VII DRS

stehsal Xrclri
Xrc Anlay
vvlki blmd bhs etdiyimiz kimi istehsal funksiyas, istehsal prosesind
istifad olunan resurslarla mhsul buraxl (istehsal miqdar) arasndak laqni
gstrir.
X f ( K , L,...H )

stehsal funksiyasnda istehsal amillrinin sadc miqdarlarn aradrlm,

onlarn qiymti is nzr almamd. stehsal amillrinin qiymtlrini d nzr
alsaq, xrc funksiyasn (yni mumi xrclri) bu qaydada yazmaq mmkndr:

TC rK wL ......PhH
Bu dstura gr, istehsal miqdarn artrmaq istyn bir firmann xrclrini d
artrmas tbiidir. Yni, istehsal funksiyasnda itirak edn sabit xrclr (TFC) il
normal mnft dyims d, daha ox istehsal artrmaq n mcburi olaraq
daha ox miqdarda istehsal amilindn istifad edilck v bu da mcmu xrci
artracaq. Bu sbbdn, istehsal miqdar il mumi xrclr arasnda funksional
laq olduunu qeyd mmkndr. Lakin, istehsal miqdar artarkn mumi xrclr
artsa da bunun ksin artmayan bzi xrclr d vardr. Bu mvzu is sonra
aradrlacaq.
vvlki blmd resurslardan bhs edrkn, zaman amilini nzr alaraq istehsal
prosesind istifad olunan resurslar daimi v dyin resurslar kimi iki qrupa
blnmdyn qeyd edmidik. Burada da, eyni qayda zr, yen zaman amilini
nzr alarnaraq xrclr daimi v dyin xrclr olaraq iki grupa blnck.
mumi xrclr funksiyamz is tbii olaraq, daimi v dyin xrclrin cmindn
ibart olacaqdr:

TC TFC TVC
Qsa Mddtli Dvrd stehsal Xrclri Analizi
Qsa mddtli dvrd istehsal prosesind itirak edn resurslarn bir hisssinin
dyidirilmsinin mmkn olmadn, bir hisssinin d dyidirilmsinin mmkn
olduunu qeyd etmidik. ndi is qsamddtli dvrd dyidirilmsi mmkn
olmayan resurslara

ediln xrclri daimi xrclr adlandracq v onun istehsal

miqdarndan mstqil kild hrkt etdiyini qeyd edcik. nk bu xrclr

istehsaln olmad hallarda da ediln xrclrdir. Eyni qayda zr dyin

resurlara ediln xrclri d dyin xrclr adlanrraraq qsa mddtli dvr xrc
analizind mumi xrclrin dsturunu yazsaq:
mumi xrclr= mumi daimi xrclr + mumi dyin xrclr + qtisadi
mnft
Buradan,
TC = TFC + TVC + M
olar.
TC mumi xrclr
TFC - mumi daimi xrclr
TVC - mumi dyin xrclr
M - qtisadi mnft.
mumi xrclri meydana gtirn bu amillri nvb il aradrmazdan vvl, qsa
mddtli dvr xrc analizind istifad olunan frziyylri aqlasaq, bunlar:

stehsal amillri homogendir. Yni, hr istehsal

amillrinin btn

vahidlri, eyni mhsuldarlqdadr.

Texnologiya sviyysi v istehsal amillrinin qiymtlri sabitdir.

stehsal amillrinin bir qisminin sabit

olduu frziyylrdir.
Daimi xrclr (FC)
Qsamddtli dvrd, firmann istehsal miqdarndan asl olmayan, yni firma he
bir mt v ya xidmt istehsal etms v ya az miqdarda mhsul istehsal ets
d, mcburn ediln xrclr daimi xrclr deyilir. (Msln: manlar, tcizatlar
n olunan xrclr, kiray haqq, sorta dmlri vs.)
Sabit xrclrl bal iki sas anlaydan istifad etmk mmkndr: mcmu sabit
xrclr, orta sabit xrclr.
mumi daimi xrclr (TFC), firmann istehsal n qdr olarsa olsun, mcburn
ediln (daimia) xrclrin cmidir.
Orta daimi xrclr (AFC) is mcmu sabit xrcin istehsal vahidi bana dn
miqdardr.

AFC

TFC
X

Dyin xrclr (VC)

Qsamddtli dvrd firmann myyn bir miqdarda istehsal hyata keir
bilmsi n istifad etdiyi istehsal amillrin ediln xrclr dyin xrclri
adlanr. Dyin xrclr, xammal v enerji xrclri kimi sahlr ediln
xrclrdn ibartdir. Bu sbbl, firmann he bir mhsul istehsal etmmsi
halnda dyin xrc dyrinin "sfr" olacaqdr.
Lakin, firma istehsala balad andan etibarn, maa, xammal, elektrik xrclri
kimi dmlri etmk mcburiyytinddir. Bu dmlrin, istehsal miqdarna
bal olaraq artaca akardr.
Dyin xrclri d mcmu dyin xrclr (TVC) v orta dyin xrclri (AVC)
olaraq iki qrupa blmk mmkndr:

mumi dyin xrclrin istehsaln olmad hallarda sfr olduunu vvlc qeyd
etmidik. stehsala balaynca v istehsal miqdar artrlnca mumi dyin

xrclr, balancda ox srtl artar. Ancaq istehsal miqdar artdqca, mumi

dyin xrclrdki bu artm srti getdkc azalar. Bu azalmann sbbi ktlvi
istehsalnn daha mhsuldar (verimli) olmas, baqa bir deyil bu istehsal
ksiyind mhsuldarlq artnn olmasdr. Nticd mumi dyin xrc yrisi
sfr nqtsindn balayan, vvlc meylliliyi azalaraq artan sonra artaraq sa
yuxarya yksln bir yridir.
Orta Dyin Xrc
Orta dyin xrc, mhsul vahidi bana dn mumi xrcdir. Baqa bir ifadyl,
orta dyin xrclr mumi xrclrin istehsal miqdarna blnmsiyl ld edilir:

kild grldy kimi orta dyin xrclr yrisi vvlc myyn bir miinimum
nqtsin atana qdr azalan, bu nqtdn sonra is artan bir funksiyadr. Bu
yri d mumi dyin xrc yrisi kimi istehsal hcminin az olduu nqtlrd
yksk qiymt alarkn, firmann optimal istehsal hcmin atmasna qdr
(minimum nqtsin qdr) msbt meyllilik gstrir v firma optimal istehsal
hcmini kedikdn sonra azalan verimlr (smrlr) qanunu sbbindn
ykslir. Baqa bir deyil, orta dyin xrclrd firmann istehsal miqdar, buna
bal olaraq istehsal hcmi artdqca istehsal amillrinin verimliliyi artma bal
olaraq vvlc azalr sonra is istehsal amillri verimliliyi azald n tkrar
artr. nki, istehsal ediln hr mal ya da xidmt vahidin dn dyin xrclrin
vvlc azalaca, sonra is artaca frz edilir.
Akar xrclrqeyri akar (rtl) xrclr (iqtisadi mnft-muhasibat
mnfti)

Myyn hallarda, sahibkar istehsal prosesind z myindn, mlakndan,

razilrindn v kapitalndan d istifad edr. lbtt bel olan hallarda
sahibkarlara mk haqq, renta v faiz gliri dmsi edilmsi lazmdr. nki,
sahibkar malik olduu bu istehsal amillrindn z firmasnda deyil, baqa
firmalarda istifad edrs, bu glirlri ld etm frstin (alternativ xrclr)
malik olacaqdr. Sahibkar bundan imtina edrk istehsal z tkil edrs bu
frsti itirr. Bundan baqa, burada sahibkarn znn tkilatclq faliyyti
nticsind ld etdiyi glir olan mnft d bhs etdiyimiz xrclr lav
olunmaldr. Bellikl, sahibkarn zn dmsi lazm olan v ya ld etm
frstin malik olduu bu glir rtl xrclr (qeyri akar xrclr), firmann
normal faliyti sbbiyl ediln v rtl xrclrdn knarda qalan xrclr
akar xrclr deyilir.
Sahibkarn zn dmsi lazm olan v ya ld etm frstin malik olduu bu
gliri yni

rtl xrclri biz iqtisadi mnft adlandrrq v mumi daimi v

mumi dyin xrclrl birlikd mumi xrclri meydana gtirn amillr kimi
qbul edir v dsturda da bu qayda zr yazrq.
Mhsul satndan ld olunan mumi glirdn akar xrclri xsaq muhasibat
mnfti, qeyri akar xrclri (rtl xrclri) xsaq is iqtisadi mnfti ld
edrik.
mumi Xrclr (TC)
mumi xrclr ncdn xatrladmz kimi bu dsturla ifad edilir:
TC = TFC + TVC + M
mumi xrclr yrisini ld etmk n is mumi daimi xrclr v mumi
dyin xrclr yrilrini hndsi qaydada toplamaq lazmdr.

Orta Xrclr (orta mumi xrclr) (ATC, AC)

Orta mumi xrclr vya qsaca orta xrclr mumi xrclrin istehsal miqdarna
olan nisbtidir:
v ya,

TC
X
ATC AC AFC AVC
ATC AC

Orta xrclr yrisini koordinat mstvisind gstrmk n orta daimi xrclr v

orta dyin xrclr yrilri hndsi qaydada toplanr v ld olunan yeni yriy
qsaca "orta xrclr yrisi" deyilir.

Son hdd xrclri (marjinal xrclr) (MTC, MC)

stehsal miqdarn bir vahid artrmaq n istifad olunan lav xrclr son hdd
xrclri deyilir. Bu trifdn d aydn olur ki, qsamddtli dvrd son hdd
xrclrinin firmann sabit xrclrli il laqsi yoxdur v son hdd xrcinin hcmi
dyin xrclrdki artmdan anlalr. Bellikl, istehsal miqdar bir vahid
artrld zaman mumi xrclrd grln artmn, sadc mumi dyin
xrcdn qaynaqland anlalmaldr.
Son hdd xrclri aadak dsturla hesablarnr:
MC

TC
X

Son hdd xrclri yrisinin kli istehsal miqdar artdqca vvlc azalan v
myyn bir istehsal miqdarndan sonra is srtl artan bir yridir. Bunun
sbbi, son hdd xrclrinin firmann dyin xrclrindn asl olmasdr.

kild grldy kimi son hdd xrclri Xo istehsal miqdarna qdr azalr sonra
is ykslir. Bunun mnas bir firmada istehsal miqdar Xo istehsal sviyysin
yksln qdr istehsal olunan hr yeni mhsul zndn vvlki mhsula
nisbtn daha ucuz qiymt istehsal edilir, Xo istehsal sviyysindn sonra is
istehsal olunan hr yeni mhsul zndn vvlki mhsuldaan daha bahal
qiymt istehsal olunur.
Son hdd xrclri il orta xrclr arasnda laq
Hm orta xrclr, hm d son hdd xrclri yrilrinin kli vvlc azalan sonra
is yksln klinddir. Ancaq son hdd xrclri yrisindki azalma v artmlar
daha srtlidir (kskindir). Mhz buna gr, son hdd xrclri yrisi orta xrclr
yrisin gr znn minimum nqtsin daha tez atr, sonra is ykslmy
balayr.

kild grldy kimi son hdd xrclri yrisi orta xrclr yrisindn aada
olduu hallarda orta xrclr yrisi azalan vziyytd hrkt edir. Son hdd
xrclri yrisi orta xrclr yrisini onun minimum nqtsind ksdikdn sonra is
son hdd xrlrinin artmaa davam etmsi orta xrclri d artrr v orta xrclr
yrisi d ykslmy balayr.
Xrclrin Seyri v Azalan Verimlr Qanunu
Bir firmada, istehsal hcmi myyn bir sviyyy atana qdr, n mvafiq
daimi v dyin xrclr birlimi nisbtin addm-addm yaxnlalr. Bu istehsal
hcmi sviyysi aralnda istifad olunan hr lav dyin xrclr zndn
vvlkin gr daha yksk verim gtirdiyi n artan verim hal mvcud olur v
son hdd xrclri azalar. Bu optimal xrc birlmsin mvafiq istehsal
hcmindn sonra istehsala davam edilrs artq azalan verimlr mvcud olar v
son hdd xrclri d artmaa balar. Son hdd xrclri v orta xrclr yrilrinin
vvlc azalan sonra artan seyir izlmsinin sbbi istehsal prosesind dyin
verimlr prinsipinin v azalan verimlr qanununun mvcud olmasdr. Bunun
nticsind, son hdd xrclri v orta xrclr yrilri azalan meyilllikd is artan
verimlr, yksln meyillilikd is azalan verimlr qanununun mvcudluu
anlalr.
stehsaln Miqyas Problemi
Bir firmann istehsal hcmi n drd mxtlif dvrn olduunu qeyd etmk
mmkndr: tam hcmli (tutumlu) vziyyt, yetrsiz hcmli (tutumlu) vziyyt,
ifrat (hddindn artq) hcmli (tutumlu) vziyyt v n st (maksimum) hcmli
(tutumlu) vziyyt.
kil vastsi il mxtlif miqyasl dvrlrin izah

Uzunmddtli Dvr Xrc Analizi

Uzunmddtli dvr firmann btn istehsal amillrinin miqdarn kifayt qdr
dyidir bilmsin imkan vern bir dvrdr. Uzunmddtli dvr qsamddtli
dvrdn frqlndirn n hmiyytli amil, istehsal amillrinin hamsnn bu
dvrd dyidirilmsinin mmkn olmasdr. Bu dvrd firma, eyni zamanda
istehsal planlamas edbilmk n lazmi vaxta da malikdir. Firma bu dvrd
mvcud olan avadanlqlar satma v vzin yenilrini ala bilm imkanna
malikdir.
Qsamddtli dvr analizind dyin istehsal amilinin (dyin xrclrin), daimi
istehsal amilin (daimi xrclr) lav olunmas v nticd yaranan istehsal
xarclrinin

(mumi

xrclrin)

nticlri

aradrlm

hr

hans

bir

mhdudladrma gtirilmdn orta v son hdd istehsal xrclri yrilri

gstrilmidi. Uzunmddtli dvrd is btn istehsal amillrinin (xrclrinin)
dyidirilmsi mmkn olduu n bunun istehsal funksiyas zrindki
nticlrini analiz edilmy allacaq.
Miqyasa Gr Artan Verim Halnda Qsa v Uzunmddtli Dvr Orta Xrc
yrilri
Firma

baxmndan

uzunmddtli

dvr,

qsamddtli

dvrlrin

bir-birini

izlmsindn, yni "ox sayda qsa dvrlrin yan-yana glmsindn" frqli bir ey
deyil (burada btn xrclr artq dyin xrclrdir, daimi xrclr yoxdur).
Bu sbblrl, bir firmann uzunmddtli dvr xrclr yrilrini, qsamddtli
dvr aid xrclr yrilrinin frqli hcm vziyytlrind killrini, ya da bunlarn
hndsi klinin harada yerlcyini taparaq (v ya dnrk) ld etmk

10

mmkndr. Bzi mnblrd uzunmddtli dvr orta xrclr yrisin miqyas

yrisi d deyilir.

Miqyasa Gr Sabit Verim Halnda Qsa v Uzunmddtli Dvr Orta

Xrclri

Miqyasa Gr Azalan Verim Halnda Qsa v Uzunmddtli Dvr Orta

Xrclri

11

Qsa V Uzunmddtli Dvr Orta Xrclr

Uzunmddtli Dvr Marjinal Xrclr

12

Msbt Knar Effekt

Msbt knar effekt anlay, bir istehsal sahsi inkiaf etdikc, yni bu istehsal
sahsind faliyyt gstrn firmalarn say v mumi istehsal hcmi artdqca, o
sahd faliyyt gstrn btn firmalarn xrclrinin azalmasna sbb olan
stn vziyyti ifad edr. Msbt knar effetklr firmann orta xrclrini azaldar.
Msbt knar efektin stnlklri:

stehsalda istifad edilmk n alnan ara mhsullardan tmin ediln

stnlklr,

xtisaslam i-gc tmini nticsind tmin ediln stnlklr,

stehsalda

istifad

edilmk

alnan

xidmtlrdn

tmin

ediln

stnlklr,

nfrastruktur tsislri v xidmtlrdn tmin ediln stnlklr.

Mnfi Knar Effekt

Bzi hallarda is bir istehsal sahsinin inkiaf etmsi istehsal xrclrinin
artmasna sbb ola bilr. Bu kimi hallarda mnfi xarici iqtisadiyyat mvcuddur.
Mnfi knar effekt mumiyytl istehsal sahsi inkiaf etdikc says artan
firmalarn bir-birlrin verdiklri zrrlrin nticsind ml glr. Mnfi knar
effekt is msbt knar effektdn frqli olaraq firmann orta xrclrini artrar.

Knar Effektlrin Firma Xrclrin Tsirlri

13

14