) i Winogradowa,
(o. c., s. 175-181), kt6ry wskazuje na pozalingwistyczne elementy poetyki.
20 Por.
F. Sengle, Zum Problem der modernen Dichterbiographie,
DV 1952; L. Edel, Literary Biography, Toronto 1957. - O problemie
styk6w wiedzy o literaturze z innymi naukami por. Relations of Litetajny
rary Study, ed. J. Thorpe, New York 1967; Sodruzestwo nauk
I.worczestwa, wyd. B. Mejlach, Moskwa 1968.
21 Zestawienie
wazniejszych opracowan wykorzystanych w charakterystyce wsp6lczesnej wiedzy o literaturze przeniesiono ze wzgledw
tl'chnicznych na s. 47-52.
22 Do wiedzy
o literaturze w pelni mozna zastosowac rozwazania'
St. Ossowskiego nad typami spor6w w problematyce spolecznej (O oso(J!'iwociach naul{ spolecznych, Warszawa 1962 s; 117-158).

22

l. Zakres

i kierunki

wsplczesnych

badan Hterackich

Stosunkowo
latwo scharakteryzowac
wsplne
cechy
XX-wiecznej wiedzy o literaturze, rozpatrujac ja jako negacje
tradycji pozytywistycznej: pozytywizm, kierujac sie wzarem
nauk przyrodniczych, narzucal badaniam literackim albo zadania drabiazgawa faktograficzne (m. in. w zakresie filaif:agiii biagrafii pisarzy), alba poszukiwanie praw traktawanych w spasb scisle deterministyczny.
Stawiajac nauce cele przede
wszystkim wyjasniajace, kierawal w duzej czesci wysilek badawczy poza sama literature - na biagrafie osabowosc pisarza, uwarunkowana z kolei przez dziedzicznasc, czynniki sradawiskawe i wplywy kulturalne (slynna farmula Scherera:
Ererbtes, Erlerntes, Erlebtes - ta, ca odziedziczone, ta, ca
wyuczane, to, ca przezyte). Twrczasc literacka razpatrywal
glwnie jako swiadectwa zycia duchawego naradu czy wyraz
charakteru narodawego. Zwracal szczeglna uwage na mime~
tyczna-paznawcze i pastulatywne funkcje literatury; stosawal
wabec niej kryteria utylitarystyczne - abywatelskie i moralne - alba w ogle pamijal wartosciawanie.
Przelam antypozytywistyczny, zapaczatkowany przez Diltheya, Windelbanda i Rickerta, wsparty kancepcjami Bergsona,
Cracega, a pzniej Husserla, przynisl z soba przede wszyst-

l. Zakres

i kierunki

wsp6!czesnych

badan

Literackich

23

Razpowszechnila sie interpretacja madernizujaca, ktra nie

cofa sie przed nadaniem 'tekstawi znaczen przez autara nie zamierzanych; usankcjanawany zastal arbitralny dabr faktw,
podparzadkawany kanstrukcyjnej kancepcji badacza; w niektrych deklaracjach krancawych (E. Bertram) farmulawana jako:
cel nie paznawcze odtwarzenie przeszlasci, lecz ksztaltawanie jej zywej legendy.
Metoda - to sposb przezywania, i nie posiada wartosci taka historia, ktra nie zostala przezyta: w tym sensie ksiazka moja - pisal Friedrich GundoIi - traktuje nie o sprawach minionych, lecz wsplczesnych, o takich, ktre bezposrednio dotycza naszego zycia. Trzeba (przez
ukazywanie, nie przez cenzurki) oddzielac to, co zywe, od tego, co
umarle, to, co sprowadza martwote, i to, co jest ozywcze w calej
tradycji. To obowiazek i prawo historii, ktra w tym samym stopniu
winna byc wola obrazu, co znajomoscia materialu 24.

W rezultacie takiego pajmawania zadan badawczych zatarly

sie czesciawa granice miedzy nauka a literaturze a eseistyka
literacka, zwlaszcza gdy jej przedstawiciele objeli katedry uniwersyteckie i przeswiadczenia swe uczynili przedmiatem nauczania.

kim teze a swaistasci metad paznania hUlpanistycznega, odwolujac sie do pajec takich, jak "razumienie" czy "przezywanie"
wytwarw kultury, intuicja, apriaryczne paznanie istaty przedmiotu. Razluznily sie rygary sprawdzalnasci sadw: niekiedy
wprost glaszana prymat wyabrazniawega przezycia nad intelektem w interpretacji dziel literackich (G. Wilsan Knight),
a ca najmniej potrzebe ich wspldzialania (A. Thibaudet,
W. Kayser); Erich Auerbach akreslil swa prace jaka "igranie
z tekstem"; Emil Staiger nazwal wrecz interpretacje - sztuka
i wyznawal:

- wyrakawal M. Heidegger, ktry jaka autor skrajnie dowalnych i ciemnych razpraw a H61derlinie, Rilkem i Traklu znalazl w Niemczech i we Francji wielu nasladawcw. Sceptyczny histaryk literatury ma jednak prawa ironizowac:

Nauka o literaturze znajduje sie w osobliwej sytuacji: kto ja uprawia, ten albo rozmija sie z nauka, albo z literatura. Jesli jednak gotowi
jestesmy wierzyc V{ cos takiego, jak nauka o literaturze, musimy sie
zdecydowac na ta, by budowac ja na podstawie odpowiadajacej istocie
poezji - na naszej milosci i czci, na naszym bezposrednim uczuciu 23.

1920 s. VII.

23 E. Staiger,
Die Kunst der Interpretation,
klad polski: :VTB, t. I).

Zi.irich 1955 s. 13 (prze-

Aby wydrzec temu, co slowa mwia - to, co chca one powiedziec,

musi kazda interpretacja posluzyc sie przemoca 25

Plprawdy sa zazwyczaj
a ignorancja moze inspirowac

24

F. GundoIi,

Shakespeare

bardziej zaskakujace niz cala prawda,

uoglnienia bardziej efektowne niz tro-

und

der deutsche

Geist

[1914], Berlin

25 M. Heidegger,
Kant und das Problem der Metaphysik,
Frankfurt/M 1929 s. 185. O linterpretacjach Heideggera - zob. E. Buddeberg,
Heidegger und die Dichtung, DV 1952-1953;
W. Muschg, Zerschwatzte
Dichtung w: Die Zerstorung der deutschen Literatur,
Bern 1958; B. Allemann, Holderlin und Heidegger, Zi.irich 1954; J. Sadzik, EstMtique de
Martin Heidegger, Paris 1963.

24

l.

Zakres

i kierunki

wsplczesnych

badan literackich

skliwie zebrane fakty. Skoro nigdy nie mozna byc pewnym, ze ma sie
calkowita slusznosc, dlaczego by nie sprbowac mwic rzeczy niesluszne, ale - w sposb interesujacy? 26

Wszystkim tym objawom towarzyszy wszakze rwnie silna

tendencja przeciwstawna - do uscislenia metod badawczych,
zazwyczaj przez wykorzystanie zdobyczy innych nauk. Podobnie jak w okresie pozytywizmu wiedza o literaturze terminowala u nauk przyrodniczych (np. u darwinowskiej biologii), tak
teraz kolejno prbuje przyswoic sobie pojecia i sposoby postepowania psychoanalizy, historii sztuki, jezykoznawstwa
strukturalnego,
semantyki, statystyki matematycznej, teorii
informacji, antropologii kulturalnej ...
.Jest to zjawisko tym bardziej zastanawiajace, ze Vi! badaniach literackich, jak juz wspomniano, wziela gre orientacja
ergocentryczna, skierowana przede wszystkim na dziela literackie, traktowane jako samoistne struktury znaczace, nie zas
na zewnetrzne uwarunkowania i funkcje literatury. Dotychczasowe ujecia rozwojowe i wyjasniajace zastapila - pod wplywem fenomenologii i psychologii postaci - postawa strukturalno-opisowa, interpretujaca i wartosciujaca ("opisywac, a nie
wyjasniac!", "uchwycic to, co nas zachwyca" - oto np. programowe hasla Staigera 27). Alternatywa idiografizmu staly sie
uoglnienia typologiczne, odzegnywano sie natomiast zdecydowanie od wyjasnien deterministycznych:
~

W scislym znaczeniu slowa zjawisko historyczno-duchowe

nigdy nie
moze byc wyjasnione w ten sposb, w jaki nauki przyrodnicze wyjasniaja zjawiska ze swego zakresu - pisal Oskar Walzel. - Calkowite
odkrycie przyczyn, na ktrych opiera sie fakt historii ducha, a zwlaszcza dzielo sztuki, jest nie do pomyslenia 28.

Pod wplywem przemian zachodzacych w samej literaturze

XX wieku zwrcono zainteresowania badawcze ku funkcjom
H. Levin, Leech-gathering, TLS z 26 VII 1963.
27 E. Staiger,
Die Zeit als Einbildungskraft
des Dichters [1939]; Zurich 1953 s. 15, 18.
28 O. Walzel,
Gehalt und Gestalt im Kunstwerk
des Dichters, Berlin-Neubabelsberg
1923 s. 3-4. - Droge wyjasnien przyczynowych
w badaniach literackich jeszcze dzis odrzuca Staiger (Stilwanclel, Zurich 1963 s. ,8-14).
26

l.

Zakres

i kierunki

wsplczesnych

badan

Uterackich

25

ekspresyjnym i rewelatorskim, a przede wszystkim - ku funkcjom autotelicznym dziel literackich, co zmienilo naturalnie
dotychczasowa hierarchie wartosci. Oddzialal na to takze wysoki autorytet teoretyczny, jaki stal sie teraz udzialem wybitnych pisarzy wsplczesnych (Proust, Valery, Eliot, T. Mann).
Te dominanty wsplczesnej wiedzy o literaturze najwyrazniej zaznaczyly sie w naj popularniejszym dzis na Zachodzie
uniwersyteckim podreczniku teorii literatury; wsplautor jego,
Rene Wellek, tak sformulowal swe teoretyczne "wyznanie
wiary":
W Teorii literatury,
ogloszonej przeze mnie z Austinem Warrenem
w r. 1949, prbowalem przeprowadzic rznice miedzy wewnetrznymi
i zewnetrznymi metodami w badaniach literackich i uwydatnic niezbedno:;c metody wewnetrznej, tj. analizy samego dziela sztuki jako struktury jezykowej, jako systemu znakw wyposazonych w znaczenie. [...
TeoTia literatury
zostala [jednak] falszywie zrozumiana jako opowiedzenie sie za wylacznie statycznym badaniem literatury. Zakonczenie ksiazki
stanowil przeciez dobitny rozdzial o historii literatury, ktry postulowal jej odnowienie nie jako ilustracji historii spolecznej czy
opisu serii izolowanych dziel w porzadku chronologicznym, lecz jako
wewnetrznej historii sztuki i tradycji literackiej. [...] Zainteresowanie
wszakze historia literatury jako historia sztuki - sprawa oczywista
dla historykw sztuki czy muzyki - nie powinno byc zrozumiane jako
odrzucenie spolecznej czy historycznej interpretacji
literatury. Jestem
po prostu nastawiony sceptycznie wobec latwego determinizmu, panujacego w studiach o zrdlach i wplywach, zarwno spolecznYCh, jak'
literackich. Wszelki determinizm, wszelkie wyjasnienia przyczynowe
zawodza, jak sie zdaje, w badaniach literackich. [...] Redukcja dziela
literackiego do jego przyczyn jest niemozliwa, gdyz dziela sztuki sa calosciami, poczetymi w swobodnej wyobrazni, ktrych integralnosc i znaczenie zostaja naruszone, gdy rozszczepiamy je na zrdla i wplywy.
Dzielo sztuki jest struktura wartosci i wartosc powinna byc wykryta
przez krytyka. Wszelkie prby wyeliminowania wartosci z badan literackich; czy tez przeksztalcenia ich w nauke taka, jak botanika - skazane sa na niepowodzenie 29.

Scharakteryzowany tu kierunek przemian nie byl oczywiscie powszechny. Z ergocentryzmem np. rozbiezna byla prze(l c wszystkim
nowa, heroistyczna biografika, ksztaltujaca 5ie
w kregu Stefana George (F. Gundolf, E. Bertram). Odrzucala
29

R. Wellek, Same Principles

of Criticism,

TLS z 26 VII 1963.

26

1. Zakres

i kierunM

wsplczesnych

badan Uterackich

ona pozytywistyczne zbieractwo szczeglw i znaczenie przypisywane czynnikom dziedzicznym i srodowiskowym - na

rzecz monumentalnej syntezy, ktra objawia "sens duchowy
egzystencji" pisarza, zawarty zarwno w jego zyciu, jak i dzielach - jako "rznych atrybutach jednej i tej samej substancji,.
jednosci duchowo-cielesnej" 30.
Z drugiej strony metody dawniejsze, udoskonalone, oczyszczone od scjentystycznych skrajnosci, wzbogacone niektrymi
zdobyczami nowych kierunkw, dlugo, czasem do dzis, zachowaly swa zywotnosc. Tradycj e pozytywistyczne, zmodernizo-
wane przez Gustawa Lansona, przewazaja nadal we francuskiej krytyce uniwersyteckiej. Metodzie filologicznej przywrcily atrakcyjnosc badania E. R. Curtiusa nad schematami obrazowymi i stylistycznymi (topoi), odziedziczonymi przez cala literature europejska po antyku 31.
Kontynuacja XIX-wiecznego dziedzictwa sa takze syntetyczne konstrukcje pradw literackich jako wyrazu "powszechnego ducha czasu", nawiazujace wyraznie do Heglowskiej filozofii historii (H. A. Korff), lub bliska pozytywizmowi historia
problemw i idei w literaturze (Literaturgeschichte
aZs ProbZemgeschichte R. Ungera, history of ideas A. Lovejoya).
Za swoista kontynuacje pozytywist)'lcznego genetyzmu uznac
mozna teorie (przewaznie tylko pseudonaukowe), ktre, oscylujac miedzy biologia a mistyka, odwolywaly sie do czynnikw
geograficznych, plemiennych i rasowych (J. Nadler), wzbogacone czasem teoria Junga o nieswiadomosci zbiorowej i jej
archetypach.
Naleza tu takze rzne prby wyjasnienia twrczosci literackiej przy pomocy teorii psychoanalitycznych. Poczatkowy freudowski panseksualizm zostal na ogl odrzucony (twrczosc artystyczna traktuje sie dzis raczej jako sublimacje popedw agresywnych, wyraz narcystycznej wrogosci wobec swiata). Powszechny natomiast na terenie psychologii glebi jest poglad,
wedlug ktrego, twrczosc literacka to symboliczna ekspresja
30 Por. J. B. Richter, Zagadnienie
biografiki
wsplczesnej, "Nauka
Polska", Warszawa 1934 t. XIX.
31 Por. Toposforschung.
Eine Dokumentation,
hgb. P. Jehn, Frankfurt/M. 197~; Topos temat (wybr przekladw), PL 1972 z. 1.

Zakres

i kierunki

wsplczesnych

badan

titerackich

27

stlumionych impulsw twrcy, zblizona w swej budowie do marzenia sennego ze wzgledu na zgeszczenia, przeniesienia i wieloznacznosc, a co do swej genezy - wywodzaca sie z przezyc
okresu dziecinstwa. Poza jednak powszechnie wystepujacymi
kompleksami freudowskimi czy adlerowskimi, poza obrazami
archetypicznymi, wylaniajacymi sie z nieswiadomosci zbiorowej (m. in. cztery elementy jako dominanty wyobrazni poetyckiej w teorii G. Bachelarda) - badacze doszukuja sie u kazdego pisarza "mitu osobistego" czy "tematu indywidualnego"
(Ch. Mauron, J. P. Weber), ktry w rznych szatach symbolicznych przewija sie przez cala jego twrczosc 32'.
Nowym natomiast momentem w badaniach naukowo-literackich bylo zwrcenie glwnej uwagi na dzielo literackie jako
na przedmiot estetyczny badz dzielo sztuki slowa, tak znamiennie zaznaczone w tytulach prac O. Walzela (Das Wortkunstwerk, 1926), R. Ingardena (Das literarische Kunstwerk,
1931),
W. Kaysera (Das sprachliche Kunstwerk, 1948). Stad - z jednej strony zblizenie do wolfflinowskiej historii sztuki (O. Walzel, F. Strich, li. Hatzfeld), z drugiej - do jezykoznawstwa;
termin "styl" stal sie kluczowym dla obu tych tendencji.
Pierwsza z nich okazala sie przejsciowa; natomiast uksztaltowanie jezykowe dziela literackie~o stalo sie trwalym centrum
wsplczesnych badan literackich. Stylistyke uznano za jedyny,
rzeczywisty krok naprzd ku zbudowaniu nauki o literaturze
(D. Alonso), za faze przygotowawcza ku przyszlej "analizie caJ< losciowej jezykowego dziela sztuki" (L. Spitzer) 33.
Najbardziej skrajne formy przybral charakteryzowany kie32 Por. W. Muschg, PsychoanaLyse
und Literat1trwissenschaJt,
Berlin 1930; J. M. Swiecicki, PsychoanaLiza w Literaturze poLskiej, "Przeglad
Powszechny" 1932 t. 193-194; Art and psychoanaL1Isis, ed. W. Phillips,
New York 1957; B. Gilenson, Litieratura w swietie psichoanaLiza, "Woprasy Litieratury" 1959 nr 1; L. Fraiberg, Psychoanalysis and American
Detroit 1960; PsychoanaLysis and Literature,
ed.
Literary
Criticism,
H. Ruitenbeck, New York 1964; J. Starobinski, Psychanalyse et Litterature
w: La reLation critique, Paris 1971; A. Clancier, PsychanaLyse et critique
litteraire, Paris 1972; W. Molezanow, Mif o riespiektabieLnom
psichoanaLizie, "Woprosy Litieratury" 1972 nr 11; Literatur
und PsychoanaLyse, hgb.
W. Beutin, Miinchen 1972; M. Kaplan - R. Closs, The Unspoken Motive.
A Guide to PsychoanalyticaL Criticism, New York 1973; Psychoanalyse
hgb. B. Urban, Tiibingen 1973.
und Literaturwissenschaft,
38 Metody
kierunki badan stylistycznych omawia szerzej rozdzial

Styl tekstu Literackiego

i jego

badanie.

28

I. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan Uterackich

runek badal'lliterackich we wczesnej fazie tzw. rosyjskiej szkoly formalnej (W. Szklowski, R. Jakobson, B. Ejchenbaum), pzniej zas w tej odmianie Nowej Krytyki, ktra nazwano kontekstualna (glwnie tzw. Krytycy Poludnia: J. C. Ransom,
A. Ta;,te,C. Brooks, R. P. Warren, w Anglii: W. Empson, po
czesci F. R. Leavis i grupa "Scrutiny") i w niemiecko-szwajcarskiej szkole "Kunst der Interpretation" (E. Staiger, K. May,
E. Auerbach, W. Kayser); oba te ugrupowania nazywac tu bedziemy "kierunkiern analitycznym".
Formalisci rosyjscy naj mocniej podkreslili postulat specyfiki przedmiotu badan: mialy byc nim juz nie dziela literackie,
lecz tylko "literackosc" dziel literackich; ci - wedlug wlasnego
okreslenia - "specyfikatorzy" - nie zdawali sobie zreszta sprawy z rznicy miedzy cechami swoistymi a cechami istotnymi
przedmiotu badan. Puryzm metodologiczny laczyl sie jednak
u formalistw z zainteresowaniem immanentnymi prawidlowo-o
sciami procesu historyczno-literackiego. Natomiast przedstawiciele kierunku analitycznego, nie cofajac sie w swych rozwazaniach przed problematyka filozoficzna czy moralna, posuneli
najdalej idiograficzne tendencje wsplczesnego literaturoznawstwa. "Jesli literaturoznawstwo chce rzeczywiscie stac sie nau-.
1(<:Ji, to za jedynego
swe.g51.9,SJhatera
musi uznac
chwyt literacki"
- napisal kiedys
Jm~~~;
"jedynym
bohaterem
nauki:
o literaturze jest dzielo literackie" - mogliby powiedziec
przedstawiciele kierunku analitycznego.

Musi przeciez istniec taki rodzaj interpretacji

utworu - pisal
w r. 1946 Kurt May - w ktrej zajmujemy sie nie silami, postawami,
zdarzeniami, procesami, strukturami, jakie same w sobie nie moga byc
dostrzezone w czysto artystycznej percepcji, lecz tylko istota tego, co nas
bezposrednio wzrusza w przezyciu artystycznym 35.

Ale wlasnie owa "istota", "piekno", "niepowtarzalnosc"

dziela sztuki, zdaniem wielu przedstawicieli kierunku analitycznego (np. D. Alonsa), pozostaje poza obrebem poznania naukowego, dostepna jest jedynie intuicji. Ni:e tylko to zreszta ograniR. Jakobson, Nowiejszaja russkaja poezija, Praga 1921 s. 11.
K. May, Ober die gegenwiirtige Situation einer deutschen Literaturwissenschajt, "Trivium" 1947 s. 293-303 (przeklad polski: WTB, t. I)..
34
35

I. Zakres

i ki,erunki

czalo wartosc interpretacji,

torzy i rzecznicy:

wsplczesnych

badan

Uterackich

29

jak przekonali sie sami jej inicja-

Im bardziej staramy sie o wyczerpujace zbadanie szczeglw, tym

snadniej sciagamy na siebie zarzut uczonej pedanterii - przyznawal
Staiger. - Bez konca udowadnia sie to, co kazdy rozumny pojal juz po
kilku wskazwkach. Czy mozna wiec przejsc do porzadku dziennego nad
tym, gdy raz po raz powiada krytyk, ze w nauce o literaturze nie ma
rzeczy bardziej nudnej i monotonnej niz gruntowna interpretacja?
Historycy literatury stracili przez nia te ostatnie resztki elegancji, jakie
im jeszcze pozostaly 36.
Metoda polega na tym, ze bierze sie jakis znany utwr [...] bez odwolywania sie do autora czy do jego innych utworw - wtruje Staigerowi T. S. Eliot - analizuje sie [go] zwrotka po zwrotce, wiersz po
wierszu i wyciaga sie, wytlacza, wyszarpuje, 'wyciska wszystkie kropelki
znaczen z kolejnych strof i wierszy poematu. Powiedziec by mozna, ze
stosuje sie do krytyki maszynke do wyciskania soku 37.

Ten skrajny idiografizm zrodzil sie w krajach anglosaskich

bezposrednio jako reakcja antypozytywistyczna. W Niemczech
natomiast mial podloze inne: bardzo tu liczne syntezy spod
prowadzily do wciaz odmiennych re~
znaku Geistesgeschichte
zultatw w zaleznosci od apriorycznego schematu przyjetego
przez badacza; juz w r. 1929 H. Pongs narzekal na hiperprodukcje w dziedzinie syntezy historycznoliterackiej. Nadto zas
kierunek ten w znacznej czesci ulegl zwyrodnieniu w okresie
III Rzeszy, stajac sie narzedziem hitlerowskiej propagandy
ideologiczne~ 38. Perspektywa zas historii literatury jako historii sztukI jezykowej, zarysowana jeszcze przez Vosslera,
okazala sie sprawa odleglej i watpliwej przyszlosci.
Czy to dlatego, ze sposoby postepowania historii sztuki nie dadza
sie jednak zastosowac do naszego materialu, czy tez dlatego, ze wszystkie prby musza skonczyc sie niepowodzeniem, dopki nie istnieje rze36 E. Staiger,
Die Kunst der Interpretation, s. 24 (przeklad polski:
WTB, t. I). - Zob. tez H. Politzer, Rzemioslo interpretacji w: Milczenie
syren, Warszawa 1973.
37 T. S. Eliot, Granice krytyki
literackiej [1956], przelozyla H. PreczKov/ska, w: Szkice literackie, Warszawa 1963 s. 348-349.
88 Por. K. O. Conrady, Deutsche
Literaturwissenschajt
und Drittes
Reich. W: Germanistik - eine deutsche Wissenschajt, Frankfurt 1967
(przeklad polski: PL 1974 z. 1).

30

l. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan literackich

teIna historia jezyka pisanego i literackiego ratury jako historii stylw nie urzeczywistnilo
ze rychlo da sie urzeczywistnic 39.

marzenie o historii litesie i nie wyglada na to,

- pisal w r. 1952 Karol Vietor, a slowa te do dzis nie stracily swej aktualnosci.
Ahistoryczny idiografizm kierunku analitycznego znajdowal uzupelnienie (czesciowo polemiczne) w kierunkach rwniez
ahistorycznych, ale tworzacych uoglnienia strukturalne. Tu
nalezy np. niemieckie "literaturoznawstwo
morfologiczne"
(G. Muller); nawiazujac do biomorfalogicznych koncepcji Goethego, rozpatrywalo ono typologie form rodzajowych (ze szczeglnym uwzglednieniem sposobu przedstawienia czasu w utworze literackim). W Stanach Zjednoczonych tzw. Chicag01..vska
szkola "neoarystotelikw" (R. S. Crane, E. Olson), ostro polemizujac z krytyka kontekstualna, na plan pierwszy wysunela
zdarzeniowosc (plot) dziel literackich, ujmowanych jako zrznicowane gatunkowo struktury, nasladujace dzialania ludzkie
"dla samego piekna sztuki nasladowczej"; zadaniem poetyki
staje sie tu przede wszystkim analiza "koniecznosci i mozliwosci wlasciwych poszczeglnym gatunkom literackim" 40,
Rozpatrujac przede wszystkim wartosci swoiscie literackie,.
najczesciej wartosci konstrukcyjne, kierunek analityczny w przeciwienstwie do formalistw rosyjskich - nie cofal sie
jednak przed problematyka fi102lOficzno-moralna.Aparatura pojeciowa krytykw amerykanskich jest w tym zakresie albo
skrajnie eklektyczna, albo indywidualna i amatorska; krytyka
ta - wedlug slw Welleka zamyka sie kazdorazowo w izolowanym, odrebnym swiecie pojec, uczuc
i wyrazw, zawsze szukajac jakiejS oglnej, z literatury wyrastajacej
filozofii zyciowej; nieufna wobec metod tradycyjnych, zdaje sie w koncu
na indywidualne pomysly i kombinacje 41.
K. Vietor, Geist und Form, Bern 195i2 s. 7.
Por. L Slawinska, Problem gatunkw literackich w kregu krytykw w Chicago, ZRL 1963 z. 1; A. Brodzka, Granice pewnej metody,
"Kultura i Spoleczenstwo" 1969 nr 1.
41 R. Wellek,
Literaturkritik
und Literaturwissenschaft. W: Lexikon
der Weltliteratur im 20. Jahrhundert, t. II Freiburg-Basel-Wien
1961
s. 236.
:39

40

l. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan

literackich

31

Pracom niemieckim natomiast patronowal na ogl egzystencjalizm. W latach III Rzeszy frazeologia heideggerowska sluzyla
najczesciej tylko za punkt wyjscia, gdy w literaturze doszukiwano sie przezwyciezenia jednostkowej rozpaczy __ dzieki
"zbawczej sile obrazw archetypowych, ktre wylaniaja sie
z dna duszy zakorzenionej w narodzie", czy tez wprost za sprawa "kierujacej i porzadkujacej sily wsplnoty, wcielonej w nard i panstwo" 42. Inna, powojenna juz recepcje egzystencjalizmu w literaturoznawstwie niemieckim charakteryzuje plastycznie, krytyczna zreszta, wypowiedz F. Martiniego:
Pytanie o egzystencje sprowadza sie do pozbawionego przeslanek,
skoncentrowanego w sobie samym doswiadczenia samotnie pojedynczego czlowieka, co przezywa swa bezbronnosc wobec przemocy bytu i musi
sie wobec niej ostac lub usprawiedliwic. Widzi sie go jako istote samotna, zyjaca w bezposredniosci i bezwarunkowosci swej egzystencji, a poezje jego traktuje sie jako odpowiedz na doswiadczenie egzystencjalne.
Jest on wyzuty z bezpieczenstwa, a czas historyczny warunkuje i oddzialuje wprawdzie na sposoby przejawiania sie, lecz nie na substancje
i wewnetrzna koniecznosc jego jazni i dziela. W swej odmianie skrajnej
perspektywa ta prowadzi do negacji istnienia przestrzeni historycznej,
co jest falszywe, jesli wziac pod uwage, ze do existentialiw nalezy
takze istnienie w historii 43.

~ztuka
interpretacji" i krytyka kontekstualna rozwijaly
sie w kierunkach sobie przeciwnych: pierwsza poczatkowo blizsza byla antropologii filozoficznej (np. w pracach J. Pfeiffera
i E. Staigera), ewoluowala zas w strone formalizmu; druga natomiast z biegiem czasu odrywala sie od close reading ku szerszym perspektywom antropologii kulturalnej i egzystencjalizmu (np. R. P. Blackmur, J. C. Ransom i M. Krieger). Egzystencjalizujacy teoretyk niemiecki narzekal w r. 1957:
Usztywnienie metody ponownie wywoluje niebezpieczenstwo, ze zrozumienie dla sztuki, odnowione dzieki doswiadczeniu egzystencjalnemu,
42

Cytaty z prac H. Pongsa, Das BUd in der Dichtung, t. II Marburg

der Gegenwart, Stutt-

1939 s. 452, i H. Oppla, Die Literaturwissenschaft

gart 1939 s. 195.

Pers6nUchkeitsstil und ZeitstU, "Studium Generale"

- Wplyw Heideggera na niemieckie literaturoznawstwo (Staiger, Bense, Spoerri, Pfeiffer) - analizuje L. L. Duroche, o. c.,
43

F. Martini,

1955 z. 1 s. 31-32.
.'. 115-204.

32

l. Zakres

kierunki

wspLczesnych

badan

literackich

l. Zakres

znw zostanie poswiecone na rzecz rachunku, obliczen, schematw i przepisw. Powstaje obawa, ze w niektrych szkolach to, co zaczynalo sie
jako sztuka interpretacji, przemieni sie w odnowiona retoryke, stylistyke
i nauke o formach 44.

Natomiast czolowy przedstawiciel

1948 przypominal:

close reading

juz w r.

To prawda, ze wsplczesni krytycy staraja sie skupic uwage na samym tekscie dziela, to znaczy traktowac poemat jako poemat, a nie dodatek do biografii poety, odbicie jego lektury czy ilustracje do historii
idei. Nacisk oczywiscie kladziemy na close reading i wobec tego, ze poematy napisane sa slowami - na troskliwa uwage dla jezyka. Lecz choc
tek'st stanowi ostateczna sankcje dla znaczenia poematu, nie znaczy to,
ze close reading mozna traktowac jako igraszke slowami. Slowa sa
otwarte ku szerszym symbolizacjom na wszystkich plaszczyznach
np. ku archetypicznym symbolom, obrzedom czy mitom 45.

Ufilozoficznienie interpretacji, przewaznie w duchu egzystencjalizmu, naj dobitniej zaznaczylo sie - prawem kontrastu - tam, gdzie tradycja formalnej analizy tekstu (explications des textes) byla naj silniejsza, tzn. w krytyce francuskiej. Celem badawczym staje sie tu stosunek pisarza do problemw egzystencjalnych (G. Blin, M. Blanchot, J. Starobin,ski),
jego filozoficzna "wizja swiata" (L. Goldmann) badz - pod
wplywem G. Bachelarda - formy percepcji (przestrzen, czas _
G. Poulet), rnateria i struktura rzeczywistosci przedstawionej
(J. P. Richard).
W odrznieniu od kierunku analitycznego, ktrego przedstawiciele zajmuja sie przede wszystkim pojedynczym dzielem
literackim jako samoistnym przedmiotem artystycznym, w pracach francuskich czesta jest perspektywa (a przynajmniej terminologia) psychologizujaca, skierowana na "swiat wyobrazni" twrcy 46. Dzieki temu "krytyka filozoficzna", "krytyka
tematyczna" i "psychokrytyka" (tj. psychoanaliza literacka baC. Heselhaus, Auslegung und Erkenntnis. W: Gestaltprobleme der
Bonn 1957 s. 264-265.
45 C. Brooks, Foreword.
W: Critiques and Essays in Criticism, 19201948, ed. R. W. Stallman, New York 1948 s. XIX.
46 Por. N. Oxenhandler,
Ontological Criticism in America and France, "The Modern Language Review" 1960 nr 1.
44

Dichtung,

kierunki

wspLczesnych

badan

literackich

33

dajaca "metafory obsesyjne" pisarza - Ch. Mauron, po czesci

J. Starobinski) tworza tu pewne pasmo ciagle, a niektre prace
lacza w sobie cechy wszystkich tych kierunkw, przy wydatnym udziale zarwno egzystencjalizmu i psychoanalizy, jak
i koncepcji marksistowskiej (np. J. P. Sartre, R. Barthes). Zwolennikw tych kierunkw laczy tez pewna wiez solidarnosci teoretycznej i jednoczesnie opozycyjnosci wobec krytyki tradycyjnej i uniwersyteckiej, ktra z kolei zarzuca im "aprioryzm",
"ogromna rozbieznosc miedzy tekstem a interpretacja", a przede wszystkim - traktowanie dziela literackiego jako tylko
"pretekstu do eseju psychologicznego czy filozoficznego, ktry
samo dzielo pozostawia na uboczu. Celem staje sie refleksja nad
kondycja ludzka, ujawnienie szczeglnej perspektywy metafizycznej czy psychologicznej (tej wlasnie, ktra dany krytyk
posiada), rozpatrywanie zjawiska twrczosci literackiej jako takiej, nie zas oswietlenie samego dziela" 47.
Krytyka francuska, wprowadzajac pozaliterackie uklady odniesienia, by uniknac niebezpieczenstwa formalistycznej ciasnoty i jalowosci, zagrazajacego interpretacji scisle immanentnej - popada, jak widzimy, w redukcjonizm filozoficzny czy
psychologiczny. Podobna motywacje i podobne rezultaty znajdujemy w krytyce nazwanej symboliczna, archetypowa, mitograficzna, ktra zjawila sie w Anglii i w Stanach Zjednoczonych (m. in. M. Bodkin, N. Frye, P. Wheelwright, F. Fergussan, H. Slochower) jako reakcja na monotonie krytyki kontekstualnej i w ostatnich latach uzyskala dominujace stanowisko.
Pod wplywem wsplczesnej etnologii, filologii klasycznej (szkola Cambridge), a przede wszystkim teorii Junga, nie zawsze jednak akceptujac jego hipoteze zbiorowej nieswiadomosci, za47 R. Picard,
Critical Trends in France, TLS z 27 IX 1963. Zarzuty
te rozwinal Picard w szkicu Nouvelle critique ou nouvelle imposture,
Paris 1965. - W poszukiwaniach teoretycznych strukturalistw
francuskich zorientowac moga studia R. Barthesa (zwlaszcza Sur Racine,
1963; Essais critiques, 1964; Critique et verite, 1966; S/Z, 1970 (wybr
znak, Warszawa 1970), G. Genette'a (Figures,
przekladw polskich: Mit
1966-1970),
prace w czasopismie "Communications" (od r. 1963), zbiory
et litterature
artykulw ThCorie d'ensemble (Paris 1968) i Linguistique
(nr specjalny "La Nouvelle Critique" 1968). Por. nadto prace wymienione
na koncu rozdzialu w punkcie 3 i Wok6l strukturalizmu
(wybr przekladw), PL 1974 z. 3.

Glwne problemy ...

34'

I. Zakres

i kierunki

wsplczesnych

badan

literackich
I. Zakres

czeto cala literature, a zwlaszcza wielka literature, traktowac

jako transformacje odwiecznych obrazw archetypicznych, mitw i obrzedw.
Kazdy zwiazek z archetypem, czy to poprzez przezycie, czy poprzez
wypowiedz slowna, wywoluje silne wrazenie, przemawia silniejszym niz
nasz wlasny glosem - pisal sam Jung. - Czlowiek, ktry mwi obrazami archetypicznymi,
mwi tysiacem jezykw, porywa i opanowuje,
a jednoczesnie nasuwa mysl, ze wznosi sie ponad to, co przypadkowe
i przemijajace, by wyrazic sfere tego, co wiecznotrwale. Przeksztalca on
los jednostkowy w los ludzkosci, ewokujac w ten sposb wszystkie te
dobroczynne sily, ktre umozliwiaja ludzkosci znalezienie ocalenia w obliczu kazdego niebezpieczenstwa i przezycie naj dluzszej nocy. Oto fajemnica oddzialywania
sztuki. Proces twrczy, o ile mozemy go
w ogle zbadac, polega na nieswiadomym ozywianiu archetypu i na
rozwijaniu i przeksztalcaniu
tego obrazu, dopki dzielo nie zostanie
zakonczone 48.

Redukcja zawartosci dziel literackich do tych pierwowzorw

stala sie naczelnym zadaniem badawczym, dokonywanym nieraz poprzez ryzykowne interpretacje symboliczne - "zainteresowanie symbolizmem niemal calkowicie pochlonelo zainteresowanie literatura" 49. Sens i wartosc takiego postepowania
trafnie scharakteryzowal Crane, biorac za przyklad interpretacje samobjstwa Heysta ze Zwyciestwa Conrada jako "obrzedu oczyszczenia i ekspiacji":
Stwierdzamy w ten sposb nie stosunek przyczyny i nastepstwa,
lecz tylko analogii; twierdzenie nasze jest rodzajem "metafory proporcjonalnej", w ktrej ze wzgledu na podobienstwo stosunkw, jakie dostrzegamy miedzy skladnikami wydarzenia w Z'Wyciestwie a skladnikami obrzedu - przenosimy na to wydarzenie slowa
znaczenia, ktrych antropolOdzy uzyli, by okreslic znaczenie obrzedu, nadajac w ten
sposb czynowi Heysta ceche czegos religijnego i starodawnego, czegos
bardziej glebO'kiegO' i lUdzkiegO', niz mglby wymyslic wielki nawet powiesciopisarz wsplczesny. W istocie rzeczy tyle tylko mwimy w kazdym wypadku "interpretacji archetypicznej", tak ze w najprawdziwszym

48 Cyt. R. S. Crane,
The Languages
of Poetry, Toronto 1953 s. 11.
49 P. Rahv, Fiction
and the Critidsm
view" XVIII (1956) s. 285.

of Criticism
of Fiction,

and the Structure

"The Kenyon Re-

i k.ierunki

wsplczesnych

badan

literack.ich

35

sensie nie tylko o literaturze, ale i o tej krytyce mozna powiedziec, ze

jest ona "ostatecznie metafizyczna i symboliczna" 50.

Wsplnym znamieniem tych rznych prb interpretacji literatury w kategoriach rznie pojmowanej antropologii filozoficznej i kulturalnej jest ich swiadomy ahistoryzm, redukcja do
powszechnych, ponadczasowych problemw egzystencjalnych.
W krytyce zachodniej dostrzec jednak mozna od kilku lat przejawy ponownego zwrotu ku historyzmowi. Swiadczy o tym renesans uhistorycznionej interpretacji, uwzgledniajacej skrupulatne studia nad konwencja literacka epoki (np. H. Gardner),
wypowiedzi autorw niemieckich, ktre przywracaja histo!ii
literatury centralna pozycje w literaturoznawstwie (B. v. Wiese)
i proponuja badanie "dialogicznego stosunku miedzy dzielem
a odbiorca" (H. R. Jauss, H. Weinrich), coraz liczniejsze prby
socjologicznej analizy przemian literackich podejmowane przez
badaczy angielskich (F. Bateson, R. Williams, R. Hoggart), amerykanskie glosy nawolujace do "antropologii literackiej" (J. C.
Bansom) i "ponownego odkrycia" historyzmu w badaniach literackich (R. H. Pearce, W. Morris), a wreszcie - pod wplywem
LeviooStraussa _.. do wlaczenia ich w zakres antropologii kulturalnej, wykrywajacej homologie rznych sfer kultury (D. Eco).
Powszechny jest rwniez wzrost zainteresowan marksizmem,
szczeglnie silny wsrd mlodego pokolenia badaczy zilchodnioniemieckich i francuskich 51. Tendencje przeciwstawne, nawiazujace do radykalnych hasel wczesnego formalizmu rosyjskiego,
R. S. Crane, o. c., s. 138. - O problemach krytyki mitograficznej
i archetypowej
zob. Northrop Frye in Modern Criticism, New YorkW: DraLondon 1966; E. Sarnowska, ProbLemy krytyki mitograficznej.
mat i teatr, Wroclaw 1967; G. Schmidt-Henkel,
Mythos und Dichtung,
50

Bad Homburg 1967; Myth and Literature, ed. J. B. Vickery, Lincoln 1966;
Die Eroffnung des Zugangs zum Mythos, hgb. K. Kerenyi, Darmstadt 1967;
Mit
archetyp w badaniach Literackich (wybr przekladw), PL 1969 z. 2.
51 Por. m. in. H. Gardner,
The Business of Criticism, Oxford 1959;
W: Die Wissenschaft
B. v. Wiese, Geistesgeschichte oder Interpretation?
von deutscher Sprache und Dichtung, Stuttgart 1963 s. 245; R. H. Pearce,
lIistoricism
once more, "The Kenyon Review" XX (1958) s. 544 i n.;
.J. C. Ransom, The Idea of aLiterary
AntropoLogist, ibidem XXI (1959)
s. 125 i n.; U. Eco, The AnaLysis of Structure, TLS z 27 IX 1963; Litetary Criticism
and HistoricaL Understanding,
ed. Ph. Damon, New York
1967; H. R. Jauss, Historia Literatury jako 'Wyzwanie rzucone nauce o Litemturze [1967], PL 1972 z. 4; W. Morris, To'Ward a Ne'W Historicism, Prin-

!'l'ton 1972.

l. Zakres

36

i kierunki

wsp6tczesnych

badan titerackich

wystepowaly
poczatkowo z duza jaskrawoscia
w srodowisku
strukturalistw
francuskich (R. Barthes, G. Genette). Juz jednak
na kolokwium "Lingwistyka
i literatura"
w Cluny (kwiecien
1968) pojawily sie postulaty badania tekstw literackich jako
"ideologemw"
i usytuowania
ich w przestrzeni
historyczno-spolecznej (J. Kristeva) 52.

3
Bezposrednim lub przynajmniej
posrednim zrdlem wszystkich tych tendencji i programw jest niewatpliwie marksowski materializm historyczny - jedyna dzis naukowo aktualna,
calosciowa koncepcja
procesu dziejowego. Wybitny
estetyk
amerykanski, Thomas Munro, pisze:
Spr koncentruje sie glwnie wokl nastepujacego
pytania: "czy
czynnik spoleczno-ekonomiczny
jest podstawowa, kierujaca (controlling)
przyczyna zjawisk artystycznych, czy tez jedna tylko z wielu przyczyn
wspldzialajacych?" Nawet jednak w tej ostatniej, ostrozniejszej wersji
jest to nasz dlug zaciagniety wobec Marksa i Engelsa, gdyz oni to
pierwsi jasno wyrazili i rozwineli koncepcje oddzialywania ekonomiki
na historie kultury. Ze wplyw taki w wiekszym lub mniejszym stopniu
zachodzi - to fakt dzis oczywisty dla przedstawicieli nauk spolecznych
i historii oglnej. Mimo opznienia kulturalnego idea ta stopniowo wniknela tez do wiez z kosci sloniowej, zamieszkiwanych przez zachodnich
historykw sztuki i estetykw 53.

Sytuacja ta ulatwic powinna zarwno zblizenie, jak i dyskusyjny dialog z nauka o literaturze
budowana na zalozeniach marksistowskich.
Wprowadzamy
tu dla scislosci to dlugie a niewygodne wyrazenie zamiast potocznego, "marksistowska nauka o literaturze"
(ktrego zreszta dalej bedziemy uzywac), by zaznaczyc, ze marksizm-leninizm
(czy to jako zespl
pogladw Marksa, Engelsa i Lenina, czy to jako wsplczesny
system swiatopogladowy,
z tych zrdel. sie wywodzacy) pro-

J. Kristeva,

de la structuration
du texte. W: Theorie
d'ensemble, Paris 1968 s. 312 i n. (przeklad polski: PL 1972 z. 4).
53 Th. Munro, The Marxist
Theory of Art Historu, JA XVIII (1959)
nr 4 s. 431.
52

Probleme

l. Zakres

i kierunki

wsp6tczesnYCh'

badan

37

literackich

ponuje nauce o literaturze podstawy SWiatopogladowe i metodologiczne oraz naj oglniejsze tezy o rozwoju rzeczywistosci
spolecznQj - sam jednak teorii literatury
czy metodologii badan literackich, jako swej czesci skladowej,
nie zawiera; pod
tym wzgledem nauka o literaturze znajduje sie w sytuacji odmiennej niz np. ekonomia polityczna.
Marksizm nie zawiera
w szczeglnosci pojec i twierdzen dotyczacych
swoistosci literatury, typologii jej struktur, szczeglnych
prawidlowosci jej
rozwoju i szczeglnych kryteriw
jej wartosciowania.
Tezy,
traktowane zazwyczaj jako czesc skladowa marksistowskiej
literatury, sa w gruncie rzeczy przeksztalconym
dziedzictwem
estetyki literackiej Hegla, rosyjskich rewolucyjnych
demokratbw (W. Bielinski, N. Dobrolubow, N. Czernyszewski),
a w pewnej mierze - takze pozytywistycznej
historii literatury. Przypomnienie pozamarksistowskiej
genezy tych pogladw nie przesadza negatywnie o ich wartosci praWdZiwosciowej. Idzie tylko
o to, by uswiadomic sobie, ze twierdzenia
te, ktre mozna
zreszta w sposb spjny nadbudowac
nad marksistowskimi
zalozeniami filozoficznymi - nie stanQwia ich czesci integral .
nej.
Jesli zas chodzi o wypowiedzi twrcw systemu na tematy
literackie, to na pewno zasluguja one na pilna uwage badaczy
poczuwajacych sie do postawy markSistowskiej i stanowia podstawe do waznych dyrektyw metOdologicznych (np. artykuly
Lenina o Tolstoju 54). Zarazem jednak nalezy pamietac, ze byly
to przewaznie uwagi marginesowe lub wypowiedzi przygodne,
formulowane w pospiechu - w artykule dziennikarskim
czy
w prywatnym
liscie, na ogl bez poprzednich studiw w da54 O pogladach
estetyczno-literackich
Marksa i Engelsa - zob. M.
filosofii,
Lifszyc, Karl Marks woprosy iskusstwa w: W~prosy iskusstwa
Moskwa 1935; G. Lukacs, Karl Marx und Fnedrich Engels als Literaturhistoriker,
Berlin 1948; p'. Demetz, M?-rx, F!ngels und die Dichter,
Stuttgart 1955; H. Koch, Marxts.mus und A~t~ettk, Berlin 1961; G. FridF. Engels t wop~osy lttteratury, Moskwa 1962; St.
lender, K. Marks
Pazura, Marks a klasyczna este~yka n!e~ie?~a, Warszawa 1966. O pogladach Lenina - A. Lunaczarski, Lenm t lttteraturowiedienije
[1932] w:
Statji o litieraturie,
Moskwa 1957; B. ~ejlach, .Le~in problemy russkoj
Wieratury,
Moskwa 1947; W. Sz~~erbma, ~en~n .~ woprosy litieratury,
Moskwa 1961; tenze, Problemy lttte.r.aturoU?ted~entJa w swietie nasledija
W. I. Lenina, Moskwa 1971; NasledtJe Lemna t nauka o litieraturie, Leningrad 1967; nadto obszerna literatura rocznicowa z r. 1970.

38

I. Zakres

i kierunk'l.

wsplczesnych

badan literackich

nej dziedzinie, a wiec co do swej wagi - niewsplmierne

z teoriami filozoficznymi, ekonomicznymi czy socjologicznymi
klasykw marksizmu: Kapital, Anty-Diihring czy Materializm
a empi1'iokrytycyzm nie maja swego pendant w teorii literatury.
Marksistowska wiedza o literaturze zrodzila sie z dwch
zrdel: z biezacej krytyki socjalistycznej i z prb teoretycznych, ktre mialy wykazac powszechna zastosowalnosc zalozen
materializmu historycznego - literatura i sztuka jako dziedziny najbardziej odlegle od bazy ekonomicznej stanowily instantia crucis. Decydujaca role w rozwoju i usamodzielnieniu
marksistowskiej wiedzy o literaturze odegral Jerzy Plechanow,
ktrego dzialalnosc najlepiej scharakteryzowac wlasnymi jego
slowami:
Jako zwolennik
swiatopogladu
materialistycznego
tViierdze, ze
pierwsze zadanie krytyka polega na tym, zeby przelozyc idee danego
utworu artystycznego z jezyka sztuki na jezyk socjologii, azeby znalezc
to, co mozna by nazwac socjologicznym ekwiwalentem danego zjawiska
literackiego. [...] Drugim aktem wiernej sobie krytyki materialistycznej
powinna byc (jak to bylo i u krytykw-idealistw)
ocena estetycznych
wartosci omawianego utworu. Jesliby krytyk-materialista
zrzekl sie takiej oceny pod pozorem, ze znalazl juz socjologiczny ekwiwalent danego utworu, ujawnilby przez to tylko niezrozumienie stanowiska, jakie chcialby zajmowac. Osobliwosci twrczosci artystycznej kazdej epoki zawsze znajdowaly sie w najscislejszym zwiazku przyczynowym z tymi
nastrojami spolecznymi, ktre znajduja w niej swj wyraz. Spoleczne
zas nastroje kazdej epoki sa zawsze uwarunkowane wlasciwymi jej stosunkami spolecznymi. Tego najlepiej dowodzi cala historia sztuki i literatury. Oto dlaczego okreslenie socjologicznego ekwiwalentu dla kazdego
utworu literackiego byloby niepelne, a co za tym idzie, i niescisle, gdyby
krytyk uchylil sie od oceny jego wartosci artystycznej. Inaczej mwiac,
pierwszy akt krytyki materialistycznej
nie tylko nie czyni zbednym aktu
drugiego, ale implikuje go jako swe niezbedne dopelnienie 55.

W dalszym swym rozwoju, przypadajacyrn na lata po Rewolucji Pazdziernikowej, literaturoznawstwo

marksistowskie
zwrcilo sie przede wszystkim ku badaniom klasowej genezy
G. Plechanow, Predislawije
k' 3. izdaniju
sborni/w "Za dwad[1908] w: Iskusstwo
litieratura,
Moskwa 1948 s. 207, 212. O pogladach estetyczno-literackich
Plechanowa - zob. M. Rozental, Woprasy estietiki Plechanowa, Moskwa 1939; W. Szczerbina, G. W. Ple55

cat' let"

I. Zakres

i kierunki

wsplczesnych

badan

titerackich

39

zjawisk literackich, Hipertrofia i jednostronnosc tych zainteresowan, pomijanie poznawczej funkcji dziela literackiego i jego
budowy artystycznej, polaczenie doktrynerstwa i dowolnosci
w ustalaniu "ekwiwalentu socjologicznego", widoczne zwlaszcza w dzialalnosci Waleriana Pieriewierzjewa i jego szkoly,
byly jednak stopniowo przezwyciezane, m. in. dzieki inspiracji
metodologicznej, zawartej w korespondencji literackiej Marksa
i Engelsa oraz artykulach Lenina o Tolstoju. Na podobnej plaszczyznie umiescic mozna rwniez dzialalnosc naukowa przewazajacej czesci literaturoznawcw zachodnich, mniej lub bardziej
konsekwentnie zwiazanych z marksizmem (Ch. Caudwell, R. Pascal, A. Kettle, L. Goldmann, A. Hauser) 56.
W Zwiazku Radzieckim natomiast nastapilo okolo r. 1936
wyrazne przesuniecie problematyki badawczej. W centrum jej
znalazly sie wa.d0sc.L.12oEJ,awczeliteratury; sprawa zasadnicza
stala sie nie wymowa ideologiczna dziela, lecz poznawcze odbicie w nim rzeczywistosci spolecznej, traktowane czesto jako
zwyciestwo realizmu nad ideologia (G. Lukaes). "Ekwiwalent
socjologiczny" wypierala kategoria ludowosci badz wyznaczniki polityczne. Pod wieloma wzgledami badania literackie po~mnely sie naprzd, staly sie bardziej wszechstronne, szczeglowe; erudycyjne. Zaciazyly jednak nad nimi ujemnie zarwno dogmatyczny styl myslenia, jak i naciski polityczne,
szczeglnie szkodliwe w latach powojennego stalinizmu. Proces
usuwania tych znieksztalcen, w pewnej mierze zapoczatko-

chanaw - tieorietik
litieratury
iskusstwa w: Aktualny je problemy
sowriemiennogo
litieraturowiedienija,
Moskwa 1961; P. A. Nikolajew,
Estietika
litieraturnyje
tieorii G. W. Plechanowa., Moskwa 1968.

Z prac przedstawiajacych
teoretyczny dorobek marksistowskiego
literaturoznawstwa
w skali swiatowej wymienic nalezy: F. Jameson,
Marxism and Form, Princeton 1971; Knjizevna kritika
marksizam, red.
S. Lukic [i inni], Beograd 1971; S. Morawski, Z dziej6w marksistowslciej
marksistskoj litieraturdoktryny estetycznej, P~ 1971 z. 2; Formirowanije
naj kritiki
w zarubieznych
slowjanskich
stronach, red. D. F. Markow
[i inni], Moskwa 1972, oraz antologie: Pamjatniki
mirowoj estieticzeskoj
mysli, t. V, red. M. Lifszyc [i inni], Moskwa 1970; Marxismus und Liteder Literatur
ratur, hgb. F. J. Raddatz, Reinbek 1969, i Parteilichkeit
od er Parteiliteratur,
hgb. H. Ch. Buch, Reinbek 1972. Por. tez L. Baxandan, Marxism and Aesthetics. Books and Articles in English Laguage,
New York 1968, i Marxistische Literaturkritik
in England. Das "Thirties
Movement", hgb. H. Gustav Klaus, Darmstadt-Neuwied
1973. Szczeglnie
duzo opracowan poswiecono pogladom teoretycznym G. Lukacsa (zestawienie w WTB, t. III s. 143-145).
56

40

l. ~akres i kierunki

wsp6lczesnych badan literackich

wany juz dyskusja O jezykoznawstwie w r. 1950, mgl sie

jednak r02szerzyc i poglebic dopiero po r. 1953, zwlaszcza zas
po XX Zjezdzie KPZR (1956). Zwraca uwage przede wszystkim wszechstronna rewizja zalozen teoretycznych, traktowanych dotad w sposb dogmatyczny, a czesto uproszczonych
i blednych (jak np. uniwersalna koncepcja realizmu i tzw.
zwulgaryzowany demokratyzm), szybki rozwj badan jezykowo-stylistycznych (tu ogromna role odegral W. Winogradow),
odrodzenie dziedzin od wielu lat zaniedbanych, jak literaturoznawstwo porwnawcze i teoria literatury w ujeciu historycznym, prby zbudowania naukowej psychologii twrczosci artystycznej (B. Mejlach), zastosowania metod mateInatycznych
w badaniach literackich oraz strukturalno-semiotycznej analizy
utworu literackiego 57. Natomiast - wedlug opinii radzieckiego
srodowiska naukowego - nadal niezadowalajacy jest stan metodologii nauki o literaturze.

Powyzsza charakterystyke glwnych tendencji literaturoznawstwa XX wieku mozna rozszerzyc i. na teren Eolski, gdzie
zreszta tradycje pozytywistyczne, zarwno historyczno-filozoficzne, jak obywatelsko-dydaktyczne, byly silne i dlugotrwale 58. Juz jednak w roku 1914 Kazimierz Wycicki. postuloPor. Radziecka poetyka strukturalna
(wybr przeklad6w), PL 1969
Nadto: W. W. Iwanow, O zastosowaniu metod scislych w litera ..
turoznawstwie,
PL 1968 z. 2; B. Jegorow, Analiza strukturalna tekstu literackiego, "Nurt" 1971 nr 11; przeglady informacyjne J. Faryny w "Slavia Orientalis" (1967 nr 3), "Kulturze i Spoleczenstwie" (1967 nr 4; 1968
nr 2) li "Pamietniku Literackim" 1971 z. 4, ocaz H. Markiewicza Literatura
w ujeciu semiotycznym w: Nowe przekroje
zblizenia, Warszawa 1974.
58 O rozwoju
nowszej wiedzy o literaturze w Polsce - zob. T. Grabowski, Krytyka literacka w Polsce w epoce realizmu
modernizmu
(1864-1933), Poznan 1933; O sytuacji w historii literatury polskiej, Warnowe literaturoznawstwo,
Wroclaw
szawa 1951; S. Zlkiewski, Stare
1950; tenze, Badania nad literatura
polska, Warszawa 1951; tenze i J.
Stradecki, Rozwj badan literackich w Polsce w latach 1944-1954, Warszawa 1955; K. Budzyk, Glwne problemy metodologiczne w badaniach
literackich, PH 1958 nr 3; K. Wyka, Badania historycznoliterackie
w latach 1950-1958. W: ZNP; K. Grski, Przeglad stanowisk metodologicznych w polskiej historii literatury
do 1939 roku, tamze; A. Okopien
J. Slawinski, O Franciszku
Siedleckim
polsldm
"formalizmie",
57

z. 1. -

l. Zakres i kierunki

wsp6lczesnych badan Hterac1~ich

41

wal - obok historii literatury zewnetrznej - "wewnetrzna,

czyli estetyczna historie literatury, ktra bada ksztalto:wanie
poetyckie i jego stopniowe lub gwaltowne przemiany, jego
ewolucje, jest historia ksztaltowania poetyckiego, to znaczy
wartosciowego estetycznie, jest wiec historia stylu w poezji",
a takze rozbudowe teorii literatury (przede wszystkim poetyki
obiektywnej), jako naukowej podstawy wszelkiej historii literatury, a zarazem nauki w pelni samoistnej 59.
Rwnoczesnie Juliusz Kleiner pod wplywem Diltheya
i Rickerta zaakcentowal odrebnosc poznania humanistycznego
wysunal programowa teze, ze przedmiotem wiedzy o literaturze jest "zawartosc tekstw jako odrebna sfera rzeczywisto.sci ludzkiej", ktra moze jednak i powinna byc oceniana takze
"ze stanowiska religii, filozofii, politYki" 60. Pzniejsze swe stanowisko KJeiner tak charakteryzowal:

Przeciwstawilem
sie wnikajacej z Niemiec metafizyce literackiej,
a Drzede wszystkim formalizmowi, ktry pod wplywem formalistw rosyjskich zyskiwal u nas przewage Z uznaniem autonomicznosci utworu
i jego badan staralem sie zespolic podkreslenie, ze\}oznana byc musi
rzeczywistosc historyczno-spoleczna tkwiaca i trwajaca w dziele literackim6G

. Twrczosc" 1960 nr 10; H. Markiewicz, Wczoraj

dzis nauki o literaturze polskiej, "Ruch Literacki"
1~6~ nr 2; S. Zlkiewski, Aktualna
polskzeJ, ,,~prawozdania
z Prac Naukosytuacja nauki o literaturze
krywych Wydzialu I PAN" 1964 z. 1; J. BUJllowski, Szkic literacki
tyka artystyczna."W:
Lite.ratura P?lska na ?bczyznie, t. I Londyn 1964;
M. Janion, RozwoJ markszstowskwJ koncepcn romantyzmU w Polsce. W:
Z problemw literatury polskiej XK wieku, Warszawa 1965 t. III s. 366398; K. Hartmann, Aktuelle Probleme der polnischen Literaturforschung.
W: Probleme der Wissenschaf~ im heutigen Polen, hgb. R. Breyer, Marpolonaise, "Acta Litteburg/Lahn 1968; E. Bojtar, L'Ecole "intearaliste"
raria" (Budapest) XII (1970); E. .CzapleJewicz, Strukturalizem
v poljsi
literarni
teoriji, "Slavisticna Revija" (Lublana) 1971 nr 1; M. Brahmer,
Neofilologia polska w 25-leciu Polski Ludowej, "Nauka Polska" 1971 nr 3'
J. Trzynadlowski, Teoria literatury ~ PolSce w latach 1945-1970, "Prac~
Literackie" XIV (1972); B. ZakrzewskI, Stan badan perspektywy rozwoju
literaturoznawstwa
w Polsce, "Prace Literackie" XVI (1974)' Teoria badan
literackich
w Polsce. Wypisy, t. I-II, opr. H. Markiewicz, 'Krakw 1960;
Problemy teorii literatury,
wyd. H. Markiewicz, Wroclaw 1967. _ Por.
tez S. Morawski, Estetyka polska w dwudziestoleciu, "Studia Filozoficzne"
1964 nr 4.
59 K. Wycicki, o. c., s. 52 i n.
60 J. Kleiner, Charakter
przedmiot bada1'1-literackich, o. c., t. I s. 211.
61 J. Kleiner, Przedmowa
[1956] do Studiw z zakresu teorii litera.tury, s. 8.

42

I. Zakres

i kierunki

wsp~czesnych

Niestrudzonyn1 papularyzatarem rznych kierunkw humanistyki niemieckiej - ad Diltheya poprzez fenamenolagie dc\
egzystencjalizHm - byl w 'Okresie miedzywajennym Zygmunt
Lempicki. W praktyce historycznaliterackiej - mima wszechstrannasci prac samego Kleinera, studiw nad technika powiesciowa, badan pakrewnych kierunkoMTi Wechselseitige
Erhellung der Kilnste (St. Adamczewski, T. Makawiecki) - nadal
(dominawaly zainteresawania asabowascia pisarza 'Oraz geneza
i zawartoscia ideawa literatur~ prace z tych dziedzin wystepawaly niekiedy w postaci zblizonej da niemieckiej biagrafiki monumentalnej (8. Kolaczkawski) i historii prablemw
(Dzieje mesjanizmu polskiego J. Ujejskiego). Metode histaryczno-filalogiczna laczyl z kamparatystyka J. Krzyzanawski w pracach a literaturze staropolskiej i falklorze; Waclaw Borawy zalecal stosawanie metad filalagicznych w zakresie dziejw kultury literackiej, natamiast w badaniach literatury jaka sztuki
za najwazniejsza sprawe uznal "smak" i lekcewazyl wszelka
"pragmatyke" metadyczna 62.
(Glwny sprzeciw wabec pazastalasci biagrafizmu i psychalogizmu 'Oraz trakt awania literatury jako 'Odbicia rzec~y'wisk>sci czy wyrazu ideolagii wyszedl ze strany Manfreda Kridla.
(Wstep do badan nad dzielem literackim, 1936). Nawiazujac do
pogladw formalistw rasyjskich, a przede wszystkim da tearii dziela literackiega sfarmulawanej przez Ingardena, tzw. metada integralna Kridla kazala razpatrywac dziela literackie jako
strukturalna
jaka histarie calasc
sztuki apaetycki~
celu estetrcznym, a histarie literatury ' Zblizona do Kridla zainteresawaniami teoretycznymi grupa
mladych polonistw warszawskich zajela sie przede wszystkim
wersyfikacja (F. Siedlecki) i stylistyka (D. Hopensztand, K. Budzyk) , karzystajac z daswiadczen strukturalistw czeskich.
Przekanania metadalogiczne przewazajace w swiadomosci
palskich badaczy literatury przed rakiem 1939 tak farmulawal
. z perspektywy lat Kanrad Grski:
1. Przedmiotem badania historii literatury jest dzielo literackie pojmowane jako wytwr artystyczny. 2. Nie ma i nie moze byc rozdzialu
62

W. Borowy, Szkola krytykw

1. Zakres

badan titerackich

[1937]. W: TEL, t. II s. 164 i n.

i kierunki

wsp~czesnych

badan

literackich

43

w dziele sztuki literackiej na tresc i forme. 3. Historia literatury nie jest

czescia zadnej innej galezi badan historycznych i nie jest zadnej z ,nich
podporzadikowana, lecz stanowi dyscypline analogiczna do historii innych sztuk. [...] 4. Biografia pisarzy jest w swojej istocie dzialem nalezacym do historii, nie do historii literatury; zwiazek jej z dziejami sztuki literackiej tlumaczy sie znaczeniem dla zrozumienia historycznego
kontekstu dziela. W tym sensie funkcja biografii miesci sie w filologicznym aspekcie badan literackich. 5. Geneza psychologiczna dziela
literackiego jest niemozliwa do spolecznie sprawdzalnego ustalenia, stad
podejmowanie badan nad nia jest bezcelowe. 6. Badania genetyczne sa
natomiast celowe dla pelniejszego zrozumienia dziela, jesli dotycza:
.a) ustalenia jego historycznego kontekstu; b) jego literackich filiacji
i stosunku do tradycji literackiej; c) odtworzenia poszczeglnych faz
ksztaltowania sie utworu. 7. Historia literatury, jesli ma byc nauka,
powinna miec wylacznie cele poznawcze. [...] 63

Powajenna adbudawa wiedzy a literaturze 'Odbywala sie

p'Oczatkawa na takich wlasnie padstawach. Stapniawa jednak
razwijal sie, a wkrtce zajal miejsce dominujace kierunek
marksist'Owski, reprezentawany glwnie przez Instytut Badan
Literackich, zalozony w r. 1948.
Prby zastasoMTania marksizmu w badaniach literackich
znalazly sie juz znacznie wczesniej w pracach krytycznych
B. Bialablackiego, L. Winiarskiego, St. Brzazawskiega, K. Kelles-Krauza. Szerzej i kansekwentniej padjeli je w latach trzydziestych A. Stawar, L Fik, St. Baczynski, D. Hopensztand, ulegajac jednak (w rznym stapniu) bledom zwulgaryzawanego
socjalogizmu.
W 'Okresie pierwszega pawajennega dziesiecialecia literaturaznawstwa marksistoMTskie powtrzyla dwie pierwsze fazy
wy'Odrebniane paprzednia w historii radzieckiej nauki a literaturze; pawtrzyla je 'Oczywiscie z pewnymi madyfikacjami
(silny wplyw koncepcji Lukacsa), w tempie przyspieszanym,
pa czesci - synchronicznie 64.
K. Grski, o. c., s. 120.
Najwazniejsze sformulowania teoretyczne z tego okresu znalazly
sie w pracach: S. Zlkiewski, Stare nowe literaturoznawstwo;
H. Marhistoryczny
a nauka o literaturze,
"Zeszyty Wrokiewicz, Materializm
teorii literatury,
Wroclawskie" 1949 z. 3/4; tenze, O marksistowskiej
claw 1952; prace zbiorowe: O sytuacji w historii Literatury polskiej,
Warszawa 1951 (tu m. in. J. Katt, Miara postepowosci w historii literatury); Tezy Stalina o jezyku a metodologia badan literackich, Wroclaw
1952 (tu m. in. K. Wyka, O powodach trwalosci dziela sztuki).
63
64

44

l. Zakres i

kierunki

wsplczesnych

l. Zakres i

badan literackich

Okolo roku 1955 rozpoczal sie w atmosferze zycia ideologicznego i kulturalnego proces zasadniczych zmian, ktre przeksztalcily gruntownie rwniez wewnetrzna sytuacje wiedzy
o literaturze. Przede wszystkim wiec usuniete zostaly dotychczasowe ograniczenia swobody wypowiedzi naukowych, zarwno podmiotowe, jak i przedmiotowe, tzn. zarwno te, ktre
utrudnialy dzialalnosc naukorwa przedstawicieli metod niemarksistowskich, jak i te, ktre skazywaly na niepamiec okreslone
nazwiska literackie i zabranialy omawiania okreslonych problemw. Zarwno dla zwolennikw, jak i dla niemarksistw
metoda i teoria marksistowska przestaly byc zbiorem twierdzen dogmatycznych i quasi-dogmatycznych. Przez twierdzenia guasi-dogmatyczne rozumiemy tu tezy i oceny traktowane
przez samych autorw jako dyskusyjne, prowizoryczne, niekiedy wypowiadane w trybie eseistycznym, ze swiadomym wyjaskrawieniem, w formie paradoksalnej i przekornej; wskutek wczesnej mechaniki zycia naukowego przeksztalcaly sie
one jednak, wbrew intencjom autorw, w twierdzenia bezspornie obowiazujace, powielane w wykladach, podrecznikach i pracach popularnych.
Zerwano rwniez z uproszczonym wartosciowaniem i hierarchizowaniem dziel literackich przy pomocy kryteriw takich, jak tematyka spoleczna, stopien zblizenia do ideologii relWolucyjnej, werystyczna budowa swiata przedstawionego,
przystepnosc srodkw artystycznych. Zaprzestano fetyszyzowac wieloznaczna "ludowosc", a ignorowac rzeczywiste powiazania z literatura europejska. Nie wyrzekajac sie tezy o ideologicznym charakterze literatury - przeniesiono glwne ,zainteresowania na swoistosc sposobw, jakimi ideologia manifestuje sie w literaturze. Uznano ponadklasorwy, oglnonarodowy
badz pozaideologiczny charakter niektrych skladnikw procesu historycznoliterackiego i doceniono ich donioslosc. Wybr
i akceptacja tradycyj narodowych staly sie w zwiazku z tym
znacznie szersze i bardziej poglebione.
Odrzucono wreszcie szkodliwe zludzenie, ze zalozenia materializmu dialektycznego i historycznego determinuja jednoznacznie caly system twierdzen marksistowskich teorii literatury, ze twierdzenia te niejako apriorycznie musza byc prze-

kierunki

wsplczesnych

badan Literackich

45

ciwstawne twierdzeniom teorii niemarksistowskich, ze wreszcie

problemy wysuwane przez kierunki niemarksistowskie sa przewaznie problemami pozornymi i prawie zawsze ~ rozwiazywanymi falszywie.
Przyjecie tej postawy "otwartej" wytworzylo, zwlaszcza
wsrd mlodszych badaczy, zywe, choc nie zawsze krytyczne,
zainteresowanie problemami i metodami niemarksistowskimi,
glwnie forrn-EtJizmemi strulitu.ralizmem rOS,Jjsko-cze.Ghoslowa
...
ckim oraz kierunkiem analitycznym. Atrakcyjnosc naukowa zachowaly rwniez w pewnej mierze pr..aceIl)g~dena, teraz wznowione lub dopiero przelozone na jezyk polski. Ze szczeglna
uwaga sledzone sa nowe osiagniecia radzieckiej nauki o literaturze, a takze prace zachodnie powstale z inspiracji marksistowskiej. Zainteresowania te zwracaja sie wreszcie ku propozycjom
teoretycznym innych nauk, zwlaszcza teorii informacji, semiotyki, lingwistyki i antropologii strukturalnej.
W kontakcie z wymienionymi poprzednio kierunkami badawczymi zarysowalo sie u nas, zarwno w wypowiedziach
metodologicznych (autorowie ich sa w odpowiednich miejscach wymienieni), jak i w praktyce, kilka rznych tendencji
badaJwczych; uwyrazniajac ich odrebnosc, typizujac, mozna by
tak je usystematyzowac w rosnacym porzadku uniwersalnosci
problematyki:
1. Analiza dziela literackiego jako przedmiotu artystyczne'go. Jedna z jej odmian ogranicza sie do plaszczyzny jezykowej; niekiedy wykorzystuje twierdzenia lingwistyki strukturalnej, uzupelnione pojeciami teorii informacji, zmierza tez
czasem do matematyzacji postepowania badawczego. Odmiana
druga jest bardziej tradycyjna, troche wrazeniowa, ale wszechstronniejsza, silniej zainteresowana rzeczywistoscia przedstawiona w utworze literackim i bardziej angazujaca sie w jego
wartosciowanie.
2. Badania uoglniajace nad struktura, ewolucja i spolecznym zakorzenieniem kolejnych poetyk historycznych i poszczeglnych farm artystycznych (K. Budzyk, J. Slawinski) 65.
65 K. Budzyk, O przedmiocie
badan histor1lcznoliterackich.
W: ZNP,
s. 135. Ten kierunek badan mial w intencji autora przezwyciezyc dotYCHczasowa tresciowo-ideologiczna
jednostronnosc badan marksistow-

'-.,

46

1. Zakres

i kierunki

wsplczesnych

1. Zakres

badan Literackich

3. Kontynuacja badan nad literatura jako nosicielka tresci

ideologicznych - wlasciwie pogranicze historii literatury i historii ideologii.
4. Strukturalizm genetyczny - polaczenie uhiatorycznionego opisu struktury dziela literackiego (a takze struktur obszerniejszych - twrczosci pisarza, pradu literackiego) z jego genetycznym wyjasnianiem, odwolujacym sie przede wszystkim do
"sfery posredniczacej" miedzy literatura a zyciem, tj. sfery ideologii i psychologii spolecznej, w praktyce - z szerokim uwzglednieniemkontekstu literackiego i biograficznego (M. Janion) 66.
5. Program integracji poetyki lingwistycznej z analiza serniotyczna, z historia literatury i wlaczenia ich w marksistowska antropologie kulturalna; fragmentem tak pojetej nauki o literaturze maja byc takze badania kultury literackiej, tj. prawidlo ..
wosci spolecznej komunikacji literatury (8. Zlkiewski) 67.
Polska wiedza o literaturze dokonala wiec w ostatnim dwudziestoleciu wielkiego skoku naprzd, zblizajacego ja pod wzgledem teoretycznym i metodologicznym do poziomu swiatowego _
przy wielkich opznieniach i zaniedbaniach w zakresie opracowan podrecznikowych i encyklopedycznych. Polskich badaczy
literatury cechuje na ogl duza ambicja nowatorska i inwencja
teoretyczna - ale zarazem niedostateczny krytycyzm wobec
nowosci naukowych oferowanych przez inne dyscypliny, sklonnosc do formulowania propozycji tylko szkicowych, do dowol-,
nosci interpretacyjnych i nie zawsze uzasadnionej hermetycznosci wykladu. Rezultaty prac poszczeglnych, same w sobie
cenne, formulowane sa w tak rznych jezykach, ze sa do siebie
nieprzystawalne, nie sumuja sie w wieksze calosci. Stad m. in.
opznienie nowej syntezy naukowej historii literatury polskiej,
skich, prowadzac do odpowiedzi: "jaka jest funkcja stosunkw tresci i for.,
my w realizowaniu konkretnie poza literatura podejmowanych zada6
spolecznych" (s. 131). Budzyk podkreslil rwniez mocno synkretyzm zjawisk literackich, historyczna zmiennosc funkcji literatury, a w rezultacie - niezbednosc wieloplaszczyznowych badan literackich.
66 M. Janion,
Tradycje
perspektywy
metodOlogicznych badan genetycznych w historii literatury. W: ZNP, s. 246.
67 S. Zlkiewski,
O integracji
badan literackich
w: Przepowiedniewspomnienia, Warszawa 1963; tenze: Badanie kultury literaCkiej
funkW: Problemy socjologii literatury,
pod red ..
cji spolecznych literatury.
J. Slawinskiego, Wroclaw 1971.

i kierunki

wsplczesnych

badan

47

l.iterackich

ktrej pierwsze tomy (Cz. Hernas, M. Klimowicz, J. Ziomek)

ukazaly sie dopiero w latach 1972-1973.
Obecnosc i widocznosc inspiracji marksistowskiej nie jest
jednakowa w pracach reprezentujacych wyrznione tu tendencje metodologiczne. Zwieksza sie oczywiscie w tych pozycjach,
ktre maja charakter syntetyczny, wartosciujacy lub przedstawiaja stosunki miedzy literatura a zyciem spolecznym. Wobec takiej problematyki - zasadnicze dyrektywy marksizmu,
a wiec calosciowe ujmowanie rzeczywistosci historycznej, dialektyczny charakter jej przemian, klasowe zrznicowanie kultury, uznanie donioslosci nomotetycznych zadan nauk humanistycznych, zespolenie historyzmu i zrozumienia aktualnych
zadan ideowych, poczucie wspluczestnictwa w ksztaltowaniu
kultury socjalistycznej - staly sie trwalymi i kierowniczymi
skladnikami swiadomosci polskich badaczy literatury.

ZEST AWIENIE WAZNIEJSZYCH

OPRACOWAN

W charakterze
wsplczesnej wiedzy o literaturze
wykorzy:;;tano
(poza wymienionymi juz w przyp. 1 pracami syntetycznymi Kridla,
Lempickiego, Petersena, PolImanna, Wehrlego, WelIeka i Warrena, Wycickiego) m. in. nastepujace opracowania i antologie:
1. Oglne:
Z. Lempicki, Idea a osobowoc w historii literatury
[1920], Teoria
neopozyewolucji w historii literatury
[1930], Pozytywizm,
idealizm
tywizm
w historii literatury
[1939], Twrca
dzielo w poezji <[1947]
w: Studia z teorii literatury, Warszawa 1966; B. Suchodolski, Pozytyidealizm w badaniach literackich,
"Ruch Literacki" 1928 nr 7;
wizm
T. Grabowski, Prba syntezy nowej nauki o literaturze, "Przeglad Powszechny" 1933 t. 198; M. Kridl, Przelom w metodyce badan literackich,
"Przeglad Wsplczesny" 1933 nr 130; A. Cejtlin, Metody domarksistskogo
W: Litieraturnaja
encyklopiedija,
t. VII Moskwa
litieraturowiedienija.
1934; S. Skwarczynska, Systematyka glwnych kierunkw
w badaniach
t. I Ldz 1948; H. P. H. Teesing, Das Problem der Perioden
literackich,
in der Literaturgeschichte,
Groningen 1949; S. Zlkiewski, Stare
nowe
literaturoznawstwo,
Wroclaw 1950; E. Lunding, Str6mungen und Strebungen der modernen Literaturwsissenschatt,
Aarhus 1952; tenze, Wege
Aarhus 1953; H. Levin, Criticism in Crisis [1945]
zur Kunstinterpretation,
w: Contexts ot Criticism, Cambridge (Mass.) 1957; W. Wimsatt, C. Brooks,

48

l.

Zakres

kierunki

wsplczesnych

l.

badan titerackich

Literary Criticism. A Short History, New York 1957; A. Hauser, Philosophie der Kunstgeschichte, MUnchen 1958 (przeklad polski: Filozofia historii sztuki, Warszawa 1970); Protiw burzuaznych koncepcyj rewizjonizma w zarubieznom litieraturowiedienii, Moskwa 1959; Tradycje perspektywy metodologiczne badan genetycznych w historii literatury. W:
ZNP; G. Morpurgo-Tagliabue, L'estMtique contemporaine, Milan 1960;
R. Wellek, Literaturkritik
und Literaturwissenschaft. W: Lexikon der
Weltliteratur im 20. Jahrhundert, t. II Freiburg-Basel-Wien
1961; tenze,
The Revolt against Positivism in Recent European Literary Scholarship.
The Main Trends of Twentieth-Century Criticism w: Concepts of Criticism, New Haven-London 1963; M. Janion, Sporne problemy nauki o literaturze, "Argumenty" 1963 nr 35-36; J. Prokop, O interpretacjach literackich, "Ruch Literacki" 1963 nr 1; Critics abroad, nr specjalny TLS
z 27 IX 1963 (oraz w ksiazce The Critical Moment, London 1964); Les visages de la critique depuis 1920,"Cahiers de l'Association Internationale
des Etudes Fran!;aises" 1964 nr 16; J. Elsberg, Idieologiczeskaja bor'ba
iraspad burzuaznoj litieraturnoj tieorii, Moskwa 1964; Teoria badan litemckich za granica. Antologia, t. I-II, opr. S. Skwarczynska, Krakw 1965
i n.; Zapadni literarni veda a estetika, wyd. J. Levy, Praha 1966; G. Fridlender, K kritikie mietodologiczeskich koncepcji sowriemiennogo burzuaznogo litieraturowiedienija. W: Woprosy mietodologii litierawrowiedienija,
Moskwa-Leningrad 1966; Litieraturowiedienije.W: Kratkaja litieraturnaja
encyklopiedija, t. IV Moskwa 1967; W. Krauss, Grundprobleme der Literaturwissenschaft, Reinbek 1968; E. Lohner, The Intrinsic Method. W:
The Disciplines of Criticism, New Haven-London 1968; G. M. Vajda,
Phenomenologie et sciences litteraires, "Acta Litteraria" (Budapest) XI
(1969); H. R. Jauss, Paradigmawechsel in der Literaturwissenschaft, "Linguistische Berichte" III 1969; E. Leibfried, Kritische Wissenschaft vom
Text, Stuttgart 1970; M. Maren-Grisebach, Methoden der Literaturwissenschaft, Bem 1970; K. Tober, Urteile und Vorurteile ilber Literatur, Stuttgart 1970; Literaturwissenschaft und Literaturkritik im 20. Jahrhundert,
hgb. F. P. Ingold, Bem 1970; R. WelIek, A Map of Contempomry CrUicism in Europe w: Discriminations, New Haven-London 1970; Wsplczesna teoria badan literackich za granica. Antologia, t. I-III, opr. H. Markiewicz, Krakw 1970-1973; Sztuka interpretacji, t. I-II, opr. H. Markiewicz, Wroclaw 1971-1973; P. de Man, Blindness and Insight, New York
1971;Modern Literary Criticism 1900-1970, ed. W. Litz jr., L. J. Lipking,
New York 1971; J. Elsberg, Sowriemiennaja burzuaznaja litieraturnaja
tieorija, Moskwa 1972; Methodendiskussion. Arbeitsbuch zur Literaturwissenschaft, I-II, hgb. J. Hauff [i in.], Frankfurt/M 1972; Tradition in der
Literaturgeschichte, hgb. R. Weimann, Berlin 1972; 20. Century Literary
Criticism, ed. D. Lodge, London 1972; Z. Konstantinovic, Phiinomenologie
und Literaturwissenschaft, MUnchen 1973; Grundstudium Literaturwissenschaft. Hochschuldidaktische Arbeitsmaterialen, I-X, hgb. H. Geiger,
A. Klein, J. Vogt [i inni]. DUsseldorf 1973 i n.; Zur Kritik literaturwis-

Zakres

kierunki

wspLczesnych

badan literackicn

49-

senschaftlicher Methodologie, hgb. V. Zmegac - Z. Skreb, Frankfurt1M

1973; M. Janion, Humanistyka:
poznanie
terapia, Warszawa 1974;
fi'ormalismus, Strukturalismus und Geschichte, hgb. A. Flaker, V. Zme-

I~ac,Kronberg/Taunus 1974. - Zob. nadto artykuly przegladowe w kwartalniku "Umjetnost Rijeci" (od r. 1957).
2. L i t e r a t u r o z n a w s t,w o w N i e m c z e c h
W. Mahrholz, Literargeschichte und Literarwissenschaft [1923],
Leipzig 1932; O. Walzel, Gehalt und Gestalt im Kunstwerk des Dichters,
Berlin-Neubabelsberg 1923; O. Benda, Der gegenwiirtige Stand der deutschen Literaturwissenschaft, Wien-Leipzig 1928; B. Suchodolski, Przebudowa podstaw nauk humanistycznych, Warszawa 1928; F. Schultz, Die
Entwicklung der Literaturwissenschaft von Herder bis Wilhelm Scherer. W: Philosophie der Literaturwissenschaft, Berlin 1930; F. SzylIer,
Litieraturowiedienije w Giermanii, Moskwa 1934; H. Oppel, Die Literaturwissenschaft in der Gegenwart, Stut!tgart 1939; K. Vietor, Deutsche
Literaturgeschichte als Geistesgeschichte, PMLA 1945 s. 899-916;
K.
May, Vber die gegenwiirtige Situation einer deutschen Literaturwissenschaft, "Trivium" 1947 s. 293-303 (przeklad polski: WTB, t. l); W.
Krauss, Literaturgeschichte als geschichtlicher Auftrag, "Sinn und Form"
1950 z. 2; J. DUnninger, Geschichte der deutschen Philologie. W: Deutsche
Philologie im Aufriss, hgb. W. Stammler, It.I Berlin 19,57; W. H. Bruf'Ord,
Literary Interpretation in Germany, Cambridge 1952; E. Lunding, Literaturwissenschaft. W: Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte,
t. II Berlin 1960; H. Riidiger, Miedzy interpretacja a historia kultury
duchowej [1963], PL 1968 z. 2; K. O. Oonrady, Einfilhrung in die neuere
deutsche Literaturwissenschaft, Hamburg 1966; L. L. Duroche, Aspects
of Criticism. Literary Study in Present-Day Germany, The Hague-Paris 1967; B. Markwardt, Geschichte der deutschen Poetik, Bd. V Berlin
1967; J. Hermand, Synthetisches Interpretieren, MUnchen 1968; P. Salro,
Three Modes of Criticism. The Literary Theories of Scherer, Walzel and
Steiger, Cleveland 1968. Positionen Beitriige zur marxistischen Literaturtheorie in der DDR, hgb. W. Mittenzwei, Leipzig 1969; Ansichten
einer kilnftigen Germanistik, hgb. J. Kolbe, Miinchen 1969; Neue Ansichten einer kilnjtigen Germanistik, hgb. J. Kolbe, MUnchen 1973; M.
L. Gausberg, P. G. VOlker, Methodenkritik der Germanistik, Stuttgart
1970; Methoden der deutschen Literaturwissenschaft, hgb. V. Zmegac,
Frankfurt1M 1971; NS-Literaturtheorie, hgb. S. L. Gilman, Frankfurt/M
1971; C. Trager, Zwischen Interpretationskunst und "Materialistischer"
Literaturwissenschaft w: Studien zur Realismustheorie und Methodologie der Literaturwissenschaft, Leipzig 1972; M. Jurgensen, Deutsche
Literaturtheorie der Gegenwart, MUnchen 1973; k. Vondung, Volkisch-nationale und nationalsozialistische Literaturtheorie, MUnchen 1973;
MateriaHen zur Ideolagiegeschichte der deutschen Literaturwissenschaft,

I-II, hgb. G. Reiss, TUbingen 1973.

4

Glwne problemy ...

50

I. Zakres i kierunki
wsplczesnych
----------.-------.-----------

badan Uterackich

l. Zak.res

..

3. L i t e r a t u r o z n a w s t w o w e F r a n c j i
we Francji po wOjnie. W: Ksiega
referatw
Zjazdu Naukowego im. I. Krasickiego,
Lww 1936; F. Baldensperger, La critique et l'histoire litteraire en France au XIXe et au
debut du Xxe siecle, New York 1945; V. Giraud, La critique litteraire:
le probleme, les theories, les methodes, Paris 1946; J. C. Carloni, J. C.
Filloux, La critique litteraire, Paris 1955; M. Nadeau, Obraz krytyki
francuskiej,
"Twrczosc" 1957 nr 4; E. Bouvier, P. Jourda, Guide de
l'etudiant en litterature
franr;aise, Paris 1960; M. de Dieguez, L'ecrivain
et son langage, Paris 1960; R. Fayolle, La critique, Paris 1964; tenze,
"Nowa krytyka"
[1966], PL 1968 z. 2; S. Doubrovsky, Pourquoi la nouvelle critique, Paris 1966; L. LeSage, The French New Criticism, (Filadelfia) 1967; I. Trostaniecki, "Nowa krytyka"
w kontrataku,
PL 1967
z. 4; Les chemins actuels de la critique, red. G. Poulet, J. Ricardou,
Paris 1967; R. E. Jones, Panorama de la nouvelle critique en France,
Paris 1968; S. LawalI, Critics of Consciousness, Cambridge (Mass.) 1968;
L. LeSage, A. Yon, Dictionnaire
des critiques litteraires.
Guide de la
critique franr;:aise du XX siecle, University Park-London
1969; R. Schober, Im Banne der Sprache, Halle 1969; A. Bonzoni, La Nouvelle Critique
et Racine, Paris 1970; S. Doubrovsky, La crise de la critique franr;aise,
"Nouvelle Revue Franr;:aise" 1970 nr 214; G. Poulet, La conscience critique, Paris 1971; M. Riffaterre, Le forma lis me franr;ais w: Essais de
stYlistique structurale, Paris 1971; A. Siemek, Wokl francuskiej
"nowej
"Miesiecznik Literacki" 1971 nr 10; Francuska krytyka temakrytyki",

Z. Czerny, Sfan badan literackich

tyczna (wybr przekladw), opr. M. Glowinski, PL 1971 'z. 2; St. Pazura,

Tekstualna rewolucja "Tel Quel", "Studia Estetyczne" IX (1972); K. Falicka, Semiologia we francuskich badaniach literackich, ZRL 1972 z. 28;
Antologia wsplczesnej kryt'jJki literackiej
we Francji, opr. W. Karpinski, Warszawa 1974.

4.

L i t e r a t u r o z n a w s t w o w A n g li i i w S t a n a c h Z j e dnoczonych

Literary
Opinion in America
[1937], ed. M. D. Zabel, New York
1962; Criticism. The Foundations of Modern Literary Judgment, ed. M.
Schorer; J. Miles, G. Mc Kenzie, New York 1948; Critiq'Ues and Essays
in Criticism, 1920-1948, ed. R. W. Stallman, New York 1948; S. Hyman
The Armed Vision, New York 1948; Essays in Modern Literary
Criticism, ed. Ray B. West jr. [1952], New York 1960; R. S. Crane, The Languages of Criticism
and the Structure of Poetry, Toronto 1953; D. Daiches, Critical Approaches to Literature,
London 1956; J. P. Pritchard,
Criticism
in America, Norman 1956; M. Krieger, The New Apologists
for Poetry, Minneapolis 1956; R. M. Browne, Theories of Convention
in Contemporar'jJ American Criticism,
Washington 1956; Contemporary
Literary Scholarship, ed. L. Leary, New York 1958; 1. Slawinska, Badania
"Kwartalnik
literackie
w Ameryce:
Rozwj dyskusji
metodologicznej,

k.ierunki

wsplczesnych

badan

Uterackich

51

Neofilologiczny"

1960 nr 3; R. Weimann, "New Criticism" und die EntHalle/Saale 1962; G. Watwicklung burgerlicher
Literaturwissenschaft,
son, The Literary Critics, London 1962; W. K. Wimsatt, Rumaki gniewu
[1962], PL 1968 z. 2; R. Fosterr, The New Romantics: A. Reappraisal of
the New Criticism,
Bloomington 1962; The Modern Critical Spectrum,
ed. G. J. Goldberg, N. M. Goldberg, Englewood Cliffs 1962; M. Krieger,
Po "Nowej Kryt'jJce", "Tematy" (New York) 1963 nr 8; F. R. Leavis,
"Scrutiny".
A Retrospect, Cambridge 1963; W. Sutton, Modern American
Crilticism, Englewood Cliffs 1963; F. H. Link, Amerikanische
Literaturschreibung, Stuttgart
1963; R. Wellek, American Literary
Scholarship,
Philosophy and Postwar American Criticism
w: Concepts of Criticism,
New Haven-London
1963; H. C. White, Changing Styles in Literar'jJ
Studies, Cambridge 1963; The Critical Moment, nr specjalny TLS z 26
VII 1963 (oraz wyd. ksiazkowe, London 1964); D. Daiches, English Literature
(o wsplczesnej
anglistyce amerykanskiej),
Englewood Cliffs
1964; M. Rzeuska, Glwne
kierunki
wsplczesnej
krytyki
literackiej
Stanach Zjednoczonych.
W: Rocznik Komisji Historycznoliw Anglii
I (1963); D. May, Zarys nowoteraQkiej PAN, Oddzial w Krakowie,
ZRL 1964 z. 11-12; L. T. Lemon,
czesnej angielskiej kryt'jJki literackiej,
The Partial Critics, New York 1965; J. Casey, The Language of Criticism, London 1966; "Tematy" 1966 nr 18 (poswiecony krytyce amerykanskiej); The Practice of Modern Literary Scholarship, ed. S. P. Zitner,
Glenview 1966; The Practice of Criticism, ed. S. P. Zitner [i inni], Glenview 1966; B. Gilenson, Zamietki
o "Nowoj Kritikie".
W: Woprosy
Reestietiki, 8., Moskwa 1968; G. M. Janssens, The American Literary
views. A Critical History 1920-1950, The Hague 1968; Sowriemiennoje
litieraturie,
red.
litieratlLrowiedienije
w SSzA. Spory o amierikanskoj
M. O. MendeIson, Moskwa 196!:!; Moderne Amerikanische Literaturtheo'rien, hgb. J. Strelka, W. Hinderer, Frankfurt/M
1970; U. HaUmann, Der
amerilwnische
New Criticism, Frankfurt/M 1971; D. Lodge, Crosscurrents
in Modern English Criticism w: The Novelists at the Crossroads, London 1971; R. Wellek, Amerykanska krytyka literacka w ostatnim dziesiecioleciu [1971], PL 1974 z. 1; W. Morris, Toward a New Historicism,
Princeton 1972; A. Komorowski, Zmierzch "Nowej Krytyki",
"Miesiecznik Literacki" 1972, nr 9.

5. L i t e r a t u r o z n a w s t w o w Z S R R
[[1926], PH 1962 nr 3;
B. Ejchenbaum, Teoria "metody formalnej"
B. M. Engelgardt, Formalnyj mietod w litieraturowiedienii,
Leningrad
1927; N. 1. Jefimow, Socjologija litieratury,
Smolensk 1927; A. Cejtlin,
Litieraturowiedienije.
W: Litieraturnaja
encyklopiedija,
t. VI Moskwa
1932; P. Miedwiediew, Formalizm
formalisty,
Leningrad 1934; R. K.,
Mienszewizm
w litieraturowiedienii.
W: Litieraturnaja
enc'llklopiedija,
t. VII Moskwa 1934; M. Rozental, Protiw wulgarnoj socjologU w litieraturnoj
tieorii, Moskwa 1936; P. L. Lebiediew, Polanskij, Sowietskoje

52
I. Zakres

kierunki

wsplczesnych

badan literackich

"Izwiestija Akadiemii Nauk

SSSR. Otdielenije litieratury i jazyka" 1937 nr 5; Teria literatury. Vybor z "formalnej
metdy", sostavil a prelozil M. Bakos, Trnava 1941;
"Zwiezda" 1951 nr 8;
A. Diemientjew, O sowietskom litieraturowiedienii,
V. Ehrlich, The Russian Formalism.
History-Doctrine,
's Gravenhage
1955 (tamze dalsza literatura); L. Plotkin, Puti razwitija sowietskoj litieraturnoj
nauki, "Woprosy Litieratury"
1957 nr 7; tenze, Partija
litieratura, Leningrad 1960; H. Ermolayev, Soviet Literary
Theories 19171934, Berkeley 1960; S. Morawski, Miedz'jJ trad'jJcja a wizja przyszlosci,
Warszawa 1964; Aktualny je problemy
kritiki
litieraturowiedienijl,
"Woprosy Litieratury" 1966 nr 6; S. Maszynsk,i, Puti
pierieput'ja
w: Nasledije
nasledniki, Moskwa 1967; 1z istorii sowietskoj estieticzeskoj mysU, Moskwa 1967; Sowietskoje
litieraturowiedienije
za pjat'diesiat
let
(red. W. I. Kuleszow), Moskwa 1967; Sowietskoje litieraturowiedienije
za 50 let (red. W. G. Bazanow), Leningrad 1968; K. Pomorska, Russian
FormaUst Theory and its Poetic Ambiance, The Hague 1968; A. Buszwoprosy litieraturowiedczeskich
issledowanij,
min, Mietodologiczeskije
Leningrad 1969; Rosyjska szkola stYlistyki, wyd. M. R. Mayenowa i Z.
Saloni, Warszawa 1970; E. M. Thompson, Russian Formalism and Anglo-American
New Criticism,
The Hague-Paris
1971; W. Borsz,czUkCllW,
Istorija
litieratury
sowriemiennost',
Moskwa 1972; J. Barabasz, Etot
poetiki, Moskwa 1973; Marnieotstupnyj
Salieri w: Wopros'jJ estietiki
xismus und Formalismus, hgb. H. Giinther, Miinchen 1973.

II. WYZNACZNIKI LITERATURY

W SSSR za 20 let,

litieraturowiedienije

Zainteresawanie cechami swaistymi literatury jest tak dawne, jak refleksja teoretyczna w tej dziedzinie, wzmogla sie
jednak w czasach 'Ostatnich w zwiazku z dazeniem da ustalenia zakresu i tresci nauki a literaturze. Uchwycenie cech swaistych literatury w stasunku da innych twarw jezykawych
miala umazliwic przeprowadzenie granicy miedzy literatura
i nie-literatura, a tym samym - wyznaczyc pale badan literackich. Na tejze drodze chciana uzyskac wskazwki, jakie ta
skladniki czy cechy utwarw literackich maja byc przedmiatem tych badan. Jaka przeslanka wystepawala tu mylne utazsamienie cech swaistych z cechami istatnymi (a przeciez sa ta
pajecia zakresawo tylka krzyzujace sie ze saba), alba tez metadalogicznie sparna teza (glaszana m. in. przez Petrazyckiega),
ze wart asc nauk 'Owa pasiadaJa jedynie tzw. sady adekwatne,
tj. takie, ktre adnasza sie zawsze i tylka' do swoich podmiotw

1.

W rozwazaniach teoretycznych nad problemem cech swoistych literatury zarysawalo sie kilka kierunkw, ktre sprbujemy tu usystematyzowac, nie kuszac sie 'Oczywiscie a histaryczna, a tym bardziej biblia graficzna kompletnosc 'Obrazu.
Kierunek pierwszy upatruje swoistosc utwaru literackieg'O
w tym, ze jest 'On dzielem sztuki badz przedmi'Otem przezycia
estetycznega. Tak na przyklad Gustaw Lansan pisal:
1 Por. I. Lazari-Pawlowska,
Petrazycki o tworzeniu pojec nauk humanistycznych.
W: Fragmenty filozoficzne. Seria II. Ksiega pamiatkowa ku uczczeniu czterdziestolecia pracy nauczycielskiej w Uniwersytecie
Warszawa 1959 s. 114.
WarszaWSkim Profesora Tadeusza Kotarbinskiego,

54
II. Wyznaczniki

literatury

II. Wyznaczniki

Oznaka dziela artystycznego jest zamiar i skutek artystyczny, jest

piekno i wdziek formy. [u.J Literatura sklada sie z tych wszystkich
dziel, ktrych tresc i wrazenie moga byc w zupelnosci ujawnione tylko
przez analize estetyczna formy. Wynika stad, ze z ogromnego mnstwa
tekstw drukowanych te do nas naleza specjalnie, ktre przez charakter
swej formy
moga 2. pobudzic wyobraznie, uczuciowosc i wrazliwosc estetyczna
czytelnika

Taka jednak odpowiedz odnosila sie tylko do wartosciowych,

a nie do wszystkich dziel literackich, a ponadto pociagala za
soba natychmiast pytania dalsze: czym jest dzielo sztuki badz
tez - czym jest przezycie estetyczne, zas na oba te pytania
estetyka nie potrafila dac zadowalajacej odpowiedzi 3.
Takie same pytania nasuwaly sie przy okresleniach charakteryzujacych utwr literacki jako dzielo sztuki slowa. Inna
wiec grupa teoretykw, sprowadzajac swoistosc literatury do
swoistosci jej jezyka, stara sie okreslic ja w sposb bardziej
zobiektywizowany. Najczesciej jako ceche swoista jezyka literatury wymienia sie jego obrazowosc. Pojecie to zreszta niekoniecznie musi miescic sie w sferze jezykowej. Niektrzy teoretycy traktuja obraz jako wyobrazenie wytwrcze istniejace
w swiadomosci autora badz odbiorcw. Trzeba tu jednak zauwazyc, ze przedmiotem badan literackich moze byc tak rozumiany obraz tylko posrednio, o tyle, o ile jest zdeterminowany
przez srodki jezykowe 4.
Pojecie "obr~osci"
czy "ogladowosci" rozpowszechnilo
sie w estetyce i badaniach literackich od czasw Hegla, ze zrdla zas heglowskiego wywodza sie poglady w tej sprawie gloszone przez Bielinskiego czy Taine'a. Bylo ono wielokrotnie
kwestionowane 5, nie stracilo jednak dotad naukowej aktual2 G. Lanson,
Metoda w historii
"Sfinks"
1912 s. 263-264.

literatury

[1911], tlUm. St. Turowski,

3 Por. St. Ossowski, U podstaw estetyki

[1933J, wyd. 2. Warszawa
poe1949 s. 273 i n.; W. Tatarkiewicz, Postawa estetyczna, l'iteracka
tycka [1933J w: Skupienie i marzenie, Krakw 1951.
4 Obszerna
dYSkUSje na temat "Slowo i obraz" przeprowadzili w la1959-1960 uczeni radzieccy na lamach czasopisma "Wopr osy Litietach
ratury".

5 M. in. przez Th. A. Meyera (Das Stilgesetz

der Poesie, Leipzig 1901)
i fOrmalistw rosyjskich. Z pozycji marksistowskich polemizowal z tym
pogladem A. Stawar w artykulach O pojmowaniu literatury i W szkole
Plechanowa [1930-1931J
w: Szkice literackie, Warszawa 1957.

55

literatury

nosci: posluguja sie nim Iwsplczesnie badacze o tak rznej orientacji, jak marksistowscy teoretycy literatury z jednej strony,
a Ingarden czy Kayser z drugiej. "Obrazowoscia" nazywa sie
jednak zjawiska rzne, na co wskazywal juz Hegel 6: zdatnosc
tworw jezykowych zawartych w dziele literackim do wywolywania u odbiorclW czestych, wyrazistych i jakosciowo bogatych wyobrazen wytwrczych ("obrazowanie bezposrednie"),
reprezentatywnosc skladnikw rzeczywistosci przedstawionej
w utworze literackim w stosunku do rzeczywistosci pozaliterackiej ("konkretne uoglnienie"), przenosne uzycie wyraziw
("obrazowanie posrednie", "figuralnosc"), ktre -, dodajmy - stwarza jezykowo jakis fikcyjny stan rzeczy (np. "Wplynalem na suchego przestwr oceanu"). Otz pierwsze niekoniecznie wystapic musi w dziele literackim (wymienic mozna
wiele znakomitych utworw lirycznych nie spelniajacych tego
warunku 7), to samo powtrzyc mozna o reprezentatywnosci;
ftguralnosc zas nie zawsze moze i powinna byc przez odbiorce wyobrazniowo realizowana: czasem jest niewyobrazalna, kiedy indziej - przy prbach wyobrazenia - staje sie
estetyczna potwornoscia, przeznaczona jest wiec tylko do pojeciowo-emocjonalnego uchwycenia 8.
Jeszcze mniej zadowala traktowanie jezyka literatury jako
pewnej odmiany jezyka emotywnego. Poglad ten nawiazuje do
teorii romantycznych, ktre wychodzac od liryki jako normy
twrczosci poetyckiej, uwydatnialy w poezji czynnik. ekspresywny; wsplczesnie stanowisko takie reprezentowal przede
wszystkim L A. Richards. W mysl jego pogladw (naukowo
juz nieaktualnych) jezyk emotywny przekazuje nie informacje
o rzeczywistosci obiektywnej, lecz postawy, uczucia i oceny
mwiacego; wyrznikiem jezyka poetyckiego w stosunku do
6 G. W. F. Hegel, Wyklady
o estetyce [1835], t. III Warszawa 1967
s. 333-336.
7 Por.
R. Jakobson, Poezija grammatiki
grammatika
poezii. W:

Poetics.

8 R.znice w pogladach
teoretycznYCh badaczy radzieckich na istote
obrazu artystycznego zaznaczyly sie wyraznie w pracy zbiorowej Tieorija litieratury,
t. I Moskwa 1962. Por. tez A. Driemow, Spiecijika chudozestwiennoj
litieratury,
Moskwa 1964, N. K. Gej, Iskusstwo slowa,
Moskwa 1967; Ch. Goranow, Chudozestwiennyj
obraz jegO' istoriczeskaja
zyzn, Moskwa 1970.

'56

II. Wyznaczniki literatury

11. Wyznaczniki literatury

wielu przejaJWw jezyka potocznego mialby byc albo wysoki

stopien celowej organizacji 9, albo tez - jednoczesne zaspo-;
kojenie przeciwstawnych impulsw odbiorcy, wywolujace
niego swoisty
a wartosciowy stan psychicznej rwnowagi
10.
iu harmonii

Zgloszone tu zastrzezenia wydaja sie oczywiste, mimo to

jednak wieloznacznosc (ambiguity) , rozmaicie zreszta pojmowana, i kontekstualny charakter semantyki poetyckiej naleza do
najbardziej popularnych i trwalych tez wsplczesnej teorii literatury w Stanach Zjednoczonych.
Z innymi propozycjami wystapila rosyjska szkola formalna. Najsmielszy z jej teoretykw, Roman Jakobson, w rznych
swych dawniejszych pracach okreslal poezje jako "jezyk
w funkcji estetycznej", jako "zorganizowany gwalt dokonany
na jezyku potocznym", wreszcie jako wyskazywanije
s ustanowkoj na wyrazenije 14. Formula to trudna do przetlumaczenia;
sens jej da sie chyba oddac w slowach: "wypowiedz z nastawieRiem na sposb jej wyrazenia". W najnowszej swej pracy PoeJakobson zmodernizowal tertyka w swietle jezykoznawstwa
minologie; dostosowujac ja do wsplczesnej teorii informacji,
poetycka funkcje jezykowa nazywa "nastaVilieniem na sam
komunikat, skupieniem sie na samym komunikacie dla niego
samego".

Okreslenia takie dotycza jednak nie jezyka literatury, lecz

rezultatw jej oddzialywania; sam Richards zreszta przyznaje,
ze obok najbardziej wartosciowej poezji "synestezyjnej" czy
tez "wlaczajacej" (poetry oj inclusion) istnieje takze poezja
jednego okreslonego uczucia, nastroju czy postawy 11; najwyrazniej wiec jest to nie opisowa, lecz jakby normatywna definicja poezji.
Te same watpliwosci budzi zblizona do pogladlW Richardsa
koncepcja Cleantha Brooksa. Zdaniem jego, jezyk poezji, urzeczywistniajac zasade "paradoksu" czy "ironii" (rozumianej tu
jako wsplistnienie w utworze przeciwstawnych punktw widzenia i oceny), jest celowo \"zageszczony", wieloznaczeniowy
i wieloskojarzeniowy, przy czym znaczenie WY:Lazwjest okreslone glwnie przez ich kontekst 12. Twierdzenie takie samo
w soBie jest tylko efektownym paradoksem, bo przeciez sens
np. metafory zalezny jest przede wszystkim od oglnojezykowego znaczenia jej skladnikw i tylko na tle tego znaczenia
moze byc zrozumiany i oceniony; zreszta zaleznosc od kontekstu
wystepuje w kazdej wypowiedzi, zwlaszcza w wypowiedziach
potocznych. Kontrargument, ze w poezji (i tylko w poezji) kontekst jest w kazdym utworze odrebny, mozna odeprzec, powolujac sie na role poetyckiej konwencji 13.
s.

14.g Np. 'R. Wellek, A. Warren,

Theory

of Literature,

New York 1949

KoncepCja ta nawiazuje do slawnego sformulowania Coleridge'a

Literaria,
XIV 1317) o potedze poezji, ktra ujawnia sie
w "zrwnowazeniu lub pogodzeniu przeciwstawnych
lub niezgodnych
jakosci".
10

(Biographia

A. Richards,
1955 11s. 1.249-250.

Principles

of Literar'jJ

Criticism

Wszelkie prby zredukowania zakresu funkcji p()etyckiej do samej

poezji lub ograniczenia poezji tylko do funkcji poetyckiej bylyby blednym uproszczeniem. Funkcja poetycka nie jest jedyna funkcja w zakresie sztuki slowa, jest wszakze jej dominanta, funkcja determinujaca,
gdy tymczasem w pozostalych aktach jezykowych wystepuje jako element podrzedny, akcesoryjny. Funkcja ta, przez wysuniecie wyczuwalnosci znaku, poglebia podstawowa dychotomie: znak - przedmiot 15.

W jaki sposb osiaga sie to "wysuniecie wyczuwalnosci

znaku"? Przez "projekcje zasady ekwiwalencji z osi wyboru
na os kombinacji" w budowaniu szeregu jezykowego: ekwiwalencja staje sie konstytutywnym chwytem szeregu, "kazde
nastepstwo staje sie podobienstwem". Odsylajac po blizsze wy-

[1924J, London

C. Brooks, Irony as Principle of Structure [1949J. W: Literar'jJ

Opinion in America, ed. M. D. Zabel, New York 1951.
18 Por. R. S. Crane, The Critical
Monism of Cleanth Brooks. W: Critics and Criticism, Chicago 1952 s. 100 i n.; W. Sutton, The Contextualist
Dilemma - or Fallacy?, JA XVII (1958) nr 2; W. Righter, Logic and
Criticism, London 1963 s. 107~111. Prbe czeSCiowej obrony stanowiska
Brooksa
pOdjal
1956 s. 198
n. M. Krieger, The New Apologists for Poetr'jJ, Minneapolis
12

57

14 R. Jakobsori, Nowiejszaja
russkaja poezija, Praga 1921 s. 10. Wczesniej z podobnym twierdzeniem wystapil L. P. Jakubinski (O zwukach
poeticzeskogo jazyka. W: Poetika, Piotrograd
1919 s. 37), rozrzniajac
"system jezyka praktycznego, w ktrym przedstawienia
jezykowe nie
maja samoistnej wartosci i stanowia tylko srodek porozumiewania sie",
i system jezyka poetyckiego, w ktrym "cel praktyczny odsuwa sie na
plan dalszy, a uklady jezykowe otrzymuja samoistna wartosc".
15 R. Jakobson,
Poetyka w wietle jezykoznawstwa,
PL 1960 z. 2

s.

439.

59

II. Wyznaczniki literatury

II. Wyznaczniki literatury

Jasnienie tych bardzo zmetaforyzowanych formul do tekstu

pracy Jakobsona, mozna - jak sie zdaje - sens ich zasadniczy zawrzec w nastepujacych slowach: funkcja poetycka przejawia sie wtedy, gdy wypowiedz zostala dodatkowo uporzadkowana w sposb nie dajacy sie uzasadnic zwyklymi potrzebami komunikacji jezykowej 16.
Teoria ta - przy calej atrakcyjnosci jej wykladu, a zwlaszcza egzemplifikacji - budzi jednak rzne watpliwosci. Po
pierwsze - nie wiadomo, jak rozumiec zdanie, ze ekwiwalencja jest konstytutywnym
elementem szeregu poetyckiego.
W zasadzie elementem tym pozostaje przyleglosc; dazenie do
osiagniecia ekwiwalencji czy padabienstwa zamknac sie musi
w granicach zdeterminowanych przez wymogi przyleglosci 17.
W konflikcie bowiem miedzy wymogami przyleglosci a wymogami ekwiwalencji z reguly silniejsza jest przyleglosc; wypadki przeciwne oceniane sa raczej negatywnie (gdy na przyklad ktos poswieca sens dla rymu). Niezaleznie od tego, nie
wiadomo, jakie sa
obiektywne wskazniki pozwalajace stwier,
dzic, ze funkcja poetycka dominuje nad innymi.
Inna trudnosc jeszcze powazniejsza: nie tylka Jakobson, ale
i poprzednio wymienieni teoretycy amerykanscy mwili a "jezyku poezji", nie o "jezyku literatury". Angielski zwyczaj jezykowy nie wlacza fiction - prozy narracyjnej - do poezji.
Albo wiec wskazane powyzej cechy odnosza sie' tylko do poezji jako do czesci litera~ury i w takim razie moga byc sluszne, ale nie odpowiadaja na nasze pytania, albo tez sa odpowiedzia falszywa, bo prowadzaca do definicji zbyt waskiej,

w ktrej nie miesci sie przewazajaca czesc prozy literackiej.

Juz Zyrmunski przestrzegal przed tym formalistw rosyjskich:

58

16 W dalszym ciagu swej pracy Jakobson idac tu za W. Empsonem - uwaza rwniez wieloznaczeniowosc za nieodlaczna ceche poezji
(I. c., s. 461). Do pogladw Jakobsona nawiazuja m. in.: E. Stankiewicz,
Linguistics and the Study of Poetic Language. W: StyLe in Language,
ed. Th. A. Sebeok, New York-London
1960; P. Guiraud, Pour une
semioLogie de L'expression poetique. W: Langue et Litterature,
Liege
1961; J. Slawinski, Wokl teorii jezyka poetyckiego, "Twrczosc" 1961
z. 12 (por. H. Markiewicz, Jeszcze o teorii jezyka poetyckiego w: PrzezbLizenia, Warszawa 1967); S. R. Levin, Linguistic Structures
kroje
in Poetry, 's Gravenhage 1962; J. Lotman, Lekcji po strukturaLnoj poetilcie, Tartu 1964 s. 67; D. Delas, J. FiIliolet, Linguistique et poetique, Paris 1973 s. 39 i n.
17 Sam Jakobson
zdaje sie to przyznawac, gdy pisze, ze "podobienstwo jest nadbudowane nad przylegloscia" (I. c., s. 460).

Podczas gdy wiersz liryczny istotnie jest utworem sztuki slowa [...J,
nieskrepowana w swej kompozycji jezykowej powiesc L. Tolstoja posluguje sie slowem nie jako elementem o funkcji artystycznej, ale jako
obojetna artystycznie warstwa czy tez zespolem znakw, podporzadkowanych jak w mowie potocznej funkcji komunikatywnej
i wprowadzajacych nas w oderwany od slowa strumien elementw tematycznych.
Takiego utworu literackiego nie mozna nazwac utworem sztuki slowa,
:1 w kazdym razie nie w tym znaczeniu,
co wiersz liryczny 18.
1.0

Zyrmunski idzie tu, byc moze, za daleko; w kazdym razie

ten wlasnie problem sprawia wymienionym teoretykom literatury sporo klopotu 19. Mozna oczywiscie odpowiedziec wedlug
znanego wzoru "tym gorzej dla rzeczywistosci", jak to na
przyklad uczynil kiedys L. Beriger, twiE1rdzac, ze utwr literacki pisany proza jest ze wzgledu na swa strone jezykowa odstepstwem od istoty poezji; odpowiedz taka jednakze mocno
traci anachronizmem 20.
Z drugiej strony, definicja proponowana okazuje sie zbyt
szeroka - ~2orza~~
i "wyczuwalnosc znaku"
wystepuja rwniez w silnym stopnU1 w prozie krasomwczej
o wyraznych celach politycznych.
Klopoty te wygodnie usuwa teoria, ktra jako glwny wyrznik literatury wskazuje fikcje, a w sformulowaniach skrajniejszych - calkowita autonomicznosc swiata przedstawionego
w utworze literackim.
Tu znw jednak zarysowala sie sprzecznosc miedzy skrajnie pojmowana fikc~oscia
swiats-przedstawionego a pogladami przypisujacymi literaturze swoiste funkcje poznawcze 21.
Przede wszystkim zas wystepowanie quasi-sadw i zwiazanej
z nimi fikcji literackiej okazalo sie dyskusyjne na terenie liry18 W. Zyrmunski,
K woprosu o formaLnom mietodie (1923]; przekla6
polski W sprawie "metody formaLnej", "Zycie Literackie" 1947 z. 3-4
s. 75.
19 Przyznaje to M. Krieger, o. c., s. 72-73.
20 L. Beriger, Poesie und Prosa, DV 1943 s. 132 i n.
21 Por.
rozdzial Fikcja w dziele Literackim a jego zawartosc poznawcza.

60

II. Wyznaczniki

Literatury

II. Wyznaczniki

ki 22, a tym bardziej w poezji dydaktycznej, refleksyjnej i opisowej, w wielu postaciach prozy niefabularnej, jak moralia,
pamietniki, listy, reportaze, eseje itp. Zwlaszcza dla badaczy
literatury przedromantycznej i literatury wsplczesnej fikcja
jako wyznacznik literatury jest nie do przyjecia 23.
Wszystkie te trudnosci nie sa przypadkowe i wynikaja nie
tylko z powszechnego bledu budowania definicji zbyt obszernych czy zbyt ciasnych. Przyczyna ich jest glebsza i sprawia
ona, ze trudnosci te sa wlasciwie nieusuwalne, jesli chce sie
znalezc jedyna, wobec wszystkich utworw zastosowalna differentia specifica literackosci 24. Przyczyna ta bowiem nie
jest - jak to sie zwykle przyjmuje - istnienie wielu zjawisk
posrednich miedzy literatura a nie-literatura, lecz heterogenicznosc tworw jezykowych, ktre zwykLo sie dzis uwazac
za literackie. Zacznijmy od przypomnienia okolicznosci zreszta
znanej, ze sam termin "literatura" w znaczeniu nas tu interesujacym jest stosunkowo swiezej daty; do polowy XVIII wieku
znano tylko nazwe "poezja". Ale od samego poczatku zakres jej zastosowania byl sporny: sofista Gorgiasz przyjmowal kryterium formalne - poezja nazywal "mowe posiadajaca budowe metryczna". Przeciwstawny poglad wypowiedzial
Arystoteles: dla niego wyznacznikiem poezji byla po pierwsze - mimesis, pojmowana prawdopodobnie jako fikcja nasladowcza, po drugie - wykorzystanie rytmu mowy i melodii. Postulowal natomiast odrebna nazwe dla sztuki, ktra "nasladuje sama mowe niewiazana albo wiazana metrami" (wiec
bez towarzyszenia muzyki), byc moze - takze dla utworw,
ktre nie maja charakteru mimetycznego, bo poeta "mwi
w nich od siebie", a wrecz protestowal przeciw uzywaniu terminu "po'ezja", "jesli ktos w metra ujmie cos medycznego lub
przyrodniczego", kiedy wiec autorw okreslaja jako poetw
22 Por.
Jerzy Pelc: Quasi-sady a dzielo literackie, PL 1963 z. 3
s. 75-76.
23 O klopotach
tych pisze m. in. Janusz Pele, Tekst literacki w okresie staropolskim, PH 1959 nr 3.
24 Wydzielenie
literatury jako odrebnej kategorii tworw slownych
uwazal za niemozliwe J. Kleiner (Charakter
przedmiot
badan literackich [1913] w: Studia z zakresu literatury
filozofii, Warszawa 1925
s. 171-172). - Zob. tez St. Dabrowski, Zakres pojecia "literatura"
a faktyczny material badan literackich, PL 1971 z. 2.

Literatury

61

"nie na podstawie mimesis, lecz na podstawie wsplnego

metru" 25.
W tych zawilych zreszta i hipotetycznie tu zrekonstruowanych wywodach Arystotelesa zawarte sa jak gdyby wszystkie
przeslanki pzniejszych kontrowersji w sprawie granic miedzy poezja a nie-poezja. Ale sytuacja miala ulec dalszemu zagmatwaniu 'w okresie hellenistycznym wskutek zblizenia
i wzajemnego oddzialywania na siebie poezji i wymowy.
W sredniowieczu splot ten stal sie jeszcze silniejszy i trwalszy, poetyka zostala podporzadkowana retoryce. (Dante zdefiniowal poezje jako fictio rhetorica in musica composita), a rwnoczesnie nastapilo
w pismiemy.ictwie zatarcie granicy miedzy
,
dziedzina rzeczywistosci i dziedzina fikcji: za przedmiot poezji
uznano zarwno res fictae, jak res geslae.
W czasach renesansu rznice miedzy poezja i wymowa byly teoretycznie jas,ue, mimo to wszakze odczuwano pokrewienstwo ich funkcji. Na tej zas~dzie obejmowano je wsplna napzniej belles lettres, a potem,
zwa: litterae humaniores,
w drugiej polowie XVIIIw . .:...-"literatura". Termin ten przeszedl rzne transformacje znaczeniowe, ktre trudno tu z braku miejsca referowac 26. Wystarczy zestawic trzy cytaty z tewiadomosci podaje pod
renu polskiego: Zbir potrzebniejszych
haslem "literatura": "wiadomosc rzecz:y do nauki nalezacych,
erudycja z czytania wielu autorw pochodzaca" 27, ale juz
w r. 1816 Jan Sniadecki proponuje, aby wzorem francuskim
(m. in. Elements de litterature Marmontela, 1787) rozumiec
przez literature te nauke, ktra rozpatruje "dziela poezji i wymowy, powszechnemu pojeciu dostepne, jalm to: sztuki teatralne, rznego gatunku wzorowe poezje, w prozie zas wszyst)

25 Arystoteles,
Poetuka. W: Trzy poetuki starozytne, opr. T. Sinko,
Wroclaw 1951 s. 4-5.
26 Por. E. W1:i1fflin,Literatura,
"Archiv fUr lateinische Lexicographie
und Grammatik" V (1888); R. Escarpit, La definition du terme "litteratude Littere". W: Actes du IIIe Congres (te l' Association Internationale
rature Comparee, 's Gravenhage 1962; Literatur
und Dichtung. Versuch
hgb. H. Riidiger, Stuttgart 1973; St. Dobrzycki,
einer BegriffsbesUmmung,
Notatki do dziejw jezyka polskiego literackiego.
II. Z dziejw jezyka
krytyki
literackiej
polskiej, "Prace Filologiczne" VII (1911).
27 [I. Krasicki],
Zbir potrzebniejszych
wiadomosci porzadkiem alfabetu ulozonych, Warszawa 1781 t. II s. 53.

63

II. Wyznaczniki literatury

II. Wyznaczniki !tteratury

ka, ca da zrozumienia powszechnega alba jest wymawne, albo

za wzr dobrega pisania sluzyc magace" 28. Rychlo termin "literatura" (zwlaszcza pad Wlplywem ksiazki Madame de Stael
De la litterature, 1800) przestal oznaczac nauke a paezji i wymawie, a przeniesiany zastal na sama paezje 'Oraz wymawe,
a raczej te gatunki pismiennictwa, ktre z dziedzictwa starazytnej wymawy sie wywadzily, w praktyce wiec - na cale
prawie pismiennictwa a tresci humanistycznej, paza kampendiami informacyjnymi. Na swj spasb sprzyjala temu rwniez ramantyczna teoria "paezji uniwersalnej", razbijajaca nie
tylka sztywne normy gatunkowe, lecz takze granice miedzy
poezja a innymi dziedzinami twrczasci; idac za F. Schleglem,
pisze Machnacki, ze "przez literature patrzeba rozumiec systema tych nauk, tych umiejetnasci, tych wszystkich razem twarw ludzkiega umyslu, a raczej systema tych dzialan i paruszen mysli, ktre maja najblizszy zwiazek z cywilizacja i duchem naradu" 29.
Dopiera pzniej, pad wplywem rznych przyczyn (zamieranie sztuki 'Oratorskiej, estetyzm w literaturze i krytyce, tendencje da "dysymilacji" i "czystasci" paszczeglnych farm
kultury, unaukawienie humanistyki 'Oddalajace ja ad prazy
literackiej, razwj refleksji metodalagicznej w nauce a literaturze), nastapila zaciesnienie olJszaru literatury przez 'Odciecie
ad niej gatunkw granicznych - i termin "literatura piekna",
wzgardzany przez Machnackiega, wraca na karcie tytulawej
pieknej
w Polsce (1918).
akademickich Dziejw literatury
Razmaite kryteria stosawane w tym celu zastaly omwiane na
wstepie tej pracy. Rwnaczesnie zas w abrebie samej literatury starana sie wyrznic alba krag utworw szczeglnie wartasciowych, nadajac mu w odmiennym znaczeniu nazwe "paezja" (B. Croce, W. Mahrhalz, Z. Lempicki, W. Barawy), alba
jeszcze wezszy krag utworw czy fragmentw "paezji czystej",
. definiawanej zreszta razmaicie, najczesciej w mglistej apazycji
da czynnikw intelektualna-poznawczych lub maralna-utyli-

larnych (G. Moare, H. Bremand); podabny sens ma przeciwstawienie "poezji" i "literatury" u Sartre'a.
Ostatnia jednak, zarwna w twrczasci, jak i w tearii, znawu zaciera sie granica miedzy literatura a filazafia, nauka, repartazem czy publicystyka. W szczeglnasci aslabla znaczenie
fikcji jaka wyznacznika literackasci. Juz w miedzywajennym
dwudziestaleciu radziecka "literatura faktu", repartaze Kischa,
dzienniki Gide'a, eseje Boya-Zelenskiega byly tega znamiennymi przykladami 30.
Zjawiska tu apisane: zblizenie paezji i wymawy, 'Objecieich
wsplnym mianem "literatu:l\a", a w rezultacie zludzenie, ze
istnieje jednaradna klasa przedmiatw, ktra by temu terminawi adpawiadala, nie jest odosobnione. W pewnej mierze pawtrzyl sie tu praces, ktry w zwiazku z pojeciem przezycia
estetycznega trafnie 'Opisal Wladyslaw Tatarkiewicz:

62

28 Jan
Sniadecki, OUteraturze
[1816] w: Wybr pism naukowych,
Warszawa 1954 s. 97-98.
29 M. Mochnacki,
O literaturze
polskiej w wieku dziewietnastym
[183~], opr; H. Zyczynski, Krakw 1923 s. 39.

Nazwa jakiegos przedmiotu bywa stosowana luzno i rozciagana na

inne przedmioty, majace jakies czesciowe z nim podobienstwo. Np. nazwe x, nalezaca sie przedmiotom posiadajacym cechy a oraz b, daje sie
nieraz przedmiotowi A dlatego, ze posiada ceche a, a takze przedmiotowi B dlatego, ze posiada ceche b. Wtedy przedmioty A i B maja nazwe wsplna, ale cech wsplnych moga nie miec. W takim wypadku
istnieje nazwa x, ale klasy przedmiotw X nie ma. Taki sposb postepowania, wlasciwy mowie potocznej, a nieraz i naukom nie stojacym
na wyzszym stopniu precyzji pojeciowej, mozna by nazwac dominowym: podobny jest bowiem do postepowania w grze domino, gdzie kamien doklada sie do kamienia na podstawie polowicznego podobienstwa
i przez te osiaga sie szereg kamieni, w ktrym sasiednie sa do siebie
podobne, dalsze natomiast moga nic nie miec wsplnego 31.

Tak wiec widzimy, ze nawet pa wyeliminowaniu okreslen

wyraznie falszywych czy tylka narmatywnych, zaden z dyskutowanych wyznacznikw literatury nie pasiada waznasci pawszechnej, ze <,7i17gledu
na jej heteragenicznasc. Utworom slownym przypisujemy wsplczesnie przynaleznosc do literatury
tak ze wzgledu na fikcyjnosc (chacby czesciawa) swiata przedstawionego, jak ze wzgledu na "uparzadkawa~ddane"
30 Problem
ten poruszal A. Stawar, Literatura
ctwo, "Twrczosc" 1957 nr 10/11.
31 W. Tatarkiewicz,
o.c., s. 68.

piekna

a pismienni

64

II. Wyznaczniki

II. Wyznaczniki

Literatury

w stosunku do potrzeb zwyczajnej komunikacji jezykowej, jak

wreszcie ze wzgledu na obrazowosc (przy czym obrazowosc posrednia posiada rwnoczesnie cechy fikcyjnosci). Dla badaczy,
ktrzy dochodza do teoretycznych uoglnien od stI'ony utworw fabularnych, na]silniejszym sygnalem "literackosci" jest
przy orientacji formalistycznej - fikcyjnosc, przy orientacji
"poznawczej" - obrazowosc bezposrednia. Jesli punkt wyjscia stanowi ~iryka, role te przejmuje "uporzadkowanie naddane" - rytmizacja wypowiedzi lub obra:lJOwoscposrednia 32.
Sprbujmy sprawdzic te uoglnienia na dowolnym przykladzie. Wezmy dwa zdania: "Kradzieze sa zazwyczaj dokonywane w nocy" i "Wczoraj dokonano kradziezy w mieszkaniu
ob. Kowalskich przy ul. Foksal 49". Zdania takie moga oczywiscie wchodzic w sklad utworu literackiego, ale same w sobie
zadnych cech literackosci nie sygnalizuja. Gdy jednak powiemy: "Z nastaniem zmroku Arsen Lupin wlamal sie do mieszkania panstwa Dupont", a wiemy, ze jest to postac fikcyjna, zdanie takie uzyskuje w naszym odczuciu ceche "literackosci". Ten
sam rezultat otrzymamy, gdy nie wlaczajac elementu fikcyjnego, wprowadzimy do tekstu jakies uporzadkowanie naddane, na
przyklad: "Noc juz zapada, zlodziej sie skrada", albo wreszcie - ceche obrazowosci bezposredniej lub metaforycznej:
"Wsrd calkowitej ciszy rozlegl sie (lub metaforycznie: cisze
rozdarl) odglos kilku mocnych uderzen w drzwi"; itp.
Gatunki literackie, w ktrych - jakby w mysl przytoczonej
definicji Dantego - spotykaja sie wszystkie trzy cechy "literackosci" (np. epopeja wierszem), bezspornie uwazane sa za literaclde.1 Jesli jednej z tych cech zabraknie r- ich "literackosc" bywa juz kwestionowana (np. poemat dydaktyczny lub
powiesc); jeszcze Orzeszkowa pisala:

Uteratury

65

I 'oc/obnie

i dzis pisze Jakobson o odmianie prozaicznej sztuki

::I'l1.'1ajako o strefie "przechodniej" miedzy jezykiem scisle po,!.yckim a scisle poznawczym 34. Z wsplczesnej perspektywy
i Iziwny natomiast wydaje sie fakt, ze w wiekach XVI i XVII
wielokrotnie kwestionowano przynaleznosc liryki do poezji ze
wzgledu na nieobecnosc fikcji nasladowczej 35. Jesli w utworze
,Iostrzegamy jedna tylko ceche - traktuje sie go jako "zjawigraniczne", na przyklad now\ele filmowa (tylko fikcja), rylowany slogan polityczny czy reklamowy (tylko "uporzadkowanie naddane"), reportaz (tylko obrazowosc).
Na zakonczenie nasuwa sie pytanie: a moze jednak daloby
::ie znalezc jakis wsplny mianownik dla wskazanych tu, trzech
{'ech "literackosci", ktry by uzasadnial obiektywne pokrewien:;two utworw uwazanych za literackie, a posrednio - wzgledna jednosc przedmiotu badan literackich? Bardzo niedoskonala
odpowiedz na to pytanie brzmialaby tak: cecha "literackosci"
jest to, ze utwr spelnia zasadnicze funkcje jezykowe (przed:>tawiajaca i wolicjonalna) w sposb odmienny niz wypowiedzipotoczne i naukowe: to znaczy przy udziale fikcji literackiej, a wiec posrednio, nieasertorycznie i.ze zmniejszona jednoznacznoscia, lub "z uporzadkowaniem naddanym", lub wreszcie ze zwiekszona obrazowoscia. Tylko w skrajnych wypadkachfunkcje zasadnicze moga byc w utworze nieobecne; utwr
t8lk\ jednak z reguly znajduje sie na tej granicy literatury,
poza ktra rozciaga sie sfera pozbawionych znaczenia, a vl,'iec
pozajezykowych tworw brzmieniowych 36:
:Iw

1\

Powiesc jest dzielem umyslowosci ludzkiej mieszanym; z jednej

strony, nalezy ona niewatpliwie do dziedziny artyzmu [...J, z drugiej jednak - szerokim szlakiem wplywa w dzial wiedzy, ten szczeglniej, ktry streszcza w sobie wyniki praw wszelakich, a zwie sie filozofia 33.
Do uwag tych nawiazuje H. Dziechcinska (Z zagadnien "literackokategorii historycznej,
"Studia Estetyczne" I 1964), jako nadrzedne kryterium "literackosci" traktujac szeroko pojeta obrazowosc.
33 E. Orzeszkowa,
O powiesciach T. T. Jeza [1879] w: Pisma kryt'jJcznoliterackie, Wroclaw 1959 s. 136.
32

sci" jako

R. Jakobson, 1. c., s. 467.

Por. 1. Behrens, Die Lehre von der Einteilung der Dich7i;unst,
Halle/Saale 1940.
86 Por. analize
"zabawowej" poezji brzmieniowej w ksiazce: A. Liede, Dichtung als Spiel, t. II Berlin 1963 s. 237-255.
34

35

Glwne problemy ...

III. Sposb istnienia

III. SPOS6B ISTNIENIA I BUDOWA DZIELA

LITERACKIEGO

1
Sposb istnienia dziela literackiego stosunkowo niedawno
stal sie przedmiotem szczeglowej analizy teoretycznej. Dawniejsze wypowiedzi na ten temat pojawiaja sie w zarysach
estetyki! czy poetyki tylko ubocznie i posrednio, przy okazji
odpowiedzi na pytanie, czym jest sztuka czy tez poezja. Mozna z nich wywnioskowac, ze zazwyczaj dzido lltemckie traktowano w sposb dualistyczny: w okresie panowania heglizmu - jako uzmyslowienie idei ("dzielo sztuki stoi posrodku
miedzy bezposrednia zmyslowoscia a idealna mysla" 1), w czasach pozytywizmu - jako "utwr ducha ludzkiego", wyrazajacy "mysli, uczucia
idealy" za posrednictwem "pieknego
slowa" 2.
:i.

Ujecia dualistyczne, ciazace badz ku psychologizmowi, badz

to ku idealizmowi obiektywnemu, przewazaja rwniez w analizach nowszych, coraz bardziej szczeglowych i precyzyjnych.
Po jednej stronie bowiem rozrzniono czynnosci psychiczne od
ich. w(ytworw, a te z kolei - od ich psychofizycznych uzewnetrznien i utrwalen; po ,drugiej - rozbudowano pojecie
"swiata duchowego" czy "ducha zobiektywizowanego", odrebnego zarwno od zjawisk fizycznych, jak i psychicznych. Ponie. waz jednak skladniki tego swiata duchowego mialy sie aktualizowac i byc dostepnymi tylko w przezyciach psychicznych,
l G. W. F. Hegel,

s. 67.

Wyklad'Y

2 Np. P. Chmielowski,
szawa 1899 s. 2.

o estetyce [1835], t. I Warszawa

Metodyka

historii

literatury

polskiej,

1964

War-

i budowa dziela titerackiego

67

Illeraz oba te ujeciapsychologistyczne i obiektywno-ideali:;tyczne - wystepowaly lacznie, jak np. u Juliusza Kleinera,
ktry we wczesnych pracach charakteryzowal dzielo literackie
jako "calosc psychiczna, mozliwie najbogatsza, jaka zawartosc
tekstu moze wy\wolac u jakiejkolwiek odpowiednio wrazliwej
.i<'dnostki percypujacej", a zarazem - jako "odrebna sfere
rzeczywistosci ludzkiej" 3.
W pracach anglb-amerykanskich dzis jeszcze wystepuja .uje('ia psychologistyczne, ze wymienimy chocby definicje poematu
dana przez I. A. Richardsa jako "klasy przezyc czytelnilcw,
ktre sa do pewnego stopnia podobne do przezyc autora" 4, czy
okreslenie dziela sztuki jako "kumulatywnego szeregu oddziel11'ychjego percepcji", sformulowane przez Stephena Peppera 5.
Teorie takie zamykaja oczywiscie droge do dziela sztuki jako
przedmiotu w czesci chociaz wsplnie dostepnego rznym podIlliotom poznajacym, a wiec i mogacego stac sie obiektem balan naukowych.
W nauce niemieckiej, pod wplywem fenomenologii, psychologizm zostal na ogl przezwyciezony na r~eC'zkoncepcji sklaIliajacych sie ku idealizmowi obiektywnemu. Tak wiec WaldeIIlar Conrad charakteryzowal, pod wplywem Husserla,dzielo
literackie jako przedmiot idealny 6, Nicolai Hartmann - jako
obiektywacje ducha 7, a polski uczen HusserIa, Roman IngarIlen - jako przedmiot czysto intencjonalny, a wiec bytowo nie::amoistny, bo zrdlo jego istnienia tkwi w aktach twrczych
;lUtora, a przy tym - pochodnie intencjonalny, bo jego pod;;lawa ontyczna sa prostsze twory intencjonalne, mianowicie
,':ensy 'zdan, majace z kolei swj fundament fizyczny Vi malerialnych znakach jezylmwych 8. Rozrzniano przy tym (idac
r

3 J. Kleiner, Studia z zakresu literatury

filozofii,
Warszawa 1925
154, 171.
4 1. A. Richards,
Principles of Literary Criticism [1924], London 1955

:. 226-227.
5 S. Pepper, The
Basis of Criticism in the Arts, Cambridge (Mass.)
I!J46 s. 69 n.
6 W. Conrad,
'Der astheti$che Gegenstand, "Zeitschrift fUr Asthetik
(Illd allgemeine Kunstwissenschaft" 1908 s. 77.
7 N. Hartmann,
Asthetik, Berlin 1953.
8 Por. R. Ingarden,
O dziele literackim. Badania z pogranicza ontologii, teorii jezyka
filozofii literatury
[1931], Warszawa 1960 s, 179-180,
H2-443,
Spr o istnienie swiata, Krakw 1947-1948
t. I s. 100, t. II

68

III.

Sposb istnienia.

i budowa

dzieZa literackiego

za Wolfem Dahrnem) przedmiat artystyczny, tj. pewien 'Obiektywny wytwr, ad przedmiatw estetycznych istniejacych
w doznaniach indywidualnych jego adbiarcw.
Koncepcjam tym naj silniej przeciwstawil sie w nauce palskiej Tadeusz Katarbinski, uznajac - zgadnie z zalazeniami
reizmu somatycznego - utwr literacki za "calosc, zlazana
tylko ze slw, przy razumieniu slw jaka bytw cielesnych,
np. napisw - 'Oczywiscie znaczacych, wyposazonych semantycznie". O wszystkich innych skladnikach dziela literackiego
mozna wprawdzie mvvic, trzeba jednak zdawac sobie sprawe
z tego, ze wcypawiedzi takie maja charakter skrtowo-zastepczy.
Takim przenosnym, wtrnym poslugujac sie jezykiem, mozna tez sobie mwic, ze "na utwr poetycki skladaja sie fikcyjne losy postaci urojonych ..." Stad pozr, ze jest taki obiekt, jak dzielo, z takich wlasnie zlozone fragmentw, podobnie jak chodnik betonowy sklada sie z plyt.
Ale to znw p9zr tylko. "Na slynna powiesc Cervantesa skladaja sie
te a te przygody Don Kichota" - to znaczy tyle tylko, ze Cervantes
roil sobie, jakoby Don Kichot atakowal wiatraki i jakoby wdawal sie
w bjke z mlynarzami, biorac ich za zbrojnych wrogw etc.

Tak wiec:
Zdaniem somatysty, historyk literatury nie ma do dyspozycji innych
obiektw badania, jak tylko teksty, ich twrcw i odbiorcw oraz ich
fragmenty, a jezeli dzielo literackie ma sie skladac z innych jakichs
skladnikw - to poszukiwanie takiego obiektu jest poszukiwaniem ...
niebytu 9.

III.

i budowa

dzieLa literackiego

69

llego. Kategaria 'Odbicia rzeczywistasci jest bawiem w tym

zastasowaniu zbyt 'Obszerna. Prace marksistowskie nie wYjasniaja wystarczajaca stasunku swiadamasci indywidualnej da
swiadamasci spalecznej (w szerszym znaczeniu tego terminu),
a pomijaja w 'Oglemilczeniem rale wytwarw kultury Wobec
idei skladajacych sie na swiadamasc spoleczna 10.
Problematyka tu naszkicawana nalezy wlasciwie da filOzofii
nie da nauki a literaturze, totez badacze litem tury na 'Ogl si~
nia nie zajmawali. Z ich perspektywy zreszta filazoficzne przeI'iwienstwa po czesci sie zacieraja: trudna dastrzec rznice
I) praktycznych kansekwencjach badawczych miedzy tylko ca
przytacmnymi pagladami reisty Kotarbinskiega a wypawiedzia
renamenolaga Ingardena:
czysto intencjonalny przedmiot w calosci swego bytu i uposazenia jest
mimo swej transcendencji zdany na istnienie, uposazenie i sposb sPellIienia odnosnego aktu swiadomosci. Mozna tu w scislym tego slow"a
I.naczeniu mwic o jego "konstytuowaniu
sie" w aktach swiadomosci
okreslonego rodzaju [...].
Czysto intencjonalny przedmiot nie jest "substancja" [...]. W porwnaniu z jakimkolwiek autonomicznym bytowo przedmiotem jest on
jedynie uludnym pozorem, takim jednakze, kt6~y swa podstawe bytowa
ma nie w sferze realnej, transcendentllej, wobec czystej swiadomosci
Il'cz pozorem, ktry swe pozorne istnienie i uposazenie czerpie z "wy~
twarzajacej go" intencji aktu swiadomego 11.
"""'t

Nie zastala natamiast datad explicite sformulaw"anaantalogia ,dziela literackiega na gruncie materializmu dialektyczs. 241-264. Bliska pogladom Ingardena, ale bardziej zsocjologizowana,
jest koncepcja R. Welleka, ktry pisze:
"Dzielo sztuki [literackie] okazuje sie sui generis przedmiotem poznania, ktry posiada swoisty status ontologiczny. Nie jest ono ani
realne (jak rzezba), ani psychiczne (jak wrazenie swiatla czy blu),
ani idealne (jak trjkat). Jest systemem norm pojec idealnych [a system of norms of idea L concepts], ktre sa intersubiektywne.
Nalezy
przyjac, ze istnieja one w kolektywnej ideologii, zmieniaja sie wraz
z nia, dostepne tylko poprzez indywidualne przezycia psychiczne, ktre
sa oparte na strukturze dzwiekowej ich zdan" (R. Wellek, A. Warren,
Theory of Literature, New York 1949 s. 157).
9 T. Kotarbinski,
Humanistyka
bez hipostaz [1952] w: Wybr pism,
t. n: Mysli o mysleniu, Warszawa 1958 s. 177, 176. Podobne poglady
strukturze dziela literackiego,
rozwija szczeglowo J. Pelc, O istnieniu
"Studia Filozoficzne" 1958 nr 3.

Sposb istnienia

Teoria literatury niedawna rwniez zajela sie budawa dzieliterackiega. Milczy a niej bawiem wiekszosc nawet st'Osunkawo nawych podrecznikw. Poszczeglne ich rozdzialy mwia
() rytmie, stylu, kam pozycji, cechach gatunkowych, kancepcji
ideowej, a wiec tylka a poszczeglnych aspektach, wlasciwas_
ciach i skamplikowanych juz zespalach skladnikw dziela literackiega, i ta potraktawanych zazwyczaj oddzielnie, a nie a jega elementach skladawych i kh wzajemnych stosunkach.
la

10

Por. np. prace zbiorowa pod redakcja

s!.wiennogo soznanija, Moskwa 1960.

11 R. Ingarden,
O dzieLe Literackim,

G. Gaka: Formy obszcze~

s. 185, 186.

70

III. Sposb istnienia

i budowa

Ten stan rzeczy jest tym dziwniejszy, ze w nawszej nauce

a literaturze caraz pawszechniejsza i macniej akcentawana idea
kierownicza jest 'Organiczny badz strukturalny charakter dziela
literackiega. Termin "struktura" jest nowszy i - jesli tak rzec
mozna - madniejszy, a przy tym wolny ad skojarzen bialagicznych; nauka a literaturze (O. Walzel, E. Ermatinger, G.
Muller, G. Mkhaud, wielu teoretykw radzieckich, spasrd
krytykw amerykanskich - Cleanth Braoks) nie wyrzeka sie
jedna]{ terminu ,,'Organizm", majacega tak glebokie tradycje
w estetyce Goethega czy Caleridge'a
Wsplny sens tych kancepcji najaglniej, a w pismiennictvvie polskim bodaj najwczesniej, sfarmulawal Kazimierz Wy121

cicki:

\
Dzielo sztuki jest to wyodrebniona, zamknieta w sobie calosc, bedaca zespOlem pewnych elementw, powiazanych przez pewne stosunki. W utworze artystycznym
kazdy pierwiastek
nabiera wlasciwego
sensu
znaczenia, zyje w odpowiedni sposb i dziala 'cylko w zwiazku
z innymi i przez ten zwiazek, wszystkie czesci zestrzelaja sie we wsplnym dazeniu, zmierzaja do zbiorowego celu. Kazda czesc wystepuje,

III.

dziela literackiego

12 Por. prace o teoriach

organicystycznych: G. Miiller, Die GestaUjrage in der Literaturwissenschajt
und Goethes Morphologie, Halle 1944;
E. Staiger, Morphologische Literaturwissenschajt,
"Trivium" 1944 s. 223
i n. (polemika z MiilIerem); H. Oppel, Morphologische LiteraturwissensclwJt. Goethes Ansicht u.nd Methode, Mainz 1947; S. Skwarczynska,
Systematyka
glwnych
kierunkw
badan literackich,
t. I Ldz 1948
s. 41~56. - O pojeciu struktury i strukturalizmu
w naukach humaniw estetice li ve vede
stycznych zob.: J. Mukarovsky, Strukturalismus
o literature [1940] w: Kapitoly z ceske poetiky, t. I Praha 1948; CI. Lestructurale,
Paris 1958 (przeklad polski, Warvi-Strauss, Anthropologie
szawa 1970); W. Swiderski, O djalektikie elementow
struktury, Moskwa
Hl6,2; H. Meyer, Uber den Begriff
"Struktur"
in der Dichtunjg, "Neue
Deut.sche Hefte" 1963 nr 92; Sens et usages du terme structure dans les
sciences humaines et sociales, ed. R. Bastide, 's Gravenhage
1962; R.
Barthes, Dzialalnosc strukturalistyczna
[1963] w: Mit
znak, Warszawa
1970; J. Lotman, O razgraniczenii
lingwisticzeskogo
litieraturowiedczes"Woprosy Jazykoznanija" 1963 nr 3; Entretiens
kogo poniatija struktury,
sur !es notions de genese et de structure, Paris 1965; J. Viet, Les methodes structuralistes
dans les sciences sociales, The Hague 1965; S. Zl"Kultura i Spoleczenstwo"
kiewski, :O regulach analizy strukturalnej,
1966 nr 4; M. Dufrenne, Structure
et sens, "Revue d'Esthetique" 1967
nr 1; J. Piaget, Le structuralisme,
Paris 1968 (przeklad polski, Warszawa 1972); Qu'est-ce que le structuralisme?, Paris 1968; R. Boudon, A quoi
sert la notiqn de structure, Paris 1968; G. Kraber, Die Kategorie "Struk"Deutsche Zeitschrift fUr
tur" und der kategorische
Strukturalismus,
Phi19soph!e" 1968 z. 11; J. Kmita, Strukturalizm
jako koncepcja meto-

Sposb istnienia

i budowa

dziela Literackiego

71

w(~dlug trafnego wyrazenia Backlina, pod godlem "sluze". Zmiany za"l1udzace w jednym skladniku wywoluja zmiany w innych, a wiec
i w charakterze
calego utworu. Dzielo sztuki przedstawia sie przeto
1;lIw nieslychanie
subtelny splot rznorakich zaleznosci. Im zaleznosc
I powiazanie scislejsze - tym dzielo nosi wyzsze pietno artyzmu 13.

"

Wypawiedzi teoretyczne pad tymi haslami sformulawane

zbytnio jednak upadabnialy dziela literackie do 'Organizmu czy
Illechanizmu i przesadnie akcentowaly jego wewnetrzna zwartosc, a wiec niezbednasc wszystkich elementw i ich zaleznosc
"/7 tez sluzebnosc wabec wykrytej w dziele dominanty, ktra mogla byc np. pewna kategaria estetyczna czy idea. Tym(zasem w rznych pradach literackich, a tym bardziej w pa::zczeglnych utwarach, zwartosc ta jest niejednakawa - inlIa np. w tragedii klasycznej, inna u Szekspira, dbajacega wie"ej a efektownosc poszczeglnych scep. niz a kansekwencje calosci 14.
Nadta dawniejsze teorie strukturalne, stwierdzajac, ze
.Izielo literackie jest calascia kankretna - w etymolagicznym
:;ensie tega slawa (concretum - ta, ca zrosniete, nierozdzielne),
a wiec - nierozkladalna i damagajaca sie calosciawega ujecia
poznawC'ze!go,nie liczyly sie z tym, ze szcze~lowe poznanie
dziela literackiega, zwlaszcza poznanie naukowe, a tym bar(Lziej ekspozycja jego rezultatw - nie maze byc wobec) samega dziela calkawicie adekwatna; musi bawiem kolejna wyodrebnic i ukazac rzne uklady jego elementw i ich stasunki.
Zachadzace przy tym defarmacje i upmszczenia powinny byc
sprawadzane da minimum, ale w pewnym stopniu sa 'Onenieuchronne; badacz literatury znajduje sie tutaj 'w sytuacji padologiczna, "Kultura i Spoleczenstwo" 1968 nr 1; The Languages oj Crilicism and the Science s oj Man: The Structuralist
Controversy,
ed.
II. Macksey, E. Donato, Baltimore-London
1970; A. Schaff, Strukturalizm jako prad umyslowy, "Kultura i Spoleczenstwo" 1972 nr 2; Z. TaI'anienko, Strukturalizm
w badaniach literackich, "Studia Filozoficzne"

nr 3.
K. Wycicki, Jednosc stylowa utworu poetyckiego [1914]. W: TBL,
I.. I s. 245. - Sposrd teoretykw marksistowskich najwczesniej chyba
,:harakteryzowal dzielo literackie jako strukture G. Pospielow (K miet.odikie istoriko-litieraturnogo
issledowanija. W: Litieraturowiedienije,
pod red. W. F. Pieriewierzj~wa, M?skwa 1928 s. 58.
14 Por. A. Hauser, Phtlosoph~e der Kunstgeschichte,
Miinchen 1~58
1973

13

;" 414-416.

72

III. Sposb istnienia.

i budowa dztela literackiego

dobnej do kartografa, ktrego zadaniem jest przedstawic po,

wierzchnie kulista - na plaszczyznie 15.
Pa trzecie wreszcie rozwazania strukturalne, zarwno I
w teorii, jak i w praktyce, czesto nie byly poprzedzone precy-!
zyjnym wyodrebnieniem skladnikw opisywanej struktury/
Mwiac obmzawo - najczesciej zajmowano sie fizjologia orga-'
nizn1U.literackiego, nie. troszczac sie o to, czy wiadomosci oje~
ga anatamii sa wystarczajace i dokladne; pajecie ,,'Organizmu"
jako wzajemnej zaleznosci nieokreslonych i wciaz zmiennych
skladnikw czy pojecie "struktury" jaka calosci nierazkladalniesprawadzalnej bez reszty da swaich skladnikw _
nej
byly tu dogadnym usprawiedliwieniem tearetycznym.
Przykladem kanstrukcji chaatycznej, wymieniajacej obak
siebie nie skladniki dziela literackiega, lecz juz rzne ich uklady, sposaby ich uksztaltawania lub wyabstrahowane z nich
schematy, jest szesciopietrowa plmmida zbudowana przez JuHusa Petersena. W jej "pianie" tresciowym wystepuja kalejno
pojecia: schemat sytuacyjny, fabula, charaktery, motywy, probleyny; w "pianie" farmalnym: gatunek, technika, przedstawienie charakterw i przezyc psychicznych, farma rytmiczna styl.
Pasredniczy miedzy tymi "pionami" - "pian" trzeci, padmiotowo-autarski: tanacja uczuciowa, zamiar, autoprezentacja,
koncepcja rzeczywistasci, poglad na swiat. Wsplna i najwyzsza kategoria dla wszystkich "pianw" jest idea dziela 16.
Z padobnych wzgledw nie zadowala rwniez dwoisty schemat uzyty przez Wolfganga Kaysera: z jednej strony - "elementarne stany rzeczy wynikajace ze sposobu istnienia dziela
literackiega": tresc, formy wierszowe, formy jezykawe, kompazycja, z drugiej - pojecia syntetyczne: zawartosc (Gehalt),
rytm, styl, struktura gatunkowa 17. Oglnikowosc i mglistosc
jest znw wada schematu proponowanego przez Michauda (te.maty brzmieniowe; tematy plastyczne, pojeciawe i uczuciowe;
znaczenie utworu) 18.

~,

Sposrd badaczy palskich budowe dziela literackiego najwczesniej' uczynil przedmiotem swych razwazan Juliusz Kleiprzedmiot badan literackich razner 1n. W pracy Charakter
rznil w dziele 1iterackim: (I) calosc materialu slawnega, (II) poznawcze ujecie i przekomponawanie tresci, (III) zespl przedstawien analagicznych da "rzeczywistosci zycia", (IV) 'Objawiajaca sie w twarzeniu i ksztaltawaniu sile i zrecznasc duchawa.
Koncepcja ta jednak juz dlatega zadawalic nie moze, ze pojest sposz.czeglne sfery sa logicznie niewsplrzedne: sfera
sobem uksztaltowania sfery III, a sfera IV jest pewna wlasciwoscia twrcy, wyrazajaca sie w calym dziele.
W pzniejszej rozprawie Tresc
forma w poezji Kleiner,
diaJ.ektycznie traktujac 'Oba te pojecia, rwniez razrznia cztery warstwy: (I) tresc psychiczna damagajaca sie uzewnetrznienia, (II) oglna kancepcje tematyczna, (III) strukture utwaru (fabula i gatunek literacki), (IV) forme zewnetrzna - sla-

II

uksztaltowanie calosci. Warstwy te -:-+' zdaniem Kleinera - odpowiadaja kolejnym fa~om procesu twrczego, wyodrebniaja sie jednak rwniez w taku analizowania dziela przez
badaczy. POIzastawiajac na uboczu problemy zwiazane z psycholagia twrczasci, trzeba zauwazyc przede wszystkim, ze
"podniecenie psychiczne budzace patrzebe wyrazu" nie nalezy
do dziela literackiega, granica miedzy warstwami II i III jest
zatarta, a warstwa III laczy pajecia tak niejednorodne, jak gatunek literacki i fabule.
.z ta kancepcja Kleinera spokrewnione sa, niezaleznie od
niej oczywiscie, konstrukcje badaczy marksistawskich: trjstopniowa M. Grigorjewa i 1. Winogradawa (tresc ideawa system 'Obrazw - farmy techniczne) 20, a zwlaszcza czterastopniowa - L. Timofiejewa (koncepcja ideawo-tematyczna charaktery - kompozycja i fabula - jezyk) 211. Slaba ich strona, poza niedastatecznym uszczeglawieniem podzialu, jest ta,

WIle

lO

15 Por.R.
Ingarden, O poznawaniu dziela literackiego
dia z estetyki, t. I Warszawa 1957 s. 192-195.
lG J. Petersen,
Die Wissenschaft von der Dichtung,

73

III. Sposb istnienia i budowa dziela literaCkiego

[1937] w: Stu-

t. I Berlin 1939
s. 108--247.
17 W. Kayser, Das sprachliche Kunstwerk,
Bern 1948.
18 G. Mlicharud, L'oeuvre et ses techniques, Paris 1957.

,1. Kleiner, Charakter

dia z zakresu

literatury

i przedmiot

i filozofii,

[1923J, ibidem, s.' 133-146.

zo M. Grigorjew,
Forma
nych proizwiedienij,
Leningrad

badan literackich
[1913] w: StuTresc
forma w poezji

s. 173-175,

sodierzanije

litieraturno-chudozestwiensodier-

1929; 1. Winogradow, Problema

zanija
formy litieraturnych
proizwiedienij,
Moskwa 1958.
21 L. Timofiejew,
Tieorija litieratury
[1934], Moskwa 1948.

74

III.

Sposb istnienia

i budowa

dziela Literackiego

III.

ze rozpatruja one dzielo litemckie nie jako gotowy wytwr bedacy przedmiotem poznania, lecz jako t!wr ksztaltujacy sie
w swiadomosci autora, a zakladaja przy tym arbitralnie przebieg procesu twrczego od tego, co oglne, do tego, co szczeglowe, i przeceniaja "sluzebnosc" poszczeglnych, drobnych
nawet, skladnikw dziela literackiego wobec jego idei. Dodatkowa komplikacje wprowadzaja - jak zobaczymy - kategorie tresci i formy traktowane jako pojecia docelowe wy!Wodu
teoretycznego. Totez slusznie stwierdza Winograd'Ow:
Teoria budowy dziela literackiego, teoria tresci i formy - to jeden
z najbardziej zawilych i nie dopracowanych problemw naszej estetyki
i nauki o literaturze; poglady, jakie w tej sprawie sa rozpowszechnione,
nie odzwierciedlaja, naszym zdaniem, rzec~wistych
stosunkw miedzy
rznymi stronami dziela literackiego i nie pozwalaja wypracowac poprawnych zasad jego analizy 22.

Pod wzgledem precyzji i szczeglowosci gruje nad wszystkimi tymi prbami praca Ingardena Das literm'ische Kunstwerk (1931; wersja polska - 1960), nawiazujaca czesciowo do
rozprawy Conrada Der asthetische Gegenstand (1908). Niezaleznie od zalozen ontologicznych (ktrym zreszta sam autor
nie pozostal wierny, stawiajac pzniej znak zapytania nad
istnieniem "pojec idealnych") - trzeba stwierdzic, ze dzielo
to znakomicie posunelo naprzd wiedze o ustroju dziela literackiego, dzieki zas pracom Miillera i Kaysera na gruncie niemieckim i Welleka na terenie anglo-amerykanskim - szeroko
oddzialalo na nauke swiatowa.
Glwne tezy Ingardena w Zakresie nas tu interesujacym sa
nastepujace:
r. I)zielo literackie
lezy odrznic:

jest tworem

wielowarstwowym,

w ktrym

na-

a) warstwe brzmien slownych, jako tez tworw i charakterw je'zykowo-brzmieniowych

wyzszego rzedu;
b) warstwe znaczeniowa, zbudowana z sensw zdan wchodzacych
w sklad dziela;
c) warstwe uschematyzowanych
wygladw, przez ktre przejawiaja
sie przedmioty w dziele przedstawione;

22

Sposb istnienia

i budowa

dziela Literackiego

75

d) warstwe przedmiotw przedstawionych,

a mianowicie przedstawionych przez czysto intencjonalne stany rzeczy, ktre sa wyznaczone
przez sensy zdan wchodzacych w sklad dziela.
II. Z samej bud<;iWyposzczeglnych warstw dziela literackiego plynie organiczny zwiazek pomiedzy jego warstwami, a tym samym jednosc strukturalna dziela. [...]
V. Prcz struktury wielowarstwowej
dzielo literackie odznacza sie
~zczeglnym uporzadkowaniem
nastepstwa swoich faz-czesci, w szczeglnosci zdan. Dzieki temu dzielo literackie ma swa "rozpietosc" od
poczatku do konca, jako tez rzne:;.vlasciwosci kompozycyjne i dynamiczne.
VI. Dzielo literackie (np. Boska komedie Dantego) nalezy przeciwstawic jego poszczeglnym k o n k r e t y z a c j o m, ktre powstaja przy
poszczeglnych odczytaniach tego samego dziela (ew. przy wystawieniu
go na scenie).
VII. Samo dzielo literackie, w przeciwstawieniu
do jego konkretyzacji, jest tworem schematycznym. To znaczy, ze niektre jego warstwy, zwlaszcza warstwa przedmiotw p;:.zedstawionych i warstwa wygladw, zawieraja w sobie "miejsca niedookreslenia".
VIII. W konkretyzacjach
dziela literackiego dokonuje sie "wypelnienie" miejsc niedookreslenia,
jednak nie wszystkich i nie zawsze
w jednaki sposb. Konkretyzacja
dziela literackiego jest wiec takze
tworem scl)ematycznym, lecz w mniejszym stopniu niz samo dzielo 23.

Przedstawiona tu teoria budowy dziela literackiego nasuwa

pewne watpliwosci. Dyskusyjne jest potraktowanie znakw
graficznych jako posredniego tylko, przedmiotowego fundamentu istnienia dziela, ktry jednak w stosunku do samego
dziela jego konkretyzacji jest transcendentny. Ingarden nie
docenial chyba roli czynnika "napisowego", a przecenial role
czynnika brzmieniowego: utworem literackim w pelni swego uposazenia jest dlan dopiero utwr "mwiony na glos".
Uoglnienie takie jest sprzeczne z wspkzesna sytuacja: wiekszosc prozy nie tylko bywa realizowana jedynie w czytaniu
wzrokowym, ktremu co najwyzej towarzysza wyobrazenia
brzmieniowe, ale na taka tylko realizacje z gry jest obliczona. Ponadto w zapisie dziela literackiego Z!najduja sie niekiedy pewne momenty "semantycznie obciazone", a brzmieniowo nieprzekazywalne, jak np. zastosowanie duzych i malych
liter, stylizacyjne odstepstwa od obowiazujacej ortografii, cu-

L Winogradow, o. c., s. 170.

23

R. Ingarden, Studia z estetyki, t. I s. 6-:-9.

76

III.

Sposb istnienia

i budowa

dziela literackiego

dzyslowy, spacje i kursywy (nie bez znaczenia np. dla zrozumienia wierszy Norwida), tzw. "rymy wzrokowe", nie mwiac
juz o takich sztuczkach, jak akrostychy, czy carmina jigurata.
Osobno nalezaloby rozwazyc role "napisw" w utworach literackich utrwalonych przy pomocy pisma ideograficznego.
Do dyskusji pobudza rwniez wyodrebnienie przez Ingardena warstwy "wygladw uschematY2Jowanych", a raczej jak ja autor pzniej nazwal - "schematw wygladowych".
Sa one badz to "POi prostu przyporzadkowane" przedmiotom
przedstawionym, badz to "trzymane w pogotowiu", tj. "w stanie pewnej aktualnosci, ktra jedn.a:k nigdy nie jest aktualnoscia konkretnego doznanego wygladu, ale tez nie jest juz czysta potencja" 2'4.Jak sie zdaje, odmiana druga to takie schematy, ktre silnie narz0.caja sie odbiorcy i zdolne sa wywolac wyraziste i bogate przedstawienia wyobrazeniowe,
dzieki odpowiednio dobranym sensom zdan, obecnosci "obrazw", "metafor", "porwnan", czesciowo dzieki pewnym wlasciwosciom tworw brzmieniowych, W takim jednak razie
owe schematy wygladowe nie sa odrebnymi skladnikami dziela literackiego, lecz tylko pewna odmiana - odmiana potencjalnie wygladotwrcza - sensw zdan badz wyzszych ukladw znaczeniowych 2".
Zastrzezenia wywoluje rwniez poglad Ingardena, ze wypelnianie "miejsc niedookreslenia" jest nie tylko dopuszczalne, ale nawet pozadane dla uzyskania konkretyzacji zgodnej
z intencjami dziela i estetycznie wartosciowej. Tymczasem
w ten sposb otwiera sie droga dla rozmaitych, byle nie sprzecznych z tekstem utworu, fantazji na jego marginesie. W tej
sprawie sluszniejszy poglad wyrazil Kleiner:
Wlada tutaj prawo, ktre stwierdzic mozna w strukturze obrazw
'pamietanych:
obraz zapamietany jest nie okreslona scisle, niewyrazna,
a mimo to konkretna, zywa, pelna caloscia i jednoscia nie dajaca sie
dokladnie zanalizowac. Ma on kilka rysw zupelnie wyraznych, czasem
jeden rys wyrazny - inne nie dochodza do uswiadomienia [...].
W wyobrazeniu takim czuje sie pelnie zycia - nie czuje sie lub nie
R. Ingarden, O dziele literackim, s. 339.
Przeciw wyodrebnianiu warstwy wygladw wypowiedziala sie rwniez J. Makota, O klaSYfikacji sztuk pieknych, Krakw 1964 s. 209-216.
24

25

III.

Sposo istnienia

i budowa

77

dziela literackiego

kieruje sie energii ku ich wypelnianiu, o ile nie pobudzi do szukania

jakiegos rysu z~artego podnieta specjalna.
Tak samo nie ma luk w ewokacji literackiej. Przedmiot sklada sie
z tych rysw, ktre wskazalo dzielo literackie, i rysy te w prawdziwym
tworze artystycznym sa samowystarczalna caloscia. Chyba ze sa wsrd
Ilich rysy przemilczane, bo wtedy przemilczenie zastepuje wyrazna
wskazwke i kaze koniecznie uzupelnic rys jakis - ale nie jakikolwiek,
tylko w wyraznie przemilczany 26.

Wreszcie z punktu widzenia badacza literatury - warstwa

przedmiatw przedstawionych to konstrukcja zbyt 'Obszerna,
wymagajaca dalszego rozczlonkowania.
Teoretycy, ktrzy do pogladw Ingardena jawnie lub skrycie nawiazywali - albo redukowal'i ilasc warstw do trzech,
laczac warstwe przedmiotw i warstwe schematw wygladowych (np. J. Mukarovsky, R. Wellek, K. Troczynski27), albo
tez ilosc ich mnozyli; przykladem - konstrukcja zaproponowana przez Hartmanna: paza materialna warstwa przedmiotu
wymienia 'On slzesc warstw innych, 'Odp'Owiadajacych rznym
~lspektonJ postad przedstawionych w dziele literackim - od
wygladu zewnetrznego do symbolizacji cech 'Oglnoludzkich 28,

3
Przypomniawszy stan badan i glwne kierunki dyskusji,
przejdzmy teraz do przedstawienia propozycji pozytywnych;
porzadek taki uwalnia od zbyt czestego przerywania wykladu
argumentacja polemiczna, a takze - od kazdarazowego wskazywania zaciagnietych dlugw myslowych. Dodajmy przy tym
26

J. Kleiner,

strukturze

Rola pamieci w recepcji dziela literacl~iego

w jego
[1950] w: Studia z zakresu teorii literatury, Lublin 1961 s. 61-

lJ3. - Omawiane tu problemy byly przedmiotem dyskusji miedzy R. Ingardenem a H. Markiewiczem w "Pamietniku Literackim" 1964 z. 1 i 2.
27 Por. J. Mukarovsky,
O jezyku poetyckim [1940]. W: Praska szkola
strukturalna

w latach

1926-1948.

Wybr

materialw,

pod red. M. R.

Mayenowej, Warszawa 1966; R. WellE!k, A. Warren, o. c., s. 152; K. Troczynski, Elementy form literackich, Poznan 1936 s. 40-45.
28 N. Hartmann,
o. c. (cytuje za przekladem rosyjskim: Moskwa 1960
s. 252-267). Wczesniej w: Das Problem des geistiges Seins, BerlinLeipzig 1933 s. 364 i n.

III. Sposb istnienia

78

i budowa dziela literackiego

ad razu - dla unikniecia nieporazumien - ze bedzie to tylka

pewne metafaryczne "przyblizenie", ca zreszta widac z zastosawanego w nim slownictwa geametrycznega. Poza takie "przyblizenie" wyjsc nie patrafimy, nie umiemy bowi~m naukowo
'Opisac adbiaru tekstu przez swiadamosc czlawieka.,
Dziela literackie w sensie waskim, czyli tekst 'literacki -j
ta swoisty sekwencjanalny (tj. jednaznacznie i nieodwracalnie
uparzadkowany) uklad jezykawych znakw brzmieniowych lub
napisowych 20 'Oraz zwia'zanych ~, n:i'mi schematw znaczeni'Owych wyrazw i zdan. J ezykawe znaki brzmieniawe, a ktrych
tu mowa, to nie wszystkie cechy wyrazu czy zdani,a jaka konkretnega zjawiska akustycznega, lecz tylkazesplcech
fonemicznych, tj. pozwalajacych, 'Odrzniac wyrazy (i ich formy
gramatyczne) 'Oraz spelniajacych funkcje delimitacyjne, wziety
w postaci wymawianiawa paprawnej, ale w 'Oderwaniu od cech
indywidualnych, wniesionych w akt wypawiedzi przez jego
padmiot (np. spasb realizacji pauz rytmicznych czy sylab akcentowanych przy wyglaszaniu wiersza, tempa wypawiedzi,
sila iwysakasc glasu itp.). Granica jest tu plynna; we wsplczesnej sytuacji kulturawej sklanni jestesmy uznac za przynalezne do tekstu literackiego w pastaci brzmieniawej te jego
cechy, ktre przekazuje dostepna nam pastac napisana tego
tekstu.
Mwiac a znakach napisowych, mamy na mysli nie kankre[1;nyich material i wyglad, lecz tylka ich jakosc postaciawa, znaczaca w danym systemie pisma.
Tak pojete znaki brzmieniawe i napisawe nie istnieja jednak samoistnie, w 'Oderwaniu ad cech uznanych tu za nieistatne; sa tylko tworami abstrakcyjnymi; twarem abstr'akcyjnym
jest wiec rwniez tekst literacki, jaka taki wlasnie przynalezny do sfery swiadamasci sp'Olecznej. Obiektami materialnie
istniejacymi sa tylka, z jednej strany, szczeglne, a mianawicie znaczace wytwary mawne (czastki powietrza drgajace
w spasb wywalujacy brzmienia) lub znaczace wytwory
rysunkawe (warstewki atramentu czy grafitu lub wytlaczenia
Tu i dalej termin "znak jezykowy" dotyczy elementu znaczacego
w wyrazie, "znaczenie" zas - oglu funkcji informacyjnych
wyrazu.
29

(signijiant)

III. Sposb istnienia

i budowa dziela literackiego

79

'Okreslanym ksztalcie), z drugiej - padmiaty ludzkie zdalne

w aktach s~j swiadamasci uchwycic i skankretyz'Owac znaczenie tych wytwarw.
Zwrcmy przy tym uwage, ze wytwory mowne istnieja nietrwale i ukazuja nam dziela literackie tylko w jednej z wielu
mazliwych jeg'O realizacji. Wytwory napisowe zas istnieja
trwale, ale (w pismie glaskawym) determinuja jedynie pewien
schem('lt brzmieniawy, ktry w pewnych granicach rznie maze byc realizowany. Poza tym posiadaja 'One pewne cechy ze
wzgledu na dzielo literackie zazwyczaj 'Obojetne (np. rozmiar
czy krj. czcionki), ale takze ce~hy znaczeniawe, brzmieni'Owa
nieprzekazywalne (np. rymy wzrokowe, wielkie i male litery,
kursywa czY cudzyslw iraniczny, 'Odstepstwa od ab'Owiazujacej artagrafii). Tyle a sp'Os'Obieistnienia tekstu literackieg'O
powiedziec maze teoria literatury, traske a dalsze uscislenia
pazostawiajac ~ antalagii.
Znaki jezykowe wabu swych odmianach sa znakami umawnymi (nie matyw'Owanymi); tylka ub'Ocznie pelnia 'One rwniez f'Llnkcje "oznak'Owe"(np. wykrzykniki, wypawiedz urywana przy padnieceniu psychicznym) lub ikaniczne, tj. wykazujace podabienstwa z przedmiatem, do ktregaadnasi sie ich
znaczenie (np. onama~'Opeja,carmina jigurata).
Ze znakami jezykawymi zwiazane sa 'Okreslane schematy
znaczeniowe; znw mwimy a schematach dlatega, zezarwna poszczeglne wyrazy jezyka naturalnega (wziete w danym
kantekscie), jak i uklady syntaktyczne nie sa i nie moga byc
zupelnie jednakowa razumiane przez rznych 'Odbiorcw.
(Sklada sie na ta wiele czynnikw: plynnasc zakresu znaczeniowega wyrazw, pewna dawalnosc w wyborze cech uobecniajacych sie 'Odbiorcy jako ich znaczenie, rznice w wiedzy
a ich desygnatach, niedostateczne zdeterminawanie przez kantekst, nie mwiac juz a rznoradnasci towarzyszacych im asacjacji). W jezyku patacznym te znaczenia kankretne stanawia
na 'Ogl tylka warianty w ramach tega samego schematu znaczeniowega, co' umazliwia skuteczne parozumiewanie sie.
IN utwarach literackich' wieloznacznasc (niejasn'Osc znaczeniowa) i wielaznaczeniawasc (wielaplanawosc znaczeniawa) wypowiedzi jest czestsza i wyzsza, m. in. na skutek uzycia wyra-

80

In.

Sposb istnienia

i budowa

nI.

dziela Literackiego

zen przenosnych i eliptycznych 30, a takze nowych zaleznosci

semantycznych powstajacych miedzy wyrazami powiazanymi
podobienstwem brzmieniowym lub analogiczna pozycja skladnIowa 31
,
Schematy znaczeniowe spelniaja rzne funkcje w komunikacji jezykowej; ich wyodrebnienie jest ciagle przedmiotem
dyskusji teoretycznej i terminologicznej na terenie wsplczesnego jezykoznawstwa i filozofii jezyka. Swobodnie korzystajac z rznych zrdel 3:!, przyjmujemy nastepujacy szkic klasyfikacyjny:

sposb istnienia

i budowa

2. Funkcja. metajezykowa wypowiedzi.

---'

dziela literackiego

81

objasnia znaczenie skladnikvi

"-

III. F u n k c j e t o war z y s z a c e

1. Funkcja przedstawiajaca - przekazuje informacje o cechach, stanach i czynnosciach przedmiotw zewnetrznych wobec podmiotu wypowiedzi, a takze o samym podmiocie; wwczas zastoE;owac mozna nazwe: funkcja autoprezentacyjna.
2. Funkcja wolicjonalna - przekazuje postulaty i zyczenia
podmiotu wypowiedzi; jako jej odmiane mozna potraktowac
funkcje pytajna.

1. Funkcja emotywna - wyraza postawe uczuciowa podIlliotu wobec zawartosci wypowiedzi przy' pomocy wyrazw
wykrzyknikowych, synonimiki i metaforyki emocjonalnej,
obranej wysokosci stylistycznej, srodkw skladniowych i prozodyjnych; posrednio takze poprzez czynniki "oznakowe" (np.
urywana budwa zdaI'i jako oznaka podniecenia psychicznego).
2. Funkcja wyrzniajaca - ujawnia poprzez styl wypowiedzi, zazwyczaj w sposb nie zamierzony, stale cechy osobowosci podmiotu, np. wiek, plec, pochodzenie terytorialne, wyksztalcenie, przynaleznosc spoleczno-kulturalna.
3. Funkcja autoteliczna (zwana tez poetycka) - kieruje
uwage na jakosc i uklad znakw jezykowych zazwyczaj przez
ich niezwyklosc lub uporzadkowanie naddane, tj. niekonieczne
dla. celw k~munikacji jezykowej.

II. F u n k c j e li b o c z n e

4,

1. Funkcja kOilltaktywna - nawiazuje i podtrzymuje kontakt podmiotu z odbiorca wypowiedzi.

W tekscie literackim wyrznilismy - mwiac jezykiem~

metaforycznym. - plaszczyzne znakw jezykowych i plaszczyzne znaczen wyrazw i zdan. Ale obcujac z dzielem literackim i oceniajac jego wartosc, mamy takze do czynienia z pewnymi tworami takimi, jak postac literacka, fabula, idea, tzw.
tradycyjnie jakosci estetyczne (np. tragizm czy komizm), ktre
oczywiscie ani nie naleza do plaszczyzny znakw jezykowyc.h.,.
ani nie moga byc utozsamione z suma znaczen jego wybranych
zdan. W tekscie tym bowiem nie sa one obecne bezposrednio,.
lecz tylko potencjalnie, a mianowicie w ten sposb, ze moga
sie uksztaltowac w odbiorze dziela literackiego - przez konkretyzacje schematw znaczeniowych poszczeglnych zdan, ich
selekcje i rwnoczesne wielokierunkowe scalenie w najrozmaitsze wyzsze uklady znaczenio\ve, uzupelniane przy POl1;'JCY

I. Funkcje

zasadnicze

80 Problem ten jest szeroko dyskutowany,

zwlaszcza w nowszej krytyce anglo-amerykanskiej
od czasu ukazania sie ksiazki W. Empsona,
Seven Types of Ambiguity, London 1930.
81 Por. J. Tynianow,
Problema stichotwornogo
jazyka [1924], Mopoetikie, Tartu
skwa 1965 s. 77 i n.; J. Lotman, Lekcji po strukturalnoj
1964; tenze, Struktura
chudozestwiennogo
tieksta, Moskwa 1970; .J. Fa. ryno, Wstep do semantycznej interpretacji
tekstu literackiego,
Warszawa 1972; A. J. Greimas [i inni], Essais de semiotique poetique, Paris 1972.
J2 Por. m. in. K. Buhler, Sprachtheorie.
Die Darstellungsfunk.tion
der
Sprache, Jena 1934; N. S. Trubeckoj, Grundzii.ge der Phonologie [1939J,
Gottingen 1959; M. C. Beardsley, Aesthetics, New York 1958 s. 116-119;
R. Jakobson, Poetyka w swietle jezykoznawstwa,
PL 1960 z. 2 s. 434440; W. Grny, Text Structure
against the Background
of Language
Structure. W: Poetics; Z. Klemensiewicz, Jak nam jezyk sluzy? "Zycie
Literac~ie" 1961 nr 52; T. Milewski, Jezykoznawstwo,
Warszawa 1965;.
L. Zawadowski, Lingwistyczna
teoria jezyka, Warszawa 1966.

Glwne problemy ...

32

III. Sposb istnienia

i budowa

dziela literackiego

wnioskowania i domniemywania," a czesto takze przy pomocy

pewnych amplifikacji wypelniajacych "miejsca niedookreslenia" pozostawione w utworze literackim. Integracja ta steruja
tradycyjne schematy i nawyki recepcji czytelniczej, zwlaszcza
ZJnajomosc konwencji literackkh w danym dziele zastosowanych, czasem - dyrektywy odbioru w samym utworze sformulowane, zawsze jednak pozostaje odbiorcy pewna swoboda
interpretacyjna, ktrej zakres w rznych okresach i gatunkach literackich jest zmienny.
'
Tak wiec, obok plaszczyzny zna~w jezykowych i plaszczyzny znaczen wyrazw i zdan, tworzacych tekst literacki,
w obreb dziela literackiego wchodza rwniez wyzsze uklady
znaczeniowe 33. Poniewaz jednak sa one w pewnej mierze (wiekszej niz konkretyzacja schematw znaczeniowych zdan)konstrukcja, a scislej mwiac - rekonstrukcja odbiorcy, juz tu zaCiera sie granica miedzy przedmiotem artystycznym a przedmiotem estetycznym (w znaczeniu ustalonym przez Dohrna).
Stwierdzenie to nie jest ustepstwem [la rzecz subiektywizmu
w badaniach literackich, lecz po prostu - konsekwencja takich
faktw, jak np. ten, ze kazdy z czytelnikw, znajacych jezyk
polski, dysponuje mniej wiecej takim samym znaczeniem zdania: "Zabil sie - mlody ... Zrazu jakas trwoga / Kladla mi
w usta potepienie czynu", ale ze znacznie wiekszymi rznicami konstruuje na podstawie zdan dramatu Slowackiego pewna ucechowana calosc, ktra jest osobowosc Kordiana. Oczywiscie, nie wszystkie z tych konstrukcji sa rwnie wierne teksformulowaniem
J. Slawinski (Semantyka
W: W kregu zagadnien teorii powiesci, Wroclaw 1967 s. 7-30) traktuje te wyzsze uklady znaczeniowe, "wielkie
figury semantyczne", jako swego rodzaju skupienia znaczen w obrebie
. warstwy znaczeniowej (por. w tej sprawie H. Markiewicz, Epilegomena do "Glwnych problemw wiedzy o literaturze",
PL 1966 z. 4 s. 549550). Na ogl jednak strukturalisci,
przywiazujac
duza wage do
. scislego rozrznienia
poszczeglnych "poziomw" dziela lHerackiego,
wyodrebniaja w nim pozioIT). "tresci" czy "historii" (w ukladach narracyjnych); por. np. J. Lotman, o., c.; T. Todorov, Kategorie opowiad,ania literackiego .[1966], PL 196H z. 4; L. Dolezel, Perspektivy,strukturoJni analyzy literc'irniho dila. W: Struktura
a smysl literarniho
elila,
Praha 1966 s. 73-77. - Warto dodac, ze alternatywa:
tekst literacki
czy rzeczywistosc, przedstawiona
jako glwny przedmiot badan literackich, byla ,centrum sporu metodologicznego miedzy vrzedstawicielami New Criticism a tzw. Szkola Chicagowska. Por. zbir Critics and
Criticism: Ancient and Modern, Chicago 1953.
33

Dyskutujac

wypowiedzi

z tym

narracyjnej.

III. Sposb istnienia

i budowa

dziela literackiego

8J

stawi literackilarrW.. Niektre z nich posiadaja luki czy znieksztalcenia wynikle z niedbalej lektury albo z niezrozumienia:
tekstu. W wielu jednak utworach istnieje mozliwosc rznych
pod istotnymi wzgledami, a rwnie pO'prawnych konstrukcji
wyzszych ukladw znaczeniowych 34~ .
Ze wzgledu rra skomplikowana budowe i dla uwydatnienia odmiennosci sposobu ist~ienia w stosunku do tekstu literackiego - bedziemy mwic juz nie o plaszczyznie, lecz o sfei'ze wyzszych ukladw znaczeniowych. Skladaja sie na nia
(I) poszczeglne "ujecia" przedmiotw przedstawionych (tj. ludzi i innych istot zywych, rzeczy i przedmiotw abstrakcyjnych), stanowiace drobne, wyodrEfbnione ,calosci: .(1) ich bezposrednio dane ucechowanie zewnetrzne i wewnetrzne;
(2) "dzia:nia sie" zewnetrzne i wewnetrzne (przezycia), stany
i wypowiedzi; (3) zwiazki logiczne miedzy przedmiotami;
(4) ujecia mieszaJlle. Trzeba tu dodac, ze granica miedzy znaczeniem zdania a ujeciem jest plynna: niekiedy znaczenie jednego zdania jest juz odrebnym ujeciem, z reguly jednak ujecia tworza scalone znaczenia wiekszych, ponadzdaniowych
ukladw (konsekwentnie wyodrebnia je - przy pomocy odstepw - Mickiewicz w Panu Tadeuszu).
Poszczeglne ujecia scalaja sie w (II) jednO'- lub wieloprzedmiotowe sekwencje, oddzielone od siebie zmiana wystepujacych przedmiotw, charakterem i miejscem "dziania sie"
lub przerwa czasowa (najlatwiej rozrznic je w klasycznie
zbudowanym dramacie, gdzie sa wyodrebnione jaka sceny). Sekwencje maja rzny stopien szczeglowosci; zwlaszcza na tere'nie 'epiki wyrazna jest od;niennosc relacji skrtowej oraz przedstawienia uszczeglowionego i unaoczniajacego. I tu dodac .trzeba, ze niekiedy juz jedno ujecie stanowi samodzielna sekwencje.
Z kolei sekwencje w toku lektury rwnoczesnie integruja
sie wielorako: w (III a) zawartosc zdarzeniowa iub fabule ciag "dzian sie" i stanw, zewnetrznych lub wewnetrznych,
polaczonych pewna. wiezia kompozycyjna (w utworach dy34" Por.
np. rzne rekonstrukcje osobowosci Hamleta zanalizowane
przez M. Weitza "Hamlet" and the Philosophy of Literary Critidsm,
London 1964.

'34

III.

Sposb istnienia

i '(budowa

dzieca Uterackiego

daktyeznych zamiast fabuly wystapic moze wywd myslowy

dotyczacy przedmiotw abstrakcyjnych); (III b) przedmioty
przedstawione (glwnie postacie) ujmowane w narastajacym
wra'zz tokiem lektury caloksztalcie swych cech danych bezposrednio lub posrednio, czy;nnosci, stanw, przezyc i stosunkw z innymi przedmiotami; (III c) calosciowy obraz swiata
przedstawionego w danym dziele literackim. Wymienione tu
trzy osrodki integracyjne obejmujemy nazwa "rzeczywistosc
przedstawiona". Niekiedy takze w utworze literackim pojawia sie (III d) zespl uoglnien poznawczych i postulatywnych, wyrazonych bezposrednio (np. dygresje w Beniowskim,
refleksje historiozoficzne w Wojnie
pokoju). W epice odrebnym osrodkiem integracyjnym jest (III e) osobowosc literacka
narratora Z'najdujacego sie poza "rzeczywistoscia przedstawiona", badz sama funkcja narracyjna (we wsplczesnej powiesci
,;autotematycznej"), a niekiedy takze (III
"zakladana" 080? f) b{)vITOSC
czytelnika. Odrebnym osrodkiem integracyjnym jest
"(III e) nadrzedny podmiot literacki znajdujacy sie poza rzeczywistoscia przedstawiona, wystepujacy bezposrednio (np. narrator autorski w epice) lub tylko implikowany (np. w ~amacie,
lub powiesci pierwszoosobowej z narratorem fikcjonalnym); niekiedy takze - (III f) osobo"vosc czytelnika uobecniona w utworze. (Natomiast tzw. odbiorca-w:irtllalny, tj. spelniajacy wymogi
poprawnego odbioru dziela literackiego, jest juz tylko konstruktern wystepujacym w naukowym poznawaniu dziela literackie-

"

go).

Wyliczone tu osrodki integracyjne wystepuja najczesciej we

wsplczesnym obcowaniu z literatura, ale nie jest to lista
zamknieta: moga ja powiekszyc,nowe nawyki i normy wydobywania z tekstu wyzszych ukladw znaczeniowych.
, Zasadnicze cechy charakteryzujace fabule to: jej stosunek
do prawdopodobienstwa zycioyvego; sposb motywacji zdarzen
stopien ich przewidywalnosci; ich jedno- lub wielowatkowosc; wiez kompozycyjna (przyczynowo-skutkowa wiez zdarzen, tozsamosc postaci, grupy postaci lub srodowiska, wiez
terytorialna lub synchrqniczna, wiez problemowa, ujecie wariacyjne, .aspektowe, analogiczne, gradacyjne, kontrastowe,
wiez asocjacyjna); dobr i uszeregowanie typowych funkcji

III.

Sposb istnienia

i budowa

dzieca titerackiego

8$

fabulotwrf'zych i ich dystrybucja miedzy postacie utworu;

ciaglosc badz przerywalnosc narracji; przewaga sekwencji dynamicznych badz statycznych, "dzian sie" zewnetrznych (akcji) badz wewnetrznych; tozsamosc badz Lillliennosc
miejsca fabuly; stosunek czasokresu fabuly i czasokresu bezposrednio przedstawionego; stosunek porzadku czasowego wydarzen przedstawionych do porzadku czasowego narracji; tempo narracji, jednolitosc badz zmiennosc jakosci emotywnych 35; pozycja poznawcza narratora wobec rzeczywistosci
przedstawionej. (Niektre z tych pojec odnosza sie, rzecz jasna,
tylko do utworw epickich).
O konstrukcji postaci literackiej decyduja: stosunek do
prawdopodobienstwa zyciowego; koncepcja osobowosci; motywacja cech charakteru i sposobu postepowania, a takze stopien
jego przewidywalnosci; zakres i ilosc cech wprowadzonych; czestotliwosc ich przejaww; statyka badz zmiennosc osobowosci, 'a w wypadku zmiennosci - ciaglosc rozwojowa czy tez
ujecie "skokowe"; wlasciwa danej postaci jakosc emotywna;
perspektywa 'zewnetrzna lub wewnetrzna wobec postaci; sposb przedstawiania prze~yc. wewnetrznych (za posrednictwem
ich przejaww zewnetrznych, nazywanie i relacjonowanie przezyc, ich opis metaforyczpy, mowa pozornie zalezna, monolog
wewnetrzny uporzadkowan;y i chaotyczny, strumien swiadomosci).
Swiat przedstawiony w dziele. literackim charakteryzuja:
,..,topien i kierunek transformacji w stosunku do naturalnego
obrazu swiata; wymiary czasowe. i przestrzenne, pojemnosc
zdarzeniowa i postaciowa; statycznosc badz dynamicznosc;
jedno- lub wieloplaszczyznowosc ontyczna; obecny w nim porzadek filozoficzny, prawidlowosci spoleczne i psychologiczne,
hierarchia wartosci, jakosci emotywne 36.
35 Jakosci
emotywne to pewne wla:~ciwoci postaci czy sytuacji
przedstawionych
w dziele literackim
(takie jak: tragizm, komizm,
wznioslosc, groteskowosc itp.), zdolne wywoly.wac wzgledem siebie
Hwoiste uczucia oceni,ajace (nazwijmY'je emocjami estetycznymi). Por.
oceny w badaniach literackich.
rozdzial Wartosci
86 Proponowana
tu aparatura pojeciowa i terminologiczna oparta
jest czesciowo na pracach: W. Propp, Morfologia bajki [1928], PL 1968
/.. 4; R. Petsch, Wesen und Formen der Erziihlkunsf, Halle 1934; R. KoHkimies, Theorie des Romans, Helsinki 1935; E. Lammert, Die,"Bauformen

'III.

36

III,

Sposb istnienia

Przedstawiona tu hierarchizacja wyzszych ukladw znaczeniowych powstaje tylko w utworach o zawartosci obszerniejszej, a moze zostac wzbogacona czy nawet zwiylokrotniona
w utworach o dwch lub kilku poziomach narracyjnych (kompozycja ramowa badz szkatulkowa). Z drugiej strony - w noweli mozemy miec do czynienia tylko z jedna sekwencja,
w wierszu lirycznym - tylko z pojedynczym ujeciem podmiotu lirycznego; podobnie bajka epigramatyczna, choc zawiera
lancuch wydarzen, ktry by starczyl na komedie, stanowi tez
jedno tylko ujecie. Im wyzsze, a przeto bardziej posrednio
dane uklady znaczeniowe, tym wiekszy stosunkowo luz rekonstrukcyjny pozostaje dla czytelnika.
Omwione dotychczas skladniki sfery wyzszych ukladw
des ErziihLens, Stuttgart 1955; F. Stanzel, Die typischen ErziihLsituationen im Roman, Wien 1955; W. Wo~kensztein, Dramatur,gija, Mosk'wa-Leningrad 1937; R. Petsch, Wesen und Formen des Dramas, Halle 1945;
K Souriau, Les deux cent mULe situations
dramatiques,
Paris 1950;
A. Perger, GrundLagen der Dramaturgie,
Graz-Koln
1952; J. L. Styan,
'The ELements of Drama, Cambridge 1960; V. Klotz, GeschLossene und
Lirioffene Form im Drama, Mi.inchen 1960; W. Zyrmunski, Kompozicija
czeskich stichotworienij,
Piotrograd 1921; J. Wiegand, Abriss der Lyrischen 'Technik, Fulda 1951; J. Maziarski, Anatomia' reportazu, Krakw 1966; S. Skwarczynska, Struktura
swiata poetyckiego w: Z teorii
Literatury. Cztery rozprawy, Ldz 1948 s. 107-140; J. Slawinski, O kategorii podmiotu Lirycznego. W: Wiersz
poezja, Wroclaw 1961; A. Flaker,
Motivacija
istH
w: SWovi i razdobLja, Zagreb 1964; E. Balcerzan, Zagadnienie "waznosci" elementw swiata przedstawionego. W: Styl
kompozycja, red. J. Trzynadlowski, Wroclaw 1965; D. Lichaczow, Wnutriennij
mir chudozestwiennogo
proizwiedienija,
"Wopr osy Litieratury"
1968
nr 8; M. Glowinski, WirtuaLny odbiorca w strukturze utworu poetyckiego. W: Studia z teorii
historii poezji, Seria I, Wroclaw 1967; K. Bartoszynski, Zagadnienie komunikacji Literackiej w utworach narracyjnych.
W: ProbLemy socjoLogii literatury, Wroclaw 1971; A. Okopien-Slawinska,
ReLacje osobowe w Literackiej komunikacji,
tamze; E. Czaplejewicz, ProbLem adresata w poetyce. W: Adresat w poezji Lesmiana, Wroclaw 1973.

"

Por. nadto zarysy teorii literatury (zwlaszcza W. Kaysera, M. R. Maye'nowej, H. Seidlera, S. Skwarczy6skiej,
B. Tomaszewskiego). - Nowe
propozycje opisu struktury "lmmunikatu narracyjnego", nawiazujace do
Proppa, wysuneli strukturalisci
francuscy: R. Barthes, C. Bremond,
przeklad
'A. J. Greimas, T. Todorov ("Communications" - 1965-1966;
polski PL 1968 z. 4; pzniej: J. 'Kristeva, Le texte du roman, Hague 1970;
T. Todorov, Poetique de la pros e, Paris 1971; G. Genette, Discours du
recit w: F~gures, III, Paris 1972'; C. Bremond, Logique du recit, Paris 1973.
Warto tez zwrcic uwage na prby analizy akcji literackiej przy pomocy
teorii gier (R. Schechner, Przyczynek do teorii
krytyki
dramatu, "DiamodieUrowanije,
konlog" 1967' nr 1; N. Worobjew: Chudozestwiennoje
tieorija
igr.W:
Sodruzestwo nauk
tajny tworczestwa,
MofLikty
skwa 1968) i...grafw skierowanych (J. Kmita, Wyklady z logiki dla studentw wydzialu fiLOlogicznego, cz. I Poznan 1969 s. 123-126).

Sposb istnienia

i budowa dziela Literackiego

37

i budowa dziela Literackiego

znaczeniowych tworza tzw. rzeczywistosc przedstawiona w dziele literackiml3'l (pojecie - jak widac - szersze od "swiata
przedstawionego"; nie naleza tu jednak uoglnienia wyrazone
bezposrednio jak rwniez nadrzedny podmiot literacki); poza
tym posiadaja ornezdolnosc sugerowania lub implikowania (IV)
uoglnien o charakterze poznawczym lub postulatywnym, z\vanych idea, ideologia, ladunkiem ideologicznym, a w wypadku
wyrazistego i jednoznacznego wynikania - tendencja lub teza
utworu. PotencjaLnie uoglnienia te sa obecne w skladnikach
rzeczywistosci przedstarwionej jako ich reprezentatywnosc rodzajowa (typowosc) lub symboliczna. Gdy zostana z nich wyabstrahowane i sformu~owane dyskursywnie, usamodzielniajac
sie - nieuchronnie ulegaja pewnemu znieksztalceniu: staja sie
poznawczo ubozsze od reprezentujacych je postaci czy sytuacji,
sa odarte z jakosci wygladotwrczych i emotyvvnychj zracjona~
lizowanei jednoznaczne, podczas gdy ta sama rzeczywistosc
przedstawiona jest - znowu w pewnych granicach, czasem
dosc waskich, kiedy indziej szerokich - schematem dopuszcza-'
jacym rzne uoglnienia.
Rozumowanie uoglniajace bowiem nie przestrzega scisle
rygorw logicznych: z pe~na dowolnoscia przypisuje tym a nie
innym skladnikom rzeczywistosci przedstawionej intencje
uoglniajaca i ustala jej czasowy,:czy ilosciowy zasieg ekstrapolacyjny, rozgranicza uoglnienia poznawcze od postulatyw-.
nych, wprowadza niekiedy spoza dziela literackiego brakujace
(:zlony wnioskowania i wyjasniania, a przede wszystkim w znacznym stopniu zalezne jest od zastosowanej przez odbiorce aparatury pojedowej. Rozrznic zwlaszcza trzeba interpretacje, w ktrych zastosowany zostal aparat pojeciowy obecny
w samym dziele, dany w wypowiedziach dyskursywnych autora, lub wreszcie - aparat pojeciowy wsplczesny, zgodny ze
swiatopogladem krytyka czy badacza 38.
37 Rzne koncepcje
rzeczywistosci przedstawionej,
zakladane przez
rzne kierunki badawcze literaturoznawstwa
polskiego analizuje J. Kmita, ProbLematyka terminw teoretycznych w odniesieniu do pojec literaI.-uroznawczych, Poznan 1967 s. 102-154.
38 Por. J. Pelc, 'Szkic analizy
znaczeniowej terminu "ideoLogia dziela

literackiego". W: Fragmenty filozoficzne. Seria II. Ksiega pamiatkowa ku

uczczeniu czterdziestolecia
pracy nauczycielskiej
w Uniwersytecie
War-

-----

88

III.

Sposb istnienia

i budowa

dziela titerackiego

"--

Uswiadomienie sobie tej problematyki przez historykw literatury przecieloby przynajmniej pewna czesc nie konczacych
,,sie,a jalowych sporw o "jedynie sluszna" interpretacje ideowa
niektrych utworw literackich. Nie wynika stad oczywiscie
naukowe rwnouprawnienie wszystkich interpretacji: mozliwa
i potrzebna jest przede wszystkim eliminacja uoglnien sprzecznych z rzeczywistoscia przedstawiona utworu literackiego
i uoglnien wprawdzie z nia niesprzecznych, ale dowolnych, bo
opartych na przeslankach czy calych konstrukcjach myslowych
z niej nie wynikajacych, a nawet przez nia nie sugerowanych 39. Sposrd uoglnien pozostalych wyzsZJOScprzyznac nalezy tym, ktre z jednej strony uwzgledniaja mozliwie wy,czerpujaco zawartosc utworu, z drugiej - pozwalaja odbiorcy znalezc w nim mozliwie duzo wartosci.

"

Odrebny a wielokrotnie dyskutowany problem naukowy to

sprawa tzw. wygladw czy tez obrazowosci bezposredniej
w dziele literackim 40. Poprzestanmy tu na stwierdzeniu, ze znaczenie kazdego zdania dotyczacego przedmiotw konkretnych,
a wiec wyobrazalnych, stanowi potencjalnie pewien bodziec
dla powstawania w swiadomosci odbiorcy wygladu wyobrazeniowego (termin "wyglad" jest tu zreszta troche mylacy, bo
chodzi o przedstawienia odwolujace sie do calej sfery wrazli-

"

szawskim Profesora Tadeusza Kotarbinskiego,

Warszawa 1959; J. Hospers,
Imp!ied Truths in Literature, JA XIX [1960] nr 1; U. Eco, Poetyka dziela
Qtwartego [1958] w: Dzielo otwarte, Warszawa 1973; R. Barthes, Critique
et veriUi, Paris 1966; E. D. Hirsch Jr, Validity in Interpretation,
New
Hav.en-London
1967; J. T. Reichert, Description and Interpretation
in
Literary
Criticism,
JA XXVII [1969] nr 3; P. Barberis, Elements pour
W: Litterature
et ideologies ("La
une lecture marxiste du fait litteraire.

Nouvelle Critique" 1970, nr specjalny). - "Wielowykladalnosc"

a zarazem rozmaitosc strategii scalajacego odbioru literackiego ciekawie ukazuje St. Lem w "protokole lektury" pewnej powiesci fantastycznej (Filozofia przypadku, Krakw 1968 s. 444-468, por. tez s. 548-550).
39 Doskonaly
material przykladowy zgromadzil E. Csat w Szkicach
o dramatacJ?, Slowackiego, Warszawa 1960.
40 Por.K.S.
Laurila,Zielt
die dichterische Sprache' auf AnschauUchkeit? w: J!~thetische Str.eitfragen, Helsinki 1934.

III.

Sposb istnienia

i budowa

89

dzielatiterackiego

wasci zmyslowej, a takze 0, ukonkretnione przedstawienia przezyc psychicznych). Wyglad ten zdeterminowany jest przez znaczenie danego zdania tylko w przyblizeniu; dowodza tego najrozmaitsze ilustracj e do tych samych, nawet bardzo szczeglowych opisw literacki9h. Sila sugestii wyobrazeniowej zalezy
przede 'Wszystkim od odkrywczosci i trafnosci danego ujecia
slownego (Trieplow w Czajce Czechowa mwi z zazdroscia o pisarzu Trigorinie: "U niego na grobli blyszczy szyjka rozbitej
bu telki i czerni sie cien kola mlynskiego i cala noc ksiezycowa
juz gotowa, a u mnie i drzace cienie, i ciche lsnienie gwiazd,
dalekie dzwieki fortepianu, zamierajace w cichym aromatycznym powietrzu ..."), ale w pewnej mi,erze takze od zasobu wiedzy, pamieci i sprawnosci wyobrazniowej odbiorcy. Kazdy
z czytelnikw Pana Tadeusza troche inaczej widzi owa scene,
gdy "nad murawa czerwone polyskuja buty, bije blask karabeli, swieci sie pas suty", przede wszystkim w zaleznosci
od tego, ,czy ogladal. kiedys bron i pasy staropolskie, czy
tez zna tylko slownikowe znaczenie slw "karabela" i "pas
suty".
Jesli nie budzi watpliwosci przynaleznosc uoglnien poznawczych i postulatywnych do dziela literack,iego w znaczeniu \
rozszerzonym, to przedstawienia wyobrazeniowe sa jedynie tresciami przezyc, ktre towarzysza konkretyzacjom dziel literackich (lub pewnych fragmentw tych dziel), ale towarzyszyc nie
musza Pod tym wzgledem wystepuja duze rznice indywidualne u poszczeglnych czytelnikw. U niektrych z nich

{wyobrazenia] pojawiaja sie na ogl nie w trakcie samego czytania,

lecz wtedy, gdy np. czytelnik cofa sie, przypomina sobie wydarzenia
poprzedniego rozdzialu, snuje marzenia na temat danej ksiazki itp.
Slowem, wyobrazenia pOjawiaja sie w czasie przerw w czytaniu albo
przy czytaniu chybionym. W pozostalym czasie, kiedy czytelnik jest
silnie zainteresowany, nie ma on wyobrazerl pochodnych 41.

,
Sartre, L'imaginaire.
PSYChologie phenomenologique
de
l'imagination,
Paris 1949' s. 86. Calkowita "bezobrazowosc", zarwno
w procesie twrczym, jak i w. toku lektury, stwierdza u siebie St. Lem
(o. c., s. 29 i n.). - P;roqlem ten referuje w oparciu o nowsza literature
przedmiotu J. Mayen, Monolog i dialog radiowy, "DiaLog" 1960 nr 8
s. l06-126.'Zob. nadto: P. Graff, O ewokacji, ,;StudiaFilozoficzne"
VIII
41

(1971).

J. P.

90

III. SpOSb istnienia

i budowa

dziela literackiego
III.

Nie naleza tez do dziela literackiego emocje estetyczne, tj.

tresci przezyc odbiorcw wywolane przez jakosci emotywne
przyslugujace skladnikom rzeczywistosci przedstawionej.
6

'>

Dopiero po takim wyodrebnieniu czesci skladowych dziela

literackiego mozna dokladniej odpowiedziec na pytanie, jaka
posiada ono strukture.
Po pierwsze - w obrebie kazdej plaszczyzny (lub sfery)
skladniki jej wzajemnie sie okreslaja, uwydatniaja srwoje cechy w danym kontekscie istotne (tzw. zwiazki dystrybutywne),
sumuja sie w jednorodne calosci wieksze, a jednoczesnie konstytuuja odmienne od siebie samych calosci w:yzszego rzedu
(tzw. zwiazki integracyjne). Ukladom tym przysluguja jakosci
konstrukcyjne, np. takie, jak jednolitpsc lub zrznicowanie,
spoistosc lub luznosc, przejrzystosc lub zawilosc i chaotycznosc,
rytmicznosc, gradacyjnosc, harmonijnosc, kontrastorwosc, proporcjonalnosc itp.
Po drugie - plaszczyzna brzmieniowo-napisorwa jest materialnym znakiem plaszczyzny znaczen wyrazrw i zdan, nadto
zas jej uporzadkowanie naddane (powtrzenia, paralelizmy
itp.) sugerowac moze dodatkorwe, ~ozalogiczne powiazania
miedzy skladnikami plaszczyzny znaczeniowej. Plaszczyzna
znaczen wyrazrw i zdan wyznacza ptencjalnie skladniki rzeczywistosci przedstalwionej, ktre z kolei implikuja lub sugeruja uoglnienia poznawcze i postulatywne oraz wywoluja
przedstawienia wyobrazeniowe i emocje estetyczne.
Po trzecie - miedzy wlasciwosciami poszczeglnych plaszczyzn zachodza pewne analogie, a takze mozna w nich zaobserwowac zmiany sprzezone. Tak np. L. Spitzer zrwrcil uwage
na analogie miedzy budowa slowotwrcza neologizmw Rabelais'go czy nazewnictwem Cervantesa a wizja rzeczywistosci
w ich utworach 42; W. Szklowski zestawial powtrzenia dzwiekowe (rym, aliteracja, tautologia) i powtrzenia kompozycyjne
(budowa "stopniowa", paralelizmy fabularne) w epice ludo42

L. Spitzer,

Literaturstudien,

Zur

Auffassung

t. I Marbul'g 1931.

Rabelais'.

W: Romanische

Stil

und

Sposb istnienia

i budowa

dziela Literackiego

91

wej 43; R. Jakobson zaobserwowal; ze ze zmiana metrum zmienia sie sposb przedstawienia przestrzeni w poemacie Maj Karela Hynka Machy 44. Na ogl jednak problem Ziwiazkw analogicznych miedzy strefami dziela literackiego jest slabo opracowany; mwiac o jednosci tresci i formy w znaczeniu ich harmonijnosci, badacze najczesciej zajmowali sie konstytutywna
funkcja nizszych ukladw znaczeniowych wobec ukladw wyzszych, a wiec np. wypowiedzi poszczeglnych postaci - wobec
ich charakterw, postaci i fabuly, wobec idei dziela itp. Albo
tez na odwrt - dociekali, w jaki sposb idea, wyabstrahowana przez nich ex post z dziela literackiego, determinowala w hipotetycznie rekonstruowanym procesie twrczym wybr takich
a nie innych postaci i sytuacji fabularnych oraz sposb uksztaltowania stylistycznego.
W rozwazaniach dotychczasowych unikalismy terminw:
"tresc" i "forma", ktre tyle miejsca zajmowaly ,w dawniejszych zwlaSzcza pracach teoretycznych, a w wielu nowszych
bywaja wsty-dliwie zastepowane bliskoznacznymi "pseudonimami" w rodzaju: Gehalt-Gestalt (Walzel), structure-texture
(J. C. Ransom), extension---'intention (Allan Tate) itp. Unikalismy tych terminw po pierwsze dlatego, ze - WbrlrWrozpowszechninej jeszcze praktyce - najpierw trzeba poznac budowe dziela literackiego, a potem dopiero mozna sie zastanawiac,
co IW nim nazwac trescia, a co forma; po drugie - z tego powodu, ze ich sens filozoficzny jest bardzo wieloznaczny. W nauce
o literaturze najczestsze byly opozycje: determinanta - to, co
zdeterminowane; tworzywo - ksztalt; "co" - "jak"; zbir
elementw - ich uklad (postac); jezykowy znak materialny _
znaczenie; znaki materialne i ich uklad - znaczenIe; schematczynniki ukonkretniajace. Zaleimie od tego pojecie tresci oscylowalo miedzy idea, koncepcja ideowo-tematyczna utworu, a jego streszczeniem, akcja, fabula lub calosciazaiwartosci znaczeniowej; pozostala "reszte" traktowano jako forme 45.
W. Szklowski, Swiaz prijomow sjuzetoslozenija s obszczymi pristila. W: Poe tika, Piotrograd 1919.
44 R. Jakobson,
K popisu Machova verse. W: Torso a tajemstvi M'chova dHa, Praha 1938. : .
45 Por.
K, Irzykowski, Walka o tresc, Warszawa .1929; K. S. Laurila,
Der Streit um Form und Inhalt in der .Asthetik w: .Asthetische Streit43

jomami

92

III.

Sposb istnienia

i budowa

III.

dziela Literackiego

o jednosci

tresci i formy mwiono zas, nadajac temu wyrazeniu badz to sens normatywny - i wtedy chodzilo o ich harmonijnosc luh o funkcjonalnosc formy wobec tresci, badz to
sehs opisowy - i wtedy miano na mysli ontyczna koniecznosc wsplwystepowania i wzajemnego oddzialywania obu tych
skladnik,w (przy prymacie tresci), a nieraz - ich nier'Ozdzielnosc, co oczywiscie pozbawialo te pojecia wszelkiej uzytecznosci; to samo odnosi sie do koncepcji, w ktrych calosc dziela
literackiego traktowana byla jako forma (B. Croce, E. Kucharski, formalisci rosyjscy).
Dodatkowym czynnikiem komplikujacym stalo sie pojecie
"formy wewnetrznej"; wywodzi sie ono z filozofii Plotyna
(w ktrej oznaczalo wizje artysty), a rozpowszechnilo sie od
czasw Shaftesbury'ego, zwlaszcza w ujeciach traktujacych
dzielo literackie na podobienstwo organizmu; miala to byc
ukryta w nim zasada czy sila od wewnatrz je ksztaltujaca,
a przejawiajaca sie w takim zespoleniu tresci i zewnetrznego
ksztaltu, ze tworza one "jednosc organiczna" 46.
Wobec skomplikowanej budowy dziela literackiego - uzytecznosc tak wieloznacznej pary pojeciowej, jak tresc i fOTma,
jest bardzo ograniczona. Ale wycofywac ja z uzycia - znaczyloby to zle gospodarowac terminami literackimi, wsrd ktrych i tak za wiele jest niezrecznych neologizmw. Trafnosc
'., proponowanej regulacji semantycznej nie da sie uzasadnic, totez poprzestajemy na sugestii, ze w pewnych wypadkach wy-

W. Tatarkiewicz, Dwa pojecia formy w: Skupienie

marzenie,
Krakw 1951; J. Pelc, Zagadnienie tresci
formy dziela literackiego,
. "Sprawozdania z Posiedzen Wydzialu I Towarzystwa Naukowego Warszawskiego" 1947 s. 13-21; R. Ingarden, O formie
tresci dziela sztuki
w: Studia z estetyki, t. II; R. Wellek, The Concept of Form
literackiej
fragen;

and Structure

in 20. Century

Criticism

w:

The Cncepts

New Haven-London

of Criticism,

1963; B. Reizow, K woprosu o sodierzanii

formie
litieraturnogo
proizwiedienija,
"Wiestnik Leningradskogo Gosudarstwiennogo Uniwiersitieta" 1952 nr 5; 1. Winogradow, o. c.; D. Lichaczow, Prin-

formy litieraturnogo
cip istorizma w izuczenii jedinstwa sodierzanija
proizwiedienija,
"Russkaja Litieratura" 1965 nr 1 (przeklad polski: WTB,

t. III).

Por. Z. Zygulski, Zagadnienie "formy wewnetrznej",

"Marcholt"
1937 nr 3. Inny sens nadaje terminowi "forma wewnetrzna" J. Krzyzanowski (Nauka o literaturze, Wroclaw 1966 s. 80-84); obejmuje ona
strukture rodzajowa i. gatunk()wa oraz tzw. jakosci estetyczne; forme
zewnetrzna natomiast stanowi szata slowna utworu.

Sposb istl1,ienia

i budowa

dziela literackiego

93

godne moga okazac sie terminy: "zawartosc" - dla oglu skladnikw poszczeglnych plaszczyzn czy sfer dziela literackiego,
"struktura" - dla oglu stosunkw miedzy nimi zachodzacych, "forma wewnetrzma" - ,dla sposobu ich uksztaltowania,
"forma zewnetrzna" - dla plaszczyzny znakw jezykowych,
"tresc" - dla najwazniejszych i skrtowo ujetych skladnikw
zawartosci fabui~rnej lub dyskursywnej dziela literackiego 47.

Niniejszy sposb przedstawienia budowy dziela literackiego jest -,- powtrzmy - tylko metaforycznym przyblizeniem;
w swej kolejnosci odzwierciedla czesciowo proces jego poznawania. Jest to jednak 'Odpowiedzialn'Osc tylko czesciowa, bo
przeciez nie pozpajemy kolejno po sobie plaszczyzn dziela literackiego ani tez ich fragmentw: wraz z przesuwaniem sie
przez pole uwagi kolejnych odcinkw tekstu - stopniowo
ksztaltuje sie i rozwija w swiadomosci odbiorcy rzeczywistosc
przedstawiona, wywolane przez nia uoglnienia poznawcze i postulatywne, emocje estety.czne i skojarzenia wyobrazeniowe.
,Jasne jest takze, ze rwywody powyzsze tylko w pewnym
wyborze i uproszczeniu zdolaly wyodrebnic skladniki dziela literackiego i ukazac ich strukturalne zwiazki. Zadaniem nieporwnanie trudniejszym byloby dokonanie w sposb wyczerpujacy takiej analizy na konkretnym dziele literackim. Co wiecej, nawet przy pedanterii nie obawiajacej sie powtrzen, byloby to zadanie praktycznie niewykonalne wobec mnogosci
skladnikw i ich wielofunkcyjnosci, rwnoczesnego uczestnictwa w rznych wyzszych ukladach znaGzeniowych.
Totez wyczerpujaca monografia dziela literackiego jest wlasciwie zadaniem niewykonalnym. Badacz - powtrzmy ~. moze poznawac ukazywac jedynie rzne uklady jego elementw,

46

47 Czesciowo
wykorzystano
tu propozycje' R. Ingardena
(Studia
t. II s. 439). Por; tez J. Pel c, O pojeciu tematu, WroclawWarszawa 1961.

z estetyki,

94

III.

Sposb istnienia

i budowa

dziela Literackiego

,wlasciwosci tych ukladw, stasunki miedzy nimi i ich funkcje,

i to w kolejnych, wybranych przekrojach. Nie jest jednak zadaniem tearii literatury wypracowanie jakiegas kanonu opisawego, chocby ze wzgledu na wieloksztaltnosc utworw literackich, do ktrej kategorie opisowe musza byc dostosowane 48.

"

48 We wsplczesnych
pogladach na analize i interpretacje dziela literackiego daje orientacje antologia Die Werkinterpretation,
hgb. H. Enders, Darmstadt 1967 (tu m. in. przedruk prac L. Spitzera, E. Staigera,
W. Emricha, H. O. Burgera, H. Friedricha), miedzynarodowa dyskusja
w czasopismie "Orbis Litterarum" 1964, nr 1-4 (m. in. H. P. H. Teesing,
W. H611erer, H. Hatzfeld, J. Elbe'k) "New Literary History" 1972 (nr 1-2;
m. in. W. Righter, M. W. Bloomfield). Warto tez zwrcic uwage na zbir
Doppelinterpretation
(hgb. H. Domin, Frankfurt/M 1966), konfrontujacy
autorskie interpretacje wierszy wsplczesnych z analizami krytykw. Z prac polskich: S. Sawicki, Uwagi o analizie utworu literackiego, "Ruch
problemach "sztuki interpretacji".
Literacki" 1962 nr 5; J. Slawinski,
W: Liryka polska. Interpretacje,
pod red. J. Prokopa i J. Slawinskiego,
Krakw 1966; J. -Kmita, Rozumienie w procesie odbioru dziela literackiego, "Stusiia MetodologiCzne" VI (1969).

IV. STYL TEKSTU

LITERACKIEGO

I JEGO BADANIE

Pojecie stylu wywodzi sie, jak wiadoma, z retoryki starozytnej, gdzieoznaczal'O "admiane, spasb pisania". Od czasw
Winckelmanna (Geschichte der Kunst des Altertums, 1764),
ktry oznaczyl nim kolejne akresy sztuki ,greckiej, adgrywa
ono w calej humanistyce r'Ole pierwszoplanawa, obciazane jest
wszakze - jak tyle zreszta innych pojec w tej dziedzinie _
klopotliwa wieloznacznoscia. Zasieg jego' zastosovJania jest bardzo zmienny: uzywa sie go w odniesieniu do wypowiedzi jezykowych, lecz takze do jednostkowych lub zbiorowych zjawisk
ze sfery literatury, sztuki, rznych dziedzin kultury, lub kultury w calym j ej zakresie, wyodrebnionych na rznych zasadach (jed~ostka twrcza, szkala, okres, nard itd.).
Niezaleznie od tak rznorodnego substratu - tresc pajecia "styl" rozumiana bywa rozmaicie - jako swoistosc jednastkowa lub jaka swoista 'Odmiana, padklasa kategorii obszerniejszej; zespl cech stanowiacych o tej odrebnosci; wybr,
zasady lub rezultat wyboru dokonanego wsrd dyspozycyjnych
mozliwosci w okreslonym zakresie; zespl cech ekspresy,wnych
wabec jednostkowego lub zbiorowego podmiotu twrczega; forma jakou'ksztaltowanie czesci skladowych i ich uklad, ujawniajaca sie w tej formie jednolitosc, wreszcie - zasada organizujaca, ktra a tej jednolitosci stanowi (te koncepcje stylu,
szer'oko dzis rozpowszechniona w antrapologii kulturalnej, zapoczatkowal Nietzsche w Niewczesnych rozwazaniach, 1876) 1.
1 Por. J. Volkelt, Der'Begriff
des Stils, "Zeitschrift fUr Asthetik
1913; R. W. Wal1ach, Uber Anund allgemeine KunstwJssenschaft"

96

IV. styl

i jego badanie

tekstu literackiego

IV. Styl tekstu literackiego

97

i jego badanie

..L

Trzeba tez zaznaczyc, ze w wielu wypowiedziach, poczawszy

ad razprawy Gaethego Einfache Nachahmung der Natur, Manier, Stil (1788), rznie interpretowane pojecie stylu czesta
pasiada nacechowanie wartasciujace. Tak np. dla Emila Staigera:
indywidualny styl wiersza nie jest ani forma, ani trescia, mysla ani
motywem. Jest wszystkim tym rwnoczesnie, gdyz na tym wlasnie polega doskonalosc utworu, ze wszystko w nim jednoczy sie w stylu [...].
Im doskonalsza jest poezja, tym bardziej kazdy jej przejaw bedzie zgodny
z wszystkimi innymi 2.

W razdziale niniejszym mawa bedzie a stylu tekstu literackiega (wzglednie akreslanej grupy tekstw literackich) w znaczeniu opisawym, a nie ]wartasciujacym.Wprawadzajac te ograniczenia, adsuwamy przede wszystkim na bak to pojecie stylu.
ktrym pasluguje sie wSJ(lczesne jezykoznawstwa dla oznaczenia rznych funkcjonalnych odmian jezyka (np. styl pataczny.
urzedawy, publicystyczny, naukowy) i jega odmian tanalnych:
(np. styl uraczysty, paufaly, zartobliwy), r:zmiacych sie miedzy
soba dabarem charakterystycznego slawnictwa, frazeolagii niektrych konstrukcji skladniowych 3.
" Styl literatury pieknej zajmuje wabec stylw funkcjonalnych pozycje zmienna: 'w niektrych pradach literackich (a scislej mwiac - w niektrych ich gatunkach, np. w tragedii
klasycystycznej) przeciwstawia sie im jaka adrebny, swoisty

wendung und Bedeutung des Wortes Stil, Wurzbur,g 1919; J. Marouzeau, Nature, degres et qualite de l'expression stylistique. W: Stil- und
'Formprobleme
in der Literatur,
Heidelberg 1959; R. A. Sayce, The
Dejinition
oj the Term "Style". W: Actes du IIIe Con;gres de l'Association Internationale
de litterature
comparee, 's Gravenhage
1962;
N. E. Enkvist, On Defining Style. W: Linguistics and Style, ed. J. Spencer, London 1964; S. UlImann, Style et expressivite, "Cahiers de l'Asso-

ciation Internationale

des Etudes

Frangaises"

1964 nr 16; W. Kayser,

der Literaturwissenschaft
w: Die Vortragsreise,
Bern
1958; J. Elsberg, Sporny je woprosy izuczenija stila, "Woprosy Litieratury" 1966 nr 2; S. Chatman, The Semantics of Style, "Informations
sur les Sciences Sociales" 1967 nr 4; B. Gray, Style. The Problem and
Stiltheorie,
Its Solution, The Hague 1969; W. Sanders, Linguistische
Gottingen 1973. Por. tez rozdzial Prady
typy twrczosci literackiej.
2 E. Staiger, Kunst
der Interpretation,
Zurich 1955 s. 20.
3 W. Winogradow
(Stilistika.
Tieorija
poeticzeskoj
rieczi. Poetika,
Der

system; kiedy indziej znw, zwlaszcza w realizmie XIX

i XX w., swobadnie wykorzystuje, przeksztalca i laczy w sobie
elementy rznych stylw funkcjonalnych. Zarazem styl literatury pieknej wykracza niejednokrotnie paza granice jezyka literackiega; wystepuja w nim - wprowadzone w rznych celach i w pewnej transfarmacji - archaizmy, elementy gwar
ludawych i sradowiskowych.
Mwiac o "stylu tekstu literackiega", sygnalizujemy rwnoczesnie, ze beda nas interesawac pewne cechy i funkcje wystepujace w sferze jezykowej dziel literackich. Zastrzezenie ta
a tyle jest potrzebne, ze badacze literatury, ci zwlaszcza, ktrzy pozostaja pad wplywem metodalagicznym histarii sztuki,
a chca uwydatnic strukturalna jednasc dziel literackich, dasc
czesto razszerzaja pojecie stylu rwniez na pozajezykowe ich
aspekty. Tak np. Kazimierz Wycicki przez styl rozumial "jakies wybitne, jednalite pietna, wlasciwe temu czy innemu
utwarawi lub grupie dziel, cas, ca ogarnia, ,wszystkie skladniki
dziela, jakas charakterystyczna propozycje, zgadnasc elementw dziela i stosunkw miedzy nimi"; Wiktar Zyrmunskijednasc, tj. wewnetrzne wzajemne uwarunkowanie wszystkich
chwytw w dziele literackim; Walfgang Kayser - jednolita
indywidualna strukture sil ksztaltujacych swiat poetycki 4. Pojecie stylu jaka systemu takze pozajezykowych srodkw artystycznych bylo w swoim czasie rwniez szeroka rozpowszechnione wsrd tearetykw literatury o arientacji marksistawskiej
(P. Sakulin, W. Fricze), a niekiedy pajawia sie wsrd nich dzisiaj (M. Chrapczenka, G. Pospielaw) na agl upodrzednione
w stasunku da pajec "metady" i "kierunku" 5; znajduje zreszta
zwolennikw i wsrd jezykaznawcw (np. W. Winagradaw,
L. Dalezel i K. Hausenblas). W zwiazku z tym wymienieni ha~
dacze czescy propanuja wprawadzenie dwch adrebnych ter-

Stilbegriff

Moskwa 1963) wprowadza obok "stylw jezyka" takze kategorie

mowy", -tj. rznych gatunkw i aktw spolecznego uzytkowania

"stylw
jezyka.

4 K. Wycicki, Jednosc stylowa

utworu poetyckiego [1914]. W: TBL,
t. I s. 252; W. Zyrmunski, Wstep do poetyki [1923], Warszawa 1934 ]s. 43;
W. Kayser, Das sprachliche Kunstwerk [1948], Bem 1954 s. 290.
5 Por. W. A. Kowalew,
ProMemy stila w sowietskoj litieratur'ie.
W:
Wremja - pafos - stil, MosIDwa-Leningrad 1965; A. N. Sokolow, Teo1"ija
stila, Moskwa
stila, Moskwa 1968; G. Pospielow, Problemy literaturnogo
1970; M. Chrapczenko, Problemy stila w: Tworczeskaja indiwidualnost'
pisatiela
razwitije litieratury,
Moskwa 1970.

Glwne prOblemy ...

98

IV. styl tekstu literackiego i jego badanie

IV. Styl tekstu Uterac<kiegoi jego badanie

minw: "styl jezykawy dziela literackiego" i "stylliteracki dzier

la literackiego" 6.
otz w dalszym ciagu tega raz dzialu mowa bedzie tylko
a stylu jezykawym dziela literackiego lub, inaczej mwiac,
a stylu tekstu literackiega. Na tak ograniczanym palu 'Obserwacyjnym wyrznic mozna z kalei wszystkie 'Odmiany pajmawania terminu "styl", ktre wymienione zastaly na wstepie.
Najwieksza daniaslasc i praktyczne zastasawanie uzyskaly spasrcl'nich nastepujace kancepcje stylu, ktre ilustrujemy kilkama charakterystycznymi
definicjami, laczac niekiedy we
wsplna grupe wyp'Owiedzi odwalujace sie do. bardza odmiennych te arii jezyka:
1. Indywidualne uzycie jezyka aglnega; rezultat ilosciawega lub jakosciawego 'Odchylenia ad narmy 'Oglnej lub ad
normy wlasciwej dla danej sytuacji - K. Vassler: "indywidualne uzycie jezyka w 'Odrznieniu ad uzycia pawszechnego";
H. Gaertner: "suma wszystkich cech indywidualnega systemu
j ezykowega oraz takie ich ustasunkawanie, ktre ga odrznia
ad innych wsplrzednych systemw"; B. Bloch: "wiadamasc,
przekazywana za pasrednictwem
rozkladw czestotliwosci
i prawdapodobienstw
warunkowych
jej cech jezykawych,
"
zwlaszcza gdy sa 'One rzne od czestotliwasci i prawdapadabienstw warunkawych, tychze cech w jezyku jako calasci";
Ch. E. Osgaod: "Odchylenie jednastki ad norm przewidzianych dla sytuacji, w jakiej adbywa sie kodawanie, przy czym
'Odchylenia te wystepuja w statystycznych wlasciwasciach tych
cech strukturalnych, dla ktrych istnieje pewien stapien wyboru w uzywanym kadzie" 7.
2. System tzw. srodkw ekspresywnych, tj. modyfikujacych
uzupelniajacych padstawawa infarmacje semantyczna za, warta w wypowiedzi - B. Tomaszewski: "zjawiskami styli-

L. Dolezel, K. Hausenblas,

Poetics.

O sootnoszenii

poetiki

stilistiki.

W:

7 K. Vossler, Positivismus
und Idealismus in der Sprachwissenschaft,
Heidelberg 1904 s. 15; H. Gaertner, O zadaniach stylistyki, Krakw 1922
s. 14; B. Bloch, Linguistic Structure and Linguistic Analysis. W: Report

of the Fourth Annual Round Table Meeting on Linguistics and Language

Tf!aching, Washington 1953 s. 42; Ch. E. Osgood, Some Effects of Motivation of Style 0/ Encoding. W: Style in Language, ed. Th. A. Sebeok,

New York-London

1960 s. 293..

99

stycznymi nazywamy te tylko, ktre nie sa przedmiotem wiadomosci, lecz tylka tawarzysza przedmiotawi wiadomosci";
M. Riffaterre: "system opazycji wnoszacych madyfikacje ekspresywne (intensywnasc reprezentacji, zabarwienie uczuciowe, kanotacja estetyczna) da wypowiedzi lingwistycznej, do procesu kamunikacji minimalnej"; 1. Fnagy: "informacje naturalne (przypadkowe i stale) 2awarte w akcie mowy, tj. nie oparte na kadzie
jezykawym, a charakterze uczuciowym i dynamicznym" 8.
3. Sposb, system lub rezultat uksztaltawania, tj. wybaru,
transformacji i uporzadkowania (k'Ombinacji) tworzywa jezykowego, rozpatrywany w perspektywie genetyczno-jezykowej,
'Opisowej i funkcjonalnej - W. Win'Ogradow: "system twrcza-estetycznego doboru intel1pretacji i razmieszczenia rznych
elementw jezykawych"; P. Guiraud: "aspekt wypawiedzi, ktry jest wynikiem wybaru srodkw ekspresji, zdeterminowanego przez nature osoby mwiacej czy piszacej"; Z. Klemensiewicz: "charakterystyczny zespl, tj. wewnetrznie ustosunkowany uklad srodkw jezykowych (fonetycznych, gramatycznych, leksykalnych), ktry jest wynikiem stylizacji, tj. swiadomej i celowej, wyborczej i wartosciujacej 'Operacji jezykawej [...], dokonywany przez wytwrce w poszukiwaniu takiej
struktury, ktra by 'Okazywala najwiekszazdatnasc i stasownosc
w realizowaniu jego zamierzen komunikatywnych, ekspresywnych i impresywnych" 9.
4. Styl jako charakterystyczna (choc niekoniecznie indywidualna) jakasc postaciawa tekstu literackiego - J. Marouzeau:
"jakosc wypowiedzi jako rezultat wyboru dokonanego spasrd skladnikw konstytutywnych danega jezyka przez tego,
kta ga uzywa w 'Okreslanej akolicznasci"; W. Grny: "jakasc
strukturalna tekstu (zespolu tekstw) wynikla z daboru i ukladu mazliwasci jezykawych" 10.

s B. W. Tomaszewski, Stilistika
stichoslozenije,
Leningrad 1959
s. 21; M. Riffaterre, Problemes d'analyse du style litteraire, "Romance
Philology" 1961 s. 217; 1. Fnagy, O informacji
stylistycznej,
PL 1962
z. 4 s. 525..
9 W. Winogradow,
O zadaczach stilistiki.
W: Russkaja riecz, t. I
Piotrograd 1923; P. Guiraud, La stylistique, Paris 1954 s. 103; Z. Klemensiewicz, Zagadnienia
zalozenia historii jezyka polskiego w: W kreartyst.ycznego, Warszawa 1961 s. 40-41.
gu jezyka literackiego
10 J. Marouzeau, Lexique de la terminologie
linguistique, Paris 1951';
skladni, PL 1960 z. 2 s. 478.
W. Grny, O stylistycznej interpretacji

'

)
100

IV. Styt tekstu

Hterackiego

i jego

badanie

5. Ekspresja podmiotu twrczego - L. Spitzer: "styl jest

koniecznym, biologicznie uwarunkowanym
wypowiedzeniem
sie indywidualnej psyche"; J. Kleiner: "jezyk zorganizowanych tworw slownych uksztaltowany - poza dzialaniem praw
oglnych jezyka - wedlug praw odrebnych w zwiazku z okreslonafizjonomia
psychiczna zbiorowa lub indywidualna";
Z. Lempicki: ,,[rezultat] napiecia pomiedzy i~dywidualna sila
psychiczna twrcy a sila ponadindywidualna, ktra emanuje
z siebie tzw. sfera duchowa pod rznymi postaciami"; R. Barthes: "jezyk autarchiczny, zanurzony jedynie w osobistej i tajenlllej mitologii pisarza, w tej podfizycznosci slowa, gdzie
ksztaltuja sie pierwsze polaczenia slw i rzeczy, gdzie pojawiaja sie raz na zawsze wszystkie wielkie tematy slowne jego
egzystencji" 11.
Wyrznione tu tresci odmian znaczeniowych pojecia "styl"
w znacznej czesci pokrywaja sie z soba, bo przeciez np. swoiste cechy jezykowe tekstu czy jego charakterystyczna jakosc
struktural(na uzaleznione sa od celowego wyboru i rozmieszczenia skladnikw jezykowych. Dokladniejszego zastanowienia
wymaga koncepcja stylu jako "sposobu uksztaltowania wypowiedzi jezykowej", naj wazniejsza z perspektywy nauki o literaturze, zorientowanej ergocentrycznie. 6w sposb jezykowego
uksztaltowania tekstu literackiego jest nam dostepny co najmniej poprzez dwojaki system opozycji: 1. wobec dajacej sie wykonstruowac "wypowiedzi nienacechowanej" 12 termin ten proponujemy dla wypowiedzi czysto przedstawiajacej lub wolicjonalnej, neutralnej pod wzgledem tonalnym,
dostosowanej do norm jezyka literackiego, z przecietna w nim
czestotliwoscia slownictwa, frazeologii, schematw skladni
i u1ksztaltowania brzmieniowego; 2. wobec aktualnej tradycji
(lub wsplistniejacych tradycyj) uksztaltowania jezykowego
w danym gatunku literackim.
11 L. Spitzer, Sztuka slowa a jezykoznawstwo
[1925J. W: Z zagadnien st'IJlistyki, Warszawa 1937 s. 14; J. Kleiner, Pojecie stylu [1946J w:
Studia z zakresu teorii literatury,
Lublin 1961 s. 123; Z. Lempicki, ZaWarszawa 1966 s.
gadnienie stylu [1937] w: Studia z teorii literatury,

306 (w nawiazaniu do egzystencjalistycznych

koncepcji H. Pongsa i U.
Leo); R. Barthes, Le degre zero de l'ecriture, Paris 1953 s. 19.
12 Por. L. Hjemslev, Prolegomena
to. a Theory of Language, translated b~ F ..J. Whitfield, Baltimore 1953 s. 74.

IV .. Styt tekstu Hterackiego

i jego

badanie

101

Na podstawie powyzszych rozwazan okreslamy styl tekstu

literackiego jako zespl obecnych w nim tendencyj selektywnych, transformacyjnych i konstrukcyjnych wobec tworzywa
jezykowego, ktre uruchamiajac'w tekscie funkcje towarzyszace (emotywna, wyrzniajaca i autoteliczna), uzupelniaja w ten
sposb podstawowa informacje semantyczna zawarta w wy"
powiedzi, okreslaja jej przynaleznosc gatunkowa i wyrzniaja
(historycznie, srodowi'skowo, psychologicznie) jej podmiot autorski, albo autorski i fikcyjny, a czasem takze "zalozonego"
dla tej wypowiedzi odbiorce. Tendencje te ujawniaja sie nam jak powiedzielismy - w opozycji podwjnej - do wypowiedzi nienacechowanej i do aktualnej tradycji gatunkowej, a rozpatrywane sa z jednej strony ze wzgledu na swa charakterystyczna b41dowejezykowa, z drugiej - ze wzgledu na celowosc
i skutecznosc zastosowania w obrebie danego tekstu literackiego; w tym ostatnim punkcie - ze wszystkimi kosztami ryzyka,
z jakimi polaczone jest wartosciowanie w badaniach literackich.
W tak pojetym stylu tekstu literackiego miesci sie oczywiscie
rwniez - jako jeden z aspektw - jego swoiste uksztaltowanie brzmieniowe 13.
Badania stylistyczne, ktre w wieku XX tak bujnie sie rozpowszechnily, poszly w rznych kierunkach i czesciowo tylko
odpowiadaja zadaniom wynikajacym z takiej koncepcji stylu 14.
18 Por. M. R. Mayenowa,
Miejsce nauki o wierszu w literaturoznawstwie. W: Z polskich studiw slawistycznych.
Prace historycznoli-
Kongres Slawistw
w Moskwie 1958,
terackie na IV Miedzynarodowy
Warszawa 1958 s. 272; M. Dluska, Prba teorii wiersza pOlskiego, Warszavva 1962.
'il

14 Charakterystyke
glvvnych kierunkw wsplczesnych badan stylistycznych znalezc mozna w nastepujacych
pracach i antologiach:
Z. Lempicki, Drogi
cele wsplczesnej stylistyki,
"Neofilolog" 1930 nr 3;
tenze, Zagadnienie stylu. W: Studia z teorii literatury; T. Milewski, O zakresie
przedmiocie badan stylistycznych,
"Jezyk Polski" 1939 nr 2-4;
W. Kayser, Das sprachliche Kunstwerk, s. 271-299; P. Guiraud, La st'IJlistique; C. E. Craddock, Style Teories as Found in Stylistics Studies of
Roman Scholars (1900-1950), Washington 1952; H. Hatzfeld, Methods
of Stilistic Investigation.
W: Literature
and Science. Proceedings
of
the Sixth Triennal Congress IFMLL, Oxford 1955; S. Ullmann, 4anguage and style w: Style in French Novel, Cambridge 1957; W. Winograjazyka
chudozestwiennoj
litieratur'IJ
w sowietskuju
dovv, Izuczenije
litieratury,
Moskwa 1959; L.
epochw w: O jazykie chudozestwiennoj
Spitzer, Les etudes de style et les differents pays. W: Langue et litterature, Liege 1961; R. M. Samarin, Problemy
stila w sowriemiennoj
zarubieznoj naukie, "Filologiczeskije Nauki" 1962 nr 3; D. Lodge, Lan-

/
102

IV. StyL tekstu Literacktego

IV. StyL tekstu

jego badante

Naleza tu wiec przede wszystkim charakterystyki gramatyczno-slownikowe jezyka okreslonego dziela czy tez calej twrczosci danego pisarza. Opis ta~i, zwlaszcza gdy chodzi o teksty
nowsze, czesto ogranicza sie do odnotowania odchylen od synchronicznej normy jezykowej. Postepowanie takie staje sie
z koniecznosci regula przy omawianiu cech slowotwrczych,
skladniowych, a zwlaszcza slownictwa, przy ktrym uwaga
skupia sie na "faktach osobliwych", znajdujacych sie poza zasiegiem leksykalnym jezyka literackiego.
Mozna by wysunac teze, ze juz taka systematyzacja odstepstw od normy jezykowej nalezy do badan stylistycznych,
a przynajmniej przygotowuje do nich material. Na pewno jednak mozna to orzec pozytywnie o prbach motywacji celowosciowej czy funkcjonalnej, ktre takim opisom towarzysza.
Przy korzystaniu z tych charakterystyk jezykowych konieczna jest pewna ostroznosc metodologiczna: usuwaja one
bowiem z pola uwagi to, co w jezyku utworu literackiego miesci sie w granicach /)normy jezykowej. Zyskuja wiec znacznie
na wartosci, gdy w dziedzinie slownictwa, slowotwrstwa
guage of Fiction, London 1966 s. 49-87; U. Leo, Stilforschung und dichterische Einheit, Miinchen 1966; Essays on the Language of Literature, ed. S. Chatman and S. R. Levin, Boston 1967; J. Peytard, Rapports et interfcrences de ~a linguistique et de ~a litterature (przeglad
bibliograficzny); Linguistique et litterature, zeszy,t specjalny "La Nouvelle Critique" 1968; Literaturwissenschaft
und Linguistik, "Jahrbuch
fUr Internationale Germanistik" 1969, nr 1; B. Dupriez, L'etude des sty~es, Paris 1969; G. Hough, Sty~e and Sty~istics, London 1969; K. D. Uitti,
Linguistics and Literary Theory, Englewood Cliffs 1969; P. Guiraud,
P, Kuentz, La Stylistique. Lectures, Paris 1970; R. Fowler, The Languages
und Linguistik. Ergebof Literature, London 1971; Literaturwissenschaft
'nisse und Perspectiven, I-III,
hgb. J. Ihwe, Frankfurt1M 1971; Literaturwissenschaft
und Strukturalismus,
hgb. H. Blumensath, KOln 1971;
Lit-erary Sty~e. A Symposium, ed. S. R. Chatman, London-New
York
1971; J. Ihwe, Linguistik in der Literaturwissenschaft,
Mtinchen 1972;
T. A. Van Dijk, Beitriige zur generativen Poetik, Mtinchen 1972; O jezyku poetyckim
sty~u (wybr przekladw), PL 1972 z. 2-3; K. Budzyk,
Zarys dziejw stylistyki teoretycznej w Po~sce. W: Stylistyka teoretyczna
w Po~sce, Ldz 1946; Z. Gosiewska, Z historii badan nad jezykiem
sty~em autorw, "Poradnik Jezykowy" 1949 z. 4; M. R. Mayenowa, Podstawowe kategorie opisu wiersza. Stan badan. W: Poetyka, Dzial III, t. II:
Wiersz. Podstawowe kategorie opisu, cz. 1: Rytmika, Wroclaw 1963; H.
ZRL 1965 z. 1;
Kurkowska, La stylistique po~onaise en 1944-1964,
M. Grzedzielska, Revue des etudes po~onaises en sujet de la versification (1944-1964), tamze; Stylistyka po~ska. Wybr tekstw, wyd. E. Miodonska-Brookes [i inni], Warszawa 1973; M. R. Mayenowa, Poetyka teoretyczna. Zagadnieniq, jezyka, Wroclaw 1974.

Uteracktego

jego badante

103

i skladni uwzgledniaja tendencje selektywne (a takze eliminacyjne), a wiec np. "slowa-klucze", tj. wyrazy o randze czestosci wyzszej niz przecietna czy preferowane przez danego pisarza konstrukcje skladniowe. Niekiedy obserwacje takie poczynic wzglednie latwo w toku uwazniejszej, kilkakrotnej lektury,
z reguly jednak sa one fragmentaryczne i oczywiscie pozbawione wystarczajacej podbudowy dowodowej. Nadanie im postaci
statystycznej wymaga zmudnych obliczen, mozliwych zreszta
do przeprowadzenia tylko na podstawie odpowiedniego materialu konfrontacyjnego. Tak na przyklad problem "slw-kluczy"
w danYm utworze moze byc przedstawiony wyczerpujaco i numerycznie przy istnieniu nie tylko slownika frekwencyjnego
jezyka oglnego, ale takze slownika frekwencyjnego jezyka danego gatunku literackiego 15.
Do opisu gramatyczno-slownikowego zbliza sie po czesci
metoda stosowana w pracach wielu badaczy francuskich (np.
Ch. Bruneau, R. L. Wagner, M. Cressot; takze R. A. Sayce), ktrzy wyszli ze szkoly Bally'ego, ale zerwali z paradoksalna jego
teza, ze analiza stylu jako indywidualnego sposobu wykorzystania jezyka do realizacji celw estetycznych - nie nalezy do zadan stylistyki. Zblizenie na tym polega, ze i tu material ulozony zostal w kategoriach lingwistycznych, rozpatrywanych kolejno ze wzgledu na pochodzenie i ladunek "ekspresywny", tj.
uczuciowo-oceniajacy, i "ewokatYWnY", tj. charakteryzujacy
srodowiskowo podmiot wypowiedzi. Nie mieszczaca sie w tych
kategoriach problematyke semantyki i skladni poetyckiej wyodrebniano czasem jako "styl" i rozpatrywano przy uzyciu tradycyjnej terminologii 16; w pracach takich granice miedzy "jezykiem" a "stylem" sa plynne, a powtrzenia w obu dzialach - czeste. Postepowanie tu opisane - skrupulatne zreszPor. K. Wyka, Slowa-klucze, ZRL 1962 z. 7.
Do tradycji naleza juz narzekania na formalistyczna drobiazgowosc tej aparatury pojeciowej; niemniej jednak - jak dotad - nie
mozna sie bez niej obejsc, zwlaszcza w wykladzie podrecznikowym
(dowodem chocby podreczniki Tomaszewskiego i Kaysera). Rosnaca swiadomosc tego stanu rzeczy wywolala w koncu programowy nawrt do
terminologii antycznej w Handbuch der literarischen Rhetorik (1960)
H. Lausberga i Tradition und Interpretation W. Babilasa (1961), a takze
w Litterature et significa~ion (1967) T. Todorova, Rhetorique et litterature (1970) A. Kibedi Varga i zbiorowej RMtorique generale (1970) grupy !.t z uniwersytetu w Liege.
15
18

104

IV. styl

ta i szczeglowe -

tekstu literackiego

i jego

badanie
IV. Styl tekstu

prowadzi przewaznie do atomizacji stylu.

izapobiec
rezultatw
uwzglednienie
tylko inwentaryzacyjnych.
w opisie obok Czesciowo
wskaznikwmoze
iloczasotemu)
17.
I
wych
elementw
takze i dystryb.ycji
prawidlowosci(zasiegu
w ich zastosowania)
wsplwystepowaniu
wyrznionych(

Pod kazdym wzgledem przeciwstawiaja sie tym badanion]

nowsze koncepcje stylistyki niemieckiej. W jednej z odmianj
inspirowanej wyraznie przez metode H. W6lfflina, chodzi zai
zwyczaj o stworzenie uniwersalnej aparatury pojeciowej, ktrl
by umozliwiala syntetyczna charakterystyke jakosciowa stylJ:l,
(w wezszym i szerszym znaczeniu). Z licznych propozycji, zazwyczaj wprowadzajacych przeciwstawne pary pojeciowe, moz.na wymienic typologie J. Petersena (style: rzezbiarsko-statyczny i muzyczno-dynamiczny, obiektywny i subiektywny, jasny
i mglisty, potoczny i osobliwy, pospolity i wzniosly, sensualny
i pojeciowy, impresyjny i zdystansowany, logiczny i fantastyczny, igrajacy i konstruktywny, antytetyczny i harmonijny)
i H. Seidlera (style: intensywny i ekstensywny, bezposredni
antyi zdystansowany, prosty i rozczlonkowany, harmonijny
tetyczny, spokojny i zdynamizowany, bujny i zwarty). Niezaleznie od pojeciowej precyzji wymienionych tu okreslen; ktrych metaforyka jest zreszta trudno przetlumaczalna, zgodzic
sie mozna z Kayserem, ze uwrazliwiaja one na swoistosc wygladu stylistycznego i ulatwiaja jego charakterystyke 18.
Drugi kierunek rozpowszechniony w badaniach niemieckich
to tzw. stylistyka genetyczna, reprezentowana przez szkole monachijska (K. Vossler, L. Spitzer), a majaca swe odpowiedniki
rE>wniezw Szwajcarii (T. Spoerri), Hiszpanii (D. Alonso), po
czesci i w Anglii (D. Lodge). Postepowanie badawcze nie bylo
tu jednolite i z biegiem czasu ulegalo przemianom. Oglnie
I

Por. przykladowe analizy w ksiazce M. Cressot, Le style et ses

Paris 1947 s. 237-249, trafne uwagi krytyczne M. Riffaterre'a, 1. c., oraz wskazwki w pOdreczniku Einfiihrung
in die M ethodik der Stiluntersuchung
pod red. G. Michela, Berlin 1968s. 95.,-400.
18 .J. Petersen, Die Wissenschaft
von der Dichtung, t. I Berlin 1939
s. 2H (w oparciu o W. Schneidera Ausdruckswerte der deutschen Sprache, 1931); H., Seidler, Allgemeine
Stilistik
[1953], Gottingen 1963
s.320-345. - Psychologiczna typologie stylw literackich, rwnie obfita,
co 1959).
dowolna, zaproponowal H.
Geneve
' Morier (La pSYChologie des styles,
17

techniques,

literackiego

i jego

badanie

105

mozna powiedziec, ze przedstawicieli tej galezi badan interesowal jezyk utworu literackiego w swej odrebnosci, w funkcji
estetycznej, w powiazaniu z innymi aspektami dziela, jako wyraz psychiki podmiotu twrczego - jednostkowego lub zbiorowego (przede wszystkim psychiki narodowej). Niechec do
budowania systemu i opisu monograficznego, do formulowania
stalych dyrektyw metodologicznych, ciagle odwolywanie sie
do intuicji, wybr materialu dogodnego i efektownego, pretekstowy niekiedy charakter obserwacji poczynionych w warstwie jezykowej, luznosc lub tautologicznosc paralelizmw
ustanawianych metoda "kola filologicznego" miedzy ta warstwa a innymi biegunami opozycji (motyw pozaslowny, psychika twrcy lub duch czasu, calosc dziela literackiego w kolejnych etapach dzialalnosci Spitzera - oto slabe strony
stylistyki genetycznej, tak efektownej i subtelnej w poszczeglnych obserwacjach.
Sam Spitzer wysunal kiedys teze, ze odrebne badania stylistyczne sa tylko stadium przejsciowym miedzy wczesniejszym
"anestetycznym" traktowaniem jezyka a postulowana "analiza
totalna dziela sztuki"; stylistyka jako autonomiczna czesc jezykoznawstwa powinna rozplynac sie w jednolitej nauce o literaturze, od ktrej sie oderwala 19.
Koncepcja ta znalazla urzeczywistnienie w pracach kierunkuinterpretacyjnego;
nazwa ta obejmujemy zarwno tzw. kontekstualna odmiane Nowej Krytyki w Stanach Zjednoczonych
i w Anglii, jak i niemiecko-szwajcarska szkole "sztuki interpretacji". Krytycy anglo-amerykanscy badaja najczesciej skomplikowany potencjal znaczeniowy tekstu - uboczne i ukryte
znaczenia wyrazw, ich kontekstualne powiazania i uaktywniell1ie semantyczne skladni i rytmu 20. Autorw spod znaku
"sztuki interpretacji" interesuje prZiede wszystki:m stwierdzenie harmonijnego doboru i wspldzialania srodkw stylistyczlO

kenw:

L. Spitzer,

s.29-30.

Zur sprachlichen
Interpretation
Romanische Stil- und Literaturstudien,

von Wortkuristwer-

Marburg 1931 t. I,

20 Dobra
rekapitulacje teoretycznych osiagniec Nowej Krytyki
w tym zakresie daje W.Nowottny, The Lan,guage Poets Use, London
1962. Por. tez B. Lee, The New Criticism and the Language of Poetry. W: Essayson Style and Language, ed. R. Fowler, London 1966.

106

IV. styL tekstu Literacklego

1 jego badanle

nych; stad w pracach ich zasadnicze przeciwstawienie: styl

"rozlamany" i "jednolity". I jedni, i drudzy rozpatruja utwory
literackie jako spoiscie zorganizowane struktury jezykowe; gdy
jednak kontekstualisci uwydatniaja przede wszystkim zlozonosc (complexity), czy nawet antynomicznosc (paradox, irony)
tych struktur, szkola "sztuki interpretacji" kladzie nacisk :na
Einstimmigkeit - harmonijne zestrojenie calosci. Stad i odmiennosc materialu analitycznego: w pierwszym wypadku najczesciej angielska "poezja metafizyczna" lub poezja wsplczesna, w drugim - klasyka niemiecka.
Wsplna cecha obu tych kierunkw jest ograniczenie sie do
analizy poszczeglnych utworw - zdaniem Kaysera termin
"styl" moze byc w sposb uprawniony uzyty tylko wobec konkretnego dziela literackiego. Analiza ta nie zmierza do kompletnosci, wybiera w kazdym utworze intuicyjnie te skladniki,
na ktrych osadzone sa wartosci dostrzegane przez badacza,
dowolnie posluguje sie terminologia tradycyjna lub tworzy ja
ad hoc, swobodnie oscyluje miedzy rznymi warstwami dziela
literackiego; postepowanie takie uwazane jest nie tylko za
wskazane, ale i za konieczne. Obiektywne obserwacje przechodza nieraz w mgliste impresje i poetyzujaca parafraze tekstu,
ktrej towarzysza slabo umotywowane sady wartosciujace.
Dosc czesto zdarza sie, ze krytyk naddaje utworowi lad, ktrego
w nim nie ma, narzuca znaczenia, ktrych sam utwr nawet
nie sugeruje, dopatruje sie podstaw wartosci dziela literackiego
w takich jego cechach, ktre dzieli on z dziesiatkami innych
~ajzupelniej przecietnych utworw wsplczesnych.
We wsplczesnej praktyce badawczej, np. u Ericha Auerbacha (Mimesis, 1946), mozna oczywisde znalezc przyklady cze'sciowego przynajmniej przezwyciezania tych niedostatkw interpretacyjnych. Znalezc je mozna przede wszystkim w pracach
badaczy o fachowym przygotowaniu lingwistycznym i historycznoliterackim, ktre zaostrza ich spostrzegawczosc, pozwala
uniknac zarwno impresjonizmu i modernizacji tekstu, jak
bledw wynikajacych z niedostatecznej wiedzy o stanie historycznym jezyka. Charakterystyka naszkicowana poprzednio
wyjasnia jednak, dlaczego prace tego kierunku, ktrych uzytecznosc w wychowaniu literackim odbiorcw jest nieraz bar-

IV. StyL tekstu Literacklego

t jego badanie

107

dzo wysoka - nie posuwaja na ogl naprzd metodologii badan stylistycznych.

Pod tym wzgledem nieporwnanie wiecej wnosi inna rosyjsko-czechoslowacka tradycja badawcza. Znacznie blizszy
byl tu zwiazek z osiagnieciami wsplczesnego jezykoznawstwa,
przewazaly zainteresowania nomotetyczne, a kierunek rozwojowy prowadzil od refleksji nad swoistoscia jezyka poetyckiego
i analiza poszczeglnych chwytw artystycznych do coraz szerszegozastosowania perspektywy strukturalnej.
Osiagniecia tzw. rosyjskiej szkoly formalnej w zakresie stylistyki byly znakomite, ale fragmentaryczne 21. Najwazniejsze
z nich dotycza zwiazkw miedzy ukladem metrycznym a skladniowo-intonacyjna organizacja tekstu (styl retoryczny, spiewny i konwersacyjny w poezji - B. Ejchenbaum) , a takze wplywu wersyfikacji na semantyke tekstu (np. zwartosc szeregu
wierszowego a aktywizacja znaczen ubocznych, ozywienie metafory dzieki przerzutni, nowy rozklad wyrazu na czastki slowotwrcze w rezultacie zastosowania powtrzen brzmieniowych - J. Tynianow). W polemice z teza o poezji jako "mysleniu obrazowym", a takze z tradycyjnym rozpatrywaniem
stylu w kategoriach tropw i figur ukazano "poezje gramatyki" - waznosc doboru i ukladu kategorii gramatycznych
w ksztaltowaniu jezyka poetyckiego (R. Jakobson). W pzniejszym okresie w obreb badan szkoly formalnej wszedl takze styl
gatunku literackiego rozpatrywany w zwiazku z najblizszym
gatunkiem pozaliterackim (J. Tynianow, Oda jako gatunek retoryczny). Wreszcie badacze ci poczynili szereg cennych spostrzezen w zakresie teorii stylizacji i parodii jezykowej ("narracja
wypowiadawcza" (skaz) - B. Ejchenbaum, "wypowiedz z orientacja na cudza wypowiedz" - M. Bachtin). Do tych osiagniec nawiazuja wsplczesni przedstawiciele poetyki strukturalno-semiotycznej w ZSRR (np. J. Lotman, W. Iwanow), przedmiotem ich szczeglnego zainteresowania badawczego jest wie21 Por. V. Erlich, Russian
Formalism,
's Gravenhage 1955 (tamze
wczesniejsza literatura przelimiotu); K. Pomorska, Teoria jezyka poetyckiego
przedmiot poetyki w tzw. szkole formalnej,
PL 1963 z. 4; A.
Wierzbicka, Rosyjska szkota poetyki lingwistycznej
a jezykoznawstwo
strukturalne,
ibidem 1965z. 2.

108

IV. StyL tekstu

Literackiego

i jego

badanie

IV. StyL tekstu Literackiego

loraka aktywizacja semantyczna "planu wyrazenia" (na poziomie fonologicznym i gramatycznym).

Odrebna droga szedl juz \.w swych wczesnych studiach
Wiktor Winogradow: interesujac sie przede wszystkim proza
realistyczna XIX wieku, postulowal on i uprawial w praktyce:
1. badanie jezyka utworu literackiego w podwjnym kontekscie - "artystycznych form mowy literackiej" i "socjalnych
systemw jezykowych, dajacych sie wyodrebnic w dziedzinie
pisemnego jezyka ksiazkowego i inteligencko-konwersacyjnego
danej epoki"; 2. objecie analiza wyzszych ponadzdaniowych
"kompozycyjnych form jezyka", tj. rznych funkcjonalnie,
wierszowanych i prozaicznych typw monologu i dialogu;
3. uzupelnienie funkcjonalno-immanentnego
badania jezyka
utworw literackich - analiza historyczna ("metoda retrospektywno-projekcyjna") 22.
Uoglniajac swe wieloletnie doswiadczenie naukowe, Winogradow wypowiedzial sie ostatecznie za dwoista droga badan
nad jezykiem utworu literackiego. Z jednej strony chodzi wiec
o zrozumienie i wyjasnienie systemu srodkw jezykowych wybranych przez pisarza ze skarbnicy jezyka oglnonarodowego.
Taka analiza realizuje sie na bazie wzajemnego ustosunkowania
i zestawienia skladu jezyka utworu literackiego z formami i elementami jezyka oglnonarodowego i jego stylw, a takze z pozaliterackimi
srodkami komunikacji jezykowej.

Drugi kierunek badan stylistycznych zarysowuje sie, gdy

rozpatrujemy utwr literacki jako "jednolita calosc jezykowo-artystyczna". Analiza skladu leksykalno-frazeologicznego i sposobw organizacji skladniowej zwraca sie teraz w kierunku
"zrozumienia indywidualnych celw stylistycznych i zamierzen
dotyczacych wykorzystania calego bogactwa jezykowego" staje sie wiec analiza funkcjonalno-estetyczna. Centralna kategoria w tej plaszczyznie jest dla Winogradowa "obraz
autora";
W kompozycji dziela dynamicznie rozwijajaca sie tresc, odzwierciedlajaca w Wielkiej liczbie obrazw zlozonosc rzeczywistosci, wyraza sie
22 W. Winogradow,
Jez1lk art1lst1lcznego utworu
W: Z zagadnien stylistyki.

literackiego

[1930].

i jego

badanie

109

w zmianie i wymianie rznych funkcjonalnie

stylw jezyka, rznych
(orm i typw mowy, ktre w sumie daja pelny, jednolity wewnetrznie
"obraz autora". We wlasciwosciach struktury jezykowego "obrazu autora" naj glebiej i naj wyrazisciej przejawia sie jednolitosc stylisty,czna calego utworu 23.

Praska szkola jezykoznawcza (J. Mukarovsky, R. Jakobsan, B. Havranek, F. Vodicka) przejela dorobek teoretyczny rosyjskiej szkoly formalnej, usystematyzowala go, poglebila VI duchu strukturalizmu i sprawdzila w analitycznej praktyce. Centrum zainteresowan przesuwalo sie stopniowo z opisu warstwy
brzmieniowej ku warstwie znaczeniowej i tematycznej, a scislej mwiac, ku ukazaniu strukturalnej takozsamosci poszczeglnych warstw utworu, traktowanego jako "dynamiczna jednosc - od naj prostszych elementw do naj oglniejszego zarysu". To poszukiwanie naczelnej jednolitej dla wszystkich
plaszczyzn (sfer) dziela zasady konstrukcyjnej ("gestu semantycznego") powodowalo niekiedy zwezenie opisu stylistycznego
tych elementw, ktre takiej interpretacji sie poddawaly.
Glwne wszakze i najbardziej cenne zainteresowania szkoly
czechoslowackiej kierowaly sie nie ku poszczeglnym tekstom,
lecz ku prawidlowosciom strukturalnym, dotyczacym jezyka
poetyckiego jako systemu, szeregu jezykowego i jego stosunku
do calosci kultury jako "struktury struktur" 24,
Wsplczesni strukturalisci amerykanscy, wypowiadajac sie
na temat stylu, wiaza najczesciej jego pojecie z odstepstwem
czy naruszeniem normy jezykowej. W rezultacie - styl staje
sie jakby wsplmierny ze stopniem swoiscie pojetej "niegra23 W. Winogradow,
Jezyk utworu Literackiego [1954]. W: O probleWarszawa 1956 s. 130-131, 139-140. Por. tez A. 1. Jemach stylistyki,
rieczi, Moskwa 1961. Stosunek rafirnow, StiUstika chudozestwiennoj

dzieckich badaczy literatury do tych propozycji dobrze charakteryzuje

dyskusja "Slowo, obraz, stil", "Woprosy Litieratury" 1960 nr 8.
24 Por. W. Grny, M. R. Mayenowa,
Wstepy do wyboru materialw
Praska szko~a strukturalna
w latach 1926-1948, Warszawa 1966; J. Levy,
Ceskoslovensky
strukturalismus
a zahranicni
kontext i prace innych
dila, Praha 1966; R. Welautorw w zbiorze Struktura a sm1lslliterarniho
lek, The Literary Theory and Aesthetics oj the Prague School w: Discri1970; A. Popovic, Strukturalismus
v slominations, New Haven-London
venskej vede, Martin 1970. - Ujecia polemiczne: L. Stoll, O tvar a strukturu v slovesnem umeni, Praha 1966; E. Czaplejewicz, Strukturalizm
a pragmatyka, "Miesiecznik Literacki" 1973 nr 8.

110

IV. Styl tekstu~iterackiego

i jego

IV. Styl tekstu literackiego

badanie

matycznasci" jezyka. Kancepcje te zreszta szerszego wplywu

na praktyke badawcza i krytyczna datad nie wywarly 25.
Prace strukturalistyczne caraz czesciej splataja sie z prbami ilasciowej analizy tekstu literackiega, zwlaszcz~ jego
slawnictwa (np. tzw. prawa Zipfa, - ustalenie stasunku miedzy
frekwencja a ranga wyrazu, badania P. Guirauda nad stosunkiem frekwencji jednastek wyrazawych w danym tekscie do
frekwencji aglnajezykawej, prby ustalenia wskaznikw bagactwa i 'Oryginalnasci leksY'kalnej tekstu - W. Kuraszkiewicz,
J. Waronczak) 'Orazwersyfikacji (prace A. N. Kalmagarawa i jego
szkaly):
Metody statystyczne, ktre mozna z korzyscia zastosowac do opisu
i analizy wlasciwosci wiersza, sa ogromnie rozmaite. Szereg ich rozpoczyna technika sporzadzania wygodnych w uzyciu kart i list rejestracyjnych, przejrzystych zestawien, szeregw rozdzielczych, tabel korelacyjnych i wykresw, ale wlasciwe, matematyczne metody statystyczne odnosza sie do wyzyskania zebranych w ten sposb danych. Mozna przy
pomocy tych narzedzi oceniac istotnosc rznic miedzy cec:1ami poszczeglnYCh utworw lub ich czesci, ustalac istotnosc i nasilenie zwiazku
miedzy cechami, opisywac syntetycznie rozklady i porwnywac je z rozkladami teoretycznymi, analizowac uklady elementw, np. akcentw lub
wyrazw w wersie czy wersw w utworze itp. Istnieja rwniez metody
pozwalajace na ustalenie wielkosci i sposobu pobrania prbki w celu
zbadania wiekszego utworu metoda reprezentacyjna
przy zalozonym
poziomie dokladnosci wyniku 26.

Rwnaczesnie jednak nalezy pamietac a slusznej przestradze metadalagicznej M. R. Mayenawej:

i jego

badanie

111

byc, musi czekac w pogotowiU interpretacja

statystycznych wynikw
w terminach tej dyscypliny, w interesie ktrej zabiegi statystyczne 1.0staly dokonane. Ani punkt wyjscia, ani punkt dojscia nie jest i nie
moze byc w filologii statystyczny 27.

Zastasowanie tearii infarmacji da badan stylistycznych nie

wyszlo datad paza kanstrukcje nawego metajezyka i pierwsze
prby praktyczne. Rezultaty ichczesciawo sa dla badacza abajetne (np. 'Obliczenie ilosci sensawnych tekstw w 'Okreslanym
jezyku przy danej ilasci liter); wziete w postaci nienumerycznej, sa przewaznie 'Oczywiste (np. wieksza nieprzewidywalnasc
tekstw paetyckich niz artykulw dziennikarskich), jaka stwierdzenia z wyznacznikami liczbowymi - sparne (nie wiadama
bawiem, jak mierzyc ilasc infarmacji selektywnej - co jest
jednastka kadu: fanem, litera czy wyraz, i ca ukladem 'Odniesienia: razklad prawdapadabienstw w systemie jezyka literackiega czy danega gatunku literackiega, jak uwzglednic informacje zawarta w intanacji czy uzyskana przez semantyzacje
uksztaltawania brzmieniawego itd.), jaka podstawa sadw wartasciujacych - staja sie sprymitywizowana wersja farmalistycznej kancepcji "uniezwyklenia" (zaleznasc efektu stylistycznega
ad stopnia jega niespadzianasci). Sama bowiem wielkasc entrapii przezwyciezanej w uzyskanej infarmacji selektywnej
jest 'Oczywiscie tylko jednym z wielu wsplczynnikw stylistycznej funkcjanalnasci tekstu i najdakladniejsze chacby liczbawe jej 'Okreslenie jest mala istatne dla badacza (dawolny
tekst nadrealistyczny 'Okazesie infarmacyjnie bagatszy ad Pana
Tadeusza).

Wszystkie nasze poczynania statystyczne sa pomoca, u ktrej poczatku musi byc wiedza lub intuicja badacza, ze te wlasnie, a nie inne
elementy chcialby zliczyc lub ich rozklady uoglnic; po dokonaniu Z<;ls
uoglnien statystycznych i odpowiedzi o istotnosci, seryjnosci itd. musi
25 Por.
M. Riffaterre,
Criteria
for Style Analysis,
"Word" 1959
s. 159-174; przeklad polski: PL 1972 z. 3 (z teza, ze role normy pelni
kontekst danego utworu literackiego, a styl tworza odchylenia od niego);
Linguistics
and the Literary
Critic, JA XVIII
F. L. Utley, Structural
(1960) nr 3; S. Saporta, The Application
of Linguistics
to the Study of
Poetic Language i inne referaty w zbiorze: Style in Language (tamze
trafne uwagi krytyczne R. .Welleka, s. 101, 417).
26 J. Woronczak,
Statistische Methoden in der Verslehre. W: Poetics,
s. 607.

To sama datyczy Hasci infarmacji semantycznej, jesli miara

jej mialaby byc na przyklad liczba mazliwych dla danega tekstu zdan atomicznych, dzielana przez liczbe wyrazw w tekscie.
Zgadzic sie wiec trzeba z astraznym sfarmulawaniem Raberta
Abernathy'ega:
Okreslamy jak gdyby jeden wymiar przestrzeni, ktra w ogle nalezy uwazac za n-wymiarowa i trzeba sie spodziewac, ze inne wymia-

M. R. Mayenowa, Mozliwosci
niebezpieczenstwa metod matemaw poetyce. W: Poetyka
matematyka,
Warszawa 1965 s. 19.
Por. tez J. Sambor, Slowa
liczby, Wroclaw 1972, s. 214-241.
27

tycznych

;"

112

IV. Styt tekstu

titeracklego

i jego

badanie

IV. Styt tekstu titerackiego

ry tejze przestrzeni moga sie wcale nie poddawac takiemu rodzajowi

ilosciowego okreslenia. Mimo to moze byc uzyteczne wyrznienie niektrych zasad opisu takich zjawisk, ktre mozna wzglednie latwo doprowadzic do scislego matematycznego sformulowania 28.

Scharakteryzowanej tu "yielokierunkowosci propozycji i ilosciowej obfitosci ich zastosowan 29 towarzyszy jednak dosc powszechna opinia, ze analiza stylistyczna tekstu literackiego jest
wciaz zadaniem naukowym rozwiazywanym w sposb niezadowalajacy. Trudnosc wstepna to brak odpowiedniej bazy materialowej, umozliwiajacej "identyfikacje stylistyczna" tekstu _
a wiec slownikw jezyka wybitnych pisarzy, a przede wszystkim slownikw informujacych o randze frekwencyjnej wyrazw, ich zabarwieniu stylistycznym i laczliwosci frazeologicznej.
Trudnosci dalsze czesciowo dotycza metody badania,czesciowo - metody wykladu. Troska o scislosc naukowa sklania
ku konsekwentnemu utrzymaniu analizy stylistycznej w granicach jezyka i w kategoriach lingwistycznych. Rwnoczesnie wszakze budza sie watpliwosci: izolacja jezyka utworu od
28 R. Abernathy,
Mathematical
Linguistic
and Poetics. W: Poetics,
s. 569. (Tamze referaty: 1. Fnagy, lnformationsinhalt
von Wort und
A. Moles, L'analyse des structures du message
Laut in der Dichtung;
poetique). Calosc tej problematyki
omawiaja M. Bense, Analvse der
Texte, KOln 1962, i J. Levy, Teorie informace a literarni
proces, "Ceska
Literatura" 1963 nr 4. Instruktywny przeglad rznojezycznych prac z tej
dziedziny przynosza antologie: H. Kreutzer, R. Gunzenhauser, Mathematik und Dichtung, Miinchen 1965. Statistics and Style, ed. L. Dolezel, R.
W. Bailey, New York 1969; The Computer and Literarv Studies, ed. A. J.
Aitken [i inni], Edinburgh 1973; Semiotika
iskusstwomietrija,
wyd. J.
Lotman, W. Pietrow, Moskwa 1972. Por. tez J. Ziomek, Staff
Kocha-

nowski. Prba zastosowania teorii informacji

W' badaniach nad p-rzekladem, Poznan 1965; E. Czaplejewicz, Poetyka matematyczna a badanie
poezji. W: Wiersz
poezja, Wroclaw 1966. Krytyke niektrych zastoso-

wan statystyki matematycznej i teorii informacji do badan nad stylem

statyi wierszem znalezc mozna w pracach: K. Budzyk, Lingwistyka
styczna a zadania wiedzy o stylu
wierszu, PH 1959 nr 1; L. Timofiejew,
Sorok let spust ja .., "Woprosy Litieratury"
1963 nr 4; N. Krausova, K teorii informacie
v literarnej
vede, "Slovenska Literatura"
1964 nr 1; W.
poetika, "Woprosy Litieratury"
1965
Kozynow, Wozmozna li strukturnaja
nr 6; R. Ingarden, Sprawa stosowania metod statystycznych do badania
dziela sztuki, "Kultura i Spoleczenstwo" 1968 nr 4.
29
Por. H. Hatzfeld, A Critical Bibliography
of the New Stylistic
Applied
to the Romance Literature.
1900-1952, Chapel Hill 1953;
Chapel Hill 1966; L. T. Milic, Style and Stylistics. An Ana1953-1965,
lytical Bwliography,
New York 1967; artykuly przegladowe i biezaca

i jego

badanie

113

sfery wyzszych ukladw znaczeniowych niweczy jednolitosc

strukturalna dziela i utrudnia opis funkcjonalny. Podobnie analiza oddzielnie charakteryzujaca w kategoriach lingwistycznych strone fonologiczna tekstu, jego slownictwo, morfologie
i skladnie 30. Nie tylko o to chodzi, ze uklad taki prowadzi najczesciej do opisu tylko inwentaryzacyjnego. Trudnosc istotniejsza stanowi znany fakt, ze "przez jedno grammaticum moze sie
wyrazic kilka rznych stilistica, jedno stilisticum pojawia sie
poprzez rzne grammatica" 31, w rezultacie gramatyczny porzadek jest w istocie rzeczy stylistycznym chaosem. System pojec
gramatycznych nie wystarczy przy tym do opisu wszystkich
zjawisk stylistycznie znaczacych, uzupelnia sie go wiec - jak
widzielismy - niespjnym z nim inwentarzem figur i tropw,
sposrd ktrych czesc jest rwniez stylistycznie wielofunkcyjna (np. hiperbola uwznioslajaca i komiczna). Brak nalezytego
rozczlonkowania materialu utrudnia oczywiscie charakterystyke wspldzialania rznych srodkw stylistycznych, nawet wtedy, gdy obiektem jest tekst nieduzych rozmiarw. Wreszcie w postepowaniu badawczym krzyzuja sie z soba rzne cele:
analiza opisowa, w ktrej chodzi o geneze, budowe jezykowa
i ewentualna swoistosc wyrznionych elementw; analiza funkcjonalna, ktra sledzi ich wspludzial w ksztaltowaniu za\varbibliografia odnotowana w czasopismie "Style"
sowanych tu ,kierunkw badan znalezc mozna
polskim: szeroko uprawiane sa lingwistyczne
J. Trypucko, JezYk Wl. Syrokomli, Uppsala

(od r. 1967). - Dla zaryodpowiedniki na gruncie

opisy jezyka pisarzy (np.
1955-1957;
St. Rospond,
Jezyk
artyzm jezykowy Jana Kochanowskiego, Wroclaw 1961; ich metodologiczny schemat precyzyjnie ustalil Z. Klemensiewicz, Jak charakteryzowac jezyk osobniczy? [1946], o. c., s. 204-215). W sferze oddzialywania badan francuskich i stylistyki neoidealistycznej umiescic nalezy
Styl Jana Kochanowskiego
(Krakw 1932) W. Weintrauba. Metodzie L.
Spitzera najblizsze sa jednak szkice A. Sandauera o Lesmianie i Vah~rym (Moje odchylenia, Krakw 1956). Z inspiracji rosyjskiej szkoly
formalnej korzysta, a do praktyki wsplczesnej "Kunst der Interpretation" zbliza sie Cz. Zgorzelski w niektrych pracach O lirykach Mickiewicza
Slowackiego (Lublin 1961). Do czechoslowackiego strukturalizmu nawiazywali w pracach przedwojennych F. Siedlecki i K. Budzyk.
Ukierunkowanie
strukturalno-semiotyczne
posiada Poetyka teoretyczna
M. R. Mayenowej. Metody statystyczne wprowadzaja
J. Woronczak
i J. Sambor.
30 Takie postepowanie
zaleca np. T. Milewski (Zasady analizy stylistycznej tekstu, "Polonistyka" 1956 nr 4).
31 L. Spitzer, Sprachwissenschaft
und Wortkunst
w: Stilstudien, t.
I Miinchen 1928 s. 11.

Glwne problemy ...

114

IV. Styl tekstu

literackiego

i jego

IV. Styl tekstu ttteracklego

badanie

tosci znaczeniowej wypowiedzi; analiza strukturalna, ktra bada ich wzajemne relacje; moi:liwa jest wreszcie analizanazwijmy ja tutaj realizacyjna - przy ktrej punktem wyjscia jest kategoria pozajezykowa, np. okreslony temat czy jakosc estetyczna, a chodzi o "wyjasnienie tego, jak pisarze dla
wcielenia swych intencji artystycznych, dla wyrai:enia swej
ideologii wykorzystuja srodki ekspresywne, ktrymi rozporzadza jezyk" 32.
Sytuacje oglna, wciai: trwajaca w zakresie badan stylistycznych, trafnie charakteryzowal Winogradow:
Z jednej strony - struktura semantyczna zlozonej calosci jezykowo-artystycznej
znikala jakby z pola widzenia lingwisty, gdy staral
sie nie wykraczac poza scisle ramy czysto jezykowych - gramatycznych i leksykalnych - terminw i kategorii: poza drzewami lingwista
nie widzial lasu. Z drugiej strony, chcac uwzglednic w badaniach kompozycje dziela literackiego w calosci, mimo woli wprowadzono pojecia
kategorie nauki o literaturze,
analize stylistyczna zastepowala lub
przerywala analiza ideologiczna i w ten sposb powstawala pstra mieszanina pojec lingwistycznych
i literaturoznawczych.
Najczesciej zas
mniej lub bardziej mechanicznie dolaczano uwagi o jezyku pisarza do
oglnej charakterystyki
jego obrazw i tematyki, chaotycznie przemieszanych z luznymi obserwacjami nad jego stylem. [...] Sam problem
jednolitosci wewnetrznej wszystkich elementw stylu jezykowo-artystycznego - gramatycznych, leksykalno-frazeologicznych,
ekspresywnych
i prezentatywnych - metodologicznie tak interesujacy, nie jest wystarczajaco wyjasniony pod wzgledem teoretycznym i konkretno-historycz-

nym33

Rozwazania takie sklaniaja do zaproponowania wielotorowej,

a wiec swiadomie zakladajacej powtrzenia, analizy stylis32 A. N. Gwozdiew,
Oczerki po stilistikie
russkogo jazyka, Moskwa
1902 s. 10. - W. Winogradow (O jazykie chudozestwiennoj
Litieratury,
s. 90), godzac sie na historycznoliteracki
kierunek badania "od intencji
czy ideologii do stylu", za zadanie jezykoznawcw uwaza - "znalezc
czy dostrzec intencje poprzez skrupulatna analize samej tkanki slDwnej
utworu literackiego". Zdaniem A. L Jefimowa (o. c., s. 87) lingwista-stylistyk, badajac jezyk pisarza, omawia wszystkie srodki jezykowe,
analizluje je jako system i sledzi ich rozwj historyczny w zwiaz,ku
z historia jezyka literackiego, historyk literatury natomiast interesuje
sie tylko tymi srodkami jezykowymi, ktre "pozwalaja mu ujawnic
artyzm pisarza". Odrebnosc obu tych kierunkw badawczych ostro
stil (Moskwa 1965), dopodkreslil ostatnio A. Cziczerin w ksiazce ldiei
magajac sie analizy stylu' dziela literackiego w jego funkcjach ideowo-artystycznych.
33 W~'Winogradow, o. c., s. 42, 77.

l 1ego badanle

115,

tycznej tekstw literackich. Tor pierwszy to charakterystyka gramatyczna i leksykalno-fraz.eologiczna; "rozpada sie ona
na czesc dotyczaca systemu gramatycznego, ktry zawiera
dzialy: fonologiczny, fleksyjny, slowotwrczy i skladniowy,.
oraz na czesc, ktra omawia slownictwo [i, dodajmy, frazeologie] w kilku warstwach okreslonych wiekiem, srodowiskiem,
pochodzeniem i ui:yciem wyrazw" 34.
Tor drugi zmierza do syntetycznej charakterystyki stylistycznej tekstu na tle jezyka literackiego i normy jezykowej
danego gatunku i obejmuje nastepujace zagadnienia:
1. stosunek do synchronicznych norm poprawnosci jezyka
(zgodnosc, uniezwyklenie, niesprawnosc);
2. zasobnosc slownictwa i frazeologii, ich po~hodzede
(ewentualnie wzbogacenie) i odchylenia od przecietnej frekwencji;
3. zrznicowanie i zlozonosc budowy skladniowej tekstu;
4. budowa wypowiedzeniowa tekstu i jego uwarstwienie
(ciaglosc badz przemiennosc tekstu, obecnosc przytoczen itp);
5. orientacja stylowa tekstu (endoliteracka lub egzoliteracka, tj. skierowana na pozaliterackie style funkcjonalne i gatunkowe, np. przemwienie, list, gawede, rozmowe, i ich historycznie okreslone odmiany);
6. jednolitosc badz zri:nicowanie stylowo-funkcjonalne
i stylowo-tonalne;
7. stopien i sposb uporzadkowania naddanego (budowa
wierszowa, powtrzenia i paralelizmy brzmieniowe, morfologiczne, znaczeniowe, skladniowe);
8. jakosciowa instrumentacja plaszczyzny brzmieniowej (ze
wzgledu na eufonie artykulacyjna i brzmieniowa);
9. stosunek do normy stylistycznej gatunku literackiego
(oryginalnosc, przecietnosc, tradycyjnosc, stylizacja).
Na torze trzecim znajduja sie poszczeglne kategorie sty-'
listyczne, funkcjonalnie jednorodne wobec podstawowej informacji semantycznej zawartej w tekscie, ktrym podporzadkowane sa srodki przynalezne do rznych plaszczyzn ,jezyka

34

Z. Klemensiewicz,
Swoiste
o. c., s. 308.

i jego utworw,

wlasciwoci

jezyka

WyspianSkiego

116

IV.

styt

tekstu. Htetacktego

jego badanie

(plaszczyzna brzmieniowa, slownictwo i frazeologia, fleksja, slowotwrstwo, skladnia) 35:

1. uczlonowanie rzeczywistosci przedstawionej, laczenie jej
skladnikw i interpretacja przy pomocy srodkw napisowych
(np. interpunkcja), brzmieniowych (np. paronomazja, budowa
wierszowa), morfologicznych (np. dobr czesci mowy) i skladniowych (np. dlugosc zdan, profil rzednosci, powiazania miedzyzdaniowe) 36;
2. stylistyczna neutralnosc, umiarowosc lub ekspresywnosc
intensyfikujaca badz minimalizujaca (np. stosowanie hiperboli
badz litotes itp.);
3. bezobrazowosc lub obrazowosc bezposrednia tekstu (semantyczna i onomatopeiczna);
4. literalnosc lub obrazowosc posrednia, czyli figuralnosc
stylistyczna (metafora semantyczna i brzmieniowa, metonimia,
peryfraza, ironia, kalambur);
5. obiektywnosc lub emotywnosc stylistyczna (o rznej tonalnosci, np. uwznioslajaca lub degradujaca);
6. nieokreslonosc lub konkretyzacja srodowiskowo-history.czna podmiotu (spontaniczna, stylizacyjna, parodystyczna).
Granica miedzy tym trzecim torem analizy stylistycznej
tekstu a charakterystyka rzeczywistosci przedstawionej nie moze byc oczywiscie ostra 37. Stad nieuchronnosc powtrzen, jesliby omwienie utworu literacki:ego odbywalo sie rygorystycznie
w kolejnosci wyodrebnionych w nim plaszczyzn czy warstw,
traktowanych jako samoistne calosci. Stad tez obecnosc obserwacji jezykowo-stylistycznych w dokladniejszej analizie sfery
wyzszych ukladw znaczeniowych i na odwrt; przy duzej
35 Dodac
tez nalezy, ze poszczeglne tropy i figury nie dadza sie
niekiedy jednoznacznie
przyporzadkowac
funkcjonalnym
kategoriom
stylistycznym; tak np. jedna i ta sama metafora moze byc rwnoczesnie
emotywnosci tekstu.
czynnikiem intensyfikacji, figuratywnosci
36 Stylistyczne
znaczenie srodkw skladniowych
ukazuja m. in.
skladniowej
interpretacji
styprace: Z. Klemensiewicz, Problematyka
lu [1950], o. c.; W. Grny, O stylistycznej
interpretacji
skladni, PL 1960
z. 2; A. Wierzbicka, Lingwistyczne
narzedzia w stylistycznej
analizie
szyku wyrazw, ibidem 1963 z. 2; L. Dolezel, O stylu moderni ceske
przy, Praha 1960; 1. Kaluza, Badanie struktury
jezyka w dziele literackim, PL 1967 z. 4.
37 Po~. w tym zwiazku J. Mukarovsky,
O jezyku poetyckim. W:
Praska szkola strukturalna,
s. 195.

IV. Styt tekstu Hteracktego

jego badante

117

szczeglowosci opisu mozna by otrzymac dwa rznie usystematyzowane, ale w zawartosci swej - prawie pokrywajace sie
z soba wyglady dziela literackiego, niezaleznie od tego, czy
opis prowadzony bylby od strony ideowo-tematycznej, czy od
strony stylu. Sparafrazowac by tu mozna uwage Kleinera:
Jesli ktos za cel sobie postawi calkowite, wyczerpujace badanie
tresci utworu, okaze sie, ze pozostanie mu niewielka juz resztka pierwiastkw jako forma nie nalezaca do analizowanej tresci. Jesli przeciwnie, ktos celem badania uczyni analize formy, tyle zagarnie kwestii,
ze mu dosc malo zostanie jako nie wlaczony do tych rozwazan zakres
tresci 38.

Gdy jednak poszczeglne plaszczyzny czy warstwy dziela literackiego chcemy dla celw badawczych wyodrebnic - a najczesciej czynimy to wlasnie wobec warstwy tekstu literackiego - wwczas granice te mozna by uscislic. I tak metaforyka
nalezy na pewno do sfery badan stylistycznych ze wzgledu na
swa konstrukcje gramatyczna, stosunek semantyczny przedstawien glwnych i wtrnych, wreszcie funkcje spelniane w tekscie. Gdy jednak np. G. Wilson Knight sporzadza tematyczna
charakterystyke obrazw metaforycznych przewazajacych w poszczeglnych dzielach Szekspira, gdy J. P. Richard bada motywy skladajace sie na swiat poetycki Mallarmego lub gdy
P. Guiraud i K. Wyka wychodza poza statystycznie wyrznione i uporzadkowane "slowa-klucze", by konstruowac swoiste
dla danego pisarza "pola stylistyczne" - wkraczaja oni w dziedzine inna, trafnie nazwana krytyka tematyczna, a badajaca
juz zawartosc i budowe rzeczywistosci przedstawionej w dziele
literackim 39.

38 J. Kleiner,
Tresc
.J. Elbek, Die sogenannte

tyw, styl i
literackiego,
nej analizy
hrung in die
39

J. P.

s. 24-30.

i Analyse,
forma w poezji
"Orbis

[1922}, o. c., s. 18. Por. tez

Litterarum" 1964 nr 4 (mometrum jako uzupelniajace sie wzajemnie aspekty" dziela
a nie jego warstwy). - Uzyteczne propozycje systematyczstylu tekstw literackich przynosi praca zbiorowa EinfiiMethodik der Stiluntersuchung,
pod red. G. Michela.
Richard, L'univers
imaginaire
de Mallarme, Paris 1961

III',

111I

V. Fikcja

ID

dziele ltterackim

a jego zawartosc

poznawcza

119

li
illl
I

V. FIKCJA W DZIELE LITERACKIM A JEGO ZAWARTOSC

POZNAWCZA

ger w Philosophie des Als Ob (1911). Do fikcji zaliczyl bowiem nie tylko swiadomie przyjete falszywe zalozenia (fikcje
heurystyczne), hipostazy, typy idealne i pojecia matematyczne,
lecz takze - wszystkie prawa i pojecia naukowe; w ostatecznosci wiec wszelka abstrakcja naukowa i schematyzacja faktw empirycznych potraktowana zostala jako fikcja 4.
Nie pozostalo to bez wplywu na teorie literatury: jesli tradycyjnie przyjmowano, ze fikcja to zmyslenie wyobrazni,
w nowszych rozwazaniach postepowano sobie z tym terminem
swobodniej. Juliusz Kleiner, na ogl tak dbaly o jasnosc i precyzje sformulowan, w tym wypadku jej nie osiagnal: raz definiowal fikcje jako rz n a od tego, co dane w doswiadczeniu,
konstrukcje swiata, gdzie indziej - radykalniej, jako p r z ec i w i e n s t w o rzeczywistosci empirycznej, ktre mimo to
jednak moze byc odpowiednikiem prawdy. Obok "fikcji estetycznej", pojetej czy to jako swobodne przetwarzanie rzeczywistosci przez fantazje, czy jako "swiadome ludzenie sie",
wprowadzil arbitralnie "fikcje intelektualna", rozumiana jako
literacki odpowiednik hipotezy naukowej, jako "porzadek filozoficzny" zawarty w danym utworze literackim 5. Te propozycje teoretyczne nie znalazly kontynuacji.
Pojecie fikcji literackiej stalo sie kluczowym - jako wyznacznik "literackosci" w koncepcjach teoretycznych polskich
formalistw. Najwczesniej wyeksponowal je Konstanty Troczynski w zapomnianej a prekursorskiej rozprawie Przedmiot

l
Spr o funkcje poznawcze literatury wystepowal najczesciej w szacie sporu o wartosc poznawcza fikcji literackiej.
Wprowadzajac ten termin, trzeba jednak ustalic znaczenie,
w jakim bedzie on tutaj uzywany, bo tradycje ma bogata i rznorodna Siega ona az do antycznej retoryki (w ktrej fictio
oznaczala uzycie w dowodzeniu przykladu lub zalozenia nierzeczywistego) i jurysprudencji (tzw. fictio iuris, tj. umowne
przyjecie jakiegos stanu nie istniejacego za istniejacy lub na
odwrt) 1.
Na terenie literatury rozumiano przez fikcje zazwyczaj
"zmyslenie", niezgodnosc z rzeczywistoscia.
Quid potest esse tam fictum guam versus, guam scaena,
quam fabulae? - czytamy u Cycerona. La poesie epigue se soutient par la fable et vit de fictions - wtruje mu po uplywie

i podzial

(1928):

utwr [... literacki [...] jest to tekst, zawierajacy swiadomie komponowana rzeczywistosc, stanowiacy nowa "wsobna" rzeczywistosc, czyli
zawierajacy artystyczna fikcje II.

W nowszych czasach, w zwiazku z tendencjami subiektywno-idealistycznymi w filozofii, zakres znaczeniowy terminu

ulegl wyraznemu rozszerzeniu. Najdalej poszedl Hans Vaihin-

4 W podobnym kierunku szedl R. Ingarden (Spr o istnienie swiata, t. II Krakw 1948 s. 701), gdy fikcjami w dziedzinie ekonomiki nazywa takie pOjecia, jak pieniadz, kredyt, cena. - Wprost do Vaihingera nawiazuje F. Kermode . (The Sense of Ending. Studies in the
TheOT'lI of Fiction, New York 1967), wyrzniajac wsrd fikcji: paradygmaty, utopie, apokalipsy i fikcje prawne.
5 J. Kleiner, Fikcja intelektualna
w literaturze [1922] w: Studia
z zakresu literatur'll filozofii, Warszawa 1925 s. 127-132.
6 K. Troczynski, Przedmiot
podzial nauki o literaturze [1928].
W: TBL, t. II s. 31. - Autonomicznosc fikcji poetyckiej ("ma punkt
ciezkosci wewna.trz dziela, nie poza nim, prawa zas objawiania sie

1 Por. F. Vollmer, Fictio. W: Thesaurus Linguae Latinae, t. VI

Lipsiae 1926; H. Lausberg, Handbuch der Uterarischen Rhetorik, Miinchen 1960 (s. v.) ..
2 Por. J. C. La Driere, Poetry and Prose. W: Dictionary
of World
Literary Terms, ed. J. T. Shipley, London 1955 s. 314.
8 F. N. Golanski, O w'lImowie
poezji [1786], Warszawa 1788 s. 387-

388.

nauki o literaturze

wiekw Boileau 2. "Wymyslenie wiec imainacji, czyli (jak pospolicie nazywamy) fikcja dusza jest poezji" - stwierdza
F. N. Golanski 3.

il,'\III,
Iii

I','ii,
111I

'lilii

IIi
lilii

il!
li'
1.1

1:1

illl

1,1

II

II

120

V. Fikcja

w dziele

literackim

V. Fikcja

a jego zawartosc poznawcza

Poza te lakoniczne sformulowania Troczynski jednak nie

wyszedl. Jeszcze bardziej beztroski okazal sie Manfred Kridl:
we Wstepie do badan literackich (1936) uznal w ogle za zbedne definiowanie terminu, uwazajac jego znaczenie za oczywiste. Gdy na tym tle powstaly nieporozumienia, wtedy dopiero
wyjasnil, ze przez fikcje rozumie:
zgodnie z etymologia tego slowa (lacinskie fictio, fictor, fictilia deorum,
francuskie i angielskie: fiction): formowanie, tworzenie, inwencje, kreacje wyobrazni, Erdichtung. Slowa tego uzywa sie wprawdzie w innym
znaczeniu, a mianowicie w mowie potocznej jako: udawanie, zmysle.nie, klamstwo, falsz, w metodologii zas jako hipoteze falszywa - ale
to jest znaczenie pochodne, wtrne, malo majace wsplnego z podstawowym i pierwotnym 7.

Wyjasnienie to nie moze jednak zadowolic. Najpierw dlatego, ze pomieszano tu - wbrew ergocentrycznym deklaracjom - akty twrcze (formowanie) czy dyspozycje (inwencja)
autora z wytworem psychicznym (kreacja wyobrazni), nie siegajac nawet do dziela literackiego; nastepnie zas z tego powodu, ze dwa pierwsze okreslenia: "formowanie", "tworzenie", sa
znacznie szersze od nastepnych i moga byc rwnie dobrze zastosowane do dzialalnosci pozaliterackiej (np. prawodawczej),
a trzy nastepne (inwencja, kreacja wyobrazni, Erdichtung) zbliiaja sie wlasnie do owych znaczen pochodnych, przez Kridla
odrzuconych.
Zbyt obszerne, a przy tym enigmatyczne jest rwniez sformulowanie Dawida Hopensztanda:

w dziele

literackim

a jego zawartosc

poznawpza

121

rzone przez wyobraznie twrcza pisarza, ale pod haslem "wyobraznia" czytamy, ze jest ona podstawa nie tylko twrczosci
artystycznej, lecz i dzialalnosci naukowej 9. Teoria literatury
T'imofiejewa w ogle definicji fikcji nie podaje, choc autor do
pojecia tego przyklada duza wage, rozpatrujac je jako swoiste
uoglnienie zebranego materialu zyciowego.
We wsplczesnej teorii literatury na Zachodzie termin "fikcja" nie znajduje szerszego zastosowania. W pracach anglo-amerykanskich najczesciej oznaczal on proze fabularna w przeciwstawieniu do poezji i prozy naukowej; funkcje teoretyczna nadali mu dopiero niedawno przedstawiciele semantycznego lderunku w badaniach literackich, a takze Wellek, traktujacy fikcje jako podstawowy wyznacznik "literackosci". Niedawno rwniez pojawil sie ten termin w niemieckiej literaturze przedmiotu, budzac tu jednak zastrzezenia ze wzgledu na odmienne zastosowanie w terminologii filozoficznej 10.
W pracy niniejszej przez fikcje literacka rozumiemy rzeczywistosc przedstawiona, wyznaczona przez zdania, ktre z domniemanej perspektywy autora nie sa sadami prawdziwymi
badz hipotezami mocno uzasadnionymi, a zarazem pozwalaja
rozpoznac swa nieasertorycznosc (tzn. to, ze nie sa w ogle
sadami, wyrazem przekonan autora), nie moga byc wiec traktowane jako sady falszywe badz nie uzasadnione hipotezy 11.

li,"~

!!,!,,'

!I'I!',I

I'I!'
l"

"1

III!I

il!:III

I!I!!I

I!I,,!

liii,
III"
I!III'
1'1'

I,!il
III
1,1,

!'I!

III

I!I!

!,I

Element fikcji to - w najwiekszym skrcie ujmujac - nic innego,

anizeli indywidualna,
spolecznie uwarunkowana
modalnosc ksztaltu
i sensu rzeczywistosci obiektywnej 8.

Slownik terminw literackich L. Timofiejewa i N. Wiengrowa stwierdza krtko, ze fikcja jest to wszystko, co zostalo stwo-

dzialania postaci poetyckich sa prawami innej kategorii niz rzeczywistosc") mimochodem podkreslil K. Irzykowski w Prolegomenach do
chaTakterologii, 'Lww [1924] s. 38.
7 M. Kridl,
O elemencie fikcyjnym
w liryce. W: Prace ofiarowane
Kazimierzowi
Wycickiemu, Wilno 1937 s. 57.
8 D. Hopensztand,
Mowa pozornie zalezna w kontekscie "Czarnych
iM. Jaskrzydel", tamze ~. 397. Przejeli te definicje T.Drewnowski

Tak mniej wiecej rozumiana fikcja byla zazwyczaj glwnym argumentem pro i zarazem glwnym argumentem contra
w sporach o funkcje poznawcza literatury. Nie sposb referonion, Zagadnienie fikcji literackiej
ze stanowiska socjologicznej
teorii
literatury,
"Twrczosc" 1948 z. 2.
L. Timofiejew, N. Wiengrow, Krat kij slowar' litieraturowiedczeskich tierminow, Moskwa 1955 s. 28-29.
10 Por. H. Seidler,
Die Dichtung, Stuttgart 1959 s. 359-360.
u J. Kmita (O wartosci poznawczej dziela literackiego, "Studia Filozoficzne" 1963 nr 1 s. 106) zalicza wszelka wypowiedz zdaniowa, wchodzaca w sklad tekstu literackiego nie bedacego utworem lirycznym,
do fikcji - ze wzgledu na autora tekstu i system wiedzy S - jezeli:
(1) badz wypowiedz ta nie posiada znaczenia empirycznego ze wzgledu
D

I)

'I

!I

122

V,. Fikcja

w dziele literackim

jego zawartosc

poznawcza

wac ich tutaj w calej rozciaglosci: historia ich to niemal historia estetyki. Zasadnicze typy rozwiazan uwidocznily sie juz
w filozofii antycznej 12. Wymownie symbolizuje je podwjny
patronat nad poezja sprawowany wedlug wierzen greckich
przez Hermesa i przez Apollina: poeta-twrca w ten sposb
zostal spokrewniony i z oszustem, i z wieszczem.
U poczatkw mysli teoretycznej, ktra odmawia literaturze
wartosci poznawczej, znajdujemy znana wypowiedz Gorgiasza,
ze "tragedia jest oszukanstwem, ale oszukanstwem takim,
w ktrym oszukujacy jest uczciwszy od nie oszukujacego,
a oszukany - medrszy od nie oszukanego". Mozna by stad
wyprowadzic wszystkie teorie, interpretujace mimesis nie jako
odtworzenie rzeczywistosci poprzez fikcje, lecz jako zlude,
"udawanie" rzeczywistosci (a wiec np. renesansowa poetyka
Castelvetra, poglady Schillera na sztuke jako "swiat pozoru",
teoria Konrada Langego o swiadomej samouludzie jako istocie zadowolenia estetycznego, a przede wszystkim rznorodne
koncepcje wsplczesne, do ktrych w dalszym ciagu wrcimy).
Z tego jednak, ze poezja jest tylko sztuka zludotwrcza,
wysnuc mozna takze osad potepiajacy - stanowisko zreszta
dosc rzadkie, ktrego najslynniejszym i najbardziej radykalnym przykladem sa wywody Platona w X ksiedze Rzeczypospolitej: potepil on, jak wiadomo, sztuke plastyczna (a po czesci
i poezje) dlatego, ze jest tylko nasladownictwem wygladw,
nie potrafi zas dotrzec do swiata idei.
W dialogu lon jednak takiej poezji rzemieslniczej przeciwstawil Platon poezje natchniona, wieszcza, ktra przynosi poznanie bytu idealnego. tz wlasnie poezja jako odmiana czy
jedyna forma poznania sfery transcendentnej - to drugi kierunek odpowiedzi na pytanie o jej funkcje poznawcze, w pelnym rozwoju obecny juz w Enneadach Plotyna ("Trzeba nastepnie wiedziec, ze sztuki nie nasladuja po prostu rzeczy widzialnych, lecz siegaja do zasad stanowiacych zrdlo przyrona autora i nie jest przez niego uznawana "dogmatycznie", (2) badz
wypowiedz ta posiada znaczenie empiryczne ze wzgledu na autora lub
jest przez niego uznawana "dogmatycznie",
ale w ramach systemu
S mozna uzasadnic negacje jej przekladu na jezyk systemu S.
12 Por. W. Tatarkiewicz,
Estetllka starozlltna, Wroclaw 1960; Critics
and Critici~m: Ancient and Modern, ed. R. S. Crane, Chicago 1952.

V. Fikcja

w dziele literackim

a jego zawartosc poznawcza

123

dy"). W czasach nowozytnych koncepcja ta w naj rozmaitszych

wariantach wystapi w estetyce romantykw, symbolistw
i nadrealistw - od Novalisa i Shelleya do Moreasa i Bretona 13. Jest zreszta i dzisiaj aktualna; sposrd licznych tekstw
zacytujemy fragment przemwienia Saint-John Perse'a:
Jesli poezja nie jest, jak to niegdys pisano, "rzeczywistoscia absolutna", to ta "rzeczywistosc absolutna" stanowi najblizsze pragnienie
poezji i poezja najbardziej sie ku tej "rzeczywistosci absolutnej" zbliza,
az ku tej ostatecznej granicy wsplnictwa, gdzie rzeczywistosc w poemaie jakby sama sie o sobie dowiaduje. Dzieki mysleniu analogicznemu i symbolicznemu, dzieki dalekiemu olsnieniu posredniczacego obrazu, dzieki grze odpowiednikw rozpietych na lancuchach odruchw
i niezwyklych skojarzen, dzieki wreszcie lasce jezyka, w ktrym zostaje
przekazany sam ruch Bytu - poeta zostaje obdarzony nadrzeczywistoscia, ktra nie moze byc nadrzeczywistoscia
nauki. Czyz istnieje bardziej przejmujaca dialektyka, ktra by glebiej angazowala czlowieczenstwo? Kiedy sami filozofowie opuszczaja prg metafizyki, zdarza sie
poecie zastapic metafizyka, i wtedy poezja, a nie filozofia, objawia sie
jako prawdziwa "crka zdziwienia", jak mwil starozytny filozof, ktremu poezja wydawala sie najbardziej podejrzana 14.

Oczywiscie, analiza takich wypowiedzi na plaszczyznie naukowej nie jest ani mozliwa, ani celowa; w wiekszosci wypadkw sa to subiektywne "wyznania wiary", wyrazane w sposb zmetaforyzowany i niejako w poetyckim cudzyslowie. J esli brac je doslownie - kazalyby one w ogle wyeliminowac pojecie fikcji z rozwazan o prawdziwej literaturze: to, co fikcja
wydaje sie z perspektywy naukowej czy praktycznej, nalezaloby traktowac jako rewelacje prawd o swiecie transcendentnym.
W rozwoju mysli estetycznych przez wiele jednak wiekw
dominowalo stanowisko inne, w klasyczny sposb sformulowane w Poetyce Arystotelesa: literatura (dokladniej mwiac wartosciowa literatura) pelni funkcje poznawcze jakby posrednie miedzy historia a filozofia: przedstawia - jak historia postacie i wydarzenia jednostkowe, ale - jak filozofia - stwarza uoglnienia. Srodkiem ku temu jest fikcja naruszajaca pra13 O "rewelatorskich"
koncepcjach poezji por. H. Osborne, Aesthetics and Art Criticism, London 1955 s. 177-217.
14 Saint-John
Perse, La Missjon du poete, "L'Express" 1960 nr 496.

124

V. Fikcja

w dziele literackim

a jego zawartosc pOZnawcza

wde faktyczna, ograniczona jednak

i prawdopodobienstwa nawet w bajce:

rygorami

koniecznosci

De toute fiction l'adroite faussete

Ne tend qU'a faire aux yeux briller la verite.
(Boileau, Epitre X, 1695)

Tak wiec dane poznawcze zawarte w dziele literackim tylko pozornie sa jednostkowe, w rzeczywistosci sa one zarazem
oglne - przedmioty przedstawione w dziele literackim sa
jakby konkretnymi uoglnieniami, przy czym to, co jednostkowe, jest fikcyjne (lub przynajmniej czesciowo fikcyjne), to,
co oglne - jest zgodne z oglna wiedza o rzeczywistosci. Zamiast cytatw wielokrotnie powtarzanych, posluzmy sie mniej
zuzytym w tej funkcji fragmentem Falszerzy Andre Gide'a:
Czasami zdaje mi sie, ze podziwiam w literaturze tylko to, co na
przyklad u Racine'a wybucha w rozmowie Mitrydata z synami: wie sie
doskonale, ze nigdy synowie z ojcami nie mogli mwic w tym sposobie,
a pomimo to (a raczej trzeba powiedziec: dlatego) wszyscy ojcowie
i wszystkie dzieci moga tu rozpoznac samych siebie [...]. Cale zagadnienie polega wlasnie na tym, zeby wyrazic rzeczy oglne przy pomocy
tego, co jednostkowe; wyrazic uoglnienie przez szczegly [...J. Chcialbym, aby powiesc byla jednoczesnie tak prawdziwa i tak odlegla od
rzeczywistosci, tak zarazem oglna i tak szczeglowa, tak ludzka i tak
samo fikcyjna, jak Atalia, jak Cynna, jak Tartuffe 15.

Jesli jednak literatura daje wiedze oglna - czym rozm

sie od filozofii czy nauk nomotetycznych? Jedni sposrd teoretykw wskazywali rznice w sposobie przedstawienia (obrazowosc - pojeciowosc), inni stwierdzali odmiennosc przedmiotu poznania; dowodzono np., ze literatura spelnia z reguly
funkcje poznania przednaukowego czy pozanaukowego z chwila wykrystalizowania sie nowej galezi nauki (np. socjologii) dana sfera rzeczywistosci traci waznosc dla literatury.
W szczeglnosci (np. Gorki) charakteryzowano iiterature jako
swoista "antropologie", rodzaj syntetycznej wiedzy o czlowieku
jako osobowosci i istocie spolecznej.
Dawniejsze systemy i poglady estetyczne kladly nacisk
15 A. Gide,
Falszerze [1926], przelozyli
Warszawa 1958 s. 255-256.

A. i J. Iwaszkiewiczowie,

V. Fikcja

w dziele literackim

jego zawartosc

poznawcza

125

przede wszystkim na oglnosc wiedzy zawartej w literaturze - zgodnie z Arystotelesem zblizaly ja do filozofii, a przeciwstawialy idiograficznie pojetej historii 16. W systemach nowszych - wrecz przeciwnie: przeciwstawiajac literature wiedzy oglnej zawartej w naukach nomotetycznych, podkresla
sie, zwlaszcza pod wplywem Bergsona
Crocego, to przede
wszystkim, ze literatura potrafi przekazac jednostkowosc i pelnie aktu poznania intuicyjnego (lub sama jest wlasnie takim
poznaniem), ze uobecnia nam indywidualne zjawiska w ich konkretnosci i integralnosci, co nie jest dostepne nauce 17.
Miedzy tymi ujeciami przeciwstawnymi miejsce posrednie
przypada pogladom Goethego i Hegla, a w slad za nimi - Engelsa i estetykw marksistowskich: nie oglnosc i nie jednostlwwosc, lecz typowosc badz szczeglnosc jest zasadnicza kategoria poznawcza w literaturze 18.

To zupelnie cos innego - pisal Goethe - czy pisarz, chcac wyrazic

rzeczy oglne, szuka szczeglw, czy tez w poszczeglnym zjawisku widzi oglne. Z pierwszej postawy rodzi sie alegoria, gdzie zjawisko poje16 Por. F. E. Sparshott,
The Structure of Aesthetics, Toronto 1963
s. 378-400.
17 Np. E. Souriau, Art et verite, "Revue Philosophique"
1933 s. 161201; J. Ransom, The World's Body, New York 1938 s. X-XI; J. Hospers,
Truth and Meaning in Arts, Chapel Hill 1946 s. 233-238; A. Tate, Literatu,ret as Knowledge
w: On the Limits of Poetry, New Yo1rk 1948
s. 41-48. Ewolucje pogladw w tej sprawie dobrze ilustruja dwie wypowiedzi o charakterach szekspirowskich. W w. XVIII Samuel Johnson
pisal o nich, ze "sa one prawdziwym potomstwem calej ludzkosci, takim, jakie swiat zawsze bedzie przynosil, a obserwacja zawsze znajdzie. Postacie jego dzialaja i mwia pod wplywem tych powszechnych
namietnosci i zasad, ktre poruszaja wszystkie umysly i utrzymuja
w ruchu caly porzadek zycia. W utworach innych poetw charakter
staje sie zbyt czesto indywiduum; u Szekspira jest zazwyczaj gatunkiem". Natomiast Bergson, twierdzac, ze sztuka dazy zawsze do tego,
co indywidualne,
dawal za przyklad charakter Hamleta, "ktry jest
bardziej jedyny niz wszystkie inne. Chociaz pod pewnymi wzgledami
przypomina on innych ludzi, to na pewno nie z tej przyczyny najbardziej nas interesuje"
(cyt. W. K. Wimsatt, The Concrete Universal
[1947J w: The Verbal leon, New York 1958 s. 73-74). Por. tez dyskusje
Lessinga z Diderotem, zreferowana w pracy: W. Besenbruch, Zum Problem des Typischen in der Kunst, Weimar 1956 s. 68 i n.
18 Por. A. Burow,
O teoriopoznawczym
charakterze
artystycznego
uoglnienia,
"Materialy do studiw i dyskusji..." 1951 nr 7/8; G. Luestetyczny
w epoce Oswiecenia
kacs, Szczeglnosc jako problem
i u Goethego, PH 1960 nr 2; A. Driemow, Chudozestwiennyj obraz, Mo~
skwa 1961. Obszerniej problem ten omwilem w pracy O typo'tfJOsci
w literaturze (Tradycje
rewizje, Krakw 1957).

126

V. FUccja w dzieLe Literackim

V. Fikcja

a jego zawartosc poznawcza

dyncze sluzy jako przyklad, jako wzr tego, co oglne; druga natomiast jest wlasciwa istocie poezji: ona wyraza bowiem poszczeglne
zjawiska bez zamiaru wskazywania
na oglne. Kto umie uchwycic
w sposb zywy poszczeglne zjawisko, otrzymuje rwnoczesnie to oglne, nie zdajac sobie nawet z tego sprawy, chyba dopiero pzniej 19.

W sposb bardziej precyzyjny,

blem Hegel:

choc zawily, ujal ten pro-

19

J. W. Goethe,

Myli

wybrane

w: Dziela wybrane,

Warszawa

20 G. FI' W. Hegel, Wyklady

o estetyce [1835], przeklad
skiego i A. Landmanna, t. III Warszawa 1967 s.-333.

poznawcza

127

Dosc daleko odszedl tu Kayser od bezwzglednych sformulowan z ksiazki Das sprachliche Kunstwerk:
Znaczenia [zdan poetyckich] nie odnosza sie do realnych stanw
rzeczy. Stany rzeczy maja tu raczej jakis byt swoiscie irrealny, w kazdym razie calkowicie odrebny, ktry zasadniczo rzni sie od rzeczywistosci. Stany rzeczy lub, inaczej mwiac, przedmiotowosc (ktra oczywiscie obejmuje takze ludzi, uczucia, zdarzenia itd.) istnieje tylko jako
swiat przedmiotowy tych poetyckich zdan. I na odwrt: zdania poezji
tworza wlasna przedmiotowosc 24.
21 Stanowisko
rozpowszechnione zwlaszcza w niemieckiej teorii literatury; por. np. G. Miiller, Ober die Seinsweise der Dichtung, DV 1939;
J. Pfeiffer, Ober das Dichterische und die Dichte:, Hamburg 1957 (zwlaszcza s. 166 i n.); H. Seidler, o. c., s. 35.
22 M. Krieger,
The New Apologists for Poetry, Minneapolis 1956.
Por. F. H. Link, Das Verhnltnis der Dichtung zur Wirklichlceit bei Allan

1954

J. Grabow-

jego zawartosc

Poezja jest przede ws:.>;ystkim zamknieta w sobie sfera gry, calkowicie odrebnym swiatem ze swoimi wlasnymi prawami, rznym od
wszelkiej rzeczywistosci. W tym jej istota i w tym jej sens [...]. Miejsca symboliczne albo, oglniej mwiac, miejsca, gdzie staje sie wyczuwalna jakas wyzsza prawda, sa miejscami kontaktu miedzy rzeczywistoscia poezja. Rzeczywistosc przemienia sie w poezje, a poezja w rzeczywistosc. Szczeglne wzruszenie widza czy czytelnika wywoluje poczucie, ze poezja zaczyna stawac sie pelna znaczenia dla jego rzeczywistosci 23.

Z\vrcmy jednak uwage, ze wywody te pozostawiaja juz

na boku zagadnienie fikcji; przeciwstawienie literatury i nauki
czy tez filozofii dokonane tu zostalo na linii: szczeglnosc oglnosc.
Scharakteryzowana tu koncepcja od schylku XVIII wieku
byla przedmiotem atakw, podejmowanych zreszta z najrzniejszych pozycji. Poezja jako twrczosc geniusza, jako mistyczne wizjonerstwo, jako ironiczne igranie, jako sztuka dla
sztuki, jako "pismo automatyczne" - wszystkie te propozycje
byly nie do pogodzenia z pojmowaniem jej jako swoistego poznania rzeczywistosci empirycznej. Nie bez wplywu okazalo
sie powstanie estetyki jako odrebnej dyscypliny filozoficznej:
dazac do wyznaczenia wlasciwego sobie przedmiotu badan, od
czasu Kanta akcentowala ona przede wszystkim rznice miedzy poszczeglnymi dziedzinami sztuki a pozostala twrczoscia kulturalna, nie doceniala zas waznosci funkcji wsplnych.
W rezultacie - wsplczesna teoria literatury na Zachodzie,
nie uzywajac zreszta na ogl terminu "fikcja literacka", trakIV s. 429.

tuje przewaznie swiat przedstawiony w dziele literackim jako

kreacje jezykowa, zamknieta w sobie, calkowicie samoistna
i nieporwnywalna z rzeczywistoscia pozaliteracka. Rwnoczesnie jednak ci sami teoretycy czesto glosza, ze twrczosc
literacka jest przekazem lub aktem poznania intuicyjnego rzeczywistosci empirycznej, sfery "istot rzeczy" 21, czy wreszcie
sfery transcendentnej. Sprzecznosci i wahania miedzy tymi
dwoma szeregami twierdzen wyanalizowal w pracach amerykanskich krytykw Murray Krieger 22. Znalezc je mozna rwniez bez trudu w rozprawie W. Kaysera Die Wahrheit der Dichter, w ktrej na jednej stronie, niemal obok siebie, znajduja
sie zdania:

W oglnosci mozemy wyobrazenie poetyckie okreslic jako o b r az o w e, zamiast bowiem abstrakcyjnej istoty stawia ono przed naszymi
oczyma jej konkretna rzeczywistosc, zamiast przypadkowej
egzystencji - takie jej przejawianie sie, w ktrym bezposrednio poprzez strone
zewnetrzna i jej indywidualne uksztaltowanie rozpoznajemy to, co substancjalne, w nierozdzielnym z nia zwiazlm, i w ten sposb pojecie
rzeczy samej oraz jej istnienie staje przed nami w wc\vnetrznym wyobrazeniu jako jedna i ta sama totalna calosc 20.

t.

w dzieLe Literackim

'f

Tate und anderen New Critics, DV 1960 z. 4.

23 W. Kayser,
Die Wahrheit der Dichter, Hamburg 1959 s. 54.
24 W. Kayser,
Das sprachliche Kunstwerk,
Bern 1948 s. 14. (Trafna
polemike z Kayserem przeprowadzil W. Kozynow, Nej.tralitiet w tieorii

",111
11'1':'1'1

"111'

1'1'1

I'''I

"11'1
"'1

1'1,1,1

'11I,

:~,
/1:

'11I

1,1

I" I

"11:

128

V. Fikcja

w dziele literackim

Dla polskiego czytelnika cytaty te nie sa calkowita nowoscia Na dwanascie lat przed ukazaniem sie ksiazki Kaysera
pisal Manfred Kridl:
Wiadomo wszystkim, nawet dzieciom, ze swiat literatury jest swiatem n i e p l' a w d z i w y m, "wymyslonym", nierzeczywistym [...l. Swiat
ten nie rosci sobie i nie moze roscic zadnych praw do p l' a w d y
scislym tego slowa znaczeniu, tj. jako okreslonego stosunku pomiedzy
autentycznym
s a d e m (w sensie lgicznym) a bedaca jego trescia
obiektywnie istniejaca rzeczywistoscia, stanem rzeczy, przedmiotem. Nie
ma tu bowiem ani sadw logicznych, ani obiektywnej rzeczywistosci _
nie ma wiec miejsca dla prawdy w sensie powyzszym 25.
\"1

Podobienstwa latwo daja sie wyjasnic - inspiracje teoretyczna zarwno Kridl, jak i Kayser znalezli w ksiazce Ingardena Das literarische Kunstwerk (1931). W ogle bowiem nowsze poglady na wartosc poznawcza literatury zalezne sa
\v znacznym stopniu od przemyslen filozofw i logikw w sprawie charakteru zdan wystepujacych w utworach literackich.
3
Przeglad stanowisk rozpoczac tu nalezy od Alexiusa Meinonga; fikcje literacka zaliczyl on do tzw. Annahmen (prace
polskie posluguja sie tu mylacym troche terminem "supozycje"), rozumianych bardzo szeroko, jako przezycia posrednie
miedzy przedstawieniami a sadami, pozbawione momentu przekonania, a wystepujace np. przy konstruowaniu swiadomie
falszywych zalozen, hipotez roboczych, w marzeniach, grze
aktorskiej itp.; blizej jednak wlasciwosci fikcji literackiej
w klasie zjawisk tak rznorodnych nie okreslil 26.
Wielokrotnie poruszal ten problem 1. A. Richards; na kilka lat przed Ingardenowskimi quasi-sadami ukul on termin

litieratury.
W: Protiw burzuaznych koncepcij
rewizjonizma
w zal'Ubieznom litieraturowiedienii,
Moskwa 1959 s. 195-198). Podobny poglad
rozwija M. Macdonald, The Language oj Fiction [1954J. W: Philosophy
Looks at the Arts, ed. J. Margolis, New York 1962 s. 186.
25 M. Kridl,
Wstep do badan nad dzielem literackim,
Wilno 1936

s.

48 ..
26

V. Fikcja

a jego zawartosc poznawcza

Por. A. Meinong, Ober Annahmen, Leipzig 1910 s. 115.

w dziele literackim

a jego zawartosc

129

poznawcza

pseudo-statements. Wypowiedzi jego jednak na ten temat nie

sa konsekwentne: czasem termin ten oznacza, ze zdania utworu
literackiego nie sa w ogle zdaniami w sensie logicznym (zgodnie z zasadniczym stanowiskiem Richardsa, ktry poezje
uwazal za odmiane jezyka emotywnego w przeciwstawieniu
do jezyka informacyjnego), kiedy indziej, ze sa to zdania falszywe. Z innych jeszcze wypowiedzi Richardsa wynikaloby, ze
zdania utworu literackiego sa prawdziwe lub falszywe, lecz
nieasertoryczne, albo ze prawdziwosc lub falszywosc jest bez
znaczenia dla ich wlasciwej funkcji w dziele literackim, tj. dla
organizowania wartosciowych uczuc i postaw odbiorcw 27.
Nowsi semantycy rozrzniaja w dziele literackim: 1. zdania sprawozdawcze o przedmiotach rzeczywistych, 2. zdania
fikcjonalne o przedmiotach nie istniejacych, 3. zdania oglne
(refleksje, komentarze). Najwiecej trudnosci sprawiaja zdania
fikcjonalne. Dawniej logika uwazala je powszechnie za zdania
falszywe, zwrcono jednak uwage, ze w takim razie kazde
zdanie o przedmiotach nie istniejacych byloby falszywe, zarwno zdanie: "Zbyszko ozenil sie z Jagienka", jak i "Zbyszko
nie ozenil sie z Jagienka".
Azeby trudnosci tych uniknac, wysunieto (Strawson, Hart)
tzw. non predication theory oj jictional sentences: zdania fikcjonalne w ogle nie sa zdaniami w sensie logicznym (predications), nie sa wiec ani prawdziwe, ani falszywe wlasnie dlatego, ze odnosza sie do przedmiotw nie istniejacych 28. Poglad taki zyskuje sobie coraz wiecej zwolennikw, chociaz on
nie usuwa niektrych klopotw wywolanych obecnoscia nazw
pustych, prowadzi bowiem do takich konsekwencji, ze np. zdanie "Zbyszka z Bogdanca zostal ulaskawiony przez Jagielle"
nie jest zdaniem w sensie logicznym, podczas gdy zdanie "Jagiello ulaskawil Zbyszka z Bogdanca" jest zdaniem falszy-

wym29
27 l. A. Richards,
Science and Poetry [1926J. W: Criticism,
ed. M.
Schorer, J. Miles, G. Mc Kenzie, New York 1948 s. 505-523. Por. M.
Beardsley, Aesthetics, New York 1958 S. 148.
28 P. F. Strawson,
Intl'oduction
to Logical Theory, London 1952 s. 18,
68, 69, 184-192,
M. Beardsley, o. c., s. 413--414 i 441-443.
29 Por. A. J. Ayer, Imiona
wlasne a deskr'llpcje, "Studia Filozoficzne" 1960 nr 5 s. 140-141.

9 Glwne problemy ...

Iiii

130

V. Fikcja w dziele literackim a jego zawartosc poznawcza

V. Fikcja w dziele literackim a jego zawartosc poznawcza

Natomiast wystepujace w utworach literackich zdania

o przedmiotach rzeczywistych sa, w mysl zwolennikw tej
teorii, zdaniami w sensie logicznym (predications), moga wiec
byc prawdziwe lub falszywe, lecz nie maja charakteru asertorycznego. Niektrzy badacze (M. Beardsley) rozciagaja te
interpretacje rwniez na zdania oglne 30, inni (M. Weitz)
uwazaja, ze takie zdania pretenduja do prawdziwosci 31.
Odrebne stanowisko zajal wobec calego tego problemu Roman Ingarden: umiescil on quasi-sady (tj. zdania na pozr
twierdzace) dziela literackiego posrodku miedzy "czystym zdaniem orzekajacym" (supozycja) i sadem:

131

dyfikacje, dzieki ktrym jedne z nich zblizaja sie raczej do

"czystych zdan orzekajacych" (w utworach, gdzie swiat przedstawiony posiada charakter kreacyjny, np. w dramatach symbolicznych Maeterlincka), inne - do zdan bedacych sadami;
tak dzieje sie w powiesciach realistycznych, gdzie "poszczeglne zdania twierdzace zostaja w tym rozumieniu podane, ze
wytworzone przez nie intencjonalne stany rzeczy nie maja byc
dostosowane do z a d n e g o w danej epoce rzeczywiscie zachodzacego, i n d y w i d u a l n i e zupelnie o k r es lon e g o
stanu rzeczy, lecz jedynie do o g l n e g o t YP u mozliwych w danym czasie i w danym srodowisku stanw rzeczy
i przedmiotw" 33.
Jeszcze bardziej zblizaja sie do sadw sensu stricto quasi-sady w tych dzielach literackich, ktre podejmuja sie "jak
najbardziej wiernego" przedstawienia pewnych znanych nam
z historii postaci. Na czym polega rznica miedzy quasi-sadami
w takich utworach a sadami sensu stricto?

Dochodzi tu niewatpliwie do "osadzenia" w bycie intencjonalnie wytworzonych stanw rzeczy (resp. przedmiotu w nich przedstawionego),
ktre naturalnie sa rwniez odpowiednio egzystencjalnie scharakteryzowane. Brak tu jednak calkowicie - charakterystycznego
dla zdan, ktre naprawde sa sadami, przeswiadczenia o dokladnym dostosowaniu wytworzonego intencjonalnie stanu rzeczy do odpowiedniego obiektywnie
zachodzacego i z a s t a n e g o w pewnej bytowo samoistnej dziedzinie.
Nie moze tu byc przeto mowy o identyfikacji obu stanw rzeczy. Mimo
to, takze i tu, odpowiedniki zdan zostaja co do swej zawartosci przeniesione w swiat realny. Wiaze sie to tylko z o s a d z e n i e m ich
w bycie, a nie - jak to zachodzi w wypadku zdan bedacych naprawde
sadami - z przeswiadczeniem o dostosowaniu ich do pewnych faktw
w swiecie realnym i z odpowiednia identyfikacja
[...]. To "osadzenie"
w byde i przeniesienie w dziedzine rzeczywistosci - zgodnie z wlasnym sensem tak zmodyfikowanego zdania twierdzacego - nie zostaje
jednak dokonane z pelnym przeswiadczeniem
i "calkiem na s e r i o",
jak to sie dzieje w wypadku zdan bedacych naprawde sadami. Dzieje
sie to tak, jakbysmy w szczeglny sposb sami przed soba udawali, ze
"na serio" wydajemy sad. Dlatego tez odpowiednie czysto intencjonalne
stany rzeczy czy przedmioty sa tylko t rak t o w a n e jako realnie istniejace, lecz nie sa - mwiac obrazowo - charakterem realnosci przesycone. Dlatego to, mimo przeniesienia w dziedzine rzeczywistosci, i11te11cjonalnie wytworzone stany rzeczy stanowia swj w l a s n y odrebny
swiat 82.

Brak ostatniego kroku, ktry zdania twierdzace o charakterze quas'i-sadu dzieli od zdan bedacych naprawde sadami, mianowicie: identyfikacji intencjonalnego stanu rzeczy z rzeczywistym, a wraz z tym osadzenia go w sposb zupelnie "na serio" w odpowiedniej rzeczywistosci.
Dopiero przy przejsciu do rozwazania n a u k o w e g o lub do bezposredniego zdawania sprawy z faktw zapamietanych dokonuje sie w
ostatni krok 34.

Tak pojete quasi-sady uznal Ingarden arbitralnie za ceche

konstytutywna dziela literackiego 35. Do zagadnienia tego powrcil jeszcze pzniej w pracy O tak zwanej "prawdzie" w literaturze 36. Zajal sie tu dokladniej charakterem logicznym
zdan oglnych i zdan utworw lirycznych, o czym bedzie jeszcze mowa dalej, i dal bardzo subtelne uwagi o postawie czyNa ogl jednak dalej
telnika wobec zdan quasi-twierdzacych.

W ksiazce O dziele literackim silnie przy tym Ingarden

zaznaczyl, iz wsrd tych quasi-sadw wystepuja rozmaite mo-

R. Ingarden, o. c., s. 240.

Tamze, s. 242.
35 Arbitralnosc
te (a takze nieostrosc pojeciowa) wyanalizowal Jerzy
Pelc w pracy Quasi-sady a dzielo literackie, PL 1963 z. 3.
36 R. Ingarden, O tak zwanej "prawdzie"
w literaturze [1937] w: Studia z estetyki, t. I Warszawa 1957 s. 393-439. Por. polemike z tymi sformulowaniami w ksiazce K. Grskiego, Poezja jako w'jJraz, Torun 1946
33
34

Por. M. Beardsley, o. c., s. 422-423.

M. Weitz, Truth 'in Literature, "Revue Internationale de Philosophi"," 1955 s. ll6-129.
32 R. Ingarden,
O dziele Hterackim [1931], przekladu dokonala M.
Turowicz, Warszawa 1960 s. 238-239.
80
31

s.

~ Ji.J

90

i n.

V. Fikcja
132

V. Fikcja

w dziele literackim

a jego zawartosc poznawcza

l
'~"

J
'l!!-

t
"I

Korzystajac m. in. z tych spostrzezen, sprbujmy zagadnienie wartosci prawdziwosciowej i asertorycznosci zdan
utworu literackiego przedyskutowac na nowo. Dogodne w tym
celu okaze sie oddzielne rozpatrzenie utworw narracyjnych

37 J. Pele,
O wartosci Logicznej
charakterze asertywnym
zdan
w dzieLe Literackim, "Estetyka" I (1960) nr 1 s. 102. - Dla unikniecia
nieporozumien zwracamy uwage na rznice miedzy terminem "asertywny" uzywanym przez Pelca a terminem "asertoryczny"
wprowadzonym w tej pracy, a oznaczajacym tylko wlasnosc asercji przyslugujaca danemu zdaniu czy wypowiedzi.
.

a jego zawartosc poznawcza

133

i utworw lirycznych. Dramat mozna tu potraktowac jako

swoisty zapis utworu narracyjnego (w ktrym wypowiedzi
narratora staly sie tekstem pobocznym, a wypowiedzi przytoczone - tekstem glwnym). W zwiazku z liryka omwiony
bedzie charakter zdan oglnych wystepujacych w utworze literackim.
Jako punkt wyjsciowy naszych rozwazan wezmy tekst,
w ktrym przedstawione zostalo jakies wydarzenie rzeczywiste; niechze to bedzie bitwa pod Grunwaldem. Opis taki, jesli
wystepuje jako wypowiedz naukowa, ma w calosci charakter
asertoryczny, a jako taki, powinien zawierac tylko zdania niewatpliwie prawdziwe i dobrze uzasadnione hipotezy. (Takie
reguly obowiazuja w historiografii dzisiaj, ale nie obowiazywaly np. Dlugosza czy jeszcze przedstawicieli romantycznej
historiografii narracyjnej). Oczywiscie, i we wsplczesnych
opisach naukowych na skutek falszywych informacji, blednego rozumowania, swiadomej tendencyjnosci czy sklonnosci do
amplifikacji pojawiaja sie zdania zle uzasadnione lub falszywe, zawsze jednak maja one charakter asertoryczny.
Zastanwmy sie teraz, kiedy opis bitwy grunwaldzkiej nabierze znamion utworu literackiego. Nad naszymi pogladami,
a raczej intuicjami dotyczacymi "literackosci", ciaza - jak
widzielismy - kryteria heterogeniczne, odwolujace sie do
wzorw epickich, lirycznych i retorycznych 38. Stad to ceche
"literackosci" sklonni jestesmy przyznac danemu tekstowi juz
wtedy, gdy dostrzegamy w nim pewne cechy stylistyczne: gdy
jest on szczeglnie wyrazisty, "plastyczny", gdy pojawiaja sie
w nim wyrazenia metaforyczne, albo wreszcie, gdy zostalo mu
nadane uporzadkowanie rytmiczne. Zauwazmy jednak, ze zastosowanie tych wszystkich srodkw uwazanych za literackie
samo przez sie nie odbiera opisowi ani charakteru asertorycznego, ani prawdziwosci, o ile tylko uzyte w nim wyrazenia
przenosne sa na tyle jednoznaczne, ze dadza sie przelozyc na
jezyk sprawozdawczy; jest to wiec jakas "literackosc" dajaca
sie polaczyc z prawdziwoscia i "naukowoscia" lub przynajmniej z asertorycznym charakterem wypowiedzi.

odsunal quasi-sady od sadw rzeczywistych i w rezultacie

silniej odgrodzil swiat przedstawiony w dziele literackim od
rzeczywistosci obiektywnej. W pierwszej ksiazce mwil przewaznie o rozmaitych sposobach dostosowania "intencjonalnych
stanw rzeczy" w dziele literackim do rzeczywistosci obiektywnej, w pzniejszej pracy - uwydatnil przede wszystkim
ich autonomiczny charakter; trudno tu mwic o zmianie pogladw, ale naj widoczniej nastapilo przesuniecie akcentw.
Inaczej problem ten oswietla Jerzy Pele w pracy O wartocharakterze asertywnym
zdan w dziele literasci logicznej
ckim; utrzymuje on podzial dychotomiczny - na zdania prawdziwe i falszywe; uwydatnia przy tym koniecznosc rozrznienia miedzy wartoscia lugiczna zdan a ich charakterem asertywnym (tj. przyslugiwaniem im albo nieprzyslugiwaniem
asercji).
Kazde zdanie w sensie logicznym, niezaleznie od tego, czy jest ono
sadem, czyli wypowiedzia, ktrej towarzyszy przekonanie jej autora,
iz tak jest, jak ona glosi, czy tez supozycja, czyli wypowiedzia, ktrej
takie przekonanie nie towarzyszy - kazde zdanie logiczne jest ex definitione prawdziwe albo falszywe. Prawdziwe zatem albo falszywe sa
nie tylko sady sensu stricto, ale i supozycje. Kazde tez zdanie w sensie
logicznym, zarwno prawdziwe, jak i falszywe, moze byc sadem sensu
stricto lub supozycja. Z jednej wiec strony supozycjami moga byc zdania prawdziwe, dotyczace rzeczywistosci, z drugiej zas sadami moga
byc zdania falszywe, nie dotyczace rzeczywistosci, tylko np. swiata fikcyjnego 37.

w dziele literackim

38
~\

~
.~
.

.ll

Por. rozdzial WjJznaczniki Literatury.

134

V. Ftkcja w dztele ltteracktm

a jego zawartosc poznawcza

Na podstawie kilku opisw bitwy grunwaldzkiej, znajdujacych sie w rznych utworach uwazanych za literackie 39, sprbujemy sporzadzic typologie wystepujacych w nich zdan, ze
wzgledu na ich wartosc prawdziwosciowa i zasadnosc rozpatrywana z domniemanej perspektywy autora 40. Postepowanie takie naraza nas na sluszny zarzut pedanterii, ale jest niezbednym przygotowaniem do wysnucia dalszych wnioskw.
Otz w wymienionych tekstach wyrznic mozna nastepujace typy zdan:
1. Zdania, ktrych prawdziwosc nie ulega watpliwosci:
Przed poludniem wojska, przyszedlszy w poblize wsi Logdau i Tannenberga, zatrzymaly sie na krawedzi lasu. Miejsce zdalo sie dobre na
spoczynek i zabezpieczone od wszelkiej niespodzianej
napasci, gdyz
z lewej strony oblegala je lacha Jeziora Dabrowskiego, z prawej zas
jezioro Luban, przed wojskami zas otwierala sie szeroka na mile przestrzel'! polna.

V. Fikcja

w dziele ttteracktm

a jego zawartosc

poznawcza

135

Krl, gdy uczul pod soba konia, w reku kopie, zmienil sie nagle.
Smutek z~ikl mu z oblicza, male czarne oczy poczely blyskac, a na
twarzy zjawily sie rumience.
(Sienkiewicz, tamze)

Domyslnym uzasadnieniem jest tu wiedza o charakterze

Jagielly i intuicje psychologiczne dotyczace przezyc rycerstwa
sredniowiecznego przed bitwa
4. Zdania znacznie mniej prawdopodobne niz ich negacja,
lecz nie zaprzeczone wprost przez wiedze empiryczna (przyrodnicza lub historyczna). Material, ktrym dysponujemy, nie
zawiera scisle tu nalezacych przykladw. Z dzis.iejszej perspektywy ten typ zdan reprezentuje urywek:
Ostatnie nadzieje Jagielly rozwialy sie jak dym. Spodziewal sie
poselstwa zgody i pokoju, a tymczasem bylo to poselstwo pychy i wojny [...]. I dwie wielkie lzy splynely mu po ogorzalych policzkach.
(Sienkiewicz, tamze)

(Sienkiewicz, Krzyzacy)

Uzasadnieniem jest z jednej strony relacja kronikarza Jana Dlugosza, z drugiej - sprawdzalne informacje topograficzne o okolicach Grunwaldu.
2. Zdania wysoce prawdopodobne:
[Jagiello, Witold, ksiazeta mazowieccy i rada wojenna udali sie do
namiotu]. Przed nim zas zgromadzilo sie przedniejsze rycerstwo juz
to dlatego, aby polecic sie Bogu przed dniem strasznym, juz to, aby
na krla popatrzec .
(Sienkiewicz, tamze)

Domyslnym uzasadnieniem zachowania sie rycerstwa w tej

sytuacji i jego pobudek jest oglna wiedza o obyczajowosci
rycerstwa sredniowiecznego.
3. Zdania nie pozbawione prawdopodobienstwa, ale nie
uzasadnione lepiej niz ich negacja:
Cytaty wziete przewaznie z antologii: Grunwald, 550 lat chwaly,
opr. J. Sto Kopczewski i M. Siuchninski, Warszawa 1960.
40 CzesciowQ wykorzystano
terminologie uzyta przez T. KotarbinmetodOlogii nauk,
skiego, Elementy teorii poznania, logiki formalnej
Lww 1929 s. 148-150, ,.284.
89

Dla autora jednak (w oparciu o Dlugosza) byly to w pierwszej czesci przytoczonego fragmentu zdania wysoce prawdopodobne, w drugiej - prawdziwe. Dopiero wsplczesna historiografia, na podstawie analizy polityki Jagielly, zglasza zasadnicze watpliwosci co do takich nadziei i zachowania sie
krla przed bitwa 41.
5. Zdania o falszywosci ustalonej, pozornie prawdopodobne (tj. takie, ze gdyby ich falszywosc nie byla znana z bezposredniego przekazu zrdlowego, to na podstawie odpowied.nich praw lub uoglnien nauk empirycznych mozna by uznac
je za prawdopodobne):
Sam krl w pierwszym zastepie bj poczyna krwawy,
Walczy, gromi, rozpiera zaciesnione tlumy
I smierc rozsiewa.
(Jan z Wislicy, Wojna

pruska)

Wiadomo, ze Jagiello nie bral bezposredniego udzialu

w poczatkowej fazie bitwy, zdania te wiec sa niewatpliwie fal41 Por.
S. Kuczynski, Korektury historyczne do "Krzyzakw"
ryka Sienkiewicza. W: Grunwald, 550 lat chwaly, s. 276.

Hen-

"Iii

V. Fikcja

136

w dziete titerackim

V. Fikcja

a jego zawartosc poznawcza

dziete titerackim

a jego zawartosc

poznawcza

137

A gdy Jagiello ujrzal, ze szatan sie cieszy,

szywe. Gdyby nie to, mozna by uznac opis zachowania sie

krla za prawdopodobny, biorac pod uwage rozpowszechniony jeszcze wwczas obyczaj wojenny.
6. Zdania o falszywosci ustalonej, pozornie nieprawdopodobne (tj. takie, ze gdyby ich falszywosc nie byla znana z bezposredniego przekazu historycznego, to na podstawie odpowiednich praw czy uoglnien nauk empirycznych mozne:>by
im przypisac tylko nikle prawdopodobienstwo):

..

[
' .]
Zdjal z serca swego owe plomieniste miecze,
Ktre mu dotad cicho na sercu lezaly ...

(Slowacki, tamze)

9.. Zdania, ktrych prawdziwosc jest wylaczona ze wzgledu na wystepowanie w nich postaci nie istniejacych, ktre tu
dalej bedziemy nazywac postaciami fikcyjnymi:

Wsrd pruskich zas tysiecy postac Tyzyfony

Z rojem wezy na glowie kroczyla zlowroga,
Strach rzucala na mezw, a smiertelna trwoga
Bila wokolo strasznej, smierc wrfacej zjawy ...

I bylby ten dzien wielkiej chwaly

Widzial Jagielle w trumnie ... bo sie w tej kurzawie
Byl zadumal i stanal w modlacej postawie
Glowe odkrywszy ... proszac o spedzenie mroku ...

(Jan z Wis1icy. tamze)

(Slowacki, Zawisza Czarny)

Jesli w utworze wystepuje typ 1 i 2, a sporadycznie tylko

typ 3 4 zdan - ich asertorycznosc nie budzi watpliwosci.
Jesli jednak pojawia sie w duzym zageszczeniu i bez troski
o zasadnosc typ 3 i 4, a zwlaszcza typ 5-9 (ktrych nieasertorycznosc jest ze wzgledu na domniemana wiedze autora widoczna) lub jesli utwr posiada miano gatunkowe wskazujace
na obecnosc w nim "zmyslenia" (np. "powiesc" czy "nowela"),
wwczas calosc tekstu - niezaleznie od wartosci prawdziwo.sciowej poszczeglnych fragmentw - posiada charakter nieasertoryczny
z wyjatkiem
zdan, ktrych
prawdziwosc
(a w tym wypadku - eo ipso asertorycznosc) zostala specjalnie zaznaczona, np. przez dopisek "autentyczne" czy odsylacz
do zrdel historycznych; typ 3-9 zas w obrebie takiego tekstu
okreslamy jako fikcje literacka. W odrznieniu od poprzednio
wymienionych wyznacznikw "literackosci" z fikcja laczy sie
ujemna lub nie ustalona wartosc prawdziwosciowa w scislym
znaczeniu tego terminu. (Oczywiscie, moze i tak sie zdarzyc,
ze fakt bedacy wedlug wiedzy pisarza - jego "zmysleniem"
zdarzyl sie rzeczywiscie i zostal potem na podstawie zrdel
historycznych stwierdzony naukowo).
Fikcja najlatwiej jest dostrzegalna wtedy, gdy wystepuja
postacie (resp. przedmioty) fikcyjne. O tej ich fikcyjnosci wnioskujemy w rzny sposb: albo na podstawie ich cech i funkcji
(wiemy np., ze nie moga istniec syreny czy smoki), albo na
podstawie nazw (konwencjonalnie przyjmuj emy, ze w utwo-

Takie zachowanie sie Jagielly jako bezposredniego uczestnika bitwy jest nie tylko niezgodne z prawda, ale i psychologicznie, i sytuacyjnie nieprawdopodobne w sposb oczywisty.
Jedynym - bardzo slabym - uzasadnieniem jest wiedza
oglna o religijnosci ludzi sredniowiecza.
7. Zdania, ktrych falszywosc wynika z praw nauk empirycznych. I tu brak nam odpowiedniego przykladu. Z perspektywy wsplczesnego swiatopogladu naukowego ten typ zdan
mglby byc reprezentowany przez urywek:
I oto na pogodnych nieb szczycie krlowi
Biskupa postac zjawia sie swietliscie jasna,
Blaskiem nieb otoczona i gwiazd promienistych,
I slodkim pocieszajac glosem smutek krla
Takimi laskawymi slowy go owionie ...
(Jan z Wis1icy. tamze)

Mowa tu o cudownym pojawieniu sie patrona Polski sw.

Stanislawa; z perspektywy sredniowiecznego autora (a nawet
dzisiejszego czytelnika religijnego) bylo to zdanie falszywe (bo
Dlugosz o cudzie nie wspomina), quasi-prawdopodobne (bo
autor wierzyl zapewne, ze w pewnych okolicznosciach cuda
moga sie zdarzyc).
8. Zdania zawierajace nieprzekladalne wyrazenia przenosne wobec ~fego pozbawione okreslonej wartosci prawdziwosciowej oraz okre~lonego stopnia zasadnosci:

Jal

,illl~'I~I

138

V. Fikcja

w dzieLe Literackim

V. Fikcja

a jego zawartosc poznawcza

a jego zawartosc

poznawcza

139

-prawdopodobne (np. "Jurand po smierci zony znienawidzil

Krzyzakw"), quasi-nieprawdopodobne (np. "Jurand po smierci
:lony przeszedl na islam") oraz zdania sprzeczne z prawami
nauki (np. "Jurandowi wyrosly skrzydla"). O utworach, w ktrych obok zdan prawdziwych wystepuja tylko zdania prawdoo postaciach rzeczywistych
podobne' i quasi-prawdopodobne
oraz zdania quasi-prawdopodobne o postaciach analogicznych - mwimy, ze zachowuja zasade fikcji realnej.
Inaczej ma sie sprawa z postaciami fantastycznymi; tu
"wszystko jest mozliwe", wolno co najWyzej mwic o konsekwencji lub niekonsekwencji wobec cech i funkcji zaznaczonych przy wprowadzeniu postaci fantastycznej, albo tez wobec cech i funkcji czesto przez nia manifestowanych.
Jesli chodzi o wypowiedzi postaci w utworze literackim,
wyrznic mozna nastepujace ewentualnosci: 1. Postaci rzeczywiste wprowadzone do utworu literackiego wypowiadaja zdania autentyczne ("autentycznosc" ta moze miec rzny charakter - od doslownego przytoczenia do swobodnej parafrazy;
por. rzne wersje odpowiedzi Jagielly poslom krzyzackim
w opisach bitwy pod Grunwaldem), o niepewnej autentycznosci lub zmyslone; pierwsze i drugie sa co do tresci prawdziwe lub falszywe, ostatnie moga odnosic sie takze do postaci
fikcyjnych. 2. Wypowiedzi postaci fikcyjnych sa oczywiscie
zawsze zmyslone, co do tresci swej jednak moga byc prawdziwe, falszywe lub odnosic sie do postaci fikcyjnych.
Niezaleznie od tego mozna rozpatrywa,c zdania zmyslone
zarwno postaci rzeczywistych, jak i analogicznych ze wzgledu na prawdopodobienstwo psychologiczno-obyczajowe pojawienia sie ich "w ustach" tych postaci (np. zdanie: "Krzyzacy
reprezentuja niemiecki Drang nach Osten", jest co do swej
tresci prawdziwe, ale niemozliwe w ustach Juranda ze Spychowa).

rach oznaczonych gatunkowo jako literackie - fikcyjna jest

kazda postac nie noszaca imienia osobistosci znanej z historii) 42.
Wsrd postaci fikcyjnych wyrznic mozemy dwie odmienne kategorie: postacie o istotnych cechach i funkcjach podohnych do cech i funkcji jakichs postaci rzeczywistych (nazwijmy je postaciami analogicznymi) i postacie wyposazone w niektre cechy i funkcje wskazujace ich rodzajowa odmiennosc
od postaci rzeczywistych (postacie fantastyczne) 43. Poniewaz
jedne i drugie sa postaciami fvkcyjnymi, nigdy nie istniejacymi - zdania o nich trzeba zakwalifikowac albo jako sui generis zdania falszywe (wedlug koncepcji tradycyjnej), albo jako zdania fikcjonalne, nie podlegajace charakterystyce prawdziwosciowej, a wiec nie bedace zdaniami w sensie logicznym
(wedlug pogladw dzisiejszej semantyki).
Jesli jednak przyjmiemy, jako chwilowe zalozenie, przynaleznosc (a nie tylko podobienstwo) postaci analogicznych do
odpowiedniej klasy postaci rzeczywistych, wwczas wsrd zdan
o postaciach analogicznych mozna rozrznic zdania quasi42 Podzial na postacie rzeczywiste
i fikcyjne jest pewnym uproszczeniem. Nalezaloby tu jeszcze wprowadzic kategorie posrednia, dosc czesto
wystepujaca w utworach o tematyce historycznej - postaci pseudorzeczywiste, ktre z rzeczywistymi laczy tylko nazwisko i jedna lub nieliczne cechy czy okolicznosci biograficzne (np. bohaterowie tragedH
Racine'a z dziejw Rzymu, Skrzetuski i Wolodyjowski z Trylogii). _
Odmienna droge rozwiazania tej problematyki ukazuje koncepcja J. Pelca (Wyrazenia imienne a fikcja literacka, "Studia Estetyczne" IV, 1967):
zdaniem jego w powiesci historycznej (np. w Popiolach) to samo wyrazenie imienne (zarwno wlasne, jak i pospolite) wystepuje w jednych
zdaniach w uzyciu fingujacym (np. "Cesarz stal nad nim [rannym
Cedra] dluga chwile"), w innych - w uzyciu realnym (np. "Cesarz
mieszkal tutaj [w Bayonne] w zamku Marrac i trzymal przy sobie krlw hiszpanskich"). Obok tego zas - w obrebie jednego zdania "w podmiocie otrzymac mozemy uzycie indywidualne, fingujace, puste, o intencji jednostkowej, a w orzeczniku generalne, realne, oglne" (s. 331; np.
"Cedro z Gajkosiem podali sie o uwolnienie z rycerstwa i prosili
o translokacje
do lansjerw"). - Z obu tymi ujeciami polemizuje
K. Rosner, O badaniach Jerzego Pelca Henryka Markiewicza nad funkcja poznawcza literatury, "Studia Estetyczne" VI (1969).
43 Podobnie
J. Pele, Fikcja
fantastyka, "Sprawozdania z Posiedzen
Wydzialu.I Jezyfuoznawstwa i Historii Literatury TNW" XLI (1948) s. 16.
Autor unika jednak stosowania klasyfikacji ze wzgledu na prawdopodobienstwo, ktrego "nie mozna upatrywac w stosunku do sadw falszywych" (s. 15). - Dla uproszczenia wywodu przyjmujemy tu identycznosc perspektywy swiatopogladowej autora i odbiorcy. Czesta jednak jest sytuacJa odmienna - gdy postacie fantastyczne z perspektywy
dzisiejszego czytelnika byly dla autora postaciami rzeczywistymi, nadprzyrodzooymi llllb apalogkznymi.

w dziele Literackim

il

Oddzielnie trzeba rozpatrzyc charakter zdan wchodzacych

w sklad utworw lirycznych. Mozemy tu pominac liryki o charakterze narracyjnym i opisowym. Nie budzi rwniez watpli-

l]'
II

140

V. Fikcja w dziele literackim

ajego

zawartosc

V. Fikcja w dziele literackim

poznawcza

wosci tZW.liryka roli, w ktrej podmiot wypowiedzi zostal wyraznie okreslony; z interesujacego nas punktu widzenia utwory
takie moga byc traktowane jak wypowiedzi postaci dramatu.
Wiecej trudnosci nastrecza liryka bezposrednia, w ktrej
"ja liryczne" nie zostalo wprawdzie okreslone zadna nazwa,
ale tez nie zostala zaznaczona jego odrebnosc w stosunku do
autora. W okresie romantyzmu i autorzy, i czytelnicy traktowali na ogl takie utwory jako asertoryczna wypowiedz twrcy. Norwid pisal:
.Jam z tych poetw, co nie slwka nuca,
Ja to, co spiewam, zyje i boleje ...
I kazdy wiersz ten mialem w mojej dloni,
Jak okretowa line w czasie burzy.
(czy

pOdam sie o amnestie?)

Pzniej, wraz z postepujaca "depersonalizacja" liryki, coraz silniej zaznaczano fikcyjnosc "ja lirycznego". Instantia
crucis byly tu wypadki, kiedy miedzy trescia wiersza lirycznego a rzeczywista postawa i sytuacja zyciowa autora zachodzily jaskrawe sprzecznosci 44. Taki tryb dowodu wynikal jednak z pomieszania dwch spraw rznych - wartosci prawdziwosciowej zdan utworu lirycznego (ktra z kolei rozumiec
mozna dwojako - jako "szczerosc" wypowiedzi i jako prawdziwosc sadw czy przeswiadczen w niej zawartych) oraz ich
asertorycznego charakteru. Przypomnijmy, ze asertorycznosc nie
jest tozsama ani z prawdziwoscia, ani ze szczeroscia (ktra mozna by nazwac "asertorycznoscia wewnetrzna"); polega ona na
tym, ze autor p r e t e n d u j e do tego, by jego wypowiedz byla t rak t o w a n a jako wyraz jego postawy przekonaniowej.
Czy asertorycznosc przysluguje omawianej tu bdmianie liryki?
Na tak postawione pytanie nie mozna dac odpowiedzi
neralnej; musi byc ona zrznicowana dla rznych okresw
torycznych i pradw literackich, a takze wobec rznych
pw liryki; w wielu konkretnych wypadkach nie mamy

gehistyda-

Por. R. Jakobson, Co to jest poezja? [1934]. W: Praska szkola strukturalna w latach )926-1948, Warszawa 1966.44

a jego zawartosc poznawcza

141
-.

nych, zeby ja jednoznacznie sformulowac 45. Ujmujac sprawe

najostrozniej, mozna by powiedziec, ze w obrebie tzw. liryki
osobistej asertorycznosc nigdy nie jest wylaczona, ale zawsze
jest oslabiona, tzn. zalozeniem jest "szczerosc" tylko przyblizona, chocby ze wzgledu na stosowanie pewnych konwencji
lirycznych, nazywanych zreszta dawniej fictiones lyricae (np.
postanowienie czy zyczenie niemozliwe do spelnienia, rozmowa z przedmiotami martwymi, apostrofy do pojec abstrakcyjnych itp.) 46. Kto pisal treny, ten chcial o k a z a c swj zal
po zmarlym (choc czasem go tylko u d a wal), nie sugerujac wszakze, ze utwr stanowi jakis scisly protokolarny zapis
jego przezyc czy rozmyslan. "Utwr liryczny nie jest pamietnikiem - aczkolwiek moze nim byc w pewnych wypadkach nie tylko wyraza stan posiadania autora w chwili tworzenia
utworu, ale jest rwniez projekcja duszy, jest marzeniem
o wiekszym i lepszym bycie" - pisze wsplczesny praktyk
teoretyk poezji 47.
Asertorycznosc byla i jest silniejsza w dziedzinie liryki filozoficznej, religijnej czy patriotycznej i spolecznej. Zapewne,
zdarzalo sie ateistom pisywac wiersze religijne (rzadziej bywalo na odwrt), kto jednak wiersz taki publikowal, ten udzielal asercji wyrazonym w nim przeswiadczeniom
ponosil za
nie spoleczna odpowiedzialnosc.
Przeswiadczenia zawarte w utworach nie sa najczesciej sadami jednoznacznymi i uzasadnionymi; raczej sa to "pewne
z zycia emocjonalnego zrodzone uswiadomienia, wyladowujace sie chwilowo przeswiadczenia, w ktrych emocja znajduje
jedynie forme wyladowania sie i kulminacji" 48, w dodatku
wyrazone w sposb zmetaforyzowany, z zastosowaniem rz-

45 Czesciowo i posrednio
omawiaja ten problem H. Peyre, Sincerity
in Literature,
New Haven 1963; J. J. Lipski, Biografia a interpretacja.
W: Z problemw literatury
polskiej XX wieku, t. I Warszawa 1965;
jego biografia, "Twrczosc" 1966 nr 9; W. K. WimE. Balcerzan, Autor
satt, Genesis. A Fallacy Revisited. W: The Disciplines of Criticism, New

Haven-London
1968.
46 Wylicza
je np. M. K. SarbieWski, Wyklady poetyki (Praecepta
poesiae), Wroclaw 1958 s. 55-89.
47 M. Jastrun,
Miedzy slowem a milczeniem, Warszawa 1960 s. 465.
Por. takze tegoz autora Poezja
rzeczywistosc, Warszawa 1965 s. 5-13,
331-344.
48 R. Ingarden,
o. c., t. I s. 419-420.

142

V. Fikcja w dzieLe literackim a jego zawartosc poznawcza

V. Fikcja w dzie~eliterackim a jego zawartosc poznawcza

143

lub tez przez konfrontacje jej wypowiedzi z sensem ideowym

calosci utworu. Ale w pierwszym wypadku - zagraza nam
niebezpieczenstwo blednego kola, w drugim - wieloznacznosc
i niejednolitosc sensu ideowego wywoluje wiele komplikacji.
Wreszcie, jako sprawdzian moga sluzyc inne, pozaliterackie
wypowiedzi danego autora. I tu jednak konieczna jest ostrozpokazuje, ze poglady
noSc. Postac Gajowca w Przedwiosniu
dawniej przez pisarza wyznawane moga byc wprowadzone
w dziele pzniejszym juz z pewnym dystansem ideowym.

nych konwencji literackich. Nie powd to jednak, by nazywac

je quasi-sadami, bo w takim razie termin trzeba by rozciagnac
i na wiekszosc naszych wypowiedzi w zyciu praktycznym,
i niektre przynajmniej przeswiadczenia swiatopogladowe.
Oczywiscie, to kwestia umowy; wolno przyjac i taka propozycje terminologiczna (odpowiadalaby ona "jezykowi emotywnemu" Richardsa), wtedy jednak zmienilby sie sens terminu, bo owym przeswiadczeniom swiatopogladowym czy wypowiedziom praktycznym nie mozna odmwic cechy sadzenia
na serio" 49.
A fortiori uwagi powyzsze odnosza sie do liryki o charakterze refleksyjnym, w ktrej wystepuja zdania oglne, zblizone
swa trescia do wypowiedzi filozoficznej czy moralistyki. Asertorycznosc tych wypowiedzi wydaje sie calkowita, podobnie
jak zdan oglnych zawartych w tekscie glwnym utworw
narracyjnych, jesli odrebnosc narratora w stosunku do autora
nie zostala tam w jakis sposb zaznaczona. Trzeba jednak zauwazyc, ze i bez zaznaczenia tej odrebnosci nowsza proza igra
nieraz z czytelnikami dwuznacznoscia i ironia tonu opowiadania.
Trudniej jeszcze stwierdzic asercje autora wobec zdan oglnych zawartych w wypowiedziach postaci utworw narracyjnych czy dramatycznych. Mozna o niej wnioskowac na podstawie autorytetu moralnego czy intelektualnego danej postaci

Dotychczasowe rozwazania doprowadzily nas do wnioskw

bardzo ograniczajacych zasieg, w jakim wystepuja w literaturze zarwno zdania prawdziwe, jak zdania o charakterze asertorycznym, czyli sady. Jedynie w liryce zdania takie stanowia
niekiedy glwna tkanke utworu. Gdzie indziej pelnia tylko
funkcje uboczna, pojawiaja sie tam, gdzie dzielo literackie
zbliza sie do pozaliterackich form wypowiedzi (narracja historyczna, rozwazania filozoficzne czy moralistyczne itp.).
Wniosek taki nie podwaza jednak tezy o swoistych funkcjach poznawczych literatury. Funkcje te bowiem spelniane sa
nie tylko przez sady prawdziwe. W utworach narracyjnych
dramatycznych spelniane sa przede wszystkim przez zdania
fikcjonalne i nieasertoryczne zdania falszywe o przedmiotach
rzeczywistych. Zdania te 'wyznaczaja lub sugeruja wyzsze
uklady znaczeniowe (postacie, przedmioty, zdarzenia, procesy
i stany, zwiazki przyczynowe i funkcjonalne charakteryzujace
swiat przedstawiony w utworze literackim), ktre przewaznie
pretenduja do reprezentowania pewnych dziedzin swiata realnego (danego empirycznie), mwiac innymi slowy - sa ich
znakowymi modelami.
Reprezentacja ta wystepuje w naj rozmaitszych odmianach:
na jednym z biegunw znajduje sie reprezentacja werystyczna postaci (i innych skladnikw rzeczywistosci przedstawionej) analogicznych (np. Na dnie Gorkiego) 50. Biegun drugi -

49 Por. J. Pelc, Quasi-sady

a dzielo literackie, s. 75-76. - Jesli przyjac, ze "ja liry,czne" jest "jakas idealna, wyiJmaginowana istota, ktra
sluzy nam za uosobienie tych konkretnych procesw, jakie w algebraicznej abstrakcyjnej
swej formie liryka konstruuje" (O. Ortwin, O liryce
wartosciach lirycznych w: Prby przekrojw,
Lww 1936 s. 201),
a wiec f~kcja literacka, wwczas utwr liryczny posiada reprezentatywnosc podobna do wypowiedzi postaci fikcyjnych w epice czy dramacie, posiada "znaczenie oglnego zjawiska duchowego, pewnego typu
doznawania, czucia i myslenia, pewnej powszechnej normy, wedle ktrej
w kazdym z nas z wewnetrzna koniecznoscia skrystalizowac sie musi
pod dzialaniem utworu zobiektywizowany w nim stan duszy" (ibidem,
s. 199). Przyznaje to i Kridl (O elemencie fikcyjnym w liryce, o. c., s. 61)
i pisze o transpozycji wlasnych stanw duchowych na "oglnosc", nazywajac taka konstrukcje pojeciem "zblizonym do fikcji". Pod tak szeroko jednak rozumiana fikcje podciagnac by mozna i uoglnienie naukowe!
Jako "wypowiedz egzystencjalna", tj. podmiotowa wypowiedz o rzeczywistosci, ktra jednak nie pretenduje do prawdziwosci - charakteryzuje liryke w przeciwienstwie
do fikcjonalnej
epiki i dramatu
K. Hamburger, Di,e Logik der Dichtung, Stuttgart 1957 s. 166 i n.

50

Por. rozdzial Realizm, naturaLizm, typowosc .

144

V. Fikcja w dzieLe Jiterackim

V. Fikcja

a jego zawartosc poznawcza

to reprezentacja symboliczna sprawowana przez postacie i zdarzenia o charakterze fantastycznym (np. Nosorozec lonesco).
Miedzy tymi dwoma biegunami miesci sie, z jednej strony, reprezentacja analogiczna o silnych cechach umownosci transformacji w rznych plaszczyznach rzeczywistosci przedstawionej (np. Wizyta starszej pani Durrenmatta), z drugiej taka odmiana reprezentacji symbolicznej, w ktrej przedmioty symbolizujace - rozpatrywane w oderwaniu od tej funkcji spelniaja rwniez warunki reprezentacji analogicznej w stosunku do swiata realnego (np. Budowniczy
Solness Ibsena).
Oczywiscie propagowana tu systematyka ma charakter tylko
typologiczny, dopuszcza wsplobecnosc rznych odmian reprezentacji w obrebie jednego dziela literackiego oraz jej wieloznaczeniowosc (rwnoczesne odnoszenie sie do rznych dziedzin
rzeczywistosci) 51.
Cz jednak znaczy wyrazenie, ze jakies utwory "pretenduja do reprezentowania" swiata realnego? Zdania orzekajace
w dziele naukowym - na mocy powszechnej umowy - pretenduja do tego, by byly traktowane jako asertoryczne zdania
prawdziwe, zdania orzekajace w ustawie prawnej - jako obowiazujace normy. Natomiast nie istnieje zadna jednolita regula, okreslajaca, jak nalezy rozumiec stosunek dziel literackich do rzeczywistosci obiektywnej. Wskazwki takie przewaznie jednak mozemy znalezc; sa nimi przede wszystkim komentarze autora zawarte w samym dziele lub poza nim (np. przedmowy Balzaka czy Conrada, wypowiedzi Slowackiego i Flauberta w ich korespondencji), lub tez reguly odbioru przyjete
w danym okresie (i danym ugrupowaniu literackim), a utrwalone w podrecznikach poetyl<i czy wypowiedziach teoretycznych. Otz znakomita wiekszosc sposrd tych wypowiedzi potwierdza w rozmaitych wariantach "roszczenie sobie pretensji"
dziela literackiego do reprezentowania swiata realnego; oczywiscie cel ten nie zawsze zostaje osiagniety.
Nie wszystkie jednak utwory do takiej wlasnie reprezen-

Prbe semantycznej
i fantastycznego schematu
51

eksplikacji
fikcjonalnego

werystycznego,
zawiera praca

realistycznego
J. Kmity Pro-

blematyka
terminw
teoretycznych
w odniesieniu do pojec literaturoznawczych, Poznan 1967 s. 77-101. - Por. tez T. To(;crov, IntroductioT1J
d la litUirature fantastique, Paris 1970.

w dzieLe Literackim

a :Jego zawartosc

poznawcza

145

tacji zmierzaja. Czasem chodzi w nich o reprezentowanie rzeczywistosci nadprzyrodzonej czy transcendentnej (np. w Bosldej komedii), pewnych postulatw i norm stawianych rzeczywistosci (np. w powiesci dydaktycznej czy utopii), marzen
o rzeczywistosci doskonalszej estetycznie czy moralnie, przewidywan i ostrzezen (w antyutopii). Niekiedy wreszcie poeta
chce "wymyslac nowe kwiaty, nowe gwiazdy, nowe ciala, nowe jezyki" (Rimbaud) - chce kreowac rzeczywistosc calkowicie samodzielna, autarchiczna, ktrej zasada konstrukcyjna
jest swoista jakosc emotywna czy konstrukcyjna. Te calkowita
samoistnosc "poezji absolutnej" przyjac nalezy jednak cum
grano salis, bo twrca zawsze do pewnego stopnia ograniczony
jest tworzywem - jezykiem odnoszacym sie przeciez do zjawisk rzeczywistosci obiektywnej. Nieuchronne "skazanie na
rzeczywistosc" wywoluje m. in. zjawisko "pustej transcendencji" tak charakterystyczne dla poezji wsplczesnej 52. Z drugiej
zas strony - poezja o pozorach najbardziej zuchwalego kreacjonizmu okazuje sie nieraz zamierzona lub nieswiadoma wizja
symboliczna czy tez ostrzegajaca przepowiednia rzeczywistosci
pozaliterackiej 53.
Fikcja jest niezbednym warunkiem reprezentacji symbolicznej o charakterze fantastycznym, dla tej prostej przyczyny, ze cala fantastyka miesci sie w granicach fikcji. Moze sie
natomiast bez fikcji obejsc reprezentacja analogiczna; dowodem pamietnik czy reportaz literacki. Fikcja jednak jest z reguly czynnikiem pozwalajacym tej reprezentacji nadac szczeglna dobitnosc: dzieki niej skladniki swiata przedstawionego moga
stac sie wyrazniejsze w swoich cechach i funkcjach, ich przyczynowe i funkcjonalne zaleznosci ksztaltuja sie bardziej prawidlowo i konsekwentnie niz w rzeczywistosci. Nalezy tez pamietac,
ze fikcja jest warunkiem analizy psychologicznej osb trzecich --, ukazania ich od wewnatrz jako przezywajacych podmiotw 54.
52 Por.
H. Friedrich, Die Struktur
der modernen Lyrik, Hamburg
1956 s. 143.
53 Por. np. uwagi Z. Bienkowskiego
o poezji Henri Michaux (pie
kla Orfeusze, Warszawa 1960 s. 455-477).
54 Znaczenie
zdan o przezyciach wewnetrznych
oraz czaso-przestrzennej perspektywy postaci (nie narratora) jako wyznacznikW fikcji

10

Glwne problemy ...

147
146

V. Fikcja

w dzieLe Literackim

a jego zawartosc poznawcza

V. Fikcja

w dziele Literackim

a jego zawartosc

poznawcza

"wiedza" nie jest przeciez ostre: albo tak sie zweza, ze staje
sie on rwnoznaczny z prawdziwymi rezultatami nauk matematyczno-przyrodniczych, albo tak rozszerza, ze obejmuje kazda asertoryczna wypowiedz o rzeczywistosci, a wiec na przyklad takze przyslowia ludowe czy tez "charakterologiczne" sady o p.aszych znajomych, a przynajmniej te sposrd nich, ktre
uznalismy za trafne.
Ustalenie zawartosci poznawczej dziela literackiego polaczone jest z wielu trudnosciami, o ktrych wspomniano, omawiajac jego sposb istnienia i budowe Trzeba tez pamietac
o rznicy miedzy prawdziwoscia a war t o s c i a P o z n a wc z a, ktra posiadaja tylko prawdy wazne i nowe. Swoistosc
wartosci poznawczej w literaturze wprowadza tu nowe komplikacje, do ktrych wrcimy, omawiajac problem wartosci
ocen w badaniach literackich.

Tak wiec widzimy, ze glwnie poprzez fikcje wystepuja

literaturze tresci poznawcze (jak rwniez postulatywne).
Czy niektrym z tych tresci mozna przypisac ceche prawdziwosci? Jezeli prawdziwosc przysluguje tylko zdaniom prawdziwym (truth about) - trzeba na to pytanie odpowiedziec
przeczaco: wszak zadne ze zdan o ojcu Goriot czy Annie Kareninie nie jest i nie moze byc prawdziwe. Jesli jednak znaczenie tego terminu rozszerzyc na "wiernosc reprezentowania"
(tndh to) - wwczas mozna przypisac prawdziwosc niektrym dzielom literackim opartym o fikcje 55.
Podobnie semantyczny charakter posiada spr, czy zawartosc poznawcza literatury mozna nazwac "wiedza" o rzeczywistosci - temat nie konczacych sie dyskusji estetycznych,
zwlaszcza w Stanach Zjednoczonych 56. Znaczenie terminu
'W

II

!I

epickiej uwydatnila K. Hamburger, o. c., s. 76, 156. Zadna z tych cech

jednak nie je8t - jak chce autorka - warunkiem koniecznym fikcji
literackiej; dowodem - konsekwentna proza behawiorystyczna. Nalezy
zauwazyc, ze Hamburger arbitralnie zaciesnila znaczenie terminu "fikcja epicka" do "Er-Erziihlung"
o wskazanych poprzednio cechach; kazde
stanowi dla niej tylko "fingowana wyponatomiast "Ich-Erziihlung"
wiedz o rzeczywistosci" (s. 339). - Por. K. A. ott, Uber eine "logische"
"Germanisch-Romanische
Monatsschrift"
Interpretation
der Dichtung,
1961 s. 210-218.
55 Por. B. Heyl, New Bearings
in Aesthetics and Art Criticism [1943],
New Haven. 1957 s. 50-87; J. Hospers, o. c.; R. Wellek, A. Warren,
Theory of Literature,
New York 1948 s. 22-26; H. Osborne, o. c., s. 89110; W. Borowy, prau;jda w poezji, "Glossy" 1939 nr 3; R. Ingarden,
O rznych rozumieniach "prawdziwosci"
w dziele sztuki [1946] w: Studia
:z estetyki, t. I s. 373-389; L. Lerner, The Truest Poetry, London 1960;
wstepne. W: Piecdziesiat
lat twrczosci
T. Kotarbinski, Przemwienie
Iiilarii Dabrowskiej,
Warszawa 1963, s. 7-9; J. Gockowski, Dzielo lite7'ackie jako zrdlo dyrektyw
socjotechnicznych,
"Studia Socjologiczne"
1966 nr 4; G. Bialkowski, Nauka a poezja. W: Ruchome granice, Gdynia
196B.
56 Por. J. Hospers, o. c.; M. Beardsley,
o. c., s. 400-453; A. Tate, o. c.;
E. Vivas, Literature
and Knowledge w: Creation and Discovery, New
York 1955 s. 120-127; L C. Hungerland, Poetic Discourse, Berkeley 1958
s. 43-62; W. E. Arnett, Poetry and Science, JA XIV (1956) nr 4; A. Hux
ley, Literature and Science, London 1963; F. E. Sparshott, Truth in Fi
ction, JA XXVI (1967) nr 1. S. D. Ross, Literature
and Philosophy, New
York 1969; D. Walsh, Literature and Knowledge, Middletown 1969; G.
Graff, Poetic Statement and Critical Dogma, Evanston 1970; E. W. Leontiewa, Is7wsstwo
riealnost'. Kritika niekotorych
burzuaznych koncepcij
chu.dozestwiennoj prawdy, Leningrad 1972. - Z prac polskich: K. RQs':1er,
O funkcji poznawczej dziela literackiego, Wroclaw 1970; M. Glc:winski,
Powiesc
prawda w: Gry powiesciowe, Warszawa 1973.

l
4;

149 '

VI. Rodzaje i gatunki Literackie

VI. RODZAJE

I GATUNKI

LITERACKIE

tivum (lub narratio simplex) to wypowiedz samego poety; zaliczano tu poezje dydaktyczna i gnomiczna, a takze epike, o ile
nie wyodrebniono jej jako genus commune (lub mixtum):
utwr laczacy narracje autorska i przytoczone wypowiedzi postaci kreowanych przez poete. W takim dwoistym lub troistym
podziale gatunki liryczne zaliczano badz to do genus narrativum, badz to do genus mixtum, badz wreszcie pomijano milczeniem, traktowano jako "poezje niedoskonala" lub nawet
usuwano poza granice poezji - ze wzgledu na trudnosc zastosowania do nich kategorii mimesis. W podrecznikach poetyki cz~sto zreszta poprzestawano na wyliczeniu gatunkw' literackich uszeregowanych wedlug rozmiarw.
Dopiero w wieku XVIII we Wloszech i w Niemczech, a we
Francji okolo roku 1830 utrwalilo sie nowozytne pojecie liryki,
a wraz z nim znany dzis powszechnie podzial trjrodzajowy.
Goethe pisal:

1
, POwszechnie przyjety w naszym kregu kulturowym troisty
podzial literatury pieknej na epike, dramat i liryke wywodzi
sie, tak pod wzgledem koncepcyjnym, jak i terminologicznym,
z tradycji starozytnych. Prawie zawsze jednak budzil on wiele
watpliwosci, stosowany byl chWiejnie i na rozmaitych podstawach. Najwieksze trudnosci i rozbieznosci wywolywaly gatunki zwane dzis lirycznymi - liczne, historycznie zmienne,
czesciowo powiazane z muzyka, czesciowo recytowane (co utrudnialo polaczenie ich w jednym pojeciu); termin "liryka", wy_
stepujacy juz w II w. p.n.e., byl jednak w sredniowieczu zapomniany, a przedtem i pzniej uzywano go w znaczeniach
naj rzniejszych - czasem ograniczano tylko do ody, kiedy
indziej rozszerzano na utwory satyryczne i dydaktyczne,
Ci w formie przymiotnikowej nawet na opere 1.
Jako zasade podzialu poezji przyjmowano od czasw Platona 2 i Arystotelesa przede wszystkim charakter podmiotu
J:TIwiacego:wedlug schematu utrwalonego w Ars grammatica
Diomedesa (IV w. n.e.): genus dramaticum (lub dialogus) to
wypowiedzi postaci stworzonych przez autora, genus enarra-

Istnieja tylko trzy prawdziwe naturalne formy poezji: forma, ktra

w jasny sposb opowiada, forma, ktra wyraza entuzjastyczne podniecenie, i forma, ktra przedstawia osobiste dzialanie: epopeja, liryka
i dramat 3.

Wokl zagadnienia rodzajw literackich narosla ogromna

literatura naukowa 4. Mozna w niej wyrznic dwie przeciwstawne tendencje. Pierwsza - nazwijmy ja "diagnostyczna" definiujac rodzaje literackie, poprzestaje na wskazaniu cech
obiektywnyc?- i latwo dostrzegalnych. Druga - nazwijmy ja
"esencjalna" - nie zadowala sie nimi, uwazajac je za drugorzedne czy powierzchowne, i stara sie wykryc cechy dla danego rodzaju "istotne". Ujawnienie ich jest wprawdzie rezultatem interpretacji, ale za to sa one szczeglnie wazne - determinuja cechy inne, nadto zas na ich podlozu powstaja swoiste wartosci literackie. Pierwsza z tych tendencji jest rwnoczesnie zorientowana sprawozdawczo czy analitycznie .-:....dro-

1 Por. 1. Behrens, Die Lehre von der Einteilung

der Dichtkunst,
Halle 1940; K. Scherpe, Gattungspoetik
im 18. Jahrhundert,
Stuttgart
1968; T. Michalowska, Stal'Opolska teoria genologiczna, Wroclaw 1974.
2 "Jeden
rodzaj poetycznego opowiadania mitw _ mwi Sokrates
w Rzeczypospolitej - polega zupelnie na nasladowaniu, jak sam przyznales w stosunku do tragedii i komedii, drugi na tym, ze poeta sam wynurza swe mysli
znajdziesz to przede wszystkim w dytyrambaCh _
trzeci zas na kombinacji obu momentw, co zachodzi w poezji epicznej
i wielokrotnie gdzie indziej" (Platon, RzeCZPospolita, przelozyl, wstepem
objasnieniami zaopatrzyl St. Lisiecki, Krakw 1928 s. 145).

3 J. W. Goethe, Naturalne
formy poezji [18191. W: Goethe
o dramacie
teatrze, przelozyla i opracowala O. Dobijanka,

->-.O

1959

s.

105.

iWroclaw
Schiller

4 Zestawienie
wazniejszej literatury o rodzajach i gatunkach
rackich przeniesiono ze wzgledw technicznych na s. 177-181.

lite-

:1.50

VI. ROdzaje gatunki ttterackte

ga mozliwie szerokiej indukcji poszukuje cech wsplnych dla

utworw do danego rodzaju zaliczanych~ W rezultacie - tworzy pojecia klasowe, zakresem obszerne, ale tresciowo ubogie.
Tendencja druga prowadzi do pojec typologicznych, ktrym
odpowiadaja tylko nieliczne, uznane za wzorcowe egzemplarze danego rodzaju, albo nawet do typw idealnych, w pelni
w czystej postaci nigdy nie urzeczywistnionych; wybr materialu jest przy tym sprawa intuicyjnej decyzji teoretyka.
Otrzymane w ten sposb pojecia krzyzuja sie nieraz z podzialem rodzajowym sensu stricto. Tak wlasnie kategorie "liryzmu", "epickosci" i "dramatycznosci" (wyrazone w jezyku
niemieckim formami odprzymiotnikowymi: das Lyrische, das
Epische, ,das Dramatische) - zdaniem Emila Staigera _
wprawdzie na ogl konkretyzuja sie najpelniej w utworach
odpowiadajacych im nazwami rodzajowymi, ale nie zawsze
nie tylko w nich: pierwiastek dramatyczny moze dojsc do
glosu w epice (np. w powiesciach Dostojewskiego czy Kafki)
i na odwrt: epicki - w utworach dramatycznych (np. w kronikach szekspirowskich) 5; pierwiastkowi dramatycznemu przyp0rzadkowal rowniez Staiger znaczna czesc utworw lirycznych - te mianowicie, w ktrych wyraza sie nie rozpamietywany nastrj, lecz dzialajaca namietnosc (patos) lub poszukiwanie myslowe (problem). W mysl jego koncepcji, w kazdym
utworze dzialaja - z niejednakowa tylko sila - wszystkie
trzy pierwiastki rodzajowe, co zreszta glosil juz Goethe:

VI. Rodzaje

Te trzy srodki wyrazu poetyckiego moga dzialac wsplnie albo kazdy

z osobna. Czesto mozemy znalezc wszystkie trzy razem w naj krtszym
wierszu i wlasnie wtedy, skupione na tak malej przestrzeni, osiagaja
naj wspanialsze efekty; dostrzegamy je wyraznie w naj cenniejszych balladach wszystkich ludw. W najstarszej tragedii greckiej widzimy rwniez trzy rodzaje; rOZdzielajasie dopiero po pewnym czasie 6.

Do definicji diagnostycznych mozna zaliczyc przede wszystkim wspomniane juz uprzednio definicje antyczne, biorace za
Podobnie traktuje pojecia rodzajowe G. Lukacs (Der historische
Berlin 1965): Rosmersholm np. w jeg,o interpreta,cji to "powiesc,
ktrej ostatniemu rozdzialowi Ibsen z wielkim mistrzostwem nadal zewnetrzna forme dramatu" (s. 129).
J. W. Goethe, o. ,c.,s. 105.
5

Roman,

i gatunk.i literack.ie

151

podstawe podzialu sposb uksztaltowania podmiotw mwiacych w dziele literackim. Sposrd ujec nowszych wymienic tu
warto jedna z propozycji teoretycznych J. Kleinera: w liryce
podmiot mwiacy jest zindywidualizowany, nalezy do rzeczywistosci pozaliterackiej jako pewna transpozycja osobowosci
autorskiej; w epice - podmiot ten jest nieokreslony, znika
poza przedstawionym swiatem; w dramacie wreszcie - wystepuja zobiektywizowane, uksztaltowane samoistnie podmioty
mwiace, przynalezne do rzeczywistosci literackiej.
Koncepcja ta powstala pod widocznym wplywem poezji romantycznej i realistycznych teorii prozy drugiej polowy XIX
wieku, gloszacych zasade nieobecnosci narratora (Flaubert,
Spielhagen, James). Dzis jednak, gdy poezja tak czesto zrywa
z zasada wyznania lirycznego lub wprowadza fikcyjne podmioty liryczne, gdy teoretycy powiesci za jej ceche istotna uwazaja wlasnie narratora okreslonego i zindywidualizowanego
(np. K. Friedemann, W. Kayser) - podane tu okreslenia zawodza: na plan pierwszy w kazdym z rodzajw literackich
wysuwaja sie te wlasnie cechy, ktre Kleiner uwazal za zapozyczone od rodzaju innego.
Dla podobnych przyczyn nie zadowala rwniez interesujaca konstrukcja niestrudzonego systematyka, jakim byl J. Petersen: korzystajac z pomyslw terminologicznych E. Hirta,
epike okreslil on jako monologiczna relacje o czynnosci, liryke
jako monologiczna prezentacje (Darstellung) stanu, a dramat
jako dialogiczna prezentacje czynnosci. Prezentacja jest wiec
cecha wsplna liryki i dramatu, monologicznosc - epiki i liryki, akcyjnosc - epiki i dramatu. Otz wlasnie wyrzniki
"statycznosci" i "akcyjnosci" ograniczaja zastosowalnosc tego
schematu, nie miesci sie w nim bowiem poezja opisowa, liryka
narracyjna czy wsplczesna powiesc psychologiczna i dramat
statyczny; Petersen, zdajac sobie z tego sprawe, schemat swj
musial uzupelnic trzema typami posrednimi.
Charakter "diagnostyczny" maja z pozoru podzialy odwolujace sie do rznych funkcji jezykowych dominujacych w poszczeglnych rodzajach literackich. Niestety, sugestie teoretysemantyki
czne wychodzace od jezykoznawstwa oglnego
wciaz sa malo precyzyjne i czesto z soba sprzeczne. W rezul-

II

152

VI. ROdzaje i gatunki

Literackie

tacie - dla Staigera (ktry nawIazuje tu do pogladw E. Cassirera) w liryce slowo jest nosicielem ladunku zmyslowo-emocjonalnego (stad waznosc jego strony brzmieniowej), w epice _
wyobrazeniowego, w dziedzinie zas dramatycznej sluzy ono
przede wszystkim ukazaniu zwiazkw logicznych.
Kayser natomiast, opierajac sie na teorii H. Junkera, w lirytj. ekspresywna wobec podmiotu
ce dostrzega Kundgabe,
funkcje slowa, w epice - Darstellung (funkcje przedstawiajaca), w dramacie - Auslcisung (funkcje "wywolawcza" wobec
drugiej postaci). H. Seidler w odniesieniu do tychze rodzajw
mwi o "spiewie", "opowiadaniu" i "przedstawianiu". Kleiner
uwydatnia w liryce funkcje emocjonalna slowa, w epice - informacyjno-znaczeniowa, w dramacie - ich wsplwystepowanie, z dolaczeniem funkcji woluntarnej.
Jak widac, analizy oparte na rznicach w dominujacej funkcji jezykowej sklaniaja sie w praktyce ku drugiej z wymienionych na poczatku tendencji teoretycznych - ku definicjom
"esencjalnym". Te jednak najczesciej za podstawe podzialu
przyjmuja stosunek podmiotu twrczego do rzeczywistosci
przedstawionej lub pewne cechy tejze rzeczywistosci.
Tak wiec np. A. W. Schlegel, Sche1ling, Hegel i Vischer subiektywnosc przypisywali liryce, obiektywnosc - epice, polaczenie obu tych kategorii - dramatowi. W rozmaitych wariantach rozrznienie to podejmuja teoretycy pzniejsi, odwracajac
zreszta nieraz powyzsza kwalifikacje epiki i dramatu (K. Friedemann), albo tez (Staiger) - dopatrujac sie w liryce calkowitego zespolenia podmiotu i przedmiotu (Verinnerung, uwewnetrznienie - mwi o tej postawie Seidler).
Niekiedy usilowano zinterpretowac kategorie rodzajowe, laczac je z typologia osobowosci autora (np. u Emila Ermatingera:
liryk - osobowosc wrazliwa, bierna, pelna zahamowan; epik _
osobowosc rozwazna, spokojna, nastawiona materialistycznie;
dramaturg - osobowosc akt~:na) lub przezyc twrczych i odbiorczych (np. w koncepcji R. Hartla - podniecenie nerww
ruchowych w liryce, przezycia przedstawieniowe w epice,
wsplprzezywanie w dramacie). Na teren antropologii filozoficznej, pojmowanej w duchu egzystencjalizmu, przenosza pojecia rodzajowe Rpbert Petsch ("zasadnicze postawy czlowieka

VI. ROdzaje i gatunki

Uterackie

153

wobec zycia"), a zwlaszcza Staiger (odpowiedniki "fundamentalnych mozliwosci ludzkiej egzystencji": liryka - sfera emocjonalna, epika - sfera percepcji obrazowej, dramat - sfera
logiczna istoty ludzkiej) 7.
Jesli chodzi o rozrznienia oparte na odmiennosci swiata
przedstawionego, to najczesciej "uczucie", "przezycie", "wewnetrzne dziania sie" wystepuja jako cechy liryki, zas "zdarzeniowasc", "akcyjnosc" - jako wsplna cecha rodzajw "pragmatycznych" (w etymologicznym znaczeniu tego wyrazu) - epiki
i dramatu, chociaz wielu teoretykw (R. Petsch, E. Olson) podkresla rwniez dynamike przezycia w utworze lirycznym 8.
Rzeczywistosc przedstawiona w liryce zdecydowanie przeciwstawia rzeczywistosci epiki i dramatu Ki:ite Hamburger: liryka
bowiem - wedlug niej - jest "wypowiedzia egzystencjalna",
podmiotowa wypowiedzia o rzeczywistosci, podczas gdy epika
i dramat kreuja rzeczywistosc fikcjonalna.
W plaszczyznie tu omawianej dosc trudno bylo przeprowadzic rozrznienia miedzy epika a dramatem. Goethe i Schiller
np. uwazali dzialanie zewnetrzne za domene epiki, wewnetrzne - za domene dramatu. Czesto przeciwstawiano spokojna,
ciagla rozwojowosc epiki i rzeczywistosc dramatu - konfliktowa, rozdarta sprzecznosciami; ekstensywnosc i szczeglowa
"pelnie" swiata epickiego oraz intensywnosc i selektywnosc
swiata dramatycznego; kompozycje luzna, addytywna, respektujaca samoistna wartosc epizodw - jako ceche epiki, kompozycje zwarta, przyczynowo-skutkowa, ograniczona do motyww progresywnych, konfliktowa - jako ceche dramatu.
Teoria i praktyka "powiesci dramatycznej" (Jean Paul), "noweli jako siostry dramatu" (Th. Storm), "teatru epickiego"
(B. Brecht) 9 wskazuja, ze takie rozumienie "epickosci" i "dramatycznosci" bylo istotnie szeroko rozpowszechnione, a zarazem, ze praktyka literacka byla z nim nieraz programowo
'l Poglady Staigera przedstawiamy
tu w duzym uproszczeniu, rezygnujac z wyjasnien do nieprzetlumaczalnych
czesciowe <:erminw HeiVerfallensein,
Verstehen.
deggera: Befindlichkeit,
8 Por. J. L. Kinneavy,
A Studv of Three Contemporary
Theories oj
LY?'ic Poetry, Washington 1951.
p O epizacji
dramatu romantycznego - por. W. Kubacki, Arcydramat Mickiewicza, Krakw 1951 s. 8-39.

154

VI. Rodzaje

VI. Rodzaje t gatunkt Uterackte

sprzeczna. Dowd to rwniez, ze wszelkie "prawa strukturalne" rodzajw literackich sa iluzoryczne.

Szczeglnie spekulatywny charakter posiadaly rozwazania
nad odrebnoscia czasu wlasciwego rznym rodzajom literackim,
zapoczatkowane przez Jean Paula: liryce przyporzadkowal on
terazniejszosc, epice - przeszlosc; z natury rzeczy dla dramatu zostala przyszlosc (ze wzgledu na kierunek napiecia uwagi bohaterw i widzw). Terazniejszosc przypisywano zreszta
takze epice, a "wspomnieniowosc" - liryce (Staiger). Schiller
problem ten subtelnie cieniowal w korespondencji z Goethem:
Bardzo przekonywajace jest dla mnie twierdzenie, iz w ujeciu epika
wydarzenie powinno sie ukazywac jako zupelnie minione, a w ujeciu
'poety tragicznego jako wsplczesne. Dodam jeszcze: powstaje stad w poezji czarujaca sprzecznosc miedzy rodzajem a gatunkiem, sprzecznosc,
ktra tak w naturze, jak i w sztuce jest zawsze pelna dowcipu. Poezja
jako taka uwsplczesnia zmyslom wszystko i dlatego zmusza takze epika
do przedstawiania
rzeczy minionych jako terazniejsze, z tym jednak
zastrzezeniem, ze charakter dawnosci nie moze byc zatarty. Poezja jako
taka przenosi sprawy rt;erazniejsze w przeszlosc i oddala od nas (przez
idealizacje) sprawy bliskie, dlatego tez zmusza poete dramatycznego do
stwarzania pewnego dystansu miedzy nami a bezposrednio na nas oddzialywajaca rzeczywistoscia i do zapewnienia duszy wolnosci poetyckiej
w stosunku do tematu. Tragedia doskonala bedzie wiec zawsze dazyla
wzwyz do charakteru epickiego i tylko przez to stanie sie poezja. Epopeja bedzie tak samo dazyla w dl do dramatu i tylko przez to wypelni
calkowicie pojecie gatunku poetyckiego {...] 10.

Czeste wreszcie byly koncepcje przypisujace temu czy innemu rodzajowi literackiemu "bezczasowosc" (np. Ermatinger
o liryce) lub niewsplmiernosc z czasem realnym (Kleiner
o basni, Hamburger o gatunkach fikcjonalnych, Weinrich
o gatunkach narracyjnych, w ktrych swiat jest "opowiedziany" w przeciwstawieniu do wypowiedzi celach praktycznych,
w ktrych swiat jest "omawiany" - besprochen).
Rola czasu w rodzajach literackich to zagadnienie istotnie
duzym znaczeniu, wymaga jednak aparatury pojeciowej znacznie bardziej skomplikowanej i wielostronnej. W utworze
10 List Schillera do Goethego z 26 grudnia 1797. W: Goethe
o dramacie
teatrze, s. 348-349.

i Schiller

i gatunkt

ttterackie

155

epickim np. wziac trzeba pod uwage czasokres fabuly i czasokres bezposrednio przedstawiony, uporzadkowanie i ciaglosc
czasowa narracji, jej tempo (tj. stosunek rozciaglosci czasu
przedstawionego do rozciaglosci czasowej narracji), dystans czasowy i sugerowana perspektywe czasowa (sens i potrzeba tego
rozrznienia widoczna jest z faktu, ze wydarzenia, przez narratora okreslone przy pomocy wskaznikw czasowych jako minione, wywoluja u czytelnika iluzje uobecniajaca - wrazenie,
ze "staja sie" w miare postepujacej lektury; jeszcze bardziej
paradoksalna sytuacja powstaje w powiesci "przyszlosciowej"
opowiadanej w czasie przeszlym). Pozostawiamy tu przy tym
na boku filozoficzna i psychologiczna interpretacje kategorii
-ezasusugerowana przez utwr literacki 11.
2

Trjrodzajowy podzial literatury od poczatku nastreczal takze trudnosci zwiazane z istnieniem poezji dydaktycznej, ktrej granice zreszta wykreslano rozmaicie, zaliczajac tu niekiedy obok poezji pouczen moralnych rwniez poezje filozoficzna ("poezje mysli"), opisowa, satyre i bajke. Dydaktyke wlaczano do epiki (mniejsze formy pozostawiajac liryce), wyodrebniano jako czwarty rodzaj literacki, badz wreszcie usuwano
poza granice poezji.
Rozwj i awans fikcjonalnych gatunkw prozaicznych spowodowal nowe klopoty w systematyce trjrodzajowej: Francuzom czy Anglikom trudno powiesc i nowele zaliczyc do epiki, traktowanej jako dzial poezji, tak silne w swiadomosci potocznej jest tu przeciwstawienie poezji i prozy. Totez trjro11 Por. G. Miiller, Erziihlzeit
und erzii.hlte Zeit. W: Festschrift
fUr
P. Kluckhohn und H. Schneider, Tiibingen 1948; tenze, Ober das Zeitgeriist des Erziihlens, DV 1950; J. Pouillon, Temps et roman, Paris 1949;
A. Mendilow, Time and the Novel, London 1952; H. Weinrich, Tempus,
Stuttgart 1964; D. S. Lichaczow, Poetika chudozestwiennogo wriemieni
w: Poetika driewnierusskoj
litieratury,
Leningrad 1967; K. Wyka, Czas
Warszawa 1969;
powiesciowy 1[1944] w: O potrzebie historii literatury,
K. Bartoszynski, Z problematyki
czasu w utworach epickich. W: W kregu zagadnien teorii powiesci, Wroclaw 1967 (tamze dalsza literatura);
P. Piitz, Die Zeit im Drama, Gottingen 1970; M. Bachtin, Czas i prze-

strzen

powiesci. PL 1974 z. 4.

156

157
VI. ROdzaje i gatunki

Literackie

VI. Rodzaje i gatunki

dzajowego podzialu nie wprowadzaja np. francuskie podreczniki szkolne. Rozgraniczaja one przede wszystkim poezje i proze, a poza tym, zgodnie z tradycjami swej literatury, umieszczaja w jej granicach - obok prozy fabularnej - proze historyczna, dydaktyczna (obejmujaca inne prace naukowe, opisy
podrzy, krytyke i publicystyke), oratorska i epistolarna.
Z trj rodzajowoscia literatury
pieknej zrywaja rwniez
niektrzy teoretycy wsplczesni, np. Kleiner, ktrego definicje
warto tu przytoczyc jako rekapitulacje przewazajacych do niedawna teorii rodzajowych:
Epika jest poezja zobiektywizowanego tematu, ktry sam tylko. zapelnia swiadomosc odbiorcy, jest poezja nieokreslonego blizej podmiotu
mwiacego, znikajacego w toku recepcji; slowo dziala glwnie strona
znaczeniowa i stanowi samoistny, obiektywny rwnowaznik przedstawionej rzeczywistosci jako jedyny, samowystarczalny
srodek ekspresji.
Liryka jest poezja subiektywnego ujecia tematu (przy czym moze
to byc subiektywizm indywidualny lub zbiorowy), jest poezja okreslonego
wyraznie podmiotu mwiacego, nalezacego do rzeczywistosci pozaliterackiej, ktrego przedstawienie towarzyszy recepcji; slowo dziala glwnie
strona emocjonalna i foniczna i zespalac sie moze z muzyka; jako trzeci
czynnik ekspresji moze sie dolaczyc ruch taneczny.
Dramat
jest poezja subiektywnego
slowa zobiektywizowanych,.
uksztaltowanych
odrebnie podmiotw mwiacych; slowo dzialajace zarwno strona znaczeniowa, jak emocjonalna i foniczna jest tylko jednym ze srodkw ekspresji.
Z elPika utozsamia sie metoda ksztaltowania, przy odrebnej tematyce, poezja opisowa; spokrewniona jest rwniez z epika poezja dydaktyczna. Poezja mysli zas raczej okazuje sie epika mysli niz liryka.
Moze jednak dla tej poezji, ktrej okreslenie opiera sie na temacie,.
nie na metodzie poetyckiej, nalezaloby wywalczyc stanowisko samoistne
w podziale poezji zbudowanym na innych kryteriach; stanelyby wtedY
obok siebie: poezja uobecnionego swiata zewnetrznego i psychicznego dramat, poezja swiata zewnetrznego odzwierciedlonego w slowie - epika
z poezja opisowa, poezja swiata psychicznego - liryka i poezja ponadindywidualnego swiata intelektualnego - poezja mysli f ...].
Teoria rodzajw literackich, uwzgledniajac rzne rysy istotne, oprzec
sie winna rwniez na roli czasu. To, co zachowujemy w pamieci z przeszlosci, tematw uzycza epice; oddzialywajaca bezposrednio terazniejszosc ujmuje liryka; skierowanie uwagi w przyszlosc, dazenie do okreslonego celu stanowi podklad psychiczny dramatu; o tym, co rzeczywiste
jest w warunkach danych bez wzgledu na czas, co odczuwamy jako
wszechczasowe, mwi poezja uoglnien myslowych, dydaktyka i wlasciwa, niekoniecznie, pouczajaca, poezja mysli, albo idaca w kierunku

Literackie

wyrazania czystej idei, albo poslugujaca sie przykladem, bajka; przeniesienie sie fantazja poza granice czasu - zycie daje poezji marzen,
basni.
Nie wyczerpuje sie w tym przegladzie calosC tworzenia poetyckiego;
moze ono usunac na plan dalszy czasowosC, a istota uczynic stosunki
przestrzenne; powstaje wtedy poezja opisowa, scharakteryzowana
pozytywnie przez odniesienie sie do elementw przestrzennych, negatywnie
przez role czasu [...].
Jesliby ktos godzil sie na uwzglednienie roli czasu, ale zachowac
chcial tradycyjne trzy dzialy, to poezja przeszlOsci musialaby wchlonac
jako odmiane basn mwiaca o przeszlosci fikcyjnej, a poezja terazniejszosci objelaby trzy dzialy rzne: liryke, dydaktyke i opisowosc 12.

.~

l
(';

Systematyka funkcjonalna rodzajw literackich, zbudowana przez S. Skwarczynska, obok dramatu, epiki i liryki wymienia twrczosC budujaca (ktrej celem jest dokonanie zmian
w przekonaniach odbiorcw), praktyczna (cel: osiagniecia praktyczno-zyciowe) i pomocnicza (cel: wspldzialanie z tworzywem
pozaslownym). Prosty jednak przyklad tzw. dramatu tendencyjnego wskazuje, ze podzial taki nie spelnia postulatu roZlacznosci: zakresy podanych tu pojec rodzajowych nawzajem
na siebie zachodza. Nowsza propozycja tejze autorki usuwa
z pola systematyki dramat (jako sztuke wielotworzywowa),
a takze twrczoSCpomocnicza; laczy twrczoSc budujaca i prak(parenetyczny)
tyczna W rodzaj dydaktyczno-moralizatorski
i dodaje rodzaj rozrywkowo-autoteliczny. I tu jednak nasuwaja
sie trudnosci w wyrznieniu rodzaju rozrywkowo-autotelicznego od innych.
Radziecki badacz W. Dnieprow do roli czwartego "syntetycznego" rodzaju literackiego podnosi powiesc 13, L. Timofiejew natomiast do rodzajw "kanonicznych" dolacza rodzaj liryko-epicki (powiesc wierszem, poemat, ballada, bajka, a nawet
oda), rodzaj historyczno-artystyczny (gatunki pozbawione fikcji
literackiej: tzw. oczeTk, reportaz, pamietnik) oraz satyre 14.
Klasyfikacja amerykanskiego krytyka N. Frye'a bierze pod

IIII
II

II

,II

il

1,1

~!:m

~Ij

~i!\~

I~

~lli

~~I

~!III
II;!I
1'!1

'~
12
13

J. Kleiner,

Studia z zakresu teorii literatury,

Lublin 1961 s. 38-40.
W. Dnieprow, Roman - nowyj wid poezji w: Problemy riealizma,

Leningrad 1960.
14 R6wniez
J. Elsberg (Niekotoryje woprosy tieorii satiry. W: Problemy tieori'i litieratury,
Moskwa 1958) uwaza satyre za odrebny rodzaj
literacki.

l"

\:

158

VI. Rodzaje

i gatunki

159

literackie

VI. ROdzaje gatunki Uterackie

uwage sposb komunikowania dziela literackiego oraz obecnosc wzglednie nieobecnosc w nim autora, postaci audytorium.
W rezultacie powstaje schemat nastepujacy:

Autor
Epika (wyglaszana)
Fiction (napisana)
Dramat (odgrywany)
Liryka (spiewana)

+
+

Postacie

Audytorium

+
+
+

Podzialowi temu towarzyszy odmiennosc rytmu charakteryzujacego kazdy z rodzajw literackich: w epice panuje rytm
regularny, w fiction - "ciagly" rytm prozy, w dramacie rytm decorum (tj. dostosowany do wystepujacych postaci), w liryce - swobodny rytm asocjacyjny 15.
Niezaleznie od podzialu rodzajowego Frye wprowadza rozrznienie w literaturze dwch trybw: "fikcjonalnego", w ktrym na planie pierwszym znajduja sie postacie fikcyjne, i "tematycznego", w ktrym gruja znaczeniem autor i odbiorcy,
albo tez postacie fikcyjne sa podporzadkowane autorskiej tezie
(alegoria, parabola). Podobny podzial dwoisty, traktowany jako
bardziej zasadniczy od rodzajowego i oczywiscie krzyzujacy sie
z nim, wystepuje w pracach tzw. Szkoly Chicagowskiej
(R. S. Crane, E. Olson): w poezji mimetycznej osrodkiem organizujacym jest plot - system czynnosci, postaci i mysli, skonstruowany tak, by dac zadowolenie estetyczne odbiorcy przez
wywolanie i zaspokojenie uczuC swoistych dla danego gatunku
literackiego; w poezji dydaktycznej osrodkiem tym jest doktryna albo teza, ktra ma wywolac aprobatywna postawe uczuciowa i odpowiednie dzialanie odbiorcy. Oba te dzialy poezji
wystepuja w odmianie symbolicznej lub niesymbolicznej 16.
15 N. Frye,
Anatomy
of Criticism, Princeton 1957 s. 243-281. Biorac pod uwage podobne kryteria W. V. Ruttkowski (Die literarischen
Gattungen, Bem 1968 s. 86-102) uzupelnia kategorie Staigerowskie poobejmujacym
gatunki przeznaczone
do wykonania
jeciem Artistik,
aktorskiego, w ktrych widoczna jest orientacja na kontakt z publicznoscia, a zarazem dystans wobec tematu (piosenka kabaretowa, "song",
poezja traktowana jako gra artystyczna).
16 Critics
and Criticism,
ed. R. S. Crane, Chicago 1952 s. 65-66,
588-589. Por. tez 1. Slawinska, Problem gatunkw literackich w kregu
krytykw z Chiqago; ZRL 1962 z. 10.

Wyrazistosc podzialu rodzajowego zaklca krzyzujaca sie

z nim opozycja: poezja i nie-poezja. Jako wyznaczniki poezji
przyjmowano dawniej - rozdzielnie lub lacznie - forme metryczna i mimesis (interpretowana' czasem jako fikcja literacka). Teorie nowsze klada nacisk na odrebnosc jezyka poezji,
rozmaicie, jak juz wiemy, pojmowana - jako jego "ozdobnosc", konkretnosc (obrazowosc bezposrednia), obrazowosc posrednia (czyli przenosne uzycie wyrazw) lub szerzej: wieloznacznosc, uporzadkowanie naddane (zbedne dla potrzeb komunikacji praktycznej), lub szerzej: dominowanie funkcji autotelicznej jezyka (tj. kierujacej uwage na jakosc i uklad znakw
slownych).
Dawniej przy tym poezja i nie-poezja ("wymowa") traktowane byly jako pojecia oznaczajace dwie, scisle od siebie odgraniczone klasy tworw literackich; dzis pojmowane sa czesto
jako typy idealne - konkretne utwory literackie znajduja sie
w polu miedzy nimi, zblizajac sie tylko bardziej do jednego
lub drugiego bieguna 17.
Zakres zjawisk tak czy inaczej podporzadkowanych poezji
zmienia sie w rznych okresach: w wieku XVII i XVIII, a nawet w dobie romantyzmu zakres ten na ogl stale sie rozszerzal. Odkad natomiast pojawilo sie obok poezji okreslenie szersze _ "literatura", przeciwstawione jednak pismiennictwu naukowemu i praktycznemu, zakres terminu "poezja" na ogl sie
zaciesnia. "Poezja" wylacznie lub par excellence staja sie dzis
gatunki liryczne, dawniej - jak wspomnielismy - nieraz uwazane za poezje "nie doskonala", lub nawet usuwane poza jej granice. Istnieja tu zreszta rznice na gruncie rznych kultur narodowych: francuska poesie jest z reguly terminem ciasniejszym niz niemiecka Poesie, a tym bardziej Dichtung.
Jako naj praktyczniejsze wyjscie z tego chaosu zarysowuje
sie troisty podzial literatury pieknej, zakladajacy istnienie stref
granicznych miedzy rodzajami, a oparty o cechy "diagnostyczne" tekstu literackiego. Cechami takimi sa: monologiczne lub
wielopodmiotowe uksztaltowanie tekstu oraz przewaga w nim
okreslonych funkcji jezykowych.
17 Por.
1961 nr 12.

J. Slawinski, Wokl

teorii

jezyka

poetyckiego,

"Twrczosc"

160

VI. Rodzaje

i gatunki

Literackie

Zanim jednak przystapimy do definiowania poszczeglnych

rodzajw literackich, trzeba jeszcze przypomniec, ze nadrzedne
wobec nich pojecie "literatury pieknej" jest nieostre, a przy
tym bardzo zmienne w czasie i przestrzeni. We wsplczesnej
swiadomosci kulturalnej laczy sie ono z wystepowaniem w tekscie przynajmniej jednej z nastepujacych cech: 1. fikcjonalna
modyfikacja wypowiedzi lub modyfikacja nieokreslona co do
charakteru asertywnego; 2. tzw. obrazowosc bezposrednia, tj.
zdatnosc tekstu do wywolywania bogatych i wyrazistych przedstawien wyobrazeniowych; 3. obecnosc funkcji autotelicznej (tu
zaliczamy rwniez tzw. obrazowosc posrednia, czyli figuratywna)
Kazda z tych cech, decydujacych o "literackosci" tekstu, ma
miedzyrodzajowy zasieg wystepowania, nie pokrywa sie z zakresem zadnego pojecia rodzajowego. Z drugiej strony to, czy
dany utwr nalezy do literatury pieknej, nie da sie rozstrzygnac przy pomocy cech rodzajowych, dla kazdego bowiem rodzaju literackiego znalezc mozna rzne pozaliterackie zjawiska
analogiczne (np. sprawozdanie a epika, modlitwa a liryka, rozmowa praktyczna a dramat).
Przy takich zalozeniach (a wiec dolaczajac alternatywnie do
proponowanej definicji rodzajowej wymienione wyznaczniki
"literackosci") - utwr epicki okreslic mozna jako tekst monologiczny (wypowiedzi postaci sa wszak przytoczeniami) o funkcji przedstawiajacej, z niewielkim na ogl nasileniem funkcji
emotywnej. Przypisywane epice cechy zdarzeniowosci i fikcyjnosci odrzucamy ze wzgledu na poezje opisowa, wsplczesna
proze afabularna, reportaz i pamietnik.
Dramat to tekst wielopodmiotowy, w ktrym wystepuja
funkcje: przedstawiajaca i wolicjonalna, z silnym zazwyczaj
udzialem funkcji emotywnej i wyrzniajacej. Wlasciwosci
wsplczesnego dramatu, a takze koniecznosc wlaczenia tu dialogu literackiego powoduje odrzucenie cech konfliktowosci, akcyjnosci czy nawet zdarzeniowosci 18.
18 Problem
przynaleznosci utworw dramatycznych
do literatury
(zakwestionowany zwlaszcza w pracach S. Skwarczynsldej), a wymagajacy oddzielnego rozpatrzenia, traktujemy tu jako rozstrzygniety pozytywnie, jesli chodzi o ich postac tekstowa, sluzaca lekturze. Stan dyskusji w tej sprawiE1 referuja M. Koterski, Dramat a teatr, "Prace Li-

VI. Rodzaje

i gatunki

161

literackie

Najwiecej klopotw nastrecza zbudowanie pojecia liryki

zgodnego z potocznym sposobem uzycia tego terminu. Okreslenia dawniejsze zaliczaly tu utwory krtkie, wyrazone jezykiem
poetyckim, a wypowiadajace "uczucie", "przezycie", "bezposrednie doswiadczenie rzeczywistosci" lub przynajmniej "subiektywne ujecie tematu". Jeszcze dzis pisze Jastrun, ze liryka "w pelnym znaczeniu, takim, jakie nadawano temu slowu
od wiekw, to - wyraz uczuc" 19. Ale od czasw parnasizmu
symbolizmu pojmowanie liryki przez niektrych przynajmniej
poetw i teoretykw przeszlo zasadnicza zmiane: utwr liryczny przestaje byc wypowiedzia sytuacji uczuciowej, staje sie
samoistnym "przedmiotem", autoteliczna kreacja jezykowa, niekiedy wszakze interpretowana jako symboliczny rwnowaznik
uczucia, il~tuicyjne poznanie konkretne czy nawet rewelacja
sfery transcendentnej. Obok rytmu, a czesto ponad nim, cecha
zasadnicza wypowiedzi lirycznej staje sie metafora, pojmowana
jako "samowolne spokrewnianie pojec, tworzenie zwiazkw pojeciowych, ktrym w swiecie realnym nic nie odpowiada"
(T. Peiper 20), lub takie "zespolenie wyobrazen, ze zdaje sie, jakby tworzylo ono nowe, nigdy nie widziane zjawisko" (J. Przybos 21). Zwrcmy przy sposobnosci uwage, ze waznosc "przezycia" czy "uczucia" silniejsz~ jest na ogl u teoretykw poslugujacych sie terminem "liryka", slabsza - u tych, ktrzy uzywaja terminu "poezja", choc obie te nazwy wobec zjawisk literatury wsplczesnej stosowane bywaja wymiennie.
Chcac przemiany tu zaznaczone uwzglednic, trzeba jako definicje zaproponowac zdanie, gloszace, ze utwr liryczny to tekst
monologiczny o funkcji przedstawiajacej (czesto autoprezentacyjnej) lub wolicjonalnej, przy duzym zazwyczaj nasileniu
funkcji emotywnej lub autotelicznej.

i
;,{:

terackie" VIII (1966), J. Abramowska, Literatura

- dramat - teatr,
"Dialog" 1970 nr 12; J. Brach, Dramat - spektakL - widownia, "Estetyka" VII (1970); St. Dabrowski, Z zagadnien dramatu, "Pamietnik
Teatralny" 1972 z. 2. - Por. tez S. Wells, Literature and Drama, London 1970.
19 M. Jastrun,
Miedzy slowem a mUczeniem, Warszawa 1960 s. 172.
20 T.
Peiper, Metafora terazniejszosci
w: Tedy, 'iVarszawa 1930
s. 47.
21 J. Przybos,
Trzy wizje w: Czytajac Micki,ewicza, Warszawa 1956
,-', 239.

11 G!wne problemy".

162

VI. Rodzaje i gatunki

-_._----~---,

Literackie

VI. Rodzaje

Konsekwencje
proponowanego
tu podzialu zacieraja wzgle'dy tradycyjne,
ktre z powodw praktycznych
trzeba respektowac: do epiki mianowicie zalicza sie dluzsze utwory wierszowane (poematy, powiesci poetyckie) i wszystkie, nawet krtkie, utwory prozaiczne (nowele, obrazki), takze wtedy gdy wystepuje w nich silnie funkcja emotywna czy autoteliczna.

La nature dieta vingt genres opposes,

D'~n f V leger entre eux ehez les Grees divises.

163

literackie
--------~-

Nul genre, s'echappant de ses bornesproscrites,

N'aurait ose d'un autre envahir les lfrriites 22.

Juz jednak w wieku XVII i XVIII teoretycy, z rznym stopIliem smialosci, wlaczyli do systemu gatunkw zarwno twory
odziedziczone po
nowe (tragikomedia,
powiesc, opera), jak
~redniowieczu (przede wszystkim w dziedzinie liryki: np. ballada, sonet, madrygal
w literaturze
francuskiej).
W dialogu
\) Endymionie G. V. Graviny (1692) czytamy:

3
W europejskiej literaturze przedromantycznej
grupy utworw tworzace gatunki literackie byly od siebie wyraznie odgraniczone, zhierarchizowane
(ze wzgledu na teumtyke, odpowia, dajacy jej styl i rozmiary, przy czym nieustannie trwal spr
o wyzszosc epopei i tragedii) i stanowily urzeczywistnienie
obowiazujacych norm gatunkowych.
Utwr literacki, bez wzgledu
na to, czy zastane normy poslusznie realizowal, czy tez je naruszal, tworzony byl przez autora i odbierany przez publicznosc
jako urzeczywistnienie
albo transformacja
jakiegos pojecia gatunkowego. Literatura sredniowieczna w niektrych swych nurtach (np. liryka wloska i prowansalska)
byla pod tym wzgledem skodyfikowana
rwnie, a moze nawet bardziej rygorystycznie niz klasycyzm.
Klasycystyczny
system gatunkw literackich mial duze wady z punktu widzenia logicznego: poszczeglne pojecia gatunkowe byly cO do tresci z soba niewsplrzedne
(np. dla epigramatu czyimikiem konstytutywnym
byl rozmiar, dla elegii schemat metryczny, dla hymnu - tonacja stylistyczna), ponadto zas, zwlaszcza w dziedzinie liryki, wystepowala silna dysproporcja co do zakresu poszczeglnych
nazw: niektre z nich
mialy zakres waski (np. hymn czy dytyramb), inne - obejmowaly utwory literackie bardzo rznorodne (oda, piesn).
System ten, bedac zaktualizowanym
wyborem antycznych
pojec gatunkowych,
nie stanowil ukladu zamknietego. Wpraw,dzie Andre. Chep.ier pisal jeszcze z koncem XVIII wieku:

i gatunki

I
d

Nie wiem, czy to tragedia, czy kor:o.edia, czy tragikomedia, czy jesz,'ze cos innego, co mogliby wymyslic retorzy. Jest to przedstawienie
milosci Diany i Endymiona. Jesli dobrze naciagnac i. rozszerzyc owe
;lowa, to pomiesci sie w nich takze i to dzielo; jesli nie da sie ich tak
';zeroko roz~iagnac, to znajdzie sie w tym celu slowo nowe, gdyz
'v dziedzinie, ktra jest calkowicie obojetna, kazdemu pozostawia sie
wolnosc; jesliby nie udalo sie go znalezc, nie zrezygnujemy, tylko
dlatego, ze brak nazwy, z tak pieknej rzeczy 23.
Co to mnie obchodzi, ze jakas sztuka Eurypidesa nie jest opowiadaniem ani dramatem - pisal Lessing - niech sobie bedzie jednym
i drugim. Wazne jest tylko, ze takie skrzyzowanie gatunkW jest bardziej budujace od rznych "regularnych"
tworw waszych poprawI!ych Racine'w i jak sie tam oni nazywaja 24.

Nawet ostrozny

Dmochowski

przyznawal:

Grny genijusz, lotne rozpusciwszy skrzydla,

Za nieprzystepne sztuki wyleci prawidla,
Pjdzie, gdzie zaped mysli niesie go wysoki,
Nowe stworzy rodzaje, nowe da widoki 25.
1111,111

W okresie romantyzmu
nastepuje ostateczny ro~klad dotychczasowego systemu: zarwno praktyka twrcza, jak i manifesty programowe obalaja istniejace reguly, burza hierarchie
gatunkw, zrywaja z ich czystoscia, ksztaltuja utwory bedace

IIII

11'.1"

III
,III
I!II
I11I1

A. Chenier, Inventions w: Oeuvres poetiq'ues, Paris 1930 s. 257.

23 Cyt. B. Croce, Asthetik,
Leipzig 1905 s. 433..
24 G. E. Lessing, Hamburska
dramaturgia
[1767], tlum. CZ,Przymusinski, w: Dziela wybrane, Warszawa 1959 t. lIr s. 284.
25 F. K. Dmochowski,
Sztuka rymotwrcza
[1788], OpLSt.Pietraszko,
Wroclaw 1956 s. 130.

:iII'

22

liii
111'j

111,1

IIII

III
1'1

l"

.'
,
I'

164

VI, ROdzaje

i gatunki

VI, ROdzaje i gatunki

literackie
-----------------------

literackie

odpowiadajacego np. rosyjskiemu terminowi powiest'. Afisz teatralny wymaga od utworw dramatycznych okreslenia gatunkowego, ale najczesciej pojawia sie na nim albo rodzajowa
w gruncie rzeczy nazwa "dramat" lub "sztuka", albo nazwa
jednorazowa, jak np. "sztuka rzowa" (Anouilh) czy "melofarsa" (Mrozek). Przede wszystkim zas - zwyciestwo zasady oryginalnosci jako kryterium wartosciowania sprawia, ze niemal
kazde wybitniejsze dzielo staje sie w pewnym sensie "antypowiescia", "antydramatem" czy "antypoezja" w stosunku do
swych poprzednikw.
Rekapitulujac: jesli w okresie przedromantycznym gatunkowa przynaleznosc utworu literackiego byla zalozeniem twrczym autora, byla uregulowana przez normy, byla okreslona
przez 'jego tytul czy podtytul, to pzniej stala sie nieprzewidywalna z gry wypadkowa tradycji gatunkowych i swobodnie
przeksztalcajacego je zamiaru twrczego; przy tym czesto ujawnia ja dopiero interpretacja krytyka czy historyka literatury.
Wojne chocimska Krasicki na pewno uwazal za poemat bohaterski, co jednak sadzil o gatunkowosci Beniowskiego Slowacki - nie wiemy.
Totez jesli wobec literatury przedromantycznej nauka stosuje na ogl z powodzeniem odziedziczone pojecia gatunkowe,
gdyz w lozyskach tych pojec rozwj jej rzeczywiscie sie odbywal, to literatura nowsza czesto wymaga pod tym wzgledem
od badaczy wlasnego wysilku konstrukcyjnego. Rezultaty jego
okazuja sie czesto rozbiezne lub tez stwierdzaja wsplwystepowanie w utworze cech rznogatunkowych, tak np. Skwarczynska, rozpatrujac instrumentacje gatunkowa Genezis z Ducha,
odnajduje w tym utworze kilkanascie struktur gatunkowych
o rznorodnym przy tym zapleczu rodzajowym 27.
Na ogl pojecia gatunkowe wtedy tylko nasycone sa bogatsza trescia poznawcza, gdy traktuje sie je jako wewnatrzpradowe struktury dynamiczne (np. poemat heroikomiczny klasycyzmu czy romantyczna powiesc poetycka) 28. Konstrukcje szer-

wielogatunkowymi syntezami, zacieraja granice miedzy rodzajami litera,ckimi (epizacja dramatu, dramatyzacja epopei), a nawet miedzy literatura a innymi sferami twrczosci duchowej.
Sztuka i poezja antyczna - pisal A. W. Schlegel - zmierza do scislego oddzielania pierwiastkw niejednorodnych, romantyczl:.a natomiast
lubuje sie w niepodzielnych polaczeniach; wszystkie przeciwienstwa: nature i sztuke, poezje i proze, powage i zart, wspomnienie
przeczucie,
boskosc, smierc i zycie - stapia
duchowosc i zmyslowosc, ziemskosc
ona w calosc' jednolita 2".

Pojawiaja sie nowe nazwy gatunkvv i odmian gatunkowych,

czesto o zasiegu tylko narodowym (np. Bildungsroman czy polska "gaweda"), znaczna czesc dawniejszych zostaje przejeta,
z tym jednak, ze oznaczaja one teraz utwory, ktre ze swymi poprzednikami nazwowymi lacza cechy nieraz wprawdzie
bardzo istotne pod wzgledem strukturalnym, ale tylko nieliczne: zarwno Barbara Radziwillwna, jak i Lilla Weneda nosza
podtylul "tragedia". Coraz czesciej przy tym pojawiaja sie'
utwory albo okreslenia gatunkowego pozbawione, albo poprzestajace na okresleniu rodzajowym (np. "poezje"), albo wreszcie
proponujace jednorazowe okreslenia gatunkowe ("historia szlachecka", "romans dramatyczny").
Sytuacja taka cechuje i nasza wsplczesnosc literacka: w obrebie liryki okreslenia gatunkowe towarzysza tylko stylizacjom, w prozie fabularnej - sa raczej okresleniami rozmiarw
(powiesc - opowiadanie), a w literaturze polskiej znikaja przy
formie "sredniej", dla ktrej nie mamy dogodnego okreslenia,
A. W. Schlegel, Vorlesungen iiber dramatische Kunst und Literatur [1811], Heidelberg 1817 cz. 3 s. 14. - Do teorii romantycznych nawiazywaly pzniejsze ataki B. Crocego przeciw klasyfikaCji sztuk i podzialom rodzajowym; "przeciw takim pytaniom, rozrznieniem, definicjom i sadom - pisal (Zarys estetyki [1913], Warszawa 1962 s. 72) buntuje sie umysl artystyczny i poetycki, ktry kazde dzielo kocha dla
niego samego, dlatego ze jest ono jak zywa istota, niepodzielne i nieporwnywalne z innymi, i wie, ze kazde dzielo ma swoje wlasne prawo
i .swoja pelna, niczym nie zastapiona wartosc". Przyznawal jednak, ze
"z pewnoscia warto stworzyc taka siatke generaliw - nie dla twrczosci artystycznej, ktra jest spontaniczna, i nie dla sadu, ktry jest
pamieci zebrac
filozoficzny --:- lecz po to, by z korzyscia dla uwagi
i opisac niezliczone poszczeglne intuicje i w jakis sposb zgrupowac
nic3Iiczone poszczegolne dziela sztuki" (s. 73).

165

26

27 Problem
instrumentacji
gatunkowej w konstrukcjach literackich
rozpatruje wszechstronnie Skwarczynska we Wstepie do nauki o literatlLrze, t. III Warszawa 1965 s. 178-200.
28 Wewnatrzpradowa
i ideologicznie okreslona koncepcje gatunku
literackiego reprezentowali dawniejsi zwlaszcza teoretycy marksistow-

>,

.l

'1":'

Jl

ii
iii'
liii
i,IIIII'
III

i111i

illli

i!i,ll.I-

1!li

liii
I111

I
II

'Ii

'ii

II

iii
I

i1

I,

166

VI. ROdzaje

i gatunki

VI. Rodzaje

literackie

sze, obejmujace kilka pradw literackich, sa natomiast ubogie - ilosc cech stalych bowiem jest znikoma: cz mozna powiedziec o komedii "w ogle", a tym bardziej - noweli "w ogle"? 29
Badacze literatury, postawieni przed takim problemem, staraja sie zazwyczaj z dziejw gatunku wysnuc jego definicje.
Czynia to czasem w ten sposb, ze poszukuja cech swoistych dla
utworw dana nazwa oznaczanych, ale wwczas uzyskuja rezultaty banalne - ze komedia to utwr dramatyczny wywolujacy wesolosc lub majacy pogodne zakonczenie, a nowela to mala forma epicka, itp.; istotna wartosc poznawcza posiadaja
wtedy tylko odmiany gatunkowe ograniczone historycznie.
Idac droga odmienna - badacze kwestionuja waznosc istniejacych okreslen gatunkowych: twierdza np., ze nie wszystkim utworom z rwna slusznoscia nadawano miano "nowel"
oraz ze naleza do tego gatunku takze utwory okreslone innym
podtytulem albo w ogle pozbawione miana gatunkowego. Ten
ostatni problem powstaje zawsze wtedy, gdy okreslenia gatunkowe nie sa obowiazkowe, a tym bardziej, gdy nazwa gatunkowa jest konstrukcja stworzona ex post. Uoglniajac te wlasnie
sytuacje, pisal Giinther Miiller:

167

Literackie

Nawiazujac do tego dylematu, K. Vietor przyznawal, ze rozpoczac nalezy od "dywinacyjnego uchwycenia gatunkowosci
w naj doskonalszych pod wzgledem poetyckim utworach przynaleznych do danego gatunku" 31. Dopowiedzmy, ze wtedy
powstaja pojecia o tresci bogatej i ustrukturowanej
(np.
teoria noweli P. Heysego), zludzeniem jest jednak' dotarcie ta
droga do "istoty" gatunku literackiego. W rzeczywistosci bowiem sa to pojecia kryptonormatywne, a w kazdym razie arbitralnie regulujace zakres zastosowania nazwy gatunkowej,
czesto nawet obwarowane dodatkowo podkresleniem swego
idealizacyjnego charakteru. Utwory nie mies2lczace sie w tak
zaciesnionym pojeciu gatunkowym zostaja wwczas wyodrebnione albo w jeden gatunek, zakresowo obszerny i niejednolity,
obdarzony jakas nazwa synonimiczna (np. "opowiadanie"
w stosunku do "noweli"), albo tez rozpadaja sie na nowe gatunki czy odmiany gatunkowe o nazwach i zakresach ustanowionych przez badacza.
Ponadpradowe pojecia gatunkowe moga natomiast wykreslac dogodne pole obserwacyjne dla badan historycznoliterackich; oddzielajac cechy stale, alternatywne, ewoluujace i przypadkowe utworw przynaleznych do danego gatunku literackiego, stwierdzajac zmiennosc jego cech dystynktywnych rzucamy zarazem swiatlo na cechy charakterystyczne pradw
literackich, a takze na zwiazki miedzy nimi i oglna ewolucje
literatury, zwlaszcza w zakresie przemian srodkw artystycznych 32. To prawie powszechne dzis przekonanie, zaszczepione
w nowszej nauce o literaturze od czasw Brunetiere'a, zamanifestowane zostalo w skali europejskiej naj dobitniej w pracach
III Miedzynarodowego Zjazdu Historykw Literatury w Lyonie (1939), a na gruncie polskim - wydawnictwami "Zagadnie-

Dylemat kazdej historii gatunku literackiego na tym polega, ze nie

mozemy rozstrzygnac, ktre utwory do niego naleza, nie wiedzac, co
jest istota gah:nkowa, a zarazem nie mozemy tez wiedziec, co te istate
stanowi, nie wiedzac o tym, czy ten lub inny utwr do danego gatunku
nalezy 30.

scy (W .. F'ricze, A. Cejtlin). ZWl'ot ku histor:;'1cznemu traktowaniu ga- tunlm literackiegO' dostrzec mozna i u wsplczesny,ch teoretykw zachodnich (np. W. Kayser, Formtypen des deutschen Dramas um 1800
w: Die Vortragsreise, Bern 1958).
29 Bor. l. Opacki,
GenoLogia a historycznoliterackie
konkrety, ZRL
1959 z. 2. Autar posuwa sie jednak za daleko, gdy stawia teze ogln.a,
ze w dziejach gatunku litea:ackiego nie mozna znallezc jakiejkolwiek
kanstanty obejmujacej caly ciag eiWowucji.Pazastawiamy oczywiscie na
uboczu naa:O'dOlwerznice terminologii (a ktrych mawa juz byla w tekscie), a tym bardziej terminolog:ie sredniawieczna (kiedy to np. terminy
"tragedia'.' i "komedia" zatradly znamie rodzajowe i odno:slily sie tylko
do tonaic,ji stylJistycznej i zalwnC'zenia utwoa:u, "dramat" zas w terminologii bizantynslkiej oznalczal dzisiejsza "pOIwiesc").
30 G.MulIcr,
Bemerkungen
zur Gattungspoetik,
"Philosorphis,cher
Anzeiger.".192~ s. ;1.36:

i gatunki

31 K. Vietor, ProbLeme der literarischen

Gattun,gsgeschichte w: Geist
und Form, Bern 1951 s. 308.
32 Por. J. Tynianow,
Litieraturnyj
fakt [1924] w: Archaisty
nowatory, Leningrad 1929; Cz. Zgorzelski, Duma - poprzedniczka
baLLady,
Torun 1949; 1. Opacki, Krzyzowanie sie postaci gatunkowych jako wyznacznik ewolucji poezji, PL 1963 z. 4 s. 382-389. - Heurystyczna war-

l!,

tosc rznych ponadpradowych pojec gatunkowych nie jest jednak rwna:

znacznie wiecej cech swoistych zaobserwowac mozna np. w dziejach kamedii niz w dziejach noweli czy opowiadania, wyodrebnionych z dziejw prozy fabularnej.

I
I
I
I
\

~
lI
I
~II
I
III!"

I~

l'

-------168

VI. ROdzaje

i gatunki

VI. ROdzaje

i gatunki

literackie

169

literackie

nia Rodzajw Literackich" (pod red. S. Skwarczynskiej, od

r. 1958) Z dziejw form artystycznych w literaturze polskiej
(pod red. K. Budzyka i J. Trzynadlowskiego, obecnie J. Slawinskiego, od r. 1963) 33.
Wciaz jednak pozostaje otwarty problem, czy genologia (jak
nazwal ten dzial nauki o literaturze Paul van Tieghem) ma
charakter teoretyczno- czy tez historycznoliteracki.
W rezultacie rozwoju historycznego pojecia gatunkowe, wy-wodzace sie z tradycji klasycznych, a do dzis posiadajace zywotnosc, staly sie jeszcze bardziej niz u swych poczatkw niewsplrzedne pod wzgledem logicznym: nazwa gatunkowa (poza
nielicznymi wyjatkami, jak np. "sielanka") zawsze mwi
o przynaleznosci rodzajowej, natomiast skladniki inne (rozmiar, sposb realizacji, wlasciwosci kompozycyjne, forma wierszowa lub prozaiczna, tonacja emotywna, aspekt funkcjonalny, temat) pojawiaja sie w tresciach pojec gatunkowych w rznych kombinacjach: w tresci pojecia "komedia" miesci sie np.
jakosc emotywna, nieobecna w pojeciu "nowela", ktre z kolei
zawiera w sobie dane dotyczace rozmiarw utworu, nieobecne
w pojeciu "komedia". W dodatku nawet w granicach europejskiego kregu kulturalnego - obok nazw gatunkw wylacznie
narodowych - pojawily sie duze rznice w znaczeniu tych
samych terminw (np. ballada: nowela, powiesc) oraz semantyczne krzyzowanie sie terminw dotyczacych tej samej odmiany wewnatrzrodzajowej (np. niem. Kurzgeschichte, Novelle,
Erziihlung), a takze konsekwencje teoretyczne rznej pod
wzgledem bogactwa aparatury terminologicznej. W tym samym
polscy (ze
zespole zjawisk literackich teoretycy angielscy
wzgledu na obocznosc: romans - powiesc, romance - novel)
bardziej sklonni sa widziec dwa odrebne gatunki literackie niz
np. badacze francuscy czy rosyjscy dysponujacy jedna nazwa - roman. Prace niemieckie znw dlatego zapewne tak

33 Glosny ongi atak

B. Crocego (ktry w Polsce oddzialal m. in. na
poglady W. Borowego) w pewnej czesci dotyczyl tylko normatywnego
pojmowania gatunkw literackich, w innej - wymierzony byl w ogle
przeciw naukowemu badaniu dziel sztuki w imie intuicyjnego obcowania z ich, niepowtarzalnymi
wlasciwosciami. Z pozycji idiografizmu odrzucil rwniez pojecie gatunku literackiego K. Vossler (Dichtungsformen der Romanen, Munchen 1951).

'lstro odrzniaja nowoattycko-molierowski typ komedii od oct:nian innych (np. arystofanesowskiej czy szekspirowskie:i), ze
sklania ku temu obocznosc: Komodie-Lustspiel.
W zadnym
bodaj dziale nauki o literaturze idola fori nie sa tak czeste, jak
w genologii! 34
Wszystko to razem tlumaczy wystarczajaco, dlaczego tradycyjne nazwy gatunkowe, przy odpowiednim "uoglnieniu" ich
tresci, z powodzeniem moga byc stosowane do utworw literackich czasowo i kulturowo od siebie odleglych, nie nadaja sie
natomiast do zbudowania poprawnej systematyki pojec we\vnatrzrodzajowych, chyba przez bardzo dowolna regulacje
przypisywanych im znaczen (tak postepuja np. amerykanscy
neoarystotelicy czy niemieccy teoretycy liryki Mliller
Petsch). Im szerszy czasowo i przestrzennie zasieg zjawisk literackich bierzemy pod uwage, tym zadanie trudniejsze, a utopijny wprost jest postulat zbudowania na tym podlozu po,vszechnoliterackiej systematyki genetycznej, siegajacej wstecz
ku folklorystycznym formom preliterackim (tzw. einfache Formen, wedlug terminologii Andre Jo11esa).

Rezygnujac z tego, wsplczesni teoretycy coraz czesciej tworza nowe pojecia - odmian wewnatrzrodzajowych (z reguly
obszerniejszych od gatunkw literackich) badz tzw. "gatunkw
teoretycznych" 35. Pojecia takie maja charakter typw empirycznych "wzorcowych" - utwory literackie urzeczywistniaja je z niejednakowa wyrazistoscia, niektre - tylko jako
swa dominante, tzn. z pominieciem pewnych cech dla zasadniczego wzorca charakterystycznych, a z obecnoscia cech
wzorca innego; granice miedzy zakresem odmian rodzajowych
sa plynne, istnieja wiec utwory literackie o charakterze posred-34 stad
tez S. Skwarczynska (o. c., t. III s. 36) kladzie slusznie nacisk na potrzebe rozrzniania genologicznych nazw (terminw), pojec
(tj. znaczenia nazw) i przedmiotw ("form organizacji strukturalnej",
istniejacych w konkretnym
materiale literackim);
dalsze dystynkcje
pojeciowe (s. 367-372) nie zostaly zreferowane z wystarczajaca jasnoscia.
'35 Por. E. Lammert, Die Bauformen
des Erziihlens, s. 9-18; T. Todorov, Introduction
ci la litterature
fantastique, Paris 1970 s. 7---27.

I
I

/
VI. Rodza;e i gatunki literackie

VI. ROdzaje i gatunki literackie

170

nim czy mieszanym 36. Rzne przy tym aspekty dziela literackiego pozwalaja na wieloraka typologie wewnatrzrodzajowa 37.
W dziedzinie liryki - jesli pominiemy malo uzyteczne podzialy tematyczne - najczesciej stosowane bylo rozrznienie na
liryke bezposrednia (wypowiadajaca wprost przezycia podmiotu) i posrednia (poslugujaca sie opisem lub narracja). Krzyzowal sie z tym podzial oparty o charakter podmiotu lirycznego:
rozrzniano wiec liryke indywidualna i zbiorowa, a obok tego - liryke "ja autorskiego" (Ich-Lyrik), liryke maski i liryke
roli (terminy W. Scherera). W nowszych pracach, zdecydowanie odrywajacych podmiot liryczny od osobowosci autora, podzial ten zostal zarzucony; o ile slusznie - odpowiedz na to
wymagalaby dluzszego wywodu. Ale i na gruncie tych koncepcji mozna zasadnie wyodrebnic obok przewazajacej ilosciowo liryki podmiotu nieokreslonego - liryke okreslonego podmiotu autorskiego, bedacego zreszta transpozycja rzeczywilasw Kochanowskiego,
stej osobowosci autora (np. Do gr
Testament mj Slowackiego) i liryke okreslonego (indywidualnego lub rodzajowego) podmiotu fikcyjnego (np. Piesn zolnierza
Mickiewicza, Urszula Kochanowska Lesmiana) 38.
Wsplczesna teoria literatury posluguje sie najczesciej podzialami opartymi o funkcje wypowiedzi lirycznej albo
charakter przezycia lirycznego; i tak Kayser wprowadza terminy: lyrisches Nennen, lyrisches Ansprechen, liedhaftes Sprechen, co mniej wiecej odpowiadaloby terminom: liryka opisu, liryka apelu, liryka piesniowa. Skwarczynska w swej systematyce funkcjonalnej wymienia liryke osobista, medialna (skierowana do drugiej osoby, np. hymn, madrygal), sytuacyjna (skolian, conge). Wegierski teoretyk Janos Barta, wprowadzajac
kilka rznych zasad podzialu, rozrznia m. in. liryke zywiolowego wyladowania emocjonalnego i liryke swiadomego ksztal-

towania, a ze wzgledu na dominujace srodki wyrazu artystycznego - liryke muzyczno-nastrojowa, retoryczna, metaforyczna
epicko-opisowa.
Korzystajac z tych obserwacji, mozna zaproponowac podzial
nastepujacy:
I. Liryka bezposrednia (autoprezentacyjna):
1. Slowne odtworzenie uczucia upodobnione do monologu
'\vewnetrznego lub wyznania (Do Justyny Karpinskiego).
2. Relacja o przezyciu, nazywajaca jego cechy, skladniki lub
objawy zewnetrzne (sonet Mwie z soba, z drugimi placze sie
w rozmowie; Niepewnosc Mickiewicza).
3. Umowna transpozycja sytuacji uczuciowej, np. zyczenie
czy zamiar niemozliwy do spelnienia lub praktycznie bezcelowy, apostrofa do przedmiotu abstrakcyjnego lub rzeczy martwej itp. (A czemuz wy, chlodne rosy Konopnickiej).
II. Liryka apelu - o funkcji postulatywnej wobec adresata (Wy, ktrzy Pospolita Rzecza wladacie Kochanowskiego),
III. Liryka przedstawiajaca:
1. Liryka opisowa: rzeczywistosc statyczna, przedstawiona w ujeciu subiektywnym lub symbolicznym (Ranek nad morzem Staffa, Krzak dzikiej rzy Kasprowicza).
2. Liryka narracyjna: rzeczywistosc zdarzeniowa, przedsta-wiona w ujeciU subiektywnym lub symbolicznym (Pogrzeb kapitana Meyznera Slowackiego, Bema pamieci zalobny-rapsod
Norwida).
3. Liryka uoglnien pojeciowych (Oglniki Norwida).
4. Liryka kreacyjna (opisowa lub narracyjna): rzeczywistosc
przedstawiona _ swiatem autonomicznym, calkowicie niewsplmiernym z rzeczywistoscia obiektywna (Tyle dzwonnic
kwiatw lila ... T. Micinskiego).
W poszczeglnych utworach czesto wsplistnieja wyrznione tu odmiany rodzajowe; z reguly tak dzieje sie np. w klasycznej postaci sonetu (Zegluga Mickiewicza); warto przy tym
dodac, ze w nowej liryce od czasw symbolizmu coraz wieksze
znaczenie zyskuje liryka przedstawiajaca o charakterze symbolicznym lub kreacyjnym (granica jest tu czesto trudna do
przeprowadzenia), usuwajac na plan dalszy bezposrednia wypowiedz liryczna.

I
Iti'

Por. 1. Lazari-Pawlowska,
O pojeciu typologicznum
w humanis1958 nr 4.
37 W innej
plaszczyznie, przecinajacej wszystkie rodzaje literackie,
miesci sie propozycja uzupelnienia systematyki gatunkowej przez systematyke "tonacji stylowych", zwiazanych z pewnymi zakresami tematycznymi (F. Sengle), ktrym w plastyce odpowiada termin modi (por.
J. Bialostocki, Stul modus w sztukach plastycznych. W: Sztuka mysl
humanistyczna, Warszaw.a 1966 s. 81 i n.)
38 Przyklady
w~iet~ z Antologii liryki polskiej Borowego.
36

tyce, "Studia Filozoficzne"

171

I
II
l'

Iii
IIII

1'\1

'I
I

II

II

172
VI.
--------~---,-----

RodzaJe i gatunki

literackie

VI. ROdzaje i gatunki

literackie

173

I
I

W dziedzinie epiki naj powszechniejsze

jest rozrznienie
wielkich i malych (ewentualnie takze srednich) form epickich,
przy czym przedmiotem nie konczacych sie spekulacji teoretycznych byly rznice miedzy epopeja a powiescia, powiescia
a nowela, nowela a opowiadaniem. Tak wiec - dla przykladu znajdowano w eposie obraz swiata calosciowy, uporzadkowany,
zhierarchizowany,
jednoznacznie zwartosciowany,
przedstawiajacy losy calego narodu lub grupy spolecznej w zwiazku z waznym wydarzeniem historycznym,
z wlaczeniem sfery nadprzyrodzonej. Postacie - bogowie, bohaterowie, wielkie osobowcsci
historyczne - sa zharmonizowane ze zbiorowoscia i wobec niej
reprezentatywne;
ukazuja sie nam od zewnatrz, skonstruowane sa w sposb statyczny i na zasadzie typizacji. Kompozycja
respektuje autonomiczna wartosc kazdego fragmentu; narrator
jest afirmacyj nie zespolony ze swiatem przedstawionym,
a zarazem zachowuje wobec niego dystans; narracja ma charakter
ustny i ujeta jest w forme wierszowa.
Rzeczywistosc przedstawiona
w powiesci stanowic mialaby
natomiast prywatna codziennosc jednostki pozostajacej w konflikcie ze spoleczenstwem, zyjacej w swiecie chaotycznym, rozdartym sprzecznosciami, pozbawionym nadrzednego sensu. Postacie sa zindywidualizowane,
przedstawione
rozwojowo, od
strony przezyc wewnetrznych.
Zindywidualizowany
jest rwniez narrator:
posiada osobisty stosunek do przedstawionej
rzeczywistosci i wlasny sposb opowiadania. Kompozycja jest
bardziej zwarta, narracja - pisana i ujeta w forme prozaiczna
Nietrudno dostrzec, na czym polega spekulatywny
charakter
tej antytezy. Pierwszy jej czlon to opis zjawiska jednostkowego - epiki homeryckiej (tak przynajmniej,
jak wygladala ona
w oczach XIX-wiecznych badaczy); czlon drugi wykonstruowany zostal na zasadzie antytezy z dowolnie wybranych zjawisk
literatury
powiesciowej XIX wieku. Totez nie bez slusznosci
pisal Tomasz Mann:
Nie jestem w stanie i nie chce uznac rznicy miedzy istota, a tym
mniej ranga eposu i powiesci, miedzy Boska komedia i Komedia ludzka.
Uwazam, ze Balzak mi~l swietny pomysl, kiedy swej konstrukcji powie-

:~:ciowej, laczacej obie te sfery, dal tytul, ktry stwierdza ich rwnowartosc.
Lew Tolstoj byl tez nOWoczesnym powiesciopisarzem
- zapewne
najpotezniejszym ze wszystkich. Nalezy on do przypadkw, ktre nas
kusza, zeby odwrcic gloszony przez szkolna estetyke stosunek powiesci
do eposu i potraktowac powiesc nie jako schylkowa forme eposu, lecz
\\'idziec wlasnie w eposie prymitywna, wstepna forme powiesci 39.

Wsplczesna teoria literatury prbuje wydzielic odmiany rodzajowe epiki na zasadzie dominanty
kompozycyjnej
(np.
E~.Muir, W. Kayser, G. Mi.iller, J. Krzyzanowski).
W rznych
l'ormulach terminologicznych
pojawia sie tu uklad trjkowy:
zdarzenie lub akcja - postac - inna zasada tematyczna (kro:lika wydarzen lub przestrzenne wycinki rzeczywistosci; np. dla
(epopei i powiesci: Iliada i romans grecki - Odyseja i Don Kichat - Boska komedia i Simplicissimus). Kiedy jednak od schematu ilustrowanego
dogodnymi przykladami
przechodzimy do
innych literackich konkretw, okazuja sie one z reguly przykladami - niewygodnymi,
o mieszanej dominancie kompozycyjnej.
Niewsplrzedne logicznie sa odmiany rodzajowe fiction wyrznione przez Frye'a na zasadzie tematycznej: powiesc (postacie ukazane w sposb realistyczny, w s\voich zwiazkach ze spoleczenstwem), romans (postacie stylizovvane, zblizone do arche
typw, znajdujace sie w vacuum spolecznym wyznanie (powiesc introwersyjna
i zintelektualizowana),
anatomia (satyryczna i zintelektualizowana
panorama spoleczenstwa);
odmiany
te moga zreszta wsplwystepowac
w jednym utworze (W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, Ulisses Joyce'a) 40.
Wyrazniejsza i poznawczo bardziej produktywna zasade systematyczna stanowi dla utworw epickich pozycja badz tez

I
Lli

39 T. Mann, Sztuka powiesci [1939], przelozyl M. Zurowski, w: Eseje,

Warszawa 1964 s. 373.
40 Odmiennosc
postaw bohatera - "jednostki problematycznej", tj,
)oszukujacej wartosci autentycznych w swiecie wsplczesnym, jest podstawa typologii powiesci W mlodzienczej pracy Lukacsa Die Theor'ie' des
Romans (1920): powiesc idealizmu abstrakcyjnego
(Don Kichot) - powiesc romantycznego rozczarowania (Szkola uczuc) - powiesc wychowawcza (Wilhelm Meister). Spekulatywny, nieprzydatny w badaniach
historycznoliterackich
charakter
tej typologii ukazal z perspektywy
czasu sam autor w przedmowie do no,vego wydania pracy (1953).

174

VI. Rodzaje

i gatunki

VI. Rodzaje

W admianie tej wystepuj e ta samo wewnetrzne zrznicowanie, co i w odmianie poprzedniej.

III. Narrator jako postac fikcyjna nalezaca do rzeczywistosci przedstawionej w utworze literackim:
1. Narrator wiodacy narracje retrospektywna (np. pamietnik, gaweda wspomnieniowa).
2. Narrator rejestrujacy swe aktualne przezycia i doznania
(np. technika "strumienia swiadomosci" w niektrych wypadkach).

Z podzialem tym krzyzuje sie inny - na narratora uja\vnionega (przez wypowiedzi a swej czynnosci narracyjnej lub

'.

o ,tasunku
do rzeczywi<tosci
przedstawionej
racja
prowadzona
rwniez w trzeciej
osobie).

:,l
,.~

oraz zwroty do

torski
konkretyzuje
sie w rznym
stopniu; sie
w wypadku
czytelnika)
i nie ujawnionego.
Ujawniajac
- narratorskrajau-i
nym zachodzi wyrazna identyfikacja narratora autorskiego
z twrca dziela.
II. Narrator jako fikcyjny podmiot autarski, tj. nienalezacy do swiata przedstawionego, o cechach wyraznie zaprzeczajacych jego tozsamosci z twrca dziela (np. narrator Wybranca Manna).

l....
l

Narrator w powiesci, ZRL 1962 z. 1; taz, NaTpowiesci przedromantycznej

1776-1831,
Warszawa 1965; M.
Zmigrodzka, Problem narratora w teorii powiesci XIX
XX wieku,
PL 1963 z. 2; W. Lockemann, Zur Lage der Erziihlforschung,
"Germanisch-Romanische Monatsschrift" 1965 nr 1; J. Michno, Pozycja narratora jako problem historycznoliteracki,
"Gdanskie Zeszyty Humanistyczne. Prace historycznoliterackie"
nr 1 (1965); R. Weimann, Erziihlsituation und Romantypus, "Sinn und Form" 1966 nr 1 (autor wprowadza
Erziihlerstandtu uzyteczne rozrznienie miedzy pozycja narratora,
przedstawionej
i odbiorcy,
punkt), tj. stosunkiem. do rzeczywistosci
a punktem widzenia (point of view) - aspektem techniczno-jezykowym
41

Por. M. Jasinska,

narracji~ proponujac

i termin

"perspektywa

narracyjna'"

IV. Narrator nalezacy pozornie do swiata przedstawionego, a posiadajacy mimo to "wszechwiedze" narratora autorskiego (np. narrator w Biesach Dostojewskiego).
Przy zastosowaniu tego schematu nalezy jednak pamietac,
ze wbrew opiniom teoretykw (np. Lubbock), ktrzy przywiazuja duza wage do jednolitosci punktu widzenia, wiekszosc pisarzy XIX wieku swobodnie go zmieniala i cala np. egzemplifikacje rznych odmian narratora autorskiego mozna przeprowadzic na materiale wzietym z rznych rozdzialw Lalki Prusa 42,
W dziedzinie dramatu, obok podzialu tradycyjnegO', opartego
na dominujacej jakosci emotywnej i zwiazanego z nia charakteru rzeczywistosci przedstawionej (tragedia, komedia, farsa, gatunki mieszane i posrednie: tragikomedia, tzw. dramat wlasciwy), i podzialu opartego o przezmaczenie realizacyjne (dzielo
teatralne, operawe, filmowe, dramat ksiazkowy) - podstawe
rozrznien stanowi kompozycja ze wzgledu na swa zwartosc
(forma zamknieta i otwarta), dominante (znowu trjka: akcja -postac __ kronika lub przestrzenny wycinek rzeczywistosci; wystepuja tu podobne trudnosci, jak na terenie epiki) badz charakter "dziania sie" dramatycznego: dramat o akcji jednolitej,
nadrzedne

wobec poprzednich. Nadto: L Diersen, DaTbietungsformen

des Erziihlens, "Weimerer Beitrage" 1967 z. 4; B. A. Uspienskij, Poetika
obraza awtora
kompozicji, Moskwa 1970; W. Winogradow, Problema
'I)) chudozestwiennoj
Litieraturie
w: O tieorii chudozestwiennoj
rieczi,
Moskwa 1971; St. EHe, Teorie perspektyw narratora, "Rocznik Komisji
Historycznoliterackiej
Oddzialu PAN w Krakowie" IX (1971); N. Krau
sova, Rozpravac a romanove kategrie, Bratislava 1972.

pojecie

175
Literackie

ttterackie

"punkt obserwacyjny" (point oj view) narratora 41. W oparciu

a dluga juz dzis tradycje badawcza (F. Spielhagen, K. Friedemann, P. Lubbock, F. Stanzel, W. C. Booth) ustalic mozna nastepujaca typologie narratara ze wzgledu na jego st0'sunek do
rzeczywistosci przedstawianej:
L Narrator autorski - nie nalezacy da rzeczywistosci
przedstawionej i nieskonkretyzawany jako postac fikcyjna:
1. Narrator "wszechwiedzacy".
2. Narrator z wiedza pozornie ograniczona a rzeczywistosci
przedstawionej.
3. Narratar jako obserwator interpretujacy i oceniajacy.
4. Narrator jako obserwator neutralny, tylko rejestrujacy.
5. Narrator z perspektywa wielopostaciowa (jego "punkt obserwacyjny" przesuwa sie kalejna przez swiadomosc kilku postaci, narracja prowadzona jest jednak w trzeciej osobie).
6. Narrator z perspektywa jednopostaciowa ("punktobserwacyjny" umieszczony stale w swiadomosci jednej postaci, nar-

rator

i gatunki

4.2 W uzupelnieniu
tego schematu warto zwrcic uwage na subtelna
typologie "wypowiedzi z orientacja na cudza wypowiedz" (sty
analize
lizacja, skaz, parodia itp.) w pracy M. Bachtina, Problemy poe tiki Dostojewskogo, Moskwa 1963 s. 242-273 (przeklad polski, Warszawa 1970).

jako

VI. ROdzaje

i gatunki

VI. Rodzaje

Literackie

stanowiacej calosciowy zamkniety ciag wydarzen o wiezi przyczynowo-skutkowej (np. tragedia i komedia klasyczna) 43, dramat epizodyczny (luzna kronika wydarzen - Nie-Boska komedia, Peer Gynt, Matka Courage; panorama wydarzen rwnoczesnych - III czesc Dziadw, Noc listopadowa); dramat statyczny (zapoczatkowany przez naturalistw i Czechowa, w wersji groteskowej i absurdalistycznej reprezentowany dzis np.
przez Becketta) '14.
Znuzony wielorakoscia prb, zreferowanych tu zreszta z koniecznosci pobieznie, a wiec nie bez pewnych uproszczen, czytelnik ma prawo zapytac: jaki jest ich pozytek naukowy? W odpowiedzi trzeba siegnac do nastepujacych argumentw. Po
pierwsze, prby te ukazuja najbardziej typowe odmiany rzeczyV'listosci przedstawionej w poszczeglnych rodzajach literackich i sposobw jej ksztaltowania. Po drugie - dostarczaja
aparatury pojeciowej do ekonomicznego, zrozumialego i wzglednie jednoznacznego opisu zjawisk powtarzajacych sie w literaturze. Po trzecie wreszcie - dostarczaja takiej aparatury rwniez do opisu pojedynczego dziela literackiego 45. W swojej jedynosci, w swoich cechach niepowtarzalnych nie jest ono bezposrednio dostepne opisowi naukowemu (co zreszta wynika
z oglnosci znaczenia kazdego wyrazu, nie tylko terminu naukowego). Mozemy je ujac poznawczo tylko posrednio - wyznaczajac jego ksztalt poprzez mozliwie gesta, a cienko utkana
siatke pojec oglnych.

'1"

lil

44 Uzywane
czesto a wieloznac:me pojecie dramatu poetyckiego oma\via 1. Slawinska w ksiazce Sceniczny gest poety, Krakw 196'0.
45 Dla usuniecia
nieporozumien dodac nalezy, ze wprowadzone tu
terminy: rodzaj i gatunek, uzywane sa w znaczeniach rozmaitych. Oto
dla przykladu tabelka porwnawcza:

Zob. tez zestawienia

terminologiczne

Petsch

Timofiejew

Gattung

za,nr

Dichtungsart

zanrowaja

OPRACOWAN

Z literatury
naukowej o rodzajach i gatunkach literackich poza
systemami estetyki (zwlaszcza Schelling, Jean Paul, Hegel, Vischer,
Croce) i calosciowymi zarysami teorii literatury
nalezy wymienic
des genres dans
przede wszystkim prace: F. Brunetiere, L'evolution
de la litterature,
Paris 1890; E. Bovet, Lyrisme
epCYpee,
l'histoire
drame, Paris 1911; E. Hirt, Das Formgesetz der epischen, dramatischen
und lyrischen
Dichtungspoetik,
"Philosophischer
Anzeiger"
1929 s.
toward
History,
129-147; K. Burke, Poetic Categories w: Attitudes
New York 1937; K. Vietor Probleme der literarischen
Gattungsgeschichte [1931] w: Geist und Form, Bem 1951; P. van Tieghem, La question des genres litteraires,
"Helicon" 1938; L Ehrenpreis, The "Types"
New York 1945; J. Hytier, Les art s de litteraApproach to Literature,
der Poetik, Ziirich 1946; p,
ture, Paris 1946; E. Staiger, Grundbegrifje
Bockmann, Die Lehre vom Wesen und Formen der Dichtung. W: Vom
Geist der Dichtung, Hamburg 1949; K. Hamburger, Die Logik der Dichtung, Stuttgart 1957; J. Hankiss, Les genres litteraires,
ZRL 1958 z. 1;
C. F. P. Stutterheim, Prolegomena to a Theor1l of the Literary Genres,
ZRL 1964 z. 11; W. Flemming, Das Problem von Dichtungsgattung
und
Meisenheim
Art w: Bausteine zur systematischen Literaturwissenschaft,
am Glan 1965; F. Sengle, Die literarische Formenlehre, Stuttgart 1967;
W. V. Ruttkowski, Die literarischen
Gattungen, Bern-Miinchen
1968;
H. Bausinger, Formen der "Volkspoesie", Berlin 1968; monografie poszczeglnych gatunkw w "Sammlung Metzler" (dzdal: Poetik, Stuttgart,
od r. 1961); wypowiedzi twrcw i krytykw francuskich w: A. Chassang, Ch. Senninger, Les textes litteraires generales, Paris 1952; A. Cejtlin, Zanry. W: Litieraturnaja
encyk!opiedija,
t. IV lVIosk\'va 1930; A.
Muratow, W. Cholszewnikow, Obzor sowietskich tieorietiko-litieraturnych rabot po woprosam zanr a (1946-1961), ZRL 1962 z. 2; Tieorija
litieratury.
Osnowny je problemy
w istoriczeskom
oswieszczenii. Rody
zanry litieratur'll,
Moskwa 1964; M. Grygar, Dialektika
literarnich
smeru a druhu, "Ceska Literatura" 1964 nr 2; M. Fubini, Entstehung und
Geschichte der litemrischen
Gattungen [1966], Berlin 1971; G. Pospielow,
Problemy istoriczeskogo razwitija
litieratury,
Moskwa 1971; P. Hernadi,
Be'llond Genre, Ithaca-London
1972 (przeglad nowszych prb systematyzacji genologicznej literatury); J. HviSc, Die Genologische lnterpretati~1'l1 der Literatur,
ZRL 1972 z. 1; K. W. Hempfer, Gattungstheorie,
Miinchen 1973; W. Lockemann, Lyrik, Epik, Dramatik od er die totgesagte
Trinitiit,
Meisenheim/Glan 1973; Die Gattungen in der vergleichenden
Literaturwissenschaft,
hgb. H. Riidiger, Berlin 1974; W. Ruttkowski, Bibliographie
der Gattungspoetik,
Miinchen 1973. Por. tez czasopismo

Upiory).

Skwarczynska

177

W jego obrebie dawniejsi teoretycy wyrzniali dramat analityczny, w ktrym najwazniejsze wydarzenia, rozstrzygajace o rozwiazaniu,
rozegraly sie juz w preakcji, a akcja bezposrednio przedstawiona w dramacie tylko je ujawnia i doprowadza do ich konsekvvencji (Krl Edyp,

zywiol rodzajowy
grupa rOdzajowa
rOdzaj literacki
odmiana rodzajowa

literackie

ZESTAWIENIE WAZNIEJSZYCH

43

rOdzaj literacki
odmiana rodzajowa
gatunek literacki
odmiana gatunkowa

i gatunki

"Genre"

forma

(Chicago, od r. 1968). -

w pracy Ruttkowskiego.

II!Illl

Z prac badaczy polskich: J. Kleiner,

Studia z zakresu teorii literatury,

Lublin 1961 (Rola podmiotu mwiacego w epice, liryce
w poezji dramatycznej;
Rola czasu w rodzajach

II

III

\1

Iii'

:~,

~.

1..

176

12 Glwne problemy ...

111.

Iii

:,11]

178

VI. ROdzaje

i gatunki

literackie

VI. Rodzaje

literackich);
S. Skwarczynska, a istacie
istatnasci radzajw literackich,
PL 1936-1937; taz, Systematyka zjawisk rodzajawych twrczego' slawa,
"Sprawazdania PAU" 1946 nr 5; taz, Geneza irazwj
radzajw literaCztery razprawy, Ldz 1948; taz, Genalagia
ckich w: Z tearii literatury.
literacka w swietle zadan nauki a literaturze, "Prace Palanistyczne" Seria X 1952; taz, Wstep da nauki a literaturze, t. III Warszawa 1965
(wszechstranne i wyczerpujace amwienie ag1nej prablematyki genalagii; glwne tezy tearetyczne strescila autarka w pracy Nie dastrzezany
Wybaru
prablem padstawawy
genalagii. W: Prablemy tearii literatury.
prac dokanal H. Markiewicz, Wroclaw 1967; par. tez St. Dabrawski,
Tearia genalagiczna Stefanii Skwarczynskiej,
Gdansk 1974; I. Opacki,
Genalagia a histarycznaliterackie
kankrety, ZRL 1959 z. 2; M. Jasinska,
S. Sawicki, Przeglad palskich prac tearetyczna-literackich
z zakresu ,gewsplczesnych
nalagii, tamze 1958 z. 1; T. Cieslikawska, Z prablematyki
przemian radzajawych, "Zeszyty Naukawe Uniwersytetu LdzkiegO''' Seria I Nauki Humanistyczna-Spaleczne
z. 20 Filolagia (1961); J. Trzynadlawski, Zmiennasc
stalosc gatunkw literackich, "Prace Palanistyczne"
Seria XVIII (1962); L Opacki, Krzyzawanie sie pastaci gatunkawych jaka
wyznacznik ewalucji poezji, PL 1963 z. 4; M. Glowinski, Gatunek liteprablemy paetyki histarycznej.
W: Praces histaryczny w literaracki
sztuce, Warszawa 1967. - Par. J. Hvisc, Die Entwicklungstenturze
denzen der palnischen GenO'lagie, ZRL 1973 z. 1; 1974 z. 2.
O epice i jej gatunkach: K. Friedemann, Die Ralle des Erziihlers in
der Epik, Leipzig 1910; P. Lubback, The Craft af Fictian, Londan 1921;
G. Lukacs, Tearia pawiesci [1920], Warszawa 1968; tenze, Der histO'rische
RaTrwn, Berlin 1955; E. M. Farster, Aspects af the Navel, Landan 1927;
J. W. Beach, The Twentieth Century Navel, New Yark 1932; R. Petsch,
Wesen und Farmen der Erziihlkunst,
Halle 1934; R. Kaskimies, Thearie
des Ramans, Helsinki 1935; A. Thibaudet, Reflexians sur Le raman, Paris
1938; Critiques and Essays in Madern Fictian, selected by J. W. Aldridge, New Yark 1952; W. Pabst, Navellenthearie
und Navellendichtung,
Hamburg 1953; E. Lammert, Baufarmen des Erziihlens, Stuttgart 1955;
F. Stanzel, Die typischen Erziihlsituatianen
im Raman, Wien 1955; tenze,
Typische Farmen des Ramans, G6ttingen 1964; M. Allatt, Navelists O'n
the Navel, Landon 1959; M. Butar, Pawiesc jaka paszukiwanie
[19601966], Warszawa 1971; A. Coak, The Meaning af Fictian, Detrait 1960;
W. C. Baath, The Rhetaric of Fictian, ChicagO' 1961; R. M. Alberes,
Histaire du raman maderne, Paris 1962; tenze, Metamarphases du raman,
Paris 1966; P. de Baisdeffre, ait. va Le raman?, Paris 1962; B. Ramberg,
Studies in the Narrative
Technique af the First-Persan
Novel, Stackholm 1962; F~ C. Maatje, Der Dappelraman, Graning~:m 1964; ZurPaetik
des Ramans, agb. V. Klatz, Darmstad 1965; Ramananfii.nge. Versuch zu
einer Paetik des Ramans, hgb. N. Miller, Berlin 1965; W. J. Harvey,
Chara,cter and the Navel" Londan 1965; M.Raimand,.La
crise du roman,
Paris 1966; R. Sch'oles,; The Fabulatars; New Yark 1967; R.Schales,

179

i gatunki

Literackie

Kellagg, The Nature af Narrative, New Yark 1966; R. Kilchenmann,

nie Kurzgeschichte, stuttgart 1967; H. H. Malmede, Wege zur Novelle,
stuttgart 1967; Tihe Theary oj the Navel, ed. P. Stevick, New Yark
1967; Deutsche Ramantheorien, hgb. R. Grimm, Frankfurt/M 1968; E. Nef,
Der ZufaH in der Erziihlkunst,
Bern 1970; F. Van Rassum-Guyan, Crit.ique du roman, paris 1970; R. Bourneuf, R. Ouellet, L'univers du raman, Paris 1972; W. Iser, Der implizite Leser, Mtinchen 1972; W. Szklowski, a tiearii prazy, Moskwa 1925; tenze, O prozie 1[1959], Warszawa
ramana-epapei,
Maskwa 1959;
1964; A. W. Ciczerin, Wazniknawienije
romana, Maskwa 1962; W. Dnieprow,
W. Kazynaw, Praischozdienije
Czerty romana XX w., Moskwa 1965; T. Motylawa, Zarubieznyj
raman
siegadnia, Moskwa 1966; L. Ginzburg, a psicholagiczeskaj
prozie, LeXX wiek, Maskwa 1973;
ningrad 1971; D. Zatanskij, Iskusstwa ramana
N. Krausova, Epika a raman, Bratislava 1964; Prablemy sujetu ("Litteraria" XII-1969). - Szereg przekladw prac a tearii epiki ukazala sie
w "Przegladzie Humanistycznym"
(m. in. G. Lukacs, Opowiadanie czy
kryzys nawaczesnej pO'wiesci,
opis, 1959 nr 4-5; W. Kayser, Pawstanie
1960 nr l; Friedmann, Punkt widzenia w pawiesci, 1971 nr 3; M. Pietrowski, Marfologia
naweli,
1972 nr 1) i w "Pamietniku Literackim
(m. in. W. Prapp, MarfaLagia bajki, 1968 z. 4; cykl Problemy tearii pawiesci, 1970 z. 3-4, 1971 z. 1). Z prac badaczy palskich: St. Baczynski,
Lasy romansu, Warszawa 1927; E. Kucharski, Paetyka naweli, PL 1936;
S. Skwarczynska, Epas a pawiesc w: Z teorii literatur'jJ. Cztery razprawy; O. Scherer-Virski,
The Madern PaLish Shart Stary, Hague 1955;
L. Fryde, Prablem noweli, PL 1960 z. 1; T. Cieslikowska, Les transfarmations des formes epiques breves: nauvelle, recit, ZRL 1961 z. 6; J.
pawiesci, PH 1962 nr 5; J. MaRytlwna, Kilka uwag a pamietnikU
ziarski, Anatamia repartazu, Krakw 1966; M. Glawinski, Parzadek,
chaas, znaczenie, Warszawa 1968; tenze, Gry powiesciowe, Warszawa
1973; D. Danek, a polemice literackiej w pawiesci, Warszawa 1972; St.
EHe, Swiatapoglrtd powiesci, Wraclaw 1973.
O dramacie i jegO' gatunkach: B. CIark, Eurapean Thearies aj the
Drama, New Yark 1947 (antalagia); G. Freytag, Die Technik des Dramas, Leipzig 1863; P. Kluckhohn, Die Arten des Dramas, DV 1941;
O. Rommel, Komik und Lustspielthearie,
ibidem 1943; R. Petsch, Wesen
und Farmen des Dramas, Halle 1945; A. Perger, Grundlagen der Dramaturgie, Graz-K61n
1952; P. Szandi, Thearie des madernen Dramas,
Frankfurt 1956; R. Peacack, The Art of Drama, Landan 1957; H. Gouhier, L'oeuvre theatraLe, Paris 1958; M. Dietrich, Das maderne Drama,
stuttgart
1961; V. Klatz, Geschlassene und affene Form im Drama,
Mtinchen 1960; A. Nicall, The Theatre and Dramatic Theary, Landon
1962; P. Ginestier, Esthetique des situatians dramatiques, Paris 1961;
E. Franzen, Farmen des modernen Dramas, Munchen 1961; E. Olsan,
Tragedy and Theary af Drama, Detrait 1961; M. Esslin, The Theatre af
Absurd, Landon 1962; E. Bentley, The Life af Drama, New Yark 1964;

!{.

i
i

180

VI. Rodzaje

i gatunki

VI. ROdzaje

i gatunki

literackie

181

titerackie

W. Mittenzwei,

Gestaltung und Gestalten im modernen Drama, Berlin

1965; Episches Theater, hgb. R. Grimm, Koln 1966; K. S. Guthke, Die
Gottingen 1968; H. G. Bickert, Studien zurn
moderne Tragikomodie,
Problem der Exposition im Drama der tektonischen Bauform, Marburg
J 969; A. Heidsieck,
Das Groteske und Absurde im modernen Drama,
Stuttgart 1969; H. Hintze, Das Raumproblem
im mt1demen deutschen
Drama und Theater, Marburg 1969; Deutsche Dramentheorien,
I-II, hgb.
R. Grimm, Frankfurt/M. 1971; A. Natev, Das Dramatische und das Drame, Velber 1971; P. Larthomas,
Le langage dramatique,
Paris 1972;
S. Wells, Literature and Drama, London 1970; W. Wolkensztejn, DTamaturgija, Moskwa 1960; J. Gorbunowa, Idiei, konflikty,
charaktieTY, Mo::kwa 1960; taz, Woprosy tieorii riealisticzeskoj
dramy, Moskwa 1963:
S. Wladimirow, Diejstwije w dramie, Leningrad 1972. Wypowiedzi wspl-

cze:mych teoretykw i dramaturgw w miesieczniku "Dialog". Z prac

badaczy polskich: H. Zyczyiiski, Teoria dramatu, Cieszyn 1922; S. Skwarjego
czynska, Zagadnienie dmmatu i O rozwoju tworzY'wa slownego
form podawczych w dramacie w: Studia
szkice literackie,
Warszawa
] 953; L. Lopatyiiska, Rodzaje dramatyczne we FTancji w XX w., Ldz
]953; 1. Slawinska, Sceniczny gest poety, Krakw 1960; taz, Teoria dramatu na Zachodzie, PL 1961 z. 3, 1962 z. 1; taz, Wklad Francji w nowa
estetyke teatru, "Kwartalnik NeOfilologiczny" 1962 nr 3; T. Kowzan, Littcrature et spectacIe, Varsovic 1970.

O liryce: J. Charpier, P. Seghers, Vart poetique, Paris 1959; C. Sansom, The WorZel of Poetry, London 1959; W. Hollerer, Theorie der mo.clcrnen Lyrik, Hamburg 1965 (antologie \vypowiedzi poetvv); R. Gibson,
Modern French Poets on PoetTY, Cambridge 1961; R. M. Werner, Lyrik
1890; J. Pfeiffer, Umgang mit Dichtung,
und Lyriker, Hamburg-Leipzig
Leipzig 1936; CI. Brooks, R. P. Warren, Understanding Poetry, New York
19:38; R. Petseh, Die lyrische Dichtung, Halle 1939; J. Wiegand, Abriss
der lyrischen Technik, Fulda 1951; H. Friedrich, Die Struktur
der modernen Lyrik, Hamburg 1955; J. Barta, Zur Theorie der lyrischen DichtunO., ZRL 1960 z. 6; B. Markwardt, Z.ur Typenbildung
der IJyrik. W:
Dichtung und Deutung, hgb. K. Guthke, Bern-lVIiinchen 1961; H. Motel~at, Experiment und Tradition, Bonn 1962; A. Kibedi Varga, Les constanhgb. R. Grimm,
ces du poeme, Deen Hag 1964; Zur Lyrik-Diskussion,
Darmstadt 1966; Ioyrik aIs Paradigme der Moderne, hgb. W. 1se1', Miine11m 1966; H. Lehnert, Struktur und Sprachmagie, Stuttgart 1966; J. Cohen, Structure du langage poetique, Paris 1966; Zur L'lIrik - Diskussion,
hgb. R. Grimm, Darmstadt 1966; R. Wellek, Genre, Theory, the Lyric
and "Erlebnis". W: Festschrift fur Richard Alewyn, Koln 1967; B. Herrnstein Smith, Poetic CIosure, Chicago 1968; R. Kloepfer, U. Oomen,
Sprachliche Konstituenten
moderner Dichtu'ng, Bad Homburg 1970; K.
Pestalozzi, Die Entstehung des lyrischen Ichs, Berlin 1970; M. Hamburger, Die Dialektik der modernen Lyrik, Miinchen 1972; W. Killy, Elemente der Lyrik, Mi\nch~n 1972; R. Jakobson, Questions de poetique,

Paris 1973; W. Zyrmunski, Kompozicija liriczeskich stichotworienij,

Piotrograd 1921; L. Ginzburg, O lirikie, Moskwa 1965. Z prac badaczy polwartosciach
lirycznych
[1924] w: Prby
skich: O. Ortwin, O liryce
przekrojw, Lww 1936; W. Borowy, Przedmowa do Antologii liryki polskiej, Lww 1930; L. Lopatynska, O metodologie liryki, "Zycie Literackie" 1947 z. 1/2; M. Jastrun, Miedzy slowem a milczeniem, Warszawa
1960; tenze, Poezja
rzeczywistosc, Warszawa 1965; tenze, Walka o slowo, W"crszawa 1973; J. Trzynadlowski, Evolution de la poesie lyrique,
ZRL 1963 z. 1; M. R. Mayenowa, O sztuce czytania wierszy, Warszawa
1963; A. Miedzyrzecki, Poezja dzisiaj, Warszawa 1964; Cz. Zgorzelski,
Historycznoliterackie
perspekt,!/wy genologii w badaniach nad liryka, PL
1965 z. 2; W. Wirpsza, Gra znaczen, Warszawa 1965; J. Slawiilski, Koncepcja jezyka poetyckiego AwangaTdy kTakowskiej,
Wroclaw 1966; Z.
bienkowski, Poezja
niepoezja, Warszawa 1967; E. Balcerzan, Poprzez
znaki, Poznan 1972.

VII. Prady

VII. PRADY I TYPY TWRCZOSCI LITERACKIEJ

i typy

twrczosci

titerackiej

183

tycznego 1. Tozsamosc ta byla przeciez teoretyczna przeslanka

argumentw obu stron uczestniczacych w slynnej Querelle des
Anciens et des Modernes. Dopiero estetyka wczesnoromantyczna wprowadzila zasadniczy przedzial jakosciowy, uzasadnila
nieporwnywalna odmiennosc wielkich historycznych epok
w rozwoju poezji.
Jest to wielkie odkrycie w historii sztuki - pisal w r. 1801 A. W.
Schlegel. _ To, co uwazano dotad za calkowita sfere sztuki, udzielajac starozytnym nieograniczonego autorytetu, jest tylko jej polowa 2.

1?ojecie pradu (kierunku) literackiego z trudem torowalo

sobie droge w nauce o literaturze. Przez dlugi czas zwyciesko
rywalizowaly z nim pojecia inne, krzyzujace sie swoimi zakresami: epoka, okres, styl, metoda, szkola literacka itp. Obecnosc
ich powodowala, ze krystalizacja teoretyczna pojecia pradu literackiego postepowala powoli i do dzis nie osiagnela zadowalajacej wyrazistosci.
W dziejach tych wlasnie pojec konkurencyjnych przez dlugi czas wiodla swe "zycie utajone" teoria pradu literackiego.
Zrdel jej szukac nalezy w mysli estetycznej XVIII w., kiedy to
uswiadomiono sobie zaleznosc literatury od podloza geograficznego i warunkw spolecznych; wystarczy przypomniec tu Reflexions critiques sur la poesie et la peinture J. B. Dubasa
(1719), a przede wszystkim prace Herdera. Z jego nazwiskiem
laczy sie rwniez pluralizm idealu estetycznego - rwnouprawnienie odmian poezji rznych pochodzeniem historycznym i narodowym. Przelom literacki, dokonywany przez romantykw
z duza swiadomoscia ich nowatorskiej odrebnosci w stosunku
do poezji klasycystycznej, dopelnia liczby czynnikw, dzieki
ktrym estetyka wczesnoromantyczna, zwlaszcza w literaturze
niemieckiej, mogla juz programowo zaakcentowac zasadnicze
rznice jakosciowe miedzy wielkimi epokami rozwoju literatury. Zapewne - rozrznienie pisarzy starozytnych i nowych _
antiqui et moderni - bylo bardzo stare, ale na ogl oznaczalo
tylko rznice chronologii, czasem takze - rznice stopnia doskonalosci, w odniesienill wszakze do tego samego idealu este-

I
'!
J

Teza ta sluzyc miala za argument w ofensywie nowego

kierunku literackiego; stad zrozumiala czestosc podzialu dychotomicznego, w ktrym poezji starozytnej, wystepujacej pod
nazwa naiwnej u Schillera, "poludniowej" u pani de Stai:H,klasycznej u Schleglw, realnej u Mochnackiego i Bielinskiego przeciwstawiano poezje sentymentalna, "plnocna", romantyczna, idealna 3. Wobec niejednolitosci poezji nowozytnej podzial
ten mial w stosunku do niej sens raczej typologiczny niz
periodyzacyjny. Niejasnosc te usuwal A. W. Schlegel, dzielac
literature powszechna na trzy epoki: klasyczna, nasladowcza
(czyli pseudoklasyczna) i romantyczna, przy czym dwie ostatnie traktowal jako czesciowo sobie wsplczesne, a sredniowiecze pominal w tym podziale zupelnie.
Pzniejsze wielkie syntezy zastepuja podzial dychotomiczny bardziej skompilikowanym. Hegel ~ zgodnie z zalozeniami
systemu - konstruuje w swej estetyce triade rozwoju historycznego: sztuka symboliczna, klasyczna i romantyczna (terminy te sluza zarazem systematyzacji rodzajw sztuki), ktra
na grunt polski przenosi Antoni Malecki w Prelekcjach o filologii klasycznej (1851). Taine, ktrego Filozofia sztuki (1865) jest
ostatnim ogniwem tego cyklu rozwojowego estetyki, mwi
juz o wielu epokach kultury, traktowanych zreszta w izolacji
i statycznie: wymienia "starozytnosc grecka i rzymska, srednie
1 Por. E. R. Curtius, Europiiische Literatur
und lo,teinisches MittelaLter [1947], Bem 1954 s. 256 n.
2 A. W. Schlegel, Vorlesungen
ilber die schone Literatur
und Kunst
[1801], t. I Heilbronn 1884 s. 218 Przejrzysty
przeglad rozwoju tych pojec dal R. Wellek, A History
of Modern Criticism, t. II: The Romantic Age, New Haven 1955.

. &.

184

VII. Prady

i typy

III

twrczosci literackiej
VII. Prady

Znacznie juz wczesniej zreszta pojawiaja sie poglady, ktre,

odrzucajac podzial dychotomiczny, ukazuja wielokierunkowosc
literatury w jej rozwoju historycznym. Stanowisko takie _
w slad za Bouterwekiem - sformulowal Mickiewicz w swej
rozprawie O poezji romantycznej, umieszczonej jako przedmowa do I tomu Poezji. Sledzac dalszy rozwj problemu, warto
miec w pamieci trzezwe zastrzezenia mlodego Mickiewicza:
Jesli nie dajac wzgledu na takowa rozmaitosc, ustanowimy podzial
oglniejszy, ten okaze sie absolutnym i niewlasciwym.
Niektrzy pisarze w calej literaturze poetycznej widza tylko klasycznosc i romantycznosc, i dziela wszystkich poetw, od Orfeusza do
Bajrona, uwazajac za klasyczne lub romantyczne, po prawicy lub po
lewicy klada. Wtenczas z jednej strony Iliada staje obok Henriady,
hymny na czesc bOhatyrw olimpijskich przy odach Francuzw do PoNibetomnosci, do Czasu itp. - na drugiej zas stronie Heldenbuch
lungen spotkaja sie z Boska komedia Danta i piesniami SzylIera. Wiele
dziel nareszcie, jako Mesjade, sonety Petrarka, Jerozolime wyzwolona,
Hermana
Dorotee Goethego i cala poezje francuska, niepodobna zgadnac,
gdzie
by
na tym oglne
strasznym
sadzie odeslano.
Taka korzysc przynosza
dla poetyki pOdzialy
i nieoznaczone
5.

Estetyka romantyczna przyniosla wiec historii literatury

pojecia typW systepojecia wielkich epok historycznych,
matycznych poezji. Niezaleznie od tego WYsoki stopien swiadomosci artystycznej pisarzy, programowy charakter i.ch twrczosci, wreszcie organizacyjne formy wczesnego zycia literackiego rozpowszechnialy
zastosowanie takich terminw, jak
cenacle, szkola, obz - oznaczajacych grupy literackie polaczone wsplnota programu i dzialalnosci.

-------------

..

sztuki

M. Mann, Rozwj syntezy literackiej od jej poczatkw do Gervi1911; tenze, Zagadnienie podzialu W historii Literatt~ry,
Warszawa-Lww
1921. - Poczatek refleksji teoretycznej nad zagadnieniami periodyzacji dal dopiero R. M. Meyer, Prinzipien der wissenschaftlichen Periodenbildung,
"Euphorion" 1901; przeglad jej zawiera artykul
periodizacije
w: Stilov'i
Z. Skreba, Teoretska osnove literarnoh'istorijske
razdoblja, Zagreb 1964. Zob. tez Analyse de la periodisation
litteraire,
ed. Ch. Bouazis, Bordeaux 1970; Sto Balbus, Czy literatura jest podzielna? "c;:,ycieLiterackie" 1972 nr 38-39.
7 Por. St. CywiilSki, Sprawa
podzialu dziejw literatury
polskiej na
G

nusa, Krakw

okresy. W: Prace historycznoliterackie.

Ksiega zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Krakw 1936 s. 39-63. - Terminologia literacka

ktra zaczynala

----------------

[1865], przel. A. Sygietynski,

18:5

\vwczas emancypowac sie od zadan bio- bibliograficznej rejestracji, pojecia te z rznych powodw nie odpowiadaly; totez jako pojeciem porzadkujacym poslugiwano sie przede wszystkim
okresem historycznoliterackim 6. Podzial na okresy zastosowal
juz J. C. Scaliger w Poetyce (1561), rozrzniajac w historii
poezji lacinskiej piec okresw - od poczatkw poprzez rozkwit
do starczego zastoju; metafora taka jest na miejscu, bo schemat Scaligera zbudowany byl na zasadzie analogii do biologicznego rozwoju jednostki, nie nadawal sie wiec do zastosowania
w dziejach literatur zywotnych. Historycy ich szukaja oparcia
w nauce sasiedniej, bardziej rozwinietej i autorytatywnej:
podzial historii literatury na okresy staje sie kalka periodyzacji dziejw politycznych, skombinowanej z historia oswiaty.
We wczesnej polskiej historiografii literackiej pojawia sie
niekiedy - pod wplywem hasel krytyki romantycznej - wyznacznik inny: stopien rodzinnosci literatury (m. in. M. Wiszniewski i E. Dembowski). Jedynie dla okresw naj nowszych,
z wysoka, sformulowana w programach swiadomoscia literacka, wyznacznikami okresw staja sie cechy samej literatury,
a wiec klasycyzm i romantyzm 7.
Postepowanie takie przetrwalo i w dobie pozytywistycznej,
znajdujac wwczas dodatkowe uzasadnienie w panujacej allogenetycznej teorii rozwoju literatury. Niechec do spekulatywnych konstrukcji sklania niektrych historykw literatury do

J896 4 s.H.40.Taine, Filozofia

twrczosci literackiej

wieki feudalne chrzescijanskie, monarchie szlacheckie i regularne XVII wieku i demokracje przemyslowa rzadzona przez
nauki" oraz odpowiadajace im cztery sztuki glwne: rzezbe anmuzyke rotyczna, architekture
gotycka, tragedie klasyczna
mantyczna
4.

Potrzebom syntezy historycznOliterackiej,

i typy

w nazwach okresw wczesniejszych pojawia sie dopiero w r. 1918

polskiej)
u K. Wojciechowskiego (Zwiezly podrecznik historii literatury
M. Szyjkowskiego (Zarys rozwoju pismiennictwa
polskiego). S. DoPoznan 1927 s. 9) jako pierw
brzycki (Historia literatury pOlskiej, t.
szy formuluje wyraznie, ze zasada podzialu na okresy jest "panujace
w danych epokacla pojecie sztuki i zastosowany do tego styh, tj. najoglniej: forma, w jakiej sie to pojecie sztuki wyraza",

Warszawa

A. Mickiewicz, O poezji romantycznej

[1822] w: Dziela, t. V Warszyn 1923
s. 96
i n. por.
'
szawa
1952
s. 192;
tez: H. Zyczynski, Z estetyki Mickiewicza, Cie5

II
III
III

I1III ~

II
III'

II
liii'
Ilill

II
II
11

I.
l!

II
II

l
I

I1II

VII. Prady

186

i typy

twrczosci

VII. Prady

titerackiej

i typy

twrczosci titeTackiej

187
II'

II

rackiego; zbliza sie tylko, bo w dalszym ciagu na ogl nie prad

literacki jest przedmiotem jej bezposrednich rozwazan, lecz
albo okres literacki, albo epoka lub prad kultury, albo wreszcie typy systematyczne kultury duchowosci czy twrczosci literackiej. Zawartosc literacka (badz kulturowa) okresu traktowana byla z reguly jako calosc jednolita, wypelniona lub bardzo
silnie zdominowana przez jeden prad literacki czy kulturowy;
charakterystycznym tego przejawem byly pojecia (zapoczatkowane przez Taine'a): czlowieka sredniowiecza, odrodzenia itd.
jako podmiotu duchowego wyrazajacego sie w literaturze
danego okresu. Z protokolw obrad II Miedzynarodowego
Kongresu Historykw Literatury w Amsterdamie w r. 1935,
poswieconego periodyzacji literatury nowozytnej 11, odczytac
mozna wyraznie, ze dla jego uczestnikw wielopradowosc kazdego okresu literackiego bynajmniej nie jest faktem oczywi
stym i uznanym. Przewaza ujecie "unitarystyczne" kazdej epoki, naj dobitniej sformulowane przez Louisa Cazamiana ("faza
procesu literackiego, w ktrej istnieje pewien zespl dominujacych cech estetycznych", "odcinek miedzy dwiema wyraznymi zmianami panujacego smaku literackiego") 12; troche elastyczniejsza byla definicja zaproponowana nieco wczesniej
przez Fernanda Baldenspergera:

stosowania mechanicznego podzialu na stulecia czy nawet dziesieciolecia (R. M. Meyer).

Prawda, pojawiaja sie wwczas - pod wplywem systematyki nauk przyrodniczych - postulaty grupowania utworw
i autorw wedlug kierunkw twrczosci; bodaj naj wczesniej
domagal sie tego Jean-Jacques Ampere w swej rozprawie
De l'histoire de la poesie (1830) 8, pzniej mysl ta wielokrotnie
wystepuje u Taine'a, ktry pisze wprost o "wielkich pradach
historycznych, to jest dlugim panowaniu pewnych sposobw
myslenia i pewnych pojec wladczych" 9; jak widac jednak, sa
to nie tyle prady literackie, co epoki kulturowe, w ktrych
urzeczywistnia sie pewien jednolity typ osobowosci.
I u nas Piotr Chmielowski, krytykujac szeregowanie pisarzy wedlug rodzajw literackich, postulowal:
Nie mozna ich wymieniac wedlug kategorii sztucznych, jakimi sa
podzialy stylistYki, lecz trzeba szukac dla nich s k u p i e n n a t u r a In y c h, to jest takich, ktre najlepiej odpowiadaja rzeczywistemu polozeniu rzeczy. Prady i kierunki w danej chwili panujace musza sie
stac zasada grupowania. Pisarze majacy z soba pokrewienstwa
wewnetrzne (np. humanisci, poeci-legionisci, klasycy scisli itp.) lub przeciwnie, stojacy z soba w opozycji w pewnym scisle oznaczonym okresie czasu - powinni byc blisko siebie; pierwotwrcy ze swymi nasladowcami tworza rwniez grupe naturalna 10.

Okres charakteryzuje
przewaga pewnego typu ekspresji i pewna
ulubiona skala (variete) tematw, jakkolwiek jednolitosc nie moze byc
osiagnieta; przeciwnie - wystepuja pewne tendencje do opozycji, ktra
zmierza do polaryzacji antynomii 18.

Przyklady podane przez Chmielowskiego dowodza, jak nieokreslone bylo dla niego pojecie pradu literackiego.
W wczesnej praktyce najbardziej ambitna prba uzycia
tej kategorii konstrukcyjnej byly Glwne prady literatury
XIX wieku (1872-1890) Georga Brandesa, i jemu to prawdopodobnie przypada zasluga spopularyzowania terminu; mimo
jednak takiego tytulu krytykowi temu bardziej chodzilo o portrety psychologiczne poszczeglnych pisarzy niz o calosc pradu.
Dopiero po przelomie antypozytywistycznym nauka - w dazeniu do nowej syntezy - zbliza sie do problemu pradu lite8
9

Jedyny chyba Paul van Tieghem, ktry nieprzypadkowo

pracowal wtedy nad tablicami synchronicznymi literatury europejskiej, pytal w dyskusji, gdzie w kulturze francuskiej XVII w.
szukac kierunku panujacego i czy mozna stwierdzic jednorodna postawe duchowa w pewnym okresie, czy nie nalezaloby ra11 Bulletin
of the International
Committee of the Historical
Sciences, t. IX Paris 1937 s. 255-398.
12 L. Cazamian,
Les Periodes dans l'histoire
de la litterature
angLaise moderne, tamze s. 349-350.
13 F. Baldensperger,
Etablissement
des "period es" pour la litterature occidentale depuis la Renaissance, tamze t. V Paris 1933 s. 405.

J. J. Ampere,

Melanges d'histoire litteraire, t. I Paris 1877 s. 29-30.

H. Taine, Historia literatury
angielskiej
[1864], przeklad E. Orze-

szkowej, cz. 1 Warszawa 1900 s. 21.

10 P. Chmielowski,
Metodvka historii
1899 s. 266.

literatur'jJ

polskiej,

Warszawa

li

,I

II

188

VII. Prady

twrczosci

literackiej
V II, Prady

czej mwic o pradach (courants) czesciowo rwnoleglych albo

o ruchach (mouvements) czesto chwilowych 14.

Sklanialbym sie do traktowania calego wieku jako pola walki, gdzie

splataja sie i krZYZUja rzne dazenia i propozycje, przy czym linia demarkacyjna
przechodzi czesto poprzez poszczeglnych twrcw i ich
dziela
15.

Unitarystyczne ujecie okresw literackich prowadzilo do

powstawania sztucznych, wewnetrznie niejednolitych lub tresciowo ubogich konstrukcji (skoro. musialy one ogarniac zjawiska w istocie rzeczy heterogeniczne) albo do zonglowania znaczeniem terminu "okres literacki", ktry przestawal byc nazwa
pewnego odcinka czasowego, a stawal sie synonimem wlasnie
pradu literackiego. Dostrzec to mozna wyraznie, gdy np.
H. P. li. Teesing pisze, ze okresy moga byc czesciowo sobie
wsplczesne,
niektre dziesieciolecia naleza jednoczesnie do
16.
dwu
okresw ze
Charakterystyczne, ze koncepcja unitarystyczna przestaje
obowiazywac wobec wsplczesnosci: Cazamian stworzyl nawet
teorie skracajacej sie dlugosci, a zarazem coraz mniejszej jednolitosci okresw, ktra w epace wsplczesnej prawadzi da statycznej sytuacji eklektyzmu, abfitujacega w talenty zreczne,
lecz drugorzedne; "manatanna i nieznasna kanstatacja wszystkich histarykw literatury wszystkich czasw" _ komentuje
amerykansko-francuski badacz Henri Peyre 17. Inni z rzekomo
diachronicznej antytezy pradw w przeszlosci czynia antyteze
synchroniczna wsplczesnosci; wiec przykladowo M. Raymond
mwi o poezji ekstrawersji i introwersji, li. Pongs _ o prostocie i wieloznacznosci, J. Paulhan - o "retorykach" i "terroryTamze, t. IX s. 360.

15 J. Rousset,
La definition
du terme "baroque".
Congres
l' Association
Internationale
de Litterature
venhage de
1962
s. 174.

W: Actes du IIIe
Comparee, 's Gra-

16 H. P.Groningen
H. Teesing,
Problem
geschichte,
1949Das
s.035.

in der Literatur-

17

H. Peyre, Les Generations 'litteraires,

der Perioden

Paris 1948 s. 22.

189

twrczosci literack.iej

stach" (burzycielach jezyka), A. Hauser (zapozyczajac terminoiogie od Gundolfa) - o reprezentantach Urerlebnis i Bildungserlebnis ... Oczywiscie katalog ten mozna by przedluzac w nieskonczonosc.
Innym czynnikiem deformujacym wyniki badawcze byla
dosc powszechna sklonnosc do rozpatrywania historycznych
pradw literackich sub specie wcielajacych sie w nie systematycznych typw poezji. Analiza zjawisk literackich byla przy
tym czesto Zwrcona jednostronnie ku zagadnieniom ideowym,
zwlaszcza w badaniach niemieckich spod znaku Problemgeschichte (ktre najlepiej reprezentuje w interesuJacym nas zakresie wielkie dzielo li. A. Korffa Geist der Goethezeit, 19231953; niemiecka klasyka jest tu interpretowana jako wyraz
racjonalizmu, Sturm und Drang - jako wyraz irracjonalizmu,
romantyka - jako synteza tych dwch kierunkw); przedmiotem rozwazan byly tu nie tyle prady literackie, co prady lub
epoki kultury (np. Renesans, Oswiecenie, Romantyzm Z. Lempickiego, 1923). W innym kregu badawczym ograniczano sie do
problemw formy, rozpatrujac prady literackie jako style artystyczne; tak oto historia sztuki zwracala literaturoznawstvvu w nowym, szerszym i donioslejszym znaczeniu - termin "styl",
przejety kiedys z filologii przez Winckelmanna. Pojawiaja sie
przy tym prby przeniesienia na literature kategorii sluzacych
charakterystyce formalnej dziel plastycznych; wymienic tu
przede wszystkim nalezy znana prace Fritza Stricha Deutsche

Jeszcze w r. 1961 (na kongresie literatury porwnawczej

w Utrechcie) Jean Rousset z pewna ostroznoscia formulowal
"wielopradowa" koncepcje literatury XVII w:

11

i typy

Klassik

und

Romantik

oder

Vollendung

und

Unendlichkeit

(1922) oraz koncepcje Oskara Walzela, wylozone w jego dziele

Gehalt und Gestalt (1923). W studiach tych jest wiele dzis jeszcze imponujacej pomyslowosci konstrukcyjnej i subtelnosci
spostrzezen, ale kategorie wziete z plastyki dawaly sie zastosowac do dziel literackich tylko czesciowo, raczej metaforycznie
lub wlasnie w sposb niwelujacy zasadnicze rznice w mozliwosciach obu dziedzin sztuki 18. Niekiedy stawaly sie one mgliste, wieloznaczne, jak chocby wlasnie owo - romantyczne
w swym rodowodzie - "spelnienie" i "nieskonczonosc". vVybr cechy konstytutywnej pradu, jego dominanty, byl intui18 Por. m. in. K. Vossler, iJber gegenseitige
E1'hellung der Kilnste.
W; Festschrift H. WiHfflin, zum 70. Gebttrtstag, Dresden 1935,

191
190
--~~--~~-----

VII. P,-qdy

i typy

VII. p,-qdy i typy twrczosC! Literackiej

tWTczosci Litemckiej

cyjny. Dodajmy, ze badacze ci ulegaja z jednej strony - pokusom konstrukcji antytetycznej, z drugiej - pokusom pochopnego tworzenia z badanych przez siebie pradw.uniwersalnych typw systematycznych, o czym bedzie jeszcze mowa
w dalszej czesci rozdzialu.
Ta szeroko rozpowszechniona metoda konstrukcji pradw
artystycznych poprzez "wzajemne oswietlanie sie sztuk" byla
wielokrotnie, z rznych pozycji krytykowana i w ostatnim
dziesiecioleciu stracila wiele z dawnego autorytetu. Mimo to
jednak na Zachodzie wciaz nowe prace potwierdzaja jej zywotnosc. Jesli przy tym ulubionym polem zastosowania byla
poczatkowo niemiecka klasyka i romantyka 19, to pzniej stal
sie nim barok, a ostatnio manieryzm. Dzieje kariery tego
pojecia w badaniach 'literackich zaslugiwalyby na odrebne
przedstawienie; tu, z braku miejsca, wystarczy zaznaczyc, ze
zagarnal on znaczna czesc zjawisk okreslanych do niedawna
wlasnie jako barokowe; stan posiadania baroku zostal jednak
zrekompensowany przez wchloniecie zjawisk tradycyjnie nazywanych klasycyzmem XVII wieku 20.
Na ogl jednak mozna stwierdzic oslabniecie zainteresowan tymi problemami we wsplczesnej nauce o literaturze na
Zachodzie. Obojetnosc ta ma charakter programowy u rzecznikw "sztuki interpretacji", jak Kayser i Staiger, ktrzy w praktyce ograniczaja sie do analizy poszczeglnych utworw
i z duzym sceptycyzmem mwia o pojeciach obszerniejszych
niz styl dziela i struktury rodzajowo-gatunkowe albo tez traktuja aparature pojeciowa swych prac z ta beztroska, ktra
pozwolila np. Erichowi Auerbachowi napisac znakomity skadinad cykl studiw o realizmie - z pominieciem definicji samego pojecia. Kiedy indziej jest to nie tyle obojetnosc, co
nieufnosc (widoczna zwlaszcza u nowszych badaczy amerykanskich) do hipostaz (w rodzaju Zeitgeist) i falszywych konstruk19 Por. R. Unger, Vom St1Lrm und Drang zur Romantik,
DV 19241929; J. Petersen, Die Wesensbestimmung der deutschen Romantik, Leip-

1II1I1
l'

cji nadajacych pozorna jednolitosc wielokierunkowemu procesowi literackiemu 21. Ale z ta nieufnoscia laczy sie bezradnosc
poznawcza wobec skomplikowanej dynamiki historii literatury.
Paliatywem jest czesto pojecie "pokolenia literackiego" jako
zespolu (przewaznie, choc niekoniecznie) rwiesnikw, ktrzy
wchodzac rwnoczesnie do literatury w nowo wytworzonej sytuacji historycznej, sa przez nia zdeterminowani, a zarazem
samookreslaja sie ideowo i artystycznie wobec tej sytuacji,
z racji zas swej mlodosci reaguja na nia silniej od poprzedniego
pokolenia.
Innymi slowy: jednolitosc nadaja pokoleniu nie zblizone
daty urodzin jego uczestnikw, ale wzgledna tozsamosc sytuacji historycznej, w ktrej odbywaja sie ich debiuty literackie,
Sytuacja ta wywoluje, u przedstawicieli pokolenia oczywiscie,
reakcje rznorodne, nawet sprzeczne, ksztaltuje w jego obrebie rzne grupy pokoleniowe, a takze rzne kierunki literackie. Jak dlugo ta sytuacja trwa, poszczeglne grupy czolwki
pokoleniowej asymiluja ku sobie nastepne roczniki debiutanckie. Gdy sie przedluza i ulega stopniowej ewolucji, wyodrebnia sie w pewnym momencie pokolenie posrednie (pokoleniem takim sa np. polscy naturalisci, debiutujacy okolo roku
1880, wobec pokolenia pozytywistycznego; debiutanci roku
1900 _ wobec pokolenia Mlodej Polski). Gdy jednak nastepuje
zasadniczy, gwaltowny przelom w sytuacji historycznej, wwczas na widowni literackiej pojawia sie pokolenie wyraznie
odmienne. Dodajmy, ze gwaltowne zmiany warunkw spoleczno_poli:tycznychsprzyjaja startowi literackiemu nowych ludzi,
wchodzacych teraz dopiero w okres dojrzalosci, a wiec przedtem nie zaangazowanych, zwlaszcza wtedy, gdy od poprzedniego przelomu uplynal okres dostatecznie dlugi i ze zmiana
pokolen, wywolana warunkami historycznymi, sumuje sie
ulatwia ja zmiana pokolen, wywolana przyczynami biologicznymi. Gdy przelom historyczny nastepuje wczesniej, czynni przedstawiciele pokolenia poprzedniego - rzecz jasna -

zig 1926.
20 Por. H. Hatzfeld,
The Baroque from the Viewpoint of the Literary
of ManneHistorian, JA XIV (1955) nr 2; A. M. Boase, The Definition
rism. W: Actes du IIH Congres de l'A1LC; J. Sokolowska, Spory o barok, Warszawa 1971; W. Barher, StHbegriffe
und ihre Grenzen.< Am
Beispiel "Barock", DV 1972 z. 2.

Periods, JA Xl (1953) nr 3; J. H. Mueller,

Hypathesis ar Tautology?, tamze XII (1954)
nr 4; por. tez P. L. Frank, Historical ar Stylistic periads?, tamze XIII
21

Np. G. Boas, Historical

Baroque
(1955)

nr

4.

1s It

Datum,

II
1\1

lir
1.1

II11I
\1111

III
II

III

\111

I
III

11\

I
I
I

192

v II. Prady

i typy

VII. Prady

twrczosci "',literackiej
I

takze ulegaja jego oddzialywaniu. Modyfikacje nieraz bardzo

silne, czesciowo zblizajace ich do pokolbnia mlodego, nie naruszaja jednak pewnych trwalych cech ich twrczosci, uksztaltowanych przez przelom poprzedni, dla owego pokolenia starszego konstytutywny. Pojecie pokolenia jest wiec na pewno
uzyteczne jako korelat tozsamej wyjsciowej sytuacji historycznej determinujacej rznokierunkowe odpowiedzi ideowo-artystyczne,
ale oczywiscie tej rznokierunkowosci uchwycic nie
22.
moze
Na tle tych rznych przejaww kapitulacji wobec "czarujacej irracjonalnosci zycia", jak sie wyrazil Peyte, odosobnione byly takie prby syntezy, jak Formgeschichte der deutschen Dichtung Paula B6ckmanna (1949). Autora nie zadowala
ani historia idei, ani immanentne traktowanie przemian form
literackich: widzac za Diltheyem w poezji "organ zrozumienia swiata", definiujac jako swj cel "nie opis izolowanych
elementw formalnych", lecz wglad w "struktury i zamiary
formalne", podkresla, ze rzne strukturotwrcze zasady stylw wywolane sa przemianami w rozumieniu zycia, w autointerpretacji czlowieka, i bada, jak owe przemiany determinuja
ewolucje literatury - od figuratywnej poezji sredniowiecza
do ekspresywnej poezji nowozytnej. Nie wchodzac w blizsza
ocene, warto wszakze wskazac na pewne pozytywy metodologiczne tej pracy: orientacje na prawidlowosci rozwoju historycznoliterackiego, dyrektywe sWiatopogladowej interpretacji
przemian formalnych, niezaleznosc od kategorii narzuconych
przez historie sztuki.
Marksistowskie badania nad pradami literackimi zapoczatkowane zostaly pracami Mehringa o naturalizmie niemieckim
(1892-1893)
oraz P. Lafargue'a o romantyzmie (1896) P;echanowa o klasycyzmie (1905) w literaturze francuskiej. Cokolwiek powie dzis specjalista o ich schematycznosci _ byly
to cenne nowatorskie propozycje, wykrywajace klasowa geneze pradu literackiego, a zarazem zmiennosc jego funkcji ideowych zarwno w plaszczyznie synchronicznej, jak i diachronicznej. Marksistowska teza o zrznicowaniu ideologicznym i kul-

Z2

Zob. s. 275 przyp. 42.

i typy

twrczosci literackiej

193

turowym spoleczenstwa, wynikajacym z jego zrznicowania

klasowego, uwrazliwiala wlasnie marksistowskich historykw
literatury na wielopradowosc kazdego okresu literackiego, tak
przekonujaco zarysowana np. w radzieckiej Historii literatury
francuskiej (1947). Niestety, nad pracami dawniejszymi zaciazylo ujemnie aprioryczne poszukiwanie jednoznacznego ekwiwalentu klasowego dla kazdego pradu literackiego - przy slabej czesto wiedzy historycznej o uwarstwieniu klasowym danego spoleczenstwa. Studia zas nowsze byly podporzadkowane
dogmatycznie pojetej teorii dwch nurtw kultury, a zarazem
koncepcji realizmu uniwersalnego, wcielajacego sie w historii
w postepowy, a czasem (co bylo bardziej klopotliwe) w reakcyjny nurt kolejnych pradw i grup literackich. W rezultacie
wszystikich tych trudnosci - w propozycjach np. periodyzacji
historii literatury XIX w. nazwy metod, pradw i grup literackich mieszaly sie z okresleniami klasowymi i politycznymi:
obok realizmu krytycznego i akmeizmu wystepowala literatura
szlachecka i literatura rewolucyjno-demokratyczna 23.
Jak widac z powyzszego przegladu - teoretyczna refleksja nad problemem pradu literackiego nastrecza dzis powazne
trudnosci. W swoim dotychczasowym rozwoju pojecie to nie
zdazylo sie wlasciwie oddzielic od zblizonych pojec historycznych, bywalo czesto mieszane z pojeciami systematycmymi
i ksztaltowane na wzr pojecia stylu w plastyce i architekturze. W dobie najnowszej nastapil wyrazny spadek zainteresowan naukowych tym problemem, rwniez w jego zmistyfikowanej i znieksztalconej formie. Jest rzecza charakterystyczna,
ze tak liczne dzis slowniki teoretycznoliterackie w ogle pomijaja terminy "prad" czy "styl literacki". W nowszej literaturze naukowej jedna zaledwie pozycja obszerniejsza zajmuje
sie tym zagadnieniem - Das Problem der Perioden in der Literaturgeschichte (1949) uczonego holenderskiego H. P. H. Teesinga. Autor znaczna czesc swej ksiazki musial poswiecic na
przeprowadzenie dowodu, ze periodyzacyjne (a wlasciwie: praPor. np. A. G. CejtUn, Leninskaja

koncepcija russkogo oswobodiwoprosy pieriodizacii

russkoj litieratury
XIX W.,
IZ 1954 nr 1; U. R. Focht, O pieriodizacii istorii russkoj litieratury epochi
kriticzeskogo riealizma, tamze nr 6.
23

tielnogo

dwizenija

13 Glwne problemy ..

194

vn.

Prady

i typy

dowe) uporzadkawanie zjawisk literackich jest w agle naukawa uzasadnione i uzyteczne 24.
Dwa zasadnicze spasaby ujmawania pradu literackiego' rysuja sie przed badaczem: mazna mwic a pradzie literackim
jaka a zbiarze kalektywnym lub jaka a zbiarze dystrybutyw~
nym (a wiec przedmiacie abstrakcyjnym) 25.
W znaczeniu pierwszym chcialaby sie traktawac prad literacki jaka zespl genetycznie spakrewnianych, a w nastepstwie tego' wypasazanych w cechy wsplne utwarw literackich. Ze stanawiska metadalagicznega takie ujecie genetyczne
mialaby wyzszasc nad marfalagicznym (w szerakim znaczeniu
tE!go slawa); niestety, nasza wiedza a pawstawaniu pradw
literackich jest zbyt uboga, kantrawersyjna i hipatetyczna;
dlatego' tez musimy w tej admianie poprzestac na ujeciu marfalogicznym: prad literacki ta zbir utwarw akresawa jedno'radnych a w~pasazanych w pewne cechy wsplne.
W znaczeniu drugim - prad literacki ta ewaluujacy kampleks cech wsplnych dla awega zbio'ru utwarw. Tak wlasnie
pajety, bedzie tematem dalszych razwazan. Substratem bytawym pradu sa aczywiscie awe kankrety literackie, ale z kalei
kankrety te staja sie pewna caloscia dzieki temu, ze potrafimy
sobie uswiadomic wlasnasci tworzace z nich zbir dystrybutywny 26.
Okreslenie "cechy wsplne" wymaga dadatlmwych wyjasnien. Chadzi tu o takie cechy wsplne, ktre maja walar
istatnasci, a dalej - a ta, by zespl awych cech wsplnych
a walorze istO,tnasci przewazal nad innymi cechami istatnymi
""'- .. 24 Zob. tez J. Hermand, Synthet'lsches Interpretieren,
Miinchen 1968
s. 187-217; U. Weisstein, Einfilhrung in die Vergleichende Literaturwissenschaft, Stuttgart 1968 s. 118-142; C. Guillen, Literature as System,
Princeton 1971; H. Reiss, Problems of Demarcation in the Study of Li-

terature, DV 1972, z. 2.

Por. H. Stonert, Jezyk nauka, Warszawa 1964 s. 175-177.

W ten sposb ("jednosc zasadniczych wlasciwosci ideowo-estetycznych, wystepujacych w okresie historycznym w twrczosci szeregu pisarzy bliskich sobie ideologia i doswiadczeniem zyciowym") interpretuje
prad literacki takze radziecka nauka o literaturze (L. Timofiejew, Tieorija Utieraturv, Moskwa 1948 s. 293-294; podobnie A. N. Sokolow, Litieraturnoje naprawlenije, 1Z 1962 nr 5 s. 408; M. Chrapczenko, Tipologiczeskoje izuczenije Utieratury
jego principy, "Woprosy Litieratury"
1968 z. 2 s. 69. - Por. tez sympozja na temat pradu literackiego w Actes
du ve Congres AILC (Belgrad 1967) i "Neohelicon" (1973 nr 1-2).
25

26

VII. Prady

twrczosci literackiej

i typy

twrczosci literackiej

195

utwarw nalezacych da tego' zbiaru. Rzne jednak cechy

przedmiatu staja sie istatnymi, w zaleznasci ad aspektu, w jakim przedmiat zamierzamy razpatrywac. Z kalei - w kazdym z aspektw przez cechy istatne zwykla sie razUiilliec te,
od ktrych zaleza liczne inne wlasciwosci 27; da tego' stwierdzenia aglnametadalagicznega humanistyka dadaje: takze te
cechy, ktre sa nasicielami pewnych wartasci. (Nie znaczy ta
wszakze, ze wsploznaczajace je pajecie pradu jest pojeciem
wartasciujacym; przy dabarze cech wchodzacych w kanstrukcje pradu nie aceniamy ich wartasci, interesujemy sie tylko'
tym, ze sa one - by uzyc nealagizmu - "wartosciawalne").
Z uwag pawyzszych wynika, ze tresc pojecia "prad literacki" zalezna jest ad uprzedniej adpawiedzi badacza na dwie
grupy pytan. Pierwsza z nich dotyczy tego', jakie sa prawidlawosci rozwaju literatury, araz: czy i jakie zaleznasci przyczynawe wystepuja miedzy paszczeglnymi skladnikami dziela literackiego. Grupe druga stanawia pytania: jakie radzaje
wartasci wystepuja w dzielach literackich? Czy wszystkie,
czy tylko, niektre z nich - swaiscie literackie - powinny
byc przedmiotem badan literackich, a jesli tylko swaiscie literackie, to jaki jest ich charakter?
Zgadnie z odpowiedzia na te pytania zawarta w poprzednich rozdzialach ksiazki, w propanawanym tu pojeciU "pradu literackiego," wystapia nie tylko wsplne cechy farmalne
(gatunkawa-kampazycyjne
i jezykawe), lecz takze ideowe,
chociaz cechy analogiczne wystepuja rwniez paza granicami
literatury, w innych dziedzinach swiadamasci spolecznej. Jesli pominac wczesne deklaracje niektrych farmalistw rasyjskich, sprawadzajacych histarie literatury da poetyki histarycznej - wszystfkie inne konstrukcje pradw literackich
uwzgledniaja te wsplnate cech ideowych: alba wlaczaja ja
w tresc pradu, alba traktuja jaka wsplne padlaze genetyczne, oczywiscie w bardzo, rznej interpretacji ontolagicznej od idealizmu abiektywnega da psychalagizmu - uwidacznionejchocby w terminologii (Zeitgeist - Korff, panadindywidualne struktury psychiczne - Z. Lempicki, Lebensgefiihl 27

Por. J. Kotarbinska, Definicja, "Studia Logica" 1955 t. II s. 316.

VII. Prady

196

i typy

twrczosci

titerackiej

VII. Prady

R. Unger, mirooszczusZczenije - Zyrmunski, the basic experience - C. J. Friedrich, vision du monde - L. Goldmann,
obmz nowego czlowieka w jego totalnosci - Z. Skreb, ideologia - w pracach marksistowskich).
Ta stala tendencja do ideologicznej interpretacji pradu literackiego wystepuje rwniez w badaniach nad barokiem, co jest
szczeglnie znamienne, bo przeciez pojecie to wywodzi sie z formalistycznie zorientowanej historii sztuki. Ale jesli "zasadnicze
pojecia historii sztuki" oznaczaly dla ich twrcy, H. Wolfflina,
tylko struktury formalne, bedace odpowiednikami pewnych
"sposobw widzenia", to dla historyka literatury sa one "oglnoludzkimi pos1tawami duchowymi"; w zmianie stylu obrazowania wyraza sie zmiana obrazu swiata i czlowieka - pisze
najwybitniejszy
z historykw literatury
"w6lfflinowcw",
Strich, przyznajac, ze tu wlasnie rozchodza sie jego wlasne
drogi z drogami mistrza 28.
Analizujac jednak zjawiska literackie, dostrzegamy pewien
rozziew czy luke miedzy aspektem ideowym a aspektem formalnym; cechy ideowe nie sa przy tym dla literatury swoiste,
a zakres cech gatunkowo-kompozycyjnych i jezykowych jest
wezszy od zakresu swoistych cech literatury. Z tego wzgledu
celowe wydaje sie wprowadzenie do charakterystyki zarwno
dziela, jak pradu literackiego jeszcze jednej sfery, posredniczacej miedzy cechami ideowymi a cechami formalnymi. Jest
nia swoisty dla danego pradu swiat przedstawiony, tj. krag
ukazywanych tematw, stopien i kierunek transformacji w stosunku do naturalnego obrazu swiata, powtarzajace sie schematy postaci i ciagw fabularnych, obecny w nich porzadek
filozoficzny, prawidlowosci spoleczne i psychologiczne, hierarchia wartosci, jakosci emotywne 29.
Tak wiec prad literacki jest kompleksem cech ideowych,
cech swiata przedstawionego oraz cech gatunkowo-kompozycyjnych i jezykowych. Jego swoistosc, niepowtarzalnosc tkwi
zazwyczaj nie w poszczeglnych elementach, bo te znalezc
28

F. Strich,

den Kunst

Die Ubertragung
des Barockbegriffs
von der bildendes Barockzeitalters,
auf die Dichtung. W: Die Kunstformen

hgb. R. Stamm, Bern 1956 (pqeklad polski: WTB, t. II).

29 Por. S. Skwarczynska,
Struktura
swiata poetyckiego
literatury
Cztery rozprawy, Ldz 1948.

w: Z teorii

i typy

twrczosci

literackiej

197

mozemy takze w pradach wczesniejszych i rwnoleglych, ale

w naSileniu ilosciowym tych cech oraz w ukladzie calosci, ktra cechy te tworza 30. Wyrzniamy w niej pewne zwiazki, czesciowo genetyczne i funkcjonalne zarazem (np. miedzy ideologia a kompozycja), czesciowo tylko funkcjonalne (np. miedzy
jakosciami emotywnymi
a srodkami formalnymi), bedace
uoglnionym odwzorowaniem zwiazkw zachodzacych w konkretnych dzielach literac'kich. Stad tez nasuwa sie okreslenie,
ze prad literacki jest tworem uksztaltowanym strukturalnie
czy moze tez - jesli wolno zaproponowac taki tevmin - ma
charakter strukturoidalny. Ostroznosc tego sformulowania pochodzi stad, ze ustalenia owych zwiazkw sa czesto hipotetyczne, a podstawa ich wzajemnego przyporzadkowania nie
zawsze jasna 31.
Prad literacki jest 'konstrukcja o charakterze typologicznym 32. W okreslenie takie wkladamy ten sens, ze tresc danego pradu literackiego jest pewna idealizacja empirycznych
faktw literackich: nie istnieje pojedynczy utwr, ktry by
egzemplifikowal wszystkie cechy pradu literackiego, i tylko
jego cechy, a tym bardziej - egzemplifikowal je w stopniu
nasilenia wystepujacym w charakterystyce pradu. Jest to zarazem konstrukcja dynamiczna: skladniki jej sa z reguly ewoluujace, czesciowo - alternatywne; wsplnota utworw wsploznaczanych przez pojecie pradu jest jakby lancuchowa;
utwr X posiada cechy a, b, c..., utwr Y - cechy b, c, d ...,
utwr Z - cechy a, d, e... Ud.33
to m. in. H. P. H. Teesing (o. C., s. 35) i P. Bockmann
Dichtung, t. I Hamburg 1949 s. 30 i n.),
a takze K. Wyka w swej definicji pradu literackiego (Propozycje realistyczne [1956] w: O potrzebie historii literatury,
Warszawa 1967 s. 191).
31 Strukturalny
charakter pradu literackiego apodyktycznie, lecz bez
blizszych uzasadnien uwydatnia K. Turey w pracy Konstrukcja pojecia
romantyzmu
jako zagadnienie teorii pradw, PL 1936 s. 605. - Prbe
teoretycznej reilek,sji nad srtruktura pradu litera'cikiego podjal J. Henzel
(Uwagi o metodach artystycznych
pradach literackich, "Jezyk Rosyjski'~
1958 nr 3); rozrznil on w pradzie cztery skladniki: ideologie, metode,
tematyke i srodki formalne; tematyka jest zdeterminowana zasadniczo
przez ideologie, a ubocznie przez metode; srodki formalne - zasadniczo przez metode, a ubocznie przez ideologie.
32 Por. W. Tatarkiewicz,
Pojecie typu w sztuce [1931] w: Skupienie
marzenie, Krakw 1951; L Lazari-Pawlowska,
O pojeciu typologicznym
w humanistyce, "Studia Filozoficzne" 1958 nr 4.
33 Stopien wewnetrznej
jednolitosci rznych pradw literackich jest
30

Podkreslaja

(Formgeschichte

der deutschen

I
!lli

II

198

VII. Prady

i typy

W utworach tych moga rwniez wystepowac cechy, ktre

rozpoznajemy jako istotne dla innego pradu literackiego.
W obrebie poszczeglnych aspektw konkretnego dziela literackiego (idea, swiat przedstawiony, struktury gatunkowo-kompozycyjne i jezykowe) mozna wtedy - w sposb oczywiscie intuicyjny, "z humanistycznym przyblizeniem" - ustalic
bilans sil miedzy cechami danego pradu literackiego a cechami istotnymi, lecz heterogenicznymi. Ale cechy wystepujace
w rznych aspektach dziela literackiego sa niewsplmierne: nie
mozna wiec porwnywac "waznosci" romantycznej ideologii
i pseudoklasycznego stylu w Odzie do mlodosci czy naturalistycznej koncepcji czlowieka i ekspresjonistycznego stylu
w Generale Barczu Kadena-Bandrowskiego.
Jesli wiec cechy heterogeniczne zagarniaja ca~kowicie jeden
z aspektw dziela literackiego lub osiagaja w nim wyrazna
przewage - wwczas taki bilans sil jest nie do przeprowadzenia i trzeba poprzestac na stwierdzeniu niejednolitosci
utworu wobec mapy pradw literackich danego okresu.
W uwagach poprzednich pominieto milczeniem ontologiczna strone problemu. W latach dwudziestych -zgodnie
z ogl- prady literackie byly
nymi zalozeniami Geisteswissenschaft
najczesciej z pozycji idealizmu obiektywnego hipostazowane
jako samodzielne byty duchowe; najkonsekwentniej czynil to
w rwnie apodyktycznych, jak metnych wywodach Herbert
Cysarz 34. W polskiej literaturze naukowej wystapila ona u Zygmunta Lempickiego w jego pznej, egzystencjalistycznej juz
koncepcji stylu (Zagadnienie stylu, 1937), a naj dobitniej sformulowal ja referat Klary Turey Konstrukcja pojecia romantyzmu jako zagadnienie teorii pradw (1935): prad kultury jest
tu odrebna rzeczywistoscia duchowa o charakterze strukturaloczywiscie zmienny: wiekszy w epokach, gdy twrczosc rozwija sie wedlug form i formul scisle przepisanych przez poetyke normatywna, mniejszy - od czasw romantyzmu, gdy zwycieza zasada stylu indywidualnego
i kryterium oryginalnosci. Por. F. Martini, Personlichkeitsstil und Zeitstil,
"Studium Generale" 1955 nr 1; D. Blagoj, Glazami istorika litieraturv.
tworczeskaja indiwidualnost' pisatiela,
W: Chudozestwiennyj mietod
Moskwa 1964.
34 H.
Cysarz, Das Periodenprinzip in der Literaturwissenschaft.
W: Philosophie der Literaturwissenschaft, hgb. E. Ermatinger, Berlin
1930; podobnie Ch. Towe, Was heisst Stilentwickelung?, "Zeitschrift fur
Asthetik rund 'allgemeine Kunstwissenschaft"
1938.

Y.II. Prady

twrczosci Literackiej

i typy

199

tw6rczosci literackiej

nym (a nawet zblizona do "zywego organizmu"), odrebna

od
psychiki twrcW, i od ich wytworw 35; warto dodac, ze
w pracy tej ontologia zapozyczona z Geisteswissenschaft
znaj.,.
duje niespodziewane uzupelnienie w interpretacji genetycznej,
odwolujacej sie najwyrazniej do materializmu historycznego,
cO na trybunie Zjazdu Historycznoliterackiego im. Krasickiego
w r. 1935 zabrzmiec musialo niezwykle, a dzis zasluguje na
przypomnienie.
Juz jednak od poczatku lat trzydziestych w realizm w sprawie ontologii pradu literac!kiego ustepuje miejsca ujeciom wahajacym sie miedzy konceptualizmem a nominalizmem. Hans
Epstein w r. 1929 ostrzegal przed metafizycznym traktowaniem pojec literackich, interpretujac okresy (a w istocie rzeczy prady literackie) nie jako "byty aJbsolutne", lecz jako weberowskie typy idealne 36. Stanowisko ostrozniejsze, rwniez
jedna!k bliskie nominalizmowi, zajal Benno von Wiese:
Romantyka, Sturm und Drang, impresjonizm itd. nie sa to rzeczywiscie istniejace jednostki historyczne, k;tre rozprzestrzeniaja
sie jak
rodzaj epidemii, lecz kategorie historycznoliterackie, przy ktrych pomocy
powinien byc interpretowany
historyczny zwiazek duchowosci. KaMa
absolrutyzacja i hipostazowanie tych kategorii czyni z konstrukcji - byty
realne, z narzedzi - tresci, ze srodkw metodycznych - istniejace
fakty 37.

Wiese, odrzucajac okreslenie "typ idealny" (gdyz rygorystycznie przeciwstawial je indywidualnemu urzeczywistnieniu),
uzyl niezbyt prawidlowego (z punktu widzenia terminologii
kantowskiej) okreslenia "idea regulatywna"; wywody jego bez
zastrzezen powtrzyl R. Wellek 38, a z pewnymi modyfikacjami - H. P. H. Teesing, ktry zajal stanowisko posrednie
miedzy realistami a nominalistami: prad stanowi subiektywne
obiektywnie danego materialu,
uformowanie (Formgebung)
forma jego czy struktura pochodzi od podmiotu poznajacego,
K. Turey, o. c., s. 605.
H. Epstein, Die Metaphysizierung in der literaturwissenschaftlichen
Begriffsbildung und ihre Folgen, Berlin 1929 (Germanische Studien
nr 73).
37 B. von Wiese, Zur Kritik
der geistesgeschichtlichen Begriffsbildung,
DV 1933 s. 134 n.
38 R. Wellek, A. Warren, Theorv of Literature, New York 1949 s. 277.
35

36

201

VII. prady t typy ,tw6rczo~ctltterackteJ

VII. Prady t typy tw6rczosci titerackiej

a tylka tresc (tj. paszczeglne elementy) wzieta jest z rzeczywistasci; autar przy tym - z pazycji sUJbiektywnega idealizmu - zaklada rwnauprawnienie razmaitych ufarmowa~

najmniej jednego z nowych pradw literackich, 'Odbywajacych

pzniej mniej wiecej rwnalegla droge rozwajowa Granica
ta przypada zazwyczaj na czas, kiedy prady wczesniejsze
przechodza w swa faze pzna, ale jeszcze praduktywna, przynaszaca nieraz wybitne 'Osiagniecia (np. realizm pozytywistycz-

200

nego punktu widzenia.

periodYz.
acyjnych tego samega
materialu, w zaleznasci
ad obrl
W literaturoznawstwie
marksistowskim
'Omijano ten
pr.blem; jak wiadama, w ogle antologia przedmiotw abstra*cyjnych na gruncie materializmu dialektycznega nie zostala zkdowalajaca 'Oswietlana, ca uwidacznila m. in. palska dyskusja
(1956) nad prablematyka tega, ca jednostkawe, i tega, ca agl~
ne 39. Blizsze razpatrzenie tega prablemu wchadzi raczej w zakres filazafii niz tearii literatury. W kazdym razie, w perspektywie marksistawskiej prad literacki ta nie typ idealny,
niezalezny ad rzeczY1wistascihistarycznoliterackiej, lecz uaglniajace 'Odbicie 'Obiektywnych cech paszczeglnych utwarw
literackich i ich zwiazkw. Prad literacki, da:.lej, nie jest bytem sensu stricto; egzystuja tylko poszczeg1ne utwory literackie, ale fakt zbiorowego, zmasowanego wsplistnienia takich
jakosciawo padobnych utworw stanowi realny czynnik dynamiki historycznoliterackiej (m. in. jaka podlaze warunkujace na
zasadzie kontynuacji i apazycji dalszy jej kierunek), czynnik
odrebny ad oddzialywania poszczeglnych utworw literackich.
Prad literacki jako konstrukcja naukowa jest 'Oczywiscie
w swej tresci rzny od historycznie funkcjonujacych, uswiadomionych i utrwalonych poetyk i ddktryn, tj. systemw norm
literackich, chociazby nazwa jego oznaczala ten sam zlbir
utworw; np. realizm w znaczeniu, ktre formulowal Chmielowski ("uzewnetrznianie wskazwek dobrej i pilnej obserwacji i doswiadczenia", nieobecnosc narratora i przedmiatowosc),
jest pojeciem w swej tresci rznym od realizmu jako pradu
literackiego.
Nawiazujac do tych uwag, 'Okres literacki zdefiniowac mozna jako odcinek dziejw literatury, w ktrym wystepuje swoisty (choc zmieniajacy sie pod wzgledem stosunku sil) uklad
pradw literackich. Granice miedzy okresami, zawsze oczywiscie przyblizona, stanowi wejscie w faze ofensywna przy119

"Zeszyty Problemowe Nauki Polskiej" XII: Sesja naukowa poswiefilozoficznym"

Wl. l. Lenina, Wroclaw-Warszawa
1956.

cona "Zeszytom

nypo r. 1895) 40.

Historycznoliteracka praktyka konstruowania pradw literackich ujawnila jednak pewne powtarzajace sie trudnasci
i watpliwasci, ktre warto moze tu zestawic i przypamniec.
Najpierw wiec: czy zalozeniem badacza ma byc wyczerpujacy podzial zjawisk literackich danega 'Okresu, tj. czy prady
maja byc tak konstruowane, by wszystkie utwary danega
okresu w swych cechach istatnych mogly im byc jakas przyporzadkowane, chocby jako zjawiska niejednalite? Jak wiadomo, metoda typologiczna historii sztuki dapuszcza istnienie
dziel atypicznych 41; czy per analogiam poprawne jest traktowanie pewnych utworw literackich jakozjarwisk sui generis,
tylka kontaktujacych sie czesdawo z pewnymi pradami (np.
twrczosc Fredry czy Narwida)?
A dalej: czy budawa pradu literaokiega pawinna isc w kierunku metadalogicznym "typu idealnega", tj. twarzyc kanstrukcje zwarte, wyraziste w swych zwiazkach strukturalnych,
silnie ad siebie 'Odgraniczone, ale mala "pojemne", nie 'Ogarniajace wielu, zwlaszcza pierwszaplanawych utworw literackich, ktre wwczas z reguly musza byc traktawane jaka
utwory przejsciowe, jednaczace w sobie cechy rznych pradw literackich? Kierunek alternatywny - ta kanstrukcja
pradu "szeroka", tak ustalajaca jega cechy, by unikac ciec
w poprzek "ukladw naturalnych", jakimi sa tu utwary literaokie, ca z reguly jednak prawadzi da wlaczenia w charakterystyke pradu cech w istacie rzeczy heteragenicznych. Rzecz
jasna, ze "szeroka" koncepcja pradu A pociaga za soba przy
tym "waska" koncepcje rwnolegla pradu B 42.
Por. H. Markiewicz, Prba periodyzacji nowozytnej literatury polzblizenia, Warszawa 1967.
41 Por. St. Gasiorowski,
Metoda tYPOlogiczna w badaniach nad sztuka, "Przeglad Historii Sztuki" t. II (1930/1931)s. 10l.
42 Alternatywe
te dobrze uwidaczniaja dyskusje w sprawie romantyzmu
realizmu w literaturze polskiej, zwlaszcza prace: M. Zmigrodz40

skiej, w: Przekroje

202

VII. Prady

i typy

VII. Prady

twrczosci literackiej

Konstrukcje "szerokie" maja i te wade, ze cechy alternatywne wyraznie gruja w nich nad stalymi; w niektrych wypadkach powstaje wiec pytanie: na czym polega jednosc pradu
literackiego? Pytanie takie zadal sobie kiedys Artur Lovejoy
w rozprawie On the Discrimination oj Romanticisms (1924)
odpowiedz byla radykalniejsza niz tytul samej rozprawy,
bo zawierala sugestie, ze owe romantyzmy nie tworza zadnej
wsplnej calosci i konstruowanie jej jest naukowo bezowocne.

Nie wielkie kompleksy idei, jak ten, ktry byl zawsze oznaczany terminem "romantyzm", lecz raczej pewne prostsze, rznorako laczace sie
dyskladniki takich kompleksw sa w rzeczywistosci podstawowymi
namicznymi czynnikami historii mysli i sztuki 43.

Lovejoy ulatwil sobie polemike, biorac material dowodowy

z rznych literatur, ale zastrzegal sie, ze glwne linie podzialu
nie biegna wedlug narodowosci czy jezyka, lecz wewnatrz poszczeglnych literatur narodowych.
Duze klopoty w praktyce historycznoliterackiej nastreczala
rwniez niewsplmiernosc zasiegu pojec, traktowanych jako
prady literackie. Zazwyczaj im dalej w przeszlosc, tym rozleglejsze obszary literatury zwyklo sie zamykac w granicach
jednego pradu. Czesto sa to cale wielopradowe epoki, jak np.
Odrodzenie, w 'ktrym - na gruncie polskim - niedawno dopiero zaproponowano wyodrebnienie trzech pradw literackich:
kierunku renesansowo-humanistycznego (pisarze polsko-lacinscy z Kochanowskim i Szymonowicem), humanistyczno-sarmackiego (Bielski, Rej, Klonowic, Waclaw Potocki) i ludowo-mieszczanskiego; barak potraktowany tu zostal jako kierunek
drugorzedny 44.
Ale dysproporcje te dzialaja rwniez w plaszczyznie synkiej, Jeszcze o tzw. "reaHzmie romantycznym",
PL 1954 nr 3, i Z. Czernego, Les Composants reaHstes du Romantisme frangais. W: Im Dienst
der Sprache, Festschrift V. Klemperer, Halle/Saale 1958.
48 A. Lovejoy,
On the Discrimination
of Romanticisms [1924] w: Essays in the History of Ideas, New York 1955 s. 253. Znacznie dawniej
myslal o wyrugowaniu terminu "romantyzm" W. Dilthey (por. F. Schultz,
"Romdntik"
und "romaTttisch"
als. literarhistorische
Terminologien
und
Begriffsbildungen,
DV 1924 s. 360 n.).
44 K. BUdzyk, O teorii
procesu historycznOliterackiego
w okresie polskiego renesansu
baroku, PH 1958 nr 1.

i typy

twrczosci literackiej

203

chronicznej. Moze najlepiej uwidoczni to porwnanie zasiegu

romantyzmu polskiego z literatura niemiecka; okaze sie wwczas, ze 'Odpowiednikiem polskiego romantyzmu bedzie nie
deutsche Romantik, ale calosc rozleglejsza, obejmujaca rwniez Sturm und Drang i klasyke, ktra nazywa sie niekiedy
deutsche Bewegung. Stad tez przy udoskonaleniu naszej aparatury pojeciowej w celach syntezy historycznoliterackiej nalezaloby zastosowac pewna hierarchizacje, a wiec konsekwentne wprowadzenie zarwno jednostek podporzadkowanych pradowi (jego kolejnych faz oraz rwnoczesnych nurtw lub kierunkw), jak rwniez nadrzednych, rozleglejszych od niego,
ciagnacych sie przez kilka okresw literackich. Takie rwnoczesne zreszta kategorie nadrzedne - realiZJm i symbolizm wprowadzil amerykanski komparatysta W. P. Friederich dla
ostatniego stulecia literatury powszechnej, wyrzniajac w realizmie nastepujace fazy rozwojowe: Mloda Europa (obejmujaca zjawiska analogiczne do Junges Deutschland), neoklasycyzm, realizm artystyczny, naturalizm i impresjonizm 45. W badaniach marksistowskich analogicznymi pojeciami nadrzedny:mi sa romantyzm i realizm krYltyczny. Wegierski badacz,
Tibor Klaniczay, wprowadzil pozyteczne rozrznienie miedzy:
1. uniwersalnymi stylami epoki, bedacymi rwnoczesnie kategoriami oglnej historii kultury (renesans, barok, klasycyzm,
romantyzm), 2. ich odmianami ograniczonymi czasowo (np. rokoko jako koncowa faza klasycyzmu) lub spolecznie (np. biedermeier jako drobnomieszczanski wariant klasycyzmu), 3. tendencjami stylistycznymi, ktre wystepuja tylko w jednej lub
w niektrych dziedzinach twrczosci artystycznej (np. rwnoczesnie wystepujace: naturalizm, impresjonizm, symbolizm
secesja; "kto z koncem ubieglego wieku zachwycal sie malarstwem impresjonistycznym, rwnoczesnie lubil czytac powiesci naturalistyczne i wiersze symboliczne i naj chetniej
ozdabial swe mieszkanie przedmiotami modern style" 46).
Przyklady poprzednie sygnalizuja takze trudnosci powsta-

W. P. Friederich, OutUne of Comparative Literature, Chapel Hill

n.
46 T. Klaniczay, Styles et histoire du style. W: Litterature
hongroise,
litte.rature
europeenne, Budapest 1964 s. 23 (przeklad polski PL 1969
z. :3 s. 316).
45

1954 s. 382

IiiiII

II

III!

II

1III

204

VII. Prqdy i typy twrczosci literackiej

jace przy konstruowaniu ponadnarodowych (w naszej praktyce - europejskich czy europejsko-amerykanskich) pradw
literackich. o,drebnosci rozwojowe poszczegl~ych literatur sa
tak duze, ze tresc tak szerokiego pojecia musi stac sie bardzo
uboga albo tez skladac sie z cech alternatywnych. Niemiecka
klasyka jest dla calej pTa'wie Europy romantyczna, z kolei romantyzm francuski - jak to udowadnial Strich - blizszy jest
wlasciwie Mlodym Niemcom niz romantyzmowi niemieckiemu 47. Diametralne rznice miedzy zachodnioeuropejskim pojeciem romantyzmu a "antyromantycznym" romantyzmem literatury wloskiej ukazywal kiedys Paul Hazard 48. Totez
naukowa owocnosc takich rozleglych tworw syntetycznych
atakowana byla od dziesiatek lat; wystarczy wymienic wspomniany szkic Lovejoya, a z zupelnie innej strony - artykul
B. Reizowa o kierunkach literackich, ktry zreszta pod tym
wzgledem spotkal sie ze sprzeciwem radZieckiej opinii naukowej 49.
Konstruowanie pradw ponadnarodowych jest utrudnione
i przez to, ze ponad trescia tych pojec ciaza przede wszystkim
swoiste cechy wniesione przez te wlasnie literature, z ktrej
pochodzi uzywany termin. Naturalizm np. byl bez watpienia
zjawiskiem oglnoeuropejskim w literaturze schylku XIX w.;
okreslajac jego cechy istotne, sklonni jestesmy zwracac uwage
przede wszystkim na uklad tych cech wystepujacych w literaturze francuskiej; natura:Iizm staje sie wiec czesto jakby _
zoliZJmem,wskutek czego zamykamy sobie droge do zrazumienia naturalizmu angielskiego czy rosyjskiego.
Inne deformacje wynikaja z modelowania drogi rozwojowej
literatury
z literatur. europejskiej czy swiatowej wedlug wzoru jednej
47 F. Strich, Romantik
aIs europiiische
Bewegung. W: Festschritt
Heinrich WOlfflin, Munchen 1924; por. tez V. Klemperer, Romantik und
tranzosische Romantik. W: Idealistische
Neuphilologie.
Festschrift
Karl
Vossler, Heidelberg 1922;R. WeIlek, The Concept ot Romanticism in Literary Scholarship, Romanticism Re-examined w: Concepts ot Criticism,
New
Haven-London
"Woprosy
Litieratury" 1963;
1963nrA.7.N. SOkolow, K spora m o romantizmie,
48 P. Hazard, Romantisme
italien et romantisme europeen, "Revue
de Litterature Comparee" ,1926..
49 B. Reizow" O litieraturnych
naprawIenijach,
"Woprosy Litieratury"
1957nr 1; w dalszych numerach obfita polemika.

VII. Prqdy

i typy

twrczosci literackiej

205

Literatura francuska - pisal E. R. Curtius - ma jasna, zdefiniowana i skOdyfikowana klasyke i taka sama romantyke. Romantyka francuska rzni sie tym od wszystkich innych, ze jest swiadoma antyklasyka.
Romantyka i klasyka stoja naprzeciw siebie we Francji, jak Rewolucja
i ancien regime. Hiszpania i Anglia maja romantyke, ale nie maja klasyki. Niemcy maja jedna i druga, ale z wazna odmiana: romantyka i klasyka zyja w tym samym czasie i czesciowo w tym samym miejscu. Romantyka jenajska z r. 1798 jest odzwierciedleniem, uswiadomieniem, po
czesci krytyka klasyki weimarskiej z r. 1795.Z drugiej strony - w pznym Goethem mozna znalezc pewna istote romantyczna. Sa takze wielcy
pisarze naszej epoki klasycznej - Jean Paul, Holderlin, Kleist - ktrzy
nie moga byc zaliczani ani do jednego, ani do drugiego obozu. Niemiecki
okres rozkwitu 1750-1832 nie jest podzielny przy pomocy linii klasyka-romantyka. [...] Powstaje jaskrawa karykatura historii, jesli rozwj
literatur europejskich od r. 1500 zostaje wcisniety w ciasny schemat,
ktry zostal wyabstrahowany z rozwoju literatury francuskiej. Niestety,
francuska literatura porwnawcza {mowa tu o P. van Tieghemie; przyp.
mj, H. M.] podniosla ten blad do roli doktryny oficjalnej 50.

Jakiez wnioski plyna z rozwazan tego rodzaju? Na pewno

takie, ze historyk literatury, konstruujac mape pradw literackich danego okresu, powinien zachowac swobode i niezaleznosc zarwno wobec samowiedzy estetycznej badanego okresu,
jak i wobec istniejacej tradycji naukowej. Dalej - ze budowanie konstrukcji oglnoeuropejskich musi byc poprzedzone
zbadaniem analogicznych zjawisk w poszczeglnych literaturach narodowych. Pozyteczny tu moze byc etap posredni: konstrukcja pradu literackiego dla kilku literatur a zblizonych
prawidlowosciach rozwojowych. o, zainteresowaniach w tym
kierunku swiadcza niedawne prby charakterystyki romantyzmu w Nteraturach slowianskich 51. Tu zreszta konieczne jest
pewne zastrzezenie: slowianska wsplnota jezykowa determinuje pewne cechy wsplne w sferze stylistycznej i wersyfikacyjnej, w innych dziedzinach czynnikiem istotnym sa analogiczne warunki rozwoju historycznego; dlatego tez w radzieckiej syntezie romantyzmu slowianskiego, uwzgledniajacej
przede wszystkim sfere ideowa literatury, doskonale pomiesciIDJysie rwniez romantyzm wegierski czy rumunski.
E. R. Curtius, o. c., s. 274-275.
Por. D. Czyzewski, On Romanticism in SI avie Literatures, The
Hague 1957; W. Nikolski, A. N. Sokolow, B. F. Stachiejew, Niekotoryje
osobiennosti romantizma wslawianskich
litieraturach,
Moskwa 1958.
50

~1

206

VII. Prady

i typy

twrczosci titerackiej

VII. Prady

Sprawa 'Odrebna ad tych pajec histarycznych, dia- czy synchronicznie nadrzednych wobec pradw literackich, jest typalagiczna systematyzacja pradw literackich. W paczatkach
swych - jak wspamnielismy - pakrywala sie 'Ona z padztalem na wielkie epaki literackie: starazytnasc i czasy pzniejsze. Oczywiscie, pajecia przeciwstawiane sobie w parach:paezja naiwna i sentymentalna, klasyczna i ramantyczna, pzniej hellenska i nazarenska (u Heinega), apalinska i dionizyjska (u Nietzschega) - nie byly rwnaznaczne. Wsplne
im jest wszakze to, ze trescia ich jest charakterystYka
spasobu interpretowania swiata przedstawianega. Z pewnym
uproszczeniem mazna by pawiedziec, ze jest ta zazwyczaj
przeciwstawienie 'Obiektywizmu a wartosciach estetycznych lagodnych i subiektywizmu a wartasciach estetycznych ostrych 52.
Nawe impulsy przyszly z poczatkiem XX w. ze strony histarii sztuki, wiodac ku padzialam 'Opartym na budawie formalnej 53. Warringer ukazywal w dziejach plastyki dwa przeciwstawne dazenia - da abstrakcji i da rzut awania swiata
wewnetrznega w zewnetrzne obiekty; Wo1f:flinz analizy sztuki
renesansawej i barokawej wyprowadzal dwie zasadnicze "formy Widzenia", 'Obejmujace pary 'pajeciawe: linearyzm i malar-'
skasc, kampozycja plaska i glebia, farma zamknieta i 'Otwarta,
kaardynacja i padparzadkawanie akcentw, przejrzystasc i zawilasc kampazycyjna. Kategarie te zastaly najpierw przeniesiane na literature przez Th. Spaerri (V 'Om Wesen des Ramantischen, 1918), a wkrtce sprawadzane przez Stricha do przeciwstawienia: spelnienie i nieskanczanasc. Z kalei jednak te
pare pajeciawa interpretawal 'Onjaka dwajaka mazliwasc urzeczywistnienia wali "duchawej wiecznasci". Przyklad Stricha
jest z wielu pawadw przykladem klasycznym: najpierw _
przez swa dwubiegunowasc, dalej - przez to, ze typy systematyczne pawstaly jaka uaglnienie cech pradw histarycz~
nych i ad nich zapazyczyly swa nazwe, wreszcie _ przez ta"

M. Wallis,
Wartoci
zycie52 Por.
wartoc,
Krakw
1968.

estetyczne Lagodne

58 Por. J. Bialostocki, W pogoni

1947;1965.
J.Hermand,
Sztuki i Kultury"
wissenschaft,
Stuttgart

i ostre

[1949]

w:

Prze_o

za schematem, "Biuletyn Historii'

LiterGt1,l,rwissensc;:haft und Kunst_

i typy

twrczosci titerackiej

207

ze typy cech farmalnych interpretawane tu sa jaka wyraz

rznych struktur duchawych.
Natomiast typolagia scisle psychologiczna sluzyla najczesciej tylka klasyfikacji twrcw, nie pradw czy 'Okresw literackich (Th. Ribat: wyabraznia plastyczna i "razlewna", muzyczna; C. G. Jung: ekstrawertycy i intrawertycy 54; E. Kretschmer: cyklatymicy i schizatymicy itd.55). Mazna jednak
znalezc i prbe stwarzenia psychalagicznej bazy pradw literackich: waluntaryzm mial byc cecha renesansu, intelektualizm - klasycyzmu, emacjonalizm - ramantyzmu 56.
Z ta typaLagia psychalagiczna graniczy bliska typalagia
swiatapogladawa Diltheya, ktra do sztuki i literatury zastasawali H. Nohl i O. Walzel, znajdujac 'Odpowiednik pazytywizmu
w realizmie i impresjanizmie, idealizmu abiektywnega w klasycyzmie i ramantyzmie, a dualistycznega "idealizmu
walnasci" - w ekspresjanizmie.
Tearetycznie stasunkawa najcennniejsze byly trjdzielne
przewaznie prby systematyzacji, wolne ad przeslanek psychalagicznych czy filazaficznych, a uwzgledniajace rzne spasaby 'Odbiciarzeczywistosci w literaturze. Tak wiec M. Deutschbein (Das Wesen des Romantischen,
1921), nawiazujac da
Sche~linga, razrznial realizm - interesujacy sie indywidualnascia ludzka, z paminieciem tego, ca 'Oglne, klasycyzm ktry ukazuje abstrakcyjny ideal 'poprzez alegaryzacje, i romantyzm - dazacy da syntezy tega, co 'Oglne,i tego, co szczeglne w symbalu; Th. Spoerri (Priiludium zur Poesie, 1929)
pisal a sztuce statycznej, dynamicznej i normatywnej; P. A. Sarakin {Sacial and Cultural Dynamics, 1937) - a sztuce sensualistycznej, ideacyjnej (spirytualistycznej) i idealistycznej
(synteza 'Obu poprzednich) itp.57.
54 Terminowi temu nadal swoisty sens w swej typologii twrcw
N. Frye (The Archetypes of Literature, "Kenyon Review" 1951 s. 82110): ekstrawertyk - to "zywiolowiec", ulegajacy naporowi zewnetrznego materialu; introwertyk swobodnie nad nim panuje.
55 Dokladny przeglad tej systematyki daje J. Petersen, Die Wissenschaft von der Dichtung, t. I Berlin 1939 s. 345 i n., 385 i n.
56 M. Foerster, The Psychological
Basis of Literarv Periods. W: Studies for W. H. Read, Luisiana 1940.
57 Warto tez odnotowac typologie J. Lotmana (Lekcji
po strukturalnoj poetikie, Tartu 1964 s. 166-182), oparta na dwcp kryteriach: 1. prze-

208

VII. Prady

i typy

twrczosci

VII. Prady

literackiej

Wszys,tkie te prby obarczone byly na ogl podobnymi ulomnosciami: poslugiwaly sie pojeciami nieostrymi, osiagnietymi na drodze intuicyjnej, w sposb arbitralny nadawaly im
walor wlasnosci podstawowych (z ktrych wyprowadzic mozna
wszystkie inne cechy typu), schematyzowaly opis poszczeglnych pradw literackich, doszukujac sie w nich przede wszystkim cech nadrzednego tJlpu systematycznego. Zazwyczaj przy
tym, w dazeniu do podzialu wyczerpujacego, granice jednego
z przeciwstawnych pojec zakreslano wasko, gdy tymczasem
pojecie drugie stawalo sie "workowate" (np. romantyzm
uStricha).
Nawiasowo warto wspomniec o jeszcze jednej, szczeglnie
mylacej i dowolnej odmianie typologii: oto nazwy pewnych
historycznych okresw czy stylw byly uzywane na oznaczenie stalych faz czy nurtw w rznych pradach literackich.
waga powiazan wewnatrztekstowych
badz pozatekstowych (tj. powiazan
z rzeczywistoscia, normami literackimi, tradycja) i 2. estetyka tozsamosci (odbiorca nastawiony jest na realizaCje z gry daaej struktury)
badz estetyka przeciwstawnosci
(gdzie panuje zasada oryginalnosci).
W rezultacie powstaje schemat nastepujacy:
Struktury
wewnatrztekstowych
~ ol

olWolu
;>,

I +->
Uw
ww
Q)
u~
Q) ~
p.+->

.~

z przewaga powiazan
pozatekstowych

.~
o
'N
o.~
ISztuka
.sS
~.w

sredniowieczna
Barok
Folklor
Romantyzm

i typy

twrczosci

literackiej

209'

Walzel pisal wiec o gotyku klasycznym i barokowym, Strich o romantyce gotyckiej i barokowej, Klemperer - o rokoko
w literaturze francuskiej drugiej polowy XIX w., Curtius o kierunku klasycznym i manierystycznym w literaturze kazdej epoki itp.
Wobec wszystkich tych prb typologicznych wysuwano zarzut, ze deformuja one obraz rozwoju literatury: wyolbrzymiaja
kontrast miedzy pradami literackimi, zacieraja ich czesciowa
synchronie, a przede wszystkim "na sile", z pogwalceniem faktw historycznych, wciskaja w granice jednej kategorii systematycznej zjawiska tak odmienne, jak klasycyzm i realizm,
romantyzm i naturalizm.
Zastrzezenia te nie przekreslaja wszakze mozliwosci i przydatnosci naukowej takich konstrukcji systematycznych. Nalezy tylko stawiac im cele bardziej ograniczone: moga one systematyzowac prady literackie nie jako calosci, lecz jedynie ze
wzgledu na poszczeglne ich cechy. Z takim zastrzezeniem okaze sie sensowne i obroni sie przed zarzutem schematyzmu:
ujmowanie np. klasycy:omu francuskiego i realizmu we wsplnej kategorii pradw o podlozu racjonalistycznym czy np. sentymentalizmu i symbolizmu w kategorii pradw subiektywistycznych. Przede wszystkim zas badacz literatury winien pamietac o trafnej refleksji metodologicznej Waltera Passarge:

Klasycyzm

Realizm

Dla pelni obrazu trzeba rwniez przypomniec prbe jezykowej typologii pradw literackich, scislej mwiac, wedlug panujacej struktury
Skladniowej. J. Mi1es (Eras and Modes in English Poetry, Berkeley-Los
Angeles 1957) rozrznila w poezji angielskiej dwa typy skladniowe: frazowy (phrasal), czyli kumulatywny, w ktrym przewazaja skomplikowane konstrUkcje nominalne, i zdaniowy (clausal), czyli dYSkursywny,
z rozbudowanymi orzeczeniami i czestymi zdaniami pOdrzednymi, oraz
typ posredni miedzy frazowym a zdaniowym. Autorka dopatruje sie w literaturze w. XVI i XVII przewagi stylu zdaniowego, w w. XVIII - frazowego, w w. XIX - znowu zdaniwego; przy tym przewaga ta przypada na pierwsza polowe 'kazdego wieku, gdy tymczasem u jego schylku
pojawia sie typ' posredni jako zapowiedz stylu wieku nastepnego.

Stwierdzenie pewnego paralelizmu w historii stylw jest dopiero

podstawa, na ktrej dalej moze budowac ich badacz: problemem staje sie
teraz juz nie to, co wsplne, lecz to, co rzni wewnetrznie spokrewnione
style: droga metodyczna prowadzi przeto od nieuporzadkowanego zrznicowania (w opisowym stwierdzeniu faktw) poprzez kategorialne upro-szczenie i uporzadkowanie do uporzadkowanego zrznicowania, to jest
do zespolenia perspektywy systematyzujacej
i rznicujacej, gdyz ona
tylko potrafi uchwycic skomplikowany rozwj stylowy az do jego najsubtelniejszych odcieni. 58.

W dotychczasowych pracach marksistowskich typy systematyczne nazywane byly zazwyczaj metodami {zastosowanie
teoretycznoliterackie tego terminu datuje sie od "metody eks58

W. Passarge,

Die Philosophie

wart, Berlin 1930 s. 68.

14 Glwne problemy ...

der Kunstgeschichte

in der Gegen-

210

VII. Prady

i typy

twrczosci Literackiej

perymentalnej" Zoili),a zasada rozrznienia byl sposb budowy

obrazu literackiego. TypoLogia ta jednak najczesciej zamykala
sie w granicach literatury nowozytnej, w ktrej rozrzniano
trzy metody podstawowe: klasycyzm, romantyzm i realizm
(niekiedy z wyodrebnieniem realizmu socjalistycznego); jako
pojecia pejoratywne wprowadzono rwniez naturalizm i form.alizm. Stosunek jednak tych pojec do pradw i stylw literackich nie byl formulowany jasno i konsekwentnie 59. Ostatnio
zreszta pojawiaja sie propozycje terminologiczne, by metode,
styl i kierunek traktowac nie hierarchicznie, lecz korelatywnie: metode - jako sposb tworzenia artystycznego, styl jako cechy jego obiektywnych rezultatw, kierunek (naprawlenije) - jako proces rozwojowy literatury 60.
W okresie powojennym rozpowszechnil sie - glwnie za
sprawa Hermana Niedoszywina - dychotomiczny podzial literatury na realizm i antyrealizm, ktry w pewnych wypadkach
(np. romantyzm) przecinal w poprzek: prady literackie. (Nawiasowo warto dodac, ze w dziejach polskiej nauki o literaturze
ten zaborczy realizm mial swego poprzednika w nie mniej zaborczym romantyzmie, w ktrym E. Kucharski chcial pomiescic cala literature polska - a chyba i europejska - od poczatku XIX w. az po swa wsplczesnosc 61). Ostatnio ta koncepcja
dychotomiczna zostala czesciowo odrzucona; metody nierealistyczne (ktre nie doczekaly sie jednak dokladniejszej typologii) nie sa juz a limine traktowane jako antyrealistyczne (w sen59 Por. przeglad
definicji w pracach L. Tamaszyna, O poniatii riealisticzeskogo chudozestwiennogo
mietoda. W: Woprosy estietiki, t.I Moskwa 1958; A. N. Sokolowa, Litieraturnyj
process
woprosy tierminolofilologija,
t. V Moskwa 1963, i J. Elsberga, Sporgii. W: Slawianskaja
nyje woprosy izuczenija stila, "Wopr osy Litieratury"
1966 nr 2.
60 J. Boriew, O prirodie
chudozestwiennogo mietoda, "Wopr osy Litieratury" 1957 nr 4 s. 68-70. Podobnie: L Ryzkin, Stil mietod. W: Woprosy
estietiki, t. L s. 253-254;
A. N. Sokolow, o. c. (autor proponuje nazwe
"prad literacki" - litieraturnoje
tieczenije - dla poszczeglnych odmian "kierunku literackiego" - litieraturnoje
naprawlenije).
M. Kagan
(Mietod kak estieticzeskaja katiegorija,
"Woprosy Litieratury" 1967 nr 3)

VII. Prady

i typy

211

twrczosct. ttterackiej

sie sprzecznosci z prawda artystyczna), zakres znaczeniowy

realizmu zostal ograniczony. Rwnoczesnie jednak wiekszosc radzieckich badaczy - z okazji dyskusji z Reizowem - opowiedziala sie za naukowa owocnoscia konstrukcji typologicznych
w badaniach 'literackich. Prby teoretyczne podjete w tym
kierunku przeciwstawiaja realizm i (rznie nazywany) nierealistyczny typ literatury przy pomocy par pojeciowych: typizacja, obiektywizm, "formy samego zycia" - idealizacja, subiektywizm, fantastyka, z tym wszakze waznym zastrzezeniem, ze
w kazdym pradzie literackim w rozmaitych postaciach i ukladzie sil przejawiaja sie oba wyrznione typy. Wsplna wada
tych koncepcji jest znowu "workowatosc" nierealistycznego
typu literatury 62.

wyrznia w metodzie artystycznej aspekt poznawczy, oceniajacy, konstrukcyjny i semiotyczny; utozsamiajac aspekt konstrukcyjny
ze stylem - stwierdza, ze istnieja metody twrcze z okreslonym, "zaprogramowanym" systemem stylowym i takie, ktre dopuszczaja "rozmaite
zasady formotwrcze".
,
01 Por. B. 'Nadolski,
E. Kucharski,
badacz historii literatury.
W: Eugenz11,szKucharski, Torun 1957 s. 14-16.

62 Por.
Tworczeskij
mietod, Moskwa 1960 (tu zwlaszcza rozprawy
L. Timofiejewa i W. Dnieprowa); O. W. Larmin, Chudozestwiennyj
mietod
stil, Moskwa 1964; Chudozestwiennyj
mietod
tworczeskaja indiwidualnost' pisatiela, Moskwa 1964, i L. Turek, Wokl problemw typo~
logii, "Studia Filozoficzne" 1962 nr 2, oraz rozdzial Realizm, naturalizm,
typowosc w niniejszej ksiazce. - Problem genezy i przemian pradu
literackiego omwiony zostanie w rozdziale Prawa naukowe w historii

literatury.

VIII. ReaLizm,natura!!zm, typowosc

VIII. REALIZM, NATURALIZM, TYPOWOSC

1
Prehistaria pajecia "realizm literacki" w naszym kregu kulturalnym jest a dwa i pl tysiaca lat starsza ad samego terminu.
Badacz dziejw swiadamasci estetycznej musialby ja razpaczac
fragmentem apisu tarczy Achillesa w Iliadzie (XVIII, 548-549),
wyrazajacym zachwyt, ze przedstawiana na nim rala "byla
podobna da zaranej, chac Ibyla zrobiana ze zlata: i to wlasnie
byla cudem sztuki". Metafara "zwierciadla", z takim upodabaniem pawtarzana jeszcze przez Stendhala i KraszeWSkiegO',
nalezy da topiki antycznej: pa raz pierwszy uzyl jej Platon
W Rzeczypaspolitej, w rozwazaniach dyskredytUjacych zreszta
"twrczosc artystyczna; imitatio vitae, speculum consuetudinis,
imago veritatis - mwil o komedii Cycero. Mimesis, imitatio,
verisimilitudo, la belle nature, le reel, le vrai et la vraisemblance - byly kluczowymi terminami na glwnej linii poetyki
od czasw starazytnych da wieku XVIII 1.
Ale i wyraz "realizm" przebyl dluga i skamplikawana historie, zanim przyjal sie w slawnictwie estetycznym 2. W sred-

213

niawieczu - jak wiadama - realistami nazywana zwalennikw tegO' kierunku schalastyki, ktry, nawiazujac da tradycji
platonskich, przypisywal pojeciam oglnym byt rzeczywisty
i samaistny, a niekiedy takze - pierwotny w stasunku do
przedmiatw j ednastkawych. W wieku XVIII podstawawy sens
filozaficzny terminu "realizm" ulegl zasadniczej zmianie: od
czasw Kanta 3 stasowana gO', z rznymi przymiotnikami, wobec
tearii epistemalagicznych, ktre glosily abiektywnasc przedmiatu paznania. Byly ta wiec kierunki materialistyczne lub da
nich zblizane, a takze kieruriki oscylujace miedzy materializmem a idealizmem subiektywnym (zwlaszcza pazytywistyczne);
pojecie ta stasowana takze da idealizmu abiektywnega. Z tych
Studies" 1954 (April); E. Maynial, La BataiHe realiste, Paris 1913; P. Martino, Le Roman realiste sous Ie Second Empire, Paris 1913; B. Weinberg,
French Realism. The Critical
1830-1870. New York-London
1937; S.
krystalizacja
doktryny,
"EsteKrzemien, Realizm: narodziny pojecia
tyka" II! (1962); Z. Markiewicz, Grupa Medanu jako wyraz naturalizmu
francuskiego,
Krakw 1947; Z. Lempicki, Zrdla
typy realizmu niemieckiego w XIX wieku (1938). W: Renesans - Oswiecenie - Romantyzm, Warszawa 1966; R. Brinkmann, Wirklichkeit
und Illusion, Tlibin~
gen 1957; W. Kayser, Die Wahrheit der Dichter, Stuttgart 1959; B. Markwardt, Geschichte der deutschen Poetik, t. IV Berlin 1959; R. Stang,
The Theory of Novel in EngIand 1850-1870, London 1959; M. Allott,
Novelists on the Novel, London 1959; Begriffsbestimmung
des literarischen Realismus, hgb. R. Brinkmann, Darmstadt 1969; H. Widhammer,
Realismus und kIassische Tradition,
TiUJbrngen 1972; H. Kinder, Poesie
aIs Synthese, Frankfurt/M.
1973; J. Sorokin, Z historii terminu "realizm", "Materialy do Studiw i Dyskusji z Zakresu Teorii i Historii
Sztuki" 1953 nr l; tenze, K istorii tiermina "riealizm" w russkoj kritikie,
1Z 1957 z. 3; H. Markiewicz, Dyskusja o realizmie; Spr o naturalizm
w: Tradycje
rewizje, Krakw 1957; tenze, Zakres
tresc pojecia "natu-

estetyce XX wieku w: Nowe przekroje

ralizm" w badaniach literackich
zblizenia, Warszawa 1974; Cz. Niedzielski, O teoretycznoliterackich
tradycjach prozy dokumentarnej,
Torun 1966; A. Brodzka, O kryteriach realizmu w badaniach literackich,
Warszawa 1966; J. Hrynczuk, Poglady
Wroclaw 1968; A. Bartoszewicz,
estetyczne naturalistw
niemieckich,
O glwnych terminach
pojeciach w polskiej krytyce literackiej w pierwszej polowie XIX wieku, Warszawa-Poznan
1973; W. Lawniczak, Uwagi
o pojeciu realizmu w teorii sztuki. W: Elementy marksistowskiej
metodologii humanistyki, red. J. Kmita, Poznan 1973.
3 W Krytyce
czystego rozumu Kant przeciwstawil swj transcenden-

1 Por. M. H. Abrams, The Mirror

and the Critical
Tradition,
London

and the Lamp. Romantic Theory

1953; Nachahmung
und IlIusion,
hgb. H. R. Jauss, Mlinchen 1964; G. Sorbom, Mimesis and Art, Uppsala
1967; J. D. Boyd, The Function of Mimesis and its Decline, Cambridge
(Mass.) 1968; H. W. Schaffnit, Mimesis ais Problem, Berlin 1972.

O dziejach realizmu i naturalizmu (pojec i terminw) informuja

m. in. prace: H. Levin, What is Realism? w: CO'T/-textsof Criticism, Cambridge (Mass.) 1957; R. Wellek, The Concept of Realism in Literary Scholarship w: Concepts of Criticism,
New Haven-London
1963; G. J. Becker, Documents of Modern Literary Realism, Princeton 1963; E. Borgerhoff, "Realisme" and Kindred Words, PMLA 1938 s. 837-843; F. W. Hem"Naturaliste",
"French
mings, The Origins of the Terms "Naturalisme",
2

talny idealizm transcendentalnemu

realizmowi, "ktry uwaza czas i przestrzen za cos, co jest dane samo w sobie (jako niezalezne od naszej zmyslowosci)". Transcendentalny
idealista moze jednak byc empirycznym
realista, tzn. moze "przyznac, ze materia istnieje [a czyni to], nie wykraczajac poza sama tylko samoswiadomosc i nie przyjmujac niczego wiecej
jak pewnosc przedstawien we mnie, a wiec twierdzenie cogito ergo sum'"
(I. Kant, Krytyka czystego rozumu, tlum. R. Ingarden, t. I! Warszawa
1957 s. 79, 80).

214

VIII. Realizm, naturatizm, typowosc

wlasnie pawadw filazafia marksistawska, idac za wskazwkami Lenina 4, unika uzywania tegO' terminu.
Juz jednak u schylku XVIII wieku nazwa "realizm" zaczeto okreslac takze pewna postawe swiatapagladawa i wynikajacy stad spasb pastepawania. "Realistami" nazywana ludzi,
ktrzy, kierujac sie wylacznie danymi empirycznymi i wynikami razurnawania, sa trzezwi, praktyczni, licza sie z rzeczywistascia, stawiaja przed saba tylkO' cele dajace sie urzeczywistnic. Upadstaw padzialu paezji na naiwna i sentymentalna
Schiller dostrzegal przeciwstawnosc wlasnie takich dwch typw psychiczno-moralnych.
Jesli pominac wlasciwa im poetycznosc - pisal _ wtedy z pierwszego pozostanie tylko, pod wzgledem teoretycznym, trzezwy duch obserwacji i trwale przywiazanie do jednostajnego swiadectwa zmyslw, pod
wzgledem praktycznym - zrezygnowane poddanie sie koniecznosci (ale
nie slepemu przymusowi) przyrody: uleglosc zatem wobec tego, co jest
i byc musi. Z charakteru sentymentalnego
pozostanie (pod wzgledem
teoretycznym) niespOkojny duch spekulacji, ktry dazy do tego, co
absolutne we wszelkim poznaniu, w praktyce - rygoryzm moralny, ktry
w dzialaniach woli upiera sie przy tym, co absolutne. Ten, kto zalicza sie do pierwszej klasy, moze byc nazwany realista, ten, kto do drugiej - idealista, przy ktrych to nazwach jednak nie wolno pamietac
ani
zyce o'. dodatnim, ani o ujemnym sensie, jaki laczy sie z nimi w metafi-

Kancowe zastrzezenia swiadczyly, ze takie znaczenia terminw "realista" i "idealista" byly wwczas nawascia, byc maze
wlasnie przez Schillera zapropanawana.
Scisly zwiazek wczesnej teorii paezji z refleksja filazoficzna sprawil, ze prawie rwnoczesnie pajecia "idealizm" i "realizm" przeniesiana na twrczasc literacka. Ki'lkakratnie czyni
ta sam Schiller w korespandencji z Gaethem, na agl nadajac
"realizmawi" odcien ujemny; tak wiec pisze np., ze jesli paezja
pazastaje w sferze zmyslawosci, Wwczas"staje sie realistyczna
w ograniczonym znaczeniu tegO' slawa, gdy zas paecie brak
4 Por.
W. Lenin,
t. XIV
Warszawa
1949 Materializm
s. 65.

i empiriokrytycyzm

215

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

[1909] w: Dziela,

5 F. Schiller, Uber naive und sentimentalische

Dichtung [1795-1796]
w: 448-449.
Werk e, t. IV: Asthetische
Schriften,
hgb. O. Harnack, Berlin br.
s.

calkawicie wyabrazni - niewalnicza i prastacka" (14 IX 1797),

gdzie indziej twierdzi, ze Francuzi sa "lepszymi realistami niz
idealistami", i wyciaga stad wniosek, ze "realizm nie stworzy
zadnegO' poety" (27 IV 1798).
Paglad wrecz przeciwstawny wyrazil w swej Mowie a mitologii (1800) Fryderyk Schlegel:
Idealizm w kazdej formie musi tak czy inaczej wyjsc z siebie, aby
mc z powrotem w siebie wniknac i pozostac tym, czym jest. Dlatego
z lona jego musi powstac i powstanie nowy, rwnie bezgraniczny realizm.
[...] Takze i ja od dawna juz nosze w sobie ideal takiego realizmu i jesli
dotad jeszcze nie doszlo do wyrazenia go, to jedynie z tego wzgledu, iz
wciaz szukam odpowiedniego srodka wyrazu. Wiem jednak, ze moge zna;"
lezc go tylko w poezji, gdyz realizm nigdy juz nie bedzie sie mgl pojawic w postaci filozofii, a zwlaszcza systemu. A nawet, w mysl powszechnej tradycji, nalezy spodziewac sie, ze w nowy realizm, skoro
jest przecie idealistycznego pochodzenia i niejako musi poruszac sie na
idealistycznym gruncie - pojawi sie w postaci poezji, ktra wszak winna
polegac na harmonii idealnego z realnym 6.

"Realizmem paetyckim" nazwal okalo tegO' czasu sztuke

nasladowcza Schel'ling w Wykladach a metadzie studium akademickiegO' (1802) - i to jest prawdopodobnie terminalO'giczne
zrdlo, z ktregO' korzystal Maurycy Mochnacki, charakteryzujac w r. 1825 w ten sposb paezje antyczna:
Najglebsze badania tyczace sie oglu ludzkosci postepujacej na drodze kultury umyslowej przekonywaja nas, ze cywilizacja zwykle zaczyna
od realizmu, postepujac do wyzszego porzadku, od rzeczy do wyobrazen
albo, inaczej mwiac, rozwija naprzd zdolnosc przyjmowania wrazen,
a potem uksztalca wole twrcza, wladze myslenia i czyni ja przewazajaca
nad innymi silami duszy. W Grecji cywilizacja zaczela swoje dobroczynne dzialanie od uzmyslowienia wszystkiego, co bylo idealne, od
upieknienia realizmu, wytworny wiec realizm odpowiadajacy potrzebie
czasu i charakterowi mlodzienczej ludzkosci jest cecha kultury greckiej '.

Realizm ten, mimo wszystka zamykajacy sie "w szczuplym

obrebie zycia zmyslawego", traktawal wwczas Machnacki jaka
F. SChlegel, Rede iiber Mythologie [1800] w: Schriften und Frag1956 s. 124.
1 M. Mochnacki, Niektre uwagi nad poezja romantyczna z powodu
6

mente, Stuttgart
rozprawy

Jana Sniadeckiego

o pismach

"Dziennik Warsza'wSlki" 1825 t. II s. 338.

klasycznych

romantycznych.

216

217

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

miniona, zamknieta faze twrczosci artystycznej. Pzniej jednak, w pracy O literaturze polskiej wieku XIX (1830), uznal
go za rwnouprawniona z idealizmem odmiane poezji wsplczesnej:

jakim jest. Dobre czy zle, nie chcemy go U1piekszac, bo sadzimy, ze

w utworze poetyckim jest ono piekne w jednym i w drugim wypadku,
wlasnie dlatego, ze jest prawdziwe, i ze gdzie jest prawda, tam jest
i poezja 9.

Dwa sa pierwiastki,
niejako
dwa a t o m y poezji; r e a l i z m
i d u c h. Tam rzeczy zewnetrzne, natura, spolecznosc, historia; tu mysl,
i d e a. Albo poeta o wlasnej zapomina i n d y w i d u a l n o s c i, o swyj
jednostce, o swoim "j a" i odjawszy sie samemu sobie, wszystka chec
swoja i starania kladzie w to jedynie, azeby utwory jego mialy te rzeczywistosc, te prawdziwosc, te realnosc niezgruntowana, to istnienie odrebne i niezalezne, jakie maja twory w przyrodzeniu; albo samego z siebie, z uczuc swoich i istoty jestestwa swojego snuje, wynurza i jest zawsze samym soba W pierwszym przypadku poeta jest r e a l n y, w drugim i d e a l n y. Czestokroc byc moze i r e a l n y, i i d e a l n y zarazem. Wszelki r e a l i z m zmierza do postaci, do form statecznych,
determinowanych, okreslonych, widomy,ch. Taka jest poezja historyczna.
Takim poeta jest Szekspir, Goethe, Bohdan Zaleski. Ich jednostka, ich
indywidualnosc rozprasza sie, niknie, ginie w ich utworach. [...] To rozumiem przez realizm poetycki. Wyrazy: p o s t a c i o w y, r e a l n y,
.s n y c e r s k i, p l a s t y c z n Y, r z e c z y w i s t y, w jednym znaczeniu
uzywam 8.

Podobnie charakteryzowal poezje realna Wissarion Bielinski w rozprawie O opowiadaniu rosyjskim

opowiadaniach
p. Gogola (1835), lecz bardziej angazowal sie po jej stronie,
a przede wszystkim nadawal jej sens oskarzenia spolecznego:

I oto druga strona poezji, oto poezja realna, poezja zycia, poezja
rzeczywistosci, nareszcie prawdziwa i rzeczywista poezja naszych czasw.
Szczeglny jej charakter zasadza sie na wiernosci wobec rzeczywistosci;
ona nie przeksztalca jej, lecz ja odtwarza, rekonstruuje i jak soczewka
skupia w sobie z jednego punktu widzenia rznorakie jej zjawiska,
dobierajac z nich te, ktre potrzebne sa do ulozenia calkowitego, zywego
i jednolitego obrazu. Rozmiarami i granicami zawartosci tego obrazu
.nalezy okreslac wielkosc i genialnosc utworu poetyckiego. [...] Szczeglny charakter najnowszych utworw [...] zasadza sie na ich bezlitosnej
szczerosci, na tym, ze zycie pojawia sie w nich, jakby ku swej hanbie
w calej nagosci, w calej straszliwej brzydocie, jakby rozkrojone nozem
chirurgicznym. My chcemy nie idealu zycia, lecz zycia samego, takiego,
8 M. Mochnacki,
O literaturze
polskiej
H. Zyczynski, Krakw 1923 s. 109-110.

wieku

XIX

[1830], opr.

Nieco wczesniej termin "realizm" !pojawia sie rwniez na

szpaltach prasy francuskiej. Pierwszy chronologicznie wypadek jego uzycia odnaleziony zostal w "Mercure Fran<;ais du
XIX siecle" z r. 1826:
Ta nowa szkola literacka ktra z dnia na dzien sie rozszerza i ktra
zmierza do wiernego nasladownictwa nie arcydziel sztuki, lecz oryginalw, ktrymi obdarza nas natura, moglaby nazywac sie "realizm"; bedzie to wedlug wszelkiego prawdopodobienstwa
panujaca literatura
XIX wieku, literatura prawdy 10.

W nastepnym dziesiecioleciu terminem tym poslugiwal sie

czesto konserwatywny krytyk "Revue des Deux Mondes", Gustaw Planche. W r. 1835 pisal z przekasem, ze realizm epicki
ma juz wielu gorliwych uczniw, ktrym jednak nie zalezy
na tym, by znac polityke krlw czy ich namietnosci, ale
chca jedynie wiedziec, "jaki herb byl umieszczony nad brama
zamkowa, jaka dewiza byla wypisana na sztandarze, jakie
barwy nosil zakochany baron".
Realizm pojawia sie rwniez wielokrotnie we francuskiej
krytyce artystycznej tego czasu. Na ogl sluzyl tu do nieprzychylnego charakteryzowania sztuki, ktra dokladnie, a na-o
wet niewolniczo kopiuje rzeczywistosc, ze szczeglna sklonnoscia do brzydoty i wulgarnosci, ma swj filozoficzny rwnowaznik w materializmie czy pozytywizmie, obca jest wiec
"idealom", "pieknu", "poezji", "wyobrazni".
Z biegiem lat uzycie tego wyrazu jest coraz czestsze (w krytyce artystycznej rozpowszechnilo go zwlaszcza pismo "L'Arholenderskiego
tiste" oraz Historia malarstwa flamandzkiego
Houssaye'a, 1846), a rwnoczesnie z okreslenia pejoratywnego

9 W. Bielinski,
O russkoj powiesti
powiestiach
g. Gogola [1835]
w: Soczinienija, t. I Moskwa 1948 s. 108.
10 Tekst ten przytoczyl A. David-Sauvageot
w Histoire de la langue
et de la litterature franr;aise, pod red. Petit de Julleville'a, t. VII Paris
1899 s. 174.

II"

218

VIII. ReaLizm,naturalizm, typowosc

VIII. ReaLizm,naturalizm, typowosc

przeksztalca sie w haslo programowe zwolennikw sztuki i literatury, ktra na podstawie skrupulatnej obserwacji przedstawia zycie wsplczesne, w bezkompromisowej wiernosci wobec prawdy ogranicza prawa wyobrazni i eliminuje subiektywizm twrcy; nie liczac sie z zakazami moralnymi czy estetycznymi, odtwarza takze zjawiska pospolite czy odrazajace,
a w zwiazku z tym na szeroka skale wprowadza do literatury
zycie nizin spolecznych.
Dla tej ewolucji semantycznej przelomowe znaczenie miala
wystawa malarska i manifest programowy Gustawa Courveta
w roku 1855 oraz kampania literacka Duranty'ego i Champfleury'ego; pierwszy z nich zalozyl w lipcu 1856 r. krtkotrwale
zreszta czasopismo pod nazwa "Le Realisme", a drugi oglosil
w r. 1857 zbir programowych artykulw literackich pod tymze tytulem.
VI pismie "Le Realisme" czytamy, ze realizm
I

domaga sie dokladnego, calkowitego, szczerego odtwarzania srodowiska

spolecznego, epoki, w ktrej sie zyje, gdyz taki kierunek badan uzasadniony jest przez rozum, przez potrzeby umyslowe i interes publiczny i poniewaz jest wolny od klamstwa i wszelkiego oszustwa. [... Powinno to
byc odtworzenie jak najbardziej proste, azeby wszyscy mogli je zrozumiec. [Nalezy] ukazywac czlowieka od strony s p o l e c z n e j, ktra jest
najlepiej widoczna, najbardziej zrozumiala i rozmaita, i troszczyc sie
o odtwarzanie spraw, ktre dotycza zycia najwiekszej liczby ludzi, ktre
zdarzaja sie czesto w dziedzinie popedw, zyczen, namietnosci. [...] Realizm stawia wiec przed twrca cel filozoficzny, praktyczny, uzyteczny,
'nie zas rozrywkowy, i w ten sposb wznosi go wyzej.

Oto hasla programowe tej kampanii, ktrym towarzysza

jednak zastrzezenia, ze sama naZJwa "realizm" mwi niewiele,
ze jest przypadkowa, tymczasowa, ze zostala narzucona przez
przeciwnikw: Champfleury porwnywal sie do "kota, ktry
ucieka z rondlem realizmu przywiazanym mu do ogona przez
ulicznikw" .
Mimo to w opinii literackiej "realizm" przyjal sie odtad
trwale i szeroko: uzywali go pisarze nie podzielajacy pogladw
Champfleury'ego i Duranty'ego (np. Goncourtowie), krytyka
stosowala go ,takze do tych, ktrzy okreslenia tego nie uznawali. Paradoks chcial, ze za przywdce "szkoly realistycznej"

219

uznano rychlo Flauberta, ktry za Pania Bovary byl w pismie

"Le Realisme" ostro krytykowany, a sam z niechecia odrzucal
zarwno nazwe "realizm", jak i pzniej "naturalizm".
Totez w wczesnych programach i postulatach literackich,
badz to formulowanych, badz to przyjmowanych w opinii literackiej pod mianem "realizmu", ujawnily sie rychlo zasadnicze
rozbieznosci: \miedzy "prawdziwoscia" pojmowana jako "szczerosc", tj. calkowita zgodnosc utworu z wrazeniami i uczuciami
autora (Champfleury), a prawdziwoscia zmierzajaca do naukowego, obiektywnego, dokladnego i scislego opisu faktw (Flaubert, Goncourtowie); miedzy postulatem jak najbardziej
szczeglowego, "dagerotypicznego" odtworzenia rzeczywistosci
(Charnpfleury, Duranty) a postulatem wy;boru jej skladnikw
cech powtarzalnych (Flaubert) i uwydatnienia jej cech istotnych (Taine); miedzy realizmem jako "sztuka dla sztuki" (Flaubert, Goncourtowie) a realizmem w sluzbie pozytku spoleczenstwa (Courbet, Duranty). Hasla te wystepowaly oczywiscie
w rznych kombinacjach, czesto byly laczone w formulach syntetycznych zmierzajacych do przezwyciezania zaznaczonych tu
sprzecznosci, czesto takze teoria odbiegala od praktyki.
Niemal rwnoczesnie "realizm", uzywany przedtem tylko
sporadycznie, stal sie haslem literackim w Niemczech. Glosil
go tutaj przede wszystkim Otto Ludwig (w Studiach szekspirowskich, ogloszonych dopiero posmiertnie w r. 1872), dodajac
przymiotniki "poetycki" lub "artystyczny". Realizm taki pojmowal on jako droge posrednia miedzy naturalizmem a idealizmem: poeta "nie odchodzac od nasladowania rzeczywistosci",
nie falszujac jej, winien ja jednak w swoim dziele zlagodzic,
upoetyzowac, uduchowic, a zarazem - skonkretyzowac, "zagescic": "poezja opiera sie na nasladowaniu, ale nasladuje tylko to, co istotne, odrzuca to, co przypadkowe". Istota, idea, to,
co oglne, manifestuje sie w poezji przez indyw~dualnosc, zjawisko przez to, co jednostkowe - prawda poetycka to "stale
uszczeglnianie tego, co oglne, i uoglnianie tego, co szczeglne"; "inna oglnosc, ideal abstrakcyjny, prowadzi do nieprawdy, do pustego frazesu poetyckiego".
Te twierdzenia Ludwiga byly kontynuacja dorobku klasycznej estetyki niemieckiej. Podczas gdy poetyka pseudoklasycz-

II!,

II

,II

II

'I
!!l

I,

'II

,,]

l]

I
!

I'

liii!

221

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

VIII. ReaHzm, naturalizm, typowosc

na sankcjonowala w poezji poznanie oglne, zarwno Goethe,

jak i Heg~l opowiedzieli sie za kategoria "szczeg'lnosci" czy
"konkretnosci". Goethe mwil jednak o "symbolu" lub "alegorii", Hegel - o "obrazowosci"; dopiero w rozprawach Ludwiga
nastapilo trwale - jak sie mialo okazac - zespolenie pojec
realizm i typowosc:

wieczne typy, ktre stoja przed nami i nas ucza", na Schellinga, A. W. Schlegla i Ch. Nodiera (Des types en litterature,
1832), gdy typami nazywali wielkie postacie literackie (Hamlet, Don Kichot, Faust) o znaczeniu mitw, a posrednico nawet
jeszcze na George Sand, gdy w przedmowie do Le Compagnon
de tour de France (1851) przyzmaje, ze swj "typ rdbotnika,
o tyle postepowego, o ile na to pozwalaja czasy", odmalowala
"takim, jakim pragnie, zeby byl, jakim wydaje sie, ze byc
powinien".
Znacznie donioslejsze jednak dla rozwoju pojec literackich
bylo wprowadzenie terminu "typ" jako najwyzszej kategorii
w systematyce zwierzat (dokonane przez H. M. de Blainville'a
w r. 1825). Zwiazek ten wyraznie ujawnia sie w takiej np. wypowiedzi J. E. Przeclawskiego z r. 1842:

220

Przez to glwnie powstaje poezja, ze w typie stale przejawia sie

pojedynczy przypadek, a w poszczeglnym przypadku - typ, do ktrego
on nalezy [...]. Postepowanie czysto typowe stanowi o zwartosci, calosci,
jednosci i koniecznosci, tj. o prawdzie poetyckiej 11.

Term~n "typowosc" mial takze za soba przeszlosc dluga

slmmplikowana 12. Znowu siegac trzeba do autorw antycznych, u ktrych typos znaczy badz to schematyczne przedstawienie przedmiotu, model zawierajacy jego cechy istotne, badz
to "odcisniecie", odbicie - jak bysmy dzis powiedzieli - przedmiotu w poznajacej swiadomosci. Szczeglne rozpowszechnienie uzyskal jednak typos dopiero w pismiennictwie chrzescijanskim' w tekstach greckich, a takze niektrych lacinskich
(gdzie przewazal jednak synonim: "figura"), w zastosowaniu
do postaci i zdarzen Starego Testamentu, interpretowanych
jako prefiguracja (historyczna zapowiedz) postaci i zdarzen
Ewangelii lub jako wzr ostrzegajacy. Juz w I Liscie do Koryntian losy Zydw na pustyni okreslone sa jako typoi hemon
("figury" dla nas), dalej zas czytamy: tauta de typikos synebainen ekeinois (te wszystkie rzeczy zdarzyly sie im jako
"figury"). Ta tradycja teologiczna oddzialywala, byc moze, na
Herdera, gdy postacie z bajek charakteryzowal jako "trwale,

"Typ" zaczyna wiec teraz oznaczac "reprezentanta pewnej

masy podobnych sobie ludzi" (Przeclawski), przy czym zazwyczaj jest to reprezentatywnosc juz uhistoryczniona - w stosunku do warstwy spolecznej, narodu, epoki. Mickiewicz pisal
np. w przedmowie do przekladu Giaura w r. 1832, ze "typem
przeszlego wieku jest Pangloss Woltera", Henryk Kamienski
sadzil, ze zadaniem "romansu nowoczesnego" i "dramatu obyczajowego" jest

O. Ludwig,

byc wiernym obrazem, ujac wielostronnie rzeczywistosc obecna we

wszystkich jej znamionach za pomoca charakterw, ktre sluza za typy,
i kazdemu przedstawic wiedze dobrego i zlego w zewnetrznych stosunkach wyrazona, ktra to wiedza dla spoleczenstwa jest wazna czescia
wiedzy samego siebie 14.

kacji pod tytulem

Shakespeare-Studien,
Leipzig 1872 s. 264-269.
Por. E. Auerbach, Figura w: Scen es from the Drama of European
Literature,
New York 1959; P. Demetz, Marx, Engels und die Dichter,
Stuttgart 1959; A. Rewiakin, Problema tipiczeskogo w chudozestwiennoj
litieraturie,
Moskwa 19,59 (tamze bibliografia wczesniejszych ;prac rosyjskich); G. Lukacs, Szczeglnosc jako problem estetyczny w epoce Oswiecenia
u Goethego, PH 1960 nr 2; B. Ktippers Die Theorie vom TypiMiinchen 1966; H. Markiewicz, O typowosci w lischen in der Literatur,
11

Schwycenie prawdziwych cech typu, oddanie go w oglnym zbiorowym wyrazie i tak wszechstronne okreslenie, izby wszystkie oden pochodzace gatunki, odmiany i indywidua obejmowal, wymaga wielkiego daru
obserwacji, wielkiej znajomosci ludzi i rzadkiej przenikliwosci. W naukach przyrodniczych dotad jeden tylko Linneusz dopial tego, stad slusznie Wielkim nazwany, w nauce czlowieka bodaj czy to nie stokroc
trudniej 13.

12

teraturze

w:

Tradycje

i rewizje.

18

[J. E. Przeclawski]
"Litwini",

14 H.
K.[amienski],
nr 27 s. 46.

O zamierzonej przez P. Johna of Dycalp publi"Tygodnik Petersburski" 1842 nr 97.

Parafianszczyzna,
"Przeglad Naukowy" 1843

222

W recenzji Kamienskiego sasiaduja ze soba w jednym zdaniu wyrazy "typ" i "charakter". Tymczasem w XIX wieku'nastapilo - glwnie w dziedzinie teorii dramatu - ich semantyczne przeciwstawienie: przez typ rozumiano postac literacka
tak skonstruowana, ze "skupia w sobie cechy calego gatunku"
w sposb jak najbardziej wydatny, nawet przesadny i nieptawdopadobny, za to z pominieciem "drobnych podrzednych szczeglw znamionujacych kazda jednostke i nadajacych tej jednostce te wlasciwosc, ze nie jest do zadnej innej we wszyst.,kim podobna" 15. ("Typ" zastapil wiec uzywane w wieku XVIII
wyrazenia: leSi especes, die Arten). Charakter nat!omiast jest
kreacja wszechstronna, zindywidualizowana i zgodna z wymogami prawdopodobienstwa zyciowego; w tym znaczeniu np.
Puszkin przeciwstawial typam Maliera - charaktery Szekspira. Przyznawano oczywiscie, ze w literaturze nie ma czystych
typw ani czystych charakterw, ale w postepowaniu artystycznym gruje alba styl typizujacy, albo indywidualizujacy,
przy czym mozliwa i pazadana jest ich synteza. Do syntezy
takiej dazyl swiadomie Balzac: w r. 1834 pisal w liscie do Hanski ej o Komedii ludzkiej:
W Studiach o obyczajach znajduja sie stypizowane indywidualnosci,
w Studiach filozoficznych
- zindywidualizowane
typy. Wszystkim nadam zycie: typowi - indywidualizujac go, indywidualnosci przez jej stypizowanie 16.

Zwrcmy uwage, ze we wszystkich tych \vypowiedziach

"typ" czy "typowO'sc" aznacza tyrko aspekt uoglniajacy postaci
literackiej. Uzycie terminu "typowosc" dla O'znaczenia owego
zespolenia "oglnosci" i "jednostkowasci" znalezc mazna
w Bausteine fur eine Poetik (1882) Wilhelma Diltheya:
Typowosc miesci w sobie przede wszystkim spotegowanie
doswiadczenia, nie w kierunku pustej idealnosci, lecz ku reprezentowaniu
rznorodnosci, w jednym obrazie, ktrego mocna i jasna struktura pozwala zrozumiec znaczenie drobniejszych i splatanych doswiadczen zy15 P. Chmielowski, Nasza Literatura dramatyczna,
t. l. Petersburg
s. 293-294.
16 H. Balzac, Lettres li l'Etrangere, t. I Paris 1899 s. 205.

223

VIII. Reattzm, naturattzm, typowosc

VIII. Reatizm, naturatizm, typowosc

1898

dowych. [ ... W ten sposb poeta moca uczucia uwydatnia

w tym, co jednostkowe, tzn. typowosc 17.

to, co istotne,

W niemieckiej teO'rii realizmu pawiesciawegO' wazne miejsce zajela tez zasada obiektywnasci narracji. Glwnym rzeczim
nikiem jej byl Fryderyk Spielhagen (Ober Obiektivitiit
Roman, 1863; Beitriige zur Theorie und Technik des Romans,
1883): nie dopuszczalne sa refleksje aglne, kamentarze i aceny,
nawiazywanie kontaktu miedzyautarem a czytelnikiem, jakiekolwiek "wysuwanie sie naprzd" podmiotu autorskiegO'; idea
zasadnicza utworu winna wyplywac samaistnie "z calosci
przedstawionych okolicznosci".
3
W niemieckiej tearii realizmu - jak widac - daniosle
znaczenie pO'siadaly trzy pajecia wywadzace sie z klasycznegO'
okresu niemieckiej estetyki: selekcja waznych, istO'tnych mO'mentw rzeczywistosci, synteza tegO', cO' aglne, i tegO', cO'
jednastkowe, przedmiotowasc epicka. Taki sam rodawd maja
rwniez poglady estetyczno-literackie Marksa i Engelsa. Jesli
jednak Ludwig pastulawal poetyzacje i uwzniaslanie rzeczywistosci, ta twrcy Manifestu komunistycznego
cenili w literaturze "macne rembrandtowskie barwy", szekspirowska zywosc,
ladunek rewolucjonizujacej krytyki spalecznej; nadtO' typowosc przez nich postulowana adnosila sie do grup i kierunkw
ideologicznych. Sam jednak termin "typowosc", padobnie jak
i termin "realizm", nie wystepuj e jeszcze w korespondencj i
Marksa i Engelsa z r. 1859 na temat dramatu Franz von Sicking en Lassalle'a (Engels pisze tu tylko a swoim pagladzie na
dramat, "ktry zada, by dla motyww idealnych nie zapaminano a realistycznych, a dla Schillera a Szekspirze"). wczesna
aparatura stylistyczna Marksa i Engelsa wabec tej prablematyki ta "szekspiryzacja" w przeciwstawieniu do "szylleryzawania", zamieniajacegO' indywidualne postacie w "zwykle tuby
17 W. Dilthey, Die Einbildungskraft
Aufsiitze
Poetik. W: Philosophische
1887 s. 411, 414.

des Dichters.
Eduard Zeller

Bausteine fiir eine

gewidmet, Leipzig

225

VIII. Reatizm, naturalizm, typowosc

VIII. Realizm, naturatizm, typowosc

ducha czasu", indywidualizacja postaci zespolona z ich "re~

prezentatywnym charakterem" wobec okreslonych klas i kierunkw, a tym samym okreslonych idei swojej epoki. Dopiero
w korespondencji Engelsa z lat 1885-1888 pojawia sie zarwno "realizm", jak i "typowosc". W znanym liscie do Margaret Harlmess pisal on:

chwytania
odtwarzania naturalnego
piekna przedmiotu zwyciezyly
dziki upr fantastw - i na tym wlasnie zblizeniu sie do realizmu
w przyrodzie polega najwieksza zasluga Puszkina 19.

224

Realizm, moim zdaniem, zaklada oprcz prawdy szczeglw prawde

w odtwarzaniu typowych charakterw w typowych okolicznosciach.

Blizsze wyjasnienie typowosci przynosi wczesniejszy list do

Minny Kautskiej: w powiesci jej Engels z uznaniem dostrzega
"ostra indywidualizacje charakteru; kazdy bohater jest typem,
a jednoczesnie okreslona osobowoscia, tym (Dieser), jak by
sie wyrazil stary Hegel" 18.
Wypowiedzi Engelsa o realizmie opublikowane zostaly dopiero w r. 1932 (w wydawnictwie radzieckim Litieraturnoje
nasledstwo, t. II) i wtedy dopiero zaczely oddzialywac na rozwj marksistowskiej mysli teoretycznej. Ale inspiracje klasycznej estetyki niemieckiej, zespolone z krytycznym stosunkiem
do rzeczywistosci spoleczno-politycznej, nadaly zblizone pietno tej wersji realizmu, jaka uksztaltowala sie w rosyjskiej
publicystyce rewolucyjno-demokratycznej. Bielin'Ski - jak widzielismy - w poczatkowym okresie swej dzialalnosci poslugiwal sie terminem "poezja realna", "kierunek realny", pzniej
jednak z nich zrezygnowal, byc moze dlatego, ze realizm rozpowszechnil sie jako termin filozoficzny, rwnowazny z dzisiejszym materializmem lub pozytywizmem. Nie uzywal go
rwniez Czernyszewski. Juz jednak w r. 1849 P. Annienkow
pisal o "pojawieniu sie realizmu w naszej literaturze". W nastepnym dziesiecioleciu termin ten wystepuje w artykulach
A. Druzynina, a upowszechnil go M. Dobroluibow, obejmujac
nim rwniez i zjawiska literackie w przeszlosci:
Puszkin przez dlugi czas wzbudzal niezadowolenie odwaga znajdowania poezji nie w fantastycznym
ideale przedmiotu, lecz w samym
przedmiocie, takim, jaki jest. Lecz sila jego talentu, dar odczuwania,

18 K. Marks i F. Engels, O Uteraturze

sztuce, Warszawa 1958 s. 93,
91. - Por. A. N. Jezuitow, Woprosy riealizma 10 estietikie Marksa
Engelsa, Leningrad 1963.

Tak wiec w Niemczech i Rosji - inaczej niz we Francji inicjatywa wprowadzenia terminu "realizm" nalezala przede
wszystkim do jego zwolennikw. Oczywiscie tu byl on niekiedy przedmiotem niechetnej reinterpretacji: w r. 1863 Saltykow-Szczedrin przeciwstawil sie mylnemu rozumieniu sensu
zawartego w slowie "realizm" - jako prymitywnego, mechanicznego odpisywania z natury.
Mniejsza role odegral termin "realizm" w literaturze anglosaskiej. Real, reality; real style - to wyrazy bardzo czeste
w wypowiedziach literackich po roku 1840, ale "realizm"
i "realisci" pojawiaja sie dopiero na poczatku dziesieciolecia
nastepnego. W r. 1853 anonimowy autor w rozprawie oBalzacu
wyjasnia:

Reforma w sztuce, ktrej dano nazwe romantyzmu, [...] przez obalenie konwenCjonalnych wzorw prowadzila naturalnie do przyjecia wzorw realnych i naturalnych, do dokladnego nasladowania natury. Ten
nowy ruch, bedacy tylko kontynuacja czy odgalezieniem tego, co przedtem absurdalnie okreslano mianem "romantyzm", otrzymal we Francji
nazwe "realizm", a jego zwolennicy zwani sa realistami, poniewaz kopiuja z natury, przede wszystkim z natury wsplczesnej, i to natury,
ktra ich otacza. Przywdca tej szkoly realistycznej byl Honore de Balzac 20.

W r. 1858 G. H. Lewes w dziele Realism in Art: Recent Mo.,.

dern Fiction propaguje juz realizm jako "podstawe wszelkiej
sztuki" (jego antyteza jest nie idealizm, lecz - "falsism"),
a Dawid Masson mianuje Thackeraya "pisarzem tzw. szkoly
realistycznej" w przeciwienstwie do Dickensa, ktrego nazywal w dziele British Novelists and their Styles (1858) "powiesciopisarzem szkoly idealnej, czyli romantycznej". W korespondencji wybitnych pisarzy tego czasu, jak Meredith czy Henry
James, sa aprobatywne wzmianki o metodzie realistycznej, ale
19 N. Dobrolubow, Stichotworienija
Iwana Nikitina [1860] w: Izbrannyje soczinienija, Moskwa-Leningrad
1947 s. 421.
20 Balzac and his Writings,
"Westminster Review" July 1853 s. 203.

15 Glwne problemy ..

,226

VIII.

ReaLizm, naturaLizm,

VIII.

typowosc

227

typowosc

Natomiast w pismiennictwie niemieckim tego czasu "naturalizm" bywa czasem odrzniony od "realizmu" jako niewolnicze, bierne, nieselektywne nasladowanie rzeczywistosci; tak
wiec Ludwig zastrzegal sie - mnozac niepotrzebnie terminy -,
ze pojecie realizmu poetyckiego w zadnym wypadku nie pokrywa sie z naturalizmem, a realizm artystyczny z realizmem
naturalistycznym.
Haslem programowym uczynil "naturalizm" - jak wiadomo - Zola. Juz w przedmowie do drugiego wydania powiesci
Teresa Raquin w kwietniu 1868 r. oswiadczyl, ze "ma zaszczyt
nalezec do grupy pisarzy naturalistycznych". Teorie swe rozbudowal nastepnie w rozprawach Le Roman experimental
(1880), Les Romanciers naturalistes (1881), Le Naturalisme au
thea.tre (1881). Z dawniejszych programw i wypowiedzi realistycznych wzial hasla unaukowienia metody pisarskiej, wykorzystywania obserwacji i dokumentu, eliminacji fantastyki
i nieprawdopodobienstwa, a wlaczenia pospolitosci, brzydoty
i trywialnosci. Wlasnym jego wkladem byl fizjologiczno-srodowiskowy determinizm i zludzenie co do mozliwosci stosowania
metody eksperymentalnej:

nazwa programu literackiego w Anglii (G. Moore, G. Gissing)

w Stanach Zjednoczonych (W. Dean Howells) staje sie realizm
dopiero w latach osiemdziesiatych; w realizm angielski pozostaje juz w scislym pokrewienstwie z twrczoscia Zoli i Maupassanta.

Przez caly ten czas terminowi "realizm" towarzyszy w rznych funkcjach "naturalizm". W dziedzinie filozofii w wieku
XVI-XVIII byl uzywany w rozmaitych znaczeniach, zbieznych
z empiryzmem, realizmem, materializmem, epikureizmem; zaliczano tu myslicieli, "ktrych zajeciem jest staranna obserwacja przyrody, a jedyna religia - religia przyrody, ktrzy nie
przyznaja istnienia Boga, lecz wierza, ze istnieje tylko sulbstancja materialna wyposazona w rzne wlasciwosci" (Diderot). Lecz juz w wieku XVII we francuskiej Akademii Sztuk
Pielmych okreslenie "naturalistyczny" stosowano do pogladu
domagajacego sie dokladnego nasladownictwa natury w sztuce, a hiszpanski teoretyk malarstwa Pacheco pisal o szkole,
zwanej los naturalistos. W Rosji wyrazu "naturalizm" dla
oznaczenia daznosci reali'stycznych uzywal niekiedy Bielinski,
a czesto i ostentacyjnie poslugiwal sie nazwa "szkola naturalna"; twrca jej byl zaciety zreszta przeciwnik tego kierunku, Tadeusz Bulharyn (1846).
W tych samych latach we Francji "naturalizm" i slowa pokrewne wystepowaly w krytyce artystycznej wymiennie z "realizmem", a moze nawet czesciej od niego; znajdu:lemy rwniez
prby zastosowania ich do twrczosci literackiej. Przede wszystkim pojawia sie okreslenie "naturalista", zrwnujace pisarrza
z obiektywnym i scislym uczonym-przyrodnikiem. W tym sensie pisze np. Baudelaire w Salonie 1846 o Balzacu, ze jest "powiesciopisarzem i uczonym, wynalazca i obserwatorem, naturalista, ktry zna rwnie dobrze prawa powstawania idei i istot
widzialnych". W dwanascie lat pzniej (1858) Taine mwi o nim,
ze "tym poteznym artysta rzadza zamilowania i uzdolnienia
naturalisty. Dlatego tez kopiuje on rzeczywistosc, lubuje sie
we wspanialych potworach, maluje najlepiej pospolitosc i sile".

ReaLizm, naturaLizm,

Naturalizm jest jedynie formula, metoda analityczna i doswiadczalna, nigdy zas doktryna. Naturalizm w nauce jest to zwrot do natury,
opieranie sie na doswiadczeniu i analizie. Naturalizm w literaturze jest
to rwniez zwrot do natury i czlowieka, bezposrednia obserwacja, dokladna anatomia, przyjmowanie i malowanie tego, co istnieje.
A oto
na czym polega powiesc eksperymentalna:
na znajomosci procesw ludzkich reakcji, na ukazywaniu dzialania mechanizmu zjawisk intelektualnych i zmyslowych wyjasnionych nam przez fizjologie - pod wplywem dziedzicznosci i otoczenia, oraz na ukazaniu czlowieka zyjacego
w srodowisku spolecznym, ktre sam wytworzyl, ktre zmienia nieustannie i w ktrego lonie sam z kolei ulega ciaglej przemianie 21~

t..]

l
?;:t

W wypowiedziach Zoli akcent glwny padal na wierne,

protokolarne odtwarzanie zaobserwowanych faktw. W odrznieniu od niego Maupassant, zaliczany do naturalistw jako
wsplautor Wieczorw w Me danie, uwydatnial waznosc zabiegw selekcyjnych i konstrukcyjnych w pisarstwie realistycznym, a takze nieuchronna subiektywizacje rzeczywistosci:
21

E. Zola, Le Roman experimental, Paris 1880, s. 19, 114-115 .

.......ailIi

228

VIII.

ReaLizm, naturaLizm,

typowosc
VIII.

Realista, jesli jest artysta, bedzie sie staral ukazac nie banalna fotografie zycia, lecz jego wizje bardziej calkowita, bardziej przejmujaca
i ,bardziej przekonywajaca niz samo zycie. [u.] Pisac prawde - to dawac
calkowite zludzenie prawdy, kierujac sie zwykla logika faktw, nie zas
niewolniczo je przepi:sy'wac w calym chaosie ich nastepstwa. Wyciagam
stad wniosek, ze utalentowani realisci powinni byc raczej nazywani iluzjonistami. Cz to zreszta za dziecinstwo wierzyc w rzeczywistosc, kiedy
kazdy z nas posiada wlasna rzeczywistosc w swej mysli i organach
zmyslowych. [u.] Kazdy z nas tworzy sobie jakas iluzje swiata, iluzje
p'oetyczna, sentymentalna,
radosna, melancholijna,
brudna lub posepna - zgodnie ze swa natura. Zadaniem zas pisarza jest tylko
odtworzyc wiernie te wizje przy pomocy srodkw artystycznych, ktrych sie wyuczyl i ktrymi rozporzadza 22.

Twrczosc literacka Zoli i pisarzy z j ego kregu oddzialala,

jak wiadomo, szeroko na literature swiatowa. Jednak grupy
literackie zblizone do francuskiego naturalizmu przewaznie
unikaly tej nazwy (byc moze dlatego, ze poslugiwali sie nia ich
przeciwnicy), chetniej wystepujac pod sztandarem realizmu.
Tak np. w Niemczech czasopismo "Die Gesellschaft" (1885)
okreslalo sie jako "tygodnik realistyczny dla spraw literatury,
sztuki i zycia publicznego", Wilhelm Bolsche zas swa rozprawe
Die Naturwissenschaftlichen Grundlagen der Poesie (1887) opatrzyl podtytulem: Prolegomena zu einer realistischen .Asthetik.
We Wloszech przyjal sie termin "weryzm", choc teoretyk
grupy, Luigi Capuana, odzegnal sie z czasem od wszelkich
.
"lzmow .
Od wystapienia Zoli termin "naturalizm" obrastal w krytyce literackiej coraz nowymi znaczeniami; oto najbardziej
z nich rozpowszechnione:
1. program literacki Zoli, twrczosc literacka Zoli i grupy
Medanu, prad literacki u schylku XIX wieku, bedacy kontynuacja wczesniejszego realizmu, jeden z pradw literatury realistycznej do dzis zywotny;
2. realizm konsekwentny, realizm przesadny, jednostronnie pesymistyczny, powierzchowny i dlatego mniej wartosciowy 23;

,,,

22

XVIII.

G. Maupassant,

Le Roman w: Pierre et Jean, Paris 1888 s.

XV-

23 Wyjatkowo
tylko nadawano "naturalizmowi"
znaczenie szersze
i bardziej dodatnie niz "realizmowi" (A. Castagnary: naturalizm jako

ReaLizm, naturaLizm,

typowosc

229

3. biologiczna koncepcja osobowosci w literaturze, fatalizm

dziedzicznosoi i wplywu srodowiska, odtwarzanie (wylacznie
lub przewaznie) faktw brutalnych, drastycznych, odrazaja'"
cych, patologicznych, fotograficzna wiernosc odtwarzania doprowadzona do maksimum, obecnosc szczeglw strukturalnie
zbednych w utworze, odtwarzanie zjawisk zyciowo prawdopodobnych wystepujacych czesto lub wyjatkowo, ale - nieistotnych, nietypowych, sugerujacych jednostronne czy falszywe uoglnienia poznawcze (pseudorealizm).
5

i
"f

l~,
~-

f-

W Polsce termin' "realizm" wprowadzony poprzez Mochnackiego znika jednak potem na dlugo z krytyki literackiej, jesli
pominac sporadyczne wypadki jego uzycia 24. Powraca dopiero
u schylku lat piecdziesiatych, i to w artykulach przeciwnikw.
Lucjan Siemieilski, pilnie jak widac obserwujacy wsplczesna
dyskusje literacka we Francji, juz w roku 1858 pisze artykul
pt. Walka realizmu z idealizmem, gdzie stwierdza:
Jedna z naj pilniejszych walk obowiazujacych krytyke jest dzis bez~
sprzecznie walka realistycznych, tak zwanych naturalnych daznosci z dotychczasowym idealistycznym kierunkiem. W piszacych nie widac zadnego usilowania do osiagniecia w tworach swych zupelnej pieknosci,
poniewaz zatopienie sie w realizmie obudzilo wstret do idealizmu; stad
najwiecej jest u nich pociagu do szorstkosci charakterystyki i drobiazgowosci szczeglw, do chwytania portretw i sylwetek zamiast stawiania
typowych postaci. [...] Ma sie rozumiec, ze tu mwie o naj nizszym stopniu realizmu, ktry lubi tylko szpetna, trywialna i bezmyslna przedstawiac rzeczywistosc, czyli taka, jaka czesto zjawia sie oczom naszym na
scenie i na kartach romansu. Realizm bowiem, spotegowany wysokim
uczuciem i pojeciem pieknoty, to szczyt poezji, ktra bez niego bylaby
pusta, fatygujaca mrzonka, abstrakcja, nie majaca w sobie nic ludzkiego, ziemskiego - zatem obrana z zycia 25.
synteza idealizmu i realizmu; F. Brunetiere: naturalizm odtwarza cala
nature, realizm - tylko to, co jest dostepne zmyslom) .
. 24 Uzyl go w r. 1846 J. B. Dziekonski
w recenzji Katalept'llka Sztyrmera: "W naszym wieku realizmu, daznosci do prawdy w zyciu, w historii, w sztuce, falsz stal sie nieznosniejszym,
nienawistniejszym"
("Dzwon Literacki" 1846 t. II s. 328).
25 L. Siemienski,
Walka realizmu z idealizmem w: Kilka T1/SW z literatury
spoleczenstwa od roku 1848-1858, t. II Warszawa 1859 s. 429

l!

!!IIIII

230

Mimo takich zastrzezen wczesna publicystyka pozytywistyczna, domagajaca sie "prawdy w literaturze" czy "realnego
przedstawiania zycia", w programowych wypowiedziach wolala jednak unikac terminu "realizm". Mozliwe zreszta takze,
ze slowo to bylo niewygodne ze wzgledu na swa wieloznacznosc: uzywano go przeciez - rwniez z aprobata lub nagana - jako synonimu postawy pozytywistycznej w sensie filozoficznym i praktyczno-zyciowym (np. E. Orzeszkowa, Z zycia realisty, 1868; J. Ochorowicz, Romantycy
realisci, "Niwa" 1875). Z tych czy innych powodw rzadko i dosc niesmialo
pojawia sie wwczas obrona "zdrowo i krytycznie pojetego
realizmu"; marginesowo podejmuja ja: w r. 1873 Chmielowski
artyzm i Sienkiewicz w recenzji Czarw rozprawie Artysci
nej nici F. Gryfa, szerzej, w r. 1879, Jzef Kotarbinski w szkicu polemicznym Wstecznictwo w krytyce literackiej, argumentujac, ze zarwno realizm, jak idealizm literacki odzwierciedlaja istotne rysy zycia ludzkiego; pierwszy z nich, bardziej
indukcyjny, jest reprodukcja organicznej wielosci tego zycia,
chwyta cala rozmaitosc i pelnie jego samorodnych objaww,
drugi zas, bardziej dedukcyjny, "czerpie swa zywotna sile przewaznie z idei wytworzonych przez dana epoke lub moment cywilizacyjny" 26.

W polskiej opinii literackiej dlugo jednak przewazalo przekonanie, zaznaczone juz w artykule Siemienskiego, ze realizm,
poprzestajac na obserwacji, ciazy ku negatywnym tylko stro.nom zycia, nie potrafi zaspokoic tesknot czlowieka do idealw
moralnych czy estetycznych, moze wiec stworzyc pelnowartosciowe dzielo literackie dopiero w pola'czeniu z idealizmem.
Oto charakterystyczna w tym wzgledzie wypowiedz Jana Zaehariasiewicza:
Szekspir dowidl, ze zycia ludzkiego nie potrzebuje sztuka rozcinac
na dwie odrebne od siebie postawy, na idealna i realna, ale poslugujac
sie jedna druga, moze tworzyc arcydziela 27.

Podobne zastrzezenia powtarzaja sie w wypowiedziach innych wybitnych pisarzy okresu. Kraszewski podkreslal wiec"
ze nie jest zwolennikiem "realizmu czystego" 28. Sienkiewicz,.,
ktry poczatkowo deklarowal sie jako zwolennik realizmu,
pzniej nie chcial w nim uznac "ostatniego slowa literatury",
zarzucal mu, ze utozsamia prawde z powszechnoscia i nie zaspokaja potrzeb "czegos wyzszego, wznioslejszego", potrzeb
"otuchy, zapomnienia, nadziei". Prus, przyznajac, ze realizm
"cofnal sztuke do jej wiekuistego zrdla: do obserwowania,
wyjasniania natury", stwierdza jednak, iz "uciekajac ze swia-,
tyni magw i kuglarzy, tak sie rozmachal, ze jedna noga wpadl
do chlewa". Domagal sie wiec nowej reformy - "popchnie-:
da sztuki realnej ku idealizmowi i zatrzymania jej w jakims
punkcie posrednim". Owa zreformowana sztuka realna "nie'
podstawia urojen i zludzen zamiast prawdy, ale z rzeczywistosci wydobywa tresc piekna i uczy ja odnajdywac w zyciu
codziennym, ktre w jezyku idealistw nazywa sie szarym
plaskim" 29.
W sadach powyzszych termin "realizm" wystepuj e czesto
dla oznaczenia wsplczesnej powiesci z kregu naturalistyczne- '
go. Jeszcze w roku 1889 pisal Leon Winiarski, ze "dotychczas
wyrazy realiZm i naturalizm powszechnie uzywane sa jako zwykle synonimy" 30. Nie jest to zupelnie scisle: termin
"realizm" byl stosowany takze i w znaczeniu szerszym, obejmujacym twrczosc Balzaca i Stendhala (u ktrego - jak pi"ze Tokarzewicz - "fronton jest niewatpliwie jeszcze romantycznym, kiedy sklepienie, dach, ahsydium cale juz sa napietnowane tak mocnym realizmem, ze w j ego cieniach i chlodzie znika doszczetnie poczatkowy gotyk romansu" 31). Z drugiej strony naturalizm traktowano jako najnowsza, skrajna,
a zarazem zdegradowana odmiane realizmu. Sienkiewicz przy
wszystkich zastrzezeniach przyznawal historyczna racje reali-

28

J. 1. Kraszewski,

~;.3-4.
iWarszawska"
n. - Por. tez
J. Zamostowski [L. Rettel], Szkola realistw, "Gazeta
1859, nr 44.
28 J. Kotarbinski,
Wstecznictwo w krytyce literackiej,
"Przeglad Tygodniowy"
1879 nr 40.
27

J. Zachariasiewicz,

Idealizm

i' realizm,

231'

VIII. ReaLizm,naturalizm, typowosc

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

"Klosy" 1872 nr 370.

Kamienica

w Dlugim

Rynku,

Warszawa

1868'

Por. B. Prus, Kronika tygodniowa, "Kurier Warszawski" 1885 nr 18.

L. W.[iniarski], Realizm
naturaLizm w literaturze,
"Przeglad Tyl:odniowy" 1889 nr 39.
31 J. T. Hodi [J. Tokarzewicz], ReaLizm w powiesci, "Przeglad Tygodniowy" dod. miesieczny 1880 t. II. s. 285.
29

30

232

VIII. Reattzm, naturalizm, typowosc

VIII. Reattzm, naturaUzm, typowosc

zmowi, jako kierunkowi najbardziej zgodnemu z duchem czasu; w stosunku do tak r02Jumianego realizmu - naturalizm to
"odcien tylko, skrajny wyraz realizmu, jego odlam lub - jesli kto chce - sekta".
W plaszczYZlnieestetycznej rznice miedzy realizmem a naturalizmem staral sie wyjasnic mlody wwczas filozof, Marian
Massonius: "realizm, dazac do wykrycia tresci i istoty przedmiotu, ich prawdy wewnetrznej", stosuje "idealizacje artystyczna", tj. eliminuje okolicznosci przypadkowe, a dodaje to,
"co skutkiem tych okolicznosci nie mialo miejsca", podczas
gdy naturalizm poprzestaje na obserwacji i kopiowaniu. Od
idealizmu jednak - prawdziwie wielkiej sztuki - dzieli realizm brak "dazenia do i'dealw", wskutek czego w dzielach
realistw "nie ma nic takiego, co by moglo podnosic lub uszlachetniac", sa one "pospoli te, szare, a czestokroc nudne" 32.
Haslem w pelni aprobowanym jako programowe dla polskiej twrczosci artystycznej staje sie "realizm" dopiero dzieki
kampanii krytycznej Stanislawa Witkiewicza w "Wedrowcu"
w latach 1884-1887. "On pierwszy uderzyl w huczacy dzwon
zasciankowego realizmu. On pierwszy zanucil estetyczna Marsylianke i wznisl barykady, azeby z ich wysokosci bombardowac zatechly klasycyzm" 33 - pisze z przekasem Cezary
Jellenta, zaliczajac do "filarw sekciarstwa i fanatyzmu realistycznego" rwniez Sygietynskiego i Prusa 34.
Autor Lalki istotnie wyzbywa sie wwczas dawniejszych
niecheci terminologicznych i calkowicie aprobuje metode realistyczna (nazywajac ja tez indukcyjna):

W nawiasie
idee nie tylko
spoleczenstwo.
rzeczywistego
a przez forme
nosci 36.

233

dodam, ze sztuka realistyczna natchniona przez wielka

nie przynosi szkody, ale owszem - rozwija i doskonali
Przez swoja bowiern tresc realna oswietla jakas czastke
swiata, odkrywa nowe cechy przedmiotw i zjawisk,
artystyczna przyzwyczaja umysl do porzadnej dzialal-

Odgradzajac sie od jednostronnosci naturalizmu, Chmielowski widzial w tym czasie przyszlosc literatury w "uduchowionym realizmie", ktry - zdaniem jego - od czasw Pana
Tadeusza znajdowal w literaturze polskiej wielu zwolennikw.
W realizmie tym
nabytki szkoly naturalistycznej
w tym, co jest w nich trwalego, beda
swiecie przechowane, ale odrzucone zostanie dobrowolne zaciesnienie
widnokregu umyslowego, w ktrym przesuwaja sie pospolite, brudne,
glupie, niegodziwe, wstretne zjawiska, a spoteguje sie dazenie ku lepszym, idealniejszym pragnieniom 37.

;~

Obok realizmu - a czesto zamiast niego - centralna kategoriapolskiej

estetyki literackiej lat 1870-1890 byla typowosc.
utwr artystyczny wszelki - pisala Orzeszkowa - tym wieksza
posiada wage i pieknosc, im liczniejsze grupy zjawisk swiata czy
ludzkosci przedstawionymi sa przez zawarte w nim typy 38.

Podobnie Sienkiewicz twierdzil, ze najw)'lbitniejsza cecha

realizmu jest

Jezeli autor, przypatrujac sie spoleczenstwu, dostrzeze w nim jakies

nowe charaktery ludzkie, jakies nowe cele, do ktrych ci ludzie daza,
czyny, ktre spelniaja, i rezultaty, jakie osiagaja, i w ten sposb bezstronny opisuje to, co widzial, wwczas tworzy on powiesc lub dramat
realistyczny. Utwr w bedzie mial tym wiecej interesu, im przedstawione w nim charaktery, cele i czyny sa nowsze i trafiaja sie czesciej 85.

prawda zyciowa, oparta na spostrzezeniach branych z rzeczywistosci,

a wyrazonych w kreacjach podniesionych do wysokosci typw. [...]
Cechy typowe nie wystepuja nigdy w calej pelni w pojedynczych osobistosciach, ale zyja rozproszone w setkach i tysiacach indywiduw,
a dopiero zebrane przez powiesciopisarza i przyobleczone w postac
ludzka, daja to, co nazywamy typem par excellence 89.

W roku 1901 zas, atakujac naturalizm i dekadentyzm, Prus

pisze:

B.
P.
[1891] w:
88 E.

32
83
84
35

M. Massonius, Szkice estetyczne, Warszawa 1884 s. 49 i 70.

C. Jellenta, Sekta estetyczna, "Prawda" 1888 nr 33.
C. Jellenta, Zakapturzony idealizm, tamze nr 35.
B. Prus, Kronika tygodniowa, ,;Kurier Codzienny" 1889 nr 185.

36

Prus, Kronika tygodniowa,

Chmielowski, Naturalizm

tamze 1901 nr 145.

naj swiezsze kierunki

artystyczne
Pisma krytycznoliterackie,
t. II Warszawa 1961 s. 493.
Orzeszkowa, O powiesciach T. T. Jeza [1879] w: Pisma krytycznoLiterackie, Wroclaw 1959 s. 44.
39 H. Sienkiewicz,
Przeglqd literacki
[1873] w: Dziela, t. XLV Warszawa 1951 s. 223-224.
37

234

V/II.

ReaLizm, naturaLizm,

typowosc
V/I1. ReaLizm, naturaLizm,

Uaglniajacy walar typawasci i jej znaczenie dla realizmu

ciekawie wydabyl estetyk, niechetnie zreszta nastawiany wabec tej metady pisarskiej - Henryk Struve:
Typ jest wytworem wyobrazni, jest on zbiorem w jednej konkretnej
postaci takich wlasnosci i rysw, ktre w rzeczywistosci rozrzucone sa
po wielkiej liczbie szczeglowych objaww. Dla wybrania wsrd tych
objaww pewnych wlasnosci i rysw i dla ich zjednoczenia potrzeba
pewnej przewodniej mysli, pewnej idei, i dlatego typ nie jest prawda
realna, lecz idealem. [...] Wcielic te idee oglna w idee wlasnosci rodzajowych, charakteryzujacych
caly szereg szczeglowych
objaww
w ksztalty indywidualnego bytu: oto jedynie mozliwa daznosc realizmu
i naturalizmu w sztuce. Czym owa spjnia miedzy oglna idea i forma
indywidualna
jest scislejsza, czym typ zywiej i konkretniej
na jaw
wystepuje, tym realizm zbliza sie bardziej do swego celu, tym utwr
artystyczny nabiera wiecej pozorw rzeczywistosci 40.

Z uplywem czasu "realizm" i "naturalizm" zastaly przyswojane przez niemiecka i francuska histarie literatury jaka
nazwy akresu lub pradu literackiegO', ktrymi abjeta rwniez
pisarzy nie akceptujacych tych terminw 41. Traktawana je
niekiedy jaka kalejne fazy razwaju literackiegO' lub zakres
czasawy jednegO' z terminw razszerzanO' i padporzadkawywana mu drugi, kiedy indziej jeden z nich eliminowana 42
alba wreszcie nadawana naturalizmawi sens pejaratywny
w stasunku da realizmu, przy uzyciu kryteriw paprzednia juz
amwianych. Historycy literatury angielskiej dzis jeszcze pasluguja sie przewaznie nazwa "okres wiktarianski". Natamiast
"realizm" i "naturalizm" jaka nazwy akresw lub pradw literackich przyjely sie w histarii literatury Stanw Zjednaczanych {ad ukazania sie trzeciegO' tamu Main Currents oj Ame-

H. Struve, Sztuka piekno, Warszawa 1892 s. 82.

Rzecz charakterystyczna, ze pierwszy historyk literatury, ktry posluzyl sie terminem "realizm" (Julian Schmidt, Geschichte der deutschen
Literatur seit Lessings Tod, Leipzig 1855), zastosowal go w rozdziale
o pisarzach mlodych Niemiec (Realisci 1835-1841), zas Georg Brandes
w t. IV Glwnych pradw literatury XIX stulecia (1875) nazwal naturalizmem - angielska poezje romantyczna (ze wzgledu na kult natury).
42 Np. Ch. Beuchat
w 'swej Histoire du naturalisme fran!:ais (Paris
1949) rezygnuje z terminu "realizm".
40

41

typowosc

235

rican Thought Vernana Parringtana pt. The Beginnings

oj
,Critical Realism, 1930) - rwniez zreszta w naj rozmaitszych

znaczeniach 43; O'Neill iranicznie marzyl kiedys a pajawieniu

~ie umyslu - "dastatecznie pateznega na ta, by zdefiniawac
rznice miedzy realizmem a naturalizmem" ...
W literaturaznawstwie marksistawskim doby tzw. wulgarpega sacjO'lagizmu stosawane byly terminy "realizm szlachecki" i "realizm burzuazyjny", zarzucane pzniej na rzecz "realizmu krytycznego". Wprowadzil gO' Maksym Garki 44, nawiazujac da wyrazenia kriticzeskoje naprawlenije, uzywanegO'
przez Czernyszewskiega. "Realizm mieszczanski" przyjal sie
natomiast w nawszym literaturaznawstwie zachadniO'niemieckim jaka nazwa akresu 1848-1898.
W Palsce "realizm artystyczny" jaka nazwe akresu i pradu
zarazem wprawadzil juz w r. 1900 Chmielawski w Historii
literatury polskiej. W slady jegO'paszli jednak dapiera T. Grabawski, J. Kleiner i St. Cywinski w astatnich latach przedwajennych. "Pozytywizm" zachawal dluga zdecydawana przewage. Dwa tytuly padrecznika szkalnegO' J. Baculewskiego:

Literatura polska okresu pozytywizmu

realizmu krytycznerj~ (1954)
Zarys literatury polskiej po 'powstarniu styczniowym (1959) dabrze ilustruja trwajace pa dzis dzien trudnasci

i watpliwasci

terminologiczne.
Widzielismy poprzednia, ze sa ane pawszechne. Jakaz tegO'
przyczyna? Najpierw ta, ze twrcy pragramu realistycznegO',
a takze naturalistycznegO' wskazywali czesta na utwary blizszej czy dalszej przeszlasci jaka na daskanale lub czesciawe
przynajmniej urzeczywistnienie swych hasel. We Francji powalywarlO sie na przyklad Stendhala, Balzaca i Merimeega,
ale wymieniana takze Lesage'a i Diderata, Brantome'a i Rabelais'ga, Hamera i Szekspira. Wiek XIX lubawal sie przy tym
we wszechczasawych kO'nstrukcjach typalagicznych, zazwyczaj dwu- lub trjdzielnych. "Paezja realna" wystapila jaka
ich element juz w wypowiedziach Machnackiega czy Bielin43 Por.
np. Ch. Ch. Walcutt, American Literary Naturalism, Minneapolis 1956.
44 M. Gorki, O literaturze
[1934], Warszawa 1951 s. 23-24. Wartosc
naukowa tego terminu zakwestionowali B. Reizow i A. Lawriecki w radzieckiej dyskusji nad realizmem w r. 1957.

237

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

236

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

ski ego. W swoim czasie zdanie Ignacego Matuszewskiego, ze

realizm jest "stalym, choc bynajmniej nie jedynym czynnikiem wszelkiej szczerej i uczciwej twrczosci artystycznej",
ktry godzi sie ze wszystkimi typami sztuki, ze "realista byl
Homer, Dante, Szekspir, Mickiewicz, Byron, Goethe, Balzac" 45,
bylo wiec echem opinii powszechnej.
Z drugiej strony po dzis dzien termin "realizm" niejednokrotnie wystepowal jako haslo programowe czy okreslenie nadawane nowym grupom literackim; posluzyl sie np. nim A. Robbe-Grillet dla swej teorii "nowej powiesci". Czasem byl to tylko
paradoks terminblogiczny (np. w wypadku "realizmu magicznego" Bontempellego 46), kiedy indziej jednak mamy do czynienia ze swiadoma kontynuacja, jak np. w literaturze radzieckiej.
"Realizm tendencyjny", "realizm monumentalny", "realizm proletariacki" - okreslenia takie pojawiaja sie wielokrotnie w publicystyce radzieckiej lat 1928-1932, zanim "realizm socjalistyczny" (uzyty juz przez Iwana Gronskiego na zebraniu Hteratw moskiewskich 20 V 1932) nie otrzymal oficjalnej sankcji najpierw w rozmowie Stalina z pisarzami 26 X 1932 roku
("Nie powinniscie zapychac glowy artysty abstrakcyjnymi teoriami. Powinien on znac teorie Marksa i Lenina. Ale powinien
takze znac zycie. Artysta powinien przede wszystkim ukazywac
zycie. Jesli bedzie prawdziwie ukazywal nasze zycie, to musi
dostrzec, musi ukazac to, co zmierza do socjalizmu. To wlasnie
bedzie sztuka socjalistyczna. To wlasnie bedzie realizmem socjalistycznym"), a nastepnie w referatach M. Gorkiego i A. Zdanowa na pierwszym zjezdzie pisarzy radzieckich (1934)
i w uchwalonym wwczas statucie Zwiazku Pisarzy Radzieckich
("Realizm socjalistyczny, bedac zasadnicza metoda radzieckiej
literatury pieknej i krytyki literackiej, wymaga od artysty
prawdziwego, konkretnie historycznego przedstawienia rzeczywistosci w jej rewolucyjnym rozwoju") 47.
t.

45

I. Matuszewski,

s. 46.

i nowa

Slowacki

W jej twrczosci dochodzi wreszcie do decydujacego glosu, przy aprobacie powszechnej, realizm. Bytujacy w literaturze polskiej zawsze nieco
na prawach plebejusza, dziecinstwem sztuki nacechowany w powiesci
przedromantycznej,
torujacy sobie z trudem droge poprzez labirynt
konwenansu romantycznego, zapzniony wzgledem swych europejskich
wsplczesnikw w sentymentalizmie
i obciazony nauczycielstwem
za
pozytwizmu, wzgardzony lub wynaturzony
pzniej, zjawia sie dzis
przed nami w swej najbardziej ludzkiej i najpiekniejszej postaci 48.

Otz pod wplywem wypowiedzi programowych i publicystyki literackiej, ktra dla realizmu lat 1840-1890 znajdowala
zarwno liczne i odlegle czasowo antecedencje, jak i wciaz
nowe kontynuacje - historycy i teoretycy literatury, nadajac nazwe "realizm" okresowi lub pradowi literackiemu XIX
wieku, rwnoczesnie pozostawili mu sens inny - powszechno-historyczny, typologiczny.
Estetycy i teoretycy sztuki okazali sie pod tym wzgledem
bardziej wstrzemiezliwi. W ich typologii figurowal czesciej
"naturalizm", jako pojecie wyrazniej kontrastujace z "idealizmem", niz realizm, ktrego teorety'cy domagali sie przeciez
czesto zabiegw selekcyjnych, koncentracji na tym, co istotne,
a takze wystepowali jako zwolennicy trzeciej, posredniej drogi
miedzy idealizmem a naturalizmem. Juz w r. 1858 F. Th. Vischer zastanawial sie nad uzyciem terminu "realizm" w dwudzielnej typologii stylw, ale zrezygnowal z tego, by nie wprowadzic - jak pisze - zamieszania. Stylem realistycznym 00Z najnowszej

sztuka

[19021, Warszawa

1911

To samo okreslenie zastosowal L. Forster (Uber den magischen

Realismus, "Neophilologus" 1950) do wsplczesnej literatury mitotwrczej
i psychoanalitycznej, a A. Carpentier (przedmowa do Krlestwa z tego
swiata, 1949) - do powiesci iberoamerykanskiej
odtwarzajacej tragizm
rzeczywistosci przy pomocy motyww, fantastyczno-groteskowych.
47 Por.
L. Plotkin, Partija
litieratura,
Leningrad 1960 s. 180. _
46

Nie chodzi tu tylko o wystapienia programowe. Cechy realistyczne dostrzegala w twrczosci literackiej XX wieku przede wszystkim krytyka; np. w litemturze polskiego dwudziestolecia miedzywoj ennego - L. Pomirowski, K. Czachowski,
K. W. Zawodzinski, ktry z okazji Nocy
dni Dabrowskiej
sformulowal nawet taka teze:

literatury

o realizmie

socjalistycznym

zob. D. F. Markow,

Gieniezis socjalisticzeskogo riealizma, Moskwa 1970; S. M.Pietrow.

Wozniknowienije
formirowanije
socjalisticzeskogo riealizma. Moskwa 1970,
Problemy chudozestwiennoj
formy socjalisticzeskogo
riealizma, t.
Moskwa 1971; Zur Theorie des sozialistischen Realismus, hgb. H. Koch,

Berlin 1974.
48 K. W. Zawodzinski,
1933 nr 130 s. 240.

I-II,

Maria

Dabrowska,

"Przeglad

Wsplczesny"

238

239

VIII. ReaLizm,naturalizm,' typowosc

VIII. Realizm, naturaLizm, typowosc

wiem mozna - zdaniem jego - nazwac zarwno styl charakterystyczny (tj. "naturalistyczny i indywidualizujacy" - poniewaz uwzglednia rysy jednostkowe), jak i klasyczny (poniewaz "nie ukazuje ukrytej glebi zycia wewnetrznego") 49. J. Volkelt zas tlumaczyl, ze nie wprowadza terminu "styl realistyczny", bo jest to zbitka pojeciowa, obejmujaca "wierne odtworzenie rzeczywistosci", indywidualizacje i kategorie charakterystycznosci, przeciwstawiana idealizmowi jako stylowi "potegujacemu", typizujacemu (tj. uoglniajacemu), opartemu o kategorie piekna. Otz przy takim podziale Zbjcy Schillera okazuja sie dzielem realistycznym ze wzgledu na charakterystycznosc, a idealistycznym ze wzgledu na styl "potegujacy", Elegie rzymskie Goethego - dzielem idealistycznym ze wzgledu
na kategorie piekna, a realistycznym ze wzgledu na styl wierny rzeczywistosci 50.
Dopiero w r. 1901 pojawil sie powazny system estetyczny - Das Wesen der Kunst Konrada Langego, okreslony przez
autora jako "zarys realistycznej wiedzy o sztuce". Laczac hasla
"realizmu poetyckiego" z wlasna koncepcja swiadomej autoiluzji jako istoty sztuki pisal Lange:

wanie i uwyraznienie natury, ktre ma na celu wytworzyc iluzje odpowiadajaca danej sztuce. [...] Jesli mwi sie o typizowaniu, to mozna
przez nie rozumiec tylko wydobycie rysw charakterysty'cznych
dla
okreslonego przypadkU. W tym sensie typ nie jest przecietna rznych
mozliwosci indywidualnych,
lecz forma pod pewnym wzgledem najbardziej charakterystyczna,
to jest ta, ktra w danym wypadku najskuteczniej wytwarza iluzje zamierzona przez artyste 51.

Typologiczne rozszerzenie terminu "realizm" wzglednie

"naturalizm" dokonalo sie naj wczesniej w historii literatury
francuskiej. Zapoczatkowal je - troche prowokacyjnie i paradoksalnie - F. Brunetiere, stawiajac za wzr wsplczesnym
umiarkowany, dojrzaly artystycznie Naturalisme au XVIIe
siecle (1883) w utworach Moliera, La Fontaine'a, Racine'a (ale
nie Scarrona czy Furetiere'a, gdzie wystepuje deformacja groteskowa i karykaturalna). Wkrtce A. David-Sauvageot w studium Le ReaZisme et Ze naturalisme dans Za litterature et dans
l'art (1889) pojecia te zastosowal do calego obszaru literatury
i sztuki europejskiej. W twrczosci realistycznej wyrznil on
dwie linie: dydaktyczna (Hezjod, Eurypides, Villon, Fielding,
Dostojewski, Zola) i "indyferentna", czyli naturalistyczna (Teokryt, Plautus, Scarron, Flaubert); jak widac, malo liczyl sie
z tradycyjna terminologia. Rzecz jasna, ze kategorie te krzyzowaly sie z tradycyjnym ugrupowaniem materialu wedlug kierunkw literackich. David-Sauvageot czynil to z pelna swiadomoscia; piszac rozdzial o francuskiej literaturze romantycznej do znanego wydawnictwa Petit de Julleville'a (1899), wy;Odrebnil w niej romantyzm subiektywny i obiektywny, czyli
realistyczny (Constant, Stendhal, Merimee, Vitet); przyznal
sie nawet, ze wolalby mu nadac miano "realizmu romantycznego".
Sladami Sauvageota poszli Gustaw Raynier w ksiazce Les
Origines du roman realiste (1912), siegajac az do Satyriconu
Petroniusza, a przede wszystkim Georges Pellissier w glosnej
ongis pracy Le Realisme du romantisme (1913); uzasadnial tu
teze, ze romantyzm, "przeciwstawiajac sie klasycyzmowi jako
realistyczny i naturalistyczny, implikuje i zawiera w sobie
wszystkie elementy realizmu i naturalizmu". Czytajac to, trze-

Realizm jako trzeci kierunek, unikajacy skrajnosci idealizmu i naturalizmu, odpowiada tej koncepcji sztuki, ktra autor uwaza za jedynie sluszna i jedynie zdrowa, a zarazem te, ktra panowala we wszystkich naprawde twrczych okresach sztuki. Realizm jest przeciwienstwem
idealizmu, poniewaz odrzuca metafizyczna koncepcje sztuki, majacej
przedstawiac idee natury. Jest jednak takze przeciwienstwem
naturalizmu, poniewaz uwaza za nieartystyczne dazenie do calkowitej iluzji,
tj. do usuniecia momentwantyiluzyjnych,
a uznaje pelna swiadomosc
iluzji za warunek konieczny oddzialywania artystycznego. Przede wszystkim jednak realizm odrzuca poglad, jakoby sztuka mogla nasladowac
zjawiska dowolne, nawet indywidualne i przelotne. Twierdzi natomiast,
ze sztuka musi dokonac trafnego wyboru z natury, jesli chce osiagnac
swj cel: wytworzenie iluzji. Wreszcie domaga sie on od sztuki nie
niewolniczego nasladowania zycia, lecz modyfikowania natury w okreslonym kierunku, ktry mozna okreslic pewnymi regulami. Modyfikowanie to traktuje jednak nie jako upiekszanie czy typizacje, lecz
raczej jako dostosowane do srodkw wyrazu artystycznego wyakcento49 F. T. Vischer,
Asthetik
oder Wissenschaft
des Schonen [1858].
t. VI Miinchen 1923 s. 68-69.
50 J. Volkelt, System
der Asthetik, t. III Miinchen 1914 s. 331-336.

51

.l..

K. Lange, Das Wesen der Kunst, t. II Berlin 1901 s. 204, 218.

'I

III'
,II

III
"III
.11

',I\,

240

VIII. ReaUzm, naturaUzm, typowosc

VIII. ReaUzm,naturalizm, typ~wosc

ba pamietac, ze mowa jest o romantyzmie francuskim, znacznie blizej spokrewnionym z realizmem niz np. Romantische
Schule. Mimo to jednak wywody zarwno Brunetiere'a, jak
i Pellissiera przyjal ze sceptycyzmem Emile Faguet: "Dazenie
do prawdy pozwalaloby laczyc realizm z romantyzmem, gdyby
romantyzm byl temu dazeniu wierny, czego jednak powiedziec
o nim nie mozna. Dazenie do prawdy pozwalaloby laczyc realizm z klasycyzmem, gdyby klasykom i realistom chodzilo
o te sama prawde" - u klasykw byly to jednak powszechne
prawdy psychologiczne, podczas gdy realistw interesowala
'przede wszystkim rzeczywistosc zewnetrzna 52.
Na tle takiej tradycji naukowej umiescic nalezy najwybitniejsza nowsza ksiazke o realizmie - Mimesis (1946) Ericha
Auerbacha, ukazujaca przemiany w sposobie ksztaltowania
rzeczywistosci przedstawionej przez literature zachodnia od Homera i Bi'blii do powiesci Virginii Woolf. Rzecz charakterystyczna, ze autor w tytule nie umiescil slowa "realizm",
a w tekscie - z niefrasobliwoscia i zniecierpliwieniem zarazem - zlekcewazyl "beznadziejne spory o granice miedzy rznymi epokami, o przyporzadkowanie im poszczeglnych pisarzy, a przede wszystkim o definicje realizmu". Zreszta nie
interesowal go caly obszar literatury realistycznej, lecz tylko
te utwory, w ktrych dokonalo sie "zmieszanie stylw" w codziennych wydarzeniach rzeczywistosci ukazane zostaly
problemy egzystencjalne, ujete w kategoriach powagi, wznioslosci, tragizmu.
Gdy jednak autor wkracza w wiek XIX, wwczas wprowadza rwniez inne kryteria, zblizone do marksistowskich:
Z jednej strony powazny sposb ujmowania rzeczywistosci codziennej, awans szerszych i nizszych spolecznie grup ludzkich jako przedmiotw ujecia problemowo-egzystencjalnego,
z drugiej zas - umieszczenie wszelkich postaci i wydarzen codziennych w oglnym lozysku
historii wsplczesnej, historycznie zdynamizowane
tlo - oto sa, jak
nam sie zdaje, podstawy nowozytnego realizmu 53.
52 E. Faguet,
Le Realisme des romantiques, "Revue des Deux Mondes" 1912 nr 8 s. 703.
53 E. Auerbach,
Mimesis. DargestelUe Wirklichkeit
in der abendliindischen Literatur,
Berrl. 1946 s. 437 (przeklad polski - Warszawa
1968). Podobnie charakterYZUje realizm powiesciowy R. Williams, Re-

241

W kazdym razie jednak warunkiem koniecznym realizmu

jest dla Auerbacha wszechstronne prawdopodobienstwo rzeczywistosci przedstawionej; tragedii Szekspira na przyklad nie
uznaje za w pelni realistyczne ze wzgledu na nienaturalnosc
stylu, wystepowanie duchw i czarownic, cechy basniowe i fantastyczne.
Podobne stanowisko zajal lan Watt w ksiazce The Rise of
the Novel (1957): "realizm formalny" (zwany inaczej "realizmem prezentacji") to zespl srodkw literackich, ktre nadaja
powiesci cechy pelnej i autentycznej relacji o doswiadczeniu
ludzkim - a wiec fabula posiada pozory autentycznosci, nie
jest wzieta z mitologii, legendy, historii czy poezji; postacie
sa zindywidualizowane, ukazane na tle dokladnie zarysowanego srodowiska, wsrd historycznych realiw; narracja uszczeglowiona; styl nasladuje nieliterackie style jezyka.
Z przejawami realizmu mozna sie spotkac w literaturze od czasw najdawniejszych, sa jednak dosc rzadkie i fragmentaryczne; zwlaszcza fabula narusza rygory prawdopodobienstwa.
Dopiero w powiesci XVIII wieku (Defoe i Richardson) realizm
osiaga pelnie rozwoju. Jednak obok tego "realizmu formalnego", dotyczacego badz to zycia zewnetrznego, badz tez rzeczywistosci wewnetrznej', wprowadza Watt pojecie inne - realism of assessment - realizm glebokiej, madrej interpretacji
zycia, znajdujac polaczenie ich dopiero w powiesciach Jane
Austen 54.
Najszersza, najbardziej elastyczna koncepcje realizmu znajdziemy w ksiazce U podstaw estetyki (1933) Stanislawa Ossowskiego. Wszechstronna relatywizacja tego pojecia prowadzi do
definicji obejmujacej "wszystkie te wartosci artystyczne, ktre
polegaja na jakims stosunku zgodnosci z rzeczywistoscia";
w konsekwencji "zaden specjalny styl niema monopolu na

and Contemporary
Novel w: The Long Revolution, London 1961
s.278-279.
54 I. Watt, The Rise of the Novel. Studies in Defoe, Richardson,
and
Angeles 1957 s. 10-32, 288, 297 (przeklad polski;
Fielding, Berkeley-Los
Warszawa 1973). Do rozrznienia tego nawiazuje J. P. Stern, On Realism"
London-Boston
1973. Rozprawa Welleka The Concept of Realism in
Literary Scholarship w czesci konstruktywnej
zajmuje sie tylko pojeciem
realizmu jako okresu (a raczej pradu literackiego) XIX wieku, autor
jednak dopuszcza i szersze typologiczne zastosowanie tego terminu.

alism

16 Glwne problemy ..

iii
ii!

!II;:

II

242

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

realizm", "kazdy bodaj wielki i oryginalny twrca w historii

sztuk plastycznych byl realista" 55.
Bardzo szeroki zakres ma rwniez pojecie "realizm" w niedawnym artykule E. B. Greenwooda: jest to pojecie wartosciujace i wszechczasowe (perennial); realizm moze wiec poslugiwac sie dawolnymi srodkami artystycznymi (takze symbolicznymi i alegorycznymi) dla stworzenia fikcji artystycznej
odczuwanej jako "prawdziwsza i bardziej rzeczywista niz
powszechna fikcja zwyklej percepcji rzeczywistasci w pospolitym znaczeniu tego slowa"; kazda jednak epoka ma swe wlasne mierniki realizmu, zmieniajace sie wraz z oglna zmiana
pogladu na swiat 56. Zblizony sens maja wywody Harry Levina, chociaz tu realizm zarysowuje sie w apozycji do odziedziczonego zasobu konwencji literackich, idealiZUjacych rzeczywistosc; przelamujac je i odrzucajac, realizm obala rwniez panujace zludzenia na temat rzeczywistosci, jest literatura
deziluzji,
stosci
57. a wiec niejako synteza fikcji (romance) i rzeczywiDroga zupelnie odmienna od dotychczas omwionych poszedl Richard Brinkmann w ksiazce Wirklichkeit und Illusion
(1957): za cel postawil sobie konstrukcje realizmu (zreszta jedynie realizmu XIX wieku) tylko w odniesieniu do "form strukturalnych literatury, tj. form, w ktrych poezja buduje rzeczywistosc swiata przedstawionego jako wlasna, swoista dla
poezji rzeczywistosc". Doszedl przy tym do wniosku, ze "pisarze XIX wieku, starajac sie wyizolowac przedmiot jako
przedmiot, zobaczyc i ukazac rzeczywistosc jako konkretna,
obiektywna faktycznosc i wyjsc poza subiektywnosc poezji
romantyczno-rdealistycznej, uwiklali sie w subiektywnosc indywidualna", ktrej faza ostatnia jest powiesc "strumienia
swiadomosci" 58.

ii
Si

243

litycznej, nie sa jednak nowe (podpisalby sie pod nimi Maupassant jako autor cytowanego eseju o powiesci, wiele tez
Brinkmanna , przy innym wartosciowaniu, znalezc mozna rw..;
niez w pracach Lukacsa), nie daja tez pozytywnego okreslenia
realizmu, a o tyle nie przekonuja, ze autor oparl sie na szczuplym i malo typowym materiale przykladowym, w czesci tearetycznej zas - wbrew wstepnym deklaracjom - nie mgl
uniknac konfrontacji z rzeczywistoscia obiektywna 59.
Metodologicznym zalozeniom Brinkmanna bliskie sa po-glacty Wiktora Weintrauba: skoro "styl dziela literackiego
jest pewnym swoistym uksztaltowaniem struktur jezykowych
i wszelka definicja takiego czy innego stylu musi wziac za
punkt wyjscia immanentne cechy tych struktur", to "podcho(henie do sprawy stylu realistycznego ad strony stosunku da,
rzeczywistasci wypowiedzianych w utworze literackim tresci
wprowadza tylkO' zamieszanie". Styl utworu realistycznegO' definiuje zatem Weintraub - to "styl, ktry udaje, ze nie nalezy da literatury, ze jest pozaliterackim zakamunikawaniem
informacji". Jest to wiec stylizacja na jezyk mwiany alba tez
na nieartystyczne style jezyka literackiego: naukawy, urzedawa-kancelaryjny, dziennikarski itp.6o Na te definicje projektujaca "stylu realistycznegO''' ka2idy sie zgodzi, tym bardziej
ze w utwarach tradycyjnie nazywanych realistycznymi taki
wlasnie styl przewaza. Niemniej jednak nasuwa sie zastrzezenie, ze "styl realistyczny" jaka styl jezyka artystycznego
,~ "realizm" jako styl utworu literackiego to pojecia o rznej
strukturze i krzyzujacych sie zakresach; Czlowiek niewidzialny
czy nonsense-poetry
pisane sa stylem realistycznym, gdy jed;nak nazywamy je "utworami realistycznymi" (a tak postepuje>
:Weintraub) - popadamy w sprzecznosc z powszechnym zwyczajem jezykowym 61.

Wywody Brinkmanna, wnikliwe i pouczajace w czesci ana59 Por. G. Kaiser,

Um eine Neubegriindung
des Realismusbegriffes,o
"Zeitschrift fUr deutsche Philologie" 19511s. 161-176; F. Martini, Deutim Zeitalter
des "bilrgerlichen
Realismus",
DV 1960
sche Literatur
s.582-591.
60 W. Weintraub,
Wyznaczniki
stylu realistycznego,
PL 1961 z. 2:
s.399-401.
61 O klopotach
z realizmem wsrd francuskich historykw literatury
mwi dyskusja ogloszona w "Bulletin du Centre d'Etudes et Discussions

St. Ossowski, U podstaw estetyki [1933], Warszawa 1949 s. 137-143.

B. Greenwood, 1962
Reflections
Realism,E. "Neophilologus"
nr 2. on Professor Wellek's Concept of
55

56

57 H. Levin, The Gates of Horn,

New York 1963 s. 48-56. Podobny
poglad na realizm jako walke literatury z konwenCja w imie zgodnosci
z rzeczywistoscia sformulowal przed laty W. Giinther w szkicu O realizmie w literaturze, "MuseIion" 1912 z. 8.
58 R. Brink'mann,
o. c., s. 314.

244

VIII. Reattzm, naturalizm, typowosc

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

245

Podstawy marksistowskiej teorii realizmu zostaly stworzone w atmosferze pierwszych dyskusji o realizmie socjalistycznym, w nawiazaniu do ogloszonej wlasnie korespondencji literackiej Marksa i Engelsa. Ze wzgledu na wczesna date
publikacji, a takze reprezentatywnosc i oddzialywanie zasluguje tu przede wszystkim na uwage obszerny artykul o realizmie w wydawnictwie Litieraturnaja encyklopiedija, opracowany przez wybitnego historyka literatury D. S. Mirskiego.
Powolujac sie juz na Engelsa, autor dal tutaj nastepujaca charakterystyke realizmu:
Realizm obejmuje dwa momenty: po pierwsze, zobrazowanie zeepoki w takim stopniu
wnetrznych cech okreslonego spoleczenstwa
konkretnosci, ktry daje wrazenie ("iluzje") rzeczywistosci; po drugie,
glebsza analize rzeczywistej tresci historycznej, istoty i znaczenia sil
spolecznych poprzez obrazy-uoglnienia,
ktre wnikaja pod ich powierzchnie. [...J Realizm w pelnym rozwoju obejmuje oba te momenty.
Mimo jednak glebokiej wiezi wewnetrznej nie sa one bynajmniej nierozdzielne. Realizm prawdopodobienstwa
zewnetrznego powstaje jako
uksztaltowany kierunek literacki wczesniej niz realizm zorientowany na
typOWOSChistoryczna. Z drugiej strony, wzajemny zwiazek tych dwch
momentw zalezny jest nie tylko od etapu historycznego, ale i od gatunku literackiego. Najsilniejszy jest w prozie narracyjnej. W dramacie,
a tym bardziej w poezji jest mniej trwaly. Wprowadzenie stylizacji,
fantastyki umownej itp. bynajmniej nie odbiera utworowi charakteru
realistycznego, jesli zasadnicza jego orientacja kieruje sie na zobrazowanie historyczne typowych charakterw i sytuacji 62.

Jako przyklad wymienia Mirski Fausta, Komu na Rusi dobrze sie zyje, a nawet Eumenidy Aischylosa, choc zastrzega
sie, ze w starozytnosci utwory takie nie tworza jeszcze realizmu jako osobnego pradu, tragedia antyczna bowiem scisle
zwiazana jest ze swiatopogladem mitologicznym.
Wywody Mirskiego ustawicznie oscyluja miedzy teza, ze
prawdopodobienstwo zyciowe jest warunkiem koniecznym
(choc niewystarczajacym) realizmu, a uznaniem praw fantade Litterature
Generale" (Fasc. VIII: Le realisme, Annee 1959-1960);
rec. J. Parvi, "Kwartalnik NeOfilologiczny" 1962 z. 4.
62 D. S. Mirski,
Moskwa
1935 s. 550. Riealizm. W: Litieraturnaja encyklopiedija, t. IX

styki i hiperbolizacji. Te sama dwoistosc widac w jego rozwazaniach o typowosci:

Problem typowosci jest zawsze problemem politycznym. W ujeciu
marksistowsko-leninowskim
to, co typowe, nie oznacza jakiejs sredniej
statystycznej. Typowe jest nie tylko to, co sie spotyka najczesciej, lecz
to, co z najwieksza sila i ostroscia wyraza istote danej sily spolecznej. [..,J
Uznajac, ze typowosc odpowiada istocie danego zjawiska spoleczno-historycznego, nie jest zas po prostu zjawiskiem najbardziej rozpowszechnionym, czesto sie powtarzajacym, codziennym, powinnismy takze uznac,
ze wyolbrzymienie, zaostrzenie obrazu ku grotesce i karykaturze lub ku
heroizacji bynajmniej nie wyklucza typowosci. Z drugiej strony, uznajac maniere zewnetrznie-realistyczna
za "normalna" forme narracji
i dramatu realistycznego, nalezy jak najwyrazniej podkreslic, ze zaostrzenie i "poglebienie" zewnetrznych
srodkw realistycznych
samow sobie nie podwyzsza jakosci realistycznej utworu literackiego 63.

Do problemu typowosci ustawicznie powracal w publicystyce literackiej lat ostatnich Gorki, wiazac ja z ulubiona swa
teza o wyolbrzymieniu jako podstawowym prawie twrczosci
artystycznej: postac czy sytuacja w utworze literackim byla
dla niego typowa, gdy stanowila "ekstrakt" z wielu jednorodnych powtarzalnych faktw rzeczywistosci, a zarazem ich wyolbrzymienie; "realizm socjalistyczny - pisal - powinien myslec hipotezami, a hipoteza-domysl to rodzona siostra
hiperboli-wyolbrzymienia" 64.
Zdecydowanym przeciwnikiem "zyciowego prawdopodobienstwa" jako skladnika, a tym bardziej miernika realizmu
byl Gyi::irgy Lukacs. W artykule o powiesci, zamieszczonym
w tymze tomie encyklopedii literackiej, wyjasniajac, podobnie jak Mirski, sens typowosci, pisze, ze "w dumny obiektywizm tresci, w wielki realizm w obrazie rozwoju spolecznego
moze byc urzeczywistniony w twrczosci artystycznej tylko
wtedy, gdy rozszerzaja sie ramy przecietnej codziennej rzeczywistosci", gdy po pierwsze - bohaterowie obdarzeni sa
wielkimi namietnosciami, konsekwencja w postepowaniu, wysoka swiadomoscia wlasnego losu, a po drugie - znajduja sie
w sytuacjach chocby nawet zyciowo nieprawdopodobnych, ale
63
64

Tamze, s. 553.
Por. Russkije pisatieZi o Zitieraturnom

s.36-77.

trudie,

t. IV Leningrad

195&

il

iiililii

246

247

VIII. ReaLizm,natura~izm, typowosc

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

pozwalajacych im do konca ujawnic i rozwinac swa istote.

Natomiast w swiadomosci i sytuacji ludzi przecietnych zasadnicze sprzecznosci spoleczne danego okresu sa stepione i oslabione, a przeto traca swe rysy typowe 65. W pzniejszych pra.cach Luk1ics poszedl jeszcze dalej:
Nawet naj zuchwalej igrajaca wyobraznia, naj dalej posunieta fantastyka daja sie w pelnej mierze pogodzic z marksistowskim pojmowaniem realizmu. Nieprzypadkowo wlasnie niektre nowele fantastyczne
Balzaka, E. T. A. Hoffmanna nalezaly do utworw literackich najwyzej
przez Marksa cenionych 66.

Na jeden jeszcze moment w tej teorii realizmu nalezy zwrcic uw.age: w dawniejszych wypowiedziach rozumiano na ogl
przez typowosc uoglniajacy aspekt postaci literackiej, jej reprezentatywnosc wobec rzeczywistosci obiektywnej. W pracach
marksistowskich natomiast typowosc to dialektyczne przenikanie sie tego, co jednostkowe, i tego, co oglne, lub - jak
chce Luk1=lcs- "pole mediacyjne" miedzy jednostkowoscia
i oglnoscia. W polu tym
los czlowieka staje sie glosem losu ludzkosci, ulotne hic et nunc _ wskaznikiem donioslej zmiany w dziejach ludzkosci, pojedynczy czlowiek _
typem, kazdy obraz - bezposrednio dostrzegalnym wyrazem swojej
istoty.
Ekstensywne, nieskonczone An sich koncentruje sie poprzez ten pro.ces w intensywna nieskonczonosc dziela jako mikrokosmosu 67.

Akcentujac tak silnie typowosc jako czynnik konstytutywny realizmu, teoria marksistowska przeprowadzala w ten sposb granice miedzy realizmem a naturalizmem. Wielokrotnie
czynil to Lukacs, ktry w swym maksymalizmie estetycznym
zadal od literatury, by kreowala iluzje dynamicznej "totalnosci" zycia. Jego zdaniem nowy realizm albo naturalizm, jak
65 G. Lukacs,
Roman kak burzuaznaja epopeja. W: Litieraturnaja
encylclopiedija, t. IX Moskwa 193,5s. 806-809.
66 G. Lukacs,
EinfiJ,hrung in die iisthetischen SChrijten von Marx
und Engels [1945J w: Beitriige zur Geschichte der Asthetik, Berlin 1954
s. 207 (przeklad polski: WTB, t. III).
67 G. Lukacs., Asthetik. l. Die Eigenart des Asthetischen, t. II Neuwied-Berlin
1963 s. 307.

nazywa on szereg literacki ciagnacy sie od Flauberta po wsplczesnosc, stanowi okres upadku w stosunku do starego, wielkiego realizmu, ktry twrczo umieli kontynuowac tylko pisarze rosyjscy (przede wszystkim Tolstoj) i po <czesciskandynawscy (Ibsen):
Oto mamy nowy realizm, tj. naturalizm w skondensowanym skrcie, w ostrym przeciwstawieniu do tradycji dawnego realizmu; zamiast
dialektycznej jednosci typu i indywiduum - mechaniczna przecietnosc
statystyczna, zamiast epickich sytuacji i epickiej fabuly - opisy i analizy. Znika napiecie dawnej fabuly, wzajemne stosunki jednych ludzi
z drugimi; nie sa juz oni indywidualnosciami
i jednoczesnie przedstawicielami istotnych tendencji klasowych, na ich miejsce pojawiaja sie
charaktery
przecietne, ktrych rysy indywidualne
sa pod wzgledem
artystycznym
przypadkowe (tzn. nie posiadaja istotnego wplywu na
rozwj wydarzen), a dzialania nie sa z soba powiazane 66.

W polskiej publicystyce literackiej podobna koncepcje realizmu wylozyl juz w r. 1939 (nie poslugujac sie jednak terminem "typowosc") Pawel Hoffman w artykulach Podrabiany
realizm i Realizm na serio. Powojenna krytyka marksistowska nierychlo zdobyla sie na tak przemyslane sformulowania:
Podstawowy rys twrczosci realistycznej pOlega [...J na "uznawaniu'"
obiektywnej rzeczywistosci za widownie zycia ludzkiego, na chwytaniu.
i ukazywaniu wzajemnego, obukierunkowego zwiazku miedzy ta rzeczywistoscia a czlowiekiem. Czlowiek, ktry jest tu wytworem i czescia
swiata realnego, ze swej strony musi jednak i chce oddzialywac na ten
swiat w swiadomie obranym kierunku, dla osiagniecia okreslonych, swiadomie postawionych zamierzen. [...] Doceniajac w calej pelni wage bogactwo tzw. zycia wewnetrznego - nie dopuszcza on [realizmJ jednak
zadnej pozaobiektywnej "autonomii" tego zycia, jak to czyni "literatura
jazniowa". Nie negujac bynajmniej swoistych praw rzadzacych nasza
psychika, pamieta zawsze o jej zwiazku z obiektywna rzeczywistoscia,.
ktra ja koniec koncw warunkuje! Powiesc realistyczna nie fotografuje.
Dazy ona do celowej, ideowo uwarunkowanej selekcji i organizacji elementw rzeczywistosci. Tu wlasnie lezy podstawowa rznica miedzy rea-

66 G. Lukacs,
Setna rocznica urodzin Zoli [1940J w: Balzac, Stendhal
Zola, Warszawa 1951 s. 60 (przeklad poprawiony). Swj stosunek do
nowszego realizmu zrewidowal Lukacs czesciowo w pracy Wider den
missverstandenen ReaUsmus {Hamburg 1958), podtrzymujac jednak antynomie realizmu i awangardyzmu.
i.

248

VIII. ReaLizm,naturaUzm, typowosc

VIII. ReaUzm, naturaUzm, typowosc

1izmem a naturalizmem
w naj szerszym tego slowa znaczeniu. Jezeli
realizm zarwno ideowo, jak metodologicznie wyraza swiadoma ofensywna aktywnosc wobec swiata, naturalizm zaklada postawe biernej,
,chocby nie wiadomo jak sumiennej i drobiazgowej obserwacji. [...] Bo
zagadnienie realizmu to w gruncie rzeczy nic innego jak zagadnienie
trafnej, chwytajacej rzeczywistosc abstrakcji. Uchwycenie i wydobycie
momentw istotnych, nieprzypadkowych,
wyluskanie z nich tego, co
jest obiektywnym zrebem i szkieletem danego wycinka rzeczywistosci _
oto zadanie wszelkiej pracy poznawczej. I to jest rwniez zadaniem
realizmu literackiego 66.

. Marksistowska teoria realizmu zarwno w Zwiazku Radzieckim, jak i w Polsce uniknela na ogl skrajnosci widocznych
w pogladach Lukacsa; najsilniej oddzialaly one na koncepcje
"wielkiego realizmu" we wczesnych artykulach J. Kotta, postulujacych "wyolbrzymianie" i "upraszczanie psychiki bohaterw". Moze najbardziej uporczywy byl swoisty socjologizm - przekonanie, ze o pelnowartosciowym realizmie mozna mwic wtedy tylko, gdy utwr ukazuje zaleznosc charakteru i losw bohatera od wielkich procesw dziejowych, a zarazem ksztaltuje te losy w sposb reprezentatywny dla przemiany jakiejs klasy spolecznej czy ugrupowania ideowego.
Realizm - pisano Wwczas - to "zrozumienie, ze obraz i los
czlowieka ksztaltuje nie tylko biologia i psychologia, ale hi.storia i przede wszystkim historia", to wybr "trafnych zwiazkw przyczynowych, okreslajacych dzialalnosc czlowieka", scislej: "konstrukcja losu ludzkiego pojeta nie jako studium namietnosci, choroby czy oddzialywania laski, ale jako analiza
przemian grupy spolecznej" 70.
Jesli jednak chodzi o stosunek do zasady prawdopodobienstwa zyciowego, to zbyt silnie przemawiala za nia tradycja liM. Jordan [P. Hoffman], Podrabiany
realizm,
"Epoka" 1939
nr 1-2. - Z innych wczesnych wypowiedzi marksistowskich zasluguja
!na uwage: J. Kellert [D. Hopensztand], W sprawie realizmu proletariackiego, "Lewar" 1935 nr 11; St. Baczynski, Nowy realizm. Rzeczywistosc
fikcja, Warszawa 1939 (pdr. Pisma krytyczne, Warszawa 1963). Por.
M. Stepien, Ze stanowiska lewicy, Krakw 1974, s. 282-306.
76 J. Kott, Po prostu,
Warszawa 1946 s. 98, 136; por. H. Markiewicz,
Krytyka
literacka w walce o realizm socjalistyczny
1944-1954, Warszawa 1955; S. Sawicki, Zagadnienie realizmu w literaturze, "Roczniki Humanistyczne KUL" IV (1955) z. 1; Z. Zabicki, Spr o realizm w publi66

cystyce "Kuznicy"
1945-'-1948. W:
XX wieku, t. III Warszawa 1965 ..

problemw

literatury

polskiej

249

teratury XIX wieku. Zreszta teoria i historia literatury liczyc

sie musialy z poetyka realizmu socjalistycznego, w ktrej do
roku 1952 panowaly normy werystyczne. Nie tylko wiec nie
odrzucano zasady prawdopodobienstwa zyciowego jako kryterium realizmu, ale przeciwnie - silniej ja akcentowano. Interpretujac natomiast przeszlosc literacka, zaliczano do realizmu
wszystkie te zjawiska, ktrym - w rznym sensie - przypisywano walor "prawdziwosci artystycznej", chocby autor
poslugiwal sie hiperbola, deformacja, fantastyka umowna czy
nawet wprowadzal do swych utworw sfere nadprzyrodzona.
Postepowanie to juz w r. 1945 bystro dostrzegl i dowcipnie
opisal Artur Sandauer:
Nie rozumiesz konstrukcji realistycznego raju. Ma on - jak pieklo
dantejskie - forme lejka zbudowanego w czasie. Z tylu - od strony
przeszlosci - jest szerokie wejscie: tamtedy wchodzi rzne szesnasto- siedemnasto- i osiemnastowieczne wesole bractwo, fantasci, absurdalisci,
groteskowcy, w ogle wszyscy, ktrych by sie chcialo miec w towarzystwie. A z przodu - od strony terazniejszosci - jest mala furtka [...] 71.

~~

.,~
l:

i
t~
"i:

Przez to "szerokie wejscie" dostaly sie rwniez w dziedzine realizmu utwory par excellence romantyczne, jak poematy
Byrona czy Dziady, opatrzone ochronna nazwa "realizmu romantycznego" .
Zakres pojecia "realizm" rozszerzyl sie jeszcze, gdy bardziej elastyczny stal sie termin "typowosc" w nastepstwie wypowiedzi G. Malenkowa na XIX Zjezdzie KPZR w r. 1952.
Wypowiedz ta, ktra byla zreszta dokladnym powtrzeniem
cytowanych fragmentw artykulu Mirskiego, wywolala obszerna literature egzegetyczna, zanim zostala zdezawuowana przez
pismo "Kommunist" w r. 1955.
Na takich podstawach ksztaltowala sie teoria rozwoju historycznego literatury i sztuki jako walki dwch przeciwstawnych kierunkw: realistycznego i antyrealistycznego, ktra niekiedy starano sie utozsamic z walka materializmu z idealizmem, postepu z reakcja w sferze ideologicznej (H. Niedoszywin, W. Kiemienow). W praktycznym zastosowaniu wywoly71 A. Sandauer,
Krakw 1956 s. 50.

Odpowiedz

na monolog

[1945] w: Moje

odchylenia,

250 '

VIII.

ReaLizm, naturaLizm,

typowosc

VIII.

wala ona wiele trudnosci, prowadzila do nieprzezwyciezalnych

sprzecznosci i niekonsekwencji interpretacyjnych. W rezultacie dyskusji zainicjowanej przez J. Elsberga koncepcja ta zostala odrzucona w r. 1957 przez przewazajaca czesc radzieckiej
opinii naukowej 72. Nieco wczesniej nastapilo to w polskiej nauce o literaturze (dyskusja w "Zyciu Literackim"
w r. 1956) 73.
Odrzucenie dychotomicznego podzialu na realizm i antyrealizm w historii literatury nie doprowadzilo jednak bynajmniej do zgodnych rozwiazan pozytywnych. Dla jednej grupy
badaczy (np. L. Timofiejew, W. Dnieprow) realizm (czy realistycznosc) to odtwarzajacy, poznawczy pierwiastek lub typ
twrczosci literackiej, obecny w niej od czasw najdawniejszych, ale zawsze, zarwno w poszczeglnych pradach literackich, jak i w poszczeglnych utworach, zespolony (w zmieniajacej sie proporcji) z idealizmem czy romantyzmem (tj. pierwiastkiem aktywnym i normatywnym).
Drudzy traktuja
realizm jako zjawisko historyczne, datujace sie badz to od czasw Odrodzenia (J. Elsberg, B. Mejlach, R. Samarin, A. Iwaszczenko, S. Pietrow), badz to od wieku XIX (D. Blagoj, G. Pospielow). Argumentem na rzecz pogladu pierwszego jest z reguly laicka i deterministyczna koncepcja czlowieka, wlasciwa
literaturze renesansowej; wiek XIX jako termin poczatkowy
realizmu, przynajmniej w literaturze rosyjskiej, uzasadniac
ma osiagniety wwczas stopien rozwoju jezyka literackiego,
pozwalajacy na indywidualna i spoleczna autocharakterystyke
jezykowa postaci (W. Winogradow). Inni wreszcie akceptuja
podwjne - historyczne i typologiczne - uzycie terminu

Nowe mozliwosci ekspresyjne realizmu - pisze np. S. Zlkiewski beda polegaly na ograniczeniu dominujacej dotad roli konwencji fabularnej, na intelektualizacji
prozy, na wzbogaceniu srodkw analizy, na
zacieraniu granicy miedzy proza beletrystyczna i eseistyczna, na modelowaniu sytuacji po kafkowsku, na szerokim i urozmaiconym uzytkowaniu
paraboli, na parabolicznym uzytkowaniu pretekstw historycznych i filozoficznych 74.

Odradza sie rwniez - zwlaszcza wsrd marksistw na Zachodzie - koncepcja realizmu uniwersalnego, tj. rwnoznacznego z wszelka literatura twrcza i autentyczna. Tendencje te
znalazly wyraz naj scislejszy w formule "realizmu bezbrzeznego", rzuconej przez R. Garaudy'ego, a podjetej przez Aragona.
74 S. Zlkiewski,
Propozycje do rozwagi krytycznej
w: Przepowiedwspomnienia, Warszawa 1963 s. 19; por. tez S. Morawski,
realiznie
mie jalw kategorii artystycznej,
"Estetyka" II (1961) s. 31; A. Brodzka,
pojeciu realizmu w powiesci XIX
XX w., PL 1964 z. 2; Z. Zabicki,
Perspektywy
wsplczesnej prozy, "Odra" 1964 nr 6 ("podstawowym wy

PL 1969 z. 1.

Por. H. Markiewicz,

Dyskusja

o realizmie,

znacznikiem realizmu jest symboliczna rekonstrukcja generalnych prawidlowosci rzeczywistych" - s. 38). W pracy Zagadnienie stylu (Warszawa
1965) 2:lkiewski przesunal troche akcenty; podkreslil wartosci tradycji
realistycznej jako "literatury jakos mimetycznej, myslacej kategoriami
historyzmu, sklonnej do obserwacji obyczajowej, do wszelkiego konkretu,
a nie paraboli" (s. 103); stwierdzajac, ze tradycja ta ulegla w XX w. rznym modyfikacjom, zaznaczyl jednak, ze realizm "nie jest stylizacja ani
zadna jej pokrewna forma: parodia, groteska itp." (s. 120).

73

251

typowosc

"realizm" (W. Zyrmunski, W. Pieriewierzjew, M. Lifszyc) lub

stwierdzajac jednorazowosc realizmu jako nowozytnego pradu
literackiego, godza sie z zastosowaniem tej nazwy do poszczeglnych utworw przeszlosci czy nawet ich fragmentw
(W. Asmus).
Jedni dopatruja sie realizmu tam, gdzie wystepuje "nie
tylko uoglnienie faktw rzeczywistosci, ale i odtworzenie ich
w takiej formie, jaka wlasciwa jest im w rzeczywistosci"
(L. Timofiejew). Inni, zwlaszcza piszac o realizmie XX wieku,
zarwno socjalistycznym, jak i krytycznym, uprawniaja zastosowanie deformacji (groteski, karykatury), fantastyki umownej, a przede wszystkim - ujec metaforycznych (T. Motylowa, W. Dnieprow, W. Szczerbina), a nawet niekiedy uwazaja
je za bardziej celowe, skuteczne i wsplczesne od tradycyjnych srodkw pisarstwa realistycznego.

72 Z nowszej literatury
radzieckiej na uwage zasluguja przede wszystkim prace: Problemy riealizma (Matierialy diskussii o riealizmie w mirowoj litieraturie,
12-18
apriela 1957), Moskwa 1959 (por. omwienie
H. Markiewicza i J. Henzla w PL 1958 z. 1 s. 241-252 i z. 3 s. 316-324);
Tworczeskij
mietod. Sbornik statiej, Moskwa 1960; W. Dnieprow, Problemy riealizma, Leningrad 1960; A. Iwaszczenko, Zamietki
o sowriejego sootnoszenija s drumiennom riealizmie, Moskwa 1961; Riealizm
gimi tworczeskimi
mietodami,
Moskwa 1962; S. M. Pietrow, Riealizm,
Moskwa 1964; Sowriemiennyje
problemy riealizma
modiernizma,
Mosud'by riealizma, Moskwa 1967.
skwa 1965; B. Suczkow, Istoriczeskije
Por. tez S. Morawski, Miedzy tradycja a wizja przyszlosci, Warszawa 1964
s. 42-77; J. Smaga, Najnowsze radzieckie dyskusje na temat realizmu

i awangardy,

ReaLizm, naturaLizm,

o. c., s. 61-96.

Al

1,11,

lIII

VIII.
252

VIII.

ReaLizm, naturaLizm,

ReaLizm, naturaLizm,

253

typowosc

typowosc

3. jako typowosc: rzeczywistosc fikcjonalna jest zarazem

werystyczna i homologiczna wobec odpowiedniej dziedziny
swiata realnego 78.
Wariant pierwszy i trzeci z trudnoscia daje sie zastosowac
do utworw lirycznych, poniewaz wypowiedz podmiotu lirycznego czesto nie jest sytuacyjnie uprawdopodobniona, i z reguly
nie miesci sie w granicach stylu realistycznego. Mozna by natonliast mwic o realizmie liryki w znaczeniu drugim ze wzgledu na reprezentatywnosc ukazanych w niej typw zachowania
sie uczuciowego 79.
We wszystkich tych znaczeniach realizm jest wlasciwoscia
stopniowalna, tj. mogaca wystepowac w rznym nasileniu. Bywa przy tym traktowany jako pojecie opisowe lub wartosciujace. Zabarwienie wartosciujace towarzyszy zwlaszcza twierdzeniom dotyczacym reprezentatywnosci homologicznej i typowosci. Wartosc realizmu bywa rozumiana albo jako wartosc
samoistna, albo jako wartosc "nadbudowana" na wartosciach
konstrukcyjnych, obrazowych i emotywnych dziela literackiego.
W kazdym jednak wypadku kryja sie w terminie "realizm"
rzne, trudne do usuniecia niejasnosci i niescislosci. "Prawdopodobienstwo zyciowe" jest pojeciem intuicyjnie jasnym, ale
nieostrym (przeslanka jego jest mocne uzasadnienie przyczy-

Jako program - formula to na pewno efektowna i sluszna;

jako kategoria badawcza - daje niewiele: pojecia, ktre nie
maja granic, nie maja tez okreslonej tresci 75.
8
W wyniku rozwoju historycznego oglnie przyjete znaczenie terminu "realizm literacki" - "prawdziwosc", "wiernosc
odtworzenia" rzeczywistosci obiektywnej przy udziale fikcji odnoszace sie badz to do dziela literackiego, badz do pradu literackiego, badz wreszcie do okreslonego typu twrczosci literackiej, zostalo w trojaki co najmniej sposb skonkretyzowane:
1. jako reprezentatywnosc (tj. trafna i wyrazista reprezentacja) werystyczna: przedmioty i zdarzenia rzeczywistosci
fikcjonalnej sa zyciowo prawdopodobne, przedstawione w sposb uszczeglowiony i wywolujacy wyglady wyobrazeniowe
zblizone do makroskopowych wygladw odpowiednich dziedzin
swiata realnego. Reprezentatywnosc werystyczna moze wystepowac w jednym, w niektrych lub we wszystkich aspektach rzeczywistosci przedstawionej 76; w ostatnim wypadku
mozna mwic o weryzmie konsekwentnym;
2. jako reprezentatywnosc homologiczna 77: rzeczywistosc
fikcjonalna odtwarza cechy istotne struktury czy prawidlowosci odpowiedniej dziedziny swiata realnego. Reprezentatywnosc ta (o natezeniu przecietnym lub maksymalnym) wystapic
moze w odmianie werystycznej, stylizowanej lub symbolicznej,
a z kolei odmiana symboliczna - poslugiwac sie srodkami werystycznymi, stylizacja lub fantastyka umowna; w tym znaczeniu wiec realizm nie posiada zadnych okreslonych znamion
formalnych;
75 R. Garaudy,
Realizm bez granic [1963], Warszawa 1967. Dla Garaudy'ego zreszta realizm wsplczesny to przede wszystkim kreowanie
mitw, uczestniczacych w przeksztalcaniu
swiata i usuwaniu sytuacji
alienacyjnych.
76 Tak wiec Z. Falkowski
w artykule O sposb pojmowania realizmu w badaniach literackich
("Przeglad Powszechny" 1929 t. 183) wyrznial realizm wrazen i obrazw, realizm psychologiczny i historyczny,
realizm wyslowienia. Por. tez H. Markiewicz, o. c., s. 64-65.
77 W wydaniu
1. i 2. tej ksiazki uzyto terminw: "reprezentatywnosc
strukturalna" i "modelowa".

78 Podobne
rozrznienia wprowadzaja:
I. Watt (realizm formalny
i realizm oceny; blizsze wyjasnienia w tekscie), St. Ossowski (realizm
tresci - odtworzenie tego, co istnieje; realizm wykonania - sposb odtwarzania, przy ktrym przedstawienia wywolane przez dzielo odtwarzajace sa jak najblizsze przedstawieniom postrzegawczym, jakie mglby
wywolac przedmiot odtwarzany), S. Sawicki (realizm szczeglw i faktw oraz realizm prawd; oba jednak w przekonaniu autora sa tylko
realizmem ograniczonym; pelnie realizmu, realizm integralny, osiaga pisarz wtedy dopiero, "gdy fikcje literacka rozpina miedzy Bogiem a czlowiekiem") i C. S. Lewis (On Realisms w: An Experiment in Criticism,
Cambridge 1961 s. 57-73: realizm przedstawienia ("sztuka uobecniania
przedmiotu, tak ze staje sie dotykalny i zywy dzieki bystro zaobserwowanemu lub wyraznie wyobrazonemu szczeglowi", mozliwa rwniez
w utworach tresci fantastycznej, np. w GuHiwerze i Boskiej komedii)
i realizm tresci ("prawda zycia", prawdopodobienstwo zyciowe, niekiedy
pozbawione realizmu przedstawienia,
np. w Adolfie Constanta); obie
natomiast odmiany realizmu wsplwystepuja w Wojnie
pokoju).
79 "W rozpieciu szerokich
skrzydel milosci - nienawisci niesie liryka
nieskonczona odmiane tresci psychicznych, ustalajac (na krtko) typy
zachowan sie uczuciowych czlowieka odpowiadajacych zmienionym sytuacjom obyczajowym" (J. Przybos, Probierz liryki w: Najmniej slw,
Krakw 1955 s. 128).

Ji
"'"'

254

VIII. ReaLizm,naturatizm, typowosc

nowe faktw rzeczywistosci przedstawionej lub (i/albo) czestotliwosc faktw analogicznych w swiecie realnym) 80. Zwlaszcza w dziedzinie psychologicznej nasze opinie o prawdopodobienstwie przezyc czy postaci maja w duzym stopniu charakter
subiektywny i niedowodliwy. Powstaje przy tym pytanie, czy
orzekajac o weryzmie utworw dalekiej przeszlosci, nalezy ich
rzeczywistosc przedstawiona konfrontowac z wczesnym czy
tez z naszym kryterium prawdopodobienstwa zyciowego; jesli
przyjac, ze ludzie Renesansu wierzyli jeszcze w czarownice
i ukazywanie sie duchw, to z perspektywy synchronicznej
takie sceny dramatw Szekspira mozna by uznac za werystyczne 81.
Bez porwnania wieksze jednak trudnosci nasuwa drugie,
a tym bardziej trzecie z wyodrebnionych tu znaczen "realizmu". Wynikaja one zarwno stad, ze zawartosc znaczeniowa
wielu dziel literackich naprowadza na rzne warianty uoglnien swiatopogladowych, jak i stad, ze wiekszosc utworw literackich do reprezentatywnosci homologicznej pretenduje, ale
akceptacja jej lub odrzucenie zalezne jest oczywiscie od przekonan odbiorcy. Wsplnosc zalozen swiatopogladowych nie
gwarantuje tu zgodnosci sadw, czego dobitnym przykladem
sa spory o twrczosc Kafki wsrd marksistw. Wielu z nich
tez nie zgodzi sie na pewno z opinia L. Goldmanna:
Jesli daje sie slowu "realizm" znaczenie wyobrazniowego kreowania swiata, ktrego struktura jest homologiczna z istotna struktura rze80 Nie jest to wiec tylko "psychologiczne
i programowo ahistoryczne
poczucie najwiekszego
prawdopodobienstwa",
z ktrym
polemizuje
S. Zqlkiewski (o. c., s. 109 i n.) i A. Brodzka (O kryteriach realizmu
w badaniach literackich, s. 239). Zauwazmy przy sposobnosci, ze odrzuciwszy przydatnosc fikcji werystycznej (a w kazdym razie kryterium
'prawdopodobienstwa)
przy definiowaniu realizmu, autor mwi o "przed-.
stawianej bezposrednio rzeczywistosci", o "zdarzeniach, losach ludzkich,
rznych modelach kultury wprost przedstawianych
w dziele" (s. 120)
bez odwolywania sie do innego systemu znakw. Nie wyjasnia blizej,
na czym to "bezposrednio" czy "wprost" polega, ale odzegnuje sie od
parodii, groteski i innych form stylizacji; chodzi wiec tu zapewne
o swobodna, nie skrepowana kryterium prawdopodobienstwa,
reprezentatywnosc analogiczna (a zarazem homologiczna). Bylby to wariant czwarty - wezszy niz drugi, a szerszy niz trzeci w przedstawionej tu systematyce.
81 Trudnosci
te wnikliwie pokazal, nie rozwiazujac
ich jednak,
R. Jakobson, Du realisme artistique [1921]. W: Theorie de la litterature.
Textes des jormalistes russes, Paris .1965.

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

255

czywistosci spolecznej, w jakiej obrebie dzielo zostalo napisane, Robbe-Grillet jest jednym z naj glebiej realistyczny,ch pisarzy dzisiejszej Uteratury francuskiej 82.

Dodajmy takze, ze kazdy skladnik czy aspekt rzeczywistosci przedstawionej, nawet w ujeciu skrajnie werystycznym,
stanowi zawsze tylko pewne uschematyzowane i stylizowane
analogon swiata realnego - a wiec granica miedzy odmiana
werystyczna a stylizowana jest plynna. Trudno wreS'zcie rozrznic, kiedy mamy do czynienia z natezeniem maksymalnym
ukazanym w sposb werystyczny, kiedy zas z natezeniem
przecietnym w stylizacji wyolbrzymiajacej.
A przeciez we wszystkich wskazanych tu odmianach znaczeniowych "realizm" pozostaje nazwa rzetelna, niepusta; nadto wyodrebnione w ten sposb utwory wykazuja podobienstwo
pod wzgledem cechy tak istotnej, jak ich wartosc poznawcza.
Jezeli wiec nawet nie zechcemy stosowac do pojec orzecznika
"prawdziwy", trzeba sie zgodzic, ze w kazdym z tych znaczen
pojecie "realizm" jest "trafne" i nie mozna naukowymi argumentami wykazac jego wadliwosci.
Mozna natomiast zastanawiac sie, w ktrym z tych znaczen
"realizm" nadaje sie do budowania pojec i twierdzen oglnych,
przydatnych do opisu procesu historycznoliterackiego. Trudnosci i rozbieznosci powstajace przy traktowaniu realizmu
jako reprezentatywnosci modelowej (nawet u badaczy o zblizonym swiatopogladzie, a cz dopiero przy jego odmiennosci),
wsplczynnik wartosciowania temu znaczeniu towarzyszacy,
nieograniczony wreszcie zakres srodkw artystycznych mogacych takiej reprezentatywnosci sluzyc - wszystko to sprawia,
ze, po pierwsze: zastosowanie takiego kryterium do konkretnych utworw literackich daje wyniki u kazdego badacza czy
krytyka odmienne, a po drugie: ze termin ten ogarnia utwory
literackie o zupelnie rznej genezie, przynalezne do calkowicie odmiennych poetyk. Jesli natomiast przyjmiemy wariant
trzeci, nie znikna wprawdzie trudnosci zwiazane z interpretacja i ocena swiatopogladowa, "realizm" uzyskuje jednak bardziej jednolite cechy stylistyczne i kompozycyjne.
82

s. 78.

L. Goldmann, Les deux avant-gardes,

"Mediations"

1961/1962 nr 4

256

VIII. ReaLizm,naturalizm, typowosc

VIII. Realizm, naturalizm, typowosc

realistyczne utwory czy nawet gatunki literackie, polaczone

jednak wieloma cechami istotnymi z pradem, ktry jako calosc nie jest realistyczny (tzw. "niskie gatunki" klasycyzmu),
z drugiej - zespoly realistycznych utworw literackich, dla
ktrych takiego powiazania znalezc nie mozemy, np. powiesc
obyczajowa Scarrona czy Furetiere'a. Otz nie jest celowe odrywanie np. komedii Molierowskiej czy bajek La Fontaine'a
od klasycyzmu, dla ukonstytuowania odrebnego pradu lite
rackiego. W wypadku drugim natomiast wobec owej powiesci
obyczajowej - postepowanie takie ma za soba pewne racje
teoretyczne.
Taka propozycja wykorzystania terminu "realizm" do opisu
historycznoliterackiego nie przekresla oczywiscie innych jego
zastosowan w badaniach i krytyce literackiej - zastosowan
wartosciujacych czy zastosowan nie skrepowanych przez kryterium. weryzmu, zwlaszcza gdy towarzysza im odpowiednie
wyjasnienia. Zarysowac sie tu moze niejednokrotnie rozbieznosc miedzy historykami literatury a twrcami programw
literackich. Pierwsi dazyc beda do definicji mozliwie scisle
odgraniczajacej realiZ111od innych pradw literackich, stylw
metod twrczych, a wiec definicji opisowej, wskazujacej "warunki konieczne"; drudzy - wrecz przeciwnie: akcentowac
musza jego zmienny, otwarty charakter i osiagalny w nim pulap wartosci.
Odnosi sie to takze do "realizmu socjalistycznego", ujmowa-
nego dynamicznie, jako twrczosc literacka, metoda czy styl
(okreslenia te, jak wiadomo, stosowane sa wymiennie i w najrozmaitszych znaczeniach), asymilujacy czy syntetyzujacy niektre srodki artystyczne, wypracowane w nierealistycznych
pradach literackich XX vvieku, a przede wszystkim - ohvarty
wszelkim nowym eksperymentom, o ile ksztaltuja one socjalistyczna koncepcje rzeczywistosci, a nawet - wedlug niekt
rych propozycji - zrywajacy z zeszlowiecznymi tradycjami
werystycznymi. Teoretyk literatury moze najwyzej zaznaczyc,
ze taka wieloznacznosc terminu jest niepozadana, zawsze bowiem zwieksza mozliwosc nieporozumien przy merytoryczne,!
zgodnosci pogladw.

Jak widac stad, stosunkowo najwieksze szanse zastosowania

obiektywnego posiada wariant pierwszy, utozsamiajacy realizm
z weryzmem, zwlaszcza z weryzmem konsekwentnym. Na tych
zasadach zbudowana jest znakomita wiekszosc utworw narracyjnych i dramatycznych, nalezacych do pradu literackiego,
zwanego realizmem wieku XVIII-XX - od Defoe i Lesage'a do Martin du Garda i Dabrowskiej. Prad to wyjatkowo
obfity, wielokierunkowy i zywotny, totez na pewno uzasadnione jest wyodrebnienie w nim rznych faz rozwojowych (jedna
z nich bylby naturalizm) 83, a w epice - dwch zasadniczych
odmian: ekstraspekcyjnej i introspekcyjnej (wzgledem narratora), co pozwoliloby wlaczyc tu rwniez powiesc "strumienia
swiadomosci" 84.
Ze wzgledu na czasowa wsplbieznosc szczeglnie trudne
jest rozgraniczenie pojeciowe realizmu od sentymentalizmu
i romantyzmu. Nawet wstepne propozycje w tych sprawach
musza byc oparte na przykladowych pracach analitycznych.
W kazdym jednak razie celowe wydaje sie raczej stosowanie
terminw obudowie "romantyzm realistyczny" (wobec utworw takich, jak Horsztynski czy Fantazy) niz wyodrebnienie
"realizmu romantycznego" jako samoistnego pradu 85.
Jesli chodzi natomiast o epoki wczesniejsze, nalezy rozrznic dwie odmienne sytuacje, latwe do uwidocznienia na przykladzie literatury francuskiej XVII wieku: z jednej strony _

83 Zadanie
to podjeli radzieccy historycy literatury w pracy zbiorowej ProbLemy tipologii russkogo rieaLizma, Moskwa 1969; G. M. Fridlender, Poetika russkogo rieaUzma, Leningrad 1971; Razwitije rieaUzma
w russkoj Litieraturie, I-III Moskwa 1972 i n.
81 Uwagi niniejsze
rznia sie od propozycji terminologicznych zawartych w szkicu DYSkUSja o reaLizmie z r. 1957. Chcac wyeliminowac vvieloznacznosc terminu "realizm", a liczac sie z jego wartOsciujacym zabarwieniem, autor proponowal wwczas, by stosowac go tylko w znaczeniu
trzecim, a dla pradu literaCkiego XIX-XX wieku i jego historycznych
antecedencji wprowadzic termin inny, np. weryzm lub mimetyzm. "Realizm" jednak jako nazwa pradu literaCkiego i okresu, w ktrym prad
ten growal, zakorzenil sie chyba tak mocno w swiadomosci powszechnej, ze do tradycji tej nalezy sie zastosowac.
85 Por. K. Wyka, O reaLizmie romantycznym,
PL 1952 z. 3-4; K. Budzyk, Dookola sprawy reaLizmu w Literaturze, tamze 1953 z. 1; M. Zmitamze 1954 z. 3;
grodzka, Jeszcze o tzw. reaLizmie rom&ntycznym,
Z. Czerny, Les Composants reaListes du Romantisme francais. W: Im
Dienst der Sprache. Festschrift V. KLemperer, Halle/Saale 1958; K. Wyka,
"Pan Tadeusz". Studia o tekscie, Warszawa 1963 s. 284-329; D. Fanger,

Dostoievski

and Romantic

ReaUsm, Cambridge

(Mass.) 1967.

257

'.~'
...
17 Glwne problemy ..

Jl

IX. Prawa naukowe w historii literatury

IX. PRAWA NAUKOWE

W HISTORII

259

LITERATURY
Ale rwnoczesnie w dobie pozytywizmu
dzialaly czynniki
inne, hamujace
poszukiwania
prawidlowosci:
rejestracyjno-opisowe pojmowanie zadan nauk historycznych,
obawa przed
niebezpieczenstwami
spekulacji teoretycznej. Totez wlasnie na
pozytywistycznym
materiale Windelband i Rickert mogli zbudowac swa koncepcje nauk idiograficznych 3. Chociaz obaj
podkreslali,
ze "te same przedmioty
mozna badac zarwno
w sposb nomotetyczny, jak idiograficzny", ze "w szczeglnosci
nie mozna powiedziec, iz istnieja tylko historyczne (tj. indywiniemniej jednak rezultadualizujace) nauki o kulturze" 4 tem tej dyskusji byl w historii literatury generalny zwrot ku
idiografizmowi.
Postawa taka miala oparcie rwniez w Bergsonowskiej wizji zycia jako "ciaglego tworzenia nieprzewidzialnej
formy",
w ktrym istnieje "zasadnicza przypadkov\rosC w postepie, niewsplmiernosc
l1:liedzy tym, co poprzedza, a tym, co nastefrazeologia pobrzmiewa
np. wyraznie
puje" 5. Bergsonowska
w takich wywodach Herberta Cysarza:

Historia
literatury
wyodrebnila
sie i wykrystalizowala
w wieku XIX jako nauka o tendencjach nomotetycznych;
jednym z jej zadan glwnych bylo wykrywanie praw dzialajacych
na objetym przez nia terenie badawczym. Zmierzaly ku temu
prace syntetyczne w dobie przelomu romantycznego
(Herder,
Schleglowie, Madame de Stael), a dazenia te zyskaly jeszcze na sile dzieki oddzialywaniu
heglowskiej filozofii dziejw,
gloszacej zgodnosc rozwoju rzeczywistosci historycznej z rozwojem kategorii logicznych.
Sklonnosciom nomotetycznym
sprzyjal rwniez wzr nauk
:scislych przyjety przez humanistyke
w dobie pozytywizmu.
Taine glosil, a Chm.ielowski za nim powtarzal, ze:

Istnieje przeto jedno tylko prawo w historii kultury i nie jest to

prawo rozwoju: niesmiertelnosc tylko tego, co twrcze, trwalosc tylko
tego, co wyniosle, silne i oryginalne, oddzialywanie (zapewne - nie
bezwyjatkowe)
tylko tego, co oryginalne. Do zasady identycznosci
przeto kurcza sie prawidlowosci historii jako calosci 6.

dla nauk duchownych otwiera s'ie zawd podobny do tego, jaki jest
udzialem nauk przyrodniczych; ze historia, przyszedlszy na ostatku, moze
odkryc prawa, tak jak starsze od niej umiejetnosci [...]; ze szeregiem
poszukiwan dobrze prowadzonych moze w koncu okreslic warunki wielkich wypadkw ludzkich, tj. oznaczyc okolicznosci niezbedne do okazania sie, trwania lub upadku rozmaitych form uspolecznienia
dzialania 1.

Filozofia ewolucji twrczej

sugerowala
przekonanie,
ze
w swiecie ludzkim nie istnieja prawidlowosci
rozwoju. Rwnoczesnie estetyka Crocego w imie oryginalnosci, "nieprzekladalnosci" kazdego dziela sztuki deprecjonowala
wartosc poznawcza uoglnien jakosciowych
i strukturalnych.
Mimo to
wszakze uoglnienia takie powszechnie byly uprawiane w hu-

Sumienne badanie faktw - pisal Wilhelm Scherer - to pierwszy

niezbedny postulat. Ale pojedynczy fakt jako taki stracil dla nas na
wartosci. Znacznie bardziej interesuje nas prawo, ktre w nim sie przejawia. Stad niezwykle znaczenie, jakie rwniez w badaniach zycia duchowego osiagnela nauka o determinizmie, o scislej przyczynowosci 2.
1 H. Taine, Essais de critique et d'histoire, Paris 1866 s. XXXI; cyt.
P.
Chmielowski, Metodyka historii literatury
polskiej, Warszawa 1899
s. 38.
2 W. Scherer,
Die neue Generation w: Vortrcige und Aufsiitze zur

des geistigen Lebens in Deutschland und Osterreich, Berlin

1874 s. 409.
3 Por.!.
Lazari-Pawlowska,
Idiograficzna
koncepcja historii, "Studia
Filozoficzne" 1958 nr L
4 W. Windelband,
Geschichte und Naturwissenschaft
[1894] w: PraZudien, Tiibingen 1907 s. 364; H. Rickert, KuUurwissenschaft
und Na[1899], Tiibingen 1926 s. 5I.
turwissenschaft
5 H. Bergson, Ewolucja
twrcza [1907], przelozyl F. Znaniecki, Warszawa 1957 s. 38, 39..
6 H. Cysarz, LiteTaturgeschichte
als Geisteswissenschaft.
Kritik
v/na
System, Halle/Saale 1926 s. 188.

Geschichte

260

IX. Prawa naukowe

w historii

IX. Prawa naukowe w historii

Literatury

W obrebie niemarksistowskiej
humanistyki
bodaj najsilniej odsunela sie od zagadnien nomotetycznych
nauka o literaturze. Sposrd wybitnych
jej przedstawicieli
na Zachodzie
Emil Ermatinger byl chyba ostatnim, ktry w sposb programowy postulowal:

manistyce (zwlaszcza niemieckiej) dwudziestolecia.

Perspektywe przyczynowa,
charakterystyczna
dla pozytywizmu,
zastapila jednak perspektywa systematyzujaca,
nastawiona na wykrycie powtarzalnosci
kilku typw kultury,
a zarazem uchwycenie swoistej jednolitosci "ducha" czy "stylu" obiektywizujacego sie w rznych dziedzinach rzeczywistosci
ludz-

kiej

Kazda nauka, ktra pragnie byc rzeczywiscie nauka, a nie tylko technika rzemieslnicza czy dyletanckim opisem tzw. rzeczywistosci, musi
uswiadomic sobie logiczna prawidlowosc swego zakresu pracy, na tej
podstawie okreslic swa metode i przy jej pomocy badac swj przedmiot.

7.

Czesciowy odwrt od tych poszukiwa6

nastapil dopiero
w okresie powojennym. Wywolaly go niepowodzenia kolejnych
teorii, nie wytrzymujacych
konfrontacji
z rzeczywistoscia
historyczna; dodatkowy powd zniechecenia stanowily pseudoIlaukowe doktryny, gloszone przez humanistyke w sluzbie propagandy ideologicznej faszyzmu.
Stosunek niemarksistowskiej
humanistyki
wsplczesnej do
(ladan nomotetycznych
nie jest jednak jednolity.
Z natury
[rzeczy sa one najblizsze socjologii i antropologii kulturalnej.
!Natomiast historycy sensu stricto czesto twierdza, ze prawa
historyczne wlasciwie nie istnieja. Przy wyjasnieniu
przyczyl'wwym odwoluja sie wprawdzie do pewnych praw naukowych,
ale sa to prawa fizyczne, biologiczne, psychologiczne
czy socjologiczne, a czesto - po prostu banalne uoglnienia potocznej wiedzy o czlowieku. P Jdkresla sie przy tym rwniez, ze
w przeciwienstwie
do praw formulowanych
przez nauki przyrodnicze uoglnienia pelniace analogiczna funkcje w naukach
historycznych
- sa to tylko quasi-prawa, gdyz nie dzialaja
w sposb bezwyjatkowy, sa jedynie tendencjami, pozostawiaja
nie dajace sie blizej okreslic swobodne pole dla twrczej decyzji ludzi, przede wszystkim zas nie pozwalaja ujac tego, co
w rzeczywistosci historycznej najwazniejsze - jej czynnikw
jakosciowo swoistych i tkwiacych w niej wartosci 8.
7 Por. B. Suchodolski,
Przebudowa podstaw nauk humanistycznych,
Warszawa 1928; T. Kotarbinski, O lekcewazeniu ewolucyjnego p1:mktu
widzenia w metodologii humanistyki
[1949] w: Wybr pism, t. II Warszawa 1958; M. Janion, Tradycje
perspektywy
metodologiczne
badan
genetycznych w historii liteJ'atury. W: ZNP; L. Turek, Problemy typologii w estetyce, "Studia Filozoficzne" 1962 nr 2; M. Wehrli, Zum Problem der IIistorie
in der Literaturwissenschaft,
"Trivium" 1949.
s Z obszernej literatury na ten temat na uwage zasluguja: F. Eulenburg, Naturgesetze und soziale Gesetze, "Archiv fur Sozialwissenschaft
lUnd Sozialpolitik"
1910-1911;
E. Meister, Ober die M6glichkeit
histo'lJ'ischer Gesetze, Leipzig-Berlin
1928; J. Dobretsberger, Historische una

261

Literatury

Postulat ten jednak wystepowal

tacj su biektywno- idealistycznej:

u Ermatingera

w interpre-

Prawo, prawidlowosc, podobnie jak natura i duch, nie sa przedmiotowymi wartosciami rzeczywistosci w sobie, lecz tworami ludzkiego zycia psychicznego i duchowego, hipostazami wlasnego porzadku, celowosci i prawidlowosci swiadomosci ludzkiej 9.
so,ziale Gesetze. W: IIandw6rterbuch
der Sociologie, hgb. A. Vierkandt,
1931; D. Sztejnbarg, Zagadnienie
indeterminizmu
na terenie
nauk humanistycznych,
"Przeglad Filozoficzny" 1933; St. Ossowski, Prawa "historyczne"
w socjologii, "Przeglad Filozoficzny" 1935; C. G. Hempel, The Functions of General Laws in IIistory
[1942]. W: Theories 01
History, ed. P. Gardiner, Glencoe (Illinois) 1959 s. 344-356;
Anthropology To-day. An Encyclopedic Inventary, prepared under the chairmanship of A. L. Kroeber, Chicago 1953 (tu zwlaszcza: J. H. Steward, Evaluation and Process; C. Kluckhohn, Universal Categories of Culture);
H. 1. Marrou, De la connaissance historique, Paris 1954 s. 1ti9'--203;
A. Schaff, Obiektywny charakter praw historii, Warszawa 1955; K. Popper, The Poverty of IIist01'icism, London 1957; W. Dray, Laws and.
pmExplanation in History, Oxford 1957; K. Budzyk, Fakt historyczny
wa rzadzace historia, PH 1959 nr 5; O. Lange, Ekonomia polityczna,
t. I: Zagadnienia oglne, Warszawa 1959; L S. Kon, Filosofskij
idie'krizis burzuaznoj istoriczeskoj
mysli, Moskwa 1959; A. Malewalizm
ski, J. Topolski, Studia z metodologii historii, Warszawa 1960; E. Nagel, The Structure of Science, New York 1961; S. Nowak, Prawa oglne
generalizacje historyczne w naukach spolecznych w: Studia z metodologii nauk spolecznych, Warszawa 1965; J. J. Wiatr, Szkice o materiasocjologii, Warszawa 1962; Generalizations
in tae
lizmie historycznym
Writing of History, ed. L. Gottschalk, Chicago 1963; St. Ossowski, Dwie
koncepcje historycznych
uoglnien, "Studia Socjologiczne" 1963 nr 2;
J. Giedymin, Problemy - zalozenia - rozstrzygniecia,
Poznan 1964
s. 149-170; L. Nowak, Uoglnienia historyczne a zagadnienia idiografizmu
historyzmu, "Studia Socjologiczne" 1966 nr 3; Der Gesetzesbegriff
in der Philosophie und den Einzelwissenschaften,
hgb. G. Krober, Berlin
1968; Elementy marksistowskiej
metodologii humanistyki,
red. J. Kmita, Poznan 1973.
9 E. Ermatinger,
Das Gesetz in der Literaturwissenschaft.
W: Phihgb. E. Ermatinger,
Berlin 193@
losophie der Literaturwissenschaft,
s. 374, 344.

Stuttgart

,0.

'R

Jl

262

IX. Prawa naukowe w historii literatury

W nauce polskiej okresu miedzywojennego swiadomym

rzecznikiem nomotetycznych badan nad literatura byl Konstanty Troczynski. Pod naciskiem jednak idiografizmu bardzo
ograniczal ich znaczenie poznawcze:

"prawa wewnetrznego".
To znaczy: musimy zjawisko literackie (np.
wiersz) rozpatrywac jako zamkniety w sobie swiat i zbadac jego najbardziej wlasne prawo, jego calosciowy system praw, to wlasnie, co
stanowi o tym zjawisku w jego niepowtarzalnosci 11.

Zapewne, wsplczesni badacze literatury zdaja sobie przewaznie sprawe zarwno z tego, ze kazde wyjasnienie genetycz
ne odwoluje sie do jakiegos prawa, jak i z tego, ze niepO\vtarzalnosc, indywidualnosc mozna w przyblizeniu ujac slownie
tylko poprzez siec wyrazw odnoszacych sie do pojec oglnych.
Totez z jednej strony wlasnie rezygnuja czesto z wyjasniei:.
genetycznych, z drugiej - rozbudowuja aparature uniwersal
nych pojec strukturalnych, zazwyczaj przez analize fenomenologiczna.
Zadaniom nomotetycznym pozostala natomiast wierna marksistowska nauka o literaturze, choc pojlI"lOWanieich zmienilo
sie wyraznie. Plechanow, Lunaczarski czy Fricze usilowali
sformulowac prawa rozwoju literatury o zakresie uniwersalnym, a przynajnmiej obejmujacym wszystkie formacje klasowe; prawo oznaczalo u nich na ogl okreslony powtarzalny
zwiazek miedzy rznymi szeregan1.i zjawisk i moglo byc zazwyczaj sformulowane jako implikacja. Pzniej, w nastepstwie
walki z wulgarnym socjologizmem ten typ refleksji teoretycznej zostal poniechany. Od pewnego czasu (gdy ukazanie sie
pracy Stalina Ekonomiczne problemy socjalizmu zapoczatkowalo okres usilnego podkreslenia obiektywnosci praw) radziecka nauka o literaturze znw wrcila do tej problematyki.
Nie poprzestajac na zastosowaniu do literatury powszechnych
prawidlowosci dotyczacych stosunku miedzy baza a nadbudowa
szuka jej prawidlowosci swoistych 12. Zwraca przy tym uwage
zmiana terminologiczna: zamiast o "prawach" (zakony) pisze

[Badanie o charakterze nomotetycznym] nie daje wgladu w indywidualna twrczosc, nie wyjasnia wartosci artystycznych, uwzglednia
:mistnienie w kazdej chwili spontanicznosci. Nie redukuje dalej twr"zzosci do stawania sie mechanicznego, przyjmujac dzialanie i konieczne
i;;tnienie imponderabiliw indywidualnych
i twrczych. Mozna by zatem powiedziec, ze pozostawia wszystkie wazne i istotne zagadnienia
otwartymi i nie rozwiazanymi.

Przechodzac z kolei do obrony nomotetycznych badan poetyki, Troczynski argumentowal:

Poza ta jednak, tak silnie akcentowana, strona indywidualna, tymi
imponderabiliami twrczosci i spontanicznosci istnieje w sztuce strona
obiektywna. Istnieja narzedzia, material, kierunki. Istnieje forma sztuki
zastana, ktra stanowi dane oporne dla indywidualnej twrczosci artysty. Te dane oporne wlasnie sa przedmiotem rozwazan dynamiki poezji.
Prawa przez nia formulowane wyjasniaja ich logike. Pozwciloja odrznic w dziele sztuki to, co konieczne, zastane, obiektywne, od tego,
co w nim naprawde twrczego i indywidualnego 10.

Dzisiejszy (a przynajmniej nie dawny) stosunek zachodniej

nauki o literaturze do omawianych zagadnien ze szczeglna
wyrazistoscia charakteryzuje wypowiedz znanego badacza hiszpanskiego Damaso Alonso:
Sztuke znamionuje indywidualnosc, jednorazowosc jej przejaww.
Tak wiec dopiero wobec przedmiotu artystycznego czy literackiego ukazuje sie w calej ostrosci problem: czy to, co jednorazowe, moze byc
przedmiotem poznania naukowego? Czy przedmiot artystyczny - twr
indywidualny, niepowtarzalny, w gruncie rzeczy nieuchwytny, jak np.
okreslony wiersz - moze byc przedmiotem poznania naukowego, czy
tez nasze poznanie musi zadowolic sie intuicja? Oczywiscie nie mozna
tu zastosowac pojecia "prawa" w sensie nauk przyrodniczych. "Poznanie" jednak zjawiska artystycznego musi uwzglednic "dlaczego" jego
jednorazowosci, tzn. jego "szczeglnosci" lub - inaczej mwiac - jego
10

K. Troczynski,

Zagadnienia

,dynamiki

poezji,

263

IX. Prawa naukowe w historii literatury

Poznan

11 D. Alonso, Spanische Dichtung

[1950], Bern 1962 s. 147-148 (prz(
klad polski: WTB, t. I)..
12 Por. np. W. S. Kiemienow,
O obiektywnym
charakterze
p1'aw
realistycznej
sztuki, "Zeszyty Filozoficzne" 1954 nr 11; Zakonomierno-

sti razwitija chudozestwiennoj litieratury. (Matierialy k izuczeniju prozakonomiernosti

istori
bLemy), IZ 1957 z. 6; U. R. Focht, Wnutriennije
ko-litieraturnogo
razwitija,
tamze 1959 z. 2; tenze: Zakony istoriczesw: Puti russkogo riealizma, Moskwa 1963;
kogo razwitija
litieratury
J. Elsberg, J. Boriew, Tieorija Litieratury, istorizm
sowriemiennost',
W: Tieorija litieratury.
Osnowny je probLemy w istoriczeskom
oswiesz-

1934 s. 101.

264

IX. Prawa naukowe w historti titeratury

IX. Prawa naukowe w hiswrlt Literatury

265

(np. "najbardziej specyficzne prawidlowosci rozwoju literatury

ujawniaja sie w tym, ze operuje ona obrazami artystycznymi
stwarzanymi przy pomocy jezyka" 14).
Z. Uoglnienia jakosciowe: a) immanentne stwierdzajace
powtarzanie sie jakichs cech, skladnikw lub funkcji w pewnym zbiorze dziel literackich czy innych faktw nalezacych do
historii literatury (np. "w porwnaniu z postaciami epickimi
postacie dramatu sa wyrazniej okreslone, a w rezultacie tego bardziej samoistne" 15; 'b) transgresywne - stwierdzajace wyistepowanie tego rodzaju cech, skladnikw i funkcji w pewnym zbiorze faktw literackich i faktw pozaliterackich (np.
racjonalistyczny charakter filozofii, literatury, ustroju politycznego i ekonomiki we Francji XVII W.16).
3. Uoglnienia strukturalne: a) immanentne - stwierdzajace powtarzalnosc okreslonych stosunkw miedzy skladnikami lub cechami (zarwno jedno- jak i rznoplaszczyznowymi)
w obrebie dziela literackiego lub w obrebie pewnego typu
dziel literackich (np. w "poezji formy ekwiwalentne pod wzgledem semantycznym lub fonicznym wystepuja czesto w pozycjach ekwiwalentnych pod wzgledem skladniowym lub metrycznym" 17); b) transgresywne - stwierdzajace powtarzalnosc takich stosunkw w ukladach literackich i pozaliterackich
(np. atektoniczna forma w plastyce i literaturze barokowej 18).
4. Uoglnienia kinetyczne: a) immanentne - stwierdzajace
w "dzianiu sie" literatury powtarzalnosc okreslonej wiezi zaleznosciowej miedzy faktami literackimi (np. "Gdy w nowym
pradzie literackim gatunek, dawniej uboczny, wychodzi na czolo, udziela on swoich cech dystynktywnych innym gatunkom
literackim; w zwiazku z tym inne cechy tego gatunku uzyskuja range cech dystynktywnych, a poprzednie traca gatunkowa

teraz czesciej o "prawidlowosciach" (zakonomiernosti).

Mozna te zmiane interpretowac jako rezultat dazenia do precyzji okreslen: prawidlowosci - to obiektywne odpowiedniki
sformulowan slownych, zwanych prawami; takie rozgranicze:nie semantyczne przyjmujemy takze w niniejszej pracy. Ale
mozna tez doszukiwac sie przyczyn innych: oto "prawidlowosc"
~tala sie termineIn znacznie bardziej elastycznym i mniej zobowiazujacym, terminem, ktry pozwala odgrodzic sie od sporw
teoretycznych toczacych sie - rwniez na terenie nauk scislych - wokl pojecia prawa naukowego. Odosobniona prbe
u.scislenia pojecia prawa naukowego w historii literatury podostatnio Ulrych Focht:
Prawo historycznoliterackie jest to taka konkretno-historyczna
wspl:zalei,nosc (wzaimoswjaz) miedzy utworami literackimi a rzeczywistoscia,
mil!::dzy stadiami rozwoju kierunkw literackich albo twrczosci poszczeglnych pisarzy, a takze miedzy skladnikami poszczeglnego utworu
:literackiego, ktra ma charakter koniecznosciowy i przejawia sie we
wzgh~dnej trwalosci i powtarzalnosci tej zaleznosci 13.

Prawo historyczno-literackie ma tu wiec charakter konieczIlOsciowy (i pod tym wzgledem stanowisko Fochta jest odosobnione), a przy tym konkretno-historyczny; moze miec nawet
zasieg bardzo waski - odnosic sie do twrczosci poszczeglnych pisarzy czy pojedynczych dziel literackich tu poglad
Pachta odpowiada dosc powszechnej praktyce literaturoznawstwa, w ktrej "prawidlawisc"
stala sie rwnoznaczna
:l. wszelka powtarzalnoscia lub z odpowiadajacym jej uoglnieniem slownym.
Dlatego tez przed przystapieniem do dalszych rozwazan
warto usystematyzowac wazniejsze rodzaje zdan, ktrym
w nauce o literaturze nadaje sie miano uoglni.en. Znajduja
sie wsrd nich:
1. Definicje pojec oglnych badz logiczne ich konsekwencje

Zakonomiernosti
razwitija chudozestwiennoj
litieratury,
1. c., s. 504.
L. Timofiejew, Osnowy tieorii litieratury,
Moskwa 1963 s. 361.
W. M. Fricze, Problemy socjologii litieraturnych
stilej w: Problemy iskusstwowiedienija,
Moskwa 1930 s. 106. Uoglnienie to Fricze interpretuje zreszta jako kinetyczne.
17 S. R. Levin, Linguistics
Structures in Poetry, 's Gravenhage 1962
14

15
18

Moskwa 1962; Chudozest'Wiennyj miepisatiela, Moskwa 1964 (tu zwlaszcza

wypowiedz J. Elsberga i D. Blagoja); W. Szczerbina, O prirodie litieraturnych zakonomiernostiej,
"Woprosy Litieratury"
1966 nr 1; Istoriko-litieraturnyj
process, red. A. Buszmin, Leningrad 1974.
18 U. Focht, Zakony
istoriczeskogo raz'Witija litieratury,
o. C., s. 260.

czeni. Obraz, mietod, charaktier,

toli tworczeskaja indiwidualnost'

s. 50.

18 O. Walzel, Gehalt
und Gestalt im Kunstwerk
des Dichters, Berlin 1923 s. 314-318. - Przez "uklad literacki" rozumiemy tu jakikolwiek
sy~tem faktw, stanowiacych przedmiot historii literatury (prad literacki,
gatunek literacki, literatura narodowa, literatura kregu kulturowego i in.).

II

II

267

IX. Prawa naukowe w historii titeratury

266

IX. Prawa naukowe

w historii

Literatu1'y

dlowosci 23. Odbiegalo to od sposobu rozumienia terminu "prawo" w naukach przyrodniczych. Tutaj bowiem przez "prawo"
rozumie sie na ogl zdanie scisle oglne, dotyczace jednoznacznych lub statystycznych zaleznosci (korelacji) miedzy zjawiiskami 24, a niekiedy nawet - choc to ograniczenie wystepuje
dzis rzadziej - przez "prawo" rozumie sie wylacznie zdanie
o zaleznosciach przyczynowych 25. Zdania scisle oglne interpretowane sa jako zdania o otwartych klasach zjawisk albo
jako zdania bez wyznacznikw czaso-przestrzennych i imion
wlasnych.
Kazda jednak z tych interpretacji wywoluje w zastosowaniu do nauk historycznych ogromne trudnosci. Na terenie historii literatury trudno mwic o "otwartych klasach zjawisk",
nadajac temu wyrazeniu taki sens, jaki moze ono miec np.
w fizyce, zajmujacej sie pewnymi procesami elementarnymi,
ktre by ex hypothesi mialy miec ten sam charakter w kazdym czaso-przestrzennym obszarze wszechswiata. VI historii
literatury, jako w nauce opisujacej pewne zjawiska zwiazane
z istnieniem gatunku ludzkiego, przez "klase otwarta" trzeba
by chyba rozumiec klase zjawisk jeszcze nie zamknieta Wtedy
jednak postulat wiazania pojecia prawa z pojeciem klasy
otwartej pociagalby za soba taka konsekwencje, ze np. zdania
oglne o literaturze epoki feudalnej bylyby jedynie "generalizacjami historycznymi", natomiast zdania o literaturze formacji burzuazyjnej bylyby prawami, ale tylko tak dlugo, dopki formacja ta nie przejdzie do historii. Przydatniejsze wiec
okazuje sie inne - nie ontologiczne, lecz epistemologiczne
traktowanie postulatu "otwartosci prawa", tj. wymg, by zakres stosowalnosci prawa byl szerszy od materialu empirycznego, na podstawie ktrego zostalo sformulowane.

wyrazistosc" 19); b) transgresywne - stwierdzajace powtarzalnosc taka miedzy faktami literackimi a pozaliterackimi (np.
program "sztuki dla sztuki" powstaje na podlozu beznadziejnego rozdzwieku miedzy twrcami a srodowiskiem spolecznym, utylitarny zas poglad na sztuke wtedy, gdy odczuwaja
oni solidarnosc z ruchem dazacym do przeksztalcenia spoleczenstwa 20; "realizm powstaje i rozwija sie albo w zwiazku
z uksztaltowaniem sie normy narodowego jezyka literackiego
i uswiadomieniem sobie rznorodnosci stylw spoleczno-jezykowych i stylu ludowo-ustnego, albo gdy narodowy jezyk literacki juz sie uksztaltowal" 21).
Dodajmy od razu, ze wiez zaleznosciowa miewa charakter
rozmaity: bywa synchroniczna lub diachroniczna (zwana tez
rozwojowa, w znaczeniu wolnym od zabarwienia wartosciujacego), odwracalna lub nieodwracalna, bezwyjatkowa lub prawdopodobienstwowa (a ta z kolei - z wyznacznikami liczbowymi lub bez nich); moze tez dotyczyc: a) warunku zastepowalnego lub niezastepowalnego, b) koniecznego lub sprzyjajacego,
c) wystarczajacego lub czesciowego, d) limitujacego lub oddzialywajacego 22. Wiez diachroniczna, nieodwracalna, dotyczaca glwnego oddzialywajacego skladnika w warunku wystarczajacym nazywa sie zazwyczaj wiezia przyczynowa. Uoglnienia odnoszace sie do takich wlasnosci ukladu literackiego, ktre
w jego rozwoju ulegaja stopniowaniu, nazywac tu bedziemy
uoglnieniami kierunkowymi; uoglnienia stwierdzajace stala
kolejnosc pewnych faz (a wiec nieodwracalna wiez diachroniczna) w rozwoju ukladu literackiego nazywac bedziemy
uoglnieniami fazowymi.
Otz wszystkie te kategorie uoglnien (wraz z definicjami
pojec oglnych i ich logicznymi konsekwencjami) zaliczano
zazwyczaj w historii literatury do kategorii praw lub prawi-

23 Tendencja
ta wyraznie jest widoczna takze w ksiazce: M. Glowinski, A. Okopien-Slawinska, J. Slawinski, Zarys teorii literatury, Warszawa 1962 s. 433-444.
24 Por. R. Eisler, Worterbuch
der philosophischen
Begriffe, t. I Berlin 1927 s. 540-548; 1. Dambska, O prawach w nauce, Lww 1933; J. Pelc,
M. Przelecki, K. Szaniawski, Prawa nauki, Warszawa 1957; W. S. Sokolow, Zakon kak katiegorija marksistskoj dialektiki. W: Woprosy dialekMoskwa 1960; W. Mejbaum, Prawa
sformuticzeskogo matierializma,
lowania, "Studia Filozoficzne" 1962 nr 4.
25 Por. np. K. Budzyk, Fakt
historyczny
prawa rzadzace historia,
1. c., s. 131

1. Opacki, Krzyzowanie sie postaci gatunkowych jako wyznacznik

poezji, PL 1963 z. 4 s. 387-388 (sformulowanie skrcone).
20 Zob. J. Plechanow,
Sztuka a zycie spoleczne [1912-1913] w: O literaturze
sztuce, Warszawa 1950 s. 210 i n.
21 W. Winogradow,
O jazykie chudozestwiennoj litieratury,
Moskwa
1959 s. 433, 436 (sformulowanie skrcone).
22 Wykorzystano
tu czesciowo terminologie H. L. Zetterberga, O niektrych
sposobach systematyzacji
,twierdzen
socjologicznych,
"Studia
Socjologiczne" 1961 nr 3 s. 89.
19

ewolucji

..l

268

IX. Prawa naukowe

w historii

literatury
IX. Prawa naukowe

Postulat, aby sformulowanie prawa nie zawieralo explicite

imion wlasnych, a nawet wyznacznikw czaso-przestrzennych,
jest formalnie mozliwy do spelnienia, ale ze wskazanych wyzej wzgledw nieistotny, poniewaz wszystkie zdania nauk
historycznych mwia o zjawiskach jakos ograniczonych pod
wzgledem czaso-przestrzennym, mozna by co najwyzej postulowac, aby uoglnienie, ktremu przypisuje sie miano prawa,.
bylo tzw. zdaniem uniwersalnie oglnym, tj. odnosilo sie do
calego zasiegu czaso-przestrzennego tych zjawisk, o ktrych
prawo orzeka. Otz narzucenie na pojecie prawa w naukach
historycznych takiego postulatu bynajmniej nie przez wszystkich uznawane jest za sluszne. Zwolennicy tzw. "historycznosci praw" wskazuja, ze zjawiska spoleczne z jakiegos zakresu, np. wiec twrczosc artystyczna, moga w jednej formacji
spoleczno-ekonomicznej lub w jednym kregu kulturowym
podlegac pod jakimis wzgledami innym prawom niz w innej
formacji spoleczno-historycznej lub w innym kregu kulturowym. Jesliby wiec w naukach historycznych nazywac prawami
wylacznie uoglnienia wazne dla calego odnosnego zakresu
zjawisk, niezaleznie od swoistych kontekstw historycznych,
zespl tych praw okazalby sie dosc ubogi i zawieral w znacznej czesci twierdzenia banalne, nastawienie zas na szukanie
wylacznie takich uoglnien - byloby heurystycznie bardzo
malo plodne 26.
Zwrcmy wreszcie uwage na inna rznice pomiedzy poje
dem prawa w naukach historycznych i VI naukach scislych.
Jesli metodologia nauk scislych podkresla jednoznaczny lub
statystyczny charakter praw naukowych, to w nauce o literaturze uoglnienia kinetyczne formulowane hyly najczesciej
:jako implikacje prawdopodobienstwowe, bez wyznacznikw
liczbowych ("z a z w y c z a j jesli A, to B"). Rezygnujac przy
tym z ustalenia warunkw wystarczajacych, nie rozrzniano,
czy A jest warunkiem koniecznym, przyczyna, czy tylko warunkiem sprzyjajacym wystepowaniu B.
Jak wiadom.o, sugestie teoretyczne zawarte w pracach

historii

literatury

269

twrcw marksizmu dalekie sa od traktowania praw nauk

historycznych jako zdan scisle oglnych; wrecz przeciwnie, ich
historyzm wysuwa na plan pierwszy wlasnie donioslosc praw
o ograniczonym zasiegu czaso-przestrzennym, dotyczacym poszczeglnych formacji ekonomiczno-spolecznych. Marks pisal
na przyklad:
Zeby zbadac zwiazek miedzy prodUkcja duchowa i materialna, nalezy przede wszystkim ujac te druga nie jako kategorie oglna, lecz
w l k r e s lon e j formie h i s t o r y c z e j. A wiec np. kapitalistycznemu sposobowi produkcji odpowiada inny sposb produkcji duchowej
niz sredniowiecznemu
sposobowi produkcji. Jesli sie samej produkcji
materialnej nie ujmie w jej s p e c y f i c z n e j formie h i s t o r y c zn e j, to nie mozna uchwycic tego, co jest charakterystyczne
dla odpowiadajacej jej produkcji duchowej i dla wzajemnego oddzialywania obu.
Nie wychodzi sie wtedy poza komunaly 27.

Kiedy indziej jednak twrcy marksizmu uwydatniali wartosc poznawcza wieloformacyjnych praw historycznych:
To wlasnie Marks pierwszy odkryl wielkie prawo ruchu historii,
prawo, wedlug ktrego wszelka walka dziejowa, bez wzgledu na to, czy
rozgrywa sie w dziedzinie politycznej, religijnej, filozoficznej czy w jakiejkolwiek innej dziedzinie ideologicznej, jest w istocie rzeczy tylko
mniej lub wiecej jasnym wyrazem walki klas spolecznych, istnienie zas
tych klas, a co za tym idzie, i kolizji miedzy nimi, jest z kolei uwarunkowane stopniem rozwoju ich polozenia ekonomicznego, rodzajem
sposobem ich produkcji i okreslonej tym wymiany. Prawo to [ma] dla
historii takie samo znaczenie, jak prawo przemiany energii dla nauk
przyrodniczych [...] 28.

Rwnoczesnie Marks Engels z duzym naciskiem podkreslaja stochastyczny i idealizujacy charakter praw ekonomicz.nych, ktre "nie maja zadnej innej realnosci, jak tylko w przyblizeniu, w tendencji, w przecietnej, nie zas w bezposredniej
21 K. Marx, Theorien
iiber den Mehrwert [1861-1863].
W: K. Marks
sztuce, Warszawa 1958 s. 56. Por. tez K. Kauti F. Engels, O literaturze
pojmowanie
dziejw [1927], t. II cz. 2 Warszawa
sky, Materialistyczne

Problemy te szczeglowo dyskutuja J. Such, O uniwersalnoci

praw nauki, Poznan 1968, i J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa
1968 s. 421-439.
26

1962 s. 286-303.

28 F. Engels, Przedmowa
do 3. wydania niemieckiego "Osi!?mnasty
brumaire'a Ludwika Bonaparte" [1885]. W: K. Marks i F. Engels, Dziela
wybrane, t. I Warszawa 1949 s. 228.

IX. Prawa naukowe w historii titeraturu

270

271

IX. Prawa naukowe w historit literatury

giem prawa a materialem empirycznym, na ktrego podstawie

zostalo ono sformulowane, i zdatnosc predyktywna (umozliwiajaca przewidywania) w sensie szerokim, tzn. chocby tylko
w stosunku do nie zbadanych faktw przeszlosci.
Jesli' chcemy w historii literatury utrzymac pojecie praw
naukowych o wskazanej poprzednio tresci, musimy tez zrezygnowac z postulatu ich jednoznacznosci lub scisle statystycznego charakteru. Uoglnienia te w naszej dziedzinie maja
z reguly charakter prawdopodobienstwowy, ale liczbowo nieokreslony; mozna by je nazwac sformulowaniami tendencji
pra widlowosciowych.
Wywody ponizsze zawierac beda prbe usystematyzowania
i czesciowej oceny najwazniejszych propozycji nomotetycznych
w historii literatury. Systematyzacja nasza nie zmierza przy
tym do kompletnosci. Ograniczymy sie do praw najoglniejszych, tzn. pominiemy uoglnienia, ktre w samej intencji ich
autorw mialy obejmowac ograniczony, swoisty zakres faktw literackich, tzn. np. mialy byc s w o i'S t Ym i prawami
jakiejs jednej literatury narodowej (np. niemieckiej, wloskiej
itp.), swoistymi prawami odnoszacymi sie do jakiegos jednego
pradu literackiego (np. baroku albo romantyzmu), czy wreszcie np. swoistymi prawami odnoszacymi sie do jakiegos jednego rodzaju literackiego (np. powiesci albo dramatu). Interesuja nas natomiast takie uoglnienia, do ktrych zakresu waznosci nalezy, zdaniem ich autorw, kazda literatura narodowa,
literatura kazdej strefy kulturowej, kazdy okres lub prad
literacki, kazdy rodzaj lub gatunek literacki. Uwzgledniono tez
prawa odnoszace sie do calej twrczosci artystycznej, kultury
duchowej czy rzeczywistosci spolecznej, a nawet uniwersalne
prawa rozwojowe, jesli oddzialaly one na literaturoznawstwo.
Rwnoczesnie warto zaznaczyc, ze prawa formulowane przez
badaczy literatury z reguly dadza sie rozszerzyc na inne dziedziny sztuki, a niekiedy na calosc kultury duchowej 32.

rzeczywistosci. Wynika to czesciowo stad, ze dzialanie ich krzyzuje sie rwnoczesnie z dzialaniem innych praw, czesciowo
wynika z ich natury jako pojec"; im przy tym "odleglejsza
jest badana wlasnie przez nas dziedzina od ekonomicznej im
blizsza jest dziedzinie czysto abstrakcyjno-ideologicznej, tym
wiecej przypadkowosci napotykamy w jej rozwoju, tym bardziej zygzakowata bedzie krzywa tego rozwoju" 29.
Jaki wniosek z poprzednich rozwazan? Na pewno z zakresu
praw nauki o literaturze wylaczyc nalezy definicje oraz ich logiczne konsekwencje. Pojecie prawa bowiem niewatpliwie wiaze sie z pojeciem zdania syntetycznego, o ktrego akceptacji
decyduje pewien zakres przebadanego materialu empirycznego,
a takze z pojeciem powtarzalnej wiezi zaleznosciowej. Kwestia sporna staje sie natomiast status uoglnien o charakterze
jakosciowym i strukturalnym. Wsrd teoretykw nauki czesto wystepuje poglad, ze "prawo naukowe to twierdzenie o zaleznosciach miedzy zdarzeniami", to forma myslowa, przy ktrej pomocy "rozum ludzki porzadkuje i poznaje rzeczywistosc
jako dzianie sie" 30. Problem ten o tyle nas tu jednak nie interesuje, ze uoglnienia jakosciowe i strukturalne o charakterze
immanentnym formuluje oglna teoria dziela literackiego, genologia i stylistyka; uoglnienia jakosciowe i strukturalne
o charakterze transgresywnym naleza, przynajmniej jako program badawczy, do antropologii kulturalnej, przedmiotem zas
naszych tu rozwazar'J sa prawa naukowe historii literatury.
Z postulatu uniwersalnosci czaso-przestrzennej trzeba jak widzimy - zrezygnowac 31; niemniej istnieje potrzeba odgraniczenia praw od innych wezszych uoglnien historycznoliterackich. Naj prostsza, choc nieprecezyjna propozycja porzadkujaca bedzie tu donioslosc merytoryczna dla wiedzy o literaturze, wysoki stopien oglnosci (a wiec nieobecnosc nazw wlasnych sensu stricto), wystepowanie duzej rznicy miedzy zasie-

32 W czesci historycznej
niniejszego rozdzialu wykorzystano glwnie
opracowania: M. Mann, Rozwj syntezy literackiej od jej poczatkw do
Gervinusa, Krakw 1911; W. Passarge, Die Philosophie
der Kunstgeschichte in der Gegenwart, Berlin 1930; W. Mahrholz, Literargeschichte
und Literarwissenschaft,
Leipzig 1932; F. Szyller, Litieraturowiedienije
w Giermanii, Moskwa 1934; P. Sorokin, Social and Cultural Dynamics,

F. Engels, Listy do K. Schmidta z 12 III 1895 i H. Starkenburga

z 25 I 1894. W zbiorze: K. Marks i F. Engels, Listy wybrane, Warszawa
1951 s. 620, 606.
30 A. Malewsld,
J. Topolski, o. c., s. 15; E. Meister, o. c., s. 4.
31 Za historycznym
traktowaniem praw naukowych w humanistyce
zdecydowanie opowiedzial sie S. Zlkiewski, Ideologia
socjotechnika
w: Kultura
polityka, Warszawa 1958 s. 282-288.
29

,
~

III
J.

11.;1.11\1

272

IX. Prawa naukowe w historii Literatury

IX. Prawa naukowe w historii Literatury

dzieki nasladownictwu (odpowiadajacemu dziedzicznosci) utrzymuja pewne cechy stale, ale rwnoczesnie wskutek wprowadzonych innowacji (odpowiadajacych mutacjom) zmieniaja sie,
rozszczepiaja, przeksztalcaja w gatunki inne, walcza miedzy
soba o byt; walka ta tym bardziej jest zacieta, im bardziej gatunki sa do siebie zblizone, a zwycieza w niej gatunek lepiej
przystosowany, tzn. lepiej spelniajacy okreslone zadania w kulturze spolecznej. Koncepcja powyzsza, bardzo efektowna i nakreslona z wielkim rozmachem, pozostala jednak u samego
Brunetiere'a w sferze teorii, popartej kilkoma niezbyt przekonywajacymi przykladami; w praktyce historycznoliterackiej
navvet on nie potrafil jej zastosowac 36.
Zasadniczy zarzut, jaki przeciw analogiom biotycznym mozna wytoczyc, sprowadza sie do tego, ze wiez miedzy kolejnymi
fazami zyciowymi jednego i tego samego organizmu czy tez
pokolenia tego samego gatunku jest calkowicie nieporwnywalna z wiezia laczaca kolejne fazy literatury, pradu czy gatunku
literackiego.
Analogie biotyczne, jakkolwiek czesto i ostro krytykowane,
ciaza jednak mniej lub bardziej wyraznie nad nowszymi prbami ustalenia regularnego nastepstwa faz w rozwoju sztuki,.
dotyczacymi przewaznie nastepstwa stylw artystycznych.
Zwiazki z modelem biologicznym sa niekiedy dosc odlegle;
czasem zastepuja je analogie inne, nawiazujace do pozornego
ruchu slonca (wschd-zenit-zmierzch)
lub krzywej balistycznej (wzlot-szczy t-upadek). Ich wsplna cecha to quasi-paraboliczny schemat rozwojowy ukladw literackich: srodkowej
fazie ich trwania przypisuje sie wartosci najwyzsze, pelne
ujawnienie istoty danego ukladu, w terminologii Arystotelesowskiej - osiagniecie jego entelechii. Powszechnosc tego
schematu zakwestionowal A. L. Kroeber, powolujac sie na
wiele przykladw rozkwitu we wczesnej i koncowej fazie niektrych ukladw 37; warto tez zaznaczyc, ze zwlaszcza nowsze

Wsrd praw stwierdzajacych okreslony fazowy porzadek

w "dzianiu sie" literatury bodaj naj wczesniej pojawila sie
i najczesciej powracala analogia biotyczna (zazwyczaj modelem
jej jest cykl rozwojowy czlowieka, kwiatu, owocu), wyrzniajaca sie w rozwoju struktur literackich fazy narodzin, wzrostu,
rozkwitu lub dojrzalosci, przekwitania, wyczerpania i smierci;
u rznych autorw ilosc wyrznionych faz jest zmienna 33.
W takich kategorIach przedstawial np. Scaliger literature lacinska, F. Schlegel -- literature grecka, Taine - kolejne epoki
kultury europejskiej, Brunetiere czy Symonds - gatunki literackie w ramach literatur narodowych, Spengler i Toynbee wielkie kul'tury swiatowe.
W okresie pozytywizmu obok analogii z cyklem zyciowym
pojedynczego organizmu pojawia sie - pod wplywem Spencera i Darwina - analogia miedzy gatunkiem literackim a gatunkiem przyrodniczym 34: literatura, jak cala rzeczywistosc,
przechodzi "ze stanu nieokreslonej , niespjnej jednorodnosci
ku okreslonej, spoistej rznorodnosci" 35; gatur..ki literackie
t. I: Fluctuations

273

of Forms of Art New York 1937; J. Petersen, Die

Wissenschaft von der Dichtung, t. I Berlin 1939; Ch. Towe, Die Formen
der entwickelnden
Kunstgeschichtsschreibung,
Berlin 1939; S. Skwarczynska, Systematyka
glwnych
kierunkw
w badaniach literackich,
t. I Ldz 1948; M. Shapiro, Style. W: Anthropology To-Day, s. 287-311;
S. E. Hyman, The Armed Vision, New York 1948; J. Bialostocki,.
W pogoni za schematem, "Biuletyn Historii Sztuki i Kultury"
1947;,
H. P. H. Teesing, Das Periodenprinzip
in der Literaturgeschichte,
Groningen 1949; R. Wellek, A History of Modern Criticism, t. I-IV
New Hllven 1955-1965;
P. Bagby, Culture and History, London 1958;.
N. M. Gerszenzon-Czelodajewa,
Tieorii razwitija
iskusstwa w zapadnojewropejslwm
iskusstwoznanii
1900-1940 gg. W: Sowriemiennoje
iskusstwoznanije za rubiezom, Moskwa 1964; J. Hermand, Literaturwissenschaft und K1mstwissenschaft, Stuttgart 1965.
33 Por. M. Wallis, Koncepcje
biologiczne w humanistyce. W: Fragmenty filozoficzne. Seria druga. Ksiega pamiatkowa
ku uczczeniu czterdziestolecia pracy nauczycielskiej
w Uniwersytecie
Warszawskim
Profesora
Tadeusza Kotarbinskiego,
Warszawa 1959 s. 307-330.
34 Por.
M. Mann, Ewolucjonizm
w historii
literatury,
"Biblioteka
Warszawska" 1912 t. I; Z. Lempicki, Teoria ewolucji w historii literatury
[1930]. W: TBL t. II; R. Wellek, The Concept of Evolution in Literary
History [1956] w: Concepts of Criticism,
New Haven-London
1963;
D. Pi zer, Evolutionary
Ideas in Late Nineteenth-Century
English and
American Literary
Criticism,
JA XIX (1961) nr 3; J. S. Ackerman,
A Theory of Style, tamze XX (1962) nr 3; Th. Munro, Evolution in the
Arts and other Theories of Cultural History, Cleveland 1963.
35 H. Spencer,
Pierwsze zasady [1862], przeklad J. K. Potockiego,
.
Warszawa 1888 s. 351.

Por. E. R. Curtius, Ferdinand Brunetiere, Strasburg 1914 s. 72-77.

A. L. Kroeber, Configurations of Cultural Growth, Berkeley-Los
Angeles 1946 s. 761-846. - Pomijamy tu rozwazania nad czynnikami
wywolujacymi rozkwit literatury. Ich krytyczna analize przeprowadzili
ostatnio Kroeber i Munro (What Causes Creative Epochs in the Arts?
JA XXI (1962) nr 1), dochodzac do wniosku, ze nie mozna tu znalezc
36

37

18 Glwne problemy ...

274

IX. Prawa naukowe w historii literatury

275

IX. Prawa naukowe w historii Literatury

IIII11

lilii

ktry nie przeminal bez sladu, zapadajac bowiem pod powierzchnie zycia literackiego, na powierzchni tej pozostawil spadek wchodzacy w integralne zwiazki ze zjawiskami szeregu A 39.

Koncepcje Krzyzanowskiego mozna juz podciagnac pod

"prawo zaprzeczenia zaprzeczeniu", sformulowane przez Hegla,
a przejete potem przez dialektyke marksistowska"Rozwj jak
gdyby powtarzajacy przebyte juz stopnie, lecz powtarzajacy je
inaczej, na wyzszej podstawie (<<negacjanegacji), rozwj, ze
tak powiem, po linii srpiralnej, a nie po linii prostej" - tak
charakteryzowal tresc tego prawa Lenin 40. Koncepcja spiralnego (a wiec ostatecznie biorac - jednokierunkowego) ruchu
ukladw artystycznych wystepuje bardzo czesto; m. in. W6lfflin podkreslal, ze "sztuka nie powraca na pozycj e, na ktrych
kiedys sie znajdowala, lecz posuwa sie w swym rozwoju jakby
po linii spiralnej" 41; podobnie - Irzykowski: "linia dalszego
rozwoju twrczosci kulturalnej nie powraca wprawdzie do
opuszczonych watk6w i nie przecina ich, ale przechodzi obok
nich ksztahem linii spiralnej" 42. Koncepcje podobne wystepu:ja rwniez w dawniejszych pracach marksistowskich u Plechanowa, Friczego czy Kelles-Krauza, z zastrzezeniem
jednak, ze nie jest to prawidlowosc powszechna. W okresie
pzniejszym w badaniach marksistowskich mysl te zarzucono
pod wplywem negatywnego stosunku Stalina do "prawa zaprzeczenia zaprzeczeniu". W latach ostatnich prawu temu
przywrcono wartosc w plaszczyznie filozoficznej, pojawily sie

Rzecz cala sprowadza sie do faktu, ze stosunek miedzy pradami tego

samego szeregu, scislej biorac, miedzy kolejnymi fazami danego pradu,
miedzy At -- A2 - A3 itd., okreslany zazwyczaj terminem "odrodzenie
czegos", nigdy nie polega na identycznosci faz, lecz tylko na ich pokrewienstwie. Gdybysmy sobie te prady wyobrazili jako pasma zlozone
z wlkien, to moglibysmy powiedziec, ze tylko czesc owych wlkien stale
powtarza sie w kazdym pasmie, i to nieraz w strukturze tego pasma zajmuje rzne miejsce. Obecnosc powtarzajacych sie, chocby w innym ukladzie, identycznych pasem pozwala nam fazy At - A2 - A3 uznac za
zjawiska tego samego szeregu, juz jednak odmiany w ich ukladzie przema"wiaja przeciw moznosci calkowitej ich identYfikacji. Odmiany te zas
pochodza stad, ze fazy At - A2 itd. rznia sie zarwno chronologic~nie,
jak terytorialnie, ze fazy pzniejsze przebiegaja na innych terytoriach,
obejmuja inne ludy itd., ze przede wszystkim miedzy nimi pojawily
sie fazy Bt - B2 itd., nalezace do heterogenicznego szeregu B, szeregu,

III

II

I
I,

1111

11,11

liii
"I

II

I~

III

1II1

III:

Iii
iii
'I}
111I

l,

'II
',I

111'1

1,11

liII

III

39 J. Krzyzanowski,
Barok na tle pradw romantycznych.
"Przeglad
Wsplczesny" 1937 nr 2 s. 75; por. tez Nauka o literaturze, Wroclaw
1966 s. 325-355.
40 W. Lenin,
Karol
Marks
[1915] w: Marks, Engels, ma-ksizm,
Warszawa 1948 s. 15. Por. W. Krajewski, O prawie negacji negacji, C2Yl.i
roZ!woju po spirali w: Szkice filozoficzne,
Warszawa 1963. - WarW
nadmienic, ze faze trzecia Heglowskiej triady pojmowano albo jako
powtrzenie "na wyzszym szczeblu" fazy pierwszej, albo jako rwnomierna synteze obu faz poprzednich (taki syntetyczny charakter przypisywano np. poezji przyszlosci w romantycznej historiozofii literackiej).
41 H. Wolfflin, Podstawowe
pojecia historii sztuki [1915], przeklad:
D. Hanulanka, Wroclaw 1962 s. 290.
42 K. Irzykowski,
W ksztalt linii spiralnej w: Czyn
slowo. Glossy
sceptyka, Lww 1913 s. 237. Metafora "spirali" pojawia sie tez
u W. Szklowskiego (Chudozestwiennaja
proza. Razmyszlenija irazbory,
Moskwa 1958 s. 52-53) i K. Wyki (Proroctwo wedlug Karola, "Nowa
Kultura" 1958 nr 10),

\
i

!illl,

II

jest
jako

!I ii

111I

prawidlowosci powszechnej: rozkwit rznych odmian literatury

zalezny od rznych czynnikw. Zreszta ocena danej fazy ukladu
"rozkwitu" jest czesto sporna.
38 Por. rozdzial Prady
typy twrczosci literackiej.

'1,111

1"

koncepcje (np. H. Focillon) unikaja pejoratywnych okreslen

wobec koncowych (poklasycznych) faz stylu artystycznego.
Inny, szeroko rozpowszechniony schemat fazowy ma charakter antytetyczny. Panuje on we wczesnoromantycznych syntezach literatury europejskiej - jako przeciwstawienie poezji
naiwnej i sentymentalnej (Schiller) lub klasycznej i romantycznej (np. Schleglowie, Brodzinski, Mickiewicz). Niekiedy
jednak sens tych rozrznien jest raczej systematyczny niz fazowy. Propozycje pzniejsze, szeroko rozpowszechnione rwniez w historii sztuki (Riegl, W6lff1in), zwezaja rozrpietosc czasowa poszczeglnych faz, przez co w dziejach literatury czy
sztuki przeciwstawne typy zmieniaja sie wielokrotnie i ze
wzrastajaca szybkoscia. Schemat taki propagowal w wielu
pracach Louis Cazamian, okreslajac kolejne prady literatury
angielskiej i francuskiej przez pary pojeciowe: uczuciowoscintelektualizrn, subiektywizm-obiektywizm,
idealizm-realizm,
romantyzm-klasycyzm,
pzniej takze: introwersja-ekstrawersja; latwo spostrzec, ze kolejne pary pojeciowe bynajmniej sie
z soba nie pokrywaja 38. W polskiej literaturze naukowej koncepcje te rozwinal Julian Krzyzanowski w znanej rozprawie
Barok na tle pradw romantycznych:

II!

..lIIrt..

iii

IX. Prawa naukowe

276

IX. Prawa naukowe

w htstorit

277

w htstorH Hteratury

~Heratury

rwniez prby zastosowania go do procesu historycznoliterackiego (J. Elsberg, D. Blagoj).

Swobodniejsza wersja schematu Heglowskiego jest "twrczo-powtarzalna koncepcja procesw kulturalno-spolecznych"
gloszona przez P. Sorokina: powtrzenia faz nie sa identyczne, nie istnieje spiralna nawet jednokierunkowosc ruchu, poszczeglne jego fazy maja przebieg niejednakowy - jednokierunkowy, oscylujacy, cykliczny itp.; w kulturze zachodniej
sztuka idealistyczna, stanowiaca synteze pierwiastkw przeciwstawnych - sztuki ideacyjnej (tj. religijnej, arystokratycznej
i symbolicznej) i sensualistycznej - miesci sie w czasie miedzy
nimi.

l
f

Rezygnujac z omawianych tu obszernych kategorii, wsplczesni teoretycy posluguja sie czesto pojeciem pokolenia jako
jednostka porzadkujaca w syntezie historycznej. I tu rwniez
zastosowano powtarzajacy sie schemat dwufazowy, oparty o antagonizm pokolen sasiadujacych i poczucie lacznosci miedzy
pokoleniem "wnukw" a pokoleniem "dziadkw". Dwufazowosc
ta przejawia sie takze jako alternacja pokolen silnych i slabych
(H. Peyre) badz akceptujacych i odrzucajacych swe uwarunkowanie (W. Pinder) 43.
Przedstawione dotychczas propozycje zmierzaly do podporzadkowania prawidlowosci procesu historycznoliterackiego _
prawidlowosciom o zasiegu oglniejszym. Obok nich pojawialy
sie sformulowania autonomicznych praw fazowego rozwoju literatury czy sztuki. Np. Wiktor Hugo dzielil historie poezji na
trzy epoki:

W estetyce Hegla rznice w stosunku samorealizujacej sie idei

do formy sa podstawa wyodrebnienia w dziejach sztuki fazy
symbolicznej (przewaga formy nad idea), klasycznej (ich rwnowaga) i romantycznej, czyli chrzescijanskiej (przewaga idei
nad forma) 45.
Koncepcja ta zaklada jednokierunkowy rozwj sztuki jej rosnace uduchowienie. Podobnie jednokierunkowy charakter
posiadaja uoglnienia, ktre stwierdzaja wzrastajaca szybkosc
przemian kultury, a wiec i literatury (F. Baldensperger), przemiane sztuki syntetycznej na analityczna (L. Abercrombie),
sztuki sluzacej celom pozaestetycznym na sztuke autoteliczna
(Saint-Marc Girardin, K. Kelles-Krauz, F. Chambers; sprzeczne
z tym uoglnieniem prawo Etiemble'a mwi O rwnoleglosci
procesw laicyzacji literatury religijnej i przeksztalcania sie
watkw historycznych w archetypy, mity i basnie), a takze
rozpowszechniona w pracach marksistowskich teza o doskonaleniu sie realizmu w Vilalcez pradami antyrealistycznymi, jako zasadniczej prawidlowosci historycznej literatury i sztuki.
Z koncepcjami takimi wiaze sie scisle problem rozwoju jateoria
kosciowego, czyli postepu w literaturze 46. Estetyka
literatury, zadajac sobie od dawna to pytanie, odpowiadala na
nie rozmaicie, i to niejednokrotnie w obrebie tych samych orientacji zasadniczych. Francuski i angielski spr o wyzszosc pisarzy nowozytnych nad starozytnymi w wieku XVII i XVIII 47,
niektre opinie pozytywistyczne i marksistowskie swiadcza
o tym, ze odpowiedz twierdzaca laczy sie zazwyczaj z orientacja na wartosci poznawcze i postulatywne literatury; do nich
bowiem odwoluja sie zazwyczaj rzecznicy tej tezy w szczeglowej argumentacji.
Te same jednak przeslanki mogly prowadzic rwniez do
wniosku, ze rozwj intelektualny i moralny ludzkosci odzwier-

czasy pierwotne sa liryczne, czasy antyczne - epickie, czasy nowozytne

sa dramatyczne. Oda opiewa wiecznosc, epopeja uswietnia historie, dramat maluje zycie. [...J Oda zyje idealem, epopeja wzniosloscia, dramat _
rzeczywistoscia 44.

w ksiazce swej rozwija te wlasnie pomysly V. Hugo. Por. St. Adamczewski, Szlakiem historiozofii
literackiej,
"Krytyka" 1913 t. 38 s. 123-131..
45 Koncepcja
Hegla posluzyla za wzr troistych schematw rozwoju
literatury
swiatowej dla K. Rosenkranza (wolnosc-prawda-piekno)
i M. Carriere'a (natura-uczucie-duch).
46 Por. Th. Munro, Do the Arts
Progress?, JA XIV (1955) nr 2; A..
Szczepanska, O idei postepu sztuki, "Studia Estetyczne" VI (1969).
47 Por. H. Vyverberg,
Historical Pessimism in the French Enlightenment, Cambridge 1958.

Por. K. Wyka, Rozwj problemu pokolenia [1939J w: Modernizm

polski, Krakw 1959; J. Pommier, L'idee de generation w: Questions de
critique
et d'histoire
litteraire,
Paris 1945; H. Peyre, Les generations
litteraires, Paris 1948; J. Maciejewski, Kategoria pokolenia w badaniach
literackich.
W: Dramat
teatr, Wroclaw 1967. Rznorodnosc
form
rytmu pokolen zaznaczal J. Petersen, Die literarischen Generationen. W:
Philosophie der Literaturwissenschaft,
s, 185. Por. tez F. Strich, Zeitgenossenschaft [1954J w: Kunst und Leben, Mtinchen 1960.
44 Cyt. E. Bovet (Lyrisme,
epopee, drame, Paris 1911 s. 3-4), ktry
43

III

278

IX. Prawa naukowe w htstorU Uteratury

279

IX. Prawa naukowe w historii Uteratury

ciedlajacy sie W literaturze powoduje oslabienie wyobrazni

i namietnosci, a przeto -- nieuchronny upadek poezji, a przynajmniej zanik niektrych jej odmian. Mysl te spotykamy
u Fontenelle'a, powtarza sie ona u Diderota i Rousseau, u Herdera i braci Warton. Na przyszlosc poezji pesymistycznie zapatry'wal sie rwniez Hegel; nie przeczyl dalszym jej mozliwo
sciom rozwojowym, sadzil jednak, ze wlasciwa jej "forma zmyslowego ogladu" przestala juz byc "najwyzsza potrzeba du-

dencji formalistycznej lub naturalistycznej w literaturze burzuazyjnej. Dyskusje lat ostatnich wprowadzily do tego schematu wiele korektur rehabilitujacych swoiste wartosci zwlaszcza
dawniejszych nierealistycznych pradw literackich; koncepcja
oglna jednak przetrwala.
Uwazna refleksja nad historia literatury dostarcza materialu
do wnioskw znacznie ostrozniejszych. Niewatpliwie w obrebie
pradu literackiego mozna zaobserwowac coraz doskonalsze rozwiazania artystyczne pewnych problemw czy tematw; nieraz potrafimy bez wahania poszczeglne czlony takiego szeregu hierarchizowac. Mozna tez mwic o miedzypradowym
doskonaleniu sie okreslonych technik literackich (np. sposobu
przekazywania monologu wewnetrznego w powiesci psychologiczne:i), a przede wszystkim o postepie w zakresie tresci
ideowych (zwlaszcza postulatywnych) i wiedzy o czlowieku,
przekazywanej przez dziela literackie, a przekladalnej na jezyk
nieartystyczny. Oczywiscie, kryteria tego postepu mieszcza sie
w sferze pozaliterackich przekonan badaczy.
Juz jednak postep, o ktrym mwimy, zestawiajac ze soba
rzne prady literackie jako konstrukcje oglne czy tez zbiory
poszczeglnych dziel - to postep swoisty, nie kumulatyvvny
(jak w nauce czy technice), lecz ekstensywny: polega na stworzeniu jakosciowo nowych wartosci, przy czym wartosci te nie
eliminuja i nie sa zdolne zastapic wartosci wytworzonych przez
prad poprzedni 50.
Omwione dotychczas koncepcje dotyczyly prawidlowosci
fazowych i kierunkowych. Towarzyszyly im zazwyczaj uoglnienia o charakterze genetycznym, mwiac scislej: uoglnienia
wskazujace - zawsze w sensie prawdopodobienstwowym na warunki sprzyjajace, konieczne lub przyczyny rznicowania
sie i zmiennosci ukladw literackich. Z gry nalezy zaznaczyc,
ze formulowane one byly czesto w sposb nieprecezyjny przy pomocy wyrazen takich jak: "wplywac", "oddzialywac",
"powodowac", "wywolywac", "okreslac", "warunkowac", "de-

cha" 48.

Wreszcie spotykamy czesto poglady, ktre w na'wiazaniu do

schematu quasi-parabolicznego umieszczaja najwyzsze osiagniecia kazdej literatury narodowej w jej fazie srodkovvej, znajdujacej sie miedzy poczatkowym prymitywizmem a schylkowym
wyrafinowaniem (R. Hurd), albo tez stwierdzaj a przemienny
rytm faz rozkwitu i upadku w dziejach literatury (Marmontel,
d'Alembert, pzniej W. Scherer). Do naszkicow:mych tu watkw myslowych nawiazywal i Karol Marks w znanych wypowiedziach o nierwnomiernym rozwoju rozmaitych form
kultury 49.
Najsilniej zachwial pojeciem postepu w dziedzinie literatury i sztuki romantyzm, sankcjonujac rwnouprawnienie rznych typw poezji, wywyzszajac kulture archaiczna i ludowa,
a zarazem gloszac inspiracyjna teorie twrczosci. Rwnoczesnie
jednak na gruncie romantycznym wyrastaly optymistyczno-utopijne poglady na przyszlosc literatury, zeby wymienic dla przykladu Schleglowska idee "progresywnej poezji uniwersalnej".
Wsplczesne literaturoznawstwo zachodnie rzadko kiedy porusza problematyke postepu. Panuje na ogl przekonanie, ze
gdy chodzi o wartosci scisle artystyczne, pojecie to nie da sie
zastosowac do historii literatury i sztuki w polu obserwacji
szerszym niz historycznie skonkretyzowany gatunek literacki
(np. tragedia grecka). W badaniach marksistowskich, wrecz
przeciwnie, panowala do niedawna koncepcja postepowego rozwoju literatury 'vvznoszacej sie ku realizmowi krytycznemu
i socjalistycznemu, przy rwnoczesnym poglebianiu sie deka48

G. F. W. Hegel, Wyklady

49

K. Marks i F. Engels, O literat-q,rze

s. 174.

z estetyki

[1835], t. I Warszawa

i sztuce,

s. 27-29, 56.

1964

50 Podobnie
rozpatruja ten problem teoretycy radzieccy (zob. zbir
ich referatw z V kongresu estetyki pt. Bor'ba idiej w estietikie, Moskwa
iskusstwie
1966). Por. tez M. Chrapczenko, O progriessie w litieraturie
"Woprosy Litieratury" 1970 nr 5-6; W. Wanslow, Progriess w iskusstwie,
Moskwa 1973.

~
III1

280

IX. Prawa naukowe w htstorti Uteratury

IX. Prawa naukowe w htstorti Uteratury

281
III

I'II

terminowac", a z drugiej strony: "odbijac", "odzwierciedlac",

"odpowiadac", "wyrazac", "wiazac sie", "byc zaleznym" itp.
Przy ogromnej rznorodnosci tych teorii maja one jednak
przewaznie pewna czastke wsplna: daza zazwyczaj do "historii
literatury bez nazwisk", opierajac sie na tezie, ze zasadnicze
cechy kazdej fazy historycznoliterackiej uzaleznione sa od
czynnikw ponadjednostkowych. Kazda osobowosc twrcza realizuje tendencje rozwojowe, ktre w okreslonym przedziale
wariantw i tak musialyby zostac urzeczywistnione; osobowosc
wybitna jest wybitna dlatego, ze jest ich inicjatorem, ze nadaje
im pietno indywidualne i niepospolite wartosci; nawet ona jednak jest tylko "swiadomym i wolnym wyrazem koniecznego
nieswiadomego biegu" 51. Od tej formuly Plechanowa niewiele
rzni sie poglad Borysa Ejchenbauma, przedstawiciela orientacji skadinad tak polemicznej wobec marksizmu:

i
,

Nie tylko zewnetrzne przyczyny determinuja ruch wody w rzece,

ale hydrauliczne wlasciwosci samej wody - pisal Lunaczarski. - Analogicznie, w dziedzinie twrczosci artystycznej oprcz czynnikw przyczynowych dziala jej wewnetrzna logika, jej wlasne prawa 53.

,I"
1"["1'

II
',I

'iII
I
II,

1,11

II

W wiekszosci wypadkw, mutatis mutandis, podobnie wypowiadaja sie teoretycy o nastawieniu idiogenetycznym:
Koncepcja immanentnego rozwoju literatury nie moze byc tak interpretowana, jakoby immanencja wykluczala wszelkie bodzce z zewnatrz,
bo przeciez dziela sa tworzone przez ludzi, sa faktami kultury spolecznej
znajduja sie w licznych zwiazkach z innymi zjawiskami zycia kulturalnego. Koncepcja immanentna akcentuje, iz wzajemna zaleznosc form
literackich jest tak scisla, ze twrczosc musi sie koniecznie podporzadkowac konturom jej logiki rozwojowej, tzn., ze przy realizacji nowych form
literackich bodzce zewnetrzne zawsze musza sie dostosowac do mozliwosci, jakie dyktuje wsplczesny stan struktury 54.

Niekrasow byl zjawiskiem historycznie nieuchronnym, koniecznym.

Nie umniejsza to znaczenia indywidualnosci. Wolnosc jednostki przejawia sie nie w izolacji od praw historycznych, lecz w tym, ze umie sie
je urzeczywistnic - umie sie byc aktualnym, slyszec glos historii. Indywidualnosc i prawo historyczne to pojecia nie przeciwstawne i nie
wylaczajace sie. Twrczosc (a indywidualnosc - to pojecie osobowosci
twrczej) to w ogle akt samouswiadomienia w potoku historii 52.

Spr dotyczy wiec przewaznie albo wyboru problematyki, albo

prymatu czynnikw: wewnatrz- czy pozaliterackich. Prawda,
niejednokrotnie mozna sie spotkac z tezami skrajnie idiogenetycznymi, izolacjonistycznymi, ale z reguly kryja sie w nich
zamaskowane odwolania do czynnikw pozaliterackich.
Najczesciej wystepujacy schemat idiogenetyczny to rozwj
danego ukladu literackiego zmierzajacy ku osiagnieciu wlasciwego mu celu estetycznego, "wyczerpanie" tkwiacych w tym
ukladzie mozliwosci i wywolane w ten sposb pojawienie sie
nowego ukladu. Zjawisko to starali sie blizej scharakteryzowac
formalisci rosyjscy.

Wsrd uoglnien genetycznych tradycyjnie rozrznia sie

prawa idiogenetyczne, tj. stwierdzajace powtarzalne zaleznosci
genetyczne w obrebie literatury, i prawa allogenetyczne, tj.
stwierdzajace takiez zaleznosci miedzy literatura a innymi dziedzinami rzeczywistosci. Od razu trzeba jednak zaznaczyc, ze
rzecznicy teorii allogenety;cznych najczesciej zakladaja rwJ. Plechanow, O

roli jednostki w historii [1898J, Ldz 1947 s. 56.

B. Ejchenbaum, Skwoz litieraturu,
Leningrad 1924 s. 236. - Wlasnie polemizujac z Ejchenbaumem, zaznaczal Lunaczarski, iz "proces literacki nie przebiega w ten sposb, ze w okreslonym momencie historycznym mozna uderzyc tylko jeden klawisz i zawsze znajduje sie czlowiek
najbardziej odpowiedni ku temu, by to uczynic. Proces dziejowy jest zjawiskiem bez porwnania bardziej zlozonym. W wielkiej orkiestrze historii
sztuki, szczeglnie zas literatury, artysci nie maja obowiazku odgrywac
z gry im przeznaczonej roli, ktra - znajac epoke - mozna rzekomo
przewidziec we wszystkich szczeglach" (A. Lunaczarski, Kriticzeskije
etiudy. Zapadnojewropiejskaja
litieratura,
Moskwa-Leningrad
1925 s. 5).
51

ni.ez istnienie wewnetrznych prawidlowosci kinetycznych literatury.

Literatura - czytamy u J. Tynianowa - jest konstrukcja jezykowa,

odczuwalna wlasnie jako konstrukcja, tzn. dynamiczna konstrukcja jezykowa. Otz ten postulat nieprzerwalnej dynamiki wyWoluje ewolucje,
gdyz kazdy system dynamiczny nieuchronnie sie automatyzuje i dialektycznie zaznacza sie przeciwstawna zasada konstrukcyjna. [...J Tak wiec

52

A. Lunaczarski, Osnowy pozitiwnoj estietiki, Moskwa 1923 s. 122.

F. Vodicka, Literarni
historie. Jeji problemy a ukoly. W: Cteni
o jazyce a poesii, Praha 1942 s. 357 (przeklad polski: PL 1969 z. 3).
53

54

,I'"

.~
JIL.

282

IX. Prawa naukowe w historit ttteratury

IX. Prawa naukowe w historii literatury

283

prawach dialektyki historii ducha" 58 oraz poglady Ermatingera

na dwubiegunowosc struktury psychiczno-duchowej kazdego
okresu historycznego. Do Heglowskiej koncepcji rozwojowej nawiazywali takze czescy strukturalisci, silnie niekiedy akcentujac (R. Wellek, F. Vodicka) teleologiczny charakter prz.emian
ukladu literackiego, ktry rozwija sie w kierunku pewnej "wartosci", ku urzeczywistnieniu okreslonego celu estetycznego.

analizujac ewolucje literatury, wykrywamy nastepujace etapy: 1. w stosunku do zautomatyzowanej

zasady konstrukcji zarysowuje sie zasada
dialektycznie przeciwstawna, 2. dOkonuje sie jej zastosowanie - zasada
konstrukcyjna
zmierza do najlatwiejszego zastosowania, 3. ogarnia jak
najwieksza mase zjawisk, 4. automatyzuje sie i wywoluje przeciwstawna
zasade konstrukcji 55.
Dzielo sztuki - pisze Wiktor Szklowski - jest percypowane na tle
innych dziel sztuki i w drodze asocjacji z nimi. Forma dziela sztuki jest
okreslana przez stosunek do innych, przed nia istniejacych form. [...J
Nie tylko parodia, lecz wszelkie w ogle dzielo sztuki jest tworzone jako
paralela i przeciwst<1wicnie wobec jakiegos wzoru. Nowa forma zjawia
sie nie po to, by wyrazic nowa tresc, lecz po to, by zastapic forme stara,
ponicv/az stara forma wyczerpala swe mozliwosci 56.

Estetyka strukturalna - pisal Jan Mukarovsky -- nalezy do kierunkw obiektywistycznych, to znaczy do takich, ktre za punkt wyjscia
(ale nie za jedyny cel badania) przyjmuja przedmiot estetyczny, to jest
dzielo artystyczne, pojete wszakze nie w znaczeniu materialnym, lecz
jako zewnetrzny przejaw struktury niematerialnej, tj. dynamicznej rwnowagi sil reprezentowanych przez poszczeglne jej skladniki. Dynamika
struktury artystycznej pochodzi stad, ze jedna czesc jej skladnikw zachowuje zawsze stan uwarunkowany konwencjami najblizszej przeszlosci, podczas gdy druga stan ten przetwarza; wskutek tego powstaje napiecie wymagajace wyrwnania, tj. nowej dalszej zmiany struktury artystycznej. Jakkolwiek kazde dzielo artystyczne jest struktura sama w sobie, struktura
artystyczna nie jest wlasciwoscia tylko poszczeglnego
dziela, lecz trwa w czasie, przenoszac sie z jego biegiem z dziela na
dzielo i stale sie przy tym zmieniajac; zmiany polegaja na ciaglym przegrupowaniu wzajemnych stosunkw i wzglednej donioslosci poszczeglnych skladnikw; na miejscu naczelnym znajduja sie zawsze te sposrd
nich, ktre sa aktualizowane pod wzgledem estetycznym, to znaczy te,
ktre pozostaja w sprzecznosci z dotychczasowym stanem konwencji
a.rtystycznych; grupa druga, do ktrej naleza skladniki podporzadkowujace sie dotychczasowej konwencji, stanowi tlo, na ktrym sie odbija
i jest wyczuwalna aktualizacja grupy pierwszej. Rzecz jasna, poszczeglne skladniki w czasie rozwoju wymieniaja swe miejsca w tych
grupach, stad wlasnie przegrupowanie calosci 59.

Ale co to znaczy, ze "stara forma wyczerpala swe mozliwosci",? M. in. to, z;e zautomatyzowala sie dla twrcw i nie odpowiada juz ich potrzebie ekspresji, a zbanalizowala sie dla odbiorcw i stala sie dla nich niedostrzegalna - i tak oto pojawia
sie implicite wyjasnienie psychologiczne, a wiec allogenetyczne.
Filozoficzna podstawe konsekwentnego idiogenetyzmu znajdowano w systemie Hegla, gloszacym zgodnosc dialektyki rzeczywistosci z formami rozwoju mysli, zgodnosc logiki rozwoju
z rozwojem logicznym - mwiac stylem owej epoki. Mysl Heglowska oddzialala glwnie na niemiecka Ideengeschichte; przykladowo mozna tu wymienic dzielo H. A. Korffa Geist der
Goethezeit, ktre - wedlug slw autora - przedstawia okres
1770-1830 jako "wielka i wewnetrznie powiazana jednosc historyczno-duchowa i wynikajacy sam z siebie rozwj jej ducha" 57. Mozna tu tez przypomniec kompromisowe zreszta i niezbyt klarowne wypowiedzi Rudolfa Ungera o "immanentnych

Przeglad wyjasnien allogenetycznych rozpoczniemy od praw

o charakterze psychologicznym.
Juz w Historii rzymskiej Velleiusa Paterculusa znajdujemy
takie oto rozwazania:

55 J. Tynianow,
Litieraturnyj
fakt [1924] w: Archaisty
nowatory,
Leningrad 1929 s. 14-15, 17.
56 W. Szklowski,
Swiaz prijomow
sjuzetoslozenija
s obszczymi prijamami stila. W: Poetika, Piotr ogra d 1919 s. 120. - Do pogladw formalistw nawiazuje H. R. Jauss (Historia literatury jako wyzwanie 1'ZUCOne nauce o literaturze
[1967], PL 1972 z. 4. s. 280 i n.) uznajac dystans
miedzy horyzontem oczekiwan czytelnika a pojawiajacym sie dzielem
literackim - za miernik jego wartosci estetycznej; podkresla jednak, ze
nowa forma artystyczna jest srodkiem przelamujacym istniejace stereotypy i odnaWiajacym sposb widzenia i oceny rzeczywistosci, dzieki czemu literatura spelnia swa funkcje "spoJecznotwrcza" (s. 302 i n.).
57 H. A. Korff, Geist der Goethezeit, t. I Leipzig 1923 s. V .

Chec pierwszenstwa jest zywiolem talentw, a zawisc slawy do nasladowania zagrzewa i rychlo posuwamy do wysokiego stopnia doskonaund Geistesgeschichte [19.26] w: Aufder Literaturgeschichte,
t. I Berlin 1929 s. 223.
59 J. Mukarovsky,
Strukturalismus
v estetice a ve vede o literature
\ol': Kapitoly
z ceske poetiky, t. I: Obecne veci basnictvi, Praha 1948
s. 16-17.
58

siitze

.~

R. Unger, Literaturgeschichte

ZUT

Prinzipienlehre

284

IX. Prawa naukowe w historii literatury

285

IX. Prawa naukowe w historii literatury

losci [tO], do czegosmy z nadzwyczajnym przykladali sie zapalem. Trudno

utrzymac sie na szczycie doskonalosci, bo to jest w przyrodzeniu, ze cofa
sie, kto dalszych w nauce nie robi postepw. I jak z poczatku palamy
checia isc w tych slady, ktrym przyznajemy wyzszosc, tak chec niknie
z nadzieja, skoro poznajemy, ze ich przescignac lub im wyrwnac nie
zdolamy. Ubiegac sie przestajem, czego dosiegnac niezdolni; opuszczamy
swiezo przedsiewziety przedmiot i nowego szukamy, a bedac o to nietroskliwi, w czym growac nie mozemy, inny cel naszym usilowaniom
wytykamy. Stad wynikaja liczne i nieustanne w pracach zmiany, a nastepnie najwieksze w doskonaleniu zawady 60.

Skad jednak u pisarzy owa niezgoda na panujace normy,

daznosc do tego, by postepowac inaczej? Widzielismy, jak na
pytanie to odpowiadal historyk rzymski: mozliwosci jednokierunkowego postepu artystycznego sa ograniczone; melancholijny ten refren wielokrotnie powtarza sie zwlaszcza u pisarzy francuskich XVIII wieku. Najczesciej jednak pojawia sie
motywacja inna, znana nam juz z wypowiedzi Szklowskiego:
"automatyzacja", spowszednienie chwytu wielokrotnie powtarzanego; "prawo stepienia analizatora na podniety jednorodne" - wedlug okreslenia Pawlowa 64; zmniejszenie sie ilosci
informacji, gdy wzrosla jej przewidywalnosc - w terminologii cybernetycznej 65. W nastepstwie tego pojawia sie dzialanie "immanentnego psychologicznego prawa rozwoju sztuki"
(Lunaczarski) 66 - prawa komplikacji i intensyfikacji, majacej zrekompensowac "zuzycie" chwytu, a wreszcie zalamanie
sie i calkowita zmiana systemu srodkw artystycznych; koncepcje te przyjal takze Staiger, uwzgledniajac jednak role
zmiany pokolen ld.terackich w przemianach stylu 67.
W polemice z prawem "automatyzacji" przeciwnicy jej
(A. Hauser) zwracaja uwage, ze dotyczy ono tylko akumulacji wrazen w psychologii jednostkowej, nie moze zas byc przenoszone na kolejne pokolenia odbiorcw literatury. Oponenci
zas czesciowi (Zyrmunski, Lunaczarski, Teesing) podkreslaja,
ze prawo to dziala z bardzo zmienna sila w rzmych typach
i okresach kultury, a przy tym dziala tylko negatywnie, to jest
eliminuje pewne rozwiazania artystyczne, ale nie wyjasnia, jaki
jest kierunek i tresc zachodzacej zmiany. Zwolennicy antytetycznego schematu rozwojowego literatury interpretuja Brune-

Wystapily tu w zalazku chwyty najczesciej uzywane do wyjasnienia ciaglosci i zmiennosci literatury przez prawa psychologii twrczosci. Odwolywali sie do niej zwlaszcza pozytywisci
(Tarde, BruneW~re, Kawczynski), mwiac o "prawie nasladownictwa" i "potrzebie zmiany". Przytoczmy wypowiedz Brunetiere'a, tym bardziej interesujaca, ze nawiazywal do niej
Szklowski; otz - z jednej strony "wszystko to, co zostalo
zrobione, jest lub bedzie powtarzane; jest to jedno z praw najbardziej pewnych, lub przynajmniej jedno ze zjawisk najbardziej trwalych w historii literatury" 61. Z drugiej strony "chcemy postepowac inaczej niz ci, ktrzy nas wyprzedzili
w historii: oto poczatek i czynnik sprawczy zarwno zmian
smaku, jak i rewolucji literackich. [...] Dlatego tez zajmowalem sie innymi wplywami wtedy tylko, gdy odmiennosc epok
nie pozwalala sie wystarczajaco wyjasnic przez ten wplyw
ksiazek na ksiazki" 62.
Ponadto zwracano uwage (F. Baldensperger) na upodobanie publicznosci do rzeczy juz znanych jako latwiejszych do,
przyswojenia i na zmniejszony wysilek twrczy przy powtarzaniu konstrukcji schematyc:zmych - jako na czynniki ciaglosci w procesie historycznoliterackim, zas na inicjatywe jednostek nie przystosowanych do panujacej normy literackiej jako na przyczyne jej przemian 63.

64 Por. Z. Lissa, O obiektywnosci

praw w historii
teorii muzyki,
Krakw 1954 s. 54.
65 Por. M. Porebski,
Teoria informacji
a badania nad sztuka, "Estetyka" III (1962) s. 31, 37.
66 A. Lunaczarski,
Jeszcze o teatrze
socjalizmie [1909] w: Pisma wybrane, t. II Warszawa 1964 s. 87-88.
67 E. Staiger,
Stilwandel, ZUrich 1963 s. 15 (przeklad polski: PL 1969
z. 3). - Por. tez. A. Okopien-Slawinska, Rola konwencji w procesie historycznoliterackim.
W: Proces histor'llczny w literaturze
sztuce, Warszawa 1967. - A. Kibedi Varga (Les constantes du poeme, Den Haag 1964
s. 201) obok "prawa zuzycia i rekompensaty" srodkw artystycznych
wprowadza takze "prawo rwnowazenia" trudnej niezwyklosci jednej
plaszczyzny utworu poetyckiego - przez wzgledna latwosc innej (np.
trudnosc intelektualna tekstu a konwencjonalnosc wersyfikacji).

60 Kaja
Welleja Paterkula historii rZ'llmskiej ksiegi pozostale, przelozyl W. Smaczninski, Warszawa 1834 s. 31-32.
61 F. Brunetiere,
Histoire de la litUirature
fran!;aise classique, t. I
Paris 1905 s. 454.
62 F. Brunetiere,
Manuel de l'histoire de la litterature
fran!;aise, Paris 1898 s. I-IV.
63 F. Baldensperger,
La litterature.
Greation succes, duree, Paris 1913.

-~

;~J

IX. Prawa naukowe w historii literatury

286

tiere'owskie "postepowac inaczej" jako - "postepowac przeciwnie": najdobitniejsza forma odmiennosci jest przeciez przeciwstawnosc.
Tym, co chwilowo sprawia wrazenie najwiekszej nowosci, jest to,
co bylo najmniej widoczne, najbardziej pogardzone, najbardziej potepione - tzn. przeciwienstwo tego, co dotad robiono czy widziano wokl siebie 63.

Psychologiczny charakter rnaja rwniez szeroko rozpowszechnione wyjasnienia, ktre zmiennosc literatury uzalezniaja od zrniennosci typu osobowego panujacego w danej epoce. W wieku XVIII zwracano najczesciej uwage na slabniecie
uczucia i wyobrazni wraz z rozwojem intelektualnym czlowieka; pzniej K. Lamprecht wyodrebnial w dziejach kultury
europejskiej piec kolejnych typowych dyspozycji duchowych
(symbolizm, typizm, konwencjonalizm, indywidualizm, subiektywizm), w ktrych stopniowo wzrasta zasieg swiadomosci
i intensywnosc zycia psychicznego 69. W innych teoriach proces
ten wymodelowany jest antytetycznie (Cazamian) lub jako
triada (M. Foerster) 70, zas wyjasniany znanymi juz prawami
"wyczerpania mozliwosci" po stronie twrcw, a "stepienia
wrazliwosci" po stronie odbiorcw. Oto bardzo typowe sformulowania Louisa Cazamiana:
Poza tymi nazwami [romantyzm i klasycyzm], a nawet poza tymi
"temperamentami"
widziec trzeba dwie zasadnicze grupy czynnosci duchowych, ktre moga zasilac zasoby energii sluzacej do wytworzenia
przyjemnosci literackiej: z jednej strony - grupe wyobrazniowo-uczuciowa, z drugiej - grupe intelektualna. Ograniczenie do rytmu dwutaktowego zdeterminowane jest przez sama strukture psychologii ludzkiej, ktra nie daje twrczosci literackiej innych trwalych zrdel; zasadnicza ta dwoistosc jest najbardziej oglnym prawem wszelkiej ekspresji literackiej. Zjawiska woli, w ktrych widziano niegdys trzecia
"wladze duchowa", nie stanowia, przynajmniej z punktu widzenia este-

1900

287

IX. Prawa naukowe w historii ttteratury

63

G. Renard, La methode scientifique

69

K. Lamprecht,

s. 488.

1913.

Einfuhrung

70 M. Foerster,
The Psychological
dies for W. A. Read, Luisiana 1940.

in

de l'histoire

litteraire,

Paria

das historische

Denken,

Leipzig

Easis of Literary

Periods.

W: Stu-

tycznego, kategorii samoistnych. Sztuka ofiaruje nam albo przyjemnosc

intensywnosci - poprzez emocje i obraz, w naturalny sposb polaczone,
albo przyjemnosc porzadku - poprzez strukture, przejrzystosc, prawdziwosc, a wiec wartosci intelektualne. Sprezyna kolejnych zmian jest
nieuchronne zuzycie srodkw literackich, tj. zuzycie odpowiedniej energii duchowej. Prawie zawsze, gdy uksztaltowal sie pewien typ literatury,
zmierza on przez powtrzenia do efektw krancowych, ktre osiagaja
granice i same sie wyniszczaja. [...] Gdy wiec nastapilo wyczerpanie pewnego temperamentu
literackiego, dziala potrzeba odnowy, zarysowuje
sie, utwierdza, triumfuje reakcja przeciw przeszlosci i nastepuje przejscie do fazy o znaku przeciwnym. Tak wiec zasadnicze kierunki literackie wiaza sie z glebokimi oscylacjami psychologicznymi i mozna tu mwic o niewidocznym ruchu wahadlowym. Trafniejszy jest jednak obraz
spirali, ktra przechodzi przez pozycje symetryczne, nigdy nie przechodzac ponownie przez te same punkty 71.

Psychologia glebi, zarwno w swej odmianie freudowskiej,

jak i jungowskiej, nie twierdzi wprawdzie, ze kultura ludzka
jest niezmienna w czasie, ale interesuje sie przede wszystkim
tym, co jest w niej trwale, przynajmniej dla calej epoki cywilizacji. Stad tez w niewielkim stopniu wplynela ona na koncepcje dotyczace zmiennosci, a chocby tylko rznorodnosci literatury. Przykladowo mozna jednak przytoczyc hipoteze O. Ranka o coraz ostrzejszej cenzurze sprawowanej przez swiadomosc,
co rnialoby powodowac stopniowy upadek twrczosci artystycznej, albo pomysl Hausera, ktry style klasycystyczne
i formalistyczne wiaze z dzialaniem popedw agresywnych,
a style naturalistyczne - z dzialaniem popedw libidinalnych,
dodajac, ze pewne sytuacje historyczne sprzyjaja okreslonym
reakcjom psychicznym, tzn., ze w rznych czasach okreslona
postawa wobec rzeczywistosci ma niejednakowe szanse sukcesu
i oglnej aprobaty.
Teorii Junga staral sie nadac perspektywe historyczna Leslie A. Fiedler, konstruujac troisty rytm rozwoju literatury:
od "wsplnoty naiwnej", istniejacej miedzy twrca a spoleczenstwem wtedy, gdy archetypy byly jeszcze "dane", ale na
tyle utracily dawna sakralnosc, ze mogly stac sie przedmiotem indywidualnego ujecia artystycznego, poprzez faze upad71 L. Cazamian,
Les period es dans l'histoire de la litUirature anglaise
modern e, "Biulletin of the International
Committee of Historical Scien('es" t. IX (1937) s. 354.

288

IX. Prawa naukowe w historii ztteratury

IX. Prawa naukowe w htstorU ttteratury

ku, kiedy tradycja archetypiczna zostala porzucona na rzecz

realizmu lub estetyzmu, do nowej "wsplnoty sztucznej", ktra
na rzne sposoby usiluja osiagnac pisarze wsplczesni - przez
wykorzystanie nowoczesny-'charchetypw "popularnych", swiadoma poezje na temat archetypw tradycyjnych, tworzenie
mitw oryginalnych lub eksploatacje podswiadomosci 72.
Gilbert Durand natomiast modeluje przemiany faz wyobrazniowych w sposb antytetyczny, a wyjasnia w ten sposb, ze
"pedagogika" (tj. ideologia panujaca w spoleczel1.stwie)wypiera
antagonistyczny system archetypw i wywoluje frustracje,
ktra zarwno swiadomosc indywidualna, jak i zbiorowa stara
sie przezwyciezyc przez odbudowe swej integralnosci w plaszczyznie wyobrazniowej; stopniowo, w czasie uplywajacym miedzy dojrzaloscia dwch kolejnych pokolen, system wyobrazniowy przechodzi ze stadium stlumienia w stadium wywierania
presji "pedagogicznej" i sam z kolei staje sie w ten sposb
systemem tlumiacym. Temu ciaglemu procesowi wypierania
i powrotu panowania przeciwstawnych systemw wyobrazniowych towarzyszy proces harmonizacji wszystkich dziedzin kultury duchowej wokl zasadniczego tematu mitycznego danej
epoki; dla romantyzmu jest nim np. Saint-Martinowski archetyp cyklu upadku i odkupienia 73.
Rozwj nowozytnego historyzmu 74 przynisl tez wyjasnienia, w ktrych wymiennie lub rwnoczesnie wystepowaly pojecia: klimat (m. in. Dubos, Montesquieu, de Stai:'l), spoleczenstwo (de Stael, Bonaid, Villemain), duch czasu (Voltaire, Goethe, Hegel), duch narodu (Herder, Schleglowie, M:kkiewicz),
oglny stan swiata (Hegel). Wsplnym rysem wyjasniel1. tego
rodzaju jest odwolywanie sie do czynnikw pozaliterackich,
nie nalezacych do dziedziny psychologii indywidualnej; dla
faktw psychologicznych, o ile sie je uwzglednia, szuka sie
tu dalszych uwarunkowan. Dodac przy tym nalezy, ze z czyn-

nikami, W ktrych nazwie figurowal termin "duch", interpretowany w sensie idealizmu obiektywnego, laczono literature
zazwyczaj wiezia inna niz przyczynowa - traktowano ja jako
ich wyraz, aktualizacje, emanacje czy obiekty-'wizacje 75.
Wiekszosc wymienionych czynnikw rozwojowych staral sie
uwzglednic w swej teorii Hipolit Taine. Opierajac sie na Filo.zofii sztuki, teorie te mo:lJna by w nastepujacy sposb zreferowac: literatura czy sztuka odtwarza panujacy w danej epoce
wzorzec osobowy i przeznaczona jest dla odbiorc1w, ktrzy
wzorzec ten urzeczywistniaja i akceptuja. We wzorcu tym koncentruja sie swoiste potrzeby, zdolnosci i uczucia danej epoki,
uwarunkowane przez oglna sytuacje spoleczenstwa; jako
czynniki dodatkowe wymienia Taine rase, chwile szczeglna
i uczucia szczeglne kazdego artysty, co pozwala "z tego prawa 'wyprowadzic nie tylko wielkie rewolucje i formy oglne
wyobrazni ludzkiej, ale nadto rznice szkl narodowych, odmiany nieustanne rozmaitych stylw, az do cech oryginalnych
dziela kazdego wielkiego czlowieka" 76.
Inaczej wyglada "zawsze jednakowy" mechanizm dziejw
ludzkosci w niewiele wczesniejszym wstepie do Historii literatury angielskiej. "Potrzebom, zdolnosciom i uczuciom" odpowiada tu "zasadniczy stan duchowy" narodu wyplywajacy
z trzech zrdel: rasy, srodowiska i momentu dziejowego, porwnywanych odpowiednio do "sily wewnetrznej", "cisnienia
zewnetrznego" i "szybkosci nabytej". Przez "rase" rozumie
Taine dyspozycje wrodzone i dziedziczne, pozostajace w zwiazku z rznicami temperamentu i budowy ciala, kiedy indziej
zas - charakter narodowy, przez srodowisko - zarwno klimat i przyrode, jak i aktualne warunki polityczne i spoleczne,
przez moment - okreslona faze czasowa lub poprzedzajaca
tradycje historyczna:
[panujacy wzorzec osobowosci] zalezy w czesci od poprzedzajacego i pojecie poprzedzajace jest wlasnie tym, co laczac swj wplyw z wplywami ducha narodowego i warunkw
otaczajacych,
nadaje nowo

L. A. Fiedler, Archetyp
sygnatura [1952], PL 1969 z. 2.
73 G. Durand,
Les structures anthropologiques de l'imaginaire. Introduction li l'archetypologie generale, Paris 1960 s. 419-420.
74 Por. Z. Lempicki,
Idea a osobowoc w historii literatury [1920]
w: Studia z teorii Literatury, Warszawa 1966; H. A. Needham, Le developpement de l'esthetique sociologique en .France et en Angleterre
au XIX siikle, Paris 19~6.
72

289

'j;

75 Por.
E. Rothacker, Einleitung in die Geisteswissenschaften,
bingen 1919 s. 116-118.
76 H. Taine,
Filozofia sztuki [1865], przelozyl A. Sygietynski,
szawa 1896 s. 62.

19

Glwne prOblemy .

TtiWar-

IX. Prawa naukowe w historit ttteratury

290

IX. Prawa naukowe w htstorit ttteratury

powstajacym rzeczom ksztalt i kierunek. Wedlug tego to prawa tworza sie wielkie prady historyczne, tj. dlugie panowania pewnych sposobw myslenia i pewnych pojec wladczych 77.

miast .- stwierdzal tylko harmonie czy jednolitosc jakosciowa

rznych sfer badanej rzeczywistosci 80.
Teoria Taine'a spelnila role wielkiej syntezy w stosunku
do teorii aHogenetycznych schylku XVIII
pierwszej polowy
XIX wieku i stala sie punktem wyjscia dla licznych i wielokierunkowych kontynuacji. Pominac tu mozna teorie wyjasniajace zrznicowanie literatur cechami srodowiska geograficznego, czynnikiem narodowym, plemiennym wzglednie rasowym: nie wyszly one poza stadium przednaukowych intukji
albo pseudonaukowych spekulacji (z najwiekszym rozmachem
i erudycja snul je Josef Nadler) i w przewazajacej czesci
skompromitowaly sie w sluzbie ruchw nacjonalistycznych
i faszystowskich. Problem charakteru narodowego i jego oddzialywania na ksztaltowanie sie swoistych cech kazdej literatury narodowej czeka wciaz na naukowe opracowanie 81.
Uoglnienia potaine'owskie, dotyczace zaleznosci miedzy
literatura a spoleczenstwem, ,mialy charakter przewaznie banalny 82. Na uwage zasluguje jednak koncepcja H. M. Posnetta,
ktry za czynnik decydujacy o zmiennosci literatury uzna,\:val
:rwnoczesna ewolucje zycia spolecznego ku indywidualizmowi
i rozszerzanie sie struktury spolecznej - od klanu do kosmopolitycznej ludzkosci 83.
Jako polemiczna kontynuacja teorii Taine'a ksztaltowaly
sie rwniez refleksje nad socjologia publicznosci literackiej.

W praktyce Taine zreszta izolowal od siebie formacje kulturalne, traktowal je w sposb statyczny i nie wyjasnial, jak odbywa sie ich zmiana.
Te koncepcje kultury uzupelnial Taine kilkoma innymi
prawami zapozyczonymi z biologii, a na zasadzie analogii zastosowanymi do zjawisk kultury; sposrd nich na uwage zasluguje prawo zaleznosci wzajemnej poszczeglnych dziedzin
kultury, nawiazujace do prawa zwiazku cech Cuviera, prawo
rwnowagi orgaT).icznej, stwierdzajace, ze silny rozwj jakiejs
tendencji psychologicznej czy ideowej powoduje oslabienie
tendencji przeciwnej i prawo doboru naturalnego (wzorowane,
rzecz jasna, na Darwinie) stwierdzajace, ze "najwyzsza powage" "najszerszy rozwj". uzyskuja jednostki, ktrych zdolnosci sklonnosci najlepiej odpowiadaja zdolnosciom i sklonnosciom ich grupy, ktre potrafia "najlepiej i naj dobitniej wyjasnic lub urzeczywistnic mysl swego wieku i swej rasy" 78.
Wielokrotnie wskazywano, ze sformulowania teoretyczne
Taine'a niezupelnie zgadzaly sie z soba, a przede wszystkim
nie zgadzaly sie z jego konkretnymi analizami historycznymi,
ze pojecia, ktrymi sie poslugiwal, byly malo precyzyjne,
czesto tylko metaforyczne, zakresy ich zachodzily na siebie,
wskutek czego pewne wywody mialy tylko na pozr charakter
genetyczny, przyczynowy; w rzeczywistosci tlumaczyly powstanie pewnego faktu - powstaniem tego faktu opisanego innymi slowy. Interpretacje Ta1ne'owskie sklanialy sie niekiedy
do mechanicyzmu: wytwory kulturalne traktowal jako "sume
okreslona calkowicie przez wielkosc i kierunek sil, ktre je
wytworzyly. [...] Gdyby te sily mogly byc ujete w miare i cyfry, moglibysmy z nich jak z formuly wyprowadzic wszystkie
wlasciwosci cywilizacji przyszlych" 79. Kiedy indziej nato-

n H. Taine, Historia literatury

szkowa, cz. 1 Warszawa 1900 s. 21.
'/8 H. Taine, Essais de critique
lowski, Metodyka historii literatury
'/9 H. Taine, Historia
literatur.y

291

Por. J. Lempicki, Historiozofia Hipolita Taine'a, Krakw 1938;

J. Kahn, Science and Aesthetic Judgement, London 1953; S. Morawski,
&0

S.

estetyki H. Taine'a w: Studia z historii mysli esteXIX W., Warszawa 1961.

tycznej XVIII
&1 Por.
J. Surowcew, Na putjach naucznoj mietodologii, "Wopr osy
Litieratury" 1965 nr 8, i dyskusje w "Litieraturnoj Gaziecie" 1964-1965.
&2 Por. np. "prawa"
sformulowane przez A. S. Mackenziego (The Evolution of Literature, London 1911, s. 390-417): 1. Prawo postepu: w podobnych warunkach przecietny postep literatury w danym spoleczenstwie
jest wprost proporcjonalny do szerokosci i glebi osiagniec poznawczych
czlowieka wobec samego siebie i wobec swiata. - 2. Prawo inicjatywy:
kazdy krok naprzd w literaturze jest zainicjowany przez jednostki, ktrych sukces jest wsplmierny z ich indywidualnoscia i gotowoscia spoleczenstwa do przyjecia i utrwalenia nowego odkrycia tresci i formy. 3. Prawo wrazliwosci: przy tozsamosci pozostalych warunkw forma
i tresc literatury zmienia sie zgodnie z kierunkiem wrazliwosci duchowej danego spoleczenstwa.
&3 H.
M. Posnett, Literatura porwnawcza [1886], Warszawa 1895
s. 56-71.

W kregu ideologii

angielskiej [1863], przelozyla E. Orzeet d'histoire, s. XXX (cyt. P. Chmiepolskiej, s. 199).

angielskiej, cz. 1 s. 22.

JL

292

293

IX. Prawa naukowe w historii literatury

IX. Prawa naukowe w historii literatury

Emil Hennequin zaakcentowal zrznicowanie smaku literackiego

w kazdej epoce, spowodowane przede wszystkim czynnikami
psychologicznymi; w rezultacie "dzielo sztuki wywiera wrazenie estetyczne li tylko na jednostki posiadajace ustrj umyslowy nizszy, lecz analogiczny z tym, ktry posluzyl do stworzenia dziela i ktry z dziela tego da sie wywnioskowac". Wiez
zaleznosci miedzy indywidualnoscia twrcza a otoczeniem spoinnymi czynnikami wymienianymi przez Taine'a
lecznym
jest - stwierdzal Hennequin - zmienna i nie da sie wyrazic
w postaci prawa; w kazdym razie - "literatura jest wyrazem
narodu nie dlatego, ze ja nard stworzyl, lecz ze ja przyjal
i uznal, ze zasmakowal w niej i zachwycal sie nia" 84.
Aktywna role konsumentw literatury w procesie jej przemian uwydatnil Levin Schiicking, a w slad za nim Arnold
Hauser: publicznosc literacka, od ktrej twrcy sa spolecznie
ekonomicznie zalezni, dokonuje wyboru wsrd ogromnej rznorodnosci pojawiajacych sie zjawisk literackich, a tym samym - wspldecyduje o kierunku rozwoju literatury. Totez
zmiany w skladzie spolecznym odbiorcw sa koniecznym warunkiem przelomu artystycznego czy literackiego85.
Teoria Taine'a stala sie rwniez jakby wyzwaniem i ukladem polemicznego odniesienia dla teorii rozwoju literatury
sztuki, zbudowanej u schylku XIX wieku przez Jerzego Plechanowa w oparciu o wskazwki teoretyczne zawarte w pismach Marksa i Engelsa. Nawiazujac polemicznie do czteroczlonowej formuly Taine'a z Filizofii sztuki, Plechanow pisal
w Przyczynkach do historii materializmu:

niewatpliwa zalete, ze znacznie lepiej wyraza zwiazek przyczynowy, ktry

zachodzi miedzy poszczeglnymi "czlonami szeregu". Co zas do ograniczonosci" i "jednostronnosci", ktre zwykle zarzuca sie materialistycznemu
pojmowaniU dziejw - tego czytelnik nie znajdzie ani sladu. [...]
Czytelnik zauwazyl moze, ze przy modyfikowaniu formuly Taine'a
wedlug marksistowskiego pojmowania dziejw wyeliminowalismy to, co
autor francuski nazywa "osobowoscia dominujaca". Zrobilismy to rozmyslnie. Struktura
spoleczenstw cywilizowanych jest tak skomplikowana, ze scisle biorac, nie powinnismy mwic o stanie ducha i stanie
obyczajw, ktry odpowiada danej formie spoleczenstwa. Duch i obyczaje
mieszkancw miast rznia sie czesto zasadniczo od ducha i obyczajw
wsi, duch i obyczaje szlachty sa malo podobne do ducha i obyczajw proletariatu. "Dominujaca osobowosc" w wyobrazeniach jednej klasy nie
dominuje bynajmniej w wyobrazni innej klasy. [...] Z wyjatkiem spoleczenstw prymitywnych, gdzie nie ma klas - nie mozna zrozumiec historii kierunkw estetycznych i idei nurtujacych
dane spoleczenstwo
bez zanalizowania walki klas, rozgrywajacej sie w jego lonie. [...]
Klasa spoleczna, znajdujaca sie w walce ze swoimi przeciwnikami,
zdobywa sobie stanowisko w literaturze danego kraju. Gdy ta sama
klasa w innym kraju zaczyna przejawiac jakas dzialalnosc, przyswaja
sobie idee i formy stworzone przez siostre, ktra ja wyprzedzila. Modyfikuje jednak te idee i formy i badz je wyprzedza, badz pozostaje za
nimi w tyle - w zaleznosci od rznic zachodzacych miedzy jej sytuacja
a sytuacja klasy, ktra stworzyla jej wzory 86.

Przedstawione tu wywody Plechanowa proponowaly model

teoretyczny, znajdujacy sie na wysokim szczeblu abstrakcji.
Model ten z kolei nalezalo skonkretyzowac; prace w tym kierunku rozpoczal juz sam Plechanow. Zwrcil przede wszystkim uwage ma to, ze:

zmiany w stosunkach spolecznych uaktywniaja najrznorodniejsze czynniki i ktry z nich silniej od innych oddziala w danym momencie na literature - to zalezy od wielu przyczyn drugo- i trzeciorzednych, w ogle
nie majacych bezposredniego zwiazku z ekonomia. [...] Tak na przyklad
w Niemczech w ubieglym wieku na rozwj sztuki bardzo silnie wplynela krytyka, tj. filozofia. We Francji w okresie Restauracji literatura
znajdowala sie pod silnym wplywem polityki. We Francji u schylku
XVIII wieku bardzo widoczny byl wplyw literatury na rozwj wymowy
politycznej 87.

Okreslony szczebel rozwoju sil wytwrczych; stosunki wzajemne ludzi w spolecznym procesie produkcji, okreslone przez ten szczebel rozwoju; ustrj spoleczenstwa, ktry wyraza te ludzkie stosunki; okreslony
stan ducha i obyczajw, ktry odpowiada tej formie spoleczenstwa; religia, filozofia, literatura, sztuka w zgodzie ze zdolnosciami, upodobaniami i sklonnosciami, ktre ten stan wywoluje - bynajmniej nie twierdzimy, zeby ta "formula" niczego nie pozostawiala poza swym zasiegiem.
Jestesmy od teg,o dalecy! Jak sie nam jednak wydaje, "formula" ma te

86 J. Plechanow,
Przyczynki
do historii materializmu
szawa 1950 s. 195-197, 199.
87 G. Plechanow,
Litieraturnyje
wzgliad1l Bielinskogo
kusstwo
litieratura, Moskwa 1948 s. 404.

84 E. Hennequin,
Zarys kryt'IJki naukowej [1888], przelozyl F. A. Rawita, Warszawa 1892 s. 99, 114.
85 L. Schiicking, Die Soziologie des literarischen
Geschmacksbildung
[1923], Miinchen 1931 s. 21, 96.

.lL

[1896], War(1897] w: Is~

'I

l:

II

294

IX. Prawa naukowe w historH literatury

IX. Prawa naukowe w historii literatury

i innych marksistw radzieckich, ktrzy sformulowali nastepujace prawa transgresywne rozwoju literatury 90:
I. Prawo jednosci ekonomicZ'nego, ideologicznego i poetyckiego stylu epoki; tak np. ekonomia merkantylistyczna, panstwo absolutne, racjonalistyczna filozofia i poezja klasyczna to
przejawy jednego stylu w rznych dziedzinach kultury francuskiej XVII wieku - stylu merkantylizmu, bedacego okreslona faza rozwoju kapitalizmu handlowego, ktrego przedstawicielka byla wtedy burzuazja handlowa pochodzenia szlacheckiego i mieszczanskiego.
II. Prawo zrznicowania stylw ze wzgledu na wsplistnienie klas spolecznych o odmiennych interesach i tresciach
psychoideologicznych, a takze ze wzgledu na rozwarstwienie
wewna trzklasowe.
III. Prawa klasowego wykorzystania stylw i gatunkw literackich:
1. Prawo nasladownictwa
(albo asymilacji): a) klasa
wznoszaca sie przejmuje struktury stylowe i gatunkowe z literatury stworzonej przez analogiczna klase innego narodu,
ktra zdazyla wczesniej ukonstytuowac sie pod wzgledem ekonomicznym, spolecznym i kulturalnym; b) klasa wznoszaca sie,
ktra nie dopracowala sie jeszcze wyraznej swiadomosci klasowej, podporzadkowuje sie ideologii i sztuce klasy dotychczas
panujacej; c) nowa klasa panujaca przyswaja sobie okreslone

Plechanow wlaczyl W swa teorie rwniez prawo nasladownictwa i prawo antytezy, ale dzialanie ich podporzadkowal
zmianom sytuacji spolecznej danej klasy:
Wsplczesni Beaumarchais'mu mieszczanie [odrzucajacy estetyke klasyczna jako arystokratycznaJ byli co najmniej w wiekszosci wypadkw
potomkami francuskich
bourgeois, ktrzy z zapalem godnym lepszej
sprawy malpowali szlachte i zostali wyszydzeni dlatego przez Moliera,
Dancourta, Regnarda i tylu innych. Mamy zatem w dziejach ducha i obyczajw burzuazji francuskiej co najmniej dwa zasadnicze odrebne okresy:
okres nasladowania szlachty i okres przeciwstawiania sie szlachcie. Kazdy
z tych okresw odpowiada okreslonej fazie rozwoju burzuazji. Zatem
sklonnosc i kierunki upodoban jakiejs klasy zaleza od stopnia jej rozwoju, a jeszcze bardziej od jej stosunku do klasy wyzszej - stosunku
okreslonego przez wspomniany rozwj 88.

Zwrcil przy tym Plechanow uwage na tzw. zmiany korelatywne: pewne cechy ideologii i psychologii danej klasy
spolecznej nie daja sie wyjasnic jej interesami, lecz tylko totalnym sprzeciwem wobec klasy antagonistycznej. Tak np.
swoboda obyczajowa, ateizm, upodobanie do zbytku i rozrywek,
ktre wystapily u szlachty angielskiej w okresie Restauracji
Stuartw - "wady przeciwstawne cnotom burzuazyjnym byly co najmniej Z'bedne dla szlachty angielskiej w walce, ktra toczyla z burzuazja o swe istnienie. Nie dawaly one nowych
srodkw do walki, lecz byly jej psychologiczna konsekwencja" 89.
Model teoretyczny Plechanowa zostal dalej rozbudowany
uszczeglowiony przez W. M. Friczego, A. Lunaczarskiego
J. Plechanow,

90 Uwzgledniono
tu przede wszystkim prace: A. Lunaczarski, ZapaMoskwa 1926; tenze, Metoda materializmu
dno-jewropiejskaja
litieratura,
dialektycznego
w historii
literatury
[1933] w: Szkice literackie, Warszawa 1962; W. M. Fricze, Problemy iskusstwowiedienija.
Sbornik statiej po woprosam socjologii iskusstwa
litieratury,
Moskwa-Leningrad 1930 tu m. im.: Problemy socjologii prostranstwiennych
iskusstw;
Problema dialekticzeskogo
rozwitija
iskusstwa; Problemy
socjologii litieraturnych
stilej); N. 1. Jefimow, Socjologija
litieratury,
Smolensk

do historii materializmu,
s. 198-199.
W pzniejszym "klasycznym" sformulowaniu Plechanowa: "Gdybysmy
chcieli zwiezle wyrazic poglad Marksa-Engelsa
na stosunek zachodzacy
miedzy slynna obecnie baza a nie mniej slynna nadbudowa - otrzymalibysmy, co nastepuje: 1. s t a n s i l w y t wr c z y c h; 2. uwarunkowane przezen s t o s u n k i e k o n o m i c z n e; 3. u s t rj
s p o l ec z n o - p o 1i t y c z n y wyrosly na danej bazie ekonomicznej; 4. P s y_
c h i k e c z l o w i e k a s p o l e c z n e g o, okreslona czesciowo bezposrednio przez ekonomike, a czesciowo przez caly ustrj spoleczno-polityczny wyrosly na niej; 5. rz n e i d e o log i e, odzwierciedlajace
w sobie wlasciwosci tej psychiki (podstawowe zagadnienia marksizmu
[1908], Ldz 1946 s. 66).
89 J. Plechanow,
Listy bez adresu [1899J w: O literaturze
sztuce,
tlum. St. Brucz, Warszawa 1950 s. 23.
88

295

Przyczynki

1927 (ksiazka zawiera szczeglowy przeglad wczesniejszych prac marksistowskich i socjologicznych). Pominieto natomiast skrajnie redukcjonistyczna teorie Waleriana Pieriewierzjewa,
gloszaca, ze "nie ma
innych determinujacych czynnikw, mogacych w jakimkolwiek stopniu
zmienic prawidlowosc systemu obrazw artystycznych,
poza jednym
czynnikiem - procesem produkcyjnym"; poszczeglne dziedziny zycia
duchowego sa tylko rwnolegle wsplistniejacymi i zharmonizowanymi
szeregami, nie polaczonymi jednak zaleznoscia przyczynowa, a kazdy
pisarz zamkniety jest w "zaczarowanym kole obrazw" wyznaczonym
przez jego klasowa przynaleznosc (por. A. Michajlow, Pieriewierzjew.
W: Litieraturnaja
encyklopiedija, t. VIII Moskwa 1934).

..al

III

IX. Prawa naukowe w histortt Uteratury

IX. Prawa naukowe w historit literatury

296

elementy kultury spoleczno-artystycznej dawnej klasy panujacej, ktrej stala sie dziedziczka i kontynuatorka; d) klasa
panujaca orientuje sie na ideologie i twrczosc innej klasy
panujacej w innym kraju, ze wzgledu na zblizona sytuacje
i postawe ideowa.
2. Prawo przeciwstawienia (odpodobnienia): klasa wznoszaca sie w procesie zdobywania wlasnej swiadomosci klasowej
i wzrastajacych dazen do hegemonii spolecznej ksztaltuje swoje style i gatunki literackie jako antyteze stylw i gatunkw
klasy dotychczas panujacej lub niedawno obalonej.
3. Prawo transformacji: a) styl danej klasy ulega przeksztalceniu pod wplywem stylu klasy innej, uzyskujacej lepsza
niz dawniej pozycje spoleczna; b) pisarze i artysci przynalezni
do okreslonej klasy czy warstwy spolecznej, tworzac sztuke
dla odbiorcw innej klasy, wnosza do niej cechy psychoideologiczne klasy, do ktrej sami naleza lu'b z ktrej sie wywodza.
IV. Prawo zaleznosci sposobu rozwoju stylw i gatunkw
literackich od oglnego rozwoju spolecznego:

macji a zasadniczymi funkcjami literatury i sztuki: u ludw

mysliwskich sztuka jest magicznym srodkiem podporzadkowaniasobie przyrody; w organizacjach feudalno-kaplansko-religijnych nabiera w znacznej mierze charakteru sakralnego,
staje sie rwniez srodkiem urabiania psychiki spolecznej w interesach klasy panujacej.
We wznoszacych sie spoleczenstwach burzuazyjnych sztuka z aktu
magicznego i religijnego zmienia sie w srodek pedagogiki moralno-obywatelskiej, przy czym tendencja moralna przewaza w spoleczenstwach
niedojrzalych politycznie lub biernych, a obywatelska - w spoleczen~
stwach dojrzalych i aktywnych pod wzgledem politycznym. Na koniec
w spoleczenstwie, gdzie burzuazja zakonczyla walke z feudalizmem,
gdzie stala sie klasa panujaca, gdzie panuje dobrobyt materialny itd. sztuka z aktu pedagogiki moralno-obywatelskiej
zmienia sie w wyraz
apolitycznego i amoralnego hedonizmu, w sztuke "czysta", skoncentrowana' na rozwiazywaniu zadan formalnych 92.

Przedstawiono tu wzglednie dokladnie sformulowania Friczego i Lunaczarskiego z kilku powodw: po pierwsze dlatego,
ze sa one calosciowa rekapitulacja duzego i plodnego etapu
marksistowskiej refleksji nad zaleznoscia literatury od uksztaltowania i dynamiki klasowej spoleczenstwa; po drugie zas z tego powodu, ze glwne ich tezy niezmiennie powracaja w pzniejszych, samodzielnych prbach zastosowania materializmu
historycznego do badan literackich (np. Ch. Caudwell, I. Fik,
A. Hauser, L. Goldmann).
Praktyka naukowa odslonila jednak rozliczne trudnosci powstajace na tej drodze interpretacyjnej 93. Odsuwajac na bok
klopoty zwiazane z wieloznacznoscia i niejasnoscia wzajemnego
stosunku takich kategorii jak: ideologia, natlbudowa, swiadomosc spoleczna i j ej formy, zycie duchowe spoleczenstwa, przypomnijmy najwazniejsze z kwestii spornych:

Rozwj form poetyckich odbywa sie w drodze "skokw" wtedy, gdy

w produkcji zachodza gwaltowne zmiany, gdy jedna klase zastepuje inna,
albo na koniec wtedy, gdy w psychoideologii klasy zachodza z przyczyn
zewnetrznych glebokie i gwaltowne zmiany. Rozwj f9rm poetyckich
odbywa sie natomiast droga zmian czesciowych, ewolucyjnie, gdy w bazie ekonomicznej, strukturze klasowej i w psychoideologii klasy panuje
wzgledna stabilnosc i nie ma miejsca na istotne zmiany i wstrzasy 91.

V. Rznym sytuacjom historycznym klas spolecznych odpowiadaja typowe formy literatury: walce o wladze towarzyszy
zazwyczaj literatura romantyczna, fazie szczytowej i zwycieskiej - klasycyzm, przechodzacy potem w akademizm, z upadkiem zas klasy laczy sie upadek twrczosci artystycznej, przejawiajacy sie w estetyzmie, pesymizmie i mistycyzmie.
Prawom tym wspomniani teoretycy przypisywali charakter
powszechny w tym znaczeniu, ze dzialaja one we wszystkich
klasowych formacjach spoleczno-ekonomicznych. Niezaleznie
od tego marksistowska historia literatury starala sie wykryc
wiez zaleznosciowa miedzy charakterem poszczeglnych for91

297

92 Tamze,
s. 70. - Podobnie przedstawia dialektyke pradu literackiego 1. Fik w artykule pod tymze tytulem ("Sygnaly" 1937 nr 33),
wlaczonym do Rodowodu spolecznego literatury polskiej [1938] w: Wybr pism krytycznych, Warszawa 1961 s. 310-319.
93 Sporne
problemy klasowej interpretacji literatury zostaly szerzej
przedstawione w pracy pod tymze tytulem (H. Markiewicz, Tradycje
rewizje, Krakw 1957 s. 5-44). Zob. tez Marksistowskie
teorie spolecznego
zrznicowania literatury
w: Nowe przekroje
zblizenia, Warszawa 1974.

II

III
I

W. M. Fricze, o. c., s. 114.

]L

III

II

Iii

II

298

IX. Prawa naukowe w historii titeraturll

IX. Prawa naukowe w historii literatury

299

klas [...l, trzeba tez zaznaczyc, ze czesto pisarz, co do swej ekonomicznej

istoty - drobnomieszczanski inteligent, sluzac tej czy innej klasie panujacej wnosi do tej sluzby szczeglny koloryt, szczeglny ton, nadzwyczaj
wazny pod wzgledem spolecznym 94.

1. Zawartosc ideowa dziela literackiego

jest czesto wieloznaczna lub na tyle fragmentaryczna,
ze nie pozwala na precyzyjny przeklad pojeciowy i klasowe przyporzadkowanie.
2. Klasowe przyporzadkowanie
utworw literackich
mozna 'przeprowadzic rozmaicie - ze wzgledu na ich geneze, na
ich zawartosc, na ich strukture i na ich funkcje; w stosunku
do rzeczywistych
tresci swiadomosciowych
klasy spolecznej,
w, stosunku do jej "swiadomosci granicznej", tj. granic dostepnego jej zrozumienia sytuacji historycznej, lub wreszcie w stosunku do "swiadomosci potencjalnej",
tj. ideologicznego korelatu jej obiektywnych interesw. Dodatkowe komplikacje wywoluje zjawisko opozycji wewpatrzklasowej.
3. Zawartosc ideowa literatury ma w czesci tylko charakter
ideologiczny, tj. sluzebny wobec interesw okreslonej klasy czy
grupy spolecznej; w czesci jest wprawdzie
zdeterminowana
i zrznicowana klasowo, ale nie odpowiada interesom zadnej
klasy spolecznej; w czesci wreszcie posiada charakter klasowo
nie przyporzadkowany,
miedzyklasowy
lub ponadklasowy
i oglnonarodowy.
4. Postawy ideowe okreslone sa przez sytuacje klasowa tylko w skali masowej; gdy chodzi o jednostke - mozna co najwyzej mwic, ze pozycja ta ulatwia lub utrudnia przyswojenie
okreslonej ideologii.
5. Zwlaszcza w spoleczenstwie
pofeudalnym,
nie oddzielonym stanowymi
przegrodami,
jednostka ulega rwnoczesnie
oddzialywaniu rznych ideologii i subkultur klasowych, a jednostka twrcza jest na nie szczeglnie podatna wskutek swej
przynaleznosGi do inteligencji - warstwy spolecznej znajdujacej sie w sytuacji "chwiejnej, przejsciowej,
pelnej sprzecznosci" i z reguly przekonanej
o pozaklasowym
charakterze
swych pogladw. Ponadto zawartosc dziela literackiego
jest
czesto kompromisem
miedzy wola ekspresji ideowej twrcy
a zamwieniem i cenzura ideowa potencjalnych
lub realnych
odbiorcw.

Inni teoretycy - zwlaszcza Gy6rgy Luk:'i.cs - nawiazujac

do wypowiedzi Engelsa o "zwyciestwie realizmu" u Balzaka,
twierdza, ze w pewnych wypadkach spontaniczny
charakter
twrczosci artystycznej
przezwycieza
jakby prawa "klasowej
grawitacji",
pozwala osiagnac obiektywne poznanie rzeczywistosci spolecznej - umieszczaja wiec pisarzy w swoistym, poza95.
klasowym "intermundium"
6. Interpretacja
klasowa dotyczy bezposrednio tylko zawartosci ideowej dziel literackich; ich forma moze byc wyjasniona
ta droga tylko posrednio - przy pomocy zalozenia, ze zdeterminowane klasowo tendencje ideowe ksztaltuja,
selekcjonuja
i utrwalaja schematy tematyczne i formalne najlepiej sluzace
96. Skala
ich zastosowania
ich literackiemu
urzeczywistnieniu
jest jednak z reguly szersza od ich genezy. Prad czy gatunek
literacki, wyodrebniony na podstawie swych cech formalnych,
posiada jednolicie klasowy charakter tylko wtedy, gdy istnieja
silnie wyodrebnione i odgraniczone od siebie kregi spolecznoA. Lunaczarski, Metoda materializmu
dialektycznego
w historii
o. c., s. 31. - "W spoleczenstwie ideowym - pisal A. Bogdanow - poezja nie moze byc pozaklasowa; nie wynika stad jednak, ze
w kazdym wypadku nalezy ona do jednej okreslonej klasy spolecznej.
W poezji np. Niekrasowa jest i goraca obrona interesw chlopstwa, zrodzona z glebokiego, wsplczujacego zrozumienia jego zycia, i dobitny
wyraz dazen, mysli, uczuc rozwijajacej sie, lecz ograniczonej w swym
rozwoju przez ustrj, inteligencji miejskiej, do ktrej Niekrasow nalezal
ze wzgledu na swa dzialalnosc, i niewatpliwie resztki psychologii stanu
obszarniczego, z ktrego wyszedl. Jest to poezja klasowo-niejednolita"
(Islwsstwo
raboczyj klas s, Moskwa 1928 s. 12-13). - Zmiennosc relacji
miedzy twrcami a odbiorcami literatury interesujaco ukazal na materiale angielskim R. Williams w szkicach: The Social History of English
94

literatury,

The Social History of Dramatic Forms w: The Long RevoluWriters

tion, London 1961.
95 G. Lukacs, Karl
Marx und Friedrich Engels als Literaturhistoriker, Berlin 1952 s. 97.
96 L. Goldmann
(Pour une sociologie du roman, Paris 1964 s. 23, 218)

deklaruje wprawdzie, ze celem "strukturalizmu

genetycznego" jest badanie stosunkw miedzy np. forma powiesciowa a struktura srodowiska
spolecznego, w ktrym powiesc sie rozwija, ale w konkretnych analizach
okazuje sie, ze owa forma powiesci jest ukazana w niej wizja rzeczywistosci (bohater "problematyczny" poszukujacy wartosci autentycznych),
a wiec aspekt zawartosciowy dziela literackiego.

W zadnym razie nie nalezy domagac sie od historyka literatury-marksisty - pisal A. W. Lunaczarski - aby kazdemu pisarzowi wyznaczyl jakies scisle okreslone miejsce w strukturze klasowej spoleczenstwa.
Bardzo czesto pisarz znajduje sie" na skrzyzowaniu wplyww kilku

Jl

300

IX. Prawa naukowe w historii literatury

IX. Prawa naukowe w historii literatury

-kulturalne. Totez w historii literatury sredniowiecznej socjologiczny uklad materialu jest stosowany nawet przez badaczy
dalekich od marksizmu, a w literaturze nowozytnej nie udaje
on sie rwniez marksistom. Oto dwa charakterystyczne cytaty. W r. 1934 pisali dwaj historycy literatury niemieckiej,
Th. C. van Stockum i J. van Dam:

Rozwj badan marksistowskich prowadzil od konstrukcji

szkicujacych tylko zasadnicze kontury zjawiska do ujec bardziej
precyzyjnych, cieniujacych szczegly, unikajacych szufladkowan. W znanym studium Francuska literatura dramatyczna

i francuskie

Aleksander

Nie nalezy sadzic, ze jakikolwiek prad w literaturze XIX w. posiadal calkowita jednolitosc wewnetrzna. Nie, metoda artystyczna, stworzona przez pisarzy tego pradu, stawala sie obiektem walki miedzy rznymi klasami i grupami klasowymi uczestniczacymi w walce literackiej.
Staraly sie one opanowac dany prad literacki, podporzadkowac
go
obronie swych interesw. [...] Antagonistyczne tendencje wystepowaly
w obrebie wszystkich pradw klasycznej literatury rosyjskiej 9S.

98

Cyt. H. P. H. Teesing, o. c., s. 119.

A. G. Cejtlin, Leninskaja koncepcija

dwizenija
nr 1 s. 9-10. woprosy
99

pieriodizacii

russkoj

T. Klaniczay, Stules et histoire

widzenia

socjologii

Scharakteryzowane tu trudnosci, niejasnosci i komplIkacje,

lekcewazenie idiograficznych zadan historii literatury, nuzaca
jednostronnosc poszukiwan genetycznych, dowolnosc proponowanych "ekwiwalentw klasowych", ponadto zas pomijanie roli
mas ludowych w historii kultury i oskarzycielski przewaznie stosunek do tradycji literackiej - oto prawdopodobnie glwne powody, dla ktrych ten plechanowowski kierunek w mar'ksistow,litterature
europeenne, Budapest 1964 s. 26-43
(przeklad polski: PL
1969 z. 3).
100 A. Hauser,
Sozialgeschichte
der Kunst und Literatur,
Miinchen
1953 t. I s. 486, t. II s. 239 i n. (przeklad polski: Warszawa 1974).
101 K. Kelles-Krauz,
Kilka
glwnych
zasad rozwoju
sztuki [1905]
w: Pisma wybranej t. 1 Warszawa 1962 s. 520

russkogo oswoboditielnogo
litieratury
XIX w., IZ 1954

du stule. W: Litterature

w. z punktu

Nowy prad spoleczny i polityczny, choc moze sie wyrazac, i wyraza

'Sie rzeczywiscie, i w starej formie literackiej, tylko za pomoca nowych
idei, czesto sympatyzuje tez z nowa szkola literacka lub artystyczna
[i - dodajmy - vice versa] po prostu dlatego, ze jest ona opozycja
:i nowoscia, ze wypowiada
walke przywilejom i wielkosciom uznanym 101.

Jak widac, prad literacki traktowany jest tu jako "wsplne dobro", dostepne dla rznych aktywnych kulturalnie grup
spolecznych. Ujecie to jest sumaryczne, z koniecznosci wiec upraszczajace. W rzeczywistosci, rwniez w spoleczeflStwach
nowozytnych mozna zazwyczaj okreslic klasowa geneze, spoleczne "miejsce narodzin" pradw literackich, w dalszym jednak rozwoju przejmuja je i przeksztalcaja w swej dzialalnosci
kulturotwrczej rzne klasy i warstwy spoleczne; na przykladzie renesansu i baroku sprawe te przekonywajaco przedstawil Tibor K'laniczay 99.
97

XVIII

(1905) Plechanow (idac tu zreszta sladami Taine'a) bez zastrzezen mwil o arystokra tycznym charakterze francuskiego klasycyzmu. Badacz wsplczesny, korzystajacy z inspiracji marksistowskich (A. Hauser), daje interpretacje bardziej skomplikowana; prad ten ze swoim racjonalizmem, regularnoscia, harmonijnoscia i postulatem "wiernosci naturze" jest tworem o genezie burzuazyjnej, wkrtce jednak zostal przyswojony przez
srodowisko dworskie i tu przebyl ewolucje: najpierw poddany
zostal rygoryzmowi prawidel formalnych, pzniej ulegl wplywom barokowym, ktre nadaly mu cechy ozdobnosci, emocjonalizmu i sensualizmu 100.
Kazimierz Kelles-Krauz zwrcil tez slusznie uwage na
dodatkowy czynnik komplikujacy zaleznosci miedzy kierunkami ideowymi i artystycznymi:

Autorom nie udalo sie znalezc jednolitego, powszechnie zastosowalnego kryterium podzialu materialu. Azeby uniknac oportunizmu podzialw tradycyjnYCh, zdecydowali sie oni podzielic historie literatury niemieckiej na dwie czesci: przed i po r. 1624, czesc pierwsza podzielic na
zasadzie historyczno-kulturowej
- na literature
duchowna, rycerska
i mieszczanska, czesc druga - z punktu widzenia historii pradw duchowych - podzielic na okresy, ktre charakteryzuje okreslona postawa
duchowa pisarzy 97.

Z drugiej strony, radziecki historyk literatury

Cejtlin przestrzegal:

malarstwo

301

hongroise,

.iIIl

-~

IX. Prawa naukowe w htstorit Uteratury

IX. Prawa naukowe w historit Uteratury

302

Badacze, ktrzy nie paprzestawali na takich aglnikach (dzis

w radzieckiej publicystyce nazywa sie je "zwulgaryzawanym
demakratyzmem"), zamiast tresci klasawych szulkali dla pastepowych zjawisk literackich ekwiwalentw palitycznych, wiazac
je z kolejnymi etapami ruchu rewalucyjnega. Jednaczesnie podzial na literature "abslugujaca" interesy burzuazji i obszarnictwa i literature wyrazajaca (chacby posrednia) interesy mas
ludawych i zwiazana (chocby pasrednio) z ruchem rewalucyjnym starana sie przy pamocy rznych zabiegw semantyczna-interpretacyjnych utazsamic z podzialem na literature ant yrealistyczna i realistyczna
W ostatnich latach marksistawscy teoretycy, padejmujac
panownie prablem allogenetycznych prawidlowosci rozwajawych literatury, czesta biara za punlkt wyjsciawy nie klasawy
padzial spoleczenstwa, lecz akreslana farmacje ekanomiczna-spaleczna lub jakas jej faze razwajawa, wyznaczona przez
uklad sil w taczacej sie walce klasawej; do pewnegO' stapnia
jest ta nawrt da kancepcji jednalitosci stylu epak 105.
DO'nioslym tearetycznie razrznieniem typu i stylu kultury
wzbogacil te problematyke Stefan Zlkiewski:

skiej nauce a literaturze zastal w latach trzydziestych w Zwiazku Radzieckim zaniechany i aficjalnie patepiany jaka "zwulgaryzowany socjalogizm" 102. Wraz z tym - na dluga zrezygnowana z prb farmulawania praw pracesu historycznaliterackiegO',
zadowalajac sie pawtarzaniem tezy a walce realizmu i antyrealizmu 'Oraz dwubiegunawym madelu kultury naradawej.
Okreslenia klasawe stasawana prawie wylacznie da pisarzy ocenianych negatywnie; pisarzam aprabawanym (paza praletariackimi) nadawana ceche "ludawasci". Termin ten, glebaka zaka~zeniany w tradycjach pastepawej krytyki rasyjskiej, stal sie
zbitka pajeciowa, zlozona z takich elementw, jak naradowa
swoist'Osc literatury, wyrazanie dazen ludawych lub chocby
sympatii dla ludu, wreszcie karzystanie z matyww ludawych
lU'b twarzenie wedlug zasad analagicznych da pa etyki falkloru.
Niekiedy ludawasci nadawana znaczenie jeszcze szersze: aznaczala ana "stawianie prablemw 'O znaczeniu oglnaludawym,
aswietlanie ich zgadnie z interesami ludu, przedstawianie czlowieka w spasb sprzyjajacy duchawemu razwojowi ludu, demokratycznosc formy umozliwiajaca odbir utwaru przez masy ludowe" 103. Utwory literackie spelniajace te warunki traktawana
jaka nacechowane "ludawascia" nie tylkO' w sensie funkcjanalnym, ale i genetycznym, twierdzac, ze "pasrednia odzwierciedlaja" ane dazenia mas ludawych.

Typ kultury okresla zespl podstawowych warunkw spolecznych,

ekonomicznych i technicznych, ktre determinuja wszelkie zachowanie
kulturowe danego czasu i miejsca. Sprzyjac one beda takim, a przeszkadzac innym zachowaniom kulturalnym. [...] Dopiero w ramach tych

Strach [przed zwulgaryzowanym

socjologizmem] nakazywal historykom literatury w ogle ignorowac zasady analizy socjologicznej. [...]
Znikla niezbednosc analitycznego stosunku do zjawisk literackich;
poszukiwania historyczno-spolecznych,
ideologicznych przeslanek twrczosci artystycznej
zastapiono zwykla opisowoscia. W gruncie rzeczy
ignorowano wszelkie sprzecznosci ideowe w literaturze. Wszyscy postepowi pisarze stali sie jednakowo ludowi i humanistyczni, a rznice miedzy nimi okazywaly sie rznicami tylko zewnetrznymi - w tematyce,
postaciach, gatunkach literackich 104.
102

Por. M. Rozental, Protiw

wulgarnoj

socjologii

w litieraturnoj

105 Por.
np.: "Klasycyzm nie jest stylem monarchii absolutnej czy
absolutyzmu oswieconego, jak sie to zwykle uwaza, ani stylem rewolucji i cesarstwa, o czym mglby swiadczyc empire, lecz stylem calego
procesu przejscia od feudalizmu do kapitalizmu w okresie bezposrednio
poprzedzajacym i nastepujacym
po pierwszej rewolucji burzuazyjnej.
W postaci najbardziej typowej, choc z wielkimi rznicami ideowymi,
wystepuje klasycyzm w momentach, kiedy proces spoleczny dochodzi do
pewnego stopnia stabilizacji, kiedy nastepuje przejsciowa rwnowaga
sil antagonistycznych lub zdecydowana przewaga jednej zasady nad druga". I przeciwnie - lek lub nadzieja wywolana stlumionym, nie doprowadzonym do konca lub zblizajacym sie wybuchem rewolucji - to gleba
rozwojowa dla sentymentalizmu (K. Krejci, Klassicismus a sentimentalismus v literaturach
vychodnich
a zapadnich Slovanu. W: Ceskoslovenske prednasky pro IV Mezinarodni
Sjezd Slavistu v Moskve, Praha
1958 s. 297 i n.). Przyklad inny: zdaniem L. Go1dmanna (o. c.) struktura
powiesci XIX w. (ale wlasciwie - obecna w niej wizja rzeczywistosci)
ma byc homologiczna wobec struktury gospodarki liberalno-kapitalistycznej, powodUjacej urzeczowienie stosunkw miedzyludzkich. Rwnoczesnie jednak Goldmann traktuje powiesc jako ekspresje "doswiad-

tieo-

rii, Moskwa 1936.

L. Timofiejew, Problemy tieorii litieratury,

Moskwa 1955 s. 154.
P. Nikolajew, Analiz
opisatielnost',
"Wopr osy Litieratury"
1964
nr 4 s. 174. Por. M. Janion, O ludowosci - bez iluzji, "Wies Wsplczesna" 1957 nr 2/3; A. Buszmin, O litieraturowiedczeskich
issledowanijach,
"Russkaja Litieratura"
1963 nr 1 s. 13; J. Barabasz, O narodnosti, Moskwa 1970.
103
104

;~

303

,a.

304

IX. Prawa naukowe w histortf titeratury

IX. Prawa naukowe w historii titeratury

305:

Niektrzyteoretycy
poszli jeszcze dalej - za konstytutywne dla marksizmu uznaja "calosciowe" i procesualne ujecie rze"
czywistosci spolecznej, nie zas teze o prymacie warunkw :materialnych (Lukacs, Gramsci) 109, lub tez traktuja w prYmat
nie jako prawo powszechne, lecz jako zjawisko tylko historyczne, czasowo ograniczone (szczeglnie charakterystyczne
dla:
okresu kapitalizmu), ktre zniknie w przyszlosci, gdy dzieki
rozwojowi sil produkcyjnych i przemianie struktury spolecznej
zdobywanie bogactw materialnych przejdzie na plan dalszy
w dzialalnosci czlowieka (Goldmann) 110.
Wsplczesni teoretycy marksizmu (pod wplywem glwnie
Lenina i Gramsciego) zdecydowanie odcinaja sie od uproszczonego determinizmu w interpretacji historii, a zwlaszcza procesw twrczosci duchowej - od pogladu, ktry czynil z twr:cy niejako zdepersonalizowane medium okreslonych "sil spo:'
lecznych". W zastosowaniu do literatury i sztuki naj dobitniej
dal temu wyraz Arnold Hauser:

preferencji rozgrywa sie walka o styl, o charakter ideowy przeto. danej

kultury. Preferowany bowiem rodzaj zachowan moze sie ukladac na
zrzriicowanej skali wartosci. [...J Hierarchia takich wartosci w kazdym
przypadku decyduje o stylu danej kultury 106.

Mechanistyczny redukcjonizm ----, oto zarzut najczescIeJ!

kierowany przeciw marksizmowi, izolacjonizm - przeciw formalizmowi, eklektyzm - przeciw ujeciom innym. Jesli chodzi
o ,marksizm, zarzut w albo wynikal z niekompetencji, albo
mierzyl w istotnie wulgaryzatorskie prby jego zastosowania.
W teorii bowiem - przynajmniej od publikacji listw Engelsa o materializmie historycznym - akcentowano zawsze}' ze
"w obrebie poszczeglnych dziedzin swiadomosci spolecznej
ekonomika nie stworzy nic a nova, okresla jednak rodzaj'
, zmiany i dalszego ksztaltowania sie istniejacego juz materialu myslowego, ale przewaznie czyni to ona posrednio, gdyz
najwiekszy wplyw bezposredni [np. na filozofie] wywieraja refleksy polityczne, prawne i moralne", ze wiec "proces historyczny dokonywa sie w formie wzajemnego oddzialywania sil,
jakkolwiek bardzo nierwnych, sposrd ktrych ruch ekonomiczny jest sila bezsprzecznie najpotezniejsza, najpierwotniejsza, najbardziej decydujaca" 107. Zwlaszcza wsplczesna marksistowska teoria kultury zdecydowanie unika uniwersalnie
zhierarchizowanych schematw, poprzestajac na formule "wzajemnego oddzialywania" bazy i nadbudowy i tezie, iz calosciowo "byt spoleczny okresla swiadomosc spoleczna", w tym jednak tylko sensie, ze struktura spoleczna limituje pewien zakres alternatywnych mozliwosci w sferze kultury; kazda z jej
dziedzin posiada jednak wzgledna samodzielnosc, swa wewnetrzna "logike rozwojowa" 108.

Kazda forma artystyczna jest oryginalna i twrcza, nie mozna jej

wyprowadzic ani z materialnych, ani z idealnych przeslanek wsplcze'snosci. Jezeli zna sie tylko spoleczna strukture jej odbiorcw, nie mozna
jej ani "przedstawic", ani "zrekonstruowac",
gdyz bez wzgledu na tOj
w jakim stopniu twrczosc artystyczna jest uwarunkowana
spolecznie,
nieprzewidywalnosc talentw twrczych uniemozliwia w dziedzinie sztuki
wszelkie prognozy. Mamy tu do czynienia tylko z korelacjami, tylko
z doswiadczalnie ustalanymi zaleznosciami miedzy zalozeniami a nastepstwami, ktre zawsze moga byc zmodyfikowane lub ulec zaklceniu, a wiec w zadnych warunkach nie gwarantuja powtrzenia tych samych skutkw. Zaleznosci te sa jednak bardzo pouczajace, chociaz nie
pozwalaja na sformulowanie praw 11l.

W innym zas, paradoksalnie wyostrzonym sformulowani.u:"

Istota kazdego rozwoju historycznego na tym polega, ze pierwszy
krok okresla drugi, oba zas trzeci itd. Zaden z krokw nie rpozwala:

czenia" afektywnego
(nieuswiadomionego
pojeciowo) "jednostek problematycznych",
a prawdopodobnie
- takze niektrych warstw posrednich (ich oporu przeciw reifikacji), sam wiec zaprzecza swej tezie,
gloszacej, ze struktura
powiesci XIX w. uwarunkowana
jest bezposrednio przez strukture ekonomiczna.
106 S. Zlkiewski,
Przyczynek
do teorii rewolucji
kulturalne,j
w:
Przepowiednie
wspomnienia, Warszawa 1963 s. 216-217.
107 F. Engels, List do K. Schmidta
z 27 X 1890. W: K. Marks i F. Engels, Listy wybrane, s. 557.
108 Por. np. J. J. Wiatr,
Spoleczenstwo. Wstep do socjologii systematycznej, Warszawa 1964 s. 444-447.
'
,.

109 G. Lukacs,
Histoire et conscience de classe [1923], Paris 1960
s. 30-32, 47, 251; A. Gramsci., Wstep do studiw nad filozofia
mate~
rializmem
histor'llcznvm w: Pisma wvbrane, t. I Warszawa 1961 s. 48.
110 Por. L. Goldmann,
Civilisation
et economie. W: L'Histoire et ses
interpretations.
Entretiens autour de Arnold Tovnbee, Paris-La
Hay.e
1961 s. 83.
11l A. Hauser, Philosophie
der :K1.Ie.nstgeschichte,Miinchen 1958 s. 299;
(przeklad polski: Warszawa 1970),

20

Glwne problemy ...

306

IX. Prawa naukowe w historii ttteratury

IX. Prawa naukowe w historii literatury

wnioskowac o krokach nastepnych, zaden nie daje sie wyjasnic bez

znajomosci wszystkich krokw poprzednich i zaden na podstawie tej
:znajomosci nie daje sie przewidziec 112.

307

ska" 114 - pisal z przekorna skrajnoscia mlody Szklowski; nieco pzniej "formulowal swe stanowisko ostrozniej, juz nie w plaszczyznie ontologicznej, lecz tylko metodologicznej: "Badajac
literature, zajmuje sie jej prawami wewnetrznymi. Uzywajac
metafory z dziedziny przemyslu - nie interesuja mnie warunki swiatowego rynku bawelnianego ani polityka trustw, lecz
tylko numery przedzy i technika tkacka" 115. W koncu przyznawal, ze "zmiany w sztuce moga zachodzic i zachodza pod
wplywem czynnikw pozaestetycznych, juz to dlatego, ze dany
jezyk dostal sie pod wplyw innego, juz to dlatego, ze powstalonowe zamwienie spoleczne" 116.
Tu nalezy podkreslic, ze od poczatku zasluga rosyjskiej szkoly formalnej bylo zainteresowanie relacjami miedzy literatura
a stanem jej tworzywa - jezyka narodowego. Tak np. Roman
Jakobson panujacym pogladom o "bezwzglednej odpowiedniosci" wiersza w stosunku do ducha jezyka przeciwstawil teorie
"zorganizowanej przemocy formy poety~kiej nad jezykiem" 117;
uoglnienie bylo oczywiscie zbyt pochopne, prowadzilo jednak
do plodnego wniosku, ze "stosunek literatury do jezyka, stopien jej agresywnosci wobec materialu jezykowego wzglednie
wlasnie stopien dazenia do uzgodnienia jezyka poetyckiego
z systemem oglnego jezyka intelektualno-komunikatywnego
itd. sa wielkosciami zmiennymi" 118.
W drugiej polowie lat dwudziestych formalisci rosyjscy
prbowali zinterpretowac ewolucje literatury odwolujac sie do
takich czynnikw, jak "spoleczny sposb produkcji i konsumpcji literatury" (B. Arwatow), "zamwienie spoleczne" (SZJklowski), "zycie codzienne" (Tynianow) czy "zycie literackie" (tj,
pozycja spoleczna pisarza, stosunki miedzy pisarzem a publicznoscia, rozmiary i mechanizm rynku literackiego itp. - Ejchenbaum). Zapowiedz zasadniczej rewizji przyniosly tezy Tynianowa i Jakobsonaz r. 1927:

Radzieccy teoretycy literatury sa ostrozniejsi, ale i oni

podkreslaja, ze sposb wykorzystania istniejacych mozliwosci
l"ozwoju artystycznego zalezny jest od indywidualnych cech
twrcw, bedacych wielkosciami niezastepowalnymi, niezamiennymi; totez uwazaja za zbyt sztywna nawet taka oto fornmle filozofa B. M. Kiedrowa:
Pojawienie sie kazdego z nich [twrcw] bylo wywolane glwnie
potrzebami rozwoju spolecznego; jesliby z jakiejs przyczyny nie poja\ wil sie dany poeta, to pojawilby sie inny. Ale oczywiscie twrczosc jego
nigdy nie moglaby stac sie dowolnym powtrzeniem tego, co stworzyl
dany poeta, wszystkich indywidualnych
cech jego twrczosci. Powtrzylaby sie tylko oglna tendencja rozwojowa sztuki, wyrazajaca pewna oglna prawidlowosc rozwoju spolecznego 113.

Przy takich tendencjach nastepuje pewne zblizenie miedzy

mal'lksistowskim pojmowaniem procesu historycznoliterackiego
a innymi koncepcjami, ktre mniej lub bardziej swiadomie
korzystaly z inspiracji materializmu historycznego, lecz byly
przez marksistw odrzucane jako eklektyczne. Zarazem ujawnia sie doniosly inspirujacy wplyw marksizmu na znacznie
szersze od srodowisk marksistowskich kregi badaczy wsplczesnych.
Mozna go zaobserwowac m. in. w dziejach rosyjskiej szkoly
formalnej i czeskiego strukturalizmu. Jak widzielismy, formalisci byli poczatkowo bezwzglednymi zwolennikami koncepcji
imlnanentnego rozwoju literatury.
"Sztuka byla zawsze niezalezna od zycia i barwa jej nigdy
nie odbijala koloru flagi powiewajacej nad twierdza miejTamze, s. IX.
B. M. Kiedrow, O powtoriajemosti
w processie razwitija,
Moskwa 1961 s. 28. Por. uwagi polemiczne J. Elsberga, Tworczeskaja indywidualnost'
pisatieLa
Litieraturnoje
razwitije.
W: Tieoria Utieratury,
t. III Moskwa 1965 s. 417-418, i rozprawe M. Chrapczenki Indywidualnosc twrcza pisarza [1970], PL 1974 z. 4. - Systematyczny wyklad pogladw estetyki radzieckiej na dialektyke rozwoju twrczosci artystycznej znalezc mozna w pracy M. S. Kagana, Lekcji po marksistsko-leninskaj estietikie, cz. III Leningrad 1966 (tamze obszerna bibliografia).
112

113

Szklowski, Chod konia, Moskwa 1923, s. 39.

Szklowski, Theorie przy [1925], Praha 1948 s. 7.
116
Szklowski, Tret'ja fabrika, Moskwa 1926 s. 96.
117
Jakobson. O czeszskom stichie preimuszczestwienno
w sopostawlenii s russkim, Berlin 1923.
118 F. Siedlecki,
Trzy dziedziny badan nad wierszem. W: Prace ofia-114

115

W.
W.
W.
R.

rowane Kazimierzowi

Wycickiemu,

Wilno 1937 s. 318 .

309

IX. Prawa naukowe w htstortt ttteratury

IX. Prawa naukowe w htstorU ttteratury

Odkrycie immanentnych
praw literatury
(resp. jezyka) pozwala
na charakterystyke
kazdej konkretnej
zmiany systemw literackich
(wzglednie jezykowych), ale nie daje mozliwosci wyjasnienia tempa rozwoju i wyboru drogi rozwojowej, jesli istnieje kilka teoretycznie mozliwych drg rozwojowych, gdyz immanentne prawa rozwoju literackiego
(wzglednie jezykowego) sa nieokreslonym rwnaniem, dajacym wprawdzie
mozliwosci ograniczonej wielosci rozwiazan, ale niekoniecznie jednego.
Kwestie konkretnego wyboru drogi albo chocby dominanty mozna roz,wiazac jedynie przez analize stosunkw szeregu literackiego i pozosta'lych szeregw historycznych. Ta wsplzaleznosc (systemw) posiada swoje
strukturalne prawa, pOdlegajace badaniu. Bledne pod wzgledem metodologicznym jest badanie wsplzaleznosci systemu z pominieciem immanentnych praw kazdego z nich 119.

nych mozliwosci rozwoju formalnego dane srodowisko lub jednostka

moze wybrac te, ktra najlepiej odpowiada danym potrzebom spolecznym,
ideologicznym ~ub innym; podobnie zespl form artystycznych okreslony przez prawa swego rozwoju szuka adekwatnego srodowiska lub osobowosci twrczej dla swego urzeczywistnienia. Nie nalezy jednak absolutyzowac tej harmonii plaszczyzn jako idylli, trzeba pamietac, ze pomiedzy poszczeglnymi plaszczyznami rzeczywistosci moga powstawac
dialektyczne napiecia. Konflikty miedzy plaszczyznami sa istotnymi
silami napedowymi historii kultury 121.

308

i:

l
r

Do koncepcji tych nawiazali pzniej przedstawiciele czeskiego strukturalizmu, ale i oni ograniczyli sie do szkicowych
pomyslw. Mukarovsky, ktry koncepcje kultury jako "struktlny struktur" staral sie zespolic z zasadami materializmu historycZnego, wypowiadal sie w tej sprawie w sposb bardzo
zbW:ony do cytowanego pogladu Engelsa:
Kazda zmiana w strukturze artystycznej wywolana jest z zewnatrz,
albo wprost, pod bezposrednim wplywem zmiany spolecznej, albo pod
wplywem rozwoju jednej z rwnoleglych dziedzin kultury, jak nauka,
ekonomika, polityka, jezyk itd. Sposb jednak reakcji na ten bodziec
zewnetrzny i forma przezen wywolana zalezy od czynnikw nalezacych
do struktury artystycznej 120.

3aikobson silniej podkreslal rwnowaznosc kazdej sfery rzeczywistosci spolecznej w swych uwagach, jak zawsze sugestywnych, ale <Jbfitujacych w hipostazy:

I~
I~

11,,1i

111'1

t.'~
1~
'i'lll

111,,',111

'1'11

.lj,.'111

I'rl

~~
tll.1
,l

',~

I:
:111

rl.lt~.

"
'!'""I

li'll
III1

111'1

l!

11'1111,

11,11,

Stanowisko takie zbliza sie do strukturalnej teorii rzeczywistosci spolecznej, bardzo rozpowszechnionej w nauce zachodniej od czasw M. Webera i E. Troeltscha. W mysl tej teorii
rzne dziedziny kultury polaczone sa zwiazkami strukturalnymi, oddzialywaja na siebie wzajemnie i - jak pisze
H. P. H. Teesing - "pytanie O to, co jest pierwotne, zmiany
w zyciu gospodarczym czy w swiatopogladzie, wydaje sie rwnie inteligentne jak znane pytanie, co bylo najpierw: kura czy
jajko?" O rozwoju zas poszczeglnych dziedzin decyduja przede wszystkim czynniki wewnetrzne: literatura "sie" ;rozwija:
gdyby bylo inaczej, to jest, gdyby rozwj ten zalezny byl przede wszystkim od czynnikw zewnetrznych - ze stanowiska
historycznoliterackiego bylby on rozwojem przypadkowym,
a historia literatury jako odrebna dziedzina wiedzy nie mialaby
racji bytu 122,
Prymat wiec literackiej idiogenezy przy niezhierarchizowa":
nym oddzialywaniu innych czynnikw czy prymat ekonomiczno-srolecznej allogenezy - tedy przebiega granica miedzy
refenwanymi tu pogladami a tezami marksistowskiej nauki
o literaturze 123. Rwnoczesnie jednak trzeba pamietac o wiel-

iii

III

Chec ustalenia zgodnosci miedzy rznymi sferami rzeczywistosci

jest calkowicie uprawniona, uprawnione sa tez prby wyprowadzania
faktw jednej sfery z odpowiednich faktw sfery innej, jako metoda
projekcji wielowymiarowej
rzeczywistosci na jedna plaszczyzne. Byloby jednak bledem brac te projekcje za rzeczywistosc i nie uwzgledniac tak szczeglqej struktury, jak samoczynny ruch poszczeglnych
;plaszczyzn, tj. ich przemiane w mechanicznych nawarstwieniach. Z aktual-

R. Jakobson, Randbemerkungen
zur Prosa des Dichters Pasternak, "Slawische Rundschau" 1935 s. 372-373. Wellek natomiast opowiadal sie wwczas za immanentna interpretacja
ewolucji literackiej
(The Theory of Literary
History. W: Travaux du Cercle Linguistique
de Prague, VI Prague 1936 s. 173-191). Por. V. Vodicka, Problemy procesu historycznoliterackiego
w interpretacji
praskiego strukturalizmu,
PL 1967 z. 2.
122 H. P. H. Teesing, o. c., s. 99. Z holistycznej koncepcji procesu
historycznego wniosek taki (o absurdalnosci oddzielnego badania historii poszczeglnych dziedzin swiadomosci spolecznej) wyciagnal Golds. 52).
mann (L'Histoire et ses interpretations,
123 Rwnowaznosc
oddzialywania czynnikw zewnetrznych (przyczynowych) i immanentnych (organicznych praw rozwoju) glosil P. N. Sa121

J. Tynianow, R. Jakobson, Problemy izuczenija litieratury

z 3azyka, "Nowyj Lef" 1927 nr 12 s. 37.
120 Cyt. V. Erlich, Russian Formalism.
History-Doctrine,
's Gravenhage
1955 s. 224.
'
119

t
,I

I,!I'I

'I'

III

l)

I
I
j~

~
~

3HJ

IX. Prawa naukowe w historii ttteratury

IX. Prawa naukowe w historii ttteratury

mierny, co nie pozwala nadac prawom ,postaci statystycznej"

nie pozwala tez okreslic i ustosunkowac sily oddzialywania po,.
szczeglnych czynnikw i niezwykle utrudnia weryfikacje uogl-.
nien.
Sposrd praw, a scislej mwiac, tendencji prawidlowoscio"",.
wych historii literatury najczesciej i najpowszechniej uznawa-,
ne sa tezy nastepujace:
1. Literatura i inne sfery rzeczywistosci spolecznej wzajem-.
nie na siebie oddzialywaja, przy czym - w mysl materializmu.
historycznego - zmiany w 'bazie ekonomicznej sa warunkiem
koniecznym wytworzenia sie nowych systemw wartosci i idei.
dotyczacych stosunkw miedzyludzkich.
2. Zawartosc ideowa literatury zalezna jest od pozycji klasowej (lub postawy solidarnosciowej wzgledem okreslonej klasy) jej twrcw i odbiorcw; trzeba tu jednak uwzglednic
takze podzialy wewnatrzklasowe, rznicujace ideologie po-o
szczeglnych klas, a z drugiej strony - tresci ideowe o charaikterze miedzyklasowym i oglnonarodowym.
3. Zadania ideowe literatury (tj. zadania uznawane przez:
twrcw, mecenasw, autorytety spoleczne wplywajace roz-,
licznymi srodkami na twrcw oraz odbiorcw dziel literackich) ksztaltuja, selekcjonuja i sprzyjaja utrwaleniu schematw tematycznych i formalnych najbardziej przydatnych do,
ich literackiego urzeczywistnienia.
4. Schematy te jednak posiadaja (przynajmniej potencjalnie) wielofunkcyjnosc ideowa, tj. nadaja sie do realizacji rz-.
nych zadan ideowych.
5. Automatyzacja (powszednienie) tworzenia i odbioru srod-.
kw artystycznych wywoluje przeciwdzialanie temu przez ich
wzrastajaca intensyfikacje i komplikacje. Jednakze mozliwosci.
te sa w praktyce ograniczone. Po ich wyczerpaniu - zachodzi
koniecznosc zasadniczej zmiany systemu srodkw artystycznych.
6. Kazda faze procesu historycznoliterackiego laczy z faza
poprzednia wiez rwnoczesnie kontynuatywna i opozycyjna,
przy zmiennym ustosunkowaniu obu tych czynnikw.
Twierdzenia powyzsze sa malo precyzyjne, moga sie tez.
spotkac z zarzutem banalnosci. Taki jest jednak charakter,

kich trudnosciach zwiazanych z sama precyzacja okreslen

takich jak "prymat" czy "ostatnia instancja", a przede wszystkim - o trudnosciach zwiazanych z niemierzalnoscia sil wyrznionych w procesie historycznym.
Wykrycie praw naukowych dzialajacych w historii literatury napotyka, jak widzimy, na wielorakie przeszkody. Nie
mozemy tu poslugiwac sie izolujacym eksperymentem, musimy
poprzestac na obserwacji porwnawczej zjawisk literackich,
a mwiac scislej - na ich rekonstrukcji 124. Niestety zas wciaz
nie potrafimy nalezycie przedstawic - ani w aspekcie idiograficznym, ani na szczeblu generalizacji historycznoliterackiej _ "dziania sie", "stawania sie" literatury. Trudnosc podstawowa
w tym sie chyba miesci, ze materialem sa tu dziela literackie,
a wiec struktury statyczne, izolowane od siebie, skomplikowane, wielorako uwarunkowane, a przy tym uzaleznione genetycznie nie tylko od swych antecedencji bezposrednich, ale
od warstw tradycji odleglejszych czasowo i przynaleznych do
rznych kultur narodowych 125. Do bardziej adekwatnego opisu
procesu literackiego, a zwlaszcza do wykrycia jego prawidlowosci droga prowadzi, byc moze, przez wyodrebnienie prostszych a bardziej jednorodnych obiektw badan, np. idei, schematw swiata przedstawionego, form artystycznych 126. Rola
idiogenezy i allogenezy w rozwoju kazdej z tych plaszczyzn
rzeczywistosci literackiej jest przeciez niejednakowa, podobnie
jak np. w historii jezyka czynniki zewnetrzne maja o wiele
silniejszy wplyw na slownictwo niz na fonetyke.
Trudnosc dalsza na tym polega, ze proces historycznoliteracki w swoich cechach naj istotniejszych nie jest ilosciowo wy-

kulin (Socjologiczesldj
mietod
w litieraturowiedienii,
Moskwa 1925
s. 28-29, 157).
124 Por. instruktywne
rwniez dla badacza literatury uwagi K. Grzybowskiego, Odpowiedzialnosc
historyka,
"Kwartalnik Historyczny" 1962
z. 3 s. 645-653.
125 Por. J. Slawinski,
Synchronia
diachronia w procesie historycznoliterackim.
W: Proces historyczny w literaturze
sztuce, Warszawa
1967.
126 Postulat
metodologiczny "traktowania
odrebnego poszczeglnych
ukladw morfologicznych
zamknietych
i odnoszenia formulowanych
praw nie do calosci, ale do tych wlasnie wyodrebnionych z konkretnosci ukladw" - wysuwal Troczynski, gdyz "na razie przynajmniej, pki
nauka literatury nie porobi odpowiednich postepw, racjonalizowac poznawczo mozna jedynie tyl~o fragmenty literatury" (o. c., s. 4).

3U

II

;1
'11\1.

II
,II
1.11.1.1

312

'II'

IX. Prawa naukowe w historit literatury

x.

wszelkich rozleglych uoglnien w naukach spolecznych. Prawa naukowe tego rodzaju, inaczej niz w naukach przyrodniczych, nie sa tu glwnym celem, lecz srodkiem uzasadniania
generalizacji historycznych o wezszym zasiegu. Zapewne, dla
wielu badaczy dziel literackich wazmiejsze od owych generali.zacji sa dociekania nad geneza indywidualnych zjawisk artystycznych o wysolkiej wartosci, czesto wyjatkowych i odbiegajacych od panujacych tendencji i typowych przejaww; z takiej perspektywy prawa naukowe jeszcze bardziej zdaja sie
tracic na znaczeniu. Jednakze nawet wtedy, gdy mamy do czy,nienia z nietypowymi arcydzielami, wszelka prba rekonstrukcji ich genezy, wlaczenia ich w pewien szereg rozwojowy _
odwoluje sie jawnie lub milczaco do oglnych praw procesu
historycznoliterackiego. Skoro wiec nie potrafimy sie bez nich
obejsc - prawa te zasluguja na nasze teoretyczne zainteresowanie.

WARTOSCI I OCENY W BADANIACH LITERACKICH

~
II

11!Ii

I
I

\,~

I
Problem wartosci i ocen wciaz jeszcze czesto bywa omijany
przez historykw literatury i badaczy poetyki, a nawet przez
krytykw. Niechec ta wynika z rznych przyczyn. Po czesci
dziala tu ideal scislosci naukowej: szanse jej wszak sie zwiekszaja, gdy usuniemy wartosciowanie z opisu strukturalnego czy
rozwazan nomotetycznych; czesciowo - ujawnia sie idiografizm skojarzony z intuicjonizmem, ktry wyrzeka sie uzasadnien i obawia uoglnien w imie jedynosci poznawczego dziela
i bezposredniego z nim obcowania 1; woli wiec wartosciowac
posrednio przez interpretacje,
albo nie wartosciowac
w ogle 2; czesciowo - skrajny historyzm, ktry, rwnouprawniajac wszystkie kryteria wartosci, w praktyce doprowadza do
ich zupelnej bezuzytecznosci 3. Zniecheca wreszcie do problemu wartosciowania nieczyste sumienie tych praktykw, co wartosciuja wprawdzie duzo i smialo, nie maja jednak odwagi
czy ochoty, by uswiadomic sobie, jak subiektywne i nie!konsekwentne sa podstawy ich ocen. Przyznac zreszta trzeba od
1

Por. np. H. Wutz, Zur Theorie der literarischen Wertung, Tlibin-

gen 1957.

2 Oto charakterystyczne wyznania A. Beguina: "Oceniac? Nie. Epoka: nasza nie posiada ani wsplnych pewnikw (spolecznych, ideologicznych), ktre niegdys mogly uprawniac do zdecydowanego sadu krytycznego, ani bezspornych zasad estetycznych, pozwalajacych ustanowic
jakas hierarchie" (cyt. J. C. Carloni, J. C. Filloux, La critique litteraire,
Paris 1958 s. 114). Szczeglnie gwaltowny atak przeciw sadom wartosciujacym w nauce o literaturze przeprowadzil N. Frye, Anatomy of
Criticism, Princeton 1957 s. 20-29.
3 Por. np. F. A. Pottle, The lidiom of Poetr'll, Ithaca 1946 s. 22 (the

poetry of an age never goes wrong) .

..l

II

II

'I

I
I

314

X. Wartosci

i oceny

badaniach

literackich

X. Wartosci

razu, ze refleksja nad problemami wartosciowania jest dla badacza literatury zajeciem raczej deprymujacym i trudno sie
dziwic, ze niejeden woli nie przygladac sie temu, jak bardzo
lamliwa jest galaz, na ktrej wszyscy siedzimy, i nie lubi, chocby ze wzgledw prestizowych, gdy glosno o tym sie mwi...
A przeciez mwic o tym trzeba, chocby jeszcze nie widac
bylo rozwiazania wylaniajacych sie trudnosci. Nigdy zapewne
nie usuniemy ich calkowicie; ze nauka o literaturze w dalszym
rozwoju potrafi je umniejszyc, to mozliwe, ale tylko przy
wstepnym warunku, ze rodzaj i przyczyny tych trudnosci
, uprzednio sobie uswiadomi. Wydaje sie zreszta, ze warto sie
nad nimi zastanowic, nawet wtedy, gdyby w niklym stopniu
sluzylo to postepowi naszej dyscypliny. Warto - chocby po to,
by jasno zdawac sobie sprawe, w jakiej swej czesci i w jakim
znaczeniu nasze sady o zjawiskach literackich maja charakter
naukowy.
Z gry wiec odrzucona tu zostala teza, ze wartosciowanie
mozna usunac poza granice wiedzy o literaturze. Nie obejdziemy sie bowiem bez niego przy ustalaniu szczeglowej problematyki badawczej, a tym bardziej - przy budowie jakiejlkolwiek syntezy historycznoliterackiej 4. O doborze bowiem jej
elementw, tj. dziel literackich, decyduja albo ich wartosci bezposrednie, albo donioslosc oddzialywania, sprowadzajaca sie
ostatecznie do wartosci wywolanych nastepstw. Mozna by, co
prawda, obrac kryteria ilosciowe - czestosc i zasieg oddzialywania w przestrzeni i czasie, co jednak musialoby wywolac
niezliczone nieporozumienia i wiodloby do calkowicie mylacych
rezultatw poznawczych. Jaka zas role wartosciowanie spelnia w najszerzej pojetym upowszechnianiu literatury - od
decyzji wydania ksiazki poczynajac, poprzez recenzje, na zaleceniach zakupu do bibliotek publicznych i na spisach lektury
szkolnej konczac, tego uzasadniac nie trzeba. Wobec coraz bardziej przytlaczajacego nas ilosciowo spadku przeszlosci, wobec
ciaglego wzrostu biezacej produkcji literackiej i jej miedzyna-

i oceny

badaniach

315

literackich

rodowego krazenia, i to w sytuacji, gdy rola ksiazki w oglnej

konsumpcji dbr kulturalnych sie zmniejsza - problem wyboru, a wiec wartosciowania, staje sie coraz to donioslejszy.
Zapewne, "moze wiedza o literaturze oglosic calkowite desinteressement w tych sprawach, pozostawiajac je arbitralnym
a beztroskim decyzjom impresjonistycznej krytyki i w gruncie
rzeczy nie mniej impresjonistycznym decyzjom praktykw
frontu kulturalnego, byloby to jednak i spolecznie szkodliwe,
w ostatecznych konsekwencjach musialoby sie negatywnie odbic na przyszlych losach naszej nauki.
Problem wartosci jest zbyt zawily i zbyt szeroko analizowany we wsplczesnej filozofii, by mozna go tutaj rozpatrywac szczeglowo 5. Zgodnie z ujeciem tradycyjnym i najbardziej rozpowszechnionym, przez wartosc rozumiemy zdolnosc
jakiegos przedmiotu do spelnienia funkcji zaspokajajacej okreslona potrzebe ludzka. Wartosc jest wiec zawsze wartoscia dla
kogos - jednostki czy grupy spolecznej, i w tym sensie jest
subiektywna, ale jednoczesnie ma swj aspekt obiektywny, bo
uzalezniona jest od wlasciwosci danego Iprzedmiotu jako calosci
albo od wlasciwosci jego elementw, albo wreszcie od stosunkw miedzy jego elementami lub wlasciwosciami. Wartosc zatem istnieje w przedmiocie potencjalnie, ujawnia sie zas,
aktualizuje w zaspokajajacym potrzebe jego uzytkowaniu.
Zaspokojenie to pozwala nam w sadzie wartosciujacym, czyli
ocenie, przypisac przedmiotowi (o ile nie ulegl zuzyciu) dyspozycje trwala do zaspokajania analogicznych potrzeb.
Wartosc przedmiotu moze byc jednorodna jakoscia wartosciowa; moze tez byc zlozona z rznych jakosci wartosciowych;
np. zarwno smak, jak i pozywnosc jablka sa jakosciami wartosciowymi skladajacymi sie na jego wartosc. Konkretne jakosci
wartosciowe pojedynczych przedmiotw przyporzadkowac mozna pewnym kategoriom wartosci, a te z kolei - sferom wartosci (tak wiec np. slodycz danego gatunku jablek, uwarunkowana

5 Przeglad
dawniejszych teorii wartosci daje R. Eisler, Worterbuch
der philosophischen
Begriffe, t.
Berlin 1927; o teoriach nowszych informuje M. Beardsley, Aesthetics, New York 1958 s. 454-556, i H. Wutz,
o. c., s. 37-65. Zob. rwniez "Znak" 1965 nr 130, "Studia Filozoficzne" 1968
z. 1, poswiecone filozofii wartosci; Z. Najder, Wartosci
oceny, Warszawa 1971.

III

Por. w tej sprawie: O. Walzel, Gehalt und Gestalt, Berlin 1923

s. 128 i n. (i polemika H. Wutza, o. c., s. 12 i n.); J. Kleiner, Konstruowanie calosci
ocena w badaniach historycznoliterackich
[1925] w: StuLubl~n 1961; J. Krzyzanowski, Nauka
dia z zakresu teorii literatury,
o literaturze, Wroclaw 1966, s. 255 i n.
4

'\j

316

X. Wartosci

i oceny

badaniach

titerackich

obecnoscia w nich cukru, jest jedna z odmian kategorii slodyczy, przynaleznej do sfery wartosci smakowych). Kategorie wartosci w zastosowaniu do oceny przedmiotw nazywac bedziemy
kryteriami, uzyte jako postulaty - normami.
Wprowadzony tu przyklad jablek moze wydac sie niezrecznym, trzeba bylo jednak od niego zaczac, bo jest on szczeglnie prosty: wartosc pojedynczych egzemplarzy danego gatunku jablek jest jakosciowo podobna; potrzeby ludzkie, ktre
jablka moga zaspdkoic, a zatem wlasciwa im sfera wartosci, da
sie okreslic w sposb bezsporny; sa to potrzeby powszechne,
,wlasciwe wszystkim ludziom, a wskutek tego nie wymagajace
zadnych uzasadnien; wartosci te dzialaja na normalny organizm
ludzki w sposb niezawodny; wreszcie zaleznosc miedzy tymi
wartosciami a obiektywnymi wlasciwosciami jablek (w tym
wypadku - obecnoscia cukru) da sie stosunkowo latwo i jednoznacznie ustalic.
Inaczej - w literaturze. Zacznijmy od tego, ze przedmiotem naszych rozwazan jest nie wartosc konkretnego utworu
literackiego, lecz zbioru przedmiotw, jakosciowo bardzo zrznicowanych, przy czym jest to zbir o zasiegu historycznie
bardzo zmiennym, a po drugie - zbir tak zbudowany, ze wyznacznikami przynaleznosci do niego sa cechy bedace jednoczesnie kategoriami wartosci, z tym tylko, ze dzialaja one jako
wyznaczniki przez sama swa obecnosc, nawet gdy jakosci wartosciowe sa minimalne 6.
Trudnosc dalsza w tym sie miesci, ze przedmiotem oceny
powinno byc dzielo literackie, jako utwr niezalezny od przezyc
odbiorcy, gdy tymczasem jakosci wartosciowe - jak zobaczymy - wystepuja dopiero w konkretyzacjach dziela literackiego. Konkretyzacje te zas, zwlaszcza w dziedzinie wyzszych
ukladw znaczeniowych, takich jak postac literacka, motywacja postepowania, konflikt, tzw. kategorie estetyczne czy idea
utworu, sa przez dzielo literackie jako strukture jezykowa wyznaczone tylko w przyblizeniu. W rezultacie identycznosc przedmiotu oceny nie jest - mwiac naj ostrozniej - zagwaranto8 Por. P. Ziff, The Task of Dejining
Review" 1958.
'

a Wark of Art, "Philosophical

X. Wartosci

317

t oceny w badaniach titerackich

wana. Stad tez, jakkolwiek teoretycznie uzasadnione jest rozrznienie wartosci dziela literackiego jako przedmiotu artystycznego od wartosci jego konkretyzacji jako przedmiotu estetycznego - w praktyce mozemy wartosciowac dzielo literackie
tylko posrednio, poprzez wlasna jego konkretyzacje, co najwyzej starajac sie uwzglednic rwniez znane nam konkretyzacje innych odbiorcw 7.
Prawda, ze oceny dziela literackiego wydawane sa czasem
tylko na podstawie obserwacji jego wlasciwosci obiektywnych,
z pominieciem jego konkretyzacji jako przedmiotu estetycznego, a wiec bez doznawania jakosci wartosciowych. Jest to
sad o wartosci potencjalnej utworu literackiego, bez poprzedniej jej aktualizacji. Ale ocena taka, choc nieraz trafna, jest
tylko hipotetyczna, jest ocena per analogiam: opiera sie na
wiedzy o tym, ze inne dziela o podobnych wlasciwosciach
obiektywnych posiadaja wartosc estetyczna.
Nastepna trudnosc - w zdefiniowaniu potrzeb, ktrych zaspokojenie jest funkcja dziela literackiego. Mozna oczywiscie
powiedziec, ze wartoscia jego jest zdolnosc do zaspokojenia
potrzeby doznawania przezyc estetycznych. Ale przezycia te zwlaszcza wobec utworw literackich - sa niezwykle trudne
do okreslenia. Niektrzy estetycy twierdza przeciez, ze jednolita kategoria przezyc estetycznych w ogle nie istnieje 8, inni,
ze przezycia estetyczne nie daja sie oddzielic od pozaestetycznych 9. Jest przy tym faktem historycznym, ze dziela literackie
sluzyly w przeszlosci, a sluza czesciowo i dzisiaj, niewatpliwie
pozaestetycznym potrzebom odbiorcw. Stad - wciaz ponawiane 'Pytanie, jakie sfery wartosci wlasciwe sa utworom literackim, pytanie, do ktrego trzeba bedzie jeszcze wrcic w dalszej
czesci tych rozwazan.
Ale jesli nawet mamy do czynienia z grupa odbiorcw na
te sama sfere (czy sfery) wartosci w literaturze uwrazliwionych
nastawionych, to w swiadomosci ich wystapia rzne i przy

R. Ingarden, O poznawaniu dziela literackiego

[1937] w: Studia
t. I Warszawa 1957 s. 137-138, 156, 194-195.
8 Por. W. Tatarkiewicz,
Postawa estetyczna, Literacka
poetycka
{l933] w: Skupienie
marzenie, Krakw 1951 s. 67-70.
9 Por.
St. OSSQwski, U podstaw estetyki [1933], Warszawa 1949
7

z estetyki,

s.

273

i n.

318

X. Wartosci

i oceny

w badaniach titeracldch

X. Wartosci

tym rznie aceniane kategarie wartasci. Kategarie te nie musza byc zreszta przez adbiorcw pajeciowo uswiadamiane (a nawet przewazmie nie sa), zas kankretne jakosci wartasciawe,
w ktrych te kategarie sie realizuja, bardzo oparnie paddaja sie
takiemu pojeciawemu uswiadamieniu. Ca wiecej - nie ty~ko
jakosciam wartosciawym, ale nawet kategariom wartasci trudna niekiedy przyparzadkawac abiektywne wlasciwosci dziela
literadkiego (tak jak sladycz jablka da sie pawiazac z abecnoscia w nim cu'kru). Przyczyna tega jest m. in. nieddklacmosc
aparatury apisowej, jaka wabec dziela literackiega stasujemy.
Nawet jednak wtedy, gdy przyparzadkowanie takie da sie dokladnie przeprowadzic, dla rznych odbiorcw ta sama wlasciwosc obiektywna staje sie jakoscia rozmaicie wartosci owalna jakoscia wartosciowa wiekszego lub mniejszego stopnia, wartoscia ujemna, niekiedy cecha ob'Ojetna dziela literackiego. Nieastrosc kategorii wartosci w tym sie m. :iln.przejawia, ze dla
kazdej z nich istnieje obocznosc negatywna i neutralna; ktra
z nich odbiorca przyzna dzielu, zalezy ta od jego subiektywnego odczucia, w najlepszym wypadam czesciowa tylko dajacego sie uzasadnic, zazwyczaj - popieranego jedynie przykladami. Tak wiec, docierajac do obiektywnych wlasciwosci dziela
literackiego, mozemy tylko wskazac, jaki rodzaj jakosci wa rt o s c i o wal n e j na tym substracie powstaje, ale czy i w jakim stopniu bedzie to jalkosc war t o s c i o w a - tego na
tym polu obserwacji stwierdzic sie nie da 10. Biorac przyklad
bardzo prosty: mozna stwierdzic, ze zastosowanie w okreslonym
wierszu amfibrachu staje sie substratem dla rytmicznej jakosci
wartosciowalnej. Jakosc te okresli jednak odbiorca X jako eurytmie, odbiorca Y - jako monot'Onierytmiczna.
Ktry z nich ma racje? Dochodzimy w ten sposb do pytania, czy wszystkie oceny sa jednakowo wazne. Intuicja kaze
nam odpowiedziec 'przeczaco, wwczas jednak stajemy wobec
trudnosci wskazania warunkw, jakie spelniac musza 'Oceny

i oceny

w badaniach iiterackich

319

kompetentne 11. Latwo wskazac warunki k o n i e c z n e, takie

jak opanowanie jezyka, odpowiednie warunki psychiczne i fizyczne lektury, znajomosc zastosowanej konwencji literackiej,
wreszcie wyrobienie literackie, tzn. duzy zasb doswiadczen
analogicznych; spelnienie tych warunkw jednak niczego jeszcze nie gwarantuje. Gdy zas prbujemy formulowac warunki
d o s t a t e c z n e, wwczas wprowadzamy czynniki niesprawdzalne, takie np. jak wierne konkretyzowanie dziela literackiego (bo konkretyzacje sa drugiemu podmiotowi dostepne tylko
czesciowo i posrednio, a sprawdziany wiernosci nie zostaly
wypracowane), zrozumienie zamiaru artystycznego (bo zamiar ten jest co najwyzej hipoteza), czy wreszcie wrazliwosc
w danej dziedzinie literatury (bo glwmym wskaznikiem tej
wrazliwosci jest wlasnie trafnosc 'Oceny literackiej, a wiec cecha, dla ktrej dopiero Iszukamy warunkw dostatecznych).
W rozwazaniach dotychczasowych traktowalismy potrzeby,
a zatem i kategorie wartosci w sposb statyczny. Tymczasem
nowatorskie dziela literackie w toku swego odbioru rozszerzaja wrazliwosc odbiorcy, wytwarzaja u niego nowe potrzeby
jakby stwarzaja w ten sposb dopiero swa wartosc dla 'Odbiorcy.

Produkcja - pisal Karol Marks - nie tylko dostarcza potrzebie

materialu, lecz rwniez dostarcza materialowi potrzebe. [...] Potrzebe
przedmiotu,
jaka odczuwa konsumpcja,
stwarza
postrzezenie
tego
przedmiotu. Przedmiot nauki - a tak samo kazdy inny produkt stwarza publicznosc, ktra sztuke rozumie i potrafi rozkoszowac sie
pieknem. Produkcja produkuje wiec nie tylko przedmiot dla podmiotu,
lecz rwniez podmiot dla przedmiotu 12.

Stad tez koniecznosc korygowania i wzbogacania istniejacych kryteriw oceny na podstawie doswiadczen z wlasnie ocenianego dziela, stad tez ograniczona waznosc wszelkich norm
literackich, ktre nie moga przeciez przewidywac nowych jakosci wartosciowych.
Oto trudnosci generalne, wystepujace przy rozpatrywaniu

10 "Wszystko, co mozemy ustalic W jakosciach

obiektywnych, jest
pod wzgledem estetycznym co najwyzej mozliwoscia lub prawdopodobienstwem oddzialywania, ale nigdy - koniecznoscia oddzialywania"
1923
(R. Miiller-Freienfels, Psychologie der Kunst, t. II Leipzig-Berlin
s. 283). Por. tez A. Isenberg, Critical Communication. W: Aesthetic and.
Language, ed. W. Elton, Oxford 1954 s.' 137.

11 Por. w tej sprawie:

M. Wallis, O zdaniach estetycznych
w: Przezycie
wartosc, Krakw 1968.
12 K. Marks,
Przyczynek
do krytyki
ekonomii
politycznej
Warszawa 1955 s. 235-236.

JIl

[1932]
[1859],

320

x.

Wartosct

oceny

x.

badantach Uteracktch

kazdej ze sfer wartosci obecnych w literaturze. Z kolei domaga

sie jednak przedyskutowania problem, za;1:naczonyjuz na wstepie: jakie to sfery wartosci przynalezne sa dzielom literackim,
a przeto powinny byc przedmiotem badan literackich? 13 Niektrzy sklonni sa problem ten formulowac inaczej: zapytuja, jakie sfery wartosci sa s wo i s t e dla dziel literackich, innych nie negujac, ale odmawiajac im miejsca w 'badaniach literackich. Choc stanowisko takie budzi pewne zastrzezenia, gdyz
kryje sie poza nim falszywa "purystyczna" koncepcja poszczeglnych dziedzin kultury, mozna je jednak przyjac za podstawe dalszych rozwazan. Odrzucamy natomiast teorie, ktre,
deklarujac zasade poszukiwania wartosci swoistych literatury,
opowiadaja sie w gruncie rzeczy za wartosciami obecnymi
we wszystkich dziedzinach sztuki. Ze stwierdzenia na przyklad,
ze zarwno architektura, jak i literatura posiadaja wartosci
konstrukcyjne, a tylko literatura posiada wartosci poznawcze
(co postaramy sie udowodnic), nie wynika wcale, ze wartosci
poznawcze nie sa swoiste dla literatury jako sztuki; przeciwko
takiemu redukcjonizmowi trzeba sie mocno zastrzec.
Teoretycy, ktrzy bledowi temu ulegaja, najczesciej utozsamiaja wlasnie wartosci literackie ze sfera w a l' t o s c i k O ns t l' U k c y j n y c h 14. Znajduja sie oni w wygodnej sytuacji:
atakujac innych, sami na ataki nie sa narazeni, bo estetycznej
waznosci tej sfery nikt nie kwestionuje. Kategoria podstrwowa jest tutaj - w rznych ksztaltach slownych ("organizm",
"struktura", "jednosc organiczna", "piekno ukladu") - stara
zasada "jednolitosci w rZiIlorodnosci";mwiac dokladniej, maksymalna jednolitosc dziela literackiego przy jego maksymal-

Wartosct

t oceny w badantach Uteracktch

321

nej rznorodnosci. Czynnikami jednolitosci sa: obecnosc wszystkich koniecznych skladnikw przedmiotu, a wiec jego calkowitosc, funkcjonalna koniecznosc kazdego skladnika i wzajemne
oddzialywanie na siebie poszczeglnych skladnikw (w ten
sposb, ze jakosc kazdego z nich jest wsplwyznaczona przez
wszystkie inne), a wiec spoistosc przedmiotu, podobienstwo
i ekwiwalencja rznych jego elementw (osiagnieta m. in. przez
rytmiczne uporzadkowanie), wreszcie jednolitosc jakosciowa calosci i latwosc jej poznawczego ogarniecia (eusynopsja). Czynnikami rznorodnosci sa: wielosc elementw skladowych, ich
ustopniowanie, rznorakosc, kontrastowosc semantyczna i formalna, wreszcie - zwlaszcza w tezach wsplczesnej estetyki
anglo-amerykanskiej - wieloplaszczyznowosc semantyczna, zarwno poszczeglnych wyrazen, jak i calosci utworu 15.
Analizujac blizej owe kategorie, mozna zauwazyc, ze niektre
z nich bynajmniej nie sa swoiste dla dziel sztuki; stosuje sie je
rwniez do innych wytworw ludzkich, jak np. dziela naukowe
czy maszyny. Przy zastosowaniu zas tych kategorii w interpretacjach literackich dostrzega sie na ogl tendencje do absolutyzowania norm rznych zreszta poetyk historycznych (niemiecki
klasycyzm, angielska "poezja metafizyczna", symbolizm) oraz
wspomniana juz nieostrosc owych kategorii, zwlaszcza wobec
odpowiednikw pojeciowych zwartosciowanych negatywnie.
W rezultacie np. teoretycy niemieccy, ktrzy klada nacisk na
Einstimmigkeit, musza rwnoczesnie tlumaczyc, ze nie oznacza
ona bynajmniej Eintonigkeit i ze niekiedy nalezy ja rozumiec
wlasnie jako Gefugtsein aus Spannungen 16, a teoretycy amerykanskiej Nowej Krytyki, przeciwnie - staraja sie odpowiedziec - zreszta bez wiekszego powodzenia - na pytan.ie: ho'W
much complexity and how much inclusion before there is tOG
much? 17
Wywoluje rwniez watpliwosci kamieii. wegielny analizy
strukturalnej - pojecie funkcjonalnej celowosci kazdego ele-

13 Por. M. Weitz, The Philosophy

of Criticism. W: Atti del III Congresso Internationale
di Estetika. Venezia 3-5 septembre 1956, s. 207216; H. E. Hass, Das Problem der literarischen
Wertung, "Studium Generale" 1959 s. 737-739.
14 Por. m. in. F. Kainz, Vorlesungen
iiber Asthetik, Wien 1948 s. 572623; W. Kayser, Literarische
Wertung und Interpretation
[1952] w: Die
Vortragsreise, Bern 1958 s. 39-57 (przeklad polski: WTB, t. 1); H. Osborne,
Aesthetics and Criticism, London 1955 s. 240 i n.; S. C. Pepper, The 13asis
of Criticism in the Arts, Cambridge (Mass.) 1949 s. 74 i n.; R. Wellek,
A. Warren, Theory of Literature,
New York 1949 s. 254; G.. D. Birkhoff,
A Mathematical Theory of Aesthetics. W: Collected Mathematical
Pap er s,
New York 1950; W. K. Wimsatt, Explication as Criticism w: The Verbal leon [1954], New York 1960 s. 235-'-251 (przeklad polski: WTB, t. I).

15

Por. M. Krieger, The New Apologists

s. 131-146.

of Poetry, Minneapolis

1956

16 W. Kayser,
o. C., s. 47. Por. tez E. Staiger, Versueh iiber den Begriff des Schonen, "Trivium" 1945 s. 196; W. Emrich, Zum Problem der
literarischen Wertung, Mainz 1961 s. 4-7.

17

21

M. Krieger, o. c., s. 134.

Glwne problemy ...

322

X. Wartosci

i oceny

badaniach

ttterackich

X. Wartosci

mentu dziela literackiego. Celowosc wobec zamiaru autorskiego dosc powszechnie bywa odrzucana jako niesprawdzalna.
Z drugiej strony - f!koro dany element wspltworzy dzielo
literackie, to ipso facto jego funkcja w tym zawsze jakis cel
osiaga; znowu zreszta trzeba tu powtrzyc uwage, ze badaczom
czy krytykom nigdy w takich wypadkach nie brak sofistycznej inwencji 18; jeden z jej charakterystycznych przykladw
to - mwiac slowami Y. Wintersa - sofizmat formy imitacyjnej lub ekspresyjnej: skoro rzeczywistosc w naszym przezyciu
jest chaotyczna i wewnetrznie rozdarta, cechy jej powinna posiadac takze konstrukcja utworu ...19
Pozostaje wiec mozliwosc trzecia, proponowana m. in. przez
W. Kaysera i R. S. Crane'a: celowosc kazdego elementu wobec
calosciowej koncepcji utworu, ktra z gotowego dziela odczytujemy: "Pytamy o to, czym chce byc dzielo, i mierzymy je nim
samym" (Kayser) 20. Pomijajac juz nieostrosc pojeciowa
tej koncepcji calosciowej, ktra Crane nazywa "zasada ksztaltujaca" (shaping principle) lub przyczyna celowa 21 {co zbliza ja
do nie bardziej jasnego pojecia "formy wewnetrznej") - wystepuje tu zawsze niebezpieczenstwo blednego kola 22.
Wiekszosc badaczy uwazajacych wartosci konstrukcyjne za
wlasciwa czy najwazniejsza sfere wartosci literackich uswiadamia sobie wskazane tu trudnosci. Niektrzy przed nimi kapituluja, usprawiedliwienie znajdujac w tezie o intuicyjnym
i niedowodliwym charakterze ocen literackich:

i oceny

takt irracjonalny. Prawdziwa

tylko - pokazywac

badan'jach ttterackich

krytyka

323

nigdy nie chce dowodzic, lecz

- pisal niegdys E. R. Curtius 23, a wtruja mu dzisiaj zarwno

praktycy "sztuki interpretacji" - Kayser, Staiger, B. von Wiese, jak i teoretyk wartosciowania, Herbert Wutz.
Podobne glosy daja sie slyszec i w pismiennictwie angielskim (Harold Osborne):
Mozna poznac i opisac logicznie, czym jest calosc organiczna w abstrakcji, i staralem sie to uczynic. Ale nie mozna poznac droga logicznego rozumowania zadnej okreslonej, konkretnej calosci i nie mozna
opisac jej w sposb analityczny. Poznac ja mozna tylko przez intuicyjny
jej oglad jako calosci, w bezposrednim obcowaniu 24.

Konkluzje takie sa wlasciwie przekreslaniem wartosciowania jako czesci skladowej wiedzy o literaturze. Czy mozna im
przeciwstawic propozycje bardziej optymistyczne? W obecnej
sytuacji chyba tylko jako postulaty uwyraznienia kategorii
wartosci, ktre w tej dziedzinie pozostana nieuchronnie niedowodliwe, niechze wiec przynajmniej stana sie bardziej ostre
pojeciowo; z drugiej strony zas - jako postulaty bardziej precyzyjnej aparatury opisowej dziela literackiego. Niestety, miedzy inicjatywami najcenniejszymi w tym zakresie - rozwazaniami Ingardena o warstwie przedmiotowej dziela literackiego
a lingwistycznie zorientowana poetyka - istnieje trudny do
usuniecia rozziew teoretyczny.
Jeszcze liczniejsze znaki zapytania wywoluje sfera wa rt o s c i o b r a z o w y c h, chocby dlatego, ze samo pojecie
"obrazowosci" czy "ogladowosci" w literaturze od czasw
Th. A. Meyera i rosyjskich formalistw wielokrotnie bylo
kwestionowane 25, a w stosunku do przezyc wewnetrznych
przedstawianych w utworach literackich - wciaz jest niezbyt
jasne. W kazdym jednak razie, z teoretycznych punktw widze-

Krytyka to akt twrczej wolnosci ducha. Zapewne, intuicja da sie

pzniej umotywowac. Motywacja ta jest jednak przekonywajaca
tylko
dla tego, kto tak samo odczuwa. Zasadniczym aktem krytyki jest kon18 Por. bardzo instruktywna
dyskusje: On Art and the Dejinitions
of Arts, JA XX (1961) nr 2.
in Y. Winters, In Defense of Reason, New York 1947 s. 497.
~o W. Kayser, o. c., s. 50. Podobne kryterium wysunelo kilku estetykw na sympozjum estetycznym w Wenecji w r. 1958 (Il giudizio estetico, Atti deL simposio di estetica, Venezia 1958: H. Hungerland, s. 39;
M. Rieser, s. 165; L. Pareyson, s. 216), przeciwstawiajac sie skrajnie subiektywnej koncepcji, gloszonej tu przez E. Gilsona (s. 6-7).
21 R. S. Crane, The Language of Criticism
and the Structure of Poetry,
Toronto 1957 s. 166 i n.
22 Przyznaje
to jeden ze zwolennikw tej metody, A. Sandauer,
O jednosci tresci i formy, Krakw 1957 B. 81-82.

28 E. R. Curtius,
T. S. ELiot [1927] w: Kritische Essays zur europiiischen Literatur,
Bem 1954 s. 317.
24 H. Osborne, o. c., s. 248.
25 Th. A. lVIeyer, Das StiLgesetz der Poesie, Leipzig 1901; W. Zyrmunski, Wstep do poetyki [1923], Warszawa 1934 s. 15-19. Por. kontrargumenty J. Volkelta (System der Asthetik, t. I Mi.inchen 1905 s. 414 i n.)
i R. Ingardena (O dzieLe Literackim [1931], Warszawa 1960 s. 336 i n.).

liii

324

X. Wartosci

i oceny

w badaniach Literackich

X. Wartosci

27

Por. H. Beardsley, o. c., s. 328.

R. Ingarden, O budowie obrazu [1946] w: Studia z estetyki,

badaniach

Literackich

325

i estetyka

'l1ia tak odmiennych, jak np. stanowisko W. Kaysera z jednej

strony, a teoria marksistowska z drugiej, obrazowosc jako
zdolnosc calosci znaczeniowych zawartych w utworze literackim do wywolywania przedstawien wyobrazeniowych - uwazana jest zgodnie za swoista wlasciwosc ~iteratury. Wlasciwosc
ta staje sie wartoscia wtedy dopiero, gdy owe przedstawienia
wyobrazeniowe, zaczerpniete z utworu literackiego, sa czeste,
wyrazne i jakosciowo bogate. Zasadnicza trudnosc miesci sie
w tym, ze w stosunku do swych bodzcw jezykowych wyobrazenia te sa w znacznym stopniu zautonomizowane i tu szczeglnie latwo o doznania "niedosycone" lub "przesycone". Wartosciowanie ulega wiec daleko idacej subiektywizacji. Z drugiej strony wyrazistosc uobecnienia (nazywana czesto "plastyka" czy "zywoscia" postaci) ani nie jest pojeciem ostrym, ani
wartoscia jednakowo wazna w rznych typach wypowiedzi literackich. Przy sposobnosci warto przypomniec, ze tzw. poetyckie obrazowanie (uzycie tropw) wbrew pozorom czesto jest
niewyobrazalne albo - przy prbie wyobrazenia - staje sie
estetyczna potwornoscia lub nonsensem, przeznaczone jest
wiec tylko do pojeciowego uchwycenia. W sporach o role obrazowosci w literaturze te dwie jej odmiany nie zawsze byly rozrzniane.
Obrazowosc utworu literackiego stanowi jakby podloze, na
ktrym powstaja war t o s c i e m o t y "vV n e utworu literackiego. Wartosci owe na tym polegaja, ze niektre postacie czy
sytuacje przedstawione w dziele literackim posiadaja wlasciwosci (takie jak tragizm, komizm, wznioslosc itp.) zdo!lne wy'Yolywac wzgledem siebie swoiste uczucia oceniajace. Wartosci
te, tradycyjnie zaliczane do kategorii estetycznych, nazywa
wsplczesna estetyka amerykanska: feeling qualities, emotional
qualities lub nawet po prostu human qualities 26; Ingarden mwil o jakosciach estetycznie wartosciowych, wsrd ktrych wyodrebnial jakosci metafizyczne wznioslosc, tragicznosc,
straszliwosc, demonicznosc, swietosc, podczas gdy np. komicznosc czy groteskowosc sa tylko jakosciami estetycznie wartosciowymi 27; zasada podzialu nie jest jasna. Warto dodac, ze
26

i oceny

marksistowska wiele uwagi poswieca ostatnio tym

zagadnieniom 28.
I tu jednak powstaja klopotliwe pytania. Stosunkowo latwo
wyczuc, trudniej przeprowadzic pojeciowo rozrznienie miedzy
jakpsciami emotywnymi zjawisk realnych i zjawisk przedstawionych w utworze literackim, pomoca moze jednak sluzyc
odwolanie sie do ich fikcjonainego charakteru. Ale w pewnym
stopniu jakosci takie posiadaja postacie i sytuacje kazdego utworu literackiego; co sprawia, ze staja sie one jakosciami wartosciowymi? Nasuwa sie bardzo oglnikowa odpowiedz, ze jest
to zalezne od potencjalnej sily ich oddzialywania, a ta z kolei
uzalezniona jest czesciowo od obiektywnych cech przedstawionej w utworze postaci czy sytuacji miedzyludzkiej, czesciowo
od wartosci konstruktywnych i obrazowych, jakie posiada sposb ich przedstawienia. A dalej - nie opracowana jest dotad
systematyka jakosci i kategorii wartosci emotywnych: niczym
nie jest uzasadnione ograniczanie sie do pojec uswieconych
tradycja (piekno, tragizm, wznioslosc, brzydota, komizm, groteskowosc), ale wychodzac poza ich obreb wpadamy w bezbrzezne i grozace niekiedy smiesznoscia morze jakosci, takich
jak slicznosc, zabawnosc, melancholicznosc, demonicznosc czy
nawet "grzesznosc" i "cisza ostatecznego ukoju", ktre mozna
tworzyc dowolnie, wykorzystujac w tym celu co najmniej
wszystkie przymiotniki oznaczajace w danym jezyku narodowym wlasciwosci uczuciowe przedmiotw.
Dotychczas omwione sfery wartosci - przy wszystkich
rznicach zdan, co do wypelniajacych je kategorii, i przy oczywistych rozbieznosciach w konkretnych ocenach - z zasady nie
sa kwestionowane przez wsplczesna estetyke i teorie literatury. Najbardziej spornym problemem jest sfera war t o s c i P oz n a w c z o - o c e n i a j a c y c h i p o s t u l a t y w n y c h. Rozrznienie takie wymaga motywacji: zazwyczaj w dyskusjach
s. 60. Por. tenze, System jakosci estetycznie donioslych w: Przezycie _
dzielo - wartosc, Krakw 1966.
28 Por. J. Boriew, Osnowny je estieticzeskije
katiegorii, Moskwa 1960;
A. F. Losiew, W. Szestakow, lstorija estieticzeskich katiegorij, Moskwa
1965; S. Morawski, O wartosciowaniu artystycznym,
"Kultura i Spoleczenstwo" 1962 nr 4; tenze, Trojaka funkcja wychowawcza sztuki, "Estetyka" IV (1963); tenze, O jakosciach estetycznych w: Miedzy tradycja
a wizja przyszlosci, Warszawa 1964.

t. II

a.l

1111111\
I,

II

326

X. Wartosci

i oceny

w badaniach literackich

X, Wartosci

na ten temat wprowadzano podzial inny; z jednej strony rozpatrywano stosunek literatury do nauki, z drugiej - do idei
lub pogladw, przy czym postulaty i oceny umieszczano w tej
drugiej kategorii. Logiczniejszy wydaje sie jednak podzial tu
zaproponowany, bo poznanie rzeczywistosci humanistycznej
(a jesli literatura spelnia w ogle funkcje poznawcze, to w tym
wlasnie zakresie) zespolone jest scisle z ocenami. Granica miedzy funkcjami poznawczymi a "parafilozoficznymi" w literaturze jest nie do przeprowadzenia; mozna natomiast na ogl
oddzielic twierdzenia od postulatw wobec rzeczywistosci stawianych poprzez dziela literackie. Rozrznienie miedzy poznawczo-oceniajacymi a postulatywnymi funkcjami, a zatem
i odpowiednimi sferami wartosci dziel literackich ma zreszta
charakter tylko porzadkowy, bo argumenty pro i contra dotycza z reguly obu tych sfer lacznie.
Ze utwory literackie funkcje te spelniaja, staralismy sie
udowodnic w rozdziale Fikcja w dziele literackim a jego zaWat'tosc poznawcza. Mozna jednak spotkac sie z pogladem, ze
funkcje te maja charakter pretekstowy - pozwalaja ujawnic
sie jakosciom konstrukcyjnym czy emotywnym.
Swiat przedstawiony - pisal np. Ingarden - to odrebny dla siebie
swiat, dla ktrego reprezentowanie swiata rzeczywistego jest tylko pewnego rodzaju pretekstem, zeby przy tej okazji doszlo do skomponowania
calosci wewnetrznie zwartej, obliczonej na zawieranie w sobie jakosci
estetycznie donioslych, ktre pociagaja za soba ukonstytuowanie
wartosci estetycznej 29.

W zwiazku z tym jednak nasuwa sie uwaga zasadnicza:

w odrznieniu od pracy naukowej, ustawy czy proklamacji
politycznej dzielo literackie nie zawiera wyraznych, zawsze
takich samych regul, wskazujacych, jak nalezy rozumiec jego
stosunek do rzeczywistosci obiektywnej. Teza zaprzeczajaca
waznosci owym funkcjom reprezentowania czy postulowania,
a w jeszcze wiekszym stopniu teza, ze owe zdania oglne nie
maja znaku asercji - nie jest stwierdzeniem, lecz tylko pro29

R. Ingarden,

dia z estetyki,

t.

Uwagi
I s. 323.

na marginesie
'

"Poetyki"

Arystotelesa

w: Stu-

i oceny

badaniach

literackich

327

pozycja czy postulatem o charakterze pragmatycznym: prowadzi ona podobno do korzystniejszego, bo bogatszego w wartosci odbioru utworw literackich. Postulatywnosc te rzadko
dostrzegaja przeciwnicy tych pogladw 30, jeszcze rzadziej przyznaja sie do niej ich glosiciele 31. Musza sie oni jednak zgodzic,
ze co najmniej rwnoprawna propozycja czy postulatem co do
sposobu rozumienia utworw literackich sa wskazwki autora
zawarte w samym dziele lub w komentarzach do niego. Na
czyja korzysc z reguly wskazwki te przemawiaja, nie trzeba
chyba przykladami argumentowac.
Ale jest jeszcze inna linia ataku na wartosci poznawcze i postulatywne literatury; reprezentuje ja m. in. bardzo wyraznie
angielski estetyk H. Osborne. Argumentacja jego - mwiac
dokladniej - wystepuje w dwch wersjach. Pierwsza z nich
glosi, ze owe wartosci sa tylko namiastkami w stosunku do rezultatw, ktre w sposb cenniejszy i bardziej skuteczny moga
byc osiagniete poprzez nauke, filozofie czy publicystyke. Z tego stanowiska jednak autor niekiedy sie wycofuje i gotw je5t
przyznac wartosciom tym duza donioslosc, obdarza je nawet za Eliotem - okresleniem greatness - "wielkosc", ale przeciwstawia je literackiej "doskonalosci" (excellence); zdaniem
jego bowiem nie sa to wartosci dla literatury swoiste, lecz
wartosci pozaliterackie, takie same, jak w nauce, filozofii czy
publicystyce. Moga one i powinny byc przedmiotem wartosciowania, nie jest to jednak wartosciowanie literackie. Osborne
proponuje oddzielenie krytyki literackiej, czyli estetycznej,
rozpatrujacej wartosci konstrukcyjne, od krytyki idei czy
postaw. Krytyka ta, choc dotyczy literatury, nie jest w jego
rozumieniu krytyka literacka, lecz socjologiczna 32.
Mniejsza ostatecznie o nazwe. Bledne jest tu samo zalozenie, ze wartosc poznawczo-oceniajaca czy postulatywna literatury jest taka sama, jak w analogicznych dziedzinach pozaliterackich; przedstawiciele ich na pewno zaprotestowaliby przeciw
takiemu ujeciu. Szczeglowa analiza rznic, wielokrotnie i z rz80 M. Weitz, Truth
in Literature,
"Revue Internationale de Philosophie" 1955 s. 118; Sto Lem, Filozofia przypadku, Krakw 1968, s. 78-79.
81 E. Vivas, Contextualism
Reconsidered, JA XVIII (1959) nr 2 s. 238"
32 H. Osborne, o. c., s. 298-312.

~
328

x.

Wartosci

i oceny

badaniach

X. Wartosci

titerackich

i oceny

badaniach

titerackich

329

dziela literackiego, ale wyrazonych sposobami pozaliterackimi,

np. jako referat filozoficzny czy polityczny.
Przedyskutowac trzeba tez twierdzenie, gloszace, ze wartosci
te nie sa koniecznym skladnikiem calosciowej wartosci dziela
literackiego; innymi slowy, ze posiadaja taka wartosc rwniez
dziela pozbawione dla odbiorcy wartosci poznawczych czy postulatywnych, a nawet dziela oceniane przez niego pod tym
w:zgledem ujemnie. Zapewne, dosc czesto mamy do czynienia
z utworami, ktre w ogle nie spelniaja bezposrednio funkcji
postulatywnych; rzadziej spotykamy sie z utworami nie obliczonymi na to, by odczytywac w nich jakas tresc poznawcza
(choc jest to kwestia dosc zawila, bo nieraz te wlasnie utwory
pretenduja do funkcji rewelatorskich, do wgladu w transcendentna sfere rzeczywistosci). Ale przyznanie wartosci takim
utworom nie przesadza jeszcze o tym, jakie jest znaczenie wartosci poznawczej czy tez postulatywnej dla utworw, ktre
uoglnienia takie zawieraja.
Estetycy, ktrzy twierdza, iz negacja tej wartosci nie jest
wazna dla calosciowej oceny utworu: 1. czesto sami traktuja
te teze tylko jako postulat pragmatyczny, w tym sensie, ze
jego spelnienie pozwoliloby wzbogacic sume naszych przezyc
estetycznych, chroniac od dyskwalifikacji wiele utworw, ktrych tresc poznawczo-postulatywna odrzucamy; 2. waznosc swej
tezy ograniczaja, twierdzac, ze tresc ta moze byc niezgodna
z naszymi przekonaniami, ale nie moze byc ciasna, uboga, niezgodna z doswiadczeniem czy demoralizujaca 35; 3. przyznaja
niekiedy, ze wartosc dziela staje sie dla odbiorcy ,wieksza, jesli
zawiera ono wazna i nowa prawde 36.
Opierajac sie na tych wlasnie zastrzezeniach, dochodzimy
do wniosku, ze przy istnieniu wartosci konstrukcyjnych i obrazowych odrzucenie tresci poznawczych czy postulatywnych
obniza wartosc utworu literackiego, ale jej nie niweczy, dopki
rznice nie staja sie zbyt wielkie i nie dotycza spraw ideowo
szczeglnie waznych dla okreslonego odbiorcy. Uznanie war-

nych pozycji podejmowana, wykracza poza tematyke tej pracy j

Tu wystarczy tylko przypomniec, ze wartosc poznawcza (a tak~
ze postulatywna) utworu literackiego jest ze wzgledu na jego
fikcjonalnosc oslabiona, a zarazem zwielokrotniona, bo ze wzgledu na wieloznaczeniowosc sugeruje rznorodne uoglnienia 33;
ze dotyczy przewaznie dziedzin, ktre nie sa w pelni obiektami
badania naukowego (jak np. charakter jednostki czy opis jej
przezyc wewnetrznych); ze niekiedy polega przede wszystkim
na wartosci heurystycznej, to jest waznosci i plodnosci postawionych problemw, nawet przy braku rozwiazan, czy tez ich
falszywosci; ze dzielo literackie ujmuje przedmioty jednostkowo i konkretnie (to znaczy - calosciowo i obrazowo); ze przedmioty te wyposaza w dyspozycje do wywolywania wzgledem
siebie rznych uczuc oceniajacych; ze wreszcie poglady oglne,
obecne explicite w utworze literackim, wyrazone sa rwniez
w sposb obrazowy albo zespolone z wyrazeniem emocji. Jesli
zas tak jest, to, nie wchodzac tu w wartosciujace porwnania
z dziedzinami pozaliterackimi, tresc poznawczo-oceniajaca i po~
stulatywna literaury ma charakter swoisty, a zatem moze byc
swoista wartoscia literacka i wartosciowanie jej jest integralna
czescia wartosciowania literackiego.
Zgodziwszy sie na to, mozna jednak wysunac zastrzezenie,
ze wartosci te nie sa dostatecznym w:arunkiem ,calosciowej wartosci dziela literackiego; inaczej mwiac - ze istnieja dziela wyposazone w te wartosci, a jednak pozbawione wartosci calosciowej. Poglad to jednak niesluszny: wszak wartosci poznawcze i postulatywne sa uzaleznione od wystepowania w utworze
wartosci konstrukcyjnych i obrazowych, a z wartosciami emo~
tywnymi krzyzuja sie swoim zakresem 34. Totez obiekcja po~
wyzsza dotyczy jedynie pogladw wlaczonych wprawdzie do
~:J Por. J. Mukarovsky,
Estetickri funkce, norma a hodnota jako sociriLni fakty [1936] w: Studie z estetiky, Praha 1966 s. 30 (przeklad polski
struktur, Warszawa 1970). - Dlatego tez wielu
w tomie: Wsrd znakw

teoretykw za miare wartosci utworu przyjmuje wlasnie jego wieIoznaczeniowosc warunkujaca

dlugotrwala "wydajnosc interpretacyjna";
klasycznym przykladem jest tu Hamlet (por. W. Emrich, Das ProbLem der
Wertung und Rangordnung Literarischer Werke w: Geist und Widergeist,
Frankfurt a/M 1965 s. 2:1).
34 Por.
sformulowania T. M. Gretne'.a, The Arts and Art of Criticism; cyt. M. Rader, A Modern Book ,of Aesthetics ,(tlum. ros., Moskwa
1957 s. 490-491).

35 Por. np. T. S. Eliot, SheUey and Keats w: The Use of Poetry

and
the Use of Criticism, Cambridge (Mass.) 1933; D. Daiches, A Study of
Literature, Ithaca 1948 s. 221.
36 M. Weitz, 1. c., s. 129. Por. tez tegoz autora PhiLosophy in Literature, Detroit 1963.

"'II'
111,illl!

\.111111

IIiiii

LIII

330

x.

Wartosci

i oceny

badaniach

literackich

X. Wartosci

i oceny

w badaniach Literackick

331

rachunku - jest praktyka spoleczna. Oczywiscie, praktyka

ta z kolei bywa wartosciowana rozmaicie, w zaleznosci od
pozycji ideologicznej odbiorcy, uzaleznionej zazwyczaj, choc
z rznymi komplikacjami, od jego sytuacji klasowej. Wartosci postulatywne sa wiec zawsze wartosciami dla okreslonych
ideologicznie odbiorcw. Relatywnosc indywidualna, panujaca - mimo wsplnoty kryteriw, a wskutek ich nieokreslonosci - w sferze wartosci konstrukcyjnych i obrazowych, tu
ustepuje miejsca relatywnosci zdeterminowanej spolecznie.
Kryteria posiadaja w tej dziedzinie stosunkowo wieksza precyzje, dzieki temu zas oceny, w granicach okreslonych systemw, daja sie czesciowo przynajmniej udowodnic. Nie trzeba
przy tym szerzej uzasadniac, ze niektre sposrd wartosci postulatywnych sa zgodnie uznawane przez przeciwstawne nawet grupy ideologiczne.
Wywody dotychczasowe prowadza do wniosku, ze dzielo
literackie jest tworem wielowartosciowym:

tosci calosciowej utvvorw, ktrych tresci poznawczej odbiorca nie afirmuje, ulatwia kilka okolicznosci. Czesto jest to sfera
rzeczywistosci niedostepna lub nie w pelni dostepna naukowej
weryfikacji - i wtedy odbiorca sklonny jest przyjac uoglnienia, z ktrymi sie nie zgadza, jako uprawnione hipotezy. Wieloznacznosc dziela literackiego pozwala - zwlaszcza przy zastosowaniu rznej aparatury pojeciowej - wysnuwac zen w pewnych granicach - rzne wnioski uoglniajace, z ktrych
odbiorca wybiera sens sobie najblizszy. Akceptacja odbiorcy
moze zreszta dotyczyc tylko wspomnianej poprzednio wartosci heurystycznej utworu literackiego, bez przyjecia proponowanych w nim rozwiazan.
Juz z uwag powyzszych mozna czesciowo wywnioskowac,
jakie trudnosci nasuwa ocena wartosci poznawczych literatury: sa one najcenniejsze, bo niezastapione, wtedy gdy znajduja sie poza sfera poznania naukowego. Wtedy jednak uznanie tych wartosci, tj. przypisanie utworowi swoistej prawdziwosci, jest aktem arbitralnym, dla ktrego brak obiektywnych
uzasadnien. Istotnie, dla duzej czesci literatury wartoscia zasadnicza jest - jak to mwia w slad za Hawthornem krytycy
amerykanscy - truth to human heart. I Slowacki pisal o swojej Balladynie:

Skladowe wartosci estetyczne - jak pisal Ingarden - wystepujace

estetycznym, wzajemnie wplywaja na siebie
raz sie wzajem poteguja, raz zas przeciwdzialaja i [...] w tej calej grze
wartosci ustala sie wartosc syntetyczna calosci danego przedmiotu estetycznego 39.
w tym samym przedmiocie

Ukonstytuowanie sie swoistych wartosci emotywnych, poznawczych i postulatywnych jest zalezne od wartosci konstrukcyjnych i obrazowych, ale nie na odwrt. Utwr literacki
w ujeciu calosciowym moze byc wiec rznowartosciowy: przy
duzych wartosciach konstrukcyjnych czy obrazowych moze byc
utworem poznawczo falszywym czy gloszacym postulaty szkodliwe. Utwr pozbawiony wartosci konstrukcyjnych czy obrazowych moze posiadac wartosci poznawcze i postulatywne, ale
wtedy - i tylko wtedy - nie sa to juz wartosci swoiscie literackie, zdolne do estetycznego oddzialywania. Czy powinny
one byc przedmiotem merytorycznych ocen ze strony badacza
literatury, ze wzgledu na to, ze pojawily sie w dziele literackim, to juz spr nie merytoryczny, lecz kompetencyjny.

Tragedia cala [...] przeciwna zupelnie prawdzie historycznej, czasem

przeciwna podobienstwu do prawdy. Ludzie jednak staralem sie, aby
byli prawdziwymi i aby w sercu mieli nasze serca 37.

Gdzie jednak szukac miary tej prawdziwosci? Opinia psychologw i psychiatrw, do ktrej kaza nam uciekac sie nieMrzy
teoretycy 38, niewiele tu rozstrzygnie. Mimo to jednak :wlasnie
sfera wartosci poznawczych, wprawdzie tylko czesciowo, i tak
jednak w stopniu wyzszym niz inne, moze byc przedmiotem
argumentacji naukowej.
Mutatis mutandis mozna to powtrzyc i o wartosciach postulatywnych, dla ktrych sprawdzianem - w ostatecznym
37 J. Slowacki, List do matki
z 18 XII 1834 w: Dziela, t. XIII Wroclaw 1950 s. 220.
38 J. Hospers,
Literature and Human Nature, JA XVII (1958) nr 1.

39 R. Ingarden,
O poznawaniu dziela literackiego, o. c., t. I s. 177;
por. takze rozprawe tegoz autora System jakosci estetycznie donioslych
w: Przezycie - dzielo - wartosc.

l,

'lIII',

332

1(. Wartosci

i oceny

badaniach

literackich

X. Wartosci

Koncepcja dziela' literackiego jako utworu wielowartosciowego, panujaca w dawniejszych ujeciach teoretycznych 40, dzis
czasem jest odrzucana, badz to ze stanowiska przyznajacego
wartosc tylko jakosciom konstrukcyjnym utworu, badz ze stanowiska ujmujacego dzielo litera(;kie jako strukturalna calosc.
Tak np. pisze Edith Landmann:

i oceny

badaniach

Literackich

333

Przy blizszym zastanowieniu sie jednak dochodzimy do wniosku, ze oryginalnosc - m. in. wbrew twierdzeniom rosyjskiej
szkoly formalnej - nie jest wartoscia sama dla siebie; pewne
jej minimum natomiast jest warunkiem ukonstytuowania sie
wartosci, wysoki jej stopien wartosci te poteguje. Przyczyn
tego zjawiska mozna doszukiwac sie w stepieniu wrazliwosci
odbiorcw wobec podniet jednakowych, a zainteresowaniu dla
podniet mozliwie rznorodnych i nowych, zwlaszcza wobec
ilosciowo ograniczonej chlonnosci odbioru. (Rozrznic tu trzeba
indywidualne wrazenie nowosci od oryginalnosci, dajacej sie
stwierdzic przez porwnanie z kontekstem literackim. Ze stanowiska psychologicznego patrzac, warunkiem koniecznym jest
tylko nowosc wartosci dla danego odbiorcy; ze stanowiska krytyka czy badacza warunkiem takim jest dopiero jej oryginalnosc). Po ozesci jednak znaczenie, jakie przypisujemy oryginalnosci, wywodzi sie <stad,ze zamiast oceniac wartosc utworu
jako jego zdatnosc do zaspokajania potrzeb odbiorcw, przenosimy nasza ocene na autora i oceniamy jego zdolnosci twrcze 43.
Mwilismy dotad jedynie o sadach przypisujacych wartosc
poszczeglnym utworom. Nowe problemy powstaja przy prbach h i e r a r c h i z a c j i, a wiec porwnywaniu utworw
ze wzgledu na ich wartosc. Wiekszosc wsplczesnych badaczy
i krytykw uchyla sie najczesciej od takich zadan.

Dzielo sztuki jest W najwyzszym stopniu caloscia i jako calosc jest

piekne. Wybitne dzielo sztuki nie posiada zadnych pieknosci, posiada
pieknosc 11.

Stanowisko takie jest sluszne tylko wobec najwiekszych arcydziel, i to na pewno nie wszystkich. W znakomitej wiekszosci
utworw literackich dostrzegamy rzny stopien rznych sfer
wartosci. Nalezy tu rwniez wziac pod uwage rzna wartosc
poszczeglnych fragmentw dziela; co wiecej, mamy do czynienia z wypadkami, gdy jakis fragment o duzej warto.sci
autonomicznej obniza wartosci konstrukcyjne calego utworu.
Twrczosc Zeromskiego dostarcza tu wielu przykladw.
Pomijalismy dotad role o r y g i n a l n o s c i w wartosciowaniu dziela literackiego. Jakkolwiek rozmaicie pojmowana,
oryginalnosc zawsze uwzgledniana byla w ocenie literackiej,
chocby przez istnienie dyskwalifikujacego pojecia plagiatu 42.
10 Por. np. H. Taine, De l'Ideal dans l'art, Paris 1867; E. EIster, Prinzipien der Literaturwissenschajt,
t. I Halle/Saale 1897 s. 51-74; L. Beriger, Die literarische Wertung, HalleJSaale 1938; z prac polskich: K. Grski, Kryteria oceny dziela literackiego (streszczenie w "Sprawozdaniach
z Czynnosci i Posiedzen PAU" 1951 nr 5); M. Golaszewska, FiLozoficzne
Warszawa 1963 s. 228-243. - Wielowartopodstawy krytyki
literackiej,

Poemat zostaje wlaczony, jak gdyby, do "kanonu" albo nie - pisze

David Daiches. - Wszystkie utwory wlaczone posiadaja jednakowy status
nie jest mozliwe uszeregowanie ich wedlug stopnia wartosci 41.

~
~
~
IIII

rlll
l.1

Iti

I!ll'

II

1
I

~
I

II

Nieporwnywalnosc wartosci calosciowej poszczeglnych dziel

literackich jest nastepstwem glwnie tego, ze jakosci warto.sciowe nie sa w ogle mierzalne, ze poszczeglne sfery wartosci mieszcza w sobie nie tylko jakosci, ale i kategorie bardzo
rznorodne, a nadto, ze same te sfery sa nieporwnywalne.
Utrudnia to - mwiac metaforycznie - "bilans wartosci" juz
wewnatrz poszczeglnego dziela literackiego, cz dopiero miedzy rznymi dzielami. Sprawy te sa zbyt oczywiste, by je

sciowe ujecie dziela literackiego powrcilo rwniez w najnowszych pracach: F. Lockemann, Literaturwissenschaft
und literarische
Wertung,
Miinchen 1965; W. Miiller-Seidel, Probleme der literarischen
Wertung,
Stuttgart 1965; M. Wehrli, Wert und Unwert in der Dichtung, KOln-Olten
1965; G. Hough, An Essay on Criticism, London 1966; E. D. Hirsch jr,
Privileged Criteria in Literary Evaluation. W: Problems of literary Evaluation, ed. J. Strelka, University Park-London
1969; H. Seidler, Beitriige
zur methodologischen
Grundlegung
der Literaturwissenschaft,
Wien
1969.
41 E. Landmann,
Die Lehre vom Schonen, Wien 1952; cyt. H. Wutz,
o. c., s. 148.
42 Por. W. Tatarkiewicz,
O pojeciu twrczosci, "Poezja" 1966 nr 12. _
Problem ten (wraz z zagadnieniem wplyww i zaleznosci literackich)
oswietlaja z rznych stron Actes du IVe Congres de l' AILC, Den Haag
de l'Esthetique, La Haye
1967,
1968. oraz Actes du Ve Congres International

Por. R. Mi.iller-Freienfels, o. c., t. II s. 284-285.

D. Daiches, Critical Approaches to Literature, London 1956 s. 302;
podobnie M. Dufrenne, Experience esthetique et jugement esthetique.
W: Il giudizio estetico, s. 80.
43

41

l
I
I
I

l'

I;

334

X. Wartosci

i oceny

badaniach

titerackich

X. Wartosci

Zarys
46

w badaniach literackich

335

Konsekwencja, jak widac, nie jest tu wcale korzystna.

W prakty.ce historyk literatury winien obie te postawy laczyc,
to do jednej, to do drugiej bardziej sie zblizajac, zadnej nie
mogac (i nie starajac sie nawet) osiagnac calkowicie. Stosunkowo latwiejsza jest ocena wartosci poznawczo-oceniajacych
i postulatywnych. Miara jej jest historycznie mozliwe zblizenie utv.mru do wartosci wspkzesnych uznawanych przez badacza, wiec np. dla marksisty - wzgledna zgodnosc z idea rwnorzednosci w stosunkach miedzy ludzmi, tendencje racjonalistyczne i materialistyczne, historyzm w ujeciu losu ludzkiego.
Wbrew pozorom wieksze trudnosci nastrecza ocena w sferze wartosci konstruktywnych i obrazowych. Perspektywa
historyczna umozliwia tu zestawienie z kryteriami rznych
poetyk normatywnych. Zasady tych poetyk jednak czesto albo
nie byly dyskursywnie formulowane, albo formulowano je
w sposb tak oglnikowy, ze przymierzenie ich do poszczeglnego utworu przynosi rezultaty rozmaite, w zaleznosci od
indywidualnej wrazliwosci badacza, albo wreszcie byly to
poetyki "otwarte", gloszace swobode i oryginalnosc rozwiazan
artystycznych. Wtedy kryterium wartosci utworu staje sie
jego immanentna poetyka, ale - jak widzielismy - w takich
wypadkach utwr sam siebie zawsze "potwierdzi", jesli jest
tylko konsekwentny; zreszta i niekonsekwencje dadza sie wytlumaczyc jako zamierzone.
Wrcmy jednak do wypadkw latwiejszych - tj. dziel
przynaleznych
do poetyk wyraznie znormatywizowanych.
Konsekwentny historyzm zadalby tutaj calkowitego rwnouprawnienia tych poetyk jako zalozenia oceny. W praktyce jednak niektrzy badacze wyzej beda cenili te systemy, ktre
sa bardziej "nosne" wobec blilskich im tresci ideowych, a wszyscy - w wiekszym lub mniejszym stopniu - ulegaja naciskowi uznawanej przez siebie poetyki wsplczesnej. Do tych glwnie przyczyn sprowadza sie przeciez sens przewartosciowan
dziedzictwa literackiego. UVvielbienie polskiego modernizmu
dla pznej twrczosci Slowackiego, entuzjazm amerykanskiej

tu szerzej omawiac. Trzeba jednak sobie uprzytomnic, ze wartosc kazdego utworu zalezna jest od jego literackiego kontekstu i zmienia sie wraz z jego zmianami; tak np. ukazanie sie
Trylogii Sienkiewicza obnizylo dla wsplczesnych wartosc powiesci historycznych Kraszewskiego czy Jeza. Przyklad ten
prowadzi nas jednak do wniosku, ze istnieja mozliwosci porwnywania i hierarchizacji w obrebie tej samej poetyki i gatunku literackiego, zwlaszcza przy zblizonej tematyce. Mozemy tylko wzruszyc ramionami wobec pytania: co jest lepsze Pan Tadeusz czy Dziady, wprawia nas w klopot porwnywanie Dziadw z Kordianem, ale bez wahania z poczuciem sensownosci naszej opinii wydamy sad, ze Kordian jest utworem
lepszym od Dziejw Waclawa Garczynskiego. I chociaz w przypadkach mniej oczywistych taka hierarchizacja budzi w nas
opory teoretyczne czy emocjonalne, nie mozemy sie bez niej
obejsc, chocby ze wzgledu na spoleczne potrzeby wyboru,
o ktrych mowa byla na wstepie 45.
Wszystkie przedstawione dotychczas aspekty wartosciowania ulegaja dalszej komplikacji, gdy przedmiotem oceny staja
sie utwory literackie przeszlosci. Badacz ich zawsze znajduje
sie miedzy Scylla prezentyzmu a Charybda historyzmu.
Wprawdzie na szczescie ani Scylla, ani Charybda nie jest dla
niego w pelni osiagalna, ale juz znaczne zblizenie sie czy ta
do jednej, czy do drugiej, polaczone jest z licznymi niebezpieczenstwami. Zostawmy jednak paradoksalne metafory. Uwsplczesniajace spojrzenie na utwr literacki przeszlosci nie jest
dla badacza osiagalne, bo o jego historycznosci nie potrafi nigdy zapomniec, ale i nie jest takze pozadane, bo w takiej perspektywie nawet najwieksze dziela przeszlosci zawodza. Jeszcze mniej realny jest dla badacza konsekwentny historyzm,
a wiec spojrzenie na utwr z perspektywy z nim synchronicznej, z calkowitym usunieciem pzniejszego rozwoju literackiego z pola swiadomosci. Historyzm taki musialby zreszta albo
powtarzac sady wsplczesne utworowi, albo je hipotetycznie
rekonstruowac 46.
4S

i oceny

of Criticism, New Haven-London 1963 (przeklad polski: WTB,

t. II); H. P. H. Teesing, Der Standsort des Interpreten, "Orbis LiHera-

cepts

Problemy "skalowania dziel artystycznych" omwil S. Morawski,

ukladu kryteriw
oceny, "Studia Estetyczne" II (1965).
Por. R. Wellek, Literary Theory, Criticism and History w: Con-

rum" 1964 nr 1.
-:i"',
_'.w

"~'"

'.Ii

f
~

1111,1

III

~II

fi

'l'

~
~

~,
il

~
,I

III

I
I
1

336

X. Wartosci

i oceny

badaniach

literackich

PRZEGLAD CHRONOLOGICZNY
DZIEJW WIEDZY O LITERATURZE

Nowej Krytyki dla "poezji metafizycznej", kult krytyki marksistowskiej dla realizmu Balzaca czy Tolstoja - to wystar~
czajaco dobitne, a latwo dajace sie pomnozyc przyklady.
W odrznieniu od krytyki literackiej, ktra interesuje glwnie wartosc calosciowa poszczeglnych utworw literackich, historia literatury z jednej strony uprawia czesciej wartosciowanie porwnawcze, z drugiej zas - ocenia pewne cechy dziel
literackich nie ze wzgledu na zwiazane z nimi konkretne jakosci wartosciowe, ale jako wzory postepowania pisarskiego,
ktre wzbogacily i usprawnily srodki wypowiedzi literackiej,
pozwalajac wytworzyc w innych dzielach analogiczne jakosci
wartosciowe i posuwajac naprzd dalszy rozwj literatury.
I wtedy jednak u podstaw wartosciowania znajduje sie jakas
wsplczesna poetyka lub kilka poetyk, ktre badacz uwaza za
wartosciowe, i z tych pozycji, jako punktw docelowych rozwoju literatury, rozpatruje i ocenia jej przeszlosc 47.

1851-1972

Przeglad obejmuje przede wszystkim prace z zakresu teorii literatury i metodologii badan literackich, uwzgledniono jednak takze wypowiedzi programowe pisarzy, najwazniejsze syntezy i monografie historycznoliterackie, krytyke literacka i prace z zakresu stylistyki, estetyki
i teorii sztuki. W doborze materialu kierowano sie nie tylko wartoscia,
ale i znamiennoscia historyczna poszczeglnych pozycji.
Niektre tytuly ze wzgledw technicznych skrcono. Tytuly czasopism wyrzniono cudzyslowem. Pauza w nawiasie po tytule (-) oznacza, ze wydawnictwo jest kontynuowane.
Tablice chronologiczne za lata 1701-1850 znalezc mozna w HistorjJ.
ot Modern Criticism R. WelIeka (New Haven 1955, t. I-II).

47 Por. G. Picon, Le jugement

esthetique et le temps, "Revue d'Esthetique" 1955 nr 2 s. 136. - Przeglad nowszych prac o problemie wartosciowania w badaniach literackich daje E. Lunding, Absolutismus oder
Relativismus?
Zur Wertfrage,
"Orbis Litterarum"
1966 nr 1 (w tymze
numerze m. in. wypowiedzi L. Berigera, M. Kriegera, I. R. Leavisa). Zob.
procesie wU%tosciowania
wartosciach estetycznych, Wartez P. Graff,
szawa 1970; Ph. Hobsbaum, Theory ot Criticism, Bloomington 1970; M.
Beardsley, The Possibility
ot Criticism,
Detroit 1970; E. Bojtar, Wert
und Wertung des literarischen
Werkes, ZRL 1972 z. 28; A. Bereza, Arcystereotyp (Z zagadnien wartosciowania),
"Prace Literackie" XVI
dzielo

(1974).

22

Glwne problemy .

338

Rok

Przeglad

chronoLogiczny

STREF A ;rEZYKOW
ROMANSKICH

Ch. Sainte-Beuve:
lundi (-1862)

lS51

dziejw

Causeries

wiedzy

o Literaturze

Przeglad

chronoLogiczny

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH
STREF A JEZYKA

J. Ruskin: The stones

du

of Venice

(-1853)

dziejw

wiedzy

o literaturze

339

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

Rok

A. Malecki: Prelekcje o filologii

klasycznej. - C. Norwid: promethidion

1851

1852

1852

H. Taine:
fa bIes

1853

La

Fontaine

et

ses

der deu-

1853

(-1855)

M. Carriere: Das Wesen und die

Formen der poesie. - E. Hanslick: Vom Musikalisch-Schonen

1854

---

J. Schmidt: Geschichte
tschen Nationalliteratur

E. ~ Dallas: poetics

-- ----.-

R. Berwinski: Studia o literaturze ludowej. - K. Libelt: Estetyka (-1855). A. Tyszynski:

Rozbiory i krytyki

..

H. Hettner:
Literaturgeschichte
des 18. Jh. (-1364). - K. Rosenkranz: Die Poesie und ihre Geschichte

1355
I

I
I

l'

1854

li'

N. Czernyszewski: Estieticzeskoje
otnoszenije iskusstwa k diejstwitielnosti

1855

K. Goedeke: Grundriss
schichte der deutschen

1856

(-1881)

zur GeDichtung

J. Ruskin:

Sesame et Lilies

N. Czernyszewski: Oczerki gogolewskogo pierioda russkoj litieratury

18561

1857 J. F. Champfleury: Le realisme

V. Cousin: Du vrai, du be au et
1858 du bien. - H. Taine: Essais de
critique et d'histoire

J. Klaczko: Sztuka polska. - J.

przyborowski:
WiadomoSC o zyciu i pismach J. Kochanowskiego

W. H. Riehl: Die Volkskunde aIs

Wissenschaft. - R. Zimmermann:
Asthetik (-1865)

N. Dobrolubow:
stija narodnosti
ratury

K. Marx, F. Engels, F. Lassalle: I

Dyskusja o dramacie "Franz von '
Sickingen"

1859

![Ii

III
II

J.
Burckhardt: in Die
KulturRenaissance
Halien.

1860

1861

Ch. Sainte-Beuve:

1862

A. de los Rios: Historia

de la literatura
espaiiola

1863

Ch. Sainte-Beuve: Nouveaux lundis (-1870). - E. Scherer: Etudes

critiques sur la litterature
contemporaine (-1895)

critica

l G.

H. Lewes:
of Goethe

Life

and

Works

L. Siemienski: Kilka rysw z literatury i spoleczenstwa.

A. Grigorjew:
Nieskolko
slow
o zakonach i tierminach organiczeskoj kritiki. - N. Dobrolubow: Czto takoje oblomowszczyna

1359

I
1860

Chateaubriand

(-1865)

1858

der
G. I

Semper: Der Stil (-1863)

O stiepieni ucz aw razwitii litie-

1857

W. S. Teuffel:
Grundriss
romischen Literatur

J. Bartoszewicz: Historia literatu-

der

ry polskiej. - C. Norwid: O Juliuszu Slowackim

F. Buslajew:
czerki russkoj
snosU

M. Carriere: Die Kunst im Zusammenhang

der Kulturentwicklung. - G. Freytag: Die Technik
des Dramas

1861

Istoriczeskije
0narodnoj slowie- I 1862
1863

. .&.,

340

Przeglad

Rok

chronologiczny

dziejw

ROMANSKICH
STREFA JEZYKOW

wiedzy

o Literaturze

Przeglad

chronoLogiczny

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH
STREF A JEZYKA

dziejw

wiedzy

341

o Literaturze

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

I Rok
1864

W. Hugo: William Shakespeare. H. Taine: Histoire de la litteratur e anglaise

1865

18Gli

G. Paris: Histoire poetique de

Charlemagne.
J. Proudhon:
Du principe de l'art. - H. Taine:
Philosophie de l'art (-1869)

G. Brandes: Aesthetiske

"Revue critique
litterature"

M. Bernays: Die Geschichte und

Kritik des Goetheschen Textes

d'histoire

et de

M. Arnold: Essays in Criticism. G. H. Leves: Principles of Success in Literature

Studier

L. Siemienski:

Portrety

literackie

(-1&75)

M. Antonowicz:
Sowriemlennaja
estieticzeskaja tieorija. - D. Pisariew:
Razruszenije
estietiki;
puszkin i Bielinski; Mysliaszczyj
proletariat.
W. Spasowicz:
Obzor
istorli
polskoj
litieratury

1865

1864

A. Malecki: Juliusz Slowacki. E. Orzeszkowa: Kilka uwag nad

powiescia

18li7

---- ---.

~
1866

..

18li8

Ch. Baudelaire:
L'art
romantique. - G. Carducci: Dello svolgimento della letteratura
nazionale (-1871)

1869

1870

H. Lotze: Geschichte der Asthetik

in Deutschland
A. Swinburne:
"Zeitschrift
logie" (-)

F. de Sanctis:
ratura !taliana

Storia

della lette-

(-1871)

fur

deutsche

William Blake

Philo-

Russkije

Lud
O. Kolberg:
C. Norwid: Rzecz
slowa

(-1890).

II

idiealy,
-

wolnosci

Iii
1869
I_

R. Haym: Die romantische Schuleo - B. ten Brink: Chaucer. P. Heyse: Wstep do "Deutsches
Novellenschatz"

1:1"

W. Cybulski: Odczyty o poezji

w pierwszej polowie XIX w. K. Estreicher:
Bibliografia polska (-). - A. Tyszynski: Pierwsze zasady
krytyki
powszechnej

G. Brandes:
Hovedstremninger
i det 19. A. europaeiske litteratur

1871

N. Szelgunow:
gieroi i tipy

~
1870

II

(-1890)
1871

1872

Th. Banville:
fran<;aise

Traite

de poesie

1873

_._-- -----1874

O.
Ludwig:
Shakespeare-Studien. - F. Nietzsche: Die Geburt
der Tragodie
W. Wackernagel:
rik, Stilistik

Poetik,

Rheto-

W. Pater: Studies in the History

of Renaissance

Th. Gautier: Histoire du romantisme. - M. Mila y FontanaIs:

Poesia heroica
popular
castellana

1872

P. Chmielowski: Artysci i artyzm. - K. Estreicher:

Teatra
w Polsce. - E. Orzeszkowa: Listy o literaturze

1873

~
~

I
1874'

E. Dowden: Shakespeare. - J. A.
Symonds: Renaissance
in !taly

1875

1876

P. Chmielowski:
Geneza fantazji. K. Kaszewski: Krytyka
literacko-artystyczna
i jej trudnosci

S. Wiengierow: Turgieniew

1875

(-1886)

L. Stephen: History of English

Thought in XVIIICentury

G. Fechner: Vorschule der Asthetik. - "Anzeiger fur deutsches

Alterum"
(-). "Archiv fur
slavische Philologie" (-1929)

'j~
~.

F. Krupinski:
Romantyzm i jego skutki.
W. Spasowicz:
Wladyslaw
Syrokomla.
st.
Tarnowski:
O komediach
;;'redry

1876

342

PrzegLad chronoLogiczny

dziejw

o Literaturze

wiedzy

Przeglad

".,

1877

II W. "oho" Lh'Wy

",ud'"

A. Bartoli: Storia
James:letteratura
French Poets and NoI H. della
itaUana (-1889)

I
I
I

(-1899).
E.
experimental
F. Brunetiere:

Zola:
Etudes

Le

roman
critiques

(-)

J. Klaczko:

Causeries

H. ~ J. Hart:
w:af- I
fengange.
- H. Kritische
Usener: Phllologie
und
Gescl1icl1tswissenscl1aft. - Deutscl1e National-Li-

1882

schner)
teratur

!---

(-1899;

red.

J.

Kiir-

1883

P. Bourget: Essais de psychologie contemporaine

(-188G).
M. Menendez y Pelayo: Ideas
esteticas en Espafia (-1884)

F. Spielhagen: Beitrage zur Theorie und Technik des Romans

1884

E. Schmidt: Lessing (-1892). U. Wilamowitz-Moellendorf:

Ho-

lP.

J. M. Guyau: Les problemes de

l'esthetique
contemporaine.
L'artVerlaine:
poetique Les poetes maudits;

E.

(-1894).

I
i

I
I
i
I
I
I

florentines

I'

II

I
i

Gescl1ichte der deutscl1en Literatur

(-1883).
E. Schmidt:
Wege
und Herder.
Ziele -derW.deutschen
R.
Haym:,
Scl1erer:
Literaturgeschichte.
- "Deutsche
Literaturzeltung"

I
I
11881

o literaturze

343

1885

Etudes
litteraires
J. Lemaltre:
Les
ris: La poesie du moyen age
(-1895)
contemporains
(-1899). - G. Pa-

1886

R. Ghil: Traite du verbe. Moreas: Un manifeste litteraire.

M. E. Vogiie: Le roman russe

merische Untersuchungen

Faguet:
-

J.
-

- --

-I

---

m.
1880

wiedzy

----

I',
I

dziejw

POLSKA, ROSJA I INNE

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
KRAJE SLOWIAr;rSKIE
ANGIELSKIEGO
ROMANSKICH
I INNYCH GERMAr;rSKICH
B.
1884
St.
H.
Rok
wydanie
i
S.
Wienglerow:
Kritiko-biografiostatnich
I
literaturze.
PuszkiZjazd
STREFA JEZYKOW
I
STREFA JEZYKA
I
Chmielowski:
I Kawczynski:
Chmielowski:
Francji
Orzeszkowa:
TarnOWSki:
KoChmielowski:
H.Dostojewski:
Kraszewski:Krasicki.
Chlebowski:
Posnett:
powiesc
Comparative
Llte- wicz.
and
oM.
szesnastu.
lat
w
1im.
lit.
Determinizm
MickieAdam
P.1881
slowar'
Morris:
Fears
for
RO
iecz
hist.
KochanowskiePisarze
Mlode
1883I iI,
Lanwe
Zadania
historii
russkich
"Dziel"
chanowSkiego
Krakowie
1879
P.
powiesciach
Zarys
literatury
1880
sily
IiM.
H.
Biegeleisen:
"Pan
Tadeusz".
- I 1877
Hopes
popisatiego.
polityczni
XVIwWincenty
w.
W.
spasowicz:
i- I i
Pol(m. in.
I
1886
J.
The
Art
of
Fiction.
1878
I ' H. James:
I
wiesci.
A.
Sygietynski:
WsplI
i
E.
i
I
czesna
1882
I
z(-1883)
I
I T.
nie T. Jeza
I
Sienkiewicz:
OIliteratury)
naturalizmie w poP.
N. Michajlowsld:
Zestokij
talant
mnikowe
(-1879)
Art
F.
I
rature
czeskij
(-1904)
lej
IiI
I
1885
II W.
"Publications i of ModernA. Bockh:
I guage Association"
II
und (-)
velists
IEnzyklopadie
iI
Methodologie der pl1ilologiscl1en
I
Wissenschaft

Rok

1878

chronologiczny

K. Borinski: Die Poetlk der Renaissance. - W. Nehring: Altpolnische

Sprachdenkmaler.
Handbuch dQr klassischen Altertumswissenschaft
(-; red. I. von
Miiller)

i
It
I

344

Przeglad

dziejw

A. i M. Croiset: Histoire de la
litterature
grecque. - G. Maupassant: Przedmowa do "Pierre
et Jean". - J. Lemaltre: ContemporaiIls (-1899)

A.
1888

1889

111890

I-I

1891

wiedzy

o literaturze

Przeglad

France:
La vie litteraire
- E. Hennequin: La critique scientifique

(-1894).

W. BOlsche: Die naturwissenschaftlichen Grundlagen der Poesie. - W. Dilthey: Die Einbildungskraft

des Dichters. - K.
Fiedler: Uber den Ursprung der
kiinstlerischen Tatigkeit. - "Zeitschrift fUr vergleichende Literaturgeschichte"
(-1910;
red. M. 1\
Koch)

S. Mallarme: La musique et les

arts. - J. Huret: Enquete sur
l'evolution litteraire

dziejw

A. S. Brooke, E. Gosse, G. Saintsbury: History of English Literature (-1896)

P. Chmielowski: Nasi powiesciopisarze

(-1895).
"pamietnik
Tow. Lit. im. A. Mickiewicza"

L'evolution

de la

1893

1894

1895

B. Croce: Lacrihca
letteraria. G. Lanson: Histoire de la litteraturefran<;aise.
- "Revue d'histoire litteraire de la France" (-)

J. Texte: J. J. Rousseau
origines ducosmopolitisme
raire

Rok

(-1898)

F. Nietzsche: Der FalI Wagner. H. Riemann: Catechismus der Musik. - W. Scherer: Poetik

M. Arnold: Essays in Criticism II

H. Bahr: Zur Kritik der Moderne. - J. Minor: Schiller. K. Miillenhoff: Deutsche Altertumskunde (-1920). - E. Rohde:
Psyche (-1894). - R. M. Werner:
Lyrik und Lyriker

P. Chmielowski:
Jzef Ignacy
Kraszewski. - M. Zdziechowski:
Mesjanisci i slowianofile

1888

H. Sienkiewicz: O powiesci historycznej. - Biblioteka pisarzw

Polskich Akademii umiejetnosci

l88!!

(-1950)

J. G. Frazer: The Golden Bough

- J. A. Symonds: Essays
Speculative and Sugestive

(-1915).

B. ten Brink: Uber die Aufgabe der Literaturgeschichte.

_
A. HoJz: Die Kunst. - Grundriss
der
germanischen
Philologie
(-1893; red. H. Paul)

1890

W. D. Howells: Criticism and

Fiction. - G. B. Shaw: The Quintessence of Ibsenism. - O. Wilde:
Intentions

Z. Przesmycki (Miriam): Maurycy Maeterlinck. - St. Witkiewicz:

Sztuka i krytyka u nas
A. Skabiczewski: Istorija nowiejszej russkoj litieratury

K. Burdach: Vom Mittelalter zur

Reformation (-1938). - W. Creizenach:
Geschichte
des neueren
Dramas (-1916). - A. Hildebrand:
Das Problem der Form. - F. Mehring: Die Lessing Legende. - A.
Riegl: Stilfr agen

E. porebowicz: Andrzej Morsztyn

jako przedstawiciel baroku
D. Mieriezkowski:
O priczynach
upadka
i nowych
tieczenijach
sowriemiennoj russkoj litieratury

Realenzyklopadie
der klassischen
Altertumswissenschaft
(-1958; red.
A. Pauly i G. Wissowa). - "Euphorion" (-)

W. Matlakowski:
"Hamlet". 1. Matuszewski: Diabel w poezji. _ M. Zdziechowski: Byron
i jego wiek
A. Potie bnia: 12 lekcij po tieorii
slowiesnosti

et les I E. Grosse: Anfli.nge der Kunst

litte-

W. J. Courthope: A History
English poetry (-1910)

\~~I
I

B. Bosanquet: A History of Aesthetics. - "Sewanee Review" (-)

F. Brunetiere:
poesie lyrique

345

o literaturze

POLSKA, ROSJA I INNE

KRA.TE SLOWIANSKIE

St. Przybyszewski: Zur Psychologie des Individuums

1892

wiedzy

1887

J. M. Guyau: L'art au point de

vue sociologique. - Ch. Morice:
La litteratur,e de tout il l'heure
F. Brunetiere:
L'evolution
des
genres dans l'histoire de la litterature. - W. Lutoslawski: Principes de stylometrie. - "Le Mercure de France" (-)

chronologiczny

STREFA JEZYKA
ANGIELSKIEGO

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

Rok I

1887

chronologiczny

of I st. Windakiewicz:

Mikolaj Rej

1892

1-1893

1894

1895

II'

346

Rok

1896

Przeglad

chronologiczny

dziejw

Przeglad

o literaturze

L. Petit de Julleville: Histoire de

la langue et litterature frangaise
(-1900). - P. Lafargue: Les origines du romantlsme. - Ch. Maurras: Prologue d'un essai sur la
critique

A. Bielschowsky:
Goethe. Biicher: Arbeit und Rhytmus

F. BrunetU,re: Manuel d'hlstoire

de la litterature
frangaise. - S.
Mallarme: Divagations

E. EIster: Prinzipien der Literaturwissenschaft (-1911). - J. Volkelt: Asthetik des Tragischen. _

T. Zielinski: Cicero im Wandel
der Jahrhunderte

L. Capuana: Gli 'ismi' contemporane!. - A. Graf: Foscolo, Manzoni, Leopard!. - P. Lacombe:

Introduction a l'histoire litteraire.
- Storia letteraria d'Italia (-1915)

Th. Lipps: Komik und Humor. _

J. Meyer: Kunstlied und Volkslied in Deutschland. - E. Norden: Antike Kunstprosa. - M.
Schanz: Geschichte der romischen
Literatur

K.

chronologiczny

1898

1899

1900

J. P. Betz:
paree

La litterature

com-

wiedzy

W. P. Ker: Epic and Romance.

G. Santayana:
The Sense of
Beauty

A. SwietochowSki: Poeta jako czlowiek pierwotny

A. wolynski: Russkije kritiki

J. Kallenbach: Adam Mickiewicz

S. Wiengierow: Osnowny je czerty
nowiejszej russkoj litieratury. L. Tolstoj: Czto takoje iskusstwo
(-1898). C. J. Vlcek: Dejiny
literatury ceske (-1914)
J. F. Kelly:
Literature

History

of Spanish

347

o literaturze

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

"
1897

dziejw

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

wiedzy

I Rok

1896

-\

1B97

E. Abramowski: Co to jest sztuka. - A. Grski: Mloda polska. - I

1. Matuszewski: Swoi i obcy
A. pypin: Istorija russkoj litie- I la9a
ratury

l-i
I

R. Huch: Bliitezeit der Romantik. - R. M. Meyer: Literaturgeschichte des 19. Jh.

H. Bergson: Le rire. - G. Renard: La m.ethode scientifique de

l'histoire litteraire. - Th. Ribot:
Essai sur l'imagination creatrice.
- P. Verrier: Essai sur les principes de la metrique
anglaise

J. E. Spingarn: A. History of Literary Criticism in Renaissance. A. Symons: The Sy"nbolist Movement in Literature

A. G. Bem: Teoria poezji polskiej. - P. Chmielowski: Metodyka historii literatury

polskiej
G. Plechanow: Pisma biez adriesa (-1900). - A. Wiesiolowski: Tri \1399
glawy iz istoriczeskoj poetiki

W. D. Howells: Literary Friends

and Acquaintances. - G. E. Saintsbury: A History
of Criticism

P. Chmielowski: Historia literatury polskiej. - St. Przybyszewski: Na drogach duszy. - st. Tarnowski: Historia literatury
polskiej (-1907)

(-1904)

1900

(-1910)

P. E. Moore: Shelburne

(-1914)

1901

1902

\ w. J. Courthope:

A. BarteIs: Geschichte der detltschen Literatur. - J. Cohn: AIgemeine Asthetik. - K. Lange:

Das Wesen der Kunst. - Th.
A. Meyer: Das Stilgesetz
der
Poesie

Essays

P. Chmielowski: Najnowsze prady

w poezji naszej
1901

Life in Poetry.

A. Briickner: Literatura
religijna w polsce sredniowiecznej. P. Chmielowski: Dzieje krytyki
literackiej w Polsce. - W. Feldman: Pismiennictwo
polskie. 1. Matuszewski: Slowacki i nowa
sztulm. - st. Vlindakiewicz: Teatr
ludowy w dawnej Polsce. - "Pamietnik Literacki" (-)

Ch. Bally: Traite de stylistique

frangaise. - B. Croce: Estetica. R. de Gourmont: Le probleme du
style. - Ch. Maurras: Les amants
de Venise. - G. Rudler: L'explication frangaise

1902

348

przeglqd

dziejw

wiedzy

Przeglqd

o literaturze

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

Rek

1903

chronologiczny

__

cnronologiczny

STREF
A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

dZiejw

_\

L. Cazamian: Le roman social en I Th. Lipps: Asthetik

Angleterre. - A. Gide: Pretextes.
- "La Critica" (-1944; red. B.
Croce)

"
1904

1905

F.
Baldensperger:
Goethe
en
France. - R. de Gourmont: Promenades litteraires (-1928). - G.
Lanson: Manuel bibliographique.
P. Sebillot: Le folklore de
France (-1907)

W. Conrad: Der asthetische Gegenstand. - H. von Hofmannsthal:

Unterhaltungen
iiber literarische
Gegenstande. - K. Vossler: Positivismus und Idealismus in der
Sprachwissenschaft

G. A. Borgese: Storia della critica

romantica in Italia. - F. Brunetiere: Histoire de la litterature
fran<;aise classique (-1918). - M.
Unamuno: Vida de Don Quijote
y Sancho

S. Freud: Der Wltz. - W. SCh0lz:

Gedanken iiber Drama. - E. Sievers: Allgemeine Metrik. - J.
Volkelt:
System
der Asthetik
(-1914).
U. Wilamowitz-Moellendorf: Die griechische Literatur im Altertum

Ch. Brun:
I~---~~ciales

Les litteratures

provin-

1906

Shakespearean

li

G. Craig: The Art of the Theatre. - G. Santayana: The Life of

Reason in Art. - "The Modern
Language Review" (-). - "Modern Philology" (-)

1907

J.

Bedier:

(-1915).

romantique

Legendes
E. Seilliere:

epiques
Le maI

349

o literaturze

POLSKA,
ROSJA I INNE
KRAJE SLOWIANSKIE

I Ro]~

A. Brlickner:
Dzieje literatury
polskiej. - 1. Chrzanowski: "Kazania sejmowe" Skargi
P. Kogan:
Oczerki
po istoril
zapadno-jewrop.
litieratury
(-1905). - A. Lunaczarski:
Osnowy pozitiwnoj estietild

1903

1. Matuszewski: Twrczosc i twrcy. _

J. Tretiak: Juliusz Slowacki. - K. wojciechowski: Werter w polsce.
"Chimera"
t. VIII, poswiecony Norwidowi

1904

A. Brlickner:
M~olaj
Rej. W. Feldman:
Wsplczesna krytyka literacka. - K. Kelles-Krauz:
Kilka glwnych zasad rozwoju
sztuki
W. Lenin: Partijnaja organizacija
i partijnaja litieratura. - E. Solowjew-Andriejewicz:
Opyt filosofii russkoj litieratury. - F. Salda: Boje o zitrek
St. BrZOZOWSki:Wsplczesna powie~c polska. - 1. Chrzanowski:
Marcin Bielski. - Wiek XIX. sto
lat mysli polSkiej (-1923)
J. Ajchenwald: Siluety rus ski ch
pisatielej (-1910). - D. Owsjaniko-Kulikowski:
Istorija russkoj
intieligiencji

M. Dessoir: Asthetik. - W. Dilthey: Erlebnis und Dichtung. P. Ernst: Der Weg zur Form. "Zeitschrift
flir Asthetik
und
allgemeine
Kunstwissenschaft"
(-1939)

P. Lasserere: Le romantisme fran<;ais. - F. Strowski: Pascal et son

temps (-1909)

1908

A. C. Bradley:
Tragedy

wiedzy

H. James: prefaces to Novels and

Tales. - Cambridge History of
English Literature
(-1914;
red.
A. W. Ward, A. R. waller). Folklore Fellows Communications

R. Hammann:
Impressionismus
im Leben und Kunst. - A. Sauer:
Literaturgeschichte
und
Volkskunde. F. Saran: Deutsche
Verslehre. - K. Vossler: "Die
gottliche
Komodie"
(-1910).
U. Wilamowitz-Moellendorf:
Einleitung in die griechische Tragodie

(-l

S. Freud: Der Dichter und das

Phantasieren.
R. Lehmann:
.Poetik. - R. Unger: Philosophische probleme in der neueren Literaturwissenschaft.
- W. Worringer: Abstraktion und Einflihlung

St. Brzozowski: Kultura i zycie; Wsplczesna krytyka literacka w polsce. - T. Grabowski:

Czy historia literatury
jest naUka? _ R. Pilat: Historia literatury polskiej (-1911)
R. W. Iwanow-Razumnik:
Istorija russkoj Obszczestwiennoj mysli. _ Woprosy tieoril i psichologil tworczestwa
(-1923;
red. A.
Potiebnia). - A. G. Matos: Vidici i putovi
1. Chrzanowski:
Historia literatury niepodleglej
Polski. - A.
Grski: Monsalwat. - T. Grabowski: Literatura arianska w Polsce
W. Fricze: Oczerki po istoril zapadno-jewrop.
litieratury.
- M.
Gerszenzon: Istorija Molodoj Hossii. _ W. Lenin: Artykuly o Tolstoju (-1911)

1111'

350

PrzegLad chronoLogiczny

vue
"Germanisch-Roma19.
futuKrummer:
F. Frangaise"
LiteraJahrhun-R.
Deutsche
Manifeste
Menenclez
El (-)
du
desPidal:
turgeschichte
A JEZYKA
I INNYCH
STREF
A JEZYKOW
nische Monatsschrift"
(-) STREF
Ikunst GERMANSKICH
I
I
Rok
I

dziejw

wiedzy

o' literaturze

NIEMIECKIEGO
Neurose.
derts. - --~----_._._._----W. Stekel: Dichtung und
W. Dibelius: Englische Roman-[ ,

Przegtad

O:.;;;;;:e ,,,

nusses che
hichte
19l2).

chronotogiczny

A. Gide: Dostoievski. - Ch. Lalo:

L'art et la vie soeiale. - G. Lanson: La methode de l'histoire
litteraire

I
I

A. C. Bradley: Oxford Lectures

on Poetry. - G. Murray: The
Interpretation
of Ancient Greek
Literature

St. Brzozowski: Legenda Mlodej

Polski. - L. Krzywicki: Z otchlani. - K. Morawski: Historia
literatury
rzymskiej
(-1921). J. G. PaWlikowSki: Mistyka SlowaCkiego. - A. G. Siedlecki: Wyspianski

1. Babbitt: The New Laokoon. W. Raleigh: Six Essays on Johnson. - G.Santayana:

Three Philosophical poets

O literaturze
1. Chrzanowski:
polskiej.
- St. Windakiewicz:
Badania zrdlowe nad twrczoscia Slowackiego
A. Bielyj: Simwolizm. - W. Jagic: Istorija
slawianskoj
filologii. - A. Jewlachow: Wwiedienije w filosofiju chudozestwiennogo tworczestwa (-1917)

1911

351

o literaturze

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

A. S. Mackenzie: The Evolution

of Literature. - J. E. Spingarn:
The New Criticism

Fr. Gundolf:
Shakespeare
und
der deutsche Geist. - E. Jones:
Das Problem des Hamlet- und
Odipus-Komplex.
-- R. Unger:
Hamann und AufkHirung

wiedzy

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

"

I-----~--.-I------_I

dziejw

I Rok I

R. Dybowski:
Przedmowy
do
"Dziel dramatycznych"
Szekspira
(-1913). - M. Mann: Rozwj syntezy literackiej.
- A. Potocki:
Polska
literatura
wsplczesna
(-1912)
S. Wiengierow: Gieroiczeskij charaktier
russkoj litieratury
XIX
w. (-1916). - J. Jakubec: Dejiny
literatury ceske

1909

1910

1911

---

.---.-------der
I
J.
O.
E.
Inzest-Motiv
Epochen
den
Briizu
der
vers
Kunst
G.
Marchen
von
Rank:
Aarne:
verLandschafdeudeutschen
Sievers:
Mallarme
cle der
Polivka:
Grammont:
Le
Studien.
Leitfaden
Nadler:
Das
Stiimme
und
Literatur
in
Anmerkunuder
nd
Miiller-Freienfels:
des
frangais
A.ten
Bolte,
(-1933).
(-1928).
(-1940)
RhytmischDichtung
Ph6nomenologie
gleichenden
Miirchenforschung.
--_'-0-Saga.
Psychologie
R.
J.
-I zur
M. Geiger:
Beitrage
B. Croce: Breviario di Estetica. -

O. Elton: A survey of English

Literature (-1928). - F. C. prescott: poetry and Dreams

ii___

G. K. Chesterton:
in Literature

Victorian

Age

J. Kleiner: Zygmunt Krasinski.

K. wycicki: Forma dzwiekowa
wiersza polSkiego i prozy polSkiej
A. Gornfeld: O tolkowanii chudozestwiennych
proizwiedicnij.
W. Pieriewierzjew:
Tworczestwo
Dostojewskogo. - G. Plechanow:
Iskusstwo
i
obszczestwiennaja
zyzn

K. IrzykOWSki: Czyn i slowo. J. Kleiner: Charakter

i przedmiot badan literackich. - Z. L.
Zaleski: Dzielo i twrca
Slowo kak takowoje. - A. Wiesiolowski: Poetika
A. Kruczenych i W. Chlebnikow: I

1912

1913

352

Przeglad

chronologiczny

dZiejw

o literaturze

Przeglad

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
l INNYCH GERMANSKICH

STREFA JEZYKOW
ROMANSKICH
Rok l

wiedzy

-- -

-- -

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

P.
A.
(-1920)
J.
E.
H.
J.
G.
-FrankE.
F. NaLa
R.
neuen
Vatermord.
K
Freud:
.fDostojewski
Utitz:
HaPetersen:
La der
deutschen
der
LiteraturManzoni
A.
Curtius:
des
Die
-Sur
G.
Cazamian:
Borinski:
Suares:
Walzel:
BeIlesort:
W6lffiin:
und
la
Kunsttheorie.
Ies
-Expressionismus.
chemins
de
S.
-omparee
J.
O.
Benda:
deutschen
litterature
Bremond:
LH
i-L
aIs
nouveau
Geliterarischen
Die
ErhelWissenschaftslehre
Literatur.
Duhamel:
Kunstwissenssionismus.
Edschmid:
K.
H.
Antike
tik
Die
Herfin
.PoeEhrismann:
Literatur
G
eund
Wort
Bahr:
H.
istoire
Wissenlitteraschichte
dMotiv
ler:
den
Ober
F.schaft
Gundolf:
Goethe
litteraire
wissenschaft.
-- G.
Momigliano:
allgemeinen
Grundlagen
ExpreHuizinga:
langue
Spitzer:
Sperber,
Baldensperger:
Apollinaire:
'esprit
poesie
Wechselseitige
Kunstgeschichtliche
Belphegor.
ran!;aise
(-1938)
Grundbegriffe
Remarques
L'evolution
psychocLes
(-1918)
Systeme
des
beaux-arts.
- Wegbereiter
Heusler:
Nibelungensage
und
Nibelungenlied.
S. Lukaes:
Lempicki:Theo\ teraturgeschichte
te
der
L.
chaft.
und
la
rie
der
Middeleuwen
achs.
litterature
en AngleF.
Brunot:
Histoire
de Mittelalters
zum
Ausgang
des
(-1935).
gbis
der
Klinste
E. Bertram:
Nietzsche.
A.
A. des Romans
,

A.

1914

1----I

I.

I "'"

dicesR.

ticism.

dZiejw

wiedzy

o !lteraturze

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

353

Rok

---------

W. Borowy: Ignacy Chodzko. Z. Lempicki: W. Dilthey. - st.

Windaldewicz: Walter Scott i lord
Byron.
K. Wojciechowski:
Ignacy Krasicki. - K. Wycicki:
Historia
literatury
i poetyka;
Jednosc stylowa utworu poetyckiego
D. Mieriezkowski: Tolstoj i Do'-1914
stojewski. - W. Peretc: Iz lckclj
po mietodologii
istorii
russkoj
litieratury. - W. Pieriewierzjew:
Tworczestwo
Gogola .. W.
Szklowski:
Wosluieszenije
slowa. - Russkaja litieratura XX w.
(-1916; red. s. \ViLnglerc\v). 1. Skerlic: Istorija nove srpske
knijzevnosti
poeticzeskogo
jazyka
(-1923)
Bimalarstwie.
1916
J.
Polsce
Tadeuformy
Vision
and
zycie
apoeWitkiewIcz:
Kleiner:
red.
L.w
Mencken:
Jliteracka
uliusz
Slowacki
wdo
Babbitt:Rousseau
W
Gerszenzon:
Widienije
Eliot:
The
Sacred
Wood.
- .SchiHer
St.
- uzasadH.
N
o-LM.
America's
Coand
RomanNarodowa
Szyjkowski:
DzieFry:
Preju1919
l we -.~Iczystej.
Lempicki:
sprawie
"pana
(-1927).
1918
(-;
-Design
St.
polskie
Z.
tragedii
polskiej
poeticzeskogo
nienia
poetyki
J. Los:
1920
Szyjkowsld:
pol_o\---'
1917
Wyspiansldego
SC~.
M. ZdziechowskI:
pesy- I 1915
M.
ta.
- Poetika.
Sborniki
F.
Salda:
aw
dUo
Pierwsza
ksiazka
_---------.--.----------------Dzieje
literatury
wId
polsce
romantyzmu.
T.
Grabowski:
(-1934).
- sza".
Kot) blioteka
St.
Windakiewicz:
Pro-po tieorii
Literatura
mIzm,
chrzescijanstwa.
- - ich
S.
a dziejowym
Zeromski:
poclstawy
Filozofia
sztuki
rozwoju.
-Duse
M.
Wiersze
polskie
(-1917)
jazyka
legomena
Krytyka
I pieknej
polska.
_romantyzm
1.
Chrzanowski:
Z epo- I L. Bernacki:
---I T. Sinko:
Antyk
Van
Wyck- Brooks:
Fredry.
G.
Korbut:
Literatura
T.
S.
I
Sborniki
po
tieorii
of(-1921).
Age
\ polska
M.
Sobeski:
I ming
1. Chrzanowski:
O komediach
\ je nowozytnej
Clive Bell:
Beautiful

chronologiczny

Art. -

----

V. Lee: The

------- ---

---__----------1---------

__ I-

1916

1917

1918

1919

1920

23

Glwne problemy ...

354

PrzegLqd chronoLogiczny

dziejw

wiedzy

o literaturze
Przeglqd

Rok

STREFA JEZYKOW
ROMANSKICH

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

"Revue de litterature
comparee"
(-; red. F. Baldensperger, P. Ha-

E. Cassirer: Idee und Gestalt. M. Deutschbein: Die Idee des Romantischen. - E. Ermatinger: Das
dichterische Kunstwerk. - P. Merlrer: Neue Aufgaben der Literaturgeschichte. - J. Nadler: Berliner Romantik

zard)

1921

chronoLogiczny

dziejw

wiedzy

355

o literaturze

STREFA JEZYKA
ANGIELSKIEGO

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

H. Grierson:
Metaphysical
Poets. - P. Lubbock: The Craft of
Fiction

W. Borowy: O wplywach i zaleznosciach w literaturze. - E. Kucharski: Fredro a komedia obca. - J. Ujejski: A. Malczewski. "Przeglad
Warszawski"

I Rok

(-1925)

'Ch.

du

Bos:
Approximations
(--1937). - A. Farinelli: Dante in
Spagna, Francia [...J. - M. Ja1922 I cob: L'art poetique. - J. Maritain: Art et scolastique. - A.
Thibaudet: G. Flaubert

B. Croce: Poesia e non poesia. E. Faguet: Histoire de la poesie

fran\;aise (-1936). - G. Rudler:
Les techniques de la critique et
de l'histoire litteraire

I
I

1923

I
I

---

P. Klucl{hohn: Die Auffassung

der Liebe. - F. Strich: Klassik
und Romantik. - R. Unger: Herder, Novalis, Kleist. - J. Wiegahd: Geschichte der deutschen
Dichtung
E. R. Curtius: Balzac. - M. Dvotak: Kunstgeschichte aIs Geistesgeschichte. - H. A. Korff: Geist
der Goethezeit
(-1953).
W.
Mahrholz: Literargeschichte
und
Literarwissenschaft.
- L. Schucking:
Soziologie
der
literarischen
Geschmacksbildung.
R. Unger: Literaturgeschichte
aIs
Problemgeschichte.
K. VU';tor: Geschichte
der deutschen
Ode. - O. Walzel: Gehalt und
Gestalt. - G. Witkowski: Textkritik
und Editionstechnik.
Handbuch
der Literaturwissenschaft (-; red. O. Walzel). "Deutsche Vierteljahrsschrift
fUr
Li tera turwissenschaft
und Geistesgeschichte" (-; red. P. Kluckhohn, E. Rothacker)

E. Charnbers:
Elizabethan
Stage. - J: M. Murry: The Problem
of Style. - F. C. Prescott: The
poetic Mind. - J. M. Robertson:
The Shakespeare
Canon (-1923).
_ "The Criterion"
(-1939;
red.
T. S. Eliot)

A. Bruckner:
Historia literatury
rosyjskiej. - Z. wasilewski: Jan
Kasprowicz. - "Przeglad Wsplczesny" (-1939)
B. Ejchenbaum: Melodika sticha

D. H. Lawrence: Studies in Classic

American Literature

St. Baczynski:
Sztuka walczaca. - B. Chlebowski: Literatura
polska 1795-1905. - S. Kolaczkowski: st. Wyspianski. - M.
Kridl: Krytyka
i krytycy.
E. Kucharski: O metode estetycznego rozbioru dziel literackich. Z. Lempicki:
Renesans, Oswiecenie, Romantyzm. - St. 1. witkiewicz: Teatr. - S. Zeromski:
Snobizm i postep
B. Arwatow: Iskusstwo i klassy. - R. Jakobson: O czeszskom
stichie. - L. Trocki: Litieratura
rewolucija.
"Na Postu"
(-1925; red. B. Wolin, G. Lelewicz, S. Rodow). - Grupa "Lef"
(-1929;
B. Arwatow,
O. Brik,
W. Majakowski). - Grupa "Pieriewal"
(-1932;
A. Woronski,
D. Gorbow, A. Lezniew). ',- K.
Teige: poetismus

..

lP.l'oeuvre
Audiat:
litteraire.
La biographie
- J. Bedier,
de
P. Hazard: Histoire de la litterature !ran\;aise. - A. Breton: Manifeste du surrealisme. - A. van
Gennep: Le folklore. - E. Jaloux:
L'esprit
des livres (-1940).
P. van Tieghem: Le preromantisme (-1947). - P. Valery: Varietl; (-1944)
1924

H. Cysarz: Deutsche
tung

1922

1923

I
,-------_.,'_.,
_-----,~-~---,._--_
_..

1921

R. Jakobson:
Nowiejszaja
russkaja poezija. - W. Zyrmunski:
Kompozicij a liriczeskich
stichotworienij; Zada czy poetiki

BarockdichL. Abercrombie:
poetry. - E. A.
story
of the
(-1939). - T. E.
lations. - 1. A.
ciples of Literary

The Theory of
Baker: The HiEnglish
Novel
Hulme: SpecuRichards: PrinCriticism

L. Chwistek: Wielosc rzeczywistosci w sztuce. - K. Irzykowski: Dziesiata Muza. - S. Kolaczkowski: Twrczosc J. Kasprowicza. - G. Korbut: Wstep do literatury polskiej. O. Ortwin:
O liryce i wartosciach
lirycznych
B. Ejchenbaum:
Skwoz litieraturu. - G. Gorbaczew: Oczerki
sowriemiennoj
russkoj
litieratury. - G. Lelewicz: Na litieraturnom postu. - J. Tynianow:
Problema
stichotwornogo
jazyka. W. zyrmunski:
Byron
i Puszkin

1924

.356

Rok

PrzegLqd chronoLogiczny
dziejw wiedzy o Literaturze
--~--~_._+----_._-----------_._-----

PrzegLqd

chronoLogiczny

wiedzy

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

H. Bremond: La poesie pure. W. Folkierski:

Entre le classieisme et le romantisme. - J. Ortega y Gasset: La deshumanizaein deI arte

F. Briiggemann:
psychogenetisehe
Literaturwissenschaft.
A. Heusler:
Deutsehe
Versgesehiehte (-1929). - A. Wesselsky:
Marchen
des
Mittelalters.
Epochen
deutseher
Dichtung
(-1940; red. P. Zeitler). - Reallexikon der cteutsehen Literaturgeschiehte (-1931; red. p. Merker, W. Stammler)

H. C. Grierson: The Background

of English Literature. - V. WooH:
The Common Reader

K. Badecki:
Literatura
mieszczanska w Polsce XVII wieku. J. Kleiner : Studia z zakresu literatury i filozofii. - T. Peiper:
Nowe usta. - K. Wojciechowski:
Historia powiesci w polsce
L. Awerbach:
Za proletarskuju

"
-----'

R. Fernandez: Messages. - J. Maritain: Frontieres de la poesie

1920

J.
Benda:
La
trahison
des
cleres. - R. Bray: La formation
de la doctrine classique en France. - E. Faure: L'esprit des formes

R. Alewyn: Vorbarocker
Klassizismus. - H. Cysarz: Literaturgesehiehte aIs Geistesgesehiehte. K. Krohn:
Folkloristisehe
Arbeitsmethode. - J. Petersen: Die
Wesensbestimmung der deutschen
Homantik. W. Pinder:
Das
Problem
der Generationen.
O. W21zel: Das Wortkunstwerk

H. Hatzfeld: "Don Quijote" aIs

Wortkunstwerk. - H. pongs: Das
Bild in der Dichtung (-1939)

1927

L. Aragon: T'raite du style. P. Claudel: Positions et propositions (-1934). - G. Cohen: Le

theatre en France au moyen ftge
(-1931).
M. Dragomirescou:
La science
de la litterature
(-1929).
F. Mauriac: Le roman. -- A. Maurois: Aspects de
la biographie. - G. Toffanin: Il
Cinquecento.
- A. Viatte: Les
sourees oecultes du romantisme

M. Geiger: Zugtinge zur Asthetik. - H. Schneider: Germanisehe Heldensage (-1934). L.

Spitzer: Stillstudien. - K. Vietor:
Probleme der deutschen Baroekliteratur.
- Deutsche Literatur
in
Entwicklungsreihen
(-1941;
red. H. Kindermann)

L A.
Poetry.
(-1948)

Richards:
-

"The

logiczeskij mietod w litiera turowiedienii.

W.
Szklowski:
O tieorii prozy. - B. Tomaszewjlitieraturu.
- P. Sakulin: Socjonogradow:
Gogol
i naturalnaja
I ski: Tieorija
litieratury.
- W. WiI szkola. - W. Zyrmunski: Wwie-

-----------

357

o Literaturze

STREFA JEZYKOW
ROMANSKICH

1925

1923

dziejw

..

Rok

1925

---

dienije w mietriku
I
ScienceMasses"
and I J.
Brun-Bronowicz:
S. ZeromNew
Skiego
tragedia
pomylek.
vv. Lednicki: Aleksander
Puszkin. J. N. Miller: Zaraza
w Grenadzie. - W. Tarnowski:
I Historia
literatury
angielskiej
I (--1930).
"Ruch
Literacki"
(-1939)
I W.
Fricze:
Socjologija
iskusI stwa.
- A. Lunaczarski: Oczerki
l, W.
marksistskoj
tieorii Kak
iskusstw.
Majakowski:
dielat'I

Litieraturnom Postu" (-1932; red.

L. Awerbach, A. Fadiejew).
A. Barac: August Senoa
l, stichi? - Poetika (-1928). - "Na
E. M. Forster: Aspects of the No- M. Brahmer: Petrarkizm w poevel. - H. Granville-Barker:
Pre- zji polSkiej. T. Grabowski:
Wstep do nauki literatury.
faces to Shakespeare (-1948). Krldl:
Literatura
polska
G. Murray: The Classical Tra- M.
w. XIX (-1933). - Z. Szweykowdition in Poetry. - V. Parrington:
Main
Currents
of
American
ski: "Lalka" B. Prusa
B. Grifcow: Tieorija romana. Thought (-1930)
N. Jefimow: Socjologija litieratury. G. Winokur:
Kritika
poeticzeskogo tieksta
O. Barfield:
The Poetic Diction. - N. Foerster: American
Criticism. - F. L. Lucas: ".rragedy. - E. Muir: The Structure
ot the Novel. - R. A. scott-James: Tl1e Making ot Literature

st. Adamczewski: Oblicze poetyckie 'B. Zimorowicza

B. Arwatow:
Socjologiczeskaja
poetika. - B. Ejchenbaum: Lew
Tolstoj (-1931). D. Gorbow:
Poiski talanta. - L. Grossman:
Dostojewski. - W. Jermilow: Za
zywogo czelowieka w litieraturie. - W. Kieltujala: Mietod istorii litieratury. - P. Miedwiediew:
E'ormalnyj mietod w litieraturowiedienii. - W. Propp: Morfologija skazki. - P. Sakulin: Russkaja litieratura. - A. Woronski:
Iskusstwo
widiet'
mir. W.
zyrmunski: Woprosy tieorii litieratury.
Litieraturowiedienije
(red. W. Pieriewierzjew). - "Litieratura i marksizm" (-1932; red.
P. Lebiediew-PolanW. Fricze
ski). - J. Mukarovsky: Machuv
"Maj". - l. prijatelj: Uvod v zgodovino kritika

1926

1927

1928

358

Rok

PrzegLqd chronoLogiczny

dziej6w

wiedzy

PrzegLqd chronoLog'!czny

o Literaturze

STREFA .JEZYKOW
ROMANSKICH

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

Ch. Baudouin: Psychanalyse

de
l'art. - D. Mornet: Histoire de la
clarte fran\;aise.
L. Russo:
Problemi di metodo critico

D. Frey: Gotik und Renaissance. - V. Klemperer: Die moderne

franzosische Lyrik. - Th. Spoerri: Pra1udium zur poesie. - Stoff
und Motivgeschichte
der deuts che n Literaturgeschichte
(-1937;
red. P. Merker. G. LUdtke). "Die Linkskurve"
(-1932)

,'" !
"~i
'~--

A. Breton: Le second manifeste

du surrealisme. - M. Praz: La
carne, la morte e il diavolo. P. Servien: Lyrisme et structures
1930

1931

siologie de la critique
sonores. - A. Thibaudet:

A. Jolles: Einfache Formen. Philosophie der Literaturwissenschaft (wyd. E. Ermatinger)

J. Dewey: The Philosophy

of
Art. - L A. Richards: Practical
Criticism

K. Irzykowski: Walka o tresc. J: Kleiner: O metodach wydania

"Dziel wszystkich" J. Slowackiego. - K. Moszynski: Kultura ludowa Slowian (-1939). - Wielka
Literatura
Powszechna
(-1933;
red. St. Lam)
M. Bachtin: Problemy tworczestwa Dostojewskogo. - L Biespalow: Stil kak zakonomiernost'. D. Blagoj: Socjologija tworczestwa puszkina. - M. Grigorjew:
Litieratura i idieologija. - J. Tynianow: Archaisty i nowatory. Litieraturnaja
encyklopiedija
(1939). - Dyskusja "o ortodoksje
plechandwowska"
(przeciw Pieriewierzjewowi)
w ZSRR. - F.
Kidric:
zgodovina
slovenskega
slovstva (-1938)
,

E. K. Chambers:
W. Shakespeare. - W. Empson: Seven
Types of Ambiguity. - G. Wilson
Knight: The Wheel of Fire

R. Ingarden : Das literarische

Kunstwerk. - L. Spitzer: Romanische Stil- und Literaturstudien
K. Burke: Counter-statement.
M. Cowley: The Lost Generation. - E. Wilson: The Axel's
Castle

C. Lugowski: Die Form der Innerlichkeit.

H.
Naumann:
Grundriss der deutschen Volkskunde. - J. Schwietering: Deuts che Dichtung des Mittelalters. K. Vossler: Lope de Vega. A. Wesse1sky:
Versuch
einer
Theorie des Marchens

L.
Abercrombie:
Principles of
Literary Criticism. - J. W. Beach:
The 20. Century Novel. - H. M.
i N. K. Chadwick: The Growth
of Literature
(-1940). - T. S.
Eliot: The Use of poetry and the
Use of Criticism. - M. Eastman:
The literary Mind. - G. Hick:
The Great Tradition. - F. R.
Leavis: New Bearings in English
Poetry. - H. Read: Form in Modern Poetry. - S. Thompson:
Motif-index
of Folk-Literature
(-1936). _ "Scrutiny" (-1953; red.
F. R. Leavis)

1932

o literaturze

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

PhY-I

E. Dujardin: Le monologue interieur. - R. Fernandez:

Andre
Gide. - G. Gentile: La filosofia
dell'arte. - P. van Tieghem: La
litterature
comparee. - P. Verrier: Le vers fran\;ais (-1932). Histoire de la litterature
fran\;aise (-1936; red. J. Calvet). I miedzynarodowy zjazd historykw literatury
w BUdapeszcie
(metody historii literatury)

wiedzy

STREFA JEZYKA
ANGIELSKIEGO

'-

1929

dziej6w

St. Adamczewski:
Serce nienasycone. - A. BrUckner: Dzieje
kultury
polskiej
(-1939).
G. Bychowski: Slowacki i jego
dusza. - T. Peiper: Tedy. T. Zelenski (Boy): Brazownicy. Zjazd hist. lit. im. Kochanowskiego w Krakowie
I. Biespalow: Problemy litieraturnoj nauki. - U. Focht: Marksistskoje litieraturowiedienije.
W. Winogradow:
O chudozestwiennoj prozie
K. Badecki: polska komedia rybaltowska. - H. S. Kamienski:
Pl wieku literatury polskiej. T.
Sinko:
Literatura
grecka
(-1954). - K. Troczynski: Rozprawa o krytyce literackiej.
J. Ujejski: Dzieje polskiego mesjanizmu. - W. Weintraub: Styl
J. Kochanowskiego.
- Rocznik
Literacki (-1938)
M. Szyjkowski:
polska
ucast
v ceskem narodnim obrozeni. Litieraturnoje
nasledstwo (-). Dyskusja w sprawie "leninowskiej oceny" pogladw Plechanowa w ZSRR

35

Rok

1929

1930

1331

W. Borowy: Kamienne rekawiczki. - J. Kleiner: Historia literatury

polskiej
(-1939). Z.
Szmydtowa: O misteriach Cypriana Norwida
1932

uelles
D. Mornet:

360

Przeglqd

chronologiczny

dZiejw

A.
Poe.
M. de
E. de- F.LesMauriac: Le
la
la
Etienne:
Revolution
Defense
I Frangaise.
Bonaparte:
origines
philofanin:
Storia
umanesimo
A.
mancier
Mnmigliano:
ses
Storia
personnages.
delia
(-1935).
- G. letteTof ratura
italiaetnadell'

przeglqd

o literaturze

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMAISISKICH

STREFA JEZYKOW
ROMAISISKICH
__ROI,_I

wiedzy

W. Linden: Aufgaben einer

tionalen Literaturwissenschaft

1'0-

chronologiczny

dziejw

wiedzy

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIAISISKIE

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

361

o literaturze

~I
-,

E. E. Stoli: Art and Artifice

Shakespeare

na-

in

J. Erzekowski:
Poezja integralna. - st. Ossowski: U podstaw
estetyki. - L. pomirowski: Nowa literatura w nowej polsce
"Litieraturnyj
Kritik" (-1940). M. Krleza: Predgovor
"podravskim motivima"

1933

'...

1934

tetica (-1935) surrealisme.

T.

Vianu:

Es-

.1. 'N. H. Atkins: Literary Criticism in Antiquity. - F. W. Bateson: English Language and English Poetry.
M. Bodkin:
Archetypal Patterns in Poetry. .1. Dewey: Art as Experience. L A. Richards: Coleridge on Imagination.
"Partisan
Review" (-)

W. Benjamin: Der Autor ais Produzent. W. Jaeger:

Paideia
(-1947). - R. Petsch: Wesen und
Formen der Erzlihlkunst. - "Dichtung und Volkstum" (-1944)

Alain: Propos de litterature.

G. A. Borgese: Poetica dell unita. - H. Focillon: La vie des
formes. - P. Hazard: La crise
de la conscience europeenne. M. Raymond: De Baudelaire au
l'

1934

i
i

L. Aragon:
socialiste

Pour

un--~~~isme

1935

B. Croce: La poesia. - F. Flora,

La poesia ermetica. - E. d'Ors: Du
baroque. - A. Thibaudet: Histoire
de la litterature frangaise

W. Empson: Some Versions of

Pastora!. - R. P. Blackmur: The
Double Agent. - C. Spurgeon:
Shakespeare's
Imagery. - "The
Southern Review" (-1942)

I-;-;"~~:gger:
Der Ursprung des
Kunstwerks.
R. Koskimies:
Theorie des Romans. - T. Mann:
Leiden und Griisse der Meister. F. Schultz: Klassik und Romantik der Deutschen. - II zjazd
historykw literatury w Amsterdamie (periodyzacja)

F. R. Leavis: Revaluation.
Lewis: The Allegory of
A. Lovejoy: The Great
Being. - L A. Richards:
losophy of Rhetoric. Reactionary Essays

W. Benjamin: Das Kunstwerk im

Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit. - W. CIemen: Shakespeares Bilder. - C. Lugowski:
Wirklichkelt und Dichtung. - K.
May: "Faust II". - J. Pfeiffer:
Umgang mit Dichtung.
W.
Rehm: Gt:lechentum und Goethezeit

- C. S.
Lowe. Chain of
The PhiA. Tate:

1936

~,~,

1~~
5

{t;~

..

:J;-.'

1935

L Chrzanowski: Literatura a nard. - M. Kridl: wstep do badan

nad dzielem
literackim. - Z.
Lempicki: Literatura, poezja, zycie. - J. putrament:
Struktura
nowel Prusa. - K. Troczynski:
Elementy
form literackich.
J. Ujejski: O Konradzie Korzeniowsidm. - K. W. Zawodzinski: Zarys wersyfikacji
polSkiej
L "Vinogradow: Woprosy marksistskoj poetiki. - Dyskusja o formalizmie i wulgarnym
socjologizmie w ZSRR. - J. Mukarovsky: Estetickii funkce, norma
a hodnota. - J. i A. Noviik:
Prehledne dejiny literatury ceske
(-1939). _ A. Ocvirk: Uvod v teorij e primerj alne literarne zgodovine

1936

362

Rok

PrzegLqd chronoLogiczny

dziejw

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

A. Beguin: L'ame romantique et

le reve. - A. Valbuena Prat: Historia de la literatura
espaiiola. P. Valery: Introduction
a
la
poetique.
Repertoire
chro1937
nologique
des litteratures
modernes (red. P. van Tieghem)

wiedzy

o Literaturze

PrzegLqd chronoLogiczny

E. Contini: Esercizi di lettura. _

P. Eluard: Donner a voir. - T.
Mau1nier: Introduction a la poesie
fran9aise. - A. Rousseau: Littera1939 ture du XX-e siecle (-1958). _
III zjazd historykw
literatury
w Lyonie (gatunki literackie)

1940

1941

A. Alonso: Poesia e estilo di P.

Neruda. - C. Calcaterra: Il Parnasso in rivolta. - F. Flora:
Storia della letteratura
italiana
(-1942). - D. Mornet: Histoire de
la litterature
fran9aise classique

G. Bachelard:
L'eau
ves. - J. Giraudoux:
ture. - J. Paulhan:
de Tarbes

et les reLa litteraLes fleurs

M. Blanchot: Comment la litterature est-elle possible? - R. Caillois: PUissances du roman. _

J. Prevost:
La creation
chez
1942 Stendhal.
- L. Russo: La critica
letteraria contemporanea

wiedzy

o Literaturze

363

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

Rok

R. Benz: Deutsche Romantik. _

H. Glunz: Die lit. Asthetik des
europ. Mittelalters.
B. von
Markwardt: Geschichte der deutschen Poetik (-1957)

Ch. Caudwell: Illusion and Reality. - R. Fox: The Novel and

the People. - L. C. Knights:
Drama and Society in the Age
Of Jonson. - H. Read: Art and
Society. - A. West: Crisis and
Criticism

R. Ingarden: O poznawaniu dziela literackiego.

- Z. Lempicki:
zagadnienie stylu. - O. Ortwin:
Prby przekrojw. - F. Siedlecki: Studia z metryki polskiej. S. Skwarczynska: Teoria listu. Prace ofiarowane K. Wycickiemu
G. Lukacs: Istoriczeskij roman. 1. Nusinow:
Wiekowy je obrazy. - J. Winogradow: Bor'ba za
stil. - W. zyrmunski:
Goethe
w russkoj litieraturie

1937

C. Brooks, R. P. Warren: Understanding Poetry. - R. Collingwood: The Principles of Art. D. Daiches: Literature
and Society. J. C. Ransom: The
World's Body. - "The Kenyon
Review" (-)

J. St. Bystron: Publicznosc literacka. - I. Fik: Rodowd spoleczny literatury

polskiej. - K.
Grski: Literatura a prady umyslowe. - J. Krzyzanowski:
Od
sredniowiecza do baroku
A. Cejtlin: Mastierstwo Puszkina. - Torso a tajemstvi Machova
dila (red. J. Mukal'ovsky)

1938

C. Brooks: Modern poetry and

the Tradition. - D. Daiches: The
Novel and the Modern World. K. Gilbert, H. Kuhn: A History
of Aesthetics. - Ch. Morris: Aesthetics and the Theory of Sings. E. Panofsky: Studies in Iconology. - E. M. W. Tillyard: The
Persona l Heresy. - "English Institute Essays" (-)

St.
Baczynski:
Rzeczywistosc
i fikcja. - I. Fik: Dwadziescia
lat literatury polskiej. - J. Krzyzanowski: Historia literatury polSkiej
G. GUkowski: Istorija russkoj litieratury XVIII w. - G. Lukacs:
K istorii riealizma. - L. Myszkowskaja: Lew Tolstoj. - B. Michajlowski:
Russkaja
litieratura
XXw.

1939

R. P. Blackmur: The Expense of

Greatness. - T. M. Greene: The
Arts and the Art of Criticism. "Journal of History of Ideas" (-)

A. Cejtlin: Russkaja litieratura

pierwoj polowiny XIX wieka

'>-

A. Artaud: Le theatre et son

double. - J. Calvet: La litterature
religieuse au XVII-e siecle. - A.
Gargiulo: Letteratura italia na deI
1938 novecento. - R. Serra: Scritti. __
P. Valery: Introduction a la poetique. - "Helicon" (-1944; Budapeszt)

dziejw

A. Lesky: Die griechische Tragijdie. - J. Nadler: Literaturgeschichte

des deutschen
Volkes
(-1942). - K. Wais: Mallarme

G. MUller: Geschichte der deutschen Seele. - H. Oppel: Die Literaturwissenschaft

in der Gegenwart. - J. Petersen: Die Wissenschaft Von der Dkhtung. - E.
Staiger: Die Zeit aIs Einbildungskraft des Dichters

1. Behrens: Die Lehre von der

Einteilung der Dichtkunst. - fI.
Cysarz: Das Unsterbliche. _ R.
Petsch: Deutsche Literaturwissenschaft. - K. Vossler: Der Roman
bei den Romanen

K. Burke: The Philosophy of Literary Form. - F. O. Mathiessen:

The American
Renaissance.
J. C. Ransom: The New Criticism. - G. Thomson: Aeschylus
and Athen. - E. Wilson: The
Wound and the Bow. - "The
J ournal of Aesthetics and Art
Criticism" (-)

F. Beissner: Geschichte der deuts che n Elegie. - Von deutscher

Art in Sprache und Dichtung
(red. G. Fricke, F. Koch, C. Lugowski)

M. Kommerell:
Gedanken
Uber
Gedichte. - Gedicht und Gedanke (red. H. O. Burger) - "Trivium" (-1951; red. E. Staiger)

S. Langer: Philosophy in a New

Key. - G. Tillotson: Essays in
Criticism and Research. - "The
Explicator" (-)

1940

W. Winogradow: Stil Puszkina. Sokolow: Russkij folklor. Istorija russkoj litieratury (-1956).
- J. Mukarovsky: Kapitoly z l'eske poetiky (-1948)

.T.

1941

1942

'364

PrzegLad chronoLogiczny

dziejw

wiedzy

przegLad chronoLogiczny
dziejw wiedzy o Hteraturze
~--------_
_-------------_._--------.---

o Literaturze

--------------

1943

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

M. Blanchot:
Faux-pas,
H.
Gouhier:
L'essence
du
theatre. - L. Febvre: Le probleme
de l'incroyance au XVI-e siecle

W. Emrich: Die Symbolik von

"Faust II". - E. Staiger: MeisterwerI<e deutscher Sprache

J. W. H. Atkins: English Literary

Criticism. _ C. M. Bowra: The
Heritage of Symbolism. - C. B.
Heyl: New Bearings in Aesthetics. - Dictionary of World Literary Terms (red. J. T. Shipley)

Rok I

'>-

I E. M. Tillyard:

story Plays

W. Flemming: Wesen und Aufgaben

volkshafter
Literaturgeschichtsschreibung.
- M. Heidegger: Erliiuterungen
zu HOlderlin. - G. Miiller: Die Gestaltfragen in der Literatur

J. Benda: La France byzantine. R. Caillois: Les impostur es de la

poesie. - V. Giraud: La critique
1945 litteraire.
- C. E. Magny: Les
sandales d'Empedocle. - M. Nadeau: Histoire du surrealisme

R. Petsch: Wesen und Formen des

Dramas

A. Barfi:
Vita
deli'arte.
P. Hazard: La pensee europeen"2
au XVlII-e siecle. - E. Jaloux:
Introduction i'l l'histoire de litte1946 rature
francaise. - R. Jasinski:
Histoire de" la litterature
fran<;aise. - J. Pouillon: Temps et

E. Auerbach: Mimesis. - D. Frey:

Kunstwissenschaftlicbe
Grundfragen. - HI. Mayer: Georg Biichner
und seine Zeit. - E. Staiger:
Grundbegriffe der Poetik

Shakespeare's

tives. _ Oxford History

lish Literature (-)

of Eng-

\ K. Burke: A. Grammar of MoJ. Hospers: Meaning and Truth

in the Arts. - L. C. Knights:
Exulorations. - R. Peaeock: The
poet in the Theatre. - S. C. Pepper: The Basis of Criticism in
the Arts. - D. Stauffer: The Nature of poetry. - "Orbis Litterarum" (-)

H. Clouard: Histoire de la litterature fran<;aise du symbolisme

nos jours. - G. Contini: Esercisi di lettura. - A. Malraux: psychologie de l'art (-1950). - G.
Michaud: Message poetique
du
symbolisme. - J. P. Sartre: Situations
(-);
Qu'est-ce
que
la
1947
litterature;
Baudelaire. - P. Servien: Science et poesie. - E.
Souriau: Les correspondences des
arts. - Dizionario letterario Bompiani (-1950)

1948

A. Adam: Histoire de la litteratur e fran<)aise au XVIIe siecle

(-1956). - D. Alonso: poesia espan ola. - H. peyre: Les gen erations litteraires. - Letterature
comparate (red. A. Momigliano). "Revue d'esthetique"
(-). - Powstanie FILLM

Zeit. - M. Liithi: Das europiiische Volksmiirchen. - G. Miiller: Lukacs:

Die Bedeutung
in
G.
Goethe der
und Zeitseine
der Erziihlung

M. Kridl: Literatura
polska. "Twrczosc"
(-;
red. K. Wyka). _ "Kuznica" (-1950; red. S.
ZlkiewSki)
M. Kombal:
Povijest
hrvatska
knijzevnosti
K. Grski: Poezja jakO wyraz. J. Kott: Mitologia i realizm. A. Stawar: O Sienkiewiczu; Tadeusz Zelenski-Boy. - Stylistyka
teoretyczna
w polsce (opr. K.
Budzyk)
G. Gukowski: Oczerki po istorii
russkogo rieallzma. - W. Jermilaw: A. P. CzechoW. - A. Zdanow: Doklad o zurnalach "zwiezda"

roman

il

C. Brooks: The Well Wrought

Urn. - C. Day Lewis: The Poetie Image. - J. T. Farell: Literature and Morality. - R. Tuve:
Elisabethan
and
Metaphysical
Imagery. - Y. Winters: In Defense of Reason

II

R. B. Heilman: This Great Stage. - S. E. Hyman: The Armed

Vision. _ F. R. Leavis: The Great
Tradition. - A. Lovejoy: EssayS
on the History of Ideas. - M.
Schorer:
Technique
as Discovery. _ A. Tate: On the Limits
of Poetry. - Critiques and ESsays in Criticism 1920-1948 (red.
R. W. Stallman). - "The Hudson
Review" (-)

E. R. Curtius: Europiiische Literatur und lateinisches

Mittela1ter. - W. Kayser: Das sprachliche Kunstwerk. - W. Muschg:
Tragische Literaturgeschiehte.
H. Sedlmayr: Verlust der Mitte. - B. von Wiese: Die deutsche
Tragodie

,."'1..

RoI;:

Hi-

U. Ellis-Fermor:
The Frontiers
of Drama. - F. J. Hoffman:
Freudianism and Literary Mind. o

J. Paulhan: Clefs de la poesie. A. Reyes: El deslinde. - G. de Ro1944 bertis: Studi

365

..

i "Leningrad"

R. Ingarden:
Szkice z filozofii
literatury. - J. Kott: O "Lalce"
B. Prusa. - J. Krzyzanowski: Polska bajka ludowa (-1963). - Z.
Szweykowski: Twrczosc B. Prusa. _ H. Szyper: Adam Mickiewicz

A. Fadiejew: Zadaczy litieraturnoj tieorii i kritiki. - B. Mej7

lach: Lenin i problemy russkoj
litieratury. - Walka z kosmopolityzmem w ZSRR

W. Borowy: O poezji polskiej

XVIIIW.
- M. Dluska: Studia
z historii i teorii wersyfikacji
polskiej. _ W. Kubacki: Krytyk
i twrca. - R. Matuszewski: Literatura po wojnie. - S. Skwarczynska: Systematyka
glwnych
kierunkw w badaniach literackich 1. - K. Wyka: pogranicze
powiesci
F. Vodicka: Pocati,y krasne przy novoceske

1947

1948

366
PrzegLqd chronoLogiczny

Rok

dZiejw

1951

1952

o Literaturze

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

H. Lefebvre: Diderot. - G. Poulet: Etudes sur le temps humain

H. De Boor, R. Newaid: Geschichte der deutschen Literatur (_). _

P.
Bockmann:
Formgeschichte
der deutschen Dichtung (_). _
B. Brecht: Kleines Organon fUr
das Theater. - F. Sengle: Wieland. - "Sinn und Form" (_)

1949

1950

wiedzy

PrzegLqd chronoLogiczny

','

W. Grenzmann:
Dichtung
und
Glaube. - M. Heidegger: Holzwege. - "Wirkendes Wort" (_)

A. Camus: L'homme revolte. _ P.

Francastel: Peinture et societe. _
A. Malraux: Les voix du silence. - J. P. Sartre: Saint Genet. - P. H. Simon: Proces de
heros. - Dictionnaire des lettres
frangaises (-). - V zjazd historykw literatury (FILLM) we Florencji (literatura a sztuka)

G. Benn: Problem e der Lyrik._

H. E. Holthusen: Der unbehauste Mens ch. - W. E. Peuckert:
Volkskunde. - K. Vossler: Dichtungsformen der Romanen. - M.
Wehrli: Allgemeine Literaturwissenschaft.
Deutsche Philologie im Aufriss (-1962; red. W.
Stammler)

C. L. Baclrvis: Le dramaturg e St.

Wyspianski. - G. Cocchiara: storia deI folklor e in Europa. - R.
Etiemble:
Hygiene
des lettres
(-1958); Le mythe de Rimbaud. _
H.
Gouhier:
Le
theatre
et l'existence

J. Becher: Verteidigung der Poesie. - E. Lunding: Stromungen

und Strebungen
der modernen
Literaturwissenschaft.
- E. Landmann: Die Lehre vom Sch6nen. _
A. perger: Grundlagen der Dramaturgie. - E. Staiger: Goethe

t'

1953

o literaturze

367

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

C. M. Bowra: The Creative Experiment. - R. Chase: The Quest

for Myth. - F. Fergusson: The
Idea of Theatre. - G. Highet:
The Classical Tradition.
R.
Wellek, A. Warren: Theory of Literature.
- "Comparative
Literature" (-)

J. Kott: Szkola klasykw. - W.

Kubacki:
Pierwiosnki
polskiego
romantyzmu.
- M. R. Mayenowa: Poetyka opisowa. - A. Wa:tyk: W strone humanizmu. - Cz.
Zgorzelski: Duma - poprzedniczka ballady. - Zjazd szczecinski zwiazku Literatw Polskich
T. Pawlow: Osnowni waprosi na
estetikata

1949

F. Baldensperger,
W. Friederich: Bibliography
of Comparative Literature.
- F. Bateson:
English Poetry. K. Burke:
A Rhetoric of Motives. - L. Trilling: The Liberal Imagination

J. Przybos: Czytajac Mickiewicza. - M. Rzeuska: "Chlopl". W. Sokorski:

Sztuka w walce
o socjalizm. S. Zlkiewski:
Stare
i nowe
literaturoznawstwo. - Pozytywizm (-1951; red.
J. Kott). Zjazd polonistw
w Warszawie (O sytuacji historii literatury polskiej)
D. Blagoj: Tworczeskij put' Puszkina. - P. Zarew: Bulgarska literatura

1950

W. Empson: The Structure

of
Complex Words. - J. Milles: The
Continuity of Poetic Language. E.. Sewell: The Structure of Poetry. - "Essays in Criticism"
(-l.
- "Yearbook of Comparative
and General Literature" (-)

M. Kierczynska: Spr o realizm. W. Kubacki: Arcydramat Mickiewicza. - J. Parandowski: Alchemia slowa. - W. Tatarkiewicz:
Skupienie i marzenie. - A. Wa:tyk: Mickiewicz i wersyfikacja
narodowa.
Stefan
Zeromski
(monografia IBL)

1951

R. P. Blackmur:

J. Andrzejewski:
Partia i twrczosc pisarza. - L. Flaszen: Nowy Zoil, czyli o schematyzmie. _
H. Markiewicz:
O markSIstowSkiej teorii literatury. - S. Sandler: Wokl "Trylogii". - S. Zlkiewski: Spr o Mickiewicza. Tezy Stalina o jezyku a metodologia badan literackich
K. Czukowski: Mastierstwo Niekrasowa. - P. Guberina: Zwuk
i pokret u jeziku

Language as Ge-

try. - H. Hatzfeld: Literature

through Art. - A. Kettle: Introduction- C.
to M.
English
F.
I sture.
Bowra:Novel.
Heroic - PoeKermode: English Pastoral
Poetry. - E. Kris: Psychoanalitic
Explorations in Art. - A. NicoH:
A History
of English
Drama
(-1959). Ph. Young: Hemingway. Critics and Criticism:
Ancient and Modern (red. R. S.
Crane)

(-1959)

R. Barthes: Le degre zero de

l'ecriture. - M. Dufrenne: Phenomenologie de l'experience esthetique. - H. Lefebvre: Contri- A. Pabution il l'esthetique.
gliaro: Saggi di critica semantica. - G. Picon: L'ecrivain et son
ombre. - G. de Robertis: Studia. - J. Rousset: La litterature
de l'age baroque

wiedzy

~......t.'

\.

P. de Boisdeffre: Metamorphose
de la litteraiure. - C. Calcaterra:
Il Barocco in Arcadia. - A. Gramsci: Letteratura
e vita nazionale. - G. Devoto: Studi di stilistica. - G. Michaud: Introduction
il une science de la litterature.
_
E. Souriau:
Les deux
cents
milles situations dramatiques. _
J. Scherer: La dramaturgie classique en France

dziejw

R. Benz: Die Zeit der deutschen

Klassik. - M. Greiner: Zwischen
Biedermeier
und Burgeoisie. _
N. Hartmann:
Asthetik.
_ A.
Hauser:
Sozialgeschichte
der
Kunst und Literatur. - H. Seidler: Allgemeine Stilistik

M. H. Abrams: The Mirror and

the Lamp. - R. S. Crane: The
Languages of Criticism. - Ch.
}<'eidelson: Symbolism in American Literature.
- S. Langer:
Feeling and Form. - J. Maritain: Creative Intuition
in Art
and Poetry. - R. Pascal: The
German "Sturm und Drang". Cassell's Encyclopaedia
of Literature (red. S. H. Steinberg)

->.

I Rok

K. Budzyk: Z dziejw Renesansu w Polsce. - G. Lasota: Kierunek natarcia.

- Cz. Milosz:
Zniewolony umysl. - S. Skwarczynska : Studia i szkice literackie. - 1. Slawinska: O komediach Norwida. - K. Wyka: Matejko i Slowacki. - Biblioteka
Pisarzw PolSkich (-). - Sesja
naukowa Odrodzenie w Polsce
K. Krejci: Dejiny polske literatury

1952

1953

368
PrzegLqd chronologiczny

Rok

1954

wiedzy

o titeraturze

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

Ch. B;lin: Stendhal et les 1'roblemes du roman. - P. Eluard: Les

sentiers et les routes de la poesie. - L. Pareyson: Estetica. _
J. P. Richard: Litterature et sensation. - Enciclopedia delio speetaeolo (-1962)

B. Allemann: Holderlin und Heidegger. - F. Martini: Das Wagnis der Sprache

--------.-.-

1955

dZiejw

Przeglad

chronologiczny

dziejw

wiedzy

o titeraturze

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIAN'SKIE

W. Allen: The English Novel. R. Humphrey:

Stream ot Consciousness. - W. Weintraub: The
Poetry of A. Mickiewicz. - P.
Wheelwright:
The
Bourning
Fontain. - W. K. Wimsatt: The
Verbal Icon. - Aesthetics and
Language (red. W. Elton)

J. Krzyzanowski:
Henryk Sienkiewicz. Kalendarz zycia i twrczosci. - H. Markiewicz: Prus
i Zeromski. - S. Skwarczyilska:
wstep do nauki o literaturze (-)
G. Niedoszywin:
Oczerki tieorii
iskusstwa

D. Davie: Articulate Energy. L. Edel: The Psychological Novel. - W. Erlich: Russian Formalism. - H. Osborne: Aesthetics
and Criticism. - A. Tate: The
Man of Letters in the Modern
vVorld. - E. Vivas: Creation and
Discovery. - R. Wellek: A History of Modern Criticism (-)

A. Lempicka:
O "Weselu" st.
Wyspiansldego. - A. Sandauer:
Poeci trzech pokolen. - Rocznik
Literacki (-)
B. Reizow: Tworczestwo
Flauberta

D. Daiches: Critical Approaches

to Literature.
- H. D. F. Kitto:
Form and Meaning in Drama. H. Read: The Nature of Literature. - W. Y. Tindall: Literary
Symbol

J. Blonski: Poeci i inni. - K. Budzyk: Studia z zakresu nauk pomocniczych. - K. Grski: Sztuka edytorska. - J. Kleiner: Studia z zakresu teorii literatury. J. Lewanski: Studia nad dramatem polskiego Odrodzenia. - A.
Sandauer:
Moje odchylenia.
K. Wyka: Szkice literackie i artystyczne. - Poetyka. Zarys encyklop. (red. M. Dluska i M. R.
Mayenowa)
A. Burow: Estieticzeskaja suszcznost' iskusstwa. - J. Hrabak: Uvod
do teorie verse. - B. Tomaszewski:
Puszkin (-1961)

360

Rok

1954

A. Amado: Materia y forma en

poesia. - L. GOlclmann: Le Dieu
cache. - M. Raymond: Baroque
et Renaissance poetique. - J. P.
Richard: Poesie et profondeur. _
(-1959;
Histoire des littb'atures
red. R. Queneau). '-- I kongres
AILC w Wenecji

E. Lammert: Bau[ormen des Erzahlens. H. Seldmayr: Verlust der

Mitte. - E. Staiger: Die Kunst
der Interpretation.
- Reallexikon
der deutschen Literaturgeschichte
(wyd. 2; red. W. Kohlschmidt i W.
Molu;
(-) --j. - "WeimareI' Beitrage"

R. M. Alberes: Bilan litteraire. _

R. Bayer: Traite d'esthetique. _
M. Fubini: Critica e poesia. _ N
Sarraute: U<' re clu ""up90n

H. Friedrich: Struktur
der modernen Lyrik. - W. Killy: Wandlungen des lyrischen Bildes. _
P. Szondi: Teorie des modernen
Dramas. - B. von Wiese: Die
deutsche Novelle (-1962)

1956

G. Bachelard:
La poetique de
l'espace. - G. Bataille: La litterature et le maI. - T. Vianu:
Probleme le metatorei

R. Chase: The American Novel. N. Frye: The Anatomy of Criticism. - R. Hoggart: The Uses of
Literacy. - F. Kermode: The Romantic Image. - S. O. Lesser:
Fiction and the Unconscious. - L.
Lowenthal:
Literature
and the
Image of Man. - R. Peacock: The
Art of Drama. - M. Schlauch:
English Medieval Poetry. - 1.
Watt: The Rise of the Novel. - W.
K. Wimsatt, C. Brooks: Literary
Criticism. - Y. Winters: The Functions of Criticism

R. Becher: Das poetische Prinzip. - W. Emrich: Kafka. _ K.

Hamburger: Die Logik der Dichtuug. - H. Kindermann:
Theatergeschichte Europas (-). - G.
Storz: Sprache und Dichtung. _
VII zjazd FILLM w Helctelbergu
(styl forma)
.T.

1957

1
IW.

24

Glwne problemy ...

K. Budzyk: Spr o polski sylabotonizm.

W. Gombrowicz:
Dzienniki (-). - R. Ingarden:
Studia z estetyki (-1970). - H.
Markiewicz: Tradycje i rewizje T. Terlecki: KrytYka personalistyczna. - M. Zmigrodzka: Edward
Dembowski i polska krytyka romantyczna
Dyskusja o realizmie w ZSRR
(J. EIsberg, B. Reizow i in.). "Wopr osy Litieratury" (-); "Umjetnost RijeCi" (-)

-I
I

1955[,

1956

1957

370

Rok I

Przeg~ad chrono~ogiczny

dziejw

wiedzy

o titeraturze

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

M.
Blanchot:
L'espace
litteraire. - R. Caillois: L'art poetique. - CI. Mauriac: L'alitterature contemporaine. - A. Moles:
Theorie de l'information et perception esthetique. - J. Starobinski: Rousseau

W. Adorno: Noten zur Literatur. - A. Hauser: Philosophie

der Kunstgeschichte. - W. Hollerer: Zwischen Klassik und Moderne. - G. Lukacs: Wider den
missverstandenen
Realismus.
O. Mann: Poetik der Tragodie.
- H. Sedlmayr: Kunst und Wahrheit

Przeglad

chTonologiczny

Le livre a venir. U manierismo

R. M. Adams: Strains of Discord. A. Alvarez: The Shaping spirit.

_ M. Beardsley: Aesthetics. L Hungerland:
The poetic Discourse. - H. Levin: The power
of Blackness.
R. Harvey
pearce: Historicism once More. II kongres AILC w Chap el Hill

A. Brodzka: O nowelach Konopnickiej. - st. Pigon: W!. Orkan. - S. Zlkiewski: Kultura

i polityka. - LudOWOSCu Mickiewicza
(red. J. Krzyzanowski
i R. wojciechowski). - ZjaZd polonistw w Warszawie (m. in. M.
Janion: Tradycje i perspektywy
badan genetycznych).
"Przeglad Humanistyczny"
(-; red.
J. Z. Jakubowski). - Zagadnienia
ROdzajw Literackich (-; red. S.
Skwarczynska)
N. Szamota: O chudozestwiennosti. - "Russkaja Litieratura" (-)

-----------------

1959

R. Barthes: Sur Racine. - J.

Bourilly: La jeunesse de J. Slowacki. M. Butor: Repertoire (-). - G. Della Volpe: Critica
deI gusto. M. de Dieguez:
L'ecrivain et son langage. - R.
Ellrodt: Les poetes metaphysiques
anglais. G. Morpurgo-Tagliabue: Estetica contemporanea. G. Picon: L'usage de la lecture (-). - J. P. Weber: Genese de
poetique. - "Tel Quel"
1960 l'oeuvre
(-)

R. L. Brett:
Reason and Imagination. _ D. Daiches: A Critical
History of English Literature. L. A. Fiedler: Love and Death in
American NoveI. - E. H. Gombrich: Art and Ulusion. - G.
Hough: Image and Experience. M. Krieger: The Tragic Vision. A. Lord: The Singer of Tales. K. Shapiro: In Defense 'of Ignorance. _ W. Sypher: ROCOCOto
Cubism. Style in Language
(red. Th. Sebeok; m. in.: R. Jakobson: Linguistics and poetics)

V. Klotz: Geschlossene und offene Form im Drama. - L Kohrs-&trohschneider: Die romantische

Ironie. - H. Lausberg: Handbuch
der literarischen Rhetorik

61

.u.. ~"

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

1). Davie: purity of Diction. , H. Gardner:

The Business of
Criticism. _ E. Honig: The Dark
Conceit. - G. Painter:
Marcel
Proust. - R. Sewall: The vision
of Tragedy. - W. Sokel: The
Writer in Extremis. - G. Steiner:
Tolstoy or Dostoievski. - "The
Critical Quarterly" (--)

E. Fischer: Von der Notwendigkeit der Kunst. - R. Hammann,

J. Hermand: Deutsche Kunst und
Kultur (-). - G. R. Hocke: Manierismus
in der Literatur.
H. Seidler: Die Dichtung. - B.
von Wiese: Friedrich Schiller

{} ''''''

STREFA JEZYKA
ANGIELSKIEGO

1958

M. Blanchot:
R. Scrivano:

dZie)OW wteazy

I Rok

K. Grski: Z historii i teorii literatury (-1964). - J. PrzybOS: Linia i gwar. - A. Sandauer: Bez
taryfy ulgowej.
A. Stawar:
O Galczynskim. - K. wyka: Modernizm polski; Rzecz wyobrazni. _ Sesja naukowa w 150 rocznice urodzin Slowackiego
A. Buszmin: Satira Szczedrina. 1. Franges: Stilisticke studije. Vi. Szklowsld: Chudozestwiennaja proza. - B. TomaszeWSki: Stich
i jazyk. _ W. winogradoW: O jazylde
chudozestwiennoj
litieratury. - Dejiny ceske literatury
(-; red. J. Mukafovsky)

Z. Bienkowski: Piekla i Orfeusze. _ E. Csat: Szkice o dramatach Slowackiego. - M. Jastrun:

Miedzy slowem a milczeniem.J. Kwiatkowski:
Szkice do portretw. - L SlawinSka: Sceniczny gest poety. - W. Tatarkiewicz: Historia estetyki. - S. ZlkieWSki: perspektywy
literatury
XX w. - "Estetyka" (-1963; red.
W. Tatarkiewicz)
J. Boriew: Osnowny je estieticzeskije katiegorii. - W. Dnieprow:
Problemy riealizma. - L. Dolezel: O stylu moderni ceske przy. - M. Kundera: Umeni romana

1958

1959

1960

372

Rok I

Przeglad

chronoLogiczny

dZiejw

STREFA JEZYKOW
ROMANSKICH

wiedzy

o literaturze

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

R. Girard: Mensonge romantiquc

et verite romanesque. - H. Morier: Dictionnaire de poetique. G. Poulet: Les metamorphoses du
cercie. - J. P. Richard: L'univers imaginaire de Mallarme. J.
Starobinski:
L'oeil
vivant
1961 (-1971). - "Communications" (-)

A. Angyal: Slawlsche Barockwelt.

- M. DIetrich: Das moderne Drama. - K. S. Guthke: Geschichte
und Poetik der deutschen Tragikomiidle. - H. E. Holthusen: Krltisches Verstehen. - H. Meyer: Das
Zitat in der Erziihlkunst. - Geschichte der TextUberlieferung. _
"Sprache im technischen Zeitalter"
(-red. W. Hiillerer). - lU kongres
AILC w Utrechcie

R. M. Alberes: Histoire du roman

moderne.
P. de Boiscleffre:
Ot!. va le roman? - U. Eco: Opera aperta. - J. Rousset: Forme et
signification.
Dizionario universale cle letteratura
contemporanea

M. Bense: Analyse der Textc. C. Heselhaus: Deutsche Lyrik der

Moderne. - W. Nutz: Der Trivi.alroman. - J. Pfeiffer: Die dichtcrische Wirklichkeit. - R. Weimann: "New Crit.icism" und die
Entwicklung bUrgerlicher Literaturwissenschaft

1962

l
:l

Przegtad

chronologiczny

1963

J. Hermand: Die literarische Formenwelt des Biedermeiers. - W.

Killy: Wirklichkeit
und Kunstcharakter. - A. Liecle: Dichtung
aIs SpieI. G. Lukacs:
Die
Elgenart des Aesthetischen. - E.
Staiger: StilwandeL - Geschichte
der deutschen Literatur (-; NRD)

wiedzy

o literaturze

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

W. Booth: The Rhetoric of Fiction. - R. Harvey Pearce: The

Continuity of American Poetry. L. Lowenthal: Literature, Popular
Culture and Society. - G. Steiner:
The Death of Tragedy. - B. Weinberg: History of Literary CriticiSin in the Italian Renaissance. R. Williams: The Long Revolution

J. Blonski: Zmiana warty. - A.

KijoWSki: Miniatury krytyczne. Z. Klemensiewicz: W kregu jezyka literackiego i artystycznego. J. Kott: Szkice o Szekspirze. W. M",ciag: 16 pytan. - S. Morawski: Studia z historii mysli
estetycznej.
Cz. Zgorzelski:
O lirykach Mickiewicza i Slowackiego. - I miedzynarodowa konferencja
poetyki
w
Warszawie
A. Natew: Izkustwo i obszczestwo. - M. Kagan: Lekcji po marksistskoj estietikie (--J.966)

G. Bullough: Mirror of Minds. M. Esslin: The Theatre of Absurd. Ihab Hassan: Raclical
Innocence. - S. R. Levin: Linguistic Structures in Poetry. - M.
Mac Luhan: The Gutenberg Galaxy. - W. J. Ong: The Barbarian Within. - B. Romberg: Studies in the Narrative Techniqu~.
- P. Wheelwright: Metaphor and
Reality

M. Dluska: Prba teorii wiersza

polskiego. - M. Glowinski: Poetyka Tuwima. - M. Glowinski,
A. i J. Slawinscy: Zarys teorii
literatury. - M. Janion: Z. Krasinski. - M. Jastrun: Mit srdziemnomorski. - Z. Stefanowska:
Historia i profecja. - I konferencja
teoretycznoliteracka
pomocniczych pracownikw naul<owych polonistyki wRogowie
G. Fridlender: K. Marks i F. Engels i woprosy litieratury. - W.
Zyrmunski:
Narodnyj gieroiczeskij epos. - Istorija
russkogo
romana (-1963). - Kratkaja litieraturnaja
encyklopiedija
(-).
Tieorija
litieratury
(-1965).
Konferencja
literatury
porwnawczej w BUdapeszcie

.--.-----------
..--1---------W. Binni: Poetica, critica e storia
litteraria.
- M. Dufrenne:
Le
poetique. - R. Garaudy: D'un
realisme
sans rivages. Ch.
Mauron: Des metaphores
obsedantes au mythe personneL G.
Poulet:
L'espace
proustienne. - A. Robbe-Grillet: Pour
un nouveau roman. - M. Robert:
L'ancien et le nouveau.
A.
Kibecli Varga: Les constantes du
poeffie

dziejw

C. Brooks: William Faulkner. N. Frye:

The
Well-Tempered
Critic. - J. Hillis Miller: The
Disappearance of Goq. - H. Levin:
The Gates of Horn. - Th. Munro:
Evolution in the Arts. - F. E.
Sparshott: The Structure of Aesthetics. - S. Spender: The Struggle
of the Modern. - E. Vivas: The
Artistic Transaction. - R. Wellek:
Concepts of Criticism. - The Critical Moment

J. Brzekowski: Zycie W czasie.

J. Krzyzanowski:
Neoromantyzm
polski. - W. Kubacki: Lata terminowania. - J. Przybos: Sens
poetycki. - K. Wyka: "Pan Tadeusz". - S. Zlkiewski: Przepowiednie
i wspomnienia.
Nowy Korbut (-)
M. Chrapczenko: Lew Tolstoj kak
chudoznik. - U. Focht: Puti russkogo riealizma. - J. Goleniszczew-Kutuzow: Italjanskoje
wozrozdienije i slawianskije litieratury. - W. Winogradowo Stilistika, tieorija
poeticzeskoj
rieczi,
poetika ; Sjuzet i stil

373

I Rok

:1

1961

1962

1963

..J....-

374

Rok I

1964

dziejw wiedzy
Przeglqd chronologiczny
--------------.------------.-----

o literaturze

STREFA JEZYKOW
ROMANSKICH

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

R. Barthes:
Essais critiques.
S. Doubrovsky:
Corneille. - L.
Goldmann: Pour une sociologie
du roman.
J. P. Richard:
Onze etudes sur la poesie moderne. - M. Schneider: La Litterature fantastique. - A. Wurmser: La comedie inhumaine

C. David: Von R. Wagner zu

B. Brecht. - H. Friedrich: Epochen der italienischen Lyrik. F. C. Maatje:
Der Doppelroman. - F. Martini: Deutsche Literatur
im biirgerlichen
Realismus. - H. Weinrich: Tempus. "Poetik und Hermeneutik"
(-).
- IV Kongres AILC we Fryburgu

Przeglqd

chronologiczny

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO

dZiejw

wiedzy

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

1965

375

Rok

E. Jankowski:
Eliza OrzeszkoE. BenUey: The Life of Drama. wa. H. Kapelus:
Stanislaw
A. Fletcher: Allegory. - B. Hardy:
z
Bochnic.
J.
Kwiatkowski:
The Appropriate Form. - M. KrieKlucze
do
wyobrazni.
ger: A Window to Criticism. - C. tuszewsld: Doswiadczenia R.i MamiS. Lewis: The Discarded Image. M. Weitz: "Hamlet" and the Phi- ty. - J. Prokop: Euklides i bar.
barzyncy.
R.
przybylski:
Dolosophy of Literary Criticism
stoj ewski i "przeklete
pro blemy". - A. Sandauer: Stanowiska wobec ... - Z. Szmydtowa:
Poeci i poetyka. - S. Treugutt:
"Beniowski".

G. Cattaui: Orphisme et prophetie. J. Onimus: L'enseignement des lettres et la vie. R. Picard: Nouvelle critique ou
nouvelle impostu re. - R. Trousson: Les etudes de themes

o literaturze

.T.

Trznadel:

Twrczosc Lesmiana. - A. Wazyk: Esej o wierszu. - 1. Wojnar: Estetyka a WYChowanie. "Studia Estetyczne" (-; red. S.
Morawski)
B. Bursow: Nacjonalnoje swojeobrazje russkoj litieratury. - J.
Elsberg:
Idieologiczew<aja
bor'ba iraspad
burzuaznoj litieraturnoj
tieorii.
G. Gaczew:
USkoriennoje razwitije
litieratury. _ L. Ginzburg: O lirikie. - S.
Pietrow: Riealizm. - Trudy po
znakowym sistiemam (J. Lotman:
Lekcji po strukturalnoj
poetikie). - A. Flaker, Z. Skreb: Stilovi i razdobja

W. Duwe: Ausdrucksformen
der
deutschen
Dichtung. H. Fiigen: Hauptrichtungen
der literarischen Sociologie. W. Miiller-Seidel:
probleme
der literarischen Wertung. - G. Wolandt:
Philosophie der Dichtung. - Mathematik und Dichtung (red. H.
Kreuzer i R. Gunzenhauser). Kindlers Literaturlexikon
(-1972)

S. Chalman: Theory of Meter. G. _N. A. Grube: The Greek and

Roman Critics. - J. W. Harvey:
Charakter and the Novel. - J.
Margolis: The Language of Art
and Art Criticism. - J. Hillis Miller: Poets of Reality. - P. West:
The Modern Novel. - W. K. Wimsatt: The Hateful Contraries. Encyclopaedia of Poetry and Poetics (red. A. Preminger)

J. Blonski: Widziec jasno w zachwyceniu. - Cz. Hernas: W kalinowym gaju. - A. Hutnikiewicz:

Od czystej formy do literatury
faktu.
M. Jastrun:
poezja
i rzeczywistosc. - M. Jasinska:
Narrator w powiesci przedromantycznej. - J. Slawinski: Koncepcja jezyka poetyckiego Awangardy krakowskiej. - W. wirpsza: Gra znaczen. K. Wyka: Lowy na kryteria. - M. Zmigrodzka: Orzeszkowa (-). - S.
Zlkiewski: zagadnienie stylu. Obraz literatury
polskiej
XIX
i XX wieku (-; red. K. Wyka
i H. Markiewicz).
Poetyka
i matematyka (red. M. R. Mayenowa). - Slownik folkloru polskiego (red. J. Krzyzanowski). Z prOblemw literatury polskiej
XX w. (red. S. Zlkiewski i in.)"Poezja" (-)
M. Arnaudow: Psichologija na litieraturnoto
tworczestwo.
- M.
Bachtin: Tworczestwo Rabelais. N. Bielczykow: puti i nawyki litieraturnogo truda. - A. Cziczerin: Idiei i stil. - W. Dnieprow:
Czerty romana XX w. - B. Michajlowski: Tworczestwo Gor'kogo. - B. Solowjew: poet i jego
podwig. - L. wygotski: Psich 0logij a tworczestwa

1964

1965

Przeglad

376

Rok

Przeglad

chronologWzny

dziejw

STREF A JEZYKOW
ROMAN"SKICH
R. Barthes: Critique et verite. S. Doubrovsky: Pourquoi la nouvelle critique. - M. Foucault: Les
mots et les choses. - G. Genette:
Figures
(-).
L. pareyson:
I probIerni dell'estetica. - M. Raimond: La crise du roman. - B.
Terracini:
Analysi stilistici.
Les chemins actuels de la er itique (konferencja w Cerisy)

1966

wiedzy

oUteraturze

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMAN"SKICH

ff

chronologiczny

"",

J. Cohen: Structure du langage

poetique. - J. Derrida: L'ecriture
et la difference. - M. Dufrenne:
Esthetique et psychologie. - P.
Macherey: pour une theorie de
la production litteraire. - B. Munteano: Constantes dialectiques. M. Pagnini: Struttura
letteraria
e metodo critico. - A. Pichois,
A. M. Rousseau: La litterature
comparee. - E. Raimondi: Tecniche
della critica letteraria. - T. Todorov: Litterature et signification

H.
Bayersdorfer:
Poetik
aIs
sprachtheoretisches Problem. - H.
R. Jauss: Literaturgeschichte
aIs
Provokation der Literaturwissenschaft.
G. Schmidt-Henkel:
Mythos und Dichtung. - F. Sengle: Die literarische
Formenlehre. - P. Szondi: Holderin Studien. - R. Weimann: Shakespeare
und die Tradition
des Volkstheaters. - "Poetica" (-)

R. S. Crane: The Idea of the Humanities. - E. H. Falk: Types of

Thematic structure.
- N. Frye:
Fools of Time. - 1. Hassan: The
Literature of Silence. - M. B. Hester: The Meaning of Poetic Metaphor. - E. D. Hirsch: Validity in
Interpretation.
- H. D. F. Kitto:
Poiesis. - M. Krieger: The Play
and Place of Criticism. - R. Schole~: The Fabulators. - F. E. Sparshott: The Concept of Criticism. G. Steiner:
Language
and Silence. - "Style" (-)

1967

wiedzy

o tlteraturze

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIAN"SKIE

STREF A JEZYKA
ANGIELSKIEGO
K. Burke: Language as Symbolic Action. - J. Casey: The
Language
of Criticism.
A.
Friedman: The Turn of the Novel. - G. Hough: An Essay on
Criticism. - H. Levin: Refractions. _ D. Lodge: Language of
Fiction. - R. Scholes, R. Kellogg:
The Nature of Narrative. - B.
Weinberg: The Limits of Symbolism. - N. Frye in Modern Criticism (wyd. M. Krieger)

P. Bockmann: Formensprache. E. Frenzel: Stoff- und Motivgeschichte. - H. Hultberg: Semantisk litteraturbetragning.

E.
Kohler:
Esprit und arkadische
Freiheit. - H. Lehnert: Struktur
und Sprachmagie. - W. Mittenzwei: Gestaltung und Gestalten. F. Pickering: Literatur und darstellende Kunst im Mittelalter. L. Rohner: Der deutsche Essay.Doppelinterpretationen
(wyd. H.
Domin). - "Arcadia" (-)

dZiejw

377

\ Rok

J.

Bialostocki:
Sztuka i mysi
humanistyczna.
A. Brodzka:
O kryteriach realizmu. - R. Ingarden: Przezycie dzielo wartosc. - J. Krzyzanowski: Nauka o literaturze.
- J. Kwiatkowski: U podstaw liryki Staffa. _ J. Maziarski: Anatomia reportazu. - S. Morawski: Absolut
i forma. - St. Pietraszko : Doktryna literacka polSkiego klasycyzmu. - R. Przybylski: Et ego
in Arcadia. - Liryka polska. Interpretacje
(red. J. Prokop, J.
Slawinski)
A. Grigorian: Problemy chudozestwiennogo stila. - N. Konrad:
Zapad iwostok.
- T. Motylowa:
Zapadnyj roman. - J. MUkarovsky: Studie z estetiky. - Struktura a smysl literarniho dna. Woprosy mietodologii litieraturowiedienija (red. A. Buszmin)

Z. BienkowSki: Poezja i niepoezja. - J. Cieslikowski: Wielka

zabawa. - B. Dziemidok: O komizmie. - A. Falkiewicz: Mit
Ore~tesa. - J. Z. Jakubowski:
Nowe spotkanie z zeromskim. J. Kmita: Problematyka
terminW teoretycznych.
- A. Lam:
wyobraznia
ujarzmiona.
H.
Markiewicz: Przekroje
i zblizenia. - J. M. Rymkiewicz: Czym
jest klasycyzm. - proces historyczny w literaturze i sztuce. W kregu zagadnien teorii powiesci (K. Bartoszynski, J. Slawinski i in.)
A. Anikst: Tieorija dramy. - D.
DuriSin:
Problemy
literarnej
komparatistiky.
- N. K. Gej:
Iskusstwo slowa. - W. Gusiew:
Estietika folklora. - D. Lichaczow:
Poetika
driewnierusskoj
litieratury.
S. Moszynski:
Nasledije i nasledniki. - A. Sokolow: Tieorija stila. - B. Suczkow: Istoriczeskije
sud'by riealizma. - A. Zis: Iskusstwo i estietika.
V Kongres
AILC
w Belgradzie

1966

1967

378

Rok

Przegtqd

chronotogiczny

dziejw

wiedzy

o titeraturze

STREFA JEZYKOW
ROMANSKICH

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

G. Blin: La cribleuse de ble. G. Dumezil: Mythe et epopee. S. Jeune:

Litterature
generale
et litterature
comparee.
R.
Kempf:
Sur
le corps romanesque. - J. Rousset: L'interieur
et l'exterieur. - Ph. Sollers: Logiques. - Theorie d'ensemble. Linguistique et litterature
(kolokwium w Cluny)

H. Bausinger: Formen der "V01kspoesie". - J. Hermand: Synthetisches

Interpretieren.
W.
Krauss: Grundprobleme
der Literaturwissenschaft.
- G. Mtiller:
Morphologische Poetik. - H. Oh1:
BUd und Wirklichkeit.
W.
Ruttkowski: Die literarischen Gattungen. U. Weisstein:
Einfiihrung in die Vergleichende Literaturwissenschaft.
Aktuelle
Probleme der vergleichenden
Literaturforschung
(red. G. Ziegengeist)

Przegtqd

--------------------------,

chronotogiczny

M. Bense: Einftihrung in die informationstheoretische Asthetik. - V.

Klotz: Die erz1ihlte Stadt. - W.
Muschg: Die dichterische Phantasie. - Ansichten einer ktinftigen
Germanistik (red. J. Kolbe)

o titeraturze

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

G. Brereton:
The Principles of
Tragedy. - D. J. Grossvogel: The
Limits of the Novel. - R. Heilman: Tragedy and Melodrama. F. Kermode: The Sense of an Endingo S. Lawall: Critics of
Consciousness. - B. Smith: Poetic
CIosure. - Y. Winters: Forms
of Discovery. - "Genre" (-)

E. Balcerzan: Styl i poetyka B.

Jasienskiego. - J. Blonski: Sep-Szarzynski. - M. Glowinski: Porzadek, chaos, znaczenie. - St.
Lem: Filozofia przypadkU. - J.
M. Rymkiewicz:
Mysli rzne
o ogrodach. - A. Sandauer: SamObjstwo Mitrydatesa.
M.
Wallis: Przezycie i wartosc. - Ruchome granice (red. M. Grzesczak)
A. Owczarenko:
Socjalisticzeskij
riealizm i sowriemiennyj
litieraturnyj proces. - A. Sokolow:
Tieorija
stila. A. Popovic:
Preklad
a vYraz. Istorija
russkoj poezji. - Russkaja litieratura konca XIX-naczala XX w.
(red.
B.
Bialik).
Sodruzestwo nauk i tajny tworczestwa
(red. B. Mejlach). - Sowietskoje
li tieraturowiedienij e za 50 let (red.
W. Bazanow)

G. Graff: Poetic Statement and

Critical Dogma. - D. C. Muecke:
The Compass of Irony. - M. Praz:
Mnemosyne. - D. Walsh: Literature and Knowledge. - G. Watson:
The Study of Literature

1969

wiedzy

STREFA JEZYKA
ANGIELSKIEGO

1968

J. P. Attal:
L'image
,,~etaphysique". - B. Dupriez: L'etude
des styles. - J. Kristeva: Semeiotike. - C. Segre: I segni e la
critica. - T. Todorov: Grammaire
du "Decameron".
- M. Zeraffa:
Personne et personnage

dziejw

M. Glowinski: Powiesc mlodopolska. - Z. Golinski: Edytorstwo tekstologia. - R. Handke: polska

proza fantastyczno-naukowa.
- M.
Janion: Romantyzm. - J. Krzyzanowski: Dzieje literatury
polskiej. - A. Lam: Polska awan!'(ardapoetycka. - Cz. Milosz: Tlle
History of Polish Literature. - K.
Wyka: O potrzebie historii literatury. - "Litteraria"
(-; red. J.
Trzynadlowski)
A. Buszmin: Mietodologiczeskije
woprosy litieraturnych
issledowanij. - Z. Konstantinovic:
Fenomenoloski pristup knjizevnom delu. - B. Mejlach: Talant pisatiela
i processy tworczestwa_ - F. Vodicka: Struktura vYvoje. - Pro-bierny tipologii russkogo riealizma

379

Rok

1968

1969

380

Rok I

1970

PrzegLqd chronoLogiczny

dziejw

wiedzy

PrzegLqd chronoLogiczny

o Literaturze

STREFA JEZYKOW
ROMANSKICH

STREF A JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

D' A. S. Avalle: L'analisi letteraria

in Italia. - P. Barberis: Balzac et
le maI du siecle. - R. Barthes:
SIZ. .....:G. Contini: Varianti e altra
linguistica.
- A. Greimas: Du
sens. - J. Kristeva: Le texte du
roman. - M. Pagnini: Critica della
funzionalita. - J. P. Richard: Etudes sur le romantisme. - T. Toc\orov: Introduction il la litterature
fantastique.
- F. Van Rossum
GU'yon: Critique du roman. Rhetorique: generale (Grupa 11).I metodi attuali della critica in
Italia (red. M. Corti - C. Segre). "Poetique" (-). - VI Kongres AILC
w Bordeaux.
- Litterature
et
ideologies (kolokwium w Cluny)

Th. Adorno: Asthetische

Theorie. - M. L. Gansberg, P. G.
Volker: Methodenkritik
der Germanistik. - E. Leibfried: Kritische Wissenschaft vom Text. K. Pestalozzi: Die Entstehung des
lyrischen Ichs. - P. PUtz: Die
Zeit im Drama. - R. Schober: Von
der wirklichen Welt in der Dichtung. - J. Trabant: Zur Semiologie des literarischen Werk es

L. Goldmann: Situation de la critique racinienne. - J. paris: Hamlet et Panur,g. - G. Poulet: La

conscience critique. - M. Riffaterre: Essais de stylistique structuraie. - J. P. Sartre: L'idiot de
la famille (-1973). - J. Starobinski:
La relation critique. - T. Todorov: Poetique de la prose

K. Guthke: Die Mythologie der

entgotterten Welt. - L. Pollmann:
Literaturwissenschaft
und Methode. - F. Sengle: Biedermeierzeit
(-). - J. Strelka: Die gelenkten
Musen. - R. Weimann: Literaturgeschichte und Mythologie. - H.
Weinrich: Literaturgeschichte
fUr
Leser. - Literaturwissenschaft
und
Sozialwissenschaften (-). - Texte
und Varianten

._L

wiedzy

381

o Literaturze

STREFA JEZYKA
ANGIELSKIEGO

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

N. Frye: The Stubborn

Structure. G. Hartman:
Beyond
Formalislll. - P. Hobsbaum: Theory of Criticism. - Th. Munro:
Form and Style in Arts. - H.
Slochower:
Mythopoesis.
A.
Warren: Connections. - R. Wellek: Discriminations. - The Langua,ge of Criticism and the sciences of Man (red. R. Macksey, E.
Donato). - "New Literary History"
(-; red. R. Cohen)

M. Golaszewska: Swiadomosc piekna. - S. Grzeszczuk: Blazenskie

zwierciadlo. - J. Kamionkowa:
Zycie literackie w polsce w pierwszej polowie XIX w. - .T. Kowzan: Litterature et spectacle. - J.
Krzyzanowski: Twrczosc H. SienIdewicza. - St. Lem: Fantastyka
i futurologia. - M. Maciejewski:
Narodziny
powiesci
poetyckiej
w polsce. - T. Michalowska: Miedzy poezja a wymowa. - K. Piwocki: Sztuka zywa. - J. Przybos: Zapiski bez daty. - R. Przybylski: Eros i Tanatos. - K. Rosner: O funkcji poznawczej dziela
literackiego. - Literatura rosyjska (- 1971).
M. Chrapczenko: Tworczeskaja indiwidualnost' pisatiela i razwitije
litieratury. - Ch. Goranow: Chudozestwiennyj obraz. - J. Lotman:
Struktura chudozestwiennogo tieksta. - D. Markow: Gieniezis socjalisticzeskogo riealizma. - G. Pospielow: Problemy litieraturnogo
stila. - B. Uspienski: poetika kompozicji. - Istorija sowietskoj mnogonacjonalnoj litieratury (-)

M. H. Abrams: Natural Supernaturalism. - R. Fowler: The Lan,guage of Literature. - C. Guillen:

Literature aS System. - F. Jameson: Marxism and Form. - P.
de Man: Blindness and Insight

1971

dZiejw

S. Baranczak: Nieufni i zadufani. - H. Bereza: Prozaiczne poczatki. - T. Burek: Zamiast powiesci. - M. Jasinska: Zagadnienia biografii literackiej. - T. Kostkiewiczowa: Kniaznin jakO poeta
liryczny. - J. Sokolowska: Spory
o barok. - M. Sprusinski: Juliusz
Kaden-Bandrowski.
- Literatura
wobec rewolucji
(red. M. Janion). - Metryka slowianska (red.
Z. KOPczynska, L. Pszczolowska). - Problemy socjologii literatury (red. J. Slawinski). - Problemy polskiego romantyzmu (red.
M. Zmigrodzka)
G. M. Fridlender: Poetika russkogo riealizma.
L. Ginzburg:
O psichologiczeskoj prozie. - ;t.
Mukarovsky:
Cestami poetiky a
estetiky. - W. Nowikow: Chudozestwiennaja prawda. - G. Pospielow: Problemy istoriczeskogo razwitija litieratury.
- Problemy
chudozestwiennoj formy socjalisticzeskogo riealizma. - Knjizevna
kritika i marksizam (red. S. Lukic i inni)

Rok

1970

1971

382

Przeglad

Rok I

chronologiczny

dziejw

wiedzy

o literaturze

Przeglad

chronologiczny

dziejw

wiedzy

383

o titeraturze

STREF A JEZYKOW
ROMANSKICH

STREFA JEZYKA
NIEMIECKIEGO
I INNYCH GERMANSKICH

STREFA JEZYKA
ANGIELSKIEGO

POLSKA, ROSJA I INNE

KRAJE SLOWIANSKIE

Ch. Bouazis: Litterarite

et socieM. - A. J. Greimas: Essais de
semiotique poetique. - P. Larthomas: Le langage dramatique. - M.
Robert: Roman des origines. P. Zumthor: Essais de poetique medievale

Ch. H. Buch: Ut pictura poesis. N. Groeben:

Literaturpsychologie. - J. Ihwe: Linguistik in der
Literaturwissenschaft.
- W. Iser:
Der implizite Leser. - W. Killy:
Elemente der Lyrik. -- C. Trager:
Studien zur Realismustheorie. - T.
A. Van Dijk: Beitrage zur generativen Poetik

F. W. Bateson: The Scholar-Critic. - P. Hernadi: Beyond Genre.

_ H. Levin: Grounds for Comparison. - W. Morris: Toward a New
Historicism. - F. J. Warnke: Versions of Baroque

E. Balcerzan: Przez znaki. - D.

Danek: O polemice literackiej
w powiesci. - J. Faryno: Wstep
do semantycznej interpretacji.
W. Glowala: Sentymentalizm i pedanteria. - Cz. Hernas: Barok. M. Janion: Romantyzm - rewolucja - marksizm. - M. Klimowicz:
Oswiecenie. - J. Krzyzanowski:
Sztuka slowa. - J. Kwia;tkowski:
Swiat poetycki J. przYbosia. - J.
Mayen: O stylistyce utworw mwionych. - l. Opacki: Poezja romantycznych
przelomw. B.
Sulkowski: Powiesc i czytelnicy. "Teksty" (-; red. J. Blonski)
W. Borszczukow: Istorija litieratury i sowriemiennost'. - N. Krausovii: Rozpriivac a romiinove kategorie. - J. Lotman: Analiz poeticzeskogo tieksta. - S. Petrovic:
Priroda kritike. - Razwitije russkogo riealizma
(-). "Kontiekst" (-)

L::
-,

I
I

I
1972

:~

~.
W

{\

f:',
,

INDEKS NAZWISK 1

'

opracowal

Bogdan Rogatko

Abercrombie Lascelles 277

Abernathy Robert 111-112
Abramowicz Grigorij L. 18
Abramowska Janina 161
Abrams Meyer H. 212
Ackerman James S. 272
Adamczewski Stanislaw 42, 277
Adler Alfred 27
Aitken A. J. 112
Alberes Rene-MarvnI 178
Albrecht Milton C. 20
Aldridge A. Owen 16
Aldridge John W. 178
Aleksiejew Michail P. 16
Alembert Jean Le Ronde de 278
Allemann Beda 23
Allot Miriam 178,213
Alonso Damaso 27, 28, 104, 262-263
Ampere Jean-Jacques 186
Annienkow Pawel W. 224
Aragon Louis 251
Arnaudow Michail 20
Arnett Willard E. 146
Arwatow Boris J. 307
Arystoteles 8, 16, 60-61, 123, 125,
1:48, 273

Asmus Walentin F. 251

Auerbach Erich 22, 28, 106, 190, 220,

240-241

Ayer Alfred J. 129

Babilas Wolfgang 103
Bachelard Gaston 27, 32
Bachtin Michail M. 107,155, 175
Baculewski Jan 235
Baczynski Stanislaw 43, 179, 248
Bagby Philip 272
Bailey R. W. 112
Bakos Mi:kulas 52
Balbus Stanislaw 185
Balcerzan Edward 86, 141, 181
Baldensperger Fernand 19, 50, 187,
277, 284

Bally Charles 103

Balzac Honore de 222
Baluchatyj Siergiej D. 19
Barabasz Jurij J. 52, 302
Barberis Pierre 88
Bark Joachim 20
Barner Wilfrid 190
Barta Jimos 170-171, 180
Barthes Roland 33, 36, 70, 86, 88,
100

Bartoszewicz Antonina 213

1 zawiera nazwiska autorw, tlumaczy i wydawcw dziel z zakresu wiedzy

o literaturze i dziedzin sasiednich. Nie uwzgledniono nazwisk wymienionych przypadkowo lub reprezentujacych
material przykladowy. Indeks nie obejmuje przegladu chronologicznego dziejw wiedzy o literaturze.

25

Glwne problemy ...

386

Indeks nazwisk

Bar:toszynski Kazimierz 86, 155

Bastide Roger 70
Bateson Frederick W. 35
Batteux Charles 17
Baudelaire Charles 226
Bausinger Hermann 177
Bazanow Wasilij G. 52
Baxandall Lee 39
Beach Joseph Warren 178
Beardsley Monroe C. 80, 129, 130,
146, 315, 324, 336
Becker George J. 212
Beguin Albert 313
Behrens Irene 65, 148

Beissner Friedrich 15
Benda Oskar 49
Bense Max 31, _112
Bentkowski Feliks 12
Bentley Eric 179
Bereza Aleksander 336
Bergson Henri 22, 125, 259
Beriger Leo 59, 332, 336
Bertram' Ernst 23, 25
Besenbruch Walter 125
Beuchat Charles 234
Beutil). Wolfgang 27
Bialkowski Grzegorz 146
Bialoblocki Bronislaw 43
Bialostocki Jan 170, 206, 272
Bickert Hans Giinther 180
Bielinski Wissarion G. 37, 54, 183,
216-217,224,226,235-236
Bienkowski Zbigniew 145, 181
Birkhoff George David 320

Blackmur Richard P. 31
Blainville Henri-Marie de 221
Blanchot Maurice 32
Blin Georges 32
Blach Bernard 98
Block Haskell M. 16
Bloomfield Morton W. 94
Blumensath Heinz 102
Blagoj Dmitrij D. 198, 250, 264,
276

Boas George D. 191

Boase A. M. 190
Bodkin Maud 33
Bogdanow Aleksandr A. 299
Boileau-Despreaux Nicolas 119, 124
Boisdeffre Pierre de 178
Bojtar Endre 41, 336
Bonald Louis-Gabriel-Ambroise
de

Indeks nazwisk

:~'

-r"

\',~;l

Bruneau Charles 103

Brunetiere Ferdinand 167, 177, 229,
230, 240, 272-273,

284, 285-286

Brzozowski Stanislaw 43
Buch Hans Christoph 39
Buddeberg EIse 23
Budzyk Kazimierz 12, 40, 42,45-

288

46, 1'02, 112, 113, 168, 202, 256,

261, 267

Bonzoni A. 50
Bontempelli Massimo 236
Booth Wayne C. 174, 178
Borgerhoff Elbert B. O. 212
Boriew Jurij 18, 210, 263-264, 325
Borowy Waclaw 11-12, 14, 42, 62,

Bujnowski Jzef 41
Bulharyn Tadeusz 226
Burger Heinz Otto 94
Burke Kenneth 177
BurQiWAleksandr 1. 125
Buszmin Aleksiej E. 52, 302
Butor Michel 178
Biihler Karl 80
Bystron Jan Stanislaw 20

146, 168, 170, 181

Borszczukow W. 1. 52
Bouazis Charles 20, 185
Boudon Ray;mond 70
Bourneuf Roland 179
Bouterwek Friedrich 184
Bouvier Emile 50
Bovet Ernest 177, 276-277
Bowers Fredson 15
Bocklin Arnold 71
Bockmann Paul 177, 192, 197
BOlsche Wilhelm .228
Boyd John D. 212
Brach Jolanta 161
Brahmer Mieczyslaw 16, 41
Brandes Georg 186, 234
Brandt Corstius Jan 16
Brecht Bertolt 153
Bremond Claude 86
Bremond Henri 63
Breton Andre 123
Breyer Rickard 41
Brinkmann Richard 213, 242-243
Brodzinski Kazimierz 274
Brodzka Alina 30, 213, 251, 254
Brooks Cleanth 28, 32, 47-48, 56,

Capuana Luigi 228

Carloni J.-C. 50, 313
Carpentier Alejo 236
Carriere Philip Moritz 227
Casey John 51
Cassirer Ernest 152
Castagnary Jules-Antoine 228-229
Castelvetro Lodovico 122
Caudwell Christopher 39, 397
Cazamian Louis 187, 188, 274, 286-

387

Clark Barret H. 179

Closs Robert 27
Gohen John Michael 180
Coleridge Samuel Taylor 56, 70
Conrad Waldemar 67, 74
Conrady Karl Otto 29, 49
Cook Albert 178
Courbet Gustave 218, 219
Craddock Claire Eillen 101
Crane Ronald S. 30, 34-35, 50, 56,
122, 158, 322

Cressot Marcel 103, 104

Croce Benedetto 9, 14, 22, 62, 92,
125, 163, 164, 168, 177, 259

Csat Edward 88
Curtius Ernst Robert 26, 183, 205,
209, 273, 322-323

Cuvier Georges 29
Cysarz Herbert 198, 259
Cywinski Stanislaw 185, 235
Czachowski Kazimierz 237
Czaplejewicz Eugeniusz 41, 86, 109,
112

Czelodajewa-Gerszenzon
N. M. 272
Czerny Zygmunt 50, 202, 256
Czernyszewski Nikolaj G. 37, 224,
235

Cziczerin Aleksiej W. 114, 179

Czyzewski Dmitrij 205

287

CejUin Aleksandr

G. 9, 47, 51, 166,

177, 193, 300

Chambers Frank 277

Champfleury Jules 218-219
Charpier Jacques 180
Chassang A. 177
Chatman Seymour R. 96, 102
Chenier ALndre 163
Chmielowski Piotr 66, 186, 200, 222,
230, 233, 235, 258, 290
Cholszewnikow W. 177

70, 180

Browne Robert M. 50
Bruchnalski Wilhelm 9
Brucz Stanislaw 294
Bruford W. H. 49

Chra;pczenko Michail B. 97, 194, 279

Cicero Marcus Tullius 118, 212, 306
Cieslikowska Teresa 178, 179
Clancier Anne 27

'","""

Daiches David 50, 51, 329, 333

Dam Jan van 300
Damon Philip 35
Dante Alighieri 61, 64
Darwin Charles Robert 24, 272,
290

David-Sauvageot A. 217, 239

Dabrowski Stanislaw 13, 60, 161,
178

Dambslka Izydora 267

Delaplace Guisline 15
Delas Daniel 58
Dembowski Edward 185
Demetz Peter 37, 220
Deutschbein Max 207

388

Indeks

Diderot Denis 125, 226, 278

Dieguez Manuel de 50
Dieanientjew Alek'sandr G. 52
Diersen lnge 175
Dietrich Margaret 179
Dilthey Wilhelm 22, 41, 42, 192, 202
207, 222-223
Diomedes 148
Dluska Maria 101
Dmochowski Franciszek
Ksawery
163
Dnieprow Wladimir D. 157, 179,211,
250, 251
Dobijanka Olga 149
Dobretsberger Joseph 260-261
Dobrolubow Nikolaj A. 37, 224-225
Dobrzycki Stanislaw 61, 185
Dahrn Walf 68, 82
Dalezel Lubamir 82, 97-98, 112, 116
Darnin HUde 94
Danato Eugenio 71
Daubrovsky Serge 50
Dragomirescau Michel 14
Dray William 261
DrewRowski Tadeusz 121
Driemaw Anatalij K. 55, 125
Druzynin Aleksandr W. 224
Dubas Jean-Baptiste 182, 288
Dufrenne Mikel 70, 333
Duncan Hugh 20
Dupriez Bernard 102
Durand Gilbert 288
Duranty Lauis-Emile-Edmand 218219
DuriSin Dionyz 16
Duroche L. L. 11, 31, 49
Diinninger J osef 49
Dziechcinska Hanna 16, 63
Dziekanski Jzef Bogdan 229
Eco Umberto 35, 88
Edel Leon 19, 21
Ehrempreis Irvin 177
Eile Stanislaw 175, 179
Eisler Rudolf 267, 315

nazwisk

r
(

Ejchenbaum Boris M. 28, 51, 107,

280, 303
Elbek J0rgen 94, 117
Eliot Thamas Stearns 7, 25, 29, 327,
329
EIsberg Jakaw E. 18, 48, 96, 157,
210, 250, 263-264, 276, 306
EIster Ernst 10, 332
Elton William 318
Empson William 28, 58, 80
Emrich Wilhelm 94, 321, 329
Enders Horst 94
Engelgardt Boris M. 51
Engels Friedrich 36-39, 125,223-224, 244, 269-270, 278, 292, 294,
299, 304, 308
Enkvist Nils Erik 96
Eppelsheimer Hanns Wilhelm 19
Epstein Hans 199
Erlich Victar 52, 107, 308
Ermatinger Emil 70, 152, 154,198,
261, 283
Ermalayev Herman 52
Escarpit Rabert 12-13, 20,61
EssIin Martin 179
Etiemble Rene 16, 284
Etienne Servais 14
Eulenburg Franz 260
Faguet Emile 240
Falicka Krystyna 50
Falk;awski Zygmunt 252
Fanger DanaId 256
Faryna Jerzy 40, 80
Fayolle Rager 50
Fergusson Francis 33
Fiedler LesIie A. 287-'-288
Fik Ignacy 43, 297
Filitas z Kas 10
FilUolet Jacques 58
Fillaux Jean C. 50, 313
Flaker Aleksandar 49, 86
Flaubert Gustave 151, 219, 222, 247
Fleming Willi 177
Focht Ulrych R. 193, 263-264

Indeks nazwisk

Gervinus Georg Gottfried 12

Gibson Rabert 180
Gide Andre 124
Giedymin Jerzy 261
Gilenson B. 27, 51
Gi1man Sander L. 49
Gilson Etienne 322
Ginestier Paul 179
Ginzburg Lidia 179, 181
Girardin Saint-Marc 277
Giraud Victor 50
Gissing George. 226
Glowinski Michal 9, 50, 86, 146, 178,
179, 264
Gockowski Janusz 146
Goethe Johann Wolfgang 30, 70, 96,
125, 126, 149, 150, 153-154, 214,
220, 238, 288
Galanski Filip Neriusz 118
Galdberg Gerald J. 51
Goldberg Nancy M. 51
Galdmann Lucien 32, 35, 39, 196,
254, 255, 297, 299, 303, 305, 309
Golinski Zbigniew 15
Golaszewska Maria 12, 332
Goncourt Edrnond i Jules de 218~219
Goranow Christa 55
Gorbunawa Jekatierina N. 180
Gorgiasz 60, 122
Gorki Maksim (Pieszkow Aleksiej
M.) 124, 235, 236, 245
Gosiewska Zofia 102
Gottschalk Lauis 261
Gouhier Henri 179
Grny Wojciech 80, 99, 109, 116
292 Grski Konrad 15, 18, 40,42-43,
131, 332
Grabowski Janusz 126
Grabowski Tadeusz 10, 40, 47, 235
Graff Gerald 146
Graff Piotr 89, 336
M. Gramsci Antonio 305
N. Gravina Gran Vincenzo 163
Gray Bennisan 96

Focillon Henri 274

Faerster Max 207, 286
Fnagy Ivan 99, 112
Fontenelle Bernard Le Bovier de
278
Forster Edward Morgan 178
Forster Leanard 236
Foster Richard 51
Fawler Roger 102, 105
Fraiberg Louis 27
Frank Paul L. 191
Franzen Erich 179
Frenz Horst 16
Freud Siegmund 26-27, 287
Freytag Gustav 179
Fricze Wladimir M. 97, 166, 270,
272, 275, 294-296, 297
Fridlender Gieorgij M. 37, 48, 256
Friedemann Kiite 151, 152, 174, 178
Friedmann Narman 179
Friederich Werner Paul 16, 19, 203
Friedrich Carl J. 196
Friedrich Hugo 94, 145, 180
Friedrich W. H. 18
Fryde Ludwik 179
Frye Northrop 33, 157-158, 173, 207,
313
Fubini Mario 171
Fiigen Hans Norbert 16, 20
Gaertner Henryk 98
Gak Gieorgij M. 69
Garaudy Roger 252
Gardiner Patrick 261
Gardner Helen 35
Gausberg Marie Luise 49
Gawranski-Rawita
Franciszek
Gasiorowski Stanislaw J. 201
Geiger Heinz 48
Gej Nikolaj K. 55
Genette Gerard 33, 36, 86
George Stefan 25
Gerszenzon-Czelodajewa
N.
zob. Czelodajewa-Gerszenzon
M.

389

!~

:'1-

390

Indeks nazwisk

Indeks nazwisk

391

:'

Gtreene Theodore Meyer 328

Hegel Georg Wilhelm Friedrich 26,
Greenwood E. B. 242
37, 54-55, 66, 125-126, 152, 177,
Greimas AIgirdas J. 80, 86
183, 220, 224, 275-276, 277-278,
Grigorjew Michail S. 73
282-283, 288
Grimm Reinhold 179, 180
HeideggelT MalTtin 23, 31, 153
Groeben Norbert 20
Heidsieck Arnold 180
Gronski Iwan 236
Heine Heinrich 206
Grygar Mojmir 177
Hemmings F. W. 212
Grzedzielska Maria 102
Hempel Carl G. 261
Grzybowski Konstanty 310
Hempfer Klaus W. 177
Guillen Claudio 194
Hennequin Emile 292
Guiraud Pierre 58, 99, 102, 110, Henzel Janusz 197, 250
117
Herde,r Johann Gottfried 182, 220,
GundoH Friedrich 23, 25, 186
258, 278, 288
Gunzenhiiuser RuI 112
Hermand Jost 49, 194, 206, 272
Gurvith Georges 20
Hernadi Paul 177
Guthke Karl S. 180
Hernas Czeslaw 47
Guyard Marius-Fran~ois 15-16
Herrnstein Smith B. 180
Giinther Hans 52
Heselhaus Clemens 31-32
Giinther Wladyslaw 242
Heyl Bernard C. 146
Gwozdiew A. N. 114
Heyse Paul 167
HinderelT Walter 51
HaHmann Ulrich 51
Hintze Joachim 180
Hamburger Kiite 142, 146, 153, 154, HilTSch E. D. jr 88, 332
177
Hirt Ernst 151, 177
Hjemslev Louis 100
Hamburger Michael 180
Hankiss Janos 177
Hobsbaum Phillipp 336
Hodi J. T. zob. Tokarzewski Jzef
Hannebocg Knut 10
Hanulanka Danuta 275
HoHman Pawel (pseud. Jordan MiHarnack Otto 214
chal) 247-248
Hart H. L. A. 129
Hoggart Richard 35
Hartl Robert 152
Homer 212
Hartmann Karl 41
Hopensztand Dawid (pseud. Kellert
Hartmann Nicolai 67, 77
Jerzy) 42, 43, 120, 248
Harvey W. J. 178
Hopfinger Maryla 13
Hass Hans Egon 320
Horatius (Quintus Horatius FlacHatzfeld Helmut A. 27, 94, 101,
cus) 16
112-113, 190
Hospers John 88, 125, 146, 330
Hauff Jurgen 48
Hough Graham 102, 332
Hausenblas Karel 97-98
Houssaye (Housset Arsene) 217
Hauser Arnold 39, 48, 71, 191, 285, Howells William Dean 226
287, 292, 297, 301, 305
H611erer Walter 94, 180
HavlTanek Bohuslav 109
Hrynczuk Jan 213
Hawthome Nathaniel 330
Hugo Victor 276, 277
Hazard Paul 204
Hungerland Helmut 322

"'r'

';,'1
";f,

Hungerland Isabel C. 146

Hurd Richard 278
Husserl Edmund 22, 67
Huxley Aldous 146
HviSc Jzef 177, 178
Hyman Stanley Edgar 50, 272
Hytier Jean 177

Jones Robert Emmet 50

Jordan Michal zob. Hoffman Pawel
Jourda Pierre 50
Jung Carl Gustav 26, 33, 34, ,207,
287-288
Junker Heinrich 152
Jurgensen Manfred 49

Kagan Moisiej S. 210, 306

Kahn Sholem J. 291
Kainz Friedrich 320
Kaiser Gerhard 243
Kaluza Irena 116
Kamienski Henryk 224, 225
Kandiel Boris L. 19
Kant Immanuel 126, 199, 213
Kaplan Morton 27
Karpinski Wojciech 50
Kautsky Karl 269
Kawczynski Maksymilian 284
Kayisecr Wolfgang 18, 22, 27, 28, 55,
72, 74, 86, 96, 97, 101, 103, 104,
Jakobson Roman 21, 55, 57-58, 65,
106, 127-128, 151, 152, 166, 170,
80, 91, 107, 109, 140, 180, 254, 307,
173, 179, 190, 213, 320, 321, 322,
308, 309
323, 324
Jakubinski Lew P. 57
Kellecrt Jecrzy zob. Hopensztand DaJames Henry 151, 225
wid
Jameson Frederic 39
KelIes-Krauz
Kazimierz 43, 275, 277,
Janion Maria 41, 46, 48, 49, 120301
121, 260, 302
Janssens G. M. 51
Kel10gg Robert 179
Kerenyi Karl 35
Jasdnska Maria 174, 178
Kermode Frank 119
Jastrun Mieczyslaw 141, 161, 181
Jauss Hans RobeITt 35, 48, 212, 282 Kettle Arnold 39
Jean Paul (Richter Friedrich Jo- Kibedi Varga Attila 103, 180, 285
Kiedrow Bonifatij M. 306
hann Paul) 153, 154, 177
Kiell Norman 19
Jefimow Aleksandr I. 109, 114
Kiemienow Wladimir S. 252, 263
Jefimow Nikolaj I. 20, 51, 295
Kilchenmann Ruth J. 179
J egorow Boris 40
Killy Walther 18, 180
Jehn Peter 26
Kinder Hermann 213
Jellenta Cezary (Hirszband NapoKinneavy
James Leo 153
leon) 232
Klaniczay
Tibor 203, 300
Jeune Simon 16
Klapp otto 19
Jezuitow A. N. 224
Klaus H. Gustav 39
Johnson Samuel 125
Klein Albert 48
Jolles Andre 169

Ihwe Jens 102

Ingarden Roman 9, 10, 14, 21, 27,
42, 45, 55, 67-69, 72, 74-77, 92,
93, 112, 121, 128, 130-132, 141,
146, 213, 317, 323, 324-326, 331
Ingold FeIix PhililPlP 48
Irzykowski Karol 8, 91, 119-120,
275
Isenberg Arnold 318
Iser Wolfgang 179, 180
Iwanow Wiaczeslaw W. 40, 107
Iwaszczenko Aleksandr F. 250

,''''''''''-

392

Kleiner Juliusz 9, 10, 13, 14, 18, 41,

'42, 60, 67, 73, 76--77, 100, 117,
119, 151, 152, 154, 156--157, 177-178, 235, 314
Klemensiewicz Zenon 80, 99, 113,
115, 116
Klemperer Victor 204, 209

Klimowicz Mieczyslaw 47
Kloepfer Rolf 180
Klotz Volker 86, 178, 179
Kluckhohn Clyde 261
Kluckhohn Paul 9, 17, 179
Kmita Jerzy 70, 86, 87, 94, 121--122,
144, 213, 261

Knight G. Wilson 22, 117

Koch Hans 37, 237
Kolbe Jiirgen 49
KolacZ1kowski Stefan 42
Kolmogorow Andriej N. 110
Komorowski Adam 51
Kon Igor S. 261
Konstantinovic Zaran 48
Koppen Erwin 18
K:orbut Gabriel 9, 10
Korff Hermann August 26, 189, 195,
282

Koskimies Raphael 85, 178

Kotarbinska Janina 195
Kotarbinski Jzef 230
Kotarbinski
Tadeusz 68--69,

Indeks nazwisk

Indeks nazwisk

134,

146, 260

Koterski Marek 160

Kott Jan 43, 248
Kowalew W. A. 97
Kowzan Tadeusz 180
Kozynow Wadim W. 112, 127--128,
179

Kattelwesch Clemens 19
Krajewski Wladyslaw 275
Krasicki Ignacy 61
Kraszewski Jzef Ignacy 212, 231
Krates z MaUos 10--11
Krausova Nora 112, 175, 179
Krauss Werner 48, 49
Krejci Karel 303

KretschmerErnst
207
Kreuzer Helmut 112
Kridl Manfred 9, 12, 42, 47, 120, 128,
142

Krieger

Murray

31, 50, 51, 56, 59,

127, 321, 336

Kristeva Julia 36, 86

Kroeber Alfred L. 261, 273--274
Kraber Giinter 70, 261
Krzemien-Ojak Slaw 213
K,rzyzanowski Julian 9, 10, 15, 42,
92, 173, 274~275,

314

Kubacki Waclaw 153

Kucharski Eugeniusz 92, 179, 210
Kuczynski Stefan 135
Kuentz Pierre 102
Kuleszow WasHij L 52
Kuraszkiewicz Wladyslaw 110
Kurkowska Halina 102
Kiippers Bernhard 220
Kwintylian 16
La Driere James Craig 118
Lafargue Paul 192
Laharpe Jean-Fran~ois 17
Laird Charlton 16
Lambeck Peter 12
Lamprecht Karl 286
Landmann Adam 126
Landmann Edith 332
Lange Konrad 122, 238--239
Lange Oskar 261
Lansan Gustave 26, 53--54
Larthomas Pieue 180
Laurila K. S. 88, 91--92
Lausberg Heinrich 103, 118
Lawall Sarah 50
Lazad-Pawlowska
Ija 53, 170, 197,
259

Liimmert Eberhart 85--86, 169, 178

Leary Lewis 16, 50
Leavis Frank Raymond 28, 51, 336
Lebiediew-Polanskij
P. L 51-'....52
Lee Brian 105
Le Hir Yves 113

Lehnert Herbert 180

Leibfried Erwin 48
Lem Stanislaw 88, 89, 327
Leman Lee T. 51
Lempicki Siegmund von zob. Lempicki Zygmunt
Lenin Wladimir L 7, 36--39, 214,
236, 275, 305

Leo Ulrich 100, 102

Leontiewa Ewelina W. 146
Lerner Laurence 146
LeSage Laurent 50
Lessing Gotthold Ephraim 125, 163
Levin Harry 24, 35, 47, 212, 242
Levin Samuel R. 58, 102, 265
Levi-Strauss Claude 35, 70
Levy Jifi 48, 109, 112
Lewes George H. 225
Lewis Clive Staples 253
Lichaczow Dmitrij S. 86, 92, 155
Liede Alfred 65
Lifszyc Michail A. 37, 39, 251
Link Franz H. 51, 127
Lipking Lawrence J. 48
Lipski Jan Jzef 141
Lisiecki Stanislaw 148
Lissa Zofia 285
Litz Walton jr 48
Lockemann Wolfgang 174, 177, 332
Lodge David 48, 51, 101--102, 104
Lohner Edgar 48
Lotman Jurij M. 58, 70, 80, 82, 107-108, 112, 207

Lovejoy Arthur O. 26, 202, 204

Lubbock Percy 174, 175, 178
Ludwig otto 219--220, 223, 227
Ludz Peter 20
Lukacs Gy6rgy 20, 37, 39, 43, 125,
150, 173, 178, 179, 220, 245--248,
299, 305

Lukic Sveta 39
Lunding EriJk 47, 49, 336
Larmin O. W. 211,
Lawniczak Wlodzimierz 213

393

Lawrieclci A. 235
Lempicki Jan 291
Lempicki Zygmunt 9, 12, 42, 47, 62,
100, 101, 187, 195, 198, 213, 272,
288

Lopatynska Lidia 180, 181

Losiew Aleksiej F. 325
Lunaczarski Anatolij W. 37, 263,
280, 281, 285, 294--299

Maatje Frank C. 178

Macdonald Margaret 128
Maciejewski Janusz 276
Mackenzie A. S. 291
Macksey Richard 71
Macujew Nikolaj L 19
Madame de Stael zob. Stael Anne-Louise-Germaine de
Mahrholz Werner 9, 14, 49, 62, 271
Makata Janina 76
MakoWliecki Tadeusz 42
Malenkow Gieorgij M. 249
Malewski Andrzej 261, 270
Malmede Hans Hermann 179
Malecki Antoni 183
Man Paul de 48
Mann Maurycy 12, 185, 271, 272
Mann Thomas 25, 172--173
Maren-Grisebach Mariel 48
Margolis J'oseph 128
Markiewicz Henryk 6, 16, 40, 41, 43,
48, 58, 77, 82, 125, 178, 201, 213,
220, 2'50, 252, 297
Markiewicz Zygmunt 213
Markow Dmitrij F. 39, 236
Markwardt Bruno 49, 180, 213
Marmontel Jean-Fran~ois 61, 278
Marouzeau Jules 96, 99
Marrou Henri-Irenee 261
Martini Fritz 9, 31, 198, 243
Martino Pierre 213

Marx

Kad Heinrich 36--39,

224, 236, 244, 246, 269--270,
292, 294, 304, 319
Masson David 225

223,
278,.

394

Indeks

Massonius Marian 232

MaszynskJi Semen J. 52
Matuszewski Ignacy 11-12, 236
Maupassant Guy de 227-228, 243
Mauron Charles 27, 33
May Derwent 51
May Kurt 28, 49
Mayen Jzef 89
Mayenowa Maria Renata 52, 77, 86,
101, 102, 109, 110-111, 113, 181
Maynial Edouard 213
Maziarski Jacek 86, 179
Mc Kenzie Gordon 50, 129
Mehring Franz 192
Meinong Alexius 128
Meister Ernst 260, 270
Mejbaum Waclaw 267
Mejlach Boris S. 19, 20, 21, 37, 40,250
Memmi Albert 20
Mencwel Andrzej 20
Mendelson Moris O. 51
Mendilow A. A. 155
Meredith George 225
Merker Paul 18
Meyer Herman 70
Meyer Richard Moritz 185, 186
Meyer Theodor A. 54, 323
Michajlow A. 295
Michalowska Teresa 148
Michaud Guy 70, 72
Michel Georg 104, 117
Michno Jerzy 174
MickJiewicz Adam 83, 184, 221, 274,
288
Miedwiediew Pawel N. 51
Miedzyrzecki Artur 181
Miles Josephine 50, 79, 208
Milewski Tadeusz 80, 101, 113
Milic Louis T. 112
Miller Norbert 178
Mliodonska-Brookes Ewa 102
Mirski Dmitrij S. 244-245, 249
Mittenzwei Werner 49, 179-180
Mochnacki Maurycy 62, 183, 215216, 229, 235

Indeks nazwisk

nazwisk

Moles Abraham A. 112

Molczanow W. W. 27
Montesquieu Charles de Secondat
288
Moore George 63, 226
Morawski Stefan 20, 39, 41, 52, 250,
251, 291, 325, 334
Moreas Jean (Papadiamantopoulos
Jean) 123
Morrier Henri 104
Morpurgo-Tagliabue
Guido 48
Morris Wesley 35, 51
Motekat Helmut 180
Motylowa Tamara M. 179, 251
Mueller John H. 191
Muir Edwin 173
Mukarovsky Jan 70, 77, 109, 116,
283, 308, 328
Munro Thomas 36, 272, 273-274,
277
Muratow A. 177
Muschg Walter 23, 27
Mi.iller Giinther 30, 70, 74, 127, 155,
166, 169, 173
Mi.iller-Freienfels Richard 19, 318,
333

Mi.iller-Seidel Walter 332

Mylaeus Christoforus 12
Nadeau Maurice 50
Nadler Joseph 26, 291
Nadolski Bronislaw 210
Nagel Ernest 261
Najder Zdzislaw 315
Natev Atanas 180
Needham H. A. 288
Nef Ernst 179
NLcoll Allardyce 179
Nieczajewa Wiera S. 15
Niedoszywin Herman A. 210, 249
Niedzielski Czeslaw 213
Nietzsche Friedrich 95, 206
Nikolski Wiktor 205
Nikolajew Piotr.A. 39, 302
Nodier Charles 221

f~"il
'~.,::,",
'I'! ,

NdH Franc;ois-Joseph-Michel
15
Nohl Hermann 207
Norwid Cyprian Kamil 7
Novalis (Hardenberg Friedrich von)
123
Nowak Leszek 261
Nowak Stefan 261
Nowottny Winifred 105
Ochorowicz Julian 230
Okopien Aleksandra zob. Okopien-Slawinska Aleksandra
Okopien-Slawinska
Aleksandra
9,
40, 86, 267, 285
Olson Elder 30, 153, 158, 179
O'Neill Eugene 235
Oomen Ursula 180
Opacki Ireneusz 166, 167, 178, 266
Oppel Horst 9, 31, 49, 70
Ortwin
Ostap (Katzenellenbogen
Oskar) 142, 181
Orzeszkowa Eliza 64, 186, 230, 233,
290
Osborne Harold 123, 146, 320, 323,
327
Osgood Charles E. 98
Ossowski Stanislaw 21, 54, 241, 242,
253, 261, 317
Ott Karl August 146
OuelIet Real 179
Oxenhandler Neal 32
Pabst Walter 178
Pacheco deI Rio Francesco 226
Pagnini Marcel10 9
Pareyson Luigi 322
Parrington Vernon 235
Parvi Jerzy 244
Pascal Roy 39
Passarge Walter 209, 271
Paterculus Caius Valleius 283-284
Paulhan Jean 188
Pawlow Iwan P. 285
Pawlowska-Lazari
Ija zob. Lazari-Pawlowska Ija

395

Pazura Stanislaw 37, 50

Peacock Ronald 179
Pearce Ray Harvey 35
Peiper Tadeusz 161
Pel c Janusz 60
Pelc Jerzy 60, 68, 87-88, 92, 93, 131,
132, 138, 142, 274
Pellissier Georges-Jacques-Marie
239, 240
Pepper Stephen C. 67, 320
Perger ArnuU 86, 179
Perse Saint-John (Saint-Leger Alexis) 123
Pestalozzi Karl 180
Petersen Julius 9, 18, 47, 72, 104,
151, 190, 207, 272, 276
Petit de Jul1eville Louis 217, 239
Petrazycki Leon 53
Petronius 239
Petsch Robert 85, 86, 152-153, 169,
176, 178, 179, 180
Peyre Henri 141, 188, 192, 276
Peytard Jean 102
Pfeiffer Johannes 31, 127, 180
Phillips William 27
Piaget Jean 70
Picard Raymond 33
Pichois Claude 16
Picon Giietan 336
Pieriewierzjew Walerian F. 10, 39,
71, 251, 295
Pietraszko Stanislaw 163
Pietrow Siergiej M. 237, 250
Pietrow W. 112
Pietrowski Michail 179
Pigon Stanislaw 14
Plnder Wilhelm 276
Pizer Donald 272
Plan che Gustave 217
Platon 122, 148, 212
Plechanow Gieorgij W. 38, 192, 263,
266, 275, 280, 292-293, 294, 301
PlotY'n 92, 122-123
Plotkin Lew A. 52, 236
Politzer Heinz 29

....
I;;;"

Indeks

396

Pollmann Leo 9, 47
Pomirowski Leon 237
Pommier Jean 276
Pomorska Krystyna 52, 107
Pongs Hermann 29, 31, 100, 188
Popovic Anton 109
Popper Karl R. 261
Porebski Mieczyslaw 285
Posnett Hutcheson Macaulay 15,
291

Pospielow Giennadij

N. 71, 97, 177,

250

Potocki Jzef Karol 272

Pottle F. A. 313
PouHlon Jean 155
Poulet Georges 32, 50
Preminger Alex 18
Preczkowska Helena 29
Pritchard John Paul 50
Prokop Jan 48, 94
ProlPP Wladimir J. 85, 179
Proust Marcel 25
Prus Boleslaw (Glowacki Aleksander) 231-233
Przeclawski Jzef E. 221
Przelecki Marian 267
Przybos Julian 161, 253
Przymusinski Czeslaw 163
Puszkin Aleksandr 222
Piltz Peter 155
Queneau Raymond 12-13
Raddatz Fr,itz J. 39
Rader Melvin 328
Rahv Philip 34
Raimond Michel 178
Raneoeur Rene 19
Rank Otto 287
Ransom John Crowe 28, 31, 35, 91,

nazwisk

Reichert John F. 88
Reiss Gilnter 49
Reiss Hans 194
Reizow Boris G. 92, 207, 211, 235
Renard Georges 286
Rettel Leonard (pseud. Zamostowski Jan) 230
Rewiakin Aleksandr 1. 220
Ribot Theodule-Armand 207
Ricardou Jean 50
Richard Jean-Pierre 32, 117
Richards Ivor Armstrong 55, 56, 67,
128-129,

Saloni Zygmunt 52
Saltykow-Szczedrin
Michail J. 225
Samarin Homan M. 101, 250
Sambor Jadwiga 111
Sand George (Dudevant Aurore) 221
Sandauer Artur 113, 249, 322
Sanders Willy 96
Sansom Clive 180
S,?porta Sol 110
Sarbiewski Maciej Kaz,imierz 141
Sarnowska Elzbieta 35
Sartre Jean-Paul 33, 63, 89
Sauvageot-David
A. zob. David-Sauvageot A.
Sawicki Stefan 13, 94, 178, 248, 253
Sayce R. A. 96, 103
Scaliger Julius Caesar 11, 185, 272
Schaff Adam 71, 281
Schaffnit H. W. 212
Schechner Richard 86
Schelling Friedrich Wilhelm Joseph

142

Richter Jan Bronislaw 26

Rickert Heinrich 22, 41, 259
Riegl Alois 274
Rieser Max 322
Riffaterre Michael 50, 99, 104, 110
Righter William 56, 94
Robbe-Grillet Alain 236
Romberg Bertil 178
Rommel Otto 179
Hose William 19
Rosenkranz Karl 10, 277
Rosner Katarzyna 138, 146
Rospond Stanislaw 113
Ross Stephen D. 146
Hothacker Erich 289
Housseau Andre M. 16
Rousseau Jean-Jacques 278
Housset Jean 188
Rozental Mark M. 38, 51, 302
Rudler Gustave 15
Ruitenbaek Hendr,ik M. 27
R.uttkowski Wolfgang Viktor 158,

152, 177, 207, 215, 221

Wilhelm 22, 170, 258, 278
Virski Olga 179
Karl 148
Friedrich 122, 153-154, 183,
214--215, 238, 274
Schlegel August Wiilhelm 152, 164,
183, 221, 258, 274, 288
Schlegel Friedric:h 62, 183, 215, 258,
272, 274, 278, 288
Schmidt Julian 234

Scherer
SchererScherpe
Schiller

Schmidt-Henkel Gerhard 35
Schneider Wilhelm 104
Schober Hita 50
Scholes Robert 178-179
Schorer Mark 50, 129
Schultz Franz 49, 202
Schilcking Levin L. 292
Sebeok Thomas A. 58, 98
Seghers Pierre 180
Seidel Gerhard 15
Seidler Herbert 86, 104, 121, 127,

176, 177

Rildiger Horst 16, 18, 49, 61, 177

Rytlwna Jadwiga 179
Ryzkin 1. 210
Rzeuska Maria 51

125

Rawita Franciszek A. zob. Gawronski-Rawita Franciszek

Raymond Marcel 188
Raynier Gustave 239

397

Indeks nazwisk

Sad2Jik Joseph 23
Saint-Martin Louis"Claude 88'
Sakulin Pawel N. 10, 97, 309
Salm Peter 49

152, 332

Sengle Friedrich

21, 170, 177

Senninger Ch. 177

Shaftesbury Anthony 92
Shapiro Meir 272
Shelley Percy Bysshe 123
Shipley Joseph T. 18, 118
Siedlecki Franciszek 42, 113, 307
Siemek Andrzej 50
Siemienski Lucjan 229, 230
Sienkiewicz Henryk 230-233
Sinko Tadeusz 61
Skwar czyn ska Stefania 9, 10, 13, 18,
47, 48, 70, 86, 157, 160-161,
165,
168, 169, 170, 176, 178, 179, 180,
196, 272

Slochower Harry 33
Slawinska Irena 30, 50, 158, 176, 180
Slawinski Janusz 9, 12, 20, 40, 45,
46, 58, 82, 86, 94, 159, 168, 181,
267, 310
Slowacki Juliusz 330
Smaga Jzef 250
Sokolow Aleksandr N. 97, 194, 204,
205, 210
Sokolow W. S. 267
Sokolowska Jadwiga 190
Sokrates 148
Sorokin Jurij 213
Sorcikin Pitirim A. 207-208, 271, 276
Souriau Etienne 86, 125
Sarbam G. 212
Sparshott F. E. 125, 146
Spencer Herberlt 272

Spencer John 96
Spengler Oswald 272
Spielhagen Friedrich 151, 174, 223
Spitzer Leo 27, 90, 94, 100, 101,
104-105,

113

Spoerri Theophil 31, 104, 206, 207

Stachiejew Boris F. 205
StaiH Anne-Louise-Germaine
de 62,
183, 258, 288

Staiger Emil 22, 24, 28, 29, 31, 70,

94, 96, 150,152,
153-154,
177, 192, 285, 321, 331
Stalin Josif W. 236, 263, 275

158,

r
I

398

Indeks

Stallknecht Newton P. 16
StalLman Robert Woo,ster 32, 50
Stamm Rudolf 196
Stammler Wolfgang 18, 49
Stang Richard 213
Stankiewicz Edward 58
Stanzel Franz 86, 174, 178
Starobinski Jean 27, 32-33
Stawar Andrzej (Janus Edward) 43,
54, 63

Steinberg Sigfrid Henry 18

Stendhal (Beyle Henri) 212
Stern J. P. 241
Stevick Philip 179
Steward Julien H. 261
Stepien Th[arian 248
Stockum Theodorus Cornelius van
300

Stonert Henryk 194

Storm Theodor 153
Stradecki Janusz 40
Strawson P. F. 129
Strelka Joseph P. 20, 51, 332
Strich Fritz 27, 191, 196, 204, 206207, 208, 209, 276
Struve Henryk 234
Stutterheim C. F. P. 177

Styan J. L. 86
Such Jan 268
SuchodolskJi Bogdan 47, 49, 260
Suczkow Boris L. 250
Surowcew Jurij 299
Sutton Walter 51, 56
Swiderski Wladimir J. 70
Sygiel1;ynski Antoni 184, 232, 289
Symonds John Addington 272
Szaniawski Klemens 267
Szczepanska Anita 277
Szczerbina Wladimir R. 37, 38, 251
264

Szestal~ow Wiaczeslaw P. 325

Szklowski Wiktor B. 28, 90, 91, 179
275, 282, 284, 285, 306--'307

Szondi Peter 179

Sztejnbarg Dina 261

Indeks nazwisk

nazwisk

Szyjkowski Th[arian 185

Szyller FTanc P. 49, 271
Sniadecki Jan 61-62
Swiecicki Jzef Th[aria 27
Skreb Zdenko 49, 85, 196
Stoll Ladislav 109
Tagliabue-Morpurgo
Guido
zob.
Th[orpurgo-TagHabue Guido
Taine Hippolyte 54, 183-184, 186187, 219, 226, 258, 272, ,289-293,
301, 332
Tamaszyn L. 210

Taranienko Zbigniew 71
Tarde Gabriele 284
Tatarkiewicz Wladyslaw 53, 63, 92,
122, 197, 317, 332

Tate Allan 28, 91, 125, 146

Teesing H. P. H. 47, 94, 188, 193194, 197, 199-200,
272, 285, 300,
309, 335
Thibaudet Albert 22, 178

Thompson Ewa Th[.52

Thorpe James 21
Tieghem Paul van 15, 17, 168, 177,
187-188,

205

Timofiejew

Leonid L 9, 17, 18, 73,

120-121,
157, 176, 194, 211, 250,
251, 265, 302

Tiraboschi Girolamo 12
Tober Kurt 48
Todorov Tzvetan 82, 86, 103, 144,
169

Tokarzewicz

Jzef upseud. Hodi J.

T.) 231

Tomaszewski
98-99,

Boris W. 17, 18, 86,

103

TopolskJi Jerzy 261, 268, 270

Toynbee Arnold 272
Towe Christian 198, 272
Trager Claus 49
Troczynski Konstanty 12, 77, 119120, 262, 310

"f
,

..

'il';
-I' ..

~l

',

Troeltsch Ernst 309

Trostaniecki Ignacy 50
Trubeckoj NikJolaj S. 80
Trypucko Jzef 113
Trzynadlowski Jan 41, 86, 168, 178,
181

Turajew Siergiej W. 18
Turek Leszek 211, 260
Turey Klara 197, 198, 199
Turowicz Th[aria 130
Turowski Stanislaw 53
Tynianow Jurij N. 80, 107, 167, 282,
307-308

Uitti K. D. 102
Ujejski Jzef 42
UlImann Stephen 96, 101
UngeT Rudolf 10, 26, 190,

196,

282-283

Urban Bernd 27
Uspienski Boris A. 175
Ut1ey Francis Lee 110
Vaihinger Hans 118-119
Vajda Gyorgy Th[ihaly 48
Valery Paul 25
Van Dijk Teun A. 102
Van Rossum-Guyon Fran~oise 179
Vickery John B. 35
Vierkandt Alfred 261
Viet Jean 70
Vietor Karl 29-30, 49, 167, 177
Villemain Abel-Fran~ois 15, 288
Vis cher Friedr:ich Theodor von 152,
177, 237-238

Vivas Eliseo 146, 327

Vodicka Felix 109, 281, 283, 309
Vogt Jochen 48
Volkelt Johannes 95, 238, 323
VOlker Paul Gerhard 49
VollmeT Friedrich 118
Voltaire (Arouet Fran~ois-Marie) 288
Vondung Klaus 49
Vossler Karl 14, 29, 98, 104, 168, 189
Vyverberg Henry 277

".-~~

399

wagner R. L. 103
Walcutt Charles Child 235
Wallach R. W. 95-96
Wallis Th[ieczyslaw 206, 272, 319
Walsh Dorothy 146
Walzel Oskar 24, 27, 49, 70, 91, 189,
207, 209, 265, 314

Wanslow Wiktor W. 279

Warren Austin 9, 18, 25, 47, 56, 68,
77, 146, 202, 320

Warren Robert Penn 28, 180

Warton Joseph 278
Warton Thomas 12, 278
Watson George 9, 51
Watt Ian 241, 253
Weber Jean Pierre 19, 27
Weber Th[ax 309
WehrIi Max 9, 47, 260, 267, 332
Weimann Robert 48, 51, 174
Weinberg Bernard 213
Weinrich Harald 35, 154, 155
Weintraub Wi:ktor 113, 243
Weisstein Ulrich 16, 194
Weitz Th[orris 83, 130, 320, 327, 329
Wellek Rene 9, 12, 14, 16, 18, 25,
30, 47, 48, 51, 56, 68, 74, 77, 92,
110, 121, 146, 180, 183, 204, 212,
241, 272, 283, 309, 320, 334, 335
Wells Stanley 161, 180
Wemer Richard Th[aria 180

West Ray B. jr 50
Wheelwr:ight Philip 33
White Helen C. 51
Whitfield Francis J. 100
Wiatr Jerzy J. 261, 304
Widhammer Helmuth 213
Wiegand Julius 86, 180
Wiengrow N. (Th[oisiej P.) 17, 121
Wierzbicka Anna 107, 114
Wiese Benno von 35, 202, 323
Wiesiolowski Aleksandr N. 18
Williams Raymond 35, 240-241, 299
WiIpert Gero von 18
W~msatt William K. 47, 52, 125, 141,
320

:r
400

Indeks

W,inckelmann

Johann

Joachim

95,

189

Windelband Wilhelm 22, 259

Winiarski Leon 43, 231
Winogradow Igor W. 73-74, 92
W,inogradow Wiktor W. 21, 40, 96,
97, 99, 101, 108-109,
250, 266
Winters Yvor 322
Wirpsza Witold 181
Wiszniewski Michal 185
Witkiewicz Stanislaw 232

114, 175,

Wladimirow Siergiej W. 180

Wojciechowski Konstanty 185
Wolkensztejn Wladimir M. 86, 180
Worobjew N. 86
Woronczak Jerzy 110, 113
Worringer Wilhelm 206
Wycicki Kazimierz 9, 14, 40-41,
47, 70-71,

97

WOlfflin Eduard 61
Wolif1in Heinrich 27, 104, 196, 206,
274, 275

Wutz Herbert 313, 314, 315, 323, 332

Wyka Kazimierz 14, 40, 43, 103, 117,
155, 19~ 256, 275, 276

Yon Andre 50
Zabel Morton Dauwel 50, 56

nazwisk

Zachariasiewicz Jan 230

Zakrzewski Bogdan 41
Zamostowski Jan zob. Rettel Leonard
Zatonskij Dmitrij W. 179
Zawadowski Leon 81
Zawodzinski Karol Wiktor 17, 237
Zetterberg Hans L. 266
Zgorzelski Czeslaw 113, 167, 181
Ziegengeist Gerhard 16
Ziff Paul 316
Ziomek Jerzy 47, 112
Zipf Georg Kingsley 110
Zitner Sheldon P. 51
Znaniecki Florian Witold 259
Zola Emile 209-210, 227-228
Zabicki Zbigniew 248, 251
Zdanow Andriej A. 236
Zmegac Viktor 48-49
Zmigrodzka Maria 174, 201-202, 256
Zlkiewski Stefan 10, 13, 20, 40, 41,
43, 46, 47, 70, 251, 254, 270, 303304
Zurowski Maciej 9, 173
Zyczynski Henryk 62, 180, 184, 216

Zygulski Zdzislaw 92
Zyrmunski Wiktor M. 15, 16, 59,
86, 97, 180-181,

251, 285, 323

OD AUTORA

Zamieszczone tu rozprawy drukowane

jacych wydawnictwach:
l - "Zycie Literackie" 1964 nr 40-41

(pt. O wsplczesnych badajak najkrcej).

"Kultura i Spoleczenstwo" 1961 nr 2 (pt. Granice literatury).
"Pamietnik Literacki" 1962 nr 2.
"Zycie Literackie" 1964 nr 40-41 (pt. O wsplczesnych badaniach
literackich - jak najkrcej).
"Studia Filozoficzne" 1961 nr 3.
niach Literackich

II -

III IV V

byly czesciowo w nastepu-

VI -

"Zeszyty Naukowe Uniwersytetu

Jagiellonskiego"
LIX, Prace
historycznoliterackie, z. 5, Krakw 1963 (pt. Spory genologiczne).
VII - "Studia Filozoficzne" 1959 nr 2 (pt. Pojecie pradu w historii literatury) i Zjazd Naukowy Polonistw 10-13 XII 1958, Wroclaw
1960 (pt. Teoria pradu literackiego).
VIII - Z teorii
historii literatury.
Prace poswiecone V Miedzynarodowemu Kongresowi Slawistw w Sofii, pod red. K. Budzyka,
Wroclaw 1963.
IX - "Studia Filozoficzne" 1964 nr 2.
X - Ksiega pamiatkowa ku czci Stanislawa Pigonia, Krakw 1961,
i Poetics. Poetika. Poetyka, Warszawa 1962 (w tlum. ang. pt.

Evaluation in the Study of Literature).

W kolejnych wydaniach ksiazkowych (1965, 1966), zwlaszcza w trzecim (1970), wprowadzono uzupelnienia i uscislenia rzeczowe oraz zmIany

terminologiczne, zachowujac wszedzie zasadnicza tresc wersji poczatkowej.

W ostatnich jednak latach nastapila w dziedzinie literaturoznawstwa
"eksplozja teoretyczna" tak silna i obfita, ze w wydaniu obecnym zrezygnowalem zarwno z dalszego uzupelniania strony informacyjnej,
jak
i z nasuwajacych sie nowych przemyslen wlasnych (poza drobnymi zmIanami w rozdzialach I i III). Jedynie wskazwki bibliograficzne doprowadzone zostaly do 'Polowy 1974 r.
26

Glwne problem:.; ...

402

Od autora

iSp(!)srdwielu osb, ktre w toku tej pracy okazaly mi zyczliwe zainteresowanie i cenna pomoc, ze szczeglna wdziecznoscia wymieniam
nazwiska: dr Heleny Eilstein, prof. dr Romana Ingardena, prof. dr Marii
Renaty Mayenowej, doc. dr Ireneusza Opackiego, prof. dr Jerzego Pelca,
Adama Wazyka, prof. dr Kazimierza Wyki i prof. dr Marii Zmigrodzkiej. Dolaczam do nich nazwiska recenzentw, ktrych uwagi krytyczne
spozytkowalem czesciowo w poprawkach i uzupelnieniach do wydania
drugiego i trzeciego: doc. dr Kazimierza Bartoszynskiego ("Pamietnik Literacki" 1966 nr 3), doc. dr Aliny Brodzkiej ("Kultura i Spoleczenstwo"
1967 nr 3), dr Stanislawa Dabrowskiego ("Pamietnik Literacki" 1966 nr 4;
tamze moja odpowiedz; replika recenzenta - "Pamietnik Literacki" 1968
nr 4 i "Gdanskie Zeszyty Humanistyczne" 1969 z. 2), prof. dr Jerzego
Kmity ("Nurt" 1966 nr 2-3), prof. dr Czeslawa Zgorzelskiego ("Tygodnik
Powszechny" 1965 nr 28), prof. dr Jerzego Ziomka ("Ruch Literacki" 1966
nr 5).
Podziekowania zechca rwniez przyjac za wydawnicze
tej ksiazki: mgr Teresa Podoska i mgr Bogdan Rogatko.
Krakw,

opracowanie

1964-1974
Henryk

Markiewicz

Obwolute projektowal

Janusz Wysocki

Printed in Poland
Wydawnictwo Literackie, Krakw 1976
Wyd. IV. Naklad 10000+233 egz. Ark. wyd. 30,5. Ark. druk. 25,25
Papier druk. mat. kI. III, 60X86 cm, 70 g
Oddano do s)<ladania 22 I 1975
Podpisano do druku 5 I 1976. Druk ukonczono w lutym 1976
Zam. nr 660/75.Z-18-112.Cena zl 65.Drukarnia Wydawnicza, Krakw, Wadowicka 8

h._

"