04 Arhitektura BH 1463-1878 Stanovanje PDF

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878)-Stanovanje
OSMANSKI PERIOD (1463-1878)

STANOVANJE
Pripremljeno na osnovu rada autora: Prilog prouavanju Islamskog stambenog graditeljstva u
Jugoslaviji na primjeru Mostara, 1989.godine
STAMBENI KOMPLEKS
Kua - to je boravite ovjeka sa odreenim brojem prostorija. Ona je ovjeku sredstvo,
instrument opstanka, ali i sredstvo simbolizacije i samodokaza.
Obrazac egzistencije u islamskom drutvu bila je porodina kua, stambeni kompleks. Ona je
glavna elija grada i zatvorena jedinica koja se razvija u sopstvenom krugu, tajnovita i okrenuta sebi.
Stambeni kompleks se sastoji, u pravilu iz tri stepena:
kua, u uem smislu, sa osnovnom jedinicom sobom, prostorija koja zadovoljava vie
namjena. Multipliciranjem sobe u veem broju kombinacija oko hola-hajata dobija se
kua:
avlija sa mutvakom (kuhinjom), drvarnicom, enifom (nunikom), aharom (stajom) za
kravu, moda i za konje, ostavom-magazom, boalukom, odnosno predaharlukom-kok
bolje stojeih porodica,esmom, kapijom, kapidikom, odrinom, cvijetnjakom;
baa sa povrtnjakom, voem i travnjakom, loom i eventualno vodom tekuicom.
Stambeni kompleks, pod uticajem Islama, dobija novi odnos prema vanjskomprostoru,
objekat se zatvara pogledima stranih lica-zbog sakrivanja ena od stranaca, i zbog odravanja higjene.
Odatle se razvijaju I dva dvorita kod veih stambenih kompleksa ekonomsko i intimno-porodino
dvorite avlija. Svi stvaralaki uticaji su se inventivno primjenjivali i transformisali. Dokaz za ovo su
promjene u gradnji kue uporedo sa udaljenou od centra uticaja, te razlike izmeu kue na selu i
kue u gradu.
Nezaobilazna je injenica da ove kue nastale stotinama kilometara udaljene jedna od druge,
izgraene pod izuzetno razliitim uslovima, imaju dispoziciju koja je u glavnim crtama ista za sve. U
skladu sa tim, moemo rei da je glavni faktor jedinstva i prilagodljivosti, kod razliitih tipova kue
njihova dispozicija. Najvei broj kua kroz plan izraava bitne kompozicijske, strukturne i obimske
elemente, pa tako i reflektuje i socijalni i ekonomski nivo kue. Pregled stambenih objekata po
pojedinim regionima Osmanske imperije kazuje da postoje znatne razlike u izgledu kue Anadolije,
Bugarske, Grke, Pomoravlja, Makedonije ili Hercegovine.
Koliko god je stambeni kompleks
odvojen od vanjskog svijeta, od ulice i nepozvane
radoznalostiprolaznika, toliko je kua i njen
raspored bio otvoren, esto ak i rasplinut prema
prirodi, prema nebu, vodi,... Elementi ove kue
su: baa-priroda, ograda oko nje, i paviljon u
bai. Kua je nastala u klimi gdje priroda
ovjeku apue; ovjek joj se smjekom odaziva;
uiva u njoj ipromatra je u svom omeenom i
sreenom svijetu. Prema takvom odnosu priroda
postaje element kompozicije; priroda prelazi u
arhitekturu-kua se prema vani javlja kao
arhitektonska plastika.
Selamlik: 1.Ekonomsko dvorite, 2.Ahar;

Haremlik: 3.Porodino dvorite, 4.Kua, 5.atrnja,
6.Mutvak, 6.Ostava, 7.Ljetna kuhinja; 8. Baa
(primjer Muslibegovia stambenog kompleksa)

Avlija
Kretanje izmeu ulice, avlije, kue i bae ovisi o diferencijaciji prostora. Vanu ulogu u
formiranju puteva imaju kapije zbog fizikog i vizuelnog zatvaranja. Boni zidovi kapija su zato
prilino duboki, sainjavaju ih obino stranice pomonih prostorija, ili se kapija postavlja na pomoni
objekat ispod kojeg se prolazi da se ue u avliju. esto su kapije sa obe strane prostora kojim se avlija
izoluje od ulice. Takav prostor izmeu dvije kapije obino se koristi kao ekonomsko dvorite. Naziva
se araluk. Obino je iznad ove avlije prostor predaharluk, tj. soba za primanje gostiju, za noenje
gostiju (kua Mezia, Raljevia, Karabega,...).
Iz tenje za izolacijom prostora kue putevi postaju indirektni. Podjela na ekonomski i
porodini, intimni dio, u Mostaru nije bila toliko izraena. Ekonomski dio - muka avlija svodio se na
gospodarsko dvorite vezano za staje - ahare, kao to se intimni, porodini dio (tkz. enska avlija)
vezao uz kuhinju - mutvak. Vei stambeni kompleksi imali su posebnu gospodarsku avliju sara-hanu.
Od istraenih objekata jedino je Kolakovia kua u Blagaju imala ovaj prostor.
Dekorativni pod avlije
Avlija Velagia kue u Blagaju
U gospodarsko-ekonomskom dijelu su ahar sa ubritem, iznad ahara sjenik (samanluk), a

rijee je pored ahara ostava za kola. Primjeri za ove avlije su u kompleksu Muslibegovia kue,
Velagia kua u Blagaju,... a kod manjih stambenih kompleksa sauvani su samo pojedini fragmenti.
Kapije su vrlo znaajan element stambene
kue u funkcionalnom i dekorativnom pogledu.
Kapija na ulazu u kunu avliju je dvokrilna,
dimenzionirana tako da moe ui konj sa tovarom.
Sastoji se od nosivog kostura - rama ugraenog u
zid, okvira sa 2-3 horizontalne preke, baglamima
vezanim za ram i obloge od srove daske
postavljene okomito na preke i za njih privrene
kovanim ekserima, ije poveane glave, gusto
nanizane, daju osjeaj sigurne zapreke.

Kapija je zatiena i naglaena nastrenicom izvedenom od drveta sa par redova kamene

ploe. Sa unutranje strane kapije, na unutranjem rubu krila bez brave obino se nalazi drvena,
rezbarijom ukraena vertikala koja naglaava sredinu kapije. Metalne halke na vratima djeluju vrlo
dekorativno i slue kao zvekir. Letvica za zatvaranje sa ekalom je vrlo duhovito izvedena i
omoguava zatvaranje koje asocira na dananje automatske brave. Najljepe kapije su na mirinoj
kui, te na Dabia kuli u Suhom dolu.
Ulazna kapija u avliju - porodini dio, i komunikativna brana za neistoe, jer se u
stambenim kuama izuzetno mnogo polae na higijenu, sa blatnjave ulice preko kapije ulazi se u
podruje nanula - kaldrmisanu avliju. Vrata na koja se izlazilo u bau nazivaju se kapidik. Mogu se
nai kod kua uz rijeku Bunu i uz Radobolju.
Svi domainski prostori koji su prljavi izdvojeni su od kue u avliju, ali kako je prostor avlije vrlo
racionalno iskorien tako je granicu izmeu kue i avlije teko odrediti, naroito kod skromnih
kua.
Kuhinja u avliji- ljetni mutvak - je manja
prostorija u kojoj je bilo ognjite sa odakom ili bez
njega, te odgovarajui broj polica i sanduka za
odlaganje. Uz mutvak je bila pomona ostava iler,
negdje magaza.
esma, ako je bila provedena voda do kue,ili od atrnje, je obino bila postavljena izmeu
mutvaka i zahoda (enife) tako da se ista voda koristi za kuhanje i pranje, a kao prljava oticala bi kroz
enifu i ispirala je. Kapija se postavljala ponekad tako da bi odvojila esmu od zahoda. enifa (zahod)
je tipino orijentalna, u njoj se ui na podu od dasaka, odnosno kamena iznad jame, tu je jo i ibrik za
vodu za pranje koji je stajao u zidnoj nii. U nedostatku kanalizacije zahod se postavljao blie bai, a
ako postoji voda sa uline strane onda se sa ove strane uz esmu reaju svi elementi.
Bae-vrtovi
Vrtovi su sastavni dio kulture stanovanja a
predstavljaju i jedan vid umjetnikog izraavanja. Nastali
su kao odgovor na surovu sredine Arabije i pod uticajem
religije islama smatrani su zemaljskim odrazom raja.
Slinost vrtova irom islamskog svijeta govori nam o
univerzalnosti islamske umjetnosti. Prostrani vrtovi
bogatih i onih manje bogatih razlikuju se samo
veliinom, a za sviju predstavljaju osvjeenje i izvor
radosti. Kult vrtova snano je uticao na sve vrste
dekorativne umjetnosti. Gdje god je to mogue u vrt se
uvodi iva voda.
Bae sa raznolikim povrem, voem, cvijeem i drveem snabdjevaju ukuane svojim
plodovima i oplemenjuju ih svojim prisustvom.
U Mostaru su dva potpuno suprotna dijela grada po mogunosti dovoenja ive vode i s tim
vezano ureenja vrtova. Zapadni dio uz Radobolju bogat je vodom koja se obilno koristila, a istoni,
na obroncima brda koristio je vodu iz atrnji-cisterni.
Odnos prema prirodi. Stambena kua prilagoava se okolini: upotrebom prirodnih, lokalnih
materijala za gradnju i izuzetnom vjetinom plasiranja, uklapanja na terenu.
Kua - horizontalno priljubljena zemlji, koristei izohipse za puteve, potujui susjedovo
pravo na vidik, hvata vizure niz kratke sokake na drugu kuu ili grupu kua, utopljenu u zelenilo,
potujui susjedovo pravo na intimnost, ili na neki damijski kompleks naglaen munarom izmeu
visokih borova.
3

Odnos prema okolini-crtei arhitekte Pospiila (M. Hrasnica)
Kua se ne gradi gdje nema drvea, a svako drvo se nastoji sauvati, uz traenje najbolje
mogue orijentacije prema suncu i prema vidicima. Tako je najvei broj kua u Mostaru hajatom i
tavanom orijentiran prema jugu, a gdje se to nije moglo ostvariti kua se orijentirala prema istoku, ili
prema zapadu ali nikad prema sjeveru.
Ako je voda u blizini - prilazi joj se, a ako je mogue uvlai se u kuni vrt (bae uz
Radobolju), ili ak u objekat (Velagia kua u Blagaju).
Kua se razvija u vanjski prostor i obuhvaa zatvorene i poluotvorene prostore - bez krutosti i
ematizma u rjeenju. Prvenstveno se tei za prostorom - zid je sekundaran u odnosu na njega. Niz
prozora omoguava da elementi vanjskog prostora ine dekoraciju sobe. Ljepota se stvara u skladu
organskog i anorganskog svijeta. Priroda postaje dio arhitektonske kompozicije. Priroda se ostavlja
netaknuta, ali se ovom mreom hvata u prostore kue, dajui visok stepen jedinstva.
RAZVOJ KUE
Razvoj kue u Osmanskoj Turskoj. Koncepcija osmanske turske kue nastale unutar granica
Osmanske imperije, protee se u periodu duem od 500 godina, preivjevi do dananjih dana. U
ovom dugom periodu bezbroj razliitih uticaja je djelovalo na razvoj kue, ali osnovni principi su
zadrani i primjenjeni u svakom pojedinanom sluaju.
Osmanska kua nije se pojavila iznenada u svim razliitim oblicima niti je dobila svoje glavne
osobine odjednom. Teko je odrediti neki standardni tip kue, jer kua se nije razvijala du neke
fiksne linije.
Promjene u stilskim obiljeljima i detaljima bile su duge i spore. Neku istinu i istotu
graevine graditelji su traili bez prekida, kroz generacije, dodajui tek malo. Kao da je i vrijeme
htjelo da bude arhitekta.
Obzirom na primjenu kratkotrajnih graevinskih materijala, ove kue su kratkog trajanja, tako da ih je
vrlo malo starijih od 150 godina.
U svom djelu Turk Evi, Osmanli Donemi,I-III, Istanbul 1984-87, S.H.Eldem postavlja tezu: da
kroz istoriju ova kua odrava karakteristike stila koji je u osnovnim crtama porijeklom iz Anatolije, i
da je u svom irenju ka Evropi, zajedno sa osmanskim osvajanjima, absorbovala i neke strane
karakterne crte sa podruja Balkana to predstavlja netanu uoptenu konstataciju koja negira
postojanje prethodne kulture, i meusobnih stvaralakih preplitanja.
Gradovi osnovani od Turaka Selduka, njihov nain ivota i osnovni primjeri naselja bez
sumnje su dugo vremena imali uticaj na Osmanski nain ivota. Ali Osmani su rano ostvarili kontakt
sa Evropom, i bili su najblii dezintegrisanoj Bizantijskoj dravi. Sasvim je normalno da je zajednika
granica u periodu od 150 godina uticala mnogo na stil ivota Turaka Osmanlija i na njihovu domau
tradiciju.

Sa osvajanjima Balkanskih zemalja Osmanlije donose i uticaje u graenju kua i formiranju

naselja, koji su izraeniji u onim regionima gdje ne postoji snanija tradicija. U zoni Jadranske obale,
venecijanski
uticaj je spreavao irenje urbanistikog i arhitektonskog turskog uticaja, i to je bila nepremostiva
prepreka, za snaniji uticaj Osmanlija u Primorju.
Treba istai da je i ne-muslimanski dio populacije, mnogo doprinjeo u svim regionima razvoju
kue, naroito velikim ueem domaih zanatlija. U 18. i 19.stoljeu regionalne karakteristike u
pojedinim mjestima postaju snano naglaene.
Turski stil ivota i kulturni radni okvir, postajali su vrlo uoljivi gdje god su se Osmanlije
naseljavale, odmah stvarajui korijenje i prilagoavajui se lokalnom nasljeu.
Podruja razliitih uticaja veoma je teko definisati. U nekim podrujima osmanska kultura je
potpuno zavladala, dok je ponegdje bila sasvim periferna, tako da je slika na istoku i jugu sasvim
razliita. U istonim dijelovima imperije osmanska kua nije prodrla dalje od granica Anatolije.
"Persijski stil" koji je postojao od Kavkaza do Iraka i Arabije, te "Arapska kua' dominantna u Siriji,
predstavljali su branu irenju turskih uticaja. Pored ovih ogranienja evidentna je samo lokalna
infiltracija i penetracija, a najee se to odnosi na dekorativne motive i graevinsko zanatstvo.
S druge strane, u svim veim gradovima provincija, naroito u 17.stoljeu, kue Istanbula i
Jedrena bile su model koji se nastojao kopirati. Do 19.stoljea, kada je Osmanska imperija poela da
nestaje, uticaji proeti turskim polako su se gasili.
Sa politikim previranjima u 19.stoljeu, pojavljuje se snana reakcija na sve ono to je
osmansko, kue i naselja, na teritorijama koje su se odcjepile osmanske imperije, ubrzano se
transformiu.
Postoje podruja i naselja, koja su zbog muslimanske populacije, ili zbog nepostojanja novih razvojnih
elemenata sauvala dugi niz godina, neka do dananjih dana svoj oblikovni aspekt. Oni nam daju sliku
tipinog kvarta jednog naselja i primjere kua.
U Turskoj, u srcu cijelog carstva, gdje su Osmanlije formirale tradicionalnu kuu, situacija u
zadnjem stoljeu postojanja imperije je bila potpuno razliita. Reakcija je bila toliko jaka da se
formirao reim koji je poticao antagonizam prema tradicionalnoj kui. Ovo je imalo svoj zaetak u
velikim gradovima gdje su se stare kue ruile vrlo brzo, i irilo se ka manjim gradovima i selima
"oslobaajui" podruja od objekata osmanskog tradicionalnog tipa.
Kue su doivjele mnoge promjene u svom petostoljetnom trajanju, to je i trebalo oekivati,
jer razliiti tipovi su nastali u razliitrim regionima gdje je penetrirao osmanski uticaj, a gdje su
zemlja, klima i narodna umjetnost bili toliko razliiti.
Ove razlike nastaju upotrebom lokalnih materijala, podreivanjem vremenskim uslovima, i
asimilacijom lokalnih obiaja osobenih za svaki region. Svaki od ovih tipova posjeduje zajednike
karakteristike koje se razliito prezentuju u svakom prostoru.
Glavni inioci koji utiu na davanje osobina razliitim tipovima kua mogu se svesti u
nekoliko grupa:
1.
Klimatski uslovi, kontinentalna
klima, ili mediteranska klima (pitanje
orjentacije), koliina i vrsta padavina
(izbor krova), topografski uslovi.
2.
Geoloke osobine i povrina tla izbor materijala.
3.
Drutveni uslovi i proizvodnja u
pojedinom
regionu.
Ekonomsko
bogatstvo pojedinog grada i bre
promjene, odnosno stariji tipovi kua
nestaju, grade se novi u duhu trenutka.
Karta klimatskih zona u Bosni i Hercegovini

Razvoj dispozicije kue. Islamsko-orijentalna kua Osmanskog perioda, obrazuje svoju

strukturu sa dva osnovna elementa; "sobama" i "srednjim odjeljenjem koje dijeli i povezuje sobe",
koje nazivamo hol ili hajat. Hajat, pored toga to obezbjeuje kretanje unutar kue slui i za okupljnja
ukuana. Izvan hodnih linija unutar hajata se oblikuje prostor za sjedenje. U razvoju ovaj dio za
sjedenje dobija razliite oblike. S druge strane, sobe su zasebne jedinice, tako oblikovane da vre
osnovne funkcije u objektu. "Kao ator u nomadskom periodu", svaka soba obezbjeuje funkcije
spavanja, rada i objedovanja.
Usporedba sobe sa atorom: 1.pod, 2.sjedenje, 3.ostava za robu, 4.ognjte, 5. vanski prostor
Soba je oblikovana planski sa ciljem da uskladi prostor za zadovoljavanje osnovnih funkcija.

Svaka soba zahtjeva odgovarajuu zonu servisa uz sebe. Soba se multiplicira, tako tvorei osnovna
rjeenja osmanskih kua.
Unutranja organizacija i oblikovanje sobe su bili usko vezani sa strukturom objekta u cjelini,
koja je odreena vanjskim elementima kao to su vrata, prozori i dimenzije prostora, ali koji ne utiu
na osnovne principe unutranjeg prostora.
U starijim primjerima, strukturni elementi su imali znaenje i bili odreeni stepenom uea u
formiranju sobe. Kasnije ovaj funkcionalni stav se mijenja, i aktuelna vrijednost strukturnih elemenata
gubi svoj prioritet u svom obimu, tako da je teko odrediti koji su materijali korieni u konstrukciji
samo prema spoljanjem izgledu elemenata prostora.
Glavni faktor koji povezuje razliite tipove kua jeste njihova dispozicija. Kada prouavamo
plan - dispoziciju kue, moramo znati koji sprat ili nivo plana predstavlja; meutim u sluaju
osmanske kue ne postavlja se takvo pitanje.
Turska kua je najee jednospratna kua. Mada postoji dosta sluajeva da kua ima nekoliko
spratova, nikad kua nema vie od jednog glavnog sprata. Ostali spratovi se uglavnom koriste za
pomone namjene. Glavni prostori za ivot i prijem uvijek su na gornjem spratu. Kada se objekat
sastoji samo od jedne etae, ona se obavezno podie od tla iz razloga zatite od vlage. Za podizanje od
tla esto se koriste stubovi, pa prostor ispod ostaje prazan. Ponekad je to etaa iznad dvorita koja ga
zatvara sa gornje strane.
Podjela kue na haremlik (intimni porodini ili tkz. enski dio) i selamlik (gospodarski ili tkz.
muki dio) javlja se kao tenja odvajanja unutranjeg prostora osmanske kue od vanjskog svijeta. U
dispoziciji prostranijih graevina haremlik i selamlik predstavljaju dvije posebne kue, a jedinstvo se
ostvaruje njihovim meusobnim povezivanjem. U prvoj alternativi, kod prostorno manjih graevina,
muki dio predstavljale su jedna ili dvije sobe, to ne utie na promjenu plana, jer je podjela samo u
korienju prostorija. U drugoj alternativi, dvije ili vie kua standardnog tipa su povezane zajedno na
specifian nain.. Kao rezultat toga broj holova-hajata u samom planu je znatno povean.

Najvaniji dijelovi plana za prouavanje su sobe, holovi-hajati i stepenita. Kombinacijom

ovih elemenata nastaju razliiti tipovi planova:
A. Bez hola - ovo je najprimitivniji tip, sastoji se od sobe ili vie soba u redu, sa pristupom
sa plonika ili dvorita. Uglavnom se javlja u junim krajevima, a nije uao u optu
upotrebu.
B. Sa vanjskim holom - ovaj tip predstavlja prvu stepenicu u razvoju plana. Pokriveni hol
povezuje sobe jednu sa drugom. Nasljeen je od od Hetita i Grka, Turci ga prilagoavaju
svojim potrebama. Hol je otvoren sa stubovima umjesto zida. Ovakav otvoreni hol moe se i
danas nai kao galerija u toplijim krajevima. Postoje brojni podtipovi ovisno o broju soba,
odnosno da li postoje okovi ili drugi dodaci uz hol.
C. Sa unutranjim holom - ovaj tip predstavlja dalju stepenicu u razvoju plana i najraireniji
je u Osmanskoj Turskoj. Naziva se i dvostrani, jer nastaje dodavanjem drugih soba sa
vanjske strane hola. Razlozi vee prihvatljivosti dispozicije sa unutranjim holom su
uglavnom ekonomski i higijenski. Prostor hola je vie zaklonjen-zatien, a komunikacije
izmeu soba znatno su lake. S druge strane kod unutranjeg hola smanjuje se kontakt sa
prirodom i vrt se gubi. Iz ovih razloga ovaj tip znatno se vie nalazi u gradovima, jer
zahtjeva znatno manje prostora, to uslovljava i proces urbanizacije. U ranijim varijantama
ovog tipa, hol je samo natkriven prostor, sa dvije strane otvoren, oslonjen na stubove. U
kasnijim varijantama ovi otvori se zatvaraju ostakljenim panelima. Hol je esto opremljen za
sjedenje, na oba kraja. Udubljenja (ivani) kao dodaci na hol, nalaze se u nekim rjeenjima
ovog tipa kue. Ponekad su postavljeni izmeu dvije sobe, kao degaman na koga su
orjentisana vrata soba sa eljom veeg mira u holu. Stepenite se postavlja u ova udubljenja
ili u holu, sa strane. Podjela u ovom tipu moe biti prema tome da li ima dodatni hol, jedno
ili dva proirenja (ivana), zakoen hol, zatim prema broju elemenata, da li je zid hola
zatvoren, zatim prema postavci stepenica.
D. Sa centralnim holom - ovaj tip predstavlja posljednu fazu u razvoju plana, najvrijednije
rjeenje dispozicije. Hol je postavljen u centru, a sa sve etiri strane nalaze se sobe. Na ovaj
nain hol je najmanje izloen vanjskim uticajima. Kao rjeenje bio je naroito popularan,
posebno u Istanbulu, u drugoj polovini 18.stoljea i u prvoj polovini 19.stoljea, nakon ega
gubi presti zbog pretjerane kienosti. Podjela u ovom tipu moe biti prema tome da li je hol
zatvoren sa sve etiri strane, sa stepenitem u udubljenju meu sobama, sa dva ili tri
udubljenja, plan sa izduenim holom, dva stepenita sa dva kraja hola, zatim prema obliku
konture hola,... Jedna od glavnih osobenosti osmanske kue je spajanje razliitih planova u
kompoziciju, s tim da ovo zahtjeva veliku vjetinu i temeljito znanje.

KUE U MOSTARU
Grad Mostar nalazio se u najzapadnijem evropskom dijelu Osmanskog carstva. Srednje je
veliine. Pogodan je za istraivanje razvoja kue, jer osim uticaja iz centra carstva prisutni su i lokalni
autohtoni uticaji i uticaji iz Dalmacije i Dubrovnika, udaljenih nekoliko desetina kilometara.
Ako se u irem regionu razvoj stambene kue moe pratiti od prvobitnih jednodjelnih
stambenih nastambi, pre o viedjelnih prizemnica, poluspratnica, spratnih kua sa prepustom,
dimaluara,... to se ne moe initi za razvoj kue u Mostaru.
U periodu poslednjih stotinu godina najvei broj objekata je propao tako da su mnogobrojni
elementi za analizu izgubljeni. U okviru ove studije, raene izmeu 1980. i 1986.godine, istraivani
su: svi stambeni objekti u zoni Starog grada na desnoj obali Neretve, izmeu Lukog i Starog mosta,
stambeni objekti na lijevoj obali, od Lukog mosta do Karadjozbegove damije, zatim u ulici brae
Balaa u Bjeluinama, i po 3-5 objekata u drugim dijelovima grada: Luci, Donjoj mahali, Cernici,
Carini i Brankovcu. Takoe su istraena tri stambena kompleksa u Blagaju i dva na Buni, u mjestima
u neposrednoj blizini Mostara. Izmeu 250 istraenih objekata uzeto je 50 objekata u kompletnu
analizu, prema dvadeset razliitih kriterija, koja je data kao integralni dio ovog rada.
Za analizu razvoja stambene kue u Mostaru neophodno je napomenuti da je najvei broj od
svih istraenih objekata, skoro svi, sa dvije etae - prizemlje i sprat, to ne znai da u razvoju
stambene kue nije bilo objekata druge spratnosti.
Jezgro svih istraenih objekata je isto: soba sa djelomino otvorenim pretsoblje - hajatom, to
se ponavlja i na spratu: sobe (odaje) iznad soba prizemlja, tavan iznad hajata. Primjeri objekata,
tipinih za ovaj razvoj kue nalaze se u priloenoj emi, list broj 6. Oko jezgra aglomerira, zavisno od
standarda, manje ili vie prostora.
Sheme kua
Sheme stambenih kompleksa

Idui stepen u razvoju je simetrini tlocrt: soba-hajat-soba, odnosno na spratu odaja-tavanodaja. Ovaj raspored (soba-hajat-soba) ne mora biti simetrian, zavisan je od prostora na kome se kua
gradila.
U narednom stepenu tlocrt se sastoji od etiri dijela sloena u kvadrat, od kojih je jedan hajat,
a ostala tri sobe. Iza hajata je manja soba - za irinu vrata, od one postavljene po dijagonali, tako da se
u ovu drugu moe ui.
Prostorija, po dijagonali postavljena u odnosu na hajat, najee je siguraa kua (viaa kua
ili mutvak). Iznad ove prostorije u nivou sprata je galerija za suenje voa, mesa,...Neto razvijeniji
oblik je onaj koji ima ostavu (iler, odnosno huderu), izmeu sobe i mutvaka, bono od hajata.
U daljem razvoju hajat se zatvara i sa tree strane, novom sobom. Sloenija varijanta ovog tipa
je kada se iza hajata nalazi iler, odnosno hudera.
Poseban stepen u razvoju predstavlja dupliranje osnove soba-hajat-soba, tako da se dobije
duboki hajat sa po dvije sobe sa strane, prostor tavana prema avliji koristi se za jazluk ili kameriju
(mjesto za boravak u ljetnim danima).
Veliki doksat Kolakovia kue u Balgaju (gore, lijevo), Hajat Lakiia kue u Mostaru (desno), i
Tavan Muslibegovia kue (dole, lijevo)
Kod Kolakovia kue u Blagaju prvo je izgraen sjeverni trakt: velika odaja-predprostor-mala
odaja, a kasnije objekat proiren prema Buni dodavanjem velikog i malog oka naspram odaja, a
tavan je dobio jazluk. Zbog specifine organizacije prostora i postavke objekta na terenu tavan je
proiren izmeu bonih prostorija tako da je u obliku kria. Ova dva proirenja su prostori za
komuniciranje sa musafirhanom I prizemljem. Najprostranija osnova od istraenih ima po dvije
prostorije sa strana i dvije iza tavana. Tavan je suen na hodnik, a dio je proiren u kameriju (jazluk).
Specifian vid u razvoju predstavljaju ugraene kue koje dio prizemlja koriste za araluk
(prostor omeen dvijema kapijama).
Vea kua multiplicira istu jedinicu, a ne dijeli prostorije prema funkciji. Razlika izmeu
siromanijih i bogatijih je bila u bogatstvu obrade istih elemenata. Vee ekonomske mogunosti
omoguavale su podjelu soba na vee i manje, podjele kue na zimsku i ljetnu, na porodini dio i dio
za goste, a nikad nisu dijelile funkciju stanovanja. I u nainu podjele kue osjea se nomadski uticaj
donesen sa Istoka.

FUNKCIJE KUE
SOBA, stanovanje - odmor
Poznato je, da je usljed specifinog naina ivota u feudalnom drutvu, u jednoj kui ivilo uz
roditelje vie oenjenih sinova sa djecom, neudatih sestara i td. Ovo je jedan od razloga to se
nastojalo da dispozicija kue bude lako djeljiva, u smislu da svaka soba samostalno funkcionie.
Stanovanju slue sobe u prizemlju i odaje na spratu. Ovi prostori se koriste i danju i nou. To
im omoguava odgovarajui namjetaj (musandera, seije,... ).
Ovakvom redukcijom opreme na dva osnovna komada namjetaja, statino ugraena u prostor
dobiva se mogunost elastinog korienja prostorije, a to omoguava da se veliina prostorije svede
na minimum.
Seije se postavljaju u sobama uz dva, a ponegdje i uz tri zida. irina seije je 80-90 cm., a
visina od 10-30 cm. Ona se sastoji od drvenog sanduka, koji se i sam naziva seija, na njega se stavlja
minder (slamnjaa), a preko njega ilta izraena od debljeg materijala, a preko nje od finijeg materijala
izraen makat, koji je iri tako da prekriva i drveni sanduk. Kao naslon stavljaju se jastuci. Kao ukras
seije, a kao znak urednosti i istoe po vrhu jastuka, a i po makatu stavljaju se jambezi, fino bijelo
platno sa dekorativno ureenim rubovima. Materijali koji se koriste za prekrivanje seije uvijek su
vrlo dekorativni.
Musandera, ili musandra, je ugraeni element namjetaja koji se postavlja uz ulazni zid sobe,
suprotan onome sa prozorima. U musandere su uklopljena sobna vrata, a prostor do vrata, odjeljen od
sobe lunim nadvojem, naziva se meuvratima. Do ovog prostora, meu-vrata, obino je dolaf sa
jednokrilnim vratima, u koga se smjetaju sitni predmeti. Do dolafa je duekluk - prostor u kome se
dri posteljina tokom dana. Kad treba spavati posteljina se vadi i prostire po podu. U uglu musandere
je njen najvaniji dio hamamdik (banjica). On je odvojen od sobe vratima koja ne stiu do stropa.
Pod banjice je od drveta i od kamena u malom padu prema jednoj cjevici koja odvodi vodu van kue.
Neposredno uz banjicu je pe koja grije sobu. Kotao za vodu je uzidan u pe, od strane banjice, a voda
se usipa u ibrik i upotrebljava za kupanje. Banjica je vrlo znaajna za odravanje line higijene koja je
strogo propisana vjerskim odredbama, pa je potrebno da je ima svaka prostorija u kui koja slui za
ivot branog para.
Elementi enterijera sobe: musandera, odak, seija, prozor
U dijelu musandere, tkz. meu-vratima, prema dolafu u skoro svim musanderama, objekata
koji su izgraivani, postavljene su police, koje su sluile za odlaganje sua prilikom ruavanja.
Ispod duekluka i dolafa u musanderi je ostava sa vratima, ispod vrata sa lica, ili iz prostora
meu vratima.
Odak (ognjite ili kamin) vaan je element u sobe. Izraivao se od kamena sa lijepim, ne
previe naglaenim dekoracijama. Kasnije se u sobama, naroito u hladnijim krajevima, pojavljuju
zidane pei, tkz.lonarice, koje se postavljaju uz hamamdik da bi se mogla grijati voda za kupanje.
Dimnjaci su vezani uz odake i pei, koji osim funkcije imaju znaajnu estetsku vrijednost za
vanjski izgled objekta, a potpuno odraavaju karakteristike regionalne arhitekture.
10

Raf je konzolno isturena polica na kojoj se slae ukrasno sue, na kojoj se suilo voe preko
zime,... Raf se nalazi na svim zidovima u prostoriji, u istoj visini, i izveden u istom obliku i
dekoraciji. Funkciju rafa ima i zavrna ploha musandere, udaljena od plafona 20-30 cantimetara.
Dolafi - manji, u zid ugraeni ormarii, su se gotovo uvijek nalazili u sobama, obino vie
njih, razliitih dimenzija, ali izvedeni istim drvetom, i dekoracijom koja odgovara ostaloj opremi sobe.
Abdestluk- umivaonica se ugraivao u
svim muslimanskim kuama, jer umivanje je bilo
obavezno prije molitve, pet puta na dan.
Najprostija umivaonica je obino u obliku
pravougaone ploe od drveta u sklopu ograde
hajata, a u dosta objekata su u obliku jednog
udubljenja u zidu i ispusta izvan kue. Umivanje se
vri tako da se voda uzima iz ibrika, a upotrebljena
voda se sljeva na koso postavljenu plou od drveta
ili kamena, izdignutu 70-80 cm. iznad poda i otie
izvan objekta. Od sauvanih abdestluka svi su
postavljeni u prostoru tavana, osim onog u
musafirhani tekije u Blagaju, koji se nalazi u
Abdestluk
posebnoj prostoriji.
Ugraeni elementi sobe, danas, u objektima u kojima su se ouvale, koriste se samo
djelomino u izvornoj namjeni. Hamamdik se koristi samo u nekoliko sluajeva ali kao prostor u
koga je uvedena savremena instalacija vodovoda i kanalizacije, tako da se ostvarila savremena tu
kabina u sklopu musandere.
HAJAT, prostor za rekreaciju i razonodu
Ovoj funkciji namjenjen je zajedniki prostor u kui koji povezuje sobe, odnosno odaje. To je
u prizemlju hajat, a iznad njega na spratu tavan.
U Mostaru se ne koristi izraz divanhana kojim se u Sarajevu npr., oznaava tavan. Osnovni
tipovi dispozicije, o emu je ve bilo rijei, ovise o poloaju i obliku hajata i poloaju stepenica u
njemu.
Basamaci - stepenice povezuju hajat i tavan, a najee su smjeteni na zidu suprotnom
otvorenom dijelu hajata. Kada su smjeteni uz boni zid to predstavlja loije rjeenje. Iznad stepenica
je u skoro svim objektima, koji su istraeni, drvena ploha tahtope (tahtapo) ukomponirana izmeu
ograde stepenita i zida. Moe biti i u dva nivoa (na primjer u kui Karabega). Na tahtope se slau
najvrijedniji primjerci posua.
Basamac (kua Alajbegovi-ii, Mostar), hajat: prizemlje, i hajat sprat (Kajtazova kua Mostar)
Hajat i tavan su prolazni prostori, hodne linije izmeu prostorija. Dio tavana, izdignut za
visinu stepenice ili vie od poda tavana, koji se naziva jazluk (rjee se upotrebljava izraz kamerija)
11

izoliran je od linija kretanja i koristi se za razonodu i odmor. Jazluk se prema vani zatvarao
muebcima mreom od tankih drvenih letvica, ukoso preklopljenih.
Jazluk je u stvari odgovarao kiosku sa bae. Jedna od osnovnih funkcija ovog prostora je
hvatanje u vidno polje najljepih motiva prirode koja ovjeka okruuje, a koju on tako djelomino
uvlai unutar zidova stambenog objekta.
Jazluk se u Mostaru javlja kod veih, bogatijih objekata. U dosta primjera naknadno je
zatvoren prema vani zidom (atma) sa nizom prozora. Takoe ima dosta primjera zatvaranja hajata,
zidom sa vratima i prozorima.
DRUGE VRSTE STAMBENIH OBJEKATA
Osim jednoporodinih stambenih zgrada u Mostaru je bilo i drugih vrsta stambenih objekata:
dvojne kue - dva kompletna stana na sprat pod zajednikim krovom, individualne kue u nizu do tri
stana pod jednim krovom, od kojih je trei nastao adaptacijom dvojne kue. Sva rjeenja imaju
dispoziciju kao jednoporodine kue, a koristili su se isti materijali i konstrukcije, i elementi
enterijera, tako da iako nastale u razliito vrijeme izgledaju da su graene u isti mah. Postojao je
osjeaj za zajedniku mjeru i disciplinu. Ovakvi objekti grade se u Mostaru naroito u drugoj polovini
19.stoljea.
Specifinu vrstu stambenih objekata predstavljale su rezidencije predstavnika Osmanske
vlasti. tako je u Mostaru postojao Konak na Painovcu iznad arije, i Saraj Ali pae Rizvanbegovia
na Buni. Oni su pored stambene imali i upravnu funkciju. Konak u Mostaru je adaptiran dolaskom
Austo-ugarske uprave.
Konak Ali-pae Rizvanbegovia na Buni
Moda bi se i Ejubovia kue na Mejdanu u Mostaru mogle svrstati u grupu specifinih

stambenih objekata iz tog razloga to u jednom objektu kompleksa je stanovao Kadija a u drugom
objektu je bila mehema - sudnica. Objekat sudnice se danas koristi kao stambeni.
U grupu stambenih objekata, prema odreenim osobinama mogu se svrstati i medrese, hanovi
i karavansaraji.
Kule i odaci
Kula je poluutvreni dio dvorca feudalca na imanju van grada.Kao uzor izgradnji kula u
Osmansko doba posluile su kule izgraene po feudalnim posjedima srednjovjekovne Bosanske
drave, a u njih su unijeti novi elementi gradske stambene kue. Kula je sa odakom (ladanjskim
dvorcem) inila cjelinu. Odaci su redovito bili jednospratne zgrade. Oko kula i odaka bilo je
prostrano dvorite opasana povisokim zidom. U dvorite su se smjetali svi pomoni objekti
12

stambenog kompleksa. Sama kula je graena od kamena, sa svodovima, metalnim kapcima, tako da su
korisnici bili to bezbjedniji u odbrani imanja.
Kule su etvrtaste osnove, nekad znatne visine, sa obino dva sprata, a esto je tu i podrum.
Neke kule su na vrhu imale etau izvedenu od drveta, koja se konzolno preputena na jednu ili vie
strana sa nizom otvora.
Ulaz u kulu iz razloga sigurnosti redovno je izdignut od zemlje i povezan pomonim
stepenicama. Ulazna vrata su manja i dobro obezbjeena.
Unutar zidova nalazili su se svi elementi stambene gradske kue - musandera sa
hamamdikom, odak, zahod,... tako da je bio omoguen normalan ivot, naroito u danima odbrame.
U Mostaru su bile dvije kule uz odake: Kresina i Hadia na Luci, na lijevoj obali Neretve, dok na
desnoj obali nije utvreno da je bilo kula. U blioj okolini grada bilo je ima 12 kula koje se i danas
koriste, jer su vremenom izvrene odreene adaptacije.
Kule i odaci Redepaia, ajno, Nevesinje
Najvei kompleks dvije kule sa odacima bio je u ajnu kod Nevesinja.

Specifinu vrstu stambenih objekata predstavljaju tri objekta, koja je sagradio Ali-paa
Rizvanbegovi, u prvoj polovini 19.stoljea, unutar vinograda na Buni. Objekti su indentini, u
prizemlju se nalaze vinski podrumi, a na spratu je stambeni prostor, a nalaze se unutar zidom
ograenog kompleksa. Unutaar zidina je vie pomonih objekata, a jedan ima i atrnju. Kompleksi su
postavljeni na na meusobnoj udaljenosti od stotinjak metara, na istoj izohipsi, dvadesetak metara
iznad rijeke Bune, a od nje udaljeni stotinjak metara.
MATERIJALI I KONSTRUKCIJE
Konstrukcija jednospratne porodine kue je jednostavna: zid nad zidom, prostor nad
prostorom - prizemlje se ponavlja na spratu. Kua obino ima masivno graeno prizemlje i znatno
lake graen sprat.
U zadnjim godinama 19.stoljea sa drugim izmjenama, poeo se kopati podrum i koristiti
potkrovlje, tako da se odstupilo od do tada uobiajene varijante objekta sa prizemljem i spratom.
Za gradnju kue koristi se veliki broj materijala, koji se meusobno usklauju. Svi materijali
su iz neposredne blizine gradilita, kamen - raznih vrsta u najblioj okolini i u samom gradu, drvo iz
istone Hercegovine.
Prirodni materijali ukomponirani su logikom u objekat, a ovaj u prirodu koja ga okruuje.
Temelji su graeni od lomljenog kamena, najmanje 50. cm, u dubinu. a kao vezivo sluio je
kreni malter.
Zidovi prizemlja su uglavnom od kamena,debljine 50-80 cm., a kao vezivo koristi se kreni
malter. Kako je kamen lomljeni malterie se i krei. Ako je bolje obraen, veih ravnihpovrina -
13

dersuje se. Kombinuju se i oba postupka pri obradi fasade. Klesani kamen se rijetko upotrebljavao kod
stambenih objekata, a najee za izradu detalja: uglova objekta, okvira prozora, lukova vrata,...
Istok je negirao vidljivi kamen na fasadi. To se odrazilo i u naim krajevima, tako da je veina
graevina iz Osmanskog perioda prekrivena bukom, ak je kreen i unutranji namjetaj u tim
graevinama. Kamen, dakle, ovdje ima samo konstruktivnu funkciju.
Drvo, naprotiv, svugdje zadrava prirodan izgled i strukturu, i gdje je konstruktivni element i
gdje je arhitektonski dekor.
Za ukruivanje zidova (za ono to se danas koriste serklai) koristile su se drvene gredicehatule, koje su se u toku gradnje stavljale u zid - po dvije na istoj visini meusobno povezane.
Postavljaju se i iznad otvora, ako otvor nije premoen na neki drugi nain. Hatule iznad otvora se
slau po cijeloj dubini otvora, a drugi nain rjeavanja su polukupolice iznad otvora izvedene od
kamena, sa zavrnim modeliranjem malterom. Po zidu prizemlja postavlja se ram od dvostrukih greda
hatula izmeu kojih su ukljetene stropne grede. Efikasnost noenja ove stropne konstrukcije ovisi
mnogo o preciznosti izvedbe. Ovakav nosa od dvostrukih greda, moe biti poduprt i moe primiti
znatno optereenje stropova i drugih konstrukcija koje se na njega opiru, a moe premostiti znatne
raspone, ne zahtijevajui kontinualne potpore ispod sebe. Ako grede nisu postavljene na zid i ako je
raspon suvie velik on se smanjuje postavljanjem stuba sa jastukom (primjer kod lica hajata, tordirani
stub u centru hajata Kolakovia kue,..)
Stropovi iznad prizemlja su u pravilu od drvenih gredica, meu kojima je esto utisnuta
konstrukcija "aavca" elemenata cijepanih od jelovine, bukovine ili smrevine. aavci su debeli 2,54 cm. iroki od 10-15 cm.,a dugi od 70-100 cm. - zavisno od razmaka stropnih greda. aavci su
utisnuti u "prostruge" izraene u stropnim gredama i dobro zbijeni jedan preko drugog, tako da im se
sa donje strane vide samo arke.
aavci preuzimaju jedan dio naprezanja greda na pritisak. Ovo je omoguilo primjenu greda
malog poprenog presjeka. Majstori su teili da svaki element uestvuje u preuzimanju naprezanja.
Pod gornje prostorije je od dasaka irine 15-20 cm., koje se postavljaju okomito na grede.
U koliko se ne koristi aavac, stropne grede su znatno veih dimenzija, a pokivaju se sa donje
strane daskama irine 10-15 cm. Nekad se po plafonu pojavljuju profilisane letve koje pojaavaju
dekorativnost stropa. Tu onda u sredini dolazi plastino obraena figura od drveta. Najbogatije
obraen strop je bio u velikom oku Kolakovia kule u Blagaju. Strop je rijeen u obliku kubeta.
Basamaci - stepenice koje povezuju hajat sa tavanom, obinosu jednokraki, a sastoje se iz
nosivih greda - obraza, na kojima su urezani trokutovi po kojima se zakivaju gazita. Tu je jo i ograda
koja se sastoji od niza drvenih stubia ispod rukohvata. Ova ograda se naziva trobozanima. Nekad se
otvor u stropu stepenitima zatvara horizontalnim vratima, kapkom, koji se kad je otvoren naslanja na
zid.
Konstrukcija oka i fotografija istog
oak (doksat) se uklapa u skeletni sistem zgrade. Isputene meuspratne grede obrazuju
noseu konstrukciju oka. Najee je zastupljena jednoredna uzduna i poprena nosea
konstrukcija, a obino se ove dvije povezuju kosnicima.
14

Zidovi sprata u najveem broju sluajeva su identini zidovima u prizemlju-kameni su, irine
50-80 cm., sa direktnim nalijeganjem na zidove prizemlja. Za pregradne zidove koristi se tanji zid od
drvenog skeleta-atma (birkatica, jednorednica). Konstrukcija ovakvog zida je od uspravnih stupacagreda i kosnika, i od ispune, koje moe biti vie vrsta. Drveni skelet je u pravoj funkciji kod oka, jer
je po karakteru samonosan. Drveni skelet hajata i tavana je dosta ist konstruisan je od tankih
stupova ili jednog jaeg stuba sa jastukom i grede koju ovaj podupire, a koja se krajevima naslanja na
zidove. Na ovu gredu okomito se oslanjaju manje grede koje nose pod tavana.
Strop iznad sprata konstruktivno odgovara onom iznad prizemlja,bez aavaca, s tim da
nema pod sa gornje strane, ako se potkrovlje ne koristi.
Dekorativni elementi od drveta: plafon i vrata
Vanjski otvori prozori obino ne odgovaraju izgledom i rasporedom po fasadi onima sa

prizemlja. Prozori prizemlja su manjih dimenzija, u kamenom zidu, sa ravnim nadvojem prema vani i
rasteretnom niom prema unutra, a prozori na spratu su veih dimenzija, esto sa lunim nadvojem.
Prozori su zavisno od zida u kome se nalaze nii i rijei (kameni zid), vei i brojniji (atma). Prozor se
pravi od drveta a sastoji se iz okvira i eriva - koje nose stakla. Na sastavu se izvode veze zareza, ep,
utor, lijeb i odgovarajue profilacije. Drveni profili - erive, male su debljine a neto iri - vrlo
lagani. Prozor je obino jednostruki, sa stijenom najee u vanjskoj ivici zida,
a ako ima muebke ili demire uvlai se unutra. Otvaraju se oko vertikalne osovine, ako je otvor u zidu
od kamena, a u tankom zidu od atme na posmik-surmu, tako da je donje krilo pomino i die se preko
gornjeg.
Demiri-reetke kovane od eljeza, postavljaju se na prizemne otvore, ugrauju se u zid ili u
proireni drveni ram prozora.
Prozori sprata kao zatitu od pogleda, ili od sunca esto imaju muebke, odnosno drvene
kapke. Prema poloaju postoje dvije vrste kapaka, vanjski-dvokrilni, i unutranji-horizontalno klizni
na Kajtazovoj kui, koja je obraena u prilogu, u Mostaru postoje izuzetno lijepi primjeri za sve
navedene vrste prozora i zatite prozora.
Vrata povezuju prostore, vanjski i unutranji, hajat sa sobama, ostavama. Najvei broj ih je u
sklopu musandera. Izvode se od kvalitetnih vrsta drveta. Uglavnom su vrlo jednostavna, jednokrilna,
ali ima ih i bogato rezbarenih, pa i dvokrilnih. Posebnu vrstu vrata predstavljaju ona na duanima,
tipa epenka, i na magazama sa metalnim kovanim kapcima i kovakim bravama.
Krovna konstrukcija je sastavljena od hatula (vjenanica), rogova, ronjaa i podronjaa, direka i
kosnika, ako je pokriv preputen. Kosnici se oslanjaju na hatule iznad otvora sprata.
U Mostaru i Hercegovini, kao pokriva slui kamena ploa od krenjaka. Majdani, odakle se ova ploa
vadila bili su u neposrednoj blizini grada. Ploe su stranice 30-80 cm, a najbolja debljina im je 2-5 cm.
One se polau na gusto postavljene letve ili na gusto postavljene rogove. Na sastavima se prostor
izmeu ploa zamazuje krenim malterom. Ploe se polau dijagonalno da voda lake otie sa krova.
15

Zbog oteanog pokrivanja sljemena izvodili su se jednostavniji krovovi, najee dvovodni na

lastavicu a kod veih objekata krovovi su etverovodni. Sljeme se pokriva uljebljenim kamenomsamarima. Uvala se pokriva tako to se rogovi oko uvale lepezasto postave i uvala se zaobli. Kameni
pokriva je teak i pasivno lei na krovnoj konstrukciji. Nagib krova je blag, tako da se potkrovlje
rijetko koristi.
Kod krovova pokrivenih ploom, gdje je to potrebno, upotrebljavaju se i krovne bade, koje
se negdje nazivaju saacima, koje se izvode na taj nain to se poneka ploa malo izmakne i podupre
kamenom, tako da kroz taj otvor moe izlaziti dim iz viae kue.
U sjevernim krajevima
pored kamena za zidove koristi se i
erpi, proizvod od gline. Kao
pokrov koristi se eramit, takoer
proizvod od gline. Glavna fasada
kue obino ima istaknutu strehu
koja je poduprta kosnicima. Istak
strehe i blag nagib krova inili su
oluk suvinim.
Naglaene strehe, visoki
dimnjaci, niski krovovi pokriveni
ploom, naglaen tavani (jazluci) i
okovi, kao estetsko-arhitektonski
elementi, sve ukraeno rezbarijom, sa
naglaenim ugoajem ugodnosti i
povezanosti sa prirodom, njena
profilacija niza sitnih prozora, ipka
muebaka,
doksati
abdestluka,
vidljive stropne grede kod istaka, a
sve to omekano finim sjenama
uravnoteenim po bijeloj fasadi - sve
ovo daje gornjoj etai gracioznost, a
Elementi krova
cijelom objektu ivopisnost putem
usitnjenog mjerila.
Treba istaknuti kao izuzetno vrijedan rad mostarskih dunera kaldrmisanje avlija. Kamen u
razliitim bojama, majstorski sloen, inio je pravi mozaik.
Kod ugraivanja kue izmeu susjednih objekata javljaju se odreene potekoe. Dio
prizemlja koristi se za ulaznu avliju araluk. Sprat ostaje bez promjena, ali na podvlakama i direcima sa
jastucima (Muslibegovia kua, Muminagia oak). Ako je kua ugraena po dubini ostaje vrlo malo
od donjeg sprata, jer se prostor odvaja za araluk, te za prolaz u dvorite. Kue u Podhumu, koje imaju
bau na Radobolji, imaju prolaz ispod objekta. Ako je prostor na kome je kua graena bio mali onda
se stan formirao samo na spratu, a araluk preuzima odreene funkcije prizemlja.
Konstruktivni postupak je jednostavan: konstrukcija se razdvaja na potpore (masivni zidovi
prizemlja, masivni i kanatni zidovi sprata, direci u potkrovlju), optereene stropove i krovne ravni.
Stropovi djeluju kao cjelina u primanju optereenja i prenoenju na najblie potpornjake.
Potpore prizemlja mogu biti zamijenjene podvlakama sa direcima i jastucima. atma (kanatni zid) i
drvene stropne ploe omoguavaju okove, po sistemu konzole. Cijela ova konstrukcija ima dosta
zajednikih elemenata sa savremenim sistemom graenja, a omoguavala je slobodnije formiranje
prostora i plastino oblikovanje fasade.
Dakle, kua Mostara je mozaik, upotrebljenih materijala i primjenjenih postupaka, koji ovde
predstavljaju spoj autohtonog, orijentalnog i mediteranskog.
16

UKRAAVANJE OBJEKATA
Osmanska kultura je u potpunosti upadna mjeavina razliitih i disparatnih elemenata. Od
Perzijanaca, s kojima su Turci Osmanlije imali kontakt prije nego to su doselili u Zapadnu Aziju,
naslijedili su umjetnike motive, beletristike obrasce i takve politike ideje kao to je uzdizanje
monarha. Meu moguim nasljeima od mogueg nomadskog naina ivota u Centralnoj Aziji moe
se spomenuti njihova predispozicija za rat. Od Vizantinaca su uglavnom posredstvom Rumskih
Selduka, primili izvjesne vojne i dravne institucije. Moemo rei da su u mnogim disciplinama
Arapi bili uitelji Turaka, na isti nain kao to su Grci bili uitelji Rimljana.
Zbog vjerskih propisa, koji zabranjuju prikazivanje ljudskih likova, slikarstvo i skulptura
izgubile su samostalnost, koju ove likovne umjetnosti imaju na Zapadu, ali njihov znaaj i dalje ostaje
veliki. Slikarstvo ima zadatak da dekorie arhitektonske prostore, tkanine, ilime, odjeu, oruje,
posue. Ne postoji umjetnik koji se zove slikar, ve zanatlija iji je predmet slikarski ukraen.
Posljedice su neizbjean ematizam ornamentike koja u pravilu ne odraava umjetniku linost ve
kanonski tretirano umjetniko iskustvo.
Skulptura postoji kao mogunost oblikovanja kamena, drveta, metala, keramike, stakla u
arhitekturi ili za neki upotrebni predmet koji se ukraava.
Zidna dekoracija u Alada damiji u Foi
Dolaskom Osmanlija u nae krajeve postojei zanati se brzo razvijaju a uvode se i brojni
novi zanati. Nosioci razvoja su samostalne zanatlije organizovani u esnafe u svim arijama. U istom
esnafu rade zanatlije Muslimani, Krani, Jevreji, to u umjetnikom izrazu dovodi do nekih razlika.
Stari motivi nastali pod uticajem romanike, gotike, renesanse i Vizantije kombinuju se sa novim
motivima koje donose Osmanlije, to novoj umjetnosti daje vie bogatstva i raznolikosti. Preovladava
originalni islamski uticaj. Osmanlije se pri formiranju vlastitog umjetnikog izraza oslanjaju na
arapsku i perzijsku batinu. U osmanskoj ornamentici koriste se rumi, hataj i geometrijski nain, ili se
ak u istom djelu ovi ornamenti mijeaju Rumi stil dekoracije je selduki po porijeklu i motivi su mu
iz biljnog i ivotinjskog svijeta svi jednako vrijedno tretirani. Hataj stil je kineskog porijekla, motiva
iz biljnog svijeta sa jaom realistikom crtom i akcentiranjem pojedinih dijelova.
U arhitekturi objekata podignutih u Zapadnim dijelovima Imperije, malo je sauvanih
izvornih ornamenata, jer su ih prekrili kasniji premazi bojom. Izvanredan je primjer zidne
ornamentike Alada damijau Foi. Crte je naglaen, a boje ga samo istiu. Motivi su floralni, a
kombinacije rumi i hataj stil.
Prenoenje tehnike izrade ili samog uzorka sa medija na medij bez obzira na prikladnost
predstavlja znaajnu osobinu svih grana islamske umjetnosti. U osnovi anoniman karakter umjetnosti
znaajan je factor uniformnosti umjetnosti.
17

Dekorativna plastika kod damija najee je izvoena u kamenu, rjee tuku i mermeru,
ispunjavajui na spoljanosti graevina povrine minareta, kapitela i baza stubova, pomonih mihraba,
portala, prozora, adrvana, a u unutranjosti je u vidu plitkoreljefne ornamentike krasila kameni
mobilijar-mihrab, minber i mahvil.
Karadjozbegova damija u Mostaru predstavlja dobar primjer ukraavanja ovakvih zdanja, sa
izuzetno vrijednom dekoracijom u kamenu, tipinom za radove pod nadzorom Mimara Sinana i
njegovih saradnika, a bojenu dekoraciju manje vrijednosti sa dosta elemenata lokalnog.
Ukraavanje kua
Za ukraavanje objekata osim radova na licu mjesta koriste se umjetniko-zanatski proizvodi
iz arije, obino iz istog mjesta, a rjee-za bogatije kue proizvodi doneseni iz Istanbula i drugih
krajeva.
Kamen pored, najee, konstruktivne uloge nalazi primjenuna svim dijelovima graevina
koji se naroito naglaavaju: mihrab,mimber, portali, prozorske ambrane, stubovi, lukovi, vijenci,
ograde, esme, adrvani, niani,... Glavni motiv dekoracije je stalaktitniukras, kombinacija
prizmatinih i piramidalnih tijela koja formirajugeometrijski reljefni ornament-arabesku u prostoru.
Vrlo esto kameni ukras je bojen. Skoro na svakom znaajnijem objektu postoji i kaligrafski natpistarih, uraen na ploi od mekanog kamena, koji osim poruke ima i znaajnu dekorativnu vrijednost.
Drvo se, osim za konstrukciju i graevnu stolariju, koristilo za izradu gotovo svih elemenata
enterijera, za muebke, za kapke, musandere, obloge zidova, ie, sanduke,- u stambenim objektima; a
isto tako i za vei broj elemenata enterijera u javnim objektima.
Uz upotrebu brojnih vrsta drveta (bukovine, orahovine, lipe, javora, jelovine,...), razih motiva
(isto geometrijskih, floralnih, kaligrafskih), raznih tehnika, tendencije za dekorativnim utiskom
drvorezbe provodila se do kraja. Drvorezba je u naim krajevima i prije dolaska Osmanlija imala
izuzetno bogatu tradiciju, a njihovim dolaskom do naih krajeva prodiru nove tehnike obrade iz svih
dijelova Mediterana.
Primjeri drvorezbe sa kaligrafski izvedenim natpisima nisu rijetkost. Krasnih primjera ima u
Begovini u Stocu, Kolakovia kui u Blagaju, emalovia kuli na Buni, Kapetanovia kui u
Poitelju... Poiteljski primjer raen od majstora hrianina-zimije Pejana kazuje da su I ti majstori
poznavali arapsko pismo. Primjeri drvorezbe sa islamskim elementima u opremi pravoslavnih ikona,
govore o proimanju autohtonog sa islamskim, te da isti majstori opremaju i islamske i hrianske
objekte.
Metal se koristio za opremu objekata, dekorativne okove kapija, demire vrata, zatege, a u
kuanstvu za posue, nakit i razne ukrasne predmete zatim za hladno i vatreno oruje.
Tkanine su bile najzastupljenjije od umjetniki obraenih zanatskih proizvoda, koji su pored
funkcije ukraavali prostore kue. ilimi pokrivaju cijele podove soba, na njima se sjedi, razgovara,
provodi vrijeme. Na ilimu se objeduje. U naim krajevima u pred-Osmanskom periodu bilo je
poznato tkanje ilima. Za Osmanske vladavine ovaj zanat se znatno razvio. Unose se novi motivi
doneseni sa istoka, iz biljnog svijeta preuzeti iz Persije i drugih krajeva. Svaka radionica odlikovala se
neim specifinim, to je privlailo ljude da razliite prostore odnosno elemente prostora ukrase
razliitim ilimima. ilimi iz razliitih radionica ukraavali su i ukraavaju i danas prostorije
mostarskih kua. Centri ilimarstva bili su u Sarajevu, Stocu, Gacku, Foi, Livnu, Pirotu, Pljevljima i
Viegradu.
Narodni vez predstavlja najdekorativniji materijal koji odlikuje odreene etnike grupe. U
muslimanskim kuama usljed zatvorenosti ena unutar kue, zadrala se ustaljena forma ili stil veza.
Vez dominira na raznim ukrasnim pekirima, jastucima, ukurima, svatovskim darovima, enskim
kouljama i maramama.
Motivi su odraz neposrednog, stvarnog ivota i odnosa ovjeka prema prirodi koja ga
okruuje. Biljni motivi, najee izmjeane vrste cvijea sa krupnim cvijetom u sredini, stablo ivota
motivi sa ivotinjskim likovima. Gradska vezena ornamentika udaljila se od tipino narodnih
elemenata - prevaziena je naiva simetrija seoskih vezova i prosto prilagoavanje tehnike veza prema
materijalu. Gradski vez je lirski izraz duhovne nadgradnje jedne urbanizovane sredine.
Posebno je interesantan vez na lehvama i pekirima sa orijentalnim inskripcijama iz Kur-ana
ili stihovima. Inae, izrada lehvi posebno se razvila da bi bila ukras zidova muslimanskih kua
umjesto ljudskih likova.
18

Pored domaih tkanina u svakodnevnoj upotrebi je veliki broj proizvoda iz istonih dijelova
carstva.
Koa se koristila za uvezivanje knjiga, za razne kutije i poklopce, torbe, novanike, sedla, za
izradu obue, papua i rukavica, znai bila je vrlo prisutna u svakoj kui.
Predmeti od stakla, kristala, od keramike nisu se pravili u naim krajevima - uvozili su se, a
ako ih je bilo u kuama nabavljani su preko Istanbula, oni orijentalnog porijekla, a preko Dubrovnika
oni zapadnog porijekla.
Enterijer sobe i oka u Lakiia kui u Mostaru
Namjetaj i oprema mostarskih kua. U poslednjih stotinjak godina najljepi primjeri

namjetaja i opreme mostarske kue su propali, tako da se u prikupljanju i obradi grae dogaaju
izvjesne potekoe.
Namjetaj i unutranja oprema kue su se razvijali pod uticajem istih onih inilaca, koji su
uslovili dispozicionu, prostornu i oblikovnu koncepciju kue, uslovljeni su nainom stanovanja i
koritenjem prostora.
Tako na primjer - spavanje na duecima prostrtim po podu, sjedenje na seijama je uticalo da
prozorski parapeti budu niski - da cjelokupan horizont bude nii. Takoe su prostori nii, oko 210-230
cm., a nia su i vrata. Zapaeno je da su svijetle visine kod prostorija sprata neto vee. Usljed nie
visine stropa prostorije izgledaju vee i prostranije.
Osim na seijama sjedilo se i na podu, prilikom objeda uz drveni okrugli sto (sinija ili sofra)
sa podnojem visokim oko 20 cm. Sinija se postavljala samo pri jelu, a inae visi na zidu hajata ili u
mutvaku.
enske haljine pohranjivale su se u drvene sanduke - sehare. Sanduci su stajali u sobi ili u
posebnoj prostoriji sandukhani. Muka odijela drala su se preko srg-a (serga) u sobi ili u prostoru
tavana, i prekrivala su se arafom da bi se zatitila od praine. Inae, raspolagalo se sa manjim brojem
odijela - za svaki dan, za praznik, za ljetne dane...
Elemente enterijera u bogatim kuama ukraavala je rezbarija, sa razliitim varijacijama.
Motivi su najee domaeg porijekla, javljaju se u biljnim pa i u likovnim oblicima. Motivi istonog
porijekla su dosta rijetki.
Treba napomenuti da se danas ne moe nai primjera za ovakav nain korienja elemenata
namjetaja. Hamamdik se u skoro svim sluajevima ne koristi, takoe se ne sjedi na podu. Ruava se
za savremenim trpezarijskim stolom. Ne spava se na duecima, koji se stavljaju na pod, seija se
koristi, a esto je uz nju i kau.
Poseban vid zapreke - kapije jeste ekme dolaf, okretni ormari za dodavanje stvari iz mukog
u enski dio. U istranim objektima postoji samo jedan primjer za ovo - u Kolakovia kui u Blagaju.
19

Kako je izgledao tipian stambeni objekat, u periodu osmanske vlasti, prema

rezultatima provedenih istraivanja stambenih objekata u Mostaru.
Vlasnik, odnosno korisnik bio je privatnik. Objekat je podignut prije 1750. godine, s tim da je
zbog naina graenja doivljavao vie adaptacija do sredine 19. stoljea, tako preivjevi do danas u
istoj stambenoj namjeni, s tim da se koristio cjelokupan prostor objekta.
Lakiia kua: izgled objekta, i sprat hajata
Glavni objekat, prizemlje sa spratom je dio stambenog kompleksa gdje su osim njega avlija i
baa te nekoliko pomonih objekata. Kompleks je u osnovnim elementima izvorno ouvan. Za
gradnju se koristio lomljeni kamen koji se buka. atma se koristila za pregradne zidove u prizemlju i
na spratu i za dio vanjskih zidova objekta na glavnoj fasadi sprata, sa brojnim prozorima, orjentiranoj
prema jugu ili istoku, rjee prema zapadu, a nikad prema sjeveru.
Krovna konstrukcija je od drveta, a pokrov kamena ploa koja se vadila iz majdana u
neposrednoj blizini grada. Meuspratna konstrukcija je od drvenih greda sa aavcem, odnosno
obostrana pokovana daskama, a tavanica iznad sprata je jednostrano pokovana daskom.
Prizemlje i sprat povezuju basamaci - drveno stepenite, sa kamenim polazite.
Osnovna prostorna jedinica kue jeste viefunkcionalna soba, opremljena sa samo nekoliko
dijelova opreme: musanderom, seijom i ognjitem, u nekim prostorijama je pe lonarica neposredno
uz hamandik musandere.
Uz zidove, pri stropu, postavljen je raf na kome se slae metalno sue. Pod sobe prestrt je
ilimom.
Kua ima klozet u najudaljenijem uglu avlije i esmu u njegovoj neposrednoj blizini.
U novije vrijeme u objekat se ugrauju elektroinstalacije, a zatim i savremena sanitarna
oprema. Odaci ili pei lonarice su zadrani ali se ne koriste za grijanje. Na objektima su uglavnom
vreni zahvati na krovu, zamjena kamene ploe crijepom.
20

GRADITELJI-NOSIOCI STVARALAKOG PROIMANJA U ARHITEKTURI
Arhitektura je u svom izvoru nastajala bez arhitekata, gradilo se zajedniki uz jednostavna

znanja i sloene rituale (posveivanje krova, prinoenje rtve,kaenje darova na rogove krova,
zakopavanje kultnih predmeta,...) uz gradnju po sistemu "mobe", rad cijelog naselja zajednikim
snagama. U toj gradnji potivale su se sve tekovine duhovitosti arhitekture od prirodne i organske
funkcije do energetski zdravih i racionalnih rjeenja, do usavrenih zanatskih detalja. Ove osobine
zadrane su u gotovo cijelom periodu trajanja Osmanske imperije, a naroito kod stambene gradnje.
Za finansiranje i izvoenje svih vrsta gradnji poev od cesta, mostova, vodovoda i gradnji na
vodi, pa do monumentalnih saktalnih objekata unutar dravne organizacije Osmanske Turske postojale
su posebne slube za ovu djelatnost, od sultanovog dvora do uprave okruga-sandaka.
Na dvoru je od dvanaest generala dvorjanina, jedan bio bostandi-baa upravnik vrtlara i
zidara. Njemu je bio podreen i glavni arhitekt carstva. U doba kulminacije Osmanske vlasti i
kulminacije umjetnosti sredinom 16.stoljea ovu dunost vrio je Koda Mimar Sinan (1538-1588). U
Osmanskoj armiji postojao je je i rod ininjerije, u koji su bili ukljueni i neimari za gradnju svih
fortifikacionih objekata, mostova i raznih vojnih zgrada.
Neimarska sluba takoer je bila organizovana u dravnoj upravi sandaka. Neimari su za
svoju slubu dobijali i plemike tipule, odnosno posjede. Sve ovo govori da je arhitektura imala visok
poloaj i znaaj u drutveno-ekonomskom i dravnom sistemu Osmanske carevine.
Vano je istaknuti i veliki znaaj investitora. U vrijeme najveeg procvata umjetnosti u
Osmanskoj Turskoj najznaajnije poloaje uz sultana zauzimaju ljudi iz naih krajeva, to je imalo
izuzetno ogroman znaaj za graditeljstvo u naim krajevima. Dovoljno je spomenuti samo trojicu:
Ahmet-paa Hercegovi, sin Hercega Stjepana i zet sultana Bajazida II, bio je veliki vezir ukupno
sedam godina, u periodu izmeu 1497. i 1516.godine, Rustem-paa Hrvat, zet Sulejmana
Velianstvenog, bio je veliki vezir 17 godina u periodu izmeu 1544. i 1561.godine, a Mehmed-paa
Sokolovi, takoer sultanov zet, bio je veliki vezir 14 godina, od 1565. do 1579.godine.
U razvoju arhitekture znaajnu ulogu imali su zanati koji su vezani za rad u kamenu, drvetu,
metalu i tekstilu. Za Osmanske uprave zanati doivljavaju procvat. Gotovo sve zanatlije radile su u
ariji. arija je ne samo dio materijalne osnove privrede turskog doba, ve i arhitekture i dekorativne
umjetnosti.
Ne znamo tano kolika je uloga bila arhitekata u gradnji stambenih objekata u Osmanskoj
Turskoj u periodu 16.-19.stoljea. Ali je sigurno da to nije uloga koju ima arhitekta danas. Inae vrlo
su rijetki dokumenti koji govore o ulozi arhitekte.
U prolosti arhitekt je vjerovatno odreivao osnovnu strukturu i organizovao prostorne forme
u ranoj fazi izgradnje objekta i nakon ega je preputao dalji posao vjetim, za to kvalifikovanim
zanatlijama. On bi eventualno vrio nadzor zanatlija i radnika na gradilitu, i moda bi odreivao
glavne dekorativne elemente pri gradnji vanih objekata.
To je bilo vrijeme kad je strukturna i dekorativna umjetnost bila tako dobro povezana jedna sa
drugom da su imali zajednike estetske norme, pa je lini uticaj pojedinca bio suvian. Arhitekti,
zanatlije ili zidari dijelili su opte umjetnike stavove svoje epohe, sve do vremena dok tradicionalna
arhitektura nije poela isezavati.
Arhitekt (mimar, muhendis-ininjer) ili pravilnije graditelj, ili ponekad jednostavno dunder,
tj. Kroz praktine poslove formiran narodni graditelj, prvo bi postavio osnovni oblik kue, inei
jednostavnu vrstu plana zasnovanu na vaeim pravilima i formulama. Zanatlije su izbjegavale da
odstupaju od vaeih normi, i iz razloga jer je vei broj arhitektonskih elemenata bio standardizovan,
kao na primjer prozori, vrata, plafoni, i to se zadralo nekoliko stoljea. Visok nivo standardizacije
zahtjevao je visok stupanj saradnje meu esnafima koji su uestvovali u izgradnji objekata.
Moe se slobodno rei da je tradicionalna kua bila plod rada narodnog graditelja, dundera.
Tehnika graenja i stil su se mijenjali vrlo sporo. Njih moemo klasificirati prema planovima
dispozicijama i prema strukturi.
Teko je pronai stambeni objekat ili dio objekta koji moemo vezati uz ime nekog arhitekte.
Situacija je neznatno drugaija za carsku i dravnu arhitekturu. Uz takve objekte obino je vezani ime
graditelja, ali se uglavnom navodi ime glavnog arhitekte carstva u momentu gradnje.
21

Osmanski arhitekti i drugi umjetnici prenjeli su u nae krajeve graditeljske uticaje islamskog
istoka. Graditelji iz Istanbula i Male Azije dolazili su u nae krajeve u 16.stoljeu- kad se ovdje
gradilo najvie i kada su nastali najljepi i najvrijedniji spomenici iz perioda Osmanske vlasti.
Meu graditeljima svakako je najpoznatiji arhitekta Koda Mimar Sinan, najvei turski
graditelj svih vremena koji je gradio uveni most u Viegradu, imaret i saraj u Sarajevu, i damiju
Zaim Hadi Mehmed bega (Karadjozbega) u Mostaru. Adem Esir Ali, prethodnik Mimara Sinana,
koji je sagradio Gazi Husrev-begovu damiju, medresu i biblioteku u Sarajevu, Hajredin - graditelj
mostarskog mosta, damije Husein-pae Boljarevia i tvrave u Makarskoj, Ramadan-aga graditelj
Alada damije u Foi i mnogi drugi.
Brojni su zapisi koji govore o graditeljskim vezama Bosne i Hercegovine i Dalmacije. Tako iz
pred-turskog perioda: dubrovaki graditelj Antun sa sinom Vickom zidao je za vojvodu Sandalja
zdenac na tvravi Sokol 1417.godine 1452.godine dubrovaka vlada alje vojvodi Ivaniu Vlatkoviu
etiri zidara sa pomonicima da zidaju utvrenja i most na Neretvi, te iste godine upuuje i graditelja
Jurja Dalmatinca Vladislavu, sinu Hercega Stjepana, da pregleda, vjerovatno utvrenje Goricu.
Vjerovatno je dubrovaka vlada 1469.godine uputila svog dravnog graditelja Paskoja Milievia da
nadzire izgradnju mosta kod Poitelja na Neretvi, gdje je Ugarski kralj Matija Korvin elio stvoriti
jaku odbranu prema Turcima Osmanlijama.
Kamenari iz Popova polja spominju se na uenju u
Dubrovniku ve u 14.stoljeu.
Kamene dekoracije pod uticajem majstora iz

Dubrovnika i Dalamacije
Za vrijeme vladavine Osmanlija u Bosni i Hercegovini, veze se ne prekidaju ve se

pojaavaju. 1509.godine Dubrovani alju Firuz-begu u Sarajevo dva zidara i etiri druga majstora za
gradnju hamama, a 1530. godine alju Gazi Husrev-begu pet kamenara, sudjeluju na gradnji Ferhadije
damije u Banja Luci, pri gradnji Tali-hana i Begova bezistana u Sarajevu,... Ljeta 1568. dvanaest
vrsnih dubrovakih zidara radi na Arslanagia mostu, radnici iz Imotskog radili su na mostarskom
mostu.
Uticaji Mediterana vidljivi su na mnogim objektima u romano-gotikim elementima. Ovi
elementi su prisutni na Vujakovia damiji u Mostaru, Koski Mehmed-painom hanu u Mostaru (koji
je sruen 50-tih godina ovog stoljea), Kolakovia kui u Blagaju i mnogim drugim objektima.
Brojni su primjeri kranskih objekata u Bosni i Hercegovini koji imaju islamske
arhitektonske i dekorativne elemente, i primjeri islamskog graditeljstva na teritoriji Dalmacije (tvrava
u Makarskoj, han Jusufa Makovia, kod Zadra, koji je prepravljen od kasnogotikog hana,....)
Domai majstori i pored prisustva turskih i dubrovakih majstora na ovom tlu nose glavni
teret, ne samo kao saradnici, ve kao idejni i materijalni tvorci najveeg dijela graevinskog fonda, u
prvom redu stambene arhitekture. Posebno je znaajno podruje Popova polja kao neiscrpan izvor
kamenara i zidara. Ti majstori, kao i drugi domai majstori i poneki dubrovaki majstor, realizovali su
najvei dio graditeljskog fonda u periodu turske dominacije, izuzev nekoliko najmonumentalnijih
gradnji, gotovo svu kamenu arhitekturu Hercegovine.
22

Domai islamski ivalj i njegovi graditelji preuzimajui orijentalne oblike uvijek su uspjevali
da ih prilagode lokalnim tradicijama i mogunostima svog ambijenta, tako stvorivi vlastiti izraz u
arhitekturi.
Domai graditelji nisu gradili vea i komplikovanija rjeenja, jer u 16.stoljeu nisu ovladali
konstrukcijama, a kasnije nije bilo ekonomske podloge za vee graevinske zahvate.
Kako je postupao majstor-duner neposredno prije poetka radova lijepo je opisao arhitekta
Pospiil. U najstarijem sauvanom sidilu mostarskog kadije iz godine 1633/34 spominju se i duneri,
dogramemdije, zidari i klesari, a 1762 godine spominje se i dunerski esnaf u koji su bili ulanjeni
duneri, dogramedije - drvodjelci, bavari, sandukije, kolari, taije - klesari, duvardije - zidari i
sujoldije - koji su odravali vodovod, erestedije - trgovci graevinskim materijalom.
Mostarski majstori radili su i van Mostara. Poznato je da su radili u Bosanskom Novom, Tuzli,
Zvorniku, Kreevu, Ljubukom, pa ak i u Budimu (godine 1685). U Mostaru su radili i majstori iz
Popova polja - od 16.stoljea pa nadalje.
Kamen je bio glavni graevinski materijal pa su klesari imali uvijek mnogo posla.
Drvodjelci su bili vrlo brojni, tako da ih je 1875.godine bilo u mostarske etiri radionice 20
majstora i 40 radnika.
Sujuldije - majstori koji su opravljali vodovod radili su u Mostaru od 17.stoljea do izgradnje
novog vodovoda. Tako su izmeu 1701. i 1704. godine izveli sve znaajne radove na proirenju i
opravci vodovoda.
Duneri ili neari su i zidari, i klesari, i drvodjelci, pa se po njima i zove itav esnaf.
Kretanje manjih grupa seoskih dunera, koji su se kao pealbari kretali iz nekih krajeva
Hercegovine, Dalmacije i zapadne Bosne, imalo je uticaja na formiranje kue. Dedijer navodi primjere
putujuih majstora iz Mokrina u Boki, Kruevice u Zubcima, Ravnoga u Popovom polju. Oni su vei
dio godine putovali po drugim krajevima, a o Boiu se vraali kuama. Majstori iz Popovog polja
spominju se pri gradnji Gazi-Husrev begove damije u Sarajevu, Alade damije u Foi, Starog mosta
u Mostaru.
Migracije stanovnitva i dogaaji koji su ih prouzrokovali, i kretanje majstora unose nove
elemente, a mirovanje usavrava odreeni tip ili element i kristalie ga, dok dalje mirovanje dovodi do
pomanjkanja stvaralakog i do dekadence.
Hercegovina je u velikoj mjeri posluila kao oblast preko koje se struja seobe granala. Jedna
struja je dolazila sa istoka i jugoistoka iz Crne Gore prema Neretvi, Biu polju, Buni i Mostaru - ija
je okolina bila privlana za migraciju. Druga struja kretala se iz srednje Dalmacije prema Neretvi i
prema Mostaru. Neretva je bila granica izmeu istonih, patrijahalnih i planinskih uticaja i zapadnih
upliva iz Dalmacije, granica izmeu pravoslavlja i katolianstva, granica izmeu ijekavskog i
ikavskog govora. Ovdje, u dolini Neretve, dolazilo je do mijeanja ovih uticaja.
Uzroci migracija bili su vrlo razliiti i brojni: veliki prirodni porast stanovnitva, nemogunost
ekonomskog opstanka u matinom prostoru, vaniji historijski dogaaji i ratovi, epidemije i drugo.
Osmanski uticaji doli su vojnim osvajanjima, nosei tursko-islamsku komponentu, snanu i
uvijek prepoznatljivu. U kasnijim vremenima muslimansko stanovnitvo bilo manje podlono
kretanju, tako svojim shvatanjima i navikama lake uva steena iskustva, da ih polako razvija i
usavrava, ali esto i da konzervira neke postignute tokove.
Izuzetno veliki broj zajednikih elemenata pored svih specifinosti, govori o pripadnosti istoj
kulturnoj sferi stambene kue ireg regiona Balkana. Osim ivih impulsa izmeu susjednih krajeva, na
formiranje kue djeluje i zateeni fond kunih elemenata i koncepcija, onaj koji se formirao dolaskom
Slavena u nae krajeve i tu se dalje razvijao u proimanju sa zateenim. Slaveni donose svoju
koncepciju kue naroito brvnare, svoj nain stanovanja i organizaciju ivota, vlastiti nain upotrebe
materijala i vlastite konstrukcije i sve ovo u novom kraju prilagoavaju zateenim ilirskim i rimskim
koncepcijama koje su se ve ranije kroz dugi niz godina prilagodile lokalnim uslovima.
23

PROIMANJA PREDOSMANSKOG, ISLAMSKO-ORIJENTALNOG I MEDITERANSKOG

ta u toj arhitekturi potie iz predosmanskog perioda, ta je doneenokao islamsko-orijentalno, koliko
su snani i kakvi su uticaji Mediteranai ire Evrope, odnosno ta je to to ovu arhitekturu ini
posebnomu irim okvirima islamskog stambenog graditeljstva u Jugoslaviji?
Uticaj Islama
Islam se pojavljuje i razvija na vrlo osjetljivom historijskom podruju, sa koga se iri na tri
kontinenta. Od svojih poetaka do dananjih dana, Islam je bio jedan od najznaajnijih inilaca koji su
uticali na razvoj brojnih nacija Azije, Afrike i Evrope, ukljuujui i Jugoslaviju, naroito Bosnu i
Hercegovinu, Makedoniju i Kosovo. Kod veine ljudi islamskog porijekla koja ive u Jugoslaviji,
njihova veza sa Islamom manje se ogleda u religioznim manifestacijama, a vie u kompleksnoj
duhovnoj fizionomiji. Zbog brojnosti Muslimana u Jugoslaviji, uticaj islamske kulture na nemuslimansku okolinu je evidentan.
Dolaskom Osmanlija u nae krajeve vei broj stanovnitva se islamizuje. Prihvata se nova
religija Islam - preteno umjesto pateranstva koje je pratilo samostalnost srednjovjekovne bosanske
drave, zadravajui vlastitost izmeu katolika i pravoslavnih.
Islam je nametnuo i odreena pravila likovnog izraavanja (zabrana prikazivanja ljudskih
likova,...) i uticao na snaan razvoj dekorativne umjetnosti (kaligrafija, ornamentika,...), koja je nala
primjenu u skoro svakom djelu ljudskih ruku, u svim prostorima u kojima ovjek boravi, na svim
predmetima koje ovjek koristi.
Kur-an je bio i sada je izuzetan povezujui faktor u islamskoj kulturi. Mada je Kur-an
najmlai meu epohalnim knjigama, on je najitanija knjiga koja je ikada bila napisana, jer pored
njegove upotrebe u bogoslovlju, to je udbenik iz koga praktino svaki musliman ui itati.
Vjerski uticaj koji Kur-an vri kao osnov islama i kao najvei autoritet u duhovnim i etikim
stvarima samo je jedan aspekt. Poto muslimani smatraju teologiju, pravnu nauku i nauku uopte
razliitim aspektima jedne te iste stvari, Kur-an postaje nauni prirunik, udbenik za sticanje
obrazovanja. Razumijevanje pisanog arapskog jezika u svim arapskim zemljama Afrike i Azije i
drugim, nearapskim islamskim krajevima ne nailazi ni na kakve potekoe.
Turci Osmanlije prihvaanjem Islama prihvataju i osnovne elemente "arapske civilizacije" i
postaju nosioci kontinuiteta kulturnih strujanja u prostorima Azije i Evrope.
Leksiki uticaji Islama. Dugogodinja osmanska vlast i uticaji osmanske kulture naroito u
Bosni i Hecegovini i Makedoniji ostavili su dubokog traga u leksikom dijelu naeg jezika. Kao to je
na jezik preko odvoenog ivlja i ljudi kolovanih u Turskoj postepeno osvojio Istanbul, tako isto su i
turcizmi, po povratku ovih u rodni kraj neosjetno poeli proimati i nau sredinu.
Uz prodore vjere i odraze turcizama u govornom i pisanom jeziku kod nas se mogao osjetiti i
izvanredno snaan uticaj orijentalno muzikog izraza. U pjevanim pjesmama bio je veliki broj
orijentalnih elemenata, koji su kasnije inspirisali i neke od naih velikih kompozitora.
Dobar primjer predstavlja i korienje imena za odreene arhitektonske i prostorne pojmove,
tako da su na Balkanu udomaeni izrazi: arija, mahala, odaja, kiosk, konak, sofa..., rijei turskog
porijekla, aslavenske rijei soba, pe..., se koriste u neposrednoj blizini Istanbula.
Gledano etimoloki za donji sprat kue u Mostaru i Hercegovini karakteristini su nazivi:
kua, izba, iler, - imena slavenskog porijekla, a za sprat oak (kosak), odaje (odasi), jazluk (jaz-ljeto,
luk-oznaka mjesta) - preteno turcizmi.
Balkansko poluostrvo nakon dolaska Turaka Osmanlija korjenito mijenjaekonomski, drutveni
i kulturni izgled. Lokalno stanovnitvo nastavlja ivjeti u svojim naseljima, a nemuslimani, raja,
vremenom postaju sve optereeniji dadbinama. Sa uspostavljanjem osmanske uprave naselja urbanog
tipa, osmanski standardi stanovanja, kulturni elementi (ivot u kui, odjevanje, ishrana,...) ire se
Balkanom i u upotrebi su vie stoljea.
Turci Osmanlije su ranije usvojili istoni koncept kue i primjenili ga na Balkanu, a isto tako
prihvatili su izvjesna ostvarenja od slavenskih naroda i prilagodili ih svojim potrebama. No,
koloniziranih Turaka Osmanlija je bilo vrlo malo, dok je domae islamizirano stanovnitvo nastavilo
da ivi u zateenim tipovima kua, usvajajui postepeno elemente islamske kulture i unosei ih u
nain ivota, a pri tom I u nain graenja novih kua.
24

Kako nain ivota ima potpuni odraz u stvaranju ivotnog prostora-tako se zahtjevi Islama
osjeaju u urbanistikoj organizaciji grada, u izgraenim javnim i komunalnim objektima,pa
razumljivo i u stambenoj izgradnji, te u dekorativnoj obradi prostora i elemenata.
Organizacija naselja provodi se jasnom logikom i proienom koncepcijom, sa
diferenciranim namjenama povrina u zonu rada-ariju i zone stanovanja-mahale, grupe stambenih
kompleksa. Spontano nastajanje, postizanje punog jedinstva kue sa prirodom koja je okruuje
predstavlja izuzetan doprinos Islama u urbanizmu.
Nain rada u ariji odraz je naina privreivanja, a nain organizovanja prostora vezan je za
osnovnu ideju odvajanja prostora -zone rada od prostora-zone stanovanja. U radnim zonama osnovnu
koncepciju nameu javni objekti, najee vjerskog karaktera - damije i kole, zatim hamamiposveeni kultu vode, a ritam izgradnji davala su ulaganja brojnih institucija vakufa.
Islamski elementi u pravoslavnim umjetnikim ostvarenjima.
Nastojei imati sigurnu pozadinu za daljna osvajanja prema sjeverozapadu Osmanska imperija je
postepeno prilagoavala svoju politiku na ovim podrujima. Godine 1557. obnovljana je Peka
patrijarija, veoma znaajna institucija za pravoslavno stanovnitvo, a tolerancija prema franjevakom
redu vodila je poboljanju uslova katolikog stanovnitva (Ahitnamom od 28.05.1463.godine, izdatom
u Milodrau, sultan Mehmed II uredio je odnose sa katolikom crkvom, garantujui nesmentan rad
franjevakog reda na teritoriji carstva). Islamski elementi u pravoslavnim ostvarenjima prisutni su
mnogo prije pada ovih krajeva pod Osmansku upravu, kao na primjer, kod najznaajnijih
srednjovjekovnih srpskih crkava, u Studenici,, urevim stubovima,, Graanici, Bogorodici Perivlepti
i Zii, su primjenjene razne varijacije ornamenata, koje su se razvile od arapskog-kufskog pisma.
Prisustvo se pojaava dolaskom Osmanlija u nae krajeve, i naroito je osjetno u cijelog 16. i
poetkom 17.stoljea. Nekoliko primjera pravoslavnih objekata na kojima se pojavljuju islamski
elementi su:
- Stara pravoslavna crkva u Sarajevu, iz prve polovine 16.stoljea /stari kameni svijenjaci,
stara kamena krstionica, kameno korito stare esme, dio zapadne fasade,../,
- crkva manastira Motanica, izgraena
oko 1540.godine, sa vrlo izraenim
islamskim
elementima
/plastine
dekoracije, kapiteli stubova, portal sa
saracenskim lukovima,.../,
- crkva Papraa, oko 1540.godine /lukovi
otvora, friz od prelomljenih lukova,../,
- crkva Lomnica, podignuta prije 1578.
godine, zatim crkva Ozren, podignuta
prije 1587.godine.
U pravoslavnim crkvama u Mostaru i
Sarajevu, galerije na spratu, koje su
koristile ene pri bogosluenju, su
zatvorene muepcima, pod uticajem
islamskog shvatanja.
Enterijer Stare pravoslavne crkve u Mostaru
Prvi prodori islamskih elemenata u umjetnikim zanatima su u drvorezbi kod obrade

ikonostasa. Islamski saracenski luk, poluloptaste bradavice, plitke i male rozete, prisutne su kod
stotine pravoslavnih ikona. Sasvim slian proces odigrao se i sa ostalim crkvenim namjetajem.
Ornamentika pravoslavih iluminiranih rukopisa iz 14. i 15.stoljea u svom ukrasu nosi vei
broj islamskih motiva. Ornamentika ovih rukopisa istovremeno se poela pojavljivati i na predmetima
od metala, drveta, tekstila i radovima u koi, a naroito u narodnom vezu.
Krajnji domet u opremi irilske knjige, sa islamskim likovnim elemntima, predstavlja
Karansko evanelje iz 1608.godine.
Osnovna i bitna injenica u svemu tome je ona koja kazuje da su neuobiajene islamske
elemente u arhitekturi pravoslavnih crkvenih graevina 16. i 17.stoljea unijeli isti oni majstori koji su
25

bili naviknuti na te specifine forme zahvaljujui istovremenom angaovanju i pri gradnji islamskih
bogomolja na naem terenu.
Uticaji predosmanskog perioda
U istraivanju predturskog perioda postoji nekoliko grupa podataka koji se mogu koristiti:
arheoloki, arhivski, istorijski zapisi, grafiki i reljefni prikazi, te podaci sa steaka.
Arheoloka ispitivanja su dala vrlo oskudne rezultate. Vrlo esto kue se ukopavaju, usjecaju
u teren - pravi se terasa, tako da stijena predstavlja jedan zid kue. Stambeni objekti su malih
dimenzija, tlocrta oblika etverokuta, jednoprostorne i prizemne.
Kao graevinski materijal koristi se drvo, a kod rijetkih zidanih dijelova koristi se kamen sa krenim
malterom, odnosno suhozid.
Likovni izvori su vrlo siromani. Postoje samo prikazi gradova Kljua, Kamengrada, Sokola
na Plivi i Viegrada na kojima su dati i izgledi gradskih kua u putopisu Benedikta Kuripeia iz
1530., rad njemakog slikara Yrga Brena mlaeg.
Znai, nema likovnih izvora vezanih za prostor Hercegovine i Mostara.
Arhitektonski motivi na stecima daju odreene podatke o arhitekturi objekata
predosmanskog perioda. Osnovni arhitektonski motivi steaka su arkade indra, brvna, mreasti
zakloni i utvreni dvorci.
Regionalni raspored motiva odgovara arhitektonskim elementima koji su koriteni u narednom
periodu u datim regionima: u planinskim predjelima na stecima su brvno i indra, u Hercegovini u
kontaktnim zonama sa dalmatinskim zaleem preovladavaju arkade sa romanikim i gotikim
lukovima - inae najbrojniji od svih motiva na stecima.
Pisani dokumenti ne pruaju nikakvih bliih podataka o izgledu ove kue. Meutim ovi izvori daju
brojne podatke o vremenu u kome je ova kua nastala i o injenicama koje utiu na njeno stvaranje.
Elementi zapadnog i istonog kulturnog kruga u srednjevjekovnoj Bosni i Hercegovini su
jasni i dovoljno poznati.
Zemlja je bila u znaku preplitanja suprotnosti izmeu Istoka i Zapada u ekonomskim,
politikim, ideolokim u kulturolokim aspektima. Suprostavljeni su i prepleteni grko pismo i
latinica, irilica i glagoljica, umjetnost bizantijskog kulturnog kruga i preromanika, romanika i
gotika, pravoslavlje i katolicizam. U aktivnom kreativnom odnosu afirmie se relativno samostalna
bosanska drava, bosanska crkva u religiji, bosanska irilica i bosanska glagoljica u pismenosti,
bosanska minijatura i iluminacija u opremi knjige, i posebno vrijedna umjetnost steaka koja
objedinjuje najvei broj stvaralakih specifinosti.
Najvie spomenika srednjovjekovne bosanske pismenosti pisano je irilicom, koja je zbog
posebnosti dobila naziv bosanska irilica ili bosanica.
irilsko pismo je u osmanskom periodu ve imalo duboke korijenje. Kontinuitet irilice u
ovom vremenu bie produen upravo u kancelarijama novih upravljaa. Bosanicu je koristilo domae
islamizirano stanovnitvo, a i kancelarije uprave za diplomatsku prepisku sa susjedima, posebno sa
Dubrovnikom. Dok se irilica kod pravoslavnog i katolikog ivlja razvijala i njegovala svestranije uz
osvjeavajue korekcije i impulse, kod islamskog ivlja uglavnom je bila iskljuivo oslonjena na
brzopisni prauzorak.
Vlastelini su investitori najveeg broja graevina od utvrda, dvorova do privrednih objekata.
Oni su odravali vrlo prisne odnose sa gradovima jadranske obale, naroito Dubrovnikom. U
Dubrovniku grade vlastite objekte, tamo koluju svoju djecu. Na ovaj nain upoznaju kulturno i
arhitektonsko stvaralatvo dubrovake sredine naroito romaniku i gotiku.
Iste ove porodice omoguile su "bezbolno" prihvatanje orijentalnih islamskih uticaja
prelaskom sa kranstva u novu islamsku religiju.
Domai graditelji i lokalni materijali su i u Srednjem vijeku, kao i kasnije za osmanske
uprave povezujui faktori evropske i osmanske arhitekture. Koriste se vrste graevinskog materijala iz
neposredne blizine gradilita, usljed slabih materijalnih mogunosti investitora, nerazvijene
proizvodnje graevinskih materijala i nerazvijenosti saobraaja.
Dubrovani su drali u svojim rukama skoro kompletnu trgovinu, zakup carina, finansijeri su
i organizatori najvanijih poslovnih poduhvata, naroito nakon prodaje Dalmacije Mleanima
1409.godine.
26

Oni podiu i svoje vlastite, esto izdvojene objekte za stanovanje i skladitenje robe, logino
koristei arhitekturu koju najbolje poznaju.
Djelovanje Dubrovana odvija se u kontinuitetu i u narednim stoljeima pod osmanskom
upravom, tako da oni ostaju onaj povezujui inilac permanentnih kulturnih i arhitektonskih uticaja na
prostoru Hercegovine i ire. injenica da je Dubrovnik bio konstantno glavni prozor Bosne i
Hercegovine prema zapadnoevropskoj kulturi, da je to bio ne samo u doba kraljeva ve i u doba
sandakbegova i beglerbegova, moda je i davala snagu tom kontinuitetu da egzistira i da ne odumre.
Povezanost Hercegovine, i Bosne, sa primorskom Hrvatskom, naroito Dubrovnikom,
pridonjela je u toku Srednjeg vijeka, a i kasnije, razmjeni svih vrsta likovnih djelatnosti i umjetnikih
zanata. Pri tome su primorski gradovi odigrali direktnu i posredniku ulogu u povezivanju tog svog
zalea sa zapadnoevropskim umjetnikim slogovima, osobito predromanike, romanike gotike a
poneto i renesanse.
Kontinuitet stvaranja vidljiv je na svim gradnjama, od utvrde javnih objekata i stambenih
kua, s tim da je stepen uzajamnih proimanja, odnosno kontinuiteta predturskih oblika i konstrukcija
za razne vrste objekata razliit. Snaan kontinuitet je ostvaren u fortifikacionoj arhitekturi. Ona je u
sutini romaniko-gotika sa izrazitim retardacijama i na mnogobrojnim kulama i gradovima koji put
jedva moemo utvrditi ta pripada epohi srednjovjekovne bosanske drave, a ta kasnijoj fazi.
Grad se razvijao prvo kao vojno odbrambena graevina i drugo u velikombroju sluajeva
posluio je kao osnova u stvaranju gradskih i varokih naselja. U okvirima postojeih gradskih
bedema podiu se kue za smjetaj vlastelina, upravnih-politikih funkcionera, a uz njih zgrade za
smjetaj posade, poneka radionica, skladita,......, znatno manji broj kua trgovaca i zanatlija, rijetko
crkva.
Elementi velikih kranskih, arhitektonskih stilova vidljivi su u izgradnji srednjovjekovnih
gradova.
Romaniki elementi vidljivi su u jednostavnim tlocrtima sa jedinstvenimprostorom, niskim i
uskim bedemima, zdepastoj glavnoj kuli kvadratne ili pravougaone osnove. Ovi elementi dugo su se
zadrali u kasnijim vremenima, naroito pri izgradnji ugaonih i bonih kula.
Gotiki elementi u arhitekturi gradova su razvijenija unutranjost, vei broj kula, poveana visina
bedema, kula i debljina zidova, uvoenje kontrafora, a naroito zaobljavanje glavne kule. Do jaeg
izraaja dolaze karakteristini detalji: otri luk svoda, vrata i prozora, dekorativna ornamentika.
Osmanlije, uz izgradnju novih, zadravaju gotovo sve postojee odbrambenestrukture, po
potrebi ih pojaavaju i proiruju. Sa proirenjem gradskog podruja prvobitni grad ostaje zasebna
cjelina, a gradski bedemi obuhvataju i posebne naseobinske kvartove.
Mostova iz predosmanskog perioda sauvano je vrlo malo. Kod mostova iz osmanskog perioda
domaa tradicija je veoma jaka, i izraena je rustikalnom formom. Zapravo izuzev desetak najveih i
najmonumentalnijih mostova, svi su petrificirane arhaine forme, tako da ih je vrlo teko datirati.
Kranski arhitektonski elementi kod damija. Damije su po nekojlogici trebale ostati
ponajdalje od pred-islamskih uticaja. Kako je bogomolja u svim vremenima i svim kulturama bila
arhitektonsko-plastina manifestacija idejne pozadine drutva uvijek se pri njihovoj gradnji osjeala
tenja ka standardizaciji.
Meutim i pored velikog uspjeha u tome, prisutna su i velika kolebanja. Poevi od Fethije
damije u Bihau, bive crkve, (izduen tlocrt, visoki iljasti prozori, rozeta, raznobojna stakla kao u
vitraa,..), koja je svojim retardiranim i petrificiranim gotikim duhom inspirisala gotovo sve damije
Pounja, do damija izduene osnove (ejvan-ehajina u Mostaru, Careva u Stocu,..).
Naroito su uoljiva odstupanja u izradi munara od arhaino kratkih (Careva damija u Trebinju), pa
do oblika koji odgovaraju romanikim ili gotikim kampanilima (Fatime Kadun, ejvan-ehajina i
vjerovatno Sinan-paina u Mostaru, u Nevesinju, Bilei, Plani, Opliiima, Dabrici, Bijeljini, a i
specifine varijacije sa valjkastim tornjem u Donjoj Drenici, Kotezima kod Ljubinja,...
Uticaj venecijanske kampanile Svetog Marka i dubrovakog gradskog sata primjetan je pri izgradnji
sahat kula -oblikom, etverouglastim neraslanjenim tijelom, visoko postavljenim prozorom i
piramidalnim krovom, pokazuju slinost sa romanikim i nekim kasnijim zvonicima u Dalmaciji.
Takve sahat-kule izgraene su u Sarajevu, Banja Luci, Donjem Vakufu, Gradacu, Mostaru, Poitelju,
Nevesinju, Livnu, Prozoru, Stocu i dvije u Travniku.
27

I na drugim objektima na teritoriji Hercegovine mogu se nai stilski elemente kranske

arhitekture: - na damiji Nesuh-age Vujakovia u Mostaru iz 1568.godine, lisnate konzole sa
voluticama i okviri prozora sa profilacijom savijenim vodoravno pri dnu doprozornika i sa poveanim
dijamantnim vrkom, elementi pod uplivom dalmatinske renesanse.
- okrugli prozori na Koski Mehmed-painom karavan-saraju u Mostaru i okrugli prozor na mutvaku
Kolakovia kue u Blagaju, dio su zapadnoevropskog umjetnikog shvatanja, isto kao i arkade
prizemlja, sa lunim zavretcima, na stambenim kuama Kua Hadiahmetovia u Mostaima kod
Trebinja i elia u Stocu, i brojni primjeri nizova prozora, sa iljatim lukom, na spratnoj fasadi
stambenih objekata, koji snano asociraju na nizove gotikih lukova. Isti motivi na stecima
predstavljaju nit historijskog kontinuiteta pod ovim podnevljem.
Zavrni vijenci sa nizom konzolica i sredinjim lukom, te prozori sa istaknutim kljunim
kamenom sahat-kule u Trebinju, podignute u 18.stoljeu, pokazuju jasno da su islamski graditelji
prihvaali sredozemne renesansno-barokne oblike.
Kod gradnji crkava u Bosni i Hercegovini, u istom periodu, prisutni u uticaji iz Dalamcije.
Crkva Sv.Nikole u Grahovskom polju iz 1499.godine predstavlja poetni rad i tipian primjer za itav
niz crkava podignut u narednih nekoliko stoljea.
Ova crkva je postala svojim oblikom, posebno slijepim lukovima, kao nastavak
preromanikog i romanikog sloga, prislonjenim uz pobone zidova naslonjenim na zidne pilastre,
koji se prosljeuju i nastavljaju u reljefne pojaseve na svodu, opasujui ga i pridravajui, uzor za
kasnije hercegovake crkve.
Sline su brojne crkve jednobrodne osnove sa polukrunom apsidom sred koje je prozori,
nain kamene gradnje, prozori u obliku koluta, glavna vrata sa lunetom nad nadvratnikom i zvonik u
obliku preslice, kao upliv dalmatinske gotike, na proelju.
Kod pravoslavnih crkava ovog vremena, koje su za svoje doba veoma karakteristine,
zapaamo neku vrstu tradicionalizma, s tim da dubrovaki uticaji slabe, a jaaju uticaji rake i
moravske kole uz prodor islamsko-orijentalnih elemenata.
Djelatnost dalmatinskih majstora u Bosni i Hercegovini, uenje mladih Hercegovaca i Bosanaca u
njihovim radionicama i tragovi sredozemnih, primorskih oznaka vidljivih u bosansko-hercegovakoj
umjetnikoj batini, u crkvenom i svjetovnom graditeljstvu, na stecima iluminiranim rukopisima, u
zanatskim priozvodima jednako kao i dodiri zapadnjake umjetnosti s sa islamskim stvaralatvom
istoka, oituju kulturno-umjetniko strujanje izmeu bosansko-hercegovakog i dalmatinskog
istorijskog podruja koje se spaja u istanane i neupadljive cjeline i stvara sklad usprkos razliitosti
narodnosti i vjera koje su kroz likovne umjetnosti ispoljavale svoje suprotnosti.
Odnos grada Zapadne Evrope i Osmanskog grada
Srednjovjekovni grad Zapadne Evrope se u stanovitom smislu sastojao od vie malih gradova,
od kojih je svaki uivao izvjestan stepen autonomije, nastajui iz zajednikih potreba i ciljeva,
obogaivajui i dopunjavajui cjelinu.
Grad se dijelio u etvrti, svaka je od njih imala svoju crkvu ili crkve, esto vlastitu trnicu
ivotnih namirnica i snabdjevanje vodom. etvrt se esto poklapala sa upom. Ovakve komponente
urbane strukture gotovo idealno iskazuje srednjevjekovna Venecija.
Od urbanistikih rjeenja Zapadne Evrope jedino rjeenje Venecije ima slinosti sa
koncepcijama urbanizma u naim krajevima, u Osmansko doba. Ovaj nain podjele na stambene
zajednice i naselja i danas je vrlo aktuelan i predstavlja jedan od fundamentalnih koraka ka stvaranju
nove urbane kulture.
Unutar obrambenih zidina gradova Zapadne Evrope, i kod nas u Dalmaciji, gomilale su se kue na
malom prostoru. Neposredna povezanost izmeu privredne djelatnosti i kunog ivota ostala je dugo
neim sasvim normalnim. Jedno obiteljsko kuanstvo obuhvatalo je osim krvne rodbine i kunu
poslugu, kao i radnike u zanatskoj radionici - kao lanove porodice u irem smislu rijei. Ta vrsta
veza izmeu ivota i rada diktirala je unutranji raspored unutar same srednjovjekovne i kasnije
stambene zgrade Zapadnog svijeta.
Kue su u poetku bile prizemne,graene u nizovima, a kasnije se grade sve vie u visinu.
Provjetravanje prostorija kao i osunanje bilo je sve loije. Prostor nije bio potpuno izdiferenciran
prema namjeni.
28

Dubrovnik, u neposrednoj blizini Mostara, predstavlja dobar primjer visoko organizovan za

nivo Srednjeg vijeka Zapadnog svijeta. Gradska kua u Dubrovniku, graena je na uskom prostoru,
prema unaprijed propisanoj urbanistikoj emi, ona ide do etiri sprata u visinu, sa poslovnim
prostorom u prizemlju.
Vidi se da ovakva kua nema skoro nita zajedniko sa stambenom kuomMostara - sa
njenom urbanistikom postavkom, sa organizacijom unutar neposredne okoline, te sa njenom
unutranjom organizacijom.
Za razliku od kue unutar zidina Dubrovnika, kue (palae, dvorci) u neposrednoj okolini
Dubrovnika, imaju odreene zajednike osobine sa stambenim kompleksom Mostara, jer se nalaze u
sklopu imanja sa ureenim vrtovima, u blizini vode, sa svim pomonim objektima. Dubrovaki dvorac
ima odreenu slinost i u prostornoj shemi: prizemlje i sprat imaju identian raspored prostorija
(dvorana plus etiri sobe sa strane). Najveu slinost pokazuje Ljubuakov oak, a i Muslibegovia
kua u Mostaru ima ovakvu prostornu shemu. Dubrovake kue van grada kao i mostarske kue
pruaju intimnost i udobnost ivljenja. Ovi zahtjevi su i danas, za savremene kue, izuzetno vani.
Stambeni kompleks porodice Muslibegovi u Mostaru
Promjene na stambenim kuama, u 19.stoljeu, nastale pod uticajem Evrope prvi su

uzrok imale u slabljenju ekonomske moi, pa slabi i mogunost izgradnje novih kua. Postojee
jednospratnice poinju preureivati u dvojne stambene kue - za dvije porodice. Vee kue dijele se na
vei broj porodica. Kod podjele spratne kue stan u prizemlju ima slabije karakteristike od onoga na
spratu, a kod spratnog stana prostor tavana, kao previe otvoren za zimsko doba i nekoristan, u potrebi
za prostorom zatvara se zidom od drvene konstrukcije sa nizom prozora. Drugi vid promjena, znatno
manje prisutan, na stambenim kuama koje se grade sredinom 19.stoljee, jeste uticaj arhitekture
baroka i rokokoa uvezen preko Istanbula. Krive linije elemenata djeluju dekorativno, ali nelogino, a
nefunkcionalne nie u zidovima soba, plastika uznemirene mate umjesto smirenog traenja estetskog
ugoaja, polihromno ukraeni elementi od drveta - su novine koje naruavaju dugo stvaranu
harmoniju.
U kuu se unosi i izvjestan napredak: vee svijetla visina prostorija, kuhinja sa ognjitem koje
posjeduje dimnjak u zidu - pa tako bez dimaluka do krova, sanitarni vor skoro savremen,... Objekti u
kojima su ovi uticaji najizraeniji su Musafirhana tekije u Blagaju, Muslibegovia kua u Mostaru,
Kolakovia kua u Blagaju,..
Austrougarskom okupacijom Bosne i Hercegovine dolazi do promjena u kulturi zajedno sa
promjenama u drutveno-ekonomskim odnosima. Individualne kue ustupaju mjesto kolektivnim,
zbog velike dobiti u pekulaciji zemljitem. Kue postaju viespratne. Gubi se povoljna orjentacija,
osunanje, provjetravanje, plastika u komponovanju fasade. Naruava se i urbanistika struktura
grada. Hodnik skoro mraan umjesto hajata i tavana, kuhinja sa tednjakom, WC u stanu, trpezarijski
stol i stolice, ormari to su elementi nove kue. U ovoj transformaciji javlja se prelazni oblik u kome
prizemlje zadrava svoje osobine, a sprat se izvodi u evropskom duhu.
29

04 Arhitektura BH 1463-1878 Stanovanje PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

04 Arhitektura BH 1463-1878 Stanovanje PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

04 Arhitektura BH 1463-1878 Stanovanje PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878)-Stanovanje

OSMANSKI PERIOD (1463-1878)

Selamlik: 1.Ekonomsko dvorite, 2.Ahar;

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Dekorativni pod avlije

Avlija Velagia kue u Blagaju

U gospodarsko-ekonomskom dijelu su ahar sa ubritem, iznad ahara sjenik (samanluk), a

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Kapija je zatiena i naglaena nastrenicom izvedenom od drveta sa par redova kamene

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Odnos prema okolini-crtei arhitekte Pospiila (M. Hrasnica)

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Sa osvajanjima Balkanskih zemalja Osmanlije donose i uticaje u graenju kua i formiranju

Karta klimatskih zona u Bosni i Hercegovini

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Razvoj dispozicije kue. Islamsko-orijentalna kua Osmanskog perioda, obrazuje svoju

Soba je oblikovana planski sa ciljem da uskladi prostor za zadovoljavanje osnovnih funkcija.

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Najvaniji dijelovi plana za prouavanje su sobe, holovi-hajati i stepenita. Kombinacijom

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Sheme stambenih kompleksa

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Elementi enterijera sobe: musandera, odak, seija, prozor

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Konak Ali-pae Rizvanbegovia na Buni

Moda bi se i Ejubovia kue na Mejdanu u Mostaru mogle svrstati u grupu specifinih

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Kule i odaci Redepaia, ajno, Nevesinje

Najvei kompleks dvije kule sa odacima bio je u ajnu kod Nevesinja.

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Konstrukcija oka i fotografija istog

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Dekorativni elementi od drveta: plafon i vrata

Vanjski otvori prozori obino ne odgovaraju izgledom i rasporedom po fasadi onima sa

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Zbog oteanog pokrivanja sljemena izvodili su se jednostavniji krovovi, najee dvovodni na

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Zidna dekoracija u Alada damiji u Foi

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Enterijer sobe i oka u Lakiia kui u Mostaru

Namjetaj i oprema mostarskih kua. U poslednjih stotinjak godina najljepi primjeri

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Kako je izgledao tipian stambeni objekat, u periodu osmanske vlasti, prema

Lakiia kua: izgled objekta, i sprat hajata

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

GRADITELJI-NOSIOCI STVARALAKOG PROIMANJA U ARHITEKTURI

Arhitektura je u svom izvoru nastajala bez arhitekata, gradilo se zajedniki uz jednostavna

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Kamene dekoracije pod uticajem majstora iz

Za vrijeme vladavine Osmanlija u Bosni i Hercegovini, veze se ne prekidaju ve se

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

PROIMANJA PREDOSMANSKOG, ISLAMSKO-ORIJENTALNOG I MEDITERANSKOG

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine