PAVO ANELI

TURSKI PUT OD IVAN-PLANINE DO PORIMA

TRASA
Dolazei iz Sarajevskog Polja preko Hadia,
Pazaria i Tarina, Mostarska dada ili Veliki
mostarski put penje se na Ivan-Planinu koja,
ustvari, pretstavlja planinsko sedlo izmeu Lisina i Preslice planine; to je ujedno i razvodno
gorje izmeu crnomorskog i jadranskog sliva.
Dalje prema jugu put silazi u Bradinsko Polje i
selo Gornju Bradinu, zatim preko obronka Preslice-Bratosova, dolazi u Brane i Podoroac, te
dolinom Treanice stie u Konjic. Tu prelazi Ne
retvu, a zatim, skreui u pravcu jugoistoka, ide
oko 2 km uzvodno lijevom obalom Neretve do
ua Bijele, sijee dolinu Bijele i penje se preko
sedla Vrapca na visoravan Borakog Polja, da bi
se, opet, naglo spustio Borakom Jezeru. Otar
uspon uz Vlah vodi na visoravan sela Kule, a
nakon toga, isti takav uspon na Lipeta, najisto
niji obronak Crne Gore vezane za masiv Prenja.
Odatle put skree u pravcu jugozapada i preko
obronaka Bahtijevice (ogranak Prenja) sputa se
u krako polje Gornje Zijemlje, pa se opet neto
laganijim usponom penje na Porim, planinsko se
dlo izmeu masiva Prenja i Velea. Sa Porima
put se naglo sputa u Bijelo Polje i mostarsku
kotlinu.
Put od Ivan-Planine do Porima spada meu
najtee relacije bosansko-hercegovakih puteva.
Sumaran pogled na visinski poloaj najistaknuti
jih taaka puta pruie bar donekle sliku terena.
Tako: Ivan-Planina ima nadmorsku visinu 907
metara, Konjic 276, Vraba 800, Borako Jezero
402, Lipeta 1038, Bahtijevica 1163, Gornje Zi
jemlje 879, a Porim 1150 metara. Kad se ima u
vidu jo i okolnost da su obronci Bitovnje, Pre
slice i Prenja ispresijecani dubokim dolinama ma
njih potoka i planinskih bujica i da sve te visin
ske razlike treba savladati na duini od nekih 50
km, onda je jasno da je ta relacija uvijek pretstavljala problem u saobraaju izmeu Dalmatin
skog primorja i Hercegovine, s jedne, i centralne
Bosne, s druge strane. Ovako velike visinske raz-

like praene su i klimatskim nepogodama: snijene meave na Ivan-Planini, Lipetima i Bahtijevici esto obustavljaju svaki promet.
Ova relacija je ustvari dio starog puta koji je
vezao junu Dalmaciju i Hercegovinu sa sred
njom Bosnom i dalje sa Podunavljem. Arheoloki
ostaci, kao to su gradine i gromile tumuli
svjedoe da je ovim pravcem prolazio put jo u
prethistorijsko doba, za vrijeme Ilira. Najvei dio
ovoga puta Rimljani su pretvorili u solidno gra
enu cestu, ija se trasa i sada moe pratiti, na
roito na dijelu puta od Vrapca do Lipeta. Mi
ljokazi naeni u Podoracu, Konjicu, Peria Po
lju, Borcima, Kuli i Maloj Poljani kod Lipeta
spominju rimske careve Augusta, Decija, Tacita
i Filipa Augusta. Iz toga izlazi da se izgradnji
ovoga puta pristupilo odmah nakon definitivne
pacifikacije Ilirika u I vijeku, a znaajnija rekonstrukcija izvrena je polovinom III vijeka
nae ere. 1
Treba napomenuti da je rimska cesta, polazei
iz Narone (Vid kod Metkovia), ila preko Dubra
va i Nevesinjskog Polja, 2 pa na mjestu Velika Po
ljana kod Lipeta izlazila na trasu o kojoj je ovdje
govor. 3 Od Lipeta pa do Podoraca, a moda i do
Ivan-Planine rimska cesta i kasniji turski put
idu uglavnom po istoj trasi.
1

Dr. K. Patsch: Rimska mjesta u Konjikom

kotaru, G, Z. M. XIV (1902), str. 305; D. Sergejevski:
Rimski spomenici iz Bosne, Spomenik S. K. A., Beo
grad, LXXVI (60), s. 50; D. Sergejevski: Rimska ce
sta na Nevesinjskom Polju, G. Z. M. 1948 Sara
jevo,
str. 46.
2
D. Sergejevski: Rimska cesta na Nevesinjskom
Polju,
str. 46.
3
U mjesecu julu 1955 pregledao sam teren iz
meu Lipeta i Bahtijevice. Nedaleko od karaule na
Lipetima, na lokalitetu Mala Poljana pronaao sam
jedan itav i dijelove dva druga miljokaza. Pored
toga, ovdje se vidi trasa rimske ceste usjeene u
kraki teren. Ta trasa odvaja se od turskog puta Li
peta Porim kod Velike Poljane (izmeu Lipeta i
Bahtijevice) i skree u pravcu jugo-istoka prema
Nevesinjskom Polju.

169

Ovaj put, to su ga izgradili Rimljani, bio je

i tokom Srednjega vijeka u stalnoj upotrebi kao
najblia i glavna veza Dubrovnika sa rudarskim
i trgovakim centrima u Bosni.
Za vrijeme turske uprave bio je naroito iv
saobraaj izmeu novih trgovakih centara, Sa
rajeva i Mostara. S obzirom na brzi razvoj Mo
stara, i glavni trgovaki put je skrenuo sa sta
rog rimskog pravca te je od Lipeta (tanije Ve
like Poljane) okrenuo prema jugozapadu i preko
Gornjih Zijemalja, Porima i Bijelog Polja vodio
u Mostar. S obzirom na to, dio ispitivane relacije
od Lipeta do Porima ne poklapa se sa trasom
glavne rimske ceste, iako postoji vjerovatnost da
je i u rimsko doba ovuda prolazio jedan put ma
njeg znaaja.
Nemam podataka o gradnji ili opravkama puta
u starije tursko doba. Sigurno je da su pojedini
ugroeni dijelovi puta izgraivani po sistemu kal
drma. U izvjetaju Marmontova autanta, kape
tana Leclerca, od augusta 1806 godine izriito se
navodi da su blatnjavi dijelovi bosansko-hercegovakih puteva bili kaldrmisani. Za samu kaldrmu
veli da bi zbog svoje grubosti i uskog profila
pretstavljala najveu smetnju za francuska kola,
a nau relaciju bi vrlo teko bilo urediti za kol
ski saobraaj. 4 Drugi Marmontov oficir, kapetan
Theodor Roux la Mazeliere godine 1808 slino
govori o naim putevima i veli da su pogodni
samo za promet s tovarnim konjima. Kaldrma,
tamo gdje postoji, iroka je svega 34 stope
(99132 cm.) i slabo se odrava. 5
Vrlo iva tradicija stanovnika sela Bijele, Boraka i Kule kae da je kaldrmu koja se i danas
mjestimino sauvala uz Vrabac, Vlah i Lipeta
pravio Omer-paa, da bi mogao prevui topove
prilikom vojnog pohoda na Crnu Goru. Ta kaldr
ma je na nekim mjestima dobro sauvana. Za kal-

drmu je upotrebljen lomljeni kamen bez obrade.

Jedino su ivinjaci neto vei i paljivije su lo
mljeni. irina kaldrme iznosi 2 i pol metra, a
strmine su ublaene pojedinanim stepenicama,
visokim cca 10 cm. Razmaci izmeu stepenica su
vei ili manji, to zavisi od otrine nagiba. Kod
otrijih uspona trasa turskog puta ne poklapa se
sa rimskom cestom. Turske serpentine mnogo su
ue i zbog toga je put krai, ali i mnogo strmiji
nego to je bio rimski. Osim toga, kod rimskog
puta usjeci u kamenu podlogu mnogo su brojniji
i smjeliji.
Tako graena turska cesta odmah od Karaule
na Lipetima skree u pravcu jugoistoka, idui
prema Nevesinjskom Polju, i u ovom dijelu se ne
poklapa s mostarskom dadom ni sa starom rim
skom trasom. Dio naega puta od Lipeta do Po
rima nema kaldrme iako njegova trasa svjedoi
da je, barem mjestimino, umjetno graen.
Godine 1868 putena je u promet moderna ce
sta Sarajevo Mostar. 6 Odmah sa Ivan-Planine
njezina se trasa odvojila od stare dade skrenuv
i prema jugozapadu u dolinu Dubokog Potoka.
Od sastava Dubokog i Bradinskog Potoka kod
dananje eljeznike stanice Bradina nova ce
sta probijena je desnom obalom Treanice, ispod
sela Zukia. Od Podoroca do Konjica poklapa se
uglavnom sa starim putem. Meutim, od Konjica
je nova cesta skrenula prema zapadu i dolinom
Neretve stigla u Bijelo Polje i Mostar.
Od toga vremena stari put od Konjica preko
Borakog jezera i Porima izgubio je znaaj za ve
liki moderni saobraaj tim vie to je kasnije i
eljeznika pruga prola dolinom Neretve. Tek
izmeu dva rata izgraena je turistika cesta od
Konjica do Borakog Jezera, a u najnovije vri
jeme radi se i na cesti, od Bijelog Polja do Zi
jemalja.

MOSTOVI
Na relaciji Ivan-Planina Porim put prelazi
rijeku Neretvu u Konjicu, Bijelu kod njezina utoka u Neretvu i iticu koja istie iz Borakog Je
zera. Moda je povremeno zbog este izmjene toka
trebalo prelaziti i Treanicu na dva ili vie mje
sta. U svim ovim sluajevima promet se mogao
nesmetano odvijati samo preko stalnih mostova.
Nemam nikakvih podataka iz starijih vremena o
mostovima na Treanici, Bijeloj i itici, ali sma
tram da su preko tih rijeka mostovi graeni i
odravani. Putopisac Quiclet vidio je 1658 godine
nekoliko drvenih i kamenih mostova na potocima
4
Vjekoslav Jelavi: Franceska izvjea o Bosni,
G. 5Z. M. 1906 (XVIII), strana 331.
V. Jelavi: Op. c. str. 320.; H. Kapidi: Jedan
francuski izvjetaj o Bosni iz 1810 godine, Godinjak
Istoriskog drutva Bosne i Hercegovine, 1952 str. 256.

izmeu Glavatieva i Borakog Jezera. 7 Ako su

mostovi postojali na jednom sporednom putu ma
njeg znaaja, onda ih je pogotovo moralo biti na
Velikom mostarskom drumu odreenom za ka
ravane. I Quiclet-ov suputnik A. Poullet, govo
rei samo letimice o naem putu, veli da je vidio
drvene i kamene uprije napola poruene. 8
Prelaz preko Neretve pretstavljao je oduvijek
jedan od najteih problema na itavoj relaciji.
Iako se u ljetnim mjesecima moe govoriti o gazu
6

Landeskunde des Knigreichs Dalmatien und

seiner Hinterlnder Bosnien und Herzegowina, II
Heft7 Bosnien und Herzegowina, Wien 1876.
Dr. iro Trehelka: Opis Dubrovnika i Bosne iz
godine
1658, G. Z. M. XVII (1905) str. 425.
8
V. Jelavi: Doivljaji Francuza Poulleta na putu
kroz Dubrovnik i Bosnu godinu 1658, G. Z. M. 1908,
strana 23.

171

i prenosu robe na konjima ili pomou skele (bro

da), u ostala godinja doba ne moe se o tome ni
(misliti. Vjerovatno su jo Rimljani imali most
preko Neretve u Konjicu budui da se radilo o
jednoj od glavnih cesta kroz Hercegovinu i Bo
snu. Meutim, o tome mostu nemamo nikakvih
podataka ni historijskog, ni arheolokog karakte
ra. Nain prelaza preko Neretve u Srednjem vi
jeku takoer je nepoznat. Postoji mogunost da
je barem u ranom Srednjem vijeku prevoz robe
i putnika vren pomou konja i da iz toga vre
mena potie naziv Konjic. Meutim, teko je za
misliti nesmetano odvijanje intenzivnog prometa
izmeu Dubrovnika i Bosne u XIV i XV stoljeu
bez stalnog mosta u Konjicu.
Za prvih 100 godina turske uprave takoer
nije sauvan nijedan podatak o mostu u Konjicu.
Tek godine 1570 Mostarac Hadi-Mehmedbeg, zv.
Karaozbeg podie drvenu upriju u Konjicu. 9
ini se da taj most nije bio duga vijeka, jer ve
1612 tu stoji drugi, takoer drveni most, koji je
podigao opet jedan Mostarac, Hadi-Balija, onaj

10

isti koji je sagradio i drveni most u Glavatievu.

Sigurno se na ovaj Hadi-Balijin most odnosi i
Evlijina biljeka o golemoj drvenoj upriji u
11
Konjicu. Konano je tu 1682/3 nastojanjem Ali12
jage Huskia sagraen kameni most sa 6 okana.
Po svojoj ljepoti i graevinskim kvalitetima taj
most spada meu najznaajnije objekte ove vrste
iz turskog perioda u Bosni i Hercegovini. Zani
mljivo je spomenuti predaju koju je iz usta jed
nog lana porodice konjikih Hadizukia zabilje
io Husein ogo. Prema toj predaji konjiki most
je sagradio Hasei-Alaga, porijeklom Kolakovi iz
13
Blagaja. Vjerovatno je da je ovaj Hasei Alaga
identian sa Alijagom Huskiem. Preko toga ka
menog mosta odvijao se sav cestovni saobraaj
do marta 1945. Tada je njemaka vojska prili
kom povlaenja eksplozijom razorila itav most
tako da su ostale samo kule. Godine 1946 naprav
ljen je novi betonski most neto nie, i on slui
za teretni i kolski promet. Na kamene kule sta
roga mosta navuena je privremena drvena kon
strukcija i sada slui samo za pjeaki promet.

MARKACIJA
Quiclet u svome putopisu iz 1658 navodi da je
put preko Ivan-Planine bio oznaen kocima vrlo
gusto poredanim jedan do drugoga. 1 4 Da li se
ovdje radilo o zimskoj markaciji trase puta ili su
gusto poredani koci kao barijera titili put od

snijenih smetova, a putnike od estokih udaraca

vjetra, nije sasvim jasno. U svakom sluaju radi
se o jednoj mjeri koja je u tekim prirodnim
uslovima omoguavala upotrebu puta.

OSIGURANJE
Geografska konfiguracija terena s mnogim u
mama, peinama i planinskim klancima bila je
pogodna za pljakake akcije raznih hajdukih i
razbojnikih druina. Nesreene politike prilike
u ovim krajevima kroz itav dvije hiljade-godinji
historijski period uinile su da se uvijek nalazilo
ljudi koji su, bilo iz politiko-socijalnih, bilo iz
isto pljakakih pobuda iskoriavali ovakve pri
rodne uslove i ugroavali sigurnost putnikog i
robnog prometa.
Ostaci rimskog graevinskog materijala na Lipetima svjedoe da su jo Rimljani ovdje imali
utvrenje ija je svrha bila da titi sigurnost
puta. Nikakav razlog ekonomskog karaktera inae
ne bi mogao objasniti podizanje rimskog objekta
na ovom potpuno neplodnom i bezvodnom mjestu
9

Muhamed Muji: Velika poplava u donjem

toku Neretve 1633 god., Sloboda, Mostar, 1953, br. 10.
10
Muji, ibidem.
11
S. Kemura: Iz sejahatname Evlija elebije,
G. Z. M. (1908), separatni otisak, str. 63. Stariji
ljudi u Konjicu i sada se sjeaju ostataka drvenog
mosta na obje strane Neretve, 30-tak metara nizvodno
od kamene uprije.

172

sa surovom klimom. Nazivi i smjetaj lokaliteta

Varda u Gornjim Zijemljima i Konjicu takoer
upuuju na utvrenja koja su imala zadatak da
osiguravaju saobraaj. U ranijem Srednjem vi
jeku du ovoga puta bili su smjeteni znaajni
gradovi: Vrabac, Bijela, Biograd, Dragi (Dragoaj), a moda i jo neka utvrenja na Lipetima
i u Bradini.
U tursko doba izgraen je itav sistem kara
ula, koje su imale zadatak da tite putnike i nji
hovu imovinu. Obilaskom terena, prema nazivima
lokaliteta, ostacima ruevina i kazivanju okolnog
stanovnitva, uz neto podatak iz literature, utvr
dio sam mjesta na kojima su se nalazile turske
karaule. Donosim ih redom poevi od Ivan-Planine.
12

Muji, ibidem.
H. Dogo: Prilozi za povijest Konjica i gornje
Hercegovine, Novi behar, Sarajevo, broj 1112 iz
1935
god.
14
Dr. . Truhelka: op. c. str. 426427. Radi uvida
donosim francuski tekst putopisa: il (le vent) est si
dangereux, que les chemins y sont trac avec des
pieux fort prs l'un de l'autre.
13

S t a r a i Nova K a r a u l a na IvanP l a n i n i . Najvia taka trase turskog puta

preko Ivan-Planine i zemljite oko nje nosi naziv
Nova Karaula. Jedna njiva oko 500 metara nie
u pravcu sela Gornja Bradina zove se Stara Ka
raula. Ostataka ruevina nema ni na jednom ni na
drugom mjestu. Nazivi Stara i Nova svjedoe da
je prvobitni smjetaj karaule bio u blizini sela
Gornje Bradine, a da je kasnije prenesena na sam
prijevoj.
Stara karaula podignuta je vjerovatno jo u
vrijeme organiziranja slube osiguranja ovoga
puta. Kako je nova cesta 1868 godine odmah sa
Ivan-Sedla skrenula prema dolini Dubokog Po
toka, to je ova karaula ostala daleko od puta, pa
je zbog toga morala biti naputena. Nova karaula
podignuta je tada (1868) na najvioj taki puta.
Prema sjeanju starijih stanovnika sela Bradine
i Zukia zgrada karaule bila je graena od drve
nih balvana. Spominju je Hoernes i Renner u
svojim putopisima. 1 5 Na istom mjestu austro
ugarske vlasti su drale andarmerijsku kasarnu.
K a r a u l a n a B r a t o s o v u . Idui i z Gor
nje Bradine prema Branima, stari turski put je
prelazio preko Bratosova zapadnog obronka pla
nine Preslice. Na samom vrhu Bratosova lei
lokalitet Karaula. Neto dalje na jednom izbreku
Preslice, okrenutom prema Branima, stajala je
karaula Pjeskovaa. Izmeu ovih karaula nalazi
se vrelo Mijatua. Nekada je tu bila esma, a
prema tradiciji okolnog stanovnitva, harambaa
Mijat Tomi je kraj esme prostirao kabanicu na
koju je svaki putnik morao ostaviti izvjesnu sumu
novca. Neto dalje, u Planini Preslici postoji i
pilja zv. Mijatova peina. Podataka o osniva
nju ovih karaula nemam, ali naziv lokaliteta u
vezi sa Mijatom Tomiem upuuje na XVII vijek.
Probijanjem nove ceste desnom obalom Treanice, ispod sela Zukia, i te su karaule izgubile
svoju svrhu pa su naputene, vjerojatno negdje
oko 1868 godine.
K a r a u l a n a V r a p u . Nedaleko o d kua
porodice Arapovi na Vrapu nalazi se lokalitet
K a r a u l a , odakle puca divan pogled na dolinu
Bijele i na Konjic. Blau spominje ovu karaulu
godine 1861 kao ve naputenu. 1 6 Nije iskljueno
da je ta karaula naputena jo 1850 godine, odmah
15
Renner Henrik: Herceg-Bosnom uzdu i popri
jeko (prevod I. Velikanovia, 1900), strana 277; Dr.
Moritz Hoernes: Dinarische Wanderungen, Wien 1888.
16
Dr. Otto Blau: Reisen in Bosnien und Hertzegowina, Berlin 1877, strana 29. Iako Blau ne navodi
koje je godine vidio naputenu karaulu (vereinsamter
turkischer Wachtposten), smatram da je to bilo ve u
maju 1861 godine, za vrijeme njegovog prvog putova
nja kroz ove krajeve. Naime, da je karaula naputena
u vremenu izmeu njegovih putovanja (1861, 1868 i
1871), Blau bi to vjerojatno naznaio.

nakon zavretka borbe izmeu redovnih carskih

eta pod zapovjednitvom Skender-bega Ilinskog
i hercegovakih ustanika kojima je bio na elu
Ibrahim Pijulija. Prvi okraji nizama i pobunje
nika voeni su upravo na Vrapu. 1 7
Planinski klanac na Vrapu, iskoriavali su i
srednjevjekovni feudalci Sandalj Hrani i Herceg
Stjepan za smjetaj carinarnice. U blizini lee i
ruevine srednjevjekovnog grada Vrapa. U tur
sko doba ovuda su se esto zadravale i hajduke
druine, meu ostalima naroito grupa harambae
Stanee.
K a r a u l a n a B o r c i m a . U blizini kua
porodice Sari, kod dananjeg Zadrunog doma,
bila je karaula za koju tradicija kae da je pripa
dala porodici Hadovi iz Konjica. Hadovii su
imali u svom posjedu vei dio Boraka i upe oko
18
Glavatieva. Tradicija ovdje mijea karaulu sa
kulom tako da nije sasvim jasno da li se radilo
samo o utvrenoj kuli, ili je ta kula, odnosno neka
druga zgrada u neposrednoj blizini, sluila i kao
karaula. Sam naziv lokaliteta ipak upuuje na
postojanje karaule.
K a r a u l a na Vlahu kod sela Kule.
Proavi Borako Jezero put se penje uz strme i
umovite obronke Crne Gore. Taj uspon kao i pri
jevoj koji spaja masiv Crne Gore sa kosom Lukovitem zove se V l a h , a pripada podruju sela
Kule. Kod samog prijevoja u jednoj gromili obra
sloj travom i grmljem kriju se ruevine karaule.
Sam lokalitet nosi naziv K a r a u l a , a narodna
tradicija to potvruje. Nemam bliih podataka o
njezinom osnivanju. Jo 1871 godine bila je ak
tivna, 1 9 a vjerovatno je doekala i 1878.
Naziv sela Kule govori o postojanju jednog
utvrenja kule u ovome selu. Dananji stanov
nici sela nisu mi znali nita kazati o toj kuli. Me
utim, ruevine zvane Anina izgleda da obuhvataju ostatke kule, hana i drugih zgrada. Prema
podacima, dobivenim od Rasima Gaevia, Avdage
Prohia i Mujage Hadizukia iz Konjica, selo
Kula pripadalo je uglednoj porodici Alajbegovia.
Kula i han razoreni su po svoj prilici za vrijeme
borbi 1850 godine.
K u l a na L i p e t i m a . To je, svakako, u fortifikacionom i organizacionom pogledu najznaaj
niji objekat u cijelom sistemu osiguranja naega
puta. Smjetena je na istonom obronku Crne
Gore (masiv Prenja), na nadmorskoj visini od 1038
metara, udaljena od stalnih naselja, na mjestu
gdje se sastaju putevi iz Konjica, Mostara, Nevesinja i upe (Glavatievo). Ruevine zidova opsega
10 X 7 metara, koji sada dostiu visinu od jednoga
17
18
19

H. ogo: ibidem.
Podaci dobiveni od Obrena Simia iz Boraka.
Blau: op. cit., str. 31.

173

metra, potjeu vjerovatno od zgrade podignute

koncem turske vladavine. Oko tih ruevina naziru
se temelji neke vee graevine ovalnog oblika,
iji zidovi imaju debljinu od 120 cm. U tom pro
storu nalaze se i komadii rimskog crijepa.
Prema podacima u putopisu Evlije elebije,
koji je ovuda proputovao 1664 godine, kulu je po
digao svojim novcem a za ljubav boju ovih li
jepih godina Ibrahimaga, upriliev ehaja, roen
20
i odrastao u ovome Mostaru. Prema tome, po
dizanje kule kao fortifikacionog objekta, a moda
i osnivanje karaule u organizacionom smislu, pada
negdje u polovinu XVII stoljea. To je upravo vri
jeme kada se u Bosni i Hercegovini poinju u ve
em broju pojavljivati hajduci i kada turska
uprava poinje sistematski raditi na boljem osi
guranju puteva. Sam Evlija elebija navodi i za
datak kule, a to je: da ouva, ogradi i oslobodi
21
puteve izmeu Mostara i Sarajeva. Isti puto
pisac daje i tehniki opis: U kuli od 5 katova je
jedan mesdid i oko 50 posebnih soba za momke,
jedan hambar, jedan bunar za vodu i gvozdena
vrata i navrh te kule napravio je visoku kulu,
daskom pokrivenu. Da ovu kulu uvea napravio
je izokola oko 50 kua. 2 2 Iako su navodi E. e
lebije moda neto pretjerani, naroito u pogledu
broja kua u okolini i broja soba u kuli, ostaci
ruevina pokazuju da se radilo o jednom veem
utvrenju.
Posada kule, koja je 1664 godine brojila 50 mo
maka s dizdarom na elu imala je skladite hrane
i municije, a za obranu kule 5 malih topova. 2 3 U
drugoj polovini 18 vijeka posada je brojila oko
400 momaka s posebnim konjanikim odredom. 2 4
Zapovjednik je bio aga. Trokovi izdravanja po
sade podmirivani su prihodima od nahija Neretve
i Rame te od kreevskih majdana. Od poetka
XVIII stoljea pa sve do 1835 godine kula je pri
padala mostarskoj kapetaniji. Od 1835 godine po
sadu sainjavaju redovni vojnici. 25 Oto Blau spo
minje je u opisu svoga putovanja. 2 6 Karaula sa
posadom postojala je sve do 1878 godine, a Austro
ugarska je takoer, za prvo vrijeme svoje uprave,
odravala andarmerijsku stanicu na Lipetima.
K a r a u l a n a B a h t i j e v i c i . Oko sata
hoda od Lipeta, na obronku Bahtijevice, lei loka
litet Ka r a u 1 a. U blizini se nalaze ljetne kolibe
stanovnika sela ieva i bunar s pitkom vodom.
Na cijeloj relaciji ova karaula ima najveu nad
morsku visinu (1143 metra) i najveu udaljenost
20

S. Kemura: op. cit., str. 62.

Ibidem.
22
Ibidem, str. 63.
23
Ibidem.
24
H. Kreevljakovi: Stari hercegovaki gradovi,
Nae starine, Sarajevo, 1954 godine, str. 21; Riza ef.
Muderizovi: Bosanski majdani za turske uprave,
G.Z. M. XXX (1918) str. 2324.
25
Kreevljakovi: ibidem.
26
Blau: op. cit., str. 31.
21

174

od stalnih ljudskih naselja. Bliih podataka o osni

vanju nemam. Postoji vjerovatnost da je odra
vana sve do 1878 godine, iako je Blau ne spominje.
Inae- na starim austrijskim specijal-kartama taj
lokalitet je oznaen kao Karaula.
K a r a u l a n a P o r i m u . N a planinskom se
dlu, gdje se put izmeu obronaka Prenja i Velea
poinje sputati u Bijelo Polje i dolinu Neretve,
stajala je karaula. To mjesto i danas nosi naziv
K a r a u l a . Od turskih vlasti karaulu je preuzela
Austro-Ugarska, a i danas postoji u neposrednoj
blizini na Rujitu, stanica Narodne milicije.
Ako posmatramo smjetaj karaula, odmah e
nam udariti u oi, da su one postavljene na mje
stima koja su po svom poloaju najpogodnija za
napadaa i najopasnija za putnike. Sve su one
smjetene na kotama i klancima izvan stalnih
ljudskih naselja. Udaljenost jedne karaule do
druge varira od sata (Ivan-Planina Bratosovo) do 2 sata hoda (Bratosovo Konjic), to za
visi o stepenu ugroenosti puta. Ako se ima u
vidu i kasaba Konjic, gdje je uvijek bilo policij
skih snaga, onda je relacija od nekih 50 km puta
bila osigurana na 9 mjesta.
Sudei prema Evlijinim podacima o podizanju
kule na Lipetima, organizacija slube osiguranja
ovog puta izvrena je negdje polovinom XVII vi
jeka. Narodne pjesme o Mijat-harambai, koje
esto spominju Repovce, konjike Hadizukie te
Bratosovo i Lipeta kao i toponimi esma Mijatua i Mijatova peina u blizini karaule na
Bratosovu oigledno upuuju na XVII vijek. Ne
to kasnije, poetkom XVIII stoljea pada i osni
vanje kapetanije u Mostaru sa zadatkom da uva
puteve od razbojnika i hajduka. 2 7
U organizacionom pogledu karaule od Konjica
do Porima bile su vezane za centar u Mostaru,
jer je to podruje pripadalo Hercegovakom san
daku. To zakljuujem iz Evlijinih podataka o po
dizanju kule na Lipetima. Nju je, naime, podigao
Ibrahimaga, upriliev ehaja, roen i odrastao
u ovome Mostaru. U skladu s tim je i injenica
da je kula na Lipetima od poetka XVIII stoljea
pripadala kapetaniji u Mostaru. Nije iskljueno
da su karaule na Vrapu, Borcima, Kuli Bahtijevici i Porimu bile depandanse vie organizacione
jedinice, smjetene na Lipetima. Od 1835 godine
(nakon ukidanja kapetanija) ovaj klanac uvaju
redovni vojnici. Karaule na Ivan-Planini i Brato
sovu u nahiji Neretvi pripadale su neko vrijeme
Kliskom sandaku, a kasnije Bosni sa administra
tivnim centrom u Sarajevu. Nisu mi poznati de
taljniji podaci o njihovoj organizaciji.
Od poetka XVIII vijeka osiguranje puteva
vre uglavnom vojne snage organizirane po kape27
Kreevljakovi: Kapetanije i kapetani u Bosni
i Hercegovini, Godinjak Istoriskog drutva Bosne i
Hercegovine, 1950, str. 89.

tanijama. 1835 godine ta sluba prelazi na redov

nu vojsku. Zanimljivo je to o toj organizaciji
slube javne sigurnosti uvedenoj god. 1835, govori
Ahmet Devdet-paa koji je 1863 godine kao iza
slanik turske vlade u Bosni i Hercegovini uvodio
nove vojne, administrativne i agrarne reforme. U
svojim razmatranjima o toj organizaciji on kae:
Naa andarmerija (zabtivelerimiz) bila je ra
nije vrsta vojske sa mjesenom platom. Upotre
bljavana je bila pod zapoveu jednog koman
danta u sastavu jedne divizije ili su andarmi bili
upotrebljavani kao uvari kula i andarmeriskih
stanica. To je upravo bila vrsta baibozuke voj
ske. Ponajvie su ih vrbovali od Arnauta s juga
od Toska. Bila je jo jedna vrsta vojske u
vari javne bezbednosti ije su plate bile vrlo
male. Od naroda su ivotne namirnice uzimali
besplatno i tako su gulili narod. Bosansko-hercegovake zaptije bile su od te vrste. Te zaptije u
Bosni i Hercegovini zvali su se panduri. Kako
se vidi, nova organizacija slube javne sigurnosti
provedena je 1863. Meutim, stari nazivi zaptije
i panduri ostali su jo uvijek u upotrebi kod na
roda, a djelomino i u slubenoj upotrebi. 2 8

Zgrade u kojima su bile smjetene posade bile

su razliite: od dobro utvrene velike kule na
Lipetima, kamenom zidanih manjih zgrada na
Vlahu i Vrapu do drvetom zidane karaule na
Ivan-Planini.
Jo od vremena Sulejmana Velianstvenog
upotrebljavao se jo jedan nain osiguranja puteva. U klancima i na opasnim mjestima naselja
vani su krani koji su bili duni starati se o
sigurnosti putnika. Zbog toga su bili osloboeni
od poreza. Na nekom uzvienju pored puta sta
jala je slamnata koliba u kojoj je nepresatno bo
ravio ovjek. im bi opazio putnika, poeo bi
udarati u bubanj. Time bi putniku javio da ga je
straa opazila. U sluaju da bi primijetio razboj
nika, onda bi neprekidnim udaranjem u bubanj
29
alarmirao cijelu okolicu. Karakteristino je da
se u blizini karaula na Ivan-Planini, Borcima i
Kuli nalaze iskljuivo naselja sa srpskim stanov
nitvom. Iz te okolnosti dalo bi se zakljuivati
da se ovakav sistem osiguranja primjenjivao i na
naoj relaciji.

HANOVI
H a n n a I v a n u . N a samome sedlu IvanPlanine na bosanskoj strani stajao je han. Spomi
nje ga Blau u svom putopisu, 3 0 a stanovnici okol
nih sela jo ga se ivo sjeaju. Oko hana su za
vrijeme Austro-Ugarske bilo razvilo itavo nase
lje, a nestalo ga je po zavretku radova na e
ljeznikim tunelima. Han je bio vlasnitvo poro
dice Jelekovi koja je inae drala hanove u Pazariu i Podoracu. Renner govori o nekoliko ha
nova na Ivanu, 3 2 ali taj navod nisam mogao pro
vjeriti.
B r a d i n a . U Gornjoj Bradini, odmah ispod
srednjevjekovne nekropole sa stecima, napute
nog muslimanskog i aktivnog pravoslavnog groblja
i sada stoji zgrada staroga hana. Probijanjem
nove ceste 1868 godine, koja ga je mimoila, han
je izgubio svoj znaaj iako je radio jo neko vri
jeme u doba Austro-Ugarske.
Han u Bradini spominje se u putopisu francuza Quicleta koji je ovuda proputovao 25 marta
1658 godine. Dakle, podignut je najkasnije po28
Glia Elezovi: Iz posmrtnih rukopisa Ahmed
Devdet-Pae, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslavenskih naroda pod turskom vladavinom,
Sarajevo 1951 str. 284.
29
J. Erdeljanovi i T. Nikoli: Trgovaki centri
i putevi po srpskoj zemlji u srednjem veku i u tur
sko doba, Beograd 1899, str. 128129.
30
Blau: op. cit., str. 22 i 28.
31
Renner: op. cit., str. 277.
32
Truhelka: op. cit., str. 426.

lovinom XVII stoljea, iako postoji velika vjerovatnost da je postojao i mnogo ranije. Surove
klimatske prilike na Ivan-Planini oduvijek su
zahtijevale da se putnicima osigura sklonite u
neposrednoj blizini.
Izgradnjom moderne ceste 1868 godine poja
ao se promet, pa su u to doba podignuta jo dva
hana u Bradini. Stajali su u blizini dananje e
ljeznike stanice. Jedan je bio vlasnitvo porodice
Hadialia, a drugi Sunagia iz Konjica.
Uz trasu nove ceste podignuta su i dva hana u
Zukiima Nikia i Dragania.
B r a n i. Nedaleko od dananje eljeznike
stanice stajao je han. Blau ga navodi kao han
Oraac 3 3 po nazivu kose koja se od sela Brana
prua prema zapadu u dolinu Treanice. Napu
tanjem staroga puta ovaj han je izgubio svoj
znaaj i propao svakako prije 1900 godine.
P o d o r a a c . Na mjestu gdje je put iz Br
ana silazio u neposrednu blizinu Treanice danas
se vide ruevine hana. Jedan dio hanskih zidina
iskorien je za dogradnju novih zgrada. Taj han
je bio vlasnitvo porodice Alagia iz Konjica.
Osim toga hana, koji je vjerovatno mnogo sta
riji, u Podoracu su zadnjih godina turske i prvih
godina austro-ugarske uprave radila jo dva hana
Dragania i Jelekovia.
33

Blau: op. cit., str. 28.

175

K o n j i c. Danas u Konjicu radi jedan han

jedini od nekada brojnih hanova na naoj rela
ciji. Smjeten je u stanbenoj zgradi, podignutoj
koncem XIX stoljea, kojoj su pridodate jo neke
nusprostorije za smjetaj konja.
Na desnoj obali Neretve odmah do kamenog
mosta nalazio se han, vlasnitvo ugledne konjike
porodice B e g t a e v i a . Poruen je koncem
XIX vijeka. U neposrednoj blizini je poetkom
XX vijeka radio i tzv. R e p o v a k i han. Nisam
mogao utvrditi da li je taj han identian sa B e gt a e v i a h a n o m ili se radilo o dva razliita
hana. Na Suhom Dolu radio je M u a n i a
h a n , a u blizini dananje zgrade Sreskog suda
bio je tzv. u p l j i h a n vlasnitvo Kapetanovia, kasnije Vajzovia. Iz kasnijeg su vremena
J u r i a h a n , ija zgrada i sada postoji, te Gol u b o v i a h a n n a prostoru dananje rimoka
tolike crkve i franjevakog samostana.
U ariji, na lijevoj obali Neretve, drala je
han preko 150 godina, a moda i vie, porodica
B u b a l o . Oko 1900 godine ovdje je radio i L j u buia
han.
Evlija elebija 1664 godine spominje dva hana
u Konjicu. Iz stilizacije: I m a . . . dva hana; jedan
je han preko u ariji, 34 jasno se vidi da je u to
doba na svakoj obali Neretve bio po jedan han.
Onaj s desne obale vjerovatno je identian se
Begtaevia hanom kod starog mosta.
Zanimljiv je neto raniji opis hana u Konjicu
koji je dao Quiclet. On je putujui iz Dubrovnika
preko Sarajeva u Carigrad noio u konjikom
hanu izmeu 24 i 25 marta 1658 godine. Kao stra
nac, nenavikao na ovakvu vrstu ugostiteljskih
objekata, on je lako uoio mnoge stvari koje do
mai ovjek mimoilazi kao svakidanje i ope
poznate. Zbog toga opis donosim u cijelosti: . . . i
odosmo, pola sata nakon to je pao mrak da noi
mo u hanu ili karvan-saraju koji je slian nekoj
od naih pokritih trnica u Francuskoj, ili bolje
reku nekoj sui, velikoj konjunici ili straari,
gdje ima po srijedi drvenih stupova da se privezuju konji putnika, a unutra je s jedne strane po
duini vrsta podignute podnice gdje ima u izvje
snim razmacima malih odaia; tu bi nam handija ili gospodar mjesta (gazda) nalagao za na
novac drva da se grijemo koliko hoemo, a ne bi
nita naplaivao za konak, ni za nas ni za konje,
jer je to bila zadubina nekih samilosnih boga
taa za smjetaj svih stranaca i drugih putnika
koji bi tu htjeli konaiti. A naa postelja naprav
ljena izmeu dva susjedna odaka pomou vla
stitih strunjaa, prostirki i pokrivaa koje treba
ponijeti putujui u tom kraju, ako neete leati
na daskama, poto neete ni za novac nai nita
drugo, a vai konji lee usred hana, jedu sijeno
i vre svoje potrebe. Od njih vas nita ne lui,
nego poviena podnica gdje se nalazi va leaj,
34

176

Kemura: op. cit., str. 63.

35

tako da su gospodar, sluga i konj zajedno. Ne

znamo na koji se konjiki han odnosi ovaj opis:
da li na han s desne ili s lijeve obale Neretve.
U svakom sluaju, ovi podaci pruaju nam dra
gocjen materijal o arhitektonskoj i organizacio
noj strukturi jednoga hana u XVII vijeku. U jed
noj prostoriji osigurano je najnunije sklonite
za ljude i konje. Kako je han zadubina nekih
bogatih ljudi, za samo konaenje nita se ne
plaa. Zagrijavanje, a vjerovatno i hrana za ljude
i konje dobiva se po narudbi i za novac. Hanom
upravlja h a n d i j a, po svoj prilici na osnovu
zakupa.
P o l j e - B i j e l a . Kod utoka Bijele u Nere
tvu, neka dva km jugo-istono od Konjica, kon
cem XIX vijeka postojao je han, vlasnitvo poro
dice Hadihuseinovia iz Konjica. Nalazio se kod
drvenog mosta na lijevoj obali Bijele.
P o d v r a b a . Prema kazivanju Mate Azinovia iz Konjica (rodom iz Bijele) u zaseoku Pod
vraba jo koncem XIX vijeka postojala je zgrada
hana koji je ve tada bio prestao s radom.
B o r c i . Na mjestu gdje put ostavlja umu i
ulazi u Borako Polje stajao je han porodice
Agia iz Konjica. 36
U blizini sadanjeg doma u Borcima bio je
han, vlasnitvo porodice Hadovia iz Konjica.
Godine 1850 u ovom hanu izginuli su mnogi Mo
starci, koji su se pod vodstvom Ibrahima Pijulije
borili protiv redovne carske vojske. 37 Prema kazi
vanju Mujage Hadizukia iz Konjica, ovaj han
je bio dugaak 30 arina. Inae, to je bio jedan
od najznaajnijih hanova na cijeloj relaciji bu
dui da se nalazio na drugom konaku raunajui
od Sarajeva.
Neto dalje radio je neko vrijeme i Saria han.
K u l a . Prostrane ruevine s ostacima zidina
sada nose naziv A n i n a (Hanina). Sudei po pro
stranstvu i broju objekata, ovdje se radilo osim
hana i o jednoj kuli sa drugim stanbenim i gos
podarskim zgradama. Nije iskljueno da po toj
kuli i selo nosi svoje ime. Od stanovnika Kule
nisam mogao dobiti detaljnijih podataka o ovim
ruevinama. Napominjem da sada u Kuli nema
nijedne muslimanske porodice. Svi su stanovnici
Srbi koji su, uglavnom oko XIX vijeka, dose
ljeni iz istone Hercegovine i Crne Gore. Zemlji
te, a vjerovatno i kula sa hanom pripadala je
35
Izvod iz putopisa objavio je na francuskom
jeziku i u prijevodu dr. . Truhelka u citiranom
radu. Truhelkin prijevod je previe slobodan i p o
negdje netaan, pa sam se na nekoliko mjesta posluio francuskim tekstom.
36
Podaci M. Azinovia.
37
H. ogo: op. cit.

Alajbegoviima. Postoji vjerojatnost da je han

zajedno sa kulom nastradao za vrijeme borbi
1850 godine.
G o r n j e Z i j e m l j e . N a mjestu dananjih
kua porodice Jerki u Gornjim Zijemljima bio
je han. Prema kazivanju jednog lana te porodice,
temelji hana su doskora postojali, ali su sada ve
likim dijelom iskreni. Han i okolno zemljite
pripadalo je porodici Abaza. U austrijskim spe
cijal-kartama 1 : 50.000 cijelo polje Gornje Zi
jemlje oznaeno je kao Hansko Polje. Iz toga za
kljuujem da je han radio sve do okupacije.
Jo u Srednjem vijeku (XV stoljee) znamo
da su u Bosni postojale k u e ( d o m u s ) koje su
sluile za smjetaj putnika, naroito trgovaca,
konja i robe. Kralj Stjepan Toma obeava Mleanima da e svuda u svojoj dravi urediti da
mletaki trgovci imaju domove za svoje prebi
vanje, a da plaaju to bude prilino. 38 Takve
kue postojale su u Bradini i Konjicu, a vjerovatno i na Vrapu. Prema jednom ugovoru sau
vanom u Dubrovakom arhivu, karavana sa 337
tovara soli trebala je 1418 g. da ostavi robu in
Bradine in domo Miloradi patareni (u Bradini u
kui patarena Milorada). U sluaju da zbog ne
vremena karavana ne mogne stii do Bradine,
onda se treba istovariti in Cognic in domibus regis Bosne (u Konjicu u kuama bosanskog kra
lja). 39 Godine 1449 Dubrovanin Milain uraevi tuio je Radia Patrovia, vlastelina Hercega
Stjepana, i njegovu enu Jelenu kako su poslali
svoje ljude da mu po noi ukradu dvije pee
tekstila iz kue patarena Obizena, u Neretvi
pod Biogradom. 4 0 Dubrovake karavane esto su
dobivale nalog da robu dopreme do Vrapa ili do
Konjica. 4 1
Iz ovih podataka vidi se da su u Bradini i Ko
njicu, a vjerovatno i na Vrapu postojala svratita u koja se mogao smjestiti vei broj ljudi i
konja. Prostorije za smjetaj robe takoer su mo
rale biti velike. Nije bilo jednostavno primiti od
jedanput 337 konja, dosta veliki broj kiridija, te

uskladititi 337 tovara soli. Kako izgleda, kapa

citet svratita u Bradini i Konjicu bio je toliki da
je mogao udovoljiti i ovakvim zahtjevima.
Svratite u Bradini zove se kua patarena
Milorada, a pod Biogradom (na prostoru dana
njeg Konjica, na lijevoj obali Neretve) slinu
kuu ima pataren Obizen. Ovi primjeri pokazuju
da su bosanski krstjani uz svoje samostane, a
i van njih, drali svratita. Osim toga i bosanski
kraljevi su u vlastitoj reiji imali slina svratita
u Konjicu. Imajui u vidu granice izmeu bosan
ske i humske Neretve u Srednjem vijeku, moe
mo sa sigurnou tvrditi da su ove kue bosan
skog kralja stajale na desnoj obali Neretve, i to
kod mjesta gdje se vrio prelaz preko Neretve
u Konjicu. Svratite na Vrapu pripadalo je, po
svoji prilici, Kosaama: velikom vojvodi Sandalju,
a kasnije Hercegu Stjepanu.
Hanovi su daleko najea forma ugostitelj
skih objekata u Bosni i Hercegovini za vrijeme
turske uprave. Bilo da su podizani na lukrativnoj
osnovi sa ciljem zarade, bilo da su nastali kao zadubine pojedinaca, oni su zadovoljavali jednu
vrlo vanu drutvenu potrebu. U tome smislu ha
novi su bili institucije polujavnog karaktera
prethodnici dananjih svratita i eljeznikih sta
nica. Za han u Konjicu znademo da je radio kao
zadubina. S mnogo vjerovatnosti moe se to rei
i za hanove u Bradini, Borcima i Kuli, a naroito
u Zijemljima. Sam geografski poloaj ovih mjesta
iskljuuje ekonomske razloge kao uslov za podi
zanje i odravanje hanova. Veinom su to bile
zgrade sa stajom za konje, jednom ili vie prosto
rija za putnike i prostorijom za handiju. 4 2 Tek
sredinom XIX vijeka pojaani promet daje hano
vima vee znaenje i oni postaju sve rentabil
niji. Gotovo sve bogatije konjike porodice podi
u hanove, a neke porodice imaju i po nekoliko
hanova.
Za razliku od karaula, hanovi su smjeteni u
naseljima, ali tako da njihova meusobna udalje
nost nikada ne prelazi 4 sata hoda (Kula
Zijemlje). 43
42

38

M. J. Dini: Dubrovaka srednjevekovna ka

ravanska trgovina, Jugoslovenski istoriski asopis,
LjubljanaZagrebBeograd, 1937, god. III., str. 136
39
Dini: o. c.
40
Konstantin Jireek: Istorija Srba, IV sveska,
preveo i dopunio Jovan Radoni, Beograd 1923, str. 36.
41
Dini: op. cit., str. 128 i 130.
12

Nae starine IV

Sravni: A. Bejti, Spomenici osmanlijske arhi

tekture u Bosni i Hercegovini. Prilozi za orijentalnu
filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod tur
skom vladavinom, Sarajevo, 1952 godina, str. 269-272.
43
Usmena tradicija za podatke iznesene u ovome
radu potie od: Mate Azinovia, ukrije Alagia, Avdage Prohia, Mujage Hadizukia, Rasima Gaevia
i Rasima Bubala iz Konjica, Nikole Kuljanina iz Bra
dine, D. Vujiia iz Zukia i dr.

177

RSUM

LE CHEMIN TURC MENANT DU MONT IVAN A PORIM

Dans cet article l'auteur dcrit le vieux chemin
turc reliant le mont Ivan Porim. Il reprsente en
ralit un fragment du chemin trs ancien qui reliait
le littoral adriatique la Bosnie Centrale, et, plus
loin, au bassin du Danube. A l'poque turque c'est
par l que passait le dzada de Mostar, ou grande
route de Mostar, ainsi nomm parce qu'il reliait ces
deux centre commerciaux importants: Sarajevo et
Mostar.
L'auteur prsente en des chapitres particuliers des
donnes sur le trac du chemin, les ponts, le systme
de scurit et les hans (auberges).
Le trac du chemin tudi est long d'environ 50
km et coincide en majeure partie avec l'ancienne
voie romaine et la voie mdivale de commerce. A
l'poque la plus ancienne de la domination turque,
seuls les endroits difficilement franchissables furent
artificiellements construits. Le systme de construction employ tait le kaldrma (pavage), qui consistait aligner trs serres sur une largeur de 100 ou
130 cm. des pierres grossirement ou mme nullement
tailles. Un fragment de ce chemin fut restaur un
peu plus soigneusement par Omer-Pacha Latas,
l'occasion de l'expdition militaire dirige contre le
Montngro vers 1860. Lorsque la route moderne qui
suit la valle de la Neretva eut t construite, en 1868,
l'ancien chemin ne fut plus utilis, dans sa plus
grande partie, que par les paysans des villages environnants. Cela s'applique particulier ce fragment
qui se trouve entre Konjic et Porim.
Bien que certains voyageurs du 17 sicle mentionnent l'existence de ponts de bois et de pierre sur
ce chemin, nous ne possdons cependant aucune donne prcise sur les ponts situs sur la Tresanica, la
Bijela et la Sistica cette poque. Nous en savons
davantage sur le pont qui franchissait la Neretva
Konjic. Il fut construit en 1570 par un notable de
Mostar, Hadji-Mehmedbey, surnomm Karadjozbey,
Mais ce pont, construit en bois, fut bientt en ruines,
et en 1682 un autre notable de Mostar Hadji Balija,
en leva un second, galement de bois. Finalement, en

178

1682, grce Alijaga Huskic, apparent la famille

Kolakovic, de Blagaj, fut lev Konjic un pont de
pierre six arches. Ce pont se range parmi les constructions les plus importantes leves en Bosnie-Herzgovine par les Turcs. En 1945, les troupes de l'arme
allemande d'occupation dtruisirent ce pont, de sorte
qu'il n'en reste que les tours.
La configuration gographique du terrain, avec
ses nombreux dfils montagneux, ses forts et ses
grottes, favorisait les attaques et l'activit des hadouks et des bandes de brigands. Ces bandes parcouraient souvent la rgion, qui tait en particulier le
champ d'oprations du clbre hadouk Mijat harambacha Tomic et de sa bande. C'est pourquoi les autorits turques, surtout partir de la seconde moiti
du XVIIe sicle, commencrent tablir tout un
systme de securit des routes. C'est dans ce dessein
que furent leves, sur le chemin dont nous occupons
ici, neuf postes de guet, dont le plus important tait
la tour qui se dressait au-dessus du dfil de Lipeta.
Elle fut construite vers le milieu du XVIIe sicle, et
le chroniqueur turc bien connu Evlija Celebija la
mentionne. La tour abritait une compagnie de cavalerie, d'artillerie et d'infanterie, et vers la seconde
moiti du XVIIIe sicle la garnison comptait environ
400 hommes. D'autres postes, moins importants, furent levs aux plus dangereux endroits du chemin
tels que: le mont Ivan, Bratosovo, Pjeskovaca prs de
Brcani, Vrabac, Borci, Vlah, Bahtijevica et Porim.
Ce systme de scurit fonctionna jusqu'en 1878.
Tout au long de la route, des intervalles rguliers, se dressaient des hans (auberges), o les voyageurs pouvaient passer la nuit, se nourrir et nourrir leurs chevaux. Il y avait des auberges semblables
Bradina, Brcani, Zukici, Podorasac, Konjic, Bijela,
Podvrabac, Borci, Kula et Zijemlje. Le han de Konjic
a t dcrit en dtail par le Franais Quiclet qui
passa par l en 1658. Construites en partie l'aide de
legs, en partie dans un but lucratif, ces auberges
avaient un caractre demi-public.